FRATERNIS / Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik

2006, Burak Eldem

2006, nklp Kitabevi
Yayn Sanayi ve Ticaret A..
Bu kitabn her trl yayn haklar Fikir ve Sanat Eserleri Yasas gereince
nklp Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A.. 'ye aittir.
Sayfa tasarm Meline Pamukuolu
Kapak tasarm Kenan Doan
Yayna hazrlayan T. Mutlu Diner
Bask
NKILP KTABEV
ANKA OFSET TESSLER
Sanayi ve Ticaret A. .
100. Yl Matbaaclar Sitesi, 4. Cad. No: 38
Baclar stanbul

ISBN 975-10-2439-0
06 07 08 09 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Ankara Caddesi, No: 95
Sirkeci 34410 STANBUL
Tel: (0212) 514 06 10-11 (Pbx)
Fax: (0212) 514 06 12
posta@inkilap.com
www.inkilap.com

Burak Eldem

Fraternis
Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik
(Sakl Tarih: Kitap 2)

BURAK ELDEM
1984'ten bu yana, yayn dnyasnda. eitli gazete ve dergilerde yazarlk, editrlk ve

yayn ynetmenlii yapt; televizyon ve radyo kurulularnda program yapmcs ve

danman olarak grev ald. 1999dan itibaren "Yeni Medya" alanna yneldi, Trkiye'nin nc internet kurulularnda editrlk ve yneticilik grevlerini stlendi. 2003
ylnda, "2012: Marduk'la Randevu" adl almasyla, "Sakl Tarih" adn verdii
kitaplk bir dizinin ilk admn att. Bir yl sonra yaymlanan "Seni Tlsmlar Korur"

adl roman, lmszlk, insanlk tarihinin be bin yllk gizemleri, uluslararas g

simsarlarnn siyasi entrikalar ve yabanclama zerine yar fantastik bir alma niteliini tayordu.

Burak Eldem'in altnc kitab olan "Fraternis: Kayp Kitaplar, Gizli Kardelik", gizem
kltleri ve binlerce yl ncesine ait "yitik bilgi" kaynaklarnn izini sryor. Kitap ayn

zamanda "2012: Marduk'la Randevu" ile balayan "Sakl Tarih" adl lemenin ikinci
adm ve devam niteliinde.

Resmi web sitesi: www.burakeldem.com

NDEKLER

Yazarn Notu ............................................................................................................

I. BR "DEAL"N HKYES ............................................................... 13

1. Yitik kitaplar, Gizli Bilgiler ......................................................................

14

Tanrann Ayak zleri ................................................................................

23

Korku ve Sansr ..........................................................................................

40

Lupa'nn ocuklar ......................................................................................

46

Sibyl'n Varolu Sava ...............................................................................

53

Anaerkil "Altn a" .....................................................................................

58

Mlkiyetin Douu ve "Yanl Uygarlk" ...................................................

68

Kukulu Bir Alveri ...................................................................................

79

Neyi Anlatr Bu Kitaplar? ...........................................................................

87

2. Rahibe, Filozof ve Kardelik ..................................................................

97

Bir ktidar Deneyimi .....................................................................................

99

Evren ve "Mimar" .........................................................................................

111

Corpus Hermeticum ....................................................................................

113

Hermes ve Pythagoras ...............................................................................

118

Sibylline ttifak .............................................................................................

122

Cumhuriyet'in ncleri ...............................................................................

125

3. Cumhuriyet, Gszler ve topya........................................................

134

Gizem Kltlerinde Snfsal Eitim .............................................................

139

Arnma ve "Aydnlanma" ............................................................................

149

Konsln Akl Hocalar ...............................................................................

157

Byyen Trajedi: Klelik .............................................................................

161

Cumhuriyet rpnyor ................................................................................

166

Emperyal Hrslar .........................................................................................

173

4. Rahip, Kuyrukluyldz ve Ragnarok ......................................................

178

Pseudo-Sibylline Metinleri..........................................................................

181

Nuh'un Gelini ve "Dul Kadn" .....................................................................

184

Gkyznde Yldz Savalar ....................................................................

190

Phaethon: Gkten Gelen Tehlike..............................................................

194

Ate ve Kl a ..........................................................................................

203

Franz Kugler: Mit Yorumunda Bir Milat ....................................................

210

Bir "Hazine" ve Bir "Miras" .........................................................................

220

II. GERLEME, ZLME VE FRATERNS ................................... 222

1. Akntya Kar .............................................................................................

223

Spartacus: aresizliin Trajedisi ..............................................................

226

Siyaset ve "Fasulyeler" ...............................................................................

229

Dionysos'un "lgn" Kadnlar ..................................................................

235

Lonca zerinden Siyaset ...........................................................................

248

"Kardelik" Paralanyor .............................................................................

261

2. Bask ve Kouturma ...............................................................................

268

Emperyal Klt: Gce Tapma Gelenei ....................................................

269

Asker Kazan Kaldryor ...............................................................................

281

Fraternis ve Mithra localar ........................................................................

290

Bir Kltn Anatomisi

.........................................................................

298

Aamalar ve Dereceler ...............................................................................

310

3. armh mparatorluu ..............................................................................

326

Yeni Dine Yumuak Gei .........................................................................

328

ke Doru Adm Adm .........................................................................

338

Julianus: "Dnek" mi, Yoksa "Bilge" mi? ................................................

351

Talihsiz Bir "Devrim" Denemesi ................................................................

359

4. Roma'nn Klleri ve Ortaa ..................................................................

364

"Cad Av" Balyor ......................................................................................

365

Dou'da Hilal'in Ykselii ...........................................................................

380

Mutezile: Abbasi Rnesans .....................................................................

389

Fraternis ve Ortaa ...................................................................................

397

III. AKLIN VE GZEMN DRL .........................................

405

1. Bat dnyasnn "Sapkn"lar ..................................................................

406

Anadolu'da Paulisyen Direnii ...................................................................

415

Bogomil'ler: Balkan Topraklarnda Fraternis ...........................................

421

Elf Bilgeleri, Kutsal Maria ve Albi .............................................................

431

sa Adna Kutsal Sava ..............................................................................

435

Cathar'lar: Ruhun Atele Vaftizi ................................................................

442

Sapknlara Kar Hal Seferi ....................................................................

452

Tapnak valyeleri ....................................................................................

469

Ykseli ve D .......................................................................................

477

2. Gizli ittifak ve "Gizli Kitap" .....................................................................

488

Bir "Burjuva Dayanmas" .........................................................................

489

Dervilikten Bankacla .............................................................................

496

Alternatif Bir "Kilise" ....................................................................................

500

Avrupa'nn "ileci" Reformistleri ...............................................................

505

Mecdelli Meryem mi, "Tanra Mari" mi? ................................................

508

Baphometin "ifreli" Kimlii.......................................................................

512

3. Batnn "Yeniden Dou"u......................................................................

523

Duvarsz ve Snrsz Karde Sofras ........................................................

524

Avrupa Kabuk Deitiriyor .........................................................................

529

Endls'n "Aydnlk" Kadnlar .................................................................

536

Gl-Ha Kardelii ......................................................................................

542

IV. MASONK DEMLER VE FRATERNS ............................... 551

1. Ustalar ve raklar ....................................................................................

552

Hiram Abif Efsanesi ....................................................................................

555

"Karanlktaym, I Aryorum" .................................................................

558

Shibboleth ve Kutsal G'nin Esrar .............................................................

565

hanet, Cinayet ve Dirili ............................................................................

576

Sahte Bir "stat" Hikyesi ..........................................................................

581

Fraternis ve Masonluk ................................................................................

586

Nuh'un gelini, "Dul kadn"n Olu ..............................................................

589

2. "Bat Yldz"na Doru ..............................................................................

598

La Merica: Bir Efsanenin zleri ..................................................................

599

"Dzleyiciler" ve Duvarclar ........................................................................

603

zgrln Oullar ....................................................................................

609

Jakoben Masonlar .......................................................................................

613

Illuminati: Fraternisin Son Nefesi .............................................................

620

3. Sonsz "Srlar ve kitaplar" .....................................................................

630

Yazarn Notu
2003 ylnn yaz aylarnda, "2012: Marduk'la Randevu" adl kitabm ya-

ymland sralarda, bunun antik an derinliklerine uzanp gnmze

dek gelecek, blm halinde tasarlanm bir tr "alternatif tarih" almasnn ilk cildi olduundan, sk sk sz etmitim. Aslna baklrsa, ikinci

kitabn bu denli gecikeceini de dnmyordum o zamanlarda; nk ana

taslak ve iskelet, aa yukar bitmi durumdayd ve tahminlerim, 2005in

yaz balarnda metne son biimini verip, yaynevine teslim edeceim ynndeydi. Ancak evdeki hesap ou kez olduu gibi yine arya uymad ve

kitabn ierik yapsndan kaynaklanan (yeni kaynaklarn taranp izlenmesi,

daha nceki baz bulgu ve hipotezlerin bunlar nda tekrar snanmas

gibi) eitli etkenler nedeniyle, belirlediim takvimde dokuz aylk ciddi bir
sapma ortaya kmasn gze almak durumunda kaldm. Hep sylendii
gibi, "ge olsun ama g olmasn."

"2012: Mardukla Randevu", okuyanlarn gayet yakndan bildii gibi,

yalnzca "gizemli bir gk cisminin belli aralklarla yol at afetler" zerine

kurulu sansasyon amal bir kitap deil, uygarla ve insan dncesinin

geliimine farkl bir yerlerden bakp, ounlukla gz ard edilen verilerden
yola karak gerekletirilmi bir "alternatif tarih" almasyd. lemenin

ilk admn oluturacak bu kitabn ieriini de, Mardukla olan ilikisi ba-

lamnda, arlkl olarak . 3100 dolaylarnda, bilinen ilk byk uygarlk-

larn ortaya kmasyla balayp, Hristiyanln douuna dek uzanan bir

zaman diliminin belirledii snrlar iinde tutmaya almtm. Merkez

noktada, . 1650'nin hemen sonrasnda yaanp, uygarlk tarihinde bir

krlma noktas yaratan byk afet zincirinin, insan inan ve dncelerinde oluturduu dramatik dalgalanma yer alyordu.

Bu ikinci admdaysa, dnyann en eski "bilgi koruyuculuu" gelenei-

nin, szn ettiimiz krlma noktasndan itibaren izledii ilgin ve arpc

servene eviriyoruz gzlerimizi, ilk tarm yerleimlerinin ortaya kt

anlardan itibaren var olan; . 1650'den sonraki despotik ataerkil krallk-

lar dnemindeyse, sahip olduu engin birikimini stlendii misyonun

merkezine yerletirip, uzun soluklu bir yolculuu balatan "bilge kadnlar
klt"nn yaad dnmleri, yakndan izliyoruz.

Tarihte ilk snfsal farkllklar ortaya karan unsurun, "bilgi" olduu-

nu srekli vurguluyorum. Bilgiye sahip olanlar, retim srecini denetleyip,

kendilerini ayrcalkl bir konuma getirecek koullar yaratarak ilk "ikti-

dar" ekirdeini oluturmular; bu konumlarn elde tutmak iin de, bilginin paylalabilirliini ortadan kaldrma ve onun zerinde tekel oluturma
yolunu semilerdi. Snfl toplum modelinin, ataerkil ilikilerin yaygnlk

kazanmas sonrasnda kesin ve mutlak biimini aldn; bu noktadan itiba-

ren de uygarln btnyle yn deitirerek, insanolunun ortak yaam

serveninin eitsizlik, adaletsizlik zerine kurulu bir rotaya yerletiini,

"2012: Mardukla Randevu"da dile getirmitim.

Oysa bilgi, toplumsal yaamn iinde byle "olumsuz" bir rol stlen-

mek zere kmamt ortaya ve tarihin bir "snf savam" ekseni zerine
kurulmas, insanln yazgs falan deildi. Bilginin herkes iin kullanlabilir

olduu, nimetlerinin ortaklaa paylalabildii bir dnem, binlerce yl bo-

yunca, anaerkil tarm topluluklarnda yaanmt. Ta ki, ilk krlma noktas

olan, "kaba gcn bilgelie stnl" gerekleene dek. Ardndan, .

1650'deki afetler zinciri sonrasnda, snfl toplumsal yapy ve iktidarn

despotik niteliini pekitiren, ikinci krlma noktas ortaya kt.

Bu kitap boyunca (Marduk dhil) insanolunun bu gezegendeki ser-

veni ve "evrensel tarih"le ilgili en ayrntl bilgiyi elinde tutan; ama ataerkil

ilikiler ve sava, snfl toplumlarn egemenlii sonrasnda aamal ola-

rak gcn ve saygnln yitirmeye balayan bir "bilge kadnlar klt"nn, bir biimde ayakta kalmay baararak uygarln "yanl gidiini"

tersine evirme abalarn ayrntlaryla izleyeceiz. Yunan, Roma ve Anadolu'nun ezoterik gizem kltleri ve sakl bilgeliinin izlerini srecek;

Sibyllarla, uygarlk tarihinde "tanr figr"nn ilk rnei olarak ortaya -

kan "Magna Mater"le, yalnzca nl bir dnr ve bilim adam deil, ayn

zamanda bir misyonun lideri olan Pythagorasla, Roma Cumhuriyetinin

ncleriyle, Catharlarla ve Tapnak valyeleriyle tanacaz. Yolculuumuz, Mason localar ve Illuminatiyle devam edip, bugnn "Yeni Dnya

Dzeni"nin sahibi finans-kapital oligarisiyle noktalanacak. "Eit ve adil bir

dnya" idealinin, yzyllar iinde nasl bir erozyona urayp yok olduunu

ve bir zamanlar o idealin "topik merkezi" olarak tasarlanan lkenin, nasl

bugnk "okuluslu irketler imparatorluu"nun ana karargh haline geldiini greceiz.

Masonluk zerine bugne dek binlerce kitap yazld. Bunlarn byk

ounluunu, Katolik kktendincilii ve ar sac ideolojiler uzantsnda

kaleme alnm Anti-Masonik komplo teorileri; daha kk bir blmn
de "Biraderler"in kendi erdemlerini yceltmeye uratklar, ii boaltlm

sbjektif almalar oluturuyor. Dikkate deer, gereki ve dengeli aratrmalarn saylar, iki elin parmaklarn gemiyor.

"Kardelik" kltrnn be bin yl akn uzun gemii iinde izledii

seyri ayrntl olarak ele alan bu objektif ve sra d almada ortaya koy-

maya altklarmnsa, iinde yer aldklar yapyla ilgili "her eyi bildikle-

rini" sanan usta ve deneyimli Masonlar bile artacak, dnyada ilk kez

dile getirilen yepyeni bir tezi ve nyarglar sarsacak arpc ayrntlar

ierdiini belirtmek istiyorum. Bir "erkekler kulb" olarak bilinen rgtn uzak gemiteki kkenlerinin, u efsanevi Hiram Abif ya da Eski Msr'n yap ustalar falan deil, koruduu "gizli bilgi"den yararlanarak uy-

garln yanl gidiini deitirmek isteyen Ana Tanra rahibesi "kadn

bilgeler" olduunu renmek, Masonik dnyann dndaki geni okur kitlesi iin de bir "srpriz" olacak.

"2012: Marduk'la Randevu", kt ilk gnden itibaren youn bir ilgiy-

le karlanm ve uygarlk tarihiyle ilgili, daha nce gndeme getirilmeyen

konularda verimli tartmalar tetiklemiti. Umarm okurlarm, birok ynyle "devam" nitelii tayan, lemenin bu ikinci kitabn da ayn oranda
ilgin bulur.

Burak Eldem

Ocak 2006

I
BR "DEAL"N HKYES

1. Yitik Kitaplar, Gizli Bilgiler

Deiik versiyonlar olmakla birlikte ana hatlar ayn kalan ve yaygn

biimde anlatlan efsaneye gre, sa'dan nce altnc yzyln sonlarna

doru, Cumae kentinin khin rahibesi, Romann yedinci kral, Etrsk kkenli Tarquinius Superbus (II. Tarquinius) ile bir grme talep eder ve
huzuruna kar. Elinde, "tm zamanlarn bilgelii"ni ieren dokuz kitap
vardr iddiasna gre ve bunlar kendince uygun bir fiyat karlnda

Tarquiniusa satmay nermektedir. Ancak o denli yksek bir bedel talep

etmitir ki, bu meczup grnl kadna kukuyla bakmakta olan kral ve

danmanlar, bunun "cretkr bir aka" olduunu dnr ve alayc tavr-

larla teklifi geri evirirler.

Yal kadn, karlat davrantan hi honut kalmamtr; pazarla

"garip" ve allmadk bir yntemle devam ederek, elindeki kitaplarn n yakar ve kalan altsn ayn bedelle bir kez daha kraln nne koyar.

Tarquinius, bir zrdeliyle kar karya olduunu dnmektedir artk ve

teklifle hi ilgilenmediini kesin bir dille syleyip, konuyu kapatmak ister.

Ancak bu kez kadn, kitab daha yakar ve geriye kalan son cildi, ilk
bata dokuz kitap iin istedii fiyat talep ederek bir kez daha sunar krala.

Kendinden son derece emin grnen yal khinin tavrlar karsnda

Roma'nn sert ve otoriter yneticisinin direnci krlmtr; iini giderek kabarmakta olan bir merak kaplamakta ve kitaplarda nelerin yazl olduunu

renmek istemektedir. Biraz daha tereddt ettii taktirde bu merakn hi

gideremeyeceini fark eder ve danmanlarnn da bu dorultuda tavsiyede

bulunmalarnn ardndan, rahibeye istedii bedeli deyip, salam kalan

kitab satn alr. Daha kitaplara stnkr gz att anda da, elindeki belgelerin ne denli nemli ve deerli olduunun farkna varp, bu kitab
Capitoline tepesindeki nemli tapnan, yani Jpiter, Juno ve Minerva

tapnaklarnn yeraltndaki gizli odalarnda koruma altna aldrr. 1 Kimse

onlara elini srmeyecek; bu cilt, ayn tepede yan yana duran byk
tapnakta gizlilik iinde saklanacak ve onlarn gvenliinden, iki yetkin danman sorumlu olacaktr. Kitaplarn korunmas ve saklanmas misyonu

ok sonralar, Cumhuriyet dneminde on, sadan nce 83 ylnda da on be

gzetimcinin sorumluluuna teslim edilir. 2 Onlara ancak, ok ciddi kriz

dnemlerinde ve byk tehlikeler karsnda danlacak ve bunun zama-

nna ya da gerekli olup olmadna da yalnzca senato karar verebilecektir.

Olduka renkli ve etkileyici bir hikye olduunu kabul etmek gereki-

yor. Baz versiyonlarda, kitaplarla ilgili gizem duygusunu iyiden iyiye g-

lendirmek iin olsa gerek, Tarquinius ile grmeye gelen yal kadn sa-

raydan hi kimsenin tanmad ve o gne dek kentin civarnda hi

grmedii belirtiliyor. 3 Krala kitaplar sattktan sonra da, yine ardnda hi-

bir iz brakmadan ortadan yok oluyor bu gizemli kadn ve bir daha onu
kimse grmyor. Ancak biraz daha "gereki" versiyonlar, yal kadnn,

Delphi ile birlikte dnemin en nemli kehanet merkezlerinden biri olduu

bilinen, talya'da, Napoli yaknlarndaki Cumae (Kme) kentinin ok nl

Apollon rahibesi olduunu ve Tarquinius'un onu ahsen tanmasa bile en

azndan nnden mutlaka haberdar olmas gerektiini, kukuya yer brakmayacak bir netlikte anlatyorlar. Aslna baklrsa, kimselerin tanmad-

yal ve meczup bir kadnn, herhangi bir sorgu sualden gemeksizin

kraln huzuruna karlm ve onunla biraz kstaha denebilecek bir tarzda
pazarlk etmesine izin verilmi olmas da ok akla yakn deil. Eer hikye

doruysa, bu rahibenin Tarquinius tarafndan tanndn ve kim olduu

bilinerek huzura kabul edildiini dnmek daha mantkl.

Olaylarn, anlatld biimiyle gelitiini dorulayacak, salam bir ta-

rihsel kaynaktan tabii ki yoksunuz. Bu tr masals sylentilerin ounda

olduu gibi, neredeyse anonimlemi efsaneler var elimizde yalnzca. Ro-

Dionysius Of Halicarnassus, "Roman Antiquities", Kitap 4, Blm 62

Prudence Jones - Nigel Pennick, "A History of Pagan Europe", s: 45
3 Aulus Gellius, "Noctes Atticae", Kitap 1, Blm 19
1
2

ma tarihilerinin yaptlarnda, Tarquinius ile Cumae kenti rahibesi arasndaki pazarlktan sz eden, efsaneyle paralel ierie sahip ve olay ilk elden

yaayp kaydeden bir yazmana ait herhangi bir pasaja rastlamyoruz. Sz-

gelimi Titus Livius'un nl Roma Tarihi'nde, bazen okuyucuyu fazla boan

ayrntlara bile girilerek Tarquinius Superbus dnemi uzun uzun anlatlyor ama bu gizemli kitaplarn krala sunuluuna ilikin, kesin bir bilgiye da-

yanan herhangi bir anekdotla karlamyoruz. Ne var ki, efsanenin hi deilse

ksmen

doruluuna

iaret

edebilecek

baka

verileri

bize

salamaktan da geri durmuyor Livius. Her eyden nce, hem genel olarak

Roma'da krallk dneminde, hem de zel olarak Tarquinius'un ynetimde

olduu yllarda, kehanet ve gelecee ilikin ngrlerin bir hayli revata

olduunu; sarayda "haruspice" ad verilen Etrsk kkenli bir khinler gru-

bunun her an greve hazr beklediini; krallarn ou kez bunlarn yorumlaryla yetinmeyerek Yunan kentlerindeki uzman khinlere danma gerei
duyduklarn reniyoruz.

Dnemin en nemli kehanet merkezlerinden biri olan Delphi'deki

khine, ynetiminin en kritik evrelerinden birinde danma gerei duyuyor

szgelimi Tarquinius. Saraydaki stunlardan birinin zerinde aniden bir

ylann belirip, aa doru kayarak inmesinin "kt iaret" olabilecein-

den endielenen kral, iki olunu ve yeenini, bu olay yorumlatmak iin

gizlice Delphiye yolluyor. Yine Livius'un tarihinde, Roma'da Cumhuriyet'in
ilk dnemlerinin anlatld blmlerde, bilgeliin ve kehanetin temsilcisi

olarak grlen "Sibyl" adl khin rahibelere sk sk gnderme yapldna

tank oluyoruz. Ayrca Cumhuriyet Roma'sna ait anlatlarda, Livius birka

satrla deinip gese bile, "Sibylline Kitaplar"nn ok zel bir dikkatle sakland ve kritik dnemlerde yetkili rahiplerce bunlara danldn doru-

layan, olduka net ve ak ifadeler var. 4

Birinci yzyln nl Romal tarihilerinden Tacitusun kaytlarnda,

"Sibyl" ad verilen khin kadnlarn (zellikle de onlardan bir tanesinin)

4

Titus Livius, "Roma Tarihi - Ab Urbe Condita", Kitap 1

gizemli saygnlna deinen satrlara sk sk rastlyoruz. sa'dan nce al-

tnc yzylda Tarquinius Superbus ile Cumae Sibyl' arasnda geen ve ki-

taplarn Roma'da koruma altna alnmasyla sonulanan hikyeden net bir

iz olmasa da, Tacitus, hem bu kitaplarn neminden, hem de . 83 ylnda

Capitoline tapnanda kan yangn sonucu hepsinin yok olmasndan son-

ra, bunlarn bulunabilen orijinallerden derlenerek yerine konmasna yne-

lik almalardan sz ediyor. 5 Benzeri biimde, nc yzylda senatrlk

ve konsllk yapan Cassius Dio da, Augustus dnemini anlatan tarih kita-

bnda, bu kitaplarn, rahiplerin kendi el yazlaryla yeniden kopyalanp, ok

az saydaki yetkiliden baka kimsenin okumamas iin tedbir alndn an-

latyor. 6 Ciceronun sylevlerinde de, "Sibylline Kitaplar"na kehanet iin

danldna ilikin ok net referanslar bulmak mmkn. Ancak Cicero, bu

kitaplarn ve ierdikleri kehanet'lerin batl inantan ibaret olduu konu-

sunda emin olduunu da gizlemiyor. 7

Tarquinius'un sarayndaki "kitap pazarl" hikyesi, btn o ocuksu

ve masals grnmne ramen, ou Batl tarihinin aratrmalarnda da

kayda deer bulunmu ve bu olaya deinilmi. Szgelimi Arthur Gilman'n

1885 ylnda yaymlanan Roma tarihi zerine yaptnda, ayrntlar biraz

deise de, "Sibyl" ile Tarquinius arasnda sarayda yaananlar ve ilk alt

kitabn yaklmasn aa yukar ayn seyir iinde bulabiliyoruz. 8 Gilman

ayrca, Tarquinius'un, sarayda aniden beliren ylanla ilgili endiesini ve

bunun devamnda Delphideki khine bavurmasn da doruluyor. Ancak

nl tarihinin sunduu hikyenin ayrntlar daha farkl ve daha zengin:

Gilman'n aktardna gre ylan, saray bahesindeki sunakta yer alan

ilahi sunuyu yiyor ve kral saraydaki hibir rahibin bu "iaret"i aklayamamas zerine iki oluyla birlikte yeenini, yani erkek kardeinin olunu,

Delphi'ye yolluyor. Burada khin kadnn, ylanla ilgili belirtiyi olumsuz

Tacitus, "Annals", Kitap 6

Cassius Dio, "The Roman History: The Reign of Augustus", s: 170
7 Marcus Tullius Cicero, "Pro Rabirio Postumo", s: 121
8 Arthur Gilman, "The Story of Rome from the Earliest Times to the End of the Republic", Chapter V
5
6

deerlendirdiini ve Tarquinius ynetiminin sonunun geldii sonucunu

kardn reniyoruz, iki prens ve kuzenleri, bu yorum zerine meraklarn yenemeyerek, ilerinden kimin yeni kral olacan soruyorlar Sibyl'a

ve "Annesini ilk kim perse, yeni ynetici o olacaktr" yantn alyorlar.

Livius'un yalnzca deinip getii bu konu, Gilmanda daha ayrntl:

Maaradan karken yeen Brutus, bir bahaneyle geride kalp Sibyl ile konuuyor ve verdii mesajdaki "gizli ifre"yi kadndan renmeyi baaryor.

Ardndan, grev tamamlanp Roma topraklarna ulatklarnda, iki karde

aceleyle annelerine doru koarken Brutus Sibyl'dan ald "tyo" ile aya

taklp yere dm gibi yapyor ve topra pyor: nk, gizli ifre, "top-

ran, yani Dnya Anne'nin" hepimizin biricik gerek annesi olduu! ok

sradan bir ayrnt gibi grnebilir; ama "Sibylline Kitaplar" ve onu yara-

tan derin ve kadim kltr ile olduka yakn balants olduu iin, bu anekdotu buraya aktardm.

Efsanede anlatlan khin kadn, Anadolu'da ve Ege adalarnda binyllar

boyunca yaygnln koruyan "Ana Tanra" tapnmnn bir miktar "Helen-

letirilmi" versiyonunu ge dnemde srdren temsilcilerin en nllerin-

den biri. "Sibyl" ad verilen bu bilge ve karizmatik rahibelerin, . altnc

yzyla gelindiinde saylarnn iyice azald belirtiliyor baz kaynaklarda.
Birbirlerini "Kz karde" olarak adlandran ve her biri, kuaklar boyunca

korunmu ve saklanm, insanla ve dnyaya ilikin ok eski ve kritik bilgilerin bekisi ve taycs grevini stlenen Sibyl'lar, ok sonraki dnem-

lerde imparator Julius Caesar'n ktphane sorumlusu olan Marcus Teren-

tius Varro'nun anlattna gre 9, dnyann on byk merkezine dalm

durumdalar. ounlukla, bulunduklar kentteki Apollon ya da Demeter tapnaklarn ynetiyor ve zamanlarnn byk blmn, bu tapnaklarn
yaknndaki kendilerine ait rktc maaralarda "kehanet sanat"yla u-

raarak geiriyorlar. Roma'nn gneyindeki Cumae kentinin Sibyl', yani

Tarquinius'a gizemli kitaplar verdii rivayet edilen rahibe de, Roma k9

Saint Augustine of Hippo, "City Of God", s: 788 (ve dipnot)

kenli belgelerin ve anlatlarn ouna gre, sz edilen dnemde, bunlarn

en yals ve dolaysyla en kdemlisi olarak biliniyor.

Cumae Sibyl', klasik dnem edebiyatyla ilgilenenler iin olduka "ta-

ndk" saylabilecek bir kiilik, Romal ozan Virgiliusun Augustus dne-

minde kaleme ald nl yapt "Aeneid" de, onu hikyenin renkli ve sim-

gelerle ykl unsurlarndan biri olarak gryoruz: nl ozan, resmi

imparatorluk ideolojisini yceltmek iin kaleme ald bu parlak yaptnda,

Troyadan uzun bir deniz yolculuu sonrasnda talya'ya gelip burada yer-

letii varsaylan efsanevi prens Aenias'n hikyesini anlatmt. Romallarn atas olduu varsaylan Aenias, talya'daki serveni srasnda Cumae'ye
gidip Sibyl da maarasnda ziyaret ediyor ve onun rehberliinde "yeralt

dnyas"na bir yolculuk yaparak, atalarnn ruhlaryla iletiim kuruyordu.

Epik iirin bu blmlerinde hem Sibyl'n karizmatik kiiliini hem de ke-

hanetlerini gerekletirdii, "yeralt dnyas"na alan nl maarasn,

olduka etkileyici bir dille anlatyordu Virgilius:
"Yz giri yolu ve yz kap alrd

Cumae yamalarna oyulmu maaraya

Buralarda, Sibyl'n verdii yantlar

Yz ses eliinde nlard

Eik aldnda, 'imdi!' diye haykrd Rahibe

'Tanr'ya ve bana, yazgn sormann zaman imdi geldi!'

Yznn rengi deiti aniden

Peremleri dald, gs tkand

Yrei kabarrken cssesi irileti

Ve sesi, bir insan sesi deildi artk,

Yaknlara gelmi Tanr'nn sesiydi." 10

Romal tarihilerin aktard sylentilerde de, Cumae Sibyl'nn maa-

rasnn "yz ayr giriinin" olduuna ve bir labirenti andran darack tnel-

10

Vergil, "Aeneid", Book VI, s: 99

lerle yeraltnn derinliklerine doru indiine ilikin ifadeler vard. Roma

tarihi uzmanlar, uzun sre bu maarayla ilgili anlatlanlarn, Yunan kay-

nakl efsanelerden ibaret olduunu dndler. Ancak 1932 ylnda Napoli

dolaylarnda aratrmalar yapan nl talyan arkeolog Amedeo Maiuri,

Cumae Sibyl'na ait nl maaray yeniden ortaya kardnda, bu garip

meknla ilgili olarak efsanelerde dile getirilenlerin, pek de abartl saylamayaca grld.

Bir tepenin iki yann evreleyen, 130 metre uzunluunda dar bir deh-

liz ve ona balanan baka tnellerden oluuyordu bu nl kehanet merke-

zi. Ziyaretiler, giriteki dar bir koridorun sonunda trensel arnma iin
yaplm banyoyu kullanyor ve yine lo bir geidi geride braktktan
sonra, Sibyl'n bekledii kabul odasna ulayorlard. Bu ana blmede gerekleen ilk grmeden sonra, Sibyl'n rehberliinde, dehlizlere yaplacak

gizemli yolculuk alyordu sray. Volkanik kayalarn oyulmasyla alan bu

dehlizler, iki kenarna belli aralklarla yerletirilmi nilerde yer alan kan-

dillerle aydnlatlyordu ve derinlere inen tnellerden biri, kk bir yeral-

t nehrine almaktayd: Tpk "yeralt dnyas Hades"teki nl Styx nehri

gibi.

Daha nce Vezv yanarda tarafndan yok edilmi Pompei ve Her-

culeanum kentlerinde yapt almalarla tannan Maiuri'nin bu kefini,

yirminci yzyl boyunca srdrlen daha geni aratrmalar izledi. Her ye-

ni admda, arkeologlar aknla dren, byleyici bir meknd Cumae'deki bu nl maara: Birbirine alan tneller, geitler ve kaplar o

denli karmak bir yap oluturuyordu ki, yannda bir rehber olmayan ziya-

retilerin, labirenti andran bu dehlizlerde kaybolmalar iten bile deildi.

En artc olan da, volkanik kayalara alan bu uzun ve girift tnelleri,

dehlizleri oluturmann, mthi bir emek ve mhendislik bilgisi gerektir-

dii gereiydi. Binlerce yl nce, bu garip ve rktc kehanet merkezini

yaratmak iin kim bu kadar sknty gze alm olabilirdi acaba? Hepsinden nemlisi, o meknn gerek sahibi olan Sibyl kimdi, nasl biriydi?

Sibyl geleneiyle ilgili elimizdeki bilgiler, byk oranda Yunan ve Ro-

ma dnemlerine ait olmakla birlikte, bu khin kadnlarn izlerine tarihin

hemen her dneminde, bata Anadolu, Yakndou ve Ege Adalar olmak

zere birok yerde, hatta Orta ve Kuzey Avrupa'nn Roma egemenlii n-

cesi "barbar" toplumlarnda bile rastlandn syleyebiliriz. Szgelimi "Eiriks Saga" adyla bilinen kuzey mitinde, Marcus Terentius Varro'nun ak-

tard, "dnyann deiik kentlerindeki on Sibyl" bilgisini dorulayacak

ayrntlar kyor karmza:

"Blgede Porbjorg adl bir kadn vard; bu bir khindi ve 'Kk Sibyl'

adyla biliniyordu. Her biri kendi gibi khin olan dokuz kz kardei daha

olduundan, ancak ilerinde bir tek kendisinin hayatta kaldndan sz

ediyordu." 11

Kuzey mitlerinde Sibyl'n edeeri olarak beliren ve eitli anlatlarda

Sibyl geleneine balanan "Volva"lar, yalnzca sradan bir folklorik ayrnt

olarak deil, skandinav kltr ve yaantsnda arlkl bir yeri olan mar-

jinal kadn kahramanlar kimliiyle boy gsteriyorlar. Metinlerde kuzeyli

Sibyl'larn belli

bir mekna bal kalmayp, gezgin bilgeler olarak yolcu-

luk ettiklerine ve ou kez "ifac" (healer) nitelikleriyle blge kadnlarnn

sevgi ve saygsn kazandklarna ilikin ayrntlar okuyoruz. Bunlar, doay

kavrama yetenekleri ve kayna belirsiz bilgileriyle sayg gren, ancak ayn
zamanda biraz da korkulan kiiler. ok sonralar da, Hristiyanlkla birlikte,

yaamlar ciddi bir risk altna giriyor; nk Papa kararyla "kfir" ve tehlikeli ilan edilip kouturmalara uruyor, ou kez de ikence ve idamla

yz yze geliyorlar. 12 Belki de Orta ve Kuzey Avrupa'da Hristiyan banazlnn "cad davalar"na hedef olan ilk kadnlar, bu kuzeyli Sibyl gelenei-

nin temsilcileri.

skandinav edebiyatnn iirsel destanlar arasnda en dikkate deer

olanlardan biri, Volva'larn yazd kabul edilen ve "Sibyln Vizyonlar"

11
12

Paul Acker - Carolynne Larrington, "Poetic Edda: Essays on Norse Mythology", s: 9

Kees Samplonius, "Sibylla Borealis: Notes on the Structure of Voluspa" (K. E. Olsen, A. Harbus,
Tette Mostra editrlndeki "Germanic Texts and Latin Models" adl derleme, s: 210-212)

olarak evrilebilecek "Voluspa". ou aratrmacya gre Voluspa, bilinen

sabalarn oundan daha eski ve Romal ozan Virgiliusun nl yapt Aenias"da anlatlan Cumae Sibylyla, Volva'lar arasnda belirgin paralellikler
var. 13

"Sibyl"in szlk anlam, bir gre gre, "maarada yaayan". 14 Yine

Roma'nn ilk yllarna ve ksmen daha eski dnemlere ilikin Yunan anlat-

larnda, Sibyl rahibelerinin, yerleim yerlerinin uzandaki tepelerde yer

alan, ssz ve rktc maaralarda yalnz yaadklar ve yazya geirilmi

bilgileri buralarda saklayp, ritellerini maarann iinde gerekletirdik-

leri dile getiriliyor. Ender olarak insanlarla konuuyor ve ancak ok nemli

bir gelime olduu taktirde bilgeliklerini devreye sokup, kendilerine ba-

vuran kiilere yol gsterme gerei duyuyorlar. Bal bulunduklar inan

sistemi ya da gelenek zerine ok sayda farkl gr ve yaklam var ama

bir tek ey olduka kesin: Evrenin ve yaamn en byk gc olarak nitelenen ve "Yce Varlk" (Supreme Being) adyla anlan kozmik tanryla, ayn

btnn (unity) gl paras durumundaki, dnyann yaratcs bir Ana

Tanrann temsilcileri ya da szcleri olarak gryorlar kendilerini. Bu

durumda Sibyl'larn, kkenleri Roma'nn kuruluundan yzlerce, hatta bin-

lerce yl daha geriye giden bir kozmolojinin "ge dnem" temsilcileri ola-

rak karmza ktklar sylenebilir.

William Smith'in 1875 tarihli nl "Yunan ve Roma Tarihi Szl" iin

kaleme ald "Kehanet" konulu makalesinde, gelecee ilikin bilgiyi tad ve yorumlad iddia edilen gelenekleri inceleyen Leonhardt Schmitz, bu

olduka gizemli klte de deiniyor. Schmitz'e gre Sibyl ad verilen khin

kadnlar esas olarak Asya orijinli ve bal bulunduklar reti, ellerindeki

kutsal kitaplaryla lkeleri ve kentleri dolamalarn gerektiriyor. 15 Bir

baka deyile "bilgiyi saklayan ve koruyan" bu gizemli bilge kadnlar, tek
Kees Samplonius, "From Veleda to Volva: Aspects of Female Divination in Germanic Europe",
("Sanctity and Motherhood: Essays on Holy Mothers in the Middle Ages" adl derleme, s: 76)
14 Orijinali Anadolu kaynakl olan szck, bir baka gre gre Yunan dilinde "bilge kadn"
anlamna gelen "Sibylla'dan Latin diline gemi.
15 Leonhardt Schmitz, "Divinatio", Smiths Dictionary, s: 415-418
13

bir kent ya da tapnakta yerleik olarak yaamaktan ok, "gezgin" bir misyonerlii yeliyorlar. Ancak yine de Schmitz, Romal tarihilerin de anlatt-

gibi, belli kentlerde n kazanm ve o kentlerin bilgeleri olarak tannan

"yerleik" Sibyl'larn varln doruluyor.

Tanra'nn Ayak zleri

Etimolojik olarak "Sibyl" adnn, Anadolu'da uzun sre varln sr-

drm ve olduka erken bir tarihte Ege'deki Yunan kolonilerini de kltrel anlamda etkilemi "Kybele" adl tanrayla yakndan ilikili olduu d-

nlyor. Bat Anadoluda, Frigya dneminin gl "Ana Tanra"s olarak

bilinen ve Ege kylarndan Kapadokya'nn dousuna dek yaygn tapnmna rastlanan Kybele, ilk izleri Troya savann en az birka yzyl ncesine

dek srlebilen bir inan sisteminin merkezinde yer alm, gl bir tanrsal figr. Yani kabaca, sa'dan nce 1500'lere dek geri giden bir sre iinde Anadolu'nun batsna, Ege kylarna ve hatta Trakya'dan Balkanlara

uzanan bir blgeye yaylm biimde Kybele inanc ve rahibelik geleneine

rastlyoruz. Bronz a'ndaki en eski tapnm merkezlerinden birinin de,
byk olaslkla Troya ya da o zamanlar bilinen adyla "Ilion" olduunu dndrecek bir hayli veri kyor karmza.

"Kybele, llion'lularn atas olan ve buna bal olarak Samotraki [Sema-

direk Adas] ile de yaknl olan Dardanos ve ailesiyle ilikilendirilmiti"

diyor, arkeolog Michael Cosmopoulos, tanra kltnn Troya ile balantsna deinirken. 16 Bat Anadoludaki Pergamon (Bergama) kentinin de Ky-

bele kltnn simgesel merkezlerinden biri niteliini tamakla birlikte,

llion (Troya) kadar gerilere giden kadim bir gemii olmadna ama her
iki kentin de Roma tarihinde nemli etkiye sahip olduuna dikkat ekiyor.
16

Michael B. Cosmopoulos, "Greek Mysteries: The Archaeology of Ancient Greek Secret Cults", s.
102, keli parantez bana ait.

Bugnk anakkale snrlar iinde yer alan ve Troyann olduka yak-

nnda bulunan Ida Da'nn (Kaz Da) Tanra'nn anayurdu olduu 17 ve

hatta Sibylline Kitaplar'nn ilahi iradeyle ilk kez burada derlenip olutu-

rulduu yolundaki yaygn kan, Romann resmi tarihiyle de bire bir uyumlu bir "kken olgusu"nu destekliyor: Romallar, Cumhuriyet dneminde
oluturduklar resmi ideolojilerinde kendilerini Troya'l Aenias'a balaya-

rak, anayurtlarnn Bat Anadolu'nun bu eski ve nl kenti olduunu ileri

sryorlar nk. Bylelikle de hem Kybele, hem de Troya yaknlarndaki

da Danda ilk kez derlendii varsaylan Sibylline Kitaplar, Roma iin
"yabanc" olmaktan karlarak iselletiriliyor. Bir baka deyile, anayurt

Troya'dan ayrlp talyaya yerleen Aenias'n torunlarnn yzyllar sonra

hem bu kitaplarla hem de Kybele ile bulumalar, bir anlamda "ilahi bir
yazg" gibi deerlendiriliyor.

"Kybeleden ounlukla Byk Anne diye sz edilirdi; tanrlarn, insa-

nn, dalarn ve aslanlarn annesi. sis gibi, o da doulu bir tanrayd," di-

yor Antonia Tripolitis. "Anadolu kkenliydi ve arkeolojik kantlarn gster-

diine gre, kltn neolitik dneme kadar izlemek mmkndr. Tarih

ncesi alardaki varl sresince Kybele, Dnya Anne olarak anlmt. .

6000 tarihine dek geri giden en erken betimlemelerde, abartl beden lleriyle, kayalardan yaplm bir taht zerinde oturur halde grnr. Her iki

yannda birer leopar yer alr ve elleri, koruyucu ve muzaffer bir tavrla bu
leoparlarn balarnn zerindedir." 18

Bilinen en eski yerleim merkezlerinden biri durumundaki atalh-

yk'te, aa yukar sa'dan nce 6000'e dek geri giden bir dneme ait ok
sayda Ana Tanra ikonas ve heykelcii bulundu. Altml yllarda Kon-

ya'nn umra ilesi yaknlarndaki blgede kazlar ilk kez balatan ve uzun
sre bizzat yneten nl arkeolog James Mellaart'a gre bu, tarmsal ib-

lm ve rgtlenmenin afandaki bir toplumda, gl bir tanra kltnn ilk belirgin izleriydi.
17
18

Mary Beard - John North - Simon Price, "Religions of Rome: Volume 2", s: 45
Antonia Tripolitis, "Religions of the Hellenistic Roman Age", s: 30

Mellaart'n deerlendirmesine son dnemde tam olarak katlmayan Ian

Hodder gibi arkeologlar, bulunan figrlerin atalhyk inan sistemi ze-

rine bir genelleme oluturmak iin yeterli olmad ve heykelciklerin yaygn bir "Ana Tanra" tapnmn gstermeyip, yalnzca "kadn dourganln"

vurguluyor

olabilecei

itiraznda

bulundular.

Ama

Anadolu

topraklarnda geni bir zaman dilimine yaylp devamllk ve istikrar gsteren tanra kltne ilikin ipular, Mellaart byk oranda hakl karyor.

stelik yalnzca atalhyk'e zg de deil bunlar: lk neolitik yerleimle-

rin tipik zelliklerini tayan Haclar ve Hycek'te de "oalma, bereket ve

doann yaratc gizemlerini temsil ettii" dnlen tanra figrlerine ve

klt objelerine olduka sk rastlanyor. 19

Anadolu'nun birok yerinde, sa'dan nce 6000 ile 1600 arasna rastla-

yan dneme ait olduklar belirlenen ve yaygn bir tanra kltnn varl-

n dorulayan, yadsnamaz bulgular elde edildiini sylyor Antonia Tripolitis. Ama bunlar, az ok birbirine benzeyen, klasik ta heykeller ya da kaya
zerine yaplm birtakm basit resimlerden ya da kk ritel objelerin-

den ileri gitmiyor. Byk bir blm yaznn kullanlmad dnemleri ieren bu zaman dilimine ilikin hibir belge ve kayt elde edilememi olmas,

Anadolu'daki tanra kltnn en eski dnemdeki niteliklerini ya da ritel-

lerine ilikin ayrntlar bilmemizi de (imdilik) olanaksz klyor tabii. Bu-

nunla birlikte, . 1600 sonrasndan itibaren sklaan bulgular, bu tapn-

mn Anadolu'nun birok blgesinde kkl ve yaygn bir "yerel kltr"

nitelii tadn gsteriyor:

"Yazt ve ikonlardaki kantlar, 12. yzyl dolaylarnda Kybele kltnn

btn Kk Asya'da yayldn ve dier kltrlerle yaad karlamalar

srasnda da dnmlere uradn gsteriyor. Kk Asyadaki Frigya

Krall'nda, zellikle de Kral Midas dneminde (725-675) bu klt zel bir

19

Do. Dr. Glsn Umurtak, "Anadolu Figrinleri", Arkeo Atlas l/s: 106

neme sahip oluyor. Frigyallar Kybele'yi ulusal tanralar ilan ediyor ve

ona Frigyal Tanra diyorlar." 20

Gerek tanrann kendi ad, gerek yaygn biimde ona verilen "Byk

Anne" ya da "Dnya Anne" unvan, yeryzn "btn insanlarn tek ve

gerek annesi" olarak gren Sibyl adl rahibelerin, dorudan doruya Ky-

bele kltnn temsilcileri olduuna ilikin, hi yabana atlmayacak bir ipucu. ". Yedinci yzyla ilikin Frigya metinlerinde Kybele'nin ad, Matar, ya-

ni Anne olarak geiyor," diyor klasik tarih uzman Lynn Roller 21, "Bu ad
sklkla tek bana kullanlrken, bazen tamamlayc bir sfat olarak, Frigya
dilinde 'dalara ait anlamna gelen Kubileya szcyle de karlayoruz.
Dolaysyla en eski yazl metinlerde tanraya basite 'Anne' ya da 'Dalarn Annesi' adyla sesleniliyor."

Delphi'deki Sibyl'in, "Annesini ilk kim perse o kral olacaktr" kehane-

tini ve bunun iinde yatan "gizli ifre"nin, topran herkesin doal annesi
olduu dncesine dayanmasn anmsarsak, yaknlk ve balant olduka

net: Sibyl, Tarquiniusun oullar ve yeenine, hem adn kulland hem de

temsilciliini stlendii "Byk Anne"ye saygy artran bir bilmece
sunmu gibi grnyor.

Dier yandan, Roller'n aktard bilgide yer alan "Dalarn Annesi" un-

van, dikkatli okurun zihninde hemen bir arm yaratm olsa gerek.
Mezopotamya kltrnde byk "Anunnaki" tanrlarn en saygnlarndan

biri kabul edilen Ninhursag, bilindii gibi ou mitte, kardei Enki ile birlikte insan soyunun yaratcs olarak sunulur. Bu byk ve nemli yaratmdan tr de ou kez ona dualarda ve ilahilerde yalnzca "Anne" ya da

"Byk Ana" adyla seslenildiini biliyoruz. Dier yandan, benzerlikler bununla da snrl deil: Smer dilinde Ninhursag, "Yce Dalarn Hanm"

anlamna geliyor ki, "Dalarn Annesi"ne olduka yakn bir unvan bu. Eer
benzerlikleri Msr'a da tar ve Ninhursagn Nil vadisi uygarlklarndaki

20
21

Antonia Tripolitis, a.g.e s: 31

Lynn E. Roller, "in Search of God the Mother", s: 2

paraleli olan Hathora gzlerimizi evirirsek, bu gl tanrsal figrn de

Sina Dayla ilikilendirilip "Dalarn Tanras" adyla anldn grrz.

Btn bunlar, bilinen Eski Dnya'nn hemen her yerinde olduka yaygn ve
ayn kaynaktan beslenen, eski bir tanra kltnn varlna iaret eder.

"sa'dan nce yedinci yzyla ait Theogony adl kitabnda Hesiod eskiye

ait bir referans sunarken, tarih ncesi alarn inanlarna ilikin de ilgin

bir ipucu veriyor. Kendi dneminin ilahi glerinden (Olympos tanrlar)

sz ederken, Titanlar adl, yar yarya unutulmu bir tanrlar rkna gn-

derme yapyor. [...] Gaia, kendisini anlatan hikyelerde 'Dnyann Anne'si

ve 'Byk Anne' olarak anlyordu. Bir erkek tarafndan hamile braklma-

ya gerek duymakszn dourmu; karalar, denizleri ve gkyzn yaratmt." 22

Hesiod'un szn ettii, Yunan mitolojisinin de "kadim dnemler"e

ilikin blmlerini oluturan Titanlar ve onlar yaratan Gaia"nn, izini

srmekte olduumuz "Sibylline Kitaplarnn koruyucusu ve saklaycs ra-

hibelerin de birer paras olduklar "Ana Tanra" kltyle dorudan balant ierdiini syleyebiliriz. Gaia, tpk Kybele gibi, btn varlklarn annesidir ve "Byk Anne" adyla anlr.

Ege'nin her iki yakasnda ve Balkanlarda karmza kan tanra klt

ve Kybele tapnmna, yalnzca . On ikinci yzyl sonrasnda Trakya zerinden Bat Anadolu'ya gelmeye balayan Friglerin inan sistemlerinde de-

il, ok daha eski, bir baka byk uygarlkta daha rastlyoruz: En gl

izlerini Girit, Rodos ve Santorini gibi Ege Adalarnda bulduumuz; bir zamanlar "denizlerin efendileri" olarak adlandrlan insanlarn kurduu, nl

Minos uygarl bu. Aa yukar . 3100 dolaylarnda, byk olaslkla

Yakndou'dan deniz yoluyla ilkin Kbrs, ardndan da Ege Adalar'na yerleen ve kltrel etkileri Bat Anadolu'dan Balkanlar'a dek birok blgede

grlen gizemli Minos halkyla ilgili bilgilerimiz, olduka snrl. Denizcilik-

te, mimaride ve gzel sanatlarda ann en ileri uygarlklarndan biri olan

22

Raven Grimassi, "Witchcraft: A Mystery Tradition", s: 86

Minos, aa yukar Smer ve Msr'la ezamanl olarak, kendine ait bir al-

fabe oluturup, yazy kullanmaya balamt. "Lineer A" adyla bilinen en

eski alfabeleri henz deifre edilmedii iin, bize braktklar yazl kalnt-

lar deerlendirme olanandan imdilik yoksunuz. Ancak byk oranda

sonraki dnemin Yunan halklarnca asimile edilen kltrlerinin hi deilse

bir ksmn, bu arada sahip olduklar inan sistemini, ok genel hatlaryla
da olsa tanyabiliyoruz.

"Girit'te Ana Tanra'nn, belli bal formu vard: Ylan-tanra, G-

vercin-tanra ve 'Yabani hayvanlarn hanm'. Bunlar bir tek ilahi gcn

farkl grnmleri olabilecei gibi, anne ve kzlarndan oluan bir toplulu-

u temsil ediyor da olabilirler. Msr ve Babil'de olduu gibi burada da bir

tanrann, dierlerinin niteliklerini de zerine ald grlyor. Anne'nin

farkl zaman ve farkl blgelerde kendini deiik biimlerde ortaya koymu

olmas ve yerel trenlerdeki geliimin, orijinal tanrann farkl niteliklerini

vurgulamas mmkndr. Ama Anne kavramnn Girit inancnn temel parasn oluturduu konusunda hibir kuku yoktur." 23

Donald McKenzie'nin dikkat ektii, bir tanrsal gcn farkl grnm-

lerinin deiik adlarla arlmas ya da farkl trenlerle anlmas gelenei,

Bronz a'nn ilk byk uygarlklarnn tmnde rastladmz, dolaysyla

gnmzden be bin yl ncesinde "evrensel" nitelik tad sylenebilecek bir dnce biiminin rndr. Ayn konuya, Rodney Castledon da

dikkat ekiyor: "Minosun bilinen tanra figrlerinden Ylan Tanra ve

Gvercin Tanra'nn, aslnda tek bir ilahi gcn deiik grnmlerini

vurgulamak istedii ve 'Minos Evrensel Ruhu' gibi btnlkl ama sofistike bir tanra kavramnn altn izdii dnlebilir." 24

"Sibylline Kitaplar" ad verilen ve Roma'nn resmi tarihinde ok ayr,

ok kritik bir rol olduuna inanlan belgelerin koruyucular olarak beliren

bilge rahibeler, binlerce yl ncesine dek uzanan ve bilinen ilk kkl inan

23
24

Donald McKenzie, "Myths of Crete & Pre-Hellenic Europe", s: 59

Rodney Castledon, "Minoans: Life in Bronze Age Crete", s: 129

sistemi olduunu syleyebileceimiz ite bu Ana Tanra kltnn, ge d-

nem temsilcileridir. Bir baka deyile, Akdeniz ve Yakndou evresindeki

tm uygarlklarda en eski ve en uzun soluklu gelenek olduu kesinlik kazanan bu kltr, ayn zamanda, en az atalhyk yerleiminden beri varl-

n koruyan yaygn ve sistemli bir "bilgi saklaycl"n da stlenmi gibi

grnmektedir.

Frigya tanras "Byk Anne" ya da Kubileya, sa'dan nce ilk binyln

balarnda bu kltrn en tannan figr olarak ortaya kyor. Ama grld gibi, Yunan kltrne Cybele, Roma'ya da Kybele adyla geen ve

Frigyallarn "ulusal tanra" stats verdikleri bu ilahi gce ilikin inan,

Friglerden en az iki bin yl daha eski. sadan nce 1200 sonrasnda Balkanlar ve Trakya zerinden Bat Anadolu'ya yerleen Frig halk, ok byk bir

olaslkla daha gleri srerken yollar zerindeki Minos kkenli (ya da

Minos'tan etkilenmi) blgelerde "Dnya Anne" ve onun rahibelik geleneiyle karlamlard. Bu yaygn ve kkl inancn Yunanistan ve Ege Ada-

lar'na, . 3100 gibi erken bir tarihte tandn biliyoruz nk. stelik
tanrann baz nitelikleri o denli deimeden kalyor ki, Cumae ve Delphi
gibi kentlerde, tepelere yakn maaralarda yaayan Sibyl'larn, adlarn ve

yaam biimlerini, hizmetinde olduklar tanradan aldklarn ve bu gelenein binyllar boyunca korunarak srdrldn gryoruz:

"Minos'un Maaralar Tanras, ocuk dourma ve yeralt dnyasyla

ilikilendirilmiti. Bir Dnya-anne olarak, daha sonraki mitlerdeki

Rheann prototipi olmas mmkndr, ancak Minoslularn onu en azndan

sa'dan nce on drdnc yzylda Eleuthera olarak bildiklerinden haberdarz." 25

Bu durumda, Friglerin Bat Anadoluya girilerinden en az iki yz yl

nce, "Dnya Anne"nin btn Ege ve evresinde yakndan tanndn ve

tpk izini srmeye altmz gizemli Sibylline Kitaplarnn koruyucusu

rahibeler gibi maarada yaayan (ya da maaray tapnaa dntren)

25

Rodney Castledon, a.g.e, s: 128

Eleuthera adyla bilindiini syleyebiliriz, Girit'in gl tanrasna bu ad

verenler, byk olaslkla Lelegler olarak bilinen ve Herodota gre Ege

adalarnda Minos'a bal olarak yaayan kk bir yerel halkt. Lelegler, .

1650 sonrasnda Thera yanardann patlamasn da ieren bir dizi byk

afetin ardndan Minos kntye doru giderken, kuzeyden gelen ve blgeye hkim olan Akalar tarafndan, yaadklar blgeden srlp kovul-

mulard. Leleglerin doudaki anakaraya doru kap, Anadolu'nun gneybatsndaki Likya ve Karya blgelerine yerletikleri sanlyor. 26 Buna

paralel grler, Minos un tanra tapnm ve rahibelik sisteminin, Frigler

gelmeden ok nce Lelegler araclyla Likya zerinden Efes'e ve Sard'a
dek tand fikrini destekliyor.

Ksacas, Frigler Ana Tanra kltne Anadolu'ya gelmeden nce sahip

olsunlar ya da olmasnlar, bir ey ok kesin ki, bu topraklara vardklarnda

Kybele'ye zemin oluturacak yaygn bir inan sistemi zaten vard. Hatta bu
sistem o denli eski ve kklyd ki, Friglerden sekiz yz yl nce Anadolu'ya

yerleen Hint-Avrupa kkenli Hititler bile ondan derin biimde etkilenmi-

lerdi: Trevor Brycea gre, Hitit dneminin epey ncesinden itibaren Ana-

dolu'da egemen bir "Ana Tanra" motifi vard ve sa'dan nce ikinci biny-

ln ortalarnda blgeye egemen olan bu Hint-Avrupal halk, yerletii

topraklardaki kkl gelenei zmleme yolunu semiti. 27 Byk bir olas-

lkla kkleri erken neolitik dneme (yani az nce szn ettiimiz atal-

hyk ve Haclar benzeri yerleimlere) dek uzanan ve oradan Hatti kltrne aktarlan Ana Tanra, hem gkyznn, hem de yeralt dnyasnn
hakimi saylyordu, insanlar asndansa onun ad, "Dnya Anne" ya da

"Dnya'nn Kraliesi"ydi; tpk Frig inan sistemindeki Kybele gibi.

sa'dan nce yaklak ikinci binyln balarnda deiik boylar ve g

kollar halinde Anadolu yarmadasnn dousuna yerlemeye balayan

Hint-Avrupa orijinli halklar, bu topraklara geldiklerinde bo ve bakir bir

lkeyle deil, olduka eski ve kkl birtakm ehir devletleriyle ya da tica-

26
27

Florence Mary Bennett, "The Religious Cults Associated With Amazons", s: 35

Trevor Bryce, "Life and Society In The Hittite World", s: 142

ret kolonileriyle karlatlar. Dou Anadolu'dan Ege'ye dek uzanan bir

alan iinde, birbirinden bamsz ama yakn iliki iinde varlklarn srd-

ren bu bar kentlerin halklarna "Hattiler" deniyordu evre uygarlklar

tarafndan. Bu anlamda Anadolu da, byk oranda "Hatti lkesi" olarak

biliniyordu. Hititler ncesine ait dnemi aydnlatacak yeterince kaz yaplamam olmas ve bulunan az saydaki kalntnn da yazl belge ierme-

mesi, Hatti kltrnn "yazy bilmedii" ya da en iyimser tahminle bir tr

ilkel hiyeroglifin tesine geememi olduu sonucunun karlmasna ne-

den oluyor. Gneydou Anadolu'da yer alan Asur ticaret kolonileriyle y-

rttkleri ilikilerin kaytlarnn Mezopotamya iviyazsyla tutulmu ol-

mas ve o dnemin egemen diplomatik dili Akata'yla kaleme alnmas, bu

kany glendirmekte. Ne var ki o dnemde Anadolu'daki deiik Hatti

kentlerinde yaayan insanlarn bugn "Hattice" olarak adlandrdmz,

kendi dillerine sahip olduklarn kesin olarak biliyoruz.

Doal olarak, Anadolu kentlerinin kendilerine zg bir inan sistemleri

de vard ve bu o denli kkl ve glyd ki, sa'dan nce 17. yzylda bl-

geye egemen olan Hititler, bu kltrden dorudan etkilendiler. Ortaya kan sonu, Hitit "resmi dini" ad verilen eklektik panteona bile Hatti dinsel

pratiinden izlerin szmas ve blge halknn inanlarnda Hatti tanra kltrnn, etkinliinden bir ey yitirmeksizin varln srdrmesiydi. Daha

da arpcs, Hitit Krall'nn kurucular ve onlarn soylarndan gelenler,

yerletikleri blgede ok eski bir gelenee sahip olan Ana Tanra'ya da
byk sayg gsterdiler ve onu ksmen sahiplendiler bile.

Hitit ncesi dnemin en nemli Hatti kentlerinden biri olan Arinna'da

tapnm olduka eskiye dayanan Gne Tanras, bunlardan biriydi: Bir-

ok resmi metin, "Hatti lkesinde kral ve kralielii yneten Arinnann

Gne Tanras"na duyulan sayg ve balln ifadesiyle balyordu. 28

Arinna kentinin yeri henz saptanabilmi deil; ama belgelerde anlatld

28

Sedat Alp, "Hitit anda Anadolu", s: 94

kadaryla, Hitit Krall'nn bakenti Hattua'ya (Boazky) bir gnlk mesafede olduu sanlyor:

"lkenin eitli inan merkezlerinde grev yapan Hattual din adamla-

r, resmi bir devlet panteonu yarattlar. Komu kent Arinna tapnann

klt, panteonun ekirdeini oluturdu. Arinna'nn Gne Tanras, 'Hitit

lkesinin Kraliesi, Yerin ve Gklerin Kraliesi, Hatti lkesinin kral ve kra-

lielerinin hanmefendisi, Hatti'nin Kral ile Kraliesi'nin hkmetinin ynlendiricisi olarak ululatrld. Hitit Devleti'nin ve kraliyetinin ulu koruyu-

cusu oldu ve kral, savata ve ulusal bir tehlike annda daima yardm iin

ona bavururdu." 29

Ayn tanraya deiik adlarda da olsa, dier Hatti ehirlerinde de bin-

lerce yldan beri tapnldn dndrecek ok fazla veri var. Trevor

Bryce, Anadolu kltrnde gnein diil niteliklerle, yani bir tanra olarak
dnldne dikkat ekiyor ve Gkyz-Yeralt dualizminin, gnein
battktan sonra "ufuk alt" blgelerde yolculuuna devam etmesiyle ilikili
olduunu vurguluyor. Bu durumda, Ana Tanray yalnzca Dnya'nn ve
gkyznn ya da "yeralt"nn deil, ayn zamanda gnein de tanrsal sahibi olarak gryoruz. Bryce, bu kltrle tanan Hint-Avrupa asll Hititler'in, kendi inan sistemlerinde Gk Tanrs'nn eril olmasna karn, yer-

letikleri topraklarda byk sayg gren "Dnya Anne"yi hemen

benimsediklerine dikkat ekiyor. 30

Btn bunlar, Arinna'nn Gne Tanras "Wuru(n)semu"nun, Anado-

lu'da balangcn bilemediimiz kadar eski bir zamandan beri en gl

tanrsal figr olduunu gsteriyor bize. Ei ya da daha doru bir deyile

"yardmcs" olarak nitelenen Frtna Tanrs Taru, onun glgesinde kalan

ve daha ok "tamamlayc" olarak grlen bir ilahi gc simgeliyor. Bu an-

lamda, sonraki yzyllarda Kybelenin ei/yardmcs olarak sunulan Attis

ile paralel niteliklere sahip, ilgin nokta, Bronz a'nn bitiminden Hristi29
30

Oliver Robert Gurney, "Hititler", s: 119

Trevor Bryce, a.g.e

yanla dek uzanan dnem iinde birok kltrde eril nitelikler tayan gnein, Anadolu'da binlerce yl "tanra" olarak dnlm olmas.

Sibyl ad verilen rahibelerin Kybele kltrnn devam olduklarna ve

Ana Tanra inancn yaatrken, o kltrn korumas altnda bulunan "eski bilgiyi" saklayp muhafaza ettiklerine deindik. Yine bu bilge kadnlarn,
Yunan topraklarnda ounlukla Apollon tapnaklarna yakn maaralarda

yaadklar biliniyor. Bu nedenle Sibyl gelenei, bir biimde Gne Tanrs

Apollon kltnn "st dzey rahibelii" olarak dnlmt ve "keha-

net"in dndaki en nemli ilevleri de evrensel srlarn sakland kitapla-

rn korunmasyd.

"Bu kitaplara Sibylline deniyordu, nk ierikleri, Sibyl ad verilen ve

Apollon'un hizmetinde bulunan khin kadnlar tarafndan salanyordu.

Byk olaslkla kkenleri Kk Asyaya dayanmaktayd. Ama Tarquinius'a getirilen kutsal yazmalar muhtemelen talya'nn gneyindeki Cumae

kentinden gelmiti. Efsaneye gre burada, maarada yaayan nl bir Sibyl

vard ve hemen yaknnda bir Apollon tapna bulunuyordu." 31

imdi, Kybele kltnn Anadolu'daki ncelinde, gne ile zdeletiri-

len tanrsal gcn eril deil diil olmas ve Wurusemu'nun "Arinna'nn G-

ne Tanras" adyla anlmas, bu balanty daha anlalr hale getiriyor:

Sibyl'lar, gksel grnmlerinden biri gne olan tanrann rahibeleriydi-

ler ve bu nedenle ataerkil sosyolojik yapya sahip Yunan topraklarnda da

bu ilevlerini srdrrken, orada Gne Tanrs sfatn alm eril ilahi g

Apollon ile balantl olarak deerlendiriliyorlard.

Bir dier dikkate deer nokta, Kybele kltnde "ikincil dzeyde" yar-

dmc olarak dnlp, zaman iinde "Tanrann Ei" mertebesine ykseltilen Attis'e paralel bir eril tanrnn, Anadolu'nun Hatti kentlerindeki

Gne Tanras kltnde de var olmas: Wurusemu'nun yardmcs, Frtna

Tanrs Taru. Tarihi Gerda Lerner, Anadoluya yerleen Hint-Avrupa boy31

Talfourd Ely, "The Gods of Grecce and Rome", s: 123

larnn birounun da (Hititler dhil) kendi gemilerinde benzeri bir sis-

teme sahip olduklarna dikkat ekiyor: Buna gre, aslnda Hitit kltrnn
de gemiinde gl bir Gne Tanras var: Estan. 32 Yine benzeri biim-

de, Estan'n ei ya da daha dorusu "yardmcs" olarak Frtna Tanrs'na

da taplyor, ikisi arasndaki iliki, tanrann gerek egemen g, onun

"ei" konumundaki eril tanrnn da, "Tanra'nn yla parlayan" olarak

deerlendirildiini gstermekte. Lerner'a gre sonraki dnemlerde Hitit

kltrnde ortaya kan Gne Tanrs Istanu, aslnda Estan'n (ve yerle-

tikleri Hatti lkesinin inanlarndaki Wurusemu'nun) zaman iinde erille-

tirilmi halinden baka bir ey deil.

Hititlerin Anadolu'ya nereden geldikleri sorusu, bugne dek tatmin

edici biimde yantlanamad. Birok farkl teori dolayor ortalkta ancak

bunlar destekleyecek arkeolojik kantlara da bugne dek rastlanmad.

Ama Gne'e yneltilen bir dua metninde, ie yarayabilecek kk bir ayrnt var: Kral Muvattali, "Denizden ykselip gklere kyorsun" diyor bir

yakarnda. 33 Hititler, Anadolu'nun ok byk bir blmne egemen olduklar en gl yllarda bile, denizden mmkn olduunca uzak durmay
yelediler. Bir "Hitit Donanmas" hibir zaman var olmad; bir Hitit ky

kenti kurulmad; hatta Hitit kkenli bir balk ky bile bilinmiyor. Deniz-

den bu denli uzak duran bir uygarln kn de, sonraki yzyllarda

"deniz kavimleri" olarak bilinen halklarn getirmi olmas, ilgin bir ironi

olarak dnlebilir. Ama yine de, Hititlerin en azndan bir dnemler ana-

yurtlar olan blgelerde denize yakn yaadklar, Muvattali'nin duasndan

anlalyor.

Gnein "denizden domas", dou ufkunda denizin olduu bir coraf-

yay akla getirmekte. Bu durumda en akla yakn grnen aday, Hazar Denizinin bat kylar oluyor ki zaten ou tarihiye gre Hitit gleri de byk
olaslkla bu blgeden balamt. Ancak burada bizim amzdan nemli
olan nokta u: Eer Hitit inancnda ok eskilerde kalan Estan adl bir Gne

32
33

Gerda Lerner, "The Creation of Patriarchy", s: 157

Oliver Robert Gurney, a.g.e, s: 120

Tanras varsa ve o zamanlardaki anayurtlar da Hazar'n bat kylarysa,

tanra inanc birok Hint-Avrupa kavminin g yollar zerinde bulunan

bu blgede de, en az sa'dan nce 21. yzylda varln srdryordu de-

mektir. Bu saptama, Anadolu ve Yakndou'da kkleri sekiz bin yl ncesi-

ne dayanan tanra kltrn, bir biimde bu g yollar araclyla Asyaya da balar: Kafkaslarn efsane rk Nartlarn saygn tanras

Sefenay 34; skitlerin Gne Tanras Tabiti ya da Rus-Slav kltrnn bili-

nen en eski inan sistemine ait diil ilahi gc Vela 35, bu olduka eski ve

"ortak kkene sahip" izlenimi veren kltrn krntlar mdr?

Btn bunlar, konuyu mmkn olduunca snrlayarak ve Yakndo-

u'nun sekiz bin yl akn tarihine kubak yaklamaya alarak yola devam etmemize karn, ayrntlarn okluu ve eitlilii nedeniyle biraz ka-

fa kartrc grnebilir. Bu nedenle, imdiye dek sylediklerimizi

olabildiince yaln bir resmin iine yerletirerek toparlamaya alalm:

lk byk uygarlklarn yeerdii dnlen Yakndou, Anadolu ve M-

sr'da, balangc llemeyecek denli eskiye dayanan net bir Ana Tanra

klt kyor karmza. Anadolu topraklar, aa yukar . 6000'den bu

yana, en net rneklerini atalhyk ve Haclar'da grdmz "Dnya
Ana" tapnmna binlerce yl ev sahiplii yapm grnyor. Bu kltr,

Hint-Avrupal topluluklar blgeye yerlemeye balad srada, yani aa

yukar . 2000 dolaylarnda, olduka kkl ve yaygnd. Hititler, Luwiler,

Palalar gibi Hint-Avrupa kavimleri de, Anadolu'ya g etmeden nceki l-

kelerinde byk olaslkla Ana Tanra merkezli bir inan kltne sahipti-

ler ama sre iinde eril gk ve frtna tanrlar, onlarn yerini almaya balad. Buna karn, yeni yerletikleri topraklarda ok uzun sredir
saygnln ve gcn koruyan Wurusemu gibi tanralar byk bir istekle benimsemekten de geri durmadlar.
34
35

Bkz. John Colarusso, "Nart Sagas From the Caucasus"

Bkz. Sergei V. Rjabchikov, "The Slavonic Antiquity"

Bat Anadolu, Ilion (Troya) dhil, hem atalhyk kltrnn devam

olduu sanlan Hatti inancnn, hem de Ege'nin gl uygarl Minos'tan

Eikya, Karya ve Pergamon'a tanan "Dnya Anne" kltrnn etkisi altn-

da kalmt hep. Ayn etki, Ege'nin kar kys iin de sz konusuydu ve

Yunan topraklarndan Balkanlar'a dek uzanan bir blge iinde gne tapnmn da ieren bir Ana Tanra gelenei her zaman varln korumutu.
Avrupa'nn kuzeyindeki gmen kavimlerde, Britanyann arkaik sakinle-

rinde, Msr'n ilk dnemlerinde ve Mezopotamya inan sisteminde bu g-

l tanra klt ve onun rahibelerince srdrlen gelenek karmza k-

yor srekli. Bir baka deyile, verimlilii salayan ilahi g, diil ve ana
niteliiyle belirirken, "bilgelik" ve "koruyuculuk" da kadnlarn, yani tanrann rahibelerinin grevi ve ilevi haline gelmi gibi grnyor. Ana Tan-

ra'nn tapnaklarnda erkekler ancak birer "yardmc" olarak grev alyor; olduka uzun bir dnem boyunca, barahip kimliini tayamyorlar.

sa'dan nce birinci binyln balarnda, bu kltrn devamnn Frig-

ya'da yeerdiini gryoruz: Kubileyu tapnm, Hitit sonras dnemde

Anadolu'da tanra egemenliinin ge dnem zirve noktalarndan birini
oluturuyor. Gordium, Sard ve Pessinus (Balhisar), blgede tanrann en
byk ve grkemli klt merkezleri haline gelirken, rahibelik gelenei de

tapnak hiyerarisi ve gizem sistemi iinde "anneden kza" bilgi ve yetki

aktarmyla varln srdryor:

"Kybele 12. yzyl balarnda Kk Asya'ya gelen Yunan kavimlerince

ithal edildi ve benimsendi. Frigyal unsurlardan arndrldktan sonra klt

Yunanistan'a ve bat kolonilerine tand. 7. yzyla gelindiinde Yunanis-

tan'da Meter Theon, 'tanrlarn annesi ya da Meter Oreie, 'dalarn annesi

adlaryla yaygn biimde Kybele'ye taplyordu." 36

Ancak bu dnemden itibaren, Yunan kltr iinde asimile edilmenin

getirdii deiimlerin de yava yava devreye girmeye baladn syleyebiliriz: Kybele tapnaklarnda artk erkekler de rahip olarak grev yapmaya
36

Antonia Tripolitis, a.g.e, s: 31

balyorlar (ounlukla, hadm edilip cinsel kimliklerinden vazgetikten

sonra.) Ancak buna karn, tapnak ynetiminde yetki ve g yine kadnlarda ve Barahibe'de. sa'dan nce drdnc yzylda, Byk skenderin

fetihleri srasnda, igalci Persler Bat Anadolu'dan kartlp blge btnyle Helenlerin etki alanna giriyor ve bu arada Kybele kltnn Yunan

topraklarna tanma srecinde de yeni bir ivme yaanyor.

sa'dan nce nc yzyln sonlarndan itibaren, Bat'da hzla by-

yen yeni g Roma, btn Akdeniz'i ve Yunan kentlerini kontrol altna

alma isteiyle Anadolu'ya da giriyor ve Efes, Pergamon, Pessinus gibi kentlerde dorua kan Kybele kltne byk ilgi gsterip, bunlar kendi lkesine tayor. Bylece, kimi kentlerde orijinal adna yakn bir sylenile Ky-

bele ya da yalnzca "Byk Anne", kimi kentlerde de "Agdistis" adyla

bilinen tanraya ait klt ve gelenein, Romallama sreci de balyor.

sadan nce birinci yzyln tarihilerinden, Amasyal Strabon, bugn-

k Balhisar'da yer alan Pessinus iin "Dnyann bu kesindeki en byk

ticaret merkezlerinden biriydi ve byk sayg gren, btn tanrlarn An-

ne'si iin bir tapna da barndryordu. Ona Agdistis adn vermilerdi"

diyor. 37

Agdistis adnn, Sivrihisar blgesindeki Agdos dandan geldii sanl-

makta: Daha ok Yunan kkenli olduu bilinen bir mite gre, Zeus tohumlarn dnyaya sam ve bunlardan hem erkek hem de dii niteliklerine

sahip (hermaphrodite) Agdistis domutu. Dier tanrlar bu garip durumu

ortadan kaldrmak iin onun cinsiyetlerinden birini yok etme yolunu seerek, erkeklik organn kestiler. Bylece erkekliinden arndrlan Agdistis,

diil kimliiyle bir tanra olarak varln srdrmeye balad. Kesilip atlan erkeklik organnn topraa dedii yerdeyse, bir nar aac bitti. Bu aa-

cn meyvelerinden yiyen Sangrios'un (Sakarya nehrinin tanrs) kz hamile

kald ve Attis'i dourdu. Agdistis, kendinden bir paray tayan Attis'e
sevgiyle balanacak ve onu yanndan ayrmayacakt.

37

Strabo, "Geography", 12.5.3

Yunan teolojisinden izler tayan bu mit, Judaist gelenekteki "erkein

kaburga kemiinden yaratlan kadn" temasnn aksine, kadnn kesilip atlan paras araclyla yaratlan erkek fikrini iermesi asndan ilgin. Ayn zamanda, tanrann yardmcs olarak beliren Attis figrnn nasl do-

duuna ilikin de ipular veriyor. Ancak gerek bu hikyenin, gerek

Agdistis adnn, yerel niteliklerle snrl kaldn ve ok daha geni bir corafyada tanra iin Kybele adnn yelendiini biliyoruz.

"Agdistis daha ok Kybele, Byk Anne adyla bilinirdi, Roma'da klt

. 205 ylnda kurulmutu. Frigya'nn en stn tanrsal gcyd ve erkek

tanr Attis, onun yardmcs ve hizmetisiydi. Kybele insanlarn iyiliiyle

ilgili her eyden sorumluydu; verimlilik salard, hastalklar tedavi ederdi,

yol gsterirdi ve kendisine bal olanlar korurdu." 38

Romal tarihilerin kaytlarna gre, Pn savalarnn en etin gnle-

rinde, Kartacal Hannibal'in lkelerini igal etmesinden korkan yneticiler,

hem Sibylline Kitaplarna, hem de net bir yorum almak iin Sibyl ad verilen khin kadnlardan birine bavuruyorlar. Delphi'deki Sibyl, Hannibal'in

baarsnn engellenmesi ve Roma'nn gvenliinin salanmas isteniyorsa,

Pessinus'daki Kybele tapnanda yer alan Ana Tanra'ya ilikin klt objesinin Roma'ya getirilmesi ve zel bir tapnaa konmas gerektiini sylyor. 39 Bunun zerine sekin bir temsilci heyeti Romadan Bat Anadolu'ya
doru yola kyor ve blgenin egemeni olan Pergamon kralnn onayyla,

Pessinus'daki Kybele rahibeleri eliinde, bu kutsal nesne Roma'ya tanyor.

Sz edilen klt objesi, hemen akla gelecei gibi bir tanra heykeli ya

da ikonas deil. Pessinus'da byk bir zenle saklanan bu "tanrsal ema-

net", birok kaynakta "siyah bir gkta paras" olarak geiyor. Tpk Msr

kltrnde gkta paralarnn, Osiris ve Seth'in "kemikleri" olarak alg-

lanmas gibi, Anadolu ve Yunanistan'da da bu nesnelerin Ana Tanra ile

38
39

J. Murphy - O'connor, "Paul: A Critical Life", s: 195

Michael B. Cosmopoulos, a.g.e, s: 102

zdeletirilmesi, farkl corafyalardaki inanlarla ilgili olduka arpc bir

paralellii sergiledii kadar, mitlerde anlatlanlarn ve tanrsal kimliklerin,

gksel olaylarla dorudan balantl olduunu da bir kez daha anmsatyor

bize. 40

Sonuta, Delphi Sibylnn tavsiyeleri ve Romal khinlerin yorumlar

dikkate alnarak, yapmna . 205'te balanp, 204'te bitirilen "Magna Mater" (Byk Anne) tapnana bu kutsal nesnenin yerletirilmesiyle, Kybele
kltnn Roma topraklarnda "resmiyet" kazandn syleyebiliriz.

Bu gelime, Roma halk iin olduka heyecan vericiydi: Rahibeler ile

"gallus" ad verilen hadm edilmi rahiplerin dzenledii, klt Roma'ya

tantma amac tayan gsteriler byk bir ilgiyle izlendi ve trenin yapl-

d dnem (ilkbahar ekinoksuna rastlamas ne derece "rastlant"dr, bile-

miyoruz) yeni bir bayram ve festival olarak Roma takviminde yerini ald.

Aslna baklacak olursa, kklerini ve anayurdunu lion'a balayan bir halk

iin Ana Tanra kavram da uzak ve "yabanc" saylmamalyd zaten. Ama,

belki biraz da Jpiter'e tapan Etrsklerin etkisiyle, kurulu yllarndan itibaren Roma resmi inan sistemi eril gk tanrs anlay zerine kurulmu,

bu durum ancak Cumhuriyet dneminden sonra ksmen deimiti. Dola-

ysyla kltn Bergamadan tand gnlerde Magna Mater, Roma dinsel

yaam iinde, yeni ve egzotik niteliklere sahip bir ilahi varlk gibi algland.

Roma Kybele kltn scak ve istekli bir tavrla benimsedi ama onun

Frigyal niteliklerini ve ounlukla "ar" bulunan cokulu ritellerini ok

da kolay kabullenmedi. Bir anlamda Kybele kltnn ilk dnemde belli

oranda filtreden geirilip Roma'ya "light" olarak uyarlandn syleyebiliriz, ilk dnemlerde, Roma vatandalarnn Kybele rahibi olmalar, ritel-

lerde grev almalar ya da Kybele kltnn nemli bir paras olan mzie

elik etmek zere tanra korosunda arkclk yapmalar yasakt. Bu ynleriyle "yabanc" bir klt olma nitelii korunuyor ve Roma yaamna derin-

lemesine szmas engellenmek isteniyor gibiydi. Birinci yzyldan itibaren,

40

Bkz. "2012: Marduk'la Randevu", s: 418-419

arlkl olarak da mparator Claudius dneminde, Kybele klt ksa sreli

yeni bir parlak dnem yaad, yaygnlat ve Romallarla ilgili kstlamalar

kaldrld. Ancak ayn dnemde, tanrann yannda, onun "ei" kimliiyle
bulunan Attisin arl artrld ve ilkbahar ekinoksu kutlamalarnda Attis
ile Kybele birlikte onurlandrld. 41

Kybele kltnn Roma topraklarnda bir tr rnesans yaamas ve Ana

Tanra rahibeliinin bu yeni "dnya devleti"nin inan sistemi iinde resmi

dzeyde kabul grmesi, Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak devletin

"en nemli bilgi kayna" olarak deerlendirilen Sibylline Kitaplar'nn

Roma'daki deer ve saygnln da iyice n plana karmt. ou Romal

tarihinin yorumuna gre bu kitaplar, "Romaya tanrlarn bir ltfu" ya da

"ele gemi ok byk bir ans olarak" deerlendiriliyordu ama aslna baklrsa bu gizemli metinlerin iinde nelerin yazl olduunu da ok az kii

biliyordu gerekte.

Korku ve Sansr
Az sayda st dzey yetkili tarafndan eriilebilir durumda olan bu bel-

gelerin saygnl ve gc, insanlarn merak duygularn tetikledii kadar,

ilgin bir biimde, Sibylline Kitaplar'na ynelik korku ve tedirginlik duygularn da besliyordu. Ayn tedirginliin, sa'dan nce birinci yzylda

resmi otoritenin en tepesinde yer alan imparator Augustus tarafndan da

paylalmas, Cumhuriyet dnemi boyunca Capitoline'de, sonralar da Pala-

tine tepesindeki Apollon tapnanda titizlikle saklanan, mparatorluk dneminde de "resmi belge" nitelii tayp zerindeki koruma iyice artrlan
Sibylline Kitaplar'nn, "dokunann elini yakan" garip niteliini sergiliyordu
sanki.

41

Antonia Tripolitis, a.g.e s. 33

Julius Caesar'dan sonraki i kargaalarla dolu, bunalml dnemin galibi

olarak imparator tacn giyen Octavianus Augustus, kendisinden nceki

konsller ve devlet adamlar gibi, Sibylline Kitaplar'nn devletin varl ve

gcnn sonsuza dek srmesini salayacak gl bir "koz" olduuna inanyordu. stelik daha nceki yneticilerde olmayan nemli bir ayrcala

da sahipti imparator: Artk Roma'nn en gl adam sfatyla, ayn zaman-

da bir "yksek rahip" olmann prestijinden de yararlanarak, kitaplar zerindeki gizlilik zrhn delmi ve kendisine, istedii zaman bunlara eriip
okuyabilme yetkisini tanmt. Ancak yine de, Sibylline Kitaplar'nda ya-

zanlardan nedenini bilmediimiz biimde tedirgin olmu ve belki de metinler zerinde "sansr" anlamna gelebilecek ilk radikal mdahaleyi yapma gereini hissetmiti:

"Augustus, Apollon ve Diana'ya koruyuculuklar iin dua etti, Sibylline

Kitaplar'n da, uygun olmayan kehanetlerden arndrarak altn bir kaba

koydu ve Altn a'n sonsuza dek srmesini salayacak bir garanti olarak,
klt heykellerin kaidesine yerletirdi." 42

Metinlerin orijinalleri bugn bizler iin sr olduu ve yaklak iki bin

yldr insanln ortak bilgi birikiminden silindii iin, Augustus'u rkten

ya da rahatszlk veren "kehanet"lerin neler olduu zerine fikir yrtemiyoruz. Roma'daki Alman Arkeoloji Enstits'nn ilk yneticisi olan antik

a tarihi uzman Paul Zanker, bu operasyonun, kitaplar "olumsuz keha-

netlerden arndrma"yla ilgili olduunu sylyor. 43 Ancak belirsizlik tayan nokta, "kehanet" ad verilen bilgi ve kaytlarn dorudan doruya ki-

taplarda m, yoksa bu kitaplar okuma yetkisine sahip kurulun

yorumlarnda m olduu sorusunda dmleniyor aslnda. Roma belgele-

rinde, Sibylline Kitaplar'nn ierdii bilgileri aa vuran ifade ve satrlarn

neler olduundan ok, bunlar okuyan ve yorumlamaya alanlarn karttklar sonulara ilikin verileri buluyoruz. Bir baka deyile, aktan aa

Sibylline Kitaplar'ndan yaplm net bir alnt ya da referansla hi kar-

42
43

Paul Zanker, "Power of Images in the Age of Augustus", s: 51, italikler bana ait.
Paul Zanker, a.g.e, s: 121

lamyoruz. Bu durum, "gerek ierik" ile "yorumlanan ierik" arasndaki

farkn sanlandan da byk olabilecei izlenimini yaratyor. Belki de Augustusu korkutan faktr, kitaplarn bu denli etrefil olmas ve yorumlarn
gvenilirliklerinin dklyd.

Bir baka kritik nokta, orijinal metinlerin Romann resmi dilinden

farkl bir dilde (Eski Yunanca) 44 yazlm olmas ve bunlarn Latince evirilerinin ok uzun sre yaplmamasyd. lahiyat profesr John Sawyer, eski

metinlerin orijinal dillerinde korunup, baka dillere evrilmesinin yasak-

lanmas geleneinin bir hayli eski olduuna dikkat ekiyor ve Sibylline Ki-

taplar'nn da olduka uzun sre, ilk yazld dil kabul edilen Yunanca orijinaliyle saklandndan sz ediyor.(Sonradan karlan Latince kopyalarn,
orijinal belgeler Capitoline'deki yangn srasnda yok olduktan sonra retilmi, "sahte" kitaplarn evirileri olduunun altn izelim.)

Bu, kutsal kabul edilen ou eski belgenin yapay bir sis perdesiyle r-

tlmesini kolaylatrrken, bizzat o belgeler evresinde oluan "gizem kl-

t" grntsn de glendiren bir etken. Deerli ve kutsal olduu d-

nlen bir metin, bir o kadar da "bilinemez" ya da "herkes tarafndan

anlalamaz" bir nitelie kavuturulup, evresi dokunulmazlk zrhyla rlnce, onu anlayabilenlerin ayrcalk sahibi olduu ezoterik bir yapnn

olumas da kanlmaz hale geliyor. Sawyern, birok byk dinde de rastlanan, kutsal kitaplarn orijinal dilde korunmas konusundaki tutuculua
ilikin zmlemesi, "gizem" kavramyla "iktidar gc"nn birbirlerine ne
denli yakn olduklarna ekiyor dikkatimizi:

"Kutsal metinleri orijinal dilin glgesi altnda tutma ileminin ardnda,

politik faktrlerin etkisi de sz konusudur. Bunlardan biri, rahiplerin ya da

Magilerin otoriter gleridir. Szgelimi eski Zerdt dininde, Magilerin

Pers lkesinde gc ellerinde tutmalar, btnyle bununla ilgilidir. Yal-

44

Aslnda bu da modern tarihilerin bir varsaymna dayanyor. Ana Tanra kltnn ve rahibe
geleneinin izini srdmzde, metinlere hi deilse "esin kayna" oluturmas beklenen
en eski rneklerin Frig, hatta belki eski Hatti ya da Minos dillerinde korunmu olmalar bile
mmkn grnmekte.

nzca onlar, peygamberlerinin syledii szleri evreleyen geree ilikin

gizemleri anlayacak anahtarlara sahiptiler. Neyi aklayp neyi gizli tutacaklarna onlar karar veriyorlard. Eski Roma'da Sibylline Kitaplar'ndan
sorumlu olan rahiplerin ayrcalklar da bunun gibiydi. 45

Roma'da dinsel yaamn mparatorluk dneminde yaad almlar

ve ithal edilen yerel kltlerin zaman iinde politik arl olan bask grup-

larna dnmesi gereini dikkate aldnzda, Sawyer'n yaklam makul

grnyor. Acaba Augustus'un gznde tehlikeli olan ey, byk olaslkla

"anlalamaz" hale gelmi, olduka eski ve farkl bir dildeki metinleri yo-

rumlayan, ayrcalkl rahip ve khinlerin politik gc myd? Sawyer'a g-

re, Sibylline Kitaplar'yla imparatorun ilikisi tam olarak bu amaz zerin-

de dmleniyordu:

"Kitaplar M 83 ylnda bir yangnda yok olduktan sonra, dier lke ve

kentlerdeki deiik Sibyl tapnaklarndan kehanetler derlenip topland ve

yerine kondu. Kendisi de bir rahip olan mparator Augustus, . 12 ylnda
bu derlemeye sansr getirdi ve politik adan sakncal olduu gerekesiyle
byke bir blm yok etti." 46

mparatorluk sistemini Roma'da kalc ve gl bir devlet biimi olarak

yaplandrmaya alan Augustusun, hkmdarl srasnda neredeyse ilk

yapt ilerden birinin, Sibylline Kitaplarndan rktn ve rahatsz olduunu da vuran gvenlik ve sansr uygulamalar olmas gerekten ilgin. Baz aratrmaclara gre bu paranoya ve rahatszlk, Roma'nn elin-

deki resmi kopyalarn sansrlenip elden geirilmesiyle yetinmeyerek,

bireylerin elinde bulunan, eitli kaynaklardan derlenmi (byk olaslkla

sahte) Sibylline Kitaplar'nn da kapsaml bir operasyon ve aramalarla top-

latlp imha edilmesine ve Roma Devleti dnda hibir kiinin ya da tzel

kuruluun bu kitaplar elinde bulunduramayacana ilikin bir yasan uy-

gulamaya konmasna dek varmt. Augustusun bu operasyon erevesi

45
46

John F. A. Sawyer, "Sacred Languages and Sacred Texts", s: 77

John F. A. Sawyer, a.g.e, s: 61

iinde Roma'nn deiik eyaletlerindeki kentlerden toplatlm iki binden

fazla Sibylline Kitab kopyasn (ya da taklidini) yaktrd biliniyor. 47

Bu noktada, batan beri szn edip durduumuz ve izini srmeye a-

ltmz "gizli bilgi"yi ieren Sibylline Kitaplar'nn, Roma tarihi iinde yaad serveni ok ksaca yeniden gzden geirmekte yarar var:

- Romann son kral Tarquinius Superbus'un, "Cumae kentinin Sibyl'"

olduu varsaylan bir khin kadndan, olduka "garip ve sra d" bir pa-

zarlktan sonra, cilt kitab satn ald syleniyor. Ancak kitaplarn varl-

ve kullanmlarna ilikin btn kaytlar, Tarquiniusun devrilmesinden

sonraki dneme, yani Roma Cumhuriyeti'ne ait. Yeni dzenin sekin yneticileri, bu belgelere sahip olmann Roma iin "tanrlarca ltfedilmi bir
ans" olduunu dnyor ve kitaplar, kentin en gvenli ve en iyi korunan

yeri olan Capitoline'de ok titiz bir denetim altna alnyor. Bu metinlere

eriim ayrcalna ve yorumlama yetkisine sahip rahipler kuruluysa, daha

ilk gnlerden itibaren "zerk" bir yapya kavuarak, etkin bir politik gce
dnyor.

- Aradan 300 yla yakn bir sre getikten sonra, yine bir Sibyl'in keha-

neti ve tavsiyesine uyularak, Kartacal Hannibal'e kar stn duruma

geme beklentisiyle, Pergamon kralna bal Pessinus'daki Kybele klt,

rahibeleri ve kutsal nesneleriyle birlikte Roma'ya aktarlyor; Palatine tepesine grkemli ve etkileyici "Magna Mater" tapna ina ediliyor. Gste-

rili bir trenin ardndan Kybelenin Roma'ya gelii, her yl mart ortasnda
bir festival ve spor oyunlar eliinde kutlanmaya balyor; oyunlara tanr-

ann sfatndan esinlenilerek Yunanca "byk, yce" anlamna gelen Megaleden tretilmi Megalesia ad veriliyor. 48

- sa'dan nce 83 ylnda lkede yaanan i sava srasnda tapnak

yanyor ve Sibylline Kitaplar'nn da byk olaslkla bu yangnda ortadan

yok olduu varsaylyor. Bunun zerine, yine byk bir gizlilik ve dikkatle,

47
48

John J. Collins, "Apocalyptic Imagination", s: 117

Mary Beard - John North - Simon Price, a.g.e, s: 65

imparatorluk topraklar iinde, Sibyl geleneinin yaatld dnlen

blgelere zel grevliler yollanyor ve bu bilgi yeniden toplanp, kitaplarda
bir araya getirilmeye allyor.

- Cumhuriyet'in yerini imparatorluk sisteminin ald Augustus dne-

minin balangcnda bir kez daha derlenen bu metinler, Roma'daki resmi

niteliini korur gibi grnyor. Ancak Sibylline geleneinin gizemli yap-

sndan ve kitaplarn koruyucusu rahipler kurulunun nfuzundan tedirgin

olan Augustus, . 12 ylnda, eldeki Sibylline Kitaplar'na ciddi bir sansr

uygulayarak metinlerin byk blmn yok ediyor; kiilerin ellerindeki

kopyalar da yaktryor.

Bu allmadk gelimelerle dolu kronolojik izelge, Roma iin balan-

gtan beri ok nemli olduunu her haliyle belli eden Sibylline Kitaplar'nn ierii ve otantikliiyle ilgili ok sayda kuku yaratyor zihinlerde.

Her eyden nce, daha ilk gnden itibaren, kitaplarn "yaklma" gibi bir
yazgyla kar karya geldiini gryoruz. En yaygn ve "garantili" kitap
yok etme arac olan yakma eylemi, belli aralklarla Sibylline Kitaplar'na da

uygulanyor. Hem de, anlatlara bakarsak, bunun ilk rnei, onlar "koru-

makla" grevli olduu varsaylan biri tarafndan gerekletiriliyor: Yani,

Cumae Sibyl'. Bunca nemli bilgi ve kaytlarn te ikisini, grevi ve mis-

yonu onlar korumak olan bir rahibe, nasl olur da kendi isteiyle yakar?
Yoksa burada, ilk kurulu yllarna ve Krallk dnemine ilikin bilgilerin bir
hayli karanlk olduu Roma'nn, "resmi tarih" kaynakl bir azizliiyle mi
karlayoruz?

Kitaplarn bir d rn olmayp gerekten . Altnc yzyl sonundan

itibaren Roma devletinin eline getiini ve ok byk gizlilik iinde, titizlikle saklandn kesin olarak biliyoruz. Bu konuda neredeyse btn tarihiler hemfikir, ikinci kesin nokta, yine btn kaynaklardan ve popler sy-

lencelerden anlald kadaryla, bu kitaplarn bir Sibyl araclyla

edinilmi olmas. O halde, geriye nc soru iareti kalyor: Acaba Sibylli-

ne Kitaplar'nn Roma'nn eline geii, kimi tarihilerin kukuyla bakt ya

da bir tr "resmi mit" gibi grd, Tarquinius dnemindeki u nl satn

alma ilemiyle mi olmutur gerekten, yoksa bu kitaplar bambaka bir

"operasyon"un gerei olarak, Cumhuriyet dneminde mi "devlet arivi"ne

girmitir?

Roma devletinin, ilk kurulu ve Krallk dneminden itibaren, manevi

alann snrlarn ap halkn gndelik yaam zerinde derinlemesine etkili

olacak, mutlaklatrlm bir dinsel yapya hi scak bakmadn biliyoruz.

Ayn biimde, herhangi bir egemen din ve bu dine uygun yaam biimini
tamamlayacak, ilahi emirleri ieren bir kutsal kitap fikrine de, tpk Helen-

ler gibi, olduka uzak durdu Roma yneticileri. Manevi yaam, gelimelere

ak, dinamik ve serbest yaanmal ve bireye zg olmalyd. Ancak, kutsal

kitap fikrine bu denli kapal olan toplumsal yap iinde Sibylline Kitaplar,
asla yadrganmam, hatta daha da tesi, byk bir istekle benimsenmiti:
Hannah Harrington, "Grekler ve Romallarn btn kutsal kitaplar yads-

malarnn tek istisnas, Sibylline Kitaplar'yd" diyor. "Bu metinler Cumhu-

riyet srasnda Jpiter Capitolinus tapnanda saklanm ve Romann

resmi kutsal belgeleri olmutu." 49

Lupa'nn ocuklar
Demek ki, Romallar Sibylline Kitaplar'n ayr bir yere koyuyorlar ve

hatta byk olaslkla bir "kutsal kitap" olarak da deerlendirmiyorlard.

Eer ipularn doru izlersek, sz konusu kitaplar ve onlar koruyan khin

rahibenin, Cumhuriyet dneminde oluturulan resmi tarihte dolayl olarak
"ulusal" bir anlam tadn grmekte de gecikmeyiz. Sibylline Kitaplar'n

yaratan tanra klt, bir biimde Roma'nn kurulu destannn arka planna da yerletirilmitir nk:

49

Hannah K. Harrington, "Holiness: Rabbinic Judaism and Graeco-Roman World", s: 138

Roma kentinin efsanevi kurucular Remus ve Romulus kardelerin,

Troyal prens Aeneas'n soyundan geldikleri kabul edilir. Ama bu iki kar-

de, bir erkekle cinsel ilikiye girmeksizin hamile kalan, Vesta 50 rahibesi
bir bakire tarafndan dnyaya getirilmiler ve bu nedenle Aeneas'n kann

tamalarnn yan sra, ilahi bir "genetik mirasla" da yklenmilerdir. Remus ve Romulus, daha doduklar gn, onlar kendi taht iin bir tehdit ola-

rak gren kral Amulius'un emriyle bir sepet iinde Tiber nehrine braklarak, lme terk edilir. Ne var ki sepet, rman delta yapt bir noktada

kyya doru srklenir ve kutsal bir incir aacnn dallar tarafndan dur-

durulur. Efsaneye gre burada yanlarna bir dii kurt yaklam ve ikizleri
bir sre emzirmitir.

Burada kk bir parantez ap, efsaneyle dorudan ilgili olamamakla

birlikte, ksa bir sre iin olduka arpc bulduum bir noktaya dikkat
ekmek istiyorum: Eskia'n birok kltrnde, zellikle de aman gele-

neine sahip olan topluluklarda dii kurt, tanrann grnmlerinden biri

olarak deerlendirilir ve ona byk sayg duyulurdu. Bu gelenek ve anla-

y, Remus ve Romulus efsanesinde dii kurta "koruyucu ve sevecen" bir

simge olarak yer verilmesinde de kendini gsteriyor. Ne var ki, Latin dilin-

de "dii kurt" anlamna gelen "lupa" szcnn, zellikle Hristiyanln

yaygnlamasndan sonraki yllarda, "fahie" anlamnda da kullanlmaya

baladn gryoruz.

Benzeri bir rnek, Britanya'da da karmza kyor: Arkaik ada kltr-

lerinde Yunan mitolojisinin Demeter'ine karlk gelecek, saygn ve popler

bir tanra figr egemendir. "Lletyy-fliast" adl bu Gal tanrasnn, ikon

ya da kabartmalarda ou kez "dii taz" simgesiyle gsterildiine tank

oluruz. 51 lgin bir biimde, Hristiyanln Britanya'da yaygnlamasndan

sonraki yllarda eski ngiliz dilinde "dii kpek" anlamna gelen "bicce"
Vesta: Eski Roma'da, ocaklardaki atein hi snmemesini ve dirlik dzenliin devamn saladna inanlan ocak tanras. Kkenleri kabile geleneine dayanan Vesta rahibelerinin
balca grevi, Roma'nn devamlln salad dnlen tapnaktaki atei srekli canl
tutmakt.
51 Harold Bayley, "Archaic England", s: 36
50

szc, yine aalayc bir sfat, bir hakaret olarak, "fahie" yerine de kul-

lanlmaya balad. Gnmz ngilizce'sinde "bitch" olarak yaamaya devam

eden szcn, Eski Kuzey dilindeki "pittja"dan tredii dnlyor. Bu
szck de, byk olaslkla Yunan kkenli: Delphi kentinde Sibyl'a, "Pythia"

ad verilir ve Yunan dilinde "Putia" ya da "Puta" biiminde telaffuz edilirdi.

Bugn Yunanca'da "fahie" anlamnda, aalayc bir szck olarak kulla-

nlan "putaa" ya da, Fransz dilinde ayn anlam veren "putain" de, byk

olaslkla kklerini eski dildeki Pythiadan, yani Sibyl'dan alyor: Tanra'nn rahibesinden.

"Putaa", "putain", "lupa" ve "bitch" szcklerinin, farkl Avrupa halkla-

rnn dillerinde olumsuz armlarla kullanlmas, btnyle Hristiyanlk

sonrasna ait bir gelime. Tanra simgesi kabul edilen bir hayvann ya da

dorudan tanra rahibesinin adn "fahie" ile e anlaml hale getirme a-

bas, Kilise'nin savunuculuunu yapt erkek-egemen ideolojinin bir sonu-

cu olduu kadar, "pagan inanlara" sava aan judeo-Hristiyan tektanrc-

lnn, Ana Tanra kavramn aalama ve bastrma isteiyle de olduka

uyumlu. Bambaka bir corafi blgeden, yazar Merlin Stone'un aktard

bir rnek, bu noktay daha da ak hale getiriyor: "branice bir szck olan
zonah'n bazen yosma' bazen de 'kadn peygamber' anlamnda kullanl
ok ilgintir," diyor Stone. 52

Bu kk parantezi kapadktan sonra, yeniden konumuza dnelim:

Remus ve Romulus efsanesinde, tanra ya da rahibe armlar, ilahi "di-

i kurt" kavramyla snrl deildir, ikizlerin adlarnn dilbilimsel kkenleri,

bir gre gre Latin dilinde vahi hayvan anlamna gelen "Rumis" kkn-

den tretilmitir ve bu balant, doada tek balarna braklan bebeklerin

vahi bir hayvan olan kurt tarafndan emzirilmesi olayna gnderme yap-

maktadr. Ancak etimolojik aratrmalar, "Rumis" szcnn ayn za-

manda "Rumina" ile de balantl olduunu gstermektedir: St ocuklar-

nn koruyucusu olduu ve onlar beslediine inanlan sevecen tanra

52

Merlin Stone, "Tanrlar Kadnken", s: 234

Rumina. 53 Kimi kaynaklara gre Rumina, Romann en eski tanras Ju-

no'nun farkl grnmlerinden birini temsil eder ve "Juno Rumina" adyla

da anlr. Bu kimliiyle yalnzca bebeklerin deil, tm Roma'nn koruyucusudur. 54 Dier yandan, efsanedeki unsurlar arasnda yer alan ve ikizlerin

iinde bulunduu sepeti dallaryla durdurup kyya eken aa da, "Rumi-

na'nn inciri" olarak bilinmektedir ve Palatine tepesinde bu tanrann kutsal alan olarak bilinen maarann evresinde, Ficus Ruminalis adl bu zel
incir aalar yer almaktadr.

Bu durumda, Roma'nn kurucular kabul edilen ikiz kardelerle ilgili

anlatlanlarn drt yandan tanra imgesiyle kuatldn sylemekte bir

saknca yok gibi grnyor: Onlar, yeni domu st ocuklarn koruyan ve

gzeten Rumina'nn himayesindeydiler. Daha da arpcs, Roma'nn adn
Romulus'tan ald ve onun kkeninde de Rumina'nn olduu dnlrse,
Eski Dnya'nn bu byk kentinin resmi ad, yine bir tanrayla balantlyd.

imdi bir ilgin parantez daha: Roma kentinin ilk zamanlardaki ad

"Ruma"yd ve bu szck, tpk "Rumina" adnn dilbilimsel kk gibi, "gs" anlamna geliyordu: Emziren ve besleyen "anne gs". Yedi tepe zerine kurulduu sk sk vurgulanan Roma'da, bu tepeler ayn zamanda "Tanra'nn besleyen ve verimlilik salayan gsleri" olarak dnlyor

olabilir miydi? Eskia toplumlarnda rastladmz arpc rnekler, "da"

ve "kadn gs" szcklerinin, tanra ekseninde bulutuunu kantlyor:

Ortadoudaki Ugarit-Kenan kltrnde en yce tanr olarak bilinen

"El' iin kullanlan unvanlardan biri, "El aday"d. (Hatta Tanr'ya verilen

bu ad, "Yahve" ad yerleene dek srail toplumunda da kullanlm, daha

sonra terk edilmiti.) "adu" Kenan dilinde "da" demekti ve bu nedenle

"El aday"n da karl "Dalarn Tanrs" oluyordu ama etimolojik ara-

trmalar, szcn ok daha eski kullanmlarnda "gs" anlamna geldi-

53
54

Gary Forsythe, "Critical History of Early Rome", s: 95-96

Prudence Jones, a.g.e, s: 38

ini koyuyordu ortaya. Bu durumda "El aday"n Ortadoudaki en eski

kullanm, "Gslerin Tanrs" ya da kimi uzmanlarn yorumlad gibi

"ok Gsl Tanr" halini alyordu: Tpk, Kybele'nin Ion kentlerindeki

karl olan ve heykellerde, bedeninin n ok sayda gsle kapl biimde betimlenen, Apollonun kardei Artemis gibi. Bu veriler, panteonda

eril tanrlar baskn kmaya balamadan nce, Ugarit-Kenan kltrlerinde

"El"in yerinde bir byk tanrann bulunduuna iaret ediyor. Zaten btn Sami toplumlarnn uzak gemite anaerkil gelenei, dolaysyla da tanra tapnmn srdrdklerini biliyoruz.

Frigya'da Kybele'ye, Smer'de Ninhursaga ve Msr'da Hathor'a "Da-

larn Hanm" unvannn verildiini grmtk. Grne baklrsa ok daha eski tarihlerde, birer verimlilik, bereket ve koruyuculuk simgesi olarak
onlara verilen bu unvan, "emziren gsler"le balantlyd ve sonradan

gs szc, da iin de kullanlmaya balamt. Byk olaslkla dalarn morfolojik yaps, eski toplumlarn onlar "Dnya Anne'nin gsleri"
olarak yorumlamalarna yol am ve eski dillerde hem gs hem de da,
ayn szckle ifade edilir olmutu. Bu durumda, adnn kkeni "Ruma", ya-

ni gs olan tanra Rumina da, hem st ocuklarn, hem de ayn ad tayan kenti, yedi tepeden oluan gsleriyle besliyordu belki de.

Parantezi kapatp, ikizlerin servenini izlemeye devam edelim. Rast-

lant sonucu nehir kysndan gemekte olan yoksul oban Faustulus, sepet
iindeki bebekleri grnce onlarn kim olduklarn hemen anlad: Zalim

kral Amulius'un, erkek kardei Numitor'u tahttan uzaklatrp ynetimi

gasp ettiini; yeeni, yani Numitorun kz Rhea Silvia'y bir veliaht dour-

masn diye bir anlamda "bakirelie mahkm ederek" Vesta rahibesi yaptn; buna karn gen bakirenin (bir sylentiye gre Sava Tanrs

Mars'tan) hamile kalp ikiz bebekler dnyaya getirdiini ve Amulius'un bu

bebeklerin ldrlmesini emrettiini biliyordu. Fazla dnmeden bebekleri ald ve evine getirdi; onlarn emzirilmesi ve bakmn da, obann kars

Larentia stlendi. Buradaki kritik nokta da, Livius'un belirttiine gre, ikiz-

lerin bakmn ve bytlmesini stlenen Larentia'ya dier obanlarn "dii

kurt", yani "Lupa" demesi. 55

Btn bunlar, "dii kurt" simgesinin ardna gizlenmi bir baka hikye-

nin ya da inann altn iziyor gibi. Bebekler adlarn, st ocuklarn koruyan bir tanradan alyorlar; sepetin kyya kt yerde, birok kltrde

koruyucu tanra simgesi olarak bilinen dii kurt tarafndan emziriliyorlar;

onlar ehrin uzanda yaayan bir oban bulup bakmas iin karsna veriyor ve bu kadn da "dii kurt" adyla biliniyor. Eer Romulus efsanesiyle

ilgili olarak Plutarchus'un anlattklarn dikkate alrsak, bebeklerin emziri-

lip bytlmesi srecinin ardnda ne bir dii kurt, ne de basit bir oban ve
karsn aramamz gerekecek: Acca Larentia, ok eski dnemlerden beri

Roma'da sayg gren ve bilinen bir tanra (belki de, Ana Tanrann bir
baka grnm ya da formu.) Hatta arlkl olarak krsal blgelerde kut-

lanan, onun adna ve onuruna dzenlenmi "Larentia Festivali" adl bir

bayram bile var: Her yl nisan aynda (yani ilkbahar ekinoksunu izleyen

dolunayda - tpk Paskalya gibi) dzenlenen bu festivalde, koruyucu bere-

ket tanrasna adaklarda bulunuluyor. 56

Bu durumda, gerek "dii kurt" simgesine, gerek oban figrne, doru-

dan doruya birer arketip olarak bakmak daha anlaml hale geliyor. nk

Larentia, yani "Lupa" net bir biimde saygn tanraya gnderme yaparken,

onun ei olan ve krlarda yalnz gezen oban da, Avrupa "pagan" kltrn-

de Ana Tanra'nn yardmcs ve ei, krlarn tanrs Pan' simgeliyor. Bir

anlamda, Kybele ile Attis arasndaki ilikiye edeer bir "ift modeli"nden

sz ediyoruz yani. Eer bu teolojinin ok daha eski geleneklerdeki paralellerini bulmak istersek, gzlerimizi Mezopotamya'ya evirmemiz yeterli:

Larentia ile Faustulus ya da daha net bir deyile Ana Tanra'yla onun yardmcs, ei ya da hizmetisi konumundaki eril tanr arasndaki balanty,
neredeyse btnyle ayn format iinde Tanra nanna ve oban Dumuziyi (Sami kltrnde tar ile Tammuz) anlatan mitlerde de buluyoruz.

55
56

Titus Livius, a.g.e, s: 28

Plutarchus, "Romulus", John Dryden evirisi

Bu kurulu destannda her ey, efsanevi Remus ve Romulus'un "ilahi

bebekler" olduunu vurgulamak, onlarn "tanra korumas" altnda olduk-

larnn altn izmek ve tanra rahibelerinden biri tarafndan bytldk-

lerini dile getirmek iin kaleme alnm gibi. Bir baka deyile, btn bu

isim ve simge ifrelemesinin ardnda, tpk Sibyl gibi, tanrann rahibeliini yrten bir kadn figr ve onun temsil ettii kltn ayak izleri grlyor. Ama burada okura anmsatmak istediim nokta, Roma devletinin destans "resmi tarihi" olarak sunulan btn bu karmak ifreli hikyelerin,

devletin kendisi kadar eski olmayp, Cumhuriyet dneminin ilerleyen ylla-

rnda, aa yukar . Drdnc yzyln ortalarna doru, yneticiler ve

din adamlar tarafndan gelitirilerek uydurulmu olmas. Yani, Sibylline

Kitaplar'nn ynetim mekanizmas iindeki gcnn dorua ulat ve bu

kitaplardan sorumlu kurulun ciddi bir siyasi nfuz elde ettii dnemde,

Roma'nn kurucularn tanra ile dorudan ilikilendiren bu "resmi efsa-

ne" biimlendirilmi.

Bylesi ifrelerle ykl bir efsanenin nasl bir ilevi var peki? Son dere-

ce basit aslnda: Remus ve Romulus, bin yl epey akn bir sre "dnya
devleti" olarak hkm srecek Roma'nn efsanevi kuruculardr ve bir tanra (Vesta) rahibesinden babasz olarak domu, sonra da bir baka rahi-

be tarafndan bytlp yetitirilmitir. O halde, ayn tanra ve rahibe ge-

lenei tarafndan, binlerce yldr saklanp korunduu varsaylan "gizli

bilgelik", yani Sibylline Kitaplar, elbette Roma devletinin hakk olacaktr

ve bu kitaplarn ele gemesi, Roma resmi ideolojisinde elbette "tanrlarn

bir ltfu" olarak grlecektir.

Sibylline Kitaplar'nn anlam ve deerini, Cumhuriyet dneminde re-

tilmi resmi ideoloji zerindeki etkisini ya da tanra kltyle olan doru-

dan balantsn grmek zor deil. Ancak bu konuyla ilgili geleneksel tarihin bize anlattklar, ayrntlar arasna gizlenen bir baka soruyu yeniden
ortaya karyor:

Acaba Cumae Sibyl' gerekten bu kitaplar kendi isteiyle ve "maddi

kar karl" Etrsk asll Tarquinius Superbusa m satmtr, yoksa

"tanrsal armaan" denecek kadar yaamsal olduu sylenen belgeler,

onun koruyucusu olan rahibeden "baka bir iliki" araclyla elde edilip,
sonradan bu hikye mi uydurulmutur? Daha dorusu, Sibylline Kitaplar
anlatld gibi Tarqunius dneminde mi Romaya gelmi ve resmi nitelik
kazanmtr, yoksa daha ge bir tarihte, Cumhuriyet dneminin balarnda

m? Eer ikinci seenek doruysa, Cumhuriyet'in resmi kurumlarnn olutuu bir dnemde, Romaya dardan ithal edilmi, "yabanc" bir kltrn

rn olan bu kitaplar, kim tarafndan getirilmi ve Cumhuriyet kurmaylarna "devletin resmi ve kutsal belgeleri" olarak kabul ettirilmitir?

Sibyln Varolu Sava

Roma tarihinin, aa yukar sa'dan nce nc yzyl sonlarna dek

olan blmlerine ilikin bilgilerimizin byk ounluu, birinci el veriler-

den ve kaytlardan uzak olduu iin bir hayli bulank kabul edilebilir. Bu

dnemin gelimelerine ilikin bilgileri ounlukla sonraki yzyllarda ya-

am Livius, Tacitus, Plutarchus, Strabon, Varro gibi yazarlarn kaleme al-

d tarih almalarndan ediniyoruz. Dolaysyla, sa'dan nce altnc yzyldan kalma hibir somut belge ya da dokmana sahip olmadmz iin,
Tarquinius Superbus'un Sibylline Kitaplar'n ele geirmesi hakknda bil-

diklerimiz, sa'dan nce ikinci yzylda hzlanan "tarih yazma" gelenei

uzantsnda kaleme alnm belgelerde anlatlanlarla snrl. Ama Sibyl ad

verilen rahibe kadnlarla ilgili bilgilerimiz, ok daha net ve eskiye ait kayt-

lara dayanyor. Hele bu, insanlardan uzak, maarada yaayan gizemli rahibe kltnn Yunan topraklarndaki varl ve saygnlna ilikin veriler,
daha da ayrntl.

Szgelimi Heraclitus'un, daha sa'dan nce beinci yzylda, lkenin

belli kentlerinde yaayp "garip" riteller uygulayan elindeki bilgilerle ge-

lecee ilikin "kasvetli" tahmin ve yorumlarda bulunan Sibyl adl kadnlarn, bin yllar aan bir gelenein srdrcs olduklarndan sz ettiini
biliyoruz. 57 Drdnc yzyla gelindiinde, Yunan kltrnde Sibyl kav-

ramnn olduka iyi bilindiine ve deiik kentlerin Sibyl'larnn ok uzak-

lara dek erien bir ne sahip olduklarna ilikin kaytlarla da karlayoruz.

Burada ilgin olan nokta, Terentius Varro'nun da szn ettii "On

Sibyln, yaadklar kentlerin konumlar ve birbirleriyle olan balantlar.

Birok kaynakta da Varroyu destekler biimde sz edildii gibi, bilinen

nl ve saygn Sibyl'lar, u lke ya da kentlerde "yerleik" kabul ediliyor:

Persia, Delphi, Eritre (ildir), Cumae, Libya, Kimmerya 58, Samos, Frigya, Ti-

burs ve Hellespont (anakkale). Akdeniz ve Yakndou dolaylarnda Sibyl

geleneinin izini sren kimi belgelerde, bu kentlerin dnda, grece daha

az nemli olmakla birlikte, birer Sibyl rahibesine ev sahiplii yapan Sicilya,

Rodos, Sardis, Selanik, Bythinia (Bat Karadeniz), skenderiye ve Filistin de
listeye eklenmi.

Bu kentlerin corafi dalmna dikkat edecek olursak, bilinen Eski

Dnya'nn btn nemli blgelerine yerletii varsaylan Sibyl adl kadn-

larn, neredeyse bir a (network) oluturduklarn grrz: ran, Karade-

niz kylarn, Msr, Anadoluyu, Yunanistan' ve Egeyi, talya'y ieren bu

"Sibyl Haritas", rahibelik ve bilgi koruyuculuu geleneinin en ilgi ekici
ve belki de en da kapal rgtnn etkinlik alann belirleyen bir "Ana
Tanra corafyas"n erevelemektedir bir anlamda.

Sz konusu "network" ya da rgtsel yapy oluturmada Sibyl'lar, ol-

duka eski ve kkl bir "ruhani birliin" salad dolayl avantajdan yarar-

lanm grnyorlar: Kuruluu . 1100 dolaylarna dek dayanan ve

57
58

John J. Collins, a.g.e, s: 116

Bu kent yaygn gre gre talya'daki Yunan kolonilerinden Cimmerium'dur ancak olduka
sra d bir yaklama gre Karadeniz'in kuzeyinde, Krm dolaylarnda yer alan antik Kimmerya olmas da mmkndr: Romal ozan Virgilius'un nl Aeneidinde Cumae Sibyl', "yeralt dnyas"yla ilikilendirilir ve Yunan kltrnde Krm' iine alan Kimmerya, yine "yeraltna alan kaplardan biri" olarak deerlendirilir.

"Amphictyonic Konsey" adyla bilinen, dinsel ierikli bir federasyon bu.

Yunan kent devletlerinde yaayan ve saygn tapnaklarn yneticiliini stlenen Sibyl'larn yesi olduklar bu rgtn bilinen en nl merkezi Delphi'ydi ve oradaki Sibyl'n (Pythia) ynetiminde ylda iki kez, ilkbahar ve
sonbaharda konsey toplants dzenleniyordu. Balangta, Apollon ve

Demeter tapnaklarnn rahibelerince, dini merkezlerin korunmas, geliti-

rilmesi ve bakmnn, ondan yararlanan tm halklarca dayanma halinde

srdrlmesi gibi bir amala kurulan rgt, ksa bir sre sonra btn Yu-

nan kent devletleri yneticilerinin "dini otorite" olarak kabul ettikleri bir
g ve prestije kavumutu.

Konseyin ald kararlar, ilk balarda tapnak dzenine ilikin yasalarn

belirlenmesini; onarm masraflar ve genel giderlerin farkl kent devletle-

rine adil olarak paylatrlmasn; tapnaklara saygszlk edenlerin cezalandrlmalarn ve ortak festivallerin dzenlenmesiyle ilgili ayrntlar ie-

riyordu. Zaman iinde, btn kent devletlerinin zerinde, saygn bir

konum elde etti ve aralarndaki anlamazlklarda hakemlik yapmak, hatta

gereinde ortak kurallara uymayan kentlere "kutsal sava" ilan etmek gibi

yetkilerle de donand.

Birliin ad, Yunan Tufan mitinde Nuh'un karl olan Deucalion ve

kars Pyrrha'nn oullar Amphictyon'dan geliyordu ve tarihsel kaynaklara

gre on iki kentte tapnak yneticiliini srdren on iki yesi vard. sa'dan
nce altnc yzyl sonlarndan itibaren, saygnl ve prestijinin salad

g nedeniyle siyasi nitelik kazanan ve Yunan kent devletleri yneticileri-

nin kendi aralarndaki stnlk mcadelelerine sahne olan bu konseyin,

en azndan ilk be yz yl boyunca, szn ettiimiz "Sibyl rgt" iin uy-

gun bir zemin oluturduunu syleyebiliriz. Amphictyonic Konsey,

Sibyllarn kendi aralarnda yaygn ve dzenli bir iletiimi srdrmeleri ve
bilgilerini paylamalar iin, esiz bir frsat salama benziyor.

Bylesi uzun sreli ve olduka ciddi bir rgtsel deneyimin varl bile,

Sibylline Kitaplar'n yaratan kltrel arka plann hi de sanld gibi basit,

gnlk kehanetlere yaslanmadn dnmemiz iin yeterli neden. Her

biri kendi blgesinde nl, saygn ve hatta "korkulas" kabul edilen Sibyl
rahibeleri, "Dnya Anne"ye, yani Kybeleye bal misyoner bilgelerdir; yl-

da iki kez kendi aralarnda yaptklar toplantlar ve seyrek urayan zel

ziyaretilerini saymazsak, insanlardan uzakta, mnzevi bir yaam srerler.

Hepsinin, kendi adlaryla anlan birer kitab vardr ki, bunlar kk yerel
farkllklar ierse de, aslnda btn Sibyl kitaplarnn ayn ana metinden

kaynakland ve ortak bir bilgi birikimini tad ya da ayn btnn dikkatle blnm paralarndan her birinin, farkl bir Sibyl'n kitabnda sakland dnlmektedir. Daha da tesi, sz edilen kitaplarn yalnzca ierikleri deil, yazldklar dil de btnyle ayndr ve corafi farkllklar ne

olursa olsun, Sibyl'larn hepsi bu belgeleri orijinal dillerinde korumulardr.

Btn bunlar, kayna ok eskilere dayanan bir bilgi birikimine ait veri

ve kayt arivinin, balangc kestirilemeyecek denli eski bir gelenek uya-

rnca, bir bilge kadnlar klt tarafndan dikkatle saklanp korunduunu ve

gerek duyulduka o bilgilere bavurularak, g durumlara ilikin zm

retecek yorumlar arandn ortaya koyar. Burada nemli olan, sz konu-

su kitaplardaki bilginin bilimsellii ya da geerlilii gibi "nesnel" bir durumdan ok, o bilgi ya da deneyim birikimine farkl corafyalarda ve farkl

kltrlerde duyulan gven ve saygnn altn izen "znel" durumdur.

Sibylline bilgelii, ierii hakknda ok net verilere sahip olamadmz iin

hakknda fikir yrtmekte zorlandmz; bu nedenle de, akas, kukucu
gdlerimizi devreye sokarak "batl inan" emsiyesi altnda grme eili-

minde olduumuz bir dnya grn ve kozmolojiyi temsil etse de, binlerce yl boyunca Eski Dnya'da yaayan insanlarn nemli bir blmnce
sayg grdn ve deerine itibar edildiini unutmamamz gerekiyor.

Dier yandan, Romann ykseli dnemine gelindii srada (hatta bu-

nun da epey ncesinde) az saydaki st dzey bilge rahibe tarafndan ko-

runuyor olmalar, Sibylline Kitaplar'nn bal olduu eski kltr ve gele-

nein artk zlme ve dalma aamasnda olduunu gsteriyor. Aslna

baklrsa, olduka uzun bir zamana yaylan gerilemenin, final aamalaryd

artk bu:

sa'dan nce nc bin yl balarnda, bilinen byk Eskia devletleri

tarih sahnesinde belirdii srada, byk olaslkla Ana Tanra kltnn

sonu da ufukta grnmeye balamt, nk sonraki dnemde oluan btn panteonlarda eril tanrlarn zaman iinde baskn ktklarn ve top-

lumsal ilikilerde cinsiyetlerin rolnn de buna paralel olarak kadnlar

aleyhine deime yoluna girdiini gryoruz.

Buna karn, olduka uzun sre Ana Tanra inan ve gelenei ayakta

kalmak iin direndi. Msr, Smer, Akat, Minos, ran, Anadolu, Yunanistan

ve Balkanlar bata olmak zere Eski Dnyann birok blgesinde, her ne

kadar siyasi yap erkek- egemen niteliklerini giderek daha fazla kuanm

olsa da, binlerce yln yerlemi ve halklarca benimsenmi alkanlklar,

hem kadnlarn saygnl ve itibarn mmkn olduunca korudu, hem de

Ana Tanra kltn (hzla gerilemekte olsa bile) yaatmay baard. Kolektif bilinaltndaki tanra imgesi ve saygnl o denli canl ve glyd

ki, ok daha sonra, Avrupa ve Yakndouyu Hristiyanlatrmaya alan

Roma Kilisesi bile, varln ve sunduu inan sistemini kabul ettirebilmek

iin, "Meryem Ana" figr araclyla bu imgeden mmkn olduunca ya-

rarlanmaya alacakt.

Ancak u an bizim iin nemli olan dnem, "Byk Anne" kltrnn

giderek glgede kalma ve nihayet yok olma srecine girmeye balad,

Roma'nn ykseli yllaryla balyor. Bir baka deyile, Krallk dneminin

yedinci ve son hkmdar, Etrsk asll Tarquinius Superbus'un, Sibylline

Kitaplar'n ele geirdii ne srlen evreyle, yani sa'dan nce altnc yzyln son eyreiyle balayan bir sreci gzden geirmeye alyoruz.

Ana Tanra kltnn koruyuculuunu srdren rahibe geleneinin

son temsilcileri, Amphictyonic Konsey'in denetimi de yitirildikten sonra

oluan yeni koullarda, byk lde "ie kapanm" durumdayd artk,

insanlardan uzak, mnzevi bir yaam sren ve yar lgn grnmleriyle

biraz da korkuya dayal bir sayg yaratp dokunulmazlk elde etmeye alan bu bilge kadnlarn, anadan kza geen bir bilgi koruma ve saklama ge-

leneinin son temsilcileri olduklarn syleyebiliriz. Byk olaslkla, ou

kaynan da satr aralarnda belirttii gibi, farkl kentlerdeki Apollon ya da

Demeter tapnaklarnn yaknlarnda, krsal alanlardaki maaralarda yaa-

yan Sibyl'larn hepsi hl birbirleriyle iletiim halindeydiler ve seyrek de

olsa bir araya geliyorlard; en azndan, bunu ellerindeki metinleri paylap,

her birinin gvende olduunu bilmelerine yetecek bir sklkta yapyorlard.

Dier yandan, saygnlk ve nfuzlaryla da, Demeter, Dionysos ve Apollon

tapnaklarn dolayl olarak ynetme ve ynlendirme gcn ellerinde bulunduruyorlard.

Anaerkil "Altn a"

Sibyl'larn byk deer verdikleri ve titizlikle sakladklar kitaplarnn

iinde neler olduunu tam olarak bilemiyoruz. Ama bu noktada temsilcileri

olduklarn srekli yinelediimiz "Ana Tanra klt"nn ve ilk tarm toplumlarndan itibaren onu yaratan "Anaerkil toplumsal dzen"in neye benzediine ilikin bir eyler sylememiz gerekiyor. Bylelikle, varolu sava

verdiinden sz ettiimiz Sibyl'n neyi korumaya ve ayakta tutmaya altn (ya da neyi "restore" etmeyi amaladn) daha net olarak grme
olanamz olacak.

lk olarak, ok yaygn bir yanl anlamay ortadan kaldrmak gerekiyor:

Toplumda ekonomik, siyasi, sosyal ve ruhani otoriteyi erkeklerin elde et-

mesi sonucu ortaya kan ve kadnn bask altna alnp kamusal alandan

uzaklatrlmasna yol aan ataerkil dzen ile onun nceli durumundaki

anaerkil toplumsal yap arasnda "simetrik" bir kartlk yok. Yani anaerkil

toplumlarda da btn g ve otoritenin kadnlarn elinde olmas ve "erkek-

lerin bask altna alnmas" gibi bir durum sz konusu deil. Byle ereti-

lemeleri ancak popler kltrn yaratt sinema filmlerinde ve birtakm

ucuz parodilerde bulabiliriz.

nsanolunun binyllar boyu srdrd bir toplumsal iliki biimi ve

onun ardndaki kltr ve inan sistemini, bugnn gzlkleriyle gemie

bakp, erkek-egemen toplumun bire bir kartn kurgulayarak anlamamz

mmkn deil. Kafamzn iinde bir "hegemonya modeli" ve iktidar yaps,
dolaysyla bir "snfl toplum" prototipi olduu srece, gemiin anaerkil
yaplar uzak ve anlalmaz gelecek bize. Bir "yanl bilin" olarak ideoloji,

binlerce yl ncesinin zgl koullarn ve bu koullarla uyumlu yaam bi-

imlerini anlamamz gletirecek.

Anaerkil toplumu, barnda gelien retim biimi ve retim ilikileriyle

ya da sahip olduu inan sistemiyle birlikte kavramaya alrken, "snfsz"

bir yapdan sz ettiimizi unutmamamz gerekiyor. Hayat birlikte omuzlayan; ykn ve getirilerini paylaan; ortak karlar gzetme kaygsnda-

ki bireylerin ilk byk toplumsal deneyimiydi anaerkil dzen, insanlar ara-

snda, retime katlma biimine ve ald "role" bal maddi kar salayan
bir stat farkll olmad gibi, cinsiyetler arasnda da bir "efendi-kle"
ilikisini iermiyordu. Dolaysyla, retim aralar zerindeki mlkiyet de

rnn paylam da "komnal" nitelik tayordu. Kadnla erkek arasndaysa "birbirine stn gelme" mcadelesi deil, koullarn gerektirdii bir

dayanma vard. Ayn biimde, neolitik dnemin btn anaerkil toplumlarnn inan sistemlerinin merkezinde yer alan Ana Tanra ile insanlarn

arasndaki iliki de bir "kulluk" mantna deil, "sevgi ve kran duygusu"na dayanyordu.

Neolitik dnem, yani "Yeni Ta a", ou toplumbilimcinin insanlk

tarihinde bir "devrim" olarak deerlendirdii byk bir yenilie ve yaam

biiminde kkl bir deiiklie sahne oldu: Tohum ekmenin, tarla sulamann, tahl ve sebze yetitirmenin, bir baka deyile "topra kendi yararna
akllca kullanmann" yol ve yntemlerinin kefedilmesiyle, insanlarn yaz-

gs da deiiyordu artk. Tarm bilmek, yaanlan evrede kaynaklar t-

kendike toplu halde yeni bir blgeye g etme zorunluluundan da kur-

tulmak demekti; artk insanlar "yerleik dzene gemeye ve ekilmeye elve-

rili

geni

dzlklerin

zerinde

kendi

kylerini

kurmaya

hazr

durumdaydlar. Bu byk gelimeyi de, topra ileyip ondan rn almay

kefeden kadnlar salamt. te "anaerki" dediimiz unsur, toplumsal

yaamdaki ekonomik ynyle, byle dodu.

"Tarmn kadnlarn bir buluu olduu dorudur," diyor Mircea Eliade.

"Av peindeki ya da srlerin gzclndeki erkek, hemen hemen her

zaman evinden ayrdr. Kadn, snrl ama keskin gzlem yeteneiyle doa
olaylarn, tohumun dkln, bymesini, meyve veriini gzlemler ve

ayn sreci yapay olarak tekrarlamay dener." 59

Tarm ncesi "ilkel" topluluklar, yiyecek retimini gerekletirme yn-

temlerini temel alan bir kategorizasyona gre "avc-toplayc" olarak ad-

landrlyorlar. Yaygn kanya gre bu aamay yaayan topluluklarda, cinsiyetleri temel alan basit bir toplumsal iblm sz konusuydu: Erkekler
toplu halde ava karken, kadnlar "toplayclk" grevini stleniyor ve do-

ada bulunan yabani meyve ve bitki kklerinin yenebilir olanlarn, henz

bir "ky" denemeyecek olan gebe yerleim yerine tayorlard. Yine ayn
iblm uyarnca topluluun gvenliini stlenen, onlar vahi hayvanla-

rn saldrlarndan koruyan ve fiziksel g gerektiren ar ileri stlenen-

ler, erkekler; ocuklar bytmek ve yetitirmekle grevli olanlar da kadnlard.

Antropologlarca gelitirilen bu son derece ematik toplumsal dzen

prototipinin ne derece gerei yansttndan emin deiliz. Ama snrl arkeolojik verilerin gsterdii kadaryla kesin olarak bilinen ey, bitkilerle ve
toprakla daha dzenli iliki kuran ve topluluun besin ihtiyacn bu yolla

karlayan kadnlarn, gnn birinde "tohumun gc"n fark edip, tarmn

yolunu atklar gerei. Bylelikle, rastlantlara ve ansa yer brakmadan,
59

Mircea Eliade, "Dinler Tarihine Giri", s: 258-259

insanlar kendi besinlerini topraktan dzenli olarak elde edebilecek konu-

ma gelmiler ve doal koullar denetim altna alma srecinin belki de en

kritik aamasn geride brakmlard.

Olduka uzun bir sre egemen olduu sanlan eski yaam biiminde,

erkeklerin av etkinliinden elleri bo dnmelerinin hayli sk rastlanan bir

durum olduu sanlyor. Bu durumda a kalmamak iin, kadnlarn toplad-

yenebilir bitkilerin deeri bir hayli artyordu ki, yeniden ekilip sreklilii salanamayan bu kaynaklar da bir sre sonra bitebiliyordu. Dolaysyla,

av hayvanlar azalp, evredeki bitki ve meyveler tkenince, topluluun

ilkel adrlarn skp, yeni bir yaam alanna doru g etmesi gerekiyordu.

Bu durum gz nne alndnda, tarmn, ilkel topluluklarn yaamnda

bir tr "by" gibi aniden belirmesinin, tarihi ve antropologlarca "devrim" olarak adlandrlmasna amamak gerek, insanlarn artk kaynaklarn

tkenmesine bal olarak srekli g etmelerine gerek kalmyordu, nk

bu kaynaklarn ok yaamsal bir blmn kendileri retiyorlard. Gebe

yaamnn yerini yerleik yaam ve kyler; srklarn arasna hayvan derileri gerilerek yaplm ilkel adrlarn ya da sazdan kulbelerin yerini de
daha dayankl ve kullanl kerpi evler alyordu. Bir baka deyile, kadn-

larn toprakla olan yakn ilikileri sayesinde gerekletirdikleri bir bulu,

insanln yazgsn deitirmiti.

Ekilmeye elverili dzlklerin, sulamay kolaylatrc akarsularla bir-

letii yerler, kalc insan yerleimlerine ve gelecein ky ve kentlerine

sahne olacakt artk. Ancak, topra ileyip besin elde etmek, uzun ve yo-

un bir almay gerektirdiinden, insanlar bundan byle kk topluluk-

lar halinde deil, bunlarn bir araya gelmesinden oluan "tarm toplumlar"

olarak yaamlarn srdrmek durumundaydlar. Irmak kenarlarndaki

ekilebilir topraklarn evresinde, eskiye oranla ok daha kalabalk insan

topluluklar bir araya gelmeye balyordu giderek.

Bu durumda, sosyal ilikilerde de yeni bir dzenleme gereklilii ortaya

kyordu: Yan yana yaayp toplumu meydana getiren kk gruplar, ayrt

edici adlarla anlabilmeli ve klanlar birbirlerini bu adlarla tanyabilmeli;

bir baka deyile, "akrabalk" ilikileri formle edilmeliydi. Farkl klanlarn

yeleri arasnda, yerleik bir meknda ortaya kacak cinsel ve duygusal

birliktelikler, "evlilik" kavramn da yava yava biimlendirirken, bylesi

bir dzenleme zorunluluk halini alyordu.

Klanlarda ocuklar, olduka gerilere giden dnemlerden beri anneleri

tarafndan bytlyor, annelerini tanyor ve annelerine gre adlandrl-

yorlard. On dokuzuncu yzyln tarihilerinden svireli Jakob Bachofen,

1861'de yaymlanan "Annelik Hukuku" (Das Mutterrecht) adl kitabnda,

bu durumun, geleneksel tekeli evlilik dnemi ncesi kadnla erkek ara-

snda var olan "ilkel" iliki biimlerinden kaynaklandn sylyor ve "babann belli olmad" bir iliki sisteminde soyaalarnn, kesin olarak bilinen anneden yrdn savlyordu. Dolaysyla, yerleik yaamda

snrlar belirlenecek "akrabalk" ilikilerinin temeline de annenin yerlemesi, olduka mantkl ve doal bir sonutu. Bylece toplum, annenin kim-

liine gre adlandrlan ve tanmlanan gruplara blnrken, Bachofen'in

"annelik hukuku" dedii ilke de ortaya kacak ve bu da "ana erki"nin sosyal boyutunu vurgulayacakt.

Bachofen'in oluturduu Mutterecht kavramna ve evliliin tarihine

ilikin dinsel ve ahlaki bakna katlmamakla birlikte, Friedrich Engels de

anaerkil akrabalk ilikilerini ortaya karan sistemin, insan topluluklarnn

geliim srecinde ortaya kan farkl bir "aile yaps"ndan kaynaklandn

dnyordu. Henry Morgan'n 1870'Ierde byk ses getiren "Eski Top-

lum" (Ancient Society) adl kitabndan yola karak kaleme ald nl ya-

ptnda, "dzensiz cinsel iliki" sisteminden kar-koca evliliine giden sre

iinde "grup halinde evlilik" ilkesinden kaynaklanan ve "ortaklaa aile"

olarak adlandrlabilecek bir sosyal dzenin ortaya ktndan sz ediyor-

du Engels. Topluluk iinde, ayn kuaktan kabul edilen btn erkeklerle

btn kadnlarn kar-koca saylmas ilkesine dayal bu aile biimi, "ana

erki"ni ortaya karan faktrlerden biriydi:

"Grup halinde ailenin btn biimleri iinde, bir ocuun babasnn kim

olduu kesinlikle bilinemez ama anasnn kim olduu, kukuya hi yer b-

rakmayacak biimde bilinebilir. Bir ana her ne kadar ailenin btn ocuk-

larn kendi ocuklar olarak arr ve onlara kar analk grevleriyle ykml bulunursa da, yine de kendi z ocuklarn brleri arasndan ayrt

eder. yleyse, grup halinde evlilik var olduka, soyaacnn yalnzca ana

tarafndan gsterilebilecei aktr; gerekten bu durumda yalnzca kadn

soy zinciri tannmaktadr." 60

Engels, "analk hukuku" terimini, o ilkel aamada hukuktan sz edile-

meyecei gerekesiyle yanl bulduunu belirtiyor ama yine de yukarda

dile getirdii aklamann, onu ilk kez formle eden Bachofen'in meziyetle-

rinden biri olduunu sylyordu. On dokuzuncu yzyl ortalarndan itibaren antropologlar, gnmzde varln srdren ve "ilkel" olarak adland-

rlabilecek topluluklarn sosyal yaplarn bir sre gzledikten sonra, elde

ettikleri sonular az saydaki kimi arkeolojik veriyle buluturmaya alarak, binlerce yl ncesine ilikin genellemeler yaratma yolunu setiler. Bu

yntemin gvenilirliiyle ilgili soru iaretleri bir yana, "grup halinde evlilik" gibi bir olgunun, ilk yerleik toplumlarda ortaya kan anaerkil yapy
aklamaktaki yeterlilii de tartlr durumdayd. Yanlglarn ou, tekeli

kar-koca evliliini, zorunlu olarak ataerkil dnemde ortaya kan bir so-

nu, hatta (bir biimde kadn bask altna almann arac olsa bile) toplumsal geliimde "ileri doru atlm" bir adm olarak grme saplantsndan
kaynaklanyordu.

Muhafazakr Bachofen iin anaerkil yap, "yanl iliki" modelinden id-

eal "kutsal aile"ye gei srasnda ortaya km "ilkel" bir ara dnemden

ibaretti. Ama Engels daha farkl bakyordu meseleye: Snfl toplumlarn

ortaya k, ataerkil yapnn dousuyla ezamanlyd. Yaklak be bin yl

60

Friedrich Engels, "Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni", s: 58

iinde klecilikten kapitalizme dek evrilmi smr sistemlerini inceler-

ken Engels, snflarn domasnda etkili olan sosyolojik deiimi doru

analiz etmeye alyordu. Onun kaygs, daha kleci toplumdan itibaren

iktidar sisteminin "molekl"n oluturduunu dnd ataerkil ailenin

nasl ortaya ktn formle etmekti. Dolaysyla, yabanl "sr" toplu-

mundan erkek-egemen yapya gei sreci iinde ngrd iki aamal

evrimin kilit noktasn, anaerkil dzen oluturmaktayd.

Uygarln olumaya balad ilk aamalarda farkl bir aile yaps ve

kadnn arlkta olduu bir sosyal dzen fikrini gndeme getiren Bachofen'in tezleri, Morgan'n rokua kabilelerini Yunan ve Roma "gens"leriyle

badatran zmlemeleriyle zenginleti; Engels'in sosyal deiim modeli

ve aamalar zerine gelitirdii teorik altyapyla da ayaklar zerine bast.

Anaerkil toplumla ilikili zmlemeler, yirminci yzyln balarnda ou

sosyolog ve antropolog tarafndan da izlenip destek grrken, bu yaklama en byk ilgi de, doal olarak feministlerden gelecekti.

Yunan kltr ve klasikler uzman Jane Ellen Harrison, 1912'de yaym-

lad "Themis: Yunan Dininin Toplumsal Kkleri" adl kitabnda, Yunan ncesi toplumlarn inan biimlerinden yola karak, uygarln daha nceki
aamalarnda egemen olan "anne merkezli" (matrifocal) bir toplumsal ya-

pnn ve "anne soylu" (matrilinea) bir akrabalk zincirinin varln ortaya

koydu. Daha da nemlisi, Sir James Frazer'n almalarndan da ald

esinle, insanln kolektif bilincindeki ilk tanr imgesinin diil nitelikler tadn vurgulayarak, Ana Tanra kavramyla anaerkil toplum yaps ara-

snda net balantlar kurdu.

Ancak Harrison'n dnceleri o dnemin koullarna gre fazla radikal

nitelikler tayordu ve tezlerinden rahatsz olan, egemen dnce savunucular tarafndan iddetle eletirilip dland. Buna karlk Harrison geri

adm atmad ve benzeri dnceleri paylaan akademisyenlerle birlikte

oluturduu "Cambridge Klasik Antropoloji Grubu"nun liderliini stlene-

rek aratrmalarn srdrd. zleyicileri arasnda Gilbert Murray, Francis

Cornford ve Arthur Bernard Cook gibi bilim adamlar da vard. 61

Kurulu dzeni olumlayan muhafazakr ideolojinin etkisi altndaki or-

todoks bilim anlay tarafndan iddetle eletirilse de, gerek Harrison'n

dnceleri gerek anaerkil toplumla ilgili tezler, aralarnda Sigmund Freud

ve Robert Graves gibi ok nemli isimlerin de bulunduu yeniliki bilim

adamlarnn desteini almay baard. 1960'larda etkisini artran feminist

hareketin salad gl rzgr, zellikle de James Mellaart'n atalh-

ykte elde ettii "Ana Tanra klt"ne ilikin bulgulardan sonra, Jane
Harrison'n ncln yapt dncenin yaygnlamasn salad: insan-

ln en eski dini, Ana Tanra tapnm zerine kuruluydu ve antropolojik

veriler ya da mitlerden elde edilen ipular, uygarln ilk aamalarnda kadnlarn ynetim erkini elinde tuttuu bir sosyal yapnn varln gster-

mekteydi.

Feminist savlardaki heyecan, bu saptamann sonularnn gereinden

fazla abartlarak arptlmasna ve kadnn "egemen g" olduu eski bir

toplumsal dzenin kurgusal dzeyde yaratlmasna neden oldu. Dier yan-

dan, muhafazakr diren de, bu yeni dalgaya elden geldiince kar durabilmek iin hem veri yetersizliinden kaynaklanan belirsizliklere snmaya devam edecek, hem de coku ve abart sonucu ortaya kan teorik
aklardan yararlanacakt.

1980'lerde politikadan kltr ve sanata dek her alanda esmeye bala-

yan muhafazakr rzgrlar, anaerkil toplum teorisi kartlarnn da sesle-

rini ykseltmelerini salad. Bu dnemde oalan teorik aratrmalar, "Ta-

rihin hibir dneminde anaerkil dzen diye bir eyin olmad; bu tezlerin

feminist dnrlerce verilerin arptlmas sonucu ortaya kan fantezilerden ileri gitmedii" iddialarn savunmaya dek vard ve iin garibi, bu iddia61

Shelley Arlen, "For Love of an Idea: Jane Ellen Harrison, a Heretic and a Hmanist", Women's
History Review 2/1996, s: 168-169

larn sahipleri olduka da fazla ses kararak baskn duruma gemeyi baardlar.

Elbette itirazlarn bu denli youn olmasnn ardnda yatan temel etken,

yalnzca "cinsiyetler aras srtme" ya da feministlerle muhafazakrlarn

kutuplamalarndan ibaret deildi. Anaerkil toplumun, uygarln ilk d-

nemlerinde var olduunun kabullenilmesi, son be bin yln snfl toplum-

larnn ekirdeinde yer alan ataerkil ailenin mutlakl ve "ebedi" liine

ilikin yaygn kanya da ciddi biimde glge drecekti. Daha da nemlisi,

bir zamanlar, kadnlarn saygnlklarn koruyup, kamusal alandaki etkin-

liklerini erkeklerle eit koullarda (hatta baz ayrntlarda daha stn bir
konuma yerleerek) srdrdkleri; ortak mlkiyete, paylama ve eitlie

dayanan; bar ve retken bir toplum dzeninin var olduunu onayla-

mak, egemen dzen ideologlar iin kabullenilemez bir eydi: nk bu,

Bat dnyasnda yirminci yzyl boyunca ideolojik bir bombardman halin-

de srdrlen, "sosyalizmin olanakszl ve insan doasna aykrl"na

ilikin tezlerin de iflas anlamna gelecekti! Eer be bin yl ncesine kadar,

hem de olduka uzun bir sre boyunca insanlar byle bir sosyal dzeni

srdrebildiyseler, bugn, yarn ya da gelecekte bunun bir kez daha yine-

lenmesi mmknd! Dolaysyla, anaerkil toplumun tarihsel gerekliiyle

ilgili tezlere kar kn ardnda, en saduyulu geinenlerin bile "Batl bi-

linaltlarnda" varln srdren, "sosyalizm hayaleti"nin getirdii korku

ve tedirginlik vard aslnda.

Saldrlar ounlukla, neolitik dnemde yaznn bilinmiyor olmasndan

yola klp, gnmze yazl belge kalmam olduu gereinin ardna snlarak gerekletirildi. Ardndan, bir Ana Tanra kltnn varl ve

yaygnl sorgulanmaya balad. stelik szde byk bir yanszlk, bilimsellik ve saduyulu yaklam kisvesiyle srdrld bu abalar. Ne var ki,

anaerkil toplumun varln savunan cephede hem yz yla yakn bir sredir biriktirilmi, reddedilemeyecek veriler, hem de olduka yetkin szcler
vard.

Doksanl yllara dek bu alandaki almalarn srdren Litvanyal ar-

keolog Marija Gimbutas, hem atalhyk ve Orta Avrupa neolitik yerleim-

lerindeki bulgular dikkatle analiz ederek Ana Tanra kltnn izlerini

srd, hem de gnmze dek yaayan mitler ve ritellerdeki kimi unsur-

larla bu bulgular arasnda yadsnamayacak balantlar kurdu. 62 Bir anlamda Jane Harrison'n izinden giderek, ayaklar ok daha yere basan bir yak-

lam gelitirdi. "Kukucu"lar elbette itirazlarndan vazgemediler ama

doksanl yllarn ortalarndan itibaren strateji deitirerek bu tartmay

"yok sayma" yolunu setiler. Yazl belge yoksa, "kant" da yoktu onlara g-

re.

Anaerkil toplumun varln ortaya koyan zmlemeleri ve kar tezle-

ri, konunun hak ettii derinlikte ele almak, bu kitabn mtevaz snrlar

iinde mmkn deil. Ama en azndan, ayrntlar zerinde frtnalar koparlarak sren bunca tartma srasnda yaratlm toz ve dumann, olduka

nemli ve belirleyici bir noktay, yani ilk tarm toplumlarnda ekonominin

merkezine yerleen "toprakla ilgili bilgi"nin kadnlara salad saygnlk

ve prestiji grmezden gelmeye yol atn syleyebilirim.

Neolitik yerleimlerde kadnlar tartlmaz biimde soyaacnn temel

direi ve toplumun ncleri saylyordu, nk hem tarm onlar bulmutu

ve hepsi anneden kza aktarlan bir eitimle "topran srr"na vakft, hem
de sahip olduklar dourganlk zellii, topran verimlilii ve bereketiyle

badatrlyor ve bu da doal olarak, grdkleri saygy artryordu; bu

kadar basit. Sz edilen model, gnmzdekinin aksine kadnn "ezen",

erkeinse "ezilen" olduu bir toplumsal yapy deil, kamusal alandaki kritik kararlar "bilge kadn"larn ald, buna karn cinsiyetler arasnda bir

ayrmclk ya da eitsizliin yaanmad, "proto-komnist" diyebileceimiz nitelikleri sergiliyordu.

62

Marija Gimbutas'n lmnden sonra California niversitesi'nce yaymlanan, editrln

Miriam Robbins Dexter'n yapt "The Living Goddesses" adl son almasn, konuyla ilgilenen tm okurlara iddetle tavsiye ederim.

Peki, binyllar boyunca tarm toplumlarnn organizasyonunda etkili

olan bu sistem, hangi deiim evrelerinin yaanmas ve hangi yeni faktr-

lerin ortaya kmas sonucu zlme ve dalma noktasna geldi? imdi, bu

sreci gzden geirmeye alalm.

Mlkiyetin Douu ve "Yanl Uygarlk"

Tarm ekonomisiyle birlikte, toplumun elindeki en nemli maddi de-

erler, ekilebilir topraklar ve su kaynaklar oluyordu artk. lk neolitik yerleimlerin ortaya kmaya balad dnemlerde insan nfusu az, buna
karn ekilecek topraklar ok byk ve geniti. Dolaysyla kolektif bir a-

bayla yrtlmesi gereken tarm faaliyetlerinde emein deeri de ne kyor; buna karlk "bol ve snrsz" gibi grnen topraklar, topluluun
"ortak mlk" olarak kabul ediliyordu. Gordon Childe, tarm toplumlarnda

bireyselliin deil, toplumsalln n planda olduundan ve urann btnyle "kamusal" bir nitelik tadndan sz ediyor:

"Neolitik ekonomi tm olarak, ibirliinin yaratt aba olmakszn ya-

ayamazd. Ormanda dzlk amak, bataklk kurutmak gibi ar iler, ortak

aba gerektirir. Kanal amak, yaban hayvanlarna ya da sellere kar evleri

korumak da toplumsal sorumluluklard. Gerek Msr, gerek Bat Avrupa'da

neolitik kylerdeki barnaklar, geliigzel yaylmam, belli bir dzene gre yerletirilmiti. Btn bunlardan anlaldna gre toplumsal eylemlerin denkletirilmesi ve ynetilmesi iin bir sosyal rgtlenme vard." 63

blm ilkelerinin, bir biimde tarm ncesi dnemlerdekine benzer

bir anlayla dzenlendii sylenebilir: Ekim ve hasat, yani tarmn temel

aamalar, arlkl olarak kadnlar tarafndan yrtlyordu. Sulama iin

rmaklar kullanarak geni kanallar amak ve ekime hazrlanacak tarlay

kabartmak gibi fiziksel g gerektiren grevlerse, genelde erkeklere aitti.

63

Gordon Childe, "Kendini Yaratan insan", s: 102

Dier yandan, tarmn ortaya kmas daha nceki dnemlerin etkinliklerini tmden ortadan kaldrmyordu tabii ve avclk, yine erkeklere zg bir i

olarak varln srdryordu. ocuk bakm ve evlerin sorumluluu, yine

kadnlarn zerindeydi. Bu ayrm, tarmsal retimden frsat bulduklar s-

rece kadnlarn, ev ve gnlk yaam iin vazgeilmez deer tayan ara ve

gereleri de zaman iinde gelitirmelerini salayacakt: Szgelimi neolitik

toplumun en nemli karakteristiklerinden biri kabul edilen mlekilik,
kadnlarn gelitirdii bir zanaatt.

lk tarm toplumlarndaki "Erginleme" trenlerinin nitelii, kadnla er-

kek arasndaki, toplumsal ihtiyalarn karlanmasna ynelik bu iblm

ve rol modellerinin, ocuklarn yetitirilmesinde de aynen uygulandn

gsteriyor. Ergenlik ana giren erkek ocuklar, babalar ve dier erkek

akrabalar tarafndan "erkek grevleri"ni yerine getirmek zere eitilirken,

kz ocuklar da belli bir yatan itibaren tarm etkinliklerini, hasat zamanla-

rna ilikin ayrntlar, mlekilik ve sepetiliin srlarn reniyorlard

annelerinden.

Topluluun tm yelerinin beslenme ihtiyalarn bile karlayamayan

"avc-toplayc" yaam biiminin yerini, topraa hkmeden insanlardan

kurulu tarm topluluklar aldka, ortaya kan yeni yerleim merkezlerin-

de nfus da dzenli olarak artmaya balad. Bebek lmleri gzle grlr

biimde dm; dzenli beslenen ve daha hijyenik konutlarda yaayan

insanlarn salk sorunlar da giderek azalmt. Buna ek olarak, verimli
tarm topraklarnn evrelerinde kyler oluturmaya balayan insanlarn

yaam kalitelerindeki ykselme, evredeki gebe topluluklarn da dikkatini ekiyor ve yeni katlmlar ya da glerle kyler daha kalabalk hale geliyordu. Toprak fazla emek istediinden, neolitik toplulua eklenen yeni
bireyler bir "yk" deil, retim srecine katk olarak deerlendiriliyordu

byk olaslkla. Ama yine de, byyen ve kalabalklaan yerleim yerle-

rinde yaamn kurallarn belirleyecek bir sosyal dzene de ihtiya vard.

Anaerkil tarm toplumlarnda mlkiyet kamusal, alma kolektif, pay-

lam da ortaklaayd; dolaysyla avantajl ya da ayrcalkl sosyal snflar

sz konusu deildi. Var olan basit hiyerari, kararlarn birlikte alnd top-

luluklarda, deneyim ve bilgilerinden tr daha fazla sz sahibi olan yallarn "ynetici" olarak kabullenilmesine balyd ki bunlar da ounlukla

kadnlarn arasndan kyordu. Bu doal liderlik, tarmn incelikleri ve

yntemlerini; ekim ve hasat zamanlarn; tohum ve fidelerin zelliklerini;

takvimi ve zaman izlemeyi iyi bilmekten kaynaklanyordu. Hasat yaplmayan dnemlerde de toplumun a kalmamasn salamak, dolaysyla yaz k

btn kye yetecek yiyecein elde edilip bunun dikkatli datlmasn planlamak, bu ynetici kadnlarn sorumluluundayd.

Topraktan alnan verim artp, alk sorunu ortadan kalktka, szn

ettiimiz deneyimli yneticilerden bazlar, yiyecek retimine daha az zaman ayrp, hayatn kalitesini artrmaya ynelik araylar deerlendirme
olana buldular: Daha kullanl tarm aralar; yiyecekleri daha iyi sakla-

maya olanak veren dayankl kaplar; daha salam ve gvenli binalarn ya-

plmasna olanak verecek mimari tasarmlar ve rahat, salkl giysiler retilmesi, bu yolla mmkn olabildi. Zaman iinde toplumda farkl bir
ekonomik rol olarak ortaya kan zanaatln, tarm yerleimlerinde b-

yk oranda kadnlar tarafndan gelitirildiini syleyebiliriz. Neolitik d-

nemin en grkemli yerleimlerden atalhyk'te ilk aratrmalar balatan

James Mellaart'a gre, kentin . yedinci bin ylda 57 aletten oluan bir

avadanlk koleksiyonu vard ve nfusu da 8-10 bin dolaylarndayd. 64

Aa yukar tarm retimine ve yerleik yaama geile birlikte, top-

lumun "ruhani" liderlii de btnyle kadnlar tarafndan yrtlmeye

balad. Bu, byk olaslkla, tpk tarmsal retimin liderlii gibi, kendili-

inden ortaya kan bir gelimeydi ve herhangi bir itirazla da karlama-

mt. nsanlar, eskiye oranla yaamlarnn ne denli farkllatnn farkn-

daydlar: Besinlerini salayan toprak, tpk kadn gibi dourgan ve retken;

64

M. Bozkurt Gven, "nsan ve Kltr", s: 187 ve 193

anne gibi koruyucu ve sevecendi. Bir "idea" olarak ortaya k ok daha

eskiye dayansa bile, topran "Byk Anne" olarak kabul edilii ve Ana
Tanra kavramnn yerlemesi, neolitik kylerin belirmeye balamasyla

e zamanl olmalyd. Bu durumda, sz konusu tanrayla toplum arasnda-

ki iletiimi kuracak rahibeler, kendileri de anne sfat tayan bilge kadn

yneticiler olacakt elbette.

Szn ettiimiz olguyu, tam anlamyla bir "din" olarak alglamamak

gerekiyor: Daha ok, ilk tarm toplumlarndaki insanlarn, onlar kuatan

doa ve evreni kavrama abalarndan ve Ana Tanra olarak grdkleri

toprak ya da dnyayla kurulan iletiimden sz ediyoruz burada. Byk bir

olaslkla, bilge kadn ynetici nderliinde gerekletirdikleri ilk bereket

ritelleri ve dualar da, sahip olduklar bu yeni yaam biimini onlara verdiine inandklar "Dnya Anne"ye kranlarn sunmak ve yeni dzenin
aksamadan srmesini salamak iindi.

amanik nitelikler tayan bu ilk rahibelik, neolitik toplumda bir "ruh-

ban snf"nn domasna yol amyor; yalnzca, bilge ve deneyimli kadn

liderlerin, kendisi de "en byk anne" olan Dnya ile daha iyi iletiim ku-

raca inancndan kaynaklanan bir saygnlk ve prestiji canl tutuyordu. Yi-

yeceklerin depoland ambarlar, ounlukla "bu nimetler" iin tanraya

kranlarn sunulduu tapnaklara dnyor ve bunlarn mimarisine, dier yaplardan ok daha fazla zen gsteriliyordu.

Tapnaklar, zaman iinde ayn zamanda bilge rahibelerin nclnde,

birer bilgi merkezi grevini de stlenmeye balad. Eski Ta a'ndan beri

nne geilemeyen bir merak ve korkuyla srdrlen gkyz gzlemcilii, artk bu yeni kutsal meknlara tanmt. Yldzlarn ve gezegenlerin

hareketleri burada izleniyor; sra d gksel olaylarn kaytlar burada tu-

tuluyordu. Dolaysyla takvimin ilk prototiplerinin oluturulduu meknlar

da bu kutsal binalard. Byk olaslkla tapnaklar, yeni rahibe aday olarak

seilen zeki ve yetenekli gen kzlarn yetitirildii binalar olarak, ayn zamanda birer eitim merkezi grevini de stleniyordu. Ama daha da nem-

lisi, saygnlk ve liderlik, "bilgi"ye dayand iin, toplumda cinsiyetten b-

tnyle bamsz ilk hiyerarik yaplanma, tapnaklar zerinde olutu. Or-

tada henz yalnzca bir "manevi liderlik" vard ve tapnaklarda oluan y-

netim merkezini denetleyenler, bu yolla bir "maddi kar" elde

etmiyorlard. Dolaysyla, sosyal snflarn da var olmad bir toplumsal

yap iinde tapnak bilgisi de henz tam anlamyla bir "iktidar arac"na d-

nmemiti; yani kurumsal bir "din" deil, yalnzca bir "ortak toplumsal
inan pratii" sz konusuydu.

Tapnaklardaki bu oluumun olduka erken bir tarihte biimlendiine

ilikin ok sayda bulgu var elimizde. Bunlara yalnzca Anadolu'da deil,

Suriye ve Kuzey Mezopotamya'da da sk sk rastlyoruz. Harran, Nevali ori

hy ve Trkiye-Suriye snr yaknlarndaki Gbekli Tepe'de, sa'dan

nce onuncu bin yln sonlarna tarihlenen kerpi yaplar ve kutsal alanlardaki eitli kabartma ve figrler, Ana Tanra inancnn sanldndan da

eskiye dayandn gsteriyor. Geni teraslarn zerinde, ykseklii

metreyi geen stunlarn yer ald bu binalarda, kiretandan heykeller

ve eitli hayvan figrlerini sergileyen kabartmalar bulan arkeologlarn

abas, buluntular geni bir corafyaya yaylan adalaryla karlatrarak, genel ve kapsayc bir sonuca ulamak:

"(Betimlemelerin) ounlukla kutsal lemle ilikili olduu ve ilahi g-

leri, cinleri ya da ruhlar temsil ettii dnlyor. ok sk rastlanan ve

plak bir dii varl gsteren figrlerin, bereket ve retimin simgesi, kucaklayc 'ana tanra' ya da 'hayvanlarn hanm'n simgeledii ileri srlmekte. ok saydaki hayvan figrini ve binalarda bulunan iftlik hayvanla-

rna ait boynuzlarn, tanrann eril yolda olan boay temsil ettiine

inanlyor. Tanra ve boay merkez alan bu neolitik dinin, . Onuncu bin

ylda ortaya kt ve Bronz a'na dek etkisi sren bir ideolojiyi barndrd neriliyor." 65

65

Peter G. Akkermans - Glerin M. Schwartz, "The Archaeology of Syria: From Complex HunterGathercrs to Early Urban Societies", s: 87

Eski yerleim kalntlar iinde, boa ve dourgan kadn sembollerinin

yan yana bulunduu her yer, Ana Tanra kltnn varln gsteren gl

iaretlerdir. Evrenin, birbirini tamamlayan ve yaam beslediine inanlan

iki temel unsuru arasndaki yaknl simgelemektedir bunlar. Neolitik d-

nem boyunca gl bir biimde toplumsal ideolojiye egemen olmakla kal-

mayacak, izleri Bronz ann sonlarna, hatta Hristiyanln afana dek

grlmeye devam edecektir. Joseph Campbell, Anadolu ve Kuzey Suriye'deki hemen tm yerleimlerde karmza kan Ana Tanra kltnn,
alar iinde Hindistan'a dek ulatndan sz ettikten sonra, Tanra'ya
adanm u ilgin Hint ilahisini aktaryor:

"Ey Anne! Dnyann nedeni ve Annesi!

Sen Tek Ezeli Varlksn,
Saysz yaratn Annesi,
Tanrlarn yaratcs, Yaratc Brahma'nn
Koruyucu Vinu'nun ve Ykc iva'nn bile!

Ey Anne, seni ven ilahiyi sylemekle dilimi temizliyorum.

Ayn yalnz beyaz gece lotuslarndan holanmas,
Gnein yalnz gndz lotuslarndan holanmas gibi,
Ve bir eyin yalnz belirli bir eyden holanmas gibi,
Sen de Anne, tek bana btn evrenin
Baklarndan holandsn." 66

Ana Tanra kltnn kutsal merkezleri olan tapnaklar, neolitik top-

lumun kolektif bilgi birikiminin korunduu ve sakland merkezlerdi ve

bu birikimi, zerine yeni bir eyler ekleyerek sonraki kuan seilmi, ye-

tenekli gen bireylerine aktaran rahibeler de Yunan-Roma dneminde

rastlayp izini srmeye altmz Sibyl'n atalarydlar.

Planl ve ortaklaa retimin toplumun yaam kalitesini hzla artrdn

ve bilgi birikiminin gnlk deneyimlere yanstlmasyla zanaatlarn gelitiini sylemitik. Arkeolojik bulgular, . Altnc binden itibaren maden i-

lemenin kefedildiini ve bu gelimenin ok daha dayankl ve yetkin ara

66

Joseph Campbell, "Tanrnn Maskeleri: Dou Mitolojisi", s: 53-54

gerelerin retilmesini saladn gsteriyor. Gordon Childe'a gre, meta-

lrji, Msr, Mezopotamya ve Kuzey Suriye'de, drdnc bin yln balar

gibi erken saylabilecek bir tarihte ortaya kmt.

Bu, olduka nemli bir gelimeydi; nk yksek s karsnda biim

deitiren maden cevherlerinin bu zelliinin kefedilmesi, toplumun d-

nsel liderleri zerinde derin etkiler brakacak ve tapnm merkezlerin-

deki aratrma ve eitimin belli bir blmn de "talarn ve madenlerin

baka bir eye dntrlmesi" etkinlii oluturacakt. Bir baka deyile,

etkileri Rnesans, hatta Aydnlanma ya dek uzanacak olan "simya"nn ilk

ncleri de Sibyl'n atalar olan Tanra rahibeleriydi byk olaslkla.

retkenliin ve verimliliin artmas, neolitik yerleimlerin alanlarn

bytrken, nfusla birlikte hasat miktarlarnn da hatr saylr derecede

oalmasn salamt. Bu bymenin doal sonularndan biri, retimin,

artk toplumdaki tm insanlarn temel ihtiyalarn karlamakla kalmayp,

bunun zerine kmasyd, ihtiya fazlas durumundaki "art-rn" tapnaklarda depolanyor ve bir blm gelecek dnem iin "tedbir" amacyla

saklanrken, geri kalan evre yerleimlerdeki insanlarn farkl rnleriyle

"takas" edilmek zere saklanyordu. Bylece, kimi gebe kavimlerin ky-

ler ve kentler aras bu takasta aracl stlenmesi sonucu, ilk "tccar"lar

da yava yava belirmeye balyordu neolitik dnyada.

Marx ve Engels, tarm toplumunda cinsiyete dayal iblmnn bu

aamalarda hatr saylr oranda deimeye baladna dikkat ekiyorlar.

Yaban hayvanlarnn evcilletirilmesi ve bunlardan tarla ilerinde yararlanlmas, yerleim yerlerinin yaknlarnda yaayan gebe oban topluluklarnn neolitik kylere entegre edilmesi sonucunu dourmu ve tarmda
erkeklerin stlendii roln snrlarn geniletmiti. Dier yandan, tarla

srmede kullanlan bir teknolojik yenilik, saban, daha fazla fiziksel g gerektirdiinden, erkekleri tarm etkinliklerinde giderek daha arlkl bir
konuma getiriyordu. Ama bunun dnda, Harrison ve Gimbutas gibi uzmanlarn dikkat ektii, daha belirleyici bir gelime de sz konusuydu: Sa-

va, iddet ve kaba gcn, yaam etkileyen gl bir unsur olarak ortaya
kmas.

Neolitik yerleimlerdeki art rn, verimli topraklarda akllca alan

toplumlarn yaam kalitelerini ykseltiyor ve giderek daha fazla zaman

kendilerine ayrmalarn salyordu ama bu "mal varl" ayn zamanda

farkl insan topluluklar arasnda bir "kskanlk duygusu" ya da "sahip olma hrs"n da birlikte getirebiliyordu. iddet ve kaba gcn, bu noktada ilk
kez, yamac gebe kabilelerin yerleik tarm kentlerine dzenledikleri

saldrlarn sklamasyla ortaya ktn syleyebiliriz. Bu ciddi tehdit, neolitik yerleimlerde savunma nlemlerinin bal bana nemli bir i haline
gelmesine yol aacak ve saval, askerlii ne karacakt yava yava.

Bu durum, hem neolitik yerleimde savunma grevini stlenen askeri g-

lerin deerini artracak, hem de ocuk yetitirme biimlerinde bir deiimi

gndeme getirecekti: Erkek ocuklar belli bir yatan itibaren savalk eitiminden gemeye balyorlar; bu durum da savunmay ve askerlii, toplum iinde gl bir rol ve "meslek" haline getiriyordu.

Tarihi Gerda Lerner, ataerkilliin douunu sorgulad yaptnda, bu

sosyal ve ekonomik zorlaycln dnda, saval ve askerlii toplum

iinde kurumlatran bir de "psikolojik faktr" olduunu ileri sryor:

"Erkeklerini sava ve savunmac yeteneklerle yetitirmeyen bir top-

lumun, zaman iinde bunu gerekletiren toplumlarca yutulacan herkes

ngrebilir. Bu evrimsel argman sk sk ortaya atlr ama ben burada de-

ien tarihsel olgular zerine kurulu bir psikolojik faktrden de sz edeceim. Toplumdaki erkek bireyin, kadnlara kar korku, tedirginlik ve ekingenlik kapsam iinde biimlenen yaps, erkekleri kendi egolarn

yceltecek, zgvenlerini ve deerlerini artracak toplumsal kurumlar

oluturmaya ynlendirmi olmal." 67

67

Gerda Lerner, a.g.e, s. 44-45

Lerner, bu varsaymn desteklemek iin, Freud'un erkek saldrganln

aklamakta kulland "Oedipal atma" ve Anne'nin gznde kendi deerini artrma gdsne de gnderme yapyor.

Hangi faktrlerin etkisi altnda olursun, hzl ve sert bir deiimdi bu.

Savaln, askerliin ve fiziksel gcn, toplumun varln srdrebilmesindeki temel niteliklerden biri haline gelmesiyle birlikte, kltrel deerler

sistemi de farkllamaya balayacakt. Btn veriler gsteriyor ki, anaerkil

dzen ve kadnn toplumdaki arl, ancak savan ve kaba gcn egemen

olmad, eitliki ve paylamc koullar altnda var olabilirdi. nsanlk bu

deneyimi olduka uzun sre, binyllar boyunca yaad. Ama retim art,
verimlilik ve yaam kalitesi, bir "zenginlik" unsuru biiminde ortaya ktk-

a, ok doal olarak, bu zenginlie ayn emei harcamadan, iddet ve kaba

g kullanarak sahip olma istei de gleniyordu, nk bu bal gibi mmknd.

"Sessiz anlama" sona ermi; bar ve paylam, erdemi oluturan un-

surlar olmaktan uzaklamaya balamt artk. Fiziksel gcnz varsa, sa-

vaysanz, iddete iddetle karlk vermeyi biliyorsanz, iinde yaad-

nz toplumu ve onun sahip olduu deerleri de koruyabiliyordunuz. Ama

cin ieden bir kez ktktan sonra, bir daha ieri girmiyordu artk. iddet
ve kaba g, "zenginlii" korumann arac olarak deer kazandka, elbette
yn deitirip onu "elde etmenin" de bir arac haline dnebiliyordu. Do-

laysyla, ilkin "savunma" iin kurulan askeri birlikler, zaman iinde baka

yerleimlerdeki halklarn mal varlna sahip olmak iin de kullanlabilecekti: iddet, hzla iddeti douruyordu.

Erkein ve onun sahip olduu fiziksel gcn neolitik toplumdaki deeri

arttka, kamusal alanda erkekler yava yava kadnlarn ellerinde bulunan

kurumsal yaplara da egemen olmaya balyorlard; stelik yalnzca asker-

lik ya da savala ilgili deildi bu deiim. Daha nce szn ettiimiz gibi,

tarmda ve zanaatta "kas gc"n gerektiren gelimeler younlatka, bir-

ok toplumsal grev, "erkek ii" haline geliyordu. Aile yaps da yava ya-

va erkek lehine deimeye ve ataerkil yapnn filizleri toplumda ykselmeye balad.

Buna karn, klan yapsnn deiip ataerkil niteliklerin ilk ortaya kt

dnemlerde, henz ortak mlkiyet ve eit alma ilkelerinin deimediini gryoruz. Uzunca bir sre daha, aile yapsnn ve kltrel deerlerin

erkek lehine deimesine karn, komnal yaam ilkeleri varln korudu.

Ancak retkenliin salad art-rnn bymeye balamas, zaman

iinde buna "kimin sahip olaca" sorusunu can alc hale getirecek; snfsal
farkllamaya doru ilk admlar da yava yava atlacakt. Bu sre iinde

kadnlar henz saygnlklarn ve karar alma srecindeki arlklarn b-

tnyle yitirmemilerdi ama toplumun yneticiliini "erkek hkmdarlar"

stlenmeye balyordu artk, sa'dan nce nc bin yla girildiinde Eski

Dnya'nn verimlik topraklarnn evresinde aniden byyen uygarlklarn

banda, ynetimi "eleri" konumundaki kadnlarla paylasalar da, firavunlar, krallar ve beyler vard.

Srecin bundan sonrasn ksaca zetleyelim: ilkin "tanabilir" mallar

ve iinde yaanan konutlar zerinde ortaya kan zel mlkiyet, zaman

iinde toplumun ekonomik yapsnn can damar olan ekilebilir topra da

kapsayacak biimde genileyecek ve klanlar arasnda sahip olunan toprak

miktarna bal farkllamalar ortaya kacakt. Neolitik toplumun ilk aamalarnda btn yelerin tarm etkinliini yan yana, birlikte yrtmeleri

gerektii iin, topraklar kamu mlkiyetindeydi. Ama gelien retici gler

ve retim teknolojisi, artk kolektif almaya gerek kalmadan, farkl klanlarn kendilerine ait topraklarda ekim ve hasat ilerini gerekletirmelerine olanak veriyordu. Nfus artp, var olan ekilebilir topraklar klanlar ara-

snda paylalarak azaldka, yeni gelen gmenlerin yaamlarn

srdrebilmek iin tek anslar, toprak sahiplerinin tarlalarnda belli bir

ortaklk esasna gre almakt artk.

Dier yandan, var olan sosyal dzenin iindeki hiyerarik yapnn de-

imesi, tarm toplumunda saygn ynetici konumuna sahip "tapnak sis-

temi"ni de iyiden iyiye zenginlii denetleyen bir unsur haline getirmiti.

Komnal dnemde toprak zerindeki ortak mlkiyetin uygulaycs ve yn-

lendiricisi olan tapnaklar, ekilebilir alanlarn bir blmn klanlar pay-

lamaya baladktan sonra bile, "en byk toprak sahibi" olmaya devam

etti. Eskiden bu nitelik, bir "mlkiyet"i deil, kullanm dzenini belirliyor-

du ama zaman iinde "toplumun liderlii" gibi etkin bir konum, tapnaklar
yalnzca art-rnn depolanp kont-rol edildii alanlar deil, ayn zamanda "toprak mlkiyeti"nin de temsilcisi haline getirdi.

Aa yukar ayn dnemde, "tapnak bilgisi" de bir tr basit iktidar sis-

teminin arac haline geldi ve "bilginin gizlilii" kavram rahip gruplar arasnda kemikleme yoluna girdi. Ynetici olma ayrcaln getiren bilgi ve

bilgelik, artk "kamusal" olmaktan kp "zelleiyor"; kk bir tapnak

aznl dnda kalanlar dnyaya ve evrene ilikin bilgiden koparlyor;
oluan gizlilik ve kutsallk sistemi iinde, binlerce yl simgesel ve manevi
nitelik tayan, paylalm riteller, kitlelerin tapnakla olan ilikilerinin

tek arac haline geliyordu. Daha net olarak sylemek gerekirse, kitleler iin

"bilgi" deil, giderek karmaklaan bir riteller dokusu iinde olumu

"din" sz konusuydu artk. Dini yneten ve ynlendirenlerse, bilginin, dolaysyla da "iktidarn" sahibi olmulard.

Barahip'in iktidar mekanizmasnn en st basamana yerleerek "h-

kmdar" sfatn tad bu yeni paylam biiminde, tapnan bana ge-

en kii, "toplum adna" en byk topran da sahibi ve yneticisi oluyor;

bu mlkiyetin belli bir blmn, "silahl gler"in bandaki komutanlarla

paylayordu. Bir baka deyile toprak sahiplii ve zenginlikte birinci ka-

deme tapnak ve Barahip, ikinci kademe de ordu ve Bakomutan'd; dolaysyla bunlarn "Kral" ve "Vezir" unvanlarn tamaya balamalar da doal bir sonu gibi grnyordu. Onlarn iktidarnn destekisi olan zemin

de, mlkiyetin dier grece byk paralarn ellerinde tutan klan liderlerinden, yani soylulardan oluuyordu.

Snfsal farklln ilk admlar byle atld, uzun saylabilecek bir sre

sonra da, "insan emei"nin bir meta haline getirilmesiyle birlikte bamba-

ka bir ivme kazand: ilkin, ehir devletleri arasndaki savalarda tutsak denler ya da egemenlik altna alnan yaban kabilelerin yeleri, tapnak liderliinin, askeri gc elinde tutan komutanlarn ve klan yneticilerinin

topraklarnda kle olarak altrlmaya baladlar. Aa yukar . ikinci

bin yldan itibaren de, kle emeinin salad avantajlar o denli ekici gel-

di ki yneticilere ve toprak sahiplerine, klelik ciddi biimde kurumlama-

ya balad. . 1600 sonrasnda yalnzca sava esirleri ya da kle pazarlarnda satlmaya balanan yaban kabilelerin mensuplar deil, kentlerdeki
topraksz yurttalar da yava yava kleletirilmeye balayacaklard.

Bu kritik dnm noktasyla birlikte insan uygarl, neolitik an ilk

dnemleri boyunca egemen olan anlay ve dnya grnden ciddi bir

sapmayla uzaklaarak bambaka bir yola girecekti artk. "Tarih" adyla bil-

diimiz uzun sre de, iktidar ve snfsal stnln korumaya alan

egemenlerle, bu yanl gidii dzeltmeye alan "gszler" arasndaki

mcadele zerinde ilerleyecekti. Ksacas, fiziksel g ve iddet sava; sa-

va, askerlii; askerlik de erkek egemenliini pekitirmi; ekonomik ve

sosyal liderliin yan sra "ruhani" ynetim de kadnlardan uzaklarken,

"snfl toplum" glgesi altnda eitsizlie, kaba gce, maddi hrslara, zenginlik tutkusuna dayal yepyeni bir uygarlk anlay domutu.

Kukulu Bir Alveri

Buraya dek her ey anlalr ve aklanabilir grnyor. Anaerkil tarm

toplumunun hem kltrel hem de ruhani liderliini yrten kkl bir gelenein temsilcileri, binyllara yaylan bir sre iinde, toplumsal yapdaki
deiime paralel olarak yava yava etkinliklerini yitirme ve hatta bask
altna alnma noktasna gelince, doal olarak savunmaya ekilme gereini
duymulard. Onlar ifacln, tarmn, yldz gzlemciliinin, zanaatn ve

mimarinin bilgeleriydiler; ayn zamanda mziin, ayinlerin, dualarn ve

manevi yaamn ynlendiricileri. Bilinmeyen bir zamandan beri sregiden

olaylarn, yani insanlk tarihinin kaydn tutmak da onlarn iiydi. "Uygar-

lk" giderek kaba gce ve maddi hrslara dayal, ilkel ve acmasz bir rotaya

doru ilerlerken, hem bir biimde ayakta kalmak zorundaydlar, hem de

sahip olduklar btn o bilgi birikimini ve paha biilmez deerdeki eski
kaytlar korumak. Bu nedenle en kritik aamalara girildiinde, ilerindeki

en deneyimli bilgeler kentlerden uzaklaarak krsal alanlardaki maaralarda inzivaya ekildi ve bilinen dnyann nemli merkezlerinin yaknlar-

na dalp aralarndaki iletiimi koruyarak bir tr "kapal rgt" oluturdular.

Ancak anlalamayan nokta u: Bu gelenein sa'dan nce altnc yzyl

sonlarndaki temsilcilerinden biri olduunu varsaydmz Cumae Sibyl',

bunca dikkatle saklanan "bilgelik kitaplar"n nasl olup da Roma'nn kucana kendi eliyle teslim etti?

Sibylline Kitaplar adyla bilinen belgelerin gerekten var olduklarn-

dan; bunlarn ok nemsenip yzyllar boyu devlet gvencesi altnda korunduklarndan eminiz. Hikyeyle ilgili fazlasyla kukulu grnen tek
nokta, kitaplarn Roma'nn eline son kral Tarquinius zamannda getii id-

dias. Resmi tarihi yazanlar, bu kritik olay niin hi sevilmeyen, despot bir
kraln dnemine yerletirmilerdi acaba? Eer Roma devleti iin ok

nemli olduu srarla yinelenen belgelerin elde edilii, kentin efsanevi ku-

rucusu, kahraman Romulus'la ya da "Roma halknn kkenini Troya'ya

balad" varsaylan byk atalar Aeneas'le ilikilendirilseydi, akas

bylesi bir hikye ok daha destans ve anlaml olurdu. Ne var ki, bir tek

eski szel gelenekten beslendii anlalan btn resmi kaytlarda, Sibylline

Kitaplar'nn Tarquinius zamannda devletin eline getii yazl nedense.

Bu bilgi gerekten doru olabilir mi, yoksa tpk "Lupa" efsanesinde olduu

gibi, burada da farkl bir simgesellik mi sakl?

Tarquinius Superbus, gerekten de Roma tarihinin "kara leke"lerinden

biri. Hakknda pek az bilgimiz olan Krallk dneminin bu son hkmdar,

tarihiler tarafndan despotluun, tiranln simgesi olarak grlr. Keyf

ynetimi, hrslar, bencillii, batl inanlar ve zorbalyla anlr. Taht, klelikten kralla ykselen, kaynpederi Servius Tulliusdan zor kullanarak

alm; Tulliusu ve ona bal senatrleri ldrtm; gasp ettii iktidar korumak iin her trl entrika, hile ve tuzaa bavurmutur. Btn bunlarn

sonucu olarak, hkmdarlk ynetimi doal bir lmle ya da allm bir

taht devir teslimiyle deil, bir skandal ve onun sonunda patlak veren bir
byk isyanla noktalanmtr. Tarihilerin anlattna gre, en az kendisi

kadar zalim ve sorumsuz olan byk olu Sextus Tarquinius'un, Roma halknn gznde iffetin simgesi olarak grlen Lucretia adl kadna tecavz

etmesi, hem kral devirmek iin frsat kollayan soylular, hem de halk galeyana getirmitir sonunda. gibi byyen tepkilerin kanl bir ayaklan-

maya dnmesi sonucu zorla tahttan indirilmi ve lkeden kovulmutur

ki, bu olay da Krallk dneminin sonunu ve Cumhuriyetin de balangcn
iaretlemektedir. 68

Roma tarihinde Tarquinius Superbus'un devrilmesi ve belli bir kaos

dneminin ardndan devletin yapsnn ciddi bir re-organizasyona urama-

s, tarihilerce "devrim" olarak adlandrlr. Tiranln bitii, hukukun ve

adaletin yeniden oluturulmasdr nk bu deiim. Tarquiniusu grev-

den uzaklatran Romallar, ona kendisinin eski kral Servius Tullius'a yap-

tn yapmamlar ve yaamasna izin vermilerdir. Ne ilgintir ki, devrik

kraln srgn hayat, uzunca bir sre yabanc hkmdarlarn yardmyla

tahtn geri almak iin bo yere abaladktan sonra, Cumae kentinde noktalanacaktr: Kitaplarn koruyucusu olduu ve onlar Tarquiniusa satt ileri
srlen yal Sibyl'n kentinde! 69

Btn bunlar gz nne alndnda, Tarquinius Superbus'un, Sibylline

Kitaplar gibi nemli bir "tanrsal armaan"n teslim edilebilecei Ro68

69

Titus Livius, a.g.e, Kitap I, Blm: 48-60

Gary Forsythe, a.g.e, s: 121

ma'daki belki de son kii olduu aktr. Onu ne Roma halk sevmiti, ne
emrindeki yneticiler, hatta ne de kendi ailesi. Byk ayaklanmann lider-

liini stlenenlerden biri, z yeeni Brutusdu: Hani u Delphi'deki

Sibyl'dan ipucu aldktan sonra, lkenin gelecekteki yneticisi olmaya hak

kazanmak iin, kehanet gerei "topra pen" gen adam. inde sakl tuttuu iktidar hrs bir yana, Brutus da yaam boyunca kraldan nefret etmi-

ti. Aslna baklrsa, Roma'da Tarquinius'dan nefret etmeyen pek az kii

vard.

O halde, nasl olup da Cumae Sibyl', gz gibi bakmas ve "hak etme-

yenlerden korumas" gereken belgeleri, kendi isteiyle bu zorba krala getirip, altn ya da para karlnda teslim etmiti? Tarihiler bunu aklamakta glk ektii gibi, hikyeyi inandrc olmaktan uzaklatran, dikkate
deer bir ilgin ayrnt daha sz konusu: Roma devletinin kaytlarnda,

Tarquinius dneminde Sibylline Kitaplar'na herhangi bir "bavuru" yapldn, kitaplarn yorumlanmaya alldn gsterir hibir bilgi yok. Bu
bavurularla ve yorumlama oturumlaryla ilgili ilk kaytlar, Cumhuriyet

dnemine, despot kraln devriliinden on be yl sonrasna ait. Kehanete ve

gizli bilgilere bunca merakl olan Tarquinius Superbus, bir servet dedii

ileri srlen o gizemli kitaplar, ynetimde olduu sre boyunca hi kullanmam myd?

Kaytlara gemi net bilgiler ve Roma devlet yapsnn . beinci yzyl

banda yaad hzl deiimin seyri, Sibylline Kitaplar'nn Cumhuriyet

dnemine ait, yeni bir olgu olduunu koyuyor ortaya. Tarquinius ya da eski

devlet yapsnn kehanet kurumlaryla, bu kitaplarn balantsn ortaya

koyacak hibir kant ya da iz yok. Btn o gizemli koruma tutkusu, ayr ve

zel bir kurul oluturup buna zel bir stat tanma karar ve kitaplar ok

ender durumlarda ynetsel amal kullanma gelenei, btnyle Cumhuriyet dneminde ortaya kma benziyor. O halde masals bir "pazarlk" uy-

durarak, Sibylline Kitaplar'n Tarquinius dnemine balama abasnn ne-

deni ne olabilir?

Bu sorunun yant byk oranda, Roma'nn geirdii siyasal deiim

srecinin ok da rahat ve przsz olmamasnda sakl. Tarquinius'un des-

potik ynetimi byk nefret uyandrmt belki ama Roma toplumunda ani

bir deiimi, hele Cumhuriyet gibi radikal bir yenilenmeyi hemen kabullenmeye hi de istekli olmayan, direngen gler vard, iin ilgin ve kulaa

ilk bata garip gelen yan, bu direngen kesimler soylulardan ya da ticaret

erbab zenginlerden deil, toplumun en alt tabakalarndan, halktan kyordu.

Grne baklrsa, efsanevi Romulus ve Numa'dan sonraki krallar,

soylu snf ve onlarn gdmndeki senatoyu devre d brakp, balarna

buyruk bir ynetim biimini srdrebilmek iin toplumsal tabakalar ara-

snda var olan srtmelerden yararlanmlar ve soylulardan nefret eden,

nk onlar tarafndan deersiz grlp horlanan yoksul kesimleri, kendi
"yedek gleri" haline getirmilerdi.

Roma'da kurulan Cumhuriyet, esas olarak soylular snfnn nayak ol-

duu bir siyasi deiimdi ve yine kulaa garip gelecek biimde, yoksul ke-

simler Servius Tulliustan beri krall destekliyor; ne denli despotik bir

ynetim biimi olursa olsun, soylularn btnyle sz sahibi olacaklar yeni bir ynetim biiminin karsnda eski kurumsal yapdan yana tavr alyorlard. Bir baka deyile, Tarquinius Superbus lkeden kovulup, kralln

yerini yeni Cumhuriyet ynetimi aldnda, i barn salanmas iin kimi

eski kurumlarn korunmas ve bunlardan bazlarnn reformlarla iyiletirilmesi gerekli grnyordu.

Roma'nn bu kritik gei evresinde Cumhuriyet'i rgtleyen soylular

snf, gz ard edilemeyecek denli byk bir kitle oluturan yoksullara

sempatik grnebilmek ve ayaklanmalarn nlemek iin, eski dinsel yaplar ksmen korudu, kehanet ve ayin dzenini srdrmeye alt. Bu durumda, Tarquinius zamannda oluturulan duumviri sacrorum adl, iki soy-

lu khin danmandan oluan kurul, her iki kesimi de mutlu edecek,

yaamasnda yarar grlen unsurlardan biri olarak ortaya kyordu: Hem

soylular, yani patrici'ler, kendi aralarndan seilen yelerce oluturulmu

bu kurulun varlndan rahatsz olmayacaklar, hem de yoksul kesim, destekledii krallk dneminden kalma, stelik kehanetlerine sayg duyduu
bir dinsel yapy, kendine yakn grecekti.

te tam bu noktada, aniden Sibylline Kitaplar devreye girmi ve so-

rumluluu da, Tarquinius'tan kalma duumviri'ye brakarak uzlamay salam gibi grnyor. Gerekten de, her iki kesimin de onayn almay ba-

aran bir zm bu: Eski kral dneminde ele geirilmi, ok nemli

"kehanet kitaplar"nn varl ve gc duyurularak halka moral veriliyor ve

bu kitaplarn, yine eski bir kurum olan duumvirin'in sorumluluunda ol-

duu, baka kimsenin el sremeyecei, ancak Senato kararyla bunlara da-

nlabilecei sylenerek de, bu kehanet geleneine bal yoksul halk tabakalarnn yeni rejime yaknlamas salanyor. Dier yandan, sz konusu

kurulun yelerinin soylular arasndan seiliyor olmas, Cumhuriyet'in "lokomotif snfn" da honut ederek, yumuak bir gei salyor.

Bir ey ok belli ki, "Tarquinius'un Cumae Sibylyla pazarlk edip, gi-

zemli kitaplar satn ald" hikyesini uydurarak duumviriyi zel bir koruyuculukla grevlendirenler, pek "sradan" insanlar deilmi ve ne yap-

tklarn, ok iyi biliyorlarm.

Bunun gstergelerine yalnzca kitaplarn ele geiriliini merulatran

bu hikyede deil, Sibylline Kitaplar araclyla Roma'da yaplan kritik

dzenlemelerde de rastlyoruz:

Cumhuriyetin iinde yava ve sistemli

admlarla gcn artrmaya alan bu deneyimli grup, zaman iinde ye

says on kiiye karlp decemviri sacris faciundis 70 adn alan kurul arac-

lyla, yalnzca dinsel deil, siyasi bir nfuza da kavuuyor. Bu operasyonun ayrntlarn dikkatle izleyeceiz; ama imdi, hikyenin Roma'ya en

uzak grnen tarafna, Sibyl'a dnelim ve bu ilgin kltr aktarmnn nasl

gerekletiini biraz daha iyi anlamaya alalm.

70

"Kutsal ilerden sorumlu onlu kurul"

Sibyl gelenei, . Yedinci yzyl balarna dek Frigya'da, altnc yzyl

ortalarna dek de Amphictyonic Konsey'in salad olanaklar araclyla

Bat Anadolu ve Yunan kentlerinde gl bir konum elde etmeyi baarmt

ve Ege kylar evresinde belirledii snrlar ap, Akdeniz'in kuzey ve gney kylarna (Delphi, Kartaca, Sicilya, Cumae) doru yaylma eilimin-

deydi. Ne var ki, Roma'da Tarquinius iktidarnn son yllarna girildii sralarda, onlarn da Yunan topraklarndaki nfuzlar azalm; giderek siyasi

bir g unsuru olarak grld iin kent devletleri arasndaki mcadele-

nin arenas haline gelen Konsey'in denetimi de yitirilmiti artk, ite tam
bu "geri ekilme" evresi srasnda talya'daki temsilcilerden biri olan Cu-

mae Sibyl', Romann sahip olduu potansiyeli fark etmi ve kendi kltne
yeni bir "tarla" bulmann heyecanyla, tam da gen Cumhuriyetin kurumlama almalar hzland srada, Sibylline Kitaplar'n bir iyi niyet gste-

risi olarak Roma'da gvendii, nfuzlu birilerine teslim etmi olabilirdi

pekl.

Belki de Sybil geleneiyle Roma arasndaki iliki, biraz daha nceye,

Tarquinius'un oullaryla birlikte Delphi'ye giden yeen Brutus'un, maa-

rada Pythia ile yapt gizli grmeye dayanmaktayd: Kraln tahtn yitireceini, yeni yneticinin de "annesini ilk pen" olacan sylemiti khin

kadn. Bunun zerine kendini yere atp "Dnya Anne"yi, yani topra pen
Brutus, gerekten de hem Tarquinius'u deviren hareketin liderlerinden

biri olmu, hem de Cumhuriyet'in kurucular arasnda yer alp, "ilk konsl"
olarak tarihe gemiti.

Hikyedeki simgesel masalcl, yani u "topra perek kehaneti yeri-

ne getirme" fasln bir yana brakalm; olaylarn akndan net bir biimde
u sonu kyor: Kralla son verip Cumhuriyet'i getirenlerden biri olan ve

"konsl" yetkisiyle yeni rejimde yneticilii stlenen bir devlet adamnn,

Delphi Sibylyla hi de hafife alnamayacak bir balants vard. Bu durum-

da, Cumae Sibylyla da yakn ilikiler iinde olmas ve kitaplar onun arac-

lyla Roma'ya getirmesi olduka akla yakn saylabilirdi. Devrik kraln

yeeni olarak yeni ynetimde Tarquinius'u en iyi tanyan kii Brutus'tu ve

Sibylline Kitaplarnn onun zamannda lkeye getirildiine dair hikyenin

de yine Brutus tarafndan uydurulmu olmas yksek bir olaslkt.

Sonraki yzyllarda Sibylline Kitaplar araclyla Ana Tanra klt-

nn yava ama salam admlarla Roma topraklarnda kendine yer bulmasn dikkatle gzden geirirsek, bu gizemli klt ile gelimekte olan Roma
Cumhuriyetinin baz st dzey yetkilileri arasnda sessiz ve gizli bir an-

lama yaplm olma olasln yabana atamayz. Delphi Sibyl', maarada-

ki gizli konuma srasnda belki de una benzer bir eyler sylemiti Brutus'a:

"Zorba kral devirin, daha zgrlk bir rejim kurun. Biz de kendi klt

ve geleneimizi Roma'da yaatalm ve karlnda size hem ynetim ile-

rinde lojistik destek verelim, hem de elimizdeki Bilgelik Kitaplarn armaan olarak sunalm!"

sa'dan nce altnc yzyln sonunda, Sibyl gelenei tarafndan balan-

gc belirsiz bir zamandan beri titizlikle korunmu eski kaytlar ve bilgiler

toplamn ieren klliyat, baka bir deyile "Kybelenin gizemleri", dne-

min ykselmekte olan yeni gc Roma'nn eline geti bylece. Ancak byk bir olaslkla bu devir teslim ilemi, Cumae Sibyl'nn, elindeki paha
biilmez kitaplar salt "jest olsun" diye Roma yneticilerine hibe etmesi

biiminde gereklemedi. Belki de gerekten bir "pazarlk" vard ortada

ama bu, efsanelerde anlatld gibi parayla deil, daha kalc ve etkili bir

bedelle, "nfuz"la ilgiliydi.

Yine ok byk bir olaslkla, bu pazarl yneten ve ynlendiren, sra-

dan bir araclktan da te role sahip, bir "nc taraf" daha vard iin

iinde: Cumhuriyet'in gen yneticilerinin bazlarna, perde arkasndan u

"lojistik destei" verecek birileri, ilerleyen blmlerde, bu zeki, bilge ve

deneyimli strateji uzmanlarn, daha yakndan tanyacaz.

Ayn gnlerde Roma devleti, kararlarn seimle i bana gelen iki

"konsl" tarafndan ortak alnd; senatonun ilevselliinin artt ve top-

lumun ikincil snf kabul edilen "pleb'lerin de zaman iinde en az devletin

kurucusu olma iddiasndaki soylu patrici'ler kadar sz hakk ve temsil gc elde edecei Cumhuriyet ynetimine doru adm att. Roma'nn en g-

venli yeri olan Capitoline tepesinde byk bir gizlilik iinde koruma altna

alnan Sibylline Kitaplar ise, sessiz sedasz, yeni rejimin gizemli ve etkili
unsurlarndan birine dnmeye balyordu artk.

Yaklak yz yl kadar sonra, kitaplarn gvenlii ve yorumlanmas iin

grevlendirilen iki gzetmenin says, Cumhuriyet ynetimi tarafndan yeni bir kararla on kiiye karld: Olduka seyrek aralklarla danlsa da,

ald kararlarla Roma'da hem kltrel hem de siyasi bir deiimi balatacak bu kurul, toplumdaki dengelerin bir yansmas olarak, be patrici ve
be plebden oluuyordu.

Neyi Anlatr Bu Kitaplar?

Bunca nem verilmesine ve neredeyse devletin en gizli belgeleri ara-

snda gsterilmesine karn, Sibylline Kitaplar'na Roma tarihi boyunca bir

hayli seyrek danldn gryoruz. Roma, resmi devlet ynetimiyle din-

sel yneticiliin birbirinden net snrlarla ayrld bir anlayla ynetiliyordu ve hemen btn eskia toplumlarnda grdmz, hiyerarinin

tepesinde tapnak sisteminin yer alp, Barahip'in "hkmdar" yetkilerini

tamas ilkesi Cumhuriyet Roma'snda geerli deildi. Devlet ynetiminin

dinden bamsz olduu ve bugn anladmz biimde "laik" nitelikler tad sylenemezdi elbette; ama en azndan, Cumhuriyetle birlikte, dinsel
ve siyasi otorite, kurumsal anlamda birbirinden ayrlmt.

Halkn manevi yaamyla ilgili ayrntlar ve ritellerin ynetimi, yetki

alan snrlandrlm, Rex Sacrorum (Kurbanlar Kral) adl dinsel grevli-

nin sorumluluu altndayd. Evlerdeki bereket ve huzurun olduu kadar,

devletin varlnn da simgesi olarak grlen "kutsal ate"in hi snmeme-

sini salamakla grevli, Romann en eski dinsel geleneklerinden birinin

srdrcs durumundaki Vesta Bakireleri; resmi takvim ve bayramlar

denetleyen piskoposlar ve bir tr khin diyebileceimiz Augurlar ile birlikte, Rex Sacrorum da sre iinde, btn dinsel etkinliklerin yneticisi

olan Pontifex Maximusa balandlar. Altnda yer alan bu kalabalk ve heterojen din adamlar grubuna karn Pontifex Maximus da yalnzca inan sis-

temlerinin ynetimi ilevlerini yerine getiren, "tanrlarn iyi niyetinin devamn" (Pax Deorum) salamaktan sorumlu bir devlet grevlisiydi. 71

lgin olan nokta, btn bu karmak yap iinde, Cumhuriyet dne-

minden itibaren devletin "resmi belgeleri" haline gelen Sibylline Kitaplar

ve onlarn gvenliinden sorumlu kurulun, neredeyse bu yapdan bam-

sz, deyi yerindeyse "zerk" bir konuma sahip olmasyd. Bu kitaplara, an-

cak dier resmi dinsel grevlilerin ya da khinlerin zemedii durumlarda ve yant getiremedii sorularda, nadiren danlyordu. Ama uzun yllar
boyunca kitaplara bavurulmasa ve senatodan herhangi bir yorumlama

talebi gelmese bile, kurul yeleri varlklarn ve saygn konumlarn koru-

duklar gibi, kendi aralarndaki dzenli toplantlar da aksatmadan srdryorlard.

Elimizdeki kaytlara baklrsa, devlet yneticileri Sibylline Kitaplarna

ilk kez, koruma altna alnmalarndan muhtemelen on ya da on be yl ka-

dar sonra, . 496 ylnda bavurma gerei duymutu. Bu tarihte Roma, bir
yandan Regillus Gl evresinde Latinlere kar ypratc bir sava yaar-

ken, bir yandan da iklimin bir azizlii sonucu uzun sreli bir kuraklkla yz

yze gelmiti ve yeterli rn alnamad takdirde ciddi bir ktlk tehlikesi

lkeyi zor durumda brakabilirdi. stelik yeni karlan bir yasa ve onun

getirdii uygulamalar nedeniyle hallerinden honutsuz olan pleblerin pasif bakaldrlar da i istikrar tehdit ediyordu. Byk toprak sahiplerinin

71

Tim Cornell - John Matthews, "Roma Dnyas", s: 94

basksyla karlan ve Nexum adyla bilinen bu yasa, borlarn deyeme-

yenlerin, hesap kapanana dek alacaklnn yannda karlksz olarak al-

masn gerektiriyordu. Ekonomik sknt iinde bulunan plebleri bir tr

ksr dng iine iten bu uygulama, asla btnyle deyemedikleri borlar
yznden neredeyse kle statsne den ve ikyetleri dikkate alnma-

yan insanlar ayaklanma aamasna getirdi. Sava nedeniyle fazla askere

gerek duyan ve bu ihtiyac kskn pleblerden karlayamayan Cumhuriyet

kurmaylar iin tehlikeli bir durumdu bu.

Konsller tarafndan sava sresince bakomutan ve tek yetkili yneti-

ci (dictator) olarak atanan Aulus Postimius, bu etrefil durumun iinden

kabilmek iin Sibylline Kitaplar'na bavurulmasn istedi ve btn o ge-

rekli gizlilik iinde kitaplar dikkatle incelendi. Yorumculara gre, asl byk tehlike sava ya da i kargaa deil, ktlkt ve bunun nne gemenin
tek yolu da, Yunan tarm ve bereket tanras Demeter'in kltn hemen

Roma'da yerleik hale getirmekti! Bu yorumun ardndan Postimius, savatan sonra Ceres iin (Demeter'in Roma'daki ad) bir tapnak kompleksi

oluturma sz verdi. 72

Eer Halikarnasl Dionysius'un yazdklarna 73 bakarsak, bu kararn ar-

dndan btn sorunlar hzla zlme benziyor. Roma, Latinlere kar

verdii sava kazand ve zel durum sona erince Postimius grevi yeniden
yetkili konsl Spurius Cassius'a brakt. Sibylline Kitaplar'nca tavsiye edil-

dii sylenen tapnak yapmn gerekletirmek de, yine Cassius'a kalmt:

Aventinum tepesinin eteklerinde, . 493 ylnda, Demeter kltnn yerel-

letirilmi biimiyle Ceres, Liber ve Libera iin grkemli bir tapnak komp-

leksi yaptrd Cassius ve bu tapnm Roma'da resmiletirdi. Bu gelimenin

hemen ncesinde, Romay tehdit eden kurakln ve ktlk tehlikesinin de

ortadan kalktn belirtiyor kaynaklar.
72
73

Barbette Stanley Spaeth, "Roman Goddess Ceres", s: 7

Dionysius of Halicarnassus, a.g.e, Kitap 6, Blm 17, 2-4

Dier yandan, direnie geen ve Aventinum tepesinin eteklerine eki-

len pleb'lerin talepleri de byk lde yerine getirildi ve bir pleb meclisi
kurularak onlara da ynetimde sz sahibi olma ans verildi. Bylelikle i
bar yeniden salanrken, Ceres-Liber-Libera klt iin yaptrlan tapnak

kompleksi de, bir pleb tapnm merkezi haline geliyordu. 74

Yine Roma resmi kaytlarna gre Sibylline Kitaplar'na ikinci bavuru,

bu olaydan altm yl kadar sonra, byk bir salgn hastalk Roma halkn
ciddi biimde krmaya baladnda yaand. Uzmanlarn kitaplara dan-

tktan sonraki yorumlarna gre, hastal yenmek ve halkn salnn yerine gelmesini salamak iin, Apollon Medicus (ifac Apollon) adna bir ta-

pnak ina etmek ve klt Roma'da etkin klmak gerekiyordu. 75 sa'dan

nce 433-431 yllar arasnda, bu karara uyularak tapnak ina edildi. nl

tarihi Livius, "Devletin banda bulunan iki kii [konsller], bu salgn mu-

sibetini halktan uzaklatrmak ve tanrlarn fkesini yattrmak iin Kitap-

larn nderliinde birok ey yaptlar," diyor. 76

zleyen dnemler iinde de, yine olduka seyrek aralklarla ve ancak

lkenin btnn ciddi biimde etkileyebilecei dnlen ciddi sorunlar

karsnda Sibylline Kitaplarna bavurulduuna ve yorumcularn (decemviri) aklama ve deerlendirmelerine uyulup, tavsiyelerinin yerine getiril-

diine tank oluyoruz. ounlukla, nceki rneklerde grld gibi bir

sava ya da ktlk, salgn hastalk tehlikesi benzeri durumlarda ortaya kyor bu bavuru gereklilii: Hemen her durumda da, yorumcularn getirdii

zm nerisinin, Roma manevi yaamna yeni bir "yabanc" kltn ya da

tapnmn aktarlmas olduunu gryoruz. Hatta belli bir dneme kadar,
Sibylline Kitaplarn yorumlayan kurulun, bu zel grev srasnda, varln

halen srdrmekte olan Sibyl'lara da dantn dnmemize yol aacak

gstergeler var: Tpk, . 210 sonrasnda, Kartaca'yla girilen amansz sa-

vatan kaypsz kmak iin neler yaplmas gerektii tartldnda, Delphi

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 26

Gary Forsythe, a.g.e
76 Titus Livius, a.g.e, Kitap 4, Blm 25 (italikler ve keli parantez bana ait)
74
75

Sibyl'nn (Pythia), Kybele kltnn ve kutsal objesinin lkeye getirilmesi-

ni salk verdii olaydaki gibi. Kimi tarihiler bu kararn Sibylline kurulunca

verildiini sylerken, kimileri de bu kurulun yelerinin, kitaptaki bilgileri

yorumlatmak ve tavsiye almak iin Delphideki Sibyla gittiklerini vurguluyorlar.

Her durumda, yine bir "ulusal kriz" ortam ve buna are olarak devreye

sokulan, "yabanc klt Roma'ya tama" formlyle karlayoruz. Zaten

bu, Sibyl adn etkin bir khin olarak son kez duyduumuz olaylardan biri.
Kybele klt "Magna Mater" adyla Roma'ya getirildikten ve tapnak siste-

mi kurulduktan sonra, maaralarda yaayan bu gizemli bilge kadnlarn

adlar da tarih kitaplarndan ve anlatlardan yok olmaya balyor. Bunun

olas nedenlerinden biri, yok olma tehlikesi altndaki "Byk Anne" kltrnn artk gvenli biimde Roma topraklarnda resmilemesi ve Sibyl'dan

beklenebilecek grevleri, Kybele'nin ba rahibelerinin stlenmesi olabilir.

Bir anlamda, misyonun kritik aamas tamamlanm ve tanra klt, ykselen yeni byk gcn, Roma'nn topraklarnda kurumsallamtr. Ama

bu durum, resmi belge nitelii tayan ve byk gvenlik nlemleri altnda

Capitoline'de korunan Sibylline Kitaplar'nn nemini ve deerini hibir

biimde azaltmayacaktr elbette. Devlet, ilgin ve dikkate deer bir zerk-

lik tand ve saygnlk bahettii on kiilik Sibylline yorumlama kuruluna,

gerek duyduka bavurmaya ve bu gizemli belgeleri byk bir kskanlkla
gizli tutup saklamaya devam edecektir.

ngiliz tarihi John North, Romada "kehanet" olgusuna yaklamn, hi

deilse bilinen tarih dnemlerinde, dier kltrlerdekinden farkl bir nitelik sergilediine dikkat ekiyor. ounlukla "bireysel" bir etkinlik olarak
ortaya kan ve "khin" nitelii tadna inanlan insanlarn, yeteneklerini

kullanarak "esinlenme" yoluyla var olan duruma ya da gelecee ilikin ilahi

yarglar anlama yolu olarak tanmlayabileceimiz kehanet, Roma'da bu

"bireye zg" konumundan syrlyor Northa gre. Roma gelenei, bir tek

kiinin esin yoluyla zme erimesi biimindeki yorumlama sisteminin

karsna bilgi ve donanm yerletirerek, "kolektif yorum" anlayn geli-

tiriyor. 77 Yani, Sibylline Kitaplar sz konusu olduunda, bunlarda yazl

olanlar anlayp deerlendirebilecek donanma sahip ok zel grevlilerin,

hep birlikte, birbirlerine danarak gelitirdii yorumlar ve ald kararlar

gryoruz, ilahi gle esin araclyla bire bir kurulan ilikiyi deil, bilgi ve

akln devreye sokulmasyla kritik metinlerin bir grup insan tarafndan yo-

rumlanmas zerine kurulu grece "rasyonel" bir yntemi izliyoruz burada.

Kural olarak, Sibylline Kitaplar'na bavurulma sreci, aa yukar y-

le bir seyir izliyor: Ynetimin tepesindeki iki konslden herhangi biri, ciddi

bir sorunla karlap buna zm bulamadn dndnde, konuyu

Senatoya getiriyor. Ardndan, Senato eer gerekli olduuna inanrsa, dos-

yay olduu gibi decemviri olarak bilinen, Sibylline kuruluna yolluyor. Ku-

rul yeleri, gelen talebi inceledikten sonra zel ve gizli bir oturum yaparak
kitaplar ayor ve sayfalar arasnda bir yant bulmaya urayorlar.

Bu uzun arama ve tartma srecinin sonunda, kitapta bulunan ve "du-

rumla ilgili" olduu dnlen pasajlar zerinde bir sre allyor ve zerinde anlamaya varlan yorum, kurul tarafndan Senato'ya yollanyor.
(Dikkat ekici nokta, Senato'ya kitaplardaki "ilgili pasajn" deil, yalnzca

bu pasaj zerinde alan kurulca oluturulmu "yorumun" yollanmas. Her

ne olursa olsun, kitaplardaki orijinal metinleri, kurul dnda birinin grmesi yasak.) Senato da, "kitaplardan gelen yant" inceledikten sonra, ne

yaplmas gerektiine karar veriyor.

Bu noktada, ilgili ve merakl okurun aklna u soru taklabilir: "Grn-

e baklrsa Cumhuriyet dnemi boyunca Sibylline Kitaplar'na yaplan neredeyse her bavuru sonrasnda, karlalan sorunun zm olarak ya

yeni bir tapnak kltnn Roma'da resmiletirilmesi ya da yeni bir ritel

veya festivalin dzenlenmesi karar km. Peki, bu kitaplarda gerekten

77

John North, "Prophet and Text in the Third Century BC" adl makale, "Religion in Archaic and
Republican Rome and Italy" adl derleme, s: 93- 94

ne yazyordu da, yorumlamakla grevli kurul yeleri, zm niyetine bu

basit, dinsel direktifleri getiriyordu? Eer zm yalnzca herhangi bir tapnm ya da ritelse, bu karar Roma'nn dier resmi khinleri ya da rahip-

leri veremezler miydi? Sibylline Kitaplarnn ne zellii ve stnl vard?"

Son derece yerinde bir soru. Gerekten de, baz Roma tarihilerinin ya

da politikaclarnn da zaman zaman ikyet edercesine belirttikleri gibi,

Sibylline Kitaplar neredeyse yalnzca "yabanc kltlerin Roma'ya tanma-

s" gibi bir ilevi yerine getirmek zere kullanlm gibi grnyor. "Binler-

ce yllk bilgeliin birikimi" olarak sunulan kitaplarn, senatonun zeme-

dii sorunlar karsnda getirdii tapnak yapma, ritel dzenleme gibi

zm reetelerinin, hangi "bilgelik"ten kp geldiini merak ediyorsunuz
ister istemez. Yani o kitaplarda, var olan soruna bire bir karlk gelecek

hangi satrlar bulunuyordu ve sorunu zmek iin nerilen yeni tapnak

yapm gereklilii "nasl cmlelerle" ifade ediliyordu diye dnmekten

kendinizi alamyorsunuz: Hele kitaplarn bunca titiz bir gvenlik emberi

iinde, bylesi bir gizlilikle korunup, son derece seyrek ve kritik durum-

larda bavurulmak zere saklandn gz nne alnca.

Sibylline Kitaplar'nn orijinal ieriiyle ilgili hemen hibir ey bilmedi-

imizden, nk btn koleksiyonun son olarak . 83teki yangnda t-

myle yok olduunun sanldndan sz etmitik. Aslnda biraz eksik bir

ifadeydi bu: Sibylline Kitaplarnn yalnzca ieriiyle deil, biemiyle ilgili
de hibir bilgimiz yok. ounlukla, sonraki yzyllarda defalarca yeniden

retilmi "sahte" kopyalar olduklarn bildiimiz "Pseudo-Sibylline" denen

el yazmalarndan yola karak, birtakm tahminler yrtmeye alyor baz aratrmaclar. Szgelimi, orijinallerin de tpk sahteleri gibi Yunanca ile

kaleme alndklar; manzum eserler olduklar; altl hece lsyle yazlm

sekizer dizelik blmlerden meydana geldikleri; bazen dizelerin ilk sz-

cklerinin ilk harfleri zerine kurulu birer "akrosti" ierdikleri gibi varsa-

ymlar retiliyor. Ancak bunlarn hibirinin fazla anlam yok. Yazld dil

dhil, Sibylline Kitaplar'nn gerekte neye benzediine ilikin en kk bir

somut veriye bile sahip deiliz.

Eer imparatorluk sonras dnemde, zellikle de Hristiyanlk yzyln-

da kaleme alnm, dinsel propaganda amac tad konusunda uzmanla-

rn hibir kukusu bulunmayan sahte kitaplar referans almaktan ve ierikbiim modelini bunlardan yola karak kurmaya almaktan vazgeersek,
belki daha elle tutulur bir yerlere varmay baarabiliriz. En azndan, daha
inandrc ve daha makul birtakm tahminler yrtmek mmkn olabilir.

Ama bunun iin, ncelikle Batl dnce dnyasn ipotek altna alm iki
byk nyargdan syrlmak gerekecek: Judeo-Hristiyan dnya grnn

dorulanmas kaygs ve Yunan dncesinin her felsefe ve inan sistemi-

nin kknde aranmas alkanl.

Sibylline Kitaplarnn, ok daha karmak, ok daha heterojen ve farkl

disiplinlere ilikin bilgi paracklarn derleyen, "ansiklopedi" tr belgeler

olduklarn dnmek, bunlarn ok ge tarihlerde karlan sahte kopya-

lardaki gibi yalnzca "iirsel kehanetleri" ierdiine inanmaktan ok daha

mantkl. Byk olaslkla, Avrupann birok yerinde "cad" olarak adlandrlan bilge kadnlarn srekli ellerinin altnda bir bavuru kayna olarak

bulundurduklar ve kendi katklaryla zenginletirdikleri "Glgeler Kitab"

(Book of Shadows) benzeri bir "bilgi klliyat"yd Sibylline Kitaplar; bu

gelenein atas ya da en eski rneiydi belki de. Her bir cildinde, belli ana

balklar altnda toplanm, farkl trdeki kayt ve bilgileri ieren, belki biraz u popler "Old Farmer's Almanac" havasnda 78, youn ierikli ve iinden gerekli bilgiyi ayklayp szmenin ustalk gerektirdii, komple bir kay-

nak. ok kabaca bir tahminle, kitaplarda yer almasn bekleyebileceimiz

bilgileri u balklardaki gibi dnebiliriz:

- Gkyz kaytlar ve yldz bilgisi: Tpk yetkin rneklerine Mezopo-

tamyada, MUL.APN ad verilen tabletlerde rastland gibi, gk cisimleri-

78

Old Farmers Almanac: ABDde 1792den beri her yl yaymlanan ve mevsim hareketleri, ekim
ve hasat ayrntlar, gndoumu ve ay fazlar tablolar, bitkilere ilikin pratik bilgileri ieren
popler almanak.

nin ve takmyldzlarn adlarn, bulunduklar blgeleri, hareketlerini, mev-

simlere gre konumlarn, afak ykselileri ve batlarn tablolar halinde

sunan, bir tr astronomi rehberi.

- Gnlkler: Yine Mezopotamyada ve Msrda olduu gibi, belli tarih-

lerde gk cisimlerinin izledii srad konumlar, kuyrukluyldz geileri-

ni, meteor yamurlarn ve dikkate deer gksel olaylar gnce dzeninde

sralayan bir dkm. Asur'da, Nineve rahiplerinin tuttuu kaytlarda bir

rneini grdmz gibi, bu gksel hareketlerle yeryzndeki gelimeler
arasnda ba kurmaya alan ve tutulmalar, Ayn fazlar ya da yldzlarn

meridyen geilerine balanm, "kehanet" izlenimi veren yorumlar da bu

dkmde yer alabilir. 79

- Tarmsal bilgiler: Hesiodun "ler ve Gnler" adl yaptnda olduu

gibi, mevsim dnmlerini, ekim ve hasat zamanlarn, deiik tohumlarn

ve fidelerin yetitirilme koullarn ieren, takvime iaretlenmi ayrntlar.

- Yeryz ve atmosfer hareketleri: Deprem, volkanik patlama ya da b-

yk apl frtna ve seller gibi, grece seyrek yaanan ancak ortaya kt-

nda yaam derinden etkileyen doal afetlerin kaytlar.

- Botanik rehberi: eitli bitkilerin kk ve yapraklarnn zellikleri, te-

davide ya da beslenmede kullanl biimleri ve amalarn, bulunabilecek-

leri yerleri listeleyen; Avrupada "cad" sulamasna uram ou "ifac"

(healer) kadnn srekli elinin altnda bulundurduu trden bir bitkisel
reete koleksiyonu.

- Dua ve ritel ayrntlar: Bereket, verimlilik ve salk iin tanraya

yakarlar ve dzenlenmesi gereken ayinlerin biimsel zelliklerini, syle-

necek szleri listeleyen, snflanm bir dkm.

- Maden ve talar: eitli ta, kaya ve madenlerin niteliklerini, ilenme

ve kullanlma biimlerini, hangi gk cisimleri ve hangi ilahi glerle zde-

79

R.C Campbell Thompson'n ngilizce'ye evirdii "Nineve rahip ve astrologlarnn gzlem

kaytlar", bu tr bilgi derlemelerinin eski ve tipik rneklerinden biri kabul edilebilir.

letirildiini anlatan; bunlarn kimi dua ve ayinlerde nasl ilev greceinden sz eden metinler.

- Tarih ve mitoloji: Yeryznde insan uygarlnn ortaya k ve ge-

lime sreciyle ilgili, kuaktan kuaa aktarlan bilgi ve kaytlar; tarihte

gereklemi olduu dnlen olaylara, kiilere ve ilahi glere ilikin

"mit" izlenimi veren hikyeler ve belki bunlara elik eden bir kozmoloji ve
kozmogoni anlaynn temel ilkeleri. (Belki de "manzume" nitelii tayabilecek tek blm.)

Genel hatlaryla ieriini tahmin etmeye altmz bu "bilgelik kitab"

modeli, bir d rn falan deil. Hindistandan Mezopotamya ve Msr'a;

Anadolu'dan Bat Avrupa ve Britanya'ya dek, bu tr bilgileri ilkin szl ge-

lenekle, sonralar birtakm iaret ve simgelerden oluan kaytlarla ve nihayet son aamada da yazyla bir araya getirerek kuaktan kuaa iletmi,

olduka yaygn bir "bilge kadn" ekolne, tarihin neredeyse her dneminde

rastlyoruz. ok byk bir olaslkla, bugn "Wicca" adyla bilinen inan ve

dnya grnn temsilcileri tarafndan "olmazsa olmaz" bir unsur olarak

grlen ve dzenli olarak tutulmu bu tr kaytlardan oluan "Glgeler Ki-

tab", kadim Sibyl geleneinin gncel bir uzantsndan baka bir ey deil.

Ama bundan ok daha dikkat ekici olan nokta, ayn gelenein, gnmz-

den yaklak iki bin be yz yl nce, hem felsefi hem de siyasi anlamda

dnyann ehresini ciddi biimde deitirecek dnrleri yetitirmesi. Bir

sonraki blmde, etkileri gnmze dek ulaan nl bir Yunan dnce

adamnn, Sibyl birikimini yeni doruklara ulatrarak Roma'ya nasl tad-

n greceiz.

2. Rahibe, Filozof ve Kardelik

zi srlemeyecek denli uzak gemie ait, youn ve "gizli" ierikli ki-

taplarn varlna ve saygnlna ilikin, ok sayda referansla karlayoruz tarihte. Geriye herhangi bir kalnt ya da iz brakmamalar nedeniyle
"efsanevi" olduklar dnlen bu tr kitaplarn ieriklerine ilikin anlat-

lanlar, nceki blmde Sibylline Kitaplar ile ilgili izmeye altmz er-

eveyle byk oranda uyumlu. nl dnr Pythagoras'n hocas olduu

ileri srlen, "gizemli bilge" Pherecydesin, yaamnn belli bir dneminde

"Fenikelilerin gizli kitaplar"yla karlat ve kendini bunlardaki ayrntl

ve ok eitli bilgiler yardmyla yetitirdii ileri srlyor szgelimi. 80 Daha da ilginci, bu kitaplarn, batdaki gizemli bir adada, "Gnein maaras"

olarak bilinen bir yerde saklanm olduu rivayet ediliyor. (Maara-Gne

(Apollon) - Sibyl balantsna dikkat ekmek istiyorum.)

Burada dikkate deer olan nokta, Akdeniz'deki Malta adasnn, Ana

Tanra kltnn yeerdii en eski merkezlerden biri olarak bilinmesi. Ar-

keolojik bulgular, Maltada gnmzden 7000 yl kadar nce, "maa-

ra"larda balayan tanra tapnmnn, . 3500 dolaylarnda, tarihin ilk

"kesme ta" ile yaplm tapnaklarnda srdn ortaya koyuyor. Adadaki en nl Ana Tanra tapnaklar olan Mnajdra ve Hagar Ojm'in, son de-

rece ilgin bir mimariye sahip olduu ve belli astronomik hesaplara gre

ekinoks ve gndnmleri hizalanarak ina edildii de biliniyor. 81

Maltann denizci bir halk olan Fenikelilerle ilikisini dikkate alnca,

kitaplarn sakland "Gnein maaras"nn yer ald adann Malta olma

olaslnn da glendii dnlebilir.

Eer Pherecydes ve "Fenikelilerin gizli kitaplar"yla ilgili bu iddiann

ardnda belli oranda gereklik pay varsa, ge dnem ezoterik kltrlerin-

80
81

John Raven - Geofrey Kirk - Malcolm Schofield, "The Piesocratic Philosophers", s: 53-54
Edwin C. Krupp, "Skywatchers, Shamans & Kings", s: 128-129 vd.

de ayrcalkl bir yere sahip olan "geometri" bilimine ilikin temel bilgilerin
de bu gizemli kitaplar iinde yer almas beklenebilir: nk Pherecydes'in

rencisi olduu sylenen Pythagoras', "geometrinin babas" olarak tan-

yoruz.

Lisede geometri okuyan herkes, nl dnrn ad geer gemez, dik

genlerin kenar uzunluklaryla ilgili o nl teoremi anmsar: Dik kenarlar

zerinde oluturulacak karelerin alanlarnn toplam, uzun kenarn (hipotens) zerinde oluturulacak karenin alanna eittir. Bu olduka nemli

bant Pythagoras'n adyla anlr ama ondan en az bin yl nce Mezopotamya ve Msr'daki tapnak rahiplerinin de dik genlerle ilgili bu zellii

fark ettikleri ve ("teorem" haline getirip kantlayamasalar bile) tamsaylardan oluan "Pythagoras dizileri"ni, birtakm izelgelere yerletirdikleri
biliniyor.

Kimilerine gre, Pythagoras geometri ve aritmetikle ilgili temel bilgile-

ri, uzun geziler yapt Msr, Babil, Fenike ve ran'n bilge rahiplerinden

edinmitir; kimileri de ou Yunan dnr iin benzer sylentilerin karldna dikkat ekerek, byle iddialar fazla ciddiye almamak gerektiini anmsatr. Ama bizi ilgilendiren, bunlar deil. Pythagoras, kendi adyla

anlan teoremden ok daha nemli felsefi kuramlar gelitirmi ve dnce

tarihine damgasn vurmu bir filozof olmasnn yan sra, kritik bir dnemde talya yarmadasnda bir hayli "ilgin" iler yapmasyla da bizi ilgi-

lendiriyor u anda.

Aslna bakacak olursanz, onun gerekten yaad konusunda bile

elimizde yeterince kant yok. John Desmond Bernal, bilim tarihini inceledii nl yaptnda "Pythagoras'n hayali bir kiilie sahip olup olmamas

nemli deildir," diyor, "nemli olan, adn tayan okulun gereklii ve daha ileri tarihlerde zellikle Platon araclyla byk bir etkinlie kavumasdr." 82

82

John Desmond Bernal, "Materyalist Bilimler Tarihi", s: 137

Yine de, bata Diogenes Laertius ve Suriyeli Lamblichus olmak zere,

kendisinden sonra gelen tarihi ve dnrlerin biyografik almalarn-

daki bilgiler izlenerek, Pythagoras'n . 580 dolaylarnda, Ege'deki Samos

adasnda doduu sanlyor. Yani Terentius Varro'nun listesine gre, dnyaya dalm on nemli Sibyldan birinin yaad adada. Yaamyla ilgili

bilgiler efsanelerle o denli i ie geiyor ki, bazlar onun kentteki varlkl

tccarlardan kuyumcu Mnesarchos'un, bazlar da tanr Apollon'un olu
olduunu ileri sryor. 83

Genel kanya gre Pythagoras, o dnemlerde Samos'un tek hakimi olan

despot ynetici Polykrates'in basksndan kam ve uzun bir gezginlik dneminin ardndan, talyann gneyindeki Yunan kolonilerinden Kroton'a
yerlemi. talya'ya adm atmadan nceki gezici rencilii srasnda, Babil

ve Msrn yan sra, Fenikenin Tire (Sur) kentinde uzun bir sre yaad;

sonra Yunanistan'n gneyindeki Kyklad Adalarndan Syros'a giderek,

orann yerlisi olan Pherecydesten 84 ders ald; edindii bilgi ve dnya g-

rnn byk blmn bu dneme borlu olduu dnlyor.

Bir ktidar Deneyimi

Bilindii kadaryla Pythagoras'n Krotona geldii tarih, . 530 dolay-

lar. Ancak talya'ya ayak basmadan nce, o dnemde hayli saygn ve iti-

barl olduu anlalan Delphideki Sibyl ile de yakn ilikiler iinde olduunu biliyoruz. Hatta nl dnrn bir sre Delphi Sibylnn yanna

snd; bu sre iinde ondan dzenli olarak ders alp ok ey rendii

ve kendi doktrinini oluturmasnda buradaki eitiminin de byk pay ol-

duu syleniyor. 85 Bunu Pythagorasn kendi ifadesi de net bir biimde

desteklemekte: "Aydnla, bir kadn araclyla kavutuundan" sz ediyor

Bertrand Russell, "Bat Felsefesi Tarihi", s: 37

Bu konu da bir hayli speklasyona ak: Pherecydes'in yaad yer bir gre gre Syros ya
da "Syre" adyla bilinen Ege Adas deil, Tyre (ya da "Sur") adl nl Fenike liman kenti.
85 Roger Lipsey, "Have You Been to Delphi?", s: 128
83
84

Pythagoras. 86" (Delphi'deki Sibyl'n daha ok "Pythia" olarak bilindiini

anmsatanlar, stadn adnn bile bu kadn bilgeden geliyor olabileceini

sylyorlar.)

Ama belki de btn bunlardan ok daha dikkate deer olan, onun G-

ney talya'ya yerletikten sonra yaptklar: Pythagoras, aa yukar Tarquinius Superbus'un krallnn son dnemine rastlayan yllarda, Kroton

merkezli bir "kardelik rgt" ya da daha farkl bir adlandrmayla, bir "ta-

rikat" kuruyor: lkin evresine toplanan birka rencisi tarafndan olutu-

rulmu, kk bir "felsefi tartma grubu" olarak ortaya kan, zaman iin-

de de giderek byyp etkin bir g haline gelen, ezoterik bir rgt bu.

"Pythagoras tarikat, yelerinin kei gibi (ascetic) davranmalarn, ba-

z eylemlerden saknmalarn, belirli baz gdalardan uzak durmalarn is-

temekteydi," diyor Colin Ronan, bu ilgin topluluun temel ilkelerinden sz

ederken: "yelerin et yemedikleri, alkol kullanmadklar ve yn gibi hay-

van rnlerini giymekten kandklar sanlmaktadr. Erkekler gibi, kadn-

lar da tarikat yesi olabilmekteydi. Btn yeler, kendilerini dier in-

sanlardan farkl klan bir kyafet giymekte, yalnayak dolamakta ve yokluk

iinde basit bir yaam srmekteydi." 87

Ayrntlardan bazlar, szgelimi vejetaryenlik ve hayvansal rnler-

den uzak durma eilimi, Pythagoras dncesiyle Ana Tanra klt ara-

sndaki olduka net ortak noktalardan biri. Bilinen en eski dnemlerden

itibaren, "Dnya Anne"yi yaamlarnn merkezine yerletiren toplumlar, et

tketmekten ve kan dkmekten uzak durdular. Tarmn hzl ve grkemli

ykseliine paralel olarak avcln gzden dmesiyle de balantlyd bu

eilim. Hindu inancnda da binyllar ncesinden beri bir dinsel kural olarak

yaad bilinen vejetaryen diyetin, Akdeniz kltrnde ok etkili ve gl

bir yere sahip olan Pythagoras okulu araclyla skenderiye'ye ve Gnostik
gruplara dek ulat sanlyor.

86
87

Roger Lipsey, a.g.e s.52

Colin A. Ronan, "Bilim Tarihi", s: 75

Bu ilkenin, Hristiyan kkenli Pseudo-Sibylline kitaplarna ve Kutsal

Kitap d braklm kimi Hristiyan metinlerine de szdn gryoruz.

Genesis ile paralellik tayan baz pasajlarda, Tanrnn Nuh'a hayvan kurban etmeyi, kanla beslenmeyi ve "drt ayakl hayvanlar yemeyi" yasakla-

mas gibi ilgin ayrntlar kyor karmza. Hatta Hristiyan dncesinin

prototipi ya da ncs olarak kabul edilen Essenelerin de, hi deilse ilk

dnemlerde vejetaryen olduklar dnlyor.

Pythagorasn rencilerine tledii vejetaryenlik, yalnzca dini bir

gereklilikten ya da "bedeni terbiye etme" amal bir orutan deil, ldrmeyi ve kan dkmeyi evrene kar ilenmi bir su sayan ahlaki ilkelerden

kaynaklanyor. Onun "saflamak ve arnmak" adn verdii sre, yalnzca

zihni ve ruhu deil, bedeni de temiz ve ar tutma kaygsn iermekte: "Et ve

kandan oluan yaratklar, et ve kanla beslenmemeli; bu, kendini zehirlemekten baka bir ey deildir" diyerek, et yemenin yalnzca ahlaki anlamda de-

il, salk iin de sakncal olduunu anlatmaya alyor Pythagoras. Bu

retinin ge dnem izleyicilerinden biri olan nl ozan Ovidius, "Meta-

morphoses" (Dnmler) adl yaptnda, Pythagoras'n azndan, vejetaryenliin bak asn yle anlatyor:

"Ey insanlar, gnahkr besinlerle bedenlerinizin kutsalln kirletme-

ye bir son verin. Ekinlerimiz var; dallarda btn arlklaryla sarkan elma-

larmz var; balarda olgun zmlerimiz var; kimileri atete de piirilebi-

len lezzetli bitkilerimiz ve otlarmz var. Stten mahrum deilsiniz; kekik

ieklerinin zerindeki ho kokulu baldan da. Dnya, sonsuz zenginlii ve

cmertliiyle, btn ihtiyalarnz fazlasyla karlar ve ldrmeye ya da

kan dkmeye gerek kalmakszn size yiyecek verir. Et, yalnzca yabani hay-

vanlarn aln giderir. Hatta btn hayvanlarn da deil: Atlar, koyunlar

ve iftlik hayvanlar, imenlerle beslenir. Ama vahi ve saldrgan olanlar;

aslan, kaplan, kurt ve aylar, yiyeceklerini kanla slanm olarak severler.

Ah, ne kadar yanltr, etten bedenleri etle beslemek; agzl bir bedeni,
baka bir bedeni yiyerek semirtmek; bir yaratn yaamn bir baka yara-

tn lmne balamak! Dnya, o annelerin en ycesi, sana bunca ey verirken, tpk Cycloplar gibi, zalim dilerinle byk yaralar amadan mutlu

olamazsn; baka hayatlar yok etmedike doymayan itahn ve o sonsuz

aln gideremezsin bir trl! Ama bizim o Altn a dediimiz eski zamanlarda, dnyann onlar iin rettii bitkiler ve aalardaki meyvelerle

mutluydu insanlar; dudaklarn kanla kirletmezlerdi. Kular gklerde g-

venle uar, tavanlar tarlalarda korkusuzca dolar ve balklar kendi saflk-

lar yznden oltaya taklmazlard. Ama bir gn birisi, artk o her kimse,
aslanlarn avlarn kskand ve agzl gbeini etle doldurarak, sua ve
gnaha giden yolu at. Silahlar ilk bata yalnzca vahi hayvanlarn kanla-

ryla lekeleniyordu ve bu kadarla kalmas gerekirdi: Bizi yok etmeye alan hayvanlar ldrmenin gnah olmadn kabul ediyorum ama her ne
olursa olsun, hayvanlarn yenmemesi gerekiyor!" 88

Eldeki kaytlara bakarsak, Pythagoras Kroton'da yirmi yl kadar kal-

m. Bu sre iinde, matematik ve geometrinin yan sra, astronomiyle ilgili

ok temel fikirleri de kapsayan bir reti gelitirmiti. O dnemin egemen

yon dncesinin aksine dnyann dz deil, kre biiminde olduunu ve

tpk dier gezegenler gibi bir yrnge zerinde hareket ettiini Yunan

dnyasnda ilk dile getirenler, Pythagoras ve izleyicileriydi. Saylarn mut-

lak belirleyiciliine ve evrendeki dzenin saylarda sakl bulunduuna inanan Pythagoras, bu yaklamn en temel bilimlerden biri olarak grd
geometriye, hemen ardndan da astronomiye uyarlad.

Evrenle olan ilikisini mistik bir bak asyla deerlendiren ve "teori"

kavramn Orpheus gizemciliinde olduu gibi "tutkulu dnce" ile edeer grp, zeknn anlk kavrayn "vahiy" ile aklayan nl dnr,
tarikat iin uygun grd yaam kurallarn da komnal bir anlayla dzenlemiti. Herkes eitti, sahip olunan mlk ortakt; yalnzca maddi deer-

ler deil, gerekletirilen bilimsel bulular da "ortak bulgu" olarak kabul

88

Ovidius, Metamorphoses, Book XV 60-142

ediliyordu. 89 Yani "din" olarak grlebilecek niteliklerinin, bilimsel aray

ve almalarnn dnda Pythagoras tarikat, dnemin soylular iktidarnca

egemen klnm mlkiyet ve paylam biimine kar bir alternatifi de

kendi iinde yaratmaya alyordu: Ortak mlkiyete ve eitlie dayanan,
almay (endstri) ycelten bir "sosyal dzen alternatifi"ydi bu.

"Thomson'a gre orijinal Pythagoras tarikat dinsel olduu kadar siya-

sald da ve bu yzden sulanarak sonunda datld," diyor Bernal, nl ta-

rihi George Thomsona gnderme yaparak. "Thomson Pythagoras okulu-

nu demokratik dncenin, yani toprak sahibi aristokrasinin gelenekilii

karsnda tccar orta snflarn rasyonelciliinin ilk anlatm tarz olarak
kabul eder ve etkilerini bir lde Kalvenizmle bir tutar." 90

Btn mistisizmine karn, ana gre bu denli radikal kabul edilebi-

lecek gr ve tavrlar, Pythagoras' politik bir tehlike olarak grenlerin

tepkisini ekmekte fazla gecikmeyecekti doal olarak. Aslna baklrsa, tek

sorun, kurduu "kardelik rgt"nn belli bir toplum kesiminde ilgi grp poplerlemesi gibi basit bir rahatszlktan da kaynaklanmyordu. Pyt-

hagoras Kardelii bunun ok ilerilerine gitmi ve Kroton dnda, blgenin

en zengin kentlerinden Sybaris dahil, talyann gney ucundaki birok Yu-

nan yerleim merkezinde fiili olarak siyasi iktidar eline geirmiti 91; daha
ak bir deyile Pythagoras Kardelii yalnzca mistik bir meczuplar birlii

ya da bir "filozoflar kulb" deil, iyi rgtlenmi ve akllca davranan, etkin bir siyasi partiydi.

Daha da nemlisi, yine Thomson'a gre Pythagoras, bu blgede en az

iki yz yldr egemenliini srdren toprak sahibi aristokrasisinin iktidar-

n sarsp, grece daha geni, daha yeni ve bu yzden de daha dinamik bir
kesimin; zengin tccar ve zanaatkrlarn desteini alarak, var olan siyasi
yapy deitirmiti. 92 Muhafazakr ve geleneki aile yaplarnn ve bu yap

Bertrand Russell, a.g.e, s. 40

John Desmond Bernal, a.g.e, s: 139-140
91 George Thomson, "lk Filozoflar", s: 275
92 George Thomson, a.g.e, s: 277-278
89
90

zerinde ykselen kleci toprak sahipleri oligarisinin hkm srd bir

blgede, o corafyann yerlisi olmayan, uzaklardan gelmi bir filozofun,

siyasi bir kimlie de brnerek iktidar eline geirmesi (buna tam anlamy-

la bir "devrim" diyemesek bile) gerekten olduka allmadk bir durum.

Bunun srrn belki de byk oranda, Pythagoras'n hi de "rastlantsal"

olarak kurulmadn her haliyle belli eden kardelik rgtnn yapsnda

ve stratejilerinde aramak gerekiyor ama ne yazk ki bu konuda bildiklerimiz olduka kstl.

Arthur Koestler'e gre Pythagoras Kardelii dini ierikli bir rgt ol-

makla birlikte ayn zamanda hem bir "bilimler akademisi", hem de talyan

siyasi yaamnda yeni ve ciddi bir g olarak ortaya kmt. yelie kabul
edilen bir "birader"e, "arnma" yolunda at mesafe ve vard noktaya

bal olarak, mzik, matematik ve astronominin srlar, aamal bir dzen

iinde aklanyordu, ilk "inisiyasyon"un ardndan yelik aday, "sessizlik

ilkesi" denen bir kural uyarnca, be yl sren bir "sessiz kalma" aamas

yaamak durumundayd. Bu sre boyunca hi konumamas; yalnzca anlatlanlar dinlemesi ve dzenli aralklarla yalnzla ekilerek bunlar derin-

lemesine dnmesi gerekiyordu. Be yl sren "sessizlik" aamas boyun-

ca Pythagoras'n yzn gremeyen aday, ancak bu evreyi tamamlayp

yelii onaylandktan sonra stadn evine kabul ediliyor ve onunla konuma olanana kavuuyordu.

Gizlilik ilkesi byk oranda Dionysos ve Orpheus kltleri rnek alna-

rak ve bunlardan dersler karlarak oluturulmutu ve birok bakmdan

byle bir uygulamann son derece gerekli olduuna inanlyordu. Bilim ve
bilgi, insan hem zgrletiren hem de ayn zamanda (yanl kullanld

taktirde) ykmna neden olabilecek unsurlar olarak grld iin, bilginin ve srlarn herkese hemen aklanmas sz konusu bile olamazd. Biraderler, zaman iinde ruhsal arnma ve saflama dorultusunda gelime

gsterdikleri srece ve bu gelimenin dzeyiyle orantl olarak eriebilir-

lerdi srlara. Bilgiyi edinmeye hak kazanmak iin "gvenilir" olmak gereki-

yordu ki, bu da ancak hem ruhun hem de bedenin arnmasyla mmknd.

Yani zihinsel gelime ve arnmay salarken, bedeni de ayn aamalardan

geirmek gerekiyordu ve vejetaryenlik bunun iin olmazsa olmaz bir kouldu. 93

Kardeliin gizemlerini oluturan unsurlar arasnda mziin de yer

almas, Pythagoras dncesi ile Kybele klt arasnda var olan kprler-

den bir dieri. Bu kprnn hemen ayaklarnda da, Orpheus gizemcilii

var. Yunan mitolojisinde Apollon'un olu ve mziin en byk ustas kabul

edilen Orpheus, lir ile simgelenen bir yar-tanr durumuna ykseltilmiti.
Orpheus kltnn dzenledii ritellerin merkezinde olduka arlkl bir
noktay da, mzik oluturuyordu. Bu, byk oranda Frigya'daki Kybele kl-

tnn esrik toplantlar ve dansl mzik seanslarnn Yunan toplumuna ta-

nmas srecinin uzantlarndan biriydi aslnda. ou Kybele betimlemesinde tanray, iki yannda yer alan mzisyenlerle birlikte gryoruz.
Bunlardan biri lir, dieriyse panflt benzeri bir alg tayor.

Neredeyse bire bir Orpheus gizem kltne aktarlan bu mzik tutku-

sunun izdm, Pythagoras'ta saylar arasnda kurulan armoninin ses tit-

reimlerine, yani notalara tanmasnda da yer alyor. lgin bir biimde, lir

ve panflt temel alarak seslerin armonisini matematik ilkeleriyle buluturan nl filozof, byk bir olaslkla Frigya'da gelitirilen ses dizilimlerinden ve gamlardan da haberdard ve bunlarn Kybele bilgeliinin vazge-

ilmez bir parasn oluturduunu biliyordu. Daha da ilginci, Pythagoras

Kardelii, mziin hem bedensel hem de ruhsal bozukluklar iyiletirecek

bir "tedavi yntemi" olduunu savunuyor ve "mzikle ifa verme" eitimlerine geni zaman ayryordu.

Sonuta, yelerini dikkatli bir elemeyle seen ve her aamada gizlilii

korumaya byk zen gsteren Pythagoras Kardelii, egemen retim ilikilerinin merkezindeki iki temel snfn, yani toprak sahibi aristokratlarla

klelerin dnda, yeni gelimekte olan tccar ve zanaatkr kesiminin tem93

Arthur Koestler, "The Sleepwalkers", s: 38-39

silciliini stlenerek, Gney talya'da iktidarn yapsn deitirmeyi baar-

d. Hemen grlecei zere, siyasi anlamda byk bir hareket olmakla bir-

likte, gerek anlamda "eitlik ve kardelik" salayacak bir deiim deildi

bu. Tpk Yunan "demokrasi"sinin (kle sahipleri demokrasisi) bizim gn-

lk terminolojimizdeki demokrasiden (burjuva demokrasisi) ya da Marx'n

teorisini kurduu sosyalist demokrasiden (proletarya diktatrl) ok

farkl olmas gibi, Pythagoras Kardeliinin getirdii yeni siyasi dzenin

"eitlik" anlay da toplumun asl ezilen snf durumundaki kleler iin

yeni hibir ey salamyordu. Bir kurum olarak klelik dimdik ayaktayd

hl ve iktidar deiiklii yalnzca yeni bir "orta snfn" haklarn ve zgr-

lklerini geniletmeye yaramt. Ama acaba nereye kadar srecekti bu?

Pythagoras'lar orada duracaklar myd? Kendi i rgtlenmelerinde "ko-

mnal" yaam egemen klan ve zel mlkiyet yerine paylamclk modeline sarlan bu garip rgt, reformlarnda daha "ileri" gidebilir miydi?

Bu sorunun yant, tarih boyunca benzerlerine tank olunan kardelik

rgtlerinin, dnyaya baklarnda saklyd aslnda: rgt, evrenin yapsy-

la toplumun uyumunu belli aamalar geride brakarak gerekletirecek bir

arac (mediator) ilevi gryordu ve dolaysyla, "olmas gerektii" dnlen toplumsal yapnn kk bir modeliydi. Gizlilik ve kapallk her ne

kadar temel niteliklerinden biri gibi grnyorsa da, bu rgtsel davran

biimi yalnzca bir arat, ama deil. Nihai hedef, kozmosa uygun olduu
dnlen sistemi toplumsal yapya uyarlamaksa, rgt de bu ilevi yerine
getirirken ister istemez genilemek, bymek ve etkinliini artrmak du-

rumundayd.

"nisiye" edilip rgte katlan her ye, toplumsal dnm yolunda

atlm kk bir adm anlamna geliyordu ki, toplumun iinde, gizlilik ko-

runarak bytlen "saf model" de ancak bu admlarn oalmasyla gl

bir alternatif halini alabilirdi. Dnyay deitirmek istiyorsanz, o deiimi

ilkin kendi zerinizde uygulamak ve oluturduunuz modeli zaman iinde

genileterek topluma egemen klmak durumundaydnz. O halde, ideal ola-

rak belirlenen modelin baarya ulamas iin, rgt dnda kalan o byk
ounluun sabrla ve titizlikle, bu modele "inisiye edilmesi" gerekiyordu.

Bu anlamda, Pythagoras Kardelii, kendi rgt yaps iinde geerli

kld ortaklaa mlkiyet ve paylam ilkelerini topluma egemen klmak

iin, ilkin o toplumun yelerini belli bir strateji uzantsnda "aydnlatmak"

ve onlar birer birer bu nihai deiime hazrlamak durumundayd. Dolay-

syla, Kroton merkezli iktidar odan kontrol ederek ele geirdikleri gc,
asl hedef olan komnal toplum modelini yaama geirmekte kullanmalar,

hi deilse o dnem iin sz konusu deildi elbette, ilkin "insan malzemesi"nin yourulup eitilmesi ve "aydnlanmlarn" sayca ounluu ele ge-

irmesi salanmalyd. Ama bu sre iinde tabii ki bo durulmayacak, gizlilik ve kapal rgtlenme kullanlarak, iktidar zerinde gzle grlr, somut

bir etkinlik salanacakt ki, bu dnm hzlandracak g ve olanaklar

elde edilsin.

George Thomson, Pythagoras Kardeliinin denetimindeki iki kentten

Kroton ile Sybaris arasnda bir sava patladn ve . 510'da Sybarisin

yerle bir edildiini, Kardeliin kn de bu olayn getirdiini syl-

yor. 94 Sicilyal Diodorusa gre, savan nedeni, Sybariste iktidar elinde

bulunduran grubun lideri Telysin, kentteki en zengin 500 kiiyi srgne

gndererek, mal varlklarna el koyma karar kartmasyd. Bu "kamula-

trma" ile elde edilen maddi deerler, kent halk arasnda paylatrlacakt.

Sybaristen srlen zenginler, pelerine dlmesinden ve bu uygula-

may daha sert bir cezann izlemesinden korkarak Kroton'a sndlar. Bir

sre sonra Telys, Kroton yneticilerinden, bu insanlarn derhal snr d

edilmesini talep etti ve aksi taktirde sava ilan edecei tehdidini savurdu.

G ve kark bir durumdu gerekten: Kardelik rgtnn etkin olduu

iki komu kent arasnda hi hesapta olmayan, beklenmedik bir gerginlik

ortaya kmt. Kroton ynetimi, bu gerginliin bymesinden ekinerek,
kente snan srgnleri snr d etme eilimindeydi. Ne var ki, bu nokta94

George Thomson, a.g.e, s: 275

da devreye "byk stat" girdi. Kendilerine snan, gsz duruma d-

m insanlara srt eviremeyeceklerini syleyen Pythagorasn kiisel karar ve kent konseyindeki ikna gcnn etkisiyle Telys'in talebi reddedildi
ve bunun zerine iki kent arasnda kan sava, Kroton kazand." 95

Aslna baklrsa, olaylarn tam olarak nasl gelitii zerine ok da net

bir bilgi yok ama altst edilen siyasi dengelerin, iktidar gcn yitirenlerin
olduu kadar, iktidara ortak olanlarn da kafasn kartrd sezinleniyor:

Savaa neden olan gelimeler ortaya ktnda, Gney talyadaki kentlerin

birounda, bu arada Sybaris'te de, Pythagoras Kardelii yirmi yldr ya
dorudan iktidar elde tutuyordu ya da byk nfuz sahibiydi, iki durum-

da, zengin oligariyi hedef alarak zor yoluyla mallarna el koyan Telys'i, bir

anlamda Pythagoras sempatizanlarnca ynetilen komu kentteki, "kantarn topuzunu karm" bir reform hareketinin temsilcisi olarak grmek

mmkn. Varlkl snflar, bu gidi rktmt byk olaslkla ve belki de

eski oligarinin temsilcisi durumundaki, gcn yitirmi aristokratlarla

yeni zenginler, yani ticaret ve zanaat erbab "orta snf", Sybaris'te yaa-

nanlardan tedirgin olup, bir ittifaka gitmeyi uygun grmt.

Savan ardndan Pythagoras Kardeliine alt snflardan gelen tepki-

lerin, "reformlar yavalatma" sulamas zerinde odaklanmas, bu varsa-

ym glendiriyor: Yoksul kesimin, paylam ve komnal mlkiyeti savunan Pythagoras hareketiyle ilgili beklentileri, iktidardaki kadrolarn

temkinli ve yava davranmalar nedeniyle karlanamam ve bu durum,

onlar destekleyenlerde de d krkl yaatm anlald kadaryla. Bu-

na, "stat" konumundaki yneticilerin sessiz ve nceden tahmin edilemez

stratejileri ve rgtn ezoterik yapsnn "kuku uyandrc" grnts ek-

lenince, hzl gzden dme sreci de biraz daha anlalr hale geliyor: Pyt-

hagoras Kardelii'nin, toplumsal dinamiin atan iki kart snfnn da

desteini ayn anda yitirdiini gryoruz.
95

Diodorus'tan aktaran: William K. Guthrie, "A History of Greek Philosophy: Volume I - The
Earlier Presocratics and Pythagoreans", s: 176

Bir baka deyile, hem yeni orta snf, hem de eski aristokrat kle sa-

hipleri, Pythagoras Kardelii'nin bu noktada durmayp daha ileriye doru

reformlara devam edeceinden rkerek, geici bir ittifak yapmlard. Di-

er yandan, buna kart olarak, daha radikal reformlar isteyen yoksul kesim de, "yeni bir sekinci oligari yaratmakla" sulad Pythagoras'tan
beklediini bulamaynca, desteini btnyle ekmie benziyordu.

Suriyeli tarihi (ve Pythagoras bilirkiisi) Lamblichus'a gre Pythago-

ras Kardeliine ynelik muhalefet, iki kesimden birden gelmiti: Aristokratlarn szcs Cylon ve daha fazla reform isteyen yoksul kesimin lideri

Ninon. 96 Lamblichus'un Apollonius'tan dn ald, kayna belirsiz yo-

rumlara itibar etmeyen Arthur Koestlere greyse, rgtn zlmesinin

en byk nedenlerinden biri, savunduu "eitlik ve ortak mlkiyet, paylamclk" ideallerinde aa kan "ilkel komnizm" havasyd 97 ve ok ksa

bir sre iinde, "klelerin eitlii" fikrine hi scak bakmayan ve ufuktaki

gelimeleri sezip rahatsz olan glleri, duruma mdahale etmek zere
harekete gemeye yneltti.

Kroton'la Sybaris arasnda yaanan sava, kn ilk admyd. He-

men sonrasnda toplumun ynetici snflarndan gelen basklar karsnda

rgtn zlmeye balamas zerine Kroton'u terk etmek zorunda kalan

Pythagoras, yine Gney talyadaki bir baka kente, Metapontion'a g etti.

Yaklak olarak . 500 dolaylarnda burada ld (ya da ldrld)

sanlyor. Kardelik ise, saldrlar, kouturmalar ve cinayetlerin bir histe-

riye dnmesi zerine, hzla dalma srecine girdi. ou yenin tutukland ya da ldrld, kaabilenlerinse Yunanistan, Orta talya, Msr

ve Kartaca kolonileri bata olmak zere, deiik kentlere snd dn-

lyor ki, bunlarn arasnda "usta" konuma gelmi mritler de var. ounun,
snmak iin en uygun kentler olarak, Thebes, Delphi, Atina, Cumae ve
Roma'y setikleri biliniyor.
96
97

William K. Guthrie, a.g.e, s: 178

Arthur Koestler, a.g.e, s: 41

Yine olduka dikkat ekici bir durum: Tarqunius Superbus'un devrildi-

i ve hemen ardndan Romada Cumhuriyet'in kurulduu gnlerden sz

ediyoruz ve tam bu aamada, gneyde salam ve disiplinli bir rgtlen-

meyle iktidar ele geirmeyi baarm bir tarikatn zeki ve eitimli mritleri, sahip olduklar bilgi, disiplin ve deneyimle birlikte, Orta talyaya, yani

Roma devletinin merkezine doru g ediyorlar. Yeni bir ynetimin kendi

siyasi kurumlarn biimlendirmekte olduu, gelimeye ak ve gelecek

vaat eden bir kente.

Bylece Pythagoras dncesi, Kardelik gney kentlerinde darbe ye-

dikten sonra ksa bir sarsnt yaamasna karn, deimi ya da yeni koullar ve yeni etkiler altnda dnme uram biimiyle de olsa, beinci

yzyl balarndan itibaren Romada da kendini hissettirmeye balyor.

Yunan anakarasndaki kentlere dalan mritler, sonradan "Platonculuk"

biimini alacak felsefi okulun temellerini atarken, Romann kalbine doru

yolculuk edenler, yalnzca felsefi ve dinsel deil, ayn zamanda stadn retileri zerine kurulu politik bir izgiyi de srdrmeye alyorlar.

"Dnce alanna onun kadar etki yapm bir adam tanmyorum" di-

yor Bertrand Russell: "Platonculuk olarak grnen ey, zmlendiinde,

nce Pythagoraslk olduu iin sylyorum bunu. Balang ve bitimi ol-

mayan dnyayla ilgili, zekya deil duyulara alan btn grler, Pytha-

goras'tan tretilmitir." 98 Gerekten de sadan nce altnc yzyldan ba-

layarak Aydnlanma a'na dek uzanacak ok geni bir zaman diliminin

birok kritik aamasnda, Pythagoras'n damgas kacaktr karmza. Co-

lin Ronan'n deyiiyle, "yonya okulu yelerinden hibiri, Pythagoras kadar

sonraki kuaklar zerinde etkili olmamtr." 99

98
99

Bertrand Russell, a.g.e, s: 44

Colin A. Konan, a.g.e

Evren ve "Mimar"
Bu ksa panoramann ardndan yine o "yitik kitaplar"a ve Pythago-

ras'n hocas olduu sylenen Pherecydes'e dnersek, ounlukla belirsiz-

likler ve efsanelerden rl bir sis perdesiyle karlarz. Yalnzca kendi

an deil, yzyllar boyu ardllarn derinden etkileyen, "geometrinin

babas" unvanna sahip, saylarn bysne vurgun bu vejetaryen filozofun

yetimesinde emei geenlerden biri olduu varsaylan nl usta, nasl bi-

ridir? Kimileri iin Yunan inan dnyasn derinden etkilemi mistik bir
ilahiyat, kimileri iinse insanlar artan mucizeler gstermesiyle nl
bir peygamber. Bir depremi nceden tahmin etmek dhil, ok sayda
khince ngrsnn gerekletii anlatlyor. 100

Dier yandan, Yunan inan sistemi ve mitolojisine, zamana bal olma-

dan varln srdren, ebedi tanrsal g ve ilkelere ilikin fikri, onun ge-

tirdiini biliyoruz. ebedi varlktan sz ediyor Pherecydes: Zas, yaamn

gc; Chronos, sonsuz zaman ve Chthonie, yeryz. Yaratl, Zas (Zeus) ile
topran ya da yeryznn, yani sonradan "Ge" adn alan Chthonie'nin bulumasyla ortaya kar. Chronos kendi tohumlarndan ate, rzgr ve suyu

oluturmu; Zas da yaam gcn vererek Dnya Anne ile birlemi ve

kutsal evlilii gerekletirdikten sonra, karanln ve kaosun iinden, renkli

ve bereketli dnyay yaratmtr. 101

Pythagoras'n gelitirdii dncede, bu ilahi g ve ilkeler, onun ev-

renin temel yaptalar olarak deerlendirdii saylarla badatrlm biimde kar karmza: "Bir" (Monad), varoluun ilksel nedeni ve temel

yaratc gtr; blnemeyen btnl ve maddeye hapsolmam akl

simgeler. O, evrenin en temel gc olan "Yce Varlk"tr (Supreme Being.)

"ki" (Dyad) ise, Monadn geniletilmi halidir ve varoluun ikincil nedenini

oluturur. In karanlktan ayrlma aamasn ve Anneyi simgeler. Evren,

"Yce Varlk" tarafndan gelitirilmi bir tasarmdr; zerinde yaadmz

100
101

John Raven - Geoffrey Kirk - Malcolm Schofield, a.g.e, s: 52

Gregory Vlastos, "Studies in Greek Philosophy: Volume I The Presocratics", s: 14-16

dnya, yani "Byk Anne" ise, onunla ayn btnln paras ve yaratc
gcnn gstergesidir.

Saylar, aritmetik ve geometri, Pythagoras'a gre btn bilimlerin te-

meliydi ve bu bilimsel disiplinlerin en net uygulama alanlar, gkyznde

astronomi, yeryzndeyse mimaride gzlenebiliyordu. Bu nedenle, Birliin

(Monad) byk yaratc gc olan "Yce Varlk", bilinen en grkemli yaptn, yani evrenin de "mimar"yd.

Pherecydes'in hastalanmasnn ardndan btn zamann ona bakmaya

adayan ve lmne dek yannda kald sylenen Pythagoras, bu kozmogoni ve yaratl fikirleriyle birlikte, ruhun lmszl ve yeniden bedenlenmesi (reincarnadon) dncesini de hocasndan almt kimi uzmanlara

gre. Kendi kardelik rgtn kurmasnn arifesinde, filozofluundan ok

din adamlyla ve ermiliiyle tannd. Bazlarna gre, o da tpk Phe-

recydes gibi mucizeler yaratyor ve khince ngrlerde bulunuyordu ki,

ksa srede evresinde ok sayda mrit toplanmasnn ve ona "tanrsal

kii" denmesinin nedenlerinden biri buydu. Kiiliiyle ilgili ok sayda efsane retilmiti. Aristonun anlattklarna gre ayn anda iki yerde birden

olabiliyordu; bedeninin baz blmleri altndand; bir nehri geerken, o

nehrin tanrs tarafndan saygyla selamlanmt! 102 Aslna baklrsa o da

kendini tanrlarla insanlar arasnda bir tr arac ya da "yar-tanr" gibi gryordu ve "Evrende tr varlk vardr," diyordu, "Tanrlar, insanlar ve
Pythagoras gibi olanlar." 103

Hocasnn ok ey rendii ileri srlen Fenike Kitaplar'na ya da

Orpheus kltnn titizlikle saklad gizli belgelere ulat ve bilgisini buna borlu olduu yolunda da ok sylenti vard. Eer Pythagoras'n evren

kavraynn aralarna ve rencilerine sunduu bilgilerin farkl disiplin-

lerden geen geni yelpazesine bakarsak, unu sylememiz gerekiyor: Bu

birikim, varl yalnzca speklasyondan ibaret olan birtakm gizemli kitap102

103

William K. Guthrie, a.g.e, s: 149

Christopher Bamford - Arthur Zajonc, "Homage to Pythagoras: Rediscovering Sacred Science", s: 16

lardan kaynaklanyorsa, o kitaplar ancak, matematik, geometri, mzik, mitoloji, astronomi ve teolojiyi ieren ansiklopedik bir derleme olabilir. Yani,

tpk bizim biraz nce orijinal Sibylline Kitaplar'nn olas ieriine ilikin

yaptmz tahmindeki gibi. Zaten Pythagoras, Pherecydes'in lmnden

sonra Delphi'ye gidip, oradaki Sibyln (Pythia) eitiminden gememi

miydi? Ska sz edilen bu efsanevi "bilgi bankalar"nn, yani ok eski gizli

kaytlar ve bilgileri ierdiine inanlan Fenike ve Sibylline Kitaplar'nn
ayn kadim kaynaklardan beslendiine, hatta bunlarn, ayn klliyatn iki

farkl ada sahip kopyalar olduuna ilikin ok fazla ipucu st ste biriki-

yor. Pythagoras da, bu balantnn dm noktalarndan biri.

Corpus Hermeticum
Yitik ya da gizli kitaplara ilikin olduka nl bir baka rnek, yine an-

tik Yunan dnrleri araclyla ulayor bize. sa'dan nce nc yzyl

tarihilerinden Manethon, Msr'a hiyeroglif yaz sistemini baladna

inanlan bilgelik tanrs Thoth tarafndan yazlm, 36.000 kitaplk byk

bir koleksiyonun varlndan sz ediyor. Lamblichus'a gre Thoth'un kaleme ald ve tm zamanlarn bilgeliini ieren bu kitaplarn says, 20.000

dolaynda. 104 kinci yzyl ilahiyatlarndan skenderiyeli Clemens ise, Yu-

nan'da Hermes, Romadaysa Merkr adyla bilinen bu tanrnn kitaplarnn

saysn, ok daha "inandrc" bir rakam olan krk ikiye indiriyor ve bunlarn Msr tapnaklarnda rahipler tarafndan dikkatle saklandn anlatyor.

Clemens'e baklrsa, Corpus Hermeticum adyla bilinen kitaplarn iin-

de u bilgiler yer almakta: Derlenmi yasalar, ilahi ve dualar, rahiplerin yetitirilmesine ilikin bilgiler, ayrca astroloji, kozmoloji, corafya ve tp

zerine kaynaklar. 105 Bu dkm de, yine biraz nce orijinal Sibylline Kitaplarnn olas ieriine ilikin yaptmz fikir yrtmeyle byk oranda
104
105

Manly P. Hail, "Secret Teachings of All Ages", s: 37

Geraldinc Pinch, "Magic in Ancient Egypt", s: 61

uyumlu. Yunan gizemciliiyle Msr dncesinin kavak noktalarndan

biri kabul edilen "Hermes Trismegistus" ( Kez Yce Hermes) klt de,
farkl bilimsel disiplinlerin bulgularn derleyen bir ansiklopedik ana kay-

nak yaratma benziyor. Ama tpk Sibylline Kitaplar gibi, Corpus Hermeti-

cum'un da orijinalleri kayp. Bugn elde bulunan versiyonlar, olduka ge

tarihli, sonradan tretilmi, mistik ierie sahip metinlerden ibaret.

Hermetik dncenin gizem kitaplar, Hristiyanln resmi din haline

gelip, Roma topraklarnda pagan kltlerin kouturmaya uramasyla bir-

likte ortadan yok olmu ve byk olaslkla "yeraltna geen" birtakm

gruplar tarafndan titizlikle korunmaya balam. Basklar sonucu, Herme-

tik kltn en nemli merkezi saylan skenderiye'den uzaklap, daha gvenli olduu dnlen Gneydou Anadolu (zellikle Sabi kltnn yay-

gn olduu Harran) ve Balkanlar'n kuzeyindeki krsal blgelere kaan

mritler, ellerindeki kitaplar yaklmaktan korumaya almlar uzun s-

re. Ancak dokuzuncu ve onuncu yzyllarda Kilise tarafndan "sapkn

inanlar"a kar balatlan yok etme kampanyas sonrasnda, bir daha izle-

rine rastlanmam. Ta ki, Rnesans dnemi Avrupa'snda, byk kentlerde

yaayan kimi eitimli ve gizem merakls soylular, bu efsanevi kltn ve

kitaplarnn peine dene dek. Bugn elimizde bulunan (otantiklii fena

halde tartlr durumdaki) Corpus Hermeticum'un gnna karlmas-

n da bu aristokratlarn en nllerinden, Floransal Cosimo de Medici'ye

borluyuz.

Medici ailesi, on nc ile on yedinci yzyllar arasnda Floransa'nn

ynetimini elinde tutmakla kalmam, Avrupa tarihine de damgasn vur-

mu sayl "hanedan"lardan biri. Drt yz yl iinde Papa, iki Fransa kra-

liesi ve ok sayda Grandk, Des kt bu aileden. Ayn zamanda, Avru-

pa'da bankacln en gl temsilcisi oldular. te bu Medici slalesinin on

beinci yzyldaki yelerinden Cosimo, zamannn byk blmn oku-

makla geiren, eski kitaplara tutkun bir aristokratt ve yllar boyunca deiik lke ve kentlerden sabrla izini srerek toplad kitaplarla, kendine

paha biilmez bir ktphane oluturdu. Tuscana'l rahip Leonardo da Pis-

toia, Cosimo'nun en byk yardmcs ve danman olarak, deerli kitaplar bizzat kendi arayp buluyor ve Floransa'ya getiriyordu. Ancak srarla is-

tedii bir dizi kitap vard ki, Cosimo, onlar olmadan ktphanesinin fazla

bir deeri olmayaca inancndayd:

"Srad tomarlar, belgeler ve kitaplar ieren geni bir koleksiyon za-

ten toparlanmt. Ama Leonardo biliyordu ki, bir zamanlar elden ele dolaan ve Kilise tarafndan yasaklanmasnn ardndan 1000 yla yakn bir sre

dnya iin yitik duruma gelen belli bir kitap dizisini ellerinde tutmad
srece, Cosimo asla tatmin olmayacakt. Bu kitaplarn hl bir yerlerde

varln srdrdne ikna olmutu Cosimo; Leonardoya onlar aramasn ve her ne pahasna olursa olsun alp getirmesini emretmiti." 106

Sz edilen kitaplar, efsanevi Corpus Hermeticum tomarlaryd ve Le-

onardo da Pistoia en sonunda, Makedonya'da bulduu ve bu koleksiyonun

paralar olduu dnlen metinlerle 1460 ylnda Floransa'ya geri dnd. Tamamnn krk iki kitaptan olutuu sylenen koleksiyonun ancak on
drt parasn bulup getirebilmiti Leonardo ama bu bile Cosimo'yu heyecanlandrmaya yetmiti. Uzun sre dlerini kurduktan sonra nihayet elde

ettii, Eski Yunan dilindeki bu kopyalarn Latince evirisini, manevi olu

Marsilio Ficino'dan isteyecekti. Rnesans rzgrnn Avrupa'da hzla estii

bir dnemde, tpk Katolik Kilisesi'nden ayrlp Eski Msr gizemlerinin pe-

ine den ve sonunda bu nedenle Engizisyon tarafndan "sapkn" ilan edilip yarglandktan sonra Romada yaklan Dominiken rahip Giordano Bruno gibi, Hristiyan inancn ve felsefesini "eski literatr" ile buluturma
eilimindeki aratrmaclardan biriydi Ficino. 107 Bu yzden, kendisine veri-

len grevi zevkle kabul edecek ve "Msr bilgelii"nin binlerce yl nceki

gizem kitaplarndan birinin evirisini stlenmekten gurur duyacakt.

106
107

Graham Hancock - Robert Bauval, "Talisman: Sacred Cities, Secret Faith", s: 147
Rosemary Clark, "The Sacred Tradition in Ancicnt Egypt", s: 8

Rnesans Avrupa'snn, Eski Msr'n gizem kltlerine olan cokulu il-

gisi sonucu, Ficino'nun "Pimander: Tanr'nn Gc ve Bilgelii" adn verdi-

i eviri, beklenenin de zerinde ilgi grd. Henz matbaa makinesi kullanlmaya balayal on be yl olmasna karn, "Pimander" Avrupa

kltrnde devrim yaratan bu yeni buluun da yardmyla kta entelektel-

leri arasnda hzla yaygnlaacak ve 1472 ile 1543 arasnda elli bask yapa-

cakt. 108 Sonraki basklara, Ficino'nun ilk derlemede "zaten daha nce Latince'ye evrildii ve iyi bilindii" gerekesiyle yer vermedii, "Asclepius"

adl metin de eklenmiti.

Marsilio Ficino, evirisini yapt eski metinlerin, Eski Msrda gerek-

ten yaam tarihsel bir kiilik olan Hermes Trismegistus tarafndan yazl-

dna inanyordu. Onun dncesine gre bir "soyad" gibi kullanlan

Trismegistus, yani " kez yce" nitelemesi, byk ustann en yce filozof,
en yce rahip ve en yce kral olduunu vurgulamak iin eklenmiti adnn
sonuna. Hermes'in felsefesini izleyen dnr ve ozanlarn en nemlileri
de Aglaophemus, Pythagoras ve Orpheus'tu. 109

Hermetik metinlerin Msr'n bilgelik tanrs Thoth ile balants, o-

unlukla Msrl tarihi Manethon'a mal edilen (ancak onun tarafndan ka-

leme alnmayp, ok ge tarihli sahte bir belge olduu bugn kesinlikle bi-

linen), Ptoleme'ye yazlm bir mektup araclyla kuruluyordu. Bu

mektupta, "Hermes adnda iki farkl tanr" olduundan sz ediyordu gya

Manethon. Hermetik metinlerin orijinalleri, Byk Tufan'dan sonra Thoth,

yani "Birinci Hermes" tarafndan "kutsal dille" yazlm ve ileride bu bilgileri anlayp deerlendirebilecek yeni kuaklara aktarlmak zere dikkatle

saklanmt. Bu kitap koleksiyonu ok daha sonra, Msr'daki bir tapnan

gizli odasnda onlar kefeden Agathodaimon'un, yani "kinci Hermes"in

eline geecek ve onun araclyla Yunan diline evrilecekti. Hermetik ev-

reler, ok eski dnemlerde Thoth tarafndan yazld varsaylan metinlerin

108
109

Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 156

Roelof Van der Broek-Cis Van Heertum, "From Poimandres to Jacob Boehme: Hermetism,
Gnosis and the Christian Tradition", Jean-Pierre Mahe'nin makalesi

ge bir tarihte Yunan topraklarna nasl ulatn aklamak iin, iki farkl

Hermes'ten yararlanyorlard ksacas." 110

Ne var ki, on beinci yzyl sonlarndaki yaygn kannn aksine, Leo-

nardo'nun Makedonya'da bulduu kopyalarn efsanevi "Thoth'un Kitaplar" olmayp, nc ve drdnc yzyllarda Hellenistik Msr gizemciliinin ekiciliine kaplan Yeni-Platoncu gruplar ve Gnostik evrelerce ayr

ayr retilmi metinlerin bir derlemesi nitelii tadklar, ok gemeden

ortaya kt. Isaac Casaubon, daha 1610 ylnda, Corpus Hermeticum adyla
Avrupa'da elden ele dolaan bu kitaplar dilbilgisi, szck yaps, daarck

ve biem asndan analiz etmi ve S. ikinci yzyl sonlarndan daha eskiye

ait olamayacaklarn, byk olaslkla skenderiye'deki "Greko-Msr" cemaatlerce kaleme alndklarn kantlamt." 111 Baka bir deyile, tpk

Sibylline Kitaplar gibi, Hermes ya da Thoth'un Kitaplar'nn bize ulam

olduu varsaylan kopyalar da kesinlikle otantik deildi.

Bunu, eldeki metinlerin ieriklerinden de anlamak mmkn zaten:

Clemens'in szn ettii kozmoloji, corafya, tp zerine "ansiklopedik"

bilgileri ieren heterojen ya da ok paral bir referans kitab yerine, Her-

mes'le mritleri arasnda geen, birtakm mistik diyaloglarla karlayoruz yalnzca. Bunlar, ounlukla Gnostik tek tanr inancna ve skenderiye

kaynakl Yunan gizemci dnce akmlarnn karakteristiklerine uygun,

deyi yerindeyse "buulu ve puslu" ifadelerle dolu metinler. ounlukla
Hermes Trismegistus'un, rencileri Tat ve Asclepiusa, doann ve evrenin
tanrsal ynleri ve spiritel nitelikleriyle ilgili anlattklarndan oluuyorlar.

tlian P. Copenhaver, "Hermetica: The Greek Corpus Hermeticum and the Latin Asclepius", s:
XV
111 Roelof Van der Broek, "Gnosis and Hermeticism From Antiquity to Modern Times", s: 211
110

Hermes ve Pythagoras
Corpus Hermeticum olarak sunulan bu kitaplarn arka plannda yer

alan dnya gr ve dnce sisteminde, Eski Msr'n deil, grece ok

daha yeni, nc ya da drdnc yzyl Yunan gizemciliinin ve Hristiyan dnsel unsurlarnn, bol miktarda da Gnostik felsefenin izlerine rast-

lanyor. Ksacas, tpk Yahudi ve Hristiyan gruplarn kendi inan sistemle-

rini pagan kaynaklara dorulatmak gibi bir kaygyla "yeniden rettikleri"

Pseudo-Sibylline Kitaplar gibi, efsanevi Thoth'un Kitaplar da Corpus

Hermeticum ad altnda Yeni-Platoncu ve Gnostik dervilerin skenderi-

ye'de rettii sahte kopyalar araclyla gnmze ulam grnyor,

skenderiyeli Clemens, byk olaslkla, orijinallerini hi grmedii kitap-

lar zerine sadan soldan duyduklarn aktaryordu bizlere. Onun anlattklarn elle tutulur hale getirmek de, Gnostik yazarlara ve ilk Hristiyanlara
kalm, Pseudo-Hermetica byle retilmiti.

Peki, Thoth'un Kitaplar gerekten bir zamanlar var olmu muydu,

yoksa yalnzca Eski Msrn bysne vurgun kimi Yunan dnrlerine,

kkl kltrleriyle bbrlenmeyi seven Msrl rahip ve rahibelerce anlatlm bildik efsanelerden biri miydi? Eitim srecinin nemli bir blm-

n Heliopolis kentindeki Ra tapnanda geirdii sylenen Pythagoras da,

rahiplerin anlatt hikyelerden etkilenip hayal mi grmt, yoksa ger-

ekten bu kitaplarn ieriine ulamak, onlar okumak ansna erimi

miydi?

Yaygn inana baklrsa, bu buluma bir biimde gereklemi olma-

lyd, nk Pythagoras'n aritmetik teorisini ve evren kavrayn gelitirmesinde Heliopolisin de, Thoth'un Kitaplar'nn da byk etkisi vard.

"talyann Kroton kentindeki okulunda rettii efsanevi saylar bili-

mi, dokuz temel ritimden, yani 'ilahi dokuzlu'dan oluan bir evren gr

ortaya atyordu" diyor Rosemary Clark ve "Heliopolis Dokuzlusu" (Ennead)

olarak bilinen tanrlar grubunun, evrendeki btn temel yaam glerini

simgelediini anmsatyor. 112 Clark'a gre Pythagoras'n "i ie gemi do-

kuz krenin uyumu" zerine kurulu kozmoloji anlaynn ardnda, Heliopoliste ald eitimin izleri ve belki de bu eitimin bir paras olarak,
Thothun Kitaplarndan edindii varsaylan temel bilgiler var.

On altnc yzyl dnrlerinden Francesco Patrizi, "eski bilgelik"

adn verdii tek bir ortak kaynan, Hermes, Pythagoras, Orpheus ve Pla-

ton'un dnce akmlarn besleyen ana nehir yata olduu grndey-

di. 113 Gnmzde ou aratrmac, bu akmlarn oluturduu yelpazeyi

mmkn olduunca sadeletirerek, Pythagoras, Hermes ve Sibyl gelenek-

lerini, ayn arkaik kkenin, etkileri alar tesine dek uzanan rnleri olarak deerlendiriyor. lka yazarlarnn birou da, Hermes ile Pythagorasn yaknln ve balantlarn vurguluyorlar sk sk. Szgelimi Pontuslu

Heraclides, Pythagoras'n, "gemi yaamlarndan birinde", Hermesin olu

Aethalides olduunu anlattndan sz ediyor. 114 Bu fantastik iddiaya gre

Hermes, o dnemde Aethalides kimliiyle yaayan nl dnr yanna

arp, "lmszlk dnda" ne dilerse, yerine getireceini sylemi ve

Pythagoras da, gemi yaamlarn her zaman tm ayrntlaryla anmsa-

masn salayacak gl bir bellek dileinde bulunmu. (Ruhun lmden

sonra yeniden bedenlenmesine inanan biri iin, hi de artc bir dilek
deil!)

sa'dan sonra nc yzyln Suriyeli dnr Lamblichus'a gre de

Pythagoras ve Hermes arasnda olduka net balantlar var. nl dn-

rn kapsaml bir biyografisini yazan Lamblichus, "Msrn Gizemleri ze-

rine" adl nl yaptnda da, Pythagoras ve Platon'un, Msr ziyaretleri srasnda yerli rahiplerin yardmyla Hermes yaztlarn okuma olana
bulduklarndan sz ediyor. 115

Rosemary Clark, a.g.e, s: 98

Roelof Van der Broek, a.g.e, s: 141
114 Jonathan Barnes, "Early Greek Philosophy", s: 33
115 Garth Fowden, "Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late Pagan Mind", s: 30
112
113

Btn bunlar, "geometrinin babas" ile Hermetik dncenin ayn kay-

naktan beslendikleri izlenimini glendiren veriler. Aslna baklacak olur-

sa, Hermes ile Pythagoras arasndaki balar, ok da gizli sakl deil zaten.
Pythagoras Kardelii'nin Kroton'daki eitim merkezinin bahesinde,
Hermes Trismegistus'un, zerinde "Buraya ancak arnm olanlar girebilir"
yazl bir bstnn yer ald syleniyor.

"Thothun Kitaplarnn ieriiyle ilgili olarak, sayfalarnn, aina olan

ve kullanmay bilenlere hava ve yeraltnn ilahi unsurlar zerinde snrsz

g salayan, garip hiyeroglif figr ve simgelerle dolu olduundan baka,

elimizde hibir kesin bilgi yok," diyor Manly Hail. Ezoterik gizem kltleriy-

le ilgili aratrmalaryla tannan yazar, Thoth'un Kitaplar'nn Heliopolis'teki Ra tapnann gizli odasnda, altn bir kutu iinde saklandndan

ve bu kutunun anahtarnn yalnzca bir tek kiide, en st dzey rahipte bulunduundan, kitaplarn ieriini grme yetkisinin de yalnzca bu rahibe
ait bir ayrcalk olduundan sz ediyor. 116 Her ey, Sibylline Kitaplar'yla

ilgili anlatlanlarla son derece uyumlu: Roma'da da bu kitaplarn tapnan

iindeki gizli odada, altn bir kap iinde saklandn ve onlarn ieriine
ulama yetkisinin yalnzca Sibylline kurulunda olduunu grmtk.

Burada dikkat ekici nokta u: Eer gnmze yalnzca on drt para

halinde (ve Corpus Hermeticum adyla) ulaan koleksiyon, S. ikinci yzyl

sonlarnda kaleme alnm, Eski Msr gizemciliine yknen yazlardan
oluuyorsa, sz konusu kitaplarn oluturulmasndan yaklak sekiz yz yl
nce, . Altnc yzylda Pythagoras'n erime olana bulduu ileri sr-

len Thoth'un Kitaplar, btnyle baka bir kaynak olmal.

Thoth, Msr'a "kutsal simgeleri", yani hiyeroglifi armaan eden tanr-

sal bir kiilik olarak biliniyor. Bu alfabenin ortaya k en ge . 3000 do-

laylarna dayandna gre, Thoth'un Kitaplar adyla anlan belgelerin de

yaklak bu tarihlere ait olmas gerekiyor; yani, en az be bin yllk metin116

Manly P. Hail, ag.e, s: 38

lerden sz ediyoruz. Tpk Fenikelilerin efsanevi gizli kitaplar ya da orijinal Sibylline tomarlar gibi.

Bir baka deyile, kadim alara ait olduu ve kritik bilgileri ierdii

ne srlen btn bu kitaplar, anaerkil tarm toplumlarndaki sosyal yapnn yava yava zlmeye, Ana Tanra kltnn de gerilemeye balad

srada, Eski Dnya'nn deiik blgelerinde, ayn anda ve birden ortaya kyor. Sanki elindeki bilgi birikimini kalc biimde korumak ve gelecek kuaklara aktarmak isteyen birileri, sa'dan nce drdnc bin yln sonlarna

doru yaz sistemlerinin ortaya kmasndan yararlanarak, birer birer kayda geiriyor bunlar.

Yine ilgin bir biimde, szn ettiimiz her kitap koleksiyonu da,

iki bin yldan fazla bir sre glgede kaldktan sonra, yaklak . Altnc

yzyl sonlarnda adeta yeniden kefedilip, Roma'nn ykseli dnemine

paralel bir "ikinci bahar" yaamaya balyor. stelik hem Sibylline koleksi-

yonu, hem Fenike Kitaplar denen belgeler, hem de Thoth'un ya da Hermes'in Kitaplar adyla anlan el yazmalar, aa yukar ayn tarihlerde, ay-

n gizemli cemaatin olumasnda etkin bir rol oynam gibi grnyor:

Pythagoras Kardelii. Bu rgt ayn zamanda sz konusu eski kaynaklarn
binyllar sonra bulutuu bir "misyon merkezi" grnm vermekte.

Btn bu veriler, bir tek nokta zerinde younlatryor dikkatimizi:

"Kadim zamanlarn bilgelii" ad altnda sa'dan nce altnc yzyldan iti-

baren Yunan ve Roma topraklarnda ortaya kan ya da adlarndan sz edi-

len btn bu kitaplar, aslnda ayn koleksiyonun paralar. Adna ister

"Thothun Kitaplar" densin, ister "Fenikelilerin Gizli Kitaplar" ya da

"Sibylline Kitaplar", gerekte bir tek ortak kaynaktan beslenmi gizemli

metinlerden sz ediyoruz: "Byk Anne"nin rahibeleri tarafndan binlerce

yldan beri titizlikle korunup saklanan eski kaytlar ve bilgiler. Acaba Sibyl
geleneini srdren rahibelerin ve Gney talya'daki yenilginin ardndan
yeni hedeflerini Roma olarak belirleyen Pythagoras havarilerinin ellerin-

deki kitaplar, kkleri atalhyk'e, hatta belki ok daha eskilere dayanan

bu gizemli bilgileri mi ieriyordu?

Sibylline ttifak
Tarihi Anthony Kamn, doal afetler ve byk ykmlarn, Roma'da,

"tanrlarn honutsuzluu"nun bir davurumu olarak grldn syl-

yor. Sibylline Kitaplar'na Cumhuriyet dneminden itibaren, senato kara-

ryla ve yalnzca kriz ya da byk afet anlarnda sistematik olarak bavurulmasnn anlam ve amac da bu. Tanrlarn gazabn bir biimde

durdurmak! 117 Kitaplarn kullanmyla ilgili olarak imdiye dek ele ald-

mz birka tipik rnekte de bu bak asn net olarak grmek mmkn

zaten.

Ama acaba bir sredir tanmlamaya altmz, "bilge kadn kita-

b"nn sayfalar iinde, birka ritel ve dua ablonu dnda, yaanmakta

olan afetlerin at yaralar saracak ya da iinde bulunulan krize yant getirecek ne gibi ipular buluyordu danma kurulu? Hangi Sibylline pasajla-

r ya da satrlar, danmanlarn srekli nerdikleri yeni klt ve tapnak ya-

pmn tavsiye edip duruyordu?

Muhtemelen, hibiri. Kitaplarda byle bir tavsiyeye kap aacak "bilgi"

bulunmuyordu ama Cumhuriyet dneminde Sibylline kurulu, istenen kltrel ve siyasi deiime ynelik admlara gereke bulmak iin, "tanrlarn

gazab sonucu" balarna geldiine inanlan afet ve ykmlarla ilgili yaygn

korkudan yararlanyordu belli ki.

Roma'da dinsel kurumlamann ve inan sistemindeki geliimin tari-

hini inceleyen Jesse Benedict Carter, bu zerk kurul tarafndan yorumlanan Sibylline Kitaplar'nn tek ilevini, Yunan inan sistemindeki klt ve
117

Anthony Kamm, "The Romans: An Introduction", s: 84 vd.

tapnmlarn Roma'ya yava yava yerletirilmesi olarak gryor. 118 Carter,

birka yzyl iinde sistemli bir biimde, ar ve temkinli admlarla sren

bu etkinliin, . 205'te "Magna Mater" kltnn lkeye tanmasyla ta-

mamland fikrinde. Yazara gre, Roma'nn ata tanrlarnn silinip, Yunan'a bile yabanc olan doulu tanralarn lkeye egemen klnmas ve
Roma kltrnn "Greko-Romen" hale getirilmesi sreciydi bu.

Hemen anlalabilecei gibi Carter, olduka olumsuz bir bakla yakla-

yor Sibylline Kitaplar'na ve onlar byk bir "komplo teorisinin enstr-

manlar" olarak grmeye alyor. Ama burada nemli olan, onun nyarg-

l tavrndan ok, kitaplarn Roma'daki kullanm biimiyle ilgili ortaya

koyduu (ve benim de katldm) saptama: Sibylline Kitaplar, sylendii

ve iddia edildii gibi, kriz anlarnda zm bulmak iin deil, doudan

(Anadolu ve Ege Adalar) gelip Yunan topraklarnda yeni yurt bulmu tanra kltlerini, Romann dinsel kurumlamasna tayp egemen klmak

iin kullanld. Bavurulara ilikin btn kaytlar, bu gr dorulayan

verilerle dolu.

Eer geleneksel komplo teorisi baknn dna kp, yaklak olarak

. 493 ile . 205 yllar arasnda Romada Sibylline Kitaplaryla balantl

olarak atlan admlara gz gezdirirsek, kendini korumak ve varln mm-

kn olan btn yntemleri kullanarak srdrmek isteyen bir kltrn, va-

rolu ve "hayatta kalma" abalaryla kar karya olduumuzu anlarz.

Ataerkil yaplarn, eril tapnmlarn ve despotik krallklarn, hzl saylabi-

lecek bir dnm iinde, bir zamanlar son derece yaygn ve gl olan
egemen Ana Tanra kltrn bask altna almasyla birlikte, zellikle de

kurumlam kleci devlet yaplarnn ani bir gelime yaad . 1600

sonrasnda, kendini giderek keye sktrlm ve erime srecinin iine
itilmi bulan bir rahibeler geleneinin, yzyllara yaylm direniidir bu.

Ellerindeki bilgi ve kaytlar (o zamanlar buna "tapnak gizemi" deni-

yordu) eril tanr tapnmlarnn, iktidar oktan ele geirmi rahiplerine

118

Jesse Benedict Carter, "The Religion of Numa", s: 72 vd.

btnyle kaptrmadan, "saf ve bozulmam" halde tutmak iin, ayakta

kalmann yollarn aradlar. Uzunca bir sre tek dayanaklar, geleneksel

inanlar kolay kolay zlmeyen ve "Dnya Anne"ye duyduu sayg ve

ballktan vazgeemeyen, Anadolu halklar oldu. Orta ve Dou Anadoludaki Hitit igalinden sonra batya ve Ege Adalar'na ekilip, . 1400'lere

kadar, Minos kalnts kltrlerin iinde kendilerini korumaya altlar;

ardndan . 1200'lerden sonra Balkanlar'da ve Frigyada yeni bir doruk

yakaladlar; bir yandan da "Amphictyonic Konsey" araclyla birikimlerini Yunan lkesine doru tamaya altlar. Nihayet, uzunca bir gerileme

dneminin sonunda, yeni bir ykseli iin, gelecek vaat eden Roma'y seti-

ler. Bunlar, giderek klp bir tr kapal "kardelik rgt"ne dnm

Sibyl geleneinin son abalaryd.

te bu eski gelenekle, Roma'da kendi kurumlarn oluturmaya alan

Cumhuriyet'in kurmaylar arasndaki ilgin balant da, bu srecin olduka

kritik bir noktasnda karmza kyor. Szn ettiimiz "kardelik rg-

t" yaps, sanki Romada Sibylline Kitaplar'nn gvenliinden sorumlu

olan kurula da aktarlm ve sekin kiilerden oluma bu grup, sahip olduu zerklik iinde giderek bir "misyon" stlenir gibi davranmaya balam.

stelik bu, sreklilii olan ve politik nitelikler de tayan bir harekete dnm zaman iinde. Kitaplarn saygn bir bilgelik kayna olarak kabul

edildii yz yl boyunca kurul yeleri elbette defalarca deimi, lenlerin yerine ayn nitelikte yenileri seilmi olmal. Ama kitaplarn korunmas

ve kullanm konusundaki yntem ve "strateji" neredeyse hi deimemi.

Ar ama salam admlarla, eski ve kkl tanra tapnmlar ve gizem klt-

lerini Roma topraklarna yerletirirken, dolayl olarak da toplumun "ikincil" snf durumundaki pleb'leri desteklemi bu kurullar.

Cumhuriyet boyunca pleb toplumunun elde ettii kazanmlar; Ro-

mann kltrel yapsnn derinlemesi srasnda birer birer ortaya kan

szn ettiimiz tanra tapnmlar ve gizem kltlerinin yaygnlamasnda

Sibylline kurulunun roln ve ayrca bu kltlere byk oranda pleb'ler ta-

rafndan sahip klmasn dikkate aldmzda, bu strateji daha net fark

ediliyor.

Tam bu noktada, Cumhuriyet Roma'snda Sibylline Kitaplaryla nere-

deyse ezamanl olarak ortaya kan ve hi de yabana atlmamas gereken,

"anahtar" role sahip bir nc gruba eviriyoruz gzlerimizi. Kroton ba-

ta olmak zere Gney talyadaki Yunan kentlerinde hzla rgtlenip, iktidar ele geirmeyi baarm, eski ve deneyimli bir "kardelik rgt"nn

yeleri; yani, Pythagoras'n rencileri. nl dnr yaklak . 500'de

ya da hemen sonrasnda, srgndeyken ldnde, eski rencileri ve

Kardelik liderlerinin, deiik lke ve kentlere daldklarndan; ama en

gzde yeni merkezlerin banda Atina, Delphi, Cumae ve Romann geldi-

inden sz etmitik. Uzmanlar, Pythagoras okulunun Roma'ya, arlkl ola-

rak Cumae kentinden yayldn dnyorlar.

Cumhuriyet'in ncleri
Roma'da kralln sona erip Cumhuriyet kurumlarnn biimlenmesi

srasnda Pythagoras Kardelii'nin de etkin rol oynad, bir sr deil as-

lnda. Hatta bunu Romal yazar ve tarihiler de zaman zaman dile getirmiler. Oxford'daki Somerville College'den, Antik a Tarihi uzman Miriam
Griffin, Cicero'nun bu konudaki grlerini aktarrken "Gney talya'daki
Pythagoras cemaatinin, altnc ve drdnc yzyllar arasnda Roma'da

devlet kurumlarnn biimlenmesinde etkili olduu konusunda srarcyd"

diyor ve Yal Pliny'nin satrlarndaki, Roma'nn politik karar merkezlerin-

den Comkium'un giriinde bir Pythagoras heykelinin yer aldna ilikin

ifadeye dikkat ekiyor. 119 Fergus Millar'n aktardna gre bu heykel "Pyt-

hia Apollon'unun" talimatyla ve "Yunanllarn en bilgesini" selamlamak

119

Miriam Griffin, "The Intellectual Developments in Ciceronian Age" (Cambridge Ancient History Vol. 9, s: 707)

zere yerletirilmiti ve . 81'de Sulla binay geniletmeye karar verene

dek de orada kalmt. 120

Tim Cornell ve John Matthews da, Cumhuriyetin devlet kurumlarnn

daha ilk kurulu yllarndan itibaren, artc bir siyasi bilgi ve deneyimi

yansttna dikkat ekiyorlar: "Yeni sistem, bildiimiz kadaryla Yunan

dnyasnda ya da Etruria'da aka grlr koutlar olmayan bir dizi siyasal kurumdan oluuyordu. Bu nedenle baz uzmanlar, konsllk gibi, baka
yerde ei grlmeyen bir kurumun Cumhuriyetin balangcnda hi yoktan
var edilmi olabileceinden kuku duymulardr." 121

Olduka ilgin ve kafa kartrc bir nokta da, geleneksel tarihte Romu-

lustan sonraki ikinci kral olarak ad geen, barlyla ve bilgeliiyle nl efsanevi Numa Pompilius'un, Pythagorasn en iyi rencilerinden biri
olduuna ilikin, Cumhuriyetin ilk yllarnda ortaya atlm olduu sanlan

iddialarda karmza kyor. Kronolojik olarak Numa ile Pythagoras ara-

snda byle bir buluma gereklemesi olanakszdr, nk Pythagoras

Krotona Numann lmnden en erken 140 yl sonra gelmitir. Livius, Ci-

cero gibi birok tarihi bu duruma dikkat eker ve tarihin bu ok popler

iki ismini yan yana anmann, yalnzca sembolik anlam tayan gelenein bir
uzants olduunu vurgularlar.

Ancak bu "gelenek" o denli etkilidir ki, Ovidius bile "Dnmler" adl

yaptnda Numa'yla Pythagoras arasndaki balantya deinir ve nl dnrn azndan, yeni krala verilmi kurgusal bir sylevi aktarr okurla-

rna. Tabii ki Cumhuriyet'in ilk yllarnn ideologlar, Numa Pompilius ile

Pythagoras arasnda yz elli yla yakn bir zaman fark olduunu biliyor-

lard. O halde byle inandrclktan uzak bir "gelenek" niin uydurulmutu?

Bunun yantn, hem Numa'nn efsanevi kiiliinde, hem de Roma'nn

kurulu dnemindeki siyasal yapnn inceliklerinde aramak gerekiyor:

120
121

Fergus Millar, "Rome the Greek World", s: 103

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 25

"Krallk" kavram, kentin kuruluu srasnda ortaya kan nitelikleriyle,

bildiimiz anlamda "monarik" bir ynetimden olduka farklyd. Hane-

danlar ya da kan bayla aktarlan bir hkmdarlk sistemi sz konusu de-

ildi ve krallar, soylu ailelerin deneyimli yelerinden oluan Senato tarafndan aday gsterildikten sonra, oylanarak seiliyorlard. Ynetim ilkeleri

de bilinen krallarn bana buyruk, tek merkezli otoritelerine hi benzemi-

yordu, nk krallar ilke olarak kararlarn tek balarna almyor, yelerini

kentin kurucu "baba"larnn, yani patrici'lerin oluturduu Senato'ya ve

"Comitia Curiata"denen halk meclisine danyorlard.

Ancak bu durum Numa'dan sonra yava yava deimeye balad ve

Etrsk hanedan srasnda, seilmeye gerek grmeksizin iktidar gasp

eden, yetkileri kendi zerinde toplayp kararlar kimseye danmadan alan

krallarla tant Roma. Son hkmdar, yani Tarquinius Priscus, Servius

Tullius ve elbette zorba Tarquinius Superbus, kentin soylularnn gznde

"kral" kavramnn deerini btnyle yitirmesine ve "tiran" ile edeer grlmesine yol at.

Ne var ki, Cumhuriyet'in ilk yllarnda kral szcnden bile youn bir

nefret duyulmasna ve her Romalnn "ileride kral olmaya heveslenecek

liderlere kar savaacana" dair, trenle yemin etmesine ramen, Numa

Pompilius bir istisna ve hayranlk duyulan bir efsaneydi. Geleneksel tarihe

gre, onun dneminde bir tek sava bile yaanmam, lke srekli barta

tutularak gelime ve kalknma salanmt. Byk bir bilge olduu syleni-

yor ve bir tr peygamber olarak grlyordu Romallar arasnda. Plutarc-

hus'un yazdna gre, ilk sistemli takvimi Roma'ya o getirmi ve ay takvimiyle gne takvimi arasndaki on bir gnlk farkn yaratt sorunu, iki

ylda bir takvime ubattan sonra yirmi iki gnlk bir ay ekleyerek zmt. 122

Ama Numa'nn bizim iin, ok daha ilgin bir zellii var ki, o da eril

gk tanrlarna tapan ataerkil Roma toplumuna, tanra kltrn getiren

122

Plutarchus, "Numa", John Dryden evirisi

ilk lider olmas. Ynetim sresi boyunca savalardan uzak duran ve Roma

toplumunun manevi yaamn dzenlemeye alan Numa, kkl rahiplik

sistemlerinin de kurucusuydu anlatlanlara gre. Vesta Bakireleri geleneini o balatm ve kutsal ate kavramn Roma'nn yaamna o tamt.

Yine Plutarchus'a gre, Libitina ve Proserpina (sonralar Vens) adl

tanralarla Romallar tantran da oydu. Hepsinden ilginci, Roma mitolojisinin ilk rneklerinden biri diyebileceimiz efsanelerde, Numa'nn bir su

perisi (nymph) olan Egeria ile ilikisinin anlatlmalyd. Bu efsanelere gre,

sahip olduu btn bilgelii ve lkesini ynetmekte kulland yasa sistemini, Egeria'nn ona verdii derslere borluydu Numa. 123

Roma'nn ikinci kralyla ilgili, onu gerek olmaktan karp bir mitoloji

kahramanna dntren efsaneler retilmesini, tarihi Livius, bizzat Nu-

ma'nn kendi stratejisi olarak gryor: "Erken tarihlerde, cahil ve ilkel olan
bir toplum iin en yararl eyin, her eyden nce onlar tanr korkusuyla

doldurmak olduunu dnd. Hayret verici bir hikye uydurmadan, bu

duyguyu onlarn kalbine yava yava sokamazd. Tanra Egeria ile geceleri

buluuyormu gibi hareket etti. Tanrlar tarafndan uygun grlen dini trenlerin yaplmasnda, szde ona yol gsteren, Egeria'nn tavsiyeleriydi.

Yine tanrlarn her birine hizmet verecek rahiplerin tayininde, kendisine

sanki Egeria nderlik ediyordu." 124

Geleneksel tarihe gre, Numa'nn karsnn ad da Egeria'yd. Eer Li-

viusun yorumunu benimsersek, kendi kiilii evresinde bir efsane bulutu

yaratmak isteyen kral, karsn da bir tanrayla zdeletirmi olsa gerek.

Nitekim bir sonraki blmde Livius, Numa'nn kutsal olarak bilinen koruluklardan birini Camena ad verilen esin perilerine armaan ettiini, nk
kars Egeria'nn geceleri bu korulukta Camena'larla bulutuuna inand-

n sylyor. Sz konusu esin perilerinin Yunan kltrndeki adlar, "Mu-

se"ydi ve "mzik" (mousike) szc de Yunan dilinde "Muse'lerin sanat"

123
124

Thomas Bullflnch, "Bullfinch's Greek and Roman Mythology: The Age of Fables", s: 141
Titus Livius, a.g.e, Kitap 1, Caput 19, s: 51

anlamna geliyordu. Bata Eleusis (Demeter) gizemleri olmak zere tanra

kltlerinin hepsiyle dorudan balantl olan bu dokuz peri, anlatlanlara
baklrsa, Numa iin ok nemliydi.

Dier yandan, Muse ya da Camena'lar, Orpheus kltyle balantl ola-

rak Pythagoras dncesinde de hatr saylr bir yer bulmulard kendile-

rine. (Efsanelere gre Orpheus, Muse'lerden Calliope'nin oluydu.) nl

dnrn mzik ve matematik arasnda kurduu balantnn ve armoni

teorisinin mistik ynn, Muse'ler temsil ediyordu. Hatta Pythagoras'n

lmnden sonra, oturduu evin ve hemen nndeki sokan, Demeter'e

ve Muse'lere adandn yazyor kimi tarihiler. Btn bunlar, Numa ile

Pythagoras'n yaad dnemler arasndaki uuruma varan fark ortadan

kaldrmyor ama ikisi arasnda bir hayli benzerlik olduunu koyuyor orta-

ya. Plutarchus bile, kiilikleri ve yaamlarnn benzerliini dikkate alnca,

birilerinin Pythagoras'la Numa arasnda balant kurmaya almasnn hi

artc olmadn sylyor. 125

Dsel bile olsa, bylesi bir balanty ieren inanlarn Cumhuriyet'in

ilk yllarnda ortaya kmas, bizim amzdan olduka nemli: nk, yeni
ynetimin ideologlarnn, popler kltrde Numa ile ilgili olumlu imgelerin
hl yayor olmasndan yola karak, kendi rejimlerinde bu efsane kral
ycelttiklerini ve geni kesimlerden onay bulmaya altklarn biliyoruz.

Pythagoras' "Numa'nn hocas" olarak sunan ve Roma siyasi yaamnda

saygn bir yere yerletiren bu zorlama balant, Cumhuriyet'in kurulu dneminde eski Kardelik yelerinin de youn olarak "iin iinde" olduklarna dair ipular veriyor.

Kimi tarihiler, Etrsk hanedan srasnda kralln yklmasna yol

aan bakaldrnn, byk olaslkla, Etrsklerin geleneksel dman olan

Yunan kolonilerinin etkisiyle, Latium'daki Latin yerleimlerinde balad

dncesinde. 126 Bir baka deyile, kralln sona erdirilip Cumhuriyet y-

125
126

Plutarchus, a.g.e
Server Tanilli, "Yzyllarn Gerei ve Miras", s: 425

netimine geilmesinde, Pythagoras Kardeliinin uzun sre etkinliini koruduu Yunan kentlerinden esen dnce rzgrlarnn byk etkisi vard.
Drdnc yzyl dnrlerinden Tarentum'lu Aristoxenus, Pythagoras'n

rencileri arasnda ok sayda Romal da olduundan sz ederken, 127

Cumhuriyet ideolojisi ile Kardelik arasndaki balantya da gnderme yapyordu bir anlamda. (Aristoxenus, Numa ile Pythagoras arasndaki balanty sk sk vurgulayan Romal aydnlardan biriydi.) Tim Cornell'a gre,

Romulus'un, efsanevi Aeneas'n torunu olduu iddiasyla Roma'nn kkle-

rinin Troya'ya balanmas da yine Cumhuriyetin ilk yllarnda oluturulan

resmi ideolojinin bir parasyd.

Dalan Pythagoras mritleri, Roma'da g kazanmadan hemen nce,

kentin gneyindeki Cumae'yi "s" olarak semilerdi. Bu durumda, asla

ihmal edilemeyecek, olduka yksek olasla sahip bir "balant noktas"

ile kar karya geliyoruz: Cumae, ayn zamanda Delphiden sonra Sibyl
geleneinin en gl olduu kenttir ve hatta defalarca yinelediimiz gibi,

Sibylline Kitaplar'nn Roma'ya bu kentteki Sibyl araclyla girdii d-

nlmektedir. Acaba kendileri de Dionysos, Orpheus, Demeter ve Magna

Mater kltleriyle dorudan balantl olan Pythagoras Kardelii'nin yeleri, talya ve Romaya yaylmak iin yeni merkezlerden biri olarak belirledikleri Cumae'de, yaklak ayn inanlar benimsedikleri, prestij sahibi
Sibyl (ve onun kendi "kardelik rgt") ile bir ittifaka gitmi olabilir mi?

Aralarnda zaten ciddi dnsel yaknlk bulunan ve benzeri gizlilik

yntemleriyle alan bu iki grup, eer Cumae gibi "kilit" bir kentte bir ara-

ya geldiyse ve bu blge Sibylline Kurulu iin farkl bir neme sahipse; ste-

lik kurul yelerinin Cumaeye gizli resmi ziyaretlerde bulunduklarn ve

aa yukar ayn zamanlarda Pythagoras dncesinin Roma'ya szdn
da biliyorsak, soru iaretleri giderek azalmaya balyor.

Her iki grubun da, bylesi bir ittifak iin kendince nedenleri vardr:

Sibyl ve Ana Tanra klt, varln ve sahip olduu bilgileri korumak, n127

Tim Cornell, "The Beginnings of Rome", s: 125

fuzunu artrmak isterken, Pythagoras Kardelii'nin deneyimli yeleri de

gizlilik konusunda son derece baarl olan rgtsel gelenekleriyle birlikte,

iktidar bu kez Roma'da elde etme peindedir. stelik kken olarak iki

grup arasnda olduka fazla ortak nokta sz konusudur ve ok ayrcalkl

bir kentte, Cumae'de, yine ok zel bir zamanda bulumulardr.

Pythagoras, kendi kardelik rgt iin Kroton'u merkez semiti; ya-

ni, retisini Malta'ya neredeyse "bir ta atm" uzaklktaki bir ky kentinde oluturuyordu. Malta, Kartacadaki Fenike kolonileriyle, Kroton ve Sicilya bata olmak zere, Gney talya kentleri arasndaki ticaret yolunun

zerindeydi ve hem ticari hem de kltrel anlamda bir kavak noktas

oluturuyordu. Bu adann, Pythagorastan yzyllar nce Fenikelilerce koloniletirildiini biliyoruz: Orijinal ad olan "Melitta" da, Yakndou'nun
gl tanras Mylitta'dan geliyor.

Daha nce de belirttiim gibi, Malta bilinen en eski Ana Tanra klt

merkezlerinden biri: "Kutsal Maara'larda balayan tanra tapnm, g-

nmzden 5500 yl nce artc gzellikte bir mimariye ve astronomik

l ve hesaplara dayal ilk ta tapnaklara tanm bu adada. Buradaki

rahibelerin, yzyllar boyu tutulmu kayt ve bilgilerden oluan "gizli kitap-

lar"a sahip olduklarna dair de efsaneler var. Tpk, Pythagoras'n da hocas

Pherecydes araclyla ieriine erime frsat bulduu sylenen, u nl
"Fenikelilerin Gizli Kitaplar" gibi.

"Bat'daki gizemli bir adann" derinliklerinde, Gnein Maarasnda

sakland sylenen kitaplar, Melitta Sibylnn kitaplar olabilir mi? Yoksa

Pythagorasn Sibyl geleneiyle ve "gizli kitaplarla" tanmas, Delphi'de,

Pythia'nn yannda eitim grd dnemde mi gereklemitir? Ona daha
ocukluunda ilk eitimi veren, doup byd Samos adasnn nl
Sibyl mdr? nl dnr, dnemin on nemli kentinde yaayan

Sibyllarn oluturduu "network" ile iletiimini srdrm mdr? Yakndou'dan Msr'a, Anadolu'dan talya'ya dek yapt o bitmek bilmez yolcu-

luklara, onu yetitiren Sibyl'lar tarafndan m ynlendirilmitir? Pythago-

ras'n lmnn ardndan mritlerinden bazlar, Sibyl kltyle olan ya-

knlklar nedeniyle mi Cumae kentine yerleip, Roma'ya buradan szmlardr? ok fazla "rastlant" ieren benzerlikler, Sibyl geleneiyle Pythago-

ras Kardelii arasnda, sanlandan ok daha eski olmakla kalmayp,

sreklilie ve istikrara sahip bir balantya m iaret ediyor acaba?

Yineleyelim, Sibylline Kitaplar'nn Romaya nasl ve kimler araclyla

getirildiini kesin olarak bilemiyoruz. Ama bir konuyla ilgili olarak byk

oranda eminiz: Cumhuriyet'in kuruluundan bir sre sonra iki st dzey

yetkili Sibylline Kitaplarnn koruyucusu olarak grevdeydi ve bunlar ok

ender durumlarda "yorum" konusunda bilgi almak iin Cumae ve Delphiye

ziyaretlerde bulunuyorlard. Yine ok kesin olarak, sadan nce drdnc

yzyl balarnda decemvirinin oluturulduunu ve bu kurulun, ok zel

yetkilerle donatldn biliyoruz. Bu noktadan itibaren, sahip olduu geni

zerklik ve kapallk sayesinde gelen avantajdan da yararlanarak, Pontifex

Maximusa bile hesap vermeden varln koruyan Sibylline kurulu yeleri,

bir "misyon klt" gibi almaya balad. Yallk nedeniyle yelikten ayr-

lanlar, kitaplarn "resmi gizlilii" nedeniyle, "emekliliklerinde" bile ierik-

leriyle ilgili srlar aklayamazlard doal olarak ve bu, onlarn, grev srelerinin bitiminde de ayn rgtsel yapnn bir paras olarak kalmalarn

salard; birer deneyimli ve saygn "gizli danman" olarak.

ounlukla, lm nedeniyle boalan yeliklerin de ayn niteliklere sa-

hip, gvenilir adaylarca doldurulmas ve bu adaylarn "inisiyasyon" sonras

belli bir srece yaylm biimde zel ritellerle kurula "sndrlmas" ge-

rekiyordu. Cumhuriyet dneminde, ou resmi kurum gibi decemviri ye-

lerinin de patrici ve pleb'ler arasndan seimle greve geldiklerini biliyoruz. Ancak, yine tpk dier devlet kurumlarna "seilen" grevliler gibi,

Sibylline kuruluna alnacak yeni yelerin de decemviri kdemlilerinin istedikleri ve uygun grdkleri kiiler arasndan "setirildiklerini" tahmin etmek hi g deil.

Btn bunlar, Roma'da Cumhuriyetin kurucularyla, varln koruma

derdindeki Sibyl gelenei arasndaki kpry, deneyimlim ve ne yaptn

bilen, dar kadrolu bir "sekinler grubunun oluturduu kansn glendi-

riyor. Grne baklrsa, tarihin ilk siyasi amal ezoterik rgtn kuran
ve Gney talyada ksa sreli de olsa ciddi bir baar elde eden Pythagoras

Kardelii, ikinci byk denemesini Cumhuriyet dneminin Roma'snda

gerekletirmek istemiti. "Byk stadn" bilgelii, onu kucanda by-

ten, dnyann en eski kltlerinden birinden, Sibyl geleneinden geliyordu;

elindeki en temel bilgi kayna da, bu gelenek tarafndan korunan ve hem

hocas Pherecydes, hem de sonradan onu yetitiren Delphi Sibyl' araclyla tant gizli kitaplard.

Doal olarak, ustalarnn izinden yryen Kardelik yeleri, Roma'daki

iktidar servenlerinde bu ok eski ve saygn bilgi kaynan en byk koz-

lar olarak kullanacaklar; ancak bu kez, attklar admlarda ok daha dikkatli ve sabrl davranmaya zen gstereceklerdi. Her eyden nce, Roma

toplumunun i dinamiklerini, sosyal dokunun kendine zg niteliklerini ve

snfsal yapy doru analiz etmeleri, stratejilerini buna gre oluturmalar
gerekiyordu: Gney talya'daki siyasi yenilgiye yol aan ve snflar aras

dengelerin yeterince iyi anlalamam olmasndan kaynaklanan dramatik

k, bu yeni deneyimde kesinlikle tekrar yaanmamalyd. Peki, Pythagoras'n rencileri Roma'ya geldiklerinde, nasl bir toplumsal yapyla karlamlard?

3. Cumhuriyet Gszler ve topya

Tarquiniusu devirip tahttan indirenler, ta Romulus dneminde devle-

tin "kurucu aileleri" olan soylular, yani "Patrici" lerdi. Bunlar, ilk dnemin
toprak sahibi "aile babalar"nn (Pater Familias) soyundan geliyorlar ve bu
nedenle, ayrcalkl klanlarn temsilcileri olarak, hem "halk meclisi"ni, hem

de krala danmanlk yapan, olduka etkin ve gl "yallar meclisi"ni, yani Senato'yu (Senex=Yal) denetimleri altnda tutuyorlard.

Zaman iinde Roma byyp snrlar geniledike, talya yarmadasn-

daki bu gl devlete fetih ya da ittifaklar araclyla eklenen yeni kylerin

sakinleriyle evre lkelerden gelen gmenler, patricilerin altnda yer alp

devlet ynetiminde bu soylu snf gibi sz sahibi olmayan, farkl bir top-

lumsal katman oluturmaya balamlard, ilerinde basit kyller de var-

d, kk toprak sahibi iftiler de, zanaatlar ve tccarlar da. Daha "zen-

gin" olanlar, Roma toplumu iinde yoksullara gre daha avantajl bir

konum elde edebiliyorlard; ancak sahip olduklar servetten bamsz ola-

rak, birlie sonradan katlanlar, patrici'ler tarafndan "ikinci snf" olarak

grlyorlard. "Sradan halk" ya da "ynlar" anlamna gelmek zere

"Pleb"ler denen bu kesim, Cumhuriyetin ilk yllarnda kent nfusunun

nemli bir blmn oluturuyordu.

Bu iki "zgr" toplumsal grubun dnda, bir de "kleler" yer alyordu

Roma'da, ada dier ilka lkelerinde olduu gibi. Bunlar genellikle,

savalar srasnda tutsak alnanlar arasndan seilip, soylularn topraklarnda tarm iisi ya da evlerinde hizmetkr olarak kullanlyorlard. Ancak

Tarquinius'un devrilip Cumhuriyet ynetiminin oluturulduu dnemde

kleliin henz Roma'da tam anlamyla kurumlamadn ve retim ilikilerinde "kleler" olarak adlandrlacak geni bir sosyal snfn olumadn

belirtmek gerekiyor. Henz "kle pazarlar" ortaya kmam, zengin toprak sahiplerine ucuz igc salama iini stlenen kle tccarlar Roma'da

yaygnlamamt. Fetihler sayesinde sahip olduklar topraklar byten

soylular, yava yava birer tarm efendisine dnmeye ve tarlalarnda

"bedava kle emei"nden yararlanmaya balamlard ama hl Roma'da

topran kendi ekip bien ok sayda kk ifti vard ve tarmsal re-

timde bunlar, ounluu oluturuyordu.

Cumhuriyet dnemiyle birlikte, hiyerarinin en tepesindeki kral orta-

dan kalkm, onun yerini, sorumluluu birlikte stlenen ve yetkiyi payla-

an iki "konsl" almt artk. (Daha nce szn ettiimiz kehaneti dorularcasna, Cumhuriyet'in ilk konsllerinden biri, Delphi'de Sibyl'dan ald

tyoyla topra, yani "annesini" pen Brutus olmutu.) Konsller patriciler

arasndan seimle greve geliyor ve btn uygulamalarnda, yine ayn sn-

fn sekinlerinin oluturduu Senato'ya hesap veriyorlard. Bir dier nemli karar merkezi olan "Halk Meclisi" de yine patrici'ler tarafndan seilen

temsilcileri bir araya getiriyordu.

"Biraderler" iin bu tablo karsnda, izlenecek siyasi strateji belliydi:

lk etapta, toplumun nfuz sahibi ve eitimli, entelektel patrici'lerinden

bazlar yanlarna ekilip "inisiye" edilecek; ilk bakta hibir siyasi nitelii

yokmu gibi grnen dinsel nitelikli bir kurum bu soylulardan alnacak

destekle oluturulacak; bu kurumun zaman iinde elde edecei zerklik ve

dokunulmazlk, sessiz ve derinden giden bir "gizli siyasi gc" beraberinde

getirecekti. Kehanete ve gizemlere tutkun Romal soylular zerinde derin

etkiler brakmak, Pythagorasn karizmatik rencileri iin hi de g olmasa gerekti. stelik manevi yaam klan inanlar erevesinde s ve g-

dk kalm bir topluma heyecan verecek, olduka gl silahlar vard elle-

rinde: Ustalarnn felsefi retisi ve bu bilgeliin kaynan oluturan, Sibyl

geleneinin gizemli kitaplar.

Tarquinius dneminde oluturulmu duumviri'ye, kendi yandalar iki

patrici'nin yerletirilmesini salayp, hemen ardndan da bu kurulun "Kral

dneminden kalma gizemli kitaplar kefetmesi" mizansenini yaratmak,

deneyimli biraderler iin pek de zor olmad byk olaslkla. Bir sre sonra

bu kitaplarn evresinde bir efsane perdesi oluturulacak; yorum ve aklamalar iin Cumae ve Delphi'deki Sibyl'larn danmanlna bavurulacak; Romal soylular ve Senato'nun, bu kitaplar koruyup yorumlamakla
grevli kurula istenen zerklii vermesi salanacakt.

Sibylline kurulunun davran ve stratejilerinin ardnda Pythagoras

Kardeliinin izleri, daha kitaplara yaplan ilk bavuru sonras tavsiye edi-

len uygulamalarda kendini belli ediyor. Kurul sava koullarnn getirdii

glkleri ve bir ktln ykc etkilerini ortadan kaldrmak zere, Demeter

kltnn, tapnaklar ve rahip sistemiyle birlikte Roma'ya getirilmesi gerektiini sylyor. Ayn gnlerde Roma, Cumhuriyet sonrasnda kendi ko-

ullarnn hi dzelmemesinden ve iyice ikinci snf vatandala itilmi

olmaktan yaknan pleblerin direni eylemleriyle de kar karya. Roma

nfusunun nemli bir parasn oluturan plebler, "ekilme" (secessio)

adn verdikleri pasif direnii gerekletiriyor ve kenti terk edip, toplu hal-

de Roma'nn yedi tepesinden biri olan Aventinum'un eteklerinde bir araya

geliyorlar. Bu o denli etkili bir eylem ki, Roma'da neredeyse hayat duruyor
ekilme eylemleri srasnda.

Beinci yzylda toplumun nemli bir ounluunu meydana getiren

pleb ynlarnn, herhangi bir "isyan" ya da i sava giriimine bavurma-

dan, merkezi ynetimle balarn koparmalar ve kentte stlendikleri grevleri terk ederek bir dan eteklerinde pasif direnie bavurmalar, ol-

duka sra d ve dndrc bir eylem olarak deerlendirilmeli. Her

eyden nce, plebler, amalarnn Romay ykmak ya da i sava karmak

olmadn ortaya koyuyorlar bu eylemleriyle. Temel "otorite" anlaynn

kaba gce ve rgtlenmi silahl birliklerin varlna bal olduu bir or-

tamda, ounluu oluturan ve orduya ciddi miktarda asker veren heterojen bir sosyal grubun, ayaklanma balatmak ve szgelimi senatoya, Capitolium'a saldrmak yerine bylesi bir pasif direni modelini benimsemesi,
dikkatli bir analizi hak ediyor.

Pleb direniinin amacnn Roma'ya zarar vermek ya da Cumhuriyet

rejimini yerle bir etmek olmadn; tersine, hem Roma'ya hem de rejime

garip bir biimde sahip kldn; bu eylem karlnda hedeflenen kazanmlarn patrici'leri ve senatoyu "yola getirmek"ten ibaret olduunu gr-

yoruz. stelik pleb direnileri, Roma'nn "d mcadelelerinin" henz hayli

sancl bir yol izledii; Latinler ve Etrskler bata olmak zere evre ka-

vimlerle ypratc savalarn yaand bir ortamda geliiyor ve bu karga-

adan yararlanarak iktidar devirmek, szgelimi bir "pleb devleti" kurmak

yerine, yalnzca belli talepleri kabul ettirip, baz haklar elde etmek zerinde younlayor.

sa'dan nce beinci yzyl gibi ok erken bir tarihte bu denli "hesapl"

ve "dikkatli" bir strateji, Secessionun "kendiliinden" gelimi bir direni

arac deil, kesinlikle bir "kurmay heyeti" tarafndan byk bir incelikle

hesaplanm ve "retilmi" bir eylem olduunu gsteriyor. Eski deneyimlerden ders almay ve sonu karmay bilen, bir grup eitimli siyasetinin
planlad bir eylemden sz ediyoruz burada. sava ve kargaann, koul-

larn btnyle olgunlamad, "dengedeki" siyasal yaplarda nasl ykc

sonular verebildiini, Kroton ile Sybaris arasndaki savala balayp, ksmen Metapontium ve Tarentum'u da etkileyen alkantlar srasnda "yaa-

yarak" renmi bir grup, sanki admlarn bu kez daha dikkatli atmaya

alyor.

Sibylline Kurulunun kararyla Demeter (Ceres) klt lkeye getirilip,

da eteklerinde tapnak ina edildiinde, i bar da kolayca salanveriyor

bir anda. Plebler, aslnda kendileri iin Romaya tandn dndkleri

Ceres'e ve onun rahibelik kltne sahip kp, honutluklarn gstermek

zere kente geri dnyorlar. Ceres tapnak kompleksi de, ksa sre iinde
bir pleb ibadet merkezi haline geliyor.

Burada, Pythagoras Kardeliinin Kroton'da uygulad stratejinin bir

benzerini gryoruz. Tpk orada aristokratlarn oluturduu oligariyle

yoksullar arasndaki elikiyi yumuatmak zere tccar ve zanaatkr "orta

snf" desteklemeleri ve grece daha "geni tabanl" bir iktidar oda yaratmalar gibi, Roma'da da tercihlerini pleb'lerden yana koyuyorlar; yani,

toplumun en geni ve en dinamik kesimini oluturan kk ifti, tccar ve

zanaat erbabn destekliyorlar. "ekilme" eyleminin Roma ekonomisi ve

sosyal yaps zerindeki ykc etkilerini, toplumun manevi yaamnda

pleb'leri daha etkin klarak engellemeye alyorlar bir anlamda. Ama senatoya bu karar nerirken, eskiye oranla daha dikkatli davranyor ve patrici'lerle balarn da koparmyorlar. Tersine, btn stratejileri pleb'leri

glendirmek olduu halde, patricilerin arasnda yer alarak, saygn ve etkili bir "manevi liderlik" grevini stleniyorlar.

Bu noktada, bata deindiim bir sorunu bir kez daha anmsatmakta

yarar olabilir: Roma tarihinin olduka byk bir blmyle ilgili gvenilir

kaynaklardan yoksunuz. Geleneksel verilere gre kentin kuruluu . 752

dolaylarna, Cumhuriyetin balangc da . 509'a tarihleniyor ama Roma'da "tarih yazma" geleneinin en erken rnei, . 200'de bu yndeki ilk

elle tutulur almay yapan Fabius Pictor'un metinleri. Sonraki yzyllarda

onu izleyen Livius ve dier tarihiler, byk oranda az belgeye, bol sylen-

tiye dayanarak kaleme almlar yaptlarn. stelik tarih yazanlarn ou-

nun iktidarla yakn ilikiler iinde olmas, kaynaklarn objektifliini de glgeliyor. Somut kant denebilecek veriler, baz yasa metinleri, savalarn

tarihleriyle ilgili dlm kaytlar ya da yaplan anlamalarla snrl. G-

nmz tarihileri, Roma kaynaklarnn birounu "edebi metin" olarak de-

erlendiriyorlar ama bunlar dta braknca da elimizde hemen hemen

birka kuru nottan baka bir ey kalmad iin, aratrmay yapan uzma-

nn bak asna gre eitli "fltre"ler devreye girerek, Livius ve izleyicilerinin anlattklarndan "genel dorular" ayklanmaya allyor.

. 300 sonrasndan itibaren belge ve kant birikimi artt iin, belir-

sizlikler azalyor ama yine de, zellikle Krallk dnemi ve Cumhuriyet'in ilk

yllarna ilikin grntler hayli karanlk ve sisli. Bu nedenle, izlemeye a-

ltm yntem, Livius, Plutarchus, Dio, Tacitus, Lamblichus, Varro gibi ta-

rihilerin yazdklarn, Dou Akdeniz'in farkl blgelerindeki siyasi ve felse-

fi gelimelerle snayarak, paralel noktalar birletirmek zerine kurulu. Bu

anlamda, gerek Pythagoras Kardelii ve Yunan topraklarndaki gizem

kltlerinin izledii geliim izgisi, gerek Sibyl geleneinin Anadolu'dan Bat'ya tanrken brakt "derin" izler, oluan boluklara oturan "anah-

tar"lar olarak resmi daha anlalr hale getiriyorlar. u ana kadar izlediimiz "Roma serveni" ndeki arpc ayrntlardan da grld gibi, Pythagoras, Yunan gizem kltlerini ve Sibyl geleneini dikkate almadan Cum-

huriyet'in kurumlama srecini derinlemesine kavrayabilmek mmkn

deil.

Gizem Kltlerinde Snfsal Eitim

Roma'da toprak mlkiyetinin dalmnn, . 500 dolaylarnda, yani

Cumhuriyet'in organize edilmeye balad dnemlerde "dev tarm ilet-

meleri"ni henz yaratmadn ve kleci sistemin retim ilikilerinde b-

tnyle egemen olmadn belirtmitim. Buna karn ekonomik gcn byk blm, "paral ve dank" grnse de patrici'lerin elinde
bulunuyordu. Kral Tarquinius'un devrilmesi ve devlet yapsnn yeniden

dzenlenmesi aamasnda ipleri elinde tutanlar da patriciler olduu iin,

Cumhuriyet rejimi bal bana bir "soylular hareketi" izlenimi yaratyordu

ilk bata. Ancak ilerleyen yllarla birlikte alnan nlemler, yaplan yeni dzenlemeler ve Cumhuriyet kurumlarnn giderek sofistike hale gelmesine

yol aan yaplanma izlendiinde, Roma'nn iki nemli toplumsal snf arasndaki eliki ve atmalarn da belli bir "denge noktasna" doru yneltildii aka grlyor.

Pleb'ler, ilk dnemlerden itibaren Cumhuriyet'in etkin snflarndan

biri olma mcadelesini vermeye altlar ama "Secessio" eylemlerini say-

mazsanz, ne rgtl bir kar k biimlendirecek gce sahiptiler, ne de

kendi ilerindeki btnl ve "pleb politikas" denebilecek bir siyasi tavr

gelitirmilerdi. Bunun nedeni de ok akt: Pleb'ler bir snf deildiler ki,

olduka heterojen yapya sahip geni bir katmandlar yalnzca! lerinde

yoksul saylabilecek kentliler de vard, bazlar servetini gitgide bytmekte olan tccarlar ve kimileri byk tarm iletmelerine sahip olmaya bala-

yan iftiler ya da endstrinin ncln yapmaya balayan zanaatkrlar

da.

Aznlkta kalan patriciler tarafndan dlanmalar ve iktidardan uzak

tutulmaya allmalar dnda, ortak bir nitelikleri, tanmlanm bir mterek karlar ve dolaysyla "politikalar" yoktu. Bu nedenle, talep, eylem

ve srtmelerin yeni dzenlemelerdeki zorlayc gc ne olursa olsun,

Roma'da Cumhuriyet iktidarnn gzle grlr biimde pleblerin hi deil-

se belli bir ksmn siyasi iktidara entegre etme abalarnn ardnda, "baka

stratejik liderler" olduu akt. Alnan karar ve deiime ynelik olarak

gndeme getirilen uygulamalarda Sibylline kurulunun da kmsenemeyecek bir rol olduunu gryoruz. Ayn zamanda, Roma'da "siyaset klt-

r"nn biimlenmesinde Pythagoras dncesinin izleri de, birok tarihi-

nin dikkat ektii gibi, olduka belirgin.

Sibylline kurulunun da bir biimde etkin olduu ilk siyasi dzenleme-

nin, . 494'teki alkantlar srasnda geldiini grdk: Hem sosyal ve "ma-

nevi", hem de alenen siyasi ynleri olan iki byk yenilik girmiti Roma'nn yaamna. Patricilerin bir blmnn sraryla yrrle giren

Nexum yasasnn yaratt sorunlar ortadan kaldrlrken, pleblere, "Tri-

bn" ad verilen kendi temsilcilerini seme hakk tannd. Ayn gnlerde de,
Sibylline Kitaplar'na getirilen yorum sonucu Aventinuma Ceres tapnak
kompleksi yerletirilerek Demeter tapnm, yani Yunan topraklarndaki en

ilgin gizem kltlerinden biri olan Eleusis Gizemcilii resmi hale getirildi.

ki yenilik arasndaki en dikkat ekici balant, Ceres tapnmnn bir anda,

pleblerin "ruhani rgtlenmesi"nin merkezini oluturmaya balamasyd.

Demeter cemaati, Atina yaknlarndaki Eleusis adl tarm kasabasnda,

erkeklerin de yelie kabul edildii bir "kadnlar klt" olarak ortaya k-

mt ve hemen anlalaca gibi anaerkil dnemin deer yarglarn ve tan-

ra inancn korumaya alan bu ezoterik rgtlenme, Sibyl'larn desteiyle Yunan topraklarna yaylmt. Yalnzca inisiyelere "srlarn" aklan-

d, kapal rgtsel yapya sahip Eleusis Gizemcilii, ilk bakta sradan bir

"tarm klt" gibi alglanabilirdi: Bereket tanras Demeterin kz Ko-

renin (Persephone), "yeralt dnyas"nn hakimi Hades tarafndan karlmasn konu alan mit zerine kurulu gibi grnyordu her ey. Kzn

hibir yerde bulamayan Demeter, zntsnden kendi ilahi grevlerini

yapamaz hale gelince yeryzndeki bitki rts kurumu, toprak plak-

lam ve ktlk balamt. Bunun zerine, bir baka tanrann, Hekatenin

de yardmlaryla "ilahi konsey" devreye girmi ve Korenin yln te birini

annesinin yannda, kalan zaman da Hadesle birlikte yeraltnda geirmesine karar verilmiti.

Bylece mit ve ardnda saklad gizem, yalnzca "mevsimsel dn-

m" ilkesine, yani baharda drt ay doann canlanp, ardndan bitkilerin

kurumas ve nihayet kn gelmesine balanm gibi grnyordu. Ancak

Eleusis Gizemcilii, birok uzmann da fikir birliine vard gibi, bundan

ok daha fazlasn ieriyordu byk olaslkla. Her eyden nce, Orpheus ve

Dionysos kltleriyle birlikte, klasik dnemin en byk ezoterik rgtnden biriydi ve bunlarn de, Ana Tanra inancnn ve anaerkil dneme ait ilke ve ideallerin yaatlmasn amalayan "alt kltrler" nitelii

tayorlard. Bir baka deyile, aslnda her de Dnya Anne geleneinden besleniyordu ve btn o mistik grntnn ardnda, kltrel ve siyasi
bir nitelik de tayorlard.

Orpheus'ularn, Kroton'da Pythagoras Kardeliinin nemli bir para-

sn oluturduklarn biliyoruz; Eleusis ve Dionysos kltleri iin de durum

farkl deildi. Peter Kingsley'e gre Eleusis gizemlerinin merkezinde yer

alan Demeter ve Persephone kltleri, olduka eski tarihlerde, Krotonun

ok yaknndaki Sicilya adasnda ikinci bir merkez bulmulard. Adann
tamamnn, ama zellikle de Siracusa kentinin Demeter kltnn en gl

olduu blgelerin banda geldiini belirten Kingsley, "Demeter ve Persephone tapnmas ile erken Pythagoraslk arasnda ok yakn balarn da
burada ortaya kt grlecektir," diyor. 128 Bir baka deyile, Dionysos'un

Gney talya'daki kltnn ok eskiye dayand da gz nne alndnda,

bu byk gizem ekolnn Roma'ya, sanld gibi Yunan anakarasndan

deil, Pythagoras Kardelii'nin doum yeri olan blgeden tanm olduu

grnyordu: Yani, Gney talya kolonilerinden.

Her de "Sibyl desteine" sahip ve Pythagoras cemaatini olutur-

makta yadsnamaz katklar olan ok nemli ezoterik gruplard. Olduka

anlaml bir not olarak, unu eklemekte de yarar var: "Kitaplar" araclyla

Roma'ya getirilen her yeni tapnm ve gizem kltnn ynetim ve denetimi

de, yine Sibylline kurulunun sorumluluundayd ki, bu da "uniform" bir

resmi dine sahip olmayan Roma'da, olduka renkli ve hareketli grnm-

ler sergilemeye balayan manevi yaamn da bu kurul tarafndan denetlendiini gsteriyordu.

Roma'da pleblerin yaamna bu gizem kltleri ve tanra tapnmlar-

nn birer birer entegre edilmesi, yalnzca "dinsel kayglarla" aklanamazd

hi kukusuz. Birileri, pleb toplumunu byle bir manevi nderlik aracly-

la "eitirken", ayn zamanda siyasi yaplamaya da ar ve temkinli admlarla mdahale etmeye alyordu. stelik btn bunlar, bu gelimeleri

honutsuz baklarla izleyen, Cumhuriyet'in sahibi olduuna inanm pat-

rici elitlerinin itiraz ve isteksizliine karn yaplyordu ve her eye karn

dengeler byk oranda korunuyor, siyasi gelenein olumakta olan kurallarna uyma yolunda aba gsteriliyordu.

Hemen bu noktada, yanl anlamalara meydan vermeyecek biimde,

bir eyi vurgulamakta yarar var: Roma'da siyasi gcn, belli bir grup (Pythagoras Kardelii) tarafndan elde tutulduu ve devlet stratejilerinin bu
grup tarafndan belirlendii gibi bir tez ileri srmyorum. Bu, her eyden
nce irrasyonel ve yanl bir yorumlama olur, nk Roma, Cumhuriyet
128

Peter Kingsley, "Antik Felsefe: Gizem ve By", s: 106

dnemi boyunca farkl siyasi eilim ve stratejik yaklamlara sahip irili

ufakl ok sayda grubun hegemonya mcadelesi zerine kurulu bir politik

alm yaamtr. Tim Cornell ve John Matthews, Cumhuriyet'in ilk yarm

yzylnda Romann siyasi yapsna bu gruplarn varlna dayal bir karklk ve dzensizliin egemen olduunu vurguluyor:

"Krallar tarafndan kurulmu olan gl bir merkezilemi yetke,

Tarquinius'un dyle paralanm, gl birey ve gruplar arasnda dzensiz bir yarmann dirilmesine yol amtr; bunlar devletin denetiminden bamsz olarak etkinliklerini yeniden srdrebiliyor, kendilerine bal kiilerin zel ordularyla etkinlik gsterebiliyorlard." 129

Benim vurgulamak istediim, "zel askeri g" olanandan yararlan-

maya alan soylu gruplar bir yana braklrsa, bu bask gruplar ya da "etkin stratejik klikler" arasnda en nemlilerden birinin Pythagoras'lardan

olutuu; Cumhuriyet'in kurumlarnn biimlendirilmesi sreci iinde bu

kadrolarn pleb'leri "geni taban"n vazgeilmez unsuru olarak destekledi-

i ve kritik kararlar alnmas aamalarnda devreye giren Sibylline kurulunun da btnyle bunlar tarafndan denetlendiidir. Zaten yalnzca ayrntlarn arasnda ortaya kan ilgin veriler deil, bizzat Romal tarihilerin
yorumlar da bu durumu teyit ediyor.

Yeniden kaldmz noktadan itibaren sreci gzden geirmeyi sr-

drdmzde, bu grnm daha iyi anlalacak. . 494'teki dzenlemelerin, pleb tarihinde byk bir dnm noktas olduunu grmtk. Tribn

kurumunun yan sra, izleyen yllarda Concilium Plebis adl meclis de oluturuldu. Bu meclisin toplantlarna patriciler karmyordu ama herhangi

bir pleb'e kar su iledii ya da haklarn ihlal ettii ileri srlen patriciler, resmen Concilium Plebis tarafndan yarglanabiliyordu. 130
129
130

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 25

Stephen P. Oakley, "The Early Republic" ("The Cambridge Companion to the Roman Republic" adl derleme, s: 17)

. 451 ylnda, Roma'nn hukuki dzenini ayrntl bir yasalar bt-

nyle netletirmek zere, yine bir decemviri, yani "Onlu Kurul" atanp greve balad. Sorumluluklar yalnzca yasalar oluturmak ve bunlarn birbirleriyle tutarllklarn salamakt ve sonuta "12 Levha Yasalar" ad ve-

verilen metinler oluturuldu. Ancak, szn ettiimiz siyasi gruplar aras

nfuz elde etme mcadelesi bu yasann olumasnda da etkili olmutu ve

"12 Levha Yasalar" asl olarak pleb kesiminin zorlamalaryla hazrland
halde, bir grup patrici elitinin istei ve basksyla, ayrmcln altn izen

hkmler de bu yasalarn iine yerletirildi. Szgelimi, yasann on birinci

levhasndaki ilk madde patrici ile plebler arasndaki evlenmelere kesin bir
yasak getiriyordu.

Bu, aktan aa toplumsal katmanlar statikletirmek ve bir tr "kast

sistemi" yaratmak demekti ve tepkiler de dourdu. Dier yandan, kadnlarn genel durumu iin de yeni yasa pekiyi eyler vaat etmiyordu: Beinci

levhann ilk maddesi, "doalarndaki hafiflik" nedeniyle, kadnlarn gzetim altnda tutulmasnn, atalardan gelme bir adet olduunu vurgulamak-

tayd. Altnc levhann ikinci maddesiyse, "Bir adam ve bir kadn, bir yl bo-

yunca birlikte yaarlarsa evli kabul edilirler ve kadn yasal olarak onun 'k-

z' saylr" diyordu. Burada 'kz' kavram, bir miras hakkndan ok, sz ko-

nusu durumdaki kadnn, aile babas kabul edilen erkein mutlak otoritesi

altnda olduunun altn izmek iin kullanlmt. Btn bu gerici ynlerine karn, bizim yakndan izlediimiz grubun, bu ve benzeri maddelerin

yasada yer almasn engelleyemediini, en azndan "yasama" aamas srasnda herhangi bir mdahaleye glerinin yetmediini gryoruz.

Ne var ki 12 Levha Yasalar'yla ilgili honutsuzluklar kendini ok a-

buk belli etti ve bir yl sonra, . 450de greve seilen yeni onlu kurul,

pleblere kar ayrmcl srdrmenin yan sra, Roma'da iktidara arl-

n koymaya kalkan bir tr "elit siyasi gce" dnnce, ikinci secessio,

yani "ekilme" eylemi gndeme geldi. Hibir biimde iddet iermemesine

ramen, son derece etkili olan bu eylem biimi yine baarl oldu ve onlu
kurul, grevden alnd.

Bir yl sonra, ok daha nemli bir yasal dzenleme daha getirildi: Pro-

vocatio ad Populum adl yeni uygulama, yneticilerin aleyhlerinde ald

kararlar ya da verdii cezalarla ilgili olarak her Roma vatandana itiraz ve

"halka bavurarak temyiz" hakkn getiriyordu. Ayn yl, lkeyi ilgilendiren

kritik kararlarn halk oyuna sunulmas ve pleblerin de oy hakkna sahip

olmas karar alnd. Plebiscite adl bu uygulama, bilindii gibi bugn de ay-

n adla siyasi literatrde yer alyor ve gnmzde de kimi devletler gerek

grdke halk oyuna bavuruyorlar.

Bu noktada, bir kk not daha dmekte yarar olabilir: Roma, "yurt-

talk" kavramn, haklar ve imtiyazlar anlamnda tarihte ilk kez kapsaml

bir biimde tanmlayan devlet oldu Cumhuriyet dneminde. Ynetim or-

ganlarnca ayrntlar belirlenen tanmlamalarda ortaya karlan "Roma

yurttal", lke insanlarnn sahip olduu bireysel haklar ve bunlarn

hangi kstlamalara tabi olduunu, (kleleri dta brakmak zere) resmi

bir ereve iine oturtuyordu. Bu nemliydi, nk ilk kez bir lkenin hal-

k, "tebaa, uyruk, kul" olarak deil, belli hak ve zgrlklere sahip "yurtta-

lar" olarak tanmlanmaktayd. leriki yzyllarda Roma, Akdeniz'in evre-

sindeki en nemli siyasi ve askeri gce dntke, ilhaklar kolaylatran,

ikna edici bir etken olarak yurttalk imtiyazlar da kendini belli edecek;

hatta kimi zaman siyasi bir hamle olarak "yurttalk hakk satmak" gibi garip uygulamalara da rastlanacakt. 131

Drt yl kadar sonra, . 445'te, patrici ve plebler aras evlilii yasakla-

yan madde kesin olarak uygulamadan karld ve iptal edildi. . 444 ile

367 arasnda, ynetimin en st kademesinde yer alan iki konsln yerini,

, drt, bazen de alt askeri tribun'den oluan kurullar ald ve konsl yet-

kisiyle donatlm yneticilerden oluan bu mercie pleb'ler de seilmeye

131

ok yerinde bir benzetme gibi grlmeyebilir ama bugn "ABD vatandalnn baz lke
halklarna ekici gelen zelliklerine ok benzer biimde, Roma yurttal da zaman iinde
yaam kolaylatran ciddi bir avantaj halini almt."

balad. Ancak . 367'de bu uygulamaya son verildi ve iki konslden oluan eski sistem, anayasal gvenceye de alnarak yeniden yrrle kondu.

Ancak bu kez nemli bir fark vard: Bu en nemli ynetim kademesine,

pleb'ler arasndan da adaylar seilebiliyordu.

Ayn yl, Roma siyasi gelenei iin ok kritik yeniliklerden biri daha

gerekletirildi: Bir Roma vatandann sahip olabilecei toprak miktar,

500 iugera'y (yaklak 1.25 km2) gemeyecek biimde snrlandrld. Bir-

ok patrici'nin elindeki topraklar, bunun ok zerinde olduundan, o tarihte bu snrlama, Cumhuriyet iin ciddi bir "toprak reformu" anlamna geliyordu ve byk toprak sahipleri arasnda honutsuzluklara da neden oldu.

Hemen ardndan, . 366'da pleb'lerin bor yk azaltld ki, bu da ok cid-

di bir reformdu.

Yirmi yl kadar sonra, siyasi haklar ve eitlik anlamnda bir baka b-

yk adm atld: . 344'ten itibaren, artk konsllk pozisyonlarndan birine mutlaka bir pleb seiliyordu. Bunun ne denli hassas ve byk bir adm
olduu, be yl sonra bir pleb konsl olan Publilus Philo'nun, partneri
olan patrici konsl tarafndan dictator olarak atanmas srasnda daha iyi

anlalacakt. Dictator ad verilen konum, sava dnemlerine zg bir ola-

anst ynetim biimiydi ve konsllerin, savan getirdii koullarda hzl

karar alnmasn salamak iin, bir komutan tek yetkili olarak semeleri

zerine kuruluydu. Ancak szcn bugnk anlam okuru yanltmasn.

Bu, srekli bir grev deildi ve dictator seilen kii, en fazla alt ay sonra
ynetimi yeniden konsllere devretmekle ykmlyd.

Tarihi Stephen Oakley, Cumhuriyet'in kuruluundan, . 300'e dek

olan zaman iinde patrici'lerin siyasi gc ve nfuzu azalrken, pleb'lerin

gcnn de ayn oranda arttn sylyor. 132 Bu "dengeleme" ilemi, sonunda yle bir noktaya varmt ki, . nc yzylda, pleb kitlesi iinde-

ki "elit" kesim de, en az patriciler kadar etkin hale gelmi ve iki toplumsal

grup arasndaki farkllk, sistemli biimde eritilmiti. stelik birbirleriyle

132

Stephen P. Oakley, a.g.e, s. 19

evlenme yasann kalkmasndan sonra, aileler iyice i ie gemeye bala-

m ve patrici ve pleb kimlikleri de yeni bir oluum iinde dalma yoluna

girmilerdi.

Senato, Roma devletinin kuruluundan, ta Krallk dneminden beri bir

patrici kurumu olmu ve Cumhuriyet dneminde de "en yce merci" niteli-

ini korumutu. Ancak yzyllara yaylan bu dikkatli dnm iinde, adm

adm plebler de senatoya alnmaya balad. Cassius Dio ok sonralar, bu

dnm u ifadelerle dile getirecekti:

"lkin, Senato binasna giremiyorlar ama girite oturup olan biteni izli-

yor ve holarna gitmeyen bir ey olduunda itiraza balyorlard. Ardndan, ieriye davet edildiler. Sonra, eski Tribun'ler senato yesi olmaya ba-

ladlar ve nihayet, senato yelerinin bir ksmnn tribn olmas art

getirildi." 133

Bir baka deyile, Roma'da Cumhuriyet kurumlar ve yaanan siyasi

geliim sreci, zaman iinde "soyluluk" kavramn da hatr saylr biimde

deitirerek, hem patrici hem de pleb elitlerini ierecek nobilis ad verilen

yeni bir nfuz sahibi kesim oluturmutu. Bylece siyasi ve sosyal g, poplarite ve prestij gibi kavramlar, "doutan gelme" soyluluun yerini al-

yordu bir bakma. Nobilis iinde hem patrici hem de pleb gruplarnn yne-

tim kademelerinde ykselmi yeleri, brokratlar, yneticiler ve aydnlar

bulunuyordu. Halk tarafndan tannma ve rabet grme (publicit), "yeni

eliti tanmlayan birinci lt haline gelmiti. 134

Siyasi hamlelerle pleb elitlerini iktidara ortak etme abalarna paralel

olarak, sk sk yinelediim gibi, manevi yaamn dzenlenmesine ynelik

de ilgin admlar birbiri ardna atld. Cumhuriyet kurumlarnn oturup

yerlemesi sreci iinde, aslnda "rtl olarak" birer dnsel liderlik ya

da ynlendirici g rolne de soyunan, "Sibyl kaynakl" inan kltleri ve

133
134

Fergus Millar, a.g.e, s: 102

Harriett I. Flower, "Spectacle and Political Culture in the Roman Republic", ("The Cambridge
Companion to the roman Republic" adl derleme, s: 324)

ezoterik rgtler Roma'da yerleik hale getirildi. yz yla yaylan bir s-

re iinde, olduka seyrek gerekleen danma oturumlarnn hepsinin

sonrasnda, yeni bir doulu tanra tapnmn ya da onun trevi grntsndeki kltleri Romaya getirme karar ald Sibylline kurulu.

Aa yukar . 205ten, yani, "Magna Mater" klt btnyle Ro-

ma'da resmiletikten sonra, Carter'n da belirttii gibi bu "master plan"n

ana aamalarn tamamlam oldu ve yeni bir tapnm empoze etme yoluna

bir daha gidilmedi. Aslna baklrsa, bu tarihten sonra Sibylline Kitaplar'na

kaytlara gemi, die dokunur bir danma olay da yaanmad pek. Kurul,
yalnzca kendi yapsn ve gizliliini salamlatrmak; zerkliini korumak-

la urat bundan sonra. Sulla ve Marius arasndaki i sava srasnda, .

83'te tapnak yanp Sibylline Kitaplar btnyle kl olana dek, bu durum

bylece devam etti.

Bir btn olarak Romada Cumhuriyet kurumlarnn yaplanma sre-

cini incelediimizde, her ne kadar "siyasi parti" olarak tanmlanmasa da,

eitli bask gruplarnn birer parti gibi davranmay rendiklerini ve dev-

letin ileyiinde kendi karlarn gzetecek dzenlemelerin yaplmas yolunda aba harcadklarn gryoruz. Bu manzara, Roma'nn tarihteki ilk

karmak siyasi entrika denebilecek hamlelerin yan sra, temkinli ve dikkatli admlar atan ilk "yeralt rgtlenmeleri"ne de sahne olduunu koyuyor ortaya.

Pythagoras Kardelii'nin knden sonra dalan kurmaylar ara-

snda Romaya gelen deneyimli ve yetkin bir grubun, bunlar arasnda en

dikkate deer stratejik rgtlenmelerden birine sahip olduunu grdk.

ok ak biimde Delphi ve Cumae kentleriyle sk balar ieren ve Sibyl

geleneinden "kitaplar" dhil ciddi bir bilgi destei alan bu grup, etkili bir

hamleyle Sibylline Kurulu'nu da denetimi altnda tutmu ve yukarda zet-

lemeye altm deiimlere nayak olmutu. Peki, ama Roma tarihinin

bu glgeler ardnda saklanan, strateji uzman siyasi elitlerinin amac neydi

tam olarak? Bunu anlamak iin, tarihilerin yllardr tarttklar ve ara-

trdklar bir baka soruyu, Pythagoras Kardelii'nin Kroton'da neyi amaladn ve ne yapmaya altn incelemek gerekecek.

Arnma ve "Aydnlanma"
Grnrdeki veriler, Kardelik rgtnn ayakta kalan bir grup sekin

yesi iin Romada amalanann, "Kroton'da yarm kalm giriimi yeniden

denemek" olduunu ortaya karyor. Yani, toplumsal dzende gerekleti-

rilecek dnm ve deiimleri belli aamalara blp, "Altn a" olarak

grlen eski, topik eitliki sistemi, grece "modern koullar" altnda yeniden ve yava yava oluturmak.

Pythagoras, "Beden ruhun mezardr" ilkesiyle, insann maddi hrs ve

kar drtlerinin kaba gc, mlkiyeti ve eitsizlii, adaletsizlii yaratt

dncesi zerinde younlayordu. Onun bak asna gre evren, gizli
formln ya da "imzasn" saylar sisteminde ortaya koyan, izlenmesi ve

uyulmas zorunlu bir "armoni" zerine kurulmutu; buna aykr davran-

mak ve evrendeki temel yaratc glerin ileyiine meydan okumakla, ok

eski bir tarihte insanlk "yanl ve tehlikeli" bir yola girmiti.

Pythagoras'a gre bu dramatik hatalarn ardnda, "bedene hapsolmu

ruhun" ilkel ve basit hrslara yenik dmesi yatyordu. nsan evrensel

uyumdan uzaklatran ve ilahi ilkelerden ayr dren etken, basit ve "terbiye edilmemi" bir hapishane olan bedeniydi; o halde, beden arndrlma-

dka, ruhun da ait olduu ycelikle bulumas olanakszd. Yani o topik

grnen sisteme sahip olabilmek iin, ilkin insanlarn bedensel zaaflarndan syrlmas vazgeilmez bir n kouldu.

Bu ok temel ve tipik dnceyle bu kitap boyunca sk sk karlaaca-

z. nsan ruhunun, basit, yceliin ok uzandaki gnlk maddi hrslara

tutsak olduu yolundaki temel saptama, ideal ve "tanrsal olana" erimenin

nndeki en byk engel olarak grlm ve son iki bin be yz yl iinde

farkl varyantlaryla karmza kan "ascetic" (ileci) akmlarn hemen t-

mne damgasn vurmutur. Beden terbiye edilmelidir; maddi hrslarn

getirdii ilkellik nedeniyle ortaya kan "ruhsal kirlenmilik", ancak byle

alabilir ve insann yeryzndeki eit, kardee, bar yaam ancak bu

eitim gerekletikten sonra salanabilir.

Bu inan ve dnceye, aslnda kimileri Pythagoras'tan ok nceki d-

nemlere ait Hint, Pers ve baz Msr kltlerinde de rastlayabiliyoruz. Ancak

"bedensel terbiye yoluyla ruhun zgrle kavumas" anlayn salt din-

sel bir hedef olmaktan karp, eitliki ve bar bir dnya yaratma idealinin basama olarak gren, dolaysyla "siyasi" bir zemine de oturtan ilk
dnce okulunun Pythagoras Kardelii olduunu sylemek yanl olma-

yacaktr.

Kardelik, stadn retisi uzantsnda, dnyann deitirilmesini belli

n koullara bal grr: Eldeki "insan malzemesi" deimedike, eitilme-

dike, ilkel ve basit hrslardan arndrlp evrensel uyumla btnletirilmedike, bir "ideal" olarak deerlendirilen sosyal dzen de d olmann

tesine geemeyecektir. O halde "rgt", ilkin kendini ideale uygun bir

prototip olarak gelitirmeli ve eitmelidir. Kroton'daki sreci ve Kardelik

yapsnn genileme ilkelerini incelediimizde, bu gre uygun davranldn grdk. Be yllk "suskunluk" sonrasnda gerekleebilen inisiyelik
adm, bedensel terbiyenin ilk temel aamasn oluturuyordu. Ardndan,

yelie kabul edilenler, evrensel armoniye uygun bir ideal olarak benim-

sedikleri dzeni ilkin kendileri zerinde gerekletirmek durumundayd-

lar: Ortak mlkiyet, paylamclk, basit ve sade bir yaam, doayla uyum-

luluk ve ruhun eitimi.

Elbette bu sre, ilk be yldan ok daha sanclyd ve kimi tarihilerin

anlattklarna baklrsa Pythagoras'n Krotondaki merkezinde ylp pes

edenlere de rastlanyordu zaman zaman. Byle durumlarda o kii ya yeni

bir be yl iin suskunluk aamasna geri gnderiliyor ya da tmyle Kar-

delik ten uzaklatrlyordu. Yine kimi kaytlara gre ihra edilen yeler

iin Krotondaki merkezin bahesine sembolik bir mezar yaptryordu Pyt-

hagoras ve zerine o kiinin adn yazdryordu. Artk o bir "lyd" ve

idealin dna kmt. Kardelik'se, "yaayan insanlarn" birliiydi.

Kroton'daki yap, i ie geen "halkalar" biiminde dnlmt; tpk

Pythagoras'n evren anlayndaki i ie gemi kreler gibi. ok temel ola-

rak, yakn iliki iinde olunan insanlar, iki ana gruba ayrlyordu: "erdeki-

ler" (esotero) ve "dardakiler" (eksotero) biimindeki bu ayrm, ok sonralar "ezoterisizm" kavramn da douracakt. Be yl baaryla tamamlayp
yelie kabul edilenler, "ieridekiler" arasnda yer almaya doru adm at-

yorlard artk ve onlar zorlu, sabr ve zveri gerektiren bir eitim sreci
bekliyordu. Geride braktklar, baaryla tamamladklar her aamadan

sonra, saladklar geliimi belirlemek zere, "bir iteki embere" terfi ediyorlar. Yani stadn srlarna olduu kadar, hedef olarak belirlenen ideal
toplumu oluturacak nclerden biri olmaya da biraz daha yaklayorlard.

Pythagoras Kardeliinde, "ieridekiler"in bu tr ka i ie emberi

gemeleri gerektii ve stadn yakn evresine girmeye hangi aamadan

sonra hak kazandklar konusu, bugn bizim iin bir soru iareti. Kimi ara-

trmaclar Pythagoras'n krelerle ilgili yaklamndan esinlenerek dokuz

ember, yani "yelik derecesi" ngrrken, kimileri her bir aamann da

ara basamaklara blnm olabileceine dikkat ekiyorlar.

"eridekiler", elbette yeni ve ideal toplumlarn ncleri olduklar iin

nemliydiler. Ancak "dardakiler" byk oranda kazanlmadan, yani dik-

kate deer bir ounluk bedensel ve ruhsal olgunlua tanmadan, istenen

dnmlerin salanamayaca da biliniyordu. Saylarla, matematikle, astronomiyle ve evrenin ileyi kurallaryla bu denli ili dl olan Pythagoras,

"dardakiler"in tamamnn bir gn bu sreci yaayarak olgunlua erie-

cei gibi gerekilikten uzak bir iyimserlie sahip deildi byk olaslkla.

Bunu, istenen ideal topluma ulalana dek, hatta belki onun sonrasnda bile, yneticilik ve ynlendiriciliin bilge ve deneyimli elitler tarafndan yrtlmesi dncesinde de grebiliyoruz.

Pythagoras'a gre varlmas gereken ideal nokta olan paylamclk,

eit haklar ve bar dzen, bir "liderlik" oluumunu gereksiz klmad

gibi, onun nemini daha da artryordu. Yani her durumda, gvenilir ve deneyimli bir "elit liderler" grubuna ihtiya vard. Bu liderlik, o konumu elin-

de bulunduran insanlara maddi stnlk, eitlik ilkesine aykr bir kar

salamyor; yalnzca manevi ve dnsel saygnl ve "karar alma" yet-

kinliini vurguluyordu. "Kan ba" ve hanedan ilikilerine deil, bireysel

yetenekler ve niteliklere bal bir liderlikti sz konusu olan. Ama bu liderlik mekanizmas dnda onun hedefledii ideal toplum, tam bir eitlik ve
kardelik ilkesine dayanmak durumundayd.

Btn bunlar, Kardelik iin, hem i eitimi, hem de "dardakiler"e

kar kendilerini tanmlama ve tantma yntemlerini nemli klyordu.

"Ik" dardan grlebilmeli, ancak niteliini kavramak ve ona yaklamak

isteyenler, ancak "ieridekiler"den biri olduklar taktirde bu konuma ulaacaklarn bilmeliydiler, ieride gven ve bilgi, dardaysa n ve saygnlk

nem kazanyordu ksacas.

Pythagoras, "Herhangi bir hayvann, etini yemek iin kann dken kii,

kolaylkla bir insan da malna, mlkne, karsna sahip olmak iin ldrebilir" diyordu, vejetaryenliin "derin" aklamasnda. "Eer zenginlik geti-

ren bir mlkiyetin olursa, yitirecein imtiyaz ve karlarn da olur; bunlar

korumak iin barbarlaabilirsin" diyerek de, ruhun olgunlamasnda ve

"bedensel hapisten" kurtulmasnda kritik ilkelerden birinin, mlkiyet ve

zenginlik hrslarndan arnmak olduunu vurguluyordu.

Geleneksel Yunan sosyal yaamnda kadnlar siyasi ve dnsel etkin-

likliklerden dlanp uzak tutulurken ve erkek nitelikleri abartl bir yakla-

mla yceltilirken, Pythagoras "Aydnla bir kadnn eliyle ulamaktan"

sz ediyor ve Kroton'daki kardelie kadnlar da ye olarak kabul ediyor-

du. Ne de olsa o, Samoslu bir bilge kadnn olu ve Delphi'deki Pythia'nn

rencisiydi; evrensel gcn sahibi "Yce Varlk"la, doann yneticisi

Dnya Anne'nin "ayn Birliin paralar" olduunu dnyordu. stelik

hedefledii ideal dzenin ekirdeinin anaerkil dnemde yattnn da far-

kndayd; dolaysyla "cinsel ayrmclk", iddetle uzak durulacak kirlen-

miliklerin banda geliyordu.

Daha nce de dikkat ekmitim; Krotona uzaktaki bir adadan gelen ve

soylu olmayan bir yabancnn, ok ksa sre iinde nfuz sahibi bir lider
haline gelmesi, hele ynetim erkini eline geirmesi allm bir gelime

deildi. Tek bana, hi kimseleri tanmadan, bir tr "gmen" kimliiyle

klasik bir Yunan kolonisine yerleip, felsefi ve bilimsel bir okul yaratmann
yan sra siyasi iktidar da denetimi altna alan Pythagorasn artc ykseliinde, kendi bilgelii ve nnn dnda da etkenler aramak gerekiyor.

Bu noktada, onu yetitirip belli "grevlere" hazrlayan Delphi'deki

Pythia'nn, tm Yunan kolonilerindeki saygnlk ve prestijini gzden uzak

tutmamakta yarar var. Pythagoras byk bir olaslkla Kroton'a geldiinde,

Kardelik rgtnn ekirdeini oluturacak hazr bir grupla ve onu kabullenmeye istekli bir kentle karlamt ki, ona bu zemini salayann Pythia

olduunu sylemek abartl saylmamal. Birka yl iinde misafir filozof

konumundan, Krotonu ve evre kolonileri denetimi altnda tutan bir lidere

dnmesini baka trl aklamak kolay deil. Yani grne baklrsa

Pythagoras, "sabrl ve uzun" dnmlere bal bir ideali savunmakla bir-

likte, frsatlarn ekiciliini kullanmak ve kimi aamalar hzla gemekten

saknmamt. Kardelik rgtnn ilk inisiyeleri arasnda, soylu olmad
iin Kroton'un eski aristokrat ynetimi tarafndan ikinci snf saylan, an-

cak buna karn hatr saylr bir zenginlie ve nfuza da sahip olan Milo

adl tccar da vard. Anlatlanlara gre Milo'nun kz kardei Theano, sta-

dn saylar giderek artan kadn hayranlarndan biriydi ve aradaki ya farkna aldrmadan Pythagoras'la evlenmiti. 135

lk mritlerden biri olmasnn yan sra kz kardei araclyla Pytha-

gorasla akrabaln da ortaya kmas, Milo'nun kardeliin kurulmasndaki byk maddi katklarn aklyor. Pythagoras mlkiyeti ve zenginlii

135

W. Rouse BalI, "A Short Account of the History of Mathematics", s: 20

reddeden, bunlar ideale erimek ve ruhu olgunlatrmak yolunda almas

gerekli engeller olarak gren bir dnya grne sahipti ama amalarn

gerekletirmesinde yardmc olacak Kardelik rgtnn olumas iin de

maddi destee ihtiya duymu olmalyd. Toplant merkezleri, okul, eitim

srecindeki temel harcamalar iin baz kaynaklara ihtiya duyduunu n-

grmek zor deil. Milo'nun bu noktada ok temel bir ilev grd ve btn mal varln Kardelik iin harcad sanlyor. 136

Pythagoras Kardeliinin, soylulara dayanan iktidar yapsn deiti-

rerek Kroton'da oluturmaya altklar yeni ynetim modelinin, tccar,

kk ifti ve zanaatkrlarn aralarnda bulunduu bir tr "orta snf" araclyla egemenlii "geni tabanl" hale getirme admlaryla baladn

grmtk. Acaba bu, "sabrl ve uzun yol gerektiren" bir sre iin ngrlm zorunlu ara aamalardan biri miydi, yoksa koullarn gerei olarak

m soylu olmayan ama belli bir zenginlii elinde tutan sosyal gruplar desteklenmiti?

Bunun yantlar ok ak olmasa da, Milo'nun verdii destein, hi de-

ilse ilk etapta tccar ve zanaatkr kesiminin ne karlmasnda etkili ol-

duunu sylemekte saknca yok gibi grnyor. Pythagoras iin deiim ve

dnmler zaten bir elit nderlik gzetiminde ve kk admlarla gerek-

letirilmek durumundayd; stelik asl temel hedef, g ve nfuz salandk-

tan sonra yaama geirilecek temel eitimde, yani insanlarn "ruhlarnn"

olgunlatrlmasndayd. Bu nedenle, zenginlii ve mlkiyeti reddeden bir

okulun, maddi gce sahip nemli yelerin salad olanaklardan yararlanmaya almas "oportnizm" (frsatlk) olarak grlmemeli.

Bir yerlerden balamak ve bir noktadan yola kmak durumundayd

Pythagoras ve ilk admda hi kukusuz maddi g ve destek gerekiyordu.

Ancak bunun elde edilii, ideale giden yolda izlenecek stratejilerde sapma-

lara ve yozlamaya neden olur muydu acaba? Krotonda bunun ksmen yaandn; soylular iktidardan indirilmekle birlikte, varlkl orta snf zeri-

136

Dolores Ashcroft-Nowicki - J. H. Itminan, "Magical Use of Thought", s: 38

ne kurulu yeni bir "kent eliti" oluturulduunu; bu sre iinde felsefe ve

siyasetle, ekonomik yaklamlar arasnda ortaya kan tutarszln, Kardelikte i btnln sarslmasna neden olduunu syleyebiliriz. Bu, "ideal toplum"u hedefleyen tm ak ya da kapal rgtlenmelerin ve siyasi
hareketlerin temel amazlarndan birini oluturmaktayd ve izleyen yzyl-

lar, binyllar iinde defalarca yaanacakt.

Sonuta Pythagoras Kardelii, uzun vadeli hedeflerle yola kt Kro-

ton ve komu kolonilerde, toplumsal dengeleri gzetmekte urad baa-

rszlk bata olmak zere, ok sayda temel stratejik hata yapt iin k yaamt. Her eyden nce, toplumsal dalgalanmalarn dinamik bir
nitelie sahip olduu ve honutsuz yoksul kitlelerin, iktidar hedefleyen
g sahibi kitlelerce kolayca kendi amalar iin ynlendirilebileceklerini

gz ard etmilerdi liderler. Farkl Yunan kolonilerinde bamsz gruplarca

srdrlen hareketlerin arasnda salam bir koordinasyon kurulmas ge-

reklilii kmsenmi; merkezi bir yap hedeflenmedii iin oluan paralanmlk, Kroton'la Sybaris arasndaki beklenmedik gerginlikte yzeye
kmt.

Ekonomik alanda hzl ve honutsuzluu giderici, yoksulluun nne

gemeye ynelik admlar atlmad iin, yoksullarn fkesiyle yz yze gelinmiti. Kaba gce deil, "bilgelik ve saygnla" dayal bir iktidar modeli

hedeflendiinden, askeri anlamda sahip olunan zaaflar, gibi byyen

ayaklanmalarn bastrlamamas sonucunu dourmu ve en az yirmi yl boyunca harcanan btn abalar, rgtn dalmasyla boa gitmiti.

Demek ki, felsefi ve mistik eitimle bitmiyordu her ey; siyasi mcade-

le iin, rgtl bir fiziksel gce de gerek duyuluyordu. Ama btn bunlar

dikkate alan ve koullara uygun davranan bir ynetim, amalanan idealin

tam kar kutbuna kaymaz myd? Bir dier temel amaz da, bu noktada
ortaya kmt.

deal toplumu hedefleyen bir hareket, ynetimi ele geirdii bir kentte,

sahip olduu konumu korumak iin "devlet" mekanizmasnn fiziksel ara-

larndan yararlanma ynnde tercih kullanrsa, bizzat kendi idealine ters

dmeyecek miydi? k sonras ayakta kalan ve ideal zerine dnmeye devam eden Kardelik yeleri iin btn bunlar, Kroton deneyiminin
getirdii temel dersler arasnda yer almaktayd.

Roma'da Cumhuriyet dneminde yaanan gelimelere bu gzle bakt-

mzda, sz konusu derslerin yeni deneyimde bir biimde etkili olduuna

ilikin izler bulabiliyoruz. Birincisi, hedefe giden yolun her eyden nce
"insan malzemesini yetitirme ve hazrlama" evresinden getii ok daha
net olarak anlalma benziyor. Kardelik yelerinden oluan grup, Roma'da sessiz ama etkin bir siyasi parti gibi davranrken, iktidar btnyle

ele geirmeyi deil, "gereken zamana dek" kontrol etmeyi amalyor yal-

nzca. ktidar mekanizmasn elde tutmann, birok bakmdan "yar kapal"

olmas gereken bir rgtsel yapy dorudan doruya "hedef haline getir-

dii, Kroton deneyiminden ok iyi anlalma benziyor.

Ama Roma'da zaten Kardelik iin baka trls de pek dnlemez-

di; nk Krallk devrildikten sonra ortaya kan yeni rejimde snfsal ncl stlenmi grnen patrici'ler bile, birtakm genel ortak karlar dnda, btnlkl bir ideolojiye ya da siyasi tavra sahip deildi ve

Roma'da iktidar mcadelesi, snf ya da "sosyal tabaka" kaygsnn dnda,

g ve nfuz elde etmeye alan irili ufakl birok grup arasnda yaan-

yordu. Kroton'dan Delphi ve Cumae'ye kaan, oradan da "Sibyl destekli"

olarak yeni bir stratejiyle birlikte Roma'ya gelmi olduklar dnlen

Pythagoras rencileri, zaten isteseler de dorudan iktidar elde tutacak

bir siyasi zmreye dnemezlerdi; hele birounun katledilmesine neden

olan byk bir yenilginin anlar henz bu kadar tazeyken.

Konsln Akl Hocalar

Bu nedenle, gemi deneyimlerden de yola karak, farkl ve daha sis-

temli bir "yol plan" karlm gibi grnyor. Cumhuriyet'in ilk konslle-

rinden biri olan ve Krallk rejiminin devrilmesinde kritik bir rol stlenen,
Tarquinius'un yeeni Brutus'un, Delphi'deki Sibyl (Pythia) ile yakn iliki-

leri nedeniyle, Pythagoras'n rencileriyle de bir biimde balantl oldu-

unu dnmek iin yeterince nedenimiz var. Brutus, Kral'dan ve onun

oullar olan kuzenlerinden nefret ediyor, ynetimi ele geirme hrsyla

yanyordu. Bunu Pythia ile yapt o nl grmeden de biliyoruz. Delphi

seferinden ksa bir sre sonra ortaya kan bahaneyle Tarquinius'un dev-

rilmesi ve oluan Cumhuriyet rejiminde Brutusun konsll stlenmesi,

hi de rastlant deil gibi grnyor.

Bata Livius olmak zere geleneksel kaynaklara bakarsanz, Brutus,

adnn anlamn hak eden, pek "zeki" olarak adlandrlamayacak (Brutus

"aptal" ya da "bn" anlamna gelir) bir patrici'ydi. Ayrca bir kral devirip

yeni bir rejimin ncln stlenecek kadar atak ve yrekli olmak bir
yana, silik kiilii ve rkekliiyle tannyordu. O kadar ki, salt Tarqui-

niusun gazabndan payna deni almaktan korktuu iin, kendisine ne

sylenirse yapmaya ve gz nnde olup dikkat ekmemeye alyordu Livius'a gre. Bir yandan iin iin "yneticilik" hrsn iinde tadn, Pythia'dan ald tyo zerine "topra pme" hikyesinden biliyoruz. Ama
Brutus, byle byk bir sosyal dnmde liderlii stlenecek denli gl

ve karizmatik biri deildi kesinlikle. Livius da "Brutus'un bir anda yrekli

bir lidere dnmesiyle" ilgili olarak Roma soylularnn dt aknlktan, altn izerek sz ediyor. 137

in cesaret ve karizmayla ilgili ynleri bir yana, Brutus'un aklnda

Cumhuriyet gibi bir fikrin kesinlikle olmadn; onun yalnzca "Kral olma"

dleri beslediini biliyoruz. O halde bu artc "cesur dnm"n yan

137

Titus Livius, a.g.e, Kitap I, s: 112

sra Tarquinius'un hrsl yeeni, yeni dncelerle de donatlmt bir bi-

imde; stelik tam da Delphideki o kritik ziyaretten dndkten ksa bir

sre sonra. Belli ki arkasnda, onu hem yreklendiren, hem de yeni idealle-

re ynlendiren birtakm "akl hocalar" vard.

Bunlardan birinin Delphi'deki Pythia (Sibyl) olduunu tahmin etmek

hi g deil. Dierleri de, yine Pythia ile olan kkl ve yakn balarndan
dolay, ancak Pythagoras'n rencileri olabilir. Cumhuriyet rejimini ve

onun gerektirdii sosyal ve siyasi kurumlamalar, daha sonra Cicero dhil

ou Romal dnrn de kabul ettii gibi, Pythagoras'n izleyicileri ge-

tirmilerdi gndeme. Ancak "ateten gmlei" giymekten bu kez uzak

durmular, yani iktidar dorudan avularnn arasna almaktansa, uzaktan
ve yava admlarla denetlemeyi yelemilerdi.

Kitlelerin eitimi ve rgtlenmesi, belli ki Roma deneyiminde onlar

iin ok daha birincil sorunlardan biriydi; bu nedenle Sibylline kurulunu

ellerinde tutarak, kendi dnce sistemleri ve ideallerini yerletirmede

"rgtsel ara" olarak kullanacaklar tapnmlar ve gizem kltlerini, "din-

sel kararlar" grnts altnda Roma'ya sokmular ve kurumlatrmalard.

Bu faktrleri dikkate almadnzda, Sibylline Kitaplar araclyla Ro-

ma'nn yaamna entegre edilen btn o fantastik tapnak sistemlerini ve

ezoterik rgtlenmeleri "birer idari tasarruf" olarak anlamlandrmakta

zorlanrsnz.

Bata da belirttiim gibi, Kroton'daki stratejiyi artrr biimde, top-

lumsal yapda gerekli dinamizme sahip "hedef kitle" olarak pleb'ler seildi,

ilk elli yl boyunca yaanan karmaann bitiminde net olarak grlen tek

elle tutulur sonu, bir "soylular rejimi" olarak ortaya kan Cumhuriyet'in,
patricilerin deil, pleb'lerin glenmesini saladdr. Tim Cornell ve John

Matthews, ilk yllardan itibaren pleb alkantlarnn temelinde "bor yknden kurtulma ve ekonomik kaynaklarn daha eit dalmn salama"

taleplerinin yattn belirtiyor. 138 sadan nce 494 ile 287 yllar arasnda

tam be kez bavurulan ve hepsinde de istenen sonularn elde edilmesini

salayan Secessio (ekilme) hareketinin, ok byk bir olaslkla belli bir

"mentor grubu" tarafndan pleb'lere "retilmi" bir eylem olduunu vur-

gulamtm. Bu da gsteriyor ki Kardelik, geni tabanl bir yap iin ekonomik gstergelere ve kaynaklarn adil dalmna, bu kez ok daha fazla

nem veriyordu. Birey ya da ailelerin sahip olduu toprak miktarna snr-

lamalar da bu nedenle getirilmiti zaten. Neredeyse yz yl boyunca, birilerinin sistemli olarak pleb ve patrici toplumlar arasndaki ekonomik ve
sosyal farklar eritmeye ynelik bir stratejiyi perde arkasndan uygulama-

ya altn gryoruz.

Kroton deneyiminden karlan bir baka ders, "byme"yi salamak

iin kentler aras iletiimin ve merkeziyeti bir yapnn oluturulmas gerekliliiyle ilgiliydi. Bu o denli iyi kavranmt ki, Latinler, Etrskler ve en
gneydeki direngen Yunan kolonileriyle giriilen ypratc savalara karn,

Cumhuriyet politikas yenilgiye uratlan halklar zincire vurup bask altna almay deil, onlar "birlie entegre etmeyi" ve bu yolla ayn btnn

paras olmaktan ileri gelen hak ve avantajlarla tantrmay yelemiti.

"Romann yenik dm dmanlarna kabul ettirdii son zm, ay-

dnca ve sonunda her iki tarafn da olduka yararnayd" diyor, Cornell ve

Matthews. "Roma devletine tam ya da yar yurttalkla katlmam olan

topluluklar, balaklk anlamalaryla Roma'ya balanmlard. Beklenebilecei gibi, talya'daki birok baka devletler, askeri bir yenilginin sonularna katlanmaktansa, Romallarla gnll balaklklar kurdular." 139

Sonuta, sa'dan nce nc yzyln sonlarna yaklaldnda, artk

talyann btnne egemen olan gl bir Cumhuriyet vard ortada ve

durmaya da pek niyetli grnmyordu. Yine Krotondan karlan dersler

sonucu, iyi rgtlenmi bir askeri gce de byk nem verilmi ve (. 390

138
139

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 26

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 39

yaznda Romay yamalayan Galyallarn aknlarnda olduu gibi) zaman

zaman iine dlen ok tehlikeli durumlara karn, Akdeniz'deki en byk

devletlerden biri yaratlmt.

kinci yzyl balarnda Kuzey Afrika, Sicilya ve spanyada etkili olan

gl Kartacallarn yenilgiye uratlmasndan sonra, "dnya devleti"nin

nnde pek az engel kalma benziyordu artk. stelik Sibylline Kurulu ka-

raryla Magna Mater klt de btnyle Roma'ya tanmt ve halk Hannibal karsnda elde edilen zaferlerin, "Dnya Anne'nin Roma'ya armaan"

olduuna inanyordu. Dou'ya doru ilerleyi, hibir sava ya da atma

gerektirmeksizin byyen yeni gcn bir paras olmay gnll olarak
kabul eden Yunan kentlerinin de katlmyla, iyice hzlanmt.

Ama acaba "perde arkasnda" kalmay yeleyip iktidar ve stratejik ka-

rarlar uzaktan denetlemeye alan ve ye says da on kiiye karlm

Sibylline kurulunu, bu yoldaki gl ynetsel aralarndan biri olarak kul-

lanan Kardelik asndan, her ey yolunda myd? Yoksa bu yz yllk

sre iinde yine temel hatalar yaplm ya da ideallerde ciddi bir erozyon
yaanm olabilir miydi?

. 509 ylnda Cumhuriyet kurulduunda, ekonominin can damarn

tarm oluturuyor ve byk miktarda ekili topraklara sahip olan patriciler

bile kendi iftliklerinde, aile bireyleriyle birlikte fiilen alyorlard. "Or-

taklk" yeni yeni yaygnlamaktayd; az miktarda topra olan kk iftiler ya da kente yeni gelmi mlksz gmenlerin bir ksm, temel ihtiya-

larn karlayacak geliri elde edebilmek iin, belli bir cret karlnda

soylularn topraklarn da iliyorlard. Yani beinci yzyl balarnda Roma'da "kleler" ad altnda belirginleecek bir snftan, zellikle de tarmsal

retimde emek arznn byk blmn stlenen kle ordularndan sz

etmek mmkn deildi.

Bu durum, Cumhuriyet'in ilk yllarnda politik kurumlamada u ya da

bu oranda sz sahibi olmay baaran Kardelik yelerinin, bir sosyal snf

olarak klelerin varl sorununu "ihmal edilebilir" bir gerek olarak deerlendirmelerini aklayabilir. Soylularn ve byk toprak sahiplerinin

savalar srasnda elde ettikleri kleler, genellikle bireysel ev hizmetlerin-

de kullanlan kk bir kesimi meydana getirmekteydi. Dolaysyla bir "k-

le sorunu" ufukta bile gzkmyor ve toplumdaki temel eliki, Roma'nn

kurucu babalarnn ailelerine mensup patrici'lerle, kente yeni gelmi

pleb'ler arasnda belirginleiyordu.

Bu nedenle denge ve "geni taban" araynda temel hamlelerin, "do-

utan soyluluk" kavramn ypratarak, nfusta giderek daha byk oun-

luu elde eden pleb'leri ekonomik kaynaklara daha fazla ortak etmekten

getii dnlmt belli ki. Cumhuriyet'in henz on beinci ylndayken

yaanan ilk Secessio eyleminden itibaren hem ekonomik hem de siyasi an-

lamda pleb'leri destekleyen; Sibylline kurulunun kararlaryla Romaya ta-

nm dou kltleri araclyla onlar "eitme" ve rgtleme iini stlenen

Kardelik yeleri, "yeni toplumun" ekirdeini, kendini beenmi ve cahilliinin farknda olmayan patrici'ler yerine, pleb'ler arasndan yetitirilmi
genie bir elit kesim zerinde oluturma stratejisini benimsemilerdi.

Byyen Trajedi: Klelik

Ancak, zellikle . 390'daki Galya alanlarnn yaatt kbus gibi gn-

lerden sonra, zaten "asker toplum" geleneklerine sahip Roma'da, rgtl

silahl glerin gelitirilme ve eitim ileri de bir devlet politikas haline

getirildiinde, sorunlar da ufukta grnmeye balyordu yava yava. Roma, "yaylma ve genileme" politikasn savunma amal uygular grnse

de, ok temel bir ekonomik sorunun dayatcl sz konusuydu: Nfusu

giderek artan Romay besleyecek tarmsal kaynaklar, kk bir Latin birliinden farkl olmayan bu dar snrlar iinde yeterli miktarlarn ok altn-

dayd. Tepeler zerine kurulu Roma, ekonomisini salam tutmak iin tar-

ma elverili geni ovalarn yer ald kuzey ve gneye doru hzla ilerlemek
ve yaylmak zorundayd.

Bu zorunluluk "fetih politikasn" seeneksiz biimde dayattnda, sa-

vasz yaayamayan ve bu nedenle srekli ordusunu byten bir Roma

toplumu olumaya balad. Fethedilen blgelerdeki yeni tarm alanlar, "ia-

e" sorununu zer gibi grndke, bir baka "yan etki" de ister istemez
belirleyici olmaya balyordu Roma ekonomisinde: Kleler.

Her savata, daha byk miktarlarda tutsak ele gemeye baladka,

bunlardan "bedava emek" olarak yararlanma eilimi, Roma'da kle tccar-

ln bal bana krl bir i haline getirdi. ounlukla ordunun ileri gelen
subaylar denetliyorlard kle trafiini. Yzlerce, binlerce tutsak, Roma'nn

byk toprak sahiplerine satlyor ve giderek genileyen latifundia adl bu

tarm iletmelerinde boaz tokluuna altrlyordu. talya'nn fethi tamamlanp Sicilya ve Kartaca ele geirildiinde kle trafii o denli artmt

ki, Delos kentinde ok byk bir kle pazar kurulmutu ve baz tarihilerin verdii rakamlara gre gnde 10.000 insan kle olarak satlyordu burada.

Ksacas fetih politikas bymeyi salar ve yeni tarm alanlaryla eko-

nomik amazlar ortadan kaldrr grnrken, engellenemez biimde kle-

cilii Roma devletinin tam merkezine oturtup yerletirmiti. Kiilerin sahip

olabildii toprak miktarnn yasalarla snrlandrlmas, patrici'lerin kontrolsz byyen tarm alanlarn ellerinde tutmalarn bir sre iin engel-

lemiti belki ama bu kez onlarn yanna, servetleri hzla artan pleb toprak

sahipleri eklenmiti. Her iki tabakann zenginleri, aradaki fark eridike

sosyoekonomik anlamda birbirine yaknlarken, bu sahte dengenin zerinde bir yandan da byk toprak sahiplerinin kleci iktidar hzla ykseli-

yordu.

kinci yzylda, Pn savalarnda Kartaca'nn yenilgiye uratlmasn

izleyen dnemde, Roma'da iki bin dolaynda zengin toprak sahibine kar-

lk, saylar yz binleri aan mlksz ve isiz pleb yaad tahmin ediliyor.

Net ve salkl istatistiklerden yoksun olmamza karn, uzmanlarn ze-

rinde birletii tahmini deerler, ynetici snf olarak kabul edilebilecek

toprak sahibi ve nfuzlu kesimin toplam nfusa orannn yzde iki ya da

gemediini gstermekte. Hemen grlecei gibi bu durum, sosyal ya-

pda arl giderek artan bir "denge"nin peindeki Kardelik yeleri iin,

yz yln sonunda elde edilmi ciddi bir baarszlk anlamna geliyor.

Pleb'lerin sosyal koullarn dzeltme stratejisi, yalnzca ve yalnzca,

onlarn arasndan yeni bir "sekin zmre"nin serpilmesini ve geri kalan

ounluun irkin bir "kentli yoksulluk" ile yzlemesini salamt. Artk

devlet iinde siyasi g elde edebilen ve servetini oaltan pleb sekinleri-

nin de aralarnda bulunduu, eskiye oranla biraz daha genilemi bir

"egemen snf" sz konusuydu. Patrici ve pleb tanmlamalarysa, anlamn

yitirmekteydi yava yava. ktidarla yakn olan, tm nfuzlu aileler "soylu-

lar" olutururken, servet ve gce kavuanlar dndaki tm plebler yalnz-

ca "halk" olarak anlyordu.

Uzun sren patrici - pleb mcadelesinin sonunda olduka garip ve al-

lmadk bir durum da ortaya kmt: Birer "zgr yurtta" olarak, aama

aama sosyal ve siyasi haklara kavuan, ancak kendi toprana ya da iyerine sahip olmayan ezici ounluktaki bir pleb topluluu, resmen "isiz"di.

Bu kitleler, "alma"y da istemiyorlard aslnda. Eer ellerinde ileyecek-

leri topraklar, ticaretle uraacak birikim ve ilikileri ya da kendilerini ye-

titirdikleri bir zanaatlar yoksa ne i yapabilirlerdi ki? Klelik messesesi,

toplumsal yapya ciddi biimde damgasn vurmutu. Toprak sahipleri ve

egemenler, cret deyecekleri ve yanlarnda altracaklar zgr insanla-

r deil, boaz tokluuna "art rn" yaratacak kleleri istiyorlard iftliklerinde. Kentin imar ilerinde, inaatlarda, temel altyap hizmetlerinde yine
kleler kullanlyordu.

O halde, gnll olarak klelii kabul etmedii taktirde, tarmn eko-

nominin can damar olduu bu toplumsal yapda bir pleb iin ok az see-

nek vard: Glyse ve savamay biliyorsa, askerlii seerek orduya kat-

labilirdi; nfuzlu tandklar varsa resmi kurumlardan birinde kk bir i

edinebilirdi; deyemedii taktirde kle durumuna deceini bilerek, yk-

sek faizli bor alabilir ve ticareti deneyebilirdi ya da btn gn kentte ay-

lak aylak gezmeyi seebilirdi. Pleblerin, yani "zgr halkn" ounluu, bu

son seenei yeledi.

Bylece ikinci yzyl sonlarna gelindiinde, Roma'da garip, zmsz

bir sorun olutu: "zgr insan" haklarna sahip halk kitlelerinin ounlukla

alabilecek ileri olmad iin, olduka kalabalk, huzursuz, her an "sos-

yal patlama" gerekletirip kargaa karmaya aday bir gruh ortaya kt

kentte. btnl ve "huzuru" salamak adna, pleb'lerin temel gereksinimleri, yani "iaeleri", devlet tarafndan karlanmaya balad. A kalma-

yan, sokakta yatmak zorunda olmayan, ama kt koullar altnda yaayan

bu "isiz" insanlar oyalamak iin, dzenli aralklarla festivaller, spor gs-

terileri, gladyatr oyunlar dzenlemek de devletin stratejilerinden biri

haline gelmiti.

Artk kent merkezinde bir avu zengin, servet sahibi, nfuzlu insann

yaad grkemli semtler ve bunlarn hemen dndan balayp halkalar

halinde genileyen "varolar"dan oluuyordu Roma. Su ve kanalizasyon
gibi altyap hizmetleri, yalnzca zengin semtlerine zgyd. Giderek da

doru byyen varolarda insanlar her trl hijyenik kouldan uzak, kt

artlarda yayor ve yangnlarla, salgn hastalklarla sk sk yz yze gelmelerine karn, salt temel gereksinimleri karland iin, tepkilerini yalnz-

ca zaman zaman kent merkezine yryp homurdanmakla dile getiriyorlard.

Krsal blgelerdeki yerleimlerde durum aa be yukar aynyd:

Byk toprak sahipleri latifundia'larnda kleleri altryor; topraksz ya

da kk topraa sahip kyller, Roma ordusunda grev alarak stat elde

etmeye urayorlard. Belki byk sorunlardan biri de buydu aslnda. Lejyonlarn dnda Roma ordusunun temel atsn, krsal kesimdeki yoksul

insanlar oluturuyordu ve nl tarihi Eric S. Gruen'e gre bu kitleler, "potansiyel patlayc madde" niteliine sahipti. 140 Pleb ounluuna yaslanan

bir ordu, bu kitleler honut edilmedii ya da "ajitasyon" yoluyla gururlar

okanp etki altna alnmad taktirde, olduka tehlikeliydi. Pleb honutsuzluu kentlerde de su orannn grlmemi biimde ykselip asayiin
sarslmasna neden oluyor ve Cumhuriyet'i aktan aa tehdit ediyordu.

Byme ve genileme, komu kentlerle yaplan kk savalarn te-

sine gemeye balad andan itibaren Roma hem ekonomik hem de sosyal

olarak ciddi sorunlarn iinde bulmutu kendini. Kartaca'yla yaplan Pn

savalar srasnda, ilk kez "uzun sreli askerlik" ve "dzenli profesyonel
ordu" gereklilii ortaya km ve fetihler srdke bu politikann kanl-

maz olarak uygulanmaya devam etmesi, ikinci yzylda Roma ordusunun

130 bin kiiden oluan bir askeri gce erimesi sonucunu dourmutu. Bu,
toplam nfus iinde hayli yksek bir oran oluturuyordu: Cornell ve Matt-

hews'a gre Pn savalarndan sonra herhangi bir dnemde silahaltndaki

insanlarn toplam nfusa oran, yzde on dolayndayd. 141

Askeri gcn byk ounlukla krsal kesimden salanmas da, tarm

retiminin sreklilii ve dzenine darbe vurmay srdryor; ortalama

yedi yl silahaltnda kalmann getirdii retimden uzaklama bir yana, kk iftinin savata lmesi ya da alamayacak biimde yaralanmas, ailesini ok zor durumda brakyordu. Bu gelime, fetihler srasnda elde edilen kazan ve yeni klelerle servetini artran yeni soylu kesime, gsz ve

borlu duruma den kyllerin topraklarn ok ucuza satn alma olana

salyordu. Bylece, bir zamanlar "zgr kyl"ler tarafndan iletilen k-

k topraklar, zerinde yalnzca kle ordularnn altrld latifundia'lara dnrken, topran yitiren insanlar da aresizce kente gerek isiz
pleb nfusunu kabartyordu.
140
141

Eric S. Gruen, "The Last Generation of the Roman Republic", s: 358

Tim Cornell - John Mathews, a.g.e, s: 55

Dier yandan, Roma'nn ekonomisi, talya'nn ele geirilmesi tamam-

landktan sonra bir sava ve fetih ekonomisine dnmt neredeyse. Ticarette Romann zm, arap, zeytin ve silahtan baka satacak rn yok-

tu; oysa hzla zenginleen ve hesapsz bir lks iinde yaamaya balayan

egemen snflar, dinmek bilmeyen bir talep patlamas iinde, komu lkelerin "ykte hafif pahada ar" lks rnlerine yneliyordu ki, bu da ciddi
biimde byyen bir ticaret an oluturuyordu. Devlet bir yandan bu
a dengelemekle uramal, bir yandan da giderek kalabalklaan ve pro-

fesyonel hale gelen ordusunu beslemeli; kentlerdeki pleb ynlarnn ihtiyalarn karlamal; imar ilerine maddi olanak bulmalyd. Grnrdeki

tek yntemse, genilemeye ve fetihlere devam etmekti artk. Tpk dibe

batmamak iin ak denizde yzmeye devam etmek, bunun iin gerekli

enerjiyi salamak iin de nne her kan yemek zorunda olan kpekbalklar gibi, Roma da, ekonomisinin iyiden iyiye bir enkaza dnmesini n-

lemek iin fetihleri srdrmeli, hesaplarn ganimet ve hara zerine kurmalyd.

Ancak bu, kanlmaz bir ksr dngy birlikte getiriyordu. Fetih iin

ordu bytldke, masraflar da ayn oranda artmaktayd. Daha da kts,

devletin iindeki nfuz ve prestij, giderek kent merkezindeki siyasilerden,

emri altnda kalabalk birlikler barndran komutanlara gemekteydi. Senato, "bar" zamanlarnda bu "tehlikeli" silahl gleri nasl denetim altnda

tutacan bilemediinden, askerleri Roma'dan olabildiince uzak tutma

yntemini benimsemiti ki, bunun yolu da srekli bir "sava politikas"ndan geiyordu. Birlikler birbiri ardna spanyaya, Galya'ya, Britanya'ya, Bat Anadolu'ya ve Kuzey Afrikaya yollanyordu artk.

Cumhuriyet rpnyor
. 133'te, Tiberius Gracchus adl bir tribn, toprak dalmndaki eit-

sizliin ve topraksz kalan kyllerin isiz ynlar bytmek zere kent-

lere gnn engellenmesi iin, olduka kapsaml bir toprak reformu

nerdi. Aslnda Gracchus yeni bir ey gndeme getirmiyor, yasalarda belirtilen toprak mlkiyeti snrlamasnn ciddi biimde uygulanmasn istiyor-

du. nk snrlamalarn kesinliine karn birok byk toprak sahibi yasalar umursamadan, sahip olduu tarm alanlarn, belirlenen miktarn
ok zerine kacak biimde artrmlard.

Byk toprak sahiplerinden, bu neriye sert ve inat bir direni geldi.

Ancak Gracchus, hem kylln hem de kentlerdeki pleb'lerin youn des-

teini almt. Toprak reformuyla ilgili yasa teklifini, vakit yitirmeksizin

oylamaya sundu. Olduka basit ve uygulanrl kolay bir teklifti bu: Bir
toprak komitesi kurulacak ve bu komite, soylularn belirlenen snrlar

aan topraklarna el koyarak bu mlkleri kk paralar halinde yoksulla-

ra datacakt. Soylularn direniine ve tepkisine karn, lkenin her yerin-

den binlerce kyl ve yoksul Romaya akn etmeye ve oylamada

Gracchus'u desteklemek iin gsteri yapmaya balad.

Sonuta, yaamsal nitelik tayan, Cumhuriyet'in tkanan damarlarn

aacak operasyonlardan biriydi bu ve Gracchus'un istedii oldu, reform da

itirazlara karn uygulamaya kondu. Ancak Halk Meclisi'nin desteini alp
senatoyu ikinci plana iten bu "cretkr" lidere, byk toprak sahiplerinin

hnc azalmamt. kinci kez tribn olmak iin adayln koyan ve yeni re-

form yasalar planladn duyuran Gracchus'u engellemek iin bir grup

senatr tarafndan, oturum srasnda kargaa karld. "Yasann gelenekle-

re uygun biimde senatoya danlmadan oldubittiye getirilerek oylamaya

sunulmas" bahane edilmiti toprak sahipleri tarafndan. kan arbedede

Gracchus ve 300 yanda ldrld, cesetleri Tiber nehrine atld; dier

destekileri iin de Cornell ve Matthews'un deyiiyle, "cad avlar" dzen-

lendi:

"Tribunluun dokunulmazl inenmi; siyasal atma, Roma Cum-

huriyeti'nin tarihinde ilk kez kan dklmesiyle sona ermiti. Byle de olsa,
olayn neminin zamannda tam anlamyla anlalmas olas deildir. Top-

rak kurulu varln ve (glklerle karlasa da) almalarn srdrd,

ama baka bakmlardan Roma'da yaam normale dnm grnyor-

du." 142

Gracchus reformlarnn ardnda, hedeflerden sapldn ve yozlama-

nn arttn dnen, artk yakndan tandmz, Cumhuriyet'in kurucularnn geleneini srdren radikal bir grup vard; dolaysyla reformun n

kolayca kesilebilecek gibi deildi. . 123 ylnda, kardei Gaius Gracchus

byk bir destekle, iki kez st ste tribn grevine seildi ve operasyona

aabeyinin kald yerden devam etti. Yeni ve daha ayrntl bir toprak ya-

sasyla talyada koloniler oluturulmasn ngrd; ordunun hizmet dzenini elden geirip iyiletirdi; bayndrlk ilerini finanse edecek kaynaklar

yaratmaya alt; fethedilen yeni blgelerin kaynaklarn daha byk

oranda Roma'ya aktma yntemleri yaratmaya alt. Bu son uygulama,

"smrgeci" bir manta dayanyordu ama knt halindeki bir ekonomide baka bir aresi olmadn da biliyordu Gracchus.

Bata sorduumuz soruya dnecek olursak, sabrl ve sistemli, ayn l-

de de temkinli bir politikayla, kendini riske atmadan iktidar odaklar

zerinde etkili olmaya ve bir yandan da "muhalefet" ekirdeini pleb grup-

lar iinde yetitirmeye alan Kardelik, yz yl akn bir sre Sibylline Kitaplar'nn da desteiyle adm adm uygulamaya alt bir politikada alenen baarsz olmutu. Kroton'daki gibi "kesin ve ykc" bir yenilgi
sz konusu deildi belki ama ne Roma Cumhuriyeti'nin ileyiine istedikle-

ri gibi egemen olabilmiler, ne de kendi temel hedeflerini tam anlamyla

yaama geirebilmilerdi.

stelik sosyal yaps yozlam; ekonomisi km; askeri odaklarn

gc ele geirmesiyle balamasyla zorbalam; pleb patrici kutuplamas

azalrken yeni ve ok daha agzl bir egemen snfn hrslarna yenik

dme noktasna gelmi, "ucube" bir Roma kalmt ellerinde bunca uzun

uralardan sonra. Denetim iyiden iyiye elden kayor, zaman iinde ele
142

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 58

geirerek "ehliletireceklerini" dndkleri "ideal ekirdek" artk gem

vurulamayan korkun bir ejderhaya dnyordu. Dolaysyla, Gracchus

reformlarna, Kardelik kurmaylarnn son byk rpnlarndan biri olarak bakabiliriz.

Sonuta, "Roma yurttal" kavramn Latinlerden balayarak dier

eyaletlere de yaymak ve kitle tabann artrmak isteyen Gaius Gracchus,

"Romal olma ayrcaln" paylamak istemeyen pleb kitlelerinin de deste-

ini yitirmeye balaynca, nc kez tribn seilemedi. Grevden ayrlmasn izleyen dnemde, toprak reformu yasalarn iptal etmeye alan
soylulara kar, yandalaryla birlikte gvde gsterisi yapmak istedi; ancak

bu "anari" yaratmak ve Cumhuriyete kar komplo hazrlnda bulunmak

olarak yorumland ve konsller greve arld. Hazin ve nostaljik bir kala, adamlaryla birlikte bir zamanlar pleblerin Secessio eyleminin s-

na olan Aventinum'a ekilen Gaius Gracchus, burada Roma birlikleri tarafndan kuatld. Kaynaklar, Gracchus dhil bin kiinin Aventinum'da
ldrldn yazyor.

Kardelik, Gracchus'larn ikisinin de ayn trajik sonu paylamasyla

byk bir yenilgi daha almt. Bir ey ok belli olmutu ki, Romada toprak

sahibi soylularn nfuzunu krmak, askerlerin siyasi g sahibi olmalarn

engellemek ve iyice yaygnlap ekonominin temeli haline gelen klecilii

geriletmek mmkn deildi. Mevziler yitirilmi, bir zamanlar etkili olunan

senato koltuklar, eitli danmanlk ve magistra'lklar elden karlm,

geriye bir tek ey kalmt Kardelikin elinde: Sibylline Kitaplar ve onun

denetimini elinde bulunduran zerk kurulun sahip olduu saygnlk ve

prestij. Demek ki zaman, kabua ekilme ve eldeki mevzileri koruma za-

manyd artk; ta ki, yeni bir "frsat" doana kadar.

sa'dan nce birinci yzyln balarnda, Roma kuzeyden gelen youn

ve gl Cermen aknlaryla sarsld, talya'nn kuzeyine dek gelen Cermen

kavimlerinin durdurulamamas o denli byk bir korku yaratmt ki, zaten i karklklara gebe olan talya yarmadasnda glkle salanan bir-

lik de bozulmaya balamt. Latin kentlerinden huzursuzluk ve ayaklanma

sesleri ykseliyordu sk sk.

Bylesi kark bir ortamda, pleb'lerin byk desteini alarak konsl

seilen ve soylulara duyduu nefret ve tepkiyi gizlemeyen Marius, bir sredir Roma snrlarna dek dayanan Germenleri art arda yenilgiye uratt

ve "d gvenlik krizi"ni byk oranda ortadan kaldrd. Hemen ardndan

da, Cumhuriyet halklarnn sahip olduu haklarda reformlara giderek va-

tandalk hakkn yaygnlatrma eilimini izledi ve orduyu, giderek klmekte olan kyl snfna yaslanr halden kurtarp, tam profesyonelletirme yolunda admlar att.

Art arda baarszlklara urayan hak taleplerinin, sertlikle ezilen eit-

lik ve adalet mcadelelerinin sonrasnda kitleler, "bilge ve akll" deil, "g-

zpek ve sava" liderlere zlem duyuyorlard. Onlar adna "bilek gcy-

le" alacak, gl liderler. Bu nedenle yoksullar, Marius'u gnlden

desteklediler; daha farkl nedenlerle ve biraz da aresizlikten tr byle
bir lideri ne srmek isteyen ve bu amala "Marian Partisi" adl bir siyasi

grup oluturan, Kardelik yeleri de. Cermen seferlerinin baarlar ve re-

formlara girime konusundaki isteklilii, Marius'un st ste alt kez konsl

seilmesini salad. Roma tarihinde ilk kez oluyordu byle bir ey.

En byk siyasi destekilerinden Saturninus'un desteiyle, yarm kal-

m bir ii bitirmeye alt Marius: Gracchus'larn toprak reformunu daha

da ileriye gtrmek. Bunu yaparken, Gaius Gracchus gibi, talya yarmadasndaki btn halklara Roma yurtta statsn vermek, toprak dalmn-

da eitlii salamak ve en azndan talya'da sarslmaz bir birlik oluturmak

istiyordu.

"Tasar, Gracchus'larn toprak reformuyla ilgili kanunlarn, daha da

gelitirilmesini istiyordu," diyor Server Tanilli. "eitli eyaletlerde yeni ko-

loniler kurulacak, srayla nce Mariusun askerlerine, sonra Roma yurtta-

larna, son olarak da talyan balaklara -hatr saylr llerde- toprak

datlacakt bu kolonilerde. Gracchus'larn reformlarnn bana gelenler

bu kanunun da bana gelmesin diye, tm Senatoya ant iirilmiti." 143

Ancak benzeri nedenlerle, yani Roma pleblerinin yurttalk ayrcaln

yitirme fikrine scak bakmayp desteklerini ekmeleri zerine, Marius da

yalnz kald. Bir zamanlar kendisini destekleyen gruplarn balattklar

ayaklanmalar, senatoyla bir olarak ezmek zorunda kald ve zellikle de

yeniden soylularla yaknlaabilmek iin Saturninusun tasarsndan desteini ektiinde, iyice prestijini yitirdi.

sa'dan nce 90 ylnda, Roma Tarihi'nde "sosyal sava" olarak adlan-

drlan ve iki yldan fazla sren bir kargaa yaand. talyan kentleri, Satur-

ninus yasasnn karlmamas ve vatandalk haklarnn verilmemesi nedeniyle ayaklanp, kendi federasyonlarn ve meclislerini oluturmular,

Roma'dan ayrlmlard. Bir "dnya imparatorluu" olma zlemlerine sa-

hip devlet, ok ciddi bir paralanma noktasna gelmiti. Ayaklanma ve i

sava bastrmak iin, kkl bir patrici ailesine mensup olan Cornelius Sulla, konsl seildi ve komutanla atand.

Tutucu soylu deerlerini nemseyen, acmasz ve sert bir general olan

Sulla, talyan kentleriyle kanl ve ypratc bir i sava srdrd. Sonuta,

bamszla doru yol alp kendi federasyonlarn kurmak isteyen talyan-

lar ikna edildi ve lke, bakenti Roma olan, eit haklara sahip kentlerin bir
federasyonu haline getirildi. Bir baka deyile, silahlarn brakp ayaklan-

madan vazgemek iin talyanlara yurttalk haklar tannm oluyordu

bylece. Onca kan, bou bouna akmt.

Dier yandan, d tehditler de Romann "sosyal sava"ta g yitirme-

sinden yararlanarak azalmakszn srmekteydi. Asya eyaletleri, doudaki

Pontus Krall'nn glenmesi ve ilerlemesi karsnda ciddi bir tehdit al-

tndayd. Kral Mithridates'i yenilgiye uratmak iin gnderilen bir Roma

ordusu byk bir baarszla urayarak toptan yok edilmiti ve imdi
143

Server Tanilli, "Yzyllarn Gerei ve Miras", Cilt I, s: 500

Yunan topraklarndaki kentler de Roma basksndan kurtulmak iin Mithridates'e bir "mesih" gzyle bakyorlard.

Marius, Cermen aknlarn bastrmann verdii kendine gvenle, byk

bir dou seferine kmay ve Mithridates'i yenerek lkeye kahraman olarak

dnmeyi planlyordu. Ne var ki senato, bu grevi Marius'a deil, "eski soyluluk" anlayna gnlden bal olduunu kantlayan patrici komutana,
Sulla'ya verdi. Ynetimi paylaan ve kart siyasi izgilere mensup olan iki

konsl arasnda gerginlik artyordu bylece. Bu gerginlik, iddeti katlanm

biimde taraftarlarna da yansyacak, artk Romada siyasi mcadele, sokak

atmalaryla yryecekti.

Servenini batan itibaren izlemeye altmz Pythagoras rencile-

rinin bu aamadan itibaren etkinliklerini iyice yitirip, kabuklarna ekildiklerini syleyebiliriz. Marius ile Sulla arasndaki gerginlik kanl bir i savaa
daha neden olmu ve sonuta patrici tutuculuunun ve zgrlk kartl-

nn bayraktar Sulla, askeri bir zaferle Roma'ya girerek iktidar eline geirmi, destekileri tarafndan da dictator ilan edilmiti.

Kardelik iin son snan, gcn ve prestijini yitirmeyen Sibylline

Kitaplar ve bu kitaplardan sorumlu on kiilik kurul (decemviri) olduunu

belirtmitim. Ne var ki, Roma sokaklarna dek yaylan kargaa ve sava srasnda tapnak yangnyla birlikte, resmi kaytlarda belirtildiine gre, bu
kitaplar da kl olmutu. Sulla'nn karsnda eski zerklik ve bamszlk
korunabilecek miydi, yoksa yzyllar sren sabrl mcadele, bu son darbeyle birlikte artk tmyle yitiriliyor muydu?

Gelimeler, henz btn kartlarn yitirilmediini koyuyordu ortaya.

Sulla, ypratc savatan sonra i bar ve dzeni salamak iin, en ok gvenecei unsurlardan birinin, pleb ounluunun byk sayg duyduu

Sibylline kurulu olduunun farkndayd. Sular durulur gibi olduktan sonra,

kurulun ye saysnn on kiiden on be kiiye karlmasn istedi ve bu on

be zel yetkiliyi, yanp giden orijinalleri bir an nce yeniden derlemekle

grevlendirdi. Kardelik artk, Sullann gzne batmadan "gizem kitapla-

rn" bir kez daha oluturmak ve artk salt kendi konumunu korumaya almak durumundayd.

Emperyal Hrslar
Kurul bir biimde varln ve dokunulmazln korumutu belki ama

bu arada, birdenbire ortadan kaybolan Sibylline Kitaplar yerine, bir baka

koleksiyonun yerletirilmesi gerekiyordu. Orijinaller gerekten tapnak

yangn srasnda yanp kl olmu muydu, yoksa birileri tarafndan ortalk

durulana kadar "emin bir yerde" gvence altna m alnmlard? Bunu ta-

bii ki bilemiyoruz. Ama Sulla tarafndan ye says ondan on bee karlp

quindecimviri olarak anlmaya balayan kurul, Roma snrlar iinde uzun

bir aratrma gerekletirip, bir sre sonra orijinallerin yerine yerletirilmek zere, "yeniden derlendii" sylenen farkl bir koleksiyonla geri dnd. Mevziler btnyle yitirilmemiti belki ama Cumhuriyet yava yava

sallanyordu artk Romada ve uzun siyasi mcadelelerin, entrikalarn sonrasnda gelecek kalc bir despotik ynetim, ufukta grnmeye balamt.

Devlet yapsndaki rme, yozlama ve i kargaalar nedeniyle, siyasi

kar salamak isteyen kimi resmi grevliler, yaptrm gcn ve saygnl-

n bildikleri Sibylline Kitaplar'n, izleyen dnemde zaman zaman siyasi

amalar dorultusunda kullanmak istediler. Szgelimi tarihi Caius Sallus-

tius, i sava ve tapnak yangnndan yirmi yl sonra, Cornelius ailesinden

Lentulusun byle bir komplo giriiminde bulunduundan ya da en azn-

dan buna "niyetlendiinden" sz ediyor. Sallustius'a gre, Lentulus, her

yerde "Sibylline Kitaplar'nn, Roma'nn geleceini Cornelius ailesinden
kiiye emanet ettiini; Cinna ve Sulla yneticilik yaptna gre, geriye ka-

lan nc kii olarak kendisinin devletin bana gemesi gerektiini" ileri

srmekteydi ve bu "tehlikeli" davranlar nedeniyle de gzaltna alnd. 144

sa'dan nce birinci yzyln ortalarnda Roma'daki kaotik siyasi yap o

denli endie verici bir dzeye ulamt ki, bizzat quindecimviri yelerinden

biri olan Lucius Cotta, Sibylline Kitaplar'nn, douda Pardarla yaplan savan kazanlmas ve dirlik dzenliin gelmesi iin, Roma'da Julius Caesarn kral ilan edilmesi gerektii kehanetinde bulunduunu ileri srecek

kadar ileri gitmiti. 145 Bu karar kurulun deil, Cottann kendi siyasi terci-

hini dile getiriyordu elbette ve "maksadn epeyce aan" aklamalarnn

yan sra, bunun "ieriden szdrlm bir kurul karar 146" olduunu ileri
srmesi", quindecimviri'de byk rahatszlk yaratacakt. nk Sibylline
Kurulu her zaman Cumhuriyet'ten yana olduu ve drt yz elli yl nce

Tarqunius'un tahttan indirilmesiyle birlikte tarihten silindiini dnd

kralla asla scak bakmad gibi, senatoyu ve Cumhuriyet kurumlarn hie sayan Caesar'n ucuz poplist politikalarna da hi sempati duymamt.

Yine de bu olay, Sibylline Kitaplarnn, sa'dan nce birinci yzylda, zel-

likle de 83teki yangndan ve orijinallerin yok olmasndan sonra, "kurul

d" unsurlarn siyasi amalarna malzeme olma tehlikesiyle karlatn
gsteren, dikkat ekici bir rnek olarak kyor karmza.

Julius Caesar ynetimiyle birlikte, Roma'da Cumhuriyet'in eski gzel

gnlerine dnmenin artk neredeyse bir "olanaksz d" haline geldii sy-

lenebilir. Hem devletin snrlar eski siyasi yapyla kontrol edilmesi g biimde bym, hem de bitmek bilmeyen i atmalar ve kar mcadele-

leri, bunlardan galip kan liderleri amansz bir despotizme yneltmeye

balamt. ktidar yolunda karsndaki en byk engel olan Pompeius'u

yendikten ve Roma'ya (her ne kadar kentte ok sayda destekisi olsa da)

bir tr "askeri darbe" araclyla, g kullanarak sahip olduktan sonra, .

44 ylnda kendisini "yaam boyu diktatr" ilan etmesi, dzen ve istikrar

Caius Sallustius Crispus, "Conspiracy of Catiline and Jugurthine Wars", XI.VII

Suetonius, "The Twelve Caesars", s: 38
146 Jamie Masters, "Poetry and Civil War in Lucan's Bellum ivile", s: 131
144
145

iin onu destekleyen baz gruplar da d krklna uratacak ve devlet

kademelerinde rzgrn Julius Caesar'a kar esmesine neden olacakt. Ayn yl senatoda dzenlenen suikast sonrasnda da, i istikrarn bar yn-

temler ve ynetimlerle salanmas umutlar artk neredeyse btnyle yok

oldu.

Caesar'n ldrlmesi, "Cumhuriyeti komplo" yu kuranlarn hibir

iine yaramayacakt, nk onun yetkilerini ve gcn, ilkin Marcus Anto-

nius, Lepidus ve Octavianus devralp ikinci "l ynetim"i (triumviri) kurarak Caesar'n btn muhaliflerini mthi bir kymla yok edecek; ardndan da bu hrsl lider, kendi aralarnda ypratc bir i savaa
balayacakt. Msr Kraliesi Cleopatrayla evlenip dou eyaletlerini elinde

tutmaya alan Antoniusun, sa'dan nce 31 ylnda Actium'daki deniz

savan Octavianusa kar yitirmesi, yepyeni bir dnemi balatyordu

Roma iin. Augustus adn alan Octavianus, artk yalnzca konsl deil,
"mparator" unvanyla da anlacakt.

Kimilerine gre Augustus'un devlet kurumlar ve sosyal yaam zerin-

de gerekletirdii hzl ve kkl reorganizasyon, son yzyln i kargaa-

lar, siyasi kar savalar, ekonomik knt ve brokratik yozlamasnn

olumsuz etkilerini ortadan kaldrmaya ynelik kapsaml bir "devrim"di.

Devletin ynetsel organlar byk bir reformdan geiyor; senato, bana

buyruk bir "devlet iinde devlet" olma gcnden ve "oligarik potansiye-

linden" arndrlyor; resmi ideoloji, "Romal deerleri" gzetilerek yeniden

yaplandrlyor ve farkl eyaletlere ayrlan lkenin kolektif kimliini tek ve

ortak bir "Romal" potasnda eritecek, "emperyal bir politika" adm adm
biimlendiriliyordu.

Augustus bunlar yaparken eski cumhuriyet deerlerini bol bol gn-

deme getirdi ve ou nl dnr ve tarihiyi de yanna ekerek Roma'nn cumhuriyet dnemine zlem duyanlar heyecanlandracak bir duygusal atmosfer yaratmay baard. Ama Roma iin cumhuriyet, bundan

byle uzaklarda kalan eski bir dten ibaret olacakt. Kleci devlet yaps-

nn yeni yasal ve siyasi dzenlemelerle pekitirildii ve pleb'lerin yzyllar

iinde elde edilmi kazanmlarn byk oranda yitirmeye balad imparatorluk dnemi, btn o despotik grnt eliinde, olanca rktcl-

yle ortaya kmaya balamt.

Sibylline Kitaplar'nn ve kurulun yaad srele ilgili olarak, Augus-

tus dnemindeki baz kritik uygulamalardan sz etmitik. Orijinallerin yok

olmasndan sonra, Sulla'nn emriyle derlenen yeni kitaplar, bu "toplama"

haliyle bile mparatorun elinde byk bir sansr operasyonundan geti ve

Capitoline'den tanp, Apollon tapnana yerletirildi. Ama dinle ilgili ge-

ni kapsaml bir reform hareketine girien ve ou rahip ve khin grubu-

nun etkinliini azaltp, bazlarnn varln birer formaliteden ibaret hale

getiren Augustus, Sibylline Kitaplar'ndan sorumlu quindecimviri kuruluy-

la ilgili olarak daha dikkatli bir politika izledi.

Aslna baklrsa, on alt yandan itibaren Roma'nn resmi dinsel ku-

rumlarnda etkin grevler stlenen mparator, bu kurulun ok da yabancs

saylmazd. Bir yaklama gre, Caesarn manevi olu ve mirass olma

iddiasyla ilk kez Roma'ya geldii . 44 ylnda, daha byk olaslkla da

l ynetim dnemi srasnda . 37de, kendisi de quindecimvirinin bir

yesi olmutu zaten. 147 Dolaysyla Sibylline Kitaplar'nn ve onlarn muhafzln stlenen grubun, politik bir gc de iinde barndrdn ok iyi
biliyordu ve onu pasifize etmek yerine, kendi lehine kullanma yolunu seti.

"Augustus iin sorunun zm basitti: Saygnlk ve prestijlerini art-

rarak bu rahiplik kurumlarn daha da yceltecek ve yalnz senatr dze-

yindeki insanlarn seilebilme kuraln getirdikten sonra kendisini ef ilan

ederek, yelikleri kendi adamlaryla dolduracakt." 148

Sibylline kurulu asndan bu, imparatorun politik kararlar uzantsn-

da yava ama etkili bir lm kabullenmek ve misyonun yok olmasna gz

yummak demekti. En az on be kuak boyunca sabrl ve dikkatli admlarla
147
148

Robert Alan Gurval, "Actium and Augustus", s: 112

Jesse Benedict Carter, a.g.e, s: 157-158

azmsanmayacak mesafe geride braklm; gizlilii koruyup perde arkasnda kalmakla birlikte, Roma siyasi ve kltrel yaamnn iinde etkin konumlar denetimi altna almaya balayan "biraderler" sayesinde, gz ard

edilemeyecek bir politik g oluturulmutu. Sulla gibi kstah bir diktatr

kendinden uzak tutmay bilen; Julius Caesar gibi bir zorba karsnda bile

pes etmeyen kurul, imdi bu ar hrsl, kendini tanr ilan eden "tysz"e
boyun eemezdi elbette. Byk stadn ideallerinden, Dnya Annenin de

sevgisinden ve koruyuculuundan vazgeilemeyeceine gre, yeni dnemin getirdii koullara uygun nlemler alnacak ve artk yava yava, btnyle "yeraltna" geilecekti.

Bu noktaya izleyen blmlerde yeniden ve ayrntl biimde dneceiz.

Ancak imdi kurulu ve "kardelik rgt"n bir sre iin bir yana brakp,
"kitaplarn" durumuyla ilgilenelim.

4. Rahip, Kuyrukluyldz ve Ragnarok

Eksik ve ou "kulaktan dolma" bilgilerle oluturulmu, bir anlamda

"gereinin yerini bir sre iin tutmas" amacyla yerletirilen "oyuncak

maket" niteliindeki kitaplarn bile Augustus elinde byk bir kymdan

getiini ve lkede bulunan btn kopyalarn (ou sahte ya da uydurma

olsa da) toplatlp yakldn sylemitik. Btn bunlar yetmiyormu gibi,
o elde kalanlar bile, Hristiyanln Roma'nn resmi dini olmasyla birlikte

drdnc yzylda sistematik bir biimde toplatlp imha edildi ve geriye

Sibylline adn tayan yalnzca Judeo-Hristiyan evrelerce sonradan re-

tilmi, uydurma kopyalar kald.

Yahudi teolojisine uydurulan metinlerin, sadan nce ikinci yzyldan

balayarak, dnemin kltrel merkezlerinden biri olan skenderiyedeki

kimi gruplarca retilmeye baland sanlyor. Byk olaslkla, Hristiyan-

ln ilk prototipi diyebileceimiz Kumran merkezli Essene mezhebinin ra-

hipleri de "diaspora"dan gelen bu metinleri biliyorlard ve ieriklerinden

etkilenmilerdi. sa'dan sonra ikinci yzyldan itibaren de, zellikle Anadolu'nun batsnda ve gneyinde, Hristiyan gruplar kendi Sibylline versiyonlarn yaratmaya baladlar.

Roma devlet kurumlarnda Kilise'nin birincil egemen glerden biri

haline gelmeye balad beinci yzylda, Sibylline Kitaplar'nn orijinalleri ok uzun sredir kimse tarafndan grlmemiti ve yanp kl olduklar-

na inanlyordu. Ne var ki, sonradan derlenmi kopyalara benzerlii bile

fazlasyla kuku gtrr olan, eitli Yahudi ve Hristiyan gruplarca "yeniden derlenmi" versiyonlar, mparatorluk snrlar iindeki birok blgede
elden ele dolat bir sre.

Eer bu sahte Sibylline derlemelerine paralel olarak Roma gndelik

yaamna girmi sylencelere bakarsak, dnyann deiik yerlerine dalm Sibyl'larn toplam says on ikiye kyordu; tpk sa'nn havarileri gibi.

Buna bal olarak, Eritre Sibyl'i tarafndan korunmu "gerek orijinaller"

olduu iddia edilen kitaplarn says da yine on iki olarak sunuluyordu. Bu-

gn bu sonradan uydurulmu Sibylline Kitaplar'nn deiik dillerdeki evirileri elimizde bulunuyor.

"Yahudiler (hahamlar hari) ve Hristiyanlar, Sibylline Kehanetleri'ni

kendi dinlerine Judeo-Hristiyan olmayan bir tank bulmakta ve bylece

inanlarna evrensel bir insani zemin salayarak gvenilirliini artrmakta

kullandlar," 149 diyor Judaizm aratrmacs Hannah Harrington. Bir baka

deyile, "putperest yalanlar" olarak nitelenen pagan inan sistemleri ve

geleneklerine ait kaytlar, Roma devleti ve popler kltr iindeki gl

etkilerinin kolay kolay silinemedii grlnce, bu kez Hristiyan inancn

dorulamak zere "dardan bir tank" gibi kullanlmak istendi ve kitaplarn Kilise rahipleri ve yeni dinin sempatizanlarnca retilmi sahtelerine
bavuruldu.

Hippolu Aziz Augustine'e gre, Sibyl ad verilen rahibelerden zellikle

birinin, Eritre Sibylnn kehanetleri, sa'nn geliini haber veriyordu ve ke-

hanetin dizeleri Latinceye evrilip her birinin ba harfi alndnda ortaya

kan akrosti, "sa Mesih, Tanrnn Olu, Kurtarc" ifadesini ifreli biimde sergilemekteydi! 150 Aslna baklacak olursa Augustine de bu akrostii

ierdii ileri srlen sahte metnin Flaccianus adl, kendisi de inanl bir
Hristiyan olan bir prokonsl tarafndan retildiini biliyor ve bunu itiraf
da ediyordu ama Yunanca kaleme alnan pasaj Flaccianus'un, Eritre
Sibyl'ndan aynen aktardna da inandn sylyordu.

Hannah Harringtona gre orijinal Sibylline Kitaplar, "esas olarak ge-

lecekte dnyann bana gelecek doal afetleri ve bunlarn zamanlarn"

anlatyordu. 151 Bu yn bilindii iin de, ilerleyen yzyllarda Yahudi ve

Hannah K. Harrington, a.g.e, s: 138
Saint Augustine of Hippo, a.g.e, s: 789
151 Hannah K. Harrington, a.g.e, s: 138
149
150

Hristiyan eskatolojisini 152 etkilemi, Yuhannann Vahyi dhil ou kutsal

yazya esin kayna olmulard.

Yllar yl Roma'nn gc ve "ilahi desteinin" srrn ele geirmek iste-

yenlerin, ieriini renmek iin yanp tututuklar Sibylline Kitaplar, tretilmi sahte kopyalar dnemin uluslararas kltr merkezlerinden biri
haline gelen skenderiye'de tartlmaya baladktan ok ksa bir sre son-

ra Ortadou'ya, Filistine dek ulam ve sonunda Kumran maaralarnda

yeni Mesihi inann tohumlarn eken Essene mezhebinin liderlerini de

etkilemiti. yz yl kadar sonra znikte mparator Konstantin'in yn-

lendirmeleriyle ortaya karlan ilk "resmi ncil derlemesi"nde de yer ala-

cak "Yuhannann Vahyi" hem en eski Hristiyan metni olarak kutsal kitabn
sonuna eklenmi, hem de Sibylline eskatolojisinin skenderiye ve Kumran
zerinden yeni dine tanmasndaki nemli ve etkileyici pasajlardan biri
olmutu. Essene rahiplerinin Babil Srgn srasnda Mezopotamya'dan
elde edilen bilgileri kendi inan sistemleriyle harmanlayarak ortaya kar-

dklar ve iindeki birok unsuru Daniel'in kehanetleriyle badatrdklar

"kyamet senaryosu" iin, Sibylline Kitaplar'ndan "szd" ileri srlen ve

btn Dou Akdeniz'de yank bulan kimi kadim bilgiler, bulunmaz malzeme nitelii tamaktayd.

Bu "ilk balant'nn etkisinin, sonralar Roma Kilisesi'nin yneticileri

zerinde de gcn koruduunu ve Aziz Augustine dhil ou Hristiyan

ilahiyatsnn "putperest kalntlar" diye dudak bkmekle birlikte Sibylline

Kitaplar'na ilgi duyduunu syleyebiliriz. Bu gizlenemeyen ilgi, "sa Me-

sih'in geliini dorulamak" gibi pragmatik bir amala da olsa, Kiliseyle

Sibylline Kitaplar arasnda bir ba oluturdu. Hristiyanln imparatorluk

topraklar iinde "resmi din" olarak kurumlamas srecinde gerek bu kitaplar, gerek Sibyl gelenei ve Ana Tanra klt "putperest faaliyetler" ve

giderek "eytanla ibirlii" olarak nitelenip halka kesin olarak yasaklanacak; hem Avrupada hem de Dou'da Sibyl geleneini korumak isteyen ka152

Eskatoloji: "Dnyann Sonu"na ilikin kehanet ve ngrler sistemi.

dnlar "cad" sulamasyla kouturmaya urayacakt. Ama sradan halk

iin ar bir su unsuru oluturan Sibylline gelenei, Kilisenin nde gelenleri iin "aratrlmas ve gizli tutulmas elzem" bir kadim bilgi sistemi olma niteliini de koruyacakt.

Pseudo-Sibylline metinleri
Ortaa boyunca bir biimde yok edilmekten kurtulan ve az sayda

kopyas eitli kentlerde Hristiyan rahipler tarafndan el yazmas olarak

korunup oaltlan bu derlemeler, bugn Sibylline gelenei adna elimize

kalm olduu varsaylan tek kaynak durumunda. "Varsaylan" diyorum,

nk bu versiyonlarn, Sulla ya da Augustus dnemlerinden kalma "kopya" kitaplar defalarca tahrif edilerek, iyice tannmaz hale getirildiklerini

biliyoruz. Belki tam bu noktada, okurda oluacak merak giderme adna,

tahrif edilmesine ve ierii byk oranda erozyona uramasna ramen,
varln srdrp gnmze gelen biimiyle Sibylline Kitaplar'nn neye
benzediinden sz etmekte yarar olabilir:

Olduka karmak ve eklektik bir derleme nitelii tayan Yunanca do-

kmanlar zerinde uzun sre alp bunlar ngiliz diline eviren Milton

Terry, "Pseudo-Sibylline" (Sahte Sibylline) adn verdii bu kitaplarn,

sa'dan nce ikinci yzyln sonlarndan itibaren, skenderiye'de olutu-

rulmaya baladn ve Yahudi dncesiyle kaleme alnan ilk metinlerin

daha sonra Hristiyan topluluklarca kullanldn dnyor. 153 Terry'ye

gre bugn elimizde bulunan malzemenin arlkl bir blm, . 150 ile

S. 300 arasnda Judeo-Hristiyan kltrn temsilcilerince retilen ve temel olarak hem Eski Ahit'teki hikyeleri hem de Mesih'in geliini "pagan"
kaynaklar araclyla dorulama abasna ynelik metinler. Bu geni zaman dilimi iinde ok sayda farkl yazar tarafndan hazrlandn dn153

Milton S. Terry, "The Sibylline Oracles", nsz, s: 4-5

d metinleri Terry, skenderiye'de yerleen Yahudi topluluklarn, Yunan

dncesi etkisi altnda yaadklar deiime ve esinlenmelere balyor.

"Bir Yahudi yazarn niin bir Sibyl'n adn kullanarak yazmay tercih

ettiinin nedenleri yeterince aktr" diyor, John J. Collins: "Kadim zaman-

larn saygn pagan bilgesinin azna Judaizm'in vgsn yerletirmektir

bu. Dier halklar bu tr kompozisyonlar, beklenecei zere kukuyla karlasalar bile, Sibyl'dan gelen onay [Yahudilerin] kendilerine olan gvenlerini artrp, gelenekleriyle gurur duymalarn salyordu." 154

Eldeki "Pseudo-Sibylline" olarak adlandrlan metinlerin baz blmle-

rinin Yahudi, daha byk bir blmn de Hristiyan yazarlar tarafndan,

deiik zamanlarda yazld dnlyor. Arlkl olarak Judaizm esinti-

leri tayan ve derlemenin en eski paras olduu dnlen "Kitap III" dndakilerin hemen tm, Hristiyan dncesini ve inanlarn, pagan bilge kadn azndan yanstmaya alan, dinsel propaganda metinleri.

Kees Samplorius, Hristiyan gdml sahte Sibylline Kitaplarnda dn-

ya tarihinin on farkl "insanlk a"na blndnden sz ediyor: Yaratlla birlikte Cennet'te balayan, devleri (Nefilim), Tufan', Babil Kulesi'ni

ve byk krallklar da ieren on tarihsel adan sekizi oktan geride kalm ve insanlk dokuzuncu an son evrelerine adm atmtr. Bitiminde

gelecek olan onuncu a, bir restorasyon, yenilenme ve gnen dnemine

sahne olacak ve efsanevi "Altn a"n dirilii anlamna gelecektir. 155

Eer dzenli bir sralama iinde ksaca anlatmaya alrsak, "Kitap I"in

tpk Eski Ahit'in "Genesis" kitab gibi, dnyann varoluundan balayan bir
"kutsal tarih"i dillendirmeye altn syleyebiliriz. Milton Terry'ye gre

bu ilk kitap, btn klliyatn iinde en son kaleme alnandr ama ieriinin
"yaratl" ile balamasndan dolay, sralamada en baa yerletirilmitir.

Genesisi fazlasyla artran bir yaratl hikyesidir. Burada okura sunu-

John J. Collins, "Between Athens and Jerusalem: Jewish Identity in the Hellenistic Diaspora",
s: 84 (keli parantez bana ait)
155 Kees Samplorius, "Sibylla Borealis: Notes on the Structure of Voluspa", s: 215-217
154

lan ama "anlatc"nn bir Sibyl olduu konusunda inandrclk salamak

iin, Yunan oktanrclna yaslanan bir terminoloji kullanlmaya allmtr:

"lk kuaktan balayarak, sonuncusuna dek

Fani insanlarla ilgili her eyi anlatacam.
Neler oldu, imdi neler olmakta
Ve gelecekte neler olacak

nansz insanlarn dnyasna,

lk olarak Tanr benden

Dnyann nasl olutuunu anlatmam istiyor

Sen, anlayl fani: Dikkatle dinle ki

Benim sylediklerimi gz ard etme

Krallarn en ycesi, dnyay var ederken

'Olsun' dedi ve [dnya] oldu" 156

Bu noktadan itibaren, yine btnyle Judaizm anlayna uygun bir dil-

le srmesine ramen yer yer Yunan mitolojisindeki kozmogoni dncesinden paralar da (Titanlar, Tartarus vb.) baaryla metne yedirerek ade-

ta Genesis'in "pagan paralelini" yaratmaya alan yazar, bildiimiz ak

sras iinde insann yaratln, Cennetten kovuluu, insann yeryznde

oaln, gnahlar yznden Tufan'la cezalandrln anlatr. Dikkati

eken bir farkl nokta, Tufan sonrasnda Nuh ve ailesinin karaya kt

blgeyle ilgili olarak belirir:

"Her ey su olacak, suyun altnda kalacak [...]

Ey Frigya, sularn tepesinden ilk ykselen

Ve yeni bir insan soyunu besleyen

Bir kez daha yeni balangc yapan,

Herkesin stannesi sen olacaksn" 157

156
157

Milton S. Terry, "The Sibylline Oracles", Kitap I, s: 16 (keli parantez benim)

Milton S. Terry, a.g.e, Kitap I, s: 25

Anadolu'nun batsndaki Frigya topraklar, Nuh ile devam edecek insan

soyuna "yeni balang iin" ev sahiplii yapmak zere seilmi grnr bu

dizelerde. (Belki de gnmzn dindar ve mistik kifleri, "Nuh'un Gemisi"ni Ar Da'nda deil, Frigya'nn kutsal da olarak bilinen Ida evresin-

de, yani Kaz Da'nda aramaldr!) Milton Terry, bu ifadeyle birlikte metnin, insann en eski yurdu olarak Frigyay neren Herodot'la paralellik

sergilediini syler, eviriye dt dipnotta. Sibyl geleneinin kayna

Ana Tanra, yani Kybele'yse, elbette Sibylline Kitaplar da insanln Tufan

sonras anayurdunu Kybele'nin hkmranlk alan olan Frigya'ya yerletirecektir. Burada ilgin olan, Frigya'ya seslenen dizelerin ona bakclk, koruyuculuk ve "stannelik" grevlerini vermesidir. Gl ve iri gsleriyle

insanl besleyen Kybele gibi. Bir baka deyile, Judaik editrlk, Sibyl kl-

trnn en yce tanrsal gc olan Dnya Anneyi, yalnzca toprakla (lkeyle) zdeletirip, onu Baba Tanr'nn emriyle bakc ve besleyicilie indirgerken ortaya kar.

Nuh'un Gelini ve "Dul Kadn"

Birinci kitap boyunca, yer yer "pagan" unsurlarla sslenmi de olsa,

Genesis'teki srann aynen yinelendiini ve olay aklarnn birka kk

ayrnt dnda deimediini gryoruz. Az sayda dikkate deer farkllktan biri, daha nce szn ettiimiz "dnya alar" kavramyla ilgili ilk
ipucunun, Frigya'da yeni uygarln balamasyla birlikte verilmesidir:

Nuh'la birlikte karaya kan ailesi, "insanln altnc ann" ilk kuadr,
anlatlana gre. Bu arada, "anlatc" olduu varsaylan Sibyl, kendi kimliini
de "Kitap IlI'n finalindeki u dizelerle aklayacaktr:
"Dnya bir tufann sular altnda kaldnda

Yalnzca iyiliiyle bilinen bir tek adam kald geriye

Ahap bir evin iinde, sulara yelken at
Hayvanlar ve kularla birlikte

Dnyann yeniden [insanla] doldurulmas iin

O adamn olunun karsydm ben, onun rkndandm." 158

Hristiyan tarihi Eusebius da, olaylar yaad ve birinci azdan an-

latt varsaylan Eritre Sibyl'nn "Nuh'un gelini" olduundan ve Tufan'dan

sonra insanln "altnc a"nda yaadndan sz eder. (u an iin daha

fazla bir ey sylememekle birlikte, okurdan bu "Nuh'un gelini" ifadesini

aklnn bir kesinde tutmasn istiyorum: ilerideki blmler iin "kritik"

saylabilecek ipularndan biri olacak bu nk.)

Tufan'la ve "altnc a"n balamasyla ilgili dizelerin ardndan birinci

kitap, Sibyl geleneinden bekleyebileceimiz anlatm biiminden ve dnya

grnden hzla uzaklap, iyiden iyiye bir Hristiyanlk propagandasna

dnr: 395. dizeden itibaren, Tanrnn bir sureti olarak Mesih'in dn-

yaya gnderileceinin "habercilii" yaplr; harflerle ve say gizemcilii

devreye sokularak, Mesih'in adna ilikin gizemli ipular verilir.

Terry'nin, birinci kitabn yazar tarafndan kaleme alnm olduunu

dnd Kitap II'de, dozu artrlm biimde Judeo-Hristiyan sylemi-

nin ar bastna tank oluruz. Tanrnn gazab ve cezalandrma aralar

anlatlr; bir kez daha, "gklerden gelecek Kurtarc"dan sz edilir; putpe-

restlik aalanr ve ncilde Paul'n imzasn tayan mektup ve vaazlarda

karmza kan ahlaki t ve eletirilerin benzerleri, dizelerin ak iinde

sk sk boy gsterir.

nc kitap, ou tarihi ve ilahiyatya gre en karmak Sibylline

derlemelerinden biridir ve hemen btn uzmanlarn zerinde anlat gi-

bi, ok byk oranda kompozit bir yap tar; farkl zamanlara ve farkl yazarlara ait metinlerin bir bileimidir. John Collins, ilk 92 dizenin, tmyle

farkl bir kitabn ya da metnin final blm olduunu ama "Kitap III'n ba-

na bir biimde monte edildiini syler. 93 ile 96 arasndaki dizeler, yine

metnin btnnden ayr bir "gei paragrafn" olutururlar ve gerek an158

Milton S. Terry, a.g.e, Kitap III, s: 96

lamda nc kitap, 97. dizeden balar. Collins ayrca, metnin byk blmnn Msr'da (olaslkla skenderiyede) oluturulduu grnde-

dir. 159

Bu yapsyla, araya Hristiyan editrlerin kimi mdahaleleri skm

olsa da, genel hatlaryla Yahudi orijinli kabul edilen kitap, yine Genesis'ten
aina olduumuz hikyelerin farkl versiyonlaryla ve aralarda boy gste-

ren, Yunan mitolojisine ait fragmanlarla devam eder: Babil Kulesi'nin ina

edilme abalarn, insanln dillerinin farkllatrlmasn, Titanlarn Kronos ve oullaryla savalarn, Troya'nn hznl yazgsn, Sleymann
kralln ve daha pek ok tarihsel kesiti, bir hayli dzensiz ve ou kez

kronolojik doruluktan uzak bir ak iinde okuruz. Kitabn farkl blmle-

rinde, geiler fazla keskin ve uyumsuzdur. Farkl kaynaklardan ve yazarlardan aktarlm olmann getirdii slup uyumazlnn yan sra, konu ve

ierik de bazen aniden deitii iin, ok da rahat okunan bir metinle kar
karya olduumuz sylenemez.

Uzmanlarn (tpk John Collins gibi) "baka bir metnin final blm"

olduunu dndkleri, kitabn banda yer alan ve bir hayli ereti duran
ilk 92 dizelik blm, belki de btn metnin en dikkate deer paralarndan
birini oluturur aslnda. Dizeler halindeki yapy dz yazya eviren ve kitab manzum halinden uzaklatran ilahiyat H. N. Bate'in evirisiyle, bu

blmn son paragrafna bir gz atalm imdi; "btn dnyann bir kadnn eline geecei" gnlerden sz eden satrlara:

"Ve btn dnyay bir dul kadn ynetip, derin denizlere, ksa mrl

fanilerin altn, gm, bronz ve demirlerini satnda, dnyann btn

elementleri de dul kalacak. Ycelerdeki Tanr, gkyzn bir kitabn sayfa-

lar gibi evirip atnda, gkler karalarn ve denizlerin zerine kmeye;

159

John J. Collins, a.g.e, s: 84-87

sv ateler yaarak topra ve suyu yakmaya; gklerin atsn eritmeye

balayacak..." 160

Biraz Yuhanna'nn Vahyi'ni artran bu satrlarda sz edilen u es-

rarengiz "dul kadn"n kimlii olduka tartmal. Kimi tarihilere ve ilahi-

yatlara gre bu ifade Msr'n son hkmdar Cleopatra'ya gnderme ya-

parken, kimileri de burada Msrn sz konusu olamayacan ve "dul

kadn"n genel olarak Romay temsil etmesi gerektiini dnyor. Cleo-

patra yaklamn ileri srenler, Pseudo-Sibylline koleksiyonunun XI. kita-

bnda, Msr'n son dnemine ilikin kehanetleri ieren pasajlarda rastlanan "Ey sonradan esir den dul kalm kii" dizesinde, 161 Cleopatra'ya

sesleniliyor olmasn dayanak gsteriyorlar genellikle. Buna karlk "dul

kadn"n Roma'y simgelemesi gerektii grnde olanlar da, yine Pseu-

do-Sibylline koleksiyonu XII. kitapta, Commodusa dzenlenen suikasta

ilikin kehanetlerin yer ald blmde Roma'ya "Btn evlerinden kan f-

kracak ve sen dul kalacaksn" diye seslenen dizelere dikkat ekiyorlar. 162

Ancak her iki yaklam da, metnin btn asndan inandrc olmak-

tan uzak. Her eyden nce Cleopatra, dnyaya hkim olma gibi bir iddiay

tamak yle dursun, lkesi Msr'da bile julius Caesar destekli prematre

bir iktidarn sahibi olabilmiti ancak ve Caesar ldrldkten sonra bu ko-

numunu korumak iin, Antonius'la ittifaka girmek zorunda kalmt. Daha

da nemlisi, Pseudo-Sibylline slubunda Cleopatra iin kullanlan sfatlar,

yalnzca kiisel olarak kralienin kendisine ynelik deildir. Onun zerinden Msr'a ve tabii ki Msr'n popler, sevilen tanras sise de yollan-

maktadr hakaretler. Bir baka deyile, kralienin ad getiinde, bunun

ayn zamanda lkeyi ve o lkenin tanrasn da kastettiini anlamamz gerekmektedir.

Eer Judeo-Hristiyan kltlerin Roma iinde var olma ve yaylma aba-

larnn younlat dnemleri dikkate alrsak, Msr ve sise ilgili olumsuz

Rev. H. N. Bate, "The Sibylline Oracles III-IV", s: 49-50 (italikler bana ait)
Milton S. Terry, a.g.e, Kitap XI s: 204
162 Milton S. Terry, a.g.e, Kitap XII, s: 220
160
161

duygular anlamamz da daha kolaylar: nk Judaik kltlerle e zamanl

olarak Roma'da nfuz elde edip yaygnlamaya alan en gl "rakip"lerden biri, Msr'dan tanan ve talya yarmadasnn kimi kentlerinde
ikinci yzylda ok sayda taraftar toplayan sis kltdr. Hepsi bir yana,
sis klt, Msr'n kkl tapnmlarndan biri olduu gibi, ayn lkenin s-

kenderiye kentinde oluan Yahudi diasporas ve ilk Hristiyan gruplar iin

de, ge dnemdeki dirilii kaygyla izlenen bir dinsel harekettir. Cleopatra

demek, Msr demektir; Msr demek de, kralienin de rahibesi olduu sis
klt. stelik sis, mitolojideki sunulu biimiyle de, kendi kltnn gizem
tanmlar iinde de, bir "dul kadn"dr; nk Seth tarafndan ldrlen

Osirisin dul kalm eidir! O halde, Sibylline Kitap III'te sz edilen bu gizemli "dul kadn" iin Cleopatra gibi basit bir aklamann fazlasyla yeter-

siz olduunu ve kullanlan simgenin ok daha derinde bir yerlere gnderme yaptn dnmemiz gerekiyor.

Dier yandan, "dul kadn"n Roma iin kullanlan genel bir metafor ol-

mas da ok mantkl grnmyor. Yine Pseudo-Sibylline koleksiyonu, Kitap V'te yer alan u dizeler, tpk Msr rneinde olduu gibi, Roma kenti

ve devletinden bamsz (ama onun iinde yaayp, bir paras haline gelen) bir baka "dul kadn"dan sz etmekte:

"Ey Latin lkesinin her yanyla kirlenmi,

Maenad'n ylanlarla cotuu kenti

Kylarna bir dul kadn oturtacaksn

Ve Tiber nehri sana atlar yakacak

Sen onun, yrei kan lekeleriyle kirlenmi

nansz bir ruha sahip eisin

Tanr'nn neler yapabileceini,

Neler planladn anlamyor musun?" 163

163

Milton S. Terry, a.g.e, Kitap V, s: 125

Burada Roma kentine ve lkesine, inanszln ve gnahkrln sim-

gesi bir "dul kadn" ycelttii sulamas getiriliyor. Maenad, sz konusu

dul kadnn hangi kltn temsilcisi olduunu anlamamza yardmc olacak,
iyi bir ipucu: Gerek Sibylline Kitaplar araclyla ve kurul kararyla .

496'da tapnm Roma'da Bachus adyla resmiletirilen Yunan tanrs Dionysos evresinde biimlenen cemaat, heterojen Ana Tanra tapnmnn
destekledii gizem kltlerinden biri olarak deerlendiriliyor. Maenad da,

bu klte bal rahibelere verilen bir zel isim. Dionysos, her ne kadar "arap tanrs" unvanyla Romaya tansa da, aslnda bir verimlilik ve "yeniden dou" (resurrection) gizemciliinin de merkezinde yer alyor ve bu
ynyle, Kybele'nin ei ya da yardmcs Attis'le benzerlikler tayor.

Hristiyan inan sisteminin de nemli bir parasn "yeniden dou"

fikrinin ve bunun kutland bayram (Paskalya) ve ritellerin oluturduu

dikkate alnrsa, tpk sis sorununda olduu gibi, Maenad'larn kltnn

de ciddi bir "rakip" nitelii tad kyor ortaya. En kritik nokta da, Roma'nn, bir "dul kadn" kylarna oturtmas ve bu yzden Kitap V'deki di-

zelerde sulanmas: Elbette Romann "kylarna oturtulan" kadn, tapnm

yzyllara yaylan bir sre iinde tanp getirilen nl "Dnya Anne", yani

Kybeledir ve eer ei/yardmcs Attis'in (tpk sis-Osiris kltndeki gibi)

lp yeniden dirildiini dikkate alrsak, o da net bir tanmla "dul kadn"dr!

Btn bunlar, Yahudi ve Hristiyan dncelerinde, "Ana Tanra" ta-

pnmnn iddetle eletirilmesini getiriyor akla. Babil'in tar, Kenan'n

Astartesi, Judeo-Hristiyan kltrde srekli aalanan ve rahibeleriyle

birlikte "fahielik kurumu"nun bir paras olarak grlen tanralardr. n-

cilin finalindeki Yuhannann Vahyi, Babile "fahie" derken, onun tanras

tara gnderme yapmaktadr szgelimi. Bu durumda, sahte Sibylline kitaplarnda Msrn sisi, Roma'nn da Kybele'yi yceltmekle sulanmas

pek de artc grnmyor. (Bu ayrntnn zerinde durmamzn da, belli

bir nedeni ve amac var: imdilik, yine daha fazla ileri gitmeden, okurun bu

alt kaln izgilerle izilmi "dul kadn" deyiini aklnn bir kesinde tut-

masn istiyorum; tabii bu deyiin dorudan Ana Tanra kltne yaplm

bir gnderme olduunu da. Tpk, daha nce dikkat ektiim "Nuh'un Gelini" ifadesi gibi, ilerideki blmlerde bu "dul kadn" da bizim iin kritik bir
ipucu ilevi grecek.)

Gkyznde Yldz Savalar

Toplam on iki blmden oluan bu sahte Sibylline derlemeleri, genel

hatlaryla yukarda erevesini izdiimiz Judeo-Hristiyan bakla kaleme

alnm ve aslnda orijinal Sibylline kitaplarn yaratan kltrle ou kez

taban tabana zt bir grnm veren, dinsel propaganda metinlerinden oluuyor. Uzmanlar bir blmnn yazld dnemleri ve hatta ilk ortaya k-

t kentleri bile, ezamanl baka belgelerdeki ipularn ve ortak noktalar

izleyerek ya da paralel ierie sahip metinlere ilikin bilgilerden yararla-

narak, rahata saptayabiliyorlar. Bu tr analizler Sibylline Kitaplar'nn orijinal versiyonlaryla ilgili elle tutulur veriler salayamyor belki ama Judaizm'in ve Hristiyan gruplarnn geliim srelerini ve Msr'a, Ortadou'ya

ya da Anadoluya, . kinci yzyldan sonra egemen olan dnce akmlarn yakndan izleme olana veriyor.

Szgelimi Kitap III'n byk oranda, Kuds'ten siyasi nedenlerle s-

kenderiye'ye g etmek durumunda kalan bir rahip grubu tarafndan, Msr kltr ve Helenistik dnce akmlarnn verdii esinin de katksyla

kaleme alnd dnlyor. Bu "kaleme alma" ileminin kitaplarn btn iinde ne denli byk bir oran oluturduunu bilemiyoruz. Metinlerin

hepsi mi "sonradan yazlm"tr, yoksa az da olsa kimi pasajlarda orijinal

Sibylline Kitaplarndan kalm minik fragmanlar var mdr, oras bir hayli

karanlk. Ama en azndan, Pseudo-Sibylline klliyatndaki izleri srerek,

ge dnemde Msr'a yerleen Yahudiler araclyla, "gksel bilgiler"e dayanan eskatolojik dncenin sre iinde Hristiyan kltrne tanma-

syla ilgili deerli ayrntlar yakalama ans buluyoruz.

"Gklerde yaanan rktc gelimeler" ile ilgili temel fikir, daha nce

de altn izerek vurguladm gibi, 164 Yahudi dncesine Babil Srgn

(. Altnc yzyl) dneminde szm ve Daniel'in kehanetlerinde ksmen

dile getirilmiti. Mezopotamya astronomisi ve gksel dngleriyle tankln salad bu yeni ve etkileyici tema, Yahuda'nn son dnemlerinde,

ayrlk ve muhalif Essene mezhebinin elinde daha temel bir "kyamet"

fikrine dnm ve "Yuhanna'nn Vahyi" gibi ncil metinlerinde somutla-

arak, Hristiyan teolojisine de tanmt, ite Pseudo-Sibylline metinlerinin orijiniyle ilgili aratrmalar, bu aktarm srasnda fazla hesaba katlma-

yan bir baka unsurun, binlerce yl ncesine dayanan Ana Tanra

kltnn de belli oranda rol oynadn koyuyor ortaya.

nc kitabn (ve belki dier kitaplarn kimi blmlerinin de) "Onias"

adl bir ynetici rahip ailesince oluturulduu konusunda, uzmanlar ara-

snda fikir birlii olduunu syleyebiliriz. Bard College'in iki ilahiyat profesr, Bruce Chilton ve Jacob Neusner, Yahuda'daki nl Maccabee isyann-

dan bir sre nce lkedeki prestijini yitiren ve Kuds dna srlen Onias

klannn, ilkin Suriye'de yerletiine, sonra da Ptoleme hanedannn himayesi altnda Msra g ettiine dikkat ekiyorlar. 165 Msr'da kaldklar s-

re iinde, lke dndaki ilk ve tek Yahudi tapnan, Heliopolis yaknlarn-

daki Leontopolis'te ina eden ve bu nedenle Kudste protesto edilen

Onias'lar, byk olaslkla skenderiye kentindeki Yahudi diasporas iinde,

Yunan ve Msr kaynaklar araclyla haberdar olduklar, bu eski tanra

kltne ve Sibyl geleneine ilikin bilgilerden de yararlanarak, PseudoSibylline klliyatnn nc kitab olarak bilinen metinleri oluturmular.

Chilton ve Neusner ayrca, Onias ailesiyle Yahuda'da ykselie geen

Essene mezhebi arasnda gzle grlr bir balant olduuna da iaret ediyorlar ki, bu durum, Sibylline metinlerindeki eskatolojik temalarn Essene

cemaatine ve onlar araclyla da Hristiyan inan sistemine yerlemesini

164
165

Bkz. "2012: Marduk'la Randevu"

Bruce Chilton - Jacob Neusner, "Types of Authority in Formative Christianity and Judaism", s:
164

iyice aklanabilir hale getiriyor. Bir baka deyile, Babil srgn srasnda

Mezopotamya kozmolojisi ve gizemciliiyle tanp, bu kltrel karlama

srasnda edindiklerini kendi yaratl hikyesi olan Genesisi oluturmakta

kullanan Judaizm'in, Msr gizem kltleri ve Hellenistik dnceyle bulu-

tuktan sonra elde ettii yeni verileri de, eskatoloji ve kehanet geleneine

"ince ayar" yapmakta kullandn syleyebiliriz. Bu noktada, birikimi zenginletirecek yeni dere yata Ana Tanra kltr ve Sibyl geleneinden

salanm; iktidardaki muhafazakr Judaizm'in reddettii yeni teolojiyi H-

ristiyan gruplara iletecek kpr de, Mesihi dncenin ilk ekirdei nitelii tayan Essene mezhebi olmutu.

Pseudo-Sibylline kitaplarnda, kayna ve kkeni sisler arkasnda kalan

ve belirsizlikler nedeniyle belki de orijinal kitaplardan szp gelmi kk

fragmanlar olabilecei dnlen metin paralarna, genellikle blm son-

larna ilitirilmi eskatolojik krntlar halinde rastlyoruz. ounlukla bun-

lar, metnin geri kalan blmnden kopuk, "araya karm" izlenimi veren
pasajlar; u Kitap III'n banda karmza kan "dul kadn ve dnyann
sonu" hikyesindeki gibi. Yine ayn kitabn finalinde "zamann bitimi"ne
ilikin u dizeler yer alyor:

"Her eyin sonunu belirleyecek iareti syleyeceim sana. Gece, yldzl

gkyznde kllar bat ve dou ynlerini gsterdiinde, gklerde bir toz

bulutu belirip dnyann zerine gelecek ve gnein klar zayflayacak;

ayn anda ay klar parlayp dnyay aydnlatacak; kayalarda kan damlalarn andrr iaretler belirecek. Ve bir bulut iinde savalar ve atlarn
greceksin, bir sis tabakas gibi; ite o anda gklerdeki Tanr'nn emriyle
dnyada savalar sona erecek." 166

Ancak Pseudo-Sibylline kitaplarndaki bu tr "yabanc" metin para-

cklarnn en ilginci ve artcs, "Kitap V"in finalinde yer alyor. Metnin

son blmne bir biimde eklenmi "Yldzlar Sava" adl pasaj, klasik Ya166

H. N. Bate, a.g.e, s: 81-82

hudi metinlerindekine hi benzemeyen bir "gksel deiim" tablosunu, anlalmas pek de kolay olmayan ayrntlar eliinde sunuyor:

"Yldzlarn arasnda, alevli gnein tehdidini grdm; ve parlak kla-

ryla ayn gazabnn verdii korkuyu. Yldzlar, savan doum sanclarn

ekiyorlard ve Tanr sava komutunu verdi. Byk alevler, gnee kar

saldrya geti ve ayn boynuzlar biim deitirmeye balad. Sabah Yldz,

Aslann srtna binip savaa katld: Olak, henz ykselmekte olan Bo-

ann boynunu kesti ve Boa da Olak'tan Dn Gn'n geri ald; Orion

kendisini balayan boyunduruktan kurtuldu: Baak, ikizlerin yazgsn

Ko'ta deitirdi; Pleiades artk parlamyordu, Ejderha kendi blgesini terk

etti, Balk da Aslann blgesinin aalarna doru yzd; Yenge, Orionun

korkusuyla kendi blgesinden kat; Akrep, Aslan'n kuyruuna doru s-

rnd ve Kpek, gnein yollad alevlerden syrld; Byk Ildayan'n

gcyle Kova kavruldu. Gkler yksee kt ve savaan ordular sarst; on-

lar dnyaya doru yollad. Onlar da szlerek Okyanus'un sularna arpt-

lar, dnyay atee verdiler; ve gkyz yldzsz kald." 167

Sibylline Kitaplar ve eskatolojik metinler zerinde alan uzmanlarn,

anlalmas g astronomik ifreleri ierdiini dndkleri bu satrlardaki

ifadelerin paralellerine, Pseudo-Sibylline koleksiyonunda birka kez daha

rastlyoruz. Hepsinde de bu garip "kehanet"ler, metnin anlatmakta olduu

hikyenin belli bir yerine, araya karm bir yama gibi yerleiyor ve b-

tnden farkl, "yabanc" bir nitelik sergiliyor. "Kitap VII"de, yine byle bir

kk pasajla karlayoruz:

"Onuncu kuak Hadesin evine girdiinde

Ve sonrasnda dii cinsin ynetimine teslim olduunda

Tanr kt gleri salacak zerlerine
O kadn kraliyet tacn giyip
nansz bir a balatacak
167

Gece gne karanlklar arasnda parlayacak

H. N. Bate, a.g.e, s: 117-118

Yldzlar gkyzn terk edecek

Ve bir frtna dnyay harabeye evirecek." 168

eviriyi yapan Milton S. Terry, bu dizelerde geen "dii cins" ifadesinin,

Kitap II ite karlatmz "dul kadn" kastettiine dikkat ekiyor. Yani Kitap VIIin byk olaslkla Hristiyan yazar, bir biimde edindii "gksel

deiim"e ve dnyay etkileyecek rktc sahnelere ilikin eski bilgi k-

rntlarn, ortaya kmas beklenen afetleri insanlarn "dul kadn"n emrine

girmesinin sonucu olarak gstermekte kullanyor. Eer varsaymlarmz

doruysa, Ana Tanra kltnn Roma'daki ykseliinin "eytani glerin

egemenlii" olarak yorumlanmas anlamna geliyor bu.

Phaethon: Gkten Gelen Tehlike

Pseudo-Sibylline metinlerindeki eskatolojik fragmanlarda karmza

kan "Gnee saldran alevler, yldzlarn yer deitirmesi, gklerden ate

yap dnyay yakp ykmas" gibi temalar, kkenlerinin epey eskilere da-

yand dnlen kimi Yunan mitlerinden de biliyoruz. Bunlarn iinde en

popler olan ve Pseudo-Sibylline'lerde anlatlanlarla en fazla paralellik

sergileyeni, "Phaethon'un Yolculuu" olarak bilinen hikye:

Phaethon, Helios'un (Apollon) deniz perisi Clymene'den doma oluy-

du. Henz kk bir ocukken, bir gn arkadalarndan biri, onun "Tanr

olu" olma iddiasyla alay edince ok kzd. Annesine koup, "Benim gk-

lerde doan ilahi bir ocuk olduumla ilgili kant gster" diye haykrd.
Clymene, bu kant kendisinin de kolayca salayacan, tek yapmas gere-

kenin, Helios'un gnein doduu blgedeki sarayna gidip, bunu ona, yani
babasna sormak olduunu syledi. Bunun zerine gen Phaethon, dou
ynne, Hindistan topraklarna gidip Helios'un grkemli sarayna ulat ve
huzuruna karak, kendisini oullua kabul edip etmediini sordu.
168

Milton S. Terry, a.g.e, Kitap VIII, s: 171

"Annenin syledii her ey dorudur sevgili olum" dedi Helios, "Ben

senin babanm. Bunu kantlamak iin, sana istediin hediyeyi vermeye de

hazrm." Phaethon'un amac, kendisine inanmayp alay eden arkadan

mahcup etmekti ve bu nedenle, olduka iddial bir hediye istedi: "Senin

denetimin altndaki Gne Arabas'n, bir gnlne ben srmek istiyorum!"

Helios, bunun ok hassas ve sorumluluk gerektiren bir i olduunu,

kendisinden baka hi kimsenin Gne Arabasn sremeyeceini anlat-

maya alt ama Phaethon ikna olmuyordu bir trl. stelik sz bir kez
azndan kmt Heliosun. aresiz, olunun isteini kabul etti ama yola

kmadan nce ona gklerle ilgili btn ayrntl bilgileri verdi; nelere dik-

kat etmesi gerektiini ve arabay nasl sreceini tek tek anlatt.

Gne Arabas, "zanaatlarn tanrs" Vulcan (Hephaistos) tarafndan

yaplp hediye edilmiti ve som altndand. Phaethon heyecanla arabaya

bindi, kamsn eline ald ve dizginleri kavrad, izleyecei yolu Helios iyice

tarif etmiti: Boann boynuzlar arasndan ve Avc'nn okunun nnden

geecek, Aslan'n enesinin yanndan szlp Akrep'in kskalarna doru

ynelecekti. Dorultusunu sabit tutmas, kuzeye ya da gneye kaymadan

"orta yolu" izlemesi gerekiyordu. Helios ayrca atlara dizginlerle hkmetmeye almasn, kamy kullanmamasn tledi oluna.

Ancak, hzla ileri frlayan arabada cokuyla dizginleri kavrayan Pha-

ethon, bir sre sonra bu iin hi de sand kadar kolay olmadn anlad.
Atlara hkmetmeyi baaramyordu ve Gne Arabas, denetimsiz bir hzla

dolayordu gklerde. Ald uyarlara karn dorultusunu tutturamam,

kuzeydeki Kk ve Byk Ay'nn ilk kez bunca byk bir scakl ya-

knlarnda grp erimelerine yol amt. Ejderha kuzey kutbuna sinip bzyor, oban (Botes) korkuyla yerini terk edip kayordu. Hepsinden
daha da kts, izlemek zorunda olduu ykseklii de tutturamamt
Phaethon bir trl ve hkmetmeyi baaramad araba, hzla dnyaya doru yaklayordu!

Bulutlar younlat, dalarn doruklar ate samaya, bitkiler kavrul-

maya, nehirler kurumaya, ehirler yklp kller altnda kalmaya balad.

Felaketi durdurmak iin Dnya Anne, gkyzndeki Zeus'u (Jpiter) yardma ard sonunda. Zeus da, gl yldrmlarndan birini arabann ze-

rine yollad ve bu darbeyle alev alan Phaethon, "kayan bir yldz gibi" gklerden yere dt. Kaos engellenmi, dzen yeniden salanmt. 169

yi bilinen ve deiik versiyonlar bulunan bu hikyeye, Yunan ve Ro-

ma airlerinin yaptlarnda da sk sk rastlarz ki, en gzel ve ayrntl r-

neklerinden biri, Ovidiusun "Metamorphoses" (Dnmler) adl kitabn-

dadr. Rnesans'tan balayarak Eski Yunan ve Roma'nn yeniden

kefedilmesi srecinde, Ovidius'un dizeleriyle aktarlan Phaethon'un rk-

tc hikyesi, Dante Alighieri bata olmak zere Bat edebiyatnn ustala-

rnca da sk sk kullanlmtr.

"Gne Arabas'nn kontrolden kmas yznden dnyann bana ge-

len korkun felaketlerin ayrntlarn buluruz Ovidius'un yaptnda: Hindistandan spanyaya; Kuzey Afrika'dan skandinavyaya dek her yer, dnyaya beklenmedik biimde yaklaan bu iri ve parlak "ate topu"nun etkisi

sonucu, byk afetlerle yz yze gelmektedir. Nihayet, ok ac eken Dn-

ya Anne'nin ars zerine duruma mdahale eden Jpiter, pek fazla seenei kalmadn fark eder:

"Ne topraklarn zerini rtp koruyacak bulutlar kalmt

Ne de acy dindirmek iin gklerden yadrlacak yamurlar

Gkler grledi, (Jpiter) yldrmn ald eline ve frlatt

Yldrm hem arabadan ayrd Phaethon'u, hem de yaamdan

[...] Ve Phaethon, sar salar alevlerle kavrulmu halde

Bulutsuz gecelerde gkten kayp der gibi grnen yldz misali

Ba aa dt yere doru, ardnda kl izler brakarak" 170
169
170

Thomas Bullfinch, "Bulifinch's Greek and Roman Mythology: The Age of Fables", s: 31-36
Ovidius, "Metamorphoses", ngilizce eviri: A. D. Melville, s: 33-34

Bu olduka dramatik finalle birlikte dnya ok tehlikeli bir kaostan

kurtulur ama Helios da olunu yitirir. Peki, Phaethon miti, neyi anlatmaya

almaktadr insanlara? Sorumluluu hafife alan bir ocuun markl

yznden dnyann byk bir tehlikeyi atlatmasn m? Yoksa kimi mitolo-

ji uzmanlarnn dnd gibi, gnein her gn batda "dnyaya arpacak

gibi" yaklap batmasna karn, sabahlar dou ufkunda yeniden yksel-

mesini aklayacak bir folklorik hikye olarak m uydurulmutur? Yalnzca

metaforlardan m olumaktadr, yoksa bu tehlikeli servenin ardnda, dnyadaki insanlarn bir dnem tank olduklar rktc bir deneyimin izlerini aramak m gerekir?

"Phaethon miti, ok sayda gksel olaydan herhangi birini temsil edi-

yor olabilir" diyor, nl gkbilimci ve arkeo-astronomi uzman Edwin

Krupp. "Belki, yolu gnein her iki yanndan da geen ve dzensiz bir seyre
sahip olan Vensten sz edilmektedir, bir benzetme araclyla. Ya da bel-

ki dramatik, beklenmeyen ve istenmeyen bir kozmik ziyareti bu mite esin

kayna oluturmutur. Bir kuyrukluyldz, kararsz ve dzensiz bir izlenim

yaratm olabilir." 171

Yunan mitolojisinden Roma kltrne bir biimde tanan ama ierdii

simgeler tam olarak deifre edilemeyen bu gizemli hikyenin, Rnesanstan itibaren yeni bir dirilii yaayan ve Aydnlanma a'nda antik a-

yeniden kefetmeye alan Bat edebiyat ve dncesinde de belirgin

izler braktn gryoruz.

Dante Alighieri ve Johann Wolfgang von Goethe bata olmak zere o-

u Avrupal air ve yazar iin, Phaethon mitinde somutlaan katastrofik

imgelerin kar konulmaz bir ekicilii vard. Ancak, Gne Arabas'n kul-

lanrken dnyay byk bir tehlikeye srkleyen Helios'un oluyla ilgili

ayrntlarn sradan metaforlar deil, uzak gemite yaanm gerek bir

171

Edwin C. Krupp, "Echoes ofthc Ancient Skies: The Astronomy of Lost Civilizations", s: 83 italikler bana ait

gksel olgunun toplumsal bellekteki kalntlar olduu fikrini ilk gndeme

getiren, . Beinci yzyln nl filozofu Platon oldu.

"Platon, Timaeus adl yaptnda, yitik kta Atlantis'i anlatrken, Solon'a

Msrl rahipler tarafndan aktarlan eski kaytlara gnderme yapt. Bunlar,

dzenli aralklarla yinelenip birok lkeye ve halklarna ykm getiren; Byk Yl'n k mevsiminde seller, yaz mevsiminde de kavurucu bir scak ve
atele ortaya kan geni lekli afetlerden sz ediyordu. Yunan mitoloji

geleneinde bu iki ar u, yalnzca Deucalion'un (Yunan Nuh'u) sa kald Tufan mitinde ve gnein arabasn srmeye alrken gkten yere d-

en Phaethon'un hikyesinde ortaya kmaktayd. Her iki mit de ykm,

insanolunun haddini aan kstahlnn sonucu olarak gsteriyordu; ama

Platon, bu balamda, dnyann maruz kald tufan ve alevlerin bir cezalandrmayla deil, Byk Yl'n seyri iinde hareket eden gezegenlerin belirli konumlarna bal bir gksel kkenle ilikili olduunu neriyordu." 172

Burada sz edilen "Byk Yl" kavram, astronomiyle yakndan ilgile-

nen eskia toplumlarnn evren anlaylarndaki byk zaman dilimleri-

nin temelidir. Mezopotamya yldz kltrnde "ar" kavramyla anlatm

bulan 3600 yllk dngden ve Orta Amerika astronomisinin en dikkate

deer unsuru durumundaki, her biri 5125.36 yl sren "dnya ala-

r"ndan daha nceki almamda 173 ayrntlaryla sz etmitim. Byk zaman aralklarn lerken eski dnyann astronom rahipleri, ounlukla bu
3600 yllk dngye bavururlar. Szgelimi Hindu geleneinde "Saptarshi"

(tam almyla "Sapta Rishi", yani "Yedi Bilge") adyla bilinen ve 3600 yl

sren temel bir "a birimi" vardr. Benzeri biimde Platon da 3600 yl

temel dnglerden biri olarak ele alr ve bunu "Tanrsal bir yaratn dngs kusursuz bir sayyla belirlenir" ifadesiyle talandrrken de Byk Yl

oluturan ana birim olarak deerlendirir. 174

M. R. Wright, "Cosmology in Antiquity", s: 139
Bkz. "2012: Marduk'la Randevu"
174 Plato, "Republic", 546b ve 546c, s: 280-281
172
173

Antik a dncesinde Byk Yl kavram, dnya ekseninin uzun va-

dede gerekletirdii bir yalpalama hareketi sonucu ortaya kan, "ekinokslarn gerilemesi" (precession) adl hareketle ilikilidir. Buna gre, ekinoks noktalar, yaklak olarak her 2148 ylda bir, 30 derece (ya da bir

"bur") geriler. Bir baka deyile, gnein belli bir ayda ayn hizada bulunduu takmyldz, 2148 yl sonra deiecek ve bir gerideki bur, ncekinin

yerini alacaktr. Szgelimi, sa'dan nce yaklak 4500 ile 2300 yllar arasnda, ilkbahar Ekinoksu'nda (21 Mart) gne, Boa Burcu ile ayn hiza-

dayd ama 2300'den sonra arka planda Boann yerini Ko takmyldz

ald, iinde bulunduumuz yllarda ekinoks, Balk takmyldznn son dere-

celerindedir ve yava yava Kova burcuna gemek zeredir.

Ekinokslarn gerilemesi ya da "presesyon" adn verdiimiz bu gksel

olgu, 2148 ylda bir bur deitiren gnein, tekrar ayn burcun hizasna
gelmesi iin 2148 x 12 = 25.776 yl gemesini gerektirir. Dolaysyla, Byk

Yl ad verilen sre, bu uzun turdan oluur ve yaklak 25.776 yllk bir

zaman dilimine eittir. Ama Platon'un yaptlarnda sz edilen Byk Yl'n

bu hesapla olutuundan ok emin olamyoruz; nk o, bu kozmik sreci

oluturan temel birim olarak 2148 yl deil, 3600 yl kullanyor. Bu nedenle kimi uzmanlar, Platon'un, Solon araclyla Msrl rahiplerden edin-

dii bilgilere dayanarak oluturduu bu uzun dngnn 3600'n katlar

olmas gerektiini ve muhtemelen Byk Yl ile kastettii dngnn

36.000 yl olduunu dnyorlar.

"2012: Mardukla Randevu"da, Mezopotamya astronom rahiplerinin

uzun alar lmekte kullandklar ar adl 3600 yllk dngnn "yuvar-

latlm" bir simge deer olduunu; "tanrsal" kabul edilen belirli bir gk

cisminin yrnge srecine eitlenen gerek srecin, ifreli iviyazs simge-

lerde gsterildiini; Mezopotamya'nn altm tabanl matematiine gre de

bu deerin 3661 yl olduunu ayrntl rneklerle aklamtm. 175 stelik

bu zaman dilimi, Maya Takvimindeki 25.627 yllk "alar toplam" ile de

175

Bkz. "2012: Mardukla Randevu", s: 473-491

artc biimde uyumluydu ve "yediye bir" gibi balant ieriyordu: Yedi

kez yinelenen 3661 yl dngs, Maya alarnn toplamna eitti yani.

Bylesi bir enterpolasyonun varl, Platon'un da Byk Yl kavramn

olutururken 7 ile 3600 arasnda, presesyon dngsne de uyum salaya-

cak bir bant aram olabileceini akla getiriyor.

Yine Phaethon'un rktc yolculuuna dnersek, Platon'un bu mitte

anlatlan katastrofu "ahlaki bir ders" ieren metaforlar olarak deil, uzak

gemite yaanan bir gksel karmaann toplumsal bellekte brakt izler

biiminde deerlendirdiine tank oluyoruz. Tpk, dnya kabaran sularn
altnda kaldktan sonra, bu afetten sa kurtulan Yunan Nuh'u Deucalion ve

kars Pyrrhann anlatld Tufan mitini, yaanm bir felaketin anlar ola-

rak grmesi gibi. Ancak Platon, her iki olaya da birbirinden bamsz ve

uzak aralklarla ortaya km gerek afetler olarak bakarken, bunlara neden olan unsurun zerinde durmaz. Getirdii aklama, gezegenlerin ve
takmyldzlarn uzun aralklarla yerletii zel konumlarla balantldr ve

bu gksel dizilimler, Platon'un gznde birer "yazg" gibidir. Yabanc kl-

trlerden edindii eski kayt ve bilgilerde, Tufan'a ya da Phaethon'un "ate

saan" yolculuuna neden olan gksel unsurla ilgili ayrnt bulamamtr ya
da belki bunun zerinde fazla uzun uzadya dnme gerei duymamtr.

Phaethon miti ve burada anlatlan dramatik olaylarla, Roma air ve

dnrleri de yakndan ilgilendiler. Bunlarn en kayda deerlerinden biri

olan Lucretius, "Nesnelerin Doas zerine" adl nl epik yaptnda,
hikyenin seyrini ksaca zetledikten sonra, "Tabii bunlar Yunan airleri-

nin anlattklar" der, hafif kmseyici bir ifadeyle, "Gereklerden olduka

uzak bir masal". 176 Lucretiusa gre, destans bir havaya brndrlen ey,
aslnda evrendeki srelerle ilgili, onun "elementler aras sava" olarak

grd doal bir olaydr ve ate elementinin ar bast, suya stn gel-

dii bir an anlatmaktadr. Dolaysyla ne kozmosun yapsna ynelik tanrsal bir mdahale, ne de iirsel yceltmeyi hak edecek doast bir gelime

176

Lucretius, "On the Nature of the Universe", s: 148

sz konusudur. Evrende belli aralklarla yinelenen doal dnglerden biri-

ne ilikin bir kesittir Phaethon miti.

Lucretius, bu grece "maddeci" yaklam, izinden yrd bir baka

nl dnr olan Epicurus'tan edinmitir. Doann ve evrenin akl ve

gzlem yoluyla kavranabileceini; dinin (religio) yalnzca bo inanca dayal

korkular yaratmaya yaradn syleyen Epicurus, tanrlarn gksel ya da

dnyevi olgular aklamak zere kiiletirildikleri hikyeleri, mitleri b-

tnyle dlar ve bu yntemle dile getirilen evrene ya da dnyaya ilikin

olgularn, gereklie yabanclaacan savunur. Bu tavrn "inanszlk"

olarak deerlendirenlere de, asl inanszln, doaya ve evrene ilikin olgular gzle grnmeyen soyut tanrlar araclyla gklerdeki belirsiz bir
yere tamak olduunu syleyerek yant verir.

"Epicurus'un, mitler yerine akl ve bilgiyi kullanma ilkesinin izleyicisi

Lucretius da, evrensel srelere aklama getirdii yaptnda Phaethon mi-

tinden yararlanrken, mitin kendisini deil, ardnda yatan gerek olguyu

deifre edip kullanmaya almaktadr. Burada Epicurus'tan farkl olarak,

dinden uzak durmaya almak kaygsyla mitleri btnyle dlamak yerine, onlardan yararlanmaya alr. Lucretius'a gre, religionun, yani "tanr-

larla ilgili yanl bilgi"nin snrlar iine girilmedii srece, mitlerden ve

mitsel hikyelerden yararlanmakta bir saknca yoktur. 177

Platon, Euripides, Ovidius ve Lucretius gibi klasik dnem dnr ve

airlerini epey megul eden Phaethon mitinin ya da Pseudo-Sibylline metinlerinde krntlarna rastlanan "Yldz Savalar" temasnn, ok eski ta-

rihte gereklemi gksel olgularn toplumsal bellekte brakt izler olduu fikri, Ortaa'da byk oranda sisler ardnda kalp unutulduktan sonra,

Rnesansla birlikte yeniden gndeme geldi. Dante Alighierinin nl "ilahi

Komedya"sn oluturan "Cennet", "Cehennem" ve "Araf" adl uzun iirle-

rinde mistik bir bak egemen olsa da, aslnda bu yapt, kozmosun yaps ve

dnmleriyle ilgili merakl bir arayn admlarn oluturuyordu. nl

177

Monica R. Gale, "Myth and Poetry in Lucretius", s: 46

air, evrende kendi gerekletirdii dsel gezintiyi anlatrken, Phaethon'un yaad tehlikeli gksel yolculua da gndermeler yapyordu.

"Arafta, takmyldzlarn konumlar ve gk cisimlerinin yrnge hareketleri srasnda izledikleri tutulum emberini (ekliptik) tanmlarken, Phaethon'un bu yolu izlemekteki baarszlnn yaratt dramatik sonulara

deiniyordu szgelimi. 178 "Cehennem"deyse, srd arabann kontroln

yitiren Phaethon'un neden olduu rktc afetler, dzensiz ve serseri bir

gk cisminin kontrolsz d olarak dile getiriliyordu. 179

On altnc yzyln egzotik dnrlerinden Paracelsus da, hem Pha-

ethon miti, hem de Pseudo-Sibylline metinlerindeki kehanetlerin, gksel

olgularla bir biimde balantl, mistik bir dnme iaret ettii kansn-

dayd. Paracelsus'a gre, iinde yaadmz dnyann sonu, bu mitlerde

anlatlanlara benzer biimde, gklerde bir kuyrukluyldzn belirmesinin

ardndan yaanacak olaanst koullar, ktlk ve sellerle gelecekti. 1531

ylnda Avrupa semalarnda grlen bir kuyrukluyldzn ardndan kimi

blgelerde hasat mevsiminin kt gemesi, salgn hastalklarn ortaya kmas, savalarn kzmas ve ekonomik skntlar yaanmas, bu kannn
onda glenmesine yol amt. 180

Aydnlanma anda, bilimin ve analitik dncenin hzla n plana -

kp yeni bir heyecan dalgas yaratmasyla birlikte, Rnesans'tan itibaren

eski pagan mitlerini ve inan sistemlerini yeniden kefetmeye balayan

Avrupal dnr ve sanatlar, mitoloji kategorisi altnda deerlendirilen

ok eski metinleri, akl ve bilgi szgecinden geirerek yeniden yorumlama-

ya altlar. Elbette Phaethon miti ya da Sibylline Kitaplar'nda anlatlan

merak uyandrc "gksel afet" hikyeleri de bir kez daha mercek altna alnacakt bu dnemde. Gne Sistemi'nin yaps ve kuyrukluyldz ya da me-

teorlar gibi "srpriz ziyaretiler", mistik inanlardan ve kehanetlerden

arndrlarak yorumlanmaya allyordu.

Dante Alighieri, "The Divine Comedy of Dante Alighieri", The Purgatoy Canto IV, s: 69
Dante Alighieri, "The Divine Comedy: I. Inferno", Canto XVII, s: 179
180 Sara Schechner, "Comets, Popular Culture and the Birth of Modern Cosmology", s: 47
178
179

On sekizinci yzylda bile, aralarnda Antoine-Laurent Lavoisier'nin de

bulunduu bilim adamlar, "gkten ta yamasnn" mmkn olmadn;

sz edilen "dm" ktlelerin dnya orijinli olduunu; volkanik ps-

krme ya da yldrm arpmas sonucu "alevli bir grnt" ile dt izlenimi veren paralarn "gkten geldii"ni sylemenin hurafelere prim ver-

mek anlamna geldiini sylyorlard. Uzun sren tartmalardan sonra,

1798 ylnda Hindistan'n Benares blgesinde yaanan meteor yamurlarndan sonra kalntlar inceleyen Royal Society astronomlarndan Edward

Howard, raporunda bunlarn d uzaydan gelip dnyaya den kaya ve me-

tal paralar olduunu kesin olarak aklad. Bu saptamann ardndan nl

air ve dnr Wolfgang von Goethe de ikna olacak ve Phaethon mitinde

anlatlanlarn da ok eski tarihlerde gereklemi, benzeri bir gksel olaydan esinlendiini syleyecekti. 181

Buna karn, gk cisimlerinin hareketlerinin dnyay fiziksel olarak

etkileyebilecei, hatta uzaydan dnyaya "ta yaabilecei" fikrine kar o

denli kemiklemi bir diren vard ki, on dokuzuncu yzylda bile bunlarn

"akld hikyeler" olduu dnlebiliyordu. 1809 ylnda Yale niversi-

tesinden iki nemli bilim adam, Bakan Thomas Jefferson'a, Connecticut

eyaletindeki Weston kentine den metal ve kaya paracklarnn kesinlikle "dnya d"ndan geldiklerini aklayan bir rapor sundular. Ama Jeffer-

son, insanlar buna inandrmann hi de kolay olmayacan dnyor ve

"halkn gkten talar yadna inanmaktansa, iki Yankee profesrn yalan
sylediine inanmay yeleyeceini" dile getiriyordu. 182

Ate ve Kl a
Phaethon miti ve Sibylline fragmanlarnda anlatlanlar dhil, dnyann

uzak gemiinde gk cisimlerinin beklenmedik hareketleri nedeniyle orta181

182

Trevor Palmer, "Perilous Planet Earth", s: 56-58

Francis Reddy-Greg Walz-Chojnacki, "Celestial Delights", s: 184-185

ya kan fiziksel deiimlere "katastrofizm" gzlkleriyle bakacak ilk sra

d alma, on dokuzuncu yzyl sonlarnda Ignatius Donnelly adl ente-

lektel bir politikacdan gelecekti. Hukuk eitimi alp Minnesotadan Kongre yesi olarak politikaya atlan Donnelly, rlanda asll bir ailenin oluydu.
Zeks ve yetenekleri onu politik yaamda ok ksa sre iinde baarya

tad ve Minnesota'nn en popler isimlerinden biri haline getirdi. 1882

ylnda, uzun ve youn bir alma sonucu kaleme ald "Atlantis: Tufan
ncesi Dnya" (Atlantis: The Antediluvian World) adl ilk kitabyla, byk
sansasyon yaratt.

Platon'un Timaeus ve Critias adl diyaloglarnda szn ettii "yitik

kta"nn bir efsane deil, byk bir doal afet sonucu sulara gmlen, Atlantik Okyanusu'ndaki bir kta olduunu ("Denizler altnda 20.000 Fersah"

adl romannda konuya fantastik bir kurgu iinde yaklaan Jules Verne'i
saymazsak) ilk kez ortaya atan yazard Donnelly; bu anlamda, belki de al-

ternatif aratrma ve tezler zerine kurulu, asl parlayn yirminci yzyl-

da gerekletirecek yeni bir literatrn de ncln stlenmiti. Kitabn

grd byk ilgi zerine, bir yl sonra, "Ragnarok" adl ikinci sansasyo-

nel yaptn yaymlad ve Atlantis'in bat da dahil, yeryznde dramatik

deiimlere yol aan olaylarn "gksel orijinli" olduunu ileri srd. Artk

politikadan btnyle uzaklam ve kendini aratrmalarna vermiti. "Kitaplarm, beni politikann kirli havuzundan ekip kard" diyecekti sonradan. 183

Donnelly'nin kitaplarnda anlattklar ve mitlere olan sra d yakla-

m, on dokuzuncu yzyl sonu Amerika'snda hzl bir dirili yaayan din-

dar muhafazakr politikalar gz nne alndnda, fazlasyla cretkr sa-

ylabilirdi. Halkn ok sevdii bir politikac olmasna karn, "Atlantis"i

yaymlad sralarda, kitaplarndaki agnostik (bilinemezci) tavrn, dindar

kesimlerde sert tepkilere neden olabileceinden endie etmiti ama hi

beklemedii biimde, toplumun geni bir kesiminden vgler ald ve kitap

183

Martin Ridge, "Ignatius Donnelly: Portrait of a Politician", s: 196

heyecanla karland. Amerika'nn kalburst sosyal gruplar tarafndan

srekli olarak Atlantisle ilgili konferanslar vermek iin davetler ald, bun-

larn ouna da katld ama o dnemde Amerikada ortaya kmaya bala-

yan mistik gruplardan ve "Atlantis kltleri"nden zenle uzak durdu. 184

kinci kitab "Ragnarok; Ate ve akl a", neredeyse btnyle Pha-

ethon miti zerine kurulmutu ve burada anlatlan afetlerin, dnyann ok

yaknndan geerek youn gkta yamurlarna neden olan, hatta belki de
gezegenimize arpan serseri bir kuyrukluyldza bal olduunu ileri sryordu.

Donnelly'ye gre, scak bir ekirdein zerinde kayalk bir kabuktan

oluan yeryznn, bizim yaadmz en st tabakasndaki kil, kum ve akl ynlar (The Drift), Louis Agassiz'in ban ektii jeologlarn ileri sr-

d gibi, uzak gemiteki buzul tabakalarnn hareketi sonucu ortaya

kmam; bu tabakalar, yeryzne arpan gk cisimlerinin kalntlar

oluturmutu. Tarih ncesi alarda gerekletiini dnd bu katastrofun, szl gelenek ve mitler araclyla bize dek ulatrldn savunu-

yordu Donnelly. Bu kitabnda ayrca, "Atlantis"deki agnostik tavrndan da

ani bir "U dn" ile uzaklayor ve Hristiyan inanlarna sarlyordu yeniden: Felaket, insan rkna ynelik, hak edilmi bir tanrsal cezayd. 185

Bu izgi deiimine ramen, dindar evreler, Ragnarok'u inanlarna

bir meydan okuma olarak algladlar, nk onlar koruyan ve gzeten

Tanrnn, insanlarn bir kuyrukluyldz ya da gkta arpmas sonucu lmelerine izin vermeyeceinden emindiler. Bilimsel evrelerse, byk jeo-

lojik deiimlerin byle ksa sreli ani olaylarla ortaya kmayacan, yz

binlerce yla yaylan bir sre iinde yeryznn biimlendiini ve bu

"tahmin edilebilir" evrenin iinde srprizlere yer olmadn syleyerek
Ragnarok'u tartmaya bile gerek grmeden reddettiler. 186
Martin Ridge, a.g.e, s: 203
Martin Ridge, a.g.e, s: 204-205
186 Helen McCan White, "Tale of a Comet and Other Stories", s: 169-170
184
185

Buna karn, Ragnarok, ilk kitabn da zerinde bir sat baars elde

ettii gibi, basnda da geni yanklara neden oldu. Edebiyatlar, politikaclar, hatta baz Katolik din adamlar bile Donnelly'nin, tarihin en iddial ve

byleyici teorilerinden birini ortaya attn dnerek ona vgler yadryorlard ama bunlar Minnesota'l yazara yetmiyordu. Bilimsel akademik evrelerden de destek ve onay bekliyordu Donnelly; elbette, asla ger-

eklemeyecek bir beklentiydi bu ve birka yerbilimcinin snrl ilgisinin

dnda bilim adamlar tarafndan kesin olarak dlanacakt.

Kitabn adn, skandinav mitolojisinden dn almt Donnelly: Kuzey

inanlarna gre len bir savann ruhu, Odin'in nedimeleri olan Valkyrie
adl periler tarafndan, bir tr cennet diyebileceimiz Valhalla'ya tanrd.

Sava burada beslenip dinlenerek gcn topladktan sonra, nihai byk

savaa, yani atele ve ykmlarla birlikte gelecek Ragnarok'a hazrlanrd.
Byk tanrlar ve onlarn hizmetindeki yce savalar, sonu yenilgi olsa

da, cesurca bu savaa girmek ve ebedi yazglarn izlemek durumundaydlar. Bir baka deyile, Yakndou inanlarndaki "Armageddon"dan farkl
olarak Ragnarok, sonunda "iyilerin" kazanaca bir mcadele deil, yitiril-

mesi kanlmaz olan bir savat ve gkten gelen alevler, yere den yldzlarla birlikte, dnyann sonunu belgeliyordu.

Donnelly, Edda ad verilen ve Kuzey Sibyllar olarak bildiimiz Vol-

va'lar tarafndan dile getirilen dizelerde izilen Ragnarok resmini, bir kuyrukluyldzn yol at faciann belleklerdeki tortular olarak gryordu:

"skandinavyallarn efsanelerinde, kuyrukluyldzn geliini anlatan

arpc bir kayt yer alr. Kuaklar boyunca yinelenmi, eitli dillere ev-

rilmi, zerine yorumlar yaplm, eletirilmi ama asla anlalamamtr.

Yabani ve anlamsz bir szck rapsodisi ya da gelecee ilikin bir katastrof

beklentisi olarak grlmtr bu. Oysa hi de yle deildir!" 187

187

Ignatius Donnelly, "Ragnarak: The Age of Fire and Gravel", s: 141

Szcn etimolojisi bile, gksel afetle ilgili ipularn veriyordu Don-

nelly'ye gre. Kuzey dillerinin hemen hepsinde "Regn" yamur ve "Rok" da

toz bulutu anlamna geliyordu. Bu durumda "Toz ve kl yamuru" benzeri

bir anlama sahip olan Ragnarok szcyle, kuyrukluyldzn paralanmas

sonucu dnyaya yaan paracklarn oluturduu toz bulutu ktlesi anla-

tlm oluyordu. Volva'nn dizelerinde, Ragnarok ncesi insan soyunun hatalarnn ve gnahlarnn biriktiinden ve bu durumun ilahi cezay getirdi-

inden sz edildiine dikkat eken Donnelly, "Dnyada ykm getirecek

koullar olgunlamt" ifadesiyle bu dinsel bak destekliyor ve devam

ediyordu: "Ragnarok, yani tanrlarn karanl ya da toz ve kl yamuru

gelip, ii bitirecekti artk." 188

Donnelly'ye gre, kargaay getiren ve ykmlara yol aan olayda, bir-

den fazla kuyrukluyldzn varl sz konusuydu. Bunlardan biri, skandi-

nav mitlerinde "Fenris Kurdu" adyla anlyordu. kincisiyse, yine mitlerde

ayrntl olarak sz edilen "Midgard Ylan"yd ki, Edda'lara gre, o ortaya

ktnda "denizler kabarp karalara saldryordu." Donnelly, arpmadan

nce dnyann ok yaknndan geen bu ikinci kuyrukluyldzn da, okyanuslar zerinde iddetli gelgitlere neden olduunu dnyordu. 189

Phaethon miti de, Donnellyye gre, skandinavlarn Ragnarok ile an-

latmaya altklar byk gksel faciann, Yunan-Roma kltrndeki para-

lelinden baka bir ey deildi. Aniden ortaya kan iki kuyrukluyldz dn-

yay atee vermiler, gnein nn kapayp karanla neden olmular,

nehirlerin kurumasna ve dalarn kavrulmasna yol amlar, son olarak

da uzun sreli souk bir evreyi, yapay bir k mevsimini yaratmlard. Her

iki hikyeyi st ste koyup, ssl ayrntlar aykladmzda, dnyann

uzak gemiinde kuyrukluyldzlar tarafndan yaratlan kargaann, "aslna

olduka sadk" bir kaydna ulatmz dnyordu Donnelly:
188
189

Ignatius Donnelly, a.g.c, s: 142

Ignatius Donnelly, a.g.e, s: 143

"Bu kargaann nedeni, gkyznn ykseklerinde gerekleen bir

olaydr; uzaydan gelmitir; yldzlar tehdit etmitir; belli takmyldzlarn

hizasndan gemitir; ykcdr; sar renktedir; byk bir syla ilikilendiri-

lir; dnyay atee verir; denizleri kurutur; paralar yeryzne salr;

dnyay kllerle doldurur; gne grnmez olur; bir mddet, tutulma sra-

snda olduu gibi, dnya karanlkta kalr; bir sre sonra geri dner; yer-

yznde bitki rts yeniden oluur; nehirler ve pnarlar tekrar ortaya -

kar; dnya yenilenmitir. Btn bu sre iinde insanlar ya kuular gibi su

kenarlarnda saklanm ya da maaralara snmtr." 190

Ragnarok yaymlandktan ksa bir sre sonra, Endonezyadaki Kraka-

toa volkannn patlamasyla yaanan katastrof, jeolojik deiimlerin, bilim

adamlarnn ileri srd gibi ok uzun srelere yaylm, yava ve nceden tahmin edilebilir olmadn syleyen Donnelly'yi dorular grn-

yordu. Baz jeologlar, buzul teorisiyle ilgili ciddi kukularnn bulunduunu

belirterek Donnelly'nin getirdii alternatif aklamay dikkate deer bulduklarn ima ettiler. Ama o bunlarla yetinmiyor ve yersiz bir iyimserlikle,

bilimsel evrelerde tezlerinin kabul edilip destek grmesini istiyordu. Ya-

yncs D. Appleton'a, kendi bnyelerinde kan bir bilimsel dergide Ragna-

roktan sz etmeleri ve kendi bastklar kitab bilimsel platformda destek-

lemeleri arsnda bulundu. Ama bu talebi net bir yantla reddedildi,

nk yayncya gre bilimsel dergilerde ciddiye alnacak yaz ve teorilerin

yalnzca "yetkili" mercilerden (yani akademisyenlerden) gelmesi gereki-

yordu. Appleton, Ragnarok'un ancak popler yayn organlarnda yer bulabilecei ve Donnelly'nin bununla yetinip mutlu olmas gerektii inancndayd. 191

Aslna baklacak olursa, Donnellyye kar kan, daha dorusu onun

sylediklerini ciddiye almaya gerek grmeyenlerin itiraz ettii konu, Phaethon ve Ragnarok mitlerinin ardnda ok eskiden yaanm doal afetlerin
bulunmas ya da bir kuyrukluyldzn dnyaya arpm olma olasl de-

190
191

Ignatius Donnelly, a.g.e, s: 164-165

Helen McCan White, a.g.e, s: 182-183

ildi. Hatta bir grup bilim adam, byle bir olasln varln kabul ediyor

ama sz konusu katastrofun Donnellynin iddia ettii gibi yakn gemite

deil, ancak milyonlarca yl nce gereklemi olabileceini vurguluyordu.

Asl byk sorunsa, Donnelly'nin "yntemleri" ve yaklam biimindeydi:

Bir hipotezle ortaya kyor ama bunu snarken, gerekletiini ileri srd-

olayn "nasl" bir sre izlediiyle deil, "niin" yaandyla daha ok

ilgilenir grnyordu ve bu da, (kendi tezine gre) ykm getiren bir doal
afeti, "ilahi" bir mekanizmayla ilikilendirme abasndan kaynaklanyordu.

Kuyrukluyldz arpmasyla ilgili ayrntlar ieren hibir veri ya da ka-

nta yer vermiyordu almasnda. Tam olarak ne zaman olmutu szn

ettii olay? Yeryznn hangi blgesinde gereklemiti? Bunlar destek-

leyecek jeolojik ya da arkeolojik veriler nelerdi? Donnelly, olayn kendisin-

den ok, "gerekleme gerekesi" ile ilgilenir gibiydi ve buna kendini ok

fazla kaptrp kitabn final blmlerinde Kutsal Kitap slubunu hatrlatan

ifadelerle, insanlara vaaz vermeye alyordu. nsanlar dorulua ve ada-

lete deer verir, maddi hrslara kendini kaptrmazsa, Tanr da bu gezegeni

ve insanl kuyrukluyldz arpmalarndan ya da baka tehlikelerden koruyabilirdi!

Donnelly, szn ettii byklkte bir kuyrukluyldzn dnyaya

arpmas durumunda yaanmas olas gelimelerle ilgili ayrntlar sralyordu kitabnda ama, bu tr bir arpmadan geriye "mitlere yansyacak
anlar" kalamayacan, nk insanln bylesi bir felaket sonrasnda

yeryznde varln srdrebilmesinin neredeyse olanaksz olduunu ka-

bul etmeye yanamyordu. Su kaynaklar kuruyacak, bitki rts neredeyse tmyle yok olacak, uzun bir sre gne kaln bir tabakayla perdelenecek, solunan hava zehirli partikllerle dolacak ve s hatr saylr
oranda decekti. stelik bylesi bir felaketten sonra koullarn tekrar

normale dnmesi, ortalama insan mryle kyaslandnda, olduka uzun

bir sre gerektirecekti. Bu durumda, kuyrukluyldzla ilgili anlar mitler

yoluyla gelecek kuaklara aktaracak birilerine gerek kalmayacakt dnya-

da, nk zaten "gelecek kuaklar" diye bir ey de olmayacakt!

Ignatius Donnelly'nin, Ragnarok'ta ileri srd kimi iddial nerme-

ler, inandrclk snrlarnn hayli dnda kald ama aslnda kitaplar ol-

duka nemli bir "ilk adm" nitelii tayordu: Klasik filozoflardan iki bin

be yz yl kadar sonra, mitlerde anlatlanlarn ardnda ok eskilerde ya-

anm gerek olaylarn yatabilecei fikrini insanla bir kez daha anmsatyor ve bir anlamda herkesi bu sorun zerinde dikkatle dnmeye davet

ediyordu. stelik bunu yaparken gvenilir yntemler kullanm olmama-

sna karn, eski metinler ve anlatlarda yer alan kritik olgular arasnda il-

gin ve arpc paralellikleri, sezgi gc sayesinden yakalam ve modern

bilimin sk skya sarld paradigmann salamlktan ne denli uzak oldu-

unu da gzler nne sermiti.

Hepsi bir yana, muhafazakr bilim ortodoksisinin nyargl ve brok-

rata yaklamlarna modern ada hedef olan ilk aratrmacyd Donnelly.

Btn bunlar, kitaplarnda ileri srd, kimileri fazlasyla mistik tezlere

kukuyla baksak ve ou iddiasnda "fazla ileri gittiini" dnsek de, bu

ilgin yazarn deerini ve nemini teslim etmemizi gerektiriyor. Yanllar

ne denli ok grnrse grnsn, doru bir "kukuculuk" tan yola kt

ve genel kabul gren, adeta "zlm, yantlanm, bitmi" gzyle bak-

lan sorularn altna birer muhalefet erhi koyarak insanlar bir kez daha

dnmeye ard iin, Ignatius Donnellyyi ayr bir yere koymak durumundayz.

Franz Kugler: Mit yorumunda bir milat

Phaethon'un gklerdeki tyler rpertici gezintisiyle ilgili ayrntlar,

kimi noktalarda Pseudo-Sibylline kitaplarndaki pasajlarla ilgin benzerlik-

ler ve paralellikler ieriyor. Bunu fark eden ve Donnellynin speklatif de-

nemelerinden krk yl akn bir sre sonra, gerek Phaethon mitinde, gerek

Sibylline fragmanlarndaki eskatolojik ipularnda, uzak gemite yaan-

m gerek katastroflarn izlerinin gizlendiini dnen ilk modern a bilim adamysa, Franz Xaver Kugler.

Cizvit eitimi almasna ve lene dek bu dini grupla balarn srdr-

mesine karn, rahatlkla yirminci yzyln en radikal ve analitik dnceye

sahip bilim adamlarndan biri olarak niteleyebileceimiz Kugler, akademik

kariyerine kimya retmeni olarak balar, ancak 1894 ylnda yakn dostu,
astronom ve matematiki Joseph Epping'in lmnn ardndan alan dei-

tirerek, onun almalarn stlenmeye ve srdrmeye karar verir. Bu ta-

rihten itibaren de btn zamann eski Mezopotamya astronomisine ve

matematiine ayrr. On dokuzuncu yzyl boyunca elde edilmi eski Asur

ve Babil iviyazs tabletlerinden astronomi ve matematikle ilgili olanlar

dikkatle snflayan ve bunlarn evirilerini, yorumlarn ve ayrntl dkm-

lerini yapan Kugler, youn ve disiplinli almas sayesinde bu alandaki en

nemli uzmanlardan biri olarak anlacaktr zaman iinde.

"Die Babylonische Mondrechnung" (Babil'de Ay Hesaplar - 1900) ve

"Sternkunde and Sterndienst in Babel (Babil'de Astronomi ve Yldz Gzlemcilii - 1907) bata olmak zere birok yapt, bugn hl Mezopotamya astronomisi ve matematiiyle ilgili birincil bavuru kaynaklar arasn-

dadr ve Kugler'n, Ottu Neugebauer, Abraham Sachs, B. L. Van der Waer-

den gibi uzmanlarn ncln yapt, onlarn yolunu at kabul edilmektedir.

Kugler'n deerini ve nemini anlamak iin, ilkin az nce ksaca dein-

diimiz, Donnelly'ye ynelik tepkilerin ve yok sayma tavrnn on dokuzun-

cu yzyl sonlarnda iyice kemiklemi bir "bilim brokrasisinin genel davran haline geldiini anmsamamz; ardndan da, yine ayn dnemlerde,
farkl eskia toplumlarnn kltr ve mitlerindeki paralellii, Mezopotamya kltrnn "difzyon" yoluyla yaylmasna balayan tutucu yaklama
dikkat etmemiz yeterli. Franz Xaver Kugler, ann bu yaygn "Babilci"

(Panbabylonist) dncesinden dikkatle uzak durarak, farkl uygarlklarn

mitlerinde ayn unsurlara ve olaylara rastlanmasnn "kltrel difzyonla"

deil, btn bu farkl uygarlklarn, ayn gksel olaylara tank olmasyla

aklanmas gerektiini savunmutu. 192 Birbirine ok benzeyen mitler, bir

kltrel alveriin deil, insanlarn belleklerinde derin izler brakan, ortak

tanklklarn sonucuydu Kugler'a gre.

Yaklak otuz yln, Smer, Akat ve Asur iviyazs tabletlerin deifre

edilmesine ve snflanmasna veren Kuglern bir "eskia mitolojisi" ara-

trmacs deil, Mezopotamya ve Yakndou astronomisi ve matematii

uzman olduunu anmsamakta da yarar var. Deiik kazlarda elde edilen

on binlerce tableti titiz bir elemeden geirerek, ilerinde astronomi ve ma-

tematikle dorudan ilgili olanlar ayklayp kategorilere ayran ve bu yoru-

cu almann ardndan, paralar bir araya getirerek elindeki eski metinleri yorumlayan Kugler, Smer, Babil ve Asur astronomisine ilikin

bilgilerimizin byk ounluunu borlu olduumuz bilim adamlarnn banda geliyor. Dolaysyla, elindeki malzemeye ilahiyat ya da edebiyat

yaklamyla deil, matematiki ve astronom gzyle bakp deerlendiren

bir uzmanla kar karyayz burada. Bu nedenle, Kugler'n, lmnden iki

yl nce kaleme ald ve bugn "katastrofizm"in nc almalar arasnda

deerlendirilen, "Sibyllinischer Sternkampf und Phaethon in Naturgesc-

hichtlicher Beleuchtung" (Sibylline Yldz Savalar ve Phaethon'un Doal

Tarih Olarak Okunmas) adl kitab, ayr bir nem tayor.

1927 ylnda yaymlanan bu ksa incelemede Kugler, sz konusu "mu-

amma" mitlere, iki ayr kaynaktan beslenerek farkl bir aklama getirmeye

alyordu: Otuz yl boyunca okuyup yorumlad ve snflad astronomik

kaytlarda dikkatini eken sra d gksel olaylarla ilgili olarak eskilerin
dt notlar ve yirminci yzyl balarnda jeologlarn yeni bulgularyla
ortaya kan, meteor arpmas sonucu olumu byk yzey deiiklikleri.
192

Peter Lancaster Brown, "Megaliths, Myths and Men", s: 266

Kugler, Phaethon mitinde anlatlanlarn bir "mevsimsel doal yeni-

lenme" temas ya da "ahlaki bir ders" falan iermeyip, dorudan doruya

"yaanm bir afet"in izlerini tad kansndayd. Onun zmlemelerine
gre, bilinmeyen bir gk cisminin dnyaya yaklamas sonucu, yaklak .
1500 dolaylarnda gklerde byk, parlak bir "atetopu" grlm ve bu

gk cismi ksa bir sre sonra paralar halinde dalp dnyaya (byk olaslkla Etiyopyaya) arparken, etkileyici ve rktc meteor yamurlarna

neden olmutu. Phaethon mitinde anlatlan btn ayrntlar, mitlerin ve

iirselliin yaratt ambalaj kazndktan sonra, yaklak 3500 yl nce yaanm byk bir katastrofun, toplumsal bellekteki tortularn oluturuyordu.

Kugler, "yeniliki ve devrimci" fikir ve zmlemelerin yaygnlk kaza-

nabilmeleri iin, yalnzca dar bir uzmanlar grubuna deil, ok daha geni
kitlelere duyurulmalar gerektiinin farkndayd. Bilimsel akademik evre

ve uzmanlarn, zerinde ustalaabilmek iin yllarn verdikleri teknik rutinlere ve bunlara sk skya bal, genel kabul gren tezlere tutsak olduklarn dnyordu. 193 Bu nedenle "Sibylline Yldz Savalar" adl kitabn,

"Kamu ilgisine Ynelik Yazlar" balkl yeni bir dizinin ilk adm olarak ya-

ymlad.

"Eski metinlerin ou, bilim adamlar tarafndan 'sama' bulunarak

dlanm, bunlarn gerek kozmik olgulara referans ierdii yorumunun

yaplmas bir yana, anlaml alegoriler olarak aklanmalar bile kimse tara-

fndan baarlamamtr," diyordu Kugler. "itiraf etmeliyim ki ilk deneme-

lerimde ben de bundan farkl bir ey yapamadm. Ama Babillilerin astronomik ve astro-mitolojik kavramlarn ieren iviyazs dokmanlarn

deifre edilmesi yolunda uzun yllar boyunca edindiim deneyim bana u-

nu retti ki, Doulularn, zellikle de eski dou toplumlarnn fikir sistem193

Livio C. Stecchini, "Cuneiform Astronomical Data and Celestial Instability" (Alfred De Grazia
editrlndeki "The Velikovsky Affair: Scientism versus Science" adl derleme, s: 124)

leri biz Batllara anlamsz grnse de, kendi iinde mantkldr ve gerek
olgulara dayanan bir temele sahiptir." 194

Yntemini antik toplumlarn gksel mitlerinin deifre edilmesi sra-

snda edindii deneyim ve bilgilere dayandran Kugler, ilkin referans veri-

len olgunun, yani Phaethon ve Sibylline'de simgeler kullanlarak sz edilen "gksel afetin" ne olduunu saptamaya yneldi, ardndan da bunun ne

zaman ve nasl bir seyir izleyerek gerekletiini bulmaya alt. Eskia

tarihilerince dzenlenmi, birbirleriyle tutarlla sahip kronolojileri ve

uzak gemie ilikin gksel kaytlar bir araya getirip inceledikten sonra,
Phaethon mitinin dile getirdii afetlerin "ate" ve "sel" olmak zere iki y-

nnn bulunduu; Afrika'ya (Etiyopya ve Aa Msr) ate yaarken Yunanistan ve Dou Akdeniz'in kuzey blgelerinde seller, gelgit dalgalar su

basknlarnn yaand; Yal Pliny'nin notlarnda ve dneme ilikin dier

gzlem kaytlarnda sz edilen "Typhon Kuyrukluyldznn geiinin ve

Eski Ahit'in Exodus kitabnda Msr'n bana geldii sylenen felaketlerin,

Phaethon mitinin dile getirdii olaylarla ezamanl olduu sonucuna vard.

Bu veriler, dneme ilikin gkyz konumlarn hesapladnda, mit-

lerde sunulan simgesel referanslarla da bire bir uyumluydu. O gnn koullar iinde kesinlemi olduu dnlen baz kronolojik veriler nda

Kugler, . 1528 (ya da biraz daha ncesi) gibi bir tarih saptad. Tezini dorulayacak ya da destekleyici bilgi salayacak jeolojik verilerden yoksundu;

bu nedenle, "kylar yutan dalgalar", aniden mevsimlerin deimesi ya da

iddetli deprem ve sarsntlar gibi unsurlar kantlayacak bulgular elde

edemedi. Eer Kugler bu aratrmasn yetmi yl sonra yapma olanana

sahip olsayd, arad tarihin . 1650'nin hemen sonras olduunu bulmakta gecikmeyecekti.

Dier yandan, tpk Yal Plinyyi kaynak olarak kullanan baz Rne-

sans yazar ve tarihileri gibi, Kugler'n da kafas karmt: Pliny, gei yapan Typhon Kuyrukluyldznn, allm kuyrukluyldz grnts verme194

Franz Xaver Kugler, "Sibyllinischer Sternkampf und Phaethon", s: 8-9

yip, yuvarlak ve ok parlak bir yapya sahip olduunu, gkte "ikinci bir gne gibi" ldadn ve adeta "bir gezegene" benzediini sylyordu. Yu-

varlak bir ate topunu andryordu bu gizemli ve rktc nesne. Kugler

da olabildiince tedbirli davranmaya alarak, Phaethon'dan (ya da Typhon'dan) sz ederken, terminolojik olarak garip grnse de, "gnee benzeyen meteor" ifadesini yeledi. 195

Phaethon mitinde ve Pseudo-Sibylline kitaplarnda anlatlanlarn ger-

ek gksel olgulardan esinleniyor olabileceini dnen bilim adamlar, bu

radikal adm atmaya cesaret edemeyip, sz konusu astronomik verilerin

sra d ve "spesifik" bir olay deil, "rutin" ve srekli yinelenen doal

dngleri simgelediini vurgulamakla yetinmilerdi o gne dek. Yani Pha-

ethon miti, bilinen, belirli, yaanm bir olay deil, defalarca yinelenen "sradan" bir olguyu, "mevsimlerin deimesi"ni ya da "gnein bat ufkunda
yok olup, sabahlar douda yeniden belirmesi" gibi doal bir sreci, "olaanstym gibi" gstererek anlatyordu! Gk cisminin byk, ok parlak

ve yuvarlak bir grntye sahip olmas, onun gnele ayn grup iinde de-

erlendirilen bir yldz olmasndan kaynaklanyor olabilirdi ancak; dolaysyla Vensn bir sre grnrden yok olduktan sonra dou ufkunda Sabah Yldz olarak belirmesi, efsanenin esinlendii gksel olgulardan biri
olmalyd.

Egemen "bilimsel" paradigmann sadk ve muhafazakr izleyicilerinde

alk olduumuz, sk grlen bir tavr: Mitlerin neredeyse tm (baka bir

eye benzetmeye dilleri varmad iin) yalnzca mevsimsel dnglerle ya

da gece-gndz kartlyla ilikilendirilir. Uzun ve sivri yapya sahip her

ant "fallus", yuvarlak ya da eliptik her ikon "vulva" simgesidir. Eski top-

lumlarn astronomik kaytlarndan kaynaklanan metinler, ya batl inanca

dayal sama sapan kehanetler ya da bildik gk cisimlerinin allm y-

rngeleriyle ilgili alegorilerden ibarettir. Baka ne olabilir ki zaten? Modern dnyann "bilimsel" kurumlamasn teslim alan paradigmaya gre,
195

Livio C. Stecchini, a.g.e, s: 130

astronomi ancak son drt yz ylda gelimi ve ortaya km bir bilimdir

ve bundan ncesine ait veriler yalnzca eski toplumlarn "by trenleri"

ya da mevsimsel dnglerle ilgili "bereket klt" takntlaryla aklanabilir!

Bilinen tarih alarnda, szgelimi Phaethon mitiyle ilgili Kugler'n

nerdii . 16. yzylda dnyay ciddi biimde etkileyen bir katastroftan

sz etmek, Kepler ve Newton "ament"lerine bal "istikrarl ve uyumlu

evren" ninnileriyle ters dmek anlamna gelecektir. "Bilimsel" bak ola-

rak sunulan paradigma, byk katastroflar, milyon yllarla llen ok

uzak gemie yerletirerek, insann yeryznde uygarlk oluturmaya ba-

lad evre olarak deerlendirilen son be bin yln bylesi radikal deiim-

lerden uzak olduu varsaymn empoze etmek zerine kurulmutur.

Bu elbette fazlasyla "ideolojik" ve znde "snfsal" bir bak asdr,

nk bugn geldii noktada (ve buraya varana dek) uygarln yalnzca

"insana bal" deikenlerin denetimi altnda "evrim" gsterdiini varsayarken, gnmzdeki koullar ve egemen yapy da "deimez" bir sonu,

hatta doruluu ve rasyonellii tartlamayacak olan bir nihai durum gibi

sunar. Gzlerinizi gkyznden ekip, yere indiriniz ve size retilen, sunulan yap iinde, biilmi olan role brnnz, yalnzca gnlk yaamlarnzn rutin ayrntlaryla uranz! "Mutlak dorular", kk pragmatik

ayrntlar biiminde, kck dnyalarnzdaki yaamn iinde sakldr;

"byk" evrensel sorularn yantlarn ve zmlemeleriniyse, tkr tkr

ileyen sistemin kurumsal bilim brokrasisi, sizin adnza stlenmi du-

rumdadr, rahat olunuz!

Paradigmann emrettii buydu ve sistemin mekanizmalarna uyum

salamak zorunda braklan bilim brokratlarn da, kurumsal atlar altnda ayn dogmatik ve nyargl bak asna sahip olmak zere eitiyor-

du. Pseudo-Sibylline kitaplarnn ngilizce evirisinin editrln yapan

F. W. Blass bu nedenle Kitap V'in son dizelerini "akld final" olarak nite-

lendiriyor, bilim tarihi uzman Edmund Hoppe yine ayn nedenle o dizeler-

de anlatlanlar "btnyle sama sapan" bulduunu sylyordu. 196 Ancak

tutucu bir Hristiyan kurumunda, Cizvitler arasnda yetimi olmasna karn, eskia astronomisi alanndaki engin bilgi birikiminin ve deneyiminin
de katksyla, Franz Xaver Kugler ok daha esnek ve ak fikirli yaklayor-

du meseleye. Szde rasyonel olmaya alarak, Phaethon miti ve Sibylline

dizelerini, gnein batsndaki simgesel lm ve karanlkla ya da Vens'n

afak ykselii srasndaki gz kamatrc parltsyla aklamaya alan-

lar, "Akam vakti gkyz o denli basit, sradan ve huzur doludur ki, karmak, sra d ve iddetle ykl olaylar anlatan bir efsaneye temel oluturamaz," diye yantlyor ve devam ediyordu: "Yine ayn biimde, Vens'n
sabahyldz olarak domas, en lgn zihinde bile evrensel bir katastrof

fikrini artrmaz." 197

Kugler, setii iki mitolojik para zerinde, eskia toplumlarnn ast-

ronomik metinlerini ve simgeciliini ok iyi tanyan bir uzman olarak uzun

sre altktan sonra, her iki hikyenin de ayn gksel katastrofu anlatt

sonucuna vard. Dolaysyla, sa'dan nce birinci yzylda, Msr'n Yunan

dili konuulan blgelerinde kaleme alndn dnd Pseudo-Sibylline
kitaplarnn beincisindeki final satrlarn, Phaethon mitinin farkl bir an-

latm olarak grd. Dizelerde rastlanan kimi gksel ayrntlar, szgelimi

"Sava Sabah Yldz'nn, Aslan'n zerine binmesi", kozmolojik imajlarla

da bire bir uyumluydu: nk bata Kybele olmak zere, Vens ile gkler-

de temsil edildii dnlen her tanra, bir elinde mzrakla aslann zerine binmi olarak betimleniyordu.

Kugler'n yazdklar, o gnlerde yalnzca dar bir evrede ilgi grd ve

snrl da olsa yanklara neden oldu, ilgin bir rastlant sonucu, aa yukar
ayn gnlerde, Sovyet bilim adam Leonard Kulik, Sibirya'da geni bir aratrma yapma olana bularak, 1908 ylnda Tunguska blgesine den iri
196
197

Livio C. Stecchini, a.g.e, s: 131

Malcolm Lowery, "Franz Xavier Kugler: Almost a Catastrophist", l.S.G. Review No: 2 (Not:
Ayn makale Kronos adl jurnalin Yaz 1977 tarihli saysnda "Father Kugler's Falling Star"
balyla yeniden yaymlanmtr.)

bir gktann neden olduu felaketin izlerini ilk kez gzler nne sermi;
bu olayn yaratt sansasyon da, "Sibylline Yldz Savalar" kitabna olan
ilgiyi belli oranda artrmt. Bugn hl nasl gerekletii tam olarak an-

lalamam olmasna karn, dalan bir meteorun paralarndan birinin

Tunguska'ya dmesiyle olutuu sanlan bir krater ve evresindeki geni
bir alan zerinde yaratt ykm, yirminci yzyl balarnda paradigmann

zaferine gnlden inanan, heyecanl bilim ortodoksisi iin ok da sevimli

bir bulgu saylmazd dorusu. Meteor ans eseri, insan yerleiminin olmad bir blgeye dm ve can kaybna yol amamt ama kck bir
sapmayla yn deitirip kalabalk bir kente aklsayd, bilinen en byk

facialardan birine neden olacak, belki de bir kenti tm nfusuyla birlikte

yok edecekti.

Bu olay, "uniformitarian" paradigmaya kar ok kk bir aznlka

savunulan "katastrofizm" tezini beklenmedik biimde gndeme tad.

Demek ki gksel kaynakl byk felaketler, yalnzca milyon yllarla hesaplanan ok uzak gemite olmu bitmi olaylar deildi ve dnya, Ortodoks
akademisyenlerin inanmamz istedikleri kadar gvenli bir yer saylmazd.

Buna karn, kolayca tahmin edilebilecei gibi, bilim dnyas Kugler'n

bu son kitabna ilgi gstermeme, yok sayma yolunu seti. Eski Yakndou
astronomik metinlerinin analizi zerime, r aan ve saygn bir bilim
adam olduu iin, dorudan saldrlara uramad pek. Yalnzca, bir mes-

lekta, Wilhelm Gundel, onu zgn bir tez sunmamakla, muhtemelen Pythagoras'n kuyrukluyldz teorisinden etkilenmekle ve bu mistik yaklam

yinelemekle sulad. 198 (Evet, yine Pythagoras!) Kitap, "sokaktaki adam"a

ulaamamt zaten; bilimsel evreler de grmezden gelmeyi yeleyince,
"Sibylline Yldz Savalar" uzunca bir sre kyda kede kalp unutuldu.

Franz Xaver Kugler, koca bir yn iinden seip incelenen iki "mitolo-

jik" kaynakta bunca arpc veri yakalanabiliyorsa, el altnda bulunan onca

tablet ve belgede, yeryz tarihine ilikin "gerek bir altn madeni"nin sak-

198

Livio C. Stecchini, a.g.e, s: 130

l olduunu dnyordu ve byk bir olaslkla bunlarn zerine gitmeye

devam edecekti. Ama ne yazk ki, "Sibylline Yldz Savalar"nn yaymlanmasndan iki yl sonra, 1929da ld ve almalar da yarm kald.

Yirmi yl akn bir sre sonra, bilim tarihinin en sansasyonel ve tar-

tmal isimlerinden biri, Dr. Immanuel Velikovsky tarafndan Kugler yeni-

den kefedilecek ve bu glgede kalan kitapta Phaethon'la ilgili yapt "gne grnmnde meteor" yorumu, Velikovsky'nin sansasyonel almas
"arpan Dnyalar" da (Worlds in Collision) bambaka bir boyut kazana-

cakt. Velikovsky'ye gre, Kugler'n mitlerde varln saptad, . 1500

dolaylarnda gklerde beliren iri, kzl renkli ve yuvarlak grnml gk

cismi, dzensiz bir yrnge izlerken dnyaya tehlikeli biimde yaklaan

Vens gezegeninden baka bir ey deildi! 199

Franz Xaver Kugler'n Phaethon miti ve Pseudo-Sibylline fragmanlar-

na getirdii radikal ve devrimci yorumun nemi, ancak yakn dnemde

fark edilmeye balad. Bunda uniformitarian paradigmann karsna diki-

len katastrofst okulun son eyrek yzyl iinde at byk mesafe ve

kaydettii geliimin yan sra, eskia metinleri ve arlkl olarak da mitler
zerinde alan uzmanlar arasnda yeniliki ve ak fikirli gen bilim

adamlarnn sayca artmaya balamalarnn da pay var. Paradigma savu-

nucularnn "mevsimsel deiim" ya da "gnein batyla ilgili metafor"

biimindeki aklamalar, giderek daha geni bir uzmanlar grubunca, byk

alt glmsemelerle karlanyor son yllarda.

Yunan ve Roma edebiyat zerine sayl uzmanlardan biri olan James

Diggler, Euripides'in versiyonu zerinden Phaethon mitini inceledii kita-

bnda, "Phaethon'un hikyesini gnein bat ve yeniden dousuyla ak-

lamay hi inandrc bulmuyorum," diyor: "Goethe'nin ilerletip F. Xaver

199

Immanuel Velikovsky'nin tezlerinin ksa bir zeti ve deerlendirmesi iin bkz. "2012: Marduk'la Randevu", s: 424-435

Kugler'n gelitirdii yaklam, yani Phaethon'un bir meteor olma olasl,

bana ok daha yakn geliyor." 200

Bir "Hazine" ve Bir "Miras

Sibylline fragmanlar ve Yunan-Roma mitolojisinden paralarn yo-

rumlanmasyla ilgili bu kk tur, bizi olduka net ve kkrtc bir soruyla

ba baa brakyor. Orijinaller iki bin yl akn bir sre nce talihsiz bir

yangnda yok edilse ve sonraki dnemde retilen kopyalar byk oranda

tahrif edilmi ya da dpedz uydurulmu metinleri ieriyor olsa da, minicik bir blmn (o kkeni ve kayna analiz edilemeyip "sama" bulunan

kk pasajlarn) gerek Sibylline Kitaplar'ndan izler tayor olma olasl

karsnda, yinelemekten kendimizi alamadmz bir soru bu: "Krntlar"nda bunca dikkate deer ayrnt varsa, Sibylline Kitaplar'nn tamam
nasl bir "hazine"ydi acaba? Roma devletinin Cumhuriyet dnemi boyunca

bu kitaplara ve ierdii bilgilere bunca nem verip, byk bir gizlilikle sak-

lamas, Sibylline Kitaplar'nn "basit ve batl inanca dayal kehanetleri" deil, dnyann uzak gemiiyle ve insan uygarlnn bu gezegen zerindeki
serveniyle ilgili kritik bilgileri ierdiinin ipularn vermiyor muydu za-

ten? stelik o denli hassast ki bu bilgiler, onu koruyan kurul dnda, konsllerin bile dorudan eriimine izin verilmiyordu. Tpk Sibyllarn, bir

"miras" gibi tadklar bilgi birikimini kimseyle paylamamalar ya da Pyt-

hagoras Kardelii yelerinin, "gizli bilgiye" ancak uzun ve yorucu aamalar getike, derece derece yaklaabilmeleri, bu aamalara ve her birinde
aklanacak bilginin miktarna Kardelikte- ki "stat"larn karar vermesi
gibi.

sa'dan nce altnc yzylda, Roma devletinin Cumae Sibyl' aracly-

la, Pythagoras'n da hocas ve ustas Pherecydes'in elindeki "Fenike Kitaplar" ya da Delphi'deki Pythia'nn verdii dersler yardmyla sahip olduu
200

James Diggle, "Euripides: Phaethon", s: 10, dipnot

ve kskanlkla koruduu dnlen bu "gizli kaytlar", kklerini ayn gelenekten, Ana Tanra kltnden alan ve ilgin bir biimde, tarihin ayn d-

neminde Roma'da buluan Sibyl ve Pythagoras kapal rgtlenmelerini de

bir araya getiriyordu.

O denli tarihi bir bulumayd ki bu, ister bilinli bir stratejinin uzant-

snda yaama geirilmi olsun, ister tmyle rastlantsal olarak kendiliin-

den gelisin, Roma topraklarnda benzersiz bir "kardelik rgt"nn yaplanmasna yol aacak ve bu rgt, uzun ve deiken bir serven izleyerek,
zaman zaman uzun sreli olarak glgede kalsa bile, dnyann sonraki iki

bin be yz yl iindeki gelimelere hatr saylr biimde damgasn vura-

cakt.

II
GERLEME, ZLME VE FRATERNIS

1. Akntya Kar
Devletlere, hanedanlara ya da rejimlere, tarihsel srecin geliimini

dikkate alarak yapacanz analizlere dayanarak, aa be yukar mr

biebilirsiniz. Ama "idealler" sz konusu olduunda bunu yapmak olduka

gtr; hele o ideallerin gerekleme yolunda olduunu gsterecek iaret-

ler henz ufukta bile belirmediyse. Bu anlamda, Roma Cumhuriyeti'nin ku-

ruluundan itibaren izledii seyre bakarak, . kinci yzyl sonlarnda "re-

jimin" kme noktasna varacan grmek iin ok donanml bir politik

analist olmaya gerek yoktu; ikinci yzyl ortalarndan itibaren de ou

Romal tarihi ve politikac bu yndeki kayglarn dile getirmiti zaten:

Cumhuriyet, can ekiiyordu.

Ama bu durum yalnzca bir politik yaplanma ve askeri-brokratik y-

netim mekanizmas iin sz konusuydu; idealler iin deil. Cumhuriyet,

batan beri grdmz gibi, onun kuruluunda en etkili rollerden birini

stlenen, gl ve deneyimli bir idealist grubu iin, varlacak bir "nihai

ama" ya da sonsuza dek korunacak mutlak ve duraan bir kazanm deil,
hedefe giden yol zerindeki etkili bir "ara" tan ibaretti. Belirlenmi "ideal"

ayakta tutulduu ve gzetildii srece, ona ulamakta kullanlacak aralarn yaayaca inili kl seyir de fazla kayda deer bir anlam tamayacakt. Romada dnya tarihinin en nemli siyasal deneyimlerinden birini

yaama geirmeye alan kkl bir kardelik rgt iin Cumhuriyet'e

mr biilebilirdi belki; ama o ideale, asla.

Bu nedenle, sadan nce altnc yzyl sonunda kurulan Cumhuriyet'in

be yz yllk serveni boyunca inanla, inatla ve srarla varln srdrp,

sabrla belli stratejileri yaama geirmeye alan bir ekirdek rgtn

bunca sre boyunca ayakta kalmasn anlamak ok da zor deildir. Eski ve

kkl bir ideal ile klmtr yola ve bu ideal "yeni" bir eyleri yaama ge-

irmekten ok, kadim zamanda var olmu ve denetlenemeyen bir krlma

noktasnda yitirilmi kazanmlar yeniden elde etmek zerine kuruludur.

Ana Tanra rahibelik kltlerinden Sibyl geleneine aktarlp, onlar ta-

rafndan yetitirilen Pythagoras araclyla yeni derinliklere tanm, "eskiyi restore etme" ddr bu. Eitliki, zgr, snrlarn ve snflarn olmad, savasz bir dnyay (ki eskiden var olduu dnlmektedir)
yeniden kurmaya yneliktir. 201 nceki blmlerde altn izmeye altm

gibi, gerekten Pythagoras adnda "tek ve belirli bir kiinin" yaayp yaamadndan emin olmamamzn bu noktada bir nemi yoktur. Bir hedef ve

bir retinin sahip olduu donanm ve eski kkleri bilmek, tarihte ilk kez

etkili ve kararl biimde yaama geirilmek istenen idealin ardnda yatan-

lar tanmak nem tamaktadr, o kadar.

Kroton yenilgisi, yine nceki blmlerde szn ettiimiz, Yunan kent

devletlerinin ruhani federasyonu yoluyla etkinlik salamaya alan Amp-

hictyonic Konsey'in urad baarszlktan sonra, ikinci nemli tkezleme

olarak grlebilir bu idealist hareketin ynlendiricileri iin. Belki de bu

nedenlerle ok temkinli ve dikkatli admlarla ynlendirilmek istenen Roma

Cumhuriyeti deneyiminde, yerel soyluluun marur direngenliine uzun

bir sre iinde defalarca dnler verilmi ve geri admlar atlmtr ama

"Bardan yars dolu" iyimserliine kaplmaya elverecek kazanmlar da

elde edilmitir.

Pleb kitlelerinden yeni bir "iktidar orta" yaratma giriimlerinde; top-

lumsal tabakalar iindeki etkinlii kolaylatracak manevi liderlik ve "rgtsel eitim" ilevleri iin gizem kltleri ve tanra tapnak sistemlerinin

pleb yaamna entegre edilmesinde; geniletilmi ynetici snfn iinde

201

Snfl toplumlarn ortaya ksndan, daha dorusu ataerkil aile yapsnn toplumsal dokuya
egemen olmasndan nce, gerekten byle savasz ve snfsz, eit ve bar, "Altn a" yaanm mdr? "deal"in ardndaki temel, gereklere mi yoksa sisler ardndaki bir topyaya
m dayanmaktadr? Yaptmz inceleme asndan bu ok da byk bir nem tamyor. Burada asl belirleyici olan, o ideali yaatmaya alanlarn, "Altn a"n gerek olduuna yrekten inanmalar. Uygarlk tarihi boyunca btn ideallerin ekirdeinde, "inan" yer ald ve
Sibyl ya da Pythagoras Kardelii iin de durum farkl deildi.

saygn ve nfuzlu bir "aydn-brokrat" kesim oluturma baarsnda ve

"konfederasyon anlay"nn yava yava Roma devlet ideolojisine egemen

klnmasnda bu kazanmlar somut olarak grebiliyoruz.

Be yz yl iinde Kardelik mritleri stratejik deiimler, yeni yn-

lenmeler ve "ideal" ile ilgili fikir ayrlklarndan gemi olsalar bile, birka

temel nokta iyi hesaplanm grnyordu: Roma, doru bir hedefti her
eyden nce. Cumhuriyet, yerinde bir admd ve daha kurulu aamalarn-

dan itibaren bir "patrici rejimi" olmaktan karlp adm adm gcn yay-

gnlatrlarak paylatrlmas, ciddi bir hamleydi. Ynetsel brokratik ku-

rumlarn glendirilerek, bunlar iinde sz sahibi olan idealistlerin

yetitirilmesinde de gzle grlr baar kaydedilmiti. Hepsinden nemli-

si, Sibylline Kitaplar'nn salad bilginin yan sra, bu kitaplar zerinde

oluturulan saygn dokunulmazlktan ok uzun bir sre baaryla yararlanlmt.

Ama "bardan bo yars" da Kardelik yeleri iin ideale giden yolda

gz ard edilemeyecek gediklerin ortaya ktn gsteriyordu. Her eyden

nce, ekonomik deikenler doru hesaplanamam; Roma Cumhuriye-

ti'nin srekli "bte a" veren sorunlu ekonomisinin orta vadeden balayarak nasl dertler yaratabilecei ngrlememiti. Askeri yaplanmann

ve "federe birlii" getirecei dnlen fetih stratejisinin toplumsal katmanlar arasndaki dengeleri altst etmek bir yana, bir "ideal erozyonu"na

yol at da fark edilememiti: Sava yok edecek gelimi bir sosyal rgtlenme iin bizzat sava ve askeri gc kullanmak ne derece doruydu?

Abartl bir militarizme ynelen Roma Cumhuriyeti'nde, lejyonlar ve

zel birliklerle glenen askeri brokrasinin bal bana bir "iktidar ada-

y" haline gelmeye balayaca, Sulla'nn "geliyorum" diyen askeri darbesine dek tahmin edilememiti. Hepsinden nemlisi, toplumsal biimlenmeye
ynelik planlarda, hzla byyen kle snfnn yarataca byk sorunlar,

neredeyse tmyle grmezden gelinmiti. O kadar ki, . 135, 104 ve 74

yllarnda yaanan byk kle ayaklanmasnn, i dengeleri nasl dei-

tirip, btnyle askeri gce dayanan, diktatr eilimli konsller yetitirecei tahmin edilememiti.

Spartacus: aresizliin Trajedisi

Bu ayaklanmalar iinde zellikle sonuncusu, Roma Cumhuriyeti iin

boyutlar ve sonular asndan fazlasyla rpertici olmutu. Trakyal bir

gladyatr olan Spartacus'un Vezv da eteklerinde balatt byk ve et-

kili ayaklanma, Roma'da siyasi otoritenin ve asayiin salanmasn gl

askeri liderlerin varlna endekslemeye alan direngen patricilerin elle-

rini glendirmiti. Hareket, daha nce Sicilyada yaanan kle ayaklanmalarnda olduu gibi, byk oranda rastlantsal deikenlere bal, bireysel

ve kendiliinden gelimi bir isyana dayalyd aslnda. Cornell ve Matthews, ayaklanmann "devrimci" bir nitelik tamad kansnda:

"Spartacus ayaklanmasnn da, ondan nce Sicilya'daki iki ayaklanma-

nn da gerek devrimci eylemler olmadklar, bunlarn daha ok klelerin

ackl durumlarndan kamak ve efendilerinden almak iin giritikleri,
ie dokunan davranlar olduu gz ard edilmemelidir. Bunlarda bilinli

bir devrimci ideolojinin ya da kleliin kaldrlmas iin aka dile getirilen bir eylemin hibir belirtisi yoktur." 202

Ne var ki Spartacus ayaklanmas gneyde gibi bym ve iki kez

Roma ordularn yenilgiye uratarak ciddi bir tehdit olduunu egemen s-

nfa fazlasyla hissettirmiti. Bu nedenle, dzensiz ve eitimsiz kle ordusunu, geriye kalan herkese gzda vermek zere ezmek iin frsat kollayan acmasz konsl Crassus, ayaklanmay bastrdktan sonra, alt bin kiiyi
"ibret iin" yol boyunca armha germiti.

Roma'da Cumhuriyet'i "soylu bir ideal"e giden yolda en etkili ara ola-

rak gren Kardelik yesi brokrat ve politikaclarn, yaananlar karsn-

202

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 66

da dehete kapldn tahmin etmek g deil. "Orta snf yaratmak zere

pleblerle o denli meguldler ki, kleliin trajedisini ortadan kaldrmaya

ynelik hemen hibir ey dnmemilerdi - hukuk sistemine empoze edilen "azat etme" sistemini ve azatl klelerin ocuklarnn, senato yesi ola-

bilme haklarnn yasallatrlmasn saymazsak. - Oysa pleb yaam iyileti-

rilmeye allrken istemeden hem bir "pleb eliti" zengin kesim, hem de
her an macerac askeri liderlerin kuyruuna taklmaya hazr, eitimsiz ve

ok kalabalk bir "lmpen proletarya" yaratlmt kentli zgr ve yoksul

yurttalar arasnda. Bu arada hi kimse, Roma nfusunun en byk dilimini oluturmaya balayan klelerin durumunun ne denli "aciliyet" tadnn farkna varamamt.

Spartacus isyan, bir kritik gelimeyi daha gzler nne serdi: isyanc

ordu yalnzca klelerden olumam; g toplamak iin ekildii krsal blgelerde, yaam koullarndan honutsuz olan topraksz yoksul kylleri de

yanna ekmiti. Spartacus ordusunun getii birok blgede devlet tara-

fndan grevlendirilen, yoksul insanlardan kurulu yerel milisler de ou

kez klelere kar savamay reddettii gibi, kimi durumlarda bu birliklerin

bazlar gnll olarak Spartacus'e katlmt.

Mutsuzluun, ekonomik kn, krsal alanda iyice kendini hissetti-

ren tarm oligarisince yaratlm byk sorunlarn sanclarn ekiyordu

Roma ve salt bu nedenle Spartacus isyan hi deilse "simgesel" anlamda,

bir kle hareketi olmann tesine geerek, egemen snf ciddi biimde tehdit etmiti. Trakyal gladyatrn kiilii zerinde hzla oluan efsane, biraz
da Roma'nn bu i dengesizliklerinden kaynaklanyordu.

syann vahice bastrlmasn izleyen yllar, Cumhuriyet'in iindeki

politik mcadelenin alabildiine younlat ve siyasi kaosun bymeye

balad bir dnemin balangcn iaretliyor. Baz uzmanlar Roma'da

Cumhuriyet boyunca "siyasi parti" olarak adlandrlabilecek gl ideolojik

odaklarn hibir zaman tam anlamyla olumad; grnrdeki gruplama

ve mcadelelerin yalnzca zengin ve nfuzlu bir "elit" kesim iindeki, ksa

vadeli bireysel karlara ynelik "itimeler" olduu grnde:

"Roma'da politika geleneksel olarak aristokratik balar araclyla y-

rtld" diyor Erich Gruen. "Greceli olarak az saydaki aile, anahtar po-

zisyonlar elinde tutarak g kaynaklarn denetledi. Modern siyasi partile-

rin alma biimlerinden farkl olarak Romadaki koalisyonlar, byk

oranda aile balarna, evlilik ittifaklarna ve ortak hareket etmeye ynelik

gayr resmi anlamalara yasland." 203

Gruen nemli bir tarihi ve ok sayda uzman Roma'daki siyasi yapyla

ilgili olarak onunla ayn fikirde. Robert Morstein-Marx, "Hi kukusuz Ro-

ma'da siyasi partiler yoktu," diyor. "Ama . Ellilerin ortalarnda P. Clo-

dius'un kurduu ve ska kulland, dikkate deer bir politik 'makine',

zellikle profesyonel ve komu rgtleri araclyla Romada etkinliini

kabul ettirmiti." 204

Bir baka tarihi, Andrew Lintott, Romadaki siyasi gruplarn on doku-

zuncu yzyl ngilteresindeki "Whig" ve "Tory"ler (liberaller ve muhafa-

zakrlar) gibi net ve tanmlanm siyasi partilerle kyaslanamayacan belirtmekle birlikte temkinli de davranyor ve Sulla'yla Marius arasndaki i

sava srasnda "parti" olarak adlandrlacak oluumlarn ortaya kmaya

baladna deiniyor. 205 David Shotter ise, Roma siyasetindeki kanatlar

iin "sac", "solcu" ya da "ilerlemeci" gibi gncel terimlerin kullanlmasnn yanl olduu ve aslnda bata Scipio ve Claudiuslar olmak zere,
Cumhuriyet siyasetinin beli bal byk aileler aras ekimeleri ierdii
dncesinde. 206

Ancak gnmzde giderek sesini ykselten bir baka yaklamn tem-

silcileri, pleb'lerin ve onlar ynlendiren nfuz sahibi bir aydn grubunun

203
204
205
206

Erich S. Gruen, "The Last Gnration of the Roman Republic", s: 47

Robert Morstein-Marx, "Mass Oratory and Political Power in the Late Roman Republic",
s:133
Andrew Lintott, "The Constitution of the Roman Republic", s: 173
David Shotter, "The Fail of the Roman Republic", s: 17-18

denetiminde, en azndan . ikinci yzyl sonlarndan itibaren, hi deilse

bir byk siyasi "akmn" sistemli olarak gelitiini savunuyor. Pleb politikasn belli bir sistematie oturtarak, ykselen despotik eilimlere diren-

meye alan ve bir bakma "sosyal adalet" diyebileceimiz bir dengeyi g-

zetmeye alan bir siyasi akm bu.

Yakndan tandmz, Kardelik yelerinin de etkin bir kanadn olu-

turmaya altklar bu hareket, birinci yzyl balarnda "siyasi parti" ola-

rak anlmay hak edecek oranda yaygn bir taban edinmeye ve hedeflerini

netletirmeye balamt. Server Tanilli, Marius ile Sulla kutuplamas sra-

snda ortaya kmaya balayan sz konusu oluumu kimi zaman "Demok-

rat Parti", kimi zaman da "Halk Partisi" adyla anyor. 207 Bu adlandrma

pek de abartl ve "radikal" saylmamal. Gerekten de Roma iinde

Gracchus'lar zamannda balayp, Marius'la ykselie geen ve Cumhuriye-

tin son yzyl boyunca ayn politik izgiye sahip aday ve gruplara destek
veren, pekl da "Demokrat Parti" olarak etiketlenebilecek bir oluuma
rastlyoruz.

Siyaset ve "Fasulyeler"
Bu saptama, ilk bata grndnden ok daha nemli ve kritik bir

nitelie sahip. nk "siyasi parti" olarak anlmay hak eden bir oluumun

ortaya km olmas, Cumhuriyet'in bandan itibaren "siyasi liderlik" ye-

rine "nfuz sahibi ynlendiricilik" konumunu yelemi bir grubun, olduka

keskin biimde strateji deitirdiini de gsteriyor.

Pythagoras Kardelii ile ilgili aratrma ve analizlerde, ou kez sta-

dn ilkeleri arasnda en az vejetaryenlik kadar ne kan bir "fasulye tabu-

su"na rastlarz. Tarihilerin anlattna gre Pythagoras rencilerine "fasulyelerden uzak durmay" srarla telkin ediyormu. Bu garip ve

207

Server Tanilli, a.g.e, s: 518-519

anlalmas g "ilke" zerinde, ierdii bulankln da etkisiyle saysz

speklasyon retildi zaman iinde. ounlukla da fasulyenin dini bir simge
olduu, hatta "insan ruhu"nu temsil ettii gibi gerekeler ileri srld.

Ancak rasyonel aratrmalar ortaya koydu ki Pythagoras bu ilkesiyle

bambaka bir eyi tlyordu rencilerine: Yunan kolonilerinde seimler, "oy pusulas" ilevi gren siyah ve beyaz fasulyelerin sandklara atl-

masyla yrtlyordu ve stat fasulyelerden uzak durun derken, "Seimlere ve gnlk politikaya bulamayn" demek istemiti. Pythagoras

Kardelii iin siyasi mcadele seimlerde tabana ynelik bir etkinlii dev-

reye sokarak deil, kilit noktalar elde edenleri denetim altna alarak sr-

drlrd. Bir baka deyile, Sibyl geleneinin ta Amphyctonic Konsey'den

beri kulland, "yukardan aa" genileyerek inen rgtlenme ve siyasi

yaplanma anlay Kardelik tarafndan aynen korunmu, "tabandan yuka-

r" daralarak oluturulan "demokratik merkeziyeti" rgtlenme biimi

reddedilmiti. Seimlerse, tabandan balayan bir rgtlenme ve propagan-

da sreci sonucu baarya ulamaya ynelik bir almayd ve bu nedenle

Pythagoras "fasulyelerden uzak durun" demiti mritlerine. Aslnda, mealen unu sylemeye alyordu:

"Tabana ulamak iin yukardan aa doru genilemek gerekir. Bu,

yava yryecek bir almadr ve her aamasnda daha geni bir ember

iinde yer alan insanlarn eitilmesi ve inisiye edilmesi gerekecektir. Eklenen her yeni ember, Kardelik yapsnn bir alt derecesini oluturacaktr.
Seimlere dayal siyasi etkinlik abasysa, bu aamalar atlayp kestirmeden tabana ulamay amalar. Dolaysyla bu ilere karmayn; seimler-

den uzak durun ve onun yerine hiyerarinin stlerinde etkili olup aa

doru rgtlenmenize devam edin."

Kroton ve evre kolonilerde Kardelik bu yntemle alm ve iktidar

eline geirmiti. Dolaysyla yenilgi sonrasnda Roma Cumhuriyetinde de

ana hatlaryla ayn yntem denendi. Plebler, st dzey ve etkin kesimlerden balanarak, zellikle de Sibylline kurulu kararyla lkeye tanm gi-

zem kltleri yardmyla inisiye edildi ve "eitildi". Kamusal alandaki gl

konumlar, ayn yntemlerle denetim altnda tutulmaya alld. Uzun so-

luklu bir yry; byk oranda mistik dayanaklar olan bir "ideal"di sz
konusu olan. Sabrl ve adm adm ilerleyerek gerekletirilecek bir dnm.

Ancak bu politika, "siyasi parti" olarak adlandrlabilecek yaplarn or-

taya kp, Kardelik yelerinin de etkin rol almasyla deimi grnyor.

Roma'da bylesi bir siyasi gelenein ortaya k tarihi, bir anlamda Kar-

delik iin de strateji deiikliini iaretlemesi bakmndan nemli. Elimizdeki btn veriler de, "Marian Parti" araclyla, tercihlerin Sulla'ya kar
Marius'tan yana kullanlmasyla birlikte, yani birinci yzyln ilk eyrei
iinde bu kritik deiimin yaandn gsteriyor.

izginin devamn, yeni oluan zengin tefeci snfn asker temsilcisi

Pompeius'a kar pleb haklarn ve toprak reformunu savunan Publius Clo-

dius'u; toprak sahibi soylularn temsilcisi Ciceroya kar da gelir dal-

mnda adaleti, toprak reformunun geniletilmesini ve pleb'lerin bor yknn azaltlmasn savunan Catilina'y destekleyen siyasi stratejilerde
gryoruz. Bir baka deyile Kardelik, sa'dan nce birinci yzyl bala-

rnda, Kroton'dan sonra ikinci yenilgiyi Roma'da tattn fark etmi ve bu

kez havlu atmak yerine, "perde arkas" etkinlikleri ikinci plana itip, dorudan "sokaklara kmay" yelemiti.

Sz konusu siyasi alkantlar iinde Kardelik yelerinin etkin roller

stlendiini, olduka arpc "rastlant"lar izleyerek de grebiliyoruz. Romada Cumhuriyet tarihinin ilk siyasi partileri denebilecek oluumlar, .

birinci yzyln ilk eyrei bitimine doru ortaya kmt. lgin biimde
ayn tarihler, Romada ilk kez kendini "Pythagoras'" olarak adlandran

dnr, siyaseti ve sanatlarn mantar gibi bittii bir dneme denk geli-

yordu. Bruno Centrone, . Drdnc yzyl ile birinci yzyl arasnda

"Pythagoras"larin izine dokmanlarda pek rastlanmadn (yani orta-

dan yok olduklarn) ama birinci yzylda zellikle Romada ortaya ktk-

larn sylyor. 208

En byk siyasi kurumlara ait binalarn nne Pythagoras'n heykeli-

nin yerletirildii; Cumhuriyet ideolojisinin can damarlarna Pythagoras'n

efsanevi kral Numann hocas olduu efsanesinin rnga edildii; stadn

felsefesinin ve yaptklarnn ok iyi bilindii bir lkede, hem de Cumhuri-

yet'in en kritik yz yllk bir diliminde, "Pythagoras'" olarak adlandr-

lan kiilerin varlna ilikin belgeye rastlanmamas, elbette ilk bakta ko-

lay anlalr bir ey deildir. Ama biz bunun, siyasi mekanizmalar,

kurumlar iinde etkin konumlar elinde tutarak dolayl yollardan denetleyen Kardelik rgtnn, "geri planda kalma" konusundaki titizliinden
ileri geldiini biliyoruz. Bu nedenle olduka uzun bir sre "Pythagoras oku-

lu" ya da "Pythagoras'lar" olarak adlandrlacak gruplar Roma'da nere-

deyse hi ortaya kmazken, stadn glgesi politik kurumlar zerinde srekli gezinip duruyordu.

Birinci yzyldan sonra Romada, aralarnda Nigidius Figulus ve Teren-

tius Varro gibi ok nl ve etkin yazarlarn da bulunduu 209 Pythagoras'-

larn aniden ortaya kmas; aa yukar ayn tarihlerde siyasi parti nitelii

tayan pleb destekisi siyasi akmlarn etkinlemesi elbette rastlant deildi. Sulla'nn darbesi srasnda yaanan i savata Sibylline Kitaplar da

tapnak yangnyla birlikte ortadan yok olmu ve Sibylline Kurulu (decemviri) bu konuda sessiz kalmt. Kitaplarn prestiji ve gcnn farknda

olan Sulla, dorudan karsna almak istemedii kurulun yelerini orijinallerin yeniden derlenmesiyle grevlendirecek; ama bu arada gcnden tedirgin olduu bu kurumu da denetimi altnda tutmaya alacakt.

Btn bunlardan yola karak, Kardelik rgtnn strateji deiimi-

nin miladn, tapnak yangnnda kitaplarn yanmas (ya da aniden ortadan

Bruno Centrone, "Platonism and Pythagoreanism in the Early Empire" (Christopher Rowe
editrlndeki "The Cambridge History of Greek and Roman Political Thought" adl derleme, s: 567-568)
209 Charles H. Kahn, "Pythagoras and the Pythagoreans", s: 88-89
208

kaybolmas) ve yerine yenilerinin konmas abalaryla aktrabiliriz. Bi-

raderler, kutsal ve mistik ynleriyle saygnln srdren kurulu, en temel

mevzileri olarak gryorlard ve korumak iin ellerinden geleni yaptlar

ama ilerin artk yalnzca bu yolla yrmeyecei belliydi. Geleneksel stra-

tejileri bir kez daha yenilgiye uram; bir asker devletine dnen Roma'da kurumlarn etkinliini, gl ve karizmatik komutanlar devralmaya

balamt. Hatta durum o denli vahimdi ki, Kardelik stratejileri iin "he-

def kitle" olarak seilen pleb kalabalklar bile, despotizme eilimli, Cumhuriyet kurumlar iin byk tehdit oluturan bu askeri nderlerin peinden yryorlard artk.

Sulladan sonra Crassus, Pompeius ve nihayet Julius Caesar, tpk eski

krallk gnlerinde yoksullarn monariden yana kmalarn anmsatrcasna, pleb kitlelerinin cokulu desteini alyorlard. Pythagoras (ve dolaysy-

la Sibyl) idealleri iin en katlanlamaz dnce, hedefe ulamakta bir ara

olarak biimlendirilip zerine titrenen Cumhuriyet'in ilkesel ve ilevsel

anlamda kertilip, komutanlar eliyle despotizm ve monarinin geri getirilmesiydi.

Sulla darbesi ve tapnak yangn, bu dnce ve endielerin uzantsn-

da bir "milat" oldu Kardelik iin. O kadar kesin ve iz brakan bir milatt ki

bu, ilerleyen blmlerde de greceimiz gibi, Capitoline yangn, kitaplarn

kayboluu ve yerine konma abalar, Kardelik rgtnn iki bin yl sonraki yelik ritellerine bile simgesel temel oluturacakt.

Dier yandan, politik mcadelede Pythagoras'n rencileri, kurum-

lardaki etkinliklerini devreye sokmann yan sra, sokaa da inmeye balyorlard artk. Siyasi hamleler, yalnzca belli kamu ynetimi pozisyonlar

iin "uygun" adaylar belirleyip, onlar setirmeye ynelik propaganda almalaryla snrl kalmyordu: Seim ncesi ve sonrasnda, "tehlikeli" rakip olarak grlen liderleri ypratmaya ya da onlarn olumsuz zelliklerini
kitlelere deifre etmeye ynelik, sistematik abalar da younlamt.

Cassius Dio, zellikle Clodius'un, yani bir anlamda Romaya "siyasi par-

ti" yntem ve aralarn ilk kez tantan popler pleb liderinin, bu amala

ciddi ve iyi eitilmi profesyonel propaganda kadrolar oluturduundan

sz ediyor. Dio'ya baklrsa Clodius, bugnn futbol stadyumlarndaki
"amigo"larn anmsatan siyasi gsteri liderlerini, tiyatrolarda gerekleen
ciddi provalarla yetitiriyordu. 210

Roma tarihinin bir baka nemli siyasi kiilii olan Sergius Catilina,

konsl seimlerini kazanmas iki kez Cicero'nun entrikalaryla engellenin-

ce, . 64 ylnda byk yanklar yaratacak bir "devrim" giriiminde bulunmutu. Deiik kentlerdeki rgtl pleb gruplar ayn anda yaygn ve

sistemli bir ayaklanma balatacak, son darbeyi de Etruriadaki ana askeri

gcyle Romaya girerek ynetime el koymaya hazrlanan Catilina vura-

cakt. 211 Ciceronun kurduu, tarihin ilk "istihbarat rgt" diyebileceimiz

casusluk a, olayn ayrntlarn erken rendi ve Catilina daha harekete

geme frsat bile bulamadan yenilgiye urad.

Tarih her zaman kazananlar tarafndan yazld iin, darbeyi bastran

Cicero bata olmak zere Virgilius, Eivius ve Tacitus tarafndan Catilina,

yasad bir "ihtilalci" olarak anld hep. Onun seimleri kazanmamas iin
"parayla semen satn alma" bata olmak zere Cicero ve yanda Murena

tarafndan iftira, amur atma, hileli seim ve yasal engellemeler dhil neler

yapld 212 ve Catilina'nn aresiz braklarak "silahl ayaklanmaya" nasl

zorland, ancak yirminci yzyl tarihilerinin almalar srasnda ortaya
kacakt.

Bu iki rnek bile, geni tabanl bir pleb politikasn sokaklarda yaama

geirmeye alan Kardelik rgtnn, deien siyasi stratejisini sergile-

meye yeterli. Ancak son derece kritik ve belirleyici nitelik tayan baka

gelimeler de sz konusu. . Beinci yzyldan itibaren politik etkinlii

"yukardan aa" genileyecek halkalar olarak dnen Kardelik yeleri,

Robert Morstein-Marx, a.g.e, s: 134

Victoria Emma Pagan, "Conspiracy Narratives in Roman History", s: 31
212 Server Tanilli, a.g.e, s: 521-524
210
211

Sibylline kurulunun tavsiyeleriyle Roma'ya tanan gizem kltlerinden birer "bilin okulu" olarak yararlanmt ama "tabana ynelik" almalarn-

da bununla yetinmeyip, bir baka sivil rgtlenmeyi daha devreye sokmutu: Collegia ad verilen ve bir anlamda Ortaa loncalarnn prototipi olarak
deerlendirilebilecek, zanaat birlikleri.

Dionysos'un "lgn" Kadnlar

Gizem kltleri ve tanra tapnmlar Romaya tanm ama kukucu

ve tedirgin patrici yneticilerin temkinli yaklam sonucu Roma vatandalarnn bunlara ye olmas, rahip ya da tren yneticisi grevlerini stlen-

meleri uzunca bir sre yasal dzenlemelerle engellenmiti. Sz konusu

kltlerin "gizli" etkinlii temel almalar nedeniyle bu yasaklarn ne denli

etkili olduu tartmaldr; en azndan talya'daki deiik yerleim blgelerinde bu kltlerin binlerce Romal yesi olduunu biliyoruz. 213 Ama yine

de Kardelik yeleri "st dzey" yeralt rgtlenmeleri gzyle bakt bu

kltlerin varlyla yetinmedi ve taban rgtleyecek collegia'n adm adm

yaygnlatrma yoluna gitti.

Bu kararn alnmasnn yalnzca sradan bir stratejik manevraya bal

olduunu ileri srmek, pek de gereki saylmaz, sa'dan nce ikinci yzyln ilk eyrei iinde yaanan ve bugn hl Roma tarihinin en karanlk

sayfalarndan birini oluturan, garip, karmak ve rktc olaylar zinciri,

gizem kltlerinin geleceiyle ilgili olarak Kardelik rgtnn kurmaylarn bir hayli endielendirmie benziyor. "Bacchanalia Kalkmas" olarak

bilinen ve ok ksa bir zaman dilimi iinde olup bitmesine karn Cumhuri-

213

Burada kilit nokta, kimin "resmi vatanda" sayldyla balantl. Roma' da vatandalk yalnzca patrici ve pleb'ler iin sz konusuydu ve giderek nfusun arlkl blmn oluturan
kleler, bu tanmn dnda kalrlard. Orpheus, Demeter ve Dionysos kltlerinin, "gizli" pleb
ve patrici yeleri dnda, ok sayda kle yeleri de olduunu biliyoruz. Azat yasas uzantsnda sonradan sahiplerince zgr braklan baz kleler, bu nemli stat deiiminden sonra da, gizem kltlerindeki yeliklerinden vazgemiyorlard tabii. Bu kritik ayrnt, Roma vatandalar zerindeki klt yelii yasan geersiz ve uygulanamaz klyor, bir anlamda
"kt zerinde" kalmasna neden oluyordu.

yet tarihine silinmez biimde damgasn vuran gelimeleri, bu noktada ksaca gzden geirmekte yarar var.

kinci yzyl balar, tarihiler tarafndan Roma Cumhuriyeti iin ge-

nileme ve atlm dnemi olarak grlr. Birliin mtevaz bir kavimler

konfederasyonundan, gl ve etkili bir "dnya devleti"ne dnme sre-

cinin en kritik evrelerinden biri, Pn Savalar'n izleyen yllar iinde yaanmtr nk. talyann koloniletirilmesi yolundaki engeller, G-

ney'deki rktc dman Kartacaya boyun edirilmesinden sonra

btnyle ortadan kalkm grnmektedir. Sicilya ve Kuzey Afrika'y ie-

ren deniz trafii ve ticareti, Roma'nn ellerindedir artk ve "Magna Graecia"

olarak bilinen Gney talya kolonileri, Cumhuriyet'in avular iine dmektedir.

Dier yandan, elde edilen yeni verimli topraklar, tarm potansiyelini

hatr saylr biimde artrm; Etruria'dan Libyaya dek uzanan alan iinde

Roma ticareti alabildiine hzl bir byme yaamtr. Pleblerin sosyal

konumlarnda greli iyileme saland, bu arada . 205te Magna Mater
klt de Sibylline Kurulu kararyla lkeye tanp resmiletirildii iin,

Kardelik rgt yeleri de durumdan honut olsa gerektir. Ancak "Byk

Anne"nin tapnann almasndan yaklak yirmi yl sonra, Roma Cumhu-

riyeti, "yabanc kkenli gizem kltleri"nden kaynaklanan ciddi bir sorunla

sarslacaktr. Nedenleri bugn bile tam olarak zmlenememi bir sarsntdr bu.

Elimizdeki tarihsel kaynaklarn azl, "Bacchanalia Kalkmasn de-

rinlemesine incelememizi ve anlamamz engelliyor. Neredeyse tek kaynak

durumunda olan Livius'un "Roma Tarihi" adl yapt ve senato kararlarn

ieren ksa bir belgede yazlanlardan baka, elle tutulur hibir salam bil-

giye rastlayamyoruz. Ne bir mektup, ne bir an belgesi ne de rgtsel bir

dokman. Hem senato kaytlarnn, hem de resmi ideolojiye yaknlyla
bilinen Livius'un gvenilirlii son derece az olduu iin de, bu ok nemli

siyasi alkantyla ilgili ayrntlar, bizim iin soru iaretleriyle dolu. Peki,
nedir bu "Bacchanalia Kalkmas"?

Livius'un aktardklarndan ve resmi tarihten yola karak ksaca topar-

layalm: . 186 ylnda konsl Postimius, bir "pleb kalesi" olan Aventi-

nede, Bacchus gizem kltnn yelerince gerekletirilen gece ayinlerinde

"uygunsuz" davranlarda bulunulduuna ilikin bir ihbar alr. Yapt gizli

soruturma srasnda, Aventineli azat edilmi bir kle olan Hispala adl

gen kadn sorguya eker. Korkmu ve panie kaplm durumdaki Hispa-

la, eski hanmnn bu kltn ileri gelenlerinden biri olduunu; gece ayinle-

rinde ve inisiyasyon trenlerinde "dehet verici eyler" yapldn; vahet,

iddet ve ahlakszlkta snr tanmayan bu insanlarn giderek kalabalkla-

tklarn; Roma Cumhuriyetine kar da byk bir komplo hazrlnda olduklarn "itiraf" eder.

Klt yelerince "ihanet" sulamasyla ldrlmekten korkan Hispala'y

kendi evinde koruma altna alan Postimius, senatoyu acilen toplantya a-

rr ve rendiklerini aktararak uzun ve tumturakl bir konuma yapar.

Senatrler, duyduklarndan dehete kaplmlardr; Postimius'a, panie
neden olmadan konuyu senatoya getirdii iin teekkr eder ve hemen nlemler almaya karar verirler. 214

lk etapta, Bacchus kltnn enlikleri olan Bacchanalia yasaklanr ve

kimlikleri bilinen klt yeleri hakknda kouturma alr. Bask altnda

verilen ifadelerle edinilen bilgiler sonucu evler baslr, insanlar tutuklanr,

hzl yarglamalar ve idamlar birbirini izler. yeler arasnda saygn yneti-

cilerin (magistra) ve siyasi arlyla tannan pleblerin yan sra baz pat-

rici'lerin de bulunmas, senatonun korkularn dorua karmtr. Yaygn

bir paranoya trmandka Bacchus klt zerinde youn bir bask oluturulur ve toplandklar binalar, kutsal meknlar yaklp yklr; devlete kar
su ilemekle sulanan yzlerce kii ar cezalara arptrlr. ok ksa bir
sre iinde, bu gizem kltne ciddi bir darbe indirilmitir.
214

Titus Livius, "The Dawn of the Roman Empire", s: 434

Bunlar, resmi ideolojinin szcs Livius'un yazdklar. Operasyonlarla

ilgili bir senato tutanan saymazsanz, Bacchanalia Kalkmas'yla ilgili

baka hibir belge de yok elimizde zaten. Peki, gerekte neler olupbitti

acaba? Liviusun inanmamz bekledii gibi, "ata tanrlar"na kar su i-

lenmi ve "d mihrakl" inanlar araclyla Roma'nn inan sistemi mi

zedelenmek istenmiti? Yoksa Cumhuriyet'e kar youn ve etkili bir

komplo hazrl m sz konusuydu gerekten? Eer yleyse, yani Bacchanalia bir siyasi ayaklanmann aracs olduysa, bunun snfsal ve kltrel
taban, arka plan neydi?

Gnmz Roma tarihileri, bu konu zerinde yllardr youn biimde

alyorlar. Ancak bugne dek birbirinden farkl ok sayda gr ortaya

atldysa da, Bacchanalia olaylarnn gerek yzn ortaya koyacak, ze-

rinde anlalm bir yoruma ulalamad henz. Bu siyasi alkantnn niin

bu denli nemli olduu ve zerinde niin bu denli durduumuz, gr ve

analizlere gz atmaya baladka netleecek. Ama ksa yoldan unu syle-

yebiliriz: Byme yolunda ciddi bir adm atan ve Kartaca'y saf d ettikten

sonra talyann kolonizasyonunu da tamamlayarak Akdeniz'in en byk

gc haline gelen Romann, kendi topraklarndaki bir gizem kltnden

niin bu denli korktuu ve cumhuriyet tarihinde ei az grlr yaygnlkta

bir operasyonlar zinciriyle kitlesel bir "sindirme" eylemine giritii, ak-

lanmas gereken bir konudur. Dahas, devlet iin bu denli ciddi bir tehlike
olarak grlen bir gizem kltnn kouturulmasyla ilgili niin bu denli

az bilgi ve belge olduunu anlamak da gtr. Ama btn bunlarn tesin-

de, "Bacchus'ular kimdi?" sorusuna tutarl bir yant bulmak da Roma tarihini anlamak asndan nem tamaktadr.

Romada "arap Tanrs" olarak bilinen, daha dorusu popler kltre

bu ynyle giren Bacchus, aslnda Yunan topraklarnda yaygn tapnmna

rastlanan Dionysos'un "talya versiyonu"ydu. Antik dnyann byk ve

nemli gizem klt olduundan ve bunlarn aslnda "Ana Tanra" emsiyesiyle birbirlerine sk skya bal olduklarndan daha nce sz etmitik.

Bunlar, Demeter (Eleusis), Dionysos ve Orpheus gizemcilikleriydi. Kltrel

anlamda Dionysos tapnm, ilk bakta bir "bereket klt" grnmyle

kyordu ortaya ve tpk Demeter ve kz Persephone'un servenindeki

temalar artrr biimde, doann mevsimsel dnglerinin, topran

uyannn ve hasat enliklerinin farkl bir versiyonu izlenimini veriyordu.

Ancak bir "gizem klt" olarak daha farkl ve karmak bir mitolojik ykye de sahipti:

Dionysos, Zeus ile Persephone'un ilikisinden douyor; ardndan

Zeus'un kskan kars Hera tarafndan yollanan Titanlarca bedeni paralara ayrlarak ldrlrken kalbi son anda Demeter tarafndan kurtarlyor;

bu kalpten olunun tohumunu yeniden elde eden Zeus, onu Semele adl bir

lmlnn bedenine yerletiriyor ve yeniden domasn salyordu. Bu

garip yk, Dionysos'un "iki Kez Doan" olarak adlandrlmasna yol at

gibi, Demeter ve Persephoneun arlkl rollere sahip olmalar nedeniyle

onu Eleusis gizemciliine de balyordu bir biimde.

Bereket klt nitelikleri, Frigyadan Trakya'ya ve oradan da Yunan

anakarasna yayld sanlan Dionysos tapnmn, tarmla ve tahl retimiyle, zellikle de arpayla simgesel anlamda buluturuyordu. Bu nedenle

bilinen en eski Dionysos enliklerinde, arpadan yaplan dnyann en eski

alkoll ikisi olan bira retiliyordu, hem de flarca. Akdeniz'in tahl az,
zm ok olan topraklarnda birann yerini biraz da zorunlu olarak arap

alnca, Dionysos, zellikle de Roma'daki adyla Bacchus, "arap tanrs" gibi

yanl bir etikete de kavumutu. Oysa gizem klt iin, yelerden baka

hi kimsenin bilmedii, kozmik dngleri, yaamn ve lmn srlarn,

lmszln doasyla ilgili bilgileri de ieren ok daha derin ve farkl
anlamlar vard.

Hibir yazl belge bulundurmamalar ve srlarn ye olmayanlara hi-

bir biimde aklamamalar nedeniyle, tpk Orpheus ve Demeter kltleri

gibi, bugn Dionysos gizemciliine ilikin de hemen hibir ey bilmiyoruz.

Bilinenlerse, kltn sra d, bazen "rktc" bulunan ok zel ritelleri-

ne ilikin kimi ayrntlar. Bu bilgiler de genellikle Yunanistanda ve Ro-

ma'da resmi ideolojiye yaknlklaryla bilinen yazar, tarihi ve ozanlardan

kaynakland iin, gerekleri ne lde yansttklar konusunda emin olamyoruz.

Szgelimi Euripides, bu kltn tapnmlarn ayrntlaryla anlatt, .

Beinci yzyl sonlarna tarihlenen nl oyunu "Bacchae"de, kadnlarn

"lgnca" kendilerinden getikleri ve geyik postlarna brnerek da eteklerinde "huu lklar" attklar, "vahi" ayinlerden sz ediyor ve Dionysos kltne bal rahibelere unlar syletiyordu:

"Tanrsal srlara eriip kutsanan; ayinsel safla bal bir yaam srp,

dalarda arnma trenleri yaparak kalbi ve ruhuyla yce tanrs Bacchus'

onurlandrmaktaki kutsal elence grubuna katlanlara ne mutlu!" 215

Oyun, Dionysos nderliinde gerekletirilen iddet ve vahet sahnele-

rini, zellikle de cokuyla kendilerinden geen "Bacchac" (ya da "Mae-

nead") adl kadn mritleri iddetle eletiren ve akas fazlasyla da nyargl ve abartl grnen sahneleri ieriyordu. "Bacchae", trajedi trnde

yazlm bir oyundu; ama Aristophanes'in komedi (daha dorusu "satir")

slubuna sahip "Kurbaalar" adl oyununda da benzeri yorumlar yaplyordu Dionysos ayinleri iin ve bu yapt da aa yukar ayn dnemlerde
kaleme alnmt.

Demek ki, sadan nce beinci yzyl sonlarnda Yunan anakarasnda

ve Makedonyada, bu klt ile ilgili korkular, tedirginlikler, endieler sz

konusuydu. Peki, ama niin? Grltl mzik yapld, transa geilerek

lklar atld ve "cinsel vurgular" ieren ayinler dzenlendii iin mi?

Roma Cumhuriyetinin muhafazakr soylular da Bacchanalia enliklerinden ayn nedenle mi panie kaplmlard?

Talfourd Ely, yneticilerin, bu ayinlere katlan kadnlarn "zgrce ve

ahlaka aykr" davranmalarndan tedirgin olduklarn; "lgnca" bulunan

215

Robert Lenardon-Mark Morford-Michael Sham, "A Companion to Classical Mythology", s:79

gsterileri "Roma ciddiyetiyle badatrmadklarn" sylyor. 216 Rahatsz-

ln byle bir yan da olduu ok ak zaten; ama acaba mesele yalnzca bu

muydu? Salt "ayp" olduu dnlen, cinsel yn gl ayinler nedeniyle

mi bunca kelle umu, tapnaklar yaklp yklm, binlerce insan tutuklanmt?

Wilfried Nippel'a gre, ynetici snf titreten ana nedenlerin banda,

Bacchus toplant ve ayinlerinin geceleri yaplmas geliyordu. Cumhuriyetin

ilk yllarndan itibaren, gece toplantlar pleblerin bamsz rgtlenmesinin ekirdei olarak grlm ve buna kaygyla baklm; sonuta 12 Levha

Yasalaryla da bu tr toplantlar yasaklanmt. 217 Siyaset tarihi boyunca

gizli bulumalarn ounlukla geceleri yapldn; nk insanlarn gndzleri ancak kendi ileriyle uramaya vakit bulabildiklerini dikkate aln-

ca, bylesi bir "ynetsel paranoya" biraz anlalabilir hale geliyor. Ama Victoria Emma Fagana gre Cumhuriyet'in muhafazakrlarn asl rkten

nokta, Bacchanalia ayinlerine snf ve cinsiyet ayrm olmakszn, kadn ve

erkek; patrici, pleb ve kle; ok geni kesimlerin katlmas ve yaygn, hete-

rojen bir "cemaat" manzarasnn ortaya kmasyd. Kadn ve erkeklerin

yan yana, birlikte katldklar herhangi bir toplant, senatonun gznde potansiyel olarak su oluturmaya elverili bir ortam yaratyordu. 218

Birok Roma tarihi uzman, hareketin iinde nemli oranda klelerin

bulunduu, bu nedenle senatonun ve byk toprak sahiplerinin Bacchus

kltn "rejime ynelik bir tehdit" olarak alglad grnde birleti. Ad-

rien Bruhl, "Dionysos gruplar devrimciydi, nk yurtta ve yabanc, pat-

rici ve pleb, kle ve zgr, birok farkl kouldaki insan birletirmiti" diyordu ki Giovanni Tarditi de kltn son derece geni tabanl oluuna vurgu
yaparak ayn eyleri sylyordu aa yukar. A. H. McDonald, Gney tal-

ya'nn ele geirilmesi srasnda Tarentum kentinden getirilen tutsaklarn

kleletirildiini ve muhtemelen bunlarn kendilerine ait kltlerini de RoTalfourd Ely, "The Gods of Greece and Rome", s: 233
Wilfried Nippel, "Public Order in Ancient Rome", s: 27
218 Victoria Emma Pagan, a.g.e, s: 54
216
217

ma'ya tadklarn sylyordu. McDonaldn fikir yrtmelerinde, Bacchus

kltnn Roma'ya Yunanistan'dan deil, Tarentum bata olmak zere Gney talya kentlerinden girdii yolundaki yaygn kan da rol oynamt.

Bunun, bizim izini srdmz konu asndan da anlaml olduunu

dnebiliriz. Pythagoras Kardelii'nin etkinlik alan olan Gney talya,

byk gizem kltne de ev sahiplii yapmt. O kadar ki, Demeter, Orp-

heus ve Dionysos kltlerinin anayurdunun Yunan topraklar m, yoksa

Magna Graecia m olduu konusunda bile tereddtler domutu kimi uz-

manlarn kafasnda.

Ancak Dionysos/Bacchus kltnn anayurdu ya da en azndan Ro-

ma'ya tand k noktas Tarentum ve dier Gney talya kentleri olsa

bile, bata McDonald olmak zere ou uzman belirgin bir hataya d-

yordu: Roma halk iin Dionysos hi de "yabanc" bir tanr saylmazd ve

kltnn Roma'ya girii, Gney talya'nn koloniletirilmesinden ok nce-

ye, bir Sibylline kurulu kararna dayanyordu; yani, Demeterin "Ceres"

adyla Romada resmiletirildii, beinci yzyl balarna. Aventine eteklerinde adna tapnak yaptrlan tanrdan biri olan Liber, aslnda Dionysos'un "Romallatrlm" adyd. Yani kltn yaygnlamas, Ceres, Liber

ve Libera (Demeter, Dionysos ve Persephone) iin pleb tapnaklarnn yap-

trlmasyla balamt; Tarentum'dan tutsaklarn getirilmesiyse, bundan

neredeyse yz yl sonra gereklemiti.

Emma Fagan, bunlar anmsattktan sonra, Bacchus tapnmnn "kle

arlkl" bir klt olduu dncesinin hayli kukulu olduuna dikkat ekerek ekliyor: "Aslnda senato belgesinde klelerle ilgili belirgin bir referans

olmad gibi, Livius'un szn ettii tek kle de, olayn kahraman olan

Hispala. O da bir azatl olduuna gre, bir istisna olarak kabul edilebilir." 219

Yani Bacchus kltnn bir "kle hareketi" olmamas bir yana, iinde klelerin ne oranda yer ald bile belirsiz. Dolaysyla, senatonun gsterdii
219

Victoria Emma Fagan, a.g.e, s: 56

ar tepkinin ardnda, klelikle ilgili bir korkuyu aramak da ok anlaml

deil; bundan ok daha fazlas olmal.

Bir baka uzman, Erich Gruen de Pagan ile ayn grte. Gruen'e gre

senatonun, dolaysyla egemen snfn muhafazakr kesiminin tedirginlii-

nin ardnda, "kle korkusu" ya da "atalarn dininden uzaklama" gibi kayglar sz konusu olamaz. nk hem Bacchus kltnde kleler muhtemelen
kk bir oran oluturuyorlard, hem de dinsel anlamda bu kltn varl-

n "yabanc inanlarn Roma'ya szmas" olarak grp rahatszlk duymak

iin, kouturmalarn yapld . 186 ok ge bir tarihti. En azndan dr-

dnc yzyln balarnda, Dionysos/Bacchus neredeyse btn Roma topraklarnda en yaygn kltlerden biri olmutu zaten. O halde, Bacchanalia

Kalkmasna ynelik iddialar ve senato operasyonunun ardnda, muhtemelen siyasi kaynakl baka endielerin izlerini aramak gerekiyordu. 220

Talfourd Ely, byk operasyona ve youn basklara karn Bacchus

kltnn Romada btnyle yok edilemediini, nk eskiden Liber ady-

la bilinen tanrya pleb kitlelerinin byk bir itenlikle balandn anm-

sattktan sonra, ekliyor: "Antik isim, Latince zgrletirme [Liberate] fiilinden geliyor, plebler de Bacchusun kendilerini zgr klacana
inanmlard." 221 Bir baka deyile Dionysos/Bacchusun Romadaki dier
ad olan Liber, aleni bir "politik anlam" tayordu pleb gruplar iin. Hare-

ketin, bir pleb merkezi olan Aventinede younlamas da bunun gstergelerinden biriydi zaten.

Btn kouturmalarn k noktasn oluturan Hispalann itiraflar,

gvenilirlii tartlsa bile, Bacchus kltnn yaygnlamasnn ardnda,

ikinci yzyl balarndaki bir temel strateji deiiminin yattna dair ipular veriyor. Livius'a gre Hispala, konsle yapt itiraflarda, kltn bana

geen Paculla Annia adl Campania blgesinin yerlisi bir kadnn, radikal

deiiklikleri uygulamaya soktuundan sz etmiti. (Dikkate deer bir ay220

221

Erich S. Gruen, "Studies in Greek Culture and Roman Policy", s: 46-52, 56-61 vd.
Talfourd Ely, a.g.e, s: 234, keli parantez bana ait

rnt: Campania, Romann hemen gneyinde yer alan ve byk tarm kenti

Cumaeyi de ieren bir blge. Bir baka deyile Paculla Annia adl lider, nl Sibyllardan birinin de "hemehrisi"ydi.) Sz konusu deiimlerin ban-

da, kltn yelik yaps geliyordu. O zamana dek yalnzca bir kadnlar klt

olduu halde, Paculla Annia bu gelenei deitirmi ve Bacchus rgtsel

yapsna erkekleri de ye kabul etmeye balamt. Hispalann sylediklerine baklrsa, kendi oullarn da ilk erkek yeler olarak bizzat inisiye etmiti. Bylece Bacchus klt, kadnlara zg, grece pasif ve dar ereveli,

naif bir bereket klt olmaktan kp, bambaka bir grnmde bulunuyordu.

Roma resmi ideolojisinin szcleri bu deiimi, yani kadn ve erkekleri

toplant ve ayinlerde bir araya getiren geni apl bir rgtsel yapya geii,

"ahlaki nedenlerle" eletirir grnyorlard ama gerek neden, Bacchus

gruplarnn "siyasilemesi"nden duyduklar kaygyd belli ki. nk ataer-

kil "Pater Familias" ilkelerine, yani babann ve kocann mutlak egemenliine dayal bir sosyal yapya sahip Romada, lideri kadn olan ve esas olarak

da bir "kadnlar klt" nitelikleri sergileyen bu gruba erkeklerin kendi istekleriyle ye olmalar (bir baka deyile "bir kadnn ynetimine girmeyi

kabullenmeleri") iin iinde inanla balantl siyasi bir hareketlenme olduunun gstergesiydi.

Hispala'ya gre Paculla Anniann yapt ikinci byk deiiklik, ok

uzun sredir (yasal zorunluluklarn da etkisiyle) gndzleri yaplan ayin

ve toplantlarn, bundan byle geceleri yaplmasna karar vermesiydi. Konsl ve senatonun muhafazakrlarn en ok korkutan da buydu belki. Ka-

dn erkek bir arada, Aventine gibi bir pleb siyasi merkezinde, geceleri yap-

lan kalabalk gizli toplantlar! in iinde mutlaka Cumhuriyete ve Roma

geleneksel toplum yapsna ynelik byk bir kalkmann iaretleri vard

ve stelik mevcut gstergeler, bu hareketi ezmek iin yaplacak operasyo-

na "ahlaki gerekeler" retmeyi de kolaylatryordu. Karanlk gecelerde,

kadn erkek bir arada, da eteklerinde ve rmak kylarnda gizli ayinler

yapan insanlarn bulumalar, "cinsel uygunsuzluk" partilerinden baka ne

anlama gelebilirdi?

Son olarak, yine Paculla Anniann kararyla, ylda kez yinelenen ini-

siyasyon trenlerinin yirmi kat artrlarak ayda be kez yaplmaya balad-

n sylyordu Hispala. Yani aa yukar alt gnde bir, Bacchus mritleri

byk kalabalklar halinde, ezoterik gece toplantlar gerekletiriyordu.
stelik yine Hispalann verdii bilgilere gre, yeni yelerin yirmi yandan

byk olmamalar gibi bir snr da getirilmiti ki bu, Bacchus kltnn,

gen kuaktan balayarak orta vadede Roma halknn nemli bir blmn
etkisi altna almaya hazrlandna iaretti. 222

Livius'un anlatlarnda, harekete siyasi bir anlam yklendiine ilikin

dorudan ifadeler yok; arlkl olarak, sapknlktan, cinsel sulardan ve

rgt kararlarna uymayanlarn Bacchus'a kurban edildiinden sz eden,

iddet ve ahlakszlk iddialar art arda sralanyor. Ancak satr aralarnda,

Roma yneticilerinin bu kltn gelime ve yaygnlamasn mevcut yapya

siyasi bir tehdit olarak algladklarn ele veren net yorumlara rastlyoruz.

Yani sz konusu rahatszlk kayna, "kendi aralarnda ahlakszlk yapan"

kozmopolit bir topluluun, ie dnk eylemleri deildi. Roma Cumhuriyetinin bunu bir "kalkma" ya da "komplo" olarak deerlendirmesi, Bacchus
kltnn yakn zamanda daha byk ve iddial hamlelere girieceinden

endie edildiini gsteriyordu. Liviusun ok da anlalr olmayan yorumu-

na gre, Bacchus kltnn inisiyasyon trenleri askerlik yeminini de "geersiz" klyordu ve bu klte dhil olanlarn Roma ordusunda askerlik

yapmalar olanakszd. 223 stelik belki de yneticileri en ok korkutan nokta, klt yeleri arasnda, tannan, saygn ve halk tarafndan sevilen magistralarn, siyasi kiiliklerin ve nfuzlu aydnlarn bulunmasyd.

Yinelemekte yarar var. Yalnzca azat edilmi eski bir kle kzn, kons-

ln evine getirilip korkutularak alnan ifadesine dayandrlan bir dizi iddi222

223

Hispala'nn itiraflar ve izleyen gelimeler iin bkz. Titus Livius, a.g.e, s: 434-437
Titus Livius, a.g.e, s: 437

ann ne derece geerlilik tadn bilmiyoruz. Yaplanlar, Pn Savala-

r'ndan sonra bymeyi srdren Roma'da muhafazakr patrici ailelerin

dizginleri ele alma abalar olarak aklanabilecei gibi, ok daha basit bir
biimde, Postimius ve evresindekilerin, yaygn bir devlet terrn kullanarak rakiplerini tasfiye etme operasyonu biiminde de grlebilir. Ancak

her durumda ak olan bir tek ey var: Bacchus gizem klt gerekten ok

yaygnlam ve etkili bir rgte dnmeye balamt.

Bir ayaklanma giriimi olmu muydu peki? Hayr. Senato'ya bir dizi

talep ieren bildirilerin sunulduu, etkileyici sokak gsterileri yaplm

myd? Bunu dorulayacak hibir kayt yok. Ancak, yalnzca "Maenad" de-

nen kadn rahibelerin denetiminde, yine kadn yelerin katlmyla gerek-

letirilen mtevaz toplant ve dinsel ayinlerin yerini, gerekten de ikinci

yzyl balarnda erkeklerin de dhil edildii ok daha byk apl ve sk-

latrlm gece ayinleri almt. Bacchus klt yneticilerinin ileriye yne-

lik ama ve beklentileri arasnda, "iktidara yrmek" olabilir miydi gerekten?

byk gizem kltnn ounlukla Gney talya ve Delphi kaynakl

kararlarla, bir baka deyile Sibylline kurulu kararlaryla Roma'ya tand-

n da yakndan biliyoruz, Tarentum, Metapontum ve Cumae'nin, Pytha-

goras Kardelii'nin en gl "sleri" olduunu da.

Cumhuriyetin siyasi yaps iinde bir tr "iktidardaki muhalifler" ro-

ln stlenen bu rgt, acaba denetimini ok byk olaslkla elinde tuttu-

u Bacchus kltn, yalnzca sabrla "ideali tabana yaymak" iin mi kullanmt, yoksa . kinci yzylda artk siyasi merkezleri kuatma altna

alarak, bir ayaklanma araclyla Roma'y eline geirmek mi istemiti ger-

ekten? Bu da yantlanmas ok g olan sorulardan biri gibi grnmekle

birlikte Bacchus kltnn Aventinei merkez alarak slenmesi ve Liber'in

"pleb'leri zgr klacak tanr" olarak grlmesi, hareketin iinde yadsnamayacak bir pleb arl olduunu ortaya koyuyor ki, bu da "Bacchanalia

Kalkmas" denen olay, pleb politikalarnn en etkili ynlendiricisi olan

Kardelik ile daha ok yaknlatryor.

Eer byle bir giriim sz konusu olduysa, "komplo" iddias zerine

gerekletirilen geni apl "cad av", tutuklanp ldrlen insanlar ve ya-

klp yklan tapnaklar, Pythagoras Kardelii'nin, tam da gl olduunu

hissettii bir dnemde, Roma'da ciddi bir bedel dediini ve geri adm atarak sessizlii semek zorunda kaldn da gsteriyor. Byk olaslkla,

Postimius'un kampanyalar srasnda Pythagoras mritlerinden birou da

eitli gerekelerle ele gemi, belki de idam edilmilerdi. Btn bunlar,

Kardelik iin, "ideale giden" yolda gizem kltlerinin daha dikkatli kullanlmasn ve arka planda tutulmasn gerektiren dersler de ieriyordu bu
durumda. Roma'da admlar, Magna Graecia'dakinden ok daha dikkatli
atlmalyd.

Tarih kitaplarnda birka cmleyle ksaca geitirilen bu son derece

nemli siyasi alkant, sadan nce birinci yzyl balarnda "sokaa ve ta-

bana ynelmek" isteyen Kardelik yelerinin, gizem kltlerini yedekte tutarak "ak ve aleni" sivil toplum rgtlerini harekete geirme gerei duymasn da aklayabilir. Dramatik Bacchus yenilgisi, klt btnyle
kertilemese ve varln, hatta etkinliini byk oranda korusa bile, daha
gvenilir, daha net ve komplo iddialarna malzeme yaplamayacak kadar

"sradan" rgtlenmelerin devreye sokulmasn ve "siyasi parti" mcadelesinin bu rgtlerin oluturaca taban zerinde balatlmasn gerektirmi-

ti. Yani, en azndan Cumhuriyetin ilk yllarndan beri var olan collegia adl

birlik ve dayanma gruplar, bundan byle siyasi hedef ve ideallerle yklenecekti.

Lonca zerinden Siyaset

Sz konusu sivil rgtler, balangta kk yerel yardmlama birlik-

leri olarak, genellikle yoksul blgelerde, dinsel grntler altnda olutu-

rulmulard. ounlukla "cenaze dayanmalar" olarak anlyorlard; n-

k kurulu amalar bir yenin lm sonrasnda onun cenaze

prosedrlerinin dzenlenip yerine getirilmesi ve geride kalan ailesine di-

er yeler tarafndan maddi ve manevi destek salanmas biiminde belir-

lenmiti. Ancak pratikte collegia'lar ok ksa bir sre iinde, ayn zanaat ve
meslek grubundan insanlarn yardmlama amacyla bir araya geldikleri

sivil toplum rgtlerine dntler. Daha Cumhuriyetin ilk yllarnda,

Roma'da ok sayda collegia vard ve bunlarla ilgili ilk kaytlar, 12 Levha

Yasalar'na dek geri gidiyordu. ounlukla basit, sessiz ve pasif sosyal da-

yanma gruplar olarak dnlen bu rgtlenmeler, aslnda balangtan

itibaren Cumhuriyet ideolojisi ve ilkelerinin tabanda yaygnlatrlmas gibi

bir ilevi de stlenmilerdi.

Kardelik yelerinin, efsanevi kral Numa'y nasl Cumhuriyet ideoloji-

sinin bir paras haline getirdiklerini grmtk. Pythagoras ile Numa arasnda kronolojik adan olanaksz, ama manevi adan son derece anlaml

bir ba kurularak, tpk Aenias -Romulus mitlerinde olduu gibi, Cumhuriyet'le Romann kkleri arasnda kesintisiz bir iliki oluturulmaya allmt. Ayn ey, collegia olgusu iin de yapld. Meslek ve zanaat dayanma
rgtlerinin ilk kez Numa tarafndan kurulduuna ilikin, resmi sylence-

ler retildi. 224

Dier yandan, collegia a, yine kkenle dorudan ilikili dinsel bir ka-

bukla da korundu. Roma'nn kurucu ve koruyucu tanrlar grubunun, yani

"Roma ls"nn Jpiter ve Juno'yla birlikte en popler ilahi gc olan

tanra Minerva, "zanaatlarn ve mesleki birliklerin koruyucusu" olarak
224

Bu konuda mparatorluk dnemi tarihilerinin bile collegialar ile Numa arasndaki balanty vurgulamay srdrdklerini gryoruz. Bkz. Plutarchus, "Numa", b. 17, John Dryden evirisi.

sunuldu. Hatta her yl 19 Mart'ta kutlanan Quinqatrus adl "zanaat bayra-

m"nn koruyucu tanras da Minerva'yd. 225 Ovidius bu kutlamalarn kat-

lmc zanaat gruplar arasnda dokumaclar, boyaclar, ayakkabclar,

demircileri, doktorlar, retmenleri, ressamlar ve heykeltralar sayyor;

ancak collegialarn ilk ortaya kndan itibaren en etkili ve yaygn meslek

rgt grubunun, "yapc'lar ya da "inaclar" olarak adlandrlan ve duvar

ustalar, mimarlar ve inaat erbabndan oluan zanaatlar olduunu biliyoruz.

On sekizinci yzyl sko masonlarnn en nllerinden Dr. James An-

derson, masonik gelenein tarihini analiz etmeye alt "Book of Constitutions" (Anayasalar Kitab) adl yaptnda, her Roma garnizonunun, ken-

dine ait bir "locas" olduundan sz ediyordu. Bunlar, askeri birliin

seferlerde gereksinim duyaca kpr, gzetleme kulesi, barikat ve yollarn

mimari planlamas ve uygulanmasndan sorumluydu. Bir baka nl mason, W. Ravenscroft, "Mimari Collegium" ad verilen ve mimarlarla inaat
ustalarndan oluan meslek rgtnn, Romada trl ayrcalklara ve do-

kunulmazlklara sahip olduuna deiniyor. 226 Aslna baklrsa pratikte bu

durum ok da artc deil, nk talya yarmadasndan balayarak bir

konfederasyon gibi bymeye alan Roma iin teknik altyap, yani hem
ticareti kolaylatrp hem de ordulara hzl hareket olana sunacak kara-

yollarnn yan sra, kentlerin byyen gereksinimlerine yant vermeyi sa-

layacak su kemerleri (aquaduct) yapm ok ok nemliydi.

Romann yksek standarttaki yaam biimi ve lke snrlar iindeki

"effaf akkanlk", ancak hzl ve kaliteli inaat ekipleriyle salanabiliyor-

du. Bu nedenle, birbirlerine sk skya bal takmlar halinde alan eitimli ve yetkin mimar, mhendis, duvarc ve ta ustalar, vazgeilmez dee-

re sahiptiler. Onlar, "yapclar"d; yani hem mimarinin, hem de geometrinin

ustalar. Bu nedenle ayrcalklarna ses karlmyordu.
225
226

Georges Dumzil, "Archaic Religions of Rome" vol I.

Raven Grimassi, "The Witches' Craft", s: 27

Andrew Lintott, "Collegialar plebler arasnda ayrcalkl neme sahip

bir rgt biimiydi," diyor ve bunlarn arasnda kk ok eskiye dayanan

meslek gruplarnn, Cumhuriyetin yaptalar olarak kabul edildiine dik-

kat ekiyor. 227 Lintott'a gre, kabaca bir snflamayla bu sivil toplum rgtlerini kategori altnda izlemek mmkn:

"Collegiann ana grnm vardr. Mesleki rgt, dinsel kardelik

ve yerel dayanma. Bunlar btnyle ayr yaplar olmadklar gibi, kar-

lkl olarak birbirlerine bamlydlar da. En eski mesleki birlikler, yazmanlar, demirciler, tiyatrocular, heykeltralar ve flt alanlar ile ge dnem

Cumhuriyet yaztlarnda adlar geen dier gruplard. En eski iki byk

dinsel birlikse, Capitolini ve Mercuriales'ti". 228

Mercuriales, iletiimin ve ticaretin ynetici ilahi gc olarak kabul edi-

len Merkr simge olarak kullanan, "yeni kentli" tccarlarn, yani orta s-

nf pleb gruplarnn zanaat birliiydi. Merkrn Yunan kltrndeki karlnn Hermes olmas; Romada kendine taban bulan Hermetik dnce ve

inanla Pythagoras okulu arasnda net yaknlklar olduu da gz nne

alndnda, dikkate deer bir balant sergiliyor. Ancak bundan daha ilgin-

ci, Capitoline tepesinde yaayanlarn dinsel kardelii olan Capholini adl

collegia'nn ilikilerinde kyor karmza. Roma'daki en gl, en saygn

ve en etkili dinsel grup olan Capitolini, yukarda Lintott'un sayd meslek

gruplarndan "flt alanlar" ile de yakn ilikilere sahipti. Ayin ve trenlerde "mistik mzii" stlenen bu fltler birlii de yine Capitoline blgesin-

de merkezlenen bir collegia'yd ve olduka kapal bir rgtsel yapya ve

artc ayrcalklara sahipti.

Yalnzca zel toplant ve trenlerde flt almakla grevli olan mzis-

yenlerin, bu denli nemsenen bir meslek birlii oluturmalar, Capitolini

dinsel grubuyla olan yakn balaryla aklanabilir belki. Ama daha kkrtc grnen olgu, fltn ve flt ustalnn, Pythagoras Kardelii'nin gi227
228

Andrew Lintott, "The Constitution of the Roman Republic", s: 177

Andrew Lintott, "Violence in Republican Rome", s: 77-78

zemciliinde ok ayr bir yere sahip olmas. Daha nce yakndan grd-

mz gibi, flt, lir ile birlikte Kybele kltnn en nem verdii iki algdan

biriydi ve Kybele tapnaklarnda flt alanlar ok nemli bir ayin gurubunu

oluturuyordu. Pythagoras da armoni kuram ve matematikle mzik arasnda oluturduu balanty, byk oranda flt zerine kurmutu. Karde-

lik evresindeki salk kurulularnda mzikle yaplan terapilerde de flt

barol oynamaktayd. Dolaysyla Pythagoras izleyicilerinin kendilerine

zg gizemcilii iinde flt, bugn tam olarak anlayamadmz kritik simgesel anlamlara sahipti.

Hemen btn Pythagoras rencilerinin birer "flt ustas" olduunu

biliyoruz ki, aralarnda Tarentum'lu Archytas gibi ok nller de var.

Archytas yalnzca ok yetenekli bir flt olmakla yetinmemi ve salt flt

partisyonlar zerine kurulu ok sayda beste yapm; dahas, btnyle
flt temel alan bir akustik teorisi de gelitirmiti. 229 Btn bunlar, yalnz-

ca dinsel rgtlenmeler ile sanat birlikleri arasndaki dolaysz yaknla

deil; Pythagoras Kardelii'nin her iki tip collegia yaps zerinde de etki
ve katklarnn olduunu gsteren ok sayda iaretten birine daha dikka-

timizi ekiyor.

Dinsel rgtler, belli bir rahip grubunu ve tren grevlilerini ieriyor

ve genellikle tek bir yerleim merkezi iinde snrl kalyordu. Yerel birlik-

ler de yine kent ya da kasabalarla snrl etkinlie sahipti. Mesleki collegia'lar iin corafi bir snrlama yoktu ama onlar da yalnzca ayn zanaat
zerinde uzmanlam insanlar yelie kabul edebilirlerdi. Bu noktada,

yine Bacchus kltnn yaratt panie geri dnp baktmzda, collegia

kltrn aan bir "g" ile karlayoruz. Bacchus mritleri iin ne cora-

fi bir snrlama sz konusuydu ne de mesleki yeterlilik koulu aranyordu.

Cinsiyet, snf, meslek ve memleket ayrt edilmeksizin isteyen herkes bu

klte inisiye olabiliyordu ki, byle bir yaygnlk Roma ynetimini "ileride
229

Carl A. Huffmann, "Archytas of Tarentum: Pythagorean, Philosopher and Mathematician

King", s: 27

denetlenmesi ok kukulu" grnen bir gle kar karya brakt iin de

soylular ve muhafazakrlar arasnda tedirginlik yaratm olmalyd.

Andrew Lintott'a gre collegia'lar, Cumhuriyet'in son dnemlerinde,

yani sadan nce birinci yzyln balarnda hem sayca ok artmlar, hem
de birer sivil toplum rgt olarak Cumhuriyet iinde belirgin bir g de

kazanmlard. Bu hzl bymeyi, azat edilen klelerin giderek oalmas

ve zgrleen bu insanlarn kendilerini ifade etmek zere yerel rgtler

aray iine girmeleri salamt. Birbirleriyle yatay ilikileri de bulunan

bu birlikler, simgesel bir nem tayan ve periyodik olarak byk kalaba-

lklar bir araya getiren festival ve enliklere ayr bir nem veriyorlard ki,
Compitalia ad verilen etkinlikler bunlarn en popleriydi. 230

Her yl, aralk aynn son haftasyla, ocak aynn ilk gnlerine denk ge-

len bu byk festival, collegialarn statlar tarafndan dzenlenip ynetiliyor ve "Kavaklar Festivali" adyla anlyordu. Olduka ilgin ve anlaml

bir add bu. Ana Tanra geleneinin koruyucusu ve srdrcs olan (da-

ha sonra Ortaa boyunca da "cad" ve "eytan ua" sulamalaryla srek-

li kouturmalara urayan) dinsel gruplarn ok nem verdikleri " Yzl

Tanra", yani Hecate'yle dorudan balantlyd. Hecate, "Kavaklarn

Tanras" olarak adlandrlr ve ona en ok bu unvanla yakarlarda bulunulurdu. Ge dnem Yunan ve Roma dnrleri, ounlukla da ynetici

snfla sk balara sahip "resmi aydnlar", bu tanray karanlk ve olumsuz

imgelerle donatmlar, onu "ller ve ruhlar dnyasnn efendisi" olarak

sunmaya byk aba harcamlard ki, bu gelenek Hristiyanlk anda yo-

un olarak srd ve Hecate'ye inananlar "eytani glerle" iliki halindeki

sapknlar olarak ikence grd ve diri diri yakld. Oysa en eski klasik me-

tinlerde, szgelimi Homeros ya da Hesiodun yaptlarnda Hecate'nin byle

olumsuz niteliklere sahip bir tanra olduuna ilikin en kk bir gnderme bile yoktu.
230

Andrew Lintott, "The Constitution of the Roman Republic", s: 178

"Antik Yunan airi Homeros, Demeter iin yazd ilahide Hecateye de

yer vermiti" diyor, Raven Grimassi. "Burada Hecate'nin, maarada yaadndan sz ediyordu. Eski Ege ve Akdeniz kltrlerinde maaralar, yeral-

t dnyasna alan kaplar olarak grlrd ki bu da Hecate'nin llere

elik eden bir rehber ilevi grdn vurguluyor." 231

Batan beri izlediimiz seyri gz nne alan okur iin bunlar olduka

tandk kavramlar artk. Hecate'nin Demeter kltyle, yani Eleusis gizemciliiyle yakn balarna ksaca deinmitik. Kz Persephone'u (Kore) bulmas iin Demeter'in en byk yardmcs Hecate olmutu. "Maarada ya-

ama" kavramnn ierdii mistisizme ya da maaralarn yeralt dnyasna

alan kaplar olduuna ilikin dnceyi, Sibyl kltnn derinlerinde

grmtk. Btn nemli Sibyllar, Demeter ve Apollon tapnaklar yaknndaki maaralarda yayorlar ve kehanetlerini, yeralt dnyasyla kurduklar balant sayesinde gerekletiriyorlard.

Yalnzca bu kadar bile, Hecate inancnn ve dncesinin Sibyl gelene-

iyle yaatldn ve hatta belki bizzat "ynetildiini" dnmek iin yeter-

li grlebilir. Pythagoras Kardeliinin bir anlamda "mentor"luunu Delp-

hi ve Cumae'deki Sibyl'larn stlendiini ve bunu yzyllar boyu

srdrdklerini de dikkate alrsak, collagealarn statlarnca dzenlenip

ynetilen ve ok nemsenen Compitalia enliklerinde "biraderlerin" etkile-

ri hakknda da bir fikir sahibi olabiliriz. Peki, ama "Kavaklarn Tanras"

ne anlama gelmektedir ve "Kavaklar Festivali"ndeki dorudan ya da dolayl rol ne olabilir acaba?

Yine Raven Grimassiye dnersek, Hecate'ye verilen en eski adlardan

birinin "Trivia" olduunu gryoruz. Yani, ayr yolun tek bir noktada
birletii kavak. Grimassi, eski alarda Hecate inancna inisiye edilenlerin bir yol azna gtrldklerini ve giri trenlerinin burada yapld-

n anlatyor. Yollarn birletii kavak noktasna, Y harfi biiminde ucu

olan bir aa dal yerletiriliyor ve "Hekataion" ad verilen bu simgesel ob231

Raven Grimassi, a.g.e, s: 6, italikler bana ait

jenin her bir ucu, farkl bir yolu gsteriyormu. Ege ve Akdeniz kltrnde

yolu birletiren kavaklarn, "yeralt ruhlarna ait" alanlar olarak grl-

dnden sz ediyor Grimassi. Bu zellii nedeniyle, yaamlarnda kritik

kararlar almalar gereken dnm noktalarna ulam insanlarn, yol

azlarna giderek "Kavaklarn Tanras" Hecate'den doru seimi yapmalarna yardm etmesini istediklerini aktaryor. Yazara gre Hecate ve
onun ynetimindeki kavaklar, gei dnemlerindeki "dnm" aamala-

rn ve deiimin afan da simgelemekte. Hem insanlar, hem de toplumlar ve kurumlar iin.

Mistik ve simgesel anlamda Hecate ve " yol", dorudan doruya Ay

tapnmyla ilgili olarak kyor karmza. Heykel ve kabartmalarda Hecate, " yz olan" bir tanra olarak betimlenirdi ve bu yzlerin her biri,

farkl yaam evrelerini olduu kadar, Ay'n farkl aamasn da vurgulard: Dolunay, yeniay ve "karanlk ay". Balanglar, ilk admlar ve "taze"

olan her ey, yeniay ile anlatm bulurken, dolunay olgunlam gc, ka-

ranlk ay da bilgelik ve deneyimi simgelemekteydi Hecate inannda. Bu

konum, "Tanra'nn Yz" olarak da bilinen ve "Bakire", "Anne" ve

"Yal Bilge" olarak adlandrlan, farkl ilahi grnme karlk dyor-

du. Bu nedenle Hecate'ye "Birken Olan" da denir ve heykellerinde onun

bu kiiliini vurgulayan farkl kadn betimlemesi yer alrd.

"O ayn zamanda angelos (melek) ve phosphoros (k) olarak da bili-

nirdi," diyor D. J. Conway. "Persephone-Kore mitinde, gen kz yeralt dnyasna karlrken olaylara mdahale etmemiti. Demeter fke ve intikam

duygularyla doluydu ama Hecate sakin ve soukkanlyd; nk yaamda

belirli eylerin gereklemesi gerektiini ve bunlarla ilgili duygusal tepki
vermenin hibir ie yaramayacan biliyordu. Bilincin bu isel aydnlan-

mas (phosphoros), zorluklarla bouup daha iyi noktalara ulama eitimi,

Karanlk Anne, yani kolektif bilincin karanlk melei (angelos) tarafndan

retilen bir bilgeliin parasyd. Eer Tanrann bu ynn bilmez ve

onun bilgeliini anlamazsak, btnlemi kiiliine de ulaamayz." 232

Yine Conway'in aktardna gre, talya'da snm bir krater gl olan

Averno'yu evreleyen sk ormanlk alan, Hecate'nin kutsal korusu olarak

bilinirdi ve bu tanra iin bilinen, ak, belirli tapnaklar yok denecek kadar azd. talya yarmadasnn birok deiik yerinde Hecate'ye adanm
kutsal koruluklar, dolunay gecelerinde dzenlenen ayinlerin meknlar

olarak kullanld. "Doa"nn ta kendisi olan bir tanraya, insan yaps ta

binalarda deil, ak alanlar ve koruluklarda yakarlmasndan daha doal

ne olabilirdi ki?

farkl grnm bnyesinde birletiren tek ve ayn Ana Tanra

modelinin bu karmak uygulamasnda Demeter anne niteliini, Persephone "bakire gen kz", Hecate'nin kendisi de "bilge yal kadn" simgeliyor-

du ama birden yalnzca Hecate adyla da anlarak "birlik" vurgulan-

yordu. Heykel ve kabartmalardaki betimlemelerde, tanrann toplam

alt elinde, alt nemli nesne grnrd: Ellerin , birer meale tutuyor-

du; dierlerindeyse bir anahtar, bir para ip ve bir haner yer alrd ou

kez. Mealeler, karar alma aamasndaki insann yolunu aydnlatacak bilge-

lik ve destei simgeliyordu. Yani yaamlarnn belli aamalarnda yol ayrmna (kavaa) gelen insanlar Hecatenin yardmn, bu "k" araclyla

almaktaydlar. Anahtar, evrenin gizemlerine ait kilitleri, bir baka gre

gre de yeralt dnyasnn kaplarn amak iindi. p, bebei annesine, insan da "en byk anne" olan dnyaya balayan gbek ban temsil edi-

yordu. Hanerse, yanlsamalar ve kafa karklarn yok eden, keskin gerein ltsyd. 233

Compit'nn szlk anlam "yollarn birletii kavak"t ve Comphalia,

farkl blgelerden ve yerleim merkezlerinden insanlarn ortak bir organi-

zasyonda bir araya gelip, Lares Compitales ad verilen "kavak perileri" g-

232
233

D. J. Conway, "Maiden, Mother, Crone", s: 92

D. J. Conway, a.g.e, s: 92-93

zetiminde bulumalar ve k gndnmn kutlamalar iin dzenleni-

yordu. Aslnda Hecate adna dzenlenen ve btnyle ona adanan kutla-

malar, ekim aynn son gn yaplrd. Ama collegia'larn denetimindeki

Compitalia enliklerinde de, Kavaklarn Tanras Hecate onurlandrlyordu elbette.

Burada Hecatenin byk oranda "simgesel" bir ilev grdn

unutmamak gerekiyor. " Yzl Tanra" imgesini kullanmak, hem "eski

inan ve gelenek" ile bir ba oluturuyordu hem de yeni kararlarn ve "d-

nm"n eiine yaklald mesajn gl klyordu. nk "Kavakla-

rn Tanras", insanlarn olduu gibi, topluluklarn, halklarn yaamlarnda

da kritik dnm noktalarna varld anda yardma gelir, elindeki meale-

lerle yollar aydnlatr ve doruyu bulmak isteyenlere destek olurdu. Cum-

huriyetin son yzylna girildiinde collegialar etkin birer sivil toplum r-

gt olarak hem mistik hem de politik nitelikleri olan bir role soyunmular
ve "deiimi" zorlamaya balamlard artk; elbette Romann vard bu
"kavakta" Hecatenin desteine gerek duyulacakt.

Mistik deerlerle ve eski tanralarla simgesel balants nasl bir nite-

lik tarsa tasn, collegialar Roma politik yaamna aniden ve olduka et-

kili sivil toplum ekirdekleri halinde entegre oldular bir anda. Cumhuri-

yet'in giderek daha derinleen bir bunalm yaad kritik bir dneme o

denli byk bir hareket ve dinamizm getirmilerdi ki, artk Roma'nn siyasi

yaamyla ilgili olarak "nfuzlu ailelerin g ve kar sava" yorumunun

yaplmas olanaksz hale gelmiti. Pleb politikalar hzla aktif ve geni tabanl bir mcadeleye doru yneliyor, yzlerce yldr varln korumaya
alan byk toprak sahipleri oligarisi ciddi biimde keye skyordu.

"Meslek kurulular (collegia) ve halk dernekleri harekete katldlar,"

diyor Server Tanilli. "Bu gruplar ok eskiden beri vard Romada, imdiyse

gerek birer halk kulb haline gelmiler ve 'Halk Partisi'nin bir eit ta-

ban kuruluu olmulard." sadan nce birinci yln ortalarna dek giderek

hzlanan bu hareketler, amacndan sapm Cumhuriyet'i be yz yl nceki

ilkelere uygun bir izgiye yeniden dndrme giriimleri gibi grnyordu

ama bundan daha da fazlasn ieriyordu aslnda. Balangtan beri pleb

politikalarn ynlendiren ve Cumhuriyeti "nihai ideal" iin bir ara olarak
grenler, yitirilmi zaman telafi etme ve oktan gereklemesi gereken
sosyal dzenlemeleri yaama geirme acelecilii iindeydiler. Bir baka

deyile Kardelik, gidiin bir tr "Emperyal askeri diktatrlk" ynnde

olduunu grm ve geleneksel "sabr" ilkesini rafa kaldrarak tehlikeli bir

serveni durdurma abasna girimiti.

Catilinann ban ektii devrim giriimi, bu hareketin en byk ve

iddial hamlelerinden biriydi ve ok byk oranda collegia'lardan destek

ald. Ne var ki toprak sahipleri oligarisi durumu haber alp ani bir manev-

rayla bu giriimi olduka kanl bir biimde bastrmay baardnda, Cicero

bata olmak zere ynetimi elinde tutan gerici glerin gzleri, giderek

tehlikeli bir grnm almaya balayan bu meslek rgtlerine ve halk dayanma derneklerine evrilecekti.

"Collegialarn rgtlenmesi, kent blgeleri ve daha kk yerleim bi-

rimlerinin bir araya getirilmesiyle salanmt ve pleb kesimlerini politik

amala organize etme frsatlar sunuyordu," diyor Wilfried Nippel. 234 Bu

sivil dayanma gruplarnn hem Mariusu izgiyle, hem de Gracchus Kar-

deler geleneiyle yakndan balantl olduuna da dikkat ektikten sonra,

. 64 ylnda collegialarn bu nedenle bask altna alndklarna dikkat ekiyor.

Gerekten de dnemin konsl Cicero bu yaygn mesleki rgtler ve

dayanma birliklerinin, oligari iin ne denli tehlikeli olabileceini sezmi

ve daha Catilina davalar srerken, bir daha benzeri bir devrim giriimiyle

yz yze gelmemek iin collegialarn etkinliklerini iyice kstlamaya, bazlarn tmden yasaklamaya almt.

234

Wilfried Nippel, a.g.e, s: 78

Ancak Cumhuriyeti gerek hedefleri dorultusunda yeniden rgtle-

me ve ayaa kaldrma giriimleri, Catilina'nn ldrlmesiyle (byk bir

darbe alm olsa bile) durmayacakt. Bir patrici aileden gelmesine karn

kklerini reddedip pleb'ler arasnda yer almay seen ve tribn olabilmek

iin kendini bir pleb ailesine evlat edindirerek siyasi mcadeleye atlan
Publius Clodius, daha sular durulmadan yeni bir devrimci giriimi balatt.
Ancak Clodius, kendinden ncekilere gre nemli bir hamle gerekletirmi ve demokratikleme mcadelesini yalnzca pleb politikalarna indir-

gemeyerek, ok nemli bir "uyuyan snf", kleleri de yanna almay bilmiti.

Byk bir halk desteiyle siyasi gc denetleme ansn ele geirdiin-

de yapt ilk i, yasaklanan collegia'lar yeniden yaama geirmek, hatta

var olanlara yenilerini ekleyerek tabandaki bu siyasi rgtlenmeyi hzlan-

drmak oldu. Bu arada, Compitalia festivaline Cicero tarafndan konan ve

byk tepkiye yol aan yasa da 1 Ocak 58'de iptal etti ve o yl grkemli
kutlamalarn yaplmasn salad.

Gustav Hermansen, "Bu aka politik bir hamleydi," diyor, '"izleyen

kargaa yllarnda aka grld ki, bu amala kullanldnda collegia, lkenin politikasn denetleyebiliyordu. Bu dnemde Milo ve Clodius arasn-

da yaanan ve Roma kent yaamnn bir karakteristii haline gelen ete savalar, meslek rgtleriyle ilgili manik bir korku gelitiren ve onlar sk
denetim altnda tutan Caesar, Augustus ve sonraki imparatorlar iin saplantl bir an oldu." 235

Andrew Lintott da, "Meslek birliklerinin ustalar hem klelerden hem

de zgr yurttalardan oluabiliyordu artk ve zgrlerin ounluu da

'azatl'lard," diyor. Hzla ve baarl biimde rgtlenen Clodius'un denetimindeki siyasi gruplar iinde azmsanamayacak sayda klenin bulunma-

sna dikkat eken nl tarihiye gre, "Clodius'un baars, Catilinann de-

235

Gustav Hermansen, "Ostia: Aspects of Roman City Life", s: 199

netlemekte yetersiz kald bir sosyal snf yanna almay bilmesiydi. Ayrca collegialardan yararlanm ve onlara yenilerini de eklemiti." 236

Ancak lkede artk siyasi mcadelenin titiz bir rgtlenme ve geni

kesimleri iine alan sosyal ve ekonomik politikalarla baarya ulaabilecei

dnemler oktan geride kalmt. Srekli savaan bir devlet haline gelen

Roma'da, fetih politikalar gerei glendirilen askeri birliklerin muzaffer

komutanlar, siyasi gc elinde tutmaya aday liderlere dnyorlard. Bir

baka deyile, elinde kendisine bal kalabalk askeri birlikler oluturmaya

yetecek paras ve gc olan (ya da oligariden maddi destek almay bece-

ren) karizmatik komutanlar, kendilerini Roma zerinde tartmasz olarak

sz sahibi gryorlard ve baarya ulamak iin onlar yenilgiye uratmak

kanlmaz bir gereklilikti.

Bunu ok iyi anlayan Clodius, bir tribn olarak gc eline geirmeye

balad srada, askeri gcn de artrma yolunu seti. O gnlerde nl

komutan, Pompeius, Crassus ve Caesar, btn Cumhuriyet kurumlarnn ve

devlet geleneklerinin zerine karak, salt askeri glerine dayanp "Birinci

Triumvir" ad verilen, l ynetimi oluturmulard. Kendi aralarndaki

g dengeleriyle fazlasyla megul olan bu askeri liderler, grnrdeki byk glerine karn, halkn desteini alan Clodius'la iyi geinmeye alyor, onu ortadan kaldrmak iin uygun frsat aryorlard. Cumhuriyet'i de-

mokratik ilkelere yaklatrma ve geni tabanl sivil toplum yapsn

glendirme amacyla Clodius'u destekleyen, aralarnda Kardelik rgt-

nn de bulunduu dier nfuz sahibi gler ve pleb rgtleriyse, askeri

liderleri devre d brakmann tek yolunun, ilerinde en gl olan yenilgiye uratarak gzda verme olduu grndeydiler. Bu amala Clodius,

koullarn uygun olduunu dnd anda, 58 ylnn sonlarna doru,

Pompeiusa kar bir dizi saldrya balad.

"57'de Pompeius, bir baka triburfun, T. Annius Milonun yardmn

salad; Milo serserilerden bir rakip takm oluturdu ve sokaklarda Clo-

236

Andrew Lintott, "Violence in Republican Rome", s: 77

dius'un eteleriyle aka arpt. Bylece Clodius durduruldu; Pompeius

da Ciceronun geri arlmasn dzenleme olana buldu." 237

Bylece, kleleri de iine alarak byyen ve bir aydnlar grubu tara-

fndan desteklenen Clodius'un pleb tabanl hareketi, bir baka pleb grubu
karsna karlarak, daha dorusu "lmpen proletarya" nitelii tayan

sokak serserileri araclyla "terr" yaratlarak sindirilmi oluyordu. Ancak yine de Clodius bir sre daha direnmeyi srdrd:

"52 yl balarnda Clodius ve Milo, Appia yolu zerinde karlatlar;

bunu izleyen atmada Clodius ld. Olay karklklara yol at; senato

binas yakld. Sonunda senato Pompeius'u tek konsl seti ve dzen yeniden saland." 238

Son byk devrimci giriim, Clodiusun ortadan kaldrlmasyla yenil-

giye uruyordu bylece, izleyen gnlerde yenilginin getirdii karklk,

pleb topluluklarnn dank ve dzensiz bir grnt vermesine ve Cumhuriyetilerin panik havas yaamalarna neden olacakt. l Ynetim da-

lp, Caesar byk bir gvde gsterisiyle Roma'ya girdiinde, onun bir za-

manlar Catilina'nn yanda olduunu anmsayan ve imdi de Pompeius'un dman roln stlendiini grenlerin kafalar kart; "dman-

mn dman dostumdur" ilkesiyle, pleb gruplar iinden, hatta Clodius'un

kurduu birliklerin arasndan, cokuyla bu despot lideri destekleyenler

kt. Oysa adm adm diktatrln ilan etme hazrlndaki Caesarn ilk

ilerinden biri, collegia'lar zerinde Ciceroyu bile mumla aratacak bir bask kurmak olacakt.

237
238

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 69

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 70

"Kardelik" Paralanyor
Ksacas, Kardelik rgtnn deneyimli ve i bilir yeleri, strateji de-

itirerek tabana ynelik bir siyasi rgtlenmeye ynelmekte olduka ge

kalmlard ve dolaysyla bir kez daha kanlmaz bir yenilgiyi yaadlar.

Fetih ganimetlerine, kle ticaretine ve haralara dayal ekonomisi, i sava-

larn kanksand kaotik siyasi yaps ve askeri gce yaslanan iktidar me-

kanizmasyla Roma, bir "byk ideal"i beslemekten oktan uzaklamt.

Buna karn, mcadeleyi ak politik zemine tamak isteyenler iin, halk

arasnda efsaneye dnen Gracchus kardeler gibi yreklendirici rnekler

de sz konusuydu. "Perde arkas" kabul edilebilecek Sibylline kurulu gibi

dinsel etkinlik alanlarnn yan sra, eldeki kurumsal mevziler ve ilikiler

de iyi korunarak, belki askerler iinden "davaya ikna edilebilecek" nderlerin de destei alnarak, Roma iin bir eyler yaplabilirdi hl.

Ne var ki, Caesar'n iktidar, Romada Cumhuriyet ilkelerinin nihai -

kn salamaktan baka bir ie yaramayacakt. Ksa srede bunun far-

kna varan Cumhuriyetilerin dzenledii suikast ve komplo geri tepecek;

devletin zirvesine yine Caesar'n yandalar ve manevi olundan oluan

ikinci l Ynetim yerleecekti. Antonius, Octavianus (Augustus) ve Lepi-

dus arasndaki olduka krlgan ve hassas dengelere sahip iktidar ortaklnn k, kanlmaz bir biimde "imparatorluk" sistemini Roma'ya

egemen klarken, Kardelik tarihinde de ilk kez, olduka byk bir "krlma
noktas" yaanyordu, ilkeler, idealler ve onlara ulamak iin kullanlacak
yntemler konusunda ciddi bir kargaa sz konusuydu artk.

Lepidus'un korkarak geri ekilmesi, Antonius'un da Actium'da byk

bir yenilgi yaayp intihar etmesinden sonra ipleri eline alan Augustus,
hibir zaman "monariyi geri getirmekten" sz etmedi ve "Cumhuriyetin

yaralarn sarma" vaatlerini yineledi. Ama pratikte Tarquiniusa bile rah-

met okutan bir "kral" gibi davranyordu ve Cumhuriyet'in btn kurumla-

rn, yasal temeli fazlasyla tartlr durumdaki "imparator" sfatyla denetimi altna almt.

Ksa sre iinde, evresinde kendine bal bir "resmi ideoloji aydnlar"

grubu yaratt ve hemen hibir ciddi direnile karlamakszn, olduka radikal hamlelerle benzersiz bir "otorite tekeli" oluturdu, ilk yapt ilerden
biri de colegialarn yapsn yeniden dzenlemek ve onlar politik etkinlik-

ten sonsuza dek uzaklatrarak birer sembolik "yardmlama birlii" stat-

sne indirgemekti. 239 . 23 ylnda, tribn kurumunun btn yetkilerini

kendi zerine ald; bylece pleb kitlelerinin seimle gelen temsilcilerine ait

"halk szcs" yetkileri ve gc, imparatorun tekeline giriyordu.

Caesar gibi, senatoyu ciddiye almayan ve umursamayan bir grnm

izmekten kand; tersine, Cumhuriyetin bu nemli kurumuna byk

sayg duyuyor izlenimi yaratmaya alt. Ama bunu yaparken, "deersiz"

olduunu ileri srd yeleri kararak senatonun ye saysn azaltt,

temel kurumlarn hiyerarik sralamasn da kendi tercihlerine gre yeni-

den dzenledi. Seimler yaplyordu ama pratikte yalnzca bir formaliteden

ibaretti bu; Augustus, belli bal kurumlarn yelik ve yneticiliklerine
kendi istedii kiileri getiriyor, magistra'lar da seime bile gerek duymakszn atama yoluyla belirliyordu. 240

mparator, Romann ynetsel rgtlenme biimine de yeni dzenle-

meler getirmiti. Buna gre, artk coraf snrlar Akdenizin tm kylarn,

Orta Avrupay, spanya ve Galyay, Anadoluyu, Msr ve Suriyeyi ierecek biimde genileyen Roma, net idari snrlarla blnm, imparatorlua

sk skya bal eyaletlerden oluuyordu ve her bir eyalet, Augustus tarafndan seilen ve legatio ad verilen yneticilerin sorumluluuna veriliyor-

du. Legatio'lar ounlukla deneyimli senatrler ve eski konsllerdi. Ordu-

nun karmak ve dzensiz yaps titizce elden geirilmi; lejyon ve birliklerin bana yine senato yeleri atanm; silahl kuvvetlerin bamsz
239
240

Anthony Black, "Guikl & State", s: 4

Tim Cornell - John Mathhews, a.g.e, s: 74-75

karizmatik komutanlar ya da baz ailelerin deil, btnyle merkezi devletin ve imparatorun denetiminde olmas salanmt.

Eyalet yneticileri ve imparatorluk bayra altna dhil edilen blgele-

rin yerel soylu snflar, yeni uygulamadan olduka honuttular. Byk bir
imparatorluun paras olmay kabul ederek hem gvenliklerini artrdkla-

rn dnyorlar, hem de o ekonomik g ve lksten pay almann tadn

karyorlard. Yalnzca bir "mttefik" kimliiyle deil, "Byk Roma"nn

paras olarak imparatorun yannda yer almak, yeni snrlar iindeki btn
uluslarn soylu snflar iin seve seve kabullenilecek bir konumdu. Aslna

baklrsa, baka bir seenek de yoktu. Augustus'un merkezi ve btnlkl

tek bir yumruk haline getirdii Roma ordusunun gazabna uramay kim
gze alabilirdi?

te o nl "Roma Bar", yani Pax Romana, despot bir imparator ve

onun dalkavukluunu gnll olarak stlenen kurmaylarnca, byle yara-

tld. Devletin yeni ideolojisinde gerek byk tehlike, politik stnlk sa-

lama amacyla yrtlen i savalard ve Augustus'un ezici basksyla byle

bir olaslk ortadan kaldrlm, Roma topraklarnda i bar salanmt.

Savalar artk yalnzca Roma'nn d dmanlaryla, imparatorluun u snrlarnda ve "gerektike" yaplacakt ki, lkenin merkezinden uzakta, i

gvenlii tehdit etmeyen bu "kk ve mnferit" savalar, Romallar asla

endielendirmediinden, yeni dnemle birlikte gelen bar, yani Pax Ro-

mana cokuyla kutlanyordu. 241 Augustus'un hararetli destekleyicisi Virgilius, nl yapt "Aeneid"de unlar syleyecekti:

"Sen imparatorluunla dnyay sallayacaksn,

Unutma Romal, bu senin sanatn olacak
Barn gcyle hkm srecek,
Gszleri koruyacak,

241
242

Marurlara boyun edireceksin." 242

Pat Southern, "Augustus", s: 167

Vergil, "The Aeneid", Book VI, s: 119

"Yirmi yllk i savan yaralarn sarp, dzeni yeniden oluturmak"

sloganyla gerekletirilen btn bu despotik uygulamalar, artc bir biimde, halkn, daha dorusu bata "lmpen proletarya" olmak zere ama-

sz ve dank pleb gruplarnn desteini almt. O denli garip bir hava esiyordu ki Romada, "halk onun kaytsz artsz tek yetkili olmasn istiyor,
ama Augustus 'atalarn dzenine sayg duyduu iin' byle bir ayrcal
byk bir tevazuuyla geri eviriyor" grnts yaratlmt.

Btn bunlar, Cumhuriyete on yllar boyunca sahip kmaya alarak

i savalar gze alan demokratik gruplar, bu arada elbette Kardelik rgtn, her eyi yeni batan dnmeye itecekti. Augustus'a vgler dzen

ve onu cokuyla selamlayan, aktan aa diktatr olmasn isteyen halk

kitlelerine, Cumhuriyet ilkelerine sahip kma konusunda gvenilebilir

miydi? Yoksa "tabana yaylm, yukarya doru daralan" rgtlenme biimi, tarihsel bir yanlg myd? "stadn" ilke ve tlerine geri dnmek mi
gerekiyordu bir kez daha?

Augustusun Sibylline kurulunu iyiden iyiye bir kuklaya dntren

baskc ynetimi ve sansrcl sonrasnda, en byk mevziinin de yiti-

rilmekte olduu anlald. Roma'da drt yz yldan fazla bir sre etkinliini

koruyan Kardelik, bylece, son elli yl iinde iyice hzlanan gelimeler so-

nucu, sarsc bir yenilgiyi tadyordu ve oluan yeni koullar, yz yze gelinen krlma noktasnn etkisini iyice artrmt.

lkin koullarn analizi ve mcadelede belirlenecek yntemler zerin-

de balayan gr ayrlklar, temel stratejik farkllklara dnt ve Kro-

tondan beri, dnem dnem yaanan dalgalanmalara karn eski gelenek ve

inanlar uzantsnda korunabilen birlik, ciddi biimde paralanma yoluna

girdi. Be yz yl akn bir srenin sonunda, inat bir sabr ve sarslmayan

bir inanla "tarihteki yanl dzeltme" gibi bir ideale sarlmaya alan ve
nl filozofun simgesel manevi gcyle ayakta duran Kardelik, artk yalnzca yntemler ve strateji konusunda deil, hedef ve amalar anlamnda

da farkl dorultulara yryen "fraksiyon"lara blnecekti. Ksacas, "Sibyl

bilgelik ve geleneklerine bal Pythagoras Kardelii" yoktu artk; nk

bu inanl ve kararl hareketin btn unsurlarn bir arada tutan ok nem-

li bir "ara" yitirilmiti: Roma Cumhuriyeti. Augustustan sonra Roma, oto-

ritenin merkeziletii, ynetimin alabildiine despotlat, yalnzca "zenginlik, g ve ihtiam" ama edinen, zorba imparatorluk dnemine kesin
biimde adm atmt. Cumhuriyet yoksa Kardelik de yoktu.

Bu gelimelerde, be yz yl akn bir sre iinde, kuaklar boyu sr-

drlen bir mcadele ve dnem dnem farkl yntemleri deneyen stratejiler srasnda iyice heterojen hale gelmi rgt yapsnn da etkisi vard

kukusuz. Tarquinius'un devrildii ve Cumhuriyetin kurulduu yllarda,

Krotondan "hazr kuvvet" olarak gelmi deneyimli bir elit grupla, Roma

iindeki demokratik unsurlarn ibirlii sz konusuydu. Tabii bir de, Delphi

ve Cumaeden gelen "mentor" destei. Ancak kprnn altndan onca su

akp, Augustus Roma'sna eriildiinde, Kardelik olarak adlandrdmz

yapnn iinde, beklenti ve dnceleri birbirinden olduka farkl gruplar

olumutu. Artk yalnzca gizem kltleri ve rahiplik kastlaryla "ideale inisiye edilip" eitilen ve Sibylline kurulunca ynlendirilen Pythagoras mritleri yoktu mcadelenin iinde.

zellikle son elli yl iinde "tabana inme" yntemini yeleyerek bir "si-

yasi parti" gibi almaya ynelen Kardelik, temel ilke ve inanlara eskisi

kadar sayg duymayan ve yalnzca gc ele geirmeye odaklanan, felsefi

donanm zayf, kalabalk ve hrsl kitlelerin iinde boulmaya balamt.

Her kesimden pleb gruplar, nfuzlu zenginler ve baz magistralar, Cum-

huriyeti olduklarna inanld iin rgtsel yap iine alnan subaylar ve

baz patrici aydnlar, Kardelik'in eski "saf yapsn" zaman iinde olduka
deitirmilerdi. Bir baka deyile, rgt "bydke klm" gibi grnyordu ki, paralanmann nedenlerinden biri d koullarsa, biri de buydu.

Hibir ciddi muhalefet, ypratc sava ve i kargaa yaanmadan, ses-

sizce geen Augustus dneminin bitiminde, iyice kabua ekilmi, dank-

l yaayan Kardelik rgt de kesin olarak ayrmaya balamt. Karizmatik imparatorun lmyle birlikte Roma'nn her yerinde ortaya kan

"belirsizlik kokusu" iinde, bu ayrmann unsurlar da yeni dnem iin

stratejilerini belirlemeye baladlar. Kardelik mirasn stlenenler iinde,
ok genel hatlaryla byk grup olduunu syleyebiliriz:

- Birinci grup, her eye karn balangtaki ilkeleri korumay ve bu

amala geici bir sre iin klerek olan biteni yeniden gzden geirmeyi

savunan, Sibyl gelenei ve Pythagoras ilkelerine bal "idealistler"den oluuyordu. Onlara gre yenilgi, stadn "tepeden tabana yaylan" genileme

ilkesinden uzaklalmas ve eitilmemi, yani "aydnlatlmam" kitlelerin

acelecilikle harekete dahil edilmesi yznden gelmiti, "insan unsuruna"

daha fazla nem verilmesi gerektiini ileri sren; insan kitleleri eitilmeden kalc baarya ulamann olanaksz olduuna inanan ve iktidar ele
geirmeye ynelik komplolar yerine, ideallere bal insanlar yetitirerek ve
ekonomik anlamda gl kalmaya alarak hedefe yrmeyi ngren bu
grup, bir sreliine ie kapanma yolunu seti.

- kinci gruptakiler, yenilgiyi Pythagorasn "fasulyelerden uzak durun"

tavsiyesinin gz ard edilmesine ve seimlerle, parlamenter manevralarla

zaman yitirilmesine balayan radikallerdi. Krotonda iktidar seimle kazanlmam, "g odaklar denetim altna alnarak" Gney talya kolonileri ele

geirilmiti. Romada Cumhuriyetin ilk dnemlerinde de ayn yntem izle-

nerek, inili kl da olsa istikrarl bir gelimenin salandna inanan ra-

dikaller, Cumhuriyetilerin "askeri g" unsurunu kmseyerek byk

bir hata ilediklerini dnyorlard. zellikle Cumhuriyetin son yllarn-

da, yrekli ve kararl komutanlarn lke siyasetinde ne denli etkili olabildi-

i grlmt; o halde, "genel ilkeler", amaca ulama yolunda ele geirile-

cek nemli mevziler iin bir sreliine terk edilebilir ve hareket, askerler
iinde egemen klnarak baarya daha net ve gvenli bir yoldan ulalabi-

lirdi. Varlacak idealden ok, "iktidar ele geirme" fikrine odaklanan bu

grup, imparatorluk dnemi boyunca zellikle Mithra Klt araclyla or-

du iinde etkin olmaya alacak ve darbelerin, komplolarn ba aktrleri

arasnda yer alacakt.

- nc ve son byk gruptaysa, mistik eilimler ar basyordu daha

ok. "Spiritel aydnlanma" gereklemeden, yani insanlarn ruhlar tanrsal gce layk bir arnma srecinden gemeden, istenen ve saptanan ideal-

lere ulamak olanakszd. Pythagoras, ruhun evrimleme ve gelimesine,

btn byk filozoflardan daha ok nem vermemi miydi? O halde,

"maddi dnyann eytani ynleri" reddedilerek, gerek tanrsal dorulara
ulalacak biimde eitim ve arnma srecine girilmeliydi. Binlerce yllk
soylu ideale, ancak o spiritel geliim srecini baaryla tamamlam in-

sanlarla ulalabilirdi. Bu nc grup, bir sre gnostisizm yannda saf tutacak, sonra dier iki grubun iinde erimeye balayacakt. Kimi uzantlar-

naysa bir dnem, Kilisenin "sapkn" sulamasyla sava at irili ufakl

mezheplerin bazlarnda grecektik.

Hareketin dalm grnen kollarndan her biri, imparatorluk snrlar

iinde etkin olduklar blgelerde, kendi doru bildikleri yolda yrmeye ve

btnlklerini korumaya altlar. ou kez bu gruplar arasnda ksa sre-

li ittifaklar yaand ve zaman zaman yollar kesiti, ilerinde en gls

olan "darbeciler", drdnc yzyl sonlarna doru Julianus'un imparator-

luu srasnda "Altn a" yaayacak ve dier iki grubu da yanna ekip
kendi iinde eriterek, geici bir sre iin yeniden birlemeyi salayacakt.

Ama fiilen birinci yzyldan itibaren, batan beri izini srdmz Pythagoras (ya da Sibyl) Kardeliinin eski bildik grnts, tarihe karyordu.

Bu nedenle, kitabn bundan sonraki blmlerinde, imdiye dek bir tanmlayc ad olarak bavurduum "Kardelik" etiketini kullanmayacak; onun
yerine, genel olarak bu ana grubun ve onlarn uydularnn oluturduu

heterojen yapy tanmlamak zere, aslnda bir tr "kod ad" niyetine, La-

tince "Kardelie ait" ya da "Kardee" anlamna gelen, "Fraternis" szc-

n yeleyeceim.

2. Bask ve Kouturma
Augustusun lmnden sonra, artk "Bat Dnyas"nn temsilciliini

tek bana stlenmi durumdaki grkemli Roma'nn nasl bir yol izleyece-

i; Pax Romana'nn ne zamana dek gcn ve etkisini srdrecei; devlet

yapsnn yeniden biimlendirilmi bir monariye mi yoksa Cumhuriyetin

eski gnlerindeki kurumsal oulculua doru mu ynelecei merak konu-

suydu. ktidarda kald uzun yllar boyunca ounlukla bir "diktatr" grnts veren ve Cumhuriyet'in kurumlarna sayg gsteriyor grnmekle

birlikte o kurumlarn ald kararlar her aamasnda maniple edip, kilit

noktalara kendi yandalarn yerletiren imparator, iktidarn kendisinden
sonra nasl yryeceine ilikin, soru iaretlerine yer brakmayan bir yol
haritas izmi miydi?

Grne baklrsa bunu yapmt; hem de, elinden geldiince ince ele-

yip sk dokuyarak, ilkin, ok gvendii yardmcs Agrippay kz Julia ile

evlendirip onu varisi olarak dndn hem orduya hem de senatoya
aka hissettirmiti. Ancak seilmi veliahttn beklenmedik erken lm
sonrasnda dul kalan Juliay, bu kez yine ok gvendii isimlerden biri
olan Tiberiusla evlendirdi; stelik neredeyse zorla. Yaamnn sonlarna

doru Tiberius'u evlat edindi ve yeni imparator adayn Romaya net bir
biimde sunmu oldu.

Btn bunlar, devlet gelenekleri asndan Roma'ya son derece aykr

gelimelerdi aslnda. "Monari" ya da "hkmdar" kavramndan lkenin

ileri gelenleri ylesine ciddi biimde tiksiniyorlard ki, cumhuriyet rejiminin dorukta olduu gnlerde, halka "Monariyi kurmaya teebbs edecek-

lere kar son nefesine dek mcadele etme" and iiriliyordu. Roma, balangta

bir

"sekinler"

oligarisinin

lkesi

olarak

yola

km;

Cumhuriyetle birlikte yava yava bu oligarik yap, hukuki kurumlarn

etkinlik kazand ve farkl halk kesimlerinin sz sahibi olma frsatn elde

ettii, kendine zg bir yapya kavumutu. Belki biraz "kaotik" ve komplolara ak bir yapyd bu ama kurumlarn kemiklemi saygnl, "geri d-

n" giriimlerine hi scak bakmayan bir kamuoyu oluturmay da baarmt. Peki, ama nasl olmutu da, eski krallk dneminde bile "hanedan"

kavram yokken, hkmdarlarn tahta k (gstermelik de olsa) seimle

gerekleirken, Cumhuriyet'i restore etme iddiasndaki Augustus'un, varis

tayin etme sistemine dayanan yeni Principatus (hkmdarlk) anlay bylesine kolay kabul grmt?

Emperyal Klt: Gce Tapma Gelenei

mparatorun olaanst prestiji ve halktan ald byk destek, bunun

grnrdeki en byk nedenlerinden biriydi. savalarn yz yla yakn

bir sre ypratt Cumhuriyet kurumlarnn iine dt karmaa, ho-

nutsuz kitleleri, btn sorunlara zm getirecek gl ve etkili bir lider

arayna itmiti ve bunun gstergeleri Julius Caesar'a kentli lmpen prole-

taryann verdii artc destekle, ok daha nce ortaya kmt zaten. Augustus, asker bir liderin, hem sava hem de rahip unvanlarn tayan
manevi olu sfatyla Roma'da iktidar gasp ettiinde, Caesar'la ilgili anlar

canland ve "kurtarc lider" zleminin giderildiine inanld. Siyasi bilinten yoksun eitimsiz kitleler, iktidar tek bir noktada toplayp i kargaala-

r yok etmeyi baaran Augustus'un karizmas kadar, "huzur dnemi"nde

gelen ve ulusal gururlarn okayan Pax Romana'nn ekiciliine de kaplmlard. Denetimsiz bir cokuyla byyen ilgi ve destek ylesi noktalara

varmt ki, Augustus artk "Altn a" dlerini gerek klan "tanrsal" bir
kiilik olarak grlyordu. Bakentte ve lkenin deiik eyaletlerinde Au-

gustus onuruna dzenlenen trenler srasnda ona bir hkmdardan ok,

bir "tanr" gibi davranld; "Babayurdunun Babas" (Pater Patriae) gibi unvanlar verildi ve nihayet imparator fetiizmi, Augustus adna tapnaklar

ina edilmesine dek vard. "Emperyal Klt" gen bir hkmdar merkez
alarak oluuyordu yava yava.

Bunun ok da "kendiliinden" bir gelime olduu sylenemezdi ak-

as. Caesar'n manevi olu kimliiyle ynetime el koyduu andan itibaren

Augustus, kendi yaklamna gre "rmekte olan" Cumhuriyet'i "slah

edecek" bir dizi operasyonu hzla tasarlayp uygulamaya koymaya balamt. Yeni ve etkili bir "Romal kimlii" oluturmakla balayacakt ie ve

onu mistik unsurlarla bezeyerek, imparatorluun resmi ideolojisinde ba

keye oturtacakt. Bunun yan sra, bir devlet olarak Romann kimlii de

revizyondan geecek; sonuta "Devlet-mparator-Tebaa" geni zerine

kurulu yeni bir "klt" ortaya kacakt.

Augustus, bu tasarmna model olarak, . kinci yzyl balarndan iti-

baren Romann Grek kentlerinde doan, popler bir tanra kltn seti

ve onu kendi istekleri dorultusunda deitirme abalarna giriti. Bu, zamannda Cumhuriyet ideologlarnn bazlarnn (bu arada Kardelik yelerinin de) idealletirilmi resmi ideolojinin bir paras olarak destek verdikleri "Dea Roma"kltyd.

Kentin adyla ilgili efsanelere, Rumina adl bir koruyucu ve gzetici

tanrann damgasn vurduunu; "Ruma" ya da "Roma" adnn bu tanradan (ve onun bir anne gibi kenti besleyen gslerinden) kaynaklandn

daha nce grmtk. Cumhuriyet'in yapsna Yunan kolonilerinden tanan stratejik neme sahip klt entegre eden Kardelik yeleri, Rumina'nn adn zaman iinde kentle birletirerek deitirmiler ve rejimin ru-

hunu simgeleyen Dea Roma adl sembolik klt yaratmlard. Kardelik

iin bu hibir zaman Demeter ya da Dionysos gizemcilikleri kadar kritik

nem tayan bir klt olmad ama halk tarafndan benimsendike resmi

ideolojinin manipule edilmesinde etkili bir ara olarak kullanlabilecei

dnldnden, bir tr "yedek g" olarak beslendi.

Duncan Fischwick, "Roma klt Rodos ve onun yrngesindeki kent-

lerde balam, Roma adna yaplan festivaller Delphi ve Likya halklarnca

189 ylnda, Chiosta da ikinci yzyln hemen balarnda dzenlenmiti," 243

diyor. Kltn douundaki zamanlamaya ve k noktalarndan birinin en

nemli Sibyl merkezlerinden Delphi oluuna dikkat edildiinde, baz noktalar daha ak hale geliyor: Dea Roma, tam da Anadolu'nun nl Magna

Mater klt, Sibylline kurulu kararyla Pessimustan tanp lkeye getirildii sralarda ortaya km ve Cumhuriyet ideologlarnca da hemen benimsenmiti. nk bu, Roma'nn ve onun yenilenmi, glenen rejiminin
bir tanra eliyle korunup desteklenmesi anlamna geliyordu. Fischwick'e
gre "Roma adl tanra, Hellenistik evrelerin, Roma Cumhuriyeti ile zdeletirdikleri sembolik bir koruyucu tanrayd." 244

Kimi tarihiler, Dea Roma'y, Yunan kent devletlerinde rneklerine

rastlanan "ynetici klt"nn modern bir biimi olarak deerlendiriyorlar.

Ancak Roma tarihi uzman Arnaldo Momigliano ayn fikirde deil: Yeni ve

sradan bir ynetici kltnn uzants olma konumunu oktan aan Tanr-

a Roma'nn, Smyrna (zmir) bata olmak zere birok kentte panteona

bile dhil edildiini sylyor. 245

Yani, baz Yunan geleneklerinden izler tamakla birlikte Cumhuriyet

dneminde idealist bir simgeye dntrlen bu tanra klt, btnyle

"Romal" nitelikleri tayordu. En nemlisi, Dea Roma, herhangi bir yneti-

cinin ya da iktidar sahibi oligarik zmrenin deil, yeni bir "dnya devleti-

ne" merkez olmas beklenen, yceltilmi bir kentin koruyucu tanrasn

simgelemek iin yaratlmt. Maniple edilmi mitlerde boy gsteren efsanevi Romulus'tan balayarak, bir idealin paras olmay stlenen her Romal'nn yannda yer ald varsaylan, kurgusal bir tanrayd sz konusu

olan. Burada ne karlan, aslnda tam olarak bir kent ya da bir halk da

deil, bir "model"di. En gl anlatmn Cumhuriyet'te bulduuna inanlan

W. Duncan Fischwick, "The Imperial Cult in the Latin West", s: 49
Duncan Fischwick, a.g.e, s: 50
245 Arnaldo Momigliano, "On Pagans, Jews and Christians", s: 98
243
244

ve be yz yl boyunca yalnzca yurttalara deil, balaklk anlamalaryla

yapya dhil edilmi tm kentlerin halklarna da empoze edilen bir model.

Augustus iinse Dea Roma, dikkatle dntrldkten sonra, tasarla-

d byk reformlarn merkezine yerletirecei "ulusal" unsurlardan biri

nitelii tayordu. Manevi babas Julius Caesar, senatoyu bask altnda tu-

tup iktidar kar konulmaz biimde eline ald gnlerde, kendisini pervaszca tanr mertebesine ykseltirken, destek olarak byk oranda Dea Ro-

ma kltnden yararlanmt. "Divus Julius" (Tanrsal Julius) kltnn

oluturulmas yolunda nl diktatr, kendisinin "insanst nitelikler tad" iddiasn resmiletiren bir senato karar karttracak kadar da ileri
gitmiti. Hatta skenderiye ve Antakya'da "Caesarion" adyla ina ettirdii

dev tapnaklarda, yalnzca kendisinin ve tanra Roma'nn heykellerine yer

vermiti. 246

Caesar, yalnzca Roma ve talya iinde deil, imparatorluk snrlarnn

eritii btn corafyada tek bir rahiplik sistemine dayanan, tekelci bir
klt idealini benimsedi. Henz yaarken tanrlatrlmay kabullenmesi de

bu eiliminin paralarndan biriydi. Ancak Duncan Fischwicke gre Au-

gustus bu konuda daha dikkatli davrand ve (ldkten sonra tanrlatrlma hakkn sakl tutmakla birlikte) yaarken bir "ilahi imparator" olarak

alglanmamaya zen gsterdi; en azndan, dneme ilikin elimizdeki resmi

kaytlar byle sylyor. Daha da nemlisi, Caesarn imparatorluu "ni-

ter" bir yapya kavuturmakla ilgili dlerini byk oranda paylamakla

birlikte, lkeye egemen klnacak tek bir "evrensel din" fikrinden de iddetle uzak durdu. 247

Dea Roma, bu anlamda Augustus'un elinde belirgin bir deiime urad

ve belli bir ideali ve modeli destekleyen Cumhuriyet Romasnn koruyucu

tanrasna ait klt, bir anda soyut bir anlama brnerek "bir kentin tanrlatrlmas" niteliini elde etti. "Atalar dini"ne ait eski ilahi glerin yan

246
247

Andrew Lintott, "Imperium Romanum: Politics and Administration", s: 181

Duncan Fischwick, a.g.e, s: 72

sra, Roma'ya sonradan ithal edilmi inan kltleri de varln srdr-

yordu ama Dea Roma hem bunlarla yan yana duran, hem de hepsinin ze-

rinde yer alp "yurtseverlik" imgelerini bnyesinde barndran, yapay bir

"monari fetiizmi"ne dnmt. Dahas, Romann tm dnyaya hkmetmesi gerektiini evrensel dzeyde onaylayan bir simgeydi artk eski

Cumhuriyet tanras. Btn resmi ikonografi ve devlet belgelerinde, hatta

bastrlan metal paralarda, bu nitelii vurgulanmaya balamt:

"Sikkelerde tanra Roma, elinde dnya kresini tutarken ya da bir

aya krenin zerine yerlemi bir biimde betimlenir ve bylece Roma'nn bilinen dnya zerindeki egemenlii vurgulanrd." 248

Augustus, fazlasyla dindar ve "tanrlardan korkan" bir yneticiydi; bu

nedenle Jpiter, Janus ve Juno gibi eski ilahi glerin saygnln korurken,
yakndan tand Delphi geleneklerine aykr davranmaktan ekindi ve

Apollonu Romann "Altn a"nn simgesi ilan etti. Dier yandan, Delphi

teolojisi ve mistisizminin siyasi anlamda Roma'daki gcnn be yz yl-

dan beri ne denli etkin olduunu fark edecek denli de zekiydi ve bu nedenle hem Sibylline kurulunu hem de onun araclyla Romaya giren gizem

kltlerini sk bask altna alarak, Kardelik ideolojisini ve tm siyasi kaln-

tlarn Roma devlet yapsndan temizlemeye alt. Dea Roma, onun yurtseverlik anlaynn simgesiydi. Madem Roma halk onu "Baba yurdunun
Babas" ilan etmiti, o halde eski deerlere dnlerek Paris'e, yani "Baba

yurduna" ballk ve saygnn yaygnlatrlmasn da o salayacakt. Bu ye-

ni yurtseverliin (Patriotism) garantr Dea Roma ile birlikte kendisiydi.

Yabanc kltlere, zellikle de Kardelikle olan balantsn iyi bildii Eleu-

sis ve Dionysos gizemciliklerine kukuyla yaklayor ve souk bakyordu;

ama her ne kadar ayn inan sisteminin bir paras olsa da, bir biimde gazabndan korktuu Apollonu asla dta brakamazd:
248

Valeric Hope, "The City of Rome: Capital and Symbol" (Janet Huskin- son editrlndeki
"Experiencing Rome: Culture, Identity and Power in the Roman Empire" adl derleme, s: 86)

"Apollon Roma devletinin geleneksel tanrs deilse de, cokulu Diony-

sos tapnmna gre ok daha denetlenebilir niteliklere sahipti ve baz ev-

relere gre Octavianusun [Augustus] yeniden balatma iddiasnda olduu

Altn a ile de sk skya balyd. Sonuta Apollon gnele zdeletirildi

ki, daha ileri bir benzetme, Stoiklerin gksel ynetici dedii gne ile dn-

yevi ynetici olan hkmdar arasnda kurulabilirdi." 249

Resmi klt, "eski geleneklere dn" imgesi altnda Jpiteri yceltiyor,

Dea Roma kiiliiyle Roma kentini ve lkeyi tanrlatryor ve bu yeni yurtseverlik emsiyesi altnda Apollon'u da "Altn a" temsilcisi olarak impa-

ratorluun koruyuculuuna yceltiyordu. Apollon, gneti; imparator iin

de ayn sfat kullanlyordu. O halde Roma imparatoru, bir sre nce mane-

vi babas Caesar'n yapt gibi, kendini mi tanrlatryordu bir yandan?

evresindeki dalkavuklar, iktidar ele geirdii anda ona Yunanca "Se-

bastos" (Saygdeer, Tapnlan) szcnden ithal ettikleri, tanrlar iin

kullanlan "Augustus" adn yaktrmlar ve sonra bu ad, bugnk takvimimizin sekizinci ayna vermilerdi; tpk Caesar'n n adnn (Julius) ye-

dinci aya verilmesi gibi, imparator, manevi babasnn adn da kendi adna
ekliyor ve Augustus Caesar olarak anlyordu ki, artk izleyen tm Roma

imparatorlar bir unvan gibi bu Caesar adn da tayacaklard. Cumhuriyet

geleneklerinin bir yana itilip, lke ynetiminde sz sahibi bir hanedan yaratld belliydi. Ama hanedanla birlikte, imparatora tanrsall layk gren bir "Emperyal Klt" de biimleniyordu artk.

Eldeki belgelerden anlaldna gre, Emperyal Klt dorudan Augus-

tusun abalaryla deil, onun evresini saranlarn istekli ve hevesli giriimleriyle domutu. Szgelimi Suriyeli Nicolaus, imparatorluk klt ile

ilgili Roma'da hzla ykselen motivasyonu yle aklyordu: "insanlar

onuruna yakr biimde ona bu ad [Sebastos=Augustus) verdikleri iin,

249

Duncan Fishwick, a.g.e, s: 80, keli parantez bana ait.

kentlere ve eyaletlere yaylm adalarda ve ktalarda tapnaklar ve adaklarla sayglarn sundular." 250

lgin bir biimde, Augustus adnn Yunanca karl olan Sebastos, bir

Frigya/Trakya tanrs olan Sabazios'tan gelmekteydi, ismin sonundaki

"Zios" eki, Hint-Avrupa dillerinde tanr szcnn karl olan

"Dyaus=Zeus"tan kaynaklanyordu. 251 "Saba"nn kkeni kesin olarak bi-

linmemekle birlikte, byk olaslkla Eski Msr dilinde "Yldzlar" anlamna

gelen "Sebaa" szcyd -zaten Sabazios, bu anlama uygun olarak "Yldz-

larn ve gn tanrs" olarak anlyordu Frigya'da.- Daha da ilginci, Saba-

zios'un Yunan topraklarndaki edeerinin Dionysos olmasyd; bir baka

deyile Roma'nn elit oligarisini rkten, Sybil-Pythagoras gelenei tara-

fndansa desteklenip Roma'ya empoze edilen Dionysos, aslnda Sabazios'un ta kendisiydi. Yani, Ana Tanra kltnn en gl unsurlarndan

biri, imparatoru tanrlatran kurmay takm, ona Augustus adn Sebastos'tan, yani Sabazios'tan, dolaysyla Dionysos'tan yola karak vermiti.

Engellenemez biimde ykselen saygnlk ve poplaritesinden Augus-

tus'un son derece honut olduunu biliyoruz. Yapmakta olduu radikal re-

formlar bu destein verdii gvenceyle sonuna dek gtrebilmiti. Gerekten yaad srece tanrlatrlmay istemiyor ve bunun lmnden
sonra gereklemesini mi istiyordu, yoksa "kendi dnda" gelitii izlenimi
veren tanrlatrlma srecinden de aslnda gizli bir biimde honut muy-

du? Augustus adn itirazsz kabul etmesi; adna dinsel kutlamalar dzenlenmesine ve tapnaklar ina edilmesine scak bakmas; onu bir ilahi varlk

olarak betimleyen heykellerin imparatorluun deiik kentlerinde boy

gstermesine kar kmamas, bu durumdan pek de yaknmadn gsteriyor. Dier yandan, Roma'nn en byk dinsel rtbesini de kendi tekeline

aldn ve bu ruhani liderlii siyasi amalar iin gnl rahatlyla kullan-

dn gryoruz ki, btn bunlar, Augustus'un tanrlatrlmay basit bir

250
251

J. E. Lendon, "Empire of Honour: The Art of Government in the Roman World", s: 163
H. S. Versnel, "Inconsistencies in Greek and Roman Religion I", s: 114

"ego tatmini" gibi deerlendirmediine ve aslnda Roma tarihinde ilk kez,

bir "hkmdar-tebaa" iliki modeli yaratmaya abaladna iaret ediyor.

"Augustus'un tanrlara olan yaknl, nihayet sadan nce 12 ylnda

elde ettii Pontifex Maximus unvanyla vurguland," diyor Duncan

Fischwick: "Kariyerindeki dinsel onurun doruu olarak ortaya kan bu

konum, onu tanrlarla dorudan ilikili hale getirdi ki bu, kendi kiiliinin
kutsanmas yolunda belirgin bir admd." 252

mparator, tanrlar ile insanlar arasnda "g temeline oturan" bir ba-

llk ilikisi olduu saptamasndan yola karak, ayn modeli hkmdar ile

"tebaa" arasnda da biimlendirmeye alyordu. Bir anlamda bu, monari-

lerin ve teokratik devletlerin temeline konacak ilk har nitelii de tayacakt ama Augustus'un kaygs, yalnzca Roma'nn mutlak egemenliine
dayal bir dnya yaratma idealine yaslanyordu ki, bunun gereklemesin-

de sz konusu g ilikisinin hatr saylr oranda pay sahibi olacana

inand iin, Emperyal Klt' bu denli istekle benimsemiti.

Augustus, imparatorun tanrlatrld bir "din" yaratma peinde falan

deildi. Onun amac, devletin derinliklerine dek ileyecek, kalc bir iktidar
mekanizmas ve bu mekanizmay "tebaa"nn gnll olarak onaylamasn

salayacak bir resmi ideolojiyi yourmaktan ibaretti. Bir baka deyile, Ca-

esar'n manevi olu, bu hamleleriyle Roma'da "gce tapma" dnemini balatyordu. Peki, onu tanrsal kata layk gren insanlar, Romallar, impara-

torluk tebaas, Augustus'u gerekten "ilahi bir varlk" olarak m

gryorlard?

ki bin yl ncesinin insanlar birok anlamda bizden farkl dnce

biimlerine sahip olabilirler ama elbette aptal deillerdi ve imparatorun

"etten kemikten" bir canl olduunu gayet iyi biliyorlard. Ama karlarnda

btn teatral ayrntlaryla birlikte sahnelenen gz kamatrc bir g gsterisi vard: Yadsnmas, hafife alnmas hi de kolay olmayan bir emperyal
252

Duncan Fischwick, a.g.e, s: 89

g. O gcn Roma'da devlet mekanizmalar araclyla olanca abartl g-

rnmleriyle ortaya konmas, ayn zamanda "sradan yurttaa" kendi gszln de gayet iyi anmsatyordu: insan tanrlar karsnda neyse, bir
yurtta da imparator karsnda oydu. Tanrlarla ilikide boyun emek, onlarn yceliini onaylamak, o gcn olumlu etkilerinden yararlanmann bir

yolu olarak grlyorsa, imparatora (ve dolaysyla devlete) boyun emek

ve onun yceliini vgler eliinde haykrmak, ayn ycelikten kk de

olsa bir "pay" almakla zdeti! James Rives, bu durumu ok gzel zetliyor:

"Her ne kadar imparatorluk kltnn politik boyutu yeterince ak g-

rnse de, gerek bir dinsel biim olarak stats belirsizdir. Konuyla ilgili
modern grler, Judaizm, Hristiyanlk ve slam gibi, hepsi de insan ile

tanr arasndaki temel ve mutlak farkll vurgulayan tek tanrl gelenek-

lerce biimlendirilme eilimindedir. Bu anlayta, bir insana tanr olarak

taplmas, imparatorlar iin megalomaniyle, halklar iin de kaba bir dalka-

vuklukla aklanabilir ancak; yoksa bir insann tanr olduuna gerekten

kim inanabilir ki? Ama dinsel inancn eski dnyada, bizim bugn alglad-

mzdan daha farkl bir ilev grdn bir kez daha anmsamak gerekir.
Burada, insanlarn sarlmalar beklenen apak bir teoloji ya da organize

bir doktrin sz konusu deildir; bunun yerine imparatorluk klt, riteli

merkez almaktadr. [...] Kltlerin adaklarla ilgili pratikleri ve dualar, tanrlarla lmller arasnda gce dayal bir ilikiyi salamaktadr. Bu nedenle-

dir ki, imparatorla tebaas arasndaki byle bir ilikiyi salamaya da hizmet edebilir." 253

Bir baka deyile Augustus'un (kendisi resmen bunu istememi grn-

se bile), evresindeki gl lobi tarafndan sistematik bir kltn paras

olarak tanrlatrtmas, yeni bir dinsel akm falan deil, btnyle impara-

torluun gelecei dnlerek gerekletirilmi politik bir hamleydi. Tarihi Beth Severy de ayn noktaya deiniyor:
253

James Rives, "Religion in the Roman World", (Janet Huskinson editrlndeki "Experiencing Rome: Culture, Identity and Power in the Roman Empire" adl derleme, s: 266)

"Bilim adamlar genellikle Augustus'a ilahi bir varlk olarak resmen ve

dorudan tapnlmasn blgesel bir olay olarak grrler. Onun bir tanr
olduu fikri, imparatorluun dou eyaletlerindeki yerel Helenistik gelenek-

lerce oluturulmutur. Ayrca Simon Price, imparatorluun erken dne-

mindeki bu olguyu, Helenletirilmi dounun kentleri ve halklar iin, yeni

Roma imparatoru figryle kavramsal ilikiyi kurmann sosyal ve spiritel

bir yolu olarak aklamt, imparatorluk klt bylece ynetici ile tebaa

arasnda bir iliki biimi ve yararl bir iktidar dili saladndan, Augustus
etkin olarak bunu imparatorluun bat blgelerine uyarlad." 254

Severy, Emperyal Klt'n geliimi iinde tanrlatrlmann yalnzca

Augustus deil, ailesi ve yaknlar iin de geerli olduuna dikkat ekiyor.

Yani bu srete imparatorun kars, annesi, babas ve ocuklar da "ilahi

paye"den nasibini alyor; hatta klt neredeyse btnyle ailesi ynlendiriyordu. Yine de, Augustus kiilii evresinde biimlenmeye balayan ve

temelleri atlan kltn kurumlap, btn Roma imparatorlarn kapsar bir

devlet geleneine dnmesi, ancak onun lmnden sonra gerekleebildi.

Peter Garsney ve Richard Saller, "imparatorluk klt i politik gelime-

lerin bir rnyd ve sunuluu, geleneki Romallarn dinsel deil, politik

duyarllklaryla uzlayordu," diyor: "Bu nedenle, her ne kadar Augustus

henz yaarken talya'da ve imparatorluun her yerinde bir tapnm nesnesi olduysa da, klt ancak onun lmnden sonra kurumlatrld." 255

Burada dikkat edilmesi gereken nokta, o kurumlamayla birlikte, snr-

lar hibir zaman resmen izilmese de, bir "hanedan gelenei"nin biimlendirilmeye balamasdr. Roma'da, ilk kurulu yllarn izleyen monari

dneminde bile hkmdarlarn bu konuma seimle geldiklerini, "babadan

oula" geen bir ynetsel mirasn asla sz konusu olmadn anmsatmtm. Ancak, Augustus bu ok deer verilen (ve Roma geleneinin temelinde

Beth A. Severy, "Augustus and the Family at the Birth of the Roman Empire", s: 112, italikler
bana ait
255 Peter Garnsey - Richard P. Saller, "The Roman Empire", s: 164
254

yer alan) kural olduka garip bir biimde ineyen ilk ynetici oldu. Julius

Caesar'n manevi olu olduu gerekesiyle Roma zerinde hak iddia etmi
ve sz sahibi olmak istemiti. Oysa Caesar, "kral" deildi ki! Her ne kadar
lkeyi son derece keyfi biimde, diktatr yetkileriyle ynettiyse de, fiilen

Cumhuriyet halen devam ediyordu. O halde, suikaste kurban giden bir

konsln olu, nasl "babasnn yetkilerini" talep edebilirdi?

Roma'nn yaad i kargaa ve salnda Caesarn yaknnda olan

nfuz sahibi insanlarn bu giriiminde ona destek vermeleri, o zamanki

adyla Octavianus Caesar', btn devlet geleneklerine aykr bir biimde,

"veliaht" haklaryla donatt bir anda. l Ynetim (ikinci Triumvirate)

dneminde "sembolik" grlen bu konumu, Lepidus'un boyun emesi, An-

toniusun da Actiumda yenilgiye uramasndan sonra "fiili" bir nitelik ka-

zanacak ve Caesarn manevi olu, imparator sfatn yalnzca askeri baar-

lar ve rakiplerini ortadan kaldrmasyla deil, babasndan ald yetkilere

dayanarak da elde edecekti.

Neresinden baklrsa baklsn, bu durum, hele Emperyal Klt biimlen-

dikten sonra, Augustusun ardndan gelecek imparatorun da bir tr "hanedan ileyii" iinde ortaya kmasn gerektiriyordu. Yani belirlenmi bir

"varis" bu yetkileri devralacak ve seim yaplmasna gerek kalmakszn

Roma'nn en gl adam olmaya hak kazanacakt bir anda. stelik artk

yalnzca bir imparator da deil, "ilahi Augustus'un olu" sfatn tayan bir
"tanr" da olacakt; yani, Tanr'nn Olu!

"mparatorluun bakentinde, henz hayatta olan imparator tanr de-

ildi; bu onuru yalnzca ldkten sonra elde edebilirdi ve Caligula gibi yaarken tanrsal staty elde etmek isteyenlere kt gzle baklrd." diyor
Valerie Hope, hemen ardndan da ekliyor: "Ama imparatorluk tebaasnn

ounluu iin imparatorun insan ve tanr yanlar arasndaki snr olduka

belirsizdi. Bir nceki imparatorun yasal ya da evlat edinilmi olu olarak
tahta kan imparator, Tanr'nn Olu olarak anlabilir ve baz blgelerde

tanr olarak grlebilirdi. Szgelimi Augustus, kendi dneminde baslan

sikkelerde, Tanrsal Julius'un olu olarak betimlenmiti." 256

Bu alntdaki kk ayrntlarn dikkatinizden kamadna eminim,

izleyen blmlerde de altn izeceimiz gibi, Hristiyanlk bir "Yahudi mez-

hebi" falan deil, fundamentalist Judaik kapal kltlerden alnm malzemeyle biimlendirilen bir "Roma dini" olarak ortaya kt. Bu anlamda,

"Tanr'nn Olu" unvannn, kan bana ya da varis gsterilmeye dayanarak

hkmdarl elde eden kii iin, Hristiyanlk henz domadan nce Romada kullanlmas olduka ilgintir tabii. Bu anlaya gre ynetici, yani
imparator hem tanrnn oludur, hem de kendisi de tanrdr; stelik Ho-

pe'un da vurgulad gibi, "insan ve tanr yanlar arasndaki snr" da son

derece belirsizdir.

Doal olarak hemen aklmza, drdnc yzyldan itibaren Romada

byk alkantlar yaratan teolojik tartmalar geliyor. Yani sann tanr

yn ile insan yn arasndaki ayrmn belirsizliinin yaratt karmaa

nedeniyle, Hristiyanln resmi din ilan edilmesinden sonra yaanan "iman

savalar". Ayn zamanda, "Tanr'nn Krall" kavram ve saya atfedilen

Tanr'nn Olu sfatnn, net biimde "Romal nitelikler" tadn da gryoruz.

Blme balarken, "Nasl oldu da monari dneminde bile krallarn

seimle greve getiren Roma halk, Augustus'un empoze ettii varis sistemini benimsedi?" sorusundan yola kmtk. Emperyal Kltn oluumu,
dayanaklar ve siyasi anlam, bu soruyu byk oranda yantlad. Roma hal-

k, bir "kurtarc" olarak grd Augustus ile imparatorlua; onun evre-

sinde biimlendirilen klt ile de "hanedan" kavramna altrld. Ama yine

de, Roma iinde her zaman g sahibi olmu kimi unsurlar, yaanan dei-

imi bu denli kolay kabullenmeyeceklerdi ki, bunlarn banda da ordu geliyordu.

256

Valerie Hope, a.g.e, s: 81

Augustus orduyu da "niter" bir yapya kavuturup "emir- komuta zin-

ciri"ni lke snrlar iindeki btn birliklerde egemen klm ve komutanlarn imparatorlua sk skya bal olmasn salamt belki ama son yz
yl iinde en etkili g odaklarndan biri haline gelmi, stelik "darbeci"

geleneinden kopma konusunda da hi istekli olmayan ordu, gelimelere

hi de scak bakmyordu ve honutsuzluklar, Augustus'un lmyle birlik-

te yzeye kacakt. Ayn noktada, yani sz konusu honutsuzluun by-

meye balad askeri unsurlarn iinde de, Fraternisin "komplocu kanad"

kendine yeni bir mcadele alan yaratmaya alacakt.

Asker Kazan Kaldryor

Augustus'un kzyla apar topar evlendirilen ve bir veliaht yaratma

kaygsyla imparator tarafndan evlat edinilen Tiberius, varis haklaryla

Roma tahtna ktnda, ortalk birden kart. Yeni imparatoru kabullenmeyenlerin banda, Augustus dneminde sindirilen ve yeniden politik ya-

amda etkinlik kazanabilmek iin frsat kollayan baz askeri birlikler geliyordu. Tiberius'un iktidara geldii haberleriyle birlikte, en byk iki askeri
birlik, Pannoni ve Ren ordular bakaldrd.

"Aslnda ordunun kar kt, semedikleri bir kimsenin iktidara gel-

mi olmasyd ve balarndaki Germanicusu, taht ele geirmesi iin sktrp durdular. Germanicus, aka direndi bu istee kar. Askerlerin ba-

kaldrlar, imparatorluun byk bir "gizemi"ni de ortaya koyuyordu.

Askerler gerek sahipleriydi onun; yazgsna hkmeden, giderek baa kimin geeceine karar verecek olan da onlard." 257

Tiberius yandalarnn salad destein caydrc gc kadar, Germa-

nicusun yeni bir i sava kmasndan ekinerek bu noktada geri adm atmay yelemesi ve yeni imparatorun yannda yer almas, isyanlar ve geri257

Server Tanilli, a.g.e, s: 562

limi yava yava ortadan kaldrd. Deiik askeri birliklerde yaanan karklklar sonrasnda ordu, her ne kadar durumdan ok honut olmasa da,

iktidarnn ilk gnlerinde olduka dikkatli ve saygl davranan Tiberiusun

imparatorluunu onaylamak durumunda kald. Ancak kendilerini devlet

zerinde sz sahibi gren belirli bir "komutanlar grubu" iin grnrdeki

bu kabulleni, yalnzca askeri darbe iin bir sonraki uygun frsat beklemek
anlam tayordu gerekte. Bu nedenle, i barn salanm grnd d-

nemde bile bu ekirdek grup, iten ie elini glendirmenin hesaplarn

yapyordu.

Senato ve soylular, her ne kadar imparatorluk sistemini yasal dzen-

lemelerle onaylam da olsalar, Tiberius'a kukuyla bakmay srdrdler.

Ne var ki yeni imparator, admlarn ok dikkatli atyor ve btn kararlar-

n senatoya onaylatarak onlara irin grnmeyi baaryordu. Hemen anla-

laca gibi, senato artk o eski Cumhuriyeti kurum olmaktan oktan km; eskiye oranla daha da daralan bir oligarik yapnn temsilcisi haline

gelmiti ve aslna baklrsa bu niteliiyle imparatora yakn durmay snfsal

karlarna daha uygun gryordu. stelik olduka rktc bulunan o g

oda, yani Roma ordusunun darbeci eilim tayan komutanlar, ancak

imparatorla dayanma iinde hareket edilerek pasifize edilebilirdi.

ok ksa bir sre iinde, kendi konumunu salamlatrdna inand

anda, Tiberius o rktc "emperyal" yzn gsteriverdi: Benzerine Augustus, hatta Caesar dneminde bile rastlanmayan baskc, despot kimliiyle, siyasi anlamda kendine "rakip" grd kiileri birer birer ortadan

kaldrrken, eski Cumhuriyet kurumlarnn tortu ve kalntlarn temizle-

meyi de grev bildi. Halk birlikleri, collegialar zerinde amansz bir devlet

terr estirildi; "yabanc" kkenli olduu dnlen kltlerin zerine sert-

likle gidildi; insanlarn akamlar bir araya geldii taverna ve barlar bile

kapatld. Daha da kts, S. 31 ylndan itibaren paranoyaka bir lgnla dnen Lex Maiestas adl yasa araclyla, dnme ve sz syleme

zgrl tmyle ortadan kaldrld. Bir tr "vatana ihanet" yasasyd Ma-

cists ve yalnzca imparatora ve devlete kar komplo kurmay, darbe giri-

iminde bulunmay deil, yneticiler aleyhinde konumay ve devletin uygulamalarn eletirmeyi de "hainlik" olarak deerlendiriyordu. Yzlerce
kii, bu yasa uyarnca alan kouturmalar sonucu ortadan kaldrld ki,

bunlarn ou, Tiberiusun tedirgin olduu, kendisine kar komplo hazrl-

iinde olduklarna inand insanlard. Yasal ve "usule uygun" saldrlarla

da yetinmedi imparator ve sonunda varl iin bir tehdit olarak grd

Germanicusu da, sylentilere gre zehirleterek, ortadan kaldrd.

Szn ettiimiz askeri muhalefet ekirdei (ki ilerinde Fraternisle

yakn temasta bulunan subaylar da vard) daha fazla bekleyemezdi artk.

Her ne kadar silahl kuvvetlerin i btnl salanm ve hepsi imparato-

ra bal hale getirilmi olsa da, askeri birliklerin onayn alacak yeni bir
imparator aday bulunarak, gvenilir isimlerin dhil edildii bir "saray

darbesi" gerekletirmenin tam zamanyd. Aranan aday, ksa srede bu-

lundu: imparatorun acmaszca yok ettii, ordu tarafndan ok sevilen

Germanicus'un olu Gaius. Bylece, o amansz devlet terrnn balama-

sndan yalnzca alt yl sonra, S. 37'de, Tiberius bir grup muhafz tarafn-

dan yatanda boularak ldrld ve btn Roma'ya, yeni imparator ola-

rak onurlu komutan Germanicus'un olu Gaius'un tahta kt duyuruldu.

Bir de "imaj glendirici" yeni ad bulunmutu gen imparatora: Asker

ayakkabs anlamna gelen "calig" szcnden yola klarak, ona Caligula

denmeye balad.

Tiberiusun lm, uzun sredir ciddi bir devlet basksn zerinde

hisseden halk tarafndan allmn dnda bir coku ve sevinle karlan-

d; ayn zamanda yeni imparator iin de sevgi gsterileri yaplmaya balad. ktidarnn ilk yllarnda, gerekten de olumlu admlar att Caligula. lkin

geni kapsaml bir af yasas kard, ardndan halka buday tahsisini yeniden uygulamaya koydu ve zellikle kentli Romallarn ok sevdii festival,

kutlama ve elencelere arlk vererek sempati toplamay bildi.

Ne var ki, byk olaslkla organik bir hastalk nedeniyle, ksa sre

iinde akl sal ciddi biimde bozuldu; garip artc, rktc, hatta

"delice" eyler yapmaya balad. Tarihi Suetonius'un anlattklarna baklrsa, atn konsl setirmi ve onun iin byk bir saray ina ettirmiti.
Emperyal Klt' ok fazla ciddiye alm, henz hayattayken bir tanr, hatta

Jpiter'in ta kendisi olduunu ileri srmeye balamt. Daha da vahimi,

eski Grek tarz bir monariyi Roma'ya egemen klmak ve senato dhil b-

tn devlet kurumlarn ortadan kaldrmak gibi, oligari tarafndan asla kabullenilemeyecek bir hedef belirlemiti kendine. Btn bunlar, iktidarnn
ok ksa srmesine yol at.

Onu iktidara getirenler, yani ordunun darbeci komutanlar ve Frater-

nis ileri gelenleri, 41 ylnda duruma mdahale ettiler ve tpk Tiberius'a

yaptklar gibi, Caligula'y da saraynda ldrdler. Elbette, yerine yeni bir

aday da bulunmutu: Germanicus'un kk kardei, yani Caligula'nn amcas yal Claudius.

Tarihi ayrntlara daha fazla girmenin gerei yok; bu ksack sre

iinde gerekleen politik gelimeler, ok kritik bir noktay net olarak

nmze koyuyor: Tiberius'un lmnden itibaren Roma'da iktidarn en

byk orta, askerler olmutu artk. Bu tarihten itibaren olduka uzun bir
sre, kimin imparator olacana hep ordunun iindeki bir "elit kurmay

grubu" karar verdi. Claudius'tan honut olmadklar anda onu ldrp yerine Neron'u getirdiler; ardndan, Neron denetimden ktnda benzeri bir

darbeyle iktidarna son vererek bir i kargaa dneminin sonunda Vespasianus'u tahta kardlar ve bu eilim, Roma'da yava yava bir devlet geleneine dnt.

Ordu iinde Augustus'un salad birlik ve btnlk, aslnda ilgin bir

biimde, iktidar denetleme ve avular iinde ynlendirme eilimine sahip

darbeci komutanlarn iine yaramt. Askerlik, bambaka bir kltrd

Romada ve eitli birlikler, lejyonlar, birbirlerinden ne denli uzak olurlarsa olsunlar, ayn ideoloji tarafndan yorulup, ayn deerleri paylayorlar-

d ve siyasi mdahaleleri gerekletiren komutanlar, lkenin deiik blge-

lerine yaylm askerlerden destek ve onay almakta gecikmiyorlard. ok

tehlikeli bir cin, ieden km gibiydi artk.

Sosyal bilimci Michael Mann, askerliin ve ordunun, Roma'da ok te-

mel ve kritik bir ilev grdne dikkat ekiyor: iletiim. Olduka geni bir
corafyaya yaylm, byk bir imparatorluun iinde, haber ve bilginin

tanp iletilmesi iin ideal bir kurumdu ordu. Telefonun, televizyonun, ga-

zetelerin olmad bir dnemde, uzak eyaletlerde neler olup bittiini insanlar ya macera dkn gezgin tccarlar araclyla renebilirlerdi ya da
ok daha yaygn bir biimde, o blgeden gelen birliklerin askerlerinin an-

lattklarn dinlerlerdi.

Ama Mannn szn ettii iletiim, bu denli basit bir haber akyla

snrl deil; o daha ok, ordu iindeki insanlarn birbirleriyle kurduklar,

dzenli ve belli kurallara balanm iletiimin, bir tr "kltr" oluturma-

sna dikkat ekiyor. Ayrca ordu yapsnn, asker olmay seen Romal yoksul kyl ve sradan kentliler iin, kendi yerel evresinde iinde bulunduu

"kltrel hapishane"den karak, dnyayla tanmasnn aracs grevi stlendiini belirtiyor. 258

"Birliklerin, farkl yerel blgelerden kalabalklar halinde bir araya ge-

lip kart noktalar, ynetici snfa gre yeni ve hafife endie verici bir

durumdu - asker kltleri de, bunlarn iinde geliti. Eski ran k tanrs

Mithra'nn klt bunlar iinde en yaygn olanyd. [...] Bilgi birikimlerini,

deerlerini ve normlarn bir araya getiren askerler, ne o blgesel farkllk-

lardan honuttular, ne de devletin resmi kltleri onlar tatmin ediyordu.

mparatorluk, ordunun ekirdeinde bile olsa, kltrel yenilenmeyle ba

etmek zorundayd." 259

Btn bunlar, aslnda Roma devletinin, daha Cumhuriyetin ikinci yz-

ylndan itibaren, byme yolunda setii yntem ve stratejilerle balant258

259

Michael Mann, "The Sources of Social Power: Volume 1", s: 311

Michael Mann, a.g.e, s: 312

lyd. Tarihiler, Romann bilerek ve isteyerek mi "sava ve fetihi" bir

devlete dnt, yoksa kendini savunma gerekliliklerine bal d koul-

lar nedeniyle mi byle bir tercihe ynelmek zorunda kald konusunda

kararszlar; her iki gr de destekleyecek ok sayda veri bulmak mmkn.

Sava ve fetihlerin, "uluslararas politika"nn en yaygn ve etkili arala-

r olarak ortaya kt bir ada, Dounun karmaasndan bir sre uzak

kalmay corafi avantajlaryla baaran bir klanlar topluluu bile, ok ge-

meden sava ve saldr tehlikeleriyle yz yze gelmiti ister istemez. Bu

durum liderler ve "babalar" tarafndan ngrlm olduu iin de, daha ilk

gnlerden itibaren Roma, savunmasna ve ordusuna mmkn olan en b-

yk arl vermeye almt.

Cumhuriyet sonrasn incelediimizde, bymeye yazgl bir devletin,

srekli olarak evre kavimlerin (Etrsk, Latin, Campania, Sabin, Kelt) tehdidi altnda yaadn gryor ve askerliin Romada bunca nemsenme-

sini doal karlayabiliyoruz. O askeri g sayesindedir ki Roma btn

komu unsurlara caydrc gcyle boyun edirip, komu kentlerin halklarn asimile ederek bymeyi baarmt. Bir baka deyile askerlik ve or-

dunun bunca nem tamas, bir "savunma refleksi" ile balantl grnyordu daha ok.

Ne var ki Roma, dier yandan, bymenin belli bir aamasndan itiba-

ren, gsz bir tarmsal ekonominin ve kaynak dalmndaki dzensizliin

getirdii kntye zm bulmak iin, yeni kaynaklara zor yoluyla sahip

olmay bir devlet politikas haline getirmeye balamt. Byme ve ekonomik darboazlar ama fetihlere balandka, sava ve askerlik, devlet

stratejilerinin en belirleyici unsurlarna dnmt. Daha ok askeri bir-

lik, daha stn savalar, daha gl ordu yaratma motivasyonu, eldeki

ekonomik kaynaklarn byk blmn savunma harcamalarna aktarma-

ya yol amt. Bir baka deyile, ekonomideki yetersizlik ve tkankl,

bor an, sava ve fetihlerle durdurmaya alrken, orduya giden mali

kaynaklar nedeniyle bu bir ksr dngye dnm ve fetih politikasn

srdrmek giderek daha pahal hale gelmiti.

Augustus iktidar ele geirdiinde, imparatorluun artk doal ve ideal

snrlarna ulatn dnyordu. Bu nedenle, doudaki birka kk yldrma seferi, Msr'n eyaletletirilmesi ve Balkanlar'daki birka operasyon

dnda askeri bymeye set ekti ve orduyu niter bir yapya kavuturup
disipline etmeye alt. Elbette askeri harcamalarn byklnn Roma'ya nasl bir maliyet getirdiinin farkndayd ve aslnda Pax Romana'nn,
ok gerekmedike savamayan, salt gc ve byklyle snr komularn "yola getiren" ve bir i restorasyon sreciyle ekonomisini glendirme-

ye alan, yeni bir devlet yapsna kavumakta nemli bir ara ilevi greceine

de

inanyordu.

Bu

nedenle,

kendisinden

sonra

gelecek

imparatorlara, "snrlar korumalarn, geniletmeye almamalarn" tavsiye etmiti.

Bu stratejik tercihin tek nedeni, fetih ekonomisinin askeri harcamalar

araclyla getirdii yk deildi elbette. Siyasi anlamda da, devlet iinde

etkinlii ve gc tehlikeli biimde artan silahl kuvvetlerin belli bir noktada snrlanmas ve politikadan, iktidar hrslarndan, komplolardan uzak
tutulmas gerektiini ok iyi anlamt. Lejyon yaplarn bu nedenle elden

geirdi, birliklerin saysn makul dzeylere indirdi ve ordu komutanlklarna, devlete ve imparatora bal, gvendii insanlar getirdi.

Augustus, ldnde, ardllarna i muhalefetin otoriter ve baskc

yntemlerle ezilip sindirildii, ordunun byk oranda denetim altna aln-

d, ekonomik restorasyona girimi, byk ve gl bir "dnya devleti"

brakmt gerekten. Romann nl yollar, imparatorluk snrlar iindeki

ulam ve dolaysyla ticareti ciddi biimde destekliyor; i gvenlik ve is-

tikrarn artrlmasyla birlikte blgesel farkllklarn azaltlmasysa, "parann ve emein serbest dolam" hedefini rahata yaama geiriyordu.

Artk Roma'da oturan bir byk toprak sahibi ya da zengin tefeci, ayn

ekonomik koullarla szgelimi Suriyede yatrm yapabiliyor; Ege Adala-

r'nda sahip olduu ticaret zincirine yeni halkalar ekleyebiliyor ya da is-

panya kylarnda satn ald villasnda tatile kabiliyordu. "Bilinen dn-

yann" tek egemeni, bir anlamda o gnn koullarndaki en byk "global

g", Akdeniz evresini btnyle denetiminde tutan grkemli Roma im-

paratorluunundu.

Ancak ieden karlan cin, kolay kolay yeniden ieri girecek gibi de-

ildi ki Tiberius'un iktidara geliiyle birlikte, orduda eski alkanlk ve ei-

limlerin deimedii grlmt zaten. Ayrca imparatorluk snrlar iinde giderek kemikleen ve sradan vatandalarn dnce biimlerine

egemen olan temel alglama alkanlklar, ordunun g ve neminin azalmasnn nndeki en ciddi engeldi. Bu alglay biimine gre dnya halk-

lar, ikiye ayrlyordu: Romallar ve "Barbarlar". Uygarl, gelimeyi ve yaam kalitesini simgeleyen Roma'yd; dnda kalanlarsa, bu grkemli

uygarla kskanlkla bakan, "ehliletirilmeye" muhta, ilkel ve vahi kavimler.

Byk ve trajik bir yalnzlk duygusunun davurumuydu bu: Romal-

nn tek dostu, ancak bir baka Romal olabilirdi. evre halklar, snr tesin-

de yaayan "Barbarlar" yava yava "yola getirilip" Roma'nn standartlarna uygun bir biimde uygarlatrldka ve hatta imparatorlua entegre

edildike, sorun yoktu. Ama bunun dnda kalmay yeleyen saldrgan topluluklar, ancak savala caydrlabilirdi.

btnlk ve tutarllk, Cumhuriyet dneminden kalma "kltrel mo-

zaik" ilkesine dayanarak srdrlyor; yerel farkllklar, inanlar ve gelenekler korunurken, bunlarn hepsinin zerine kacak, ortak bir "Romal"
kimlii, yurttalk sisteminin temel ta olarak grlyordu. spanyadan

Kartaca'ya; Orta Avrupa'dan Balkanlar'a; Msrdan Dou Anadoluya dek,

snrlar iinde yaayan ve yurttalk hakkna layk grlm herkes, etnik,

dinsel, kltrel zellikleri ne olursa olsun, "Romal"yd ve o gnn dnya-

snda bu yurttalk hakk, ok nemli ve stnlk getiren bir ayrcalk olarak kyordu ortaya. Bu kozmopolit yap, imparatorluun kalbinde de geerliydi. Roma sokaklarnda Galyal bir tccara, Kartacal bir din adamna,

skenderiyeli bir dnre, Suriyeli bir devlet memuruna ya da Atinal bir

zanaatya rastlamak mmknd. Elbette ayn ekilde, Roma ordusunun

yaps da arlkl olarak bu "yabanc kkenli" unsurlar iinde barndryor

ve onlar bir "Romal asker" kimliinde buluturuyordu.

Bu noktada, Michael Mann'n saptamalarna yeniden dnmekte yarar

var: Eer belli olanaklara sahip, maceraperest bir tccar deilse, kk

yerleim blgelerinden herhangi birinde yaayan sradan bir Romal iin, o

yerel snrlamalarn dna kp dnyay tanmann en iyi yolu, asker olmakt. Bu hem bir prestijden pay almak anlamna geliyordu, hem de dzenli demeler, istihkak ve zel dller sayesinde, kyndeki sradan tarm

iiliine oranla ok daha iyi yaam standartlarna kavumak demekti, iin

"iletiim"le ilgili yan da yabana atlacak gibi deildi. Gerekten de, Ro-

ma'nn st dzey siyasi yetkilileri iin bile imparatorluun eitli blgelerinden haber almann en salam ve gvenilir yolu, askerlerle iletiim kurmakt.

Ordunun bu nitelikleri, Roma subay ve askerlerine, birbirleriyle bilgi

ve fikir alveriinde bulunmalar; birikimlerini paylamalar olanan da

salyordu. Szgelimi Galya'daki orduya bal kk bir birlik, grev gerei

Suriyedeki bir lejyonun yanna yollandnda, imparatorluun iki farkl

blgesine ait haber ve bilgiler, st rtbeli komutanlardan balayarak tm

askerler arasnda paylalm oluyordu. Yalnzca "askerden askere" aktarlan bilgilerdi bunlar ve byle bakldnda, sz konusu komutanlarn, enformasyon asndan Romadaki imparatorluk yneticilerinden bile daha

donanml olabildikleri gerei kyordu ortaya. Snrlara bal olmayan ve

akkan bir iletiim vard Roma ordusunda ve bunu bizzat Augustus sa-

lam; niter yapya sahip bir ordu yaratrken aslnda bir btn olarak as-

kerlerin avantajlarn da bilerek ya da bilmeyerek artrmt. Augustustan

sonra, zellikle de Tiberius'un devrilmesinden itibaren, Roma "asker glgesi" altnda bir devletti artk.

Fraternis ve Mithra Localar

imdi ok daha kritik ve dikkate deer bir ayrntya ynelebiliriz: Ro-

ma ordusu iinde, komuta piramidinin st basamaklarnda yer alan; ken-

dini "yurtsever ve halk" olarak deerlendiren ve bu nedenle ynetimde

sz sahibi olmas gerektiini dnen; darbeci eilimlere sahip, bir trl

ortadan kaldrlamayan gl ve deneyimli bir ekirdekten sz etmitik.

Kardelik yapsnn dalmasndan sonra btn ilgi ve younluunu "iktidarn ele geirilmesine" ynelten, Fraternis'in "komplocu" olarak niteleye-

bileceimiz kanad, sadan sonraki yz yl boyunca devlet iindeki en

gl ve etkin fraksiyonlardan biri olarak varln srdrd. Yenilenen
stratejileri gerei, eski Kardelik ideolojisinden farkl olarak bu fraksiyon,

"fiziksel g sahibi" bir unsurun olanaklarndan sonuna dek yararlanma

hesaplar iindeydi ve bu yolla istedii ve hedefledii deiimleri yaama

geirebileceine inanyordu.

Daha nce de belirttiim gibi, aslnda ak bir "ilke erozyonu" sz ko-

nusuydu burada. Be yz yl boyunca, hatta Kroton ve Amphyctonic Konsey deneyimleri de hesaba katlrsa ok daha uzun bir sreden beri, "ideal
uygarla geri dnme" yolunda Cumhuriyet tek model olarak belirlenmi-

ken, Fraternis'in komplocu kanad imparatorluk sisteminden hibir rahatszlk duymuyordu. Hatta tek elde toplanm gl ve otoriter bir yneti-

min, belli hedefleri tkezlemeden yaama geirmekte byk yarar

salayaca grndeydi bu kanat. Eer devletin merkezindeki gelimele-

ri denetim altnda tutabilir ve istedikleri, uygun grdkleri kiileri impara-

torluk makamna getirebilirlerse, istenen hedeflere de sorunsuzca ve sa-

lam admlarla yryebilecekleri grndeydiler. Birinci yzyl boyunca,

aralarna giderek artan oranda "yurtsever ve idealist" olduuna inandklar

subaylar da alarak, gerekten de etkili bir gce dnmeyi baardlar.

Ancak elbette her ey, yalnzca askeri unsurlar belli hedef ve strateji-

lerle ynlendirmekle snrl kalamazd. Eski deneyimler, bylesi bir "misyon almas"nn, bir biimde i btnl salayacak ve inanll glendirecek, gizli bir "klt" ile yan yana yrmesi gerektiini gsteriyordu.
yelerin seilerek ve ant ierek, belli inisiyasyon trenlerinden getikten

sonra kabul edildii; i yapsnda belli "aama"larn ve "rtbe"lerin sz konusu olduu; ortak bir "gizemler sistemi"nin paylald ve asla dar sz-

drlmad; mistik ynleri gl, ezoterik bir klt. Gaius Caligula'nn ikti-

dar srasnda, Tarsus ve Antakya'daki askeri birliklerden merkeze

tanmaya balayan kimi yerel tapnmlara ilikin bilgiler, aranan unsurun

da bulunmasn salad: Roma ordusu iinde, Fraternis gdmnde "Mithra Klt" domaya balyordu artk.

Aa yukar birinci yzyl sonlarndan itibaren, imparatorluk snr

iindeki askeri birliklerin hemen tmne yaylm, gizemli ve hayli etkileyici Mithraist gruplarla karlayoruz. Roma tarihi uzmanlar arasnda
Mithra kltnn kken ve nitelikleri zerine, bazen sert tartmalara dek

varan derin gr ayrlklar sz konusu. Ama genellikle, birka nokta zerinde ksmen anlama saland sylenebilir: Buna gre, Mithra, askerler
tarafndan benimsenip tanan, Pers inanlarndan dn alnm doulu

bir tanrdr ve klt, Anadolu topraklar zerinde Grek ve Frigya kkenli

unsurlarla birleerek, btnyle kendine zg, bir anlamda "Romal" nitelikler kazanm; ilkin ordu mensuplar, sonra giderek devlet kademesinde-

ki nfuzlu memurlar ve kentli baz aydnlar arasnda hzla popler olmu-

tur. imdi dilerseniz hem bu zerinde consensus salanma benzeyen

tespitlerin salamasn yapalm, hem de Roma tarihi iin olduu kadar, Bat

Uygarl tarihi iin de ok nemli olan Mithra kltn daha yakndan tanmaya alalm.

Mithraizm konusunda Batda ilk byk aratrmalardan birine imza

atan ve grleri ok uzun sre bilim dnyasnda "deimez dorular" ola-

rak kabul gren Franz Cumont, sa'dan sonraki ilk drt yz yl iinde Romada byk yanklar yaratan bu kltn, kken ve temel nitelikler asn-

dan "Pers damgas" tadndan byk oranda emin grnyordu. Bu

nedenle, bugn hl klasik bavuru kitaplarndan biri kabul edilen nl

almasnn daha ilk sayfasna, "Bilinmeyen bir zamanda, Perslerin atalar

henz Hindularla birlikteyken, Mithra'ya tapyorlard," 260 cmlesiyle ba-

lamt. Cumont, kltn daha eskilere uzanan gemii konusunda elimizde

hibir bilgi olmamasn dikkate alarak, kendini Vedalardaki Hindu metinlerine daha yakn hissetmi; Hindistanda yaratc tanr Varuna ile balantl dnlen ve kimi metinlerde ad geen Mithrann, ran'da da Zerdt

dininin k tanrs Ahura Mazda ile zdeletirildiini grdkten sonra,

kltn daha eski gemiiyle ilgili iz srmekle vakit yitirmeksizin, Roma'daki Mithraizmin Pers kkenli olduunu peinen kabullenmiti.

Acaba gerekten yle miydi? Daha da nemlisi, Zerdt dininin dodu-

u . Altnc yzylda karmza "eril" bir tanr olarak kan Mithra, Yakndou tarihinin daha eski dnemlerinde de ayn nitelikleriyle mi biliniyor-

du? Bir baka deyile, Mithra, tarih boyunca hep bir "tanr" m olmutu,
bunun bir "tanra" ad olmadndan emin olabilir miydik?

Herodot, bunun tersini dndrecek baz ifadelere yer veriyordu ta-

rih almasnda: "Afrodit'e Asurlular Mylitta, Araplar Alilat, Persler de

Mithra derler." 261 Yirminci yzyl tarihileri, bu cmleyi ounlukla gz

ard etmeyi yelediler ve Herodotun "yanl, kulaktan dolma" bilgilerle bu

sonuca vardn dndler. Aslna baklrsa "tarihin babas"nn nl ya-

pt, bu tr yanl bilgiler asndan da bir hayli geni bir sabka kaydna

sahip olduu iin, kimse Mithrann gerekten de randa bir zamanlar Ve-

nsle balantl dnlen bir tanra olabileceini ciddiye almak istemedi.

260
261

Franz Cumont, "Mysteries of Mithra", s: 1

Herodot, "Herodot Tarihi", 1-131, s: 59

"Salamc" gitmek isteyenlerden bazlar, Herodot'un byk olaslkla

doulu tanra Anahita ile Mithra'nn adlarn, Yunan diline aktarl srasndaki bir transkripsiyon hatas nedeniyle kartrdn sylemekle ye-

tindiler. Daha ortodoks gzlklerle meseleye bakanlar iin, konu son dere-

ce ak ve netti: Persler altnc yzyldan beri Zerdt dinine balydlar ve

Mithra orada n, gnele de zdeletirilen tanrs olarak, eril kimliiyle

ortaya kyordu. Pers halkyla yakn akraba olan Hindularn kltrnde de

Mithra'dan eril kimliiyle sz edildiine gre, bunu tartmak bile anlamszd. Herodot alenen hata yapmt.

Ancak unutulan nemli bir nokta vard: Hindu kltrndeki Vedalarn

izini en fazla . 1500'lere dek srebiliyorduk; ondan ncesi, 1650 dolaylarnda byk apl bir katastrof sonras ykma urayan Harappa uygarl-

na dayanyor olabilirdi ki, bu grkemli uygarln alfabesini deifre edememi, yeterince yazl kaynak bulamam ve hangi dili konutuundan

emin olamamtk. Acaba Harappa uygarlnn ve hatta ondan daha nce-

sinin inanlarnda, Mithra bir tanra, olaslkla da Vensn sabah yldz

konumuyla ilikilendirilen bir gksel ilahi g olamaz myd? Uygarlk tari-

hinde geriye doru gittike youn ve yaygn tanra kltleriyle, "Byk Anne"yla karlamyor muyduk? Hititler adyla bildiimiz halkn bile, Anado-

luya g etmeden nce, diil bir Gne Tanras'na taptna ilikin

yadsnmaz izler kmam myd karmza?

Albert de Jonga gre, Avestadaki bir ilahinin yorumunda Mithra, "G-

nein nnden gidip gkleri dolaan" nitelemesiyle anlyordu ki, bir gre gre bu ifade, Vens gezegeninin sabah yldz haline gnderme yapmaktayd ve bu durumda Mithra'nn Vens ile edeer bir tanra olmas
fikri de belli bir manta oturuyordu.

262

Bu anlamda, Zerdt dininin kut-

sal kitab Avesta'da gerekten ok eskilere ilikin kalntlar var gibiydi ve

bunlar Mithra ile ilgili kafa kartrc veriler sunabiliyordu; ancak daha
arpc olanlarna, Dou dnce ve inan sistemlerinden derin biimde

262

Albert de Jong, "Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greck and Latin Literatre", s:
103-109

etkilenen Gnostik metinlerde rastlanyordu. Tpk Michael Williams'n ia-

ret ettii, olduka eski bir yaztta, "Seth'in nc Stelas" adyla bilinen
metinde olduu gibi.

Bu stela, insan soyunun balatcs olarak sunulan Varna'y (Adem) ila-

hi bir nitelikle yklyor ve onun, n taycs "Mirothea" tarafndan ya-

ratldn anlatyordu. Mirothea, eski Pers dilinde Mithra iin kullanlan

Mihr adnn Batl versiyonlarndan biriydi ki, ou eski ilahide Mithra'ya

bu adla seslenilirdi. Ancak Msr'da yirminci yzyl ortalarnda rastlant

eseri ortaya karlan ve "Nag Hammadi Klliyat" adyla bilinen kimi eski
Gnostik metinlerde Mirothea ad, diil (feminine) formunda kullanlyor ve

"Kutsal olanlarn, yozlamayanlarn Anne'si, byk g Mirothea" ifadesine rastlanyordu. 263 O halde Herodot, Mithra'nn bir tanra, hem de

Vens'le zdeletirilen bir tanra olduunu ileri srerken hakl olabilir

miydi?

Avesta ilahilerinde Mithra (Mihr) iin "I Getiren" ya da "I Aa

karan" nitelemelerinin kullanlmas, Vens dikkate alarak dnld-

nde, bunu dorulayc ipular sunabilir. Sabah yldz olarak belirdii

dnemlerde, yani dou ufkunda afaktan hemen nce ykselie getiinde

Vens, gnein klarnn ilk habercisi gibi alglanrd eski kltrlerin ounda. Onun gklerde grnmesi, n (yani gnein) btn ihtiamyla

belireceine ilikin bir iaretti. Mithra iin de, "Byk Ik Mazda'nn Habercisi" nitelemesi kullanlrd. Bu durumda, sre iinde bir "gne-tanr"

kimliine kavumadan nce Mithra'nn gklerde Vens ile temsil edildii-

ne inanldn syleyebiliriz. Aa yukar btn eski Yakndou kltrlerinde de Vens, diil nitelikler tar.

Bir baka ipucu, Mithra adnn binyllar ap gnmze dek gelen kul-

lanm biiminde sakldr aslnda. En eski ran adlarndan biri olan Mithra

(Mitra), btnyle diil nitelikler tar ve bugn bile yalnzca kz ocukla-

263

Michael A. Williams, "The Immovable Race: A Gnostic Dsignation and the Theme of Stability
in Latc Antiquity", s: 68

rna bu ad verilir. Gnmz ran kentlerinde kacanz kk bir sokak

gezintisinde, ad Mithra olan ok sayda kadna rastlayabilirsiniz; ulusal

isimler szlklerinde de Mithra bir kadn ad olarak geer; "uniseks" bile

deildir ve kesinlikle erkek ocuklara verilmez.

nsan adlar, genellikle toplumlarn szck hazinelerinde en uzun ya-

ayan ve en eski unsurlar olarak belirir. Kkl Pers-ran kltrnn mi-

raslar bir yanlgda srar edip, binlerce yldr kz ocuklarna inatla bir
"eril tanr"nn adn vermiyorlar byk olaslkla. Mithra bir kadn ad,

nk onun eski kullanm, Gnostik metinlerde de kalntlarna rastladmz gibi, bir tanrayla balantl: In ve doruluun, iyiliin simgesi,

gl ve sevecen bir tanra; "Byk Anne".

Bu balantnn doruluuna ilikin dier ipularn, Pers lkesinde de-

il, Mithra kltnn ordu iindeki bir "ekirdek grup" tarafndan tanp
getirildii Romada buluyoruz. Mithra kltyle ilgili ilk byk aratrmaya
imza attn sylediim Franz Cumont, nl yaptnda u ilgin saptamada
bulunuyor:

"Bu Pers kltn, Roma'da izleri ilk bulunduu andan itibaren, Roma

halk tarafndan yz yl nce benimsenen Pessinus'un Magna Mater kltyle yakn ilikiler iinde gryoruz. 264

Yeterince dikkat ekici bir not olduunu sylemeye gerek yok. Magna

Mater klt, daha nce zerine basa basa yinelediimiz gibi, Sibylline kurulu kararyla, yani Kardelik stratejisi uzantsnda Roma'ya tanmt.
Kardelik zlp ayrtktan sonra, benim "Fraternis" genel bal altnda

topladm dank gruplardan birinin, orduyla yakn ilikilerde bulunan ve

iktidar bu yolla denetlemeye alan "darbeci fraksiyon"un, bu kez Mithra

kltn biimlendirmesi ve bunu yaparken Magna Mater'in kanatlar alt-

na snmas, olduka anlaml. Sz konusu balantnn Cumont tarafndan

da vurgulanmas, Mithra gizemciliiyle onun en sadk yanda durumun264

Franz Cumont, a.g.e, s: 86

daki ordudaki "elit ekirdek" arasndaki kprnn, bizzat Fraternis tarafndan kurulduunu gsteriyor.

Mithra, ok eskilere dayanan ve Byk Anne'yi artran nitelikle-

rinden tr seilmi ve askerler arasnda yaygnlaan bir kltn merkezine yerletirilmiti; ama diil deil, eril kimlikle. Aratrmaclar, dnr-

leri ve tarihileri yanltacak denli eklektik bir yapya sahip olmas

nedeniyle, uzunca bir sre "Pers tanrsna ait eski tapnmn Roma'da ye-

niden popler olmas" biiminde deerlendirildi. Bu yanlgnn ba sorum-

lularndan biri de, elindeki verileri eip bkerek, pein hkml sonulara
varmaya alan Cumont'un kitabyd.

Yirminci yzyl ortalarna doru eldeki veriler, bilgiler ve aratrmalar

derinletike, bambaka bir gereklik ortaya kt: Seilen ilahi gcn ad

dnda, Roma'daki Mithra kltnn, Perslerin Zerdt dinlerindeki Mithra

ile uzak yakn hibir ilgisi yoktu ve ok byk oranda bu klt, Greko-

Romen nitelikler tayordu! Eer Michael Mann'n nitelemelerini dn

alp durumu yeniden ifade edersek, "Roma'daki resmi kltleri tatmin edici
bulmayan" ve farkl bir mistik rgtlenme iine giren bir grup asker ve subayn desteinde, yeni bir "gizemci grup" oluturulmutu.

Bu grubun Magna Mater kltyle yakn ilikiler iinde olmas (ki

Cumont bunu belirtmekle birlikte, kltn Pers orijinli olduuna gnlden

inand iin pek de bir anlam verememiti), hatta daha ak bir ifadeyle
"Byk Anne" inananlar tarafndan aktan aa desteklenir izlenimi

vermesi, byk olaslkla Mithra'nn ok az kii tarafndan bilinen "en eski

kkeni" ile balantlyd. Ataerkil Pers ve Hint toplumlar tarafndan "eril"
hale getirilmeden nce Mithra, bir tanr deil, tanrayd!

Buna karn, Roma'ya tanp getirilen biimiyle Mithra kltnde tanr,

(cinsiyeti zerinde ok da fazla durulmamasna karn) eril nitelikleriyle

ortaya kyordu; kesinlikle bir tanra deildi. Bunu Mithrann alt yz yla

yakn bir zamandr Zerdt dininde ve Hindu ilahilerinde eril bir ilahi g

olarak sunulmasna balayabileceimiz gibi, "gl, inanl ve kararl" bir

asker klt oluturulurken, tapnnm merkezine erkeksi nitelikleriyle ne

kan bir tanrnn yerletirilmesi ihtiyacyla da aklayabiliriz. Roma iin

yce bir lknn peine taklacak yrekli askerler, "asker ve sava" gibi

grnen bir tanr figrnn evresinde ok daha rahat bir araya getirilebi-

lirdi kukusuz.

Kltn organik yapsyla ilgili de benzeri aklamalar getirmek mm-

kn: Mithra klt, yalnzca erkeklere akt; kadnlar ancak (o da bir istisna

olarak ve ok sonraki dnemlerde) d evredeki "inananlar halkas" iine

kabul edilebiliyor, inisiyasyon sistemine alnmyorlard. Bir baka deyile

kltn gerek yeleri, "gizemlere erime" hakkn belli aamalardan geerek elde edebilenler, yalnzca erkeklerdi. Bu ynyle Mithra kltnn bir
"erkekler kulb" grnm verdiini syleyebiliriz ki, bunu anlamak da

ok g deil. Ordu ve askeri birlikleri merkez alan bir gizem kltnn

yeleri, doal olarak erkeklerden olumak durumundayd.

Belki buna "rgtsel gizlilik" konusuna verilen abartl nemi de ekle-

yebiliriz yine de. Daha nce de grdmz zere, Kardelik localarnn

etkili olduu iki byk rgtlenmede, Catilina ayaklanmas ve Bacchanalia

olaylarnda, srlarn aa kmasna iki kadn ye neden olmutu. Birincisinde, Fulvia adl kadn, ayaklanma giriimini dardaki sevgilisi Quintus
Curiusa szdrm ve bu "istihbarat a" Catilina'ya pahalya mal olmutu.
kincisindeyse daha nce ayrntlaryla grdmz gibi, Hispala'nn yine

sevgilisinin etkisiyle yapt itiraflar, Bacchus kltne ynelik byk operasyonlar dzenlenmesi sonucunu vermiti. Victoria Emma Fagan, "her iki

hareketin de, 'iin iinde kadn olmas' nedeniyle baarszla uradna

inanldn" aktaryor. 265

Daha sonra da rneklerine rastlayacamz gibi, Fraternis bu iki byk

yenilgiden ok kesin dersler kard: Kadnlar yelie almak, hele kilit

noktalara getirmek, gvenlik asndan ok ciddi sakncalar ieriyordu ve
265

Victoria Emma Fagan, a.g.e, s: 50

bir daha bu "hataya" dlmeyecekti! dealini ve k noktasn, binlerce

yl ncesinin anaerkil deerlerine ve tanra kltrnn bilgeliine dayan-

dran, dnyann en eski kardelik rgtnn miraslar iin, hayli "ironik"

bir durumdu bu aslnda.

Bir Kltn Anatomisi

Franz Cumont ve izleyicilerinin yllarca yaygn kabul gren tezlerinin

aksine, k noktasn kadim Pers mitolojisinden alm grnse de, Mithra

klt btnyle Yunan ve Roma dncesinin, inanlarnn izini tayordu.

Aslna baklrsa, kltn merkezine yerleen tanrnn ad ve bu adn simgesel anlam dnda, Mithra rgtlenmesinin ranla uzak yakn bir ilikisi de

yoktu. Romada baz subay ve askerler ile bir grup aydn arasnda yaygnlaan bu kapal gizem kltnn yeleri iin, Mithra evresinde bir araya

gelmek, hem yeni ve inanl bir "dostluk emberi" oluturmak, hem de belirlenmi bir idealin yaama geirilmesi yolunda Fraternis iinde "szleme

tazelemek" anlamna geliyordu. Kltn merkezine yerleen tanrnn adnn

anlam da, bu nedenle ne kyordu aslnda:

"[Mithra ad,] insan ilikilerini ve sosyal yaamn temelini yneten bir

szleme anlamna gelmektedir. Sanskritede mitra, tpk Pers dilindeki

mihr gibi, 'dost' ya da 'dostluk' demektir. Zend kltrnde Mithra, aka

'szleme' anlamn verir ki bu kavram sonradan tanrlatrlmtr. [...] Vedik edebiyatta Mithra, 'insanlar bir araya getiren' olarak adlandrlr. Buna
uygun olarak, iyi ynetimin kurallarna saygnn gzeticisidir. [...] Onun g-

z olduuna inanlan gne gibi, her eyi grr. nsanlara yakn bir tanrdr

ve aydnl, bereketi, bolluu ve sal insanlara verendir." 266

Ad burada, bir "deeri vurgulamak" iin gl bir ara olarak kar

karmza. Aslnda klt, bilinmeyecek denli eski bir dneme ait, Doulu bir
266

Robert Turcan, "The Cults of the Roman Empire", s: 196

tanrann, zaman iinde erilletirilmi versiyonundan yola kar gibi g-

rnmektedir ama burada asl belirleyici olan, saptanm idealler evresinde oluturulan bir "dostluk" ve yine bu idealleri uygulamaya geirmek iin

hazrlanm, yeni bir "szleme"dir. Felsefi ve kozmolojik arka plann ise,

hemen btn uzmanlarn zerinde birletii gibi gne (daha doru ve

kapsayc bir bakla "Gne Sistemi") zerine kurulu olduunu syleyebiliriz:

Mithra "n kayna" olarak grlrken, ya dorudan gnele zde-

letirilir ya da biraz nce grdmz gibi, "o n habercisi" olarak (kimi

zaman Vens kimliiyle) deerlendirilirdi. Geliiminin ilk yllaryla birlikte,

n ayn zamanda "iyiliin, doruluun ve gerein" simgesi olduu d-

ncesinden yola klarak, Mithra btnyle gnein sahip olduu nitelik

ve deerleri, bir "vekil" kimliiyle stlendi. Kltn Roma'daki adnn "Sol
Invictus" (Yenilmez Gne) olmas da bunun gstergelerinden biri olarak

kyor karmza.

Franz Cumont'un "Pers kkenli dini klt" yaklam yirminci yzyln

ikinci yarsndan itibaren terk edilmeye balarken, Mithra zerindeki tar-

tma ve speklasyonlar da alabildiine younlat. Yunan-Roma kltr

uzman Reinhold Merkelbach ve onu izleyen bir grup tarihi, kltn byk

oranda Platoncu ve Yeni-Pythagoras' felsefi ekollerden ve Orpheus gi-

zemciliinden etkilenen, dualist bir inanca dayal olduu yaklamn sa-

vundu. Robert Turcan, Mithra rgtlenme ve yaygnlamasndaki YunanRoma unsurlarn gz ard etmemekle birlikte, kltn dualist nitelikler ta-

d iddiasnn inandrc olmadn vurgulad. 267 David Ulansey, daha

ok Mithra simgeciliinin astrolojik yorumlar zerinde durdu ama o da

Cumont'tan kesin olarak ayrlp, kltn "Romal" olduunu savunan grubun yannda yer ald.
267

"The Meaning of Roman Mithraism" (Michael A. Williams editrlndeki "Rethinking Religion" adl derleme, s: 35)

Bu tartmalarn dnda, son derece nemli bir yanlg da sz konu-

suydu ki bu, baz tarihi ve ilahiyatlarn Mithra kltn bir "din" gibi alglama eiliminden kaynaklanyordu. Hristiyanln tarihiyle ilgili alma-

larda ou kez "Mithra dini" ile Hristiyanlk, ayn kulvarda yryen ve imimparatorluk iinde bir rekabeti srdren iki "Doulu din" gibi sunuldu;
hatta yaygnlama hzlar ve tapnak saylar karlatrld. Oysa Mithra

klt, hibir zaman "yaygn bir din" olarak kendini kabul ettirme gibi bir

abann iinde olmam, ezoterik ve kapal bir rgt olmay semiti. Halk

iinde kendini kabul ettirmek isteyen bir dinin, toplumun en az yarsn

oluturan kadnlar dta brakmas bir yana, "elitist" bir seim yaparak,
uzun snavlardan ve inisiyasyon srelerinden sonra (yalnzca "deerli"

bulduu kiileri) "ye" kaydetmesi mmkn mdr? Mithra klt, felsefi

arka plan ve inanlar bir yana, byk bir kitlesel harekete dnmeye alan bir din deil, btnyle iktidar kontrol etmeye ve hedefledii deerlere bu yolla ulamaya alan, "politik" bir rgtt.

Mistik nitelikler tayan, dar kadrolu ve kapal bir rgt olarak Mithra

klt, yeleri arasnda dostluk ve yaknlama duygusunu glendirmeye

ynelik, kendine zg simgelere ve selamlamalara sahipti. Howard Snider, "Mithra ad, szleme anlamna gelirdi ve el skma onun semboly-

d" diyor. 268 Gerekten, bugn btn dnyada yaygn ve ortak bir selamlama jesti ve dostluk gsterisi olan el skma, Mithra kltnn yeleri
tarafndan gelitirilmi ve Roma ordusunun subaylarnca imparatorluun

tm blgelerine tanmt. Karlkl olarak, yz yze duran iki insan, birbirlerine sa ellerini ak olarak uzatyorlard: Yani, "silah tutan" ellerini.

Muhataba uzatlan elin ak olmas, "bo", yani silahsz olduunu gsteriyor ve bar, dosta bir selamlama hazrl anlamna geliyordu.

Bu el skma eylemi, aslnda talya'daki Mithra tapnaklarnda yer alan

kimi kabartmalarda rastlanan ve Gne (Sol) ile Mithra'y birbirlerine sa

ellerini uzatp ek skrken gsteren kabartmalardaki sahnenin yinelen-

268

Howart M. Snider, "Cultural Creation of Christianity", s: 123

mesiydi: Dostluk, iyi niyet ve bar gsterisi olduu kadar, Snidern da altn izdii gibi, bir "szleme"yi vurguluyordu; "In Sahibi" yaratc tanr
Sol ile, "I Getiren" ilahi g Mithra arasnda, tm insanln sosyal ya-

amna egemen klnmak zere yaplm bir szlemeydi bu. Sre iinde
Mithra Roma'da ayn zamanda "szleme ve anlamalarn tanrs" olarak
anlmaya baladnda, ona balln bir gstergesi olan el skma jesti de,

anlamalarda "mutabakat" gsteren bir iaret haline gelecekti. 269 Ancak,

bu selamlama biimi klte zel olmaktan kp yaygnlatka da, yelerin

yalnzca kendi aralarnda kullandklar ve kimi zaman birbirlerini tanmann bir arac ya da iareti haline gelen, "farkl el skma biimleri" gelitirile-

cekti.

Mithra tapnaklar ve toplant merkezleri (Mithraea ya da Mithraeum)

gizli bir yeralt odas biiminde tasarlanyor ve yeler btn toplant, ayin

ve inisiyasyon trenlerini bu odalarda gerekletiriyorlard. Tapnak, simgesel olarak "maara"yd; nk mitolojiye gre Mithra, bir maarada

domutu. Daha nce de grdmz gibi maaralarn "doum" ile ba-

datrlan simgesellii, en az be bin yllk bir gemie sahip Ana Tanra

kltnden geliyordu ve maara, "Dnya Annenin Rahmi"ydi. Btn

Sibyllarn birer maarada inzivaya ekildiklerini ve "evrenle ilgili kadim

bilgileri" ierdiine inanlan kitaplarn "Gnein Maaras" olarak anlan

bir yerde sakl tutulduuna ilikin efsaneleri anmsarsak, Mithra klt ile
Fraternis balants da daha net bir grnm alyor.

Mithra tapnaklar, bir tek "master plan"a sk skya bal olarak ina

edilmiti ve imparatorluk snrlar iinde yer alan Mithraealarn hepsinde

ayn karakteristikleri grmek mmknd:

"Roma dnyasndaki btn Mithraea'lar iin tipik bir plan vard. Bir

maaraya benzetilen Mithraeum, genellikle, her iki yanndaki duvarlara

karlkl birer sra yaslanm, uzun ve dar bir salondan ibaretti ve ortada,
dier utaki sunak blmne dek uzanan bir koridor boluu vard. Yan

269

David Fingrut, "Mithraism: The Legacy of the Roman Empire's final State Religion"

duvarlardaki sralarda klt yeleri toplanp oturuyor, sohbet ediyor ve

komn yemeini birlikte yiyordu. Salonlarn duvarlar eitli dini simgeler

ve sanat eserleriyle sslenmi olabiliyordu ama sunak platformu genellik-

le, kltn bir dikkat merkezi olarak, Mithra'nn boay ldrd mitolojik
sahneye (dier adyla tauroctony) ilikin betimlemelerle bezenmiti." 270

Kltn ikonografisinde ok temel bir noktay oluturan bu "Boa l-

drme" sahnesi, tarihi, ilahiyat ve mitoloji uzmanlar tarafndan ok tartld, hl da tartlmaya devam ediyor. Btn Mithraea tapnaklarnda
ayrntlarna dek ayn grnme sahip olan bu kabartmalar ve heykellerde

Mithra, yere kerttii bir boann zerine sol dizini koymu, bir eliyle

boynuzundan tutarken, dier elindeki bakla hayvan ldrr biimde betimleniyor. Sahneye ou kez, iki yanda yer alan "meale tayclar" bata

olmak zere eitli simgesel figrler elik ediyor ki bunlarn gksel unsurlarla balantl olduuna ilikin yaygn bir kan var. Mithra klt zerine ilk

"bilirkii" olduu varsaylan Franz Cumont, Roma'daki yeralt tapnaklarnn hepsinde rastlanan bu kabartmalarn, Pers mitolojisiyle yakndan ili-

kili olduu grndeydi. Dolaysyla kltn kendisi gibi, "boa ldrme"

motifi de ran'dan dn alnmt ve olaslkla bir "kurban treni"ni gsteriyordu.

"Ancak daha en bandan Cumont'un aklamalarnda belirgin sorunlar

vard," diyor David Ulansey. "Roma imparatorluunda ortaya kan bir Bat
klt olan Mithraizmin nemli baz zellikleri, Pers Mithra tapnmnda

grlmyordu: Kltn yelerinin kabul edilmeleri gereken bir dizi st

aamann varlnn yan sra, kltn kesin gizlilik ilkesi; klt yelerinin bir
araya geldii maarams tapnaklar ve en nemlisi kltn ikonografisi ve

zellikle de tauroktoni." 271

Franz Cumont, Pers orijini tezini destekleyebilmek iin, boa ldrme

sahnesine esin kayna oluturmu olabileceini dnd bir unsur

L. Michael White, "Architecture: The first five centuries" (Philip Francis Esler editrlndeki "The Early Christian World" adl derleme, s: 699)
271 David Ulansey, "Mitras Gizlerinin Kkeni", s: 15
270

bulmak amacyla Pers mitolojisini ayrntl bir taramadan geirmi ve so-

nunda iinde bir "boa ldrme" unsurunun yer ald Pers miti bulup rahatlamt. Ne var ki, bulduu mitte boay ldren Mithra deil, Pers dualizminin kt tanrs, yani "karanln temsilcisi" Ahriman'd (Ahura

Mainyu.) Bu durumda Cumont, ayn mitin bir de boann Mithra tarafndan

ldrld versiyonunun var olmak zorunda olduunda srar etti ama
bunu destekleyecek hibir kaynak da bulamad.

David Ulansey ise, Mithra ikonografisi ve boa ldrme motifi zerine

younlat nl kitabnda, kltn btn gizemlerinin "tauroktoni" betim-

lemelerinde yer ald saptamasndan yola kt ve astronomik (ya da astrolojik) bir anlam deifre etmeye aba gsterdi. Adndaki btn iddial

armlara karn beklenmedik lde zayf ve sradan kalan almasn-

da Ulansey, kk ayrntlar zerinde fikir yrtmeye altktan sonra,

boa ldrme motifindeki btn gizemin, "ekinokslarn gerilemesi" (Pre-

cession) olgusunda yattn ileri srd. Bir baka deyile, yazara gre

Mithra ikonografisinin byk "gizemi", dnyann kendi ekseni evresinde-

ki dn srasnda gerekletirdii bir tr yalpalama hareketi nedeniyle

ortaya kan "ekinokslarn gerilemesi" durumunda saklyd. 272 Bu olguyu

fark eden Mithra klt kurucular, sz konusu bilgiyi "byk sr" olarak

saklamlar ve ikonografilerine yanstmlard. Mithra boay ldryordu;

nk drt bin yl nce lkbahar Ekinoksu srasnda gne Boa Burcu'nun

hizasndayken, S. birinci yzylda dnyann eksen hareketi nedeniyle artk
bu durum deimi ve ekinoks, iki bur atlayarak Balk'ta gereklemeye

balamt. Yani Mithra gizemcilii, "tauroktoni"den, astronomik bir olguyu

ifade etmek iin yararlanyordu.

Ne var ki, arkeo-astronomi alannda son elli yl iinde elde edilen bul-

gular grmezden gelen ve ortodoks akademisyen izgisinden uzak dmemeye alan Ulanseyin unuttuu bir nokta vard: Mithra klt Roma'da S. birinci yzyl sonlarnda biimlenmiti ama o tarihlerde
272

Ekinokslarn gerilemesi (precession) olgusuyla ilgili olarak bkz. "2012: Mardukla Randevu"

ekinokslarn gerilemesi bir "sr" olabilecek durumda deildi; nk birok

arkeo-astronomi uzmannn saptad gibi, dnyann eksen hareketinden

kaynaklanan bu olgu en az be yz yl (hatta kimi radikal teorilere gre iki

bin yl) nceden beri biliniyordu. Dier yandan Ulansey, ikonografideki

birok ayrnty titizlikle ele alm; boaya ba saplarken Mithra'nn ba-

nn dier yne evrili olmasna bile dikkat etmiti ama alacak biimde,
tauroktoni betimlemelerinde boann "sa tarafa" baktn, oysa Boa

Burcu izimlerindeki btn simgesel betimlemelerde "Boa"nn bann ve

boynuzlarnn tam ters yne uzandn gzden karmt.

Ulansey'in yanlgs, ortodoks tavra zg birok baka faktrn yan

sra, simge deifre etmekteki bir pein hkml yaklama dayanyordu

aslnda. Boa figrn grr grmez, bunun ancak ve ancak "Boa Burcu"

olabileceini dnmt. Oysa ilk blmlerde grdmz gibi boa figr en eski klt simgelerinden birini oluturuyordu ve bunlarn ounda sz

konusu takmyldz deil, Ay' temsil ediyordu. Boann boynuzlar, ay

kltleri bata olmak zere btn eskia simgeciliinde, "yeni ay" balangcna ya da "hilal"e benzetilmiti.

"Btn eski yazl kaynaklarda olduu gibi," diyor Per Bilde, "Mithra

sanatnda da boa, Ay ile zdeletirilmitir. Boa ldrme sahnesinin bir-

ok sunumunda boann biimi ve duruu, yeni aya benzer. Benzeri biimde, baz resimlerde boa, Ayn teknesinde gsterilir. Dolaysyla, boa ile

ay arasndaki yakn iliki, gz ard edilemez. Mithra kla ve gndzle ili-

kiliyken, ay geceyle ve karanlkla balantldr." 273

Hemen fark edilecei gibi, Mithra ikonografisi "gksel unsurlar" ier-

mektedir ama bunlar dorudan astronomik referanslar olmaktan ok, gk-

le ilgili simgeselliklerle balantldr. Burada Mithra ile Boa arasndaki sava (ya da daha doru bir ifadeyle Mithra'nn boay ldrmesi) bir GneAy dualizmini deil, "karanlkla aydnlk" arasndaki ztl simgeliyor ola273

Per Bilde, a.g.e ("Rethinking Religion" s: 36-37)

bilir ancak; Mithra boa grnmndeki Ay deil, karanl yok etmektedir.

Ancak, iin iinde bir "gizemcilik" olduu iin, klt yelerinden baka

kimseye anlam aklanmayan bu sahnenin bu kadar basit ve sradan bir

anlam olmasa gerek diye dnyor insan ister istemez, "iyiliin ve n

temsilcisi Mithra, sonunda karanln ve gecenin temsilcisi Ahriman' ld-

recek." Issz yeralt tapnaklarnda, belli aamalar geride brakm az sayda ye dnda kimseye aklanmayan "sr" bu olabilir mi? Her ey bir yana,

byle bir "sr", klte katlan yeni yelere ekici mi gelir, yoksa byk bir
d krkl m yaratr? Orpheus, Dionysos ve Eleusis gizemciliiyle doruk-

lara km bir topluma, "iyi tanr kt tanry sonunda yenecek" mesajn

"sr" niyetine yutturabilir misiniz?

Mithra'nn boay ldrme sahnesi, yalnzca tarihi ve ilahiyatlar

deil, psikanalizin iki byk ustas Sigmund Freud ve Carl Gustav Jungu da

yakndan ilgilendirmiti. Freud'a gre buradaki simgesellik, insan kiili-

indeki, i ie gemi iki farkl "ben"den birinin, dierini yok etmesiydi:

Mithra insann bilincini, boa ise hayvani yann temsil ediyordu ve boa

ldrme eylemi, "kendini kurban etme" (self sacrifice) anlam tayordu.

Jung bu noktada meseleye daha farkl bakt ve Freuda bir mektup yazarak

u satrlarla yant verdi: "Yaratclk sembolnn, yani yararl bulunup san-

srlenmeksizin kabul gren Mithrann dier benliinin (boa) bir baka

cinsel simge tarafndan ldrlmesi olgusunda, ok tipik bir eyler olsa

gerek. Kendini kurban etme ayn anda hem gnll hem de gnlsz olarak yaplabilir (sa rneinde olduu gibi)." 274 Bu mektupla balayan gr
ayrlklar, iki bilim adamnn arasndaki dostluu da bitirecekti.

Ama bizim iin nemli olan bu deil. Dikkate deer olan nokta, Jungun

"boa ldrme" olgusuna sezgisel dzeyde en doru yaklaanlardan biri

olmas: Boa, Mithra'nn dier benliiydi ama, "hayvans" yan deil, "yara-

274

Richard Noll, "Jung the Leontocephalus" (Paul Bishop editrlndeki "Jung in Contexts: A
Reader" adl derleme, s: 67)

tclk" ieren benliiydi. Gnll ya da gnlsz yaplm bu fedakrlkla

da, bir benliini ldrm; ancak o lmn iinden yeni bir yaam yarat-

mt: konografide aka grld gibi, boann kann kpek ve ylan

yalyor, kuyruu bir buday baana dnyor, bir akrepse testislerine

ynelip spermlerine uzanyordu. Arka planda ise ou kez yerden fkrm

bitkiler ve yeermi aalar grnmekteydi.

"Mithra'nn Boa'y kurban edip kann aktmas, yaratl simgele-

mekteydi," diyen Robert Turcan da ayn grte: "Santa Prisca'daki bir

Mithra tapnann duvarnda, 'Ebedi kan dkerek bizim kurtuluumuzu

saladn' yazlyd. Burada 'ebedi' szcn, 'ilahi yaam' olarak algla-

mak gerekir. Yani Mithra'nn dkt kan, yeryzndeki canllara yaam

veren, bu gezegende yaam balatan kozmik gtr." 275

Bu sahne, byle bakld zaman size tandk geliyor mu? Kybele ile Attis'in

mitlerindeki fedakrlk motifini anmsarsak, belki her ey daha anlaml ha-

le gelecek: Hermafrodit (ifte cinsiyetli) olarak yaarken, testislerini kopa-

rp atan ve erkek kimliinden vazgeen tanra, tpk Mithra gibi bir "ken-

dini kurban etme" eylemi gerekletirmi; testislerin topraa dedii yerdense, kan ve spermlerin oluturduu bitki rts ve yaam fkrmt.
Attisin bir aala simgelenmesi ve Magna Mater (Kybele) iin dzenlenen

enliklerin, bitki rtsnn yeniden yeerdii ilkbahar ekinoksunda ya-

plmas, bu yzdendi. Dier yandan, bu sembolizmde, feda edilen parann

topraa deince yaam oluturmas araclyla "lp yeniden dirilme"
(resurrection) motifi de olduka gl biimde ileniyordu ki, izleyen d-

nemdeki dinler, zellikle de Hristiyanlk, bu unsuru dorudan ithal edecekti.

Attis ile Mithra arasndaki yakn balantlar, birok uzman tarafndan

vurguland. Hatta Mithra kltn inatla bir "Pers dini" olarak grme eili-

mindeki Franz Cumont bile o klasik yaptnda bu paralellie deinmi; her

iki ilahi figrn de Magna Mater tapnmnn koruyucu kanatlar altnda

275

Robert Turcan, a.g.e, s: 226

olduunu vurgulamt. 276 Buna karn kltn orijinalinin Pers kkenli ko-

nusu olduunda srar ediyor ve Mithra ile Anahita arasndaki ilikinin, Attis ile Kybele yaknlna benzediini, kltn talya'da bu paralellik sayesinde benimsendiini dnyordu. 277

Boa figrnn Ana Tanra geleneiyle yakn balantsna daha nce

deinmitim. Bu balant o denli gldr ki, "Boa simgesini nerede grrseniz, orada Ana Tanra inanc vardr" diyebiliriz rahatlkla. nk boa, binlerce yldan bu yana retkenliin ve verimliliin bir anlatm olarak,

tanrann hizmetindeki bir evrensel g olarak deerlendirilmitir. Onun

dklen kan, toprak zerindeki bitki rtsn ve yeillii canlandran, yaam veren gtr ve aslnda tanraya aittir. Boa, yani bereket ve verimlilik, tanrann kendi bnyesinden ayrp feda ettii, topraa verdii yaratc
gle zdetir; onun bir parasdr. Bu temaya Attis'in bir boa olarak gs-

terildii betimlemelerde de rastlarsnz, Ana Tanra kltnn bir paras

olan Dionysos mitlerinde de.

Kybele-Attis ile Mithra arasndaki yaknlk, bunlarla da snrl deil:

Roma topraklar zerindeki tapnaklarda bulunan btn betimlemelerde

Mithra, banda bir "Frigya Beresi" ile grlr. Ayn Frigya bal, Mith-

ra'nn sk sk yan yana resmedildii Sol'un (Gne) banda da grlr.

Pers kltrnde rneine rastlanmayan bir yerel vurgulamadr bu: Mithra

(ve Sol) ile, Frigyal tanra Kybele'yi tipik bir iaret altnda birletirir. Kald ki, "tauroktoni" sahnelerinde Mithra, ne bir Pers kralna ne de bir Romal hkmdara benzemektedir. Her ynyle, tipik bir "Frigyal" grnm
sergiler, ayn Kybele gibi.

Ksacas, Mithra ne Cumontun syledii gibi sradan bir "hayvan kur-

ban etme" ayinini gerekletirmekte ne Ulanseyin aceleci tezlerindekine

uygun biimde "Boa Burcu"nun ekinoks saltanatn sonlandrmakta ne de

n karanlk zerindeki zaferini vurgulamaktadr. Aslna baklrsa, bir

276
277

Franz Cumont, a.g.e, s: 87

Franz Cumont, a.g.e, s: 179

ldrme, hatta d ya da sava da sz konusu deildir. Mithra, bir "d

unsuru" ldrmez, kendinden bir paray feda eder ve onun toprak zerinde (bitki rts grnmnde) yeniden dousuyla da, yaam yaratr:

Tpk Kybele, Magna Mater, Dnya Anne gibi.

Mithra ikonografisinin ikinci nemli unsuru olan (ve sonralar Hristi-

yanlk tarafndan ithal edilen) toplu haldeki "komn yemei"nin ilk biimi

niteliindeki resim ve kabartmalar da bu gr destekler. Sz konusu betimlemelerde, boann ldrlmesinin ardndan "el skan" Mithra ile
Sol'u, birlikte yemek yerlerken grrz. Bu ziyafetin masas, boann gv-

desidir, yani, yeryznn bitki rts; meyveleri, sebzeleri ve tahlyla btn canllar doyuran ilahi sofra. Mithra kltnn ayin nitelii tayan "komn yemei" de, sz konusu ilahi ana gnderme yapar; yeler ve

inisiyelerin dzenli olarak yineledikleri bu kutsal ritelde boann bedeni-

ni simgelemek zere ekmek yenir, kann simgelemek iinse arap iilir. 278
Sz konusu komn yemekleri, Mithra tapnaklarnda "gnee adanm kut-

sal gn" olan pazar gnleri gerekletiriliyordu ki, ileride yine deineceimiz gibi bu ayin ve toplantlar, Hristiyan Kilisesi tarafndan btnyle ithal edilecekti.

ou Mithra tapnanda, btn bunlar olup bittikten sonra Sol ve

Mithra'nn birlikte "Gne Arabas"na binerek gkyzne ykseldiklerini

gsteren kabartma resimler de grrz. Hani u, Phaethonun alp kullan-

mak istedii ve dnya zerinde felaketlere yol atktan sonra kendi lmne de neden olan nl araba. Robert Turcan, tapnak kabartmalarnda

Phaethon mitine gnderme yapan sahnelerin de yer aldn anmsattktan

sonra, Apollon'un nihai bir "dntrc" olarak grldn ve Mithra

mritlerinin "dnyann periyodik olarak 'gksel ate' tarafndan yakldna inandklarn" sylyor. 279
278
279

Marteen J. Vermaseren, "Mithriaca", s: 81

Robert Turcan, a.g.e, s: 230

Franz Cumont da, Dieburgdaki bir Mithra tapnanda bulunan CIMRM

1247 kod numaral kabartmaya dikkat ektikten sonra Phaethon mitinin

btnyle Mithra klt tarafndan benimsendii yorumunu yapyor ama
bunu Zerdt dinine bal bir Pers eskatolojisiyle balantl grmekten de

vazgemiyor. 280 Maarten Vermaseren ise, "ieburg kabartmas, Mithrann

-tpk Phaethon gibi- kyamet gnnn hazrlaycs olarak grldn

ortaya koymaktadr" diyor. 281 Masumane astronomik veriler zerinden

yrmeyi yeleyen David Ulanseye greyse Phaethon ile Mithra klt ara-

sndaki iliki, "Mithra'nn astronomik alar deitirdii inancnn" bir

gstergesi. 282

Ancak, uzmanlarn bu deerlendirmeleri yaparken, iki nemli noktay

gzden kardklarna tank oluyoruz. Birincisi, Phaethon mitiyle Sibyl ge-

lenei ve "Anadolu Tanra Klt" arasndaki yakn balantlar, kincisi de,

Phaethon mitinin sradan bir "kyamet hikyesi" olmayp, belirgin biimde

kozmik dnglere balanan karakteristikleri. "Gne arabas"n kullanma-

ya kalkarak yeryznde dehet verici sahneler yaanmasna neden olan

Phaethon ile ilgili hikye, metaforlar kullanarak belli bir kozmik olguya

dikkat ekiyordu ve bu yalnzca "ykm" ya da "kyamet" anlamna gelen bir

gksel deiim ya da hareketlilik deildi Mithra inancna gre. Yenilenen

yaam ve kimi "feda edilen paralar" araclyla yeni yaratm ve dzen-

lemelerin gereklemesini simgeliyordu. Tpk, Mithrann boay ldrrken kendinden bir paray feda edip, yeryznde yaam yaratmas; ben-

zeri biimde Apollonun, olu Phaethondan vazgemek zorunda kalmas;

Babil mitlerinde Mardukun "gksel sava"ta Tiamat' paralara ayrdktan

sonra kendi kann da dkerek yeryznde yaam balatmas; yani bir ykm ya da lmn, yeni bir yaratm ya da deiime kap amas gibi.

Albert de Jong, a.g.e, s: 36

Maarten J. Vermaseren, "Mithras: The Secret God", s: 171
282 David Ulansey, a.g.e, s: 120
280
281

Aamalar ve Dereceler
Mithra klt, yelerini titizlikle, ince eleyip sk dokuyarak seiyordu:

ye aday, inisiye edilmeyi hak etmek iin, her eyden nce "gvenilir" ol-

mak zorundayd. "Ustalar" huzurundaki ilk ritelle birlikte inisiyasyon ba-

lyor ve onay alan kii, "birinci derece" ile klte ilk adm atarak, ok aa-

mal bir sistemin paras oluyordu. Her bir aamann kendine ait bir ad ve

"yetkinlik derecesi" vard ve kltn gizemleri para para, ye belirli aa-

malar baaryla geride braktka aklanyordu.

"Bu kltn izleyicileri sacrati, yani 'Kutsanmlar' olarak adlandrlr-

d," diyor Prudence Jones. "nisiyasyon yedi aamadan oluuyordu ve bunlarn ilk drd -Kuzgun, Gizlenmi Kii, Sava ve Aslan- aday kltn yeli-

ine gtrrd; son aama -Pers, Gne'in Elisi ve Baba- daha yksek

derecelerdi. 283

Her aamann, kendine zg bir riteli ve mizanseni vard. Yazl belge-

lerin yok denecek kadar az olmas nedeniyle, Mithra inisiyasyonlar zeri-

ne bilgimiz olduka snrl. Ancak yine de eldeki malzeme, kltn genel yaps ve trenlerde ne kan baz temalar anlayabilmek iin yeterince
ipucu veriyor.

lk katlmdan, en st aamaya dek uzanan sre iinde yer alan yedi

basaman her birinin, farkl bir gk cismiyle simgelendiini biliyoruz.

yelie ilk adm olan Kuzgun iin Merkr; Gizlenmi Kii (baz gruplarda

"Yeni Evli" ya da "Nymphus") iin Vens; Sava iin Mars; Aslan iin Jpi-

ter; Pers iin Ay; Gne'in Elisi (Heliodromus) iin Gne ve en st basamak olan Baba iin de Satrn, gksel simge olarak belirlenmiti. 284

"Sz konusu yedi aama iin belli bir zaman limiti olup olmadn bi-

lemiyoruz," diyor Franz Cumont. "Byk olaslkla bir aceminin st aama283

284

Prudence Jones, "A History of Pagan Europe", s: 59

Robert Turcan, a.g.e, s: 235

ya gemek iin hazr olup olmadna, Babalar aralarnda grtkten sonra karar veriyorlard." 285

Kesin olarak bildiimiz tek ey, bu trenlerin btn etkileyicilii ve

ciddiyetiyle, kltn toplant merkezi olan, maara grnmne sahip yeralt tapnaklarnda yapld. Maara, Mithrann doum yeriydi; dolaysy-

la, her biri yeni bir "yaam" olarak grlen aama ve derecelere ye bu
meknlarda eriebiliyor, bir baka deyile, elde ettii yeni dereceyle birlikte "yeniden domu" oluyordu.

Kuzgun, yeralt dnyas ile tanrlar arasnda bir arac saylrd, hatta

gnein habercisi. Kltn inanna gre, Mithraya Solun talimatn ilete-

rek Boa'y kurban etmesi gerektiini syleyen de yine oydu, inisiyasyon

treninin bu ilk admnda aday ye byk olaslkla zerinde ad yazl olan

bir kuzgun maskesi takar ve kltn ileri gelenlerine iki sunma hizmetini

stlenirdi. En azndan, baz Mithra tapnaklarnda bu tr sahneleri gste-

ren kabartmalar bulunduu iin, bu konuda uzmanlar tahmin yrtebiliyor.

Gizlenmi Kii ya da Nymphus aamas iin adayn, yeni evli bir Romal

gelin klna girmesi ve kurulun karsna kmas gerekiyordu. Bu aama-

da ona yle deniyordu: "te Nymphus! Selam Nymphus, selam gen k!"

Bu srada byk olaslkla aday, elinde salonu aydnlatan bir lamba tutuyordu. Nymphus ya da nymphe, Aristo'ya gre, dnm tamamlayp, ke-

lebek olarak kozadan kmaya hazrlanan bir ara aamayd. Mithra kltnn de bu aamaya ayn mantkla baktna kuku yok. "Yeni Evli" ad,
aslnda ilk acemilik aamasn atlatp, kltle gerek tankln yaamaya

henz baladn vurguluyordu byk olaslkla. Bu aamaya verilen dier

ad, "Gizlenmi Kii" de ayn arm yaratyor. yelik aslnda yeni balyordu; "Gelin" kozadan kmt ve artk kendini gizlemeliydi.

285

Franz Cumont, a.g.e, s: 156

Sava (ya da Asker) aamasnn ritelinde, alnna boyayla birtakm

zel simgeler izilmi adaya, bir klcn ucuna yerletirilmi ta uzatlrd.

Aday eliyle, yzne doru uzatlan klc ve tac itip omuzuna doru evir-

meli ve "Benim gerek tacm Mithra'dr" demeliydi. Bunun ardndan, Savann srtna sembolik bir anta verilir ve aama tamamlanrd. Roma

ordusundaki Mithra mensubu subay ve askerlerin, kimi savalar ya da se-

ferler ncesinde alnlarna "X" biiminde bir iaret izdiklerini bu iaret

sayesinde Mithra'nn onlar koruduuna inandklarn anmsaynca, bu

aamann inisiyasyon treni daha anlalr hale geliyor: Sava aamasna

erimek, kltn "Ustalk" basamaklarnn birincisine adm atmak demekti.

Aslan aamasn, "ate elementi" ynetirdi. Ate, su elementiyle kart

olduu iin de, bu aamaya gelen adayn elleri suyla deil, bal ile ykanr ve

diline de srlen bal yardmyla arndna inanlrd. Bal burada gksel

atei, yani yeryzne ilahi yaam getiren evrensel unsuru simgelerdi.
Aday tren srasnda bir aslan maskesi takar ve atee dayankllk testlerini
getikten sonra bu aamaya terfi ederdi.

Pers aamasndaki adayn da elleri balla ykanrd ama o bu trende

"meyvelerin bekisi" roln stlenirdi. Boann kan, Ay araclyla yer-

yzne demi ve bitki rtsn, meyveleri oluturmutu. Bu nedenle

Mithra kimi kabartmalarda meyve getiren ve ii dolu meyve sepetleri tayan bir tanr kimliiyle de betimlenirdi. Bu trende aday, bana bir Frigya
bal takard.

Gne'in Elisi aamasyla ilgili olarak elimizde fazla bilgi yok. Ancak

bu trenin simgesel unsurlar olarak, gnei temsil eden bir meale ve bir

krba kullanldn gsteren betimlemelere rastlyoruz. En st derecede

yer alan Baba aamasna geite de aday, bana zeri zengin ilemeler ve

desenlerle kapl byk bir Frigya apkas (Mithra gibi) takard. Heliodro-

mus ve Baba, Mithra ile gne arasndaki ilikinin bir yansmas gibiydi ve
yaratc tanrsalln simgesi olarak Mithrann, gneten hiyerarik olarak

daha stte yer aldn gsteriyordu. Heliosu, bir dizini yere koyup eile-

rek Mithray selamlarken betimleyen kabartmalarda da ayn havay gryoruz.

Ksacas, Mithraclk, gnei merkez alan bir kltt ama bazen yanl

deerlendirildii gibi, bir "gne tapnm" deildi. En byk ilahi g, evrenin yaratc gcyd; yaamn kayna olan , yani gnei o getirmiti.

Gne onun bir paras, evrene bir armaanyd ama tek bana "en byk

tanr" deildi. Aslnda kltn Roma'daki tam ad da bu durumu aka vurguluyordu: Cukores Solus Invictus Mithrae; yani, "Mithrann Yenilmez (Fet-

hedilemez) Gne Klt". Buradaki kullanmnda Sol'un, fiziksel varlk ola-

rak gnein kendisini deil, onu yneten gc ve genelde "iyiliin n"

anlattna dikkat etmek gerek.

Tapnm nesnesi haline getirilen unsur, gnein fiziksel bedeni deil,

tad ve ilettii, yaam veren kt; tpk Msr'da Rann gnein kendisi

deil, salad "yaratc n" efendisi olmas ya da Apollonun bizzat gne deil, "gnein arabasn" yneten gksel efendi kimliiyle anlmas

gibi. Bir gksel nesne olarak gne, "fethedilebilirdi"; sk aralklarla ger-

ekleen tutulmalar, bu "fetih ilemi"ni ieriyordu zaten. Ama tpk Ra ya

da Apollon gibi, Sol Invictus Mithra da asla fethedilemezdi; nk onun,

snrlar belirlenmi bir fiziksel varl yoktu. O, evrenin ve yaratc gcn
ta kendisiydi; gnese, onun "Her eyi gren gz".

Roma'da Mithra klt, yine yanl deerlendirildii gibi dou eyaletle-

rinde deil, talya yarmadasnda yaygnlamaya balad, ilk tapnaklar gney kentlerinde ina edilirken, Sicilya, Campania (Cumae kenti bata olmak

zere) ve Capri adasnda hzl bir rgtlenme yaand. Ksa bir sre iinde
Mithra gruplar Etruria, Roma kenti ve Galya'nn gney blgelerine doru

yaylp oalmaya baladlar. Bir sre sonra da, kalabalk lejyonlarn bu-

lunduu Kartaca kylarnda, yelerini ounlukla subaylarn oluturduu

"loca"lar kuruldu. Henz ikinci yzylda, batda berik yarmadas ve Fas'a,

douda da Tuna kylar ve Trakya'ya dek imparatorluk snrlar iindeki

hemen her kentte birer Mithraea ina edilmi ve ye gruplar oluturulmutu.

"Dou kkenli dier dinlerin aksine, Mithra ayinleri kamuya ak de-

ildi," diye anmsatyor Robert Turcan. "insanlar Attis ya da sis onuruna

dzenlenen festivallerde, inisiye olmalarna ya da rahiplik sistemine katl-

malarna gerek olmakszn yer alabilirlerdi. Kybele'nin ya da Msr tanrlarnn tapnaklar, inanszlar uzak tutmak zere birer duvarla evrelenmi

olsa bile, kentlerde dier kutsal binalarla yan yana dururlard. Adak ya da

inisiyasyon amal belli ayinler, buralarda rahipler tarafndan gizlice uygulanrd. Ama ibadetin byk blm kamuya akt [...] Mithra'clar da im-

paratorluun ve imparatorun gvenlii iin dua ediyorlard ama ayinleri

gizliydi." 286

Bu grnt, hzla yaygnlamalarna ve tannmaya balamalarna kar-

n onlara "marjinal" bir hava vererek, zerlerinde youn kuku bulutlar-

nn dolamasna neden oluyordu, imparatorluk iindeki g odaklar, zellikle nfuzlu kiileri etkisi altna alan bu kltn salam admlarla

ykseliinden olduka huzursuzdu ama Mithra gruplarnn nne bir set

ekilemiyordu, nk yeleri arasnda ordunun tannm ve saygn subaylar, baarl komutanlar ve st dzey baz kamu grevlileri yer alyordu.
Fraternis, bu kez iini iyice salama alma benziyordu, bir baka deyile.

nc yzyl sonlarna gelindiinde, Mithra klt nihayet imparator-

luk katna dek uzanmay baard. 270 ylnda iktidara gelen Aurelianus, be
yllk ynetimi boyunca, evresindeki Mithra mensubu subay ve komutanlarn da etkisiyle, klte sempatiyle yaklat. Ne var ki, aslnda tam olarak

Mithra'nn neyi simgelediini kavrayamam ve bunun zerinde de ok

durmamt ve bir tr "gne tapnm"na yaknlk duyduunu sanyordu.

Resmi imparatorluk kltnn Apollon'u fetiletirip gnein fiziksel varlna indirgedii ve imparatorun da "lkenin gnei" olduu dncesini
savunduu anmsandnda, Aurelianus'un klte bu bakla yaklamasnda

286

Robert Turcan, a.g.e, s. 216

pek de artc bir yan yok. Fraternis asndansa, imparatorun neyi ne ka-

dar anlad hibir nem tamyordu elbette. Aurelianus dnemi boyunca

"Baba"lar, "saray desteiyle ykseli" olanandan yararlanmaya alt.

"Aurelianus, 273 ylnda Palmyra kraliesi Zenobia'y yenilgiye urat-

masn gnein ona saladna inanmt ve ayn yl, ok ksa bir sre son-

ra, en byk gksel ilahi g olduuna inand tanr iin byk bir tapnak

ina etti. Gne, imparatorluun evrensel tanrs ilan edildi ve Aurelianus,

Sol Invictus kltn, resmi klt statsne ykselterek bir gne-tanr tektanrcl oluturmaya alt. Aurelianusun gne-tanr dini, Mithra dini
deildi ama Mithraizm'in izleyicileri, Mithra'nn gne ile olan balantsndan yararlandlar." 287

Siyasi anlamda bu, imparatorluk iinde arla sahip bir asker-

brokrat kadrosu yetitirmi olan Fraternis iin azmsanamayacak bir za-

ferdi, nk devlet kademelerinde elinde tuttuu g merkezlerine bir de

rahipler grubu ekleniyordu imdi. Aurelianus, klt resmiletirdikten son-

ra, Mithra rahipleri iin bir de kurul (college) oluturmu ve Pontifices Solis

adn alan bu grubu Romann resmi ruhani yneticileri arasnda ayrcalkl

bir noktaya getirmiti. Eski gcn ve prestijini oktan yitirip devlet yne-

ticileri elinde bir formaliteye dnen Sibylline Kurulu yerine, imdi resmi

g kazanan bir baka saygn rahip grubu denetim altna alnabilirdi. Her
ne kadar Aurelianus'un tasarlad Pontifices Solis, Mithra kltnden farkl
bir ruhani kurul gibi grnse de, ordu ve brokratlar arasnda kilit nokta-

lar elinde tutan Fraternis iin, bu "mevziyi" kazanp denetlemek hi g

olmayacakt.

Kltn ilk gnlerden itibaren Mithra'nn doum gn olarak kutlad

25 Aralk tarihi, bu tarihten itibaren Natalis Solis Invicti adyla Roma'nn

resmi bayramlar arasna girdi. Howard Snider, "Tarihsel olarak bu, gne-

in geri dnnn belirginletii ve yeryznn, yaamn yenilenmesinin

onayland gnd," diyor, bayramn K Gndnm'ne denk geldiini

287

Antonia Tripolitis, "Religions of the Hellenistic-Roman Age", s: 57

anmsatrken: "Bu kutlama yalnzca ylda bir kez deil, 'Gne'in Gnnde
[Pazar - Sunday] her hafta yinelenirdi." 288

Benzeri biimde, Mithra'nn kendinden bir paray (Boa) feda ederek

yaam ve yeryzn kurtard "Dirili" bayram da, ilkbahar ekinoksunu

izleyen pazar gnleri kutlanmaya balad. Ksacas, asker kkenli bir aile-

den gelen Aurelianus, bilerek ya da bilmeyerek, iktidara geldikten hemen

sonra, "asker-brokrat klt" olarak beliren Mithra inancn imparatorluk
iinde resmi bir statye ykseltmi oldu. Bir anlamda, kendisinden nceki

Severus hanedannn brakt, ekonomik olarak kntye girmi; spanya, Galya ve Balkanlar'da barbar saldrlar yznden ypranm ve otorite-

sini yitirmeye balam; giderek kozmopolit bir grnm almakta olan ve

yoksullaan halk mutsuz hale gelmi Roma'y dikkate deer askeri hamle-

ler ve baarlarla ayaa kaldrdktan sonra, moral ve g tazelemesini salayacak "manevi" bir adm daha atmt: Sol Invictus, yani "Fethedilemeyen
Gne", imparatorluun grkemli koruyucusu olarak btn eyaletlerdeki

askeri birliklere ve halka, Romann ba edilmez gcn vurgulayarak moral pompalayacakt. Claudius hanedannn sona ermesinden itibaren yava

yava prestijini yitiren Emperyal Klt glgede kalrken, devletin kilit nok-

talarndaki asker ve brokrat yneticileri yanna eken Mithra klt hzl

bir ykseli yayordu.

Ne var ki, iktidar ok da uzun srmeyen Aurelianus'tan sonra impara-

torluk yine skntl gnler yaamaya balad. Her eyden nce, grnrdeki lks tketim artna ve egemen snfn yaam standartlarndaki belirgin

ykselie ramen, Roma ekonomisi krizden bir trl kurtulamyordu.

Cumhuriyet dneminde, arlkl olarak pleb politikalar ve sivil toplum

rgtlenmelerinin yaratt bask unsuruyla, zengin toprak sahipleri ve te-

fecilerle halk kitleleri arasndaki gelir dalm makasnn almas ya da en

azndan uurumun bymesi, bir lde engellenebilmiti. Ama imparatorluk dneminin merkeziyeti despotik politikalar, muhalif sesleri sus-

288

Howard M. Snider, a.g.e, s: 122, keli parantez bana ait

turma yolunda giderek kalc yasal dzenlemeler ve uygulamalar st ste

ydka, ekonomik yaamda tekelci bymenin durdurulmas iyiden iyiye

gleti. Bir zamanlar, kiilerin elindeki toplam ekilebilir toprak miktarn

belli snrlarda tutmaya alan Cumhuriyet yasalar oktan unutulmu;

"tarm efendileri" nlerinde set tanmakszn servetlerini bytmeye balamlard.

Bir kurum olarak klelik, azat sistemi ve krsal kesimdeki zgr kyl-

lerin hzla tarm iilerine dnmesi nedeniyle zlme aamasndayd

ama bunun yerini, byk toprak sahiplerine ait tarm iletmelerinde are-

sizlikten tr neredeyse boaz tokluuna almak durumunda kalan "kolonlar" almaya balamt. yiden iyiye kozmopolitleen Roma snrlar

iinde, birlie sonradan fetih ya da balaklk yoluyla entegre edilmi "ya-

banc" kavimlerin bey, ef ya da komutanlarn da ieren, gl bir toprak

sahipleri aristokrasisi beliriyordu yava yava.

Belki ekonomi yalnzca tarma ve toprak mlkiyetine dayal olmaktan

kurtarlsa, bu dnmn yarataca olumsuz sonularn nne belli

oranda geilebilirdi. Ama Roma egemen snf bu basit ve kolay servet

edinme (ya da bytme) yntemini ylesine benimsemiti ki, kentlerdeki

ekonomik yap giderek zayflyordu. Ticaret, liman olan belli kentlerde,

ksmen baaryla yrtlebiliyor gibi grnse de ou yerleim merkezin-

de Augustus dnemine oranla iyiden iyiye zayflamt. Zanaat ve retim,

meslek birliklerine uygulanan basklar ve serbest zanaatkrlarn iinde

bulunduklar olumsuz ekonomik koullar nedeniyle giderek gten d-

yor; iliklerini kapatanlar, krsal kesime yerleerek bir toprak beyinin ya-

nnda tarm iisi olmay yelemek durumunda kalyorlard. Denebilir ki,

kentlerdeki ekonomik etkinlik, neredeyse btnyle, tefecilikle snrlyd.
Kentli nfus, i olanaklarnn yava yava azalmas ve kentlerin ekonomik

anlamda ekiciliini yitirmesiyle birlikte, taraya g edip "kolon"lara dnmeye balyordu.

ktidarlarn ve imparatorlarn nnde "muhalefet" anlamndaki hemen

tek g, ordunun radikal ve aydn subay gruplaryd; bir baka deyile Fraternisin darbeci kanadn oluturan ve asker-brokrat kademelerinde

Mithra kltn birletirici bir rgtsel g olarak kullanan, bir tr "devlet

muhafzlar" topluluuydu. Ne var ki, ikinci ve nc yzyllar boyunca bu

askeri unsurlar yalnzca istedikleri zaman ayaklanma rgtleyip, impara-

tor deitirmekle ve iktidar denetlemenin "manevi hazz" ile yetinmemi-

ler; toprak mlkiyeti sistemi iinde kendilerine yer aarak yava yava

egemen snfn saflarnda boy gstermeye balamlard. Hemen her askeri

zaferden sonra byk komutan ve subaylara, tarma elverili toprak para-

lar ve onu ileyecek kolonlar, yani topraksz yoksul kyller "hediye" edi-

liyordu. Yksek noktalardaki brokratlar da bu servet paylamndan na-

siplerini alyorlard tabii; nk, aslna baklrsa "Byk Roma"nn

askerlerini ve saylar giderek artmakta olan brokrasi mensuplarn bes-

leyecek ekonomik gc yoktu ve srekli parann deeri drlyordu.

Toprak tahsisi, bir tr "sus pay" ve ganimet paylamyd.

Ancak, ekonomik karlara bal bu yozlama, ordunun disiplinini ve

st kademelerin birliini byk oranda zayflatmt. Hemen her byk i

alkantnn ardndan, eyaletlerdeki askeri birlikler, kendi generallerini imparator ilan etmeye balamlard ve zellikle nfusun yabanc gler ve

barbar kkenli askeri birlikler nedeniyle iyice kozmopolitletii Bat blgelerinde, her biri byk toprak beylerine dnmeye balayan komutanlar,

sk sk merkezi otoriteye kafa tutuyorlard. Cumhuriyetin kne yol

aan i sava ve kargaalar, bir sre varln koruyabilen Pax Romanann

ardndan, geri dnm gibiydi.

nc yz yl sonunda iktidar ele geiren Diocletianus, i btnlk

ve istikrardan uzaklam, ekonomik anlamda ciddi sarsntlar yaayan,

yozlamalara teslim olmu bylesi bir Roma'nn imparatoru olarak bulmutu kendini. Tek arenin, evrensel "Romal ruhu"nu yeniden glendirmek olduunu dnyor ve bunu salayacak aralarn en gls olarak,

"din birlii"ni gryordu. Augustus'tan itibaren iktidara gelen imparator-

lar Emperyal Klt' nemsemilerdi ama hibiri, Roma topraklarnn btnne egemen olacak tek bir inan sistemini biimlendirmeye almamlard. Devletin geleneklerine aykryd her eyden nce bu; Roma,

"resmi tanrlar"n el stnde tutulduu ama dier inan ve dinlere yaama

serbestisi tanyan; tapnm bireylerin kendi tercihlerine brakan bir devlet

anlayna sahipti.

Diocletianus, ilkin Emperyal Klt' eski saygnlna kavuturmaya a-

lt. Ardndan, bir tr reform giriimine bavurarak, kurulutan beri Ro-

ma'nn byk tanrs kabul edilen Jpiter'e, lkedeki btn inan kltlerinin ve dini gruplarn sayg gsterip, ballk bildirmelerini istedi. Dier

dinleri yasaklamaya almyordu ama "Atalarn Dini"ni Roma manevi ya-

amnn en stne yerletirmeyi amalyordu. Bunun, Romallk duygusunun gelimesi iin vazgeilmez n koul olduuna inanmt.

Giriimleri, ounlukla muhalefetle karlamad. Roma snrlar iin-

deki dinsel gruplar ve tapnak erbab, varlklarna ve ibadetlerine karmama gvencesi veren imparatorun suyuna giderek, Emperyal Klt'e ve
Jpiter'e ballklarn, sayglarn sundular. Ancak tek istisna, ikinci yzyl

ortalarndan itibaren imparatorluun eitli eyaletlerinde kendi cemaatlerini kurmaya balayan Hristiyan gruplaryd. Devletin dini kurumlarn ve

tanrlarn kabullenmeme yolunda gsterdikleri kararl ve srarl direni,

Diocletianusu ilkin artt, ardndan da denetlenemez bir fke ve cezalandrma histerisine yneltti. 303 ylnda dzenlenen drt ayr operasyonla,

lkedeki tm Hristiyan gruplar zerinde iddetli bir "kouturma terr"

balatlyordu. Bacchanalia Olay'ndan sonra, Roma tarihinde bir dinsel
gruba yneltilmi ikinci byk resmi operasyondu bu.

Aa yukar ayn dnemlerde Diocletianus, ordu iindeki dalgalanma-

lara son verip, birlii salamaya ve Augustus dnemindeki gibi imparatorlua bal bir askeri rgtlenme oluturmaya ynelik abalara giriti. Ama

bunun iin, ilkin talya'nn kuzeyinde ve Tuna kylarnda alabildiine yo-

unlaan yabanc kavimlerin akn ve yamalarn durdurmas; baarl bir

komutan olarak tm askeri birlikler zerinde etki yaratmas gerekiyordu.

Romada allm olduu zere bir tr askeri darbeyle iktidar ele geiren
Diocletianus, Illirya kkenli, baarl bir askerdi ve zellikle imparatorluun dou eyaletlerinde ve Balkanlar'da yaanan babozukluun, karmaann nedenlerini yakndan biliyordu.

"Fazla yontulmam, kt bilgili bir kiiydi," diyor Server Tanilli. "Askeri

hiyerarinin btn derecelerini trmanmt. Selefi Numerien ldrldkten sonra, Dou ordusunun yksek rtbeli subaylarnca imparator yapl-

mt. Rakibi Aper'i de kendi elleriyle ldrd, n plana savunma ve rgt-

lenmeyi alarak, imparatorluun idaresi ve yeniden kuruluuyla ilgili en

karmak sorunlar, kaba izgileriyle de olsa, askerce bir doruluk ve usta-

lkla zd." 289

ktidara geldii andan itibaren yaptklar izlendiinde, zellikle onu

imparatorlua tayan Mithra klt yesi askeri gruplarn destei dikkate

alndnda, Roma tarihinin bu son istikrarl restorasyon dnemine imza
atan Diocletianus'un ardnda Fraternisin rol de daha belirgin hale geliyor. Birok tarihinin zerinde birletii gibi Diocletianus, iyi bir askerdi

ama devlet ynetimi, kurumlama ve rgtlenme zerine ne bilgisi ne de

deneyimi vard. Oysa onun dneminde yaplan hamleler yalnzca askeri

baarlarla snrl kalmam, ynetsel anlamda olduka kritik kararlar al-

np, devlet kademelerinde ciddi dzenlemelere gidilmiti.

lk gnden itibaren imparatorun sa kolu olarak grev yapan ve nem-

li askeri baarlara imza atan, yardmcs Maximianus da siyasi anlamda

olduka bilgisiz ve deneyimsiz bir yneticiydi. Stepnen Williams, Maximianus'un iyi bir komutan ve salam karaktere sahip sadk bir dost kimliiyle

imparatorun yannda yer aldn ama "ufkunun sava alanlar, zaferler ve

askeri dzenle snrl olduunu" sylyor. 290 O halde Diocletianus'un ger289

290

Server Tanilli, a.g.e, s: 611

Stephen Williams, "Diocletian and the Roman Recovery", s: 44

ekletirdii byk "reorganizasyon" hamlesinde lojistik destei kim vermi olabilirdi?

mparator, "lider modeli" olarak kendisi gibi Illiryal baarl bir komu-

tanken iktidar ele geiren ve zellikle Gotlar, Cermenler ve Vandallara

kar kazand zaferlerle Roma'nn snr gvenliini salayan Aurelianus'u

semiti. Dolaysyla, Emperyal Klt ve Jpiter tapnmn yeniden ycelt-

meye alrken bile, akl bir yandan da Auelianus'un yaam boyunca bal
kald Sol Invictus'un koruyucu gcndeydi. Onu imparatorlua tayan

subaylarn ve sonradan setii kurmay takmnn iinde, ok sayda etkin

Mithra yesi bulunuyordu. O halde, eer iin iinde Fraternis parma var-

sa, ynetimde gerekletirecei reform ile birlikte, "Fethedilmez Gne"in

de yeniden resmi kltlerin en by statsne getirilmesi beklenebilirdi.

Aslna baklrsa, gelimeler tam da byle bir seyir izledi. Diocletianus,

lkin imparatorluun ynetim sistemine kalc bir deiiklik getirdi: Yne-

tim tek kiinin elinde olmayacak; basit bir hiyerariyi koruyarak, iki kii
tarafndan paylalacakt. Yani, tpk eski Cumhuriyet rejiminin konsllk

sisteminde olduu gibi. Bu iki yneticilik makamna "Augustus" unvann

getirdi ve kendisiyle birlikte, yardmcs Maximianus'u da bu unvanla onurlandrd. Ardndan, olduka radikal bir ynetsel dzenlemeye gitti: Snrlar

olduka byyen imparatorluu niter yap iinde tutmaya, tek bir imparatorun gcnn yetmeyeceine ikna olmu grnyordu, zellikle de, do-

u ve bat eyaletleri arasndaki "sosyal ve siyasi doku fark"nn, iki paral

ama bir biimde koordine edilmi bir ynetim sistemi gerektirdiini d-

nyordu. ktidara geldii andan itibaren douya ayr bir nem vermi ve

Romada bile oturmayp, kendine merkez olarak znik'i semiti zaten.

Bunlardan yola karak, devlet tarihinde ilk kez, "Dou Roma" ve "Bat Roma" kavramlarn gndeme getirdi ve Maximianus'u Bat'nn, kendini de
Dou'nun "Augustus"u ilan etti. Herhangi bir anlamazlk durumunda, o
szn ettiimiz basit hiyerariye bal olarak son sz syleme yetkisi,

Diocletianusun elinde olacakt.

mparator bununla da yetinmedi Augustus'un lmnden itibaren

Roma'da byk alkant ve kargaalara neden olan "veliaht sorunu"nu ke-

sin zme kavuturmak istedi. Bundan byle, her iki imparator, greve

baladktan sonra kendilerine birer "Caesar" seip onlar prens iln edecekler ve bylece lmlerinden (ya da ya haddine bal yirmi yllk grev
sresinin dolmasndan) sonra ynetime kimin geleceine ilikin karmaa

yaanmasnn nne geeceklerdi. Caesar olarak seilen prensler de, Augustus unvann alarak imparatorlua ykseldiklerinde, ilk i olarak yeni
birer Caesar belirleyeceklerdi. Gen prensler yalnzca birer "iktidar varisi"

olarak ynetim dnemlerinin gelmesini beklemeyecek, bu sre iinde iki

farkl eyaleti de "imparator temsilcisi" sfatyla yneteceklerdi.

"Tetrari" (Drtl Ynetim) ad verilen bu sistemle emperyal gc b-

tn eyaletlerde baskn klmay hedefleyen Diocletianus, "drt rakam" ile

ilgili bir saplant da gelitirmiti grne baklrsa. "Drt mevsim, drt

temel element, drt kta olduu gibi, drt de yneticinin olmas ayn dere-

cede doal kabul edilmeliydi." 291 Bu, Roma imparatorluunun, dnyann

drt kesine egemen oluunu da simgelemekteydi ona gre.

Bylece, 293 ylnn Mart aynda Maiximianus, Viyanada resmi bir

aklama yaparak, eski Dalmaya valisi ve bandan itibaren Diocletia-

nus'un en byk destekilerinden biri olan Marcus Flavius Constantiusu

kendi setii Caesar olarak iln etti. Ayn anda Diocletianus da Sirmium'da

yapt bir aklamayla, yakn dostu ve destekisi, yldz Aurelianus dneminde parlayan baarl ve deneyimli komutan Gaius Galerius'u Caesar unvanyla onurlandrd. Her iki gen prens de ordunun Mithra kltne bal
radikal reformcu subaylar arasndaydlar.

Eer imparatora lojistik destek veren akl hocalar Mithra yesi idiler-

se, niin ilk gnden itibaren, tpk "rol modeli" olarak seilen Aurelianus'un

yapt gibi Sol Invictus yceltilmedi de Jpiter en byk resmi tanr ilan

edildi? Bu nokta, ok ak ve net deil; ancak karar alma srelerinde Dioc291

Stephen Williams, a.g.e, s: 64

letianus'un kafasnn kark olduu ve izledii izginin deiken bir rota

uzantsnda yalpalad sylenebilir. En azndan ilk yllarnda, kendisi de
Mithra kltnn derin etkisi altnda bulunmasna karn, Romann eski
geleneksel tanrlarn yceltmeyi "Altn a'a dn" iin gerekli bir strate-

ji olarak deerlendirmiti. mparatorluun geni snrlar iinde birbirin-

den farkl ok sayda yerel klt ve din olmasna anlayla yaklayordu ama

bu hogrs, hepsinin birbirlerinin yaam haklarna sayg duymas ve

Roma'nn geleneksel tanrlarn kabul etmeleri kouluna balyd.

Kendilerininki dnda tm inanlar "putperestlik" ve "kfirlik" ile su-

layan, imparatorluun tanrlarna sayg gstermeyi reddeden ve bu konuda olduka srarl ve inat davranan Hristiyan gruplar, Diocletianus'un ga-

zabna bu nedenle uramlard zaten. Hristiyan tarihilerin "Byk

Kouturma" olarak adlandrdklar dnem dnda, hem kendisi hem de

yardmcs Maximilianus, btn yerel klt ve dinlere ayn mesafede dur-

maya alm, farkl eyaletleri gezdike o blgelerin tanrlar iin tapnaklar ina ettirmi ve hogry elden brakmamt, imparatorluk iinde

varln srdren kltlerden herhangi birini dierlerinin zerine karp

resmi statye kavuturmann, bu tarafszl glgeleyerek, i btnle za-

rar verebileceinden endie ediyordu. Jpiter'i semesinin nedeni de buy-

du zaten. Roma geleneinin en eski tanrs, imparatorluun egemen olduu

tm blgelerde "ortak bir miras" duygusunu pekitirecekti.

"Diocletianus'un gereksinim duyduu ey bir ilahiyat devrimi deil,

yalnzca genel kabul gren senaryoda bir deiiklie giderek, Sol Invictus
yerine Jpiter'i en yksek konuma yerletirmekti," diyor Stephen Williams.

"Jpiter'in heykeli Nicomedia yaknlarndaki tepede ve Roma forumunda

en yksek stunun zerine yerletirildi. Ama ayn zamanda Sol da madeni
paralarda yceltildi, talya'da ona adanan bir gne tapna, Diocletianus

tarafndan ina edildi [...]" 292

292

Stephen Williams, a.g.e, s: 161

Ne var ki imparatorun direnci ok da uzun srmeyecekti. Hem "prens

olarak setii iki Caesar, hem de sa kolu durumundaki yardmcs

Maximianus, Mithra kltne mensuptular. Onu destekleyip iktidara ta-

yan, evresindeki tm subaylar da yle. stelik drdnc yzyl banda

Hristiyan gruplarna kar at kampanya srasnda Diocletianus, yann-

da bir destek grebilmek iin Mithra kltne biraz daha yaknlamt. 305
ylnda, yirmi yllk iktidar sresini doldurduu iin, biraz da sonraki imparatorlara rnek oluturmak zere, kendini emekliye ayrarak grevden

uzaklat, aynsn Maximianus'tan da istedi. Bylece Galerius ve Constantius yeni Augustuslar olarak ynetimi stlenecek, ardndan da iki yeni Caesar daha prenslik konumuna getirilecekti.

Diocletianus bu noktada otoriter gcn kulland ve yeni prensler iin

yalnzca Galeriusun fikrini ald, Maximianus ve Constantius'a danmaya

gerek grmedi. Ynetimin "babadan oula" yetki devredilen bir klasik mo-

nari grnmne brnmesini istemedii iin, Maximianus'un olu

Maxentius ve Constantiusun olu Constantinei devre d brakt bu se-

imlerde. Yeni Caesar'lar olarak Panonial (Macaristan) bir subay olan Severus'u ve Galeriusun yeeni Maximinus'u belirledi. 293 Tetrarinin ba

olan imparatorun karar elbette tartlmayacakt; ama oluyla ilgili planlar olan Constantius, bu seimden hi honut deildi.

Diocletianus ve Maximianus trenle grevi yeni Augustus'lara brak-

tktan sonra, birer "sade" vatanda kimliiyle perde gerisine ekildiler. En

azndan, grnt byleydi. Eyalet ve blge paylamlar belirlendi, Constantius Britanya ve Galyann yan sra spanyadan da sorumlu olurken,

Balkanlar ve Anadoluyu Galerius ald. Yeni Caesarlardan Severus'a Kuzey

Afrika ve talya verildi, Maximinus'a da Suriye ve dier dou eyaletleri kald.

Ancak, her ey grnd gibi sorunsuz yrmeyecekti. Constantius

daha greve balar balamaz, olu Constantine'i kendisine yardmc olmak

293

Hans A. Pohlsander, "The Emperor Constantine", s: 14

zere, Galeriusun da gnlsz onayn aldktan sonra (aslnda biraz da oldubittiye getirerek) yanna ard. Aradan henz yalnzca bir yl gemiti

ki, 306 ylnn Temmuz aynda Constantius York kentinde ld. Kendisine

bal askeri birlikler, daha Romadaki yetkililer ne olduunu anlayamadan,

olu Constantinei yeni Augustus ilan ettiklerinde, ortalk birden kart.

Galerius, belirlenen sistem ve kurallar gerei, bu konuma gelmesi gereken

kiinin Severus olduunu, ama eer istiyorsa kendisine Caesar'lk verilebileceini bildirerek bir orta yol buldu, uzlama salad.

Btn gstergelerin frtna ncesi sessizlii iaret ettiini fark eden ve

ardnda brakt sistemin sarslmasndan endie duyan Diocletianus, tam

da drt ynetici arasnda iktidar kavgasnn ufukta grnd bir anda ortaya kt ve duruma mdahale etti: 308 ylnn Kasm aynda, Viyana ya-

knlarndaki Carnuntumda, Maximianus ve Galeriusla birlikte, zel bir

konferans dzenlemiti eski imparator.

"Bu konferansn sonunda, bir sunak, yenilmez gne-tanr Mithra'nn

bu ynetimin koruyucusu olduunu ilan eden bir yaztla kutsand ve Car-

nuntum'daki Mithra tapna yenilendi. Bu adak, Mithra'nn, Aurelianusun

gne-tanrsnn yerini alarak Roma'nn resmi tanrs olmasn salad. Bu

dnemde Mithraizm doruktayd ve imparatorluun tek dini olmaya aday
grnyordu [...]" 294

Sonunda Diocletianus, yeniden ufukta beliren i sava ve kargaa teh-

likesini ortadan kaldrma yolu olarak, Galerius'a destek vermeyi ve Roma

iin tek bir "imparatorluk dini" yaratmay tasarlam ya da buna bir biimde "birileri tarafndan" ikna edilmi olmalyd. Ne var ki, iler pek de bek-

lendii gibi yrmeyecekti. O tarihten itibaren, Cumhuriyet dnemindeki

i kargaalar bile mumla aratacak; "kazanmak"tan baka hibir ilkenin,

hibir deerin nemsenmedii, kirli bir iktidar mcadelesi yaanmaya balad Romada.
294

Antonia Tripolis, a.g.e, s: 57

3. armh mparatorluu
Devlet geleneklerinin salt "kazanmak" uruna ayaklar altna alnd,

uzun, ypratc ve kanl bir iktidar mcadelesinden galip kmay baaran

Constantine, 323 ylnda Roma'nn tek egemeni olarak imparatorluk koltu-

una yerletiinde, Diocletianus'un olduka ksa mrl Tetrari projesi de

btnyle sona ermiti artk. Yeni hkmdar, yetki ve otoritenin hibir bi-

imde paylalmad bir mutlak monarinin tek zm olduuna inanyor;

eine az rastlanr bir despotizmi Roma topraklarna egemen klmaya hazrlanyordu.

Constantine ilkin, lkedeki g dengelerini ve siyasi bask unsurlarn

dikkatle gzden geirdi. On be yllk i sava srasnda bir eyi ok net olarak anlamt ki, ordu btnyle dizginlenip denetim altna alnmadka, i

kargaalarn, darbe giriimlerinin ve siyasi entrikalarn ard arkas kesilmeyecekti. Subaylarn ve nfuz sahibi brokratlarn stratejik nderliiyle

her an yeniden parlayacak bir ayaklanmann tedirginliini yaad gibi,

neredeyse bir tr "devlet iinde devlet" olmaya doru giden Fraternis'in de
hi kukusuz farkndayd.

Ancak byk ve kapsaml bir operasyona en azndan ilk yllarnda ce-

saret edemezdi; nk kendisinin de bal olduu Mithra-Sol Invictus kltnn imeklerini bir anda zerine ekeceini biliyordu. Bu nedenle, balangta admlarn dikkatli atmaya ve btn siyasi bask gruplarnn youn

etkinliklerine sahne olan Roma kentinden, mmkn olduunca uzak durmaya karar verdi. Tasarlad reorganizasyon, imparatorluun bakentini

deitirmekten balayacak radikal hamleleri gerektiriyordu. Bu nedenle

yzn douya evirdi; olduka gvenli ve stratejik bir konuma sahip olduunu dnd Byzantiumda yeni bir yaplanma hareketini balatt.

Dier yandan Constantine, drtl ynetimi lavedip mutlak monariyi

biimlendirirken, yalnzca eski imparator Diocletianus'a bal evreleri de-

il, umutsuzca Cumhuriyet'i diriltmeye abalayan tm siyasi gruplar da

btnyle karsna alarak, kendisine ynelik olarak dzenlenecek bir

"darbe giriimi" riskini fazlasyla artrdnn farkndayd. Hem evresinde

bir tr kalkan oluturup iktidarn koruyacak, hem de tasarlad mutlak

monariyi salamlatrp i btnl salayacak gcn, daha nceki im-

paratorlarn zaman zaman dnp cesaret edemedikleri bir byk ham-

leyi gerektirdiine inanyordu: Devletin tek bir "resmi din" evresinde, teokratik ilkelere gre rgtlenmesi.

Bylesi bir deiimin, devletin sekiz yz yllk gelenek ve eilimlerine

btnyle aykr olduunu daha nce grmtk. inde birok farkl halkn, dolaysyla ok sayda yerel inan ve kltn barnd Roma, manevi

yaamn liberalliini koruyarak bu topraklarn btnln salamaya a-

lmt imdiye dek. Tek bir dini benimseyip onu devletin siyasi yapsna
ve rgtlenmesine egemen klma giriimleri, byk olaslkla direnle kar-

laacakt. Constantine'in pek gvendii otoritesi ve gc, bu direnci krmaya ve tepkileri gslemeye yetecek miydi?

Sorunlar bu kadarla da kalmyordu: imparatorluk iin resmi din olma-

ya aday en byk cemaat, hi kukusuz iinde devlet ileri gelenlerinin, popler komutanlarn, generallerin ve nfuzlu brokratlarn yer ald, hatta
Constantine'in de mensubu olduu Mithra kltyd. Eer seimini bu dorultuda kullanrsa, gelebilecek tepkileri en aza indirgeyebileceinin de far-

kndayd imparator. Ama bu kez, en byk kbusu olan "darbeci general-

ler" grubunun elini glendirmi ve kendine ciddi rakip grd bir

zmrenin devlet iindeki etkinliini iyice artrm olacakt.

Sonunda, "bir tala iki ku" niteliinde, ideal zm bulduunu d-

nd: Eer yapaca hamlelerle Diocletianus'a bal gruplar karsna

alacaksa, onlarla baa kabilmek iin bir tr "taban" yaratmal ve Tetrar-

inin kurucusu eski imparatordan nefret eden bir baka kitleyi yanna almay becermeliydi. Dier yandan, eer Mithra kltnn siyasi etkinlii ve
gcn krmaya alacak, bylece askeri klikleri pasifize ederek ezmeye

alacaksa da, alternatif bir cemaatin desteini salamas gerekiyordu.

Her iki amazn da yant, ayn noktada buluuyordu artk: mparatorluk

snrlar iindeki en yaygn drt cemaatten birine sahip grnen Hristi-

yanl, devlet korumas altna alarak resmiletirmek! Eski imparatora ba-

l evreleri karsna almaya hazrlanrken, Diocletianus dneminde byk

bask ve kouturmalara urayan Hristiyanlardan daha cokulu ve daha

gvenilir bir dayanak bulabilir miydi? Ordu iindeki darbeci gruplar, en

bata da Mithra yesi Fraternis fraksiyonunu etkisiz hale getirmek iin,

daha uygun bir zm var myd?

Yeni Dine Yumuak Gei

Constantine, biraz da bu dnceyle, Hristiyan gruplarn en yaygn

olduu dou eyaletlerine arlk verme yoluna gitti. Byzantium, onun iin

daha salam ve daha gvenli bir bakent olacakt. Ancak, Anadolu topraklarnda incelemelere balar balamaz da, iini hayli zorlatracak bir sorunun farkna vard:

"Hristiyanlk" ad altnda tek bir kategoride toplanacak, homojen bir

cemaat sz konusu deildi. Yahuda'da yz yl nce muhalif Essene mezhebince balatlan bir dini hareket, egemen ruhban snf tarafndan (Roma
desteini de alarak) ezildikten sonra ilkin Galile blgesine snm; sonra

az saydaki mridin Suriye, Msr (skenderiye) ve Gneydou Anadolu

bata olmak zere imparatorluk topraklarna dalmasyla, birbirinden

alabildiine farkllaan bir mezhepler topluluuna dnmt.

Bu ayrmada, diasporadaki Yahudi cemaatlerinin desteini alma ko-

nusundaki baarszln sonucu, deiik gruplarn, gittikleri blgelerdeki

yerel inan kltlerine yaknlama abalarnn byk pay vard. Szgelimi

Ege kylarndaki kentlerde misyonerler bekledikleri ilgiyi bulamayp, stne bir de yerel halkn tepkisiyle karlanca, kendi Mesih hikyelerini

bir biimde Dionysos mitleriyle yaknlatrmaya alarak sempati toplama

yoluna gitmilerdi. Dnemin bilim ve felsefe merkezi skenderiye'deki

gruplarsa, Gnostik cemaatler ile yaknlama yolunu seerek kendi kutsal

metinlerini (gospel) oluturmulard.

Binlerce yln tanra inancnn izinin silinmedii Bat Anadolu kentle-

rinde, szgelimi Artemis'e ballyla tannan Efes'te byk tepkiyle karlanca, "Meryem Ana" figrn abartl biimde ne karmay denemi-

lerdi. Kartaca ve Sicilya'daki gruplar da ayn yolu yeleyerek, Anne'yi en az

Mesih kadar ne karan ve Magna Mater ile yaknlatran bir klt geli-

tirmilerdi. Anadolu'nun dousunda Zerdt ve Manihaizm etkisinde geliip, Pers teolojisine yaklaan bir Hristiyanlk anlay sz konusuydu.

Btn bunlardan dolay, farkl Hristiyan cemaatlerin yeleriyle gr-

en Constantine, her biri kendini "Mesihi" (Hristiyan) olarak adlandrsa

da, yerel farkllklarn ileride ciddi sorunlara yol aacan sezdi. Etkili bir

zm bulma konusunda inat bir kararlla sahip olduu iin de, dan-

manlarna btn gruplarn "ncil"lerini, ibadet geleneklerini, ritel ayrntlarn ve teolojik yaplarn inceleme talimat verdi, imparator, belirledii
resmi dini "sentetik" olarak yeniden, kendi elleriyle biimlendirecekti.

Devlet kademelerindeki Mithra yesi glerin, bu sre iinde halk

etkilemekte ne denli baarl olabileceklerinin farkndayd. Bu nedenle, dinin biimsel ilkelerini ve kutsallk anlayn elden geirirken, Mithra ve

"gne" unsurlarn ne karp, bat eyaletlerinde karlaabilecei olas

direnci azaltmak istedi. Sorun yalnzca iinde kutsal metinlerin yer ald

bir ortak derleme (ncil) oluturup, lke genelinde tek tip rgtlenmeyi

gerekletirecek tapnaklar sistemini (Kilise) yaratmakla snrl deildi;

"yazl olmayan" adet ve geleneklerin de homojen bir biim almas ve teokratik rgtlenmeyle kusursuz bir uyum sergilemesi gerekiyordu.

Daha nce de grdmz gibi, Hristiyan gruplarn Mithra kltyle

benzeen adetleri vurgulanarak ne karld; hatta bunlara yenileri eklen-

di. "Constantine'in eseri" olarak adlandrabileceimiz Roma Hristiyanlna, bu operasyon srecinde eklenen baz belirleyici unsurlar ksaca gzden geirelim imdi:

- Roma halk, iin iinde "doast" niteliklere sahip tanrsal bir figr

olmadan, herhangi bir dinin mensubu olmaya ikna edilemezdi. Dolaysyla,

ad "Kurtarc" szcnden gelen sa (Mesih), baz Yahudi kkenli grupla-

rn inand gibi "Dnyaya hkmedecek bir Yahudi Kral" ya da Gnostik

gruplarn yeledii biimiyle "Tanr sznn nesneletii bir ruh" olarak

sunulamayacakt bu durumda. Onun "insan kimlii" ancak, "Tanr'nn O-

lu" ve dolaysyla, kutsalln grnmlerinden birini temsil eden, "Tanr'nn ta kendisi" olabilirdi. Bylesi bir tanmlama, antropomorfik (insan

grnml) tanrlara kavramsal olarak aina olan Roma halklarna daha

uygun olaca gibi, Emperyal Klt'n ruhuyla da btnleecekti, (len imparatorun Tanr, onun olununsa "Tanrnn Olu" nitelemeleriyle anldn hatrlayalm.)

- skenderiyedeki gnostiklerin ya da Dou Anadolu'daki Hristiyan

gruplarn elindeki metinlerde hi deinilmeyen, ama Mithra ve Yunan gi-

zem kltlerinde sk rastlanan "bakireden doma" motifi (szgelimi Demeter'in kz Kore'nin bakireyken doum yapt ve Yl Tanrs Aion'u dnya-

ya getirdii, yaygn inanlardan biriydi 295), Mesih'in tanrsalln

vurgulamak zere yeni teolojiye entegre edildi. Ama sz konusu motifin

yalnzca Constantine editrlnde yaplm bir eklemeden ibaret olduu

da sylenemez. Yeni dini seen Yahudi gruplarnn inanlarn glendirmek amacyla, Tevrat'ta ok rabet edilen "peygamberlerce dile getirilen

kehanetlerin zaman iinde dorulanmas" unsurundan da yararlanlmt

burada. Bir baka deyile, "bakireden doma" motifi ncile (yalnzca Matta

ve Lukann metinlerine) girmiti, nk Tevrat'ta (aya 7:14) Mesih'in

byle doaca syleniyordu. 296
295
296

Joseph Campbell, "Mythic Image", s: 34

Brett Younger - Fisher Humphreys, "Fundementalism", s: 48

- Yahudi inancnda "Sabbat" (haftann kutsal gn) cumartesiydi. Ro-

ma topraklar zerindeki kimi inan kltlerinde de "Satrn'n Gn" olmas nedeniyle haftalk tapnak ayinleri cumartesi gnleri dzenlenirdi.

Ancak yeni dinde Sabbat, tpk Mithra kltnde olduu gibi, "Gnein Gn"ne, yani pazara kaydrld. En azndan, bu deiimin Constantinein

buyruuyla gerekletirildiini biliyoruz. Kilise liderlerine, "Sabbatn Yahudiler gibi cumartesi deil, Gne Tanrs'nn gn olan pazar gnleri kutlanmas" iin aka talimat vermiti. 297

- Yine bu pazar ayinlerinde Mithra tapnaklarnda bir gelenek olarak

srdrlen "komn yemei", ayn ad ve biimiyle korundu. Yeryznn

verimlilii ve yaamn kutsand Mithra ayinlerinde Boa'nn bedenini

simgelemek zere ekmek (yani verimlilik ve bereket simgesi budaydan

yaplan "kutsal ekmek") yenir, yeryzne dklp yaam oluturan, Bo-

a'nn kann simgelemek zere de arap iilirdi. Ayn ayinin, ayn simgeleri kullanarak Magna Mater (Kybele) kltnde de gerekletirildiini bili-

yoruz. Hristiyan Sabbat'nda gelenekselletirilen "komnyon yemei"nde

de ekmek "sa'nn bedenini", arap da "sa'nn kann" simgeliyordu. nk

Mithra'nn kendi benliklerinden birini feda ederek dnyaya yaam ve be-

reketi salamas gibi, sa da kendi "insan bedeni"ni feda edip kann dke-

rek, btn insanln "ruhsal kurtuluu"nu salamt.

- Mithra'ya bal askerlerin, alnlarna onun iaretini

izdiklerini bu-

nun, binlerce yldan beri ou kltrde gnei simgelemek zere kullan-

lan "X" iareti olduunu grmtk. Ayn simge, yeni sentetik inan sisteminde de kullanld; ancak, bir gne simgesi olarak deil, armha

benzerlii ne karlarak. "Tanr'nn Olu", hatta bizzat Tanr olarak nite-

lenen ilahi kiinin vahice ldrlmesinde kullanld rivayet edilen, in-

sanlk d bir ikence ve idam aracnn kutsanmasndaki gariplik, yzyllar

boyu tartlacakt. Tucker Liebermann, ha simgesinin Hristiyanla son-

radan eklendiini ve otantik bir unsur olmadn vurgularken, u ilgin

297

Craig R. Smith, "The Quest For Charisma: Christianity and Persuasion", s: 111

ayrnty veriyor: "Hem Mithra hem de Sol Invictus, ayn zamanda gne

tapnm ile balantl ha ile sembolize edilirdi ki, ilk Hristiyanlar bu ne-

denle ha yasaklamlard!" 298

- sa'y, havarilerini ve azizleri betimleyen resim ve ikonlarda, tpk

Mithra ve Roma imparatorlar iin yapld gibi, balarn arkasna birer

"gne diski" ya da "hre" yerletirildi. 299 K Gndnm ile birlikte gne-

in yeniden ykselie getii, Mithra'nn doum gn olarak kabul edilen

25 Aralk tarihiyse, sann da doum gn olarak belirlenip, gelenee ek-

lendi." 300

- Benzeri biimde, Mithra'nn Boa'y ldrd gn olarak, ilkbahar

Ekinoksu'ndan sonraki pazar gn kutlanan bayram, sann "armhtan

ge ykselii" ve "dirilii" olarak Hristiyan enlikleri arasna katld. Ba-

har kutlamalar, yalnzca Mithra'ya zg olmad gibi, ondan ok daha eskiydi elbette, imparatorluun batsnda, Magna Mater klt de dhil olmak

zere birok yerel inan sisteminde, ekinokslar bayram olarak kutlanyor-

du. Roma'nn Orta ve Kuzey Avrupa kentlerindeki halklar, balangc bilinmeyecek denli eski bir zamandan beri, doann ilkbahardaki uyann
yerel tanralar onurlandrarak kutluyorlard.

Edain McCoy, "Ostara, eski Almanyadaki Bakire Bahar Tanras'nn

adyd," diyor. "Bu bayrama adn da o vermiti. Yunanistan, Roma, Kuzey

Avrupa ve Cermen lkelerinde Ostara, ok nemli bir bayramd ve gn-

mzdeki uygulamalar da bu yaygn eski gelenekten gelmektedir." 301 Yine

kuzey ve kuzeybat lkelerinin, Roma'da da yakndan tannan bahar tanr-

as Eostre iin, her yl ekinoks zaman enlikler dzenlenirdi; Eostre, ku-

zey inanlarna gre yln yarsn yeraltnda geiren gnein yeniden yer-

Tucker Liebermann, "Soul and the Sun", s: 116

Christopher Knight - Robert Lomas, "The Miram Key", s: 79
300 Joseph Campbell, a.g.e, s: 33
301 Edain McCoy, "The Sabbats", s: 109
298
299

yzne geliini kutlamak ve dnyaya duyurmak zere, bahar balangcnda

Valhalla'nn kaplarn aard. 302

Hristiyan kltrne "Paskalya" adyla entegre edilen bayramn ou

Bat dilindeki karl da (Easter, Oster), aslnda bu tanradan geliyordu,

izler daha geriye doru srlmeye devam edildiinde ilkin Yakndounun

nl tanras Astarteye, ardndan da Babilin tar ve Smer'in nan-

nasna dek varmak mmknd. 303 Ksacas, tpk Noel gibi, Hristiyanln

ikinci nemli bayram olan Paskalya da zgn deil, bir "uyarlama"yd.

Hazrlklarn tamamlayan Constantine, 325 ylnda znikte byk bir

dini konsey toplad ve imparatorluk snrlarnn deiik blgelerinden on

iki cemaat liderini ve 230 piskoposu bir araya getirdi. Son derece kritik bir
toplantyd bu; nk imparatorluun yeni resmi dininin, yerel farkllklar

gstermeksizin her yerde ayn biimde uygulanmasn isteyen Constantine,

i tutarll salamak zere son dzelti ve uzlamalarn bu oturumlar sra-

snda gerekletirilmesini istiyordu. Bir baka deyile, "Romaya uygun ha-

le" getirilen yeni din ile ilgili tartma ve anlamazlklarn tm, znik'te

zlmek durumundayd, imparatorluk iinde Kilise rgtlenmesinin bi-

imi ve doktrinin ayrntlaryla ilgili her ayrnt, bu nl konseyde netlemeliydi.

mparatorun gl otoritesine ve konseye egemen tavrna karn, znik

oturumlar olduka tartmal geti, zellikle de, "Baba ile Oul'un aynl"

ve "sann tanrl" konularnda ciddi gr ayrlklar ve ban skenderiyeli rahip Ariusun ektii sert bir direni ortaya kt. Ancak btn toza
dumana karn, Arius dlanarak "Baba ile Oulun nitelik olarak aynl"

onayland ve Georg Ostrogorskynin deyiiyle, "Hristiyan kilisesinin amen-

ts olan inan forml ortaya kt." 304 Toplantlarn sonunda rgtlenme

ve hiyerarik yap da netleiyor ve Constantine, Roma devlet geleneklerine

Anthony F. Aveni, "The Book of the Year: A Brief History of Our Seasonal Holidays", s: 72
Richard Ailen, "Star Names Their Lore and Their Meaning: Their Lore and Meaning", s: 463
304 Georg Ostrogorsky, "Bizans Devleti Tarihi", s: 44
302
303

uygun biimde Pontifex Maximus unvann stlenerek, Kilisenin de ba

oluyordu.

Bu noktann altn dikkatle izmekte yarar var: Roma devlet yapsn-

daki en yksek ruhani lider anlamna gelen Pontifex Maximus, btn dier

dinsel kurul ve kolejlerin tek ve en yetkili yneticisiydi. Okurun hemen

anmsayaca gibi sz konusu kurullarn iinde Vesta Bakireleri, Jpiter

rahipleri, resmi khinler ve decemviri sacris faciundis, yani Sibylline kuru-

lu da yer almt hep. Constantine'in kendini Pontifex Maximus ilan etmesi,

imparatorun ne olursa olsun dini kurumlar zerindeki yetkesinden vazgemeye niyetli olmadnn gstergesi olduu kadar, bu ruhani liderliin

bir kurum olarak vasat imasndan yana tavr aldn da ortaya koyuyor.

Yani Hristiyanlk imparatorluun resmi dini haline getirilse bile, dier

dinsel kurumlarn varlklarn srdrmeye devam edecekleri ynnde bir

mesaj vererek, olas tepkileri yumuatmaya ynelik bir adm atmt Constantine. Nitekim ilevleri ve etkinlikleri son derece azalm olsa da, onun
ynetimi srasnda hem bu rahip kurullar ve kolejler, hem de lke snrlar
iindeki tapnak ve kltler, yaamaya devam etti.

Constantine, eski dinlerin inananlarna bireysel seim ve inan zgr-

l sz vermi, yeni dini kabul etmeyenlerin ibadet alkanlklarna do-

kunulmayacana ilikin gvence sunmutu. Ancak bu, politik ve "ince hesaplara" dayal bir garantiydi elbette. Edward Gibbon'a gre imparator,
ar ve temkinli admlarla yryerek oktanrl dokuyu kertme hazrlk-

lar iindeydi. 305 Yrtt adli takibat, kouturma ve getirdii ya-

saklarn, inan zgrlyle ilgisinin bulunmadna, yalnzca "yasad din

etkinliiyle" mcadele ettiine inandrmaya alyordu kitleleri, impara-

torluun resmi iddialarna gre bask, tutuklama ve yasaklamalar, yalnzca

"by, kehanet ve oklt bilimler" ile uraanlara ynelikti. Ama inan klt-

leri ve tapnaklar zerinde giderek sistematik hale gelmeye balayan bas-

klarn, artk iktidarn organik bileiminde ciddi bir paya sahip olan, devle-

305

Edward Gibbon, "The Dclin and Fail of the Roman Empire Vol I", s: 825

tin desteini btnyle arkasna alm Hristiyan Kilisesi tarafndan empoze edildii, kimse iin bir sr deildi.

Kilisenin Constantine dnemindeki rgtlenme etkinlikleri ve alma

biimlerinde, bu gizli hesaplarn izlerini grmek mmkn: Eski "resmi din"

tapnaklar yava yava Hristiyan kiliselerine dnmeye balad; ou

yerde, Jpiter rahipleri yeni dinin piskoposlar, Vesta bakireleri de Kili-

se'nin "hemire"leri haline geldi. Yani "var olan kadrolar" kk dnmlere uratld. Bu arada Kilisenin organizasyon emas, hiyerarik yaps ve
yatay rgtlenme almalarnda, btnyle Roma devletinin geleneksel

idari ve brokratik rgtlenme biimi temel alnd. Byzantium'un ad Cons-

tantinopolis olmu ve hem resmi bakent, hem de ruhani ve kltrel mer-

kez olma payesi, "imparatorun eseri" olarak grlen bu egzotik kente verilmiti. Ksacas Roma, Constantine ile birlikte yepyeni bir yola girmiti.
Bu yle bir yoldu ki, yalnzca Roma'nn deil, dnyann tarihini de ciddi
biimde etkileyecekti.

Peki, btn bunlar olup biterken, Fraternis neler yapyordu? Yeraltna

geen, kabua ekilen, Pythagoras'n ideallerini ve Sibyl geleneini yaatmak isteyen kk gruplarn izlerinin Augustus'tan itibaren kaybolmaya

baladn daha nce grmtk. Felsefeye ve mistisizme sarlan kimi eitimli idealistler, ikinci yzyldan itibaren imparatorluun deiik eyaletle-

rinde zaman zaman seslerini ykseltmeye ve varlklarn hissettirmeye

baladlar. Bunlarn iinde en dikkat ekici fraksiyonlar, gnostisizme yaknlamay yeleyen ve "Yce Varlk" (Supreme Being) kavramyla "Ana Tan-

ra" figrn yeni bir dinsel-felsefi hareket iinde yeniden formle ederek
etkinlik kazanmaya alanlard.

ine girilen yeni dnemin felsefi idealleri ya da siyasi hedefleri deil,

dinsel cokuyu ne kardn fark etmiti ou; yeni heyecan, kitleleri harekete geirebilecek yeni g, hzla dogmatik inan sistemleriyle btnleiyor, dnya bir tr "dinler a"na doru adm atyordu. skenderiye'de,
Balkanlar'da, Cebelitark'ta, Fraternis'in heterojen yaps iinden bu

rzgr yakalayabilmek iin, artk bir muhalif Yahudi mezhebi olmaktan

oktan km Hristiyan inancyla kprler kurmak isteyen gruplar da kt. Kimileri, Mesih efsanesini "Tanrsal Sz'n cisimlemesi" olarak yeniden

deerlendirmeye alt. Bu gruplarn kutsal metinlerinde Tanra, ilahi b-

tnle bal "Bilgelik" (Sophia) kimlii ile beliriyordu. Kartacal Montanus

gibi kimileriyse, yeni inan dalgasyla Kybele klt arasnda bir sentez ger-

ekletirmeye alyor ve yannda iki Magna Mater rahibesiyle eyaletleri

tek tek gezerek, etkileyici sylevler veriyordu. Ortaa tarihi boyunca bu

gruplar, sonraki blmde greceimiz gibi, "sapkn mezhepler" (heretics)

kimliiyle Hristiyan Kilisesi'nin ban epey artacaklard.

Kardelik zlp daldktan sonra iyice heterojen bir yapya kavuan

Fraternis'in, en etkili ve iddial kanad olarak izlediimiz "darbeciler" ise,

Aurelianus ile ykselie geip Diocletianus dneminde dorua ulaan g

ve prestijlerini, Constantine'in hi beklenmedik "srpriz" uygulamalaryla

yitirmeye balamann oku iindeydiler. Btnyle denetimlerinde tuttuklar ve rahata ynlendirdikleri Galeriusun yenilgisi, Sol Invictus (Mithra)

klt araclyla ele geirmek zere olduklar imparatorluk otoritesini

avularnn iinden uuruvermiti. stelik imparator, ani ve etkili bir ham-

le yaparak, mensuplar arasnda ok sayda siyasi rakiplerinin, Diocletianus kartlarnn bulunduu Hristiyan cemaatlerini, devlet korumas altna
almt.

Henz rgtlenmelerini, ilikilerini ve ordu iindeki glerini korur-

ken, bu gelimeler karsnda sessiz kalmamalar, "en iyi bildikleri yntem-

le" karlk vermeleri gerekiyordu. Askeri darbe yaparak Constantine'i devirmek ve yerine btn bu sreci tersine evirebilecek, gvendikleri bir
lideri iktidara getirmek.

Ne var ki Constantine kolay lokma deildi ve Fraternis, istedii deiim

hamlesini gerekletirebilmek iin, ynetimdeki merkeziyetilii ciddi bi-

imde glendiren ve askeri birliklerin kilit komuta kademelerinde kendine bal subaylardan olumu bir "sadk muhafzlar birlii" oluturan im-

paratorun, lmn beklemek durumunda kalacakt. stelik onun himaye-

sinde daha nce akla bile getirilemeyecek denli byk bir gce kavuan ve
bunu "gemite yaananlarn intikam" iin kullanma hrsyla yanp tutu-

an Hristiyan rgtlenmesini saf d etmek, ok da kolay grnmyordu.

Roma topraklar zerinde bir dini hareket, tarihte ilk kez bu denli byk ve
pervaszca kullanlan bir gce kavumutu.

"Constantinein temeline ilk ta koyduu devlet ile Kilisenin ittifak,

her iki tarafa da kazan salad ama ayn zamanda yeni glklerle de kar

karya brakt," diyor Ostrogorsky. "Roma-Bizans devleti, Hristiyan di-

ninde kuvvetli bir ruhsal birletirici kudret ve imparatorluk mutlakyeti de

gl bir manevi destek buldu. Kilise ise devletten zengin maddi aralar
elde etti; gerek misyonerlik etkinliinde, gerek Kilise kart akmlarla m-

cadelede devlet tarafndan desteklendi ama bu nedenle de onun vesayeti

altna girmi oldu. Kilise ile yazgsn birletirmi olan devlet ise, Kilise par-

tilerinin sonsuz anlamazlklarnn iine ekilmi oldu, inan mcadeleleri

Kilise'nin i ileri olmaktan kt. Politik motiflerle apraklatrlan bu

mcadeleler yalnzca Kilise'nin deil, ayn zamanda devlet gelimesinin de

bir paras halini aldlar." 306

Gerekten de Hristiyanlk, daha ilk gnlerden itibaren Roma devlet

yaps iin ciddi sorunlar yaratacann sinyallerini veriyordu. znik Konse-

yinde "Baba ile Oul'un ayn olmadn" savunarak sann tanrln red-

dettii iin srgne gnderilen skenderiyeli Arius, merkeze uzak eyalet-

lerde olduu kadar Anadolu iinde de yanda bulduu ve tepkiler artt

iin, geri arld. Yerine, bu kez konseyden "galip kt" varsaylan Atha-

nasius srgne gnderildi; stelik yine Constantine tarafndan. Bu ani d-

n ve Arius yanllarnn elde ettii g, imparatorluk snrlar iinde z-

nikte kabul edilen sentetik ilkelerden ok farkl inan ve ibadet

geleneklerini benimsemi, irili ufakl farkl "Mesihi" gruplar yreklendirdi ve dini tartmalar Roma topraklar zerinde giderek yaygnlamaya ve
306

Georg Ostrogorsky, a.g.e, s: 44

iddetlenmeye balad. ou kez Kilise, "sapkn" olarak niteledii mezheplerle baa kmak iin devlet gcn btn caydrcl ve iddetiyle kullanyordu.

Dier yandan, grnrdeki yapay btnle karn, tek bir kiliseden

sz etmek de pek mmkn deildi aslnda. nk Constantinopolis, Roma

ve skenderiye kiliseleri arasnda, btnyle siyasi iktidar hrsna bal
ciddi bir rekabet yaanyordu. 307 Ksacas Roma devleti, Constantine'in al-

d o ok kritik karar sonrasnda, tarihinde hi tank olmad, gelenekle-

rinde yer almayan bir "dinsel mcadeleler karmaas" iine ekilmiti.

ke Doru Adm Adm

Yaad sre boyunca, Mithra kltnden ekinmek ve bu gruplara

mensup askerlerle brokratlarn gcn krmak iin uramakla birlikte

Sol Invictusa inanmaya devam eden imparator, ancak son gnlerinde vaf-

tiz edildi ve lmek zereyken Hristiyan oldu. Byk bir Pers seferinin hazrlklar srerken, 337 ylnda ldnde, imparatorluun ynetimini, pek

de anlalmaz biimde oullar arasnda paylatrm ve idari yapnn kanlmaz biimde ikiye blnmesinin ilk admn atmt.

Vasiyet ve paylatrma planna gre kendi adn tayan byk olu II.

Constantine ve gen kardei Constans bat, II. Constantius ise dou eyalet-

lerinin ynetimini stleniyorlard, (isimlerin birbirlerine olan yaknlnn,

kafa kartrc olduunu kabul etmek gerek.) Ancak daha imparatorun

lmyle birlikte z ve vey kardeler, yeenler arasnda kanl iktidar hesaplamalar balayacak; ynetimde hak iddia etme olasl bulunan akrabalar, kimi tarihilere gre ok nceden tasarlanm bir plan uyarnca seri
cinayetlere kurban gideceklerdi. 308
307
308

Andre Ribard, "nsanln Tarihi", s: 181

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 190

lk byk kym atlatan z kardein iktidar servenlerinin de pek

huzurlu olduu sylenemez. Baty paylaan iki karde arasnda yaanan

youn atmalar, daha iktidar koltuuna otural yl bile olmadan, II.

Constantine'in lmyle sonuland. Gen Constans, 340-350 yllar ara-

snda imparatorluun Bat yarsnn tek sz sahibi yneticisi olmay baaracakt ama, bir hayli zorlukla.

Fraternis'in darbeci kanad, uzun sredir bekledii frsat bulmu gi-

biydi. 350 ylnda dzenlenen olduka iyi rgtlenmi, "baskn" gibi bir as-

keri darbeyle Constans, Magnentius adl general tarafndan devrildi. Aslna

baklacak olursa, askerler ve ynetimdeki kimi brokratlar tarafndan zaten pek sevilen bir lider olamamt hi. Cermen kavimlere, yani "putperest
barbarlara" kar yrtt sava ve kampanyalar srasnda ypranan as-

keri birliklerin tepkilerini zerinde toplad gibi, Romallatrlm yerel

yneticilerin de sempatisini yitirmiti.

Yine de Magnentius'un iktidara getirildii askeri darbenin ani bir tepki

ve kendiliinden bir ayaklanmadan ok, hesapl kitapl bir tasarnn sonucu

olduu, gelimelerin izledii seyirden olduka ak ve net biimde anlalyor: 350 ylnn Ocak ay ortalarnda, danmanlarnn uyarlarna aldrma-

yan ve iktidarndan olduka emin grnen Constans, tarihi kaytlara gre

yaknndaki soylularla birlikte bir av partisine kt. Ayn gnlerde, ordunun gl generallerinden Magnentius, yardmcs Marcellinus'un olunun

doum gn iin Autun kentinde bir davet dzenlemiti. Gecenin belli bir
annda toplantnn yapld yerden sessizce ayrld ve ksa bir sre sonra,

zerine imparatorluun simgesi mor cppeyi giymi olarak geri dnd.

Davette hazr bulunanlar tarafndan, hi yadrganmakszn Magnentius imparator ilan edildi; birka saat sonra btn Autun halk sokaklara dkl-

m, yeni imparatoru selamlyordu. 309

309

David Hunt, "The Successors of Constantinee" (Averil Cameron ve Peter Garnsey editrlndeki "The Cambridge Ancient History Vol 13" adl derleme, s: 10-11)

Darbe, Magnentius dnda, iki etkili subayn daha katlmyla inceden

inceye planlanm ve zamanlamas dikkatle yaplm gibi grnyor; bir

baka deyile, "Tam bir Fraternis operasyonu" olarak nitelenebilir. Cons-

tans, haberi av partisi srasnda aldnda, Autun kentindeki ayaklanma ve

alkant btn talya'ya yaylm durumdayd ve Marcellinus'un deneti-

mindeki elit ordu birlikleri, yeni imparatora ballklarn bildiriyordu.

Constans rejiminin direnii, yalnzca bakentte, hanedan yesi Nepotianus'un umutsuz abalaryla yaklak 28 gn kadar srebildi. Sonunda Marcellinus'un birlikleri Roma'ya btnyle egemen olurken, Nepotianus ldrld; hanedana bal soylular ve brokratlara ynelik youn

kouturmalar balatld. zm kamakta bulan ve talyann gney

kentlerine ulamaya alan Constans'n peineyse, darbenin bir baka et-

kili ismi, Gaiso dmt. Ksa bir takipten sonra devrik imparator Elna

kentinde yakaland ve ldrld. Bu ii kendisinden beklendii gibi abuk

sonulandran Gaiso'ya darbecilerin dl, konsllk vermek olacakt.

Dou eyaletlerinin yneticisi II. Constantius, Batda Constansn ikti-

dardan indirilip ldrld haberini aldnda pek de zlme benzemiyordu. Bir kardei yitirmi ama iktidar yolunda gl bir rakipten de

kurtulmutu. Bu nedenle, yzn batya evirip duruma mdahale etmek

yerine, Mezopotamya ve Suriyedeki varln glendirmekle, dou snrlarndaki savunma hatlarn salamlatrmakla uramay yeledi. Ayn d-

nemde Magnentius da, Bat topraklarndaki stnln kesinletirmek

zere Orta Avrupa, Balkanlar ve Kuzey Afrika'da gcn hissettirme operasyonlarna balamt.

Breton bir baba ve Frank kkenli bir anneden geliyordu Magnentius ve

bu nedenle Bat Romann son yzyl iinde iyice kozmopolit hale gelmi
nfus yaps iinde Cermen, Frank ve Almanlardan byk destek alyordu.
ounlukla Hristiyanlk kart olan gruplar toplanmt evresinde. Dar-

beyi planladna dair gl belirtiler sezilen Fraternis'in onu ne lde

desteklediini bilemiyoruz; ama arkasndaki belli "glere" gvenerek

adm att belliydi Magnentius'un. Kendini, "Onarmc" (Restorator) ve

"zgrletirici" (Liberator) ilan etmiti. 310 Bir anlamda, Constantine tarafndan gerekletirilen btn deiikliklerin iptalinin gvencesi olarak,
kendi varln ortaya koyuyordu.

Aslnda bu dnemde yaanan hzl ve youn gelimeleri, yalnzca iyi

planlanm bir askeri darbeyle ya da komplo dizisiyle aklamak ok da

doru deil. Magnentius, imparatorluun Bat'daki tebaasnn, ounlukla

da Breton, Kelt, Cermen ve Franklarn, Constantine ailesinin ynetimine
duyduu tepkinin bedenlemi biimiydi de. Yava ama kalc admlarla

Romallamaya balayan eskinin "barbar" kavimleri, Batda yalnzca va-

tandalk hakkn deil, kamu yaamndaki etkili konumlar ve saygnl da

elde etmeye baladka, merkeziyeti basky arttran imparator ailesine

itirazlarn ykseltmeye balamlard. Dier yandan, imparatorluun Avrupa'daki halklarnn bnyesi, giderek artan bir baskyla dayatlmakta olan
Hristiyanl kabul edemiyordu.

Hepsinin zerine, Constans'a duyulan yaygn nefreti de eklemek gere-

kiyor, z kardeini ldrerek iktidar ele geiren ve zevke, elenceye dknlyle, yoksullar grmezden gelmesiyle tepki toplayan gen Caesar'

kim devirse, destek bulacakt neredeyse. Bir ynetici olarak Magnentius

"ideal" niteliklere sahip olmaktan ok uzakt belki ama Fraternis iin, Cons-

tans' alaa etme operasyonunda bir sre yararlanlacak, "uygun" bir

isimdi, nk emrinde gl birlikler vard ve asker tarafndan seviliyordu.

Eer Dou'dan gelecek kar saldrya, yani Constantius'un ordularna di-

renebilecek bir komutan gerekiyorsa, Magnentius'tan iyi bir aday bulunamazd.

zleyen ylk sre iinde Doudaki ynetim merkezi ciddi alkant-

lar yaad: Pers tehlikesi artarak devam ediyordu ve snrlar korumak iin
oluturulmaya allan hat her an bir noktasndan delinebilirdi. Dier

yandan, Constantius, Bat'dan gelen Magnentius dalgasna da bir biimde

310

David Hunt, a.g.e, s: 16

kar koymak zorunda hissediyordu kendini. Sonunda, beklenen gerekle-

ti ve tarihte ilk kez, "Bat ve Dou" olarak iki paraya ayrlan imparatorluun ordular arasnda kyc ve ypratc bir i sava yaand. Kayplarn,

tarihilerin verdii bilgilere gre olaanst byk olduu savalard bun-

lar ve snrlarda d tehlikeler bymeye devam ederken Romallarn birbirini krmas, imparatorluk halklarn ciddi biimde rktyordu.

353 ylnda Constantius, bugnk Hrvatistan topraklarnda gerekle-

en byk savata nihai zaferini kazanarak, "Magnentius sorunu"nu ortadan kaldrmay baard. Ancak kendi ordusunun da yarsndan fazlasn

yitirmi, ciddi biimde gsz dmt. Yenik Magnentius'un intihar ettii haberleri ulatnda, imparator aslnda yalnzca bir askeri zafer kazandnn ve Bat halklarnn muhalefetini engellemenin ok g olduunun

farkna varmt.

Devlet geleneklerine gre yeni bir Caesar' yardmcs olarak atamas

gerekiyordu. Bu, ynetimsel adan da zorunluydu aslnda, nk byk

siyasi ve sosyal dalgalanmalar yaayan imparatorluk eyaletlerinin tmne

birden tek bana hkmetmesi mmkn grnmyordu. Bir sorunu daha

vard Constantiusun: lmnden sonra iktidara gelmek zere kimi varis

gsterecekti? ocuu olmamt; babasnn lm srasnda yaanan taht
kavgalar srasnda da btn yaknlarn bizzat kendisi ldrtmt, yani
akrabas da yoktu. Kimi tarihiler devletin iinde bulunduu i ve d sorunlardan bunalan Constantius'un, tm bunlarn stne bir de "darbe so-

nucu iktidardan indirilme" paranoyas yaamaya baladndan sz ediyor-

lar. Hayatta kalan iki akrabas, kuzenleri Gallus ve Julianus'a aniden

yaknlk gstermesi de, byk olaslkla bu endie ve paranoyann bir sonucuydu.

Constantius, byk kuzeni Gailusu Dounun Caesar' olarak atad ve

hemen askeri grevleri zerine ykledi. Ona gvenmiyor, ama baka akra-

bas olmamasnn getirdii yalnzla bal bir korku yaad iin, Caesar
olarak Gallus'tan bakasn dnemiyordu. Ne var ki, seiminin kendi a-

sndan doruluu bir hayli tartmalyd aslnda. nk Gallus ve julianus'un babalarn, yani z amcasn ldrten bizzat kendisiydi ve iki karde-

in o byk aile katliamn unutmalar ya da ilerine sindirmeleri pek de

mmkn grnmyordu.

Dier yandan Gallus, imparatorluun merkezinde, Constantinopolis'te

bulunan dinsel otoriteyi de honut edecek bir seim deildi, zellikle bapiskoposlua getirilen zmitli Eusebius'un 311, bu karara hi scak bakmad-

biliniyor. Kaynaklar ve belgeler bir hayli yetersiz ve gvenilirlikten uzak

olduu iin, Gallus'un beklenmedik biimde Caesar olarak atanmasnn y-

netim kademelerinde ne gibi dalgalanmalara yol atn tam olarak bilemiyoruz. Ancak grnen o ki, imparatorluun en kilit konumuna "Constantine'in kanndan" birinin getirilmesi, ynetimdeki nfuzunu artrmak
isteyen saray brokratlarn bir hayli rahatsz etmiti.

Ortada "aileden" bir vris olmad srece, Constantius'un lmnn

ardndan imparatorluk payesine kimin sahip olaca sorununu, ynetimdeki brokratlar arasndaki bir i mcadele zmleyecekti ve doaldr ki

hepsi kendini belli oranda ansl grmekteydi. Ancak Gallus gibi kanda bir

aday ortaya kt anda, hibirinin ans kalmyordu. O halde, ani bir biimde Caesar ilan edilen kuzen, bir biimde imparatorun gznden d-

rlp ortadan kaldrlmalyd. Constantius'un bitmek bilmez paranoyas ve

Gallus'un da bir trl unutamad aile cinayetleri varken, bunu salamak

pek de zor olmayacakt.

Gallus grevi devraldktan ok ksa bir sre sonra, aslnda Caesar ola-

rak atanmasnn bir "terfi" ya da onurlandrlmadan ok, kontrol altnda

tutulma arac olduunu fark etti. Yetkileri son derece snrlyd; kendi yardmclarn ve danmanlarn seme hakk bile tannmamt ve Constan-

tius'un belirledii, onun tarafndan atanm bir kadroyla almak durumundayd. Bir anlamda, bu yntemle imparator tarafndan srekli
311

Arian ekolnn temsilcilerinden olan zmitli piskoposu, ada ve ada olan, Kilise tarihisi
nl Kayserili Eusebius ile kartrmamak gerekiyor.

gzaltnda tutuluyor ve her hareketi adm adm denetleniyordu. Grevi s-

rasnda urayaca en kk bir baarszln da gelecekteki Augustus olma beklentilerine ciddi anlamda darbe indireceini sezen gen ynetici,
btn bu olumsuz koullara ramen, olanca abasyla almay srdrd.

lkin, Filistindeki bir ayaklanmay baaryla bastrd, ardndan dou cep-

hesinde Pers tehdidine kar nlemler alarak dikkatleri zerine ekti. Ordu
ve askerler arasnda n ve saygnl giderek yaylyordu ki, bu durum,

onun adm adm imparatorlua doru yrdn gren saray erknnn

endielenmesine yol ayordu.

Yine kaynaklarn belirsizlii nedeniyle olaylarn geliimini tam olarak

bilemiyoruz ama ynetici brokratlarn, bu arada bapiskopos Eusebius'un

telkinleriyle Constantius, gen kuzeninin kendisine kar bir darbe giriimine hazrlandna bir biimde ikna edilmie benziyor. Zosimus'a gre

saray kurmaylarnn bir komplosu bunda etkili olmutu; Ammianus ise

imparatorun yaknndaki danmanlaryla birlikte zaten bir sredir Gallusu ortadan kaldrmann yollarn aramak zere gizli toplantlar dzenle-

diinden sz ediyor. 312 Dier kaynaklara gre, Constantius'un duyduu rahatszlkta, Gallus'la evlendirdii ve bir trl gvenmedii byk kz

kardei Constantina'nn kendisine kar entrika hazrl yaptndan kukulanmas da rol oynamt.

Sonuta Gallus, 354 ylnda, yani Caesar olarak atandktan yalnzca

yl sonra, bir bahaneyle Constantinopolis'teki saraya davet edildi; burada

btn yetkileri elinden alndktan sonra Eusebius bakanlnda bir kurul

tarafndan sorguland ve sonuta "ihanet" suuyla lme mahkm edildi,

iddialara gre, karar verildikten ksa bir sre sonra Constantius fikrini deitirmi ve idam cezasn iptal ettirmek zere bir haberci bile yollamt

ama Eusebius bu haberin zamannda ulamasn nlemi ve Gallus, henz

yirmi dokuz yandayken, elleri arkadan bal ve yz rtl bir biimde,
karanlk bir zindanda ba kesilerek idam edilmiti.

312

Thomas M. Banchich, "Gallus Caesar"

Bitmeyen huzursuzluu, kukular ve paranoyasyla bir kez daha kendi

akrabalarndan birini lme yollayan Constantius'un geride kendi ailesinden tek bir yakn kalyordu bylece: Gallus'un kardei Julianus. Frtnal

ruh hali ve tedirginlii o denli bymt ki, Gallus'un idamndan sonra

kendisine kar ayaklanma dzenlemesinden korktuu Julianus'u talya'ya

yollayarak, Milano yaknlarndaki Comumda ev hapsine mahkm etti. ok

sevdii kardeinin bir komplo sonucu ldrlmesinin okunu zerinden

atamadan, felsefe eitimi grd Atinadan apar topar alnp, her hareke-

tinin denetim altnda tutulduu mtevaz bir evde, yedi aylk bir tutukluluk
yaad gen adam. Sonunda, Constantiusun kars Eusebia, imparatoru Ju-

lianusun herhangi bir tehdit oluturmad yolunda ikna etmeyi baarnca,

ev hapsi sona erdi ve yeniden zgrlne kavutu." 313

Yeniden Atina'ya dnerek Yeni-Platoncu nl filozof Priscus ile al-

malarna kald yerden devam eden Julianus, ou kaynan zerinde bir-

letii gibi, dneminin en zeki ve en eitimli aratrmaclarndan biriydi de.

Yaamn tmyle bilim ve felsefeye adamt; bu nedenle, bir "hanedan
mensubu" olmasna karn devlet ynetimi ve iktidar hi ilgisini ekmiyor-

du. Ne var ki, ok ksa bir sre sonra eitimi ve aratrmalar bir kez daha

blnecek ve hi beklenmedik bir biimde Constantius tarafndan, idam

edilen kardei Gallus'un yerine Caesar olarak atanacakt.

6 Kasm 355'te Julianus'un atama kararn imzalayan Constantius, he-

men ardndan da, barbar igali tehlikesi yaamakta olan Cermen ve Frank

blgelerine dzenlenecek byk bir seferin btn sorumluluunu ona ver-

di. Hanedan ilikilerini de unutmuyordu bu arada; daha grev emrinin

mhr kurumadan, ayn ay iinde Julianus'u kk kzkardei Helena ile

evlendirerek, bir anlamda onu imparatorluun yeni varisi olarak belirledii izlenimini vermeye alyordu.

Constantius'un, btn ailelerini yllar nce yok ettii iki kuzenine s-

rayla Caesar payesi vermesinin ardnda yatan dnceleri, yetersiz kay313

Walter E. Roberts - Michael DiMaio Jr, "Julian the Apostate"

naklar ve kimi belgelerdeki elikili ifadeler nedeniyle tam anlamyla -

zemiyoruz. Gerekten de, Roma'nn yeni imparatorunun Constantine'in

kann tayan biri olmas gerektiini dnm ve ilkin Gallus, sonra da
Julianus'u bu nedenle Caesar yaparak, ektii vicdan azabn azaltmaya m
almt? Yoksa hanedan mensubu sfatyla hayatta kalan son iki ye ol-

malarnn yan sra, yetenek ve zeklaryla da dikkatleri eken iki kardei

kendi konumu iin tehlikeli grp, gen yalarnda altndan kalkamayacak-

larn dnd grevlere getirerek ezmek ve yok etmek iin bahane yaratmaya m almt?

Gallus'un yaad trajik son ve Constantius'un paranoyas zerine

kaynaklarda anlatlanlar, ikinci seenein daha akla yakn olduuna ilikin

ipular sunuyor. Ancak olaylarn daha sonra izledii seyre baklrsa, Gal-

lus'u ortadan kaldrmakta zorlanmayan imparatorun Julianus'la ilgili planlar hi de beklendii gibi sonulanmam.

Belgelere gre, Caesar olarak atanp Helena'yla evlendikten birka haf-

ta sonra, tam olarak 1 Aralk 355'te Julianus, zorlu grevini stlenmek zere Orta Avrupaya doru yola kt. Ren nehri boylarnda barbar saldrlar-

nn yan sra yerel ayaklanmalar da yaanyordu ve ondan beklenen,

blgede dzeni yeniden salamasyd. Alman igalcilerin Agrippina koloni-

sini yakp yktklarn rendikten sonra, kk bir keif gezisi yaparak Viyana'ya dnd ve 356 ylnn k aylarn bu kentte geirdi.

zini srmekte olduumuz konu asndan Julianus'un Viyana'da kald-

dnem bir hayli nemli; nk ok byk olaslkla, Fraternis ile ilk do-

laysz ve resmi balants, bu gnlerde yaad tanklklar ve katld

ne srlen zel toplantlarda gerekleti. Viyana, uzunca bir sredir Mithra mensuplarnn bir tr "gizli kalesi" ilevini gryordu; daha da nemlisi,

kent bilinmeyecek kadar eski bir dnemden beri Sibyl geleneinin ve Mag-

na Mater kltnn Avrupa'daki en nemli Merkezlerinden biriydi. Constantine'in iktidarda olduu yllarda aniden btn gcn ve nfuzunu yitirmeye balayan Fraternis gruplar, Viyanay resmi otoritenin ve hzla

rgtlenmeyi srdren Kilisenin elinin uzanamayaca bir snak olarak

grmlerdi.

356 ylnn k aylar boyunca Viyana'da edindii evre ve arkasna al-

d destek, Julianus'u bir hayli yreklendirmi ve kendine olan gveninin

artmasn salam gibi grnyor. Bunu, devlet adaml ve yneticilikle

hi ilgilenmeyen; kendini felsefeye, antik bilgeliin izlerini srmeye ve

aratrmalar yapmaya adam bir yazar ve aratrmacnn, aniden hrsl ve

atak bir imparator gibi davranmaya balamasndan anlayabiliyoruz.

Constantius, Gallus'a yaptn aynen Julianus'a da uygulam ve onun

dorudan ynetim ilevlerinin iine girmesinin nne setler ekerek, kendi

belirledii kurmaylarn denetiminde almasn salamak istemiti. Ne var

ki, Viyanada geirilen k aylarndan sonra gen Caesar'n emirleri bir ke-

nara brakarak ipleri kendi eline alna tank oluyoruz. Haziran 356'da Julianus, sorunlu blgelere dzenlenen askeri seferleri bizzat ynetmeye ve

savunma hatlarn denetlemeye balad. Yaz sonuna doru da, komutanlar

devreden kararak ordusuyla bulutu ve operasyonlarn btn yetki ve
sorumluluunu zerine ald. Yunanl tarihi Ammianus'un yazdklarna g-

re btn Galya'y boydan boya gezdi, ayaklanmalar bastrp i bar sa-

lad ve birbirinden tehlikeli Allaman yamac kabileleri art arda yenilgiye

uratarak blgede otoritesini kabul ettirdi. Ammianus, onun askerleriyle

ayn sofraya oturup, onlarla yan yana, ayn yemekleri yediini, adil ve

dosta davrandn, bu nedenle de Galya askeri birlikleri iinde hzla efsanelemeye baladn anlatyor. 314

Bugnk Belika ve Hollandaya kadar giden ve Agrippina kolonisini

igal edenleri bara ve dzene uymaya ikna eden Julianus, kimsenin beklemedii biimde, Roma'nn yzyllardr sren "Avrupal Barbarlar" kbusunu ortadan kaldryordu bylece. Yine tarihilerin dt notlara bak-

lrsa, Roma kent ve kolonilerine saldrp yamalamay bir "yaam biimi"

haline getiren Galya kabilelerinin bile sempatisini kazanm; girdii ky-

314

Ammianus Marcellinus, "Res Gestae", B 25.2.2

lerde yerli halk tarafndan boynuna ieklerden yaplma elenkler taklarak karlanr olmutu. Yine bir rivayete gre, daha grevli olarak blgeye
ilk geldii gnlerde Viyana'ya doru giderken yolunu yal bir bilge kadn

(belki de bir Sibyl) kesmi ve onu "gelecein imparatoru" olarak selamlayp, tanrlarn yannda olduuna dair bir kehanette bulunmutu. 315

Hemen tm kaynaklar, tarih ve felsefeye yllarn vermi donanml bir

dnr kimliiyle ortaya kan Julianus'un, artc bir askeri zekya sahip olduundan; sefer ve operasyonlarnda sava son are olarak kullanp

sorunlar barla zme eilimi tadndan; ama seenei kalmadnda

bir komutan olarak stratejik dehasn sergileyip zafere ulatndan sz

ediyorlar. Askerleri tarafndan ylesine seviliyordu ki, Galya'y kasp kavu-

ran yedi Alaman kabilesi karsnda elde ettii byk zaferden sonra ordu

tarafndan Augustus ilan edilmi, ama o bu payeyi kesin bir tavrla reddetmiti. 316

Mosa blgesindeki yamac Frank kabilelerini bozguna uratp blge-

de denetimi byk oranda saladktan sonra Julianus, 358 ylnn k ayla-

rn geirmek zere Lutetia'da, yani bugnk Pariste kurduu kararghna

yerleti. Viyana'daki gnlerinden sonra gen Caesarn yaamnda bizi ya-

kndan ilgilendiren bir dier dnem de, bu kentte geirdii olduka kritik
neme sahip bu birka ay. nk Lutetiadaki Julianus artk Fraternis'in

ibirlii yapt sradan komutan ya da soylulardan biri deil, bizzat rg-

tn yneticilerindendi. Hatta belki de en nemli yneticisi. Roma'nn kaderiyle ilgili olduka ciddi kararlarn byk blm de, burada alnacakt.

Tarihsel verilere gre Paris kenti, Julianus dneminde "Lutetia" olarak

biliniyordu; nk daha Romallar blgeye gelmeden nce kenti igal eden

Cermen kabileler, ona bu ad vermilerdi. Oysa bu igal ncesinde, yzyl-

lar boyu orada yaayanlar tarafndan Parisis olarak adlandrlmt Lutetia.

Tarihiler kesin emin deiller; ama iddialar, kentin antik adnn Msrn
315
316

Kurt Seligmann, "The History of Magic and the Occult", s: 74

Ammianus Marcellinus, a.g.e, B 16.12.1-70

nl tanras sis'ten kaynakland zerinde younlayor. Bir baka de-

yile, Magna Mater kltnn Orta Avrupadaki bakenti kabul edilen Viya-

na'dan sonra, Julianus'un yerlemek zere setii ikinci Avrupa kenti de,
Ana Tanra geleneinin en eski merkezlerinden biriydi.

On yedinci yzyl tarihilerinden Jean Trignant, Parisin adnn "Pha-

ria-sis"ten geldiini ileri sryor. 317 "sis-Pharia" ya da "Pharia-sis", tan-

raya verilen adlardan biriydi ve onun anayurdunun Akdeniz'deki Pharos

adas olduunu vurguluyordu. (Gizemli bilgelik kitaplarnn Akdeniz'deki
bir adada yer alan "Gne'in Maaras"nda saklandndan sz eden eski

metinleri bir kez daha anmsamamak elde deil.) kinci yzyldan kalma
kimi Roma sikkelerinin bir yznde, Pharia-sisi bir yelkenliyi kullanrken

grntleyen tasvirlere rastlyoruz. Yine birok antik belgede, Pharia-sis

ya da biraz daha bozulmu biimiyle "Pari-sis" adna rastlanyor. Acaba

gerekten Lutetia, yani Paris, "Tanrann gizli ve kutsal kentlerinden biri"

miydi, yoksa bu benzerlikler yalnzca bir rastlantdan m ibaret? Bunu bilemiyoruz. Ama bizim iin nemli olan, dedesi Constantine tarafndan dev-

let desteiyle donatlm, hogrsz ve yasak Hristiyanla kar, Ro-

ma'y byk bir yenilemeden geirerek tanra kltryle buluturma

kararn Julian, ok sevdii kars Helenaya adad bu kentte almt. Byk olaslkla, tek bana ald bir karar da deildi bu. Tapnaklar yaklp

yklmaya, eski dinlerin mensuplar, devlet desteini alm piskoposlar y-

netiminde kouturmalara uramaya baladndan beri sabrla planlanan

bir "devrim stratejisi", Pariste netleiyordu artk. Fraternis, gen Julianusu lider semiti.

359 ylnda Avrupada ou kabileyle bar imzalayan, yamaclar ki-

mi zaman meydan savalar kimi zaman da dikkatle planlanm gerilla sal-

drlaryla bozguna uratp talya'nn kuzeyinden Man kylarna dek b-

tnl ve dzeni salayan Julianus, Galyada poplerliini ve saygnln

iyiden iyiye artrmt. zellikle Fransa'nn gney blgelerinde yaayan ye317

Graham Hancock - Robert Bauval, "Talisman: Sacred cities, Secret Faith", s: 203

rel halk ve Frank elitlerinin gznde o bir kahramand artk. Bunu, arkeo-

loglarn bulduu kimi yaztlardan da anlayabiliyoruz: Szgelimi Beneven-

tum yaknlarnda bulunan bir plakette, "Caesarlarn en soylusu ve kutsal

Flavius Claudius Julianusa, Tocius Maximus'dan, Beneventum halknn derin

sevgileriyle" yazl. 318 Ad geen Tocius Maximusun, tarihsel verilere gre

blgenin sosyal stats yksek, en sekin liderlerinden biri olduu biliniyor ki, Julianusa verdii plaket de gen Caesar'n Galyadaki prestijinin
somut kantlarndan biri.

Kolayca tahmin edilecei gibi, onu imparatorluun en sorunlu blgesi-

ne apar topar olanca tecrbesizliiyle yollayan Constantius iin bu baarlar, hem artc hem de tedirginlik vericiydi. Merkezden gelen emirleri

dinlemeyip son derece tehlikeli bir blgede askerlere kendi kumanda etmeye balam ve sabrl bir strateji uygulayarak imparatorluun bat bl-

gelerinin en popler ismi olmutu Julianus; giderek bir efsaneye dnyordu. 360 ylnda Constantius, onun elde ettii saygnlk ve poplariteden

ekinerek, gcn krmak istedi ve emrindeki ordular dou cephesinde

Perslerle savamak zere kendisine yollamasn emretti. Askeri birlikleri
ondan uzaklatrarak, Julianus'un gcn krmay hedefliyordu.

Ancak gelimeler hi de beklendii gibi olmad: Galyal birlikler bu em-

re kar gelerek Julianus'un yanndan ayrlmayacaklarn akladlar. He-

men ardndan da Paris'teki askerleri onu yerel geleneklere gre bir kalkann zerinde havaya kaldrp, boynuna kutsal madalyonu takarak Augustus

ilan ettiler bir kez daha. Constantius ile ipler yava yava kopuyordu. Julia-

nus, emrindeki ordularca ona verilen imparatorluk payesini gnlszce

kabul edermi gibi grnd ama bunun kanlmaz bir ilahi yazg olduuna

inandn da saklamad. ok daha sonra, hocas ve eski dostu Efesli Maximus'a yollad bir mektupta, Augustus olmasnn "tanrlarn takdiri" olduunu yazacakt.
318

Walter E. Roberts - Michael DiMaio Jr. a.g.e

mparatorluun iki yakasnda trmanan gerilimi daha fazla uzatmayp,

sonulandrmak isteyen Julianus, 361 yaznn sonunda ordularn toplaya-

rak, Constantiusa ynelik byk seferine balad. Dou'da Perslerin yeni

bir saldrya girimeyeceklerinden emin olan Constantius da artk iyice kanlmaz grnen bu nihai hesaplama iin kendi ordusunun bana gee-

rek Julianus'u karlamak zere yola kt. Bir kez daha imparatorluun
dou ve bat ordular arasnda byk ve kanl bir i sava yaanacak gibiy-

di ama korkulan olmad: ki ordu birbirine iyice yaklamken, 3 Kasm

361de, Constantius doal nedenlerle ld ve sava hi gereklemedi.

Julianus, 11 Aralk 361de Constantinopolis'e geldi ve burada trenle

"Dou ve Bat'nn mparatoru" tacn giydi. Augustus'tan bu yana ilk kez

Fraternis net ve kesin bir zafer kazanm; kendi iinden, stelik kariyeri
olduka parlak grnen bir imparator karmt. imdi beklenen hamle,

daha imparatorluun resmi desteini ald ilk yllardan itibaren Fraternis

idealleri iin ciddi bir tehdit oluturduu iyice anlalan Hristiyan Kilisesi'nin gcnn krlmas ve Paris'te kararlatrld gibi, "eski ve doru

inancn" Roma topraklarna egemen klnmasyd. Julianus da Roma imparatoru olduu andan itibaren bunu yapmaya alt zaten.

Julianus: "Dnek" mi, Yoksa "Bilge" mi?

Beklendii ve korkulduu gibi kanl bir i sava yaanmadan otorite

sorununun zlmesi, Roma halk zerinde rahatlatc bir psikoloji etki yaratmt. Galya'da elde ettii parlak baarlar ve kiiliiyle ilgili lkenin
drt yanna yaylan olumlu izlenimler nedeniyle Julianus, zaten olduka

saygn bir imaja sahipti. "Karde ve akraba katili" olarak tannan, paranoyak saplantlar nedeniyle halk tarafndan sevilmeyen Constantius'un yeri-

ne, en zor grevlerde kendini kantlam bir imparatorun iktidara gelmesi

genel olarak sevinle karland. stelik hem douda hem batda, Constan-

tine dneminde devlet desteiyle donatlp kitlelere dayatlan Hristiyan

yaam biimi ve inan sistemini iine sindiremeyen ve uygulanan kouturmalardan, tapnaklarn kapatlp cemaatlerin datlmaya balamasndan rahatszlk duyan nemli bir ounluk, Magma Mater ve Mithra'ya ba-

llyla tannan Julianus'un "yanl gidii" dzelteceine inanyor ve gen

imparatora destek veriyordu.

361 ylnn k aylarnda, Roma'da yeni imparatordan honut olmayan

yalnzca bir tek grup vard aslna baklrsa: Constantine sonrasnda elde

ettii nemli ayrcalklar yitireceini anlayan ve olas gelimelerden tedir-

ginlik duyan Hristiyan kilisesi ile, eski imparatora bal elit zmre. Hristi-

yan topluluklar, daha balangtan itibaren Julianus'a kar etkili bir muhalefet yrtmeye ve onun getirecei yeni uygulamalara mmkn
olduunca direnmeye karar verdiler. Bir de isim takmlard imparatora
kendi aralarnda: "Dnek Julianus". ocukluunda, aabeyi Gallus ile birlik-

te vaftiz edilip, Constantius tarafndan bir rahip olarak yetitirilmek zere

Eusebiusa teslim edildiini; ancak ergenlik andan itibaren "dneklik"

ederek eski "putperest" dinlere ilgi duyduunu anlatarak, Julianus'un kiiliini gzden drmeye alyorlard.

mparatorun yaam, dedesi Constantine kadar uzun srse ve yllarca

Romann banda kalsayd, byk olaslkla bu sylentiler de tarihin ak

iinde unutulup gidecekti. Ama beklenmedik biimde erken gelen lmn-

den sonra Kilise'nin yeniden (ve eskisinden de gl olarak) Roma'da ipleri eline almas, doal olarak tarihi ve kaytlar da etkiledi. Egemen dinin

nefret ettii bir imparator olarak anlara yerleen Julianus'a o takma ad,
yzyllar iinde o denli yapt ki, yakn zamana, yirminci yzyl ortalarna

dek tarihiler tarafndan "Dnek Julianus" (Julian the Apostate) olarak

anld.

Peki, kimdi bu Julianus, nasl biriydi? Her eyden nce, ona abartl bi-

imde yklenen takma adn vurgulad gibi bir "dnek" falan deildi tabii.
nk hibir zaman gerek anlamda Hristiyan olmam; henz alt yan-

dayken ailesi ldrldnde Gallus'la birlikte Eusebius tarafndan ilkin

zmit'te, birka yl sonra da Kapadokya'daki karanlk bir manastrda "zo-

runlu" dini eitim almaya yollanmt. Ergenlik ana girip, tarih, felsefe,
matematik ve astronomiye ilgi duymaya ve klasikleri okumaya balad
andan itibaren de, dayatlan inantan hzla uzaklat.

Julianus, Kapadokya'dan ayrldktan sonra, yllar boyunca Nicome-

dia'daki (zmit) uzak bir atoda, sisler ardnda bir yetime dnemi yaad.

Bu yaltlm yaamn ve rencisi olma frsat bulduu, dnemin nl filozoflarnn, kiisel geliiminde byk etkisi olduu dnlyor. ktidar savalar ve kargaann uzanda, tarihle, klasik edebiyatla, Roma kltr ve

gelenekleriyle yakndan ilgili bir entelektel olarak yetiti. 319 Kiiliini ve

dnce yapsn derinden etkileyen, sk ve youn bir eitimdi bu. Eskia

tarihini orijinal kaynaklardan okumu, Anadolu'nun tarihiyle, Troya gele-

neiyle ve en ok da Pythagorasla yakndan ilgilenmiti; birde tabii, Sibyl

kltr ve Delphi kehanetleriyle.

"Julianus'un kiisel dinsel sempatisi, Lamblichus tarafndan ortaya ko-

nan Yeni Platon'culuk okulundan yanayd," diyor Tim Cornell ve John

Matthews, "Mithra ve Magna Mater'e bal olup, Hristiyanlara kar sert

polemik yaptlarnn yan sra, g anlalr alegoriler de yazmt." 320 An-

cak tarihsel veriler, Julianus ile Magna Mater klt arasndaki yaknln

yalnzca Lamblichusa balanamayacak denli eski ve salt bir "sempati" olarak nitelenemeyecek oranda derin olduunu ortaya koyuyor. Bireysel bir

"inan tercihi" olmann tesinde, belli bir ideale kilitlenmi rgtl bir "siyasi duru" anlamna geliyordu Julianusun Mithra ve "Byk Anne" ile
ilikisi.

Tarihi Rowland Smith, Julianus'un Magna Mater klt ve Kybele gi-

zemlerine inisiye ediliinin 356 ylnda Galya'da gereklemi olabileceini

sylyor. Smith'e gre Rhone vadisi boyunca, Lyon deltasna dek uzanan

blgede yer alan birok byk kent, Magna Mater kltnn merkezleri

319
320

Peter Salway, "A History of Roman Britain", s: 263

Tim Cornell - John Matthews, a.g.e, s: 191

arasnda yer alyordu; Julianus'un 356 ylnn ilk yarsn geirdii Viyana
da, bal bana Avrupa'nn en nl Kybele metropollerinden biriydi. 321

Ancak buna karn nl tarihi, zaman ve mekn konusundaki belirsiz-

liklere ve ok sayda baka olasln varlna da iaret ediyor. Szgelimi

Julianus'un ergenlik an geirdii ve Ardonius, Nicocles, Hecebolius gibi

gramer ve klasik felsefe ustalarndan ilk kayda deer eitimini ald z-

mit'in, en az Frigya dneminden beri Kybele kltnn Anadoludaki byk

merkezlerinden biri olduunu biliyoruz. Hemen yaknndaki Efes'te "Byk Anne" ok uzun sredir Artemis adyla anlyordu ve Julianus 351 ylnda bu kentte (eitiminin de bir paras olarak) Hecate kltne inisiye

edilmiti. Gerek Artemis gerekse Hecate, "Tanrann farkl grnmleri"

olarak bilindikleri ve aslnda ayn inan ve evren kavray sisteminin par-

alar olduklar iin, Julianusun bu kltle ileri dzeyde tanklnn da

351 yl gibi erken bir tarihte gereklemi olmas yabana atlacak bir olaslk deil.

Otobiyografik nitelik tayan kendi yazlarnda Julianus, eitim sreci-

nin en nemli aamasnn, dnemin nl Yeni-Platoncu dnrlerinden

Efesli Maximustan ders ald yllara rastladn sylyor. "Eski gizli bilgelik" ile yakndan ilgilendii iin, sonraki yzyllarn Hristiyan tarihilerince
"byc ve okltist" olarak nitelenen Maximus, verdii felsefi eitimin dnda, Julianusu 351 ylnda Efeste Hecate kltne inisiye eden kiiydi de

ayn zamanda. Yine kendi yazlarnda Julianus, Caesar olarak atanp Avrupa'ya gittikten sonra Maximus'un yollad felsefe ierikli mektuplar yas-

tnn altnda sakladn ve geceleri uyumadan nce bunlar tekrar tekrar

okuyarak bir eyler renmeye devam etmeye altn; yapaca konumalarn metnini nce hocasna yollayp, onun onayn aldktan sonra insan-

321

Rowland B. E. Smith, "Julian's Gods: Religion and Philosophy in the Thought and Action of
Julian the Apostate", s: 138

lara ilettiini anlatyor. 322 Yani Efesli nl filozof, gen imparator iin ok

nemli bir otorite olmann yan sra, yakn bir dosttu da.

Modern Hristiyan kaynaklarnn, objektif olma kaygsyla Julianus ko-

nusuna temkinli yaklamakla birlikte, yzyllar boyunca kilise yazar ve ta-

rihilerince gelitirilmi nyarglardan syrlmakta glk ektiklerini de

gryoruz. Szgelimi nl Katolik Ansiklopedisi, onun iyi bir ynetici, bil-

gili bir Romal ve adaletli bir devlet adam olduunu itiraf etme zorunluluu hissederken, Hristiyanla cephe almasn, btn ailesinin Hristiyan

kuzeni tarafndan ldrlmesinin yaratt nefretle aklamaya alyor.

Dier yandan, Efesli Maximus da gen Julianus'u bilgisi, yetenei ve eytani

zeksyla etkileyip ynlendiren bir "yoldan karc" olarak sunuluyor an-

siklopedide. 323

Eldeki olduka snrl bilgiye gre Maximus, gen yanda Aedesius'un

rencisi olmu ve Yeni-Platoncu dnceyle ilgili temel bilgileri ondan

almt. Aedesius da, nceki sayfalarda Julianusu da etkilediini sylediimiz nl Lamblichus tarafndan yetitirilmiti. nc yzyl sonlarnda

bunalm ve k evresine girmeye balayan Yunan felsefesinde son parlak

dnemin temsilcileri olarak grnen Porphirius, Lamblichus ve Aedesius,

"kkeni ve gerek bilgelii" ayakta tutma iddiasndaki filozoflard ve Yunan

dncesini Msr ve Mezopotamyal "ilksel kklerle" yeniden buluturma-

ya alyorlard. Dnya ve insanlk tarihiyle ilgili en eski kayt ve ilahi bil-

gileri ierdii sylenen nl "Kaide Kitaplar"n orijinal kopyalarndan

okumular ve rencilerine de aktarmlard sylentilere gre. Bu eitimden geen Maximus'un, ayn belgeleri Julianus'un da kullanmna sunduu

ileri srlyor. Yani bir anlamda, Julianus'a dek gelen bir eitim sreci
iinde, Sibylline Kitaplar ile "paralel" izlenimi veren, dikkatle korunmu ve
saklanm antik bilgi kaynaklar kyor yine karmza.

322
323

Julianus, "Epistulae", B. 8.415A-D

Catholic Encyclopedia, "Julian the Apostate"

ddialara gre Maximus, gcn eski bilgelikten alan, "by yoluyla

mucize yaratma yetenei"ne sahipti. ounlukla batl inanlarla i ie ge-

mi anlatlarda, onun Efes'teki Hecate heykelini canlandrdna; glmsemesini ve elinde tuttuu mealelerin aniden yanmasn saladna ilikin masals ayrntlara rastlyoruz. 324 Katolik kaynaklar, Julianus'u da bu

tr "gsterilerle" etkilediinden sz ediyorlar. in sylenti ve safsata ksmlarn aykladmzda, Maximus'la ilgili elimizde kalan net bilgiler un-

lar: Lamblichusun en iyi rencilerinden biriydi; bir matematik, astrono-

mi, felsefe ve tarih uzmanyd; sade ve gsterisiz bir yaam yeliyordu;

Magna Mater kltne balyd; ad ister "Kaide Kitaplar" olsun, ister baka
bir ey, elinde ok eski zamanlardan beri korunmu orijinal antik kaynak-

lar vard ve hepsinden nemlisi, Pythagoras dnce ve ilkelerinin drdnc yzyldaki en nemli temsilcisiydi. Btn bunlar, onu Fraternis'in
"stat" kategorisine yaklatran nitelikler.

Dier yandan, Julianusun, kendinden nceki kimi Roma imparatorlar

gibi kolayca etki altna alnp ynlendirilebilecek, saf bir aristokrat olduu-

nu dnmek de hi akla yakn deil. Maximus'tan ok nce, temel eitimini Ardonius ve Nicocles'ten alm; bu arada ok byk olaslkla yine Ni-

cocles tarafndan Eleusis kltnn gizemlerine inisiye edilmiti zaten.

Grece daha ge bir dnemde tant Maximus'tan etkilendii ve onu bir

hayli nemsedii ok ak olsa da, kendi yazd kitaplar, Julianus'un olduka donanml bir dnr olduunu ortaya koyuyor.

Bugn elimizde yalnzca bir blm bulunan yaptlarnda Julianus,

hem kadim felsefi geleneklerin ve dnce biimlerinin derli toplu bir pa-

noramasn sunuyor, hem de derin analizlere girerek evrenin nitelii, ilahi

yaratc gler ve "varolu" zerine kendi katk ve grlerini getiriyor.
Uzmanlarn da zerinde birletii gibi en nemli yapt, "Tanrlarn Annesi

zerine" balkl deneme. Bu metin, ilk bata sanlaca gibi dinsel bir sy-

lev falan deil, onu Pythagoras ve Sibyl gelenekleriyle buluturan ve bu an-

324

Robert Turcan, "The Cults of the Roman Empire", s: 288

lamda Fraternis balantsn aka teyit eden felsefi ve kozmolojik bir analiz.

Julianus, bir yandan kendi dneminde iyice masals hale getirilmi Yu-

nan oktanrl mitlerini "kocakar masallar"ndan ayklayarak deifre et-

meye alrken, bir yandan da evrenin temel ileyi ilkelerini, belli bir hiyerarik yapya sahip "yaratc gler" kavramyla aklyor. Ona gre

madde, "yeryznden gklerdeki yldzlara dek uzanan bir alan iinde"

yaygn biimde bulunan "yaratc (retici) g" tarafndan denetlenmek-

teydi ve "doa" adn verdiimiz bu g, efsanelerdeki Attis'ten baka bir

ey deildi. Ancak maddeyi ve "maddesel trleri" harekete geirebilmek

iin bu yaratc gcn, kendisinden nce var olan bir "nihai nedene" gereksinimi vard ki, hiyerarinin bir st basamanda, o nedensellii iinde ta-

yan, "Kavranabilir retken Glerin Kayna" yer alyordu, yani "Byk

Anne"; bir dier adlandrmayla, mitlerdeki Kybele. 325

Julianus, klasik Yunan mitlerinde iyice kiiletirilen, ok tanrl pante-

onun "tanrlarnn, "dairesel yrngeler zerinde hareket eden gk cisim-

leri" olduunu dnyordu ki Gne, onlarn iinde yer aldklar sistemin

yneticisi ve en by, en glsyd. Evrenin daha st dzey katman ve

blmlerinin de yine grlebilir ve kavranabilir gksel olgular olduu

inancndayd; szgelimi Attis mitlerindeki Gallos nehrini, gney gklerindeki Samanyolu ile kyaslyordu. Btn bu metinler, onun ska ileri srld gibi "putperest" falan deil, evrenin yapsyla ilgili epey kafa yoran ve

daha ok "gnostik ekol" ile yaknlk sergileyen bir dnr olduunu kantlamaya yeterli. Bir Hristiyanlk eletirisi olarak kaleme ald "Galilelilere

Kar" adl yaptnda yalnzca Judaizm kkenli dogmatik tektanrcl deil,

Yunan oktanrcln da "basit ve ocuksu" dnce yapsndan dolay

eletiriyor Julianus:

"Helenlerin tanrlarla ilgili kendi mitlerini, inanlr olmaktan uzak ca-

navar hikyelerini uydurduklar dorudur. Szgelimi Kronos'un kendi o325

Julianus, "Upon the Mother of the Gods"

cuklarn yiyip sonra onlar kustuunu; Zeusun annesiyle uygunsuz iliki-

ye girip ondan ocuk sahibi olduunu, sonra da bu ilikiden olan kendi kzyla evlendiini ya da evlenmeksizin cinsel birlemede bulunduunu ve
ardndan onu bakasna verdiini (Persephone mitini kastediyor) anlatrlar. Bir baka efsanede, bedeni paralara ayrlan Dionysos'un etlerinin sonradan yeniden bir araya geliinden sz edilir." 326

Julianus bu oktanrc masallara kimi zaman alayc bir dille yaklayor,

nk onun dncesine gre zaman iinde znden uzaklaacak denli

yozlatrlp deien bu mitler, szc szcne doru kabul edilecek

"gerek olgular" deil, yalnzca altnda daha temel evrensel ilkelerin giz-

lendii basit alegori ve eretilemeleri iermekte. Buna karlk Julianus sz

konusu yaptnda Yunan mitlerindeki "garipliklere" deindikten sonra, Ju-

daizm ve Hristiyan doktrininin de ayn yaklamla analizini yapyor ve Genesis (Tekvin) kitabndaki "Cennetten Kovulu" blmn eletiriyor:

"Tanrnn, deme yardmcs olsun diye yaratt ein, onun cennetten

kovuluuna neden olacak bir 'ansszlk' getireceini bilmemesi mmkn

mdr? Ylan, Havva ile konuurken hangi dili kullanmtr peki? nsanlarn dilini mi? Bu hikyenin, Helenlerin uydurduklar o mitlerden ne fark
vardr? Dahas, Tanr'nn insanlar iyiyi ve kty ayrt etme yetisinden

yoksun brakmak istemesi, ar derecede garip deil midir? yi ve kty

birbirinden ayramamaktan daha byk bir aptallk olabilir mi? nk k-

tden kanp uzak durmay bilemedii srece, iyiyi kavrayp ona ulamak
iin abalamay da bilemeyecektir. Ksacas - bu hikyeye gre- Tanr insa-

nn, kendisi iin en deerli unsur olan bilgelii tatmasn istememektedir.

Dolaysyla, eer iyi ve daha az iyi arasndaki fark anlamann bilgelik ii

olduunu aptallar bile biliyorsa, bu durumda ylan, insan soyunun dman

deil, tersine yardmcs olsa gerektir. [...] Bu efsanelerin her biri, daha de-

rin bir yorumlama gerektiren zeri rtl mitler olmad srece -ki ben
326

Julianus, "Against the Galileans"

yle olduklarna inanyorum- Tanr'ya yaplm saygszlklarla dolu de-

mektir." 327

Talihsiz Bir "Devrim" Denemesi

Bir ynetici olarak profilini incelediimizde, onun Roma imparatorlu-

u iinde ciddi bir reform hareketine hazrlandn ve hatta bunun ilk byk admlarn attn gryoruz. Greve gelir gelmez yapt ilk ilerden

biri, temel hizmetlerin aksamasna ve kimi zaman ilemez hale gelmesine

neden olan brokratik tkankl ortadan kaldrmaya almasyd. lk

adm olarak kilit noktalardaki yneticileri grevden alarak yerlerine gvendii danmanlarn atad ve halkn ok ikyet ettii yolsuzluklarn

zerine gitmek iin de, btn bu davalar inceleyecek alt yargtan oluan

bir kurul belirledi. Chalcedon'da (bugnk Kadky) yaplan durumalar-

da, Constantius dnemi brokratlarndan ou yargland ve hkm giydi

ki, Ammianus hukuki sre iinde bazen kantarn topuzunun katna ve
adil olmaktan uzak, sert cezalarn verildiine deinerek Julianus'u eletiriyor. 328

Asl kritik meseleye, yani Julianusun lmnden sonra yzyllar bo-

yunca Hristiyan tarihilerce nefretle anlmasna neden olan uygulamalara

geldiimizde, yine ok ciddi bir reform hareketiyle karlayoruz. Constan-

tine dneminde Hristiyan Kilisesi devlet korumas altna alndktan sonra,

piskoposlarn youn basklar sonucu imparatorluk bnyesinde bir dizi karar alnmt. Buna gre, yzyllardan beri bir sosyal hizmet olarak, eitli

tapnaklarn bakm, onarm ve genel giderleri iin bteden ayrlan paylar

btnyle durduruluyor ve bu kaynaklar yalnzca Kilise'ye tahsis ediliyordu. Resmi kapatma karar karlmasna gerek kalmadan, gelir kaynaklar

yok edilen tapnaklar bylece birer birer terk edilip, kaplarna kilit vurul-

327
328

Julianus, a.g.e
Ammianus Marcellinus, a.g.e, B 22.3.1

mu; kimi kentlerde byk ve gsterili tapnaklara piskoposlar tarafndan

el konarak bunlar Kilise'ye evrilmiti. Rahiplik kurumunun ve btn ruh-

ban snfnn iae ve maalar da devlet tarafndan karlanmaya balamt.

Bir baka deyile, Constantine, gnlk yaam dorudan etkileyecek bir

tercih kullanarak Hristiyan Kilisesi'ni glendirirken dier dinsel kurum-

lan yok olmaya doru itme yolunu semiti.

Daha greve gelir gelmez Julianus'un ilk yapt ilerden biri, bu uygu-

lamay iptal etmek oldu. Devletin inan ve ibadet hizmetleri iin ayrd

kaynaklar, onaylanan btn tapnak ve kurumlara, eskiden olduu gibi eit

olarak datlacakt. Yoksunluk ve bakmszlktan dolay kapanan tapnak-

larn yeniden almasn salad; fanatik gruplarca yklan ya da zarar gren dini merkezleri onard; bu arada, geen yllar iinde btnyle Kiliseye

aktarlan parasal destein de byk bir blmn "usulsz bor" kabul

ederek, piskoposlardan geri istedi. Julianus'un Hristiyan cemaatlerinin

bunca tepki ve nefretini toplamas hi de artc deil. Mesele yalnzca

sradan bir "inan" tercihiyle snrl kalmyordu nk, ciddi miktarlardaki

ekonomik kaynaklar da elden gidiyordu.

Brokrasiyi elinden geldii kadar azaltp, temel sorunlarn ounda alt

yneticileri devreden kararak sorunlar kendisi zmeye abalyordu Julianus. Ancak koca bir imparatorluun her yerine yetiemeyeceinin de

bilinceydi. Kaynaklar, onun toplumsal reformlar yaygnlatrma ve uygulamada ileyii hzlandrmay salayacak "arac sosyal gruplar" oluturduundan sz ediyorlar. En gvendii danman ve yardmclar, ona gcn
ve desteini salayan ordunun generalleriydi. Bir de, bilgi ve deneyimlerine sayg duyduu eitimciler ve retmenler. Bunlar ounlukla Galya'da

tand ve birlikte alt, Fransa'nn gney blgelerinde yaayan iyi eitimli kiilerdi. lk byk atamalarndan biri, Galyal senatr ve retoriki

Claudius Mamertinus'u konsl yapmasyd. Claudius, 362 ylnn Ocak

aynda yapt bir konumada Julianus'u, "Augustus'tan beri ilk kez impa-

ratorluu yenilik ve reformlardan geirerek yeni bir altn aa gtrecek

lider olarak sunuyordu. 329

Gerekten de yeni bir "altn a" peindeydi Julianus ve getirecei ye-

nilikleri, Roma devletinin efsanevi kkleriyle buluturarak, iktidarna bir

"misyon havas" katmaya alyordu. Corafi olarak en ok nemsedii
blge de Galya'yd ve byk bir olaslkla Fransa'nn gneyindeki Albiga

kasabas, bu "altn a" dnn ekirdeini oluturmak zere onun talimatyla kurulmu; adn da Roma'nn kurulu efsanelerindeki ilk yerleim

merkezi olan nl Alba Longadan almt. (Bu kasabann ve onun "Albi soyundan gelenler" anlamnda "Albigens'ler" olarak tannan sakinlerinin Av-

rupa tarihinde oynayaca ok kritik rol, ilerideki blmlerde ayrntl

olarak greceiz.)

Roma topraklar zerinde eitim ve kltr arlkl bir yenileme prog-

ramn uygulamaya koyan ve ekonomik rml gelir dalmn iyiletirici dzenlemelerle amaya alan Julianus, devletin kemiklemi brokratik yapsn da ksa bir sre iinde ciddi biimde krmay baarmt.

361 ve 362 yllarnn, Fraternis tarihindeki en parlak dnemler oldu-

unu syleyebiliriz. Daha nceki deneyimlerde olduu gibi, salt askeri gc

kullanarak denetimi ele geirmek adna Magnentius gibi kaba ve hrsl generallere ya da Diocletianus gibi ynetim zaaflar olan imparatorlara yn

vermeleri gerekmiyordu artk. Julianus, Fraternis tarafndan ynlendirilen

deil, tersine Fraternisi yneten ve yeni stratejilere doru ilerleten, Pythagoras'tan beri benzerine rastlamadklar bir liderdi. Kardelik daldktan

sonra ortaya kan iki yz yllk "darbeci gelenek" de, gerek kalmad iin
tarihe karma yoluna giriyordu artk. Heyecan o denli artmt ki, Libanius

gibi yazarlar Julianus iktidarn "dnyann zgrle kavuma srecinin

balangc" olarak nitelemekte saknca grmyorlard." 330 lkenin deiik

yerlerindeki Mithra gruplarysa, yeniden kkenlerine doru dnerek Mag-

329
330

Walter E. Roberts - Michael diMaio Jr. a.g.e

David Hunt, "Julian" (Averil Cameron ve Peter Gansey editrlndeki "Cambridge Ancient
History Volume 13: The Late Empire" adl derileme, 1997 s: 46)

na Mater tapnaklarnda bir araya gelmeye balamlard. Julianus, batl

inan ve tutuculuun egemen olduu dou eyaletlerindeki byk kentler-

de, geni ve zengin ktphaneler kurdurarak byk klasik yapt koleksiyonlarn bir araya getiriyordu ki, bunlarn en nemlisinin aln Antakyada bizzat kendisi yapmt.

Ne var ki, ieride reformlar baaryla yrse ve iler iyi gitse de, tari-

hin her dneminde olduu gibi Roma, dou snrlarnda artk neredeyse

klasiklemi Pers tehdidiyle yz yzeydi yine. Parlak kariyerinin ve iki buuk yllk ynetimi sresince elde ettii baarlarn etkisiyle heyecanlanan

Julianus, yz yldr hibir Roma imparatorunun tam anlamyla baara-

mad bir ie soyundu aniden ve Pers sorununu kknden zmek zere

douya byk bir sefer dzenlemeye karar verdi. Galya'daki askeri baarlarna ve deneyimlerine gveniyordu; stelik ieride iler iyice yoluna girmi grnd iin, sefer srasnda gz arkada da kalmayacakt.

363 ylnn baharnda ilkin Antakya'ya geldi; ardndan da ordusuyla

birlikte Pers topraklarna doru ilerlemeye balad. Beklendii gibi askeri

dehas ve sava stratejilerindeki ustal yine kendini gstermi, seferin ilk

aamalar baaryla geride braklmt. Kendisini durdurmaya alan Pers

birliklerini art arda yenilgiye uratan Julianus, bir tr erken zafer hissiyle

fazlasyla cretkr bir adm att ve lkeyi btnyle igal etmek iin Pers
topraklarnn i kesimlerine doru ilerlemeye balad; stelik kendisi de n
saflarda savaarak. Bu tedbirsizlii, Pers svari birlikleriyle savarken
beklenmedik biimde bir okla ar biimde yaralanmas sonucunu dourdu

ve ayn gnn akam ld. Bu zamansz ve beklenmedik lm yalnzca

Pers seferinin deil, byk reform hareketinin de yarm kalmasna neden

olacakt, nk geri dneceinden emin olduu iin yerine bir "veliaht" brakmay bile dnmemiti Julianus.

Ksa sreli bir ok yaandktan sonra ordu komutanlar, seferi sonu-

landrmas iin panik halinde, kiilii hakknda ok da bilgi sahibi olmadmz Jovianus'u imparator ilan ettiler. Moral olarak ken orduyu topar-

lamay baaramayan Jovianus, yenilgiyle tamamlad sefer sonras Cons-

tantinopolise dnerken konaklad Galatia'daki evinde zehirlenerek ld.

Devlet kademelerinde byk bir aknlk yaanyordu ve olan bitenden

honut durumdaki tek kesim, ciddi bir tehlikeden kurtulmu olan Kilise'ydi.

364 ylnda Valentinianus, brokrat ve askerlerden oluan bir seici

kurul tarafndan imparator yaplrken, lkenin idari yapsn bir kez daha

iki paral hale getirecek ve kardei VaIens'i de dounun yneticisi ilan

edecekti. Bundan daha nemlisi, Julianus reformlar tarihe karyordu ar-

tk; nk Kilise tarafndan kolaylkla etki altna alnan Valens ve Valenti-

nianus, gidii yeniden tersine evirerek Hristiyanla devlet desteini

sunmulard. Bir kez daha eski dinlere ait tapnaklar kapatlyor, cemaatler
Hristiyanl kabule zorlanyor ve Julianus dneminin entelektelleri, "byclk ve gizli bilimlerle urama" sulamasyla tutuklanp kouturmaya uruyorlard.

Bu yalnzca bir devrin kapan ya da Fraternisin "devrim" abalarnda

urad nihai yenilgi deildi; Roma, belki de efsanevi kral Numa'dan bu

yana sahip olduu en deerli liderini yitirmiti. Tarihi Edward Gibbon,

Julianus'la ilgili unlar yazyor: "Alexander Severus'un lmnden yz
yirmi yl sonra Romallar, grevleriyle zevkleri arasnda ayrm yapmayan;

halknn zntlerini ortadan kaldrp ruhunu canlandrmaya aba harca-

yan; her zaman otoriteyi fazilet, mutluluu da erdemle buluturmaya zen

gsteren bir imparatora sahip olmulard. Muhalifleri, hatta dini muhalifle-

ri bile, gerek barta gerek savata onun dehasnn stnln kabul etmek zorunda kaldlar ve dnek Julianus'un lkesine k biri olarak dnya
imparatorluunu hak ettiini, ilerini ekerek itiraf ettiler." 331

331

Edward Gibbon, "The History of Decline and Fitil of the Roman Epire", s:

4. Romann Klleri ve Ortaa

Julianus'un lmn izleyen dnem, Roma imparatorluu iin de iv-

mesi giderek artan, aslnda gecikmi bile saylabilecek bir kn balan-

gc oldu. lkin, 364 ylnda iktidara gelip lkeyi Dou ve Bat olmak zere

iki ynetsel birime ayran Valens ve Valentinianus kardeler arasnda, Hristiyan Kilisesi'nin o eski ve bitmeyen "mezhep ayrl" kutuplamas or-

taya kt. Valens, Arian inancna balyken Valentinianus 325 znik Konseyi'nde belirlenmi iman formln destekliyordu. Ancak her ikisi de, eski
inanlarn temsilcilerine sava amak ve julianus dneminin kalntlarn

ortadan kaldrmak konusunda ayn derecede kararl davrandlar ve yerel

cemaatlerle, piskopos kurullaryla el ele vererek, hem dou hem de bat

eyaletlerinde yaygn kouturmalar yrttler.

Aslna baklacak olursa, uygulamalarn ounun ardndaki gerek ge-

reke dinsel deil, siyasi nitelik tayordu. Julianus'un "aydnlanma hamlesi" olarak balatt entelektel uyan ve eitim seferberlii, byk toprak
sahipleri ve tefeci sermayesine kar yrtlen bir ekonomik programla

birlikte gelmiti. imdiyse, yeniden denetimi ele geirmenin heyecann

yaayan tarm efendileri, Julianus'un kentleri merkez alan ve bir anlamda

eski Cumhuriyet gnlerine dn dlerini ieren sivil toplum kurumlarna

dayal devlet modelinin yerine merkeziyeti, teokratik ve otoriter bir rejimi yerletirme abasna girimilerdi.

Toprak sahipleri, Constantius dneminin elitleri ve Kilise liderleri ara-

snda oluturulan kutsal ittifak, bask yanls egemen snfn bir tek eyi ok

net anladn gsteriyordu: Kltlerin ve tapnaklarn varl, bunlar yaa-

tan cemaatler bnyesinde siyasi rgtlenme ve gruplamalara olanak salamt hep. Oysa bu denetlenmesi olduka g oulcu grntnn yerine,

iktidarla ama birlii iine girmi tek bir inan sisteminin varl, merkezi
otoritenin korunmas iin ok daha elveriliydi.

"Cad Av" Balyor

Valens ve Valentinianus'tan itibaren Hristiyan imparatorlar, iman ter-

cihlerinden ok, snfsal ve siyasal nedenlerle tek bir dini yapnn mutlak-

latrlmas modelini benimsediler. Bir anlamda, i btnlk ve otoriteyi

salamak iin Constantine'in de dnd ama yzlerce yllk oturmu

Roma devlet gelenekleri nedeniyle sonuna dek gtremedii bir byk y-

netsel operasyonu tamamlamaya alyorlard. Tapnaklar yeniden kapatlmaya, toplantlar yasaklanmaya, iyi tannan cemaat liderleri toplanp
yarglanmaya balad.

lk aamada hedef, doal olarak, Julianus dneminin ynetici, brokrat

ve aydnlaryd. "By ve okltist etkinliklerde bulunmak" ya da "gizli top-

lantlar dzenlemek" benzeri sulamalarla, byk kentlerde siyasi muhalifler ve aydnlar zerinde dozu giderek artan bir terr estirilmeye baland.

Julianus'un hocas ve yakn dostu Efesli Maximus dhil, dnemin btn

nemli dnr ve aydnlar, bu yaygn ve ani operasyon zincirinden nasiplerini aldlar, Iamblichus, Valens'in gizli polislerinin peinde olduunu

renip, cellt elinde ldrleceini anlad iin nce davranp, zehir ierek intihar etme yolunu seti.

378 ylnda Valens, Gotlarla giritii bir sava srasnda lnce, impa-

ratorluk tahtna kan Theodosius, Roma uyruklar zerinde uygulanan

dinsel ve siyasi devlet terrn dorua kard. Drt yl kadar sonra, Bat'nn yneticisi olarak atanan Gratianus, piskoposlarn telkin ve basklary-

la, imparatorlarn yzyllardr kendi ellerinde tuttuklar Pontifex Maximus

(byk dinsel ynetici) unvann iptal ederek, devlet geleneinden kard.

Bylece imparatorluk iinde btn dinsel yetki, artk Kiliseye devrediliyordu.

Dier yandan, kentlerdeki aydnlar ve siyasi rakipler yok edildike

muhalefet ve diren taraya tanyordu ve bu nedenle Theodosius dne-

minde basklar kent merkezlerinden krsal blgelere kaydrlarak "kyl

dini" (paganism) ad altnda tek bir etiket altna sktrlan klt ve gruplarn zerine sertlikle yrnd. Yasaklar o denli akl almaz ayrntlara indir-

genmiti ki, mum yakmak, evlerde toplanp hep birlikte arap imek, bahelerdeki aalara hasat dneminde bereket amal tlsmlar asmak, "kfir
ayini" olarak nitelenip tutuklama gerekesi haline geliyor; yemek artklar-

n ve krntlarn minede yakmak "pagan kurban treni" olarak deerlendirilip btn ev halknn kouturmaya uramas, hatta evlerine ve kii-

sel mlklerine el konulmas sonucunu dourabiliyordu." 332 Yeni yasalar,

hukuki kurumlar ve yerel yneticilere bu konuda her trl yaptrm gc-

n de tanmaktayd. "Sahte tanrlara" dua etmek, evin sahibi kiisel olarak

bu dualara katlmasa bile, eve ve eer varsa tarlasna el konmas iin yeter-

li gerekeydi. Roma, tarihi boyunca tank olmad bir dinsel baskya teslim

olmutu.

"Her zaman paganizme kar olmu, eski Suriye valisi ve Asya prokon-

sl Festus, uygulamalardan ylesine dehete dmt ki, yarglanan bu

insanlarn inanlarn kabul ederek, ilerlemi yanda onlarn yannda yer

ald," diyor Kurt Seligmann. 333 Theodosius dnemi, Roma iin son umutlarn da tkeniini birlikte getirdi. ok ksa sre iinde, tek bir aykr ses

kmayacak biimde dinsel ya da politik, btn muhalefet ortadan kald-

rlmt. Bask ve fanatizm, tapnaklar ya da kltlerle de snrl kalmad ve

ksa sre iinde eitim kurumlarna ve bilimsel merkezlere yayld. Kilise'nin onaylayaca dini eitim dnda hibir kii, grup ya da kurum, ei-

tim veremeyecekti artk. Julianus'un Antakya'da ina ettirdii byk merkezden balanarak ktphaneler birer birer resmi basknlara urad ve

binlerce kitap "gnahkrlk unsuru" olduklar gerekesiyle ibret iin

meydanlarda yakld, ok deerli yaptlar yok edildi, hatta evler aranarak

bulunan kitaplara el kondu ve bunlarn byk blm depolarda bekletildikten sonra imha edildi.
332
333

Kurt Seligmann, a.g.e, s: 77

Kurt Seligmann, a.g.e, s: 78

Theodosius, lmeden hemen nce, imparatorluu iki ana blgeye ay-

rarak oullar arasnda paylatrdnda, yalnzca corafi anlamda deil,

ynetsel olarak da lke Dou ve Bat Roma olarak ikiye blnyordu.

Constantine, 325 ylnda Hristiyanl devlet himayesindeki tek din haline

getirirken, bunun imparatorluun geni snrlar zerinde merkezi otoriteyi glendirip birlii salamasn ummutu. Ne var ki o karardan tam yet-

mi yl sonra Hristiyan Roma, artk kanlmaz olarak, iki ayr devlet haline

geliyordu. 476 ylndaysa, bu iki devletten biri, Bat Roma, paralanarak

yok olacak; yerini Hristiyanl kabul etmi Frank ve Cermen kavimlerinin

Avrupa'da oluturduu krallk ve dukalklara brakacakt. Augustus'un "Al-

tn a" dleri yalnzca Virgilius'un sararm sayfal eski iirlerinde kalyor; Roma devleti, bir hayli byk deiimlere uram ve teokratik bir

diktatrle dnm biimiyle yalnzca Dou'da (dndakilerce "Bizans"

olarak adlandrlarak) varln srdryordu.

Hristiyan mparatorluunca uygulanan kitap ve ktphane basknla-

rnn son ve en byk adm, beinci yzylda skenderiyede gerekleti.

Dnemin en byk kltr merkezi olan ve yz binlerce ciltlik ok deerli

koleksiyonlar iinde barndran skenderiye Ktphanesi, basklar nedeniyle eski canlln ve verimliliini oktan yitirmiti zaten. Binada artk

yalnzca, Hypatia adl tp uzman bir kadn bilgin alyor ve ktphaneyi

terk etmesine ynelik youn basklara direnerek aratrmalarn srdr-

yordu.

Ktphane, oktan beri skenderiye piskoposu Cyril'in gzn diktii

hedefler arasndayd. Cyril, Julianus'un yazm olduu "Galilelilere Kar"

adl kitabn "inanllar yoldan karabilecek kadar" iyi yazlm olduundan sz ederek bu konudaki endielerini sk sk dile getirmi ve lmn-

den altm yl sonra eski imparatorun insanlar zerindeki etkisinden hl

ekindii iin, "Julianus'a Kar" ad altnda bir polemik metni kaleme almt ama bununla yetinmeye niyetli deildi. O kitabn ve dier "pagan ya-

lanlar"nn tm toplanp, bir daha kimsenin okuyamamasn salamak

zere yok edilmedike, kendini rahat hissetmeyecekti.

skenderiyedeki basklar, aslnda bir nceki piskopos Theophilos za-

mannda balatlmt. Ktphaneye ait koleksiyonun nemli bir blm-

nn arivlendii Serapis tapnana saldran Theophilos 395 ylnda hem

bu nemli klt merkezini yakp ykm, hem de ktphanedeki yaptlarn

hatr saylr bir blmn yok etmiti. Onun yerini alan Cyril, ykm so-

nuna dek gtrmeye kararlyd ve 415 ylnda dzenledii tyler rpertici

bir dizi saldr ve kymla, amacna ulamay baard.

Kuruluundan itibaren bir bilim ve kltr merkezi niteliini koruyan

skenderiye, beinci yzylda da dnyann her yerinden gelen dnr ve

bilim adamlarnn bulutuu, zengin ve dinamik kltrel yapsyla, hakl bir

n ve ekicilie sahip bir kentti. Nfusun arlkl blm Msrl olmakla

birlikte, geni bir Yahudi aznlk ve Arap, ranl, Hintli ve Afrikal gruplar

yan yana yayor; bu kozmopolit cemaat, grkemli ktphaneyi bir tr

imece dzeniyle birlikte iletiyordu.

"Cyril nce, alt yz yldr orada yaamakta olan Yahudilere kar sis-

tematik bir kyma balad. Bunu izleyen iddet, skenderiyeyi yok olua

doru gtrecekti. Yahudilerin srlp kovulmas sivil dzeni tehdit edince, kentin polis mdr Orestes Cyrile kar kt; ancak piskoposun yant,
neredeyse onu ldrecek, be yz keiten oluan bir grubu Orestes'in

zerine yollamak oldu. Ardndan, Cyrilin kkrtt kukuletal kei grubu

bir kez daha skenderiye'ye yrd ve ktphaneye gitmekte olan Hypa-

tia'nn yolunu keserek kadn arabasndan aa srkledi. Giysilerini yrtarak kardktan sonra, ldrene dek, krk mlek paralaryla btn bedenini paraladlar." 334

Bylece, skenderiye'de tapnaklar ykp heykel ve kabartmalar par-

alamakla balayan fanatik histeri, ktphanede alan son bilginin lin

334

Luther Link, "The Devil: A Mask Without A Face", s: 58

edilmesiyle dorua ulayordu. Ayn gn, Hypatia'nn bedeninden geriye

kalan paralarla birlikte ktphanedeki paha biilmez deere sahip, baka

kopyas olmad iin bir daha asla yerine konamayacak olan yedi yz bin

kitap, kilise nndeki meydanda fkeli gsteriler eliinde yakld. Yok edilen yaptlar arasnda Euclides, Archimedes, Apollonios, Eratosthenes ve
daha ok sayda nemli bilim adamnn el yazmas kitaplar ve anonim an-

tik metinler bulunmaktayd.

skenderiye ktphanesinin yok edilmesi, "mnferit bir fanatizm" ola-

rak adlandrlmayacak denli tipik ve "dnemin ruhuyla uyumlu" bir iddet

gsterisiydi. Bat dnyas, yaznn bulunuundan itibaren benzeri grlmemi bir "bilgi dmanl"ndan yana tavr alyordu artk. Bundan byle

Kilise tekelindeki tek bir "bilim", yani Kutsal Kitap tarafndan insanlara su-

nulmu bilgi dnda hibir entelektel etkinlie izin verilmeyecekti.

Beinci yzyl iinde yaanan gelime ve deiimleri doru kavramak,

izini srmeye ve tarihsel kkeniyle birlikte analiz etmeye altmz o felsefi, ideolojik ve siyasi "kadro hareketi"ni salkl deerlendirebilmek iin

vazgeilmez bir n koul nitelii tayor. Her eyden nce, Roma'nn para-

lanmasna dek varan ve Douyu yzyllara yaylm biimde klmeye,

Bat'y da "Roma d" unsurlarn barol oynad bir Katolik monariler

topluluuna dnmeye iten srecin, yalnzca "din ve inan"la ilgili dinamiklerin etkisi altnda gelitii gibi bir yanlgya dmemek son derece

nemli. Yzeyde grnenler, gerekten de Roma'da alnan dini tercihlere

dayal bir karar zerinde ina edilmi deiimler izlenimini verse ve Hris-

tiyanlk bir "kurum" olarak Ortaa olarak adlandrdmz dnemin karakteristiklerine belirgin biimde damgasn vursa da, aslnda Bat dnyas

sradan bir inan seiminin ok tesindeki deikenlere bal bir zlme-

yi yayordu. Yunan kent devletlerinin, daha nce incelediimiz Gney tal-

ya kolonilerinin, Roma Cumhuriyeti'nin ve Augustus ilke ve idealleri uzantsnda

kurulan

imparatorluun,

denetlemeyi

ve

ynlendirmeyi

baaramad, bir anlamda "kontrolsz gelien" deikenlerdi bunlar.

lk byk devletlerin ortaya kt sa'dan nce drdnc binyl sonla-

rndan itibaren insan uygarl, kentler evresinde gelimiti. Her ne kadar

ekonominin ve retim sisteminin lokomotifi tarm olsa da, hzl gelien ti-

caret, eitim ve kltrel etkinlikler, zanaat ve meslek gruplarnn da bir

biimde dhil olduu siyasi dinamizm ve tapnak kltlerinin, ayn zamanda

birer felsefi merkez olmasndan kaynaklanan renkli dnsel yapsyla lka kentleri, uygarln geliimindeki dinamo grevini stleniyorlard. in
ve Hint topraklarndan ber yarmadasna; Etiyopya'dan Orta ve Kuzey Avrupaya dek bilinen byk toplumsal rgtlenmelerin her biri, ancak kendi

yarattklar byk kentleriyle birlikte var olabilmiler ve bunlar merkez

alarak uygarlklarn yceltmeyi baarmlard. Bir anlamda, neolitik d-

nemin tarm merkezli "bir arada yaama" modelini oluturan komnal iliki biimine sahip mtevaz kylerinin zaman iinde yaad alkantl ve

ou kez de sancl geliimin sonunda ortaya kmt bu kentler. Ancak

drdnc yzyla gelindiinde, hi deilse Bat'da ve Roma topraklarnn
byk blmnde, kentlerin bu dinamo grevini srdrmekte baarsz

olduklarn gryoruz. Bunun nedeni de, retim ilikilerinde ve ekonomik

modelde yaanan, yneticilerin denetlemekte aciz kald deiimlerde
sakl.

retim biiminde "kle emei"nin ne kt; sava ve fetih stratejileri

uzantsnda, askeri gc elinde tutanlarn yalnzca ekilebilir topraa deil,

klelik mekanizmas araclyla "igc"ne de "efendi" konumuyla sahip

olduklar uzun sren bir evre, Roma'nn imparatorluk dnemine girildiinde meyvelerini vermeye balamt. Sosyal dzende, yasa ve hukuk sis-

teminde, ksacas "styap" ileyi biimlerinde alnacak nlem ya da yaplacak

mdahaleler,

ancak

ksa

dnemli

ve

geici

"iyilemeler"

salayabiliyordu. nk retimin nasl yaplacan, kimlerin hangi sfat-

larla ve hangi "mlkiyet" gcyle nasl roller alacan dorudan gndelik

yaam iinde uygulamaya sokan "altyap", yani egemen retim ilikileri ve
modeli, styapya belirgin ve kar konulmas g bir bask araclyla
egemen oluyordu.

Dolaysyla, ekonomide lokomotif grevini halen tarmn stlendii bir

toplumsal yapda, eer kentleri "zenginliin ve yaamn retildii" merkezler olarak koruyup gelitiremiyorsanz, iyi niyetli yneticilerin toprak mlkiyetiyle ilgili yapaca kk yasal dzenlemelerle de bir yere varamyordunuz. Toprak mlkiyetinde tekelleme, zaman zaman senatonun,

konsllerin, hatta imparatorlarn almaya alt nlemlere karn hzla

artyor; byk kentlerin dnda ve uzandaki ekilebilir topraklarn denet-

lenemez byklkteki "tarm iletmelerine" dnmesiyle birlikte de,

"egemen snf" krsal alanlar mesken tutuyordu.

Dnemsel olarak ortaya kan ynetsel bask politikalar da bu geli-

meleri destekleyici bir rol oynad. Kentlerdeki usta meslek erbabnn sivil

rgtlenmeleri olarak ortaya kan collegia'lara nasl bask yapldn ve

kentlerde zanaatn, ticaretin ve eitimin nasl darbeler aldn nceki b-

lmlerde grdk, imparatorluk dneminde kltlere yaplan bask ve ko-

uturmalar, Hristiyanlk dneminde "egemen inan" dndaki btn

gruplar zerinde abartl boyutlara getirilince, kentler iyice sszlat ve
kltrel anlamda rengini yitirdi.

Bilinen, yzyllardr Roma toplumunun i dinamiklerini oluturan snf

ve katmanlarn yaps da hzla deimiti imparatorluk sonrasnda. Artk

patrici ve pleb yaplamasndan sz edilemiyordu. Soylular ve toprak sa-

hipleri; onlarn evresindeki ynetici brokratlar; sava ve i kargaalarn

getirdii "dumanl hava" iinde bir blm byk tarm efendilerine d-

nm gl generaller oluturuyordu egemen snf. Bu grubun dnda

kalan ezici ounluksa, kentlerde yaam standard iyiden iyiye den isiz

ve yoksul ynlar; iliini ya da atlyesini kapatmak durumunda kalm

zanaatlar; korsanln artmas sonucu gvenlik ortadan kalktka, hareket alanlar kstlanan ve yoksullaan tccarlar; devlet tarafndan maalar

dzenli denemedii iin yolsuzluk, rvet ve rme girdabna kaplm

kentli memurlar ve bu ekonomik knty kendi lehine evirmeye alan tefecileri ieriyordu.

Bu grnrdeki "i etkenler" yannda, yadsnamayacak denli belirleyi-

ci "d etkenler" de sz konusuydu tabii. kinci yzyldan itibaren Avrupa,

Balkanlar'dan spanya ve Britanyaya dek uzanan bir alan iinde "barbar

aknlar"na maruz kalmt. Bitmeyen youn, inat ve saldrgan g hare-

ketleri, Got kabilelerinin imparatorluun hem dou hem de bat eyaletleri

iin ciddi birer tehlike oluturmalar sonucunu douruyordu.

Drdnc yzylda Julianusun elde ettii, "bar ve dzen" salamaya

ynelik baarlarn arkas gelmeyince, kuzeyi btnyle kuatan "yabanclar" Avrupadaki i dengeleri byk oranda sarstlar. Romann kurulu
dneminden itibaren uygulad, ittifak ve paylam yoluyla "Romallatr-

ma" stratejisi kimi blgelerde Gotlar iin de etkili olabildi ve talyann ku-

zeyinden itibaren baz kavimler bar anlamalar, formalite evlilikleri ya

da "ganimet paylam"na ynelik askeri ittifaklarla Romaya entegre edilebildiler.

Ama Trakyadan spanyaya dek Roma lejyonlarnda arlklar artma-

ya balayan "yabanc birlikler" sorunu bile Romann btnl iin gz

ard edilemeyecek bir tehlike oluturuyordu. Herhangi bir birlik, hassas ve

kritik bir blgede isyan karp, Got asll efleri nderliinde byk kentlere, hatta ou kez Romaya dek ilerleyip, istedii dnleri kolaylkla ko-

parabiliyordu, imparatorluun Avrupadaki topraklar, giderek "barbar ef-

lerin" ynetimindeki dukalklara dnmekteydi. Huzursuzluk, asayi

sorunlar ve istikrarszlk, Avrupa topraklaryla imparatorluun "Akdenizli

iskeleti" arasnda bir kan uyumazl yaratmann yan sra, ticarete, mal ve

hizmet akna da ciddi biimde ket vurmaktayd.

Geliim dneminden itibaren Roma, tahl retimine elverili toprak

azl nedeniyle byk kentlerini fetihler sonucu elde edilen blgelerden

tad budayla ayakta tutmutu. Kimi aratrmaclarn ve tarihilerin

dedii gibi, "Afrika buday olmadan Roma yaayamazd." Ancak ikinci
yzyl sonrasndan balayarak bir tr "tahl ambar" olarak kullanlan blgelerden gelen mal aknda da ciddi yavalama ortaya knca, kentler g

durumda kald. Zaten i talebi karlamaya yeterli olmayan yerli retimse

kent dlarna uzanp, krsal blgelerdeki tarm iletmeleri evresinde yeni
yerleimleri biimlendirmeye balamt. Ksacas, drdnc yzyl bitti-

inde Roma kentleri btnyle cokusunu ve dinamizmini yitirmi, eski

etkinliinden uzak, "dinsel ve askeri ynetim merkezleri" grnm vermeye balamt.

Byk toprak sahiplerinin kent merkezlerinin uzaklarnda kmelenen

tarm iletmeleri, topran ilenmesindeki geleneksel yntem ve iliki mo-

dellerinde de zorunlu bir deiimi gndeme getiriyordu. Artk klasik "klelik" sistemi geerliliini byk oranda yitirmi; onun yerini, ekilebilir topraklar evresinde, "Efendi"nin himayesine snm tarm iisi kyl
kolonileri almaya balamt. Korunakl ve salam atolar, kendilerine

bal eitimli askeri birlikleri ve denetledikleri usuz bucaksz tarm alan-

laryla bu "Efendi"ler, imparatorluun deien siyasi yapsna uygun, yeni

"yerel gler" olarak ortaya kyorlard. Kentlerdeki isizlik, yoksulluk ve
rme, ou kez, her eyini yitirmi insanlarn yalnzca kiisel eyalarn

yanlarna alarak bu tr byk tarm iletmelerinden birine snmaya raz

olmalar ve bir tr "toprak klesi"ne dnmeleri sonucunu yaratyordu.

Theodosius sonrasndaki imparatorlar, bu gelimelerin merkez yne-

tim ve geleneksel Roma ilkelerinin sal asndan ne denli tehlikeli olduunun farkndaydlar ama ekonomik gszlk ve imparatorluun can
damar olan kentlerdeki zayflama, kanlmaz grnen gidii engelleme

olana tanmad. Bir lde Dou'nun, yani Bizansn "toprak sahipliine

dayal krsal ekonomi" modeline elinden geldiince, uzun sre direndii
sylenebilir. Ancak Bat, bunu gerekletirebilecek olanaklardan bile yok-

sundu ve bu nedenle de zlp gitmesi fazla uzun srmedi. "Roma" ad

Bat'da, altnc yzyldan itibaren artk yalnzca bir "hayalet" olarak yaamaya devam edecekti.

Got, Frank, Cermen toprak beylerinin yerel dukalklarna dnen Av-

rupa topraklarnda, eski imparatorluun simgesel adnn tek taycs ha-

line gelen Katolik Kilisesi de, bu kavimlerin Hristiyanlatrlmas srecindeki katklar ve misyonerlik almalarnn baars ile avunacak; her eye

karn toprak beylerinin oluturduu federasyonlarla ortaya kan Krallklarn iktidar orta olma konumunu elinde tutacakt.

Sekizinci yzyldan itibaren, Akdenize kys olan, eski Roma'nn mi-

rass durumundaki Avrupa krallklar iin yeni ve beklenmedik bir tehlike daha ortaya kt: Arap yarmadasnda doan slam dinine bal kavim-

lerin oluturduu g, yalnzca Bizans'n dou snrlarn deil, Akdeniz'in

tamamn tehdit ediyordu artk. Ba dndrc bir hzla Hint topraklarna

dek Dou'yu fetheden ve Mezopotamya, Suriye ve ran'n tartmasz

hkimi haline gelen slam ordular, sekizinci yzyldan itibaren, bir zaman-

lar Roma'nn eyaletleri olan Kuzey Afrika topraklarn da ele geirmi ve

Cebelitark'tan spanyaya yryerek Avrupay birka ynden birden ku-

atmt. Sicilyadan balayarak Gney talya, Kartaca merkezli Arap donanmalarnn igallerine maruz kalyor; Fransann gneyinde slam yerle-

imleri ortaya kyor; Akdenizdeki zaten zayflam ticaret ilikileri bu

yeni tehdit sonrasnda ciddi bir darbe alyordu. Kentleri gdklemi ve
rengini yitirmi; ekonomisi btn dinamizminden yoksun kalm; siyasi
btnlnden oktan vazgemi olan "Bat uygarl", yani bir anlamda

Hristiyan Romann eseri ve mirass olan yerel hanedanlar ve krallklar

topluluu, btnyle keye skm durumdayd artk.

Tarihi ve aratrmaclar, sekizinci yzylda ortaya kan bu tabloyu,

"din eksenli" bir farkllama ve paralanma erevesinde deerlendiriyorlar. Bu yaklama gre "Dou" ve "Bat", yerel, ulusal ve kltrel farkllkla-

rn dnda, "iman modeli" ile damgalanm net ve ak bir kutuplamann

da iine giriyordu slamn ykseliiyle birlikte. Akdenizdeki yeni durum

iin Henri Pirenne, "Bir zamanlar ortak adetlerin, ihtiyalarn ve fikirlerin

etkileimini srdren bu kylarda, iki uygarlk ya da daha dorusu iki ya-

banc ve dman dnya, Hilalin ve Han dnyas imdi kar karya gelmiti," diyor. 335

Ksacas, Julianus'un baarszln izleyen otuz yl iinde ilkin Roma

paralanarak ikiye blnd, bundan yaklak yetmi yl sonra Bat Roma

fiilen ortadan kalkt ve bu enkazn zerinde oluan "Avrupa Uygarl"

yz yl sonra bilimsel ve kltrel gdkln, rm ve rengini yitirmi

eski kentlerin, krallklara altnn gramajyla oynama zorunluluu verecek

bir ekonomik kntnn iinde bymeye balad; tabii, eer bu bir "byme" yse.

Batda dinsel ve siyasi basklarsa, btn bu sre iinde amansz bi-

imde devam etti. Sekizinci yzyla gelindiinde eski dinler youn kou-

turma kampanyalar ve cinayetlerin sonucunda btnyle yok edilemese

bile, yalnzca kendini dikkatle gizleyen kk bir aznln bal kald r-

kek ve "uykuya yatm" bir gelenee dnmt artk. Ama Kilise iin
mcadele ve bask asla bitmiyordu ve piskoposlarn gazab, imdi genel
anlamda Hristiyan bal altnda yer alyormu gibi grnen ama merkezi
dinsel otorite tarafndan "sapkn" ilan edilen gruplar hedef alyordu.

Bu anlamda, Dou'da, Bizans'ta merkezlenen Ortodoks Kilise ile Avru-

pa krallk ve dukalklarna egemen olan Katolik Kilisesi'nin politikalar ara-

snda iddet ve sertlik asndan hemen hibir fark yoktu. Kilise, "Sapkn"lara, zellikle de yzyllardr irili ufakl grupuklar halinde varlklarn

korumay bilen gnostik kkenli farkl mezheplere o denli sert ve acmasz

davranyordu ki, gerekten kk bir aznl oluturan bu gruplar, "kar

kutup" olarak deerlendirilen slam'dan bile daha tehlikeli grdkleri son

derece akt.

Batl tarihiler, kentsel geliim zerinde ykselen ve kltrel renklili-

i, dinamizmi ve ilerlemeyi bnyesinde barndran ilka ile, felsefi ve kl-

trel anlamda uyann yeniden balad, kentlerin eski canllna kavu-

335

Henri Pirenne, "Ortaa Avrupas'nn Ekonomik ve Sosyal Tarihi", s: 10

tuu, "zgr dnce"nin yeniden yeerme olana bulduu "modern dnem" arasnda, durgun ve birok ynyle "karanlk" bir Ortaa modeli

zerinde anlam durumdalar. Bu dnemin tarihlenmesi konusunda fark-

llklar ve deiik grler olsa da, Ortaa genel hatlaryla Bat Romann

dalmasn izleyen dnemle, Avrupadaki reform ve devrimci hareketlerin

balangc arasna yerletiriliyor; yani kabaca altnc ve on altnc yzyllar
arasna.

Oysa ilerleyen blmlerde zaman zaman ksaca deineceimiz gibi, bu

uzun ve "karanlk" a modeli, evrensel anlam tamad gibi, yalnzca Hristiyan Avrupa iin geerlilik tayor. Batnn bilim, felsefe ve zgr dnce zerine Kilise araclyla ipotek koyduu bu uzun dnemin pek ok

evresi, "kar cephe" olarak kabul edilen blgelerde bambaka grnmler

sergiliyor.

Szgelimi, en azndan sekizinci ve on birinci yzyllar arasndaki d-

nemde, slam uygarlnn egemenliindeki topraklarda tam tersine byk

bir dnsel alm, kltrel zenginleme ve gz kamatrc kentsel doku-

larla karlayoruz. slam uygarlnn egemenlii altndaki blgenin iki u

noktasndan, Mezopotamya ve spanyadan vereceimiz iki rnek bile, far-

kn arpcln sergilemeye yeterli. Avrupa'nn "karanlk a" yaad

dnemde, eskinin grkemiyle yarrcasna birer byk kltrel merkeze

dnen Badat ve Cordoba'nn yannda, Roma bile snk bir kasaba gibi
kalyordu.

"Uzun sre ne Galya ne de talya, fakir kentleriyle, Badat ya da Cordo-

bann ihtiamna yaklaacak kadar dahi herhangi bir ey ortaya koyamamtr," diyor Marc Bloch. "Mslman dnyas, Bizans dnyasyla birlikte

12. yzyln sonuna kadar Bat zerinde gerek bir ekonomik stnle
sahip olarak kalmtr. O dnemlerde Bat'da tedavl etmekte olan nadir

birka altn sikke bile, ya Yunan ya da Arap atlyelerinde imal edilmilerdi." 336

Bloch bu olduka nemli saptamayla birlikte, bugn Ortaa Avrupa

sosyal ve ekonomik dzenine karlk gelmek zere kullandmz "Feoda-

lizm" kavramn Batda hayatn iine yerletiren olgunun, bir "kargaann

balca sonucu" olduu grn savunuyor. Merkezinde siyasi istikrarsz-

lk, ekonomik knt ve sosyal zlmenin yer ald bir kargaadr bu.

Bat'nn dank krallklar arasnda grece en "gl" ve btnle sahip

grnenlerin bile kendi resmi parasn bastrabilmekten aciz olmas, Julia-

nus dneminde ok ksa bir sre iin son grkemini yaayan Roma'nn na-

sl bir "ekonomik enkaz" haline geldiini gstermektedir. Hatta maddi anlamda para basabilmek bir yana, sahip olduklar para sistemini ve

kullandklar birimin deerini kontrol etmekte bile baarsz olan krallklar

arasnda karanlk bir k yayordu Avrupa. Henri Pirenne unlar sylyor:

"Genel bir fakirleme apakt. Altn sikke ortadan kalkarak Karolenjle-

rin onun yerine ikame etmek zorunda kaldklar gm sikkeye yerini brakt. Eski Roma altn solidus'un yerine kurduklar yeni para sistemi, antik
ekonomiden ya da Akdeniz ekonomisinden kopularnn ak delilidir." 337

Bir baka deyile "Byk Roma"nn Avrupa'daki kalntlar, evrelerini

Akdeniz boyunca kuatan slam uygarl ve Dou snrlarn oluturan Bizans'n karsnda, yoksul krsal beyliklere dnmlerdi artk. Piskopos-

larn denetimindeki, eski ihtiamn oktan yitirmi kentler ve yerel tarm

efendilerinin hkmettii, kapal ekonomiye sahip krsal yerleimlerden kurulu devletler iin uzun srecek bir "karanlk a" balyordu.

Avrupa'nn bu grntsnn karsnda alternatif g olarak beliren

iki farkl odaktan Bizans' daha farkl bir gzle deerlendirmekte yarar var.
Dou Roma, Bat'daki kntye karlk kentlerinin kalitesini ve ekono336
337

Marc Bloch, "Feodal Toplum", s: 14

Henri Pirenne, a.g.e, s: 12

mik yapsn grece ok daha canl tutmay baarmt. Ama Avrupa kentle-

rini yoksullamaya gtrp gsz dren koullarla, yedinci yzyl ba-

larndan itibaren bu byk merkez Hristiyan imparatorluu da yz yze

gelmiti. Bizans' feodallemeden uzak tutan etkenlerden biri, egemen ol-

duu topraklarda merkezdeki iktidarn otoritesinin sarslmamasn sala-

yacak asayi ve gvenlikse, dieri de Dou snrnn tesinde, Hindistana

dek uzanan blgelerle yapt youn ticaretti. Dier yandan, imparatorlar

Msr gibi bir blgeyi ellerinde tutmalar sayesinde, verimli Nil vadisinin
tahl desteine de sahiplerdi.

Ne var ki, yedinci yzyldan balayarak douda yaanan gelimeler, bu

avantajlar birer birer ortadan kaldrmaya balad. lkin, yeniden glenen

ve eski parlak gnlerini artrr bir geliim yaayan rann askeri akn-

larna direnemeyip, Anadolunun ve Ortadou topraklarnn byk bl-

mn yitirdi Bizans. Bu, douyla olan ticaretin ciddi biimde sekteye u-

ramasnn yan sra, nemli kent ve eyaletlerin igal altna girmesi gibi bir
tehlikeyi de birlikte getirmiti. Sonra, yine ayn aknlar sonucu Msr gibi

nemli bir "kale" de elden gitti. Bu gelimelerle aa yukar ezamanl olarak, Balkanlarn kuzeyinden giderek sklaarak ve glenerek gelen sava-

Slav ve Avar kavimlerinin saldrlar, imparatorluun Avrupadaki topraklarnn btnl zerinde ciddi bir tehdit oluturmaya balad.

610 ylnda iktidara gelen imparator Herakleios, zm yalnzca d

saldrlara daha direnli kar koyabilecek biimde orduyu yeniden yaplandrmakta deil, ayn zamanda bu askeri reformlar, kkl ynetsel deiimlerle desteklemekte gryordu. Bylece Romann, kt zerinde bile

olsa orduyu ynetim birimlerinden ayr tutan ilkeleri terk edildi ve impa-

ratorluun Anadolu'daki topraklar, her biri yerel askeri birliklerin sorum-

luluuna verilmi idari blgelere ayrld. Bu birliklere "kolordu" anlamna

gelmek zere Thema ad verilmiti ama zaman iinde szck askeri bir terim olmaktan kp, her Themann yerleik bulunduu blgenin ynetim
birimini de vurgulamaya balad.

Thema sistemiyle birlikte iki sorun alm gibi grnyordu Bizans'ta:

ounlukla yabanc kkenli paral askerlerden oluan ve gerek duyuldu-

unda hassas blgelere yneltmenin olduka yksek maliyetler gerektirdii geleneksel lejyonlarn yerini, "yerel kaynaklar" kullanlarak oluturulup
eitilmi askeri birimler alyordu. Bylece masraflar azalyor, birliklerin

hareket ve manevra yetenei artyor ve birbirleriyle iletiimleri, idari ya-

pyla da btnlemeleri sonucu ok daha akkan bir nitelik kazanyordu.

Artk sefer zaman harekete geirilen ordular deil, "yerleik" ve hazr as-

keri birliklerin varl sz konusuydu. Orta ve Dou Anadoluda, Akdeniz

kylarnda ve Kuzey Egede balatlan uygulamayla her idari blge, dier
bir deyile her Thema, kendi sosyal yaps iinden kendi askeri birliklerini
karp yetitirmeye balad. Bu birliklerin masraflar, blgelerin toprak
mlklerinden elde edilen gelirle karlanyordu. 338

Yedinci yzyl ortalarndan itibaren bu yeni yntem olumlu sonu

vermi ve hem sayca art gsteren, hem de manevra yetenekleri ykselen

askeri birlikler, zaman iinde dou snrlarn zorlayan ran tehdidini orta-

dan kaldrmay ve i btnlkle birlikte gvenlii de salamay baarm-

lard. Ama Georg Ostrogorsky'nin de aralarnda bulunduu kimi tarihiler

yeni dzeni "ordunun yabanclamasn engelleme" yolunda atlm olumlu

bir adm olarak grseler de, bu "huzur ortam"nn bir de sosyal bedeli var-

d elbette: Bizans'n yerel ynetim birimleri, btnyle "askeri" bir nitelik

kazanyor ve rejim giderek daha despotik bir eilimle buluuyordu. Ekip

bimek ve gelirinden yararlanmak zere kendilerine verilen topraklarda

yerleik yaama gemelerine karn, komutanlar teknik olarak hl "asker"

statsndeydiler ve bu yeni konum, sahip olduklar silahl g ve otoriteyle

birlikte onlar, Bizans'ta o ok korkulan ve uzak durmaya allan "derebeyi" pozisyonuna bir adm daha yaklatrmt.

338

Georg Ostrogorsky, "Bizans Devleti Tarihi", s: 89-92

Dou'da Hilalin Ykselii

Dier yandan, gl ve yerel bir ordu yaratlarak salanan i btnlk

ve gvenliin kalc bir nitelik tamad da sekizinci yzyldan itibaren

net bir biimde anlalacakt. Arap yarmadasndaki dank kabileleri bir

araya getirerek yola kan ve ok ksa bir zaman dilimi iinde art arda ge-

len fetihlerle imparatorluun dou ve gneyini kuatan slam devleti, Bizans'n yazgsyla ilgili bir fikir vermeye balamt bile. Bat ve kuzeyde

"barbar" ataklaryla zaten yolu kesilmi olan Roma mirass, imdi drt
yan evrelenmi haliyle byme olanaklarn byk lde yitirmi durumdayd.

Sekizinci yzyl biterken slam snrlarnn genilemesi douda Orta

Asya'ya, batda da Kuzey Afrika zerinden spanyaya dek ulamt. Ba-

langta kendi benliini ve kiiliini bulmann cokusuyla, Bizans'n da zayflamasndan yararlanarak Ortadou'yu denetimi almaya alan bir "Arap

hareketi" izlenimi veren slam, beklenmedik oranda hzl ilerleyen fetihler

sonucu ksa sre iinde bu grnmnden syrld. Ele geirilen blgeler-

deki kkl yerel kltrlerle (bunlarn arasnda Pers, Suriye ve Mezopo-

tamya kltrlerinin yan sra, skenderiye'de merkezlenen gnostik gruplar

da saymak gerekiyor) girilen etkileim, giderek geni bir corafya zerinde

zenginlemeye balayan ortak bir slam kltrn biimlendirme yoluna

giriyordu. Arap dnyas kadim uygarlklarn bilgi birikimiyle; fethedilen

topraklarn halklar da slam inanc ve dncesiyle tanyordu ki bu, hi

kukusuz yeni dinamiklerin devreye sokacak bir gelimeydi ve olduka kritik bir zamanlamayla ortaya kmt. En azndan, yz yl akn bir sre
Roma egemenlii ve Kilise basks altnda yaayan topraklarda yepyeni bir
heyecann domaya baladn syleyebiliriz.

Bu coku ve heyecan anlamak ok da zor deil. Her ne kadar fetihlerle

birlikte bir "igalci" kimliiyle yaamlarna girse de, slam birok ynyle

Hristiyan kurumsal stratejisi ve ideolojisinden farkl bir profil iziyor ve

kendine zg bir "hogr" ieriyordu. Elbette bu "tartlabilir" bir hog-

ryd ve ok da esnek olmayan belli snrlar vard. Yalnzca "kitap ehli"

olarak kabul edilen Hristiyan, Yahudi gruplarna ve Sabilere anlayla ba-

klyor; bunun dnda kalanlar "putperest" olarak kabul edilip, "Mslman

olmak ya da lmek" seenekleriyle kar karya braklyordu. Ama bu kadar bile, fethedilen blgelerde yaayan insanlar iin en azndan bir noktay

kesin olarak ortaya koymaktayd: Kendi dndaki btn inan ve kltrleri

"sapkn" ya da "kfir" kabul edip yok etmeye alan Kilise doktrini karsnda slam, farkl olanlardan hi deilse bazlarna, "boyun eme kouluy-

la farklln yaayabilme" olasln sunuyordu.

Belki bundan daha nemlisi, igalci Arap birliklerinin, ele geirdikleri

topraklarda o gne dek var olmu kltr ve bilgi birikimini tanma konu-

sundaki artc isteklilikleriydi. slam ncesi dnemde hayvanclk, ticaret

ve snrl bir tarm etkinliinin dna kmadan kapal ve basit bir yaam

sren gebe Arap toplumlar, yeni inanla birlikte gelen motivasyon sonrasnda hzla byyen bir imparatorluk yaratma abasna girerken, yzyl-

larn acsn karrcasna bilim ve felsefeyle tanmann cokusunu yayordu. slam Peygamberi, izinden yryenlere "Bilim inde de olsa gidip

alnz" demiti ve pratikte olan da buydu. Kilise'nin btn antik gelenek ve

kltrleri, bilgi birikimini, kendince bir szgeten geirdikten sonra ounu "yok sayma" politikasnn tersine, fetihi Mslman toplumlar, dene-

timleri altna aldklar Pers, Hint, Ortadou, Msr ve Helen kentlerinin

inanlarna olumsuz nyarglarla baksalar da, bilgi birikimlerini tanma,
anlama ve hatta gelitirme yolunu setiler.

slam, bugn "klasik tektanrclk" ya da "brahim Dinleri" olarak da

adlandrlan Judaizm izgisinin en gen ve grece en yeni yesi olmasna

karn, hi deilse ilk yzyllarnda, Yahudi ve Hristiyan inan sistemlerinin geleneksel tavrndan olduka farkl bir yol izledi ve kltrel buluma-

lara, karlamalara ya da etkileimlere daha scak ve istekli bakt. Bu be-

lirgin farkllk, yeni dinin hzl yaylmasn salayan faktrlerin de banda

geliyordu aslnda. Roma topraklarnda Kilise basks altnda yaayan bilim

adam, dnr ve sanatlarn ou, ok daha zgr ve rahat olabilecekle-

rini anladklar slam egemenliindeki kentlere ve blgelere g etmeye

baladlar. Yerel halklara, slam' kabul etmeleri aka telkin ediliyor ama

zorlamaya ve baskya bavurulmuyordu. slam ynetimine boyun emek

ve belli bir bedel demek kouluyla, etnik ya da dinsel gruplara kendi

inan ve geleneklerini srdrme hakk tannmt.

Btn bu gelimeleri, eski grkemli Roma imparatorluu snrlarnn

hemen dibinde yaanan, olduka hzl ve etkili bir "devrim" gibi grmek
gerekiyor, slam ncesinde dank gebe kabileler halinde yaayan ve

her dnem blgede egemen olma potansiyeline sahip byk glerin hk-

m altna girmeye yazgl gibi grnen bir toplum, yeni dinle birlikte tari-

hin akn deitirmeye ynelen bir dinamizmin barol oyuncusu haline

gelmiti bir anda. Bir baka deyile gce boyun een ve uyum salamaya
alan deil, "gc elinde tutan" olmaya karar vermiti.

Burada elbette tarihsel gelimelerin beklenmedik derecede elverili

bir seyir izlediinden; szgelimi Roma'nn ilkin ikiye blnp sonra Bat'nn paralanmas sonucu ortaya kan koullardan ya da Bizans'n birka
yzyl iinde gcn yitirmesi ve uzun sreli savalarn randaki Sasanileri de ypratmas sonrasnda Ortadou'da oluan iktidar boluundan sz

edilebilir. Gerekten de sosyal ve siyasi koullarn slamn hzl ykseliin-

de belli bir paya sahip olduu yadsnamaz. Ancak burada unutulmamas

gereken nemli bir "irade" ve karar var: slam uygarl, yalnzca "klcn

stnl"ne dayanan bir askeri gce yaslanarak bymedi Ortadou'da.

Eer yle olsayd, tarihte benzerlerine ska rastladmz, gl ordular

yaratarak byk imparatorluklarn topraklarn yamalayan ve igal eden,

belli bir srenin sonunda da ya kendiliinden zlp dalan ya da igal

ettii lkelerdeki diren sonucu yenilgiye urayan gebe toplumlarn

yazgsn paylard.

slamn kurucular, g ve iktidarn yalnzca "iyi kl kullanmaktan"

deil, "bilgi ve bilimi elde tutmaktan" getiini ok iyi biliyorlard. Pey-

gamber'in Mekke'den Medine'ye gn (Hicret) izleyen yz yldan biraz

fazla bir sre iinde, slam imparatorluunun Bat Hindistan'dan spanyaya dek uzanan bir corafyaya egemen olmasn, baka bir eyle akla-

mak mmkn grnmyor zaten. Yalnzca "inanm"lk ya da yalnzca "sa-

valk yetenei" ile, bir dnemin ln ortasnda sradan bir ticari

etkinlikle yetinmeye alm gebe kavimleri, bylesine geni bir eridi

denetimleri altna alamazlard. Romann byyp, snrlarn btn Akdenizi evreleyecek oranda geniletmesi yzyllar almt. Eer Makedonyal

byk skender'in seferlerini ve Mool hkmdar Cengiz Han'n yalnzca

igal ve yamadan oluan "geici" fetihlerini saymazsanz, tarihte bu kadar

ksa bir zaman dilimi iinde bylesine geni topraklara hkmetmeyi baaran bir baka uygarlk yoktur.

skender de, Hellenistik imparatorluunu yalnzca askeri gce ve stra-

tejik yetkinlie dayandrmamt. ki temel ilkeyi srekli gzeterek baarya ulamt gen Makedonyal: Bilgiye sahip olmak ve ele geirdii topraklarn kltr ve bilgi birikimini zor yoluyla yok etmek yerine, o birikimle

bulumay ve ondan yararlanmay yelemek. Yunanistan, Anadolu, Ortado-

u ve Msra silinmez biimde damgasn vuran Helenistik kltrn baa-

rsnn ardnda, igalcilii deil "btnlemeyi" yeleyen bu politika yatyordu. slam uygarlnn da ok byk oranda bu bak as sayesinde
sekizinci yzyldaki gz kamatrc gelimeleri saladn syleyebiliriz.

Gzden uzak tutulmamas gereken birinci nokta, yzyllar boyu gebe

olarak yaam bir toplumun, slam sonrasnda olduka hzl biimde yer-

leiklie gemesi ve bu yeni yaam biimine artc bir uyum salamas-

dr. O kadar ki, randan Endlse dek uzanan topraklarda birbiri ardna

ina edilen saraylarn, ktphanelerin ve antlarn grkemi, Avrupa'nn

nemli kentlerindeki nl yaplar glgede brakacak denli gz kamatr-

cdr.

kinci nemli nokta, slam birliklerinin, fethettikleri blgelerdeki yer-

leik kltr ve gelenekleri yok etmek yerine onlardan yararlanma ve elinde tutmay yelemesi olarak kar karmza. Bu, slam tarihinin btnne
yaylan, nceden belirlenmi kalc ve deimez bir strateji olmamakla bir-

likte, en azndan onuncu yzyla dek varln srdrm bir eilimdir, ik-

tidar yaps netleip, sosyal ve siyasi kabuu din adna her trl deiime
kar korumaya kararl muhafazakr dinsel otorite kendini belli ettiinde,
ilerideki blmlerde greceimiz gibi, bu bilgiye ve bilime ak, istekli tavr

da hzla deiecek; siyasi basklar (tpk Kilisenin yapt gibi) en bata,

slam iinde felsefi araylarn ncln stlenen ezoterik gruplara (tarikat) ynelecektir. Ancak ilk birka yzyl iinde, Peygamberin aklk ve

bilim tutkusuna ynelik ideallerine olabildiince bal kalnd ve bu sayede o gz kamatrc baarlarn elde edildii sylenebilir.

"slam dinini yayma gayretlerine ve dinin ilkelerine sk skya bal

retilerine ramen Mslman fatihler, fethettikleri yerlerdeki yerel kltrlere belli bir hogryle yaklatlar," diyor Colin Ronan. "yle ki, kurduklar saraylarda yerel sanat ve bilgiler ile slamiyetin Arap tarzlarnn

dikkate deer bir kaynamas grld. Bylece Mslmanlar, dier eyler

yannda, birok Hellenistik ehirdeki Yunan bilimini ve randaki Sasani

kltrn de miras aldlar. Yaylma devri bittikten sonra, slam kltrnde
bir Altn a balad." 339

Yaanan bu hzl ve arpc genileme dnemine karn, slami hareke-

tin balangtan itibaren i btnle sahip bir seyir izledii de sylene-

mez. Peygamberin 632 ylnda lmesinden sonra, slam dnyasnn liderli-

i, ardllar (Halifeler) tarafndan yrtld. Ancak kimin halife olmas

gerektiine ilikin tartmalar bata olmak zere, birtakm derin anlamazlklar nedeniyle, ilk 120 yl iinde slam devleti byk i sava yaad.
ngiliz slam Tarihi profesr Francis Robinson, bu youn, hareketli ve
karmak dnemi birka cmle iinde zetlerken, varln gnmzde de
339

Colin A. Ronan, "Bilim Tarihi", s: 224-225

srdren, byk mezhep ayrmasnn ortaya k koullarna ksaca deiniyor:

"atmada srekli bir e, Peygamber'in yeeni ve damad Alinin par-

tisinin muhalefetiydi. Halifelik makamna geenlere kar, Ali'nin ia's

(frkas) meru nderliin Peygamber'in soyundan gelenlere ait olduunu

ileri sryordu. nc halife Osman'n hkmdarl srasnda bu kart-

lk aa kt; Osman ldrlp Ali tehlikeli koullar altnda halifelie geince de sava patlad. arpmalar ancak Ali'nin kendisinin de 661 ylnda

Kfe'de ldrlmesi ve en byk olunun (Haan) hilafet zerinde hak id-

dia etmekten vazgemesiyle sona erdi. Fakat ia muhalefeti burada bitme-

di; hatta balangta seimlik bir grev olan ve ideal olarak da hep yle

kalmas istenen halifeliin, soylu bir Mekke kabilesi olan Emevilerin hanedanna mal olmasyla daha da kzt. 680'de Alinin kk olu Hseyin,

Emevi halifesi Yezide bakaldrnca ikinci i sava balad. Hseyinle kk kuvvetinin ou, Kerbelda ldrldler. Bylelikle Peygamber'in to-

runu ve en yakn akrabalar ortadan kaldrlmlar, gen slam dnyas

dehete dmt." 340

Bu tarihten itibaren ii partisi, Kerbel'nn yasn tutan ve srekli ola-

rak Emevi halifeliine kar mcadele eden gl ve etkili bir muhalefete

dnt. Sekizinci yzyl ortalarnda yaanan nc byk i sava son-

rasnda da Emevi hanedan ykld ve onun yerini, Peygamber'in amcas El

Abbas'n soyundan gelenler (Abbasiler) ald.

750 ylndan sonraki sre, bir yandan kendi iinde ciddi ayrlklar

yaarken dier yandan snrlarn hzla genileten slam imparatorluu

iin, erken gelen olgunluk ann balangc olarak deerlendiriliyor. Yaylma ve byme, "doal snrlar" kabul edilebilecek bir noktaya gelip da-

yanm ve bir anlamda iin daha zor ve ayrntl aamas balamt: Kendi
iine dnmek ve evrensel bir slam kltrn biimlendirmek. Klla egemenlik altna alnan halklar, daha nce de belirttiimiz gibi belli snrlar
340

Francis Robinson, "slam Dnyas", s: 18

olan bir "hogr" erevesinde yeni kltrn olumasna katk salamak

anlamnda yreklendirildi ve bu aklc politika, fethedilen blge halklarnn

slam dnyasna entegrasyonunu hzlandrd. Olumakta olan kltr, ana

dokusunda Arap-slam anlaynn yer ald, ancak ayrntlar ve derinlii

antik dnyann bilgi birikimiyle renklenen, yeni ve farkl bir dinamizmi

bnyesinde barndryordu.

Esas olarak slam'n "Altn a"nn balangc, Emevi hanedannn y-

klp Abbasiler liderliinde Badatta yeni bir bakent kurulmas olarak ka-

bul edilebilir. Yeni iktidarn ikinci halifesi El Mansur tarafndan kurulan

kent, ok ksa bir zaman iinde an en grkemli ve en zengin kltr mer-

kezlerinden biri haline geldi. Mansur'un ardl Harun Reid dneminde,

Hindistan'dan getirilen astronomi ve matematik belgeleri incelendi, snfland ve Hint say sistemi yava yava Arapa'ya evrilmeye baland. Re-

id'in olu El Memun dneminde bu eviri ve kaynak derleme almalar

hzlanrken, slam dncesi iinde felsefi araylara da arlk verildi.

"Bilge Persler, Yahudiler, Yunanllar, Suriyeliler ve daha uzaklardan

gelen aydnlar, yeni bakent Badatta toplandlar," diye yazyor John Desmond Bernal. "Yunan biliminin nemli kitaplarnn Arapa'ya evrilmesine

balanmas burada ve Jundishapur'da gerekleti. Bu eviriler ya dorudan

doruya Yunancadan ya da ounlukla Sryaniceden yaplyor ve Halifeler

ve soylular tarafndan mali anlamda destekleniyordu. Halife Memun, bir
eviri brosu kurdu (Hikmet Evi) ve burada byk bilgeler Hunayn Ibn

Isak ve Sabit Ibn Kurra, Aristo ve Ptolemynin eserlerinin ounu Arapaya evirdiler." 341

Aslna baklacak olursa "Beyt El Hikmet" ya da "Hikmet Evi"ni, Ber-

naln ifadesini kullanarak bir "eviri brosu" olarak nitelemek, bu byk

ve nemli kurumu fazla hafife almak anlamna geliyor. Bilim tarihi konusunda en kayda deer aratrmaclardan biri olmasna karn Bernal, orto-

doks tavra sahip birok ada gibi Pythagoras ve Platon dncelerini

341

John Desmond Bernal, "Materyalist Bilimler Tarihi", s: 193

"materyalist bilim"in rasyonelliinden kopu olarak deerlendirme eili-

minde. Bu nedenle, sz konusu dnce sistemlerine yaknlyla bilinen El

Memun ile ilgili yorumlarnn satr aralarna, bu honutsuzluun izleri de

ister istemez yerleiyor. Badat'ta kurulan Hikmet Evi, yalnzca klasikleri

Arap diline evirme iini stlenen bir eviri brosu deil, antik kaynaklar

zerine aratrmalarn yapld bir akademiyi ve son derece byk bir k-

tphaneyi de ieren bir bilgi merkeziydi. Bu akademide dokuzuncu yzyl

ortalarna dek ok sayda nemli slam bilgini yetitiini ve yeni dnce

akmlarnn filizlendiini unutmamak gerekiyor.

Abbasi halifeleri dnemi, sekizinci yzyl sonlarndan itibaren slam

egemenliindeki topraklarda yaanan byk rnesansn da en parlak evre-

sine damgasn vurdu, iktidar, biraz sevimsiz grnen bir i sava sonrasnda kardei El Eminden zorla alm olmasna karn Halife Me'mun, sava ve iddetten ok bara deer veren, olduka iyi eitim grm, bilginin

peinden koma tutkusunu srekli iinde yaatan bir Arap soylusuydu ve

gemiin byk uygarlklarnn sahip olduuna inand "eski gizemli bil-

gi"ye kar byk bir merak ve ilgi duyuyordu. Bat'nn, zellikle de Avrupa'nn ciddi bir "karanlk a" anlayna ve yobazla teslim olduu gn-

lerde, yok edilme noktasna getirilmi antik bilim ve felsefeyi koruma

altna alma abalarnn yan sra, her dnem byk bir titizlikle "gizli" tu-

tulmu bilgelik geleneklerinin izini srme konusunda da ok istekliydi. Es-

ki Msr'n yzyllardr merak edilen, srr kimse tarafndan zlememi

grkemli antlarnda, aradklarnn bir ksmna ulaacana inanmaktayd.

Giza platosunda yer alan ve yapllar ya da "gerek ilevleri"yle ilgili

gizemleri hl aydnlatlamam piramit kompleksi zerindeki ilk ciddi ve

kapsaml incelemeyi, dokuzuncu yzyln ilk yarsnda El Memun yapmt.

Byk Piramit'in ana giri kapsn bulmay baaramaynca, kalabalk bir

ta ustas ekibi ve danmanlarnn gzetiminde, duvarda bir geit aarak

ieri girdi. Bugn de Gizay ziyaret edenler, Byk Piramitin iine Me'mun
tarafndan atrlm bu "yapay kap"y kullanarak giriyorlar.

Eldeki kaytlardan, Memun ve danmanlarnn bu grkemli yap iin-

de hibir ey bulamayp d krklna uradklarn reniyoruz. Kimi

belgelerdeyse halifenin tneli sonuna dek izleyip, galeri bitiminde bir
"anahtar" ile birlikte, ancak bu kaz operasyonunun maliyetini karlamaya

yetecek deere sahip birka para altn bulduundan sz ediyorlar. 342 An-

cak o anahtarn nereye ait olduu, ne ie yarad ve daha sonra nereye gtrld belirsiz; tabii eer byle bir anahtar varsa.

Douya ve slam kltrne kar nyargl Batl uzmanlarn byk

blm hl Me'mun ve adamlarnn piramide "hazine bulmak" yani "zen-

ginlik elde etmek" iin girdiklerini ileri sryor. Oysa dokuzuncu yzyln

ilk yarsnda Abbasiler an en zengin devleti, Badat bilinen dnyann en

zengin kenti, El Me'mun da kukusuz o corafyann en zengin hkmda-

ryd ve binlerce yllk dev bir ta yapnn iinde kendi kasasna nakledecek
altn ya da mcevherden ok daha baka eyler bulmay umuyor olmalyd.

Kimi tarihiler, El Memun iin piramitlerin Msr firavunlarnn g ve

bilgeliini simgelediini; Byk Piramite girme arzusunun da ayn gc

kendisinin de elde etme tutkusundan kaynaklandn sylyorlar. 343 An-

cak, grece daha "anlalabilir" nitelik tayan bir baka teze gre, aslnda

Me'mun bu dev antn iinde, srekli olarak varlndan sz edilen, "eski

uygarln gizemli bilimi"ne ilikin belge ve kalntlar aryordu. 344 Binyllardr iine girmeyi kimsenin baaramad, g ve gizem simgesi Byk

Piramit'in, bilinmeyen dnemlerden kalma astronomi haritalarn, matematik formllerini, evrenle ilgili bilgileri ve dnyann uzak gemiinin kaytl olduu bir gnceyi ieren, "gizem kitaplar"na ev sahiplii yapt

inancndayd. Bir baka deyile, Abbasi uygarlnn nl halifesi de, artk

iyice aina olduumuz, "g getiren" bilginin ve "gizli kitaplarn" peindeydi.

Miroslav Verner, "The Pyramids: The Mystery, Culture and Science of Egypt's Great Monuments", s: 100
343 Tayeb El-Hibri, "Reinterpreting Islamic Historiography: Harun Al-Rashid and the Narrative
of the Abbasid Caliphate", s: 96
344 Graham Hancock, "Fingerprints of the Gods", s: 317
342

Ancak Me'mun, yalnzca akademiler ve ktphaneler kurup, eskinin

gizemli antlarnda bilinmeyen bir uygarln izlerini aramaya kendini

adam bir lider deildi. Siyasi ve felsefi anlamda da, olduka ciddi ve dneme gre hayli radikal kabul edilebilecek yeni aray ve sistemlere de n-

clk etmeye alyordu. zerinde en ok durduu hedeflerden biri de,

slam uygarlnn denetimi altndaki topraklarda gl bir merkezi devlet
yapsnn biimlendirilmesi ve otoritenin tartmaya yer brakmayacak biimde halifelik makamyla btnlemesiydi. Ynetsel ilevlerde btn de-

netimi elinde tutmakla birlikte, titizlikle setii ve yetki verdii danman

ve vezirlerinden, sz konusu devlet yapsnn, en st kademeden tabana

doru rgtlenmesine ynelik almalarn hzlandrlmasn istedi.

Aslna baklrsa, iler de tam bu noktada karmaya balyordu. Devlet

yapsyla ilgili oluturulacak dzenlemeler, doal olarak "hukuk" sistemini

ilgilendiren yenilikleri gndeme getiriyordu ki, bu aamada slam gelene-

inin muhafazakr kanad, yani bir anlamda hukuk dzeninden de dorudan sorumlu olan "ulema" iin rahatszlklar balyordu. Eer Me'mun

oluturmakta kararl olduu merkezi devlet sistemi iin ulemann, yani din

bilginlerinin grlerini alsa ve onlarla koordinasyon halinde alsa, belki

fazla sorun yaanmayacakt. Ancak halifenin aklnda, ok daha baka eyler

vard.

Mutezile: Abbasi Rnesans

Me'mun dnemindeki siyasal ve felsefi gelimeleri salkl deerlendi-

rebilmek iin, slam dininin hzl yaygnlama srecine ve bunu salayan

fetih politikasnn dorudan ya da dolayl sonularna gz atmak gerekiyor.

Yedinci yzyln ortalarnda bir Arap birlii olarak snrl bir corafya iin-

de doan slam devletinin, yaklak yz yl gibi bir srede douya ve batya

doru hzla ilerleyip bu blgeleri denetimi altna aldndan sz etmitik.

Bata ran, Ortadou ve Kuzey Afrika olmak zere, Mslman fatihler, gir-

dikleri her blgede iyi tanmadklar ok ok eski kltrler, gelenekler ve

inan sistemleriyle karlatlar. Ele geirilen blgelerdeki halklarn bir b-

lm slam dinini kabul etme konusunda istekli davranrken, nemli bir

blm de kendi inancn deitirmeden slam ynetimi altnda yaamn

srdrme yolunu semiti.

Bu konuda (Emevi ynetimleri srasndaki kimi bask politikalarn d-

ta brakrsak) genel anlamda slam yneticilerinin hassas ve dikkatli davrandklarn ve farkl inanlara belli koullar altnda varln srdrme

olana tandklarn sk sk yineledik. Ancak, ksa vadede yabanc halklar

slam ynetimi altnda iselletirme yolunda olumlu sonular veren bu po-

litika, orta ve uzun vadede slam devletinin kendi yapsyla ve daha da

nemlisi, slam felsefesiyle ilgili, zerinde dikkatle durulmas gereken so-

runlar yaratmaya adayd.

Her eyden nce, fethedilen topraklarda o dneme dek varln srd-

ren kkl kltrler, belli bir diren ve "muhalefet" potansiyeline sahiptiler.

Yahudilik, Hristiyanlk, Zerdt dini bata olmak zere, gemii olduka

eskilere dayanan ve sre iinde kendi felsefi argmanlarn, tartma deneyimlerini gelitirmi inan sistemlerinin mensuplar, slam ynetimi altnda olumaya balayan yeni uygarlk iinde ciddi bir "rekabet" unsurunun temsilcileri olarak ortaya kyorlard. Dier yandan, yerleik

halklar iinde slam dinini kabul edenlerin de bu yeni inanla buluurken,

eski alkanlk, gelenek ve dnce biimlerinin youn etkisinden kolay

syrlabildikleri sylenemezdi. slam ise, gen bir dindi ve elinde Peygam-

ber'in lmnden sonra derlenmi kutsal kitap olan Kuran'dan ve yine

Peygamber'in eitli konulara ilikin gr ve yorumlarnn derlemesi diyebileceimiz "hadis"lerden baka gvenebilecei bir kaynak yoktu.

slam uygarl, fetihlerle ve yaylmayla geen ok ksa bir zaman dili-

mi iinde, derinlikli ve ayrntl bir ynetim gelenei oluturmasna elverecek deneyimi kazanma olanana sahip olmamt. Dier yandan, i alkan-

tlar da ieren bu ksa ama youn dnem boyunca "ie ynelme" ve kendi

felsefi yapsn tanmlayp gelitirmeye de zaman bulamamt. Bilime ve

eski bilgelik geleneklerine duyulan ilginin, fethedilen topraklardaki yerleik kltrn zmlenmesine ynelik bir isteklilii de beraberinde getirdi-

inden sz etmitik. Ancak, szn ettiimiz koullar altnda slam dn-

cesi ve kltr iin, son derece byk nem tayan, vazgeilmez bir adm

gerekiyordu artk: Kkl yerel kltrlerin dnce gelenekleri ve buna

yaslanan "muhalif reflekslere" kar koyabilecek, yaamn her alannda
kendi bak ve deerlendirmesini hissettiren bir slam felsefesi.

Bir baka deyile, Arap llerinde yaltlm bir "kabileler birlii" ola-

rak kalmay yeleyen bir toplum iin belki de ok byk nem tamayan,
ama ok geni bir corafya zerinde bir "dnya devleti" olmay semi bir
uygarlk iin "olmazsa olmaz" nitelik tayan ciddi bir grev kyordu ortaya.

Farkl toplumlar kendi ynetimi altnda birletirmek; o toplumlarn

bilgi birikimlerinden yararlanrken etki altnda kalarak "fethedilen topraklarda asimile edilmemek" iin, slam dnyas kendi zgn felsefe ve kltrn biimlendirmek zorundayd. stelik bu, ynetsel bir zorunluluk nite-

lii de tayordu bir yandan. Ynetim demek, "hukuk" demekti; hukuk da,

yaamn iinde ortaya kmas olas her tr ayrnty kapsayacak biimde

geni ve esnek olmalyd. Fethedilen her yeni toprak, yeni "yaam biimleri" ve gelenekler, dolaysyla karlalacak yeni koullar ve yeni ayrntlar

anlamna geliyordu. O halde yeni uygarln hukuk anlay ve uygulama

yntemleri, yz yl nceki gibi kalamazd, slam uygarl artk bir "Arap
Birlii" deil, bir byk dnya devleti olma yolundayd ve bunun gerekle-

rine uygun admlar atmak durumundayd. Nasl Roma imparatorluu, ok

sayda farkl halk ayn merkezi yap iinde bir araya getirip bir "Roma Ba-

r" (Pax Romana) yaratmay gerekli grdyse, imdi ayn g ve olanakla-

r elde eden slam devleti de bir "slam Bar" (Pax Islamica) yaratmak durumundayd ki, bunun yolu da kkl bir ynetim gelenei ve en nemlisi,
bir felsefe oluturmaktan geiyordu.

Abbasi dneminde (yine eitli i karklklar yaanmasna karn) sz

konusu ynetim geleneini biimlendirmek, Pax Islamica'y geerli klmak

ve kltrel zenginlii salamak yolunda ciddi admlar atldn syleyebi-

liriz. El Mansur'dan itibaren halifeler, bugn tarihiler tarafndan "Abbasi

Devrimi" olarak anlan siyasi hamleleri gerekletirirken, felsefi anlamdaki

giriimler de, sekizinci yzyl ortalarnda Mutezile olarak bilinen bir aydn-

lar grubundan geldi. Bu hareket, tarihsel kaynaklara gre, slam bilginle-

rinden Haan El Basri'nin rencisi Vasl bin Ata tarafndan balatlmt ve

adnn kkeni, Arapa "ayrlma" anlamndaki "itizal" szcnden geliyor-

du. Bir baka ifadeyle Mutezile, "ayrlanlar" demekti ve Vasl bin Ata ile iz-

leyicilerinin, slam felsefesinin geliim srecinde ortodoks dnceden ayrlarak farkl bir yol izlediklerini vurguluyordu.

Mutezile dncesi, temelde ortodoks slam teolojisiyle olduka hassas

noktalarda ters den yorum ve yaklamlarla birlikte kmt ortaya. Bi-

rinci ayrlma noktas da, "yazg" kavram zerinde dmleniyordu. Mute-

zile bilgelerine gre insan, kendi edimlerinden kendisi sorumlu olmalyd

ve burada yazg deil, "irade" kavram belirleyiciydi. Eer insanlarn ya-

amlar boyunca yaptklar iler, nceden ilahi kararla belirlenmi bir yaz-

gya bal, deitirilemez eylemler olsayd, hibir biimde kar koyamaya-

caklar bir sre nedeniyle "gnahkr" kabul edilebilmeleri ve bu yzden

Tanr tarafndan cezalandrlmalar adaletli olmazd. Oysa Mutezile d-

nrleri Tanrnn adaletinin mutlak ve yce olduuna inanyorlard ve bu

nedenle insanlar iin "yazg"nn deil, "irade"nin belirleyici olduunu sa-

vunuyorlard. Bir baka deyile, yapt olumlu ya da olumsuz ilerin sorumlusu, dorudan doruya insann kendisiydi.

Dier temel ayrlklardan bazlar ok ksa olarak yle sralanabilir:

Mutezile, birincil ilkesi olan "Tevhid" (Birlik) uyarnca Tanr'nn "zat"

(varl) ile "sfatlar" arasnda ayrm ortaya koyuyor; bu sfatlar kabul
etmekle birlikte bunlara Tanr'nn "zat" dnda var olan bir kutsallk ta-

nmyordu. Kurann evrende Tanr'yla birlikte ezelden beri var olduu g-

rn reddederek, "Ezeli ve ebedi olan yalnzca Tanr'dr" diyor ve Kuran'n "yaratlm" olduunu sylyordu. Tanr'nn insana verdii en byk armaann, doruyla yanl ayrt etmeyi salayan "akl" olduunu savunarak, akln koulsuz imandan stn olduunu vurguluyordu.

Mutezile'ye gre Tanr'dan yalnzca iyilik gelir, kt eylem ve kt d-

nceyse Tanr tarafndan yaratlmaz, insan iradesiyle ortaya kard. Buna

bal olarak, iyiliin karl dlse, ktln karl da ceza olmak du-

rumundayd ve Tanr bunu Kuran'da aka belirtmiti zaten. Dolaysyla

kt eylemde bulunan (gnah ileyen) biri, bunun sonularna katlanmak

ve Tanr tarafndan cezalandrlmay gze almak durumundayd.

Mutezile btn bu temel farkllklarn dnda mucizeleri, cennet ve

cehennemi, vahyi ve kerameti de reddederek ortodoks inantan net biimde ayrlyordu. Btn bu ynleriyle, slam dnce tarihinde "Akliyyun"
(Aklclk) olarak adlandrlan izginin ilk ve ana temsilcisi oldu.

Sekizinci yzyl, daha nce de vurguladmz gibi, byme ve yaygn-

lamann getirdii yeni koullarn slam dncesinin geliim srecinde

eitli tartma ve belirsizlikler yaratt bir dnemdi. "Ehlisnnet" olarak

bilinen ortodoks slam dncesini benimsemi ounluk, daha ilk andan

itibaren Mutezile hareketini "sapkn" ilan etti. Eer slam evrelerinde bu

akma scak bakacak ve koruyacak gl bir destek olmasayd, bask ve d-

lamalara ok uzun sre direnmeleri beklenemezdi ki, sz konusu destek de

uygun bir zamanlamayla Abbasi elitlerinden geldi.

Bilginlerin, sanatlarn ve aydnlarn koruyucusu kimliiyle ne kan

Halife Me'mun, Mutezile hareketine yaknlk gstermekle kalmayp, onu

koruma altna alan ilk nemli yneticiydi. Harun Reid dneminde yneti-

min sempatisini kazanan Mutezile bilgeleri, Memun iktidara geldikten

sonra byk bir itibar grdler ve saray iinde yksek konumlarda kendi-

lerine yer bulabildiler. Hatta Mutezile dncesi, giderek Abbasi ynetiminin resmi ideolojisine dnmeye balad. Ancak muhafazakr kesimin,

ulemann ve onlarn etkisi altndaki halk kitlelerinin olumsuz yarglar ve

tepkileri, azalmakszn devam ediyordu.

Memun, ounluktaki halk kitlelerinin eitimsizlik ve bilgisizlik nede-

niyle dinle ilgili konularda ar tutucu ve direnli davrandklar kansn-

dayd. "Hikmet Evi", ite bu nedenden tr slam uygarl iin can alc
nem tamaktayd ona gre. Oluturulacak bilim merkezi, eitimsizlikle

de mcadele edecek ve yksek bir slam kltrnn elit kesimden balayarak halk tabakalarna dek yaygnlatrlmasnda etkili rol oynayacakt.

Dokuzuncu yzyln ilk yars, "Abbasi Rnesans"nn salad byk

atlmlarla, gerekten de slam kltrnn doruk noktas oldu denebilir.

Belli bal btn byk bayaptlar, bilimsel incelemeler, felsefe klasikleri

Arapaya evrilmi; Hindistandan tanan say sistemi uyarlanarak Arap

matematii gelitirilmi; eski Mezopotamya kaynaklar bata olmak zere

kadim dnyann brakt bilgiler yeniden gn na karlarak, astronomi alannda slam damgas tayan yenilikler bunlar zerinde ina edilmeye balanmt. Tp ve anatomi konularnda byk admlar atld, Hipokra-

tes bata olmak zere nemli bilginlerin kitaplar evrilip incelendi ve

aratrmalar daha ileri gtrlerek yalnzca tp deil, biyoloji, zooloji ve

botanik dallarnda byk gelimeler saland.

Ksacas, Romann mirass durumundaki Avrupa, Hristiyanlatrlm

Frank, Cermen ve Kelt dukalklarna blnen yapsyla Kilise dogmatizmi

altnda dnsel anlamda karanl yaarken, doudaki slam uygarl,
grkemli bir bilim ve felsefe merkezi haline gelmiti. Abbasi imparatorluu

bir Arap hanedannn ynetiminde olmakla birlikte, sekizinci yzyl sonlar

ve dokuzuncu yzyl balarndaki parlak dnem Arap kltrne deil, s-

lam himayesindeki uluslararas entelektel bulumaya balyd byk

oranda.

"Tam bu noktada, btn Araplarn Arap olmadn anmsamak gere-

kir," diyor Eloise Hart. "Hristiyan kktendinciliinin katlanlmaz oranda

baskc olduu yzyllarda, entelektel zgrlklerini yeniden elde etmeye

alan Pers, Trk ve Berberi topluluklar, Arap fatihlere gnll olarak

teslim olurken, korunma gdsyle kendilerini Arap olarak adlandrm-

lard. Dolaysyla bu terim Arapa konuan, slam dinine inanan ve o dnemlerde kendi tebaasndan katk ve ortak alma bekleyen Arap ynetiminin korumas altna girenleri iermek zere kullanlyordu." 345

Ancak "Abbasi Rnesans" olarak adlandrlan dnemin en kritik evre-

leri srasnda, aa yukar Me'mun ynetiminin Mutezile dncesiyle bir-

lemesinden hemen sonra, ounluu Arap kkenli ortodoks ulemann

muhalefeti de hzland. Hikmet Evi'ndeki youn almalarn gz kamatrc baars ve Badattaki yksek yaam standartlar ynetim adna olum-

lu gstergeler olarak ne ksa da, krsal blgelerden balayarak dini anlamda honutsuz olan kesimin direnci krlamamt. Me'mun, bu noktada

geri adm atmaktansa, direncin zerine yeni yasal oluumlar kullanarak

sertlikle gitme yolunu seti ve "Mihne" olarak bilinen yeni bir sistemi uygulamaya koydu.

Genel olarak Mihne, Bat dnyasnda sonraki yzyllarda ortaya kan

"Engizisyon"un paraleli olarak kabul edilmekle birlikte, bu benzetmenin

haksz ynleri bulunduunu da belirtmek gerekiyor. Tpk Engizisyon gibi

Mihne de egemen dini anlay l alnarak yaplan bir tr sorguydu ve bu
sorgudan "baarsz" kanlar cezalandrlyordu ama tarihsel kaytlara baklrsa Mihne uygulamalar hibir zaman Engizisyon'la karlatrlabilecek
oranda iddet ve acmaszlk iermemiti.

Me'mun tarafndan verilen talimatla Suriye, Irak, Msr ve Hicaz blge-

lerinde younlamak zere balatlan uygulama gerei, btn kadlar ve

din adamlar, resmi otorite tarafndan dini konularda bir "snav"dan geiri-

liyordu. Sorgunun ana ekseni, Mutezile dncesinin temel ilkeleri zerine

kuruluydu ve ulema, "Kuran'n yaratlml", kader, irade ve Tevhid konu-

larnda szl ifade vermeye zorlanyordu. Mihne kurulu ald yantlardan

345

Eloise Hart, "Pages of Medieval Mideastern History", Sunrise Magazine, April - May 1973

tatmin olmadnda, ifadeyi veren kii resmi grevlerden azlediliyor, hukuk sistemi iinde almas yasaklanyor ve dinsel otoriteden uzaklatr-

lyordu, ilerleyen dnemle birlikte uygulamalar younlatka, "baarsz"

kabul edilenlerin retmenlik yapmas ve camide kitleye hitap etmesi de

yasaklanmaya balad. 346 Ancak, muhalif ortodoksinin iddialarnn aksine,

ok ender birka rnek dnda, Mihnenin lm ya da ar hapis cezas

verdiini gsteren verilere rastlamyoruz.

Memun, Kuran' temel danma kayna olarak merkez kabul eden ve

bu zemin zerinde akl, bilim ve felsefeden yararlanarak zmlemeler ge-

litirip kararlar alan bir ynetim sistemi gelitirmenin peindeydi. Kar-

snda yer alan ortodoks ulema iinse Kuran ve Hadisler dnda hibir kay-

nak, hele insan dncesi ve akl, referans olarak alnamazd. Bu temel

kartlk var olduka, sistem iinde "din ve inancn yneticisi ve koruyucusu" unvann tayan Halife'nin otoritesi de bir biimde sarslyordu ki,

Mihne de aslnda bu kayglar uzantsnda uygulamaya gemiti. Sorgulamalar "doru inancn test edilmesi" biiminde sunulunca, Mihne salt felsefi ya

da dinsel bir sorgu olmann tesine uzanyor; bireyin inan ve dnce z-

grln tehdit eden ve ipotek altna alan bir tr "mahremiyet ihlali" grnmne brnerek, siyasi nitelik de kazanyordu.

833 ylnda Bizans'a yapt sefer srasnda Me'mun ldnde, yerine

geen Mutasm ve onu izleyen halifeler, hem Mutezile dncesiyle yakn-

l, hem de Mihne uygulamasn srdrdler. Ancak byk kentler dnda

byyen ve yaygnlaan ortodoks muhalefetin basklar sonucu, 847 yln-

da halife olan Mtevekkil, Mihne'yi yrrlkten kaldrd. Hemen ardndan

da, Harun Reid, Me'mun ve izleyicilerinin ynetimleri srasnda sarayda

ve kamu ynetiminde etkin konumlara gelen Mutezile'ye bal aydn ve

dnrlerin grevden uzaklatrlmas, srgne gnderilmesi ve hatta

yarglanp mahkm edilmesiyle sren bir "reaksiyon dnemi" balad. Dokuzuncu yzyl bitiminde Abbasi devletinden Mutezile dncesi ayklanp
346

Tayyeb El-Hibri, a.g.e, s: 97

uzaklatrlm, Me'mun ynetiminde dorua ulaan "aydnlanma" dnemi

de fiilen sona ermiti. Ortak noktalar Mutezile'ye kar olmaktan geen din
adamlarndan kurulu yeni bir ulema kua, etkinlii ve egemenlii eline
alyordu artk.

Tarihi Jonathan Berkey, Me'mun iktidarn, bilimsel anlamda byk

atlmlarn yapld bir dnem olmann yan sra, merkez otoritenin ciddi
biimde glendirildii kritik bir evre olarak da deerlendiriyor. Berkey'ye
gre Mihne ile birlikte glendirmeye alt merkez ynetim, Me'mun

iin ia ile yaknlama isteinin gstergelerinden biri olarak da grlebilirdi, nk o, halifelii, tpk ia'nn mam' gibi, hem dinsel hem de siyasi
otoriteyi kendi elinde birletiren bir makam haline getirmeye alyor ve
akas kendi konumunu da mam'a edeer gryordu. 347 Berkey, buna

bal olarak, her ne kadar iman ile dnceyi, din ile de siyaseti birbirinden
ayrma yolunda admlar atm grnseler de, Memun ve izleyicilerinin ok

erken bir dnemde bugn "laik" olarak adlandrdmz sisteme yakn bir
oluuma yneldiklerini sylemenin doru olmayaca grnde. 348 nk
neresinden baklrsa baklsn, Me'mun ve dier Abbasi halifeleri, g ve

otoritelerini dinden almaya alyor ve sonuta teokratik bir devlet yapsn biimlendiriyorlard.

Fraternis ve Ortaa
Beinci ile dokuzuncu yzyllar arasnda ktmz bu ksa gezinti,

Roma'nn zlme srecinde bilinen dnyann yaad hzl deiimi ser-

gilerken, izini srmekte olduumuz olguya ilikin de bir soruyu gndeme

getiriyor: Btn bu sre iinde Fraternis ya da ondan geriye kalan gruplar

neredeydi ve neler yapt?

347
348

Jonathan Berkey, "The Formation of slam: Religin and Society in the Near East", s: 126
Jonathan Berkey, a.g.e, s: 128

Julianusun lmyle birlikte balayan k o denli hzlyd ki, zellik-

le beinci yzylda skenderiye Ktphanesinin yok edilmesi sonrasnda

Avrupa ve Yakndou'da, eski ve kkl bir ideale bal kalmay srdren,

mistik unsurlarla da donatlm bir misyonun temsilciliini stlenen gizli

ya da ak "kardelik" gruplar da kayplara kart. Romann denetimi al-

tndaki topraklarda bu, fazlasyla anlalabilir bir durumdu elbette. Julianus tehlikesi ortadan kaldrldktan sonra Hristiyanlk resmi otoriteyle

tam anlamyla btnlemi; Kilisenin telkinleri uzantsnda srdrlen

kouturma ve operasyonlar sonucu, bir dnemin nfuz sahibi brokratla-

r, eski yneticiler ve gizem kltleriyle balants olduu saptanan resmi

grevliler ya tutuklanm ya da konumlarn yitirmilerdi. Mithra localar,
Magna Mater ve Eleusis kltlerinin uzantlar olan tapnak gruplar ve siyasi nitelik tad saptanan meslek rgtleri btnyle datld iin, res-

mi otoritenin "sapkn av" balatmasndan sonra, bu insanlar toplanp bir

araya gelecekleri snaklar da yitirmiler, byk olaslkla aralarndaki
iletiimi korumay da baaramamlard.

Bat Romann zl sonrasnda talya'nn kuzeyi, Galya ve Dou

Avrupa blgelerini denetimleri altnda tutan kavimler Katolik Kilisesi tarafndan baaryla ynlendirilip Hristiyanlatrldnda, byk kentlerden

uzaklap krsal blgelere snan eski kltlerin mensuplarnn ileri daha

da glemiti. Hristiyanl kabul ettikten sonra g ve iktidarlarnn "tescili" iin Katolik Kilisesinden onay bekleyen bir zamann "barbar" ef ve

liderleri, bu yolla, szgelimi bir Papann elinden ta giydiklerinde, krallklarn Roma hkmdarlyla edeer grebiliyorlard; nk varl orta-

dan kalkm grnse bile ad ve izleriyle belleklerde yaayan grkemli

Romann mirasn stlenen tek temsilci Kiliseydi.

Dolaysyla, Kilise ve Papann onayn almak, Frank ve Cermen efleri

iin bir zamanlarn efsane imparatorlarnn n ve prestijini elde etmek anlamna geliyordu. Avrupadaki pagan kkenli gmen ve sava kavimlerin

Hristiyan dinini kabul etme konusunda bu denli istekli davranmalarn

salayan unsurlardan en nemlisi de buydu zaten. Kilise onlara Roma'nn

prestijini salyor, hkmdarlar da bunun karlnda yeni kabul ettikleri

dinin rgtsel yapsn kabullenerek otoritelerini Papayla birletiriyorlar-

d. Bu, eski inanlarna bal kalmak isteyenler iin emberin iyice darald-

nn da habercisiydi. Kilise rgtlenmesinin hzla srd despotik derebeyi dzeni iinde Avrupann yalnzca kentlerinde deil, krsal
blgelerinde de snlacak yer says gittike azalyordu.

Bu nedenlerden tr, olduka uzun saylabilecek, yaklak drt yz

yllk bir sre boyunca, Avrupada ya da benzeri bir dinsel basknn btn
hzyla srd Bizans topraklarnda, Fraternis ile balantl bir iz ya da

iarete rastlamakta glk ekiyoruz. Aa yukar dokuzuncu yzyla dek

kesintisiz devam eden bu sessizlik, hem siyasi hem de dnsel bir ideale

bal olan bu insanlarn operasyonlar srasnda byk lde datldklarn, kouturma furyasndan kurtulmay baaranlarn da kendini gizleyerek yaamaya devam ettiini gsteriyor. Szn ettiimiz drt yz ylk
sre iinde ok sayda yeni kuan gelip getiini, zamanla birlikte insan-

larn da ciddi bir deiimden getiklerini gzden uzak tutmamak gerek.

Ancak, dnmlerden geerek de olsa, hedef ve ideallerini en az bin yl

korumay baaran bir hareketin, Ortaa balangcnda da bir biimde

ayakta kalmay baarm olduuna inanmak iin nedenlerimiz var.

Ataerkil ilikilerin sosyal dzene hkmettii dnemde Orta ve Gney-

dou Anadolunun mtevaz yerleimlerine ya da Karadeniz kylarna ekilen; sava snfl toplumlarn ortaya kt ve Hint-Avrupal aknclarn
doudan gelip Anadolu'yu igal ettikleri srada kltr ve inanlarn Ege
kylarna tayp varlklarn srdrmeye alan; ikinci binyln ortalarn-

da Sibyl adl rahibelerinin denetiminde, Yunan kent devletlerinin inan sis-

temleri zerinde etkili olarak ilk ynetim rgtlerini kurmay baaran; bu

yapnn zlmesi sonrasnda, kendi yetitirdikleri dnr ve liderleri

araclyla Gney talyadaki kolonilerde ynetimi eline geirebilen; ura-

nan yenilgi sonrasnda kuzeye g ederek Romada Cumhuriyet rejiminin

biimlenmesinde birincil aktr olarak sahneye kan ve imparatorluk d-

neminin zorlu despotizmi iinde var olmay srdrmenin yan sra, zaman
iinde resmi klt zerinde sz sahibi olmay beceren; Mithra localaryla

devlete hkmetmeye alrken Hristiyanlk gibi gl bir rakibe kar direnip, kendi iinden karizmatik bir imparator karmay baaran kkl ve
inat bir hareket, bunca zorlu engelle dolu uzun bir sreci atktan sonra
Ortaa'n bask koullarna direnemeyip dalm olabilir miydi?

Buna paralel bir baka soru daha sorulabilir: Yedinci yzylda slam

imparatorluunun yaylmas srasnda, dnyann deiik lkelerinde Kilisenin dnce ve inanca ynelik basksndan kaan aydn, bilim adam ve

dnrlerin, belli bir hogrnn hkm srd Mslman kentlere

sndklarndan, hatta bunlardan bazlarnn kendilerini Arap olarak nite-

lemeye bile baladklarndan sz ettik. Bu dnem iinde, Fraternis yelpazesi iinde yer alan gruplarn yelerinden bazlar da slam lkelerine snm olabilir miydi? Kardelik misyonuyla ilgili izleri Dou'da bulabilir
miydik?

Bu noktada karlatmz veri yetersizlii, ancak belli somut olgular-

dan yola karak speklasyon yapmamza olanak salayabiliyor; kesin bir

ey sylemek mmkn deil. Yine de unlar gzden uzak tutmamakta yarar var:

- Ortadou'dan balayan slamn hzl yayl, Batl tarihilerin de

zerinde anlat gibi, dinsel despotizm ve Kilise basksyla yok edilme

tehlikesiyle kar karya kalan klasik dnem bilimsel yaptlarnn, felsefe

akmlarnn ve antik kltrn bir biimde korunmasn, hatta gelitirilme-

sini salamt. Eer son derece kritik bir dnemde slam ortaya kmasay-

d ve btn Yakndou, Msr ve Anadolu, eskiden olduu gibi Roma'nn

ynetimi altnda kalsayd, bugn belki de Pythagoras, Platon, Aristo, Manethon ve daha birok antik a dnr ve bilgesini tanmayacaktk ve

skenderiye Ktphanesine yaplan saldr, eski dnce ve bilgeliin yok

edilmesine ynelik sistemli abalarn yalnzca balangc olacakt.

- Avrupada ya da Bizans topraklarnda Hristiyanlk dnda tm inan

gelenekleri ve kltler yok edilirken slam ynetimi altndaki topraklarda

belli koullar altnda hogrl bir bakn sz konusu olmas, buralar ekici birer snak haline getiriyordu. Dolaysyla Fraternis'e bal gruplar-

dan bazlarnn yeleri de, gvenli grnen dou kentlerine snm olabi-

lirdi.

- Abbasi ynetimi srasnda ve zellikle Harun Reid'den sonra, halife-

lerin antik a dnr ve bilim adamlarnn yaptlarna byk ilgi duyduklarndan sz ettik. Bu dnem boyunca Pythagoras ve Platon dncelerinin hem sarayda, hem de Badat aydnlar arasnda belli bir sempatiyle

karlandn; Babil ve Msr'n "astronomik gizemleri"nin dikkatle aratrldn biliyoruz. Bu durumu, Halife Mtevekkil den sonra eski ynetimden kalan izlerin yok edilip, Mutezile aydnlarnn datlmasn izleyen

dnemde, ortodoks din adamlarnn, Me'mun bata olmak zere eski halifelere ynelttikleri sulamalar da doruluyor. ddialara gre "putperest
yabanclar" sarayda nemli grevlere getirilmi; Memun ve izleyicileri,

Helen dncesinin etkisi altna girerek, ynetimi ve din kurumlarn yozlamaya srklemilerdi.

Bunlardan yola karak, deneyimli ve donanml Fraternis liderlerin-

den bazlarnn slam topraklarna sndn; dokuzuncu yzyl balarnda

da Badat'ta Abbasi sarayna dek ulamay baardklarn syleyebilir mi-

yiz? "Abbasi Rnesans" olarak bilinen evrede, Fraternis uzantlarnn pay

olabilir mi?

Eloise Hart, slamn ykseliinin ncesine rastlayan yllarda, Har-

randa yaayan olduka eski bir klt ve gelenein koruyucularnn, Kilise

basksnn en youn olduu dnemde bile Hristiyanlatrlmaya kararllkla

direndiklerinden sz ediyor:

"slam gcnn ykselmeye balamasndan nce, Mezopotamyann

kuzeyindeki Harranda Suriyeli bir kardelik rgt, yzyllar boyunca H-

ristiyan otoritesine teslim olmay reddetti. Ard arkas kesilmeyen kou-

turmalara ramen bu kltn yeleri, Hermes, Mithra ve Yeni Platoncu dncenin bir bileimi olan dinsel felsefelerini terk etmediler. Ancak 830

ylnda Badat halifesi, Bizansllara kar yrtt bir sefer srasnda rktc mfrezesiyle birlikte Harrana girdiinde, varlklar tehlikeye girdi.
rkek ve tedirgin davranlarla karlamaya alk olan Halife Memun,

grd konuksever ve scak karlamadan armt. 'Mslman ms-

nz?' diye sordu onlara, 'Hristiyan msnz? Zerdt mensubu musunuz?

Kuran'n tand bir kutsal kitabnz var m?' Bunun ne denli tehlikeli ol-

duunu bile bile bu 'inanszlar', her zamanki drstlkleriyle, sorular basite 'Hayr' diye yantladlar. Bu cesaret, Me'mun'un houna gitmiti. Bek-

lenenin aksine, onlar idam etmeyip bunu erteledi ve o tekrar geri dnene
dek Mslman -ya da Hristiyan- olmalarn nerdi." 349

Bu anekdotun ne denli gerei yansttn bilmiyoruz ama Eloise Hart,

dnemin atmosferiyle bire bir rtt dncesinde. Ayn zamanda, bir

noktann daha altn iziyor: Halife Memun dhil, slam yneticileri iin
"putperest" olarak kabul edilen eski inan mensuplarna ynelik bir hogr sz konusu deildi; bu anlay ancak Hristiyan ve Yahudi gruplar, yani

ayn tek tanrl din ailesine mensup insanlar iin geerli olabiliyordu. O

halde, Fraternisle balantlar olsun ya da olmasn, eski inan kltlerinin

mensuplar slam topraklarnda kendilerine yer bulabilirler miydi? Hart

dinlemeye devam edelim:

"Baskyla karlanca Harranllardan bazlar, din deitirmi gibi dav-

ranmay yelediler, inanlarndan dn vermeyi reddeden dierleriyse,

belli bir gvenlik bedeli demek kouluyla Mslman olmayanlarn devlet

konuu olarak kabul edildiini duyduklar Badata doru yola ktlar.

Jundishapurdan bu kente g eden ranl komular, eski tp ve astronomi

yaptlarn Arapa'ya evirmek iin grevlendirilmemiler miydi orada?

349

Eloise Hart, a.g.e

Ne var ki Harrann paganlar Badata geldiklerinde dinleriyle ilgili

sorgulama yeniden karlarna kt ve yaamlarn ancak, akll bir hukuk-

unun tavsiyesine uymalar sayesinde kurtardlar: 'Kendinizi Sabiler olarak tantn. imdi oktan yok olmu bulunan bu eski kltten, Kuran'da da

sz edilir.' Bylece Harrandan gelen 'inansz bilgeler', bir Mslman ken-

tinde kendilerine resmikabul olana bulmu oldular. ok gemeden de

Hellen bilimi ve kltryle ilgili bilgileri yerel aydnlar o denli etkiledi ki,
yalnzca Hikmet Evine kabul edilmekle kalmadlar, ders vermeleri ve ki-

taplarn yaynlamalar iin davet edildiler, hatta kendi Yeni Platoncu okul-

larn amalarna bile izin verildi. Sonuta ortaya kan ey, 350 yl nce

Justinianus tarafndan kapatlan gizem okuluna benzer niteliklere sahip ve

Arap dnyasnn bilgi birikimine byk katklarda bulunan bir akademiy-

di." 350

Hartn anlatt hikye, bizim iin birok bakmdan ilgi ekici. Her

eyden nce, dier tek tanrl dinlerin inananlar gibi hogryle karlanmayan eski inan kltleri mensuplarnn, "Sabi" olduklarn syleyerek slam devletinden kabul grmeyi baarabildiklerini ve bu sayede Badat gibi
byk kentlerde barnabildiklerini reniyoruz. Sonra, belki bundan daha

nemlisi, gemii en az on iki bin yl ncesine dayanan Gneydou Anadolu'daki Harran kentinde, neredeyse bire bir "Fraternis modeli"ne uyan bir
grubun varln hissettiren iaretler kyor karmza. Son olarak, Ba-

dat'ta byk bir saygnlk elde eden bu gruba mensup bilgelerin, Hikmet
Evine kabul edildiklerine, kltr seferberliine katldklarna ve o nl

akademinin alnda ciddi pay sahibi olduklarna ilikin bilgiler buluyo-

ruz.

Her ne kadar kesin kantlar bulunmasa da, bu olduka nemli ayrnt-

lar, Me'mun ynetimi srasnda Fraternis in hi deilse bir kanadnn, Ba-

datta etkin grevler stlendiine ve Abbasi ynetiminde nfuz sahibi olmay baardna ilikin hi de yabana atlamayacak ipular sunuyor.

350

Eloise Hart, a.g.e

Me'mun ve kurmaylarnn, ynetimin en tepesinden tabana doru kademeli olarak inen bir rgtlenme abas iine girdiklerini; inan formln akl

ve bilgiyle buluturmaya alan rasyonalist bir politika izlediklerini; pop-

list deil, "sekinci" bir tavr iinde olduklarn ve son olarak kendi inan

prototiplerini kitlelere kabul ettirebilmek iin Mihne gibi bir sisteme bavurduklarn dnnce, resim biraz daha netlemeye balyor: Dorudan,

barol stlenmese bile, en azndan "danman" dzeyinde, Fraternis dncesi hem felsefi hem de siyasi anlamda, Me'mun ynetimi altndaki
Badattayd.

Avrupa'da drt yz yl boyunca sesi soluu kmayan; Bizans'ta da yo-

unlaan basklar nedeniyle hibir biimde varln srdremeyen Fraternis, eer gerekten uzunca bir sre Harran' bir tr snak gibi kullanp,
dokuzuncu yzylda Abbasi ynetiminin himayesi altnda varln glen-

dirmeyi baardysa, daha sonra ortodoks din adamlar iktidar zerinde yeniden denetimi ele geirdiklerinde, bir anda nereye kayboldu? Eloise Hart,

sz konusu aydn grubunun, Harran' "dou ile bat arasnda bir kpr"
gibi kullandn dnyor. Aa yukar onuncu yzyl balarndan itibaren, yani Badat'taki ynetim deiip dini basklar ortaya ktktan hemen
sonra, Fraternis etkilerinin izlerine Anadolu ve Balkanlar'da yeniden rastlamaya balamamz, bu gr destekler nitelikte.

Olduka kritik bir dnemi Harran ve Badatta geiren ve bu arada s-

lam'la tanarak bilgi ve deneyimini de artran Fraternis dncesi, uzun

bir aradan sonra yeniden Roma topraklar zerinde, bu kez "sapkn mez-

hepler" kimliiyle (ve Kilise'nin ban epey artacak uzun bir sreci ba-

latmak zere) ortaya kyordu. Bir sonraki blmde, direni ve muhalefetle birlikte o eski idealin de kesin olarak Avrupa'ya tanmasn,
ayrntlaryla inceleyeceiz.

III
AKLIN VE GZEMN DRL

1. Bat Dnyasnn "Sapknlar"

Resmi otoritenin tercihleriyle halkn eilimleri, ou kez farkl dorul-

tularda seyreder ve "tepede" alnan kararlarn kitlelerde sindirilmesi, doal bir diren nedeniyle uzun srelere yaylr; hele bu kararlar, insanlarn

yaam biimleriyle ilgili kkl deiimleri gndeme getiriyorsa. Hristiyanln Roma topraklar zerinde yaad serven, bu nedenle olduka sancl ve zorlu aamalardan gemek durumunda kald. Resmi kanallarn zorla-

yclyla insanlara empoze edilmeye allan yeni inan ve bu inan

tarafndan kesin kurallarla ynetilmek istenen gndelik yaam deiimi,

hemen beklenecei gibi, imparatorluk snrlar iindeki deiik blgelerde

farkl nitelikte ama k noktas ve dayana ayn olan gl bir direnle

karlat.

Hristiyan tarihiler, hatta yakn zamana dek onlarn etkisinde kalan

resmi tarih szcleri ve kimi ortodoks akademisyenler, Roma'nn Hristiyan oluunu, halkn belli bir kesiminin zaman iinde tercihlerini bu ynde

kullanmalarnn ynetime yansyan sonucu olarak gstermeye altlar.

Yani farkl inan kltlerinin yeerdii Roma topraklar zerinde, Hristiyan

dininin de genel hatlaryla bugn bildiimiz biimde yaygnlat ve sonunda ynetim katnda kabul grme noktasna geldii dncesini, tarih
zmlemelerine egemen klmaya altlar. Oysa gerek durum, Kilise
doktrinine bal tarihilerin anlattklarndan ok daha farklyd.

Her eyden nce, Romada "Mesih inanc ve retisi", hibir zaman

homojen ve dzenli olarak yaygnlap kitlelerce benimsenen bir nitelie

sahip olmad. Essene dncesi ve teolojisinin Galile'de, skenderiyede,

Anadolunun kimi kesimlerinde ve Kuzey Suriyede farkllaarak yoluna

devam etmi irili ufakl varyasyonlar sz konusuydu. Mesihi dnce o-

u kez ran kaynakl dualist (ikici) geleneklerle ve arlkl olarak da gnostik okulla i ie geerek bym; misyonerlik abalaryla tand Avrupa

kentlerinde de yerel inan ve mitleri iselletirmek durumunda kalmt.

Bu dank grnt altnda bile batda drdnc yzyl balarna dek hibir zaman yaygn ve genel kabul gren, "majr" bir inan olarak belirmedi;
doudaysa kimi blgelerde byk cemaatlere sahip olurken, kimi blgelerde hibir varlk gsteremedi, "ilk Kilise" olarak bilinen oluum, zaten i
alkantlar srasnda resmi otorite tarafndan askeri yntemlerle datlan

kk bir misyonerler grubuydu. Onun mirasn stlenme iddiasndaki "Kilise Babalar"ysa, Mesih dncesinin en muhafazakr ve en sekter kesi-

mini oluturuyordu.

zerinde durulmas gereken bir dier ciddi yanlg, ksmen Marksist

tarihilerin de katklaryla ortaya kan, Hristiyanln "yoksul ve dlan-

m" kitlelerin dini olarak, bir tr "muhalif hareket" olarak doduu ve gelitii iddias. Tarihsel geliimi, dzenle olarak ileri giden "izgisel" bir sre olarak grme eiliminin, byk oranda nyarglarla beslendiine
nceki almamda 351 deinmitim. "Pozitivist" ynteme bal kalma ve

"bilimsel" olma iddiasndaki on dokuzuncu ve yirminci yzyl modern dncesi, insan topluluklarnn geliim srecini zorunlu bir "toplumsal iler-

leme" yasasna bal olarak grme alkanln gelitirdi. Tarihe genel olarak "doru" noktalardan bakan ve grece en salkl analizleri reten
Marksist dnrler de bu eilime sk skya bal kaldlar.

Sz konusu izgisel yaklam uyarnca, hem toplumsal dzenlerin hem

de insan dncesinin deiimi, mutlak bir "ilerleme" ve gelime grafiini

izliyordu. Buna gre, "kleci sistem"in yerini alan "feodal dzen" nasl re-

tici glerin ve toplumsal deiimin uzun dnemli seyri iinde zorunlu ve

"ileri doru" bir deiimse, ok sayda farkl inan kltnn yan yana var

olduu yapnn yerini doktriner tektanrcln almas da hem "kanlmaz",

hem de "ilerici" bir deiimdi. Bu bak as, Marksist tarihilerin Ro-

mann zlme dnemlerine ilikin deerlendirmelerini de ciddi biimde

etkiledi. Eer "oktanrl" resmi inanca sahip kleci imparatorluun dei351

Bkz. "2012: Mardukla Randevu" s: 236-239

imi "ileri" bir admsa ve feodalizm "retici glerin" geliiminde zorunlu

ve "ileri" bir aamaysa, sistemdeki bu deiimin styapdaki karl olan

Hristiyanlk da "pagan" dinlere gre ileriye doru atlm bir adm olarak

grlmeliydi. ounlukla, eski inan kltlerinin "yerel" dinler olduu, Hristiyan tektanrc dncesininse, "evrensel nitelik tad" gibi, hi de

salam dayanaklara sahip olmayan bir tez gelitirildi. Ayn bak uzantsnda, az saydaki, gvenilirlii tartlr durumdaki veriden de yola karak, Hristiyanln imparatorluk inan sistemine ve siyasi yapsna kar

bir tepkiden beslendii varsaym gelitirildi ve "yoksullarn, klelerin ve

dlanmlarn devrimci dini" modeline sarlma ablonu kemikleti.

Bu ok temel yanlg, en az "kleciliin feodalizme dnmn" top-

lumsal ilerleme ilkesi uzantsnda "zorunlu" bir deiim olarak grmek kadar vahimdi. Bir nceki blmde ksmen deindiimiz gibi, Roma'nn ya-

ad zlmenin sonucunda Avrupa'da ortaya kan feodalite, "retici

glerin geliimi" srecinde yaanm kanlmaz bir deiim olmaktan ol-

duka uzaktr, imparatorluun belli eyaletlerinde zaman zaman patlak ve-

ren kimi byk isyanlar saymazsanz, Roma tarihinde kleler ile kle sahipleri arasnda kkl bir "snf savam"nn izlerine de rastlamazsnz.

Feodaliteyi ortaya karan koullar ne snf savamndan dorudan etkilenmitir, ne de retici glerin zorunlu geliimiyle domutur.

Roma'nn ynetsel sisteminde yzyllar boyunca alnan siyasi kararlar;

toprak mlkiyetinin tekellemesinin nne geilememesi; barbar aknlar

ve doudan ykselen "slam tehlikesi" nedeniyle hem kentlerin gvenlikle-

rinin azalmas hem de ticaretin sekteye uramas; iklim ve bitki rtsnn

nitelikleri dolaysyla yeterli tahl retimine uygun, geni topraklara sahip

olmayan Avrupa'nn, Msr ve Suriye bata olmak zere nemli eyaletleri

yitirmesi sonucu ekonomik darbe yemesi; feodaliteyi hem siyasi hem de

ekonomik bir "gerileme" aamas olarak ortaya karmt. "Zorunlu" bir

deiim deildi; ok farkl imparatorluk politikalaryla ve daha "denetlenebilir" d koullarla, byle bir tarm sisteminin ve kapal ekonominin ortaya

kmasnn n kesilebilirdi, "ilerici" bir deiim, hi deildi; byk kentle-

rin zayflamas, krsal merkezli dukalklarn ortaya kmas ve youn dinsel

basklar sonucu insan dncesinin, insan uygarlnn geliimine set ekmi, uzun sren bir "karanlk a"n yolunu amt.

Benzeri biimde, Hristiyanlk ya da dogmatik tektanrclk da insan

dncesinin ve rasyonalizmin doal ve zorunlu bir sonucu falan deildi,

hibir zaman da yle olmad. Bu inan sisteminin yaygnlk kazanmas, fel-

sefi akmlarn abalar, byk dnrlerin katklar ya da yeniliki fikirlerin mcadelesiyle deil, gc ve iktidar elinde bulunduran imparatorlarn

ve onlarla birlikte hareket eden egemen snfn siyasi kararlaryla gerek-

leti. Daha da tesi, temel simgelerden ibadet biim ve geleneklerine ilikin

ayrntlara dek birok ynyle Hristiyanlk, ak seik, bizzat Roma imparatoru ve resmi otoritesi tarafndan, ok sayda yerel unsur da devreye so-

kularak formle edildi. Yani, yaygn ve egemen din olarak Roma topraklarna hkmeden karakteri, doduu ve ortaya kt andaki otantik
halinden olduka farkllamt.

Hristiyanln, Roma topraklarndaki ezilen kesimlerin, klelerin ve

yoksullarn dini olduu ve bu anlamda muhalif bir nitelie sahip olduu

yolundaki grler de, en hafif deyile "abartl" olarak kabul edilebilir an-

cak. Galile'den Anadolu'ya tand dnemde, yerel kltlerle youn etkileime giren farkl gruplarn deiik ynlerde devam eden dnsel yolculuuyla Mesihi "temel"ide, ksmen imparatorluun basksna maruz kalan

kesimlerde ilgi uyandrmt. Ama ona "mazlumlarn ve yoksullarn dini"

olarak bakmak, tarihsel gerekleri istek ve eilimlerimize gre deitirme-

nin tesinde bir anlam tamyor bugn.

Roma toplumunda imparatorluk despotizminin en sertletii dnem-

lerde, basklardan nasibini alan kltler, gizliden gizliye Fraternis tarafndan desteklenen Bacchus-Dionysos cemaatleriydi ki, eer herhangi bir din-

sel gruba "yoksullarn ve klelerin arlkta olduu muhalif bir hareket"

etiketini yaptracaksak, daha uygun bir aday bulmamz mmkn deil.

Eleusis gizemcilii (Demeter klt) ve onunla organik baa sahip Dionysos

cemaatleri, her zaman imparatorluk politikasnn kukuyla bakt gruplar

olarak kaldlar. Hristiyanlksa, en azndan ilk dnemlerinde, bask altndaki Dionysos kltyle etkileime girdii oranda klelerin ve yoksullarn ilgi-

sini zerinde toplayabildi. Roma iinde adndan sz edilecek byk dini

gruplardan biri haline gelmeyi baard dnemlerde, gcn ve dayanan yoksul kesimlerden ya da klelerden deil, tam tersine, iktidardaki Fra-

ternis yanls Mithra gruplaryla kar atmas iine giren, soylu, zengin

kesimden, yani egemen snftan alyordu. Eer varlkl ve siyasi nfuza sahip kesimin koruyuculuu altna girmeseydi, resmi din haline gelmek bir
yana, byk olaslkla yaygnlama olanaklarn bile bulamayacakt.

Yukarda andmz tarihiler, Hristiyanl imparatorluun yoksul ve

ezilen kesimlerince desteklenen bir inan olarak nitelerken, ounlukla

onun "lmden sonra kurtulu" ya da "sonraki hayatta dllendirilme"

temalarnn, ac eken insanlar avutucu niteliini dayanak olarak gsteriyorlar. Oysa burada unutulan, dikkatlerden karlan olduka nemli bir
yanlg var: Mesihilik, en azndan ilk ortaya k dnemlerinde "manevi

kurtuluu" (Salvation) deil, gerek anlamda, yani "dnyevi yaamda" bask ve zulmden kurtulmay salayan somut bir deiimin haberciliini ve
arsn yapyordu. Dinin Yahuda topraklar zerinde domu olmasnn,

Eski Ahitte sz geen Kurtarc Kral' Roma basksndan kurtulmann tek

yolu olarak grmesinin bir sonucuydu bu.

Ne Essene'ler, ne de bu mezhebin Galile'ye snan ve oradan Ortado-

u'ya dalan yeleri "spiritel kurtulu"un peine dmlerdi. Onlar,

Tanr'nn kendilerini (daha nce de birka kez olduu gibi) somut biimde,
"bu yaamlar" srasnda esaret ve baskdan kurtaracana, Mesih'i bunun
iin yollayacana inanyorlard. Ayrca, "dnyann sonu" benzeri inanlar

da, en azndan ilk ortaya kt sralarda, mistik fanteziler olmaktan ok

uzakt, ilk Mesihiler, ok eski kltrlerden kendilerine aktarlm bilgileri

yorumlamaya ve deifre etmeye alarak, yakn zamanda gerekleecei-

ne inandklar, "gksel kaynakl" somut bir afetler zincirini haber veriyor-

du. Bir baka deyile, sonradan Hristiyanln temel dncesi haline gelen "Tanr'nn plan uyarnca insanlarn ruhlarnn kurtuluu" unsuru, bu
insanlarn retisinde ok baka biimde anlatlyordu.

Dier yandan, "spiritel kurtulu" ve "manevi selamet" ya da "bu dn-

yann tesindeki yaam" gibi kavramlar Yahuda kkenli Essene dncesi-

nin deil, tam tersine, "pagan" olarak nitelenen Anadolu kkenli eitli Yunan gizem taplarnn rnyd! Yani eer Roma topraklarnda yaayan
yoksul ve ezilmi insanlara ekici gelebilecek, avutucu nitelik tayan bir

retiden sz edilecekse, bunu Hristiyanlkta deil, ondan ok daha eski

olan ve randan talya'ya, Msrdan Balkanlara dek uzanan bir corafya

iindeki irili ufakl mistik gruplarda aramak daha anlamlyd. Nitekim Filis-

tin snrlarnn tesine tanmaya baladktan sonra Essene-Nasorean d-

ncesi yava yava yerel kltlerden bu tr spiritel temalar alarak isel-

letirmeye balam ve belli bir ilgi ve yaygnl da ancak bu deiim ve

"adaptasyon" abalar sonrasnda salayabilmiti.

Yeni dini spiritel, dnyevi yaamn dndaki bir kurtulula bulutu-

ran ve Mesih'i Yunan mitlerini artrr biimde "Tanr'nn Olu" unvan-

na tayanlar, Anadolu ve Roma'da Hristiyanl koruma altna alp iktidara

tamaya hazrlanan egemen snf temsilcileri oldu. Constantine ve kurmaylar 325 znik Konseyi'nde son rtular yaptklarnda, yz yl nce-

ki otantik halinden iyice uzaklam; hatta "Teslis" (trinity - leme), "Baba

ve Oul'un nitelikleri" ve "Kutsal Ruh un tanmlanmas" gibi fazlasyla

"Grek kokan" unsurlarla klasik tektanrc inanca bile aykr den, kafa ka-

rtrc bir grnm almt. (Bu nedenle, bugn Kitab Mukaddesi dikkat-

li bir gzle okurken, Eski Ahit'in bitiminden sonra balayan ncilin sayfalarnda, hem kltrel, hem geleneksel hem de "ideolojik" anlamda ciddi bir
kopuu, slup ve anlay ayrln fark etmemek mmkn deildir.)

Grek ve Roma kkenli inan kltlerinden uyarlanan motiflere, ibadet

biiminde yerel halklarca yadrganmayaca dnlen temalarn kulla-

nlmasna karn, imparatorluk halklar Hristiyanl kolay ve abuk benimsemedi. Yerel inanlarda yaayan tanr ve yar-tanr figrlerinin "Aziz-

ler" olarak iselletirilmesi; Tanra kltne binlerce yl yaknlk duymu

insanlarn tercihlerinin zorlaycl karsnda Meryem Ana figrnn ncilde yer aldndan ok daha fazla nemsenerek ne karlmas; kimi eski

pagan enlikleri ve bayram gnlerinin eitli yeni adlarla Hristiyan klt-

r iinde "yortu" olarak yer almasnn salanmas, ileri bir miktar kolay-

latrmt belki ama zellikle Avrupa topraklarnda direnci krmak olduka zor grnyordu.

Bunun ok temel bir nedeni ve aklamas vard elbette: Romallar yeni

dinlere ve inan kltlerine hep scak bakmlar ve manevi yaamlar iinde

yeni geleneklere ve ibadet biimlerine yer bulmay baarmlard ama bu

kez durum olduka farklyd, imparatorluk halklar, ilk kez kendisinden

baka tm inanlar kfirlik ve sapknlkla; dier kltlerin sayg gsterdii

ilahi figrleri "sahte tanr" olmakla sulayan ve bununla yetinmeyip btn

dinleri yasaklayan, tapnaklar kapatp cemaatleri datan bir despotik zihniyetle karlayordu.

Julianus'un devrilmesi sonrasnda Hristiyanla kar rgtl ve d-

zenli son direni, Virius Nicomachus Flavianus nderliinde geliti. Roma'nn etkin ve nfuzlu ailelerinden birine mensup olan Flavianus, kendi-

siyle ayn idealleri paylaan Praetextatus ve Symmachus gibi Roma

politikasnn nde gelen isimleriyle, 384 ylndaki Saturnalia enlikleri s-

rasnda ev toplantlarnda bir araya gelmi ve Hristiyanla kar Ro-

ma'nn geleneksel deerlerini ve kltrn korumak iin bir eyler yapma

gereklilii konusunda fikir alveriinde bulunmutu. Bu nemli ismin

evresinde gelien direniin ardnda nemli bir senatrler grubu da var-

d. 352 Mithra (Sol Invictus) localar tarafndan da desteklenen sz konusu

bulumann, yeni koullara ve younlaan tehlikeye kar gerekletirilmi
bir "Fraternis toplants" olduunu rahatlkla syleyebiliriz.
352

Leighton D. Reynolds, "Scribes and Scholars", s: 37

Romal dnr Macobius'un sonraki yllarda bu harekete duyduu

nostaljik ilgiyle kaleme ald Saturnalia adl kitabnda, toplantnn ayrnt-

larna ilikin ilgin ipular buluyoruz. Konumalar genellikle felsefe, edebiyat, din ve "antik bilgi" zerinde younlamt ve Romann kltrel mi-

rasn koruma kaygs gden tartmalar, hem entelektel hem de politik

nitelik tayordu. Bu Romal aristokrat, Hristiyan ynetime ve bu yne-

tim desteinde ykselen yeni "yksek snfa" tepki duyuyor, kendilerini

eski Roma deerlerinin muhafzlar olarak gryorlard. 353

Ancak, Saturnalia'nn ardndan etkin biimde yaama geirilen bu son

rgtl direni abas da baarl olamad. Praetextatus, ayn yl iinde l-

d; Flavianus ise, izleyen on yl boyunca giderek iddeti artan bir mcadele

iinde, eski inanc Romadan silmeye kararl olan imparator Theodosius'a

kar fiilen savat ama yenik dnce 394 ylnda intihar etti. Direnie destek veren senatrler ok ksa sre iinde yok edildi, Mithra gruplar datld, liderler tutuklanp ou ldrld. Fraternis in, uzun sre iktidarn

ok yaknnda bulunmu gl fraksiyonlarndan biri, ciddi bir darbe alm

oluyordu bylece.

Gl ve etkin aydnlarn, politikaclarn ve deneyimli askerlerin dire-

nii bozguna uraynca, Roma'da "sade vatanda" iin ok fazla seenek

kalmyordu. Devlet eliyle yrtlen resmi basklarn iyiden iyiye younla-

p sistematik bir grntye brnmesinden sonra, eski inanlara mensup

olanlar dorudan kar koymay deil, bir tr pasif direnii yelediler, inat
edenlerin bana neler geldii dnlrse, bylesi daha akllcayd hi

kukusuz. Sessizce, Hristiyanl kabul etmi grndler; kiliselere gitmeye, Pazar ayinlerine katlmaya, sa adna dua etmeye baladlar. Drdnc
yzyln nl Yunan retorikisi Libanius, unlar sylyor:

"Eer size din deitirdiklerini sylerlerse, bilin ki bu ani deiim yal-

nzca bir taklitten ibarettir. Gerek Hristiyan cemaatlerinin iine girdikle-

353

Robert A. Markus, "From Rome to the Barbarian Kingdoms" (John McManners editrlndeki "The Oxford Illustrated History of Christianity" adl derleme, s: 67)

rinde, yeni dini duygularn sergilerler. Birlikte dua ettikleri Mesih inanllarnn saylarn kabartyor grnrler. Hi kukusuz gerekten dua ederler ama bulunduklar mekna hi de uygun olmayan farkl szlerle." 354

Hristiyanl kabul etmi grnenlerin eski geleneklere bal kalma

ynnde gsterdii bu pasif direniin ortaya kard "garip" grntlere,

Robert Markus da deiniyor: "Birok Hristiyan, geleneksel Roma enliklerine katlmaya devam etti; bazen kiliselerde dans ederek, mezarlk trenle-

rinde iki iip sarho olarak, byclere danarak ya da sorunlarndan

kurtulmalarna yardm etmesi iin tlsmlar tayarak, piskoposlar oka
srklyorlard." 355

Kilise, bu kltrel karmaaya yaklak yedinci yzyla dek belli l-

lerde tahamml etmek zorunda kald, zellikle de pagan alkanlklarn

gnlk yaam iinde zlmemekte direndii Orta ve Kuzey Avrupa blgelerinde. Sonuta, istenen oluyordu: Kuzeyli Viking boylar dhil, Avrupann
bir dnem Roma imparatorluu ile yakn ilikide bulunan "barbar" halkla-

rnn hemen tm, eflerinin, krallarnn ya da byk toprak sahiplerine

dnen beylerinin istek ve zorlamasyla Hristiyan olmay kabul etmiler-

di ki, bu durum, Roma'nn kt zerindeki tek siyasi varisi durumundaki

Katolik Kilisesinin otorite alann geniletmekteydi. Bu nedenle krsal ke-

simdeki halklarn vazgeemedikleri eski alkanlklar, yani hasat enlikleri, ekinoks ve gndnm bayramlarnn asimile edilip Hristiyan kltrne ithal edilmesine izin verildi. Baz blgelerdeki yerel ilahi glerle ya da

kutsal olduu kabul edilen kiilerle ilgili inanlar da, bu figrlerin Hristi-

yan azizlerine dntrlmesiyle doktrin tarafndan ho grlr hale getirildi.

Btn bunlar, "Karanlk a" balangcndaki Avrupada, siyasi idealle-

rini, eski bilgelie yaknlklarn koruyan ve bir biimde "gizli muhalif"

kimliini srdren kii ve gruplara, var olmay srdrmenin olas bir yo-

354
355

Libaniusdan aktaran: Kurt Seligmann, a.g.e, s: 76-77

Robert A. Markus, a.g.e

luyla ilgili fikir veriyordu. Aktan aa Kiliseye ve onun temsil ettii res-

mi otoriteye, monariye meydan okuyan bir giriimde bulunmak akl kr

deildi. Eer kouturmaya uramadan, zindanlarda rmeden ya da

idam edilmeden varlklarn srdrmek, bilgilerini ve ideallerini sonraki

kuaa aktarmak istiyorlarsa, kalabalk iinde kendilerini unutturup, Hris-

tiyanlam gibi davranmalydlar. Bu yntem, gerek kimliini deifre edip

imekleri zerine ekmeden ayakta kalmann ve bir biimde "ideale" gi-

den yolculuu srdrmenin tek yoluydu. Fraternis olarak adlandrdmz

eski ezoterik "kardelik ekirdei"nin geriye kalan dank grupuklar da,

temel olarak bu yntemi benimsediler. Yenikler, farkl k noktalar ar-

yorlard imdi ve Hristiyan kltrnn heterojen yapsnn yaratt bu

karmaa iinde "din snrlar" iinde kalr grnp kendi varlklarn gizlemeleri daha kolay ve risksiz grnyordu.

Anadolu'da Paulisyen Direnii

Ancak Kilise, yedinci yzyla gelindiinde olduka iyi rgtlenmi du-

rumdayd ve artk kendi istihbarat sisteminin ilk rneklerini de oluturuyordu. Sradan birer kyl gibi grnp evlerde gizli toplantlar yapanlar;

eskiye ait bilgileri ieren belge ve papirsler nda bilimsel aratrmalar

srdrenler ya da gizlice kk grupuklar oluturup belli "stat"larn

verdii dersler araclyla "eitim almalar" yapanlar saptandka, id-

detle cezalandrlyordu. Sulamalar ou kez, dinsel otoritenin belirledii

doktrine uygun iddialar evresinde oluuyordu ve hemen her seferinde en
yaygn kouturma gerekesi, "by ve gizli bilimler" ile uramak ya da

"sapkn dncelerle Kilise otoritesine kar kmak" idi.

Sekizinci yzyla gelindiinde slamn yeni ve hzla byyen bir uygar-

lk alternatifi olarak ortaya ktndan sz etmitik. Bu beklenmedik ge-

lime, Avrupa'da ve Bizans snrlar iinde yaayp Kilise dogmatizmine,

monarik ynetimlere, eitsizlie ve sosyal adaletsizlie kar tepki duyan

her kesim iin, iki nedenden tr yreklendirici nitelik tayordu. Birincisi, yine daha nce deindiimiz gibi, bilime ve felsefeye daha anlayl ve

istekli bakan slam ynetimi altndaki topraklara g ederek basklardan

uzaklamak gibi bir seenek kyordu ortaya. kincisi, Kilise artk btn

enerjisini ve ilgisini Hristiyan ynetimi altndaki lkelerde yaayan "sap-

kn" mezheplere ya da "yer alt rgtlenmelerine" yneltemeyecekti; ba

etmesi gereken olduka gl bir dman, denetimi altndaki topraklar

hzla kuatmaktayd.

Bu rahatlamann getirdii dnsel ve sosyal hareketlilik, daha yedinci

yzyl sonlarnda kendini belli etmeye balad. Byyen slam tehlikesinin

yaratt korku ve aknlk Ortaa egemenlerini yeni nlemler alma zo-

runluluuna ittike, merkeze uzak, krsal blgelerde ya da eyaletlerde var-

ln srdrmeye alan "sapkn" gruplar yreklenerek daha ileri admlar

atmaya, rgtlenmeye balyorlard. stelik bunlardan bazlar, merkez

otoritenin Avrupa'ya oranla ok daha gl olduu; Arius ya da Nestorian

mezheplerine kar mcadelede son derece deneyimli bir din adamlar ve
ynetici ordusuna sahip Bizansta bile, pervaszca ortaya kabiliyorlard.

660 ylnda, Dou Anadolu'da yaayan Constantine adl bir kei, ken-

dine bal rahipler ve mritleriyle birlikte Hristiyan dogmatizmine ynelik

ilk byk radikal bakaldry balattnda, kimse bu hareketin fazla uzun

mrl olabileceini dnmyordu. Ancak kendilerine "Paulisyenler" diyen bu grup ksa bir sre iinde dou blgelerinde glendi ve zellikle de

kimi askerler, eski yneticiler, aydnlar ve Anadolulu yerel aristokratlar

arasnda yanda buldu. Constantine in dnceleri, din adna merkezi ve
hiyerarik bir rgtlenme yaplamayaca itirazyla yola kyor; Kilise'nin

sahip olduu otoriteyi ve ruhban snfnn yetkilerini btnyle reddedi-

yordu.

Bir yaklama gre, kendilerini Paulisyenler olarak adlandran, Papaz

Constantinee bal bu gruplarn ayrlk dncelerinin kayna, nc

yzyln nemli dinsel figrlerinden biri olan Samosata'l Pauln "sapkn"

retileriydi. Birbirinden farkl Mesihi gruplarn Anadolu'da yanda bulmaya alt gnlerde Paul, dnemin byk metropollerinden Antakyann piskoposu ve ruhani lideriydi. Ancak grleri ve savunduu deer-

ler, sonradan znik Konseyi'nde imparator Constantine ile birlikte hareket

edecek olan merkez ortodoks kilise yneticilerinin tepkilerini zerinde

topluyordu, sa'nn Tanr olduu grn reddetmesiyle balyordu Sa-

mosata'l Pauln "sapkn"l. Onun dncesine gre sa, doast nite-

liklerle donanmamt, bir "insan"d ve sa'ya atfedilen "byk bilgelik" an-

cak Tanr iin geerli olabilirdi. sa, vaftiz edilmesi srasnda o bilgeliin

yla aydnlanm ve bu sayede "yol gsterici" olmutu. Paul ayrca din-

sel doktrinin temellerinden biri olan Teslis'i de reddetmi ve Tanrnn "-

l" bir nitelii olamayacan savunmutu. Tarihsel kaytlara gre 269 y-

lnda ortodoks kilise yneticilerinin gazabna urad ve aforoz edildi;

yaamnn son yllarnda da Palmyra kraliesi Zenobiann yanna snd.

Yabana atlmamas gereken, inandrc tarihsel dayanaklara sahip bir

baka gre gre, Paulisyenlerin esin kayna olan Paul adl kii, szn

ettiimiz bu nl Antakya piskoposu deildi. Yalnzca bir isim ve "memle-

ket" benzerliinin neden olduu karklk sz konusuydu burada. Biraz

daha ge bir tarihte, yine Samosata'da doup byyen bir baka Paul, dncesi ve retileriyle sivrilip kendisine yanda bulmu ve sonraki yzyllarda ortaya kan "sapkn" mezheplerin fikir babalarndan biri haline gel-

miti. Annesi, Samosata'da iyi tannan, Manihaizm dncesini benimsemi

Kallinike adl bir bilge kadnd. Dokuzuncu yzyl Hristiyan tarihilerinden
Sicilyal Peter'e gre, Paulisyenler kendi kkenlerini Kallinike'nin olu
Paul'e dayandryorlard. 356

Manihaizm, ranl dnr Mani'nin nc yzyl ortalarnda Anado-

lu'dan balayarak Yakndou'ya yaylan dnce ve retisiydi; genel hatlaryla, Zerdt dini, gnostisizm ve Yunan topraklarndaki Mesihi inanlarn bir tr bileimi de denebilir. Mani, tpk Zerdt dncesinde olduu

356

Dmitri Obolensky, "Bogomils: A Study in Balkan Manicheism", s: 57

gibi, evrende "iyi" (k) ve "kt" (karanlk) ilahi gler arasnda bitmeyen

bir savan yaandn anlatyordu mritlerine. nsann bireysel ve top-

lumsal kurtuluu, eitime, kendini yetitirmeye, bedeni ve zihni saf ve

arnm tutmaya balyd. Maddi dnya, hrslar ve maddesel karlar insanlarn ruhlarna egemen klmaya alan ktln tanrsnn yneti-

mindeydi; evrenin gerek Tanr'snn, yani n, iyiliin ve aydnlanmann

zaferi, ancak insanlarn birey olarak teker teker maddi dnyann hrslarn-

dan, bencillikten, agzllkten kurtulmalar ve kan dkmekten vazgeme-

leriyle mmknd. Bireysel selamet iin Mani, arnm ve saf bir yaam

biimini savundu; vejetaryenlii tledi; eitimi, bilgi edinmeyi ve zihni

artmay nemsedi. Onun dncesine gre iyiliin byk ve kar konmaz

gcnn, yani evrenin gerek Tanr'snn n yakalamak iin, onun yolunu izlemek, yani maddi hrslardan arnmak gerekiyordu.

nc yzyl sonlarndan itibaren Manihaizm dncesi, Hristiyan

kilisesinin en byk ba arlarndan biri oldu. Maninin retisi Bat

ran'dan Anadolu'nun dousuna, oradan da Suriye ve Filistin yoluyla Msr'a dek ulam; birok yerde gnostiklerle birleerek ciddi bir yaygnlk

kazanmt. Drdnc yzylda znik Konseyi'yle birlikte oluan resmi din

ve onun ruhani yneticileri, bu nedenle en az "paganlar" kadar, Maninin

izleyicileri ve gnostiklerle de mcadele etmeye altlar. Theodosius son-

rasnda Hristiyanlktan baka tm dinler ve inan kltleri yasaklanp bask

altna alndnda, resmi otoritenin gazab byk oranda bu "sapkn" gruplara yneldi.

te yedinci yzyln ikinci yarsnda Bizans'n dou eyaletlerinde orta-

ya kan Papaz Constantine'in izleyicileri, Mani retisini ve gnostik d-

nceyi yaymaya alan, Kallinikenin olu Paul' esin kayna olarak ka-

bul ettikleri iin Paulisyen adn almlard ve varlklar hem Kilise hem de

resmi otorite iin ciddi bir tehlike oluturuyordu.

Paulisyenler, vaftiz ve evlilik trenleri de dhil birok ortodoks ayini

reddediyorlard; "Tanr'nn Annesi" onlara gre Meryem deil, gklerdeki

Kuds't. Rahipleri ve dinsel hiyerarileri yoktu; gerekli ayinleri sradan

kiilerden hibir stnl ve ayrcal bulunmayan din sorumlular belli

bir kolektif dzen iinde yrtyorlard. Buna karlk, kendi iinde belli

aamalar ve dereceleri ieren bir "inisiye sistemleri" vard: 357 Tpk eskinin gizem kltleri gibi!

Bizans, Paulisyenler sorununu fazlasyla ciddiye ald ve Kilisenin ne-

risiyle Dou Anadolu'da bu cemaatin yaygn olduu blgelere byk bir

askeri operasyon dzenlendi. Kanl bir gvde gsterisinden sonra "sapknlar"n ou ldrld ya da tutukland. Lider ve "Byk Usta" konumundaki Papaz Constantine ise, ada imparator IV. Constantine'in emriyle idam
edildi.

Ne var ki bu iddet ve despotizm gsterisi, Paulisyen rgtlenmesini

yalnzca grnrde datmt. Cemaat, gizlilie elden geldiince zen gstererek varln "yeraltna" tamay bildi ve sekizinci yzyl sonlarnda,

daha da glenmi olarak bir kez daha ortaya kt. stelik kendi askeri

birliklerini ve yerel ynetimlerini oluturmu ve bugnk Divrii'de ba-

kentlerini kurmu olarak. Dou Anadoludan Suriye'ye dek uzanan blgede

bir cemaat olmann tesine geerek "bamsz bir devlet" haline gelmeye

balayan Paulisyenlerin, olduka nemli bir de mttefikleri vard artk:

Abbasi devleti!

Dokuzuncu yzyl balarndan itibaren Anadoluya gl ve etkili akn-

lar dzenleyen Abbasi birlikleri, Dou Anadoluda karlatklar Paulisyen-

lerle daha ilk gnlerden itibaren dosta ilikiler kurdular. Bu yaknlkta,

Bizans'n "ortak dman" olarak ortaya kmasnn etkisi de vard tabii

ama Abbasilerle Paulisyenlerin ittifak yalnzca "stratejik ortaklk" olarak

aklanamazd. Ortada ciddi bir "felsefi yaknlk" ve grmezden gelinemeyecek bir karlkl sempati de sz konusuydu. Bylece Bizans iin Paulis-

yenler, "sapkn" olmann yan sra, "hain" niteliini de kazanyorlard bir

357

Steven Runciman, "Mdival Manichee: A Study ofthe Christian Dualist Heresy", s: 51

anda; nk Hristiyan dnyasnda "Sarazenler 358"

"doulu dman" ile aka ibirlii yapmlard!

olarak adlandrlan

Abbasi devletinde Harun Reid ile balayp, zellikle Memun dne-

minde hzlanan yenileme ve aydnlanma hamlelerine ayrntlaryla de-

inmi; bilgiyi ve aklcl temel alan Mutezile dncesinin de katklaryla

bir "Altn a" yaandndan sz etmitik. Yine ayn dneme ait eitli veri

ve izlere dikkat ekerek, Fraternisle balantl gruplarn Memun yneti-

minden itibaren Badattaki Hikmet Evi'nde etkin grevler aldklarn ve

ilerinden bazlarnn sarayda nfuzlu konumlar elde ettiklerini de dile ge-

tirmitik. Bunlarn altnda, tam da ayn dnemlerde, Abbasi ynetimiyle Dou Anadoludaki Paulisyenler arasnda bylesi sk bir yaknlk ve

ibirliinin ortaya kmas, ok da artc grnmyor. Despotizmi, taassubu ve Kilise diktatrln ortadan kaldrmay, eski ve kkl "eitlik,

adalet ve zgrlk" idealinin kanlmaz yolu olarak gren Fraternisin

mistik fraksiyonlar, Abbasi devletinde ayn hedefleri gzeten bir "sekin
aydnlar" ynetimiyle aktan aa glerini birletirme yoluna gidiyordu.

Bir baka deyile, dokuzuncu yzylda dou Anadoluda parlayan Paulisyen

hareketi, uzun bir sessizlik ve ie kapanma dneminin ardndan Fraternisin yeniden harekete getiinin habercisiydi; stelik, Abbasi desteiyle.

Dokuzuncu yzyln ikinci yarsna dek Paulisyenler, Bizansn korkulu

ryas olmay srdrd. Ancak Badatta gerekleen ynetim deiimi ve

Mutezilenin iktidardan uzaklatrlmasyla balayan i karklklar, bir

anda ok nemli bir mttefiki yitirmeleri sonucunu dourdu. Bizans, bu

gelimelerin yaratt frsat iyi deerlendirmekte gecikmedi. 872 ylnda
imparator Basileosun grevlendirdii Khristophoros, byk bir orduyla

douya yrd ve Paulisyen birlikleri karsnda kesin bir zafer kazand.

Paulisyenlerin lideri Khrisokheiros ldrlm, Divrii kalesi yaklp yklm ve kanl bir sava sonrasnda cemaat bir kez daha yenilgiye uratl-

358

Arapa "Doulu" anlamna gelen "arkiyyun" szc Yunan diline "Sarakenoi" olarak girmi ve szck Hristiyan dnyasnda "Sarazen" biimini alarak zamanla "doulu dmanlar"
belirtmek zere, tm Arap ve Mslman halklar iin kullanlmt.

mt. Doudaki bu tehdidin ortadan kaldrlmas, Bizansn etki alann bir

anda ciddi biimde artrd ve Abbasi devletinin g yitirmesinden de yararlanan Basileosun ordular Frat blgesinde ilerleyerek, Malatyaya dek geldiler. 359

Bizans devleti, huzursuzluk karan blgelerde askeri gle dzeni

saladktan sonra, yerel halk uzak eyaletlerde srgne gndermeyi bir tr

resmi strateji haline getirmiti. Buna uygun olarak, uzun yllar Paulisyenle-

rin ynettii blgede yaayan halkn nemli bir blmn de Trakya ve

Makedonya dolaylarna yerletirdiler. Bu insanlar, yeni yerletikleri topraklarda bir sre tedirgin, sessiz ve rkek davranacaklar; yeniden harekete

gemek iin uygun bir frsat bekleyeceklerdi. Onuncu yzyln ilk yars bo-

yunca Paulisyenler, Bizansn komusu Bulgar devletinin krsal blgelerine

dek yayldlar ve kendi inan ve dncelerine ilgi duyan yandalar bulmakta gecikmediler.

Bogomil'ler: Balkan Topraklarnda Fraternis

Karadeniz'in kuzeyinden kabileler halinde Avrupa'ya doru ilerleyen

Bulgarlar, yedinci yzyln sonlarnda liderleri Asparuh Han ynetiminde

Balkanlara g ederek Trakya'ya dek inmiler ve oradaki yerli Slav halkla

birleerek Bizans'a kar bir tr etnik ve siyasi "rakip" olarak ortaya k-

mlard. O sralarda iktidarda bulunan IV. Constantine, bat snrlarnda

byle tehlikeli bir dmanla kar karya gelmenin ne demek olduunun

farkndayd. Bu nedenle byk bir ordunun ve Karadenizden Tuna'ya do-

ru yola kan bir donanmann desteiyle, Bulgar sorununu daha balama-

dan bitirmeyi umuyordu. Ne var ki kendinden emin hkmdar, ok iyi rgtlenmi savalardan oluan Bulgar birlikleri karsnda ummad bir
yenilgiye urad ve ancak, sava tazminat demeyi kabul edip geri ekile-

rek byk bir kymdan kurtulabildi. Bu savan bitimiyle birlikte daha da

359

Georg Ostrogorsky, "Bizans Devleti Tarihi", s: 221

gneye inip Varna nlerine dek ilerleyen Bulgarlarn 681 ylnda kurdukla-

r devlet, tarihin ilk Slav kkenli ulus-devlet prototipiydi ve ok ksa bir

sre iinde gzlerini Bizans topraklarna, zellikle de Constantinopolis'e

dikecekti.

Yedinci yzyl sonlarnda, IV. Constantine ldnde, yerini olu II.

Justinianus ald. Dou snrlarnda gveni saladktan sonra, yeni impara-

torun ilk ii, Balkanlara doru dnmek ve Bulgar-Slav sorununu zmek

olacakt. Ypratc savalardan sonra Bulgarlar yenmeyi baaran II. Justini-

anus, Bizans'n Balkanlar ve Trakyada yeniden rahat bir soluk almasn

salamt ki, lkedeki taht kavgalar ve i kargaalarla beklenmedik derecede skntl bir dnem yaamaya balad.

Bizans'n iki bal siyasi yaam, belli bal iki byk partinin nfuz ve

egemenlik mcadelesi zerine kuruluydu: Yeiller ve Maviler. Her ikisi de

ilkin Constantinopolis hipodromunda mcadele eden rakip spor kulpleri

grnm altnda ortaya km, zaman iinde hipodrom, Eski Romadaki

forum benzeri bir "siyasi tavr" belirleme yeri haline gelince, parti nitelii

kazanmlard. Bu partilerin kartl, snfsal bir ayrl vurgulamaktan

ok, egemen snfn iindeki iki ayr eilimi politika sahnesine yanstyordu.

Daha doru bir ifadeyle, kentli halkn politik etkinlii ve talepleri, aslnda

ikisi de egemen snf tarafndan yaratlm partiler iinde eritilmek isteni-

yordu. Yneticiler ve politikalar belirleyenler, egemen snfn, kar atmas iindeki ana gruplaryd; parti yeleriyse, ounlukla kentli Bizansllar.

"Mavilerde aristokratlarn, yeillerde sosyal bakmdan aa tabakann

partisini grmeye almak yanl olurdu,"diyor Georg Ostrogorsky. "Parti

mensuplarnn byk ounluunu, her ikisinde de geni halk kitleleri

oluturmaktayd; ynetici tabakaya gelince, bunlar grne gre mavilerde zellikle Grek-Roma aristokrasisinden eski byk arazi sahiplerinin

temsilcilerinden, yeiller partisindeyse ticaret ve zanaat erbab ile ounluu devletin dou eyaletleri kkenli, saray ve mali idare hizmetinde yk-

selmi unsurlarn temsilcilerinden oluuyorlard. Bu yzdendir ki yeillerin monofizitlie ve dier dou sapkn mezheplerine taraftar olmalarna
karlk, maviler Grek Ortodoksluunu temsil ediyorlard." 360

te 695 ylnda bu iki byk partiden Maviler, ani bir darbe dzenle-

yerek II. Justinianus'u tahttan indirdiler ve Leontiosu imparator ilan ettiler. Beklenmedik bir yazgyla yz yze gelen eski imparator Bizans'tan

kat ve gvenebilecei komu lkelerde saklanarak, tedirgin bir on yl ge-

irdi. Bu zor gnlerinde yanna snd hkmdarlardan biri, verdii byk destekle ona yeniden Constantinopolis'e gidip tahtn geri alma olana
da salayacakt: Bulgar kral Tervel.

Justinianus, bu yardm unutmad ve iktidar yeniden ele geirdikten

sonra Bulgarlarla iyi ilikiler kurarken, Tervel'e de Caesar unvann vererek, resmi devlet trenlerinde zel konuu olarak yanna oturttu. Bulgar

krall, Byk Bizans'n tahtna ortak olmann heyecann yayordu artk.

Constantinopolis'i btnyle ele geirme emelleriyse asla yok olmam,
tersine daha da glenmiti.

zleyen yllar iinde ksa aralklarla ortaya kan yeni savalar ve he-

men ardndan gelen bar dnemleri, Bizans ile Bulgar devleti arasndaki

snrlarn srekli deimesine olduu kadar, her iki halk arasnda kltrel

ilikilerin de alabildiine younlamasna yol at. Bu tr durumlarda dinsel egemenliin ne denli gl bir unsur olduunu bilen Kilise, misyonerlik

etkinliini ustaca kullanarak, kendi snrlar iinde kalan Bulgar ve Slav kit-

lelerini dzenli olarak Hristiyanlatryordu. ncil oktan Slav diline evrilmi ve Trakya'daki halklara ulatrlmt bile. Bizansta yaayan Slav ve

Bulgarlarn aamal olarak Hristiyanlamas, doal olarak snrn dier ta-

rafnda yaayan akrabalarn da etkilemekteydi.

Dier yandan, irili ufakl birok Avrupa devletinin hkmdarlar, yne-

tici hanedanlar ve egemen snflar, "dnya imparatorluu" olmay baara360

Georg Ostrogorsky, a.g.e, s: 61

cak kadar siyasi kltre ve kkl bir gelenee sahip Roma'nn miraslar-

nn dinini kabul etmeyi ekici bir fikir olarak gryordu. Bu sayede hem
"evrensel" nitelik tayan bir rgtlenmeyle btnleerek, o imparatorlu-

un bir paras olacaklar, hem de kendi halklarn ok daha kolay ve sistemli biimde ynetmeyi baaracaklard.

Dokuzuncu yzyl sonlarna girerken Roma'nn iki mirass vard g-

rnrde: Bat'da Katolik Kilisesi ve Papa'yla btnlemi Frank Krall,

doudaysa Bizans imparatorluu. Bulgar Krall, Hristiyan sistemine entegre olmak amacyla dorudan doruya Frank devletine bavurdu ve tem-

silciler gnderdi. Ancak Bizans, bu duruma seyirci kalmaya hi niyetli deildi, iki devlet arasnda zaman zaman epey kanl bir grnm kazanan
savalara karn, "youn ilikiler" sz konusuydu ve Bizans topraklarnda
Bulgarlar, snrn dier yanndaysa Hristiyan Bizansl halklar yayordu.

Ara yol ok ksa srede bulundu ve Bulgar Krall yzn yeniden douya
evirerek, yeni diniyle tanmay kabul etti. 870 ylnda Constantinopolis

Patriklii araclyla Bulgarlar Hristiyanlatrlyor ve Bizansa bal Bulgar Ortodoks Kilisesi kuruluyordu.

Biraz nce szn ettiimiz Paulisyen savalar ve yenik den "sap-

kn"larn Trakya'ya srgne gnderilmeleri, aa yukar tam bu dnemlere denk geldi. Hristiyanlk henz Bulgar topraklarnda ok yeniydi; Kilise

yeni yeni rgtleniyordu ve blgeye allmadk dnceleri olan, "garip"

yabanclar gelip yerlemilerdi. Dier yandan, sk sk yaanan ypratc sa-

valar, Bulgar ekonomisine ciddi zararlar vermiti. Tarmsal retim biimi,

Bat Avrupa'daki eilime uygun olarak byk toprak sahipleri ve derebey-

lerinin denetiminde yryor; glenen feodal yap, giderek yoksullaan

kyllerin yaamlarn iyiden iyiye zorlatryordu.

"Dokuzuncu yzyln sonlarnda, gl toprak sahiplerinden oluan

yeni snfn gelimesi, Bulgaristan'da kk kyl iletmelerinin gerilemesiyle ayn zamana rastlam ve tarm topluluklarnn kn hzlandrmt," diyor Dmitri Obolensky. nl tarihiye gre sk yaanan savalarn

verdii zararlarn yan sra, Balkanlarda 927 ylnda yaanan byk bir
ktlk tarmda hasat verimliliini ciddi biimde drm ve bu gelime

nedeniyle deeri azalan tarlalar, hem Bizans hem de Bulgaristanda byk

toprak sahipleri tarafndan ok ucuz bedellerle (yalnzca yiyecek karl)

satn alnarak feodalleme ivme kazanmt. 361 Olumsuz ekonomik koullar, yoksulluk, alk, feodal basklar ve despotik ynetim, Trakyadan Bal-

kanlarn kuzeyine doru uzanan bir blgede yaayan halklar, byk bir

honutsuzlua srklyordu yava yava. stelik, resmi otoritenin siyasi

basklar, yneticiler tarafndan kabul edilip halka da zorla benimsetilmeye
allan bir din araclyla younlatrlm yasaklkla birlikte geliyordu.

Bulgar topraklarna srgne gnderilen Paulisyenler (ya da Fraternis

idealini yaatmaya alan mistik fraksiyonlar) ok ksa sre iinde yerel

halkla kaynatlar ve onlarn takdirini kazandlar. Drsttler, yalan sylemiyor ve iten davranyorlard. Maddi karlar deil, insani deerleri be-

nimsiyorlar; mlkiyet duygusunu aalayp, paylamay savunuyorlard.

Hepsinden nemlisi, bask ve zulm arttran feodal toprak beylerine kar

yoksul halkn yannda yer alyor, korkmadan resmi otoriteye kafa tutabiliyorlard. Onuncu yzyln ilk yarsnda, bilgelii ve dervi yaamn her eyin stnde tutan bu ilgin insanlarn arasndan, kendisine Bogomil (Slav-

ca "Tanr'nn Sevdii") adn veren bir lider kp vaazlar vermeye

baladnda, yoksul kitlelerin, devlet ve kilise basksndan ylm kyllerin desteini almay baard ve Balkanlarda, Trakyadan Makedonyaya
dek geni bir blgede hzla yaylan bir hareketin ncs oldu.

"Bogomilin retisi, Messalian'lar ile, Bizans tarafndan byk kitleler

halinde Trakya'ya srgne gnderilerek bir sreden beri Makedonyann

Slav halkyla yan yana yaamakta olan Paulisyenlerin doktrininden domutur," diyor Ostrogorsky. "Bu dne gre gze grnen btn dnya

eytann iidir ve byle olduu iin ktnn elindedir. Doudaki selefleri

gibi Bogomiller de saf bir ruhi dindarla ve ciddi biimde dervie bir ya-

361

Dmitri Obolensky, a.g.e, s: 101

ama erime abasndadrlar. Bunlar byk bir iddetle btn grntsel

ibadet biimlerini, btn kilise detlerini, hatta btn kilise dzenini reddederler. Bogomil'lerin egemen kiliseye kar isyanlar, en gl destei

kilise olan mevcut dnya dzenini de reddetmek anlamna geliyordu. Bogomillik hareketi egemenlere, gllere ve zenginlere kar protestonun bir
ifadesiydi." 362

Onuncu yzyln sonlarna doru Bogomil hareketi ve rgtlenmesi,

batya doru hzla yaylmaya balad. ok ksa bir sre iinde Srbistan ve

Bosnada cemaatler olumu, yeni inisiyeler yetitirilmeye balamt. Hat-

ta hareket "yeralt" olanaklarn kullanarak o denli ilerledi ki, on birinci

yzyln hemen balarnda Constantinopoliste, yani Ortodoks Kilisenin

merkezinde bile gizli Bogomil hcreleri ortaya kmaya balad. 1046 y-

lnda hareketin gelimesi talyaya da ulat. Kilise yneticileriyle rahipler

arasnda geen yazmalarda, Torino ve Verona blge snrlar iinde Bogomillerin etkinliklerine ska rastlanmaya balandndan sz ediliyordu.

Anadoluda da durum farkl saylmazd. Paulisyenlere yaplan onca zulmden sonra ayn dnce ve rgtlenme, Bogomillik kimliiyle yeniden or-

taya kmt. Frigyadan Constantinopolise yollad bir mektupta Perib-

leptos manastrndan Euthymios adl bir kei, "Bogomillerin yalnzca

Bizans lkesinde deil, tm Hristiyan leminde yayldklarndan" sz ediyordu. 363

Kilise tarafndan sapkn bir mezhep ya da grup olarak deerlendiril-

mesi, Bogomil dnce ve rgtlenmesinin dinsel bir grntye brnme-

sine neden oluyordu. Gnmzde de baz tarihi ve Ortaa uzmanlar, Bo-

gomilizmi bir tr "din" olarak grme eiliminde. Oysa bu, ciddi bir yanlg.
Tpk Paulisyen hareketi gibi (ve onun bir anlamda "devam" olarak) Bogomil gruplar, Hristiyan egemenliinin olduu blgelerde bir tr muhalif

direni olarak ortaya kmlard ve dnce, gelenek ve rgtlenme yntemlerinin Hristiyanlkla hi ilgisi yoktu. Bal bana bir "din" de deildi

362
363

Georg Ostrogorsky, a.g.e, s: 250, italikler bana ait

Heinrich Fichtenau, "Heretics and Scholars in the Middle Ages", s: 113

Bogomilizm; spiritel ynleri ne kmakla birlikte, daha ok hcre rgtlenmesine dayal siyasi bir yaplanmay artryordu. Esas olarak, bir

"yeralt hareketi" grnmne sahipti. Liderler, yani "Byk Usta"larn

kimlikleri gizliydi; kimse onlar gerek adlaryla tanmyordu, ilk efsanevi

lider Bogomilin bile kim olduu belirsizdi. Belki de birden fazla insan, ayn

ad ve sembol kimlii kullanarak hareketi Balkanlarda yaymay baarmt.

Yine tpk Paulisyenler gibi, kk gruplar, yani "localar" halinde yatay

bir rgtlenme biimine sahiptiler. Koordinasyonu salayan liderler ta-

nnmyor, onlarla ancak bu gruplarn yneticileri araclyla iliki kurulabiliyordu. Cemaat, genel olarak "ierdekiler" ve "dardakiler" olarak iki

ana emberden oluuyordu. Byk kitlesel destek, loca yapsna dhil

edilmeyen ve belli aralklarla "Bogomil kiliselerinde" buluan d ember-

den gelmekteydi. Bir tr merkez halka nitelii tayan "ierdekiler" arasn-

da yer alabilmek iinse, ilkin gven ve takdir kazanmak, ardndan da localara "insiye" olmak gerekiyordu, ilk giriten itibaren, zamana ve inisiyenin
kiisel yetkinliine, baarlarna bal olarak yukar doru ykselen "ara

aamalar" balyor; geride braklan her bir aamann sonunda derece atlayan inisiye, yeni bir "sr" renme ansna kavuuyordu. Ksacas, birok

ynyle Bogomil hareketi, eski gizem kltlerinin ve Pythagoras Kardeliinin devam ya da yeni bir versiyonu gibi grnmekteydi.

Dmitri Obolenskyye gre "temelde dinsel nitelik tayan" Bogomil ha-

reketinin ana dman Bizans ve onun Ortodoks Kilisesi'ydi. Bu nedenle

Bogomilizm in siyasi kimlii de en net biimiyle Bizans kartlnda orta-

ya kyor; hareketin liderleri Bulgar halkndaki Bizans kart eilimden

yararlanarak yanda saylarn artryorlard. 364 Obolensky'nin yorumu

belli oranda inandrcla sahip olmakla birlikte, Bogomillerin bizzat Bul-

gar yneticilerine, feodal beylerine ynelik iddetli muhalefetini ve hare-

ketin yaygnlama sreci boyunca rgtledii eitli ayaklanmalar hafife

alma gibi bir risk de ieriyor. Bogomiller, ilkin ar Simeonun, ardndan da

364

Dmitri Obolensky, a.g.e, s: 96

Petronun ynetimleri srasnda resmi otoritenin desteiyle palazlanan

toprak sahiplerine kar yoksul krsal kesim halknn haklarn savunmu

ve belki de en ok bu nedenle sempati toplamlard. Balkanlarda Bogomil

olmak, yalnzca Kilise'nin dayatt inan sistemine deil, egemen bask dzenine kar da direnmek demekti.

Hareketin "Bizans kart", hatta baz tarihilerin yorumuyla "anti-

Grek" yzyse, daha ok felsefi ve ideolojik unsurlardan kaynaklanyordu.

Tpk Kilise ve Hristiyanlk kartlnn belli bir dine ynelik "iman ba-

lantl" bir tepkiden ok, o dinin btnletii despotik siyasi yapy hedef

alan muhalif bir tavr olmas gibi. Din ya da inanla ilgili ayrntlar, Bogo-

millerin kitlesellemesini kolaylatran, nlerini aan ve onlar popler

klan mistik unsurlard. Liderlerinin verdii sylevlerde vurgulanan dinsel

temalar, gayet yakndan tandmz, olduka eski ve kkl bir evren anlayyla byk paralellikler ieriyordu.

Bogomil teolojisine gre evrenin sahibi Tanr'nn ilk olu, Satanaeldi.

G, iktidar ve byklk hrsyla Tanr'ya isyan ettiinde "spiritel evren"den kovulmu, bunun zerine, ona btnyle kart bir "maddi evren"
yaratmt. Yani bizim iinde yaadmz, "alglanabilir evren". Satanael'in

tinsel varlk zerinde en kk bir yetkisi ve gc yoktu; yaam yarata-

mazd. Dolaysyla bu maddi evrende kendine tapmak zere tasarlad in-

sanlarn ruhlarn da o deil, spiritel evrenin gerek sahibi olan Tanr

vermiti. Ne var ki Satanael bu ruhlar tutsak alm, maddi evren iinde k-

tlk ve ihtiras zerine kurulu kendi dzenini oluturmutu. Bu durum,

Tanr'nn ikinci olu Logos (Tanr Sz, Kelm) doana dek srd. Bu ikinci
oul bir ruh olarak gklerden dnyaya inmi; Satanael'in ktle dayal
gcne doruluktan yana bir alternatif oluturmu; bu gelime sonrasnda

maddi dnyann efendisi olan kt oulun adndan, Tanr'y ifade eden "El"
taks karlm ve yalnzca Satan'a dnmt (eytan). Artk evren, bu
iki gcn, ktlk ve iyiliin srekli savamna sahne olmaktayd.

Bogomiller ktln temsilcisi iblislerin, kendi aralarndaki hiyerar-

iye gre, kiliselerde yuvalandklarn sylyorlard. Bu dzene gre btn

ktlklerin ve iblislerin ba olan eytan, bir zamanlar Kuds'teki kilisedeyken, sonradan Constantinopolis teki Ayasofya'ya tanm ve oraya
yerlemiti! 365

Her ne kadar baz ayrntlarda kk farkllklar gze arpsa da, Trak-

ya ve Balkanlardaki Bogomiller, Dou Anadoluda uzun yllar Bizans'a kafa

tutan Paulisyenlerin devam nitelii tayordu ve her iki hareket arasnda

rgtlenme ve eylem yntemleri dhil, belirgin bir kesintisizlik ve uyum

sz konusuydu. Krsal kesimde, Bogomillerin denetiminde olan kk yerleim blgelerinde titizlikle seilerek harekete ilk admlarn atan inisiye-

ler, yalnzca inan ve felsefe alannda eitilen bir "mritler grubu" olu-

turmuyorlard elbette. Politikadan tarihe, mzikten edebiyata dek birok

farkl disiplinde, deneyimli ustalar tarafndan yetitiriliyorlar; ilerinden
bazlar, savalk eitimi bile alyordu.

Her ne kadar dervi yaam srdren bar bir dncenin izleyicisi

olsalar da, mcadele ettikleri bir "dnya sistemi" karsnda nihai baarya

ulamak iin kendi askeri glerini oluturmalar kanlmazd; bu nedenle,

zaman iinde iyi eitimli yelerden oluan gerilla birlikleri de kurdular.

Zaten hem Bulgar toprak beylerine hem de Bizansa aktan aa kafa tutabilmeleri, kendi ilerinde bylesi bir gc ortaya karabilmeleri saye-

sinde mmkn olabilmiti.

On birinci yzyl boyunca Bogomil dncesi ve rgtlenmesi artc

bir hzla yaylmaya ve Bizans' ciddi biimde tehdit etmeye balad. Cons-

tantinopolis'teki kiliselere dek rahip kimliiyle szabilen Bogomil misyo-

nerleri, imparatorluk snrlar iinde halkn sempatisini toplayp dncelerini yaymay baaryorlard. Anadoludaki kimi manastrlar btnyle
Bogomil kontrolne gemi; burada yeni inisiyeler yetitirilmeye balanmt.
365

Michael Angold, "Church and Society in Byzantium Under the Comneni", s: 481

"Douya zg ayrlk hareketlerin etkisiyle, Slav Balkanlarda ortaya

km Bogomil doktrini zamanla ylesine yaylm ve Bizans ahalisi, hatta

Bizans bakenti iinde o kadar ok sayda taraftar bulmutu ki, imparator

(I. Aleksios) bu tehlikeli sapknla kar harekete gemeyi, devletin nemli

grevlerinden biri sayd," diyor Ostrogorsky. 366 Aslnda Bizans ynetimi

artk Bogomilleri yalnzca Kilise araclyla iman mcadelesi yrtlecek

"sapkn bir mezhep" deil, iin iin bymekte olan bir "i sava"taki rakibi
olarak gryordu; daha doru bir deyile, "devrimci bir tehlike", imparato-

run da bu durumun gereklerine uygun nlemler alma yoluna gittii sylenebilir.

On birinci yzyl bitimine doru Balkanlar'dan balayarak Bogo-

millere kar byk bir askeri harekt dzenlendi. Uzun sren kanl bir
operasyon sonrasnda gruplar ve localar datld, direnen ve savaanlarn
ou ldrld ya da tutukland. Hareketin "Byk Usta"larndan biri olan

Basileios adl lider, yannda yer alan mritleriyle birlikte, meydanda odun
atei zerinde yakld.

Bizans ynetiminden gelen sert darbenin okunu, Anadoluda yrt-

len kouturma ve idamlar izledi ve Bogomil hareketi byk oranda datlm gibi grnd. Ama imparator ve Kilise, ne kadar urarsa urasn,
bu gl muhalif grubu btnyle yok etmeyi baaramamt. Bizans kent-

lerinde yaayp kendini bir biimde gizlemeyi becerenler, sessizce yeni bir

uygun dnemin gelmesini bekleyeceklerdi. Bogomil localarnn nemli bir

blmyse, zaten uzunca bir sredir batya doru yaylmay srdrm,
talya ve Sicilya bata olmak zere, Avrupann deiik kentlerinde rgt-

lenme abalarn srdrmlerdi. Byk kymdan kendini kurtarmay baaran usta ve mritlerin nemli bir blm de Avrupa'ya kat. ounlukla
tercih ettikleri blgeyse, Fransa'nn gneyiydi. Yani Julianus'un bir dnem,

imparatorluun yeni kltrel merkezi olarak dnd ve tasarlad,

366

Georg Ostrogorski, a.g.e, s: 345

Fraternis gruplarnn en youn bulunduu, Toulouse blgesindeki kent ve

kasabalar.

Elf Bilgeleri, Kutsal Maria ve Albi

Julianus'un Roma'da kkl bir devrim gerekletirmeye alrken en

ok nemsedii eyaletin Galya olduundan daha nceki blmlerde sz

etmitik. O tarihlerde imparator, artk yakndan tandmz o eski ve kkl

idealin merkezine, en gvendii dostlarnn ve destekilerinin yaad Gney Fransa'y yerletirmenin hesaplarn yapyordu. Eski kltre dn,

zgrleme, insani deerleri yceltme ve eitim seferberlii buradan ba-

layacak; toplumsal dnm, snrlarn ortadan kalkt bar ve eitliki,

btnlemi insan uygarlnn prototipi, burada oluturulacakt. Douda,

ayn ilevi grmek zere Antakyay semiti Julianus. Ama baty, stratejik

olarak ok daha fazla nemsiyordu. Galya'nn kuzeyindeki Paris, yani

"sisin Kenti" (Pharia-sis) bir ynetim merkezi olacakt. Gneyde, Tarn

nehri kylarnda kurulmakta olan yeni kasaba, yani Albigaysa, kltrn ve

bilimin nabznn att yer.

Julianusun beklenmedik erken lmyle btn bu hesaplarn bozul-

duunu ve byk toprak lordlaryla despotik imparatorluk destekilerinin

yeniden denetimi ellerine geirdiklerini grmtk. Bu ittifakn merkezine

Kilisenin de katlmasyla Julianus'un att admlarn izleri silinmeye balam, teokratik bir ynetim Romaya egemen olmutu. Ancak Galyann,

zellikle de gneydeki Languedoc 367 blgesinin karakteri deimedi. Albigaysa, izleyen yzyllar boyunca neredeyse el demeden kalp, bir Fraternis kalesi olma zelliini korudu.

367

"Languedoc"un szlk anlam, "Oc Dili". Frank dilinin farkl bir lehesini konuan Gney
Fransa halk, "Evet" anlamna gelen "Oil" (sonralar modern Franszca'daki "Oui") yerine
"Oe" szcn kullanyorlard. Bu nedenle zamanla onlarn yerel dillerini vurgulamak iin
kullanlan "Oc Dili", yani "Langue d'Oc" szc, bu dili konuan insanlarnn yaad blgenin de ad oldu: Languedoc. Ayn blge iin kullanlan "Oksitanya" szcyse, Latince
"Gnein batt yer, Bat" anlamna gelen "Occidentem"den kaynaklanyor.

Kasabann ad, rasgele seilmemi; Romallarn kkenini kadim Troya

uygarlna balayan efsanevi Aeniasn, yaknlaryla birlikte batya g et-

tikten sonra talya topraklarnda kurduu ilk kent olan Alba Longa'y a-

rtrmas istenmiti. Bylece, o eski Cumhuriyet ideolojisinin yzyllar bo-

yu altn izmeye alt "Eski Roma" bysn, adyla da zerinde

tayordu yeni yerleim yeri. Bir baka deyile, batdaki yeni topraklarda

Roma sembolik olarak bir kez daha kurulmu oluyordu; tpk, Aenias ve

oullarnn yzyllar nce yapt gibi.

"Alba", Latin dilinde "parlak beyaz" anlamna geliyordu; bir baka ifa-

deyle, "ltl beyaz". (Ayn zamanda "deerli ta" ve "inci".) Romallar iin

eskilerde kalan daha derin anlamysa, n yol gsterici gc ve beyazn

safln ayn anda vurgulamaktayd: Aydnlanma, doruluk ve arnmlk.

Zaman iinde kasabann ad ksaltlarak, Albi'ye dntrld ki, bu da

rastlantsal bir deiim saylmazd pek. Blgede halknn dilinde Albi, "Dii

Elf" anlamna geliyordu: u Kelt efsanelerinde sk sk karmza kan, g-

zellii, zeks ve doruluuyla nl "Elfler" adl mitolojik rkn, dii yeleri.

Elfler, Kelt sylencelerinde yceltilen, insanst niteliklere sahip, bir

tr "peri"yi andrmakla birlikte yine de insan grnmne sahip varlklard. Bu anlamda, maddi dnyaya dknl ve ktye eilimiyle ne kan

"insan" iin, bir tr "ideal"i simgelemekteydiler. Yani, Pythagoras'tan beri

insan zayflklarn ve olumsuzluklarn ap, safla, kusursuzlua ve bilgelie ulamak iin ngrlen modelin, varlmak istenen o ideal noktann
masals karlyd Elf. Baz Frank lehelerinde Elfin karl olan Albi

szc, kkn yine Latince'deki Albadan alyordu: Ilt, parlaklk, beyazlk. Albi (Elf) demek, insan zaaflarn am, kla bulumu, "aydnlan-

m" varlk demekti. Szcn diil olmas, yani "dii Elf" anlamna gelmesi

de, yine kkeni Sibyllara ve gizem kltlerine dek dayanan, ltl dii perileri, yani Muse'leri getiriyordu akla. Mziin koruyucusu ve sahibi saylan
tanrann, Kybele'nin nl ilham perilerini.

skoyal soy Bilim uzman ve aratrc Sir Laurence Gardner, "Albi,

Provence dilinde dii Elf anlamna gelen Ylbi szcnn bir varyantyd,"

diye anmsattktan sonra, kasaba halkna (ve onlarn temsil ettii dnceyi savunanlara) Albigens (Albi soyu) denmesine ilgin bir yorumla yaklayor: Gardner'a gre Albi sakinleri, kendilerini "Elf soyundan gelenler" ola-

rak gryorlard. Szcn diil nitelii de, Albi'de akrabalk balarnn

anne tarafndan yrtlmesine olduu kadar, inanlarndaki kutsal kiilie, yani Maria Magdalenaya gnderme yapmaktayd. 368

Kendisiyle ayn dnceyi paylaan eitli aratrmaclar gibi, Gardner

da Albi'de oluan topluluun Merovenj hanedan zerinden Maria Magdalena araclyla Galile'ye dayandn; daha geriye doru da soy ilikileri-

nin yine anne tarafn izleyerek Eski Msr'a, oradan Smer'e ve nihayet

bilinen tarihin balangcndan ok daha eski dnemlere ait, esrarengiz bir

anaerkil hanedana dek uzandn savunuyor. Varln henz tam anlamy-

la bulup kantlayamadmz, onun "Kutsal Kse Soyu" dedii bir hanedan

bu. Mensuplar arasnda yalnzca Maria Magdalena deil, adlarna eski kutsal metinlerde rastladmz Batsheba, Miriam ve hatta efsanevi Lilith de

var. 369 Gardner yaymlad hemen tm kitaplarnda, Hristiyan kltrne

bir biimde ithal edilen Kutsal Kse (Holy Grail) mitinin, aslnda bu kadim

anaerkil hanedann kadnlarn, daha dorusu onlarn "rahmini" simgeleyen bir metafor olduunu kantlamaya alyor.

u an bizim zerinde bulunduumuz konu asndan burada dikkate

deer olan nokta, Fransa'nn gneyinde, Languedoc blgesinde seslerini

duyuran Albi kasabas sakinlerinin, tpk Sibyl geleneinin binlerce yl bo-

yunca direnerek, korumaya ve yeniden canlandrmaya alt gibi, anayanl (maternal) bir akrabalk bana sahip olmalar ve Maria Magdalena

figrnn tanra kltryle olan ak balants. Bunlara, kasabaya veri-

len Albi adnn , parlakl, safl, kusursuzluu vurgulad; bir tr

368
369

Sir Laurence Gardner, "Lost Secrets of the Sacred Ark", s: 246

Sir Laurence Gardner, "Realm Of The Ring Lords", Nexus Magazine, vol. 6 no. 5, AugustSeptember 1999

tinsel "aydnlanma"y artrd; ayn balam iinde bir aydnlanmtk

modeli olarak Elf kadnn simgeledii de eklenebilir. Tabii kasabann kuru-

luundaki ad olan "Albiga"nn, Roma'nn Troya asll kurucu atas Aeneas

ile olan bariz ilikisi de gzden uzak tutulmamal.

Acaba Kelt folklorunda karmza kan Elfler, yalnzca mitolojik masal

yaratklar m, yoksa btn o "ltl" ambalajn iinde, ok eski zamanlara

ait, bilge ve yetkin bir insan topluluunun anlaryla olumu "ideal" bir

modeli de simgeliyor olabilirler mi? Alba Longay kurup, antik Troya'nn

bilgi birikimi ve geleneklerini talya'ya tayarak Roma'ya esin kayna

oluturduuna inanlan Aeneas, Anadolu'daki lkesinde byle eski bir topluma ait bilgeliin koruyucularndan biri miydi? Dii Elf ya da Albi, bilinen

en eski dnemlerdeki anaerkil uygarln bilgi birikimini saklamaya alan

Sibyl'larla balantl bir metafor muydu? Maria Magdalena tanraya ve-

rilmi simgesel bir ad myd, yoksa binlerce yl nce aziz dzeyine ykselti-

len bir Sibyl'n toplumsal bellekte varln koruyan anlaryla m olumutu? Tanra kltnde ve en eski geleneklerde kutsal bir simge olan ve

maaralarla zdeletirilen ana rahmi, Kutsal Kse motifine de ayn temay

vurgulamak zere mi szmt? Korunmaya allan yalnzca eski bir top-

lumun soyaac myd, yoksa o toplumun bilgelerine ait srlar m?

Albi kasabas ve on birinci yzyldan itibaren btn dikkatleri zerin-

de toplayan o blgenin halk sz konusu olduunda, ister istemez zihinler-

de oluan bu ve benzeri sorulara tez elden doyurucu yantlar bulabilmek

kolay deil. Ancak bylesine youn ve simgesel yn arlkl bir ada sa-

hip 370 olan kasabann, Avrupa'nn dnce, inan ve siyaset tarihine dam-

gasn vurmas, pek de artc saylmamal. Julianus'un destekilerince

drdnc yzyl sonlarnda Albiga adyla kurulan Albi, on ikinci yzyldan

itibaren yalnzca Avrupa'nn deil, dnyann tarihine damgasn vuracakt.

370

Antik a sonlarnda Roma topraklarnda kurulan kimi nemli kent ve eyaletlerin adlarnda
da ounlukla ayn simgesellikten yararlanmak zere Alba szc kullanlmt. Szgelimi,
Balkan topraklarnda Bogomil gruplarnn en youn bulunduu Arnavutluk'un ad, o dnemlerden beri "Albania'dr. Roma'ya bal olduu dnemlerde ngiltere'nin ad da "Albion"du.

Yzyllar boyu unutturulmaya, zeri rtlmeye allm, olduka gl ve

"ltl" bir damgayd bu ve etkisi Aydnlanma ana dek srecekti.

Aa yukar 1090 ylndan itibaren, Dou Avrupa ve Balkanlardaki

byk Bogomil kymndan kaabilen loca yelerinin, "byk usta"larn ve

inisiyasyon basamaklarnda ilerlemi mritlerin en gvenilir sna, Albi

oldu. Kasabann yerel sakinleriyle yeni gelen mlteciler arasnda hibir

uyum sorunu yoktu zaten. Ayn idealin ve ayn dnce sisteminin evre-

sinde toplanm, kuaklardan beri bir gelenei ve bilgiyi korumaya alan,

dnyann en eski rgtlenmelerinden birinin yesiydi hepsi. Albi'dekiler,

sonradan oraya gelen Bogomiller, hatta zamannda Gney Fransaya ka-

m Dou Anadolulu Paulisyenler, kendilerine kuaktan kuaa aktarlm

bilgeliin yolcusuydular.

Onlar, ilk krallklar, ilk snfl toplumlar, hatta ilk ataerkil toplumsal

yaplar ortaya ktndan beri dnya dzenini deitirmeye, eski "Altn

a" deerlerini yeniden yceltmeye, atalarnn bilgi ve inanlarn koruyup gelitirmeye alan Fraternis gruplar ve fraksiyonlaryd. Tpk, son

devrimci imparator Julianus; Romada Cumhuriyet'i kuran ve gelitirmeye

alan Kardelik yeleri; Gney talyada ideallerini yaama geirme yolunda admlar atan Pythagoras mritleri; Eski Yunanda ilk konfedere r-

gtlenmeyi ortaya karan Amphictyonic Konsey'in kurucular; Eleusis gizem kltnn, Dionysos cemaatlerinin, Orpheus hcrelerinin ve Mithra

localarnn yaratclar; Bat Anadolu'da Troya'dan Frigya'ya dek "Byk

Anne" inancn korumaya alanlar ve atalhyk'ten de gerilere, bilme-

diimiz dnemlere dek uzanan bir uygarln bilge kadnlar gibi. Kitap boyunca, kendi i geliimini vurgulamaya alarak ve heterojen yapsnn da

altn izerek Fraternis olarak adlandrdm kkl bir dnce ve idealin

koruyucular, on ikinci yzyl balarnda bu kez Albi'de, yeniden bir araya
gelmilerdi.

sa Adna Kutsal Sava

Bu tarihi buluma ve onu izleyen olaylar zincirine gemeden nce, on

ikinci yzylda Avrupa'nn ve zelde Fransann grnmne ksaca deinmek yararl olabilir: Bat Romann ismen olmasa bile fiilen knden

sonra, eskiden Galya olarak adlandrlan geni lkede Frank Krall ege-

men olmu; bugnk Almanya'dan spanyann kuzeyine dek uzanan top-

raklarda, bir zamanlar "efler federasyonu" olmaktan teye gitmeyen

Frank ve Cermen kavimlerinin bir araya gelmesiyle oluan, byk bir dev-

let ortaya kmt. Roma uygarlna ve soylularn lks yaamna byk

bir ilgi duyan yerel efler ve toprak sahipleri, bazen fetihler, bazen yama

ve igal, bazen de ksa sreli bar anlamalaryla scak iliki iinde olduklar Roma'nn etki alanna girmilerdi bir anlamda.

Bat imparatorluunun paralanmasndan sonra, bir ksm zaten daha

nce Hristiyanlatrlm lider ve hkmdarlar, Katolik Kilisesi'yle doru-

dan iliki kurmular ve sonunda krallarnn Papa elinden ta giymesiyle

Roma mirasna byk bir istekle sahip kmlard. Sekizinci yzylda yldz parlayan Karolenj hanedan dneminde, zellikle de Frank kral Byk
Karln (Charlemagne) ynetimi srasnda, bu miras stlenme kaygs, Papa

destekli hkmdarn "Bat Roma imparatoru" unvann almasyla tescil

edildi. Byk Karl, ayn zamanda Agustus payesiyle de onurlandrlmt.

Dokuzuncu yzylda, Fransa, Almanya, Polonya, Hollanda ve talya'nn

byk blmn iine alan monarik federasyon "Kutsal Roma-Cermen

imparatorluu" olarak anlmaya balamt artk. Bu kalabalk ve heterojen

Avrupal kavimler birliini bir arada tutan "har" ilevini de, Katolik Kilise-

si ve Papalk stlenmiti. Bir baka deyile, Avrupann batsnda ortaya

kan Hristiyan konfederasyonunda ynetimin kilit noktalarndan birine,

Kilise yerlemiti. Bu, Papalk iin birok bakmdan ciddi bir hamleydi.
Bylelikle Kilise, Bat Roma'nn kyle gelen bunalmn endielerinden,
yeni bir imparatorluu avularnn iine alarak syrlyordu.

Dier yandan, ruhban snfnn rgtlenmesi en yaygn dnemini ya-

yor; yeni konfederasyonun snrlar iinde kalan her lke ve kentte Kilise,
kendi varln salamlatryordu. Bu, ister istemez egemen ekonomik

modelle ve toprak mlkiyetinin avantajlaryla daha ok kaynamak anlamna da gelmekteydi. Birok kentte Kilise de byk toprak sahiplerinden

biri olarak feodal sistemin "nimetlerinden" yararlanyor; mal varlyla birlikte siyasi nfuzunu da glendiriyordu. Ancak bu, karlkl dnlerle birlikte gelen ve iki ynl ileyen bir sreti. Kilise liderleri ve piskoposlar

geni topraklardaki tarm rnlerini denetleme olanann yan sra ynetimde arln artrrken, yerel toprak aalar, lordlar ve dkler de, dinsel
hiyerarinin iinde kendilerine saygn ve etkili yer ediniyorlard. liki o
denli giriftlemiti ki, piskoposlar, ruhani liderler ve hatta Papa'lar, artk

feodal aristokrasinin kaymak tabakasndan seiliyor; Avrupann soylu aileleri, kendi ilerinden Papa ve piskopos karmalaryla vnyorlard.

Onuncu yzyldan itibaren kt zerinde imparatorluun ad varln

srdrse de, fiilen birliin yaps yerel krallklar halinde paralanmaya

balad. Bunda, kuzeyli sava kavimlerin bitmek bilmeyen igal ve yayl-

maclklar da rol oynuyordu byk oranda. On birinci yzylda, Viking k-

kenli savalarla Kuzey Fransa'nn yerli halknn bileiminden oluan

Normanlar, Man kylarna dek uzanan bir blgeyi (Normandiya) denetim-

leri altna almakla yetinmediler; Norman kral Fatih William (Guillaume)

1066 ylndaki nl Hastings Savanda Anglo-Sakson kral Harold yenil-

giye uratarak aday igal etti ve hemen ardndan ngiltere Kral unvanyla
ta giydi.

Normanlar Seine nehrini snr kabul edecek biimde Fransann kuze-

yini (ve bir sre iin de ngiltereyi) denetimleri altnda tutarken, gneyde
de dalan Frank birliinin bir paras, Fransa Krall adn almt. Byk
Karl dneminin geni imparatorluunun dousundaysa, Alman Krall

vard artk. berik yarmadasnda dokuzuncu yzyl ortalarnda hzlanan

Hristiyan kar ata (Reconquista) Emevileri geri ekilmeye zorlam; on

birinci yzyl sonlarndaysa kuzeyden balayarak spanyann byk b-

lm geri alnmt. slamn Avrupay yitirip Kuzey Afrikaya doru ekilme dneminin en nemli evresiydi bu ve yarmadada artk bir spanya
Krall hkm sryor, Katalan blgesinde de Aragon Hanedannn bayra dalgalanyordu.

On birinci yzyl biterken spanya, talya ve Sicilyadan Mslmanlar

srlmeye balamt ama doudaki Bizans imparatorluundan gelen ha-

berler, Hristiyan dnyas iin pek de i ac deildi. Geen yzyl iinde

Arap devletleri gcn kaybetmi; slam dnyas Fas, Msr ve Badat'ta

hkm sren farkl hanedanlar denetimindeki halifeliklere blnm; Katolik Kilisesi'nin "rakibi" durumundaki Ortodoks Patriklii, Bizansla birlik-

te g ve kan kayb iine girmiti. Ortaya kan yeni konjonktr, Batl h-

kmdarlar, aristokrasileri ve Papal o hi yok olmayan eski d yeniden

gerekletirebilme yolunda umutlandryordu: Bizans yutarak, Kilise bir-

liini salamak ve eski Romann byklne yeniden kavumak. Ancak

doudaki yeni gelimeler, bu hesaplar bir anda altst etti. Mslmanlat-

rlm Ouz Trklerinin kurduu Seluklu Sultanl, btn ran denetimi

altna aldktan sonra Anadoluya doru yrmeye balamt.

Avrupal hkmdar ve din adamlarnn son umudu, Bizansn bu tehli-

keye kar sonuna dek direnebilmesiydi ama beklenen olmad, imparator

Romanos Diogenesin byk ve iddial askeri seferi Malazgirt yaknlarnda

hezimetle noktalandnda, yalnzca Anadolu'nun yazgs deimekle kal-

myor; Katolik hkmdarlarn douyu gvence altna alarak ticaret yolla-

rn yeniden denetleme ve Suriyeye, Filistin'e, Kutsal Topraklara bir kez

daha egemen olma dleri de tehlikeye giriyordu.

On birinci yzyl sonlarndan itibaren Bizans, Anadoludaki kalelerini

birer birer yitirip geri ekilmeye balam; Seluklu aknlaryla birlikte doudan gelen gler, Anadolu'nun demografik yapsn gzle grlr bir hz-

la deitirmiti. O denli rktc bir deiimdi ki bu, Seluklular Malat-

yada ya da Konyada durmam; hkmdar Sleyman ah, Bizans' iyice

keye sktrarak yeni Anadolu devletinin bakentini Constantinopolis in

burnunun dibine, znike yerletirmiti. Karadaki stnlk ksa srede Ege

denizine de yayld ve Trk donanmalar, Sakz, Midilli ve Sisam adalarn

da ele geirdi. Avrupadaki d krkl ve tedirginlik, giderek artyordu.

Bu kritik ve gerilimli gnlerde Papa seilen II. Urbanus, Trklerin iler-

leyiinin mutlaka durdurulmas ve aradaki anlamazlklar ne olursa olsun,

Bizansa yardm edilmesi gerektiine inanyordu, ilk byk adm olarak

Hristiyan dnyasnda bir i bar salamay seti ve iman srtmeleri srasnda nceki Papa tarafndan aforoz edilen Bizans imparatoru Aleksiosu

affederek ie balad. Olduka korkulu gnler geiren Bizans'ta, bu "iyi niyet gsterisi" sevinle karlanmt. Aleksios, Batnn yardmn alarak

Seluklu tehdidinden kurtulabilecei umuduyla, Urbanus'a elilerini yolla-

d. Piacenzada gerekleen grmelerde Papa, saatler boyunca bu eli-

lerden, Hristiyanlarn Kuds'te ve Anadoluda ektii aclara; kutsal topraklar ziyaret etmeye giden haclara uygulanan kastl zulme ilikin

dokunakl haberler dinledi. Grme bittiinde, kararn byk lde

vermiti: Hem Bizans' Seluklu tehlikesinden kurtaracak, hem de Avru-

pa'ya yeniden dounun kontroln ve ticaret olanaklarn salayacak -

zm, tm Hristiyan aleminin seferber edilecei bir Kutsal Sava'tan gei-

yordu. Daha fazla zaman yitirmeden hazrlklara giriilmeli; Mesih'in

zerinde yrd, soluk ald, havarilerine dersler verdii topraklar, s-

lam'n elinden kurtarlmalyd!

1095 Kasm'nda Urbanus, Clermont'ta, btn konsey yelerinin kat-

lmyla halka ak bir toplant dzenledi. Burada yapt konumada, Bizans'n zor durumundan ve Kuds'e giden haclarn yaadklar "bask ve

tacizleri" olduka ackl ve din duygularn krkleyici cmlelerle ifade et-

tikten sonra, Kutsal Sava arsn dile getirdi. "Deneyimli bir vaizin kalpleri fetheden belagati ve iten cokusuyla, atalarnn Charlemagne dne-

minde yaratt rnei dinleyicilerine hatrlatt, intikam ve tamah gibi

baya gdlerin etkisiyle birbirleriyle savamaktan vazgemelerini ve si-

lahlarn bunun yerine sa'nn dmanlarna evirmelerini nasihat etti. O

da bu dnyada Tanr vergisi 'men etme ve serbest brakma' yetkisine sahip

Aziz Petrus'un halefi olarak, tvbe niyetiyle kendilerini bu davaya adayacak olanlarn gemiteki gnahlarnn affedileceine ve Kilise'nin getirdii
dnyevi kefaretlerden balanacaklarna sz verdi." 371

Yoksul, kt yaam koullarna sahip, eitimsiz braklp kafas yalnz-

ca dinsel dogmalarla doldurulmu insanlar heyecanlandrmaya yetecek

oranda etkili ve cokulu bir konumayd bu. Clermont'ta toplantnn yapl-

d tarlay dolduran kalabalk, Papa'nn son cmlelerinin ardndan "Tanr

byle istiyor!" lklaryla Kutsal Sava arsna destek verdi. Sradan in-

sanlar iin, nedenini kavrayamadklar kt yaam koullarndan sorumlu

tutacaklar ve tepkilerini ynlendirecekleri ortak bir hedef bulunmutu:

Doudaki Mslmanlar.

Urbanus, arsna ald karlktan honuttu. Ksa srede, seferin ay-

rntlarn belirleyen resmi kural ve belgeler de hazrland. Bu kutsal savaa

katlacak olanlar, gslerine krmz birer ha simgesi yerletirecek; ze-

rinde bu ha tayanlar, Kudse girmeye yemin etmi saylacaklard. Sefere gidenlerin geride brakacaklar "dnyevi" mlkse, uzakta olduklar sre
boyunca yerel piskoposlarn denetiminde, Kilise gvencesine alnacak; geri
dndklerinde kendilerine teslim edilecekti. 372 (Hal Seferleri sonrasnda

Avrupa'nn eitli blgelerinde birok piskoposun mal varlnda ciddi bir

art grldn sylemeye gerek yok!) Hkmdarlarn, byk toprak sahiplerinin ve kendi denetiminde askeri gleri olan lordlarn destei ve

fikir birlii salandktan sonra, sefer iin tarih de belirlendi: Bir sonraki

yln hasad toplandktan sonra, yani Austos aynn sonlarnda "Kutsal Yry" balayacak, hedefe 1097 ilkbaharnda ulalacakt.

lk byk ordunun, 1096 sonbaharnda, Papa tarafndan hareketin li-

deri olarak atanan Le Puy piskoposu Adhemar de Monteil bakanlnda

371
372

Piers Paul Read, "Tapnak valyeleri", s: 86

Steven Runciman, "A History of the Crusades: Volume I", s: 109

yola kmas kararlatrlmt. Ama iler pek de planland gibi yrmeyecekti. Urbanusun Fransa'da yapt konumalardan etkilenen ve "Dervi

Pierre" adyla tannan karizmatik bir vaiz, izin almay beklemeksizin kent-

leri, kasabalar dolamaya; kkrtc konumalarla Avrupa krsalnn macerac lmpenlerini "kutsal grev" adna bir araya toplamaya balamt.

Elbette eline klcn alp gsne de ha izenlerin oluturduu bu ka-

labaln Pierrein peine abucak taklmasn salayan tek etken, gl din

duygularnn verdii coku ve "Tanr adna savama" istei deildi. Sefere

katlanlar, bu sre boyunca ileyecekleri sularn affedileceini, yani getikleri blgelerde gerekletirecekleri yama ve talan srasnda edinilen

ganimetin yanlarna kr kalacan anlamlard, "ilahi grev" grntsyle

bir araya gelen, Pierre nderliindeki kalabalk bir apulcu ordusu, tm

uyarlara karn, organize seferi beklemeden Bizansa doru yola kt.

Hareket btnyle kontrolden kmt artk. Daha Avrupa snrlar

iindeyken birbiri ardna facia yaratan babozuk kalabalk, Macaristan ve

Almanya'dan geerken yol stnde bulunan, iinde Yahudilerin yaad

kyleri yakp ykarak balad gsteriye, Bizans'a vardktan soma "yardmna kotuu" Constantinopolis'i talan ederek devam etti. mparator Alek-

sios panik iindeydi. Bat'dan yalnzca Seluklulara kar savan destek-

lemek zere para ve asker yardm talep etmi, beklenmedik biimde

"kutsal grev" maskesiyle kendi kentlerini igal eden vahi bir sryle kar karya kalmt. Elinden geleni yaparak, bu saldrgan kalabaln bir an

nce Anadolu yakasna gemesini ve Bizans'tan uzaklamasn salad. Pierre'nin birlikleri daha snr geip znik nlerine gelir gelmez de, Seluklu

ordusu tarafndan byk bir bozguna uratld; karizmatik vaiz ve yanndaki birka dostu, canlarn zor kurtarp Bizans topraklarna kaabilmiti.

"Kuds' Sarazenlerden kurtarma" iddiasna sahip asl disiplinli ve ka-

labalk birlikler, yani Urbanus'un dn kurduu "Tanrnn savalar",

bu olaydan ancak iki ay sonra Constantinopolis'e ulaabildi, izleyen birka

yl iinde Anadolu'dan Filistine uzanan bir blgede art arda kanl arp-

malar yaanacak; her iki taraftan yzbinlerce insan can verecekti. Akln,

saduyunun ve vicdann susup, dogmatik sloganlarn ve saplantl inanlarn konutuu, karmakark ve dehet verici bir dnemdi bu. zleriyse,
yzyllar boyunca insanln belleinden silinmeyecekti.

Catharlar: Ruhun Atele Vaftizi

te btn bu siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri kargaa iinde, Fran-

sann gneyindeki Languedoc blgesi, Fraternis mltecileri iin grlt-

den uzak ve gvenli bir snak nitelii tayordu. Birok bakmdan evre
dkleri ve kontlarnn etki alanndan uzak, Kilise'nin kolunun yetiemedii,
gzden uzak ve yaltlm bir blgeydi buras. Bu nedenle, Albinin ilgin

sakinleri, uzunca bir sre fazla dikkat ekmeden, kendi stratejilerini belirleme ve yava yava dncelerini yakn evreye iletme olana buldular.

Kasaba halk, tarihin hibir dneminde Katolik inancna rabet etme-

mi ve zorla Hristiyanlatrlmaya scak bakmamt. Papalk talimatyla

yrtlen dinsel yaplanma gerei, Albiye ok zaman nce bir kilise ina

edilmiti; grnrde burada grev yapan rahipler de vard. Ancak btn

bu dekorun ardnda ok uzun sredir varln srdren gereklik, pek de
Papaln houna gidecek trden saylmazd. Albi'deki insanlarn inanlar,
Hristiyan doktriniyle hibir benzerlik tamad gibi, ona taban tabana
kart bir dnce yaps ve evren kavray zerine kurulmutu.

Albi'de cemaat, artk yakndan tandmz sisteme uygun olarak, te-

melde iki paralyd. Yani Eleusis gizemciliinden Pythagoras Kardelii

ne, Mithra gruplarndan Paulisyen ve Bogomillere dek her yerde karm-

za kt gibi, toplum, "ierdekiler" ve "dardakiler" olmak zere iki par-

a halinde dnlyordu. Dardakiler, inan ve destekleriyle grubun

evresinde yer alan ama ana rgtlenmeye katlmayp, herhangi bir y-

kmll olmayan, geni kitlelerden oluuyordu. Topluluun ekirdei

nitelii tayan "ieridekiler" ise, yaamn btnyle bir inan ve ideale

adam, bu dorultuda eitim gren ve etkin olarak alan, inisiyeler, retmenler ve "stat"lard.

emberin merkezindeki bu ana halkayla dndaki kitle arasndaki s-

nr, Consolamentum adl kk ama ok zel bir kutsama riteliyle belirle-

niyordu. Kilisede deil, ustalardan ya da yelerden birinin evinde sessizce

gerekletirilen, grnte basit ve sade bir trendi bu. Daha doru bir deyile, katlan kiinin o gne kadarki gnah ve hatalarn, sularn (Servi-

tium) dile getirip bunlardan arnma yolundaki dileini bildirdii, samimi

bir grme.

Treni, "Kusursuzlar" (Perfecti) ad verilen topluluun ustalarndan

biri ynetir, daha nce bu aamadan gemi dier yeler de trene sessizce

katlrlard. Hata ve sularn itiraf, bunlardan arnma ve "doru ideale" geri dnlmez biimde balanmann ilk admyd. Ayrntlara ilikin elimizde
ok fazla bilgi yok. Bu konudaki kaytlarn ounluu, on ikinci yzylda

Cathar kart vaazlar vermi ve sonraki kouturmalar srasnda Kusursuzlar aleyhine bilirkiilik yapm Katolik din adamlarna ait el yazmalarndan oluuyor.

Bunlardan birinin, kei Shonau'lu Ekhertin sylev notlarndan -

rendiimiz kadaryla, Cansolamentum'u yneten Kusursuz, yannda inisiye

adayyla birlikte, toplanlan salonun ortasnda ayakta durur, dier yeler

de onlarn evresinde bir daire biiminde dizilirlerdi. Tren, bu yneticinin, elinde tuttuu, ok deer verilen byk bir kitab bir eliyle havaya kal-

drdktan sonra, adayn bann zerine yerletirmesiyle balar ve eitli

kutsama szckleriyle srerdi. Ekbert, sz konusu kitabn ne olduundan

sz etmiyor ve bir tr "kutsal kitap" olduu yorumunu yapyor. Belki de

eitli kaynaklarda ad ve nemiyle ilgili satrlara rastladmz, Bogo-

mil'ler tarafndan bir kopyasnn Bulgaristan'daki kymdan kurtarlp Al-

bi'ye getirildii ve gvence altna alnd sylenen, nl "Gizli Kitap"t

bu. 373

Son aamada Kusursuz, yeni inisiyenin elini tutar, ona henz adm at-

t yeni yaamnn nasl bir seyir izlemesi gerektiine ilikin ilk bilgileri

verir ve kutsamay tamamlard. "El tutma", simgesel bir "karanlktan -

karma" ya da "yaama dndrme" anlam tayan, zel bir dokunutu; tpk

Mithra localarna ye olanlarn ilk inisiyasyon srasnda rendikleri ve

sonra yaamlar boyunca kendi aralarnda birbirlerini tanmak iin bavurduklar, birok farkl biimi bulunan sembolik "el skma" hareketi gibi.

Consolamentum tamamlandktan sonra, inisiye artk "Kusursuz"lardan

biri olarak, merkezdeki emberin iine katlm kabul edilirdi. Bundan sonra bir dervi gibi yaamas, dnyevi yaamn maddi zevklerinden ve bedensel hazlardan arnmas, zihinsel geliimini artrmak iin kendi iine

dnmesi gerekiyordu. Bir daha asla yalan sylemeyecek, drstlkten ay-

rlmayacak, azna kfr ya da kt sz almayacak, kiisel mal ve mlk sahibi olmayacak, evlenmeyecek ve kesinlikle et yemeyecekti. Kimileri bu

nemli riteli "ruhun vaftiz edilmesi" olarak niteliyorlard - ya da "ate ile

vaftiz". 374

Merkez halkann dnda kalan ounluk iinse bu tr kstlamalarn

hibir zorlaycl yoktu. Elbette Kusursuzlar onlara da byle yapmay

tlyor ama uymadklar taktirde knama, aforoz, dlama gibi herhangi

bir yaptrm da uygulamyorlard. "Dardakiler" iin Consolamentum, an-

cak lmek zereyken gerekletirilen bir veda treniydi. Yaamnn son

dakikalarnda, bilerek ve isteyerek hatalarn itiraf edip, arnma taleplerini
dile getirmeleri ve bu dnyadan bir "Kusursuz" olarak ayrlabilmeleri iin.

Albi sakinleri arasnda, yaamlarnn son gnlerini yaamakta olduuna

inananlar, Consolamentum iin bir Kusursuz'u greve arrlar ve ok

373
374

Steven Runciman, "Mdival Manichee: A Study of the Christian Dualist Heresy", s: 168
Makolm Lambert, "The Cathars", s: 21

nem verdikleri bu riteli gerekletirmeden lmek istemezlerdi. Ancak,

geri dn olmayan bir inisiyasyon treniydi bu; eer hasta Consolamentum'un ardndan iyileir ve salna kavuursa, yaamnn geri kalann

bir Kusursuz kimliiyle, o merkez dairenin iinde yer alarak srdrmek

zorundayd.

Albi sakinleri arasnda varln srdren bu ilgin inan biimi Gney

Fransada fark edilmeye baladka, Kusursuzlara olan sempati ve hayranlk da artmaya balad. Blge halk onlara, Yunanca "arnmlar" anlamna
gelen "Cathar" adn vermiti ve bu ad ksa sre sonra talyada, Alman-

ya'da, Aragon Krallnda ve spanyada ska duyulur olacakt. Onlara

Tanrnn cezalandrclndan ve fkesinden sz edip, yaamlarn kat

dinsel yasaklara boan Katolik rahiplerine ve piskoposlara duyulan tepki,

Avrupa'nn deiik blgelerinde yaayan insanlar Cathar inan ve dncelerine yava yava daha ok yaklatracakt.

Peki, Catharlar ve onlarn sekin bilgeleri durumundaki Kusursuzlar,

nasl bir inanca ve dnya grne sahiptiler? Bu konuda sylenecek ilk

sz, Hristiyan dncesinin olduka uzanda yer aldklar. Cathar ideolo-

jisi, birok ynyle ikici (dualist) Bogomil retisine benzer nitelikler tayor; evren ve Tanr anlay gnostisizm ve Mani retisiyle byk benzer-

likler tayordu. Kozmik dzen, iyi ve ktnn arasndaki kartlk ve

mcadele zerine kurulmutu ve maddi dnya, kt gcn denetimi ve

egemenlii altndayd. Ktl yenilgiye uratmann yolu, onun "stn

olduu" alanlardan ekilmek ve oyunu onun kurallaryla oynamamak; yani

maddi hrs, bedensel zaaflar ve bunlar besleyen tutkulardan syrlmakt.

Tutku ve hrslarnz olmazsa, ktln de zerinizde hibir gc kalmazd.

Tpk gnostikler, Paulisyenler ve Bogomiller gibi, Cathar'lar da Eski

Ahitin tanrs Yahve'nin "Gerek Tanr" deil, ona isyan eden bir "Demiur-

gos", yani alt dzey bir ilahi g, bir "kozmik zanaatkr" olduuna inan-

maktaydlar. Btn bu maddi evreni ve dnyay, o yaratm; insan da ken-

di kullar olarak yeryzne yerletirmiti. Eski Ahit'teki birok kahraman,

brahim ve Musa dhil, esinlerini aslnda bu Demiurgostan almlard. 375

Bu nedenle Cathar'lar ilk kitap olan Tekvini (Genesis) reddediyor; Tan-

rnn insanlarn ktln isteyen, kskan, intikamc ve zalim bir varlk

olamayacan savunuyorlard.

Maddi dnyay "kt g" yaratmt belki ama insanlara sahip olduk-

lar en deerli ey olan ruhlarn, "Evrenin Gerek Sahibi ve Mimar" olan

Tanr, yani Yce Varlk (Supreme Being) vermiti. O halde insan, ona su-

nulmu ruh ve akl sayesinde karlardan, hrslardan ve maddi dnyann

geici, grntsel yanlglarndan vazgeip kendini arnmla, iyilie ve
dorulua ynlendirerek bu Demiurgos'un etki alanndan kabilir; bedensel zaaflarn dizginleyerek Tanrya yaklaabilir ve bylece n yannda
yer alarak ktl yenilgiye uratabilirdi.

"Cathar'lara gre insan, dnyada bir srgndeydi; ruhun zindan olan

maddi bir beden iine hapsedilmiti. In tanrsal dnyasndaysa bir be-

deni, spiritel varl ve ruhu vard. Gksel bedeni ve spiritel varl hl

n krallndayd. Ruhuysa, dnyaya dmt ama tanrsal doasn

koruyordu. [...] Nihai kurtulu, dm ruhun ilahi beden ve spiritel var-

lkla yeniden birlemesi yoluyla, gksel insann restorasyonu demekti." 376

te Consolamentum, bunu salama yolundaki en temel trendi ve bu nedenle Cathar dncesinin nemli bir parasn oluturuyordu.

Cathar inanlarnda Cennete, Cehennem'e ve Arafa yer yoktu. sa'nn

bir bakireden doup, "etiyle kemiiyle" bir insan olarak yaad; tm insanln gnahlarnn affedilmesi iin armha gerildii; bunun da "Tan-

r'nn Kurtulu Plan" olduu yolundaki temel Hristiyan dncelerini btnyle reddediyorlard. Ha simgesini bir ikon haline getirmek, eytanca

bir idam aletine tapmaktan baka bir ey deildi onlara gre. Mesih, insan

kimliiyle dnyaya gelen bir peygamber deil, Tanr'nn insanl karanlk-

375
376

Steven Kunt iman, a.g.e, s: 150

Roelof van der Broek, "Gnosis and Hermeticism From Antiquity to Modern Times", s: 96

tan kurtarmak iin yollad tinsel bir armaan olan Logos ya da Gnosis'ti;

yani, "evrensel bilgi". Fiziksel bir varl yoktu, bir k ve esin olarak gelmiti; dolaysyla armha da gerilemezdi.

eitli analizlerde daha ok mistik zellikleri ve dinsel ynleriyle ele

alnsa da, Cathar dncesinin merkezinde inanlarla i ie girmi bir sos-

yal doktrin ve siyasi bak da yer almaktayd ki, belki de hareketin en dikkate deer ynlerinden biri de buydu. Tpk kendilerinden 1500 yl nceki

Pythagoras Kardelii gibi, Cathar'lar da bireysel zel mlkiyete kar kyor; almann, sorumluluklarn ve elde edilen rnn ortak paylam
zerine kurulu komnal bir yaam biimi modeli yaratmaya alyorlard.

Dnya, zerinde yaayan btn insanlarn ortak yurdu, bir anlamda

"mlk"yd. Dolaysyla yeryznn herhangi bir parasn kimse kendi

mal olarak grmemeliydi. Bu, tek tek bireyler iin de byleydi, lkeler ve

halklar iin de. Cathar'larn telkin ettii dnya modeli, lkelerin, snrlarn,
dukalklarn, krallklarn ve zel mlkiyetin olmad; bar iinde bir arada
yaanan tek bir insan uygarl zerine kuruluydu.

Bylesi bir "evrensel kardelik" dzenine, telkin, bask ve zorlamayla

ulamann mmkn olmadn sylyordu Catharlar. Maddi hrslarn, sa-

hip olma gdsnn, bedensel hazlarn ve zenginlik tutkusunun, insann

bu usuz bucaksz evrendeki varoluu karsnda ne kadar basit, ilkel ve
anlamsz olduu gereinin kavranmas, ancak bilgiyle ve isel geliimle

mmknd. Bu nedenle Kusursuzlar, evrelerinde onlar ilgi ve hevesle

dinleyen kalabalklara zorlayc telkinlerde bulunmuyor, yaam biimlerini

deitirmeleri iin bask yapmyor, yalnzca "geree" ulamalar yolunda
yardmc olabileceklerini sylyorlard.

En nemli deer, ruhu ve zihni besleyen, onu Tanr'ya yaknlatran

"bilgi"ydi. Belirlenen gerek ideale, hedeflenmi paylamc ve bar topluma, ancak bilginin salayaca gerek "aydnlanma"nn yaygnlamasyla

ulalabilirdi ki, Kusursuzlarn grevlerinden biri de buydu zaten: Tan-

r'nn yla yeryzne inmi bilgiyi, herkes iin ulalabilir klmak. Dolaysyla, grev paylam srasnda "retmenlii" seen byk ustalar, sa-

hip olduklar bilginin n, isteyen herkese tamakla ykml hissediyorlard kendilerini.

Bu nasl mmkn olabilirdi? Elbette "yaz" yoluyla ve kitaplar aracl-

yla. Ama on ikinci yzylda kitap, ok ender bulunan ve bu nedenle ok

pahal bir eydi. nceltilmi deri zerinde hassas zanaatkrlk ilemleri uygulanarak retilen sayfalar; yazda kullanlan zel mrekkebi ve bunlar

koruyacak dayankl ve kaln cildiyle, el yazmas kitaplara, ancak zenginler

ya da okumaya merakl soylular sahip olabilirlerdi. Kitaba ynelik yzlerce

yllk Kilise basksnn yan sra, maddi gle balantl ciddi bir engel de
sz konusuydu.

Kt ilk kez in'de ortaya km, Asya'ya yaplan slam aknlar sra-

snda Araplar tarafndan renilmi, ancak Avrupa'ya henz tanamam-

t. Avrupa tarihine Cathar'larn en byk katklarndan biri de, tam bu noktada ortaya kt. Dounun tekniklerinden haberdar olan Kusursuzlar, bilgi

deneyimlerini bir araya getirerek, aa kabuklar ve selloz tabakalar ze-

rinde zel bir ilem uygulamaya ve kt retmeye karar verdiler.

Harold Bayley, bu noktann altn zellikle izerken, Cathar'larn dei-

ik blgelerde hangi adlarla tanndklarna ilikin de bilgi veriyor: "lk kt

retim merkezleri, Albigens'ler olarak bilinen sapkn mezhebin deneti-

mindeki blgelerdi. Albigens ad, Reform ncesi dnemde spanyann ku-

zeyinden Gney Fransa'ya, oradan Lombardia ve Toscana'ya dek uzanan

blgeyi ellerinde tutan eitli reformist gruplar iin kullanlmaktayd. Bun-

lar spanyada ve Fransa'da, en tannm kasabalar Albi'den dolay Albi-

genses olarak adlandrlrlard. Alp blgelerinde, en nemli yeleri Peter

Waldo 377 dolaysyla Waldense'ler adyla bilinirlerdi. talya'da ise tarih onlardan Cathari ya da Patarini olarak sz ederdi." 378

Yal kta iin bu, gerekten de olduka kritik bir endstriyel geliimdi.

Cathar'lar, yerleim yerlerinin uzanda, dere yaknlarna kurduklar atl-

yelerde, su deirmenlerinden yararlanarak, Avrupa'nn ilk kt reticileri

oldular. Gney Fransa'nn deiik blgelerinde kurduklar kt retim te-

sisleri o denli baarl oldu ki, bu endstri Cathar'larn adyla anlmaya balad. 379

Kdn bir anda kolay retilebilir bir yaz malzemesine dntrl-

mesi ve bollamas, kitab da zenginlere ve sekinlere zg deerli bir

"mal" olmaktan karm; maliyetler dnce kitaplar ou kii tarafndan

edinilebilir hale gelmiti. Cathar'lar, kt retimi ve satndan elde ettikleri geliri kendi komnal gereksinimleri iin ortak kullanr ve paylarken,

ustalar ve yazmanlar araclyla da nemli yaptlar el yazmas kitaplar

halinde kopyalayp, cemaat iin paylalr klyorlard. Bir anlamda, Lan-

guedoc blgesinde Cathar'larla birlikte yeni bir kltr seferberlii de balamt denebilir.

Ama kdn salad olanaklar, bununla snrl deildi. Harold Bay-

ley'e gre, kdn yaygn kullanmyla birlikte, Catharlar benzeri muhalif

rgtlenmeler iin, yeni bir "ifreli mesaj" olana buluyordu: retim srasnda kdn dokusuna yerletirilen ve "Watermark" olarak adlandrlan

kabartma simgeler ve amblemler. Sz konusu gizemli desenlerin Cathar'lar

bata olmak zere Avrupa'da ok sayda mistik rgt tarafndan yaygn

biimde kullanldna dikkat eken Bayley, birer "dnce kristali" olarak

niteledii Watermark'larn, dncenin bask altna alnd dnemlerde

Peter Waldo, zengin bir Lyon'lu tccarken Cathar dncesinden etkilenip btn mal varln yoksullar arasnda paylatrm ve yaamn bu ideale adam; Avrupann ou blgesini bir dervi gibi gezerek insanlara tler vermeye, "doru inan" ars yapmaya balamt. Onun kiiliinden ve sylevlerinden etkilenip harekete katlan gruplara, ortodokslarca
"Waldense'ler" ad verildi.
378 Dard Hunter, "Papermaking", s: 259
379 Albert G. Mackey - H. L. Haywood, "Encyclopedia of Freemasonry Vol. 111", s: 1174
377

de bir tr iletiim ilevi grdnden sz edip u nemli saptamay ekliyor: Rnesans ad verilen byk uyanta, kt reticilerinin byk pay

vard ve hem Rnesansn hem de onu izleyen Reform hareketlerinin annesi, sanld gibi talya deil, Cathar'larn yurdu olan Gney Fransa'yd. 380

Amblem ve simgeler, ta Pythagoras Kardelii'nden bu yana, Fraternis

kanatlar altnda gelien hareketlerin "fikir kristali" ve mesaj iletmek iin

youn olarak kulland unsurlar arasndayd. Cathar'lar ve onlarla g bir-

lii iindeki dier muhalif gruplar da bu simgesel motif ve amblemlerden,

Katolik Kilisesi ve onun ibirlikisi feodal dzene kar mcadeleleri iin

yararlanyorlard. Bu biimde, zerine hibir ey yazlmam, bo bir kt

bile, zerindeki Watermark anlayabilen insanlar iin, yerine ulam bir

"ifreli mesaj" ilevi grmekteydi.

Farkl dnemlerde, farkl stratejiler ya da hamlelere uygun olarak de-

ien amblemler yer alyordu bu ktlarn zerinde. Languedoc blgesin-

den Fransann kuzeyine, Hollanda'ya ya da ngiltere'ye yollanan, grnr-

de "normal ve sradan" mektuplar, zerlerinde yer alan kabartma

amblemler araclyla, alclarna son derece nemli haber ya da talimat

iletebiliyordu. Bir baka deyile Fraternis, ktlara kaznp "ss" izlenimi

veren bu iaretlerle, uluslararas bir haberleme ve rgtlenme almasn

da yrtyordu.

Kimi bilgilere baklrsa, bu geni apl rgtlenme almalarnda Cat-

harlarla haberleen mttefiklerden biri de, ilerleyen sayfalarda daha ay-

rntl olarak deineceimiz, nl Tapnak valyeleriydi. Harold Bayley'e

gre Cathar ve Tapnak valyelerinin kurmaylar, g birlii yaparak Ka-

tolik Kilisesi'nin karsna merkezi Kuds'te olacak alternatif bir rgtlenmeyle kmay planlyorlard. 381

Bir cemaat ekirdei oluturup insanlarla iletiim kurmay baardkla-

r her blgede, ok ksa sre iinde ilgi oda haline geliyordu Kusursuzlar.
380
381

Harold Bayley, "Lost Language of Symbolism", s: 1-2

Harold Bayley, "New Light on the Renaissance", s: 14

Onlar, "yanl inan" yoluyla kitleleri kandrd ve despot derebeyleriyle

ibirlii iinde yoksul halk zerinde bask oluturduu gerekesiyle, "eytan'n temsilcisi" olarak grdkleri Katolik Kilisesi'nin otoritesini tanmay
reddetmi insanlard ki bu, tpk Bogomil hareketinin Balkanlarda yapt

gibi, "egemen dnya dzenine bakaldrmak" ile e anlamlyd. Kilise'nin

eitli gerekelerle toplad "hara"lardan bkan, stne stlk Hal Seferlerinin yksek maliyeti de omuzlar zerine ykld iin soluk alama-

yan insanlar, kendilerine "el ele yeni ve adil bir dnya kurma" idealini sunan Cathar'lara gn getike daha ok balanyorlard.

"Albigens'ler, komularndan byk sevgi grdler," diyor Bayley. "a-

lkanlklar, erdemli ve ahlkl olmalar ve genelde ho kiilikleri, her yerde 'iyi insanlar' olarak tannmalarn salad. [...] Belirgin nitelikleri, alkanlklaryd ve 'almak, ibadettir' deyii ilk kez onlar arasnda
kullanlmt." 382

On ikinci yzyln ikinci yarsna gelindiinde, talya'nn kuzeyi ve Al-

man Krallnn gneydousundan, Batda Gaskonyaya dek uzanan bir

blge iinde Cathar dncesi, idealleri ve rgtlenmesi hzla yaylmt.

stelik, "sade vatandalarn" yan sra, Languedoc blgesinin nfuzlu in-

sanlar, eitimli aydnlar, sanatlar ve Tanr inancnn, yoksul insanlarn

yannda yer almay gerektirdiine inanan valyeler de Cathar'lara destek

veriyorlard artk. Hatta Toulouse'un yaamdan tat almay bilen, sanatsever soylular ve zenginleri bile, bilgeliklerine hayran kaldklar Kusursuzlar'dan etkilenmi; onlarn retileri karsnda heyecanlanarak, mal varlklarn ihtiyac olanlarla paylama fikrine giderek daha scak bakmaya

balamlard. "Troubadour" adyla bilinen halk arkclar, gittikleri kylerde artk bu yeni ve kardee dnya idealini dillendiren trkler sylyorlard.

Isabel Cooper-Oakley, Troubadour'larn yalnzca sradan ozanlar deil,

"byk ve kkl bir birikimin tayclar ve gizli habercileri" olduklarn

382

Harold Bayley, a.g.e, s: 12

sylyor. "Troubadourlarn arklar, bu byk birikimden aan ieklerdi. [...] Szl olarak dile getirmeye cesaret edemedikleri Ezoterik Bilgelik,

onlarn arklarnda sonsuza dek yaayacakt. [...] Onlar, gruplara ayrlp

farkl adlar alm olarak grrz ama yalnzca adlar farkldr, ayn simge-

leri ve ayn gizli dili kullanrlar." 383

Sapknlara Kar Hal Seferi

Yeni bir din hareketin Gney Fransa'da ok sayda yanda bulduuna

ilikin haberler, daha balang aamasnda, henz Cathar dncesi Albi

snrlarnn tesine uzanamadan, yerel piskoposlar ve keiler tarafndan

Papala ulatrlmt tabii. Katolik inancn, dinin temel doktrinlerini ve

kutsal trenleri reddeden bu "sapkn"lar, gelen haberlere gre Gney

Fransa'da kendi rahipleri nclnde hzla rgtleniyordu. Elbette bu,

Kilise iin asla katlanlamayacak ve ho grlemeyecek bir durumdu; nk gz yumulduu taktirde Avrupa'nn ok nemli bir blgesinde Papalk,

telafisi olmayacak biimde g ve nfuz kaybna urayacakt. Ancak yaptrm gcne sahip sert nlemler almak ve resmi otorite araclyla bask

uygulamak iin gerekli koullar da, henz yeterince olgunlam deildi. O

gnlerde Kilise'nin ajandasndaki bir tek nemli konu vard aslna baklrsa: Hal Seferleri ve bu byk askeri harektn getirdii somut sonular.

Verilen ciddi kayplara karn, I. Hal Seferi sonucunda Seluklularn

geri ekilmesi salanm, bu destekten yararlanan Bizans devleti. Bat

Anadolu'yu ve tm kylar yeniden ele geirmiti. Ardndan Hal birlikleri

gneye inip Antakya'y igal ederek burada bir prenslik kurmu; bir dier
kol da Filistin'e dek ilerledikten sonra 1099 ylnda Kuds' ele geirmiti

ki, bu gelimeler, zafer haberleri bekleyen Katolikleri mutlu etmeye yet-

miti.
383

Isabel Cooper-Oakley, "Masonry and Medicval Mysticism", s: 124 ve

II. Urbanus, ehrin alnd haberi Avrupa'ya ulaamadan birka gn

nce lm; seferlerle ilgili sorumluluu ve yetkiyi, yeni Papa seilen II.
Paschal almt. O gnlerde henz "Cathar tehlikesi"nin boyutlar fark

edilmedii iin, kimse gney Fransa'da olup biteni fazla ciddiye almyordu.
Btn dikkatler, douda "Sarazenlerle" giriilen savalara ynelmi durumdayd.

Anadolu, Suriye ve Filistin'deki askeri kazanmlarla birlikte, doudaki

ablukann krlmasnn ilk ekonomik sonular da yava yava Avrupa'ya

ulayordu. Urfa'da alnan ciddi bir yenilgiyle bu kazanmlar tehlikeye gir-

diinde, 1147 ylnda, Papa VIII. Gregorius tarafndan balatlan II. Hal
Seferi'yse, doudaki askeri varl glendirmenin yan sra, Bizans' ve Or-

todoks Patrikliini de denetim altna alma amacyla gerekletirilmiti. Bir

baka deyile bu yeni Kutsal Sava yalnzca Trklere ve Mslmanlara kar deil, Anadolu'daki gcn Bat'ya kaptrmak istemeyen Bizans'a kar
da veriliyordu aslnda. Btn bu gelimeler ve ortaya kan youn gndem
iinde Kilise, ilgiyi "ierideki sapkn"lara evirecek durumda deildi.

Her eyden nce, el altndaki askeri gcn byk blm, Hal ha-

rekt iin seferber edilmiti; Cathar'larn zerine gnderilecek etkili ve

caydrc birlikleri bulup toplamak, yle grld kadar kolay deildi. Di-

er yandan, bu yeni sapknlarn giderek byk bir yaygnlk kazand Languedoc blgesi, Fransa Krallyla balarn byk oranda koparp, bana

buyruk davranan "asi" Toulouse Kontluu'nun elindeydi ki, bu da ciddi bir

sorun oluturuyordu, nk Fransa'nn gneyiyle kuzeyi arasnda, yneticilerin kiisel tercihlerinin tesinde bir kopu sz konusuydu.

Konuulan dildeki belirgin farklln yan sra kltr ve yaam anlay-

, Toulouseu Fransadan ok, Castilla ve Catalana yakn klyordu. Krall-

n kontrolndeki kuzeyin aksine, Toulouse ok daha byk oranda kentlemiti ve insanlar daha eitimliydi; yerel ynetimler ok daha iyi

organize olmu, burjuvazi ilk kez bu blgede ortaya kp hzla gelimeye

balamt. 384 Ksacas, kendi yayla kavrulan Toulouse'un ne krala ihtiyac vard ne de Papa'ya; dolaysyla hibirini umursamyordu.

Dnemin Papa's III. Alexander, ilkin 1163'te Tours'da, ardndan da

1165'te Lombers'te dzenlenen konseylerde, bu konunun salkl biimde

ele alnmasn ve zm retilmesini istedi. Ulaan haberlere baklrsa,

blgeye yollanan rahip ve piskoposlarn bir blm "sapkn"larla mcade-

lenin altndan kalkamayp pes ediyor, bir blmyse Kilisenin yzn kzartacak biimde "dinden kp", Cathar'lara katlyordu.

"Lombersde yaymlanan ve sapknl lanetleyen bildiri, 1166 ylnda-

ki yeni bir konseyde bir kez daha yinelendi. Bu konseylerin toplanmasnn

birincil amac, sapknln ne denli tehlikeli olduunu gstererek, sekler

yneticilerin Kilisenin yannda yer alp destek vermesini salamakt. Ayn
zamanda, yerel ruhban hiyerarisine arka karak, blgelerindeki alma-

larnda otoritenin yanlarnda olduunu gstermeye ve inandrclklarnn

artmasn salamaya allyordu." 385

Yerel ynetici ve kontlardan beklenen ilgi grlemeyince, Katolik ra-

hip ve vaizler, sapknla olan ilginin krlmas iin, bu insanlarn dnce-

lerinin rtlmesi gerektii konusunda fikir birliine vardlar. Bylece

halkn gznden drlecek, itibarlarn yitirecek ve destekten yoksun

hale gelince de kolayca ezilebileceklerdi. Bu amala, Kilisenin gcn his-

settiremedii bu blgelerde, halka ak "mnazaralar" dzenlemeye karar

verildi. 386

Kilise, sapkn gruplara mensup insanlarn aptal, cahil, eitimsiz, fikrini

ifade yeteneinden yoksun zavalllar olduu grn savunmutu hep.

Ancak Cathar "retmen"leri ve rahipleriyle, Katoliklerin karizmatik piskoposlar arasnda dzenlenen halka ak tartma ve mnazaralarda,

bambaka bir grnt ortaya kt. Kendilerine Kusursuz adn veren bu

Joseph Strayer, "The Albigensian Crusades", s: 2-6

Michael Costen, "The Cathars and the Albigensian Crusades", s: 103
386 Ltz F. Kaebler, "Schools of Ascetism: Ideolegy and Organization in Medieval Religious Comnunities", s: 1-2
384
385

kiiler, izleyen halk, sz konusu toplantlardaki performanslar ve ikna ye-

tenekleriyle kendi saflarna ekecek kadar donanml, bilgili ve zeki insan-

lard. Dominiken tarikatna bal rahipler, Papala bu durumu bildirirken,

"Akademik yetenee" sahip Cathar ustalaryla tartabilmek iin, akademik

dzeyde mcadele etme gerekliliinden sz ediyorlard. 387

Dnsel alanda Cathar'larla ba edemeyen Katolik Kilisesi, sert yapt-

rmlar iin koullar zorlamaya balad. 1179 ylnda, binin zerinde Kato-

lik din adam ve kral temsilcilerinin katlmyla bir gvde gsterisine dn-

en "nc Lateran Konsey" topland ve oturumlarn sonunda aklanan

bildirinin yirmi yedinci maddesinde, Gaskonya, Albi ve Toulouseun eitli

blgelerinde yaylm durumdaki sapkn gruplar lanetlendi. Bu gruplara

mensup insanlar eer birer gnahkr olarak lrlerse, ruhlarnn kurta-

rlmas iin hibir ey yaplmayacak, onlara cenaze treni dzenlenmeye-

cekti. 388

ki yl sonra Papa seilen III. Lucius, yeni bir ferman yaymlayarak

"Cathar, Patarini ya da eitli adlara sahip sapknlar" olarak niteledii

gruplara bal insanlarn kalc olarak aforoz edildiklerini; bundan sonra,

silahl gler tarafndan cezalandrlacaklarn duyurdu. 389 Avrupa'da hava

iyice snyordu artk. Pireneler'den Alpler'e uzanan bir blgede artc

bir baar kazanarak yaygnlaan "sapkn gbirlii", Katolik Kilisesi'nin

yan sra feodal dzeni ve monarileri de tehdit eder hale gelmiti. Dinsel

rgtlenmelerinin yannda okullara, atlyelere, iftliklere de sahip olan bu

gruplar, "ortak mlkiyet" ilkesine dayal komnal yaamlarn yaygnlat-

ryor; zanaat ve tccarlardan sonra kimi soylular da yanlarna ekmeye

balyor, dolaysyla bu "alternatif komnal devlet"in mal varl ve zengin-

lii de artyordu. stelik, yanlarna katlan valyeler tarafndan yetitiri-

len birlikler sayesinde, kendi savunma amal dzensiz ordularn da oluturma yolundaydlar. Ortalkta uuan kvlcmlarn, gelimeleri kanl bir
Malcolm Labert, a.g.e, s: 199
H. J. Warner, "Albigensian Heresy", s: 47
389 H. J. Warner, a.g.e, s: 48
387
388

savaa doru yneltmesi kanlmaz grnyordu ve Cathar'lar, ok nce-

den ngrdkleri bu sonu iin hazrdlar.

1198 ylnda Papa olan III. Innocent, uzun sredir Kilise iin bir kara-

basana dnen bu sorunu ne pahasna olursa olsun zmeye kararlyd.

Olumlu nitelikleriyle deil, sertlii, acmaszl ve kabalyla tannan biriydi Innocent. Papa'nn btn dnyann yneticisi ve krallarla imparator-

larn babas olduunu; verdii emirler "kt" olsa bile herkesin kaytsz

artsz itaat etmesi gerektiini ileri sryordu. 390 Sapknlar hakkndaki

yargs da ak ve netti: Onlar, Hal ordularna douda kk sktren ve bu

nedenle en byk dmanlardan biri olarak grlen Selhaddin Eyyubi

kadar tehlikeliydiler. 391

Toulouse Kontu VI. Raymond, St. Gilles manastryla srtmesi y-

znden 1195 ylnda o dnemin Papa's III. Celestine tarafndan aforoz

edilmiti. Innocent, blgede Catharlara kar yrtlecek savata byle bir

mttefike ihtiya duyduu iin karar iptal etti ve ona "Gnahlarnn ok

byk olduunu, telafi edebilmek iin ya Hac olmasnn ya da bir Hal se-

ferine katlmasnn gerektiini" bildiren bir haber yollad. Amac, Raymond'un direncini krmak ve Cathar hareketini ezmek iin Kilise'ye yar-

dmc olmasn salamakt. Ne var ki, Toulouse Kontu bu uyarlara kulak

asmaynca, Innocent daha etkili bir hamle yapmak amacyla, 1204 ylnda

bu kez Fransa Kral Philippe-Auguste ve olu Louis'ye haber yollad: Sapknlara kar mcadele eden herkese, normalde ancak Hal Seferleri'ne

katlanlara verilen endljans 392 belgesinin sunulacan, yani bu insanla-

rn btn gnahlarnn affedileceini duyurmasn istedi.

1207 ylnda da, bir kez daha Raymond'a eli yollad ve Papalk emrin-

deki askeri gleri desteklemesi, topraklarnda yaayan Cathar'lar da

kovmas iin onu son kez uyard. Raymond bu ltimatomu dnmeden

Mary Ann Collins, "Unmasking Catholicism: What Lies Behind the Modem Public Image?", s:
52
391 Malcolm Lambert, a.g.e s. 99
392 Tayan kiinin gnahlarnn Kilise tarafndan balandna ilikin resmi belge.
390

reddedince bir kez daha aforoz ediliyor, bu kararla birlikte topraklarnn

da elinden alnmasna karar veriliyordu. Papa o kadar fkeliydi ki, sylevlerinde Raymond'a olan hncn gizlemeye bile gerek grmyordu artk: "O

halde dn aptal adam, dn. Yaamn ve lmn efendisi olan Tanr,

senin gnlerini de bitiremez mi? O'nun gazab, sana hak ettiin sonsuz ikenceyi verecek!" 393

1208in Ocak aynda, aforoz kararn geri ekti ve Papalk makamndan

zr dileyip, piman olduunu aka belirtmesi emrini iletmek zere, Pe-

ter de Castelnau adl keii Kont'a eli olarak yollad. Bu o denli kabul edilemez ve aalayc bir davrant ki, Raymond'un bylesi bir kstahl

hazmedemeyen valyelerinden biri, eliyi geri dn yolunda yakalad ve

bir mzrak darbesiyle ldrd. 394 pler btnyle kopmutu artk; iki ay

sonra Innocent, Languedoc blgesine ynelik bir Hal Seferi iin hazrla-

nlmas talimatn verdi. Bylece ilk kez Kilise, doudaki Mslmanlara deil, bir Avrupa halkna kar "Kutsal Sava" ilan etmi oluyordu.

1209 Haziran'nn sonlarnda, olduka kalabalk bir Hal ordusu,

Lyon'dan yola kp gneye doru ilerlemeye balad. Ordunun iinde deneyimli komutanlar ve her biri birbirinden acmasz, ou daha nce Kuds'te grev alm savalarn dnda, vaizler tarafndan kkrtlm ka-

labalk bir "sivil grup" da vard. Bunlarn ounluunu, Papa'nn

endljans vererek gnahlarn affetme vaadinde bulunduu sulular, katiller, isiz gsz takm ve "Bir Cathar ldrp sevaba girmek isteyen"
fanatikler oluturuyordu.

Hal ordusu, 21 Temmuz gn Beziers nlerine gelip kenti kuatt.

Buras aslnda Cathar'larn gl olduu kentlerden biri deildi; nfusun

nemli bir blmn de Katolik inancna bal kalanlar oluturuyordu ama

bu, saldrganlarda herhangi bir ekince yaratmad, ieride, topu topu iki
yz dolaynda Kusursuz ve birka bin Cathar sempatizan bulunuyordu ki,

393
394

Michael Costen, a.g.e, s: 115

Zoe Oldenbourg, "Massacre at Montsegun A History of the Albigensian Crusade", s: 4

kendilerini savunmak iin, deil kuatmaclar gibi gl silahlar, basit birer kllar bile yoktu. Yine de, teslim olmayp direnmeye ve topraklarn

savunmaya kararlydlar. Bulabildikleri her tr mutfak aleti ve bahe gereciyle de olsa dvecek, Hal ordusuna boyun emeyeceklerdi.

Ertesi gn, yani 22 Temmuz'da, tam da her yl cokuyla kutlanan Kut-

sal Maria Magdalena bayram srasnda, byk saldr balad. Kentin sa-

vunmas dp, Hallar nlerine kan herkesi kadn, ocuk ya da yal ayrm yapmadan ldrmeye baladnda, kalabalk bir grup insan, son are
olarak kiliseye snmt. Ama bu, onlar kurtarmaya yetmeyecekti, nk
emirler son derece akt: Bir tek kii bile sa kalmayacak.

"Peki, ilerindeki birok Katolik ne olacak, onlar nasl ayrt edeceiz?"

diye soran komutanlara, seferi Papa adna yneten Barahip ArnaldAmalric, tarihe geen u nl yant verecekti: "Siz hepsini ldrn, Tanr
kendi kullarn ayrt edecektir!" 395

Bylece, saldr baladktan saat kadar sonra, Beziers'te bir tek canl

bile kalmamt; sokaklar, cesetlerle dolu bir kan gln andryordu. Bu

korkun trajediyi, nl Troubndour Guiraut Riquier, hzn dolu arksyla
anlatacakt yllar sonra:

"Yedi bin insan ldrdler

Aziz Magdalena'ya snm yedi bin ruhu.

Sunaa uzanan basamaklar,
Kanla slanmt.

lklar kilisede yanklanyordu.

Sonra, anlar alan keileri de ldrdler

Balarn kesmek iinse,

Gm ha kullandlar." 396
395
396

Zoe Oldenbourg, a.g.e, s: 116

Aubrey Brul, "God's Heretics"den aktaran: Graham Hancock - Robert Bauval. "Talisman:
Sacred Cities, Secret Faith", s: 121

 gn sonra Hal ordusu, Carcassonneu kuatt. Bu kez, direnilme-

mesi karlnda hibirinin ldrlmeyecei garantisi verildi ve kent halk

dvmeden teslim oldu. Canlarn kurtarmlard; ama btn mallarna,

evlerine el konmu, bir daha geri dnmemek zere Carcassone'dan srl-

mlerdi. Blgenin derebeylii ve toprak mlkiyeti, harektn komutanln stlenen Simon de Monfort'a verildi.

Sefere katlanlara sz verilen endljanslar datldktan sonra, eyll

aynda Hal ordusu dald. O kalabal daha uzun sre bir arada tutmak

kolay olmad iin, Kilise ancak "asgari krk gn boyunca harekta katlmalar" koulunu kabul ettirmiti yola karken. Krk gn dolduunda, g-

nahlarnn affedildiine ilikin belgeleri eline alan Beziers kasaplar, da-

lp evlerinin yolunu tuttular.

Bir yl sonra, 1210 ylnn yaz aylarnda, yeni bir Hal ordusu bu kez

Minerve'ye yneldi ve hafta kadar sren arpmalardan sonra direnii

krp kenti igal etti. Beziersde yaananlar, btn Fransa'da nefret yarat-

mt; o nedenle bu kez toplu kym yaplmad. Katolikler bir kenara ayr-

lrken, tutsak alnanlar iinde kimlikleri saptanan yz elliye yakn Kusursuz, meydanda hazrlanan byk bir odun ynn zerinde diri diri yakld.
Hibiri kimliini gizlememiti zaten; piskoposlar, bu "sapkn"larn kendile-

rinden af dileyip canlarn kurtarmaya alacaklarn beklerken, Kusursuzlar tek bir sz sylemeksizin atee doru kendi istekleriyle yrdler.

1211 'de dzenlenen seferde Lavour kenti kuatld ve alt hafta sren

bir sava sonunda igal edildi. Tutsak alnanlar arasndaki drt yz kadar

Kusursuz, yine dev bir atete diri diri yaklrken, onlarla yan yana savaan

seksen valye de, "sapknlar korumak"tan sulu bulunup, aslarak idam

edilecekti. Bu arada, Cathar sempatizan olan ve kentte ok sevilen, Guira-

ude adl, Lady Lavour unvanna sahip soylu bir Oksitanyal kadn da nasibini alyordu Hal vahetinden. galden birka saat sonra atodan srk-

lenerek dar karld ve bir hendein iine atlp orada taa tutularak ldrld. 397

Katliam zincirinin yneticisi Simon de Monfort, kana ve cinayetlere

doymuyordu adeta. Lavour'dan bir ay sonra Casses'daki altm Kusursuz'u

da yakarak ldrd; ardndan emri altndaki byk orduyla, gzn Lan-

guedoc'un dier kentlerine evirdi. Cathar'larn "gerilla" gruplar ve Tou-

louse Kontu'nun snrl askeri gc, Hallar durdurmaya yeterli deildi ve

direni, giderek umutsuz bir "intihar" grnm vermeye balamt.

1213 ylnda, Cathar'larn yannda yer alan soylular arasnda ok say-

da akrabas olan Aragon kral II. Peter, duruma daha fazla seyirci kalama-

yacan anlayp, vaheti durdurmak zere ordusuyla birlikte Toulouse'un

yardmna kotu. Bu destek, Languedocta moralleri ykseltmi, yeniden

umutlarn yeermesine neden olmutu. Ancak Peter beklenmedik biimde

Simon de Monfort'a yenilip savata lnce, panik havas yeniden esmeye

balad. Geri ekilmekten baka are yok gibi grnyordu.

Cathar'Iar ve Languedoc soylular, ancak yl sonra glerini topar-

lama ve gidiat tersine evirme frsat bulabildiler. Simon de Monfort, her

zamanki kendinden emin cretkrlyla Toulousea kadar inmi ve kenti

kuatma altna almt. Bu son admla "sapknlar sorununu" artk bitirece-

ini dnyor ve emrindeki byk orduyla soluk almakszn saldrlar

dzenliyordu ama aylar sren atmalar boyunca karlat gl dire-

ni onu olduka artacakt. Sonunda, 12 Haziran 1218'de kar saldrya

geen Toulouse Kontunun birlikleri. Hallara ar kayplar verdirmekle
kalmad, Simon de Monfort'u ldrmeyi de baard. Anlatlanlara gre yl-

larca blgeyi kan glne eviren bu gz dnm adam ldren kaya par-

as, Toulouse'un kadnlar ve gen kzlarnn kulland bir mancnk tarafndan frlatlmt. 398
397
398

H. J. Warner, a.g.e, s: 65
Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 125

Bu yenilgi, Hal ordusunun dalmasn ve blgenin biraz soluk alma-

sn salad ama bir sonraki yl, Monfort'un olu Amaury ynetiminde, saldrlar yeniden balad; stelik bu kez, Fransa Prensi Louis'nin ordular da

ona katlmt. Marmande kentine yaplan byk saldr, Beziers'dekini bile

glgede brakan dehet verici bir katliamla noktalanyor; kadn, erkek, o-

cuk, soylu, yoksul ya da rahip ayrt edilmeksizin, tek bir canl kalmamacasna btn kent halk kltan geiriliyordu. Marmanden sokaklar, cadde-

leri, meydanlar ve avlular kanla ykanm gibiydi; her yer ceset

paralaryla doluydu. 399

Btn bu vahet, Cathar'lar ve onlara sahip kan Gney Fransa sakin-

lerini korkutup yldrmak yle dursun, onlarn iyice birbirlerine kenetlenmelerini salyordu. Kusursuzlarn anlattklar ve syledikleri her ey,

Papa emriyle gerekletirilmi bu katliamlarla dorulanyordu nk: Katolik Kilisesi, gerekten de eytan tarafndan ynetiliyor gibiydi!

zleyen yedi yl boyunca, artk yazglar birlemi grnen Oksitanya

soylularyla Cathar'lar, bitmek bilmeyen Hal saldrlarn gslemeye ve

direnmeye altlar. Zaman zaman onlara byk kayplar verdirmeyi ve

elden kan kimi kent ya da kasabalar geri almay baardlar. Ancak 1226

ylnda Innocentin lmnden sonra Papa olan III. Honorius, sava bam-

baka bir yne evirdi: Yalnzca "kfirlerin yok edilmesi" deil, "Fransann

btnl" temas da ne karlyordu artk. Yeni Kral olarak ta giyen

Prens Louis, Honorius'un youn kkrtmalaryla sonunda ikna olacak ve

btn askeri gcyle birlikte gneye doru byk bir saldr balatacakt.

Fiziksel olarak byle byk bir gce kar durmak mmkn deildi;

Toulouse Kontu da direnemedi zaten. Konvansiyonel savan yan sra,

blgedeki iftlikleri yamalamak, tarlalardaki ekinleri yakmak, hayvanlar

ldrmek ve krsal kesim halkn yaad yerlerden kovmak gibi sistemli

eylemleri ieren bir "terr harekt" da baaryla uygulanm ve 1229 y-

lnda Toulouse Kontu dize getirilmiti. Paris'te yaplan anlamayla Lan-

399

Zoe Oldenbourg, a.g.e, s: 202

guedoc blgesi bamszln btnyle yitiriyor, Fransa Krall'na balanyordu.

Toulouse soylularnn verdii destek krlnca, tek balarna kalan Cat-

har sempatizanlar ve Kusursuzlar zerinde, yeniden ve ok daha acmasz

bir terr estirilmeye balad. 1230'dan itibaren, Katolik Kilisesi "sapkn-

lar"n zerine yepyeni bir yldrc kurumla yryordu artk: "Kutsal Kato-

lik Soruturmas" ya da olduka popler ksa adyla, "Engizisyon".

Sapknlkla baa kmak iin bireylerin tek tek Kutsal Mahkeme nn-

de sorgulanmas gerekliliiyle ilgili dnceler ve bu sorgulama yntemi-

nin izleyecei seyrin ayrntlar, ilk kez 1184 ylnda Ad Abolendam (Bundan Kurtulmak in) balkl Papa fermannda ortaya konmutu. Henz

Cathar'larn zerine bir Hal Seferi dzenleme fikri olgunlam deildi o

tarihlerde. Ferman, "Piskopos Soruturmas" (Episcopal Inquisition) aracl-

yla sapkn dnceleri yaymaya alan ya da bu dncelere sahip in-

sanlar koruyan ve arka kan insanlarn bir ruhban heyeti nnde yarg-

lanmas fikrini gndeme getiriyordu. Herhangi birinin sapknlk suuyla

heyet karsna karlabilmesi iin, bir tek kii tarafndan sulanmas bile
yeterliydi. ddiann doruluuna tanklk edebilecek, szne gvenilir iki
kiinin varlysa, "suun sabitlemesi" anlamna geliyordu.

Ad Abolendam'n yaymland tarihlerde, bu sistemin yaama geiril-

mesi pratikte ok da anlam tamyordu. nk zellikle Gney Fransa'da

piskoposlar kendi yetki blgelerinde bulunmuyorlar, genellikle Roma'da

yayor ve grevlerini ylda bir ya da iki kez gerekletirdikleri ksa ziyaretlerle yrtyorlard. Dolaysyla, bylesi bir soruturmann gerektirdii

gibi, bir grup piskoposun "suun ilendii yerde" toplanp uzun sren so-

ruturmalar ynetmeleri ok da uygulanabilir grnmyordu kimseye.

stelik, sapknlarn en youn yaad Languedoc blgesinde piskoposlarn

otoriteleri de byk oranda kaybolup gitmiti ve byle bir yarglama giri-

imini kimse umursamayacakt.

1230 sonrasnda Cathar'larn en byk destei olan Oksitanya soylula-

rna boyun edirilmesi sonucu blgede grnm deitiinde, ipleri bu kez

kesin biimde eline almak isteyen Kilise, bu konuyu yeniden ve ok daha
kalc olmak zere gndeme getirdi. Piskopos soruturmalar o gne dek
dzenli biimde iletilememi ve istenen sonular vermemiti. O halde,

uygulama bundan sonra "Papalk Soruturmas" olarak deitirilecek; sorgu ve durumalar piskoposlar deil, bu konuda zel eitim grm "pro-

fesyoneller" ynetecekti. Bu nemli ve kritik grev, henz on nc yzyl

banda kurulmu, sapknlara duyduu zel nefretle tannan bir Katolik

grubuna, Dominikenlere verildi.

Dominiken liderlerinin danmanlnda Papalk tarafndan belirlenen

prosedr, aa yukar yle iliyordu: Herhangi bir yerleim blgesinde

"sapknlk" olduuna ilikin haberler duyulduunda, eitimli Dominiken

rahiplerden oluan soruturma heyeti, hemen oraya gidecekti. Blgenin
feodal beyleri ve resmi yetkilileri, heyete her trl yardm ve kolayl sa-

lamakla ykmlydler, ilk gn kasaba ya da kent halk, kamuya ak b-

yk bir meydanda toplanacak ve heyet bakannn soruturma balatlmas

kararyla ilgili al konumasn dinleyecekti. Grnrde bu toplantda

bulunmak yasal bir zorunluluk deildi ama gelmeyenler dorudan doruya

"pheli" durumuna dtkleri iin, kimse bu riski gze alamyordu. Heyet

bakan konumasn bitirdikten sonra, bu konuda bilgi sahibi olanlar, bir

adm ne karak bildiklerini anlatmak durumundaydlar. Bu bir "itiraf" da

olabilirdi, bir bakasna ynelik sulama da. "Sulu"larn daha bu ilk aa-

mada kendiliinden ne kp itirafta bulunmalar, verilecek cezann hafif-

letilmesini salayacakt.

tiraf, iddia ve sulamalar kayda alndktan sonra, yetkili heyet, ilgili

herkesle bire bir grmeler yaparak ilk soruturmay balatyor; toplanan

bilgiler nda "sank"larn belirlenmesinin ardndan da, yarglama sreci

balyordu. Bu andan itibaren sann tm mal varlna, yarglama sreci

sonuna dek heyet tarafndan Kilise adna el konuyordu. Sank kendine bir

avukat tutabilir, ancak kendisi hakknda iddia ve sulamalarda bulunanlarla yz yze gremezdi.

Eitimli Dominiken sorgucularn yarglama srecindeki genel strateji-

si, sabrl ve srarl bir tavrla, san "suunu itiraf etmeye" yneltme zerine kurulmutu. Kendiliinden itiraf, "acsz bir lm" garanti ediyor, aksi taktirde bitmek bilmeyen maddi ve manevi ikencelere maruz kalmay
gze almak gerekiyordu. Sonulanan davalarda en sk verilen ceza idamd;

bunu, yaam boyu hapis, uzun sreli hapis, mal varlna el konmas ve

kamusal haklarn elinden alnmas gibi cezalar izliyordu. Bir Engizisyon

sannn "beraat" etmesiyse, ok ender rastlanan, olduka sra d bir durumdu; nk youn basklar karsnda ou sank, direnci krlnca itiraf
ederek kurtulma yolunu seiyordu.

Engizisyonda sistematik ikence 1252'de Papa IV. Innocent ile birlikte

balad ama 1230'lardan itibaren Catharlar zerinde estirilen "Kutsal Yarg" terr, bundan daha hafif deildi. ngiliz tarihi John Arnold, bata Tou-

louse olmak zere Gney Fransa'nn tamamnda yrtlen operasyonun

bir yarglamadan ok, "sapkn av" iin bilgi toplama amacn tadndan

sz ediyor. Yani Dominiken rahiplerin gerekletirdii zalimce sorgulamalar nihai ama deil, saklanmakta olan, yeraltna gemi Cathar'lara ilikin

ayrntl bilgi almak ve bu bilgiler nda izleme almalarn hzlandrp

nde gelen Kusursuzlar yakalamaya ynelik n aamalard Arnold'a gre.

1234'teki Tarragona Konseyi, "sapknlk iddialarnn olduu her yerde", bir

din adam liderliinde oluturulacak gruplarn, sapknlar, sempatizanlar-

n ve habercilerini bulup yakalamak zere "btn gizli yerleri" aratrmasn emretmiti. 400

Hal seferleri ve uzun sren savalarn ardndan gelen askeri yenilgi-

ler sonrasnda Kusursuzlar, ortaya kp ak ak savamann o an iin intihardan farksz olduunu dnm ve bir yeralt rgtlenmesine d-

400

John Arnold, "Inquisition and Power Catharism and the Confessing Subject in Mediaval Languedoc" s. 36

nme karar almlard. Daha Kral Louis'nin byk saldrs srasnda ha-

reketin ncleri ve byk ustalarndan bir grup, grece daha gvenli bl-

gelere doru ekilmilerdi zaten. Gen liderlerse, ate altndaki Languedoc'tan uzaklaarak Gney Almanya, talya'nn kuzey blgeleri ve baz

skandinav kasabalarna giderek, rgtlenmeyi daha gvenli blgelerde

sabrla yeniden balatma hazrlna girimilerdi. Ancak Toulouse ve ev-

resinde, btn basklara karn hl ok sayda Kusursuz vard ve resmi

olarak "kaak" konumunda da olsalar, eski yaam biimlerini ve grevlerini srdryorlard.

Eski bir Dominiken sorgucusu olan William Pelhisson'un anlarnda

bunu kantlayan olduka arpc rneklere rastlyoruz. Bunlardan biri, Pa-

pa IX. Gregory'nin atad Toulouse Piskoposuna gelen bir ihbardan sz

ediyor: Bu i iin zel olarak kurulan fahri casus rgtnn (informers)

ulatrd habere gre, Oksitanya'nn st dzey soylu ailelerinden birine

mensup yal bir Lady, lm deindeyken "firari" bir Kusursuz tarafn-

dan ziyaret edilmi ve Consolamentum ritelini gerekletirmiti. Domini-

ken sorgucular, haber zerine hemen harekete getiler ve bir yandan kaak Kusursuz'un izini bulmaya alrken, bir yandan da yal kadn
sorguya ekme karar aldlar.

Yaananlar, bugn bize "Bunlar gerek olamaz!" dedirtecek kadar tra-

jikomikti gerekten. Artk saatleri sayl olan, lm deindeki yal kadn,

sorgu heyetince Katolik inancna ihanet suuyla lm cezasna arptrl-

mt! Parman bile kprdatacak gc olmad iin, yatayla birlikte

evinden dar karld ve meydanda hazrlanan byk atete yakld. 401

Bu korkun bask dnemi boyunca Gney Fransada ayakta kalabilen

ve direnmeye alan Kusursuzlar, spanya-Fransa snrndaki Montsegra

snmlard. Yksek bir dan sarp kayalklarla dolu yamacna kurulmu,

Pierre-Roger adl Cathar sempatizan Mirepoix Lordu'nun kalesiydi buras.

Montsegr, birok bakmdan Catharlar iin bir snaktan ok daha fazla

401

Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 133-134

anlam ifade ediyordu. Kurulan gizli haber alma rgt araclyla Kusur-

suzlar, blgede olup bitenleri buradan reniyor; ittifak kurmak istedikleri

komu blgelerdeki liderlerle kritik grmeleri burada yapyorlar ve yeni

dnem iin stratejilerini Montsegrun gvenli ortamnda belirlemeye alyorlard.

1242 ylnn Mays aynda, btn Languedoc blgesinde o korkun En-

gizisyon terrn estiren Dominiken sorgucu Guillaume Arnaud ve ona

elik eden Fransisken kei Saint Thibery'li Stephen, heyetleriyle birlikte

Lavaur'daki ilerini bitirdikten sonra, Toulouse'un krk kilometre kadar

gneydousundaki Avignonet'ye gelmiler ve kentin yneticisi Alfaro'lu

Raymond'un maliknesine yerlemilerdi. Yeni sorgular, yeni ikenceler ve

diri diri yaklmalar sradayd, baka bir deyile.

Bu tr gezilerde Engizisyon heyetinin gvenliini salamak, yerel y-

neticilerin ve derebeylerinin grev ve sorumluluu olarak kabul ediliyordu. Ne var ki Arnaud ve yanndaki marur sorgucular, Avignonet'de sert
kayaya arptklarnn farknda bile deildiler. Alfaro'lu Raymond, Hallara

kar uzun sre direnen eski Toulouse Kontu VII. Raymond'un akrabas ve

bir Cathar sempatizan olmakla kalmyor, Kusursuz'larn Avignonet blgesindeki "habercilik" grevini yrtyordu. 402

Arnaud ve Engizisyon yarglar gelir gelmez, ulaklar gizlice Mont-

segr'a doru yola kt ve kaledekiler ayn gn durumdan haberdar edildi.

Pierre-Roger bunun, yllardr Languedoc halkna grlmemi bir zulm

uygulayan Engizisyon cellatlarn cezalandrmak iin son derece uygun bir

frsat olduunu dnyordu. 28 Mays gecesi, yannda bir grup deneyimli

valyeyle birlikte kaleden ayrld ve doruca Avignonet'nin yolunu tuttu.

Saldr ani, hzl ve kesin olmutu: Arnaud dhil on iki Engizisyon grevlisi

birka dakika iinde ldrld ve birlik geldii gibi sessizce Montsegur'a

geri dnd.
402

Malcolm Lambert. a.g.e, s: 166

Engizisyona olan nefret o denli bykt ki, bu haber Cathar sempati-

zanlar arasnda coku yaratmt. Gney Fransa'da ou kii, "Papa'nn

cellatlarna hak ettikleri cezann verildiini" dnyordu. Saldrya kat-

lan valyelerden William Golarian, daha sonralar "Bunu, Engizisyonu yok

etmek ve lkenin yeniden zgr olmasn salamak iin yaptk," diyecekti,

"Bir daha Engizisyon diye bir ey olmasn diye!" 403

Ancak Avignonet cinayetleri Papal rktmek ya da geriletmek bir

yana, daha da fkelendirmiti. Bir yl sonra Mays 1243'te, Kral Louis'nin

ordular, Papa talimatyla bir kez daha gneye inip, da yamacndaki Montsegur'u kuatt. On aydan fazla sren savunma ve direni srasnda varn

younu ortaya koyarak direnen Pierre-Roger ve emrindeki yz dolaynda

valye, kalabalk igalcilere zaman zaman gerekten g anlar da yaatt.

Ancak yiyecekleri ve sular bitiyor, gleri gittike azalyordu. Sonunda,

Mart 1244'te, bu son byk Cathar kalesi de teslim olmak zorunda kald.

Montsegur'da bulunan iki yz dolaynda Kusursuz, kuatma srasnda Consolamentum alarak kendilerine katlan valyelerle birlikte, kaleden ka-

rlp, az ilerideki dzlkte koca bir odun yn kullanlarak hazrlanm dev

atee doru gtrldler. Herhangi bir tren yaplmadan, sylev verilmeden, ksacas hi vakit yitirilmeden, ya ya da cinsiyet ayrm yaplmakszn,

toplu halde atein iine atld onca insan. Tarihe "Montsegur Katliam" ola-

rak geen bu olay, Cathar hareketine son ldrc darbelerden birini indiriyordu.

Tarihsel kaynaklar, Pierre-Roger'nin igalcilerle teslim olma koullar-

n grt srada, kaledeki Kusursuzlardan drdnn bir gece gizlice

kayalklardan aa inerek, kuatmaclara sezdirmeden Pireneler ynne

doru kat konusunda birleiyorlar. Anlatlanlara gre, Montsegur'un

dmesine ok az bir zaman kala teslim olmay kabul ettiklerini syleyen

ve bir anlama yapmak zere mzakerelerin balamasn talep eden Pierre-Roger, aslnda dikkatleri baka yne ekip, bu drt Cathar bilgesinin giz-

403

Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 140

lice uzaklaabilmesi iin zaman kazanmaya alyordu. Yine ayn kaynak-

lara gre bu drt kii, kale duvarlarnn arkasndaki sarp kayalklardan

aa doru szlrken, "kesinlikle dmann eline gememesi gereken"

ok nemli bir "yk" de tamaktaydlar yanlarnda. Bu bilginin yllar iinde kulaktan kulaa yaylmas, giderek byyp gnmze dek ulaan
"Catharlarn Yitik Hazinesi" efsanesini biimlendirecekti. 404

Sz konusu hazine, neyi ieriyordu peki? Cathar'lar hibir dnem

maddi deerlere ve zenginlie nem vermedikleri, hatta bunlardan zellik-

le kandklar iin, efsanevi hazinenin, kimi define avclarnn inand gibi

para, altn ya da deerli talardan olumas pek inandrc gelmiyor. stelik

topu topu drt insan, bin bir glkle dik kayalklar ve derin uurumlardan

aa inip, mmkn olduunca hzl bir biimde Montsegurdan uzakla-

maya alrken, yanlarnda ne kadar altn ya da mcevher tayabilirlerdi?

Bu tr basit maddi deerler sz konusu olduunda, dmana teslim edilen

kalede bulunan altn ve mcevherin yannda, oradan kartabilecek birka

uvaln sz bile edilmezdi zaten.

Cathar'lar, "kesinlikle igalcilerin eline gememesi gereken" bir eyleri

yanlarna alp oradan uzaklama zorunluluu duymulard ve bu, para ya

da altndan ok daha deerli bir ey olmalyd. Paha biilemeyecek, ei

benzeri olmayan, yitirilirse bir daha yerine konamayacak ve kan hzn

sekteye uratmamas iin de, kesinlikle "ykte hafif" bir ey.

Bugne dek "Cathar Hazinesinin niteliiyle ilgili ok sayda gr orta-

ya atld ve farkl varsaymlar tarihiler arasnda uuup durdu. Kimilerine

gre, ksa bir sre sonra Kusursuzlarla ayn yazgy paylaacak olan, 1.

Hal Seferinin kahramanlar arasnda yer alm Tapnak valyeleri'nin

nl hazinesi, Catharlardan devralnmt; nk o trajik gnn ncesinde

Montsegur kalesinden kaan Kusursuzlar, yanlarnda tadklar "deerli

yk" ilk frsatta Tapnaklarn liderlerine teslim etmilerdi. Kimileri iyice

romantik fantezilere ynelip, bunun nl "Kutsal Kadeh" olabileceini id404

Steven Runciman, "The Medieval Manichee", s: 145

dia ediyordu 405, kimileriyse Tapnaklarn gizli merkezinde "Baphomet"

adyla tapnlan, sa'nn bann mumyas olduunu! 406 1930'larda bu ko-

nuyla yakndan ilgilenen Naziler, aratrmac Otto Rahn'n, Cathar hzinesini beinci yzylda Roma ve Gney Fransay yamalayan Vizigotlara ba-

layan tezlerinden etkilenmiler, hatta Hitler bu konuyla ilgili almalar

bizzat izlemiti. 407

Tapnaklarla Catharlar arasnda balant kurmaya alan gncel bir

aratrmann yazarlar, ok sayda olaslk zerinde speklasyon yaparken,

sz konusu hazinenin "bilgi" olabilecei zerinde de duruyorlar: "Bu (hazine) Paulisyen gruplarndan en az birinin 1824e dek kullandnn bilin-

dii, Gerein Anahtar'n oluturan nadir ve deerli bir kitap gibi, bt-

nyle 'spiritiel bir hazine' miydi? 408

Farkl bir balamda, benzeri bir soru da biz retebiliriz: Bunca deer

verilen ve Hallarn eline gememesi iin karlp dikkatle korunan hazi-

ne, u nl "Catharlarn Gizli Kitab" olabilir iniydi? Sz konusu kitap, tarihi binyllarca geriye giden ve Fraternis yelpazesindeki tm grup ve fraksiyonlara rehberlik eden, "Sibylline Koleksiyonu"na m aitti yoksa; deeri ve

nemi bundan m kaynaklanyordu? Ama orijinal Sibylline Kitaplarnn,

Sulla'nn birlikleri Roma'ya girdii srada, yani . 83'te yanp yok olduunu biliyorduk, bu doru olamazd. Yoksa olabilir miydi?

Tapnak valyeleri
On nc yzyln ikinci yarsnda Engizisyon terr, yavalamak

yle dursun, iyice artarak srd. Montsegurdeki byk darbenin ardn-

dan Cathar'larn etkin olduu son birka kent de Papaln demir yumru-

Marc Dubin, "Rough Guide - The Pyrenees", s: 247

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 324
407 Brian Catlos, "Rough Guide - Languedoc & Roussilon", s: 146
408 Patricia Fanthorpe - Tim Wallace-Murphy - R. Lionel Fanthorpe, "Mysteries of Templar Treasure & the Holy Grail: The Secrets of Rennes Le Chateau", s: 44
405
406

undan nasibini alm; hemen ardndan da Avrupa'nn birok blgesinde

"Kutsal Soruturma" rzgr tm hzyla eserek, saklanmaya ya da izini

kaybetmeye alan "sapkn"lar hedef almaya balamt. stelik Papa IV.

Innocent'in onaylad bir kararla, "soruturmalara yardmc olmas iin"

ikenceye de yasal izin verilmi durumdayd: Kan dkmemek ve "kol ya da
bacak krmamak" kouluyla! 409

Cathar'larn yok edilmesiyle balayp, Engizisyonun kurumsal kiilie

kavuarak resmi terrn bir paras haline gelmesiyle devam eden bu s-

re, Papaln kendine olan gveninin de belirgin biimde artmasn sala-

d. Btn Avrupa, kimin "patron" olduunu anlamt artk. Aristokrat, byk toprak sahibi, kont, hatta kral bile olsa, en byk otorite konumundaki
Papa'ya kar geldii anda, Kilise'nin demir yumruuyla ezilecekti. Roma
Kilisesi, imparatorluk daldndan beri ilk kez bu denli gl hale gelme-

nin getirdii zafer sarholuunu yayordu. O kadar ki, 1300 ylnda Tortossa'y Mslmanlarn elinden geri almak iin yeni bir Hal Seferi balatma karar alan Papa VIII. Bonifatius, yaklak iki yz bin cokulu insann
topland meydanda karar aklarken, kalabaln karsna elinde kl ve

asayla km ve "Ben Caesar'm!" diye barmt. Kasm 1302de yaymla-

d bir bildiriyi de "Kurtulu iin tm insanlarn Romadaki Papaya boyun

emeleri arttr!" ifadesiyle bitirmiti. 410

Ancak Papaln bu parlak grnts ve byk otoritesi, Avrupa'da bir

anlamda "sonun balangc" olarak da kabul edilebilirdi. Cathar, Waldense

ve Patarini hareketleri sistemli bir katliamlar zinciri uzantsnda btnyle

yok edilmi izlenimi veriyordu ama gsterdikleri direni ve kararllk, sonu

ok kt bitmi olsa bile Kiliseye bakaldrmann pekl mmkn olduu-

nu ortaya koymutu. Bask yalnzca hareketin en n mevzilerinde yer alan

kadrolar ve onlarn yakn evrelerindeki geni bir sempatizanlar kitlesini

vurmutu; fikirlerin ve ideallerin gizlice yaamas ve yaygnlamas ise en-

gellenemiyordu. On drdnc yzyla gelindiinde, Avrupa kentlerinde ya

409
410

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 283

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 274

da krsal kesiminde kendini gizleyerek var olmay srdren ok sayda

Fraternis uzants grup, sessizce ve elden geldiince dikkatli biimde rgtlenerek, yeniden ortaya kmak iin uygun zaman beklemekle meguld.

Dier yandan, yz yl akn bir sredir ekonomik ve sosyal alanda cid-

di dnmler yaanyor; ticaretin yeniden canlanmaya balamas ve kentlerdeki zanaat etkinliklerinin kk lekli manfaktr yapsna kavumasyla, bata talya, Fransa ve Almanya olmak zere ktann birok

blgesinde yeni bir snf domaya balyordu: Burjuvazi. Aristokrat ailele-

rin gen kuaklarnn ve kentli aydnlarn da desteiyle byyen bu yeni

snf, Avrupa'nn gelecekteki gelimesinin nnde Papal ciddi bir engel

olarak grmeye balam; gen burjuvalar, henz fslt dzeyinde de olsa,

"dinde reform" taleplerini dar bir evre iinde telaffuz etmeye balamlard. Artk birer "gizli rgt" nitelii tayan Fraternis gruplar, kentlerde

bu snfn eitimli mensuplar arasnda ilgi grp yanda buluyor; binlerce

yllk "daha adil ve zgr bir dnya" ideali, en ok, antik bilgelie byk bir
ilgi duyan gen burjuvalar heyecanlandryordu. Sz konusu ideale ulal-

mas iin ilk hedef de, "var olan dzenin srmesinde kar bulunan monarilerle Kilise arasndaki ittifakn ortadan kaldrlmas" olarak belirlenmiti.

Kentlerin yeni zenginlerinin evlerinde gizlice yaplan toplantlarda

Pythagoras'n ve Platon'un yaptlar toplu halde okunuyor, Roma'nn Cumhuriyet dnemi anlp tartlyor ve Avrupadaki mevcut monarilerin de

tpk Tarquinius gibi devrilip, dinsel dogmatizmi yok edecek, yeni ve mo-

dern bir "Avrupa Cumhuriyeti"nin kurulmas zlemleri dile getiriliyordu.

Aslna baklrsa, Avrupal ynetici hanedanlarn bazlarnn da, Papal-

n bu "her tr gcn stnde, tek birletirici otorite" olarak ortaya kma

durumundan honut olduu sylenemezdi. Krallar ve soylular, Kilise basksnn kendi lehlerine alan bir unsur olduunun farkndaydlar ve ge-

nelde Papalk kurumundan bir ikyetleri yoktu. Ama zerinde denetim

kurabilecekleri, karar ve uygulamalarn ynlendirebilecekleri daha "uysal" Papalar greve getirmenin gerekli olduunu dnyorlard.

Bonifatius'un pervasz tavrlar, Avrupa'nn kibirli monarilerini fazla-

syla rahatsz etmiti. Papalk bildirilerindeki emirlere uymad gereke-

siyle Fransa Kral Philippe'i aforoz etmeye kalkmasysa, barda taran

damla oldu. Kraln askerleri, daha aforoz bildirisi yaymlanamadan, ani bir
basknla Anagni'deki Papalk sarayna girip, Bonifatiusu esir aldlar. Onu
ldrmeye cesaretleri yoktu, yalnzca gzda vermek istemilerdi ve ksa

bir sre sonra da serbest braktlar zaten. Ama Bonifatius, urad aalanma karsnda manen yklmt. Drt hafta sonra ld; onunla birlikte,
Papalarn evrensel egemenlik emelleri de topraa gmlmt.

Fazla uzun mrl olmayan Niccolo Bocassino'dan sonra, 1305 ylnda

Fransz din adam V. Clemens, yeni Papa olarak greve balad. Bu seim,
Kral Philippe'in istek ve planlarnn byk oranda baarya ulatn ve

Papaln, artk Fransa denetiminde olduunu koyuyordu ortaya. Nitekim

Papa oluundan yalnzca birka ay sonra Clemens, yeni tayin ettii kardinallerin byk ounluunu Fransa'dan seti. Philippe ile Papa arasnda,
somut hedeflere ynelik bir ibirlii ve ittifak oluturulmu gibiydi. Cle-

mens, yakn zamanda byk bir Hal Seferi daha dzenlenmesini istiyor,
Fransa Kral da bunu destekleme, hatta bizzat ynetme garantisi veriyor-

du. Asl amac, Dou Akdeniz'de Fransa'ya bal yeni bir krallk kurmak ve

Bizans' da iine alacak bu kralln ynetimine "Dou Roma Hkmdar"

unvanyla kardei Charles' getirmekti.

Hal Seferi'nin hazrlk grmeleri srasnda Philippe, baarya ula-

mak iin birinci koulun, Kilise'ye bal farkl valyelik rgtlerinin datlp, tek bir bayrak altnda yeniden rgtlenmesi olduunu zerine basarak
yineleyince, ortalk karacakt biraz. Birinci Hal Seferi srasnda Dou'da
olumu irili ufakl "valye kardelikleri" iinde en by ve en nls, o
sralar Jacques de Molay ynetiminde olan "Mesih'in Yoksul Askerleri" ya

da "Tapnak valyeleri" olarak bilinen, Fransa merkezli rgtt. Hemen

ardndan, yine Hal Seferleri rn olan "Aziz Jean Hastanesi valyeleri"

nin birlii geliyordu. Kral Philippe ve kurmaylar, "Bat'da ve Douda oluturulacak byk Fransz hegemonyasnn baarya ulamas" iin, Tapnak

ve Hastane valyeleri rgtlerinin birleip, ynetim ve mal varlklarnn

Fransa Krallna aktarlmas gerektiini srarla vurguluyorlard.

Jacques de Molay, bu neriye kesin bir tavrla kar kt. Asl amala-

nann, son yz yl iinde iyice byyp zenginleen Tapnaklar ortadan

kaldrmak ve bylelikle hem nfuzu ve saygnl artm bir rakipten kurtulmak, hem de onlarn byk mal varlna entrikalar araclyla el koymak olduunu anlamak, pek de g deildi.

1119 ylnda, yani Kuds'n ele geirilip orada bir Hal Krall ku-

rulmasndan yirmi yl kadar sonra, Fransa'dan gelmi dokuz aristokrat ta-

rafndan, "blgedeki haclar korumakla grevli bir muhafz rgt" kimliiyle oluturulmutu Tapnak valyeleri kardelii. Ksa bir sre sonra da,

askeri ilevlerinden ok, Kuds ile Avrupa arasndaki iki ynl para akn
denetlemekle uramlard. "Kredi mektubu" sistemini ilk kullananlar,

onlard. Grev gerei ya da Kudse ayak basarak hac olmak zere Douya gidecek olan Avrupallar, yola kmadan nce Tapnaklarn deiik

kentlerdeki temsilcilerine para yatrp karlnda imzal ve mhrl bir

belge alyorlar; Kuds'e vardklarnda da bu belgede belirtilen miktar erevesinde, rgtn doudaki merkezinden para ekebiliyorlard.

Birok soyluyu, tehlikeli bir yolculuk srasnda yannda byk miktar-

da para tama riskinden kurtaran bu sistemle birlikte Avrupada bankacln ilk ncleri olarak da kabul edilen Tapnak valyeleri, on drdnc

yzyla gelindiinde hatr saylr bir servete sahip olmu durumdaydlar.

talya ve Fransa bata olmak zere Avrupa'nn eitli lkelerinde ayn sis-

temi yaygnlatrmaya alyor ve bu yolla byk miktarlarda maddi dee-

ri kontrol ederek g kazanyorlard.

Daha da nemlisi, Kral Philippe ciddi bir ekonomik knt iindeydi

ve Tapnaklara da olduka ykl miktarda borcu vard. 411 Fransa'nn -

karlarn ne srerek, gerekletirilecek byk sefer ncesinde askeri kar-

delik rgtlerinin mal varlklarn birletirip kendi denetimi altna almak,

her eyden nce onun Tapnaklar karsndaki bu g durumdan kurtul-

masn salayacakt. Belki, daha da fazlasn: Uzun srecek bir dizi sava

boyunca, mal varl Avrupa'nn her yerine yaylm, zengin bir tarikata ait

btn maddi olanaklar elinin altnda tutmak, Philippein gelecee ilikin

byk planlarn yaama geirmesinde nemli bir rol oynayabilirdi. Kim

bir kraldan byk bir "kutsal sava" sonrasnda "harcanm" grnen paralarn hesabn sormaya cret edebilirdi ki?

Eer her ey bu kadarla kalsayd, Fransa Kral'nn Tapnak valyele-

ri'ne kar uygulamaya koyma hazrlnda olduu plan, yalnzca ekono-

mik gerekelerle aklayabilirdik. Ancak iin iinde bambaka hesaplar ve

eskiye ait hnlar da vard. Cathar'lara kar dzenlenen Hal Seferi sra-

snda, Fransann drt yanndan valyeler, paral askerler ve dzensiz milisler bir araya getirilmi; ama Oksitanya'da hazr kuvvetleri bulunmasna

karn Tapnak valyeleri, bu harekta katlmaktan zenle kanarak iin

dnda kalmay yelemiti. Papa'ya ballk yemini etmi; Kudste gsterdii yararllklar nedeniyle vgler alm; lkenin en iyi eitimli ve yetkin

valyelerini bnyesinde barndran bir askeri tarikatn, kendi hkmranlk alan iinde saylabilecek topraklarda, Papa emriyle ve "sa adna" d-

zenlenmi bir savaa katlmamas, ok da anlalr bir ey deildi aslnda.

Daha o gnlerden itibaren, Fransa'da krala yakn kimi aristokratlar ve din

adamlarnn zihinlerinde, Tapnak valyeleri'yle ilgili birtakm soru iaretleri belirmeye balamt. Papalk snrlar iindeki ynetim ofislerinde,

uzunca bir sredir, "Tapnak-larn Dou'da bulunduklar sre iinde iletiime girdii baz Sarazenlerden ve Kabalist gruplardan etkilenerek, bir
411

Sir Laurence Gardner, "The Lost Secrets of the Sacred Ark", s: 247

inan sapmas yaadklar" yolunda dedikodular kulaktan kulaa dolamaktayd zaten.

Aslna baklrsa, anlatlanlar ok da dayanaktan yoksun saylmazd.

Yalnzca Tapnak valyeleri deil, Hal Seferleri iin Kuds'e dek giden
ok sayda Avrupal aristokrat ve komutan, grdkleri karsnda aknl-

a uramt. Yola karken zihinlerinde slam lkeleriyle ilgili canlanan

imge, "yama ve talanla zengin olmu vahi ve ilkel kabileler" prototipiyle

snrlyd. Ancak Yakndou topraklarnda ilerlerken, girdikleri hemen her

kentte, kendilerininkinden ok daha ileri bir uygarln gstergeleriyle

karlanca, aknla dtler. Gz kamatrc bir mimari; temiz ve d-

zenli kent planlar; ileri tekniklerden yararlanlarak gerekletirilmi temel

altyap ebekeleri ve en ok da o ktphaneler ve bilgi merkezleri artmt onlar. "Eli kll vahi savalar"n zellikle matematikte, astrono-

mide, kimyada ve tpta kendilerinden fersah fersah ileride olmalarn an-

lamakta ve aklamakta glk ekiyorlard. Girdikleri birok kentte eski

Yunan, Msr ve Mezopotamya dnr ve bilim adamlarna ait klasik ya-

ptlarn eitli dillere evrilmi kopyalaryla karlayor ve bunu inanlmaz

buluyorlard. Sonuta, tpk kendilerininki gibi, din ilkelerine gre ynetilen, teokratik bir sistemin egemen olduu topraklardaydlar; ama Avru-

pa'da feodal krallklarn zerinde dolaan Kilise glgesi, eskiye ait btn

kltr birikimini bask altna alp dlarken, ayn despotik ynetim siste-

minin egemen olduu bu topraklarda Bat'nn ve Ortadou'nun "gnah

kayna" sayd klasik yaptlarn el altnda bulunmas kolay anlalr bir

ey deildi.

Bir sre Filistin, Suriye ve Gneydou Anadoluda yaadktan sonra, bu

aristokrat ve valyelerin eitimli olanlar, durumu daha salkl kavrama-

ya baladlar: Bu grnt, slam ile Hristiyanlk arasndaki din eksenine

bal farkllklardan ya da ynetim sistemleri arasndaki ayrlklardan kay-

naklanmyordu. Asl mesele, Dou'da gemi bilgi birikimiyle balarn ko-

parmam, felsefi arayn srdren eitli tarikat ve gruplarn, ynetimin

ortodoks eilimlerine karn, ou kez merkeze uzak blgelerdeki yerel

aristokratlar himayesinde varln srdrerek ayakta kalabilmesi; Avrupa

topraklarndaysa bu tr gruplarn "sapkn gnahkrlar" ilan edilip, teokra-

siyle ibirlii halindeki feodal beyler araclyla yok edilmesiydi.

slam'n kontrol altndaki topraklarda, fiilen aznlkta kalan ortodoks

Arap hanedanlar geni bir etnik ve kltrel mozaik zerinde hkm sryor; merkezi iktidarn gcn, slam kabul etmi dier toplumsal grupla-

rn katlm ve koordinasyonuyla salyordu. Bu durumda, iktidarn merke-

zindeki Snni ulemann tercihleri her ne kadar ortodoks anlay kesin

biimde egemen klmaktan yana olsa da, slam uygarlnn yayld co-

rafyada, kimi yerel beylerin de desteiyle varln srdren farkl gruplar,

Pers, Msr, Mezopotamya, Yunan ve Anadolu'nun, izleri kolay kolay sili-

nemeyen kltrel birikimini kendi inanlar iinde deerlendirip, bu eski

geleneklerden yararlanarak felsefi araylara ynelebiliyorlard. Tpk,

Anadolu ve Suriye'nin deiik blgelerinde ska rastlanan Sufiler 412 ya da

randan Dou Anadoluya dek uzanan corafyada yerlemi eitli Btni

(ezoterik) mezhepler gibi. Bylesi bir zgr dnsel yaklam hararetle

destekleyen Mutezile felsefesi onuncu yzyldan itibaren ynetimden

uzaklatrlm olsa da, geni slam topraklar zerinde farkl kollara ayr-

larak yaamay srdrmt ki, Dou'nun bu artc dinamizminin ve bilimsel atlmlarnn arkasnda, bu tarikat ve gruplarn byk etkisi vard.

412

"Sufi" szcnn kkeniyle ilgili zerinde anlalm ortak bir gr olmamakla birlikte,
farkl gr ne kar: Birincisi, Sufi dervilerin giydii basit yn hrkalara gnderme yapan,
Arapa "yn" anlamndaki "Sf" szcn kken kabul eden yaklamdr, ikinci gr "Sufi" adnn "saflk, arnmlk"tan geldiini savunur. nc ve hi yabana atlamayacak gre greyse, szcn kkeni gnostik felsefede "bilgelik" anlamna gelen "Sophia"dr. Evren
ve Tanr kavray asndan tasavvuf ile gnostisizm arasndaki azmsanamayacak paralelliklere dikkat eken kimi uzmanlar, son dnemde tercihlerini bu yaklamdan yana koyuyorlar.

Ykseli ve D
Hugues de Payens adl bir Fransz soylusu ve yedi arkada tarafndan,

Kuds'teki yeni kralln yneticisi II. Badouin'in nerisiyle, "haclarn gvenliini salayacak bir valye tarikat" olarak kurulan "Mesih'in ve S-

leyman Tapna'nn Yoksul Askerleri" adl kardelik birlii,1119 Noelinde

"Yoksulluk, erdem ve ballk yemini" ederek greve balad. Adlar zaman-

la "Sleyman Tapna Askerleri", "Tapnak valyeleri" ya da ksaca "Ta-

pnaklar" olarak anlmaya balayan bu grubun yeleri, dier valye ve

soylularn ou gibi, Kuds'e ilk geldiklerinde grdkleri manzara karsnda ok ardlar, sonra "merkez s" olarak Mescit-i Aksa'y seerek, asl
grevlerini, yani "blgedeki Hristiyan haclar olas saldrlardan koruma"
ilevini yerine getirmek iin, hzla organize olmaya baladlar.

Bu noktada, her ne kadar bir "asker tarikat" olarak deerlendirilseler

de, Tapnaklarn nderlerinin valyeden ok birer "dervii" andrdkla-

rn belirtmekte yarar var. Gerek Hugues, gerek Saint-Omer'li Godefroi ve

Saint-Aignanl Archambaud, din eitimi alm, maddi zenginliktense "ru-

hun kurtuluunu salamann" daha nemli olduuna inanan ve aslnda hu-

zuru Avrupa'nn cra kelerindeki manastrlarda arayan soylulard. Hris-

tiyanlk retisinin, tpk sa'nn tledii gibi, "yoksulluun erdem

olduu" ilkesinin zerine kurulmu olmas gerektiini dnyor ve "zih-

nin terbiye edilerek bedensel maddi hrslarn kirleticiliinden uzak tutul-

mas" gerektiine inanyorlard. Aslna baklrsa, btn bu kurucu yelerin

kiisel tercihleri askerlikten ve savatan deil, manastr rahipliinden ya-

nayd ama bir biimde Kral ve Kuds Patrii tarafndan sunulan neriyi

ekici bulup, Kutsal Topraklar'daki grevlerine balamlard.

zleyen yllar iinde Hugues ve arkadalarna, Avrupa'nn deiik yer-

lerinden gelen soylularn katlmyla, "Mesih'in Yoksul Askerleri" byme-

ye ve genilemeye balad. On ikinci yzyln ikinci yarsnda tarikat yalnzca Kudste deil, Hristiyan ordularca yeniden ele geirilmekte olan

spanyada da grev yapyordu. Endls slam devleti, Kuzey Afrika'dan

gelen fundamentalist Berberilerin gleri sonrasnda yaad i karklk-

lar nedeniyle kk beyliklere blnmt ve spanyol ordular bu kent

devletiklerini birer birer ele geiriyorlard. Cordoba'ya, Toledo'ya, Grana-

da'ya ve Sevilla'ya giren Tapnaklar, Kudstekinden daha da artc g-

rntlerle karlatlar.

Endls kentleri, hi de anlatld gibi "kl altnda inleyen

mazlum-

larn" bir araya geldii despotik beylikler deil, eitli inanlara mensup

insanlarn yan yana yaad gelimi toplumlar olarak beliriyordu karla-

rnda. Hristiyan ve Yahudi gruplarn, yapmnda gnll olarak altklar

camilerin yan sra, bu kentlerde Mslman mimarlarn katksyla ina

edilmi kiliseler ve sinagoglar, her inantan insann bir araya geldii gr-

kemli ktphaneler ve iinde Avrupallarn varlndan bile haberdar olmad tedavi yntemlerinin gelitirildii modern hastaneler yer almaktayd.

stelik genelde slam'n snrl hogrsnden yararlanan "kitap ehli"

cemaatler (Hristiyan ve Yahudiler) dnda, Endls'teki kimi kentlerde

eski inanlarn mensuplarna da belli llerde yaama hakk tannmt.

Din ilkeleri uzantsnda getirilmi yasaklar ve yok edilmi kitaplar yle

dursun, zellikle Cordobada bilimsel ve felsefi aratrmalar zendirilmi

ve desteklenmi gibiydi. Ortaa karanlnn iinden spanyaya szlp,

"yeniden fetih" (reconquista) hareketini gerekletiren ordular, gerek anlamda "aydnlanma"y yaamakta olan bir lkeyle karlayorlard.

Tapnaklar, spanyada fazla uzun sre grev yapmadlar; ama blge-

yi fetheden Aragon Kral I. Alfonso, hi varisi olmad iin vasiyetname-

sinde spanyada denetimi altndaki topraklar, Kudsteki "Kutsal Mezar

Tarikat", "Hastabakclar" adyla bilinen "Aziz Jean Hastanesi valyeleri"
ve "Mesih'in Yoksul Askerleri" arasnda bltrm, tanabilir servetini

de yoksullara balamt. 413 Uzun bir sre eitli anlamazlklar nedeniy-

le bu vasiyetname uygulamaya konmadysa da, sonunda bir uzlamaya va-

rlarak alt kalenin derebeylii, kraliyet gelirlerinin onda biri ve Mslman-

lardan geri alnan topraklarn bete biri, resmen Tapnaklar'a verildi. 414

"Mesih'in Yoksul Askerleri", pek de "yoksul" saylmazlard artk. Ama elde

ettikleri asl zenginlik, spanyada bir anda avularnn iine braklan o artc bilgi birikimi ve grkemli kltr merkezleriydi.

valyelerin, tpk Kuds'te olduu gibi, grdklerinden ok etkilen-

dikleri konusunda kuku yok. Gerek spanya'da, gerekse asl grev blgeleri olan Suriye ve Filistinde, slam topraklar zerinde var olmu eitli mis-

tik gruplar, fraksiyonlar ve tarikat liderleriyle karlayor; bunlarn

birouyla savasalar da, bazlaryla grece ok daha bar ortamlarda

diyalog kurma olana buluyorlard. Daha da nemli olan nokta, giderek

Avrupa'nn en prestijli ve en yaygn "valye kardelii" haline gelen bu

birliin nde gelenlerinin, Gney Fransa'da yaylmakta olan Cathar hareketine ilgi gstermeleri ve bu "sapkn"lar himaye eden Languedoc'lu aristok-

rat dostlarnn yan sra, Kusursuzlarla da iletiim iine girmi olmalaryd.

Belki Katolik Kilisesi iindeki fanatik gruplarn iddia ettii gibi, Tapnak-

larn kafalar, yeni tantklar dnceler nedeniyle biraz "karm" ve

inan anlaylarnda birtakm "sapmalar" ortaya km olabilirdi. Ama onlara gizliden gizliye duyulan tepkinin ardndaki birincil neden, inanlardan

ok "dnyevi hesaplar"la ilgiliydi ve Avrupa'nn birok lkesindeki g,

saygnlk ve mal varlklarnn giderek artmasndan kaynaklanyordu.

spanyada I. Alfonso'nun miras araclyla edindikleri mlklere, ksa

srede soylulardan gelen yeni ba ve hibeler eklendi. 1137 ylnda ngil-

tere Kraliesi Mathilda, Essex'deki topraklarnn byk blmn Tap-

naklara armaan etti. 1143 ylndaysa Aragon hkmdar Kont Ramon

Berenguer, spanyann yeniden fethi srasnda Mslmanlarla yaplan sa-

valarda yardm etmeleri karlnda, Tapnaklara blgede atolar ve

413
414

Charles Raymond Dillon, "Templar Knights and the Crusades", s: 29

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 123-124

topraklar balayacan duyurdu. 1138 ve 1144 yllarnda yaymlanan iki

ayr Papa fermanyla, sahip olduklar zel askeri ayrcalklara yenileri ek-

lendi. 415 Bat Avrupa ve Britanyann tamamnda hiyerarik bir dzen iinde rgtlenen Tapnak valyeleri, grnrde Hristiyan dnyasnn snr-

lar iinde, Kiliseden sonra en gl ve en varlkl kurumdu neredeyse.

"Hastabakclar" tarikat ve sonradan kurulan "Toton valyeleri" benzeri

askeri kardelik gruplar, gerek g ve zenginlik, gerek nfuz ve saygnlk

asndan Tapnaklarn yanna bile yaklaamyorlard.

Ancak, 1305 ylnda Kral Philippe ile girdikleri anlamazlk uzantsnda

ortaya kan gelimeler, bu parlak dneme kesin bir nokta koyarak, rgtn sonunu hazrlayacakt. Tapnaklar ortadan kaldrmay, gl bir ra-

kipten kurtulmak ve knt halindeki ekonomisini dzeltmek iin en geerli yol olarak gren Fransa Kral, yeni Hal seferiyle ilgili grmeler

srasnda "tarikat ve gruplarn birletirilip btelerinin kralla aktarlmas" projesiyle, bu stratejinin ilk byk admn atmt zaten. Tarikat lideri

Jacques de Molay bu fikre kararl biimde kar kp, gerekelerini de Pa-

pa'ya yollad ayrntl bir tezkereyle anlatnca, plann dier admlar hzla
yaama geirildi.

lkin, aristokrat ve ruhban evrelerinde, Tapnak valyelerinin "ahlk

d toplantlar" dzenlediine ilikin youn sylentiler yaylmaya balad.

Anlatlanlara gre yeleri yalnzca erkeklerden oluan bu rgt, atolarda

ve malikanelerde "ecinsel lemler" dzenliyor; kabul etmeyen ve ayrlmak isteyen gen valyelereyse, ikence yapp, lmle tehdit ediyordu.

Fransa Kral Philippe, "bu sylentilerde gereklik pay olduuna dair kayg-

larn", zel bir grmede Papa V. Clemens'e de aktard ve "belki de bir

soruturma amann yerinde olaca" yolundaki grlerini iletti. Anlat-

lanlar dorulayacak hibir salam kant bulunmadn ve sylentilerin

kulaa pek de inandrc gelmediini belirten Papa, Avrupann en sevilen

valyelik rgtn karsna almak istemiyordu.

415

Helen J. Nicholson, "Knight Templar 1120-1312", s: 8

Ancak Philippe, olduka kararlyd. Ksa bir sre sonra, sylentilere

ok daha "arpc" ayrntlar da eklendi: Tapnaklar, say ve ncili red-

dediyor; ye inisiyasyon trenlerinde haa ve dier kutsal simgelere toplu

halde kfr edip tkryor; "Baphomet" adn verdikleri bir idole Tanr
diye tapyor ve gizli toplantlarnda "kara by" ayinleri gerekletiriyor-

lard.

ou sylenti ar abartl ve bazen akl d grnse de, ortodoks din

adamlarnn gznde kafa kartrc birka nokta vard: Bazlar, "Bapho-

met" adnn, o gnlerde Hristiyan dnyasnda eytan'n temsilcisi gibi alglanan slam peygamberi "Muhammed"i simgeleyen gizli bir ifre olabileceinden sz ediyor ve Tapnaklarn, "Kutsal Topraklardaki savalar

srasnda sk sk yz yze geldikleri Sarazenler tarafndan etkilenip, belki

de gizlice din deitirdikleri iddiasnda bulunuyordu 416. Buna kar kanlar, Kurann idol tapnmn kesin olarak yasakladn, bu nedenle Tap-

naklarn bu sembollerinin slam'la balantl olamayacan anmsatp,

Baphomet'in, "Papa" ve "Muhammed" adlarnn bir bileimi olduu iddiasnda bulunuyorlard. Yani "sapkn" valyeler, dman olduklar iki dinsel kiiliin adlarn bu ifre araclyla srekli yineleyerek, iki byk dinle
mcadele etmeleri gerektiini srekli kendilerine telkin etmeye almaktaydlar! 417

Bir baka iddiaya gre Baphomet, yzyllar boyu Katolik Kilisesi'nin

savat ama tmyle yok etmeyi baaramad gnostik sapknlarn sahte

tanrsnn adyd ve Tapnaklar onu, yakn iliki iinde olduklar Cat-

har'lardan renip "dinden kmlar"; aslnda eytan simgeleyen bu sah-

te tanrnn yardmyla dinleri yok etmenin ve btn dnyaya hkmetmenin yollarn aramaya balamlard!

Btn bunlar, Tapnaklarn Papa arsyla dzenlenmi Cathar'lara

kar sefere katlmadklar da gz nne alndnda, sylentilerin ayyuka

416
417

Albert Gallatin Mackey - H. L. Haywood, a.g.e, s: 124

A. Bothwell Gosse, "Knights Templar", s: 62

kmasna neden oldu. Sonunda Papa Clemens, 1307 yl sonbaharnda,

gerein ortaya kmas iin bir soruturma balatlmas talimatn, "byk

bir znt ve yrek acsyla" vermek zorunda kaldn duyuracakt. 418

stedii karar kartmann sevinciyle "byk operasyonun" hazrlkla-

rna balayan Kral Philippe, harekete gemekte gecikmedi. 13 Ekim 1307

gn, Fransa snrlar iindeki btn Tapnak valyeleri merkezlerine ayn anda dzenlenen basknlar sonucu, yirmi drt saat iinde 15.000 dola-

ynda rgt yesi tutukland. Harektn gerekletirilmesindeki artc

hz, Philippe'in gnlerce ncesinden itibaren askeri birliklere gizli emirler
yollayarak organize bir plan yaama geirdiini gsteriyordu.

Jacques de Molay dhil, hibir valye karara direnmedi, tepki gster-

medi. Yalnzca, gidiin kt olduunu hisseden, kimi kaynaklara gre elli,

kimlerine greyse yirmi be kadar Tapnak, tutuklama gnnn bir gece

ncesinde, Britanny kylarnda hazr bekleyen gemilere binip Fransay

terk ederek kamay baarabilmiti. Tutuklamalar tamamlandnda, tari-

kata ait Fransa'daki tm tanabilir servet ve mlklere de, Kral adna el

kondu.

Bu uygulama, her yanyla yasalara, statkoya ve Papalk kararlarna

aykryd; nk Tapnaklarn ok uzun sredir sahip olduu imtiyazlar,

onlar krallardan ve hanedanlardan bamsz klyor, yalnzca Papa'ya hesap veren ve onunla gren bir kurum olarak tanmlyordu. Kural ve tea-

mllerin inenmesinden rahatsz olan Clemens, yaplanlardan duyduu

honutsuzluu Philippe'e iletti ama ilemleri durdurmaya da gc yetmedi.
Ayn gnlerde Engizisyon, Jacques de Molay ve dier statlar sorguya
ekmeye balamt bile.

fadelerin alnmas 1308 ylnn ilk haftalar iinde tamamlandnda,

Paris'te tutuklanm 138 Tapnak lider, kendilerine yneltilen tm su-

lamalar kabul etmilerdi. Yalnzca Jacques de Molay "ecinsel ayinler" id418

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 281

diasn reddederek, dier iddialar onaylamt, o kadar. Engizisyon otu-

rumlarndan byle itiraflarn kmas, hi de artc deildi elbette. Uzun-

ca bir sredir Papalk emri ve onayyla, sorgulamalar srasnda ikence

yapmak serbestti. Tapnaklar da bunun en acmasz rneklerine maruz

kalmlar, direnlerinin krld noktalarda da kendilerine uzatlan ifade

metinlerini imzalamaya mecbur kalmlard.

Hikyenin bundan sonras, tartmalar, ithamlar ve entrikalarla dolu,

yedi yllk bir dneme yaylyor. Jacques de Molay ve arkadalar, Papa ile

grme olana bulduklar anda, ifadeleri ikence altnda verdiklerini sy-

leyerek, sulamalar bir kez daha reddettiler. Kral Philippe ile Roma ara-

snda bitmek bilmez tartmalar yaand; sorgu konseyleri defalarca yeniden kuruldu, karlkl tehditler yadrld ama sonunda Philippe'in dedii
oldu. Jacques de Molay ve Geoffroi de Charney, 1314'n Mart aynda "sapknlk suundan" kaza balanarak yakld. Tapnaklarn bir blm sor-

gular srasnda ikence ya da kt koullar nedeniyle lmt zaten; hayatta kalanlarsa, yaam boyu hapis cezas almlard.

Bylece, on nc yzyl banda Catharlar ve Gney Fransa soylula-

rn yakan Engizisyon atei, on drdnc yzylda bu kez Papa'nn gzde

valyelerinin kurduu, saygn ve gl rgt de kl etmeyi baarmt.

Fransa'yla snrl kalmayp, Philippe'in basklaryla talya, spanya ve ngiltere'de de srdrlen sorgulama ve infazlarda, yzlerce Tapnak ld-

rld, binlercesi zindanlara atld. Sorgulamalar balad srada ngilte-

re'de tahta henz km bulunan II. Edward, bata "bu sulamalar

gereki bulmadn" belirtmi ve Tapnaklar savunur grnmt ama

gelimelerden bir bakma honut saylrd; nk ngilterede tarikata ait

mal varlna el koyarak iinde bulunduu ekonomik skntdan kurtulmas

iin bu tutuklama kampanyas, olduka elverili bir frsat yaratyordu.

Edward da, tpk Philippein Fransa'da yapt gibi, o frsat ok iyi kullanmasn bildi. 419

Avrupada rgte ynelik operasyonlar sona erdiinde, btn bu k-

ymdan yalnzca bir avu valye kurtulmay baarabilmiti; daha tutuklamalar balamadan nce Fransa'nn kuzeybat sahilindeki Britanny'ye
ulap, gemilerle skoyaya ve Portekize gidebilecek kadar ansl olanlar.

Bu konuda tarihilerin zerinde anlat ok kesin bir bulgu olma-

makla birlikte, aratrmalarn birou, rgtn skoyaya tanmasnn,

Papa soruturmas balamadan nce Byk stat tarafndan alnm bir

kararla balantl olduu noktasnda birleiyor. ddialara gre, Jacques de
Molay o dramatik sre balamadan hemen nce Philippe'in nasl bir ha-

zrlk iinde olduunu anlam ve rgt yneticilerinden bazlarna, on sekiz gemilik bir donanma hazrlayp, Tapnaklara ait deerli eya ve gizli
belgelerle birlikte, yola kmaya hazr olmalar talimatn vermiti.

O dnemde henz Katolik Kilisesi'nin sk bir mttefiki olan ngiltere,

valyeler iin snlacak gvenli bir blge deildi kesinlikle; bunu II.

Edward'n sinsi frsatl da kantlamt. Ama kuzeydeki skoyada durum olduka farklyd. Taht kavgalar srasnda, en gl rakibi John

Comyn'i ldrp kendini skoya Kral ilan eden Robert Bruce, hem bu su-

undan, hem de ngiltere'ye isyan edip bamszlk sava balatt iin,

Papa tarafndan aforoz edilmi; bu karar sonrasnda da skoya Kilisesi ve
yerel klanlar, Katolik dnyasyla balarn kopararak Bruce'tan yana tavr

almlard. Dolaysyla Papa fermanlarnn skoyada artk hibir geerlilii yoktu, uzunca bir sre de olmayacakt.

Ayrca Tapnaklarla sko aristokratlar ve klan yneticileri arasnda,

on ikinci yzyl balarna dek dayanan, salam dostluk ve ittifaklar da sz

konusuydu ve Tapnaklarn blgede kendilerine ait azmsanamayacak

mlkleri vard. Bylece, Fransa'dan kamay baarabilen (tahminlere gre)
419

Malcolm Barber, "The Trial of the Templars", s: 193

elli dolaynda valye, skoyann Mull of Kintyre blgesine yerleti. Lider-

lerinin idamnn kanlmaz olduunu anlaynca da, 1313 ylnda, aralarn-

dan Pierre d'Aumont adl valyeyi "skoya Byk stad" seerek, tzklerini ve rgt yaplarn yenileme karar aldlar. 420

Yine ok kesin kantlar olmamakla birlikte, ou uzman tarafndan yi-

nelenen bir gre gre skoyadaki Tapnak valyeleri, kendilerine

dostluk gsteren Robert Bruce'u ngiltere'ye kar verdii bamszlk mcadelesinde yalnz brakmad. 24 Haziran 1314te, kesin zaferin elde edil-

dii nl Bannockburn Sava srasnda sko saflarnda etkin olarak yer

almalar, bamsz skoyada Kral Robert'n da desteiyle, kendilerine

saygn bir yer edinmelerini salayacakt. Bu tarihten itibaren valyeler,
kimi kaynaklara gre "Aziz Andrew Tarikat" ad altnda varlklarn srd-

receklerdi. 421 Bir baka gre kaak Tapnaklar, skoyada "Hastabakclar" tarikatyla birleerek "Aziz John ve Tapnak" adl birleik bir grup
oluturacak ve Reform'a dek bu at altnda yer alacakt. 422

"Dnya tarihinde hibir hkmdar, ne kadar gl olursa olsun, Tap-

naklar kadar geni bir grubu btnyle yok etmeyi ya da varlk nedenle-

rini ortadan kaldrmay baaramamtr," diyor, rgtn tarihi zerine a-

lan uzmanlardan William Moseley Brown. "Bir Papa Ferman'nn, on

drdnc yzylda bile, Tapnak valyeleri gibi bir tarikatn 50.000 ye-

sinin toplu idamn salayabilmi olduunu dnmek anlamszdr. Tarihsel kantlar byle kitlesel bir yok edilmeyi dorulamaya yetmezken, tarika-

tn daha yakn zamanlara dek varln koruduunu ileri sren teoriler,

mantkl ve somut dayanaklara sahip gibi grnyor." 423

Belli siyasi nedenlerden dolay, o tarihlerde Avrupa'da "aykr" dn-

ce ve inanlara sahip insanlarn, Engizisyon korkusu duymadan yaayabilecekleri tek yer skoyayd ve byk bir olaslkla Tapnaklar bu elveri-

Sir Laurence Gardner, a.g.e, s: 250

Albert Gallatin Mackey - William R. Singlelon, "History of Preemasonry", s: 258
422 G. A. Campbell, "Knights Templar: Their Rise and Fail", s: 335
423 William Moseley Brown, "Highlights of Templar History", s: 38
420
421

li koullar engin deneyimleriyle gayet iyi deerlendirmeyi bildiler.

Edward'a kar ayaklandklar iin tm skoya halk, Papa tarafndan aforoz edilmiti ve bunun getirdii rahatlk uzun yllar varln korudu. On
beinci yzyldan itibaren ngiltere ile skoya arasndaki ilikiler normale

dnecek, bu sre boyunca kuzeydeki Highlandsde ve Galler'de yaygn biimde rgtlenen Tapnaklar, yava yava ngiltere iinde de varlklarn
hissettirmeye balayacaklard. Ancak artk, valyelik, tarikat ya da dinsel

ierikli bir rgtsel yapy deil, kentlerdeki gndelik yaamn iinde etkin
olan bir tr "gizli sivil toplum rgt" grntsn yeliyorlard.

Kendilerine, "inaatlar" diyorlard; ya da "yap ustalar". Kentleri ku-

ran, uygarl ina eden ve zamana yaylm, uzun bir "ina plan" uyarnca

ince ince alarak eski yaplar yenisiyle deitiren; yetkin, azimli ve mtevaz "duvarc ustalar" olduklarn dnyorlard; tpk Msr'n grkem-

li piramitlerini, Babil'in nl "ziggurat"larn ya da Kudsteki nl Sley-

man Tapna'n ina eden; bu nedenle tm o yaplarn "srlarna" sahip,

eski byk ustalar gibi. Bu nedenle, belki biraz Roma Cumhuriyeti'nin pleb

meslek rgtleri olan collegia'lardan da esinlenerek, yeni biimlendirdikleri oluumu basite "duvar ustalarnn kardelii" olarak adlandrmlard.

skoya, ngiltere ve Fransa'nn kuzeyindeki Britanny blgesinde varln

srdrmekte olan gruplar, bundan byle bu ad kullanacaklard.

valyelerin ou Fransa topraklarndan geldikleri iin, yeni yerletik-

leri lkelerde ngilizce konumalarna karn, kendi aralarndaki bu sembolik ad, Franszca orijinaliyle korudular bir sre: "Freres Masons" (Duvar

Ustalar Kardelii). Zaman iinde Britanya'da szckler gnlk ngilizce

kullanmnda deforme edilince, bu zel ad da deiime urayarak "Freema-

son" biimini ald. 424 Bugn hl kullanmda olan "zgr Masonlar" ya da

"Farmason" deyileri de, on dokuzuncu yzyln nl Mason "statlarndan

Albert Pike'n "Ahlak ve Dogma" adl yaptnda altnda izdii gibi, aslnda

bu szck anmasnn rnlerinden baka bir ey deildir. skoya ve n-

424

Albert Pike, "Morals and Dogma", s: 816

giltere'deki rgtlenme, "Free", yani "zgr" Masonlar deil, "Freres", yani "Kardelie bal" Masonlar kastediyordu. 425

425

Sz konusu yaptnda Albert Pike, bu tr szck anmalarna tipik bir rnek olarak, "Pythagore de Croton" (Kroton'lu Pythagoras) ifadesinin ngiliz Mason literatrnde "Peter Growe
of Groton" (Groton'lu Peter Growe) biimine dnerek anlamszlamasn da gsteriyor.

2. Gizli ttifak ve "Gizli Kitap"

Tapnak valyelerinin iindeki kk bir grubun Avrupadaki byk

kymdan bir biimde kurtulmay baard ve merkezini skoyaya tad-

konusunda fazla kuku yok. Yeni rgtlenme iin seilen "Mason" adnn
ilk kez skoya ve ngilterede kullanldn da kesin olarak biliyoruz. Bu

durumda, daha nce sorduumuz, ancak yant getirmeye almadmz

birbiriyle balantl bir dizi soruya geri dnmek, anlaml hale geliyor imdi:

Tapnak valyeleri'yle Catharlar arasnda gerekten yakn ilikiler

var myd? Montsegr kuatmasndan kurtulmay baaran Cathar Kusur-

suzlar, iddia edildii gibi valyelere snp, kaleden gizlice kardklar

"hazine"lerini Jacques de Molay ve kurmaylarna m teslim etmilerdi? Bu

hazine, yzyllar boyu byk bir titizlikle korunup saklanan, ok eski bir
kitap myd? Kimi kaynaklarda "Cathar'larn Gizli Kitab" olarak sz edilen

metin, Roma Cumhuriyeti'ni kuran etkin fraksiyonlarda birinin drt yz yl

boyunca elinde tuttuu, nl Sibylline Kitaplarnn orijinal kopyas olabilir
miydi?

Btn bunlara, eldeki snrl bilgiyi gzden geirerek, srasyla yant

bulmaya alalm, incelenmesi gereken ilk konu, Papa'ya bal bir Katolik
rgt olarak Hal Seferleri srasnda kurulan Tapnak valyeleriyle, Katoliklie taban tabana kart bir dncenin temsilciliini stlenen ve bu

nedenle de Hal Ordularnn hedefi haline gelen "sapkn" Cathar gruplar

arasnda bir balantnn gerekten var olup olmad.

lk bakta, iki rgt arasnda hibir ortak nokta yokmu gibi grn-

yor. Tapnak valyeleri, ilk gnden itibaren Papaya bal kalma yemini

etmi, uzak topraklardaki Hal Seferlerine gnll olarak katlm ve daha

nce deindiimiz gibi, manastrlarda youn din eitimi alm soylulardan

oluan bir "Hristiyan rgt"yd. Son ana kadar da, yeni bir Hal Seferi

iin Katolik dnyasnn en gvendii askeri glerden biri olarak grl-

yordu. Cathar'larsa btn kiliseleri "ktlk yuvas", Papa'y da "eytan'n

dnyadaki temsilcisi" olarak gren, her eyiyle Katolik inancna kart bir
cemaatti.

Ayrca Tapnak valyeleri, kuruluundan ksa bir sre sonra askeri

grevlerinin yan sra Avrupa'daki nakit akn dzenleyen bir "finans ir-

keti" ya da bankaya dnm ve on ikinci yzyldan itibaren sz konusu

etkinlikler o denli birinci plana ykselmiti ki, para ve mlk ynetimine bu

denli konsantre olmalarnn, rgtn mistik yapsn ve "manastr ruhunu"
zedeleyeceinden endie duyulur olmutu. 426 Oysa birer dervi gibi yaa-

yan ve zel mlkiyeti reddeden Catharlar iin para, mlk ve maddi zenginliklerin hibir anlam yoktu; onlar yalnzca "zihinsel deerlerin" peindey-

diler.

Bir "Burjuva Dayanmas"

Bu iki keskin farkllk, Cathar'lar ve Tapnak valyeleri'ni ayn at al-

tnda ya da asgari dzeyde bile olsa "ittifak halinde" grmeyi son derece

gletiriyor. Bir tarafta Kilise'nin ve Papa'nn hizmetinde alan, Avru-

pa'nn zengin ve ayrcalkl insanlar var, dier yandaysa hem o Kilisenin

hem de bireysel zenginlikleri yaratan sistemin ortadan kalkmasn savunan, mistik derviler. Ancak grnrdeki bunca kartla ramen, her iki

rgt "snfsal" bir ortak paydada birletiren, toplumsal deikenlere ba-

l ilgin faktrler de sz konusuydu ki, Catharlar ve Tapnaklar tarihin

ak iinde ayn misyona doru yneltene de bunlard:

"Burjuvazi ortaya kt zaman, feodal Katoliklie kar Protestan sap-

knlk, ilk kez Fransann gneyindeki Albigens'ler arasnda, tam da kentle-

ri byk bir refah iinde bulunduu srada ortaya kt," diyor Friedrich

Engels. "Ortaa, ideolojinin btn biimlerini -felsefe, siyaset, hukuk- tan-

426

Malcolm Barber, a.g.e, s: 244

r bilime ilitirmi ve bunlar tanr bilimin birer alt blm haline getirmiti. Bylece her toplumsal ve siyasi hareketi, tanr bilimsel bir biim almaya

zorluyordu; byk bir frtna koparmak iin, ynlarn yalnzca dinle beslenen kafasna, kendi z karlarn din bir kisve altnda sokmak gerekiyordu." 427

Burada bizi ilgilendiren temel saptama var. Birincisi, Cathar dn-

cesinin, Jean Calvin ve Martin Luther'den yz yl nce, Protestan refor-

munun ilk tohumu olarak belirdii yorumunu yapyor Engels. kincisi,

Fransa'nn gneyinde Catharlarn balatt hareketi, yeni domu burju-

vazinin ilk "doal mttefiki" olarak gryor. Son olarak da, Cathar muhalefetindeki "dinsel kabuun" dneme zg bir zorunluluk, deyi yerindeyse

bir tr "mesaj iletecek zarf" olduunu ima ediyor.

Her ne kadar Cathar'larn on ikinci yzyldan itibaren Katolik sistemi-

ne gl bir muhalefet olarak ortaya kmalarnn, uzun vadede Reform

hareketlerini tetikleyen ya da yenileme yanllarn yreklendiren nemli

faktrlerden biri olduu doruysa da, ayrt edici niteliklere sahip ok eski

ve kkl bir misyonun temsilcilerini, Hristiyan ideolojisine "liberal bir

makyaj" nitelii tamaktan teye gitmeyen Protestan hareketiyle doru-

dan bir kken ilikisi iinde deerlendirmek, ok salkl grnmyor. En-

gels, Albiden balayan ciddi muhalefetin Avrupa tarihindeki ayrt edici niteliklerini ve nemini saptamakla birlikte, onun uzun vadeli hedeflerini ve
binlerce yl geriye uzanmakta olan kklerini gzden karyor ne yazk ki.

Bunda, Marksizmin nclerinin, tpk on dokuzuncu yzyln dier determinist dnrleri gibi, Hristiyanl "imparatorluk ann evrensel dini",
ondan nceki inan sistemleriniyse snrl corafyalarn ie dnk "yerel
kltleri" olarak deerlendirmelerinin nemli etkisi var. Bu abloncu ve

"kestirmeci" yaklam, tarihin ak iinde gerekleen toplumsal dnmleri temel bir bak as uzantsnda "zetlemeye" yardmc olmakla
427

Friedrich Engels, "Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu", s: 59

birlikte, btne bakarken paralarn zgl niteliklerini gz ard etmek gibi

ciddi bir eksiklii de beraberinde getiriyor.

Engels ayn yaptnda, yerinde bir saptamayla, Hristiyanln, snrlar

bym bir imparatorluk iinde siyasi ve kltrel btnl salamak

amacyla, znik Konseyi srasnda sentetik olarak biimlendirildiinin altn

iziyor; ama ondan nceki btn inan sistemlerini tek bir ana balk, yani

"ok tanrllk" altnda toplama eiliminde olduu iin, geriye doru iz s-

remiyor ve szgelimi Yunan dncesinden binlerce yl daha eski olup, ok

geni bir corafyada, birbirinden farkl toplumlarca paylalan kozmoloji

ve inanlarn "devamlln" ve evrensel karakterini analiz etmekten kanyor.

Bunu anlayla karlamak g deil. Engels'in yaptlarn kaleme ald

dnemde Eski Msr ve Mezopotamya dilleri zerine almalar yeni yeni

hz kazanyordu daha. Arkeolojik bulgular hem yetersizdi, hem de henz

snflama ve kataloglama ileri tamamlanmamt. Aa Mezopotamya'da

Babil ve Asurdan ok daha eski, farkl kimlie sahip bir uygarln yaad

yeni yeni anlalyordu ve Smer literatrn ieren tabletler ancak Engelsin lmnden iki yl nce zlp yaymlanmaya balamt; o da yalnzca akademik evrelere ynelik olarak. Henz Hititler diye bir halkn varl bilinmiyordu; atalhyk kazlar ancak 1960'larda balayacak ve

dier ren yerlerinden gelen bilgiler nda, Eski Dnyann ou blgesine yaylm Ana Tanra kltyle ilgili deerlendirmeler ya da Neolitik top-

lumlar zerine kapsaml aratrmalar, ancak bu tarihten sonra ortaya ka-

cakt. 1880'lerin dnyasndaysa, inan ve felsefe Yunan uygarlyla

birlikte ortaya km gibi grlyordu neredeyse; ondan ncesi, yerel

despotik krallklarn ve kent devletlerinin sisli grntleri arasnda bir belirip bir yok olan, ilkel simgecilikten ya da totem kltrnden te bir anlam
ifade etmiyordu.

Cathar dncesinin olduka eski bir misyonun uzants olduunu fark

etmeyip, Albideki muhalefeti Protestan hareketinin nc kvlcmna in-

dirgeyen Engels, ayn metindeki ikinci saptamasndaysa byk oranda

haklyd. Gney Fransa'nn ekonomik olarak kuzeye oranla ok daha hzl

gelien dinamizmi iinde Cathar'lar, arlkl olarak kentlerde ortaya kan
yeni snfla, yani burjuvaziyle yakn ilikiler kurarak bymlerdi. Lan-

guedoc un tccar ve zanaatlarnn yan sra, yerel aristokrasinin Katolik

sistemini blgenin gelimesi iin bir engel olarak gren, eitimli gen ku-

aklarnn destei sayesinde uzun sre "rahatsz edilmeden" rgtlenme-

lerini srdrme olana bulan Cathar'lar, daha iyi yaam koullarna ka-

vumak iin karlarn bu yeni snf izlemekte gren yoksul iftileri de

yanlarna ektikten sonra, egemen dzen iin "tehlikeli" bir g haline

gelmilerdi.

Cathar'larn en ok alkanlklaryla dikkat ektiklerinden sz etmi-

tik. Aristokrasinin asalakl ve kyl snfnn geleneksel uyuuk teslimiyetiliine kar alkanlk, burjuvazinin de ilk ortaya kt andan itibaren ne kard erdemlerin banda geliyordu. retici glerin

denetleyicisi olarak zaman iinde tek sahibi haline gelecei "sanayi", sz-

ck kkenini Latince "alkan" anlamna gelen Indostruusdan almt zaten. alkanlk, feodal ilikilerin ve styapnn, gelimenin nne set e-

ken dar bir giysiye dnt Gney Fransa'da, "endstri"nin ncln

stlenecek burjuvaziyle birlikte, tercihini bu yeni snftan yana kullanarak,
gelecein ii snfn oluturacak yoksul kesimin de ycelttii bir erdemdi.

Maddi deerleri kmseyip "i zenginlii"ni ne karan dervi kimli-

indeki ncler araclyla geliip yaylm bir dnce sistemini, kapitalizmin egemen snf olan burjuvaziyle yan yana dnmek, kulaa garip

gelebilir. Ancak unutmamak gerek ki, izini srdmz Fraternis hareketi,

ilk ortaya kt dnemlerden itibaren bu stratejiyi izlemiti hep: Catharlardan 1700 yl nce Gney talya'da kendi idealini yaama geirmeye

alan Pythagoras Kardelii'nin, soylular oligarisine kar kentli tccar-

lar ve orta snf yanna alarak yola ktn ve etki alann zaman iinde

yoksullara doru geniletmeye baladn grmtk. Roma Cumhuriye-

tinin ncleri arasnda yer alan Kardelik yeleri de ayn yoldan yryerek, yine kentli tccarlar ve pleb'lerin st kesimleri arasnda rgtlenmiti.

Mithra klt, imparatorluun kurumlarna ve resmi ideolojisine egemen

olmaya alrken, destek ve dayanan orta snftan alyor, loca stat'lar

genellikle askerler, ticaret erbab ya da brokratlar arasndan kyordu.

Bogomiller, byk toprak sahipleri ve feodal ynetime kar mcadeleleri

srasnda, yoksul kylleri yanlarna alabilmek iin nce kk iftiler

arasnda rgtlenmilerdi; tpk Dou Anadolu'da Bizans soylular ve top-

rak aalarn alaa edip ksa bir sre iin de olsa bamszlklarn ilan
eden Paulisyenler gibi.

Bu anlamda, Gney Fransada yaananlar da, bundan farkl deildi.

Cathar'larn bir tr "erken burjuva devrimcileri" olduunu ileri srmek

yanl saylmasa da, bir hayli eksik ve yetersiz bir deerlendirme olur. Ama

daha ileri ve daha zgr bir toplum idealine doru yrrken, Kilise'yle
Lord'larn ittifakna dayanan feodal yapnn zlmesini salamak zere,

domakta olan yeni snfla ibirliine gittiklerini syleyebiliriz. Hatta burjuvaziye kendi snfsal kimliini ve ilkelerini oluturmasn salayacak ilk

dnce filizlerini, Cathar'lar eliyle Fraternisin verdiini belirtmekte de

hibir saknca yok.

Bylece, Tapnak valyeleri'yle Cathar'lar arasnda, grnrdeki onca

kartla ramen, hayli dikkate deer bir ortak nokta olduu kyor karmza: Burjuva deerleri. valye rgt, on ikinci yzyln balarndan

itibaren Avrupann "finans lideri" haline gelmi ve Bat dnyasnda lkeler

aras bankacln balatcs kimliiyle, burjuvazinin nc gleri arasnda

yerini almt. Balar ve desteklerle mal varlklar arttka, elde ettikleri

geliri hemen yatrma dntryor ve ynettikleri irketler araclyla

denizar ticarette de sz sahibi oluyorlard. Hzla burjuvalaan Tapnak-

larn, Avrupa'nn geleneksel feodal beylerinin nefret ve dmanln ka-

zanmaya baladklar da bir sr deil. Elde ettii mali g sayesinde krallk-

lara kredi verecek duruma gelen rgtn, salt bu nedenle Fransa Kral Philippe'i nasl rahatsz ettiini grmtk.

Dolaysyla, kendi idealine uzanan yolda feodal aristokrasinin teokra-

tik diktatrlne kar, yeni domu burjuvaziyi yanna alarak Roma

Cumhuriyeti'ndeki modeli bir adm daha ileri gtrmenin hesaplarn yapan Cathar'larn, bu uurda Tapnaklarla da ibirlii iine girmi olmalar

son derece akla uygun grnyor. Daha nce deindiimiz gibi, Kusursuzlar ve evrelerinde toplanm gruplar himayeleri altna alan Gney Fransa

soylular, ksa zaman iinde Cathar dncesinin sempatizanlar haline

gelmilerdi. lgin biimde, Tapnak valyelerinin Languedoc'taki rgtlenmelerine destek verenler de, yine ayn sekin aristokratlard.

Profesr Malcolm Barber, 1130'lardan itibaren, yani tam olarak Cat-

har'larn ayn blgede etkin bir cemaat olarak ortaya kt sralarda, Tapnaklarn Aragon, Toulouse ve Provence'de merkezler ap buradaki
yaygnlk ve glerini artrdklarndan sz ediyor 428 ama Cathar'larla -

valyeler arasnda dorudan balant olduunu gsterecek hibir somut ka-

nt olmadn da sk sk vurguluyor. Barbern, kendi uzmanlk alanna giren bir konuda srekli olarak ortaya atlan, birbirinden farkl onlarca

komplo teorisinden duyduu bkknl anlamak zor deil. Yine de, verilerin ok snrl olduu bir konuda ortaya kan boluklarla ilgili her trl

olasl dikkate almak ve speklasyonlarn akla uygunluunu snamakla,

"komplo teorisi retmek" arasndaki fark iyi belirlemek gerekiyor.

Gneyin beyleri, bir yandan Catharlar kanatlar altna alrken bir

yandan da Tapnak valyeleri'nin kendi topraklarnda rgtlenmelerine

destek oldularsa, "ortak dostlar" araclyla bu iki grubun iliki iine gir-

mi olmas, bunu dorulayacak somut belgeler bulunmam olsa bile, hi

yle uzak bir olaslk gibi deerlendirilmemeli. stelik snfsal ilikiler a-

sndan her iki rgt birbirine yakn klan somut bir platform var ortada.

On ikinci yzyldan, yani mutlak monarilerin, feodal ynetimlerin ve Kili428

Malcolm Barber, "The Cathars: Dualistic Heretics in Languedoc", s: 61

se basksnn ortal kasp kavurduu; henz ilk filizleri belirmekte olan

burjuvazinin, sesini ykseltmek bir yana, kendi ideolojik kimliini tanmlamaktan bile uzak olduu bir dnemden sz ettiimizi unutmayalm. By-

lesi bir zaman dilimi iinde, stelik ayn corafya zerinde, benzeri "gizli"

rgtlenme ilkelerine sahip, burjuva karlarn gzetme eiliminde iki byk cemaatle karlayoruz: Birtakm ortak "dostlara" sahip, iyi tannan iki
cemaat.

Bunlarn ikisi de, seksen yl arayla, "sapknlk ve eytani ayinler" su-

lamasyla Katolik Kilisesi ve Fransz monarisinin gazabna uruyor. Engizisyon tutanaklarndaki iddialarda, biri dierinin devam ve "gizli ibirlik-

isi" olarak gsteriliyor. Bu cemaatlerden birincisi Hal ordusunun

kampanyalaryla yok edilirken, grnrde o ordularn blgedeki en nemli

silahl gc olarak bilinen kincisi, anlalmas g bir biimde operasyon-

lara katlmayp, uzak duruyor. imdi, bu iki grup arasnda gizli ya da ak

bir balant olabileceini sylemek "komplo teorisi retmek" midir, yoksa

olduka yksek bir olasla dikkat ekmek mi?

Ne kadar erken ya da ne kadar ge balad; hangi yaknlk dzeyini

ierdii; ortak giriimlerde bulunup bulunmadklaryla ilgili hibir ey sy-

lenemez. Ama birbirlerine ancak son dnemde hatife "teet gemi" bile

olsalar, Cathar'lar ile Tapnak valyeleri arasnda u ya da bu biimde bir

balantnn ya da en azndan "tankln" sz konusu olduunu reddet-

mek pek de gereki deil. Ancak bir tek kafa kartrc nokta, zihinleri ra-

hatsz etmeyi srdryor hl: Katolik bir rgtle, Kilise kart "sapkn"
bir cemaat arasnda, nasl bir yaknlk ortaya km olabilir? valyelerin

snfsal kimlii, Papaya kar sorumluluklarn bir kenara atm olmalar

sonucunu douracak kadar billurlam myd? Ya da Cathar'larn, burjuva

cumhuriyetiliini amaca giden yolda bir ara aama olarak gren stratejisi,

bu uurda, "eytan'n temsilcisi" olarak grdkleri Papa'ya hizmet eden bir

rgtle yaknlaacak kadar esnek miydi?

Dervilikten Bankacla
lkin, Tapnak valyeleriyle balayalm: On ikinci yzylda Kudste

bir araya gelen kurucu yelerin hemen hepsi, din eitimi alm ve bir biimde manastr yaamyla tanm gen soylulard. Aralarndan iki ye,
Gondemare ve Rosal, 1098 ylnda, yani Hallar Kuds ele geirmeden

bir yl nce Dijon yaknlarndaki Citeauxda kurulmu "Cistercian Manastr"na bal keilerdi. Cistercian tarikat, ba ve hibelerle zenginleen Be-

nedicten manastrlarnda Aziz Benedictus'un "yaln ve basit yaam" ilkelerinden uzaklald gerekesiyle bu gruptan ayrlm biraderleri bir araya
getiriyordu:

"Yerel soylularla balant kurmay reddettiler. Cemaat, kendi kendine

yetecekti. Zorlu kol iilii, keilerin gnlk rutinlerinin bir paras oldu.
Kendilerini saf bir yaama adamalarnn sembol olarak, cppelerinin rengini siyahtan beyaza evirdiler." 429

Cistercian manastr, almann en byk erdem olduuna inanan ve

hibir yardm ya da ba kabul etmeden kendi ihtiyalarn kendi abalaryla karlamay amalayan keileri bir araya getiriyordu. lk manastrlarn kurduklar blge, byk oranda tarma elverisiz, sazlk ve bataklk-

lardan olumaktayd; bu topraklarn slah ve dzenleme almalarn,

evre kylerden gelen gnlllerin de yardmyla bu keiler gerekletir-

di. On ikinci yzyldan itibaren bata Fransa olmak zere Orta ve Kuzey
Avrupada iki yz dolaynda manastr bulunan tarikat, zaman iinde zel-

likle tarmda uzmanlat ve Ortaa sonlarnda bu alanda yaanan yenilik

ve gelimelerin birou, Cistercianlardan geldi. Toprakla uramay seviyor; bu sayede saf, temiz ve pastoral bir yaam biimini srdrebildiklerini
dnyorlard. On nc yzyl ortalarnda ngilteredeki Cistercian manastrlarnn balatt yn ihracat, bu lkenin ekonomisindeki can damar429

Piers Paul Reid, a.g.e, s: 107

larndan biri haline gelecek ve biraderler de hzl admlarla "tekstil burju-

vazisi"ni oluturmaya balayacaklard.

Ancak Cistercian'larla ilgili gzden karmamamz gereken bir nokta

daha var: Cathar'lara kar balatlan kampanyada bu tarikata bal baz

keiler etkin grevler stlenmi; sonraki yllarda aralarndan Engizisyon

yargc bile karmlard. u nl "Hepsini ldrn, Tanr kendininkileri

ayrr" sznn sahibi de, eski bir Cistercian olan Papa elisi ArnaudAmalricten bakas deildi. 1145 ylnda Cathar'lar aleyhinde Languedoc

kentlerinde sylevler veren Cistercian'larn nl vaizi Aziz Bernard, 430 ayn zamanda Tapnak valyelerinin en byk destekilerinden biriydi. Bu

durumda, en azndan on ikinci yzyl ortalarna dek, Cathar'larla ilgili ola-

rak Tapnaklarn olumsuz nyarglara sahip olduklar tahmininde bulunabiliriz.

Cistercian kkenli olanlar dnda, Hugues de Payens dhil Tapnak

valyeleri'nin dier kurucular da manastr gemiine sahiptiler ve asln-

da Kutsal Topraklara savamak iin deil, btnyle "ruhani amalar"

uzantsnda gelmilerdi. Hepsi de, Mslmanlardan geri alnm Kuds

ziyaret ederek hac olmak ve burada bir manastra ekilmek amacyla o

uzun yolu amlard ama Kral Badouinin nerisiyle ortaya kan yeni ge-

lime, her eyi bir anda deitirdi. Tapnak Da'ndaki Kaya Kubbe'de kendi ynetim ofisleri olacakt ve Kuds ziyarete gelen haclar Sarazen saldrlarndan korumak gibi kutsal bir misyon stleneceklerdi.

"Soylu ya da st tabakadan bir ailenin olunun nndeki seimin o d-

nemde ve sonralar da bir sre boyunca, savamakla ibadet etmek, savala

manastr, kzlla kara arasnda bir seim olduu da unutulmamal," diyor

Paul Reid. "Bu nedenle, duyarl ya da renime merakl bir kiilie sahip

olan ya da yalnzca iddetten ve kan dklmesinden holanmayan gen er-

430

Malcolm Barber, "The Two Cities: Medieval Europe 1050-1320", s: 188

kekler, dindar ve mfik anneler tarafndan din eitime ynlendiriliyordu." 431

Bu bakmdan, her biri Avrupann sekin ailelerine mensup, youn din

eitimi alm genlerin, tercihlerini manastr yaamndan yana kullanmalarn ve Kuds'e de inanlar uzantsnda haclk iin gelmelerini anlamak
kolaydr. Ancak savatan ve silahtan uzak durup kendini ruhani araylara

vermi bu "pamuk elli" genlerin, yalnzca bir "neri zerine" aniden aske-

ri bir tarikat oluturmalarn bir yerlere oturtmakta zorlanrz.

Ciddi bir savaa katlmak bir yana, belki eline kl bile almam, ergen-

lik an ilahiyatn sorunlar zerine kafa yormaya adam bu aristokrat

kkenli derviler, iddetin kol gezdii ve her iki taraf iin de tam anlamyla

bir "can pazar" yaand bir blgede, bu denli tehlikeli bir grevin altndan kalkmay nasl dnmlerdi? Bu bir yana, Kral Badouin ve Kuds

Patrii, onlarn birer masal valyesine dnerek haclara muhafzlk

edeceine nasl inanmlard?

Grne baklrsa, Mescid-i Aksa'nn bulunduu yerdeki kararghla-

rna yerlemek ve zerine birer krmz ha izilmi beyaz cppeleriyle

zaman zaman ortada grnmek dnda, tarikat kurucular pek de valye-

likle uramamlard zaten. zellikle ilk dnemlerinde, haclarn korunmasyla ilgili pek az giriimde bulunduklar syleniyor. 432 Grnrde st-

lendikleri varsaylan, Kuds'ten Akdeniz kylarna uzanan yol zerinde

yolculuk etmekte olan haclarn gvenliini salama iini, gerekte Aziz

Jean Hastanesi valyeleri yrtyordu. 433 Zamanlarnn btn blmn,

bir zamanlar ilk Sleyman Tapna'nn zerinde kurulu olduuna inanlan

Tapnak Tepesinde gezinerek geiriyorlard.

Ksa sre iinde rgtn yaps gelitirilerek, temelde drt farkl "de-

receye" ayrld: En altta yer alan iki grup, hafif ve ar svarilerden oluu-

Piers Paul Reid, a.g.e

Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 314
433 Sir Laurence Gardner, a.g.e, s: 237
431
432

yordu ve kurucular, ksa sre iinde bu alt basamaklarda 600 dolaynda

deneyimli savay istihdam etmeye balad. Bunlarn bir stnde, Tapnaklarn mal varln denetleyip mali ilerini yrten "Yneticiler" gru-

bu geliyordu. En tepedeki daralm kadrodaysa, "statlar", yani rgtn

ruhani gereksinimlerini karlayan, manevi liderler yer almaktayd, ilk kurucularn, rgtn bymesiyle birlikte "statlar" basaman oluturdu-

unu; Aziz Bernard'n verdii destek ve Papa onayn almalarnn ardndan

gelen prestijle aralarna yeni katlan soylularn "finansal yneticilere" dntrldn ve oluturulan parasal havuz sayesinde kurulmu svari
birliklerinin de Tapnaklarn askeri gc haline geldiini grmek zor de-

il. Bir baka deyile, manastr eitimi alm ilk kurucular, savala ve askerlikle hi uramam; bu ii yapmak zere rgte inisiye edilen valyelere "ruhani eitim" vermek ya da oluturduklar "orta kademe

yneticileri" denetleyerek mali geliimi izlemekle yetinmilerdi.

"1148 kadar erken bir tarihte, Kilise'nin faizi ve tefecilii yasaklam

olmasna karn, kredi vermeye baladlar ve ok ksa bir sre iinde Bat

dnyasnn en byk ve en etkili bankaclk an oluturdular. Haclar ar-

tk onlara yalnzca korunmalar konusunda deil, kendi yerel ubelerine

yatrdklar paray kredi mektubu araclyla, gerektike Tapnaklara ait

bir baka ubeden ekebilme konusunda da gvenebileceklerdi. ok ge-

meden tarikat kendi gemileri araclyla Avrupa'dan haclar Kutsal Top-

raklara tama iine de balad." 434

Tm bunlar, Tapnak valyeleri'nin sa adna askeri bir grev stlen-

mekten ok, byk bir ekonomik projeyi ynetmekle ilgilendiklerini gsteriyor. Zaman iinde mali gleri arttka yetkin ve baarl askerleri kendi

armalar evresinde toplam, hatta bunlar arasndan rgt liderliine kadar ykselen valyeler de karmlard ama asl ilgi alanlar "para ve

mlk ynetimi" zerinde younlayor gibiydi. Avrupa'nn deiik blgele434

Terence Weise. "Knights of Christ", s: 7

rinde atklar ubeler ve yaptklar yatrmlarla, daha on ikinci yzyl ortalarnda birok byk monariden daha byk bir servete kavumulard.

Yine kafa kartrc bir noktaya geliyoruz: Manastr eitimi alp kendi-

ni dervie yaama adamaya hazrlanan soylular tarafndan "yoksulluk and ierek" kurulan ve "Mesihin Yoksul Askerleri" gibi mtevaz bir ad se-

meyi uygun gren bir tarikatn, dikkatle ve azimle, bu denli zenginlemeye

almas biraz garip gelmiyor muydu kulaa? lk statlar, toprakla urap

"tefekkre dalmak" ve akamlar dua etmekten baka hibir ey yapma-

mak iin manastrlar mesken edinmi idealistler deil miydi? Kutsal Top-

raklara da bir "gezgin manastr" kurmak iin gelip, sonradan Papa'nn

hizmetine girmemiler miydi?

Alternatif Bir "Kilise"

Bu noktada, "din ve inan" zerine bir sorgulama, kanlmaz hale geli-

yor. rgtn Kuds, spanya ve Avrupann dier blgelerindeki etkinliklerinin arlkl olarak mali konular zerinde younlat dikkate alndnda, kurucu statlarn ve onlar izleyen Tapnak liderlerin, "ne kadar
Katolik" olduklar, fazlasyla tartmaya ak grnyor nk. Burada,

manevi yn gl, inanl kiiler olmakla, "Katolik olmak" olmak arasn-

daki ayrmn altn dikkatle izmek gerekiyor. Tapnak valyeleri'ni ku-

ranlarn ve sonraki yzyllarda rgt iinde "Byk stat" derecesine ula-

anlarn inanl insanlar olduundan kuku duymaya hi gerek yok. Ancak

Tanr'ya ballk ya da inanlar uzantsnda manastr yaamn semek,

zorunlu olarak Katolik Kilisesi'ne gnlden ballk anlamna gelmiyor.

Hatta ou durumda, zellikle de onuncu yzyldan sonra, bunun tersinin

doru olduu bile sylenebilir.

Ruhban snfnn yozlamas, Kilise'nin byk bir mal varl ve zengin-

lie sahip olmas, Papalk sisteminin tepeden aa doru rgtlenmesin-

deki hiyerarik biimcilik gibi unsurlar, sa'nn retisinden uzaklaldn

dnen ou Avrupal Hristiyan, sade ve basit bir yaamn srdrld

manastrlara yneltmiti. Bu manastrlardan bazlar, Katolik ruhban hiyerarisiyle ok iyi ilikilere sahip, aralarndan Papa karmay bile baarm
tarikatlara ev sahiplii yaparken, bazlarnn Katolik sistemine kar olan,

hatta eski pagan inanlarn srdren kk gruplar iin birer "paravan"

nitelii tad bile grlmt. Kimi durumlarda, Kilise'nin bitmek bilmez

mali taleplerinden ylan yerel aristokratlarn, tm mal varln bir manas-

tra balayarak orada yaamaya balad da grlebiliyordu. Manastrlar

ou kez de, bulunduklar blgede yoksul halkn tedavisini stlenen hastaneler ya da muhta durumdakilere yardm eden aevleri olarak da ilev
grmekteydi.

Katolik tarihi Paul Reid, Tapnaklarn bandan sonuna dek Kiliseye

sadk, inanl Katolikler olarak kaldklarn ve Kral Philippe'in entrikalar

sonucu byk bir hakszla uradklarn savunuyor. Benimse bu konuda

baz kukularm var. Her eyden nce, Tapnaklarn daha Kuds'e ayak

bastklar andan itibaren, kendilerini Katolik Kilisesi'nden ayr ve zel bir

yere koyduklarn; ruhban hiyerarisine aktan aa kstahlk etmemele-

rine ramen, marur ve hafif "tepeden bakan" bir tavr iinde olduklarn
dnyorum. Hac gezisine sessizce ve kendi inisiyatifleriyle kmalar;

Kuds'te "gezgin bir manastr" oluturma dncesini hibir mercie danmadan kendi kendilerine almalar; rgt, Papa'dan izin ve onay almak-

szn, yalnzca Kuds Kral'yla grerek, haclarn gvenlii iin grev ya-

pan bir tr valye tarikatna dntrmeleri, balangtan itibaren

"kendinden emin ve bana buyruk" bir hava iinde olduklarn gsteriyor.

Tarikat kurma fikrinin Kral'dan gelmi olmas, bunu rtmek bir ya-

na, fazlasyla destekleyen bir olgu. Kuds'teki ereti taht zerinde, Avru-

pal bir Hristiyan koalisyonunun, deyi yerindeyse "kuklas" olarak oturan

Badouin, n ve nfuzlar karsnda fazla direnemedii bu gen soylularn,
istedikleri gibi davranmalarn engelleyemeyeceini biliyordu. Bu nedenle,

Tapnaklarn balarna buyruk davranlarn yasal bir zemine oturtarak

bu skntl durumun kendisi iin yaratabilecei ba arlarn ustaca bir

manevrayla ortadan kaldrmak istedi byk olaslkla: "Siz en iyisi burada
haclar korumak iin bir valye rgt kurun!"

O gne dek eline kl alp herhangi bir yerde savamam sekiz (baz

kaynaklara gre dokuz) aristokratn, bylesi bir grevin altndan kalkabileceklerini dnmek bile, deneyimli bir yneticinin yapaca ey deil.

Kral, farkl Hristiyan grup ve birliklerinin olduka hassas bir denge iinde
bir araya geldii, "olaanst hal" koullar altndaki Kuds'te herhangi bir

gerilim kmasn nlemek amacyla bu tr bir "yumuak gei" nermie

benziyor.

Kurucu valyelerin, neri gndeme gelir gelmez "merkez ofis" olarak

Tapnak Da'ndaki Kaya Kubbe'yi semeleri de bu "ar kendine gven"

dncesini doruluyor. Bir zamanlar zerinde nl Sleyman Tapna'nn ykseldiine inanlan, son dnemde Mslmanlar tarafndan Mesciti Aksa adyla korunmu bu alan, yalnzca Hristiyanlar deil, tektanrl

din iin de Kuds'n en nemli, en zel ve kutsal yeriydi hi kukusuz. Bu

tpk, kendisine bakanlk nerilen bir Trk parlamenterin, "Kabul, ama ofisimin Dolmabahe Saray'nda olmas artyla!" demesine benziyor.

Tarikatn balangta "Mesih'in Yoksul Askerleri" olan ad, ksa zaman

iinde dorudan doruya "Tapnak valyeleri" ve "Tapnaklar" haline

gelmiti ki, bu tercih bile bal bana fazlasyla "iddial" bir tavr ortaya
koymaya yetiyordu:

"smin kendisi bile bir anlamda isyankr hrslar iaret ediyor olabilir,"

diyor Charles Heckethorn. "Tapnak, Kilise'den ok daha heybetli, geni

apl ve kapsaml bir adlandrma biimi. Tapnak Kilise'nin zerindedir;

birinin kurulu tarihi bellidir, yerel bir yerleimi tanmlar, dieriyse her

zaman var olmutur. Kiliselerin dnemi geebilir; ama Tapnak, dinleri do-

uran ebeveyn simgesi ve tad ruhun ebediliiyle kalcln srdrr.

Dolaysyla Tapnaklar belki de kendilerini bu (ebeveyn) dinin geici deil, kalc rahipleri olarak gryorlar; katlmak isteyen hevesli adaylar da,

kendilerini Tapnak koruyucusu olarak rgtleyen tarikatn, onlar ok da-

ha arnm bir din olan ve ikinci ve daha iyi bir Hristiyanla inisiye ettiine inanyorlard." 435

Tapnaklar adnn rasgele seilmedii belliydi ama "Mesihin Yoksul

Askerleri" gibi bir ad da, eer altnda ille de herhangi bir ima aramak isterseniz, biraz manidar bulunmaya elveriliydi dorusu. valyeler, on ikinci

yzylda kendini iyice g, ihtiam ve zenginlik tutkusuna kaptrd iin

kitlelerde honutsuzluk uyandrmaya balayan Katolik Kilisesi'ne, "Biz
yoksul askerleriz, sizse lks dkn ruhban elitleri" mi demek istemiti?

aka bir yana, gl ilikileri sayesinde Papa'ya yaknlyla bilinen

Aziz Bernard'n da desteini saladktan sonra, Tapnaklarn "yoksullu-

u" szde kalmaya balamt artk. Ska yinelediim gibi, yarm yzyldan

az bir sre iinde gerek yrttkleri finans sisteminin krll, gerek eit-

li aristokratlardan yaan balarla Tapnaklar, Avrupa'nn en zengin r-

gt haline geldiler. Bunun altn bir kez daha srarla izmekte yarar var:
Krallklar da zengindi ama denetimleri altnda, nihayet snrl bir blge

vard. Fransz hkmdar Fransa'nn, ngiltere Kral da Britanya'nn meru

yneticisiydi. Oysa Tapnaklarn servet ve etki alanlar, on ikinci yzyln

llerinde "global" olarak adlandrlabilecek kadar bykt; girmedikleri

Avrupa lkesi yok gibiydi neredeyse. "Likit mali kaynak" asndan, hemen

btn krallklar geride brakmlar ve Kilise'den sonraki en byk "hazr

kasa"ya sahip olmulard. Ynetsel anlamda da, Tapnaklarn Byk stad, hiyeraride krallara edeer bir konuma sahipti. Yalnzca Papa'ya

kar sorumluluu vard ve rgt adna bir tek ona hesap veriyordu. Ksa-

cas Tapnak valyeleri, gc, manevi saygnl ve servetiyle, "kinci Kilise" haline gelmiti neredeyse.
435

Charles W. Heckethorn, "Secret Societies of All Ages and Countries", s: 157

"Peki, Papa bunun farknda deil miydi, rgtn bunca byyp g-

lenmesinden rahatszlk duymuyordu muydu?" sorusu akla gelebilir. lk

yllardan itibaren eitli blgelerden piskoposlar, Papa'ya, Tapnaklarn

kstah ve umursamaz tavrlarndan, yerel yneticileri ve ruhban snfn

umursamaz tavrlarndan yaknarak ikyette bulunmaya balamlard.

Ama Dou'da slam ordularna kar verilen sava ve birbiri ardna gelen

Hal Seferleri nem ve deerini koruduka, Papaln herhangi bir radikal

hamle yapmaya yanamayaca da ortadayd. Ele geirilmi topraklar,

bitmek bilmeyen Sarazen aknlarna kar korumak hem ok g, hem de

olduka maliyetli bir iti nk. Tek bir saldry gslemek zere kurula-

cak savunma hatlar, cephe gerisi destei, silahlar, gemiler ve iaenin sa-

lanmas iin gereken byk miktarda mali destei, elinde neredeyse snr-

sz likit para bulunan Tapnaklar'dan baka kimse gsleyemezdi ve

ou kez rgt kurmaylar, kral ya da hanedanlardan destek almakszn

kendi olanaklar iinde maddi sorunlar zyordu. Dier yandan, Ku-

ds'ten Antakya'ya uzanan bir blge iinde valyeler etkili ve manevra

yetenei yksek etkili askeri birimler oluturmulard. Roma, 12. yzyl

balarndan itibaren, ilk sefer srasnda elde edilmi topraklar yava yava
elden kmaya baladysa da, yrmekte olan bir sistemi durdurmak yerine, var olan durumu korumay daha akllca gryordu.

Ayn soru, Tapnaklar iin de yinelenebilir: "rgtn madem bu denli

kendine gvenen, marur ve inan salaml konusunda Kiliseye dudak

bken bir tavr vard, niin Papa'ya hizmet etmeyi srdryordu?" Yant,

Tapnaklar tarih sahnesinden silen kouturma ve idamlar veriyor zaten. Eer daha erken bir tarihte, olduka iddial bir tavrla kendi Kiliseleri-

ni kurduklarn ilan etmeye kalksalard, o korkun sonla daha nce yzleeceklerdi. Her trl komplo ve entrikay gslemeyi garantileyecek bir

gce kavuana dek, Papa'yla iyi ilikileri srdrmek ve kontroll davran-

mak, yakn gelecein reformist burjuvalar iin en akll stratejiydi.

Byk olaslkla, belli beklenti ve hesaplar iindeydi Tapnaklar. Ku-

ds' bir daha elden kmayacak biimde gvence altna aldktan sonra,

douda ve Anadolu'da kalc askeri zaferler kazanmay ve bylece, etkinlik

ve nfuzlarn "Eski Roma'nn snrlar"na dek geniletmeyi umuyorlard.

Bu saland anda mit ve kehanetleri gerekletirecek, elleri altndaki Ku-

dste, btn Bat Dnyas'n kapsamak zere Yeni Kilise'yi kuracaklard

belki de. Harold Bayley'nin Rnesans ideolojisini farkl bir gzle inceledii

nl kitabnda, Cathar ve Templar gruplarnn byle bir ama iin g birlii yaptklarndan sz ettiine, 436 nceki blmlerde deinmitik.

Avrupa'nn "ileci" Reformistleri

Yeniden "inan" konusuna dnersek; belli bir manastr geleneine ve

asetik kltre sahip Tapnaklar'n, Katolik Kilisesiyle ayn inanc bire bir
paylatn sylemek, btn bunlar dikkate alnca kulaa ok inandrc

gelmiyor. Kuds'e geldiklerinde, "ie dnk zenginlii arama" idealleri

uzantsnda "yeni bir kilise" fikri, tasar dzeyinde bile olsa akllarnn bir
kesinde duruyordu mutlaka. Zaten rgt byyp gleri arttka ve
"statlar" birer burjuvaya dnmeye baladka, Katolik Kilisesinin yannda olmalarn gerektirecek maddi temeller de ortadan kalkyordu. Onla-

ra gereken, feodal monarilerin yannda yer alm teokratik bir kurum deil, cumhuriyet dokusu iinde yalnzca insanlara inan hizmetleri

sunmakla yetinecek, ok daha "liberal" bir kiliseydi ve bunu dnecek

noktaya gelmi Tapnaklar, kendi ideallerine giden yol zerinde ayn oluumu bir "ara aama" olarak dnen Cathar'larla, pekl ittifak yapabilir-

di. Aziz Bernard ve onun Cistercian biraderlerinin bir zamanlar neler d-

nd ve neler syledii, on ikinci yzyln son eyreindeki Tapnak

statlar iin fazla bir ey ifade etmiyordu artk.
436

Harold Bayley, "New Light on the Renaissance", s: 14

Peki, Catharlar iin "din" ne anlama geliyordu? Dervi yaamn t-

leyen Kusursuzlarn cemaati, Avrupann "Finans Lordlar"ndan oluan Ta-

pnaklar hemen kucaklamaya hazr myd? Bu soruyu yantlamaya, En-

gelsin Cathar'larla ilgili nc saptamasnn da hayli isabetli olduunu

syleyerek balayabiliriz: "Din" izlenimi veren mistik unsurlar, aslnda btnyle felsefi ve siyasal bir nitelik tayan Cathar hareketini kitlelere benimsetebilmek iin kullanlm bir "araclk sistemi"nin paralarn olutu-

ruyordu aslnda. Kusursuzlar hibir zaman rahip ya da din adam

olmadlar; onlar, binlerce yllk bir ideale bal dnce geleneinin ve ev-

ren kavraynn "stat" filozoflaryd. Ama Engels'in belirttii gibi, "ynlarn yalnzca dinle beslenen kafasna, kendi z karlarn din bir kisve

altnda sokmak gerekiyordu."

Bir dinsel dogmann koullandrc etkisini krabilmek iin en iyi yn-

tem, onun karsna farkl bir mistisizmle kmak; yani yaam biimi, erdem anlay, ritelleri ve kendine zg terminolojisiyle, insanlarn inan

gereksinimlerine seslenmeyi bilmek olabilirdi ancak. Ortaa koullarnda

insanlar ortak karlara dayal bir ideal evresinde buluturmak isteyen,

temelde "siyasi" niteliklere sahip her oluum, eer baarya ulamak istiyorsa, "din" grntsyle bir biimde bulumak zorundayd ki, Cathar'lara

dek ulaan binlerce yllk gelenein ekirdeinde, bylesi unsurlar zaten

vard.

Dier yandan, hareket iinde yer alan lider ve bilgeler iin mistisizm ve

dervi yaam, zihni arndrp konsantrasyona yneltmek gibi temel bir i-

lev de grmekteydi; bu nedenle "ilecilik" ve meditasyon, Sibyllardan Pyt-

hagoras'a, Magna Mater rahibelerinden Mithra statlarna dek, dnceyi

ve akl duru tutmak iin, zaman zaman abartl esrik grntleri de ierecek biimde, dzenli olarak uygulanmt. Daha alt derecelerdeki yeler

iin retilmi, giderek basitleen ie dnk riteller, dua benzeri simgesel

anlam tayan "gizli szler" ve cemaatin btnn kapsayacak (el skma
gibi) zel selamlama biimleri de, harekete aamal olarak dhil edilen

insanlarn ballk ve aidiyet duygularn glendirmeye ynelikti. Catharlarn yapt da bundan ibaretti aslnda ve tm bu mistik dekor, "din"
imajn oluturmaya yetiyordu.

Ancak her ey bu kadar "aklc" ve kolay aklanabilir deil tabii. Ku-

sursuzlarn maddi dnyayla balarn koparp saflama amacyla uygulad-

oru ve inzivann, cinsel iliki dhil tm bedensel hazlardan uzaklama

noktasna vardrlmas, Fraternis geleneinin olduka uzana dyor.
Pythagoras mritleri aka ve cinsellie kar deildiler; ou evlenmiti ya

da birlikte yaadklar sevgilileri vard. Roma'da yaygnlaan tanra ba-

lantl tm Yunan gizem kltleri, kadnla erkein cinsel birlemesini doann bereketinin bir simgesi olarak gryor ve kutsuyordu.

Aslna baklrsa, bahar trenlerindeki esrik kutlamalar srasnda Attis

kimliine brnen ve gnll olarak kendini hadm edip yaamn Kybele

tapnana adayan Galus adl rahipler dnda, cinsellii dlama dncesi, yalnzca Kusursuzlar'da kyor karmza. Bu da, cinselliin "kirlenme"

olduuna ilikin temalarn, zaman iinde Fraternis gruplarna Dou'dan,

zellikle de Zerdt ve Manihaizm dncelerinden, ksmen de Essene'ler

bata olmak zere Hristiyanln ilk biimlerinden ithal edilmi olabileceini akla getiriyor. Kadn ve erkek Kusursuzlarn cinsellikten uzak durmalaryla, Katolik rahipler ve manastr rahibelerinin sresiz cinsel orular
arasndaki benzerlik, bunun gstergelerinden biri.

Szn ettiimiz "tensel hazlardan uzak durma" dncesi, Cathar'la-

rn yalnzca kk bir blmn oluturan, merkezdeki Kusursuzlar iin

geerliydi aslnda; darda kalan "inanl kardeler" iin byle bir zorunlu-

luk sz konusu deildi. Tapnak valyeleri'ndeyse, en st dzeydeki stattan, yeni katlm "acemi valye"ye dek rgt iindeki herkes, seksten

uzak durarak "bekretini korumak" durumundayd. Evliyken tarikata kat-

lanlarnsa, karlarnn iznini almalar ve yelikten itibaren de cinsellikle

balantlarn tmyle kesmeleri gerekiyordu. 437

Cathar'larn vejetaryenlii, binlerce yllk eski bir gelenek uzantsnda,

bedeni "saf ve arnm tutma" kayglarnn yan sra, temel ahlaki (etik) ilkeden de kaynaklanyordu. 1700 yl nce Pythagoras'n da tarikat yeleri-

ne altn izerek vurgulad "Kan dkmek en byk sutur; et ve kandan

oluan canllar, et ve kanla beslenmemelidir; hayvan ldren, insan ldr-

me potansiyelini de tar" dncelerinin kkeni, daha nce grdmz

gibi neolitik toplumlara ait Tanra Klt'yd ve Cathar'larda vejetaryenlik

yalnzca Kusursuzlar'a deil, tm "inanl kardeler"e tleniyordu. Tapnak valyeleri de ilke olarak "Et yeme detinin bedeni rtt" dn-

cesine sahip olmakla birlikte, savalara, "gsz dmemeleri iin" haftada n et yeme izni vermiti. 438 O dnemlerin Avrupa'snda "et

yemeyen insann beslenmemi saylaca" dncesinin yaygnln ve

belki daha nemlisi, ete alternatif beslenme olanaklarnn son derece kstl
olduunu da 439 akldan karmamak gerekiyor.

Mecdelli Meryem mi, "Tanra Mari" mi?

Modern dnemde, Avrupann dinler tarihiyle ilgili aratrma yapan

kimi uzmanlar, eitli gruplar kategorize etmeye alrken kullandklar

yntem ve emalar Catharlara da uygulamaya kalknca, "Cathar Hristi-

yanlar" gibi gerein olduka uzana den, yanltc armlara sahip

baz nitelemeler ortaya kt. Kimileri de, Ortaaa ilikin dank anlatlardaki ayrntlar bir araya getirerek bunlar zerinden genellemelere

varma yolunu setiler ve Cathar'larn "Gerek Hristiyanlar" olduklarn

yazdlar. Efsanelerle beslenen ve Hristiyan geleneinin koullayc etkiPiers Paul Reid, a.g.e, s: 114
Piers Paul Reid, a.g.e, s: 115
439 Amerika'nn kefinden nce Eski Dnyada, bugn vejetaryen beslenmenin nemli bir parasn oluturan domates, biber, patates, kabak ve tatl msr gibi birok bitki bilinmiyordu.
437
438

sinden kurtulamayarak, "aykr" tavr almaya alrken bile o gelenein

arketiplerine koltuk denei gibi yaslanan "komplo teorileri" reticileri de

benzer bir yol izledi. Bunlara gre sa gerekten yaam tarihi bir kiilikti;

Maria Magdalena ile evlenip ocuk sahibi olmu ve Avrupa'da gizlenmiti;

Merovenj hanedan bu soyun devamyd ve Cathar'larn Magdalena figr-

ne bunca sayg gstermelerinin ardnda, "kutsal kan"a duyduklar ballk

vard.

Fantezilerden uzak durup ayan salam basmak isteyenler bile, Cat-

har inancnn, belli temel noktalarda Katolik Kilisesi'yle ters dm bir

"Hristiyanlk varyant" olduunu dnme eilimini benimsediler; nk,

"ayr ve bamsz bir din" grntsn destekleyecek verilere rastlanmamt. Hiyerarik bir ruhban snflar ve rgtlenmeleri yoktu, kiliseleri

yoktu, otantikliine gvenilir bir kutsal kitaplar bulunamamt. Yani Catharlar Yahudi, Hristiyan ve slam dinleriyle karlatracak ematik bir
benzerlik gzlenmedii gibi, "pagan" olduklarn gsterir bir ize de rast-

lanmamt. O halde, baz ilahiyatlara gre Monofizitlik, Nasturilik gibi

"Hristiyan sapmalaryla" ayn kategori altnda ele alnmalyd.

Oysa batan beri temel ilke ve kavramlarn izleyip grdmz gibi

Cathar'lk, evrene, dnyaya ve insanla bakyla, aka Hristiyan dncesine batan aa "kart" bir felsefe zerine kurulmutu; ondan ok daha

eski bir gelenein uzantsyd ve Maria Magdalena da, "Mesihten ocuk sahibi olmu bir fni"den ok daha derin anlamlar ieriyordu Cathar'lar iin.

O, btn insanln ve dnyadaki yaamn Anne'siydi; maddi deil, spiritel bir varla sahipti; Monad'n (Birlik) hizmetindeki, koruyucu ve gze-

tici "diil ilahi varlk"t. Yani binlerce yl nce bilinen adyla, Ana Tanra ya
da onun spiritel bir yansmas.

Maria Magdalena ya da "Mecdelli Meryem"in Hristiyan retisindeki

kimliine baktmzda, fazlasyla kafa kartrc unsurlara rastlyoruz.

Maria ya da Mari ad, ncilde (Yeni Ahit) drt farkl kiilik iin kullanlyor.

Birincisi, sa'y dnyaya getiren Bakire Meryem; kincisi, sa tarafndan ba-

lanp tvbe eden "gnahkr" Meryem 440; ncs, sa'nn lyken dirilttii Lazarus'un kz kardei Betanyal Meryem 441 ve drdncs de Isa

tarafndan iindeki cinlerden kurtarldktan sonra havarilerin arasna kat-

lan Mecdelli Meryem. 442 Bunlarn iinde yalnzca Bakire Meryem'in kimlii
net; dier Meryem ise srekli birbirine kartrlyor ve tanmlanmalar

konusunda Hristiyan dnyasnda ok sayda farkl grn dolatna

tank oluyoruz.

Dou'daki Ortodoks Kilise Betanyal Meryem'le "Gnahkr Meryem"in

ayn kii olduu aklamasn getirirken, Mecdelli Meryem'i bunlardan ayr

tutmay yeledi. Katolik Kilisesi'yse, altnc yzylda Papa I. Gregory'nin

"ncildeki Meryemin de ayn kii olduu" yolundaki resmi saptamasy-

la, kimlikleri birletirme yolunu seti. Daha sonralar, Yuhanna ncilinde

zina yapt iin talanarak ldrlecekken sa tarafndan kurtarlan ve ad

zikredilmeyen bir dier kadnn 443da bu Meryem olduu gr arlk kazand.

Yani sz edilen kadn hem gnahkrd, hem "havari"; hem Betanya-

l'yd, hem Mecdelli; hem iinden "yedi tane cin karlm"t, hem de talanarak ldrlmek istenmiti. Btn bu karmaa bir yana braklp, sa'nn

annesinin de adnn Meryem olduu dikkate alndnda, bir baka soru

daha ortaya kyordu: Birinci yzyln Aramice konuan Yahudileri arasnda bu kadar yaygn ve popler bir ad myd Meryem?

Eldeki veriler, bunun tersini gsteriyor. Hatta daha da gerilere gittii-

mizde, Arami dilindeki Meryem'in branicedeki karl Miryam'n da yaygnlk bir yana, ok ender rastlanan bir ad olduunu fark ediyoruz, iinde
binlerce ad geen eski Ahit'te Miryam adna yalnzca bir kez rastlanyor:
Musa ve Harunun kz kardei kimliiyle.
Luka, 7: 36-50
Luka, 10: 38-42 ve Yuhanna, II: 1-2
442 Luka, 9: 2-3
443 Yuhanna, 8: 2-11
440
441

Sami dillerine Miryam ya da Meryem olarak ithal edilen adn (orijinali

olmasa bile) daha eski bir rnei, Eski Msr'da ounlukla tapnak erbab
ya da yneticiler iin kullanlan "Meri-Amon" (Amon'un Sevdii) ya da da-

ha yaygn ve genel biimiyle ksaca "Meri" (Sevilen). Firavun ve elerinin

yan sra, zellikle tapnak ba rahibelerine verilen bir unvan olarak da Me-

ri szcne rastlyoruz: "Meri-Iset" ya da " Meri-Hathor" gibi.

lgin bir biimde, Mezopotamya'nn kuzeybatsnda bulunan, insanlk

tarihinin en eski kentlerinden biri de ayn ad tayor. Gnmzde Tel Ha-

riri adyla bilinen ve Smer uygarlnn bat snrndaki son kent olan "Ma-

ri" bu. Hem Smer, hem de Akat uygarlklar srasnda blgenin en nemli

kentlerinden biri olan Frat kysndaki Mari, gcn ve grkemini sadan

nce nc binyl balarnda elde etmiti ama ilk yerleimin balangc,

yaklak . 5000'lere dek geri gidiyordu; yani Ana Tanra kltnn bl-

gede altn an yaad gnlere. Mari'deki en eski buluntularda, bu kl-

tn izlerine ska rastlamak mmkn. Daha ge dneme ilikin yaplar arasnda en bynn tar tapna olmas, tanra inancnn Smer ve Akat
dnemlerinde de varln koruduunu gsteriyor.

Mari adnn Smer ve Akat dillerinde ne anlama geldiine ilikin bir

bilgi yok; byk olaslkla kentin ok daha eski sakinlerinin konutuu bir
dile aitti bu szck. Bamsz bir kent devletiyken, fetihler ya da anlama-

lar araclyla Smer birliine dhil olmutu ama ad ok daha eskilere dayanyordu. Suriye ve Filistin'i ieren blgenin bilinen en eski ve en saygn
tanras, Anat'la balantl bir ada: Mari-Anat.

ster Mezopotamya'daki Mari kentinden, ister Eski Msr dilindeki

"Meri" szcnden kaynaklansn, Maria (Meryem) adnn en eski rnekle-

ri, son derece ak biimde "sevilmekle" ve tanrayla ilgiliydi. Peki, bu durumda Maria Magdalena da, "Mecdel'in Sevilen Tanras" gibi bir ey mi

oluyordu, yoksa "Magdalena" szcnn ardnda da baka bir eyler sakl

olabilir miydi?

Feminist yazar Barbara Walker, ikinci seenein doru olduu gr-

nde. Yani Magdalena (Mecdel) szc, Galile Denizi (Taberiye Gl) kysnda bir zaman var olduu sylenen bir balk kasabasnn adndan de-

il, birinci yzyl balarnda Yahuda hkmdar Herod'la evlenen bir ba

rahibenin grev yapt nl bir tapnaktan geliyordu. Kralie Mariam-

nenin ynetimindeki, byk kuleye sahip, grkemli Magdala'dan. 444 Sz

konusu tapnak, z tanra Mari-Anna-tar iin ina edilmiti ve hem bu

tanra, hem de onun barahibeliini yrten kralie, "Magdala'l Mari"

adyla anlyordu. 445 Bir baka deyile Maria Magdalena, ncilden ok daha

eski belgelere ve baz gnostik yazmalardaki kaytlara gre, sann meza-

rndan kaybolup dirildiini havarilere bildiren "Mecdelli Meryem" adl

yoksul kyl kz deil, Magdala adl tapnan sevilen tanras Mari-Annatar'd!

Maria Magdalena kltnn, ok erken bir tarihten, byk olaslkla H-

ristiyanlk ncesinden beri Gney Fransa'daki Provence'de tannd bili-

niyor. Dolaysyla Cathar'lar Maria'ya sayglarn sunarken, ncildeki Mecdelli Meryem'e deil, tarihin bilinen en eski tanrasna sesleniyorlard.
Tpk Sibyl'lar, Pythagoras ve dier Fraternis gruplar gibi.

Baphomet'in "ifreli" Kimlii

Papalk izniyle haklarnda soruturma aldktan hemen sonra, Tap-

naklar hakknda dzenlenen iddianamede, valyelerin ato ve karargh-

larda "gizli ayinler" dzenlemekle ve bu ayinlerde "Baphomet" adl bir idole tapmakla sulandklarn grmtk. Durumalar srasnda tanklk

edenlerden bazlarna gre bu idol, btn yelerin byk sayg gsterdii,

" farkl yz olan, kadn bedenine sahip bir insan ba" biimindeki garip
bir heykeldi. Kimileri bu insan yznn her birinin zerinde, kei ya da

444
445

"Magdala"nn szlk anlamnn "Kule" olmas da bu gr doruluyor.

Barbara G. Walker, "The Womens Encyclopedia of Myths and Secrets", s: 565

boay andran boynuzlar bulunduunu, dolaysyla Tapnaklarn alenen

"eytana taptklarn" iddia etmekteydi.

Ancak btn bu grltye karn Baphomet adnn anlamn kimse

bilmiyordu; ne Engizisyon sorgucularnn bir fikri vard bu konuda ne de

sulamay yapanlarn. Szck, tannan ve bilinen bir dile ait deilmi gibi

duruyordu ve bu nedenle hibirinin geerlilii kantlanamayan ok sayda

farkl (ve inandrclktan olduka uzak) iddia atlmt ortaya. Bunlardan

bazlarna daha nce deinmitik.

damlar gerekletirilip binlerce rgt yesi yakldktan sonra bile

Baphomet adnn niteliiyle ilgili muamma varln korudu. Bilmecenin

tam olarak zlebilmesi iin, alt yz yl akn bir sre gemesi gerekecekti.

1948 ylnda hayvanlarn otlatrken Kumran yaknlarnda bir maara-

ya giren gen bir oban, toprak kaplar iinde rulo halinde saklanm, zerlerinde kutsal yazmalar bulunan ok sayda deri paras bulup yetkililere

durumu haber verdiinde, arkeoloji dnyasnn yirminci yzyldaki en b-

yk buluu da su yzne kyordu. Ksa bir incelemeden sonra, Kumran'da

bulunan belgelerin ikinci yzyla, belki de daha eskilere ait kutsal metinler

olduu anlald. ncil derlemelerinde yer almayan, ama eldeki en eski n-

cilin bile olduka ncesindeki bir dneme ait bu paha biilmez belgelere,

uzmanlar tarafndan "l Deniz Yazmalar" ad verildi, izleyen yllardaki

aratrmalar srasnda, bunlarn l Deniz yaknlarndaki maaralarda in-

zivaya ekilen, dlanm ve baskya uram bir mezhebe ait olduklar ya-

va yava ortaya kt ve deifre ilemleri ilerledike yazmalardakilerin,

kastl olarak Kutsal Kitap d braklm metinler olduklar anlald.

l Deniz Yazmalar zerinde alan uzman bilim adamlarndan biri

olan Hugh Schonfield, dnemin yazmanlarnca kullanlm ifreleme yn-

temleri zerine de bilgi sahibi ve deneyimliydi; bu sayede, metinlerde yer

alp dier uzmanlar tarafndan okunamayan baz szckleri zmeyi ba-

ard. Bunlar, genellikle, "Atbash ifresi" olarak bilinen bir yntemle kod-

lanm pasajlard.

Kabalisttik gruplarn yazmanlar, ehil olmayanlarn okumamalarn

istedikleri kutsal belgeleri, ancak kendilerinin bildii bir kriptoya bal ka-

larak yazya geiriyorlard. Genel olarak, harflerin belli ilkelere gre birbirlerinin yerine kullanlmas zerine kurulu kodlama sistemleriydi bunlar.

"Atbash" da, aa yukar sadan nce beinci yzyln balarndan itibaren

brani alfabesine uyarlanp eitli gruplarca kullanlm bir tr Kabalisttik

ifreleme yntemiydi. Olduka basit bir temel ilkeye dayanmaktayd: Alfa-

bedeki ilk harfin yerine son harf, ikinci harfin yerine sondan ikinci harf,
beinci harf yerine sondan beinci harf kullanlmas gibi. Schonfield, olduka aina olduu bu yntem sayesinde l Deniz Yazmalar'nda zlememi paralar gn na kavuturmay baarmt.

Schonfield, altml yllarn ortalarnda, Ortaa "sapkn" gruplarnn

tarihini, zellikle de Tapnak valyeleri'ni inceledii ve Baphomet adnn

etimolojik kklerini aratrma abalar iine girdiinde, birden aklna bu

szce Atbash ifresini uygulamak geldi. Sesli harflerin olmad brani

alfabesinde Baphomet, " Bet-Pe-Vav-Mem-Taf" harfleriyle yazlyordu. Bu

harfler Atbash'daki karlklaryla deitirildiindeyse, yle bir dizilim

kyordu ortaya: "Sin-Vav-Pe-Yud-Alef." Yani, doru okunuuyla, "Sophia";

gnostiklerin bilgelikle zdeletirdii tanra!

Dr. Schonfield'in buluu, ksa srede byk yanklar yaratt ve hemen

tahmin edilebilecei gibi, ortodoks bilim adamlarnn inat itirazlaryla

karlat. Yunanca bir szck olan "Sophia"nn, brani alfabesi kullanlarak

yazlm olmas inandrclk tamyordu baz akademisyenlere gre. Bap-

hometi oluturan harflerin Atbash anahtaryla aldnda "Sophia" szc-

n ortaya karmas da, "rastlant"dan ibaretti!

Aslna baklrsa, Kuds'te grev yapmaya baladktan sonra, gnostik

gruplarn yzyllar boyu varln koruduu Suriye ve Antakya gibi gizem

merkezlerine sk sk yolculuklar yapan Tapnaklar'n, bir biimde Sophia

kavramyla tanp ondan etkilenmi olmalarnda artc hibir yan yok.

stelik Baphometi dorudan doruya bilgelikle ve o bilgeliin tanras

olan Sophia ile badatran, Atbash ifresi dnda baka ipular da bul-

mak mmkn:

Szc "Bapho Metis" olarak iki paral bileik isim olarak dnd-

mzde de karmza bilgelik tanras Sophia kyor: Bapho, "vaftiz"

demek. Metis ise, Yunan mitolojisinde Hermes'in (Merkr) ve ilahi bilgeli-

in tanras olan dii Tirann ad. Avusturyal oryantalist Baron Joseph

vou Hammer bu durumda Baphomet'in, "Metis'in Vaftizi" olarak da deifre

edilebileceini ve kastedilen ilahi kiiliin Sophia olmas gerektiini,

Schonfield'in Atbash deifresinden yaklak 150 yl nce sylemiti. 446

Ksacas, tpk Cathar'lar gibi, Tapnaklar da birincil niteliinin bilge-

lik olduunu dndkleri bir tanra kavramna, fazlasyla ainaydlar.

Zaten Baphomet'le ilgili sulamalar srasnda tanklar tarafndan srekli

yinelenen, "banda farkl yz olan ve kadn bedenine sahip idol" betimlemesi de fazlasyla " Yzl Tanra" Hecate'yi anmsatyordu.

ki grubun arasnda maddi temellere (feodaliteye kar burjuvazinin

yannda yer alma), inanca (saflk kaygs, dervi yaam ve tanraya bal-

lk) ve siyasi eilime (reformizm ve cumhuriyetilik) ilk bakta fark edi-

lemeyen olduka temel ortak noktalar olmas, daha on drdnc yzyl

balarndan itibaren farkl evrelerce yinelenen "Tapnak-Cathar" ittifaknn, hi de grnd kadar "komplo teorisi" olmadn koyuyor ortaya.
Ne zaman balad, nasl yrtld ve ne dzeyde olduu konusunda
bir fikir yrtmek olduka zor olsa da, bylesi bir yaknln varlndan

kukuya dmek iin neden yok. Arthur Guirdham, iki grup arasndaki ilikilerin, Cathar'lara kar dzenlenen Hal Seferleri sonrasnda ve olaslkla
da Engizisyon dneminde younlam olabileceinden sz ediyor:
446

Richard Payne Knight, "Discourse on the Worship of Priapus...", s: 202

"Tapnak valyeleri'nin byk bir blm, Languedoc blgesinden

seilmiti. Albigens savalarnn her ynyle bittii 13. yzyl ortalarndaysa, yeni kaydedilen valye saysnda ciddi bir ikinlik ortaya kt." 447

Cathar'lara aka destek kmamakla birlikte Hal ordusuna katlma-

yarak bu olaylarn dnda kalmaya alan Tapnaklar'n, katliam ve En-

gizisyon basklarnn iyice younlat gnlerde, zor durumdaki bu gruplarla gizli bir "valye dayanmas" iine girmi olmalar mmkn. Kimlii
deifre olmam Cathar'larn Fransada kuku uyandrmadan varlklarn

gizleyebilmelerinin belki de en salam yolu, "yeni ye" grntsyle Tapnak valyeleri'nin koruyucu kanatlarnn altna girmekti.

kence ve yaklma tehdidi altndaki insanlara, hele gr ve inanlar

bu denli yakn olunca, Tapnaklarn en azndan bir tr "snak" salam

olmalarn anlamak zor deil. Ama iddialar, bunun ok telerine uzanm

durumda. zellikle de Moutsegur'dan kurtulan bir avu Kusursuz'un, "ok
deerli ve gizli bir hazine" ile birlikte kaleden katktan sonra, valyelere
snm olduklar tezleri, bizi u anda fazlasyla yakndan ilgilendiriyor.

Her eyden nce, unu sylemek gerek: Eer gerekten bu insanlar,

yanlarnda resmi otoritenin eline kesinlikle gememesi gereken deerli bir

"ykle" birlikte sessizce oradan uzaklamay baardysa (ki byle olduuna

dair hemen hibir kuku yok) Avrupa topraklar zerinde saklanmak zere
yanlarna gidebilecekleri tek "kurum" Tapnak valyeleriydi. Salt bu drt

Kusursuz'un dikkat ekmeden gvenli bir biimde Montsegur'dan uzaklaabilmesi iin, Pierre-Roger dahil onca insan yaamlarn verdiklerine gre,

hem "hazineyi karma" grevini stlenmek zere seilen kiilerin, hem de

tadklar "yk"n son derece zel ve deerli olduunu da rahatlkla sy-

leyebiliriz. Byk olaslkla bu kaanlar, hareketin nde gelen liderleriydi.

Ykleri de, daha nce deindiimiz gibi, altn ya da mcevher gibi sradan

maddi zenginlikler deil, "paha biilemeyecek" ve uruna Montsegur'daki-

447

Arthur Girdham, "The Great Heresy: History and Beliefs of Cathars" (Aktaran: Graham
Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 322)

lerin lm kabullenecekleri kadar deerli bir ey olmalyd. Bir daha elde

edilemeyecek, ei ya da kopyas olmayan belge, dokman ya da kitap gibi

bir ey.

"Cathar'larn Gizli Kitab" olarak bilinen belgenin, Bogomil liderleri ta-

rafndan Fransa'ya gizlice getirildiine; bunun orijinalinin de byk olas-

lkla Dou Anadolu'daki Paulisyen liderlerinin elindeki "Kutsal Kitap" olduuna deinmitik. Fransadaki Poitiers niversitesi'nden Profesr Edina

Bozoky, sz konusu kitabn "Interrogatio lohannis" (John'un Sorgusu) adl

eski bir gnostik metinle balantl olduunu dnyor.

"John'un Gizli Kitab" adyla da bilinen bu metnin eski kopyalarndan

birine, Msr'da bulunan ve elimizdeki en geni gnostik yaz koleksiyonunu

oluturan "Nag Hammadi" Ktphanesinde rastlanmt; u anda ok sayda farkl versiyonunun deiik dillerdeki evirilerini de kitaplarda bul-

mak mmkn. Mesih ile havarisi John (Yuhanna) arasnda, ilahi dzen, evrenin yaps ve yaratl zerine srp giden diyaloglar ieren bu kk
kitapn, gnostik dnce zerine aratrma yapanlar iin belli bir deeri

olduu sylenebilir. Ancak bakalarnn eline gememesi kaygsyla, uruna lmn gze alnaca kadar "gizli" ve "nemli" olmad da son derece

ak. Montsegur katliamn izleyen Engizisyon terr srasnda, evlere ya-

plan basknlarda bu metnin birka kopyasnn da ele getiini ve arivlendiini biliyoruz; szgelimi bir tanesi bugn Carcassone'daki eski Engizis-

yon arivinde, sergileniyor hl. Demek ki, "John'un Gizli Kitab" pek yle
"ei benzeri olmayan" ve byk riskler stlenilerek Montsegur'den kurtarlmas gereken bir belge deildi; kent ve kasabalardaki gnostiklerin evlerinde bile bulunabiliyordu.

O halde, neyi karp saklamak istemi olabilirdi kaleden kaanlar? e-

itli kentlerdeki yelerin, Kusursuzlar'n ve casuslarn adlarnn yer ald

bir listeyi mi? Dman eline gemesi istenmeyen byle bir belge, bunca

zahmete girilmeksizin kalede de yaklp imha edilebilirdi. Yalnzca "ehil

olmayanlardan korumak" deil, ayn zamanda kesinlikle saklamak ve elle-

rinde tutmak istedikleri bir eyi karma abasndayd Cathar'lar. Deer ve

anlam olarak, Sibylline Kitaplar kadar kritik neme sahip bir "hazineyi".

Roma tarihinde iz srerken, Sibylline Kitaplar'nn . 83'teki i sava-

ta Capitol'de kan bir yangn srasnda tmyle yok olduklarndan ve yer-

lerine yeni belgelerin "ikame edildiinden" sz etmitik. Resmi belgelerde-

ki kaytlara gre, tarihin bize syledii buydu. Sulla'nn emriyle

koleksiyonu yeniden oluturma hazrlklarna girien Sibylline Kurulu'nun,

bu amala lkenin drt yann gezdiine deinmitik. imdi bu noktada

belki biz de, kkrtc grnen bir sorunun zerine giderek, "komplo teorileri" retmeyi deneyebiliriz: Acaba kitaplarn orijinalleri gerekten bt-

nyle yanp yok olmu muydu, yoksa Cumhuriyet rejiminin ciddi biimde
tehlikeye girip, diktatrle doru srklenmekte olduunu gren eski

Kardelik yeleri, bakalarnn eline gememesi iin orijinalleri gvenli bir

yere sakladktan sonra, bunlarn yanp kl olduklar hikyesini mi uydurmutu? Yerine koyduklar derme atma koleksiyon yalnzca "gstermelik"

bir ey miydi? Caesar, Antonius ve Augustus, orijinallerle az ok "benzerlik" tayan ama aslnda byk bir gizlilik iinde kurul yeleri tarafndan
"uydurulmu" ya da derlenmi kitaplara bakp, orijinalleri hi grmedikleri

iin aradaki fark anlayamam olabilirler miydi?

Ne kadar speklatif grnrse grnsn, bu tezin arkasnda da yabana

atlamayacak dayanaklar bulunduunu syleyebiliriz. Her eyden nce,

yzyllar boyunca Cumhuriyet'in en nemli "gizli belgesi" kabul edilerek

dikkatle korunmu bir kitap koleksiyonunun, son derece gerilimli i sava

ortam srasnda gvence altna alnmayp, kolayca yanp yok olduuna

inanmak zor. Kurul yeleri, Roma'da kanl sokak atmalarna dek varan

huzursuzluklar srasnda, gvenliini salamakla ykml olduklar belge-

leri geici bir sre iin tehlikeden uzaklatracak zaman bulamamlar

myd? Olaanst koullar ve en kt olaslklara kar, kitaplarn el yaz-

mas birer kopyasn karmay dnemeyecek kadar tedbirsiz olabilir

miydi bu insanlar?

Bu yndeki kukular daha da artracak ipular, Julianus'un

impara-

torluu dnemine ait kaytlarda karmza kyor. Augustus'un lmnden sonra devlet geleneinden dlanmaya balayan Sibylline Kitaplarna

son bavurunun, Roma yangn srasnda Neron tarafndan yapldn biliyoruz; onu izleyen yaklak yz yl iinde resmi belgelerde bu kitaplara

ilikin tek bir kayt yok. Ancak bu olduka uzun kesintinin ardndan, Julia-

nus'un iktidara geliiyle birlikte, Sibylline Kitaplar yeniden ortaya kyor.

Bu sre iinde ilevini yitirmi ve ortadan kaybolmu decemviri sacris fa-

ciundis, yani Sibylline Kitaplarndan sorumlu kurul da, Julianus tarafndan

yeniden rgtlenip etkinlie kavuturuluyor.

Bu noktada sorulmas gereken soru u: Fraternis destekli Julianus, de-

falarca retilmi sahte koleksiyonlardan birini mi byk bir ciddiyetle bu

kurula emanet ediyordu, yoksa "uygun zaman gelinceye dek" gvenli bir
yerde koruma altna alnm, orijinal kitaplar imparatorun elinde miydi?

Julianus gibi eitimli, kutsal metinleri, tarihi ve klasikleri ok iyi bilen, donanml bir aydnn, sahteliini bildii bir belgeler klliyatn ciddiye ald-

n dnmek hi inandrc deil. Bu durumda ya "gsteri yapmak" iin,

dzmece olduklarn bile bile o kitaplar yeniden Roma devlet yapsnn bir

paras haline getirmek istemiti ya da bu kez elinin altnda gerekten

otantikliine gvendii, orijinal Sibylline Kitaplar vard. Ben, ikinci see-

nein doru olduunu dnyorum.

Julianus'un, hem hocas hem de yakn dostu olan Maximus araclyla

"Kaide Kitaplar"nn orijinallerini okuma olana bulduuna daha nce deinmitik. Birok uzman, bu koleksiyonla Sibylline Kitaplarnn ayn kay-

naktan beslendikleri grnde. David Pingree, Julianus dneminde Ro-

ma'da bir hayli nemsenen Kaide Kitaplar'nn sahte olmayp, byk

olaslkla Harran, Arbela ve Aparnea'daki ok daha eski kaynaklardan der-

lendiini ve Sibylline Kitaplar'nn da bu koleksiyonla balantl olabilece-

ini dnyor. 448

Julianus dneminde douda Antakya'nn, batda da Galyann kapsaml

bir kltrel reform iin merkez olarak belirlendiini; bu byk seferberlik

srasnda her iki blgede byk ktphaneler kurulup, nemli klasiklerin

bir araya getirildiini; yeni dnemin Fraternis gruplarnda nasl bir heyecan yarattn ve Libanius gibi aydnlarn Julianus'un iktidara gelmesini

"dnyann zgrl yolunda atlm bir adm" olarak grdklerini de

anmsarsak, Sibylline Kitaplar'nn, kadim ve orijinal biimiyle yeniden ortaya km olabilecei kans da gleniyor bir anda. Fraternis, ilk kez

kendi iinden bir imparator kararak gc btnyle eline almay baar-

mt; bir "altn a" beklentisi ve cokusu giderek gleniyordu. O halde,

yzyllar boyu Roma'ya "Altn a'n garantisini verdiine" inanlan

Sibylline Kitaplar'nn gizlendikleri yerden karlmas iin bundan daha

uygun bir zaman olabilir miydi?

Julianus'un Galya'nn gneyine zel bir nem vermesi; daha impara-

torluu ncesinde bile orada byk ilgi grp ok sayda yanda bulmas

ve Albi'nin de iinde bulunduu blgeyi byk reformunun merkezlerinden biri olarak dnmesi, Cathar balantsn da anlalabilir klmaya ye-

tiyor: Eer "gerek" Sibylline Kitaplar bir biimde saklanp, Julianus dneminde yeniden ortaya ktysa, bu koleksiyonun bir kopyas da Galya

snrlar iinde, muhtemelen de Albi'de saklanp korunmu olabilirdi. Bir

baka deyile, "Cathar'larn Gizli Kitab", belki de zenle saklanan Sibylline

koleksiyonundan baka bir ey deildi. Eer durum gerekten byleyse ki,

buna inanmak iin yeterince neden var, Montsegur kalesinden karlan

deerli "hazine", nl Sibylline Kitaplar olmalyd! Evrenin gizemlerini,

dnyann ve insanln binlerce yllk bilinmeyen tarihini ieren bu esiz

kaytlardan baka hangi kitap ya da belge, ehil olmayanlarn eline gememesi uruna onca insann lm gze alnacak kadar deerli olabilirdi?
448

David Pingree, "The Legacy of Mesopotamia", s: 52

Somut belge yok; eldeki veriler de son derece yetersiz. Bu durumda,

Sibylline Kitaplar'nn Fraternis tarafndan orijinal biimiyle korunup ilkin

Julianus'a, onun araclyla Cathar'lara ve nihayet Montsegur facias son-

rasnda da Tapnaklara aktarldn "bilimsel" olarak kantlamak mm-

kn deil. Ancak bu snrl bilgiler uzantsnda yaplacak bir fikir yrtmeyle, sz konusu olasln gz ard edilemeyecek denli yksek olduunu
dnyor ve bunun bir "bulgu" falan deil, yalnzca gl bir "kan" oldu-

unun altn izmek istiyorum. O gece drt Kusursuz gizlice Montsegur d-

na szlerek, orijinal Sibylline Kitaplar ya da ona edeer, ayn nitelikte

bir baka nemli kitap koleksiyonunu (szgelimi Hermes'in Tabletleri ya

da Fenikelilerin Gizli Kitaplar) kurtarmay baard. Snabilecekleri ve

g birlii iine girecekleri tek bir "mttefik aday" vard: Tapnak valye-

leri. rgtle grmeye bylesi deerli bir belgeyi yanlarnda gtrerek

gitmeleri durumunda, ellerinin de bir hayli glenmi olacan sylemeye
gerek yok. Ksacas Fraternis yelpazesi altndaki en byk gruplardan biri,
sanld gibi btnyle yok olmam; on ikinci yzyln ilk yarsnda Tap-

naklarla g birliine giderek, binlerce yllk ideali de bu emsiye altna

tamt.

Bu buluma, Tapnak valyeleri'ni kendiliinden bir sre iinde, ok

fazla ortak deeri paylat Fraternis cephesine entegre ederken, ar ve

sabrl bir "renim" srecini de bir biimde iermi olmalyd. Byk stat ve st dereceli liderler tarafndan btn kitaplar ve belgeler okunacak;

ok az bir parasna aina olduklar binlerce yllk bir gelenek ve kltrel

miras renip, zmlenecekti. Byk bir olaslkla bu sre daha tamamlanamadan da, Papa ve Fransa Krall'nn gazab, valyelere yneldi.

Tapnaklar, hi hesapta olmayan, beklemedikleri bir "sistematik sal-

dr" ile acmaszca yok edilme srecine girdikten sonra, daha nce Cat-

har'lar araclyla bir biimde tantklar ve haberdar olduklar, ama ciddi

biimde paylamadklar bir ideali ve misyonu da anszn stlenmek durumunda kalmlard. skoyadaki ilk yzyllar boyunca ilkin kendileri

renerek zmleyip, sonra yava yava evrelerine iletmeye balayacaklar; gz kamatrc bir birikimi ve ok sayda trajik hikye evresinde

rlm uzun soluklu mcadeleleri ieren, yaklak be bin yllk gemie

sahip bir idealdi bu. Sabrla, dikkatle, gizlilik iinde ve zveriyle yrtlm bir misyonun son aamalarnda, "kaderin bir cilvesi" sonucu, onlar da

etkin rol oynamaya balyorlard. Sibyl rahibelerinden Pythagoras'a, Roma

Cumhuriyetilerinden "Dnek Julianus"a ve gizem kltlerinden Catharlara

dek uzanan, "akln ve saduyunun ynetiminde, evrenin ilahi kurallarna
uygun, adil ve zgr, yeni bir toplum" dn paylaan etkin gruplardan
biri haline gelmekteydiler artk.

3. Batnn "Yeniden Dou"u

Aa yukar btn Avrupa'da ilkin Cathar'lar ve mttefikleri, hemen

ardndan da Katolik Kilisesi'nin en gl valyelik rgt durumundaki

Tapnaklarn, Fransa Monarisi ve Papalk ibirlii sonucu Engizisyon ta-

rafndan ezilip yok edilmeleri, gc ve otoriteyi elinde tutanlarn hi akalar olmadn bir kez daha net biimde ortaya koymutu. Eer Papann
gzde valyelerinin bana bunlar gelebiliyorsa, Avrupa'da kimse gven-

de deil demekti. Fransa'nn dousunda ve Almanya'da Waldense'ler, tal-

ya'da Patarini gruplar ve Balkanlar'da Bogomil dncesinin son kalntla-

rn oluturan kk cemaatler, birer birer ortadan kaldrld; teokratik

yapya kar diren, bu terr yardmyla byk oranda krld. Benzeri ge-

limeler yalnzca Hristiyan Avrupa'da ve Bizans'ta deil, on beinci yzylda slam dnyasnda da, aa yukar ayn grntlerle ortaya kacakt.

Seluklu Devleti'nin paralanmasndan sonra, on drdnc yzyl ba-

ndan itibaren Anadolu'yu egemenlikleri altna alan Osmanllar, Trakya ve

Balkanlar'n dousuna da uzanarak yava yava Bizans' keye sktr-

maya balam; dzenli ilerlemeleri yalnzca 1402'deki Ankara Sava'nda

yenik dtkleri Mool aknlar srasnda kesintiye uramt. Anadolu'yu

ksa bir sre denetimi altnda tutan Mool hkmdar Timur'un ordular
yama ve talan sonrasnda douya doru ekilmeye balarken, Trakya'da

btnln koruyan Osmanl devletinin Anadoludaki topraklarnda tam

anlamyla bir kaos yaanyordu. Sava yitirip Timur'a esir den Sultan

Yldrm Beyazt'n oullar arasnda kan taht kavgalarnn yan sra, Mool ordularnca yamalanan Anadolu topraklarndaki ekonomik knt
de Osmanllar ciddi biimde zor duruma drmt.

Tarihilerce "Fetret Devri" olarak anlan ve 1413'e dek sren bu d-

nemi noktalayan gelime, Mehmed elebi'nin, kardei Musa elebi'yi ye-

nilgiye uratarak hanedann bana gemesi ve i btnl salamasyd.

Tahta kar kmaz, nceki dnemin ynetim kadrosunu da yok eden

Mehmet elebi, kardei tarafndan Kazaskerlie (askeri bayarg) getiril-

mi Simavneli eyh Bedreddin adyla tannan din bilgininiyse, belki sayg

duyduundan, belki de halk arasndaki prestiji nedeniyle ondan ekindiinden, znik'teki bir kalede gz hapsine aldrd.

Duvarsz ve Snrsz Karde Sofras

Bedreddin, 1365 ylnda Edirne yaknlarndaki Simavne Kalesi'nde

domutu; Simavne Kads srail ile, sonradan Mslmanl semi eski bir
Tekfur'un kz olan Melek Hatun'un oluydu. Tarihsel kaytlara gre Bed-

reddin, Bursa ve Konyada dnemin ilahiyat bilgelerinden st dzey din

eitimi aldktan sonra Kahire'ye gitti ve renimine mantk, felsefe ve tarih
dersleriyle devam etti. Burada eyh Hseyin Ahlti ile kurduu dostluk,

yaantsndaki dnm noktalarndan birini oluturacakt; nk Ahlti sa-

yesinde tasavvuf dncesiyle tanm ve ufku ciddi biimde genilemiti.

Yenilenen dnya grn, Kahire'de ilahiyat dersleri verdii srada kaleme ald nl yapt "Varidat"ta (Esinlemeler) ayrntlaryla aklad.

Aa yukar btn Ortadouyu dolat; Tebrizdeki ilahiyat toplantla-

r srasnda Timur'un hayranln kazand; adann Hristiyan hakiminin

arsyla Sakz'a yapt gezi srasnda burada byk ilgi grd ve ok sayda mrit edindi, hatta Bedreddin'den etkilenen hakim, din deitirip
Mslman oldu. Bat Anadolu'da ve Ege kylarndaki kentlerde, fikir ve

sylevleri geni yank uyandrm; mritleri bir araya gelerek tarikat benzeri bir rgtlenme iine girmeye balamt. Uzun gezisini tamamlayp

yeniden Edirneye dndnde, n btn Anadolu ve Balkanlara yaylmt artk.

Ankara Sava sonrasndaki taht kavgalar srasnda ynetimi ele gei-

ren Musa elebi tarafndan getirildii Kazaskerlik grevini iki buuk yl

boyunca baaryla yrtmesine karn, Mehmet elebi'nin tahta kmasyla

birlikte grevden alnd ve bylece Bedreddin iin srgn gnleri de balam oldu. Btn hareketleri, konumalar sk denetim altndayd ve yap-

t her ey dzenli olarak Sultan'a rapor ediliyordu ama bu, onun dncelerinin hzla yaylmasn engelleyemiyordu. Anadolu ve Trakya'nn eitli

blgelerinden ziyaretiler kapsndan eksik olmuyor; srgndeyken bile

ona ballklarn sunan ve mridi olmak isteyenlerin says durmakszn

artyordu. Bu youn trafikten yararlanarak, gvendii rencileri aracl-

yla, Anadolu'nun deiik kentlerindeki mrit gruplarna haberler yolluyor ve onlardan rgtlenme almalarn hzlandrmalarn istiyordu. 449

Peki, neler anlatyordu insanlara Bedreddin, dncesi hangi temeller

zerine kuruluydu ki insanlara bu denli ekici geliyor ve byk sayg grmesini salyordu?

"eyh Bedreddin'e gre Tanr dnyay yaratm ve insanlara vermitir,

dnyann topra ve bu topran btn rnleri insanln ortak maldr,

insanlar eit olarak yaratlmlardr, birinin mal toplayp brnn a

kalmas Tanr'nn amacna aykrdr. Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim, sen benim eyam kendi eyan gibi kullanabilmelisin, nk

btn bunlar hepimiz iindir ve hepimizindir. [...] Her gzel ey cennet, her

kt ey cehennemdir; dnyada olup bitenlerden baka ne cennet vardr

ne de cehennem. [...] Gerek ibadetin snr, koulu, biimi yoktur. Kald ki

ayrlklar din adamlarnn ileri kartrmasndan domutur; bunlar ortadan kaldrlrsa, btn dinler bir olur." 450

Grld zere Bedreddin'in dnya gr, Pythagoras'tan Cat-

har'lara dek izini srdmz kkl gelenekle neredeyse btnyle ayn

saptamalar ve ayn ideal zerine kuruluydu. Snflarn ve snrlarn olmad-

zgr bir dnya; eitlik ve haka paylama dayal komnal bir dzen;
449
450

Stanford J. Shaw, "History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol I", s: 43
Orhan Hanerliolu, "Felsefe Szl", s. 388

farkl dinler tarafndan birbirine kart kamplara blnmemi, inanlar

biimsel ibadetlere hapsedilmemi bir insanlk ailesi.

Tarlalarn, iftlik hayvanlar ve gerelerinin, yiyecek ve giysilerin eit

olarak paylalaca bir dzenin arsn yapyor ve Hristiyanlarla Ms-

lmanlar ayn at ve tek bir inan altnda birlemeye aryordu ki, kimi
tarihiler bunu "her ikisinden de farkl yeni bir din yaratma tasars" olarak

deerlendiriyorlar. 451 . 510lardaki Kroton'da ya da on ikinci yzyln

Fransasnda olduu gibi, on beinci yzyln Osmanl topraklarnda da

bunlar olduka "tehlikeli" fikirlerdi ve uygulamaya geirmeye alanlar
ortaya kt anda, resmi otoritenin tepkisi ayn oranda sert olacakt.

1416 ylnda, Bedreddin mritlerinden Brklce Mustafa, Aydn yakn-

larnda kendine bal be bin kiiyle birlikte ayakland. Onu bir dier mrit,
Torlak Kemal'in Manisada balatt isyan izledi. Bu gelimeler srasnda

Bedreddin gizlice znikten ayrlm ve ilkin Krm'a, sonra da Eflk blge-

sine geerek, Balkanlar'da kendisine bal gruplar rgtleme abasna gi-

rimiti. Sultan Mehmet elebi, en tehlikeli lider olarak grd Brklce

Mustafa'nn zerine iki kez askeri birlikler yollad, ancak Bedreddin mrit-

leri her ikisinde de savatan galip kmay baard. Aydn blgesinde byk
bir heyecan dalgas esiyor, eyh'in retisine bal paylamc ve kardee

bir dzen kurma ideali, Osmanl ordular karsnda elde edilen zaferlerle

gleniyordu. Ancak Sultan, yenilgiyi kabullenmeyi aklndan bile geirmeyecekti elbette.

lk iki saldr baarszlkla sonulannca, bu kez Sadrazam Beyazt Pa-

a ve olu ehzade Murat ynetiminde ok byk bir orduyu Aydna gnderdi. Tpk Oksitanya'da Cathar'lara kar dzenlenen Hal Seferinde olduu gibi, iki tarafn gleri arasnda ok byk bir dengesizlik vard ve
sonunda isyanclar yenilgiye uratlp, birer birer kltan geirildi, liderleri
451

Elizabeth Zachariadou, "The Ottoman World" ("The New Cambridge Medieaval History Vol.
7" adl derleme, s: 817-818)

Brklce Mustafa da ikence grdkten sonra idam edildi. Manisadaki

Torlak Kemal ve yandalarn da ayn son bekliyordu.

Ayaklanmalar olduka kanl biimde bastrldktan sonra, eyh Bed-

reddin de Deliorman'da yakalanp, yarglanmak zere Serez'e getirildi ve

ulemadan kan "katli vacip" kararnn hemen ardndan, aslarak idam

edildi. zellikle Bat Anadolu ve Trakya'da ona duyulan sevgi ve sayg hi
azalmayacak; katledililerinin zerinden be yz yl akn bir sre getik-

ten sonra nl Trk airi Nazm Hikmet, Simavneli eyh Bedreddin ve mritlerini u dizelerle lmszletirecekti:

"Bedreddin yiitleri kayalardan ufka baktlar.

Gitgide yaklayordu bu topran sonu

fermanl bir lm kuunun kanatlaryla.

Oysa ki onlar bu topra,

bu kayalardan bakanlar, onu,

zm, inciri, nar,

tyleri baldan sar,

stleri baldan koyu davarlar,

ince belli, aslan yeleli atlaryla

duvarsz ve snrsz

bir karde sofras gibi amtlar.

[...]

Hep bir azdan trk syleyip

hep beraber sulardan ekmek a,

demiri oya gibi ileyip hep beraber,

hep beraber srebilmek topra,

ball incirleri hep beraber yiyebilmek,

yrin yanandan gayr her eyde

her yerde hep beraber

diyebilmek iin

on binler verdi sekiz binini" 452

Bedreddin'in idam, ortodoksiye ve statkoya ters dmeye "cret et-

mi", tasavvuf dncesine bal slam bilginlerinin resmi otorite elinde ne

ilk katlediliiydi ne de sonuncusu oldu. Kitap boyunca zaman zaman de-

indiim, slam'n din ve inan konularndaki grece hogrl tutum ve

yaklam, genel anlamda Hristiyan ya da Yahudiler, hatta Sabiler iin ge-

erli olabilirken; ne gariptir ki farkl dnen Mslmanlarn ayn anlay

ve hogrden yararlanmak bir yana, ou kez bask ve iddetle yz yze

geldiklerine tank oluruz tarihte. Bunun en bilinen rneklerinden biri, btn evrenin Tanr'nn bir yansmas ve paras olduuna inand iin "Enel
Hak" (Ben Tanr'ym) diyen ve dokuzuncu yzylda bu dnceleri nede-

niyle ikence grp idam edilen Hallac Mansur'dur. Bu byk Sufi bilgesi-

nin iddetle cezalandrlmasn emreden Halife Muktedir, elbette "Ben Tan-

r'ym" szlerinin gerekte ne anlama geldiini biliyordu ve "kendini Tanr

ilan eden bir meczupla" kar karya olmadnn farkndayd. Aslna baklrsa iddetle cezalandrlmasnn nedeni, o szlerin ardndaki evren ve

Tanr anlaynn ortodoks ulemann iktidar iin tehlikeli ve sakncal g-

rlmesiydi. Yzyllar sonra ayn ifadeyi iirlerinde kullanan bir baka mu-

tasavvf, Seyit Nesimi de Halep'te derisi yzlerek ldrlecekti; aa yukar, Bedreddin'in idamnn hemen ncesinde.

Ancak 1416'daki gelimeleri farkl klan unsur, dnce ve ideallerin

tarikat ocaklarnda ya da mrit toplantlarnda sessizce tartlmakla kal-

mayp, dorudan uygulamaya geirilmesiydi ki, bunun dnemin egemenleri iin nasl byk bir tehlike olduunu sylemeye bile gerek yok. Eer

Brklce Mustafa ve Torlak Kemal'in ayaklanmalar baarl olup, dier

blgelere de yaylsayd, yalnzca Anadolu'nun deil, Bizans'n ve Avrupa'nn da tarihi kkl biimde deiecekti. Tpk, Cathar'larn baarl ol452

Nazm Hikmet, "eyh Bedreddin Destan" Bab 9

mas durumunda Fransa'yla birlikte tm Avrupa'nn ve hatta Anadolu'nun

tarihinin deiecei gibi.

Simavneli Bedreddin, uzun yolculuklar ve aratrmalar srasnda ok

byk olaslkla Fraternis dncesine bal gruplarla tanm ve bunlar-

dan etkilenmiti. Zaten Edirne'den Deliormana uzanan bir blgede uzun

sre yaayp, kendi mrit gruplarn yaratan birinin, bu blgenin "yerli d-

ncesi" olan Bogomilcilie ve onun Avrupa'daki uzants Cathar dncesine yabanc olmas da dnlemezdi pek. Dnya kavray ve tasarlad

rgt yaps, komnclkten vejetaryenlie dek birok ynyle Pythagoras

Kardeliiyle paralellik sergiliyordu. Ama btn bunlar bir yana, Bedred-

din slam tarihinin en zeki, en donanml dnrlerinden biriydi ve mritleri ayaklanma balatm olmasa bile, siyasi iktidar tarafndan tehlikeli bulunup, susturulmak istenecekti zaten.

Avrupa Kabuk Deitiriyor

On beinci yzyln ikinci yarsnda Bat dnyas, yaamn akn ciddi

biimde etkileyecek iki yeni gelimeyle yz yze geldi. Bunlardan ilki, Os-

manl sultan II. Mehmet'in, artk yalnzca Trk topraklar iinde skp
kalm, kuatma altndaki bir kent olan Constantinopolis'i fethederek, Bizansn varlna son noktay koymasyd ki bu, Hristiyan dnyasnda
"dehet verici" bir olay olarak nitelenecekti.

"Constantinopolis in Trklerin eline getiine dair haberler 1453 Ha-

ziran'nda duyulduunda, Girit'teki bir manastrda kayt tutan vakanvis,

'Dnyada bundan daha feci bir olay olmamtr ve olmayacaktr' diye yazmtr. Bu tarihinin duyduu dehet, Papalk tarafndan ynetilen Ro-

ma'da, Venedik Cumhuriyetinde, Cenovada, Bologna'da, Floransa ve Na-

polide aynen hissedilmi; ok dalgas tm ktaya yaylrken Aragon ve Kastilya gibi ticaret kentlerine de bulamtr." 453

Hristiyan dnyas iin gerekten bir kbustu bu; nk hem Katolik

liderlerin Dou Kilisesini de yutarak eski byk Roma mparatorluunu

yeniden yaama geirme dlerini kesin olarak yok ediyor, hem de snrlar

douda ran'a, gneyde Mezopotamya'nn kuzeyine dek uzanan, Anadolu

ve Balkanlar'a egemen olmu yeni Trk devletinin, bundan byle Avrupa'nn "kalc" byk glerinden birine dnmekte olduunu kesin olarak ortaya koyuyordu. Sultan Mehmet'in kenti aldktan sonra unvanlar

arasna Caesar'l, yani "Roma Hkmdarln" da eklemesi 454, bu kalcln yan sra, Avrupa'da sz sahibi olma isteinin de gstergelerinden bi-

riydi. Kentin ad, bundan byle stanbul olarak anlacak ve ksa zaman
iinde Osmanl Devleti'nin grkemli bakenti haline gelecekti.

Bat Dnyas iin ikinci nemli gelimeyse, talya ve spanyadan ba-

layarak, baz nemli Avrupa kentlerinde aa yukar ayn dnemlerde hzlanan kltrel ve bilimsel hareketlenmeydi ki, sonralar "Rnesans" olarak

adlandrlmaya balayacakt; yani, "yeniden dou". Hal Seferleri ve spanyann yeniden fethi srasnda, Arap bilimi ve felsefesiyle tanlm ol-

mas; "sapkn" akmlarn kta Avrupas'nda yaylmasn izleyen dnemde

Katolik doktrinince yasaklanp dlanm Antik a felsefe, edebiyat ve

inanlarnn yeniden kefedilmeye balamas ve elbette kentlerdeki ykseliini srdren burjuvazinin, kendi iin farkl bir yaam biimi arayna

girmesi, Rnesans'n yava yava Hristiyan dnyasnda ldamasn salayan faktrlerdi.

Bilim, sanat, mzik, felsefe ve edebiyatn uyanyla birlikte "yeniden

douu" yaad varsaylan unsursa, "Eski Roma"yd tabii. Kentlerinde kalabalk kitlelerin renkli dinamizmini barndran; meydanlarnda, tavernalarnda ve hamamlarnda bir araya gelen insanlarn sanattan, politikadan

453
454

Alan Palmer, "Osmanl mparatorluu - Son Yz Yl: Bir kn Yeni Tarihi", s: 9

Alan Palmer, a.g.e, s: 10

sz ettii; evlerde iir ve edebiyat akamlar dzenlenen ve farkl inan

kltlerinin bir arada yaayabildii; dokusu ve hcreleri, ne kadar bask al-

tnda tutulmu olursa olsun, Avrupa'nn tamamnda varln srdrmeyi

baarm, Cumhuriyet Roma's.

talya'nn kuzeyinde balayp, Floransa'da ve Venedik'te hzlanan ve

yava yava spanya ve Fransa'ya doru yaylmaya balayan Rnesans ha-

reketi, ticaret hacminin byk olduu gelimi kentlerdeki st snflar ve

burjuvalama srecindeki gen aristokratlarca desteklendike etki alann

artrmaya balad. "Rnesans terimini popler klanlar, szcn Fransz-

cadaki anlam ve kapsamn (renaitre, renaissance) yanstan Aydnlanmac-

lar ve Franszlard. Fransz Aydnlanma dlerinde Rnesans, Apollon'un

akl a haline geldi ve parlak insanlarn, uzun ve karanlk bir batl inan

ve gericilik andan (Cermenik Ortaa) kurtulup, antik kltr modeli

zerine kurulmu parlak bir uygarlk yaratmalarnn ls oldu." 455

On beinci yzyldan balayarak, ok uzun bir sre din basks altna

alnm antik a dncesi ve sanat, zellikle resim ve heykelde Rnesans'n byk ustalarnn imzasn tayan yaptlarda ptrak gibi belirmeye
balyorlard artk. Zeus, Athena, Apollon gibi figrler, mitolojiden seilmi

sahnelerin ilendii Rnesans sanatnda giderek daha sk grlmeye balad; hatta din yaplarn duvarlarndaki sslemelerde bile. On altnc yzy-

ln hemen banda, 1505'te Papa II. Julius tarafndan Sistine Chapel'in i

dzenlemesiyle grevlendirilen Michelangelo, duvarlara Genesis'ten seilmi sahneleri resmedecek ama aralara klasik dnem motiflerini ekleme-

yi ihmal etmeyecekti. Bunlarn en arpc rnei, bugn hl Sistine'deki

duvar resimlerinde btn ihtiamyla grlen Sibyl betimlemeleriydi!

Avrupa kentlerindeki biraz "ani" gibi grnen bu deiimin ardndaki

etkenlerden biri de, bir nceki yzyl boyunca ktann eitli blgelerinde

ve bazen tamamnda yaanm olumsuz ve ykc koullarn, toplumsal d-

zen ve istikrarla birlikte, feodal iktidarlar da ciddi biimde sarsm olma-

455

Guido Ruggiero, "A Companion to the workls of Renaissance", s: 1

syd tabii. 1315 ile 1317 yllar arasnda, yani aa yukar Jacques de Mo-

lay idam edildikten hemen sonra, Fransa'dan balayarak Avrupa'da byk

bir ktlk yaanm, binlerce insan lmt. Otuz yl kadar sonra ok daha

byk bir felaket btn ktay, tarihinin en byk ykmlarndan biriyle yz

yze brakt: "Kara lm" olarak da bilinen veba, 1347 ile 1350 arasnda

Avrupa nfusunun te birini krp geirirken, ekonomik yaplar da allak

bullak etmiti. Savalar, eitli yerel kyl ayaklanmalar ve i kargaalar

da ayn dnemde bu tabloya eklendi. Fransa ve ngiltere "Yz Yl Savalar" srasnda byk ykm yaayacak ve Avrupa'daki ekonomik yaam

zerine byk ykler binerken tketici saysnda byk dler grle-

cek, pazarlar kmeye balayacakt. 456

On drdnc yzyl boyunca etkisini hissettiren bu olumsuz gelime-

ler sonucu Avrupa'nn feodal beyleri de ciddi parasal skntlar iine girdi-

ler ve servetleriyle birlikte, toprak rejimi zerindeki g ve etkilerini de

yitirmeye baladlar. Ekonomik yaam, on beinci yzyla girildiinde, ticaret ve kk endstrinin sayesinde kentlerde belirleniyor; doal olarak da,
bilime, ticarete ve endstriye hkmeden yeni burjuvalar, kentlerin ynetiminde de sz sahibi oluyorlard.

Rnesans'n getirdii dnsel hzlanmann etkileri, Avrupann birok

blgesinde kendini hissettirmeye balad ve birer giriimci burjuvaya dnen bir zamann eitimli aristokratlar ya da bu sre iinde palazlanan
tccar snfnn mensuplar, Katolik dogmasnn yzyllar boyu yasaklad

antik dnceye, eski inan sistemlerine ve Dou'dan tanm "by ve

okltizm" kltrne ya da gizli bilimlere (astroloji, simya gibi) engellenemez bir ilgi duymaya baladlar. "Gizem Kitaplar"nn rneklerine deindi-

imiz geen blmlerde, Hermetik dncenin Avrupal aydnlar arasnda

nasl ilgi yarattn ve bu dnce evresinde yeni ezoterik kltlerin olu-

masn saladn grmtk. On altnc yzyldan itibaren Katolik Kilisesi

456

Henri Pirenne, "Ortaa Avrupas'nn Ekonomik ve Sosyal Tarihi", s: 156

gcn yitirmeye baladka, zerindeki bask kalkan kentli burjuvalar, bu

alana eilip aratrma yapma konusunda daha da yrekleneceklerdi.

Dinsel basklara duyulan tepkinin byk kentlerden balayarak krsal

blgelerdeki kasabalara dek yaygnlamasn salayan etkenlerin banda

da, byk bir teknolojik yenilik geliyordu. Yetenekli ve yaratc bir Alman

metal iisi olan Johannes Gutenberg, 1448 ylnda arap yapm makinelerinin alma sisteminden yola karak kendi gelitirdii matbaa makinesiyle kitab "kolay oaltlr", dolaysyla ucuz ve herkes iin kolayca elde

edilebilir bir hale getirmeyi baarnca, Rnesans'la birlikte gelen kltr

hamlesi yeni bir ivme kazand. Gutenberg'in ilk bast yapt, 1455 ylnda
iki cilt halinde yaymlanan Kitab Mukaddes'ti ve bu basknn kopyalarn

okuyan Avrupa'nn dindar Hristiyanlarndan bazlar, o gne dek Kilise ve

Papa tarafndan empoze edildii iin "Tanr'nn emri" sandklar end-

ljans tr uygulamalarn ve rahiplerce "ba" ad altnda dzenle olarak

toplanan "hara"larn, ncilde yer almadn hayretle grdler. Katolik

uygulamalarna kar, burjuvazinin desteiyle srdrlen tepki ve protestolar, Avrupa'nn deiik lkelerinde, saygn ilahiyatlarn liderliinde

ykselecek ve Rnesansn hemen ardndan Bat dnyas, dinde byk Reform hareketleriyle sarslacakt.

Alman ilahiyat Martin Luther, 1517 ylnda Wittenberg'deki Kili-

se'nin kapsna, Hristiyan doktrinine btnyle aykr grd uygulamalar listeleyen "95 Tez" balkl duyuruyu asarak, Papala kar isyan ha-

reketini

balatt.

Luther'in

listesinde

gnah

karmadan

kefaret

yntemlerine, endljans yoluyla balama sisteminden Kilise'nin gelir

modeline ve Papa'nn mal varlna dek ok sayda ciddi ve radikal eletiri

ve uyar yer alyordu. Bu cretkrla Papa X. Leo'nun yantysa, "Bu ken-

dini bilmez sarho Alman'n, aylp akl bana geldiinde pimanlk duya-

can" 457 belirten alayc ve nemsemez ifadeleri ieriyordu.

457

Arthur Cushman McGiffert, "Martin Luther: The Man and His Works", s: 101

Ancak ksa zaman iinde Luther'in kararl olduu ve yapt kn en-

dljans satnda ciddi azalmalara neden olduu grld. Bunun zerine

Leo'nun emriyle yaymlanan Papa Ferman'nda Luther "sapkn" ilan edildi

ve Papa'nn otoritesi ve uygulamalarna kar kan herkesin, sapknla

katlm olaca vurguland. Kllar ekilmi, cepheler netlemiti artk ve
Kilise'nin niter yaps blnmeden bu kargaa sona ermeyecekti. Gergin-

lik trmanrken, isyankr ilahiyat aforoz tehditleri, zorunlu srgn ve sert

tartmalarla dolu bir dnem boyunca, Yeni Ahit'i Almanca'ya evirmekle
urat ve ilk basky da 1522'de yaymlad. Aralarnda "Yuhanna'nn Vah-

yi"nin de bulunduu birka metni, "otantikliinden kukuya dt iin"

bu derlemeden karacak; ancak bu eksik haliyle bile ncili kendi dillerin-

de okumak isteyen Almanlardan byk ilgi grecekti. Luther ayn zamanda

okuyuculara, "imdiye dek yapld gibi, ncildeki metinlerden yasa kitaplar ya da doktrinler retmeye almamalar" konusunda uyarlarda bulunuyor 458; Kutsal Kitap'n yalnzca bireylerin inanlaryla ilgili bir kaynak
olduunu vurguluyordu.

On altnc yzyln ilk yars boyunca Avrupa'nn deiik lkelerinden,

reform hareketini destekleyen ilahiyat liderler kt: Hollandal Deside-

rius Erasmus, svireli Ulrich Zwingli ve ayn lkeden, Cenevreli Jean Cal-

vin gibi. Luther ve onu izleyenlerin kar kndan cesaret alan ve Reform
hareketini yalnzca Kilise'ye deil, onunla ibirlii halindeki feodal monarik yapya kar da bir bakaldr olarak alglayan Avrupa'nn bask altnda

ezilmi yoksul kyl kitleleri, 1525 ylndan itibaren Almanya bata olmak

zere Avrupa'nn krsal kesiminde ayaklanmaya baladlar.

Ama "Kyller Sava" olarak bilinen bu yaygn isyanlar srasnda Re-

form yanllarnn aristokrasiye kar, ezilen serflerden yana olacan d-

nenler, byk bir yanlg iindeydiler. Martin Luther, yalnzca Kilise hiyerarik yapsna kar mcadele veriyor ve snfsal tercihini kralclktan

ve aristokrasiden yana koyuyordu; Jean Calvin dta braklrsa, Avrupa'nn

458

"Johannes Cochlaeus on Luther" - Ralph Keen editrlnde hazrlanan "Luther's Lives: Two
Contemporary Accounts of Martin Luther" adl eviri-derleme, s: 111

reformcular, toprak mlkiyetine, feodal retim ilikilerine ve bunun styapdaki karlklarna isyan etmeyi akllarndan geirmemilerdi. Kentler-

deki ilahiyat ustalarndan umudunu kesen kyller, savan scakl iinde

kendi liderlerini kendileri yaratacaklard: Thomas Mnzer adl bir ky ra-

hibiydi bu.

"XVI. yzyldaki, bu din savalar ad verilen savalarda da, her eyden

nce sz konusu olan, maddi snf karlaryd" diyor Engels "ve bu sava-

lar, daha sonra ngiltere ve Fransa'da da ortaya kan i atmalar kadar

snf mcadeleleriydi. Bu snf mcadelelerinin o ada dinsel nitelik iareti

tamalar, eitli snflarn karlar, ihtiyalar ve taleplerinin dinsel perde

ardna gizlenmesi, iin aslndan hibir ey deitirmez ve an koullaryla
kolayca aklanabilir." 459

Almanya'daki Kyller Sava da dinsel gerekeler ve taleplerle ortaya

km grnmesine karn, ok ksa sre iinde asl rahatsz edici sorunlara ynelecek ve Reform'un kentlerdeki "uysal" izgisinden uzaklaarak,
soylulara ve prenslere kar snfsal karlar savunmay amalayan sert ve

kararl bir mcadeleye dnecekti. Ancak burjuvaziden beklenen destek

gelmeyince, monarilerin askeri glerine kar eitimsiz kyllerin dire-

nii de belli bir noktada krlmaya mahkmdu elbette. kinci yln sonunda
sava, kyllerin yenilgisiyle sona erdi. Papa'ya kar olan prenslerden
destek ve koruma alan Martin Luther, bu nemli mttefiki yitirme kayg-

syla, tarafsz kalmak bir yana, aktan aa kyl hareketine kar tavr
ald ve aristokrasiyi destekledi.

Engelse gre "Luther reformu, gerekten yeni bir iman, mutlak mo-

nariye uyarlanm bir din ortaya kard. Kuzeydou Almanya'daki kyl-

ler, Luther'cilii kabul eder etmez 'zgr insan'lktan 'serflie' drldler." 460 Dier yandan Jean Calvin'se, bandan itibaren kendi Protestanln

burjuvazinin deerleriyle btnletirmiti: "Calvinin kilisesinin kuruluu,

459
460

Friedrich Engels, "Kyller Sava", s: 61

Friedrich Engels, "topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm", s: 33

btnyle demokratik ve cumhuriyetiydi; ve tanrnn saltanatnn cum-

huriyetletirildii yerde, bu dnyann saltanat krallara, piskoposlara ve

efendilere kalabilir miydi? Alman Luther'cilii prenslerin elinde uysal bir

ara olurken, Calvin'cilik, Hollandada bir cumhuriyet, ngiltere'de ve zellikle skoyada etkin cumhuriyeti partiler kurdu." 461

Endls'n "Aydnlk" Kadnlar

Rnesans ve Reform ile birlikte gelen hareketlilik ve kltrel canlan-

ma, on nc ve on drdnc yzyllarda Katolik Kilisesi ve monariler-

den byk darbe yiyerek dalm marjinal muhalif gruplarn, Avrupa'nn

eitli blgelerinde deiik kimliklerle yeniden ortaya kmalar sonucunu
da dourdu. Bunlarn hibiri, Kroton, Roma ve Languedoc deneyimleriyle

herhangi biimde kyaslanabilecek dzeyde rgtlle ve i tutarlla

sahip deildi aslnda; izini srdmz Fraternis geleneiyle dorudan

balantlar da yoktu. Ama yine de ilerinden iki tanesi, srasyla spanya ve

Almanya'da belli oranda ses getirmeyi baard: Biimsel olarak ksmen

Sibyl geleneinden izler tamakla birlikte, toplumsal ve siyasi bir ideale

sahip olmayan pasifist "Alumbrados" (Aydnlanmlar) hareketi ve Reform
dncesini u noktalara dek gtrp, Dou gizemciliini Hristiyan anlay-

yla buluturan yeni bir Kilise yaratma abasndaki "Rosicrucians" (GlHa) rgt. Zaman iinde bu iki harekete yaknlk duymu burjuva aydn-

larndan bazlar, ayakta kalmay beceren, en rgtl ve en donanml Fraternis gruplarndan birinin iinde erimeyi yeleyeceklerdi: Cathar birikimi

ve misyonunu da stlenerek, be bin yllk ideali yaama geirmeye ynelik

yeni ve "toparlayc" bir at oluturan, Tapnaklarn da "mirass" du-

rumundaki Mason Kardelii.

Alumbrados, on beinci yzyln sonlarna doru, spanyada bir tr

"mistik derviler" grubu olarak ortaya kt. Kural ve hiyerariye dayanan,

461

Friedrich Engels, a.g.e, s: 34

yaygn bir rgtlenmeye ve dzenli olarak toplanlan kilise ya da tapnak

benzeri meknlara sahip, alldk trde bir mezhep ya da tarikat deildi-

ler. Daha ok, belli bir inan ve temel fikir zerinde anlamaya varm; bunu yakn evrelerine yaymaya ve iletmeye alan misyonerleri andryorlard.

"Laik ya da dindar, eitli kesimlerden kadn ve erkek gruplar, evlerde

toplanp kutsal metinler zerinde tartmaya baladlar. Paylatklar ortak

bir doktrin olmasa da bu gruplarda yer alanlar, bireyin, Kutsal Ruh tarafn-

dan 'aydnlatld' taktirde ilahi metinleri anlayabilecei inanc zerinde

birleiyordu." 462

Bu insanlar, kendilerine, spanyol dilinde "aydnlanm" anlamna gel-

mek zere, Alumbrados adn verdiler ama bu ad, Katolik din adamlar tarafndan alayc ifadeler eliinde "sapknl" vurgulamakta kullanlan bir

hakarete dntrld. Kilise'nin Alumbrados'a balangtan itibaren tep-

kisel yaklamasnda, bu gruplardan yaylan dncelerin kurulu dzen a-

sndan "sakncal" unsurlar iermesi kadar, katlmclar arasnda nemli bir

kesimin "Converso"(Dnme) ad verilen, zorla Hristiyanlatrlm Yahudi-

lerden olumas da rol oynuyordu.

spanyol Yahudilerinin ou, Endls'teki slam ynetimi sresince

inan ve geleneklerini rahatsz edilmeden srdrebilmi, zaman iinde de

spanyol kltrnn nemli bir paras haline gelmilerdi. Ancak Reconqu-

istado sonrasnda o rahatlk byk oranda ortadan kalkt ve varlklarn

rejim iin tehlikeli gren monarilerle, Katolik piskoposlarn uygulad

youn basklara maruz kalmaya baladlar. On beinci yzyl sona ererken
spanyada yaayan Yahudiler iin yaam iyice glemi, din deitirmeyi

reddedenler srgn edilerek Osmanl topraklarna snmak durumunda

kalmt.
462

Alison Weber, "Little Women: Counter Reformation Misogyny" (David M. Luebke editrlndeki "The Counter Reformation" adl derleme, s: 148)

Conversolar, yani yzlerce yldr yaadklar topraklar terk etmekten-

se dinlerinden vazgemeyi yeleyenler iinde bazlar, yeni bir Binylclk

(Milleniarism) akmnn da parasn oluturuyorlar ve "Mesihin kinci Gelii"nin yakn olduuna inanyorlard. 463 Bu inancn bayraktarln yapan-

larn en nllerinden Luiz de Leon, "gnlerin sonu" ve "ikinci Geli" iin

1656 yln uygun grmt ve onun kehanetleri, on altnc yzylda yalnzca spanyollar deil, Portekizli mistikleri de derin biimde etkiledi. 464

Virginia niversitesi spanyol Kltr uzmanlarndan, feminist yazar

Profesr Alison Weber, on beinci yzyl sonlarnda domaya balayan spanyol aydnlanmaclnn, iki temel sosyolojik nitelii bulunduundan
sz ediyor:

"Birincisi, bu hareket iinde yer alanlarn ounluunun conversos ol-

masdr. Yahudi teolojisinin burada dorudan bir etkisi sz konusu deil-

dir; daha ok, giderek artan oranda rk ayrmclklara maruz kalan bu yeni Hristiyanlarn, seven ve balayc bir Tanr kavram evresinde

biimlenen trensiz, gsterisiz bir din anlayn ekici bulmu olabileceklerinden sz edilebilir. kinci sosyolojik farkllksa, bu gruplarda liderlii
byk oranda kadnlarn stlenmesidir. Isabel de la Cruz, Toledo'daki

Alumbrados gruplarnca 'gerek anne ve retmen' olarak adlandrlyor-

du; Maria de Cazalla, Guadalajara'daki evinde kadnlara kutsal metinler

zerine ders veriyordu ve Francisca Hernndez, Valladolid'deki Fransisken
vaizler arasnda byk bir saygnlk ve etkiye sahipti." 465

Alumbrados ad, ilkin 1490 sonrasnda Toledo'da duyulmaya balad;

ksa zaman iinde de spanyadaki nleri Kardinal'i rahatsz edecek kadar

Yz yl akn bir sre sonra, Osmanl topraklarndaki " Converso "lardan biri olan Sabetay
Sevi de, ilgin bir biimde Mesih olarak ilan edilecekti. Alumbrados ile Sabetayclar arasnda
bir balant olup olmad, tmyle baka bir aratrmann konusu. Ama bu yeni Milleniarismin spanya kaynakl izlerinin Trkiyede de grlmesi, Sabetay Sevi'nin Mesihlik iddialarnn da Luiz de Leonun belirttii 1656dan on yl sonra ortaya kmas, en azndan "dikkate deer" bir olgu.
464 Matt Goldish - Richard H. Popkin, "Millenarianism and Messianism in Early Modern European Culture", s: 53-54
465 Alison Weber, a.g.e
463

yayld. Gr ve sylevlerinin o dnemde Avrupa'da hzn almakta olan

Reform yanllaryla byk paralellikler iermesi, Engizisyon'un hogryle

bakaca bir ey deildi pek. 1520'den itibaren, sert ve kapsaml bir operasyon sonucu tutuklanp, sorgulanmaya baladlar.

Alumbrados ile kuzeyli reformcular arasnda dorudan bir balantnn

olup olmad, her zaman tartmal bir konu olarak kald. Ama Toledo'daki

durumalarda ortaya kan bulgular, Alumbrados'un Luther ya da Eras-

mus'tan daha nce ortaya km, btnyle ayr bir "spanyol hareketi"
olduuna dair veriler sunuyordu. 466 Bununla birlikte Engizisyon, on altnc

yzyl boyunca yrtt durumalarda reformcularn her trlsn, btn sapknlar ve Alumbrados mensuplarn ayn kategori altnda deerlendirmeyi yeledi.

Hristiyan Kilisesi'nin geleneklerini ve kutsal rimellerini tmyle red-

deden ve hibir din adamnn Tanr adna "gnah balamaya" yetkili ol-

madn syleyen bu insanlar, dua ve yakarlarn "sesli olarak" yaplmasna da kar kyor ve Tanryla iletiimin, dudaklar kprdamakszn,
"mental yolla" kurulmas gerektiini sylyorlard. Hareketin bilinen nl

liderleri, derin meditasyon seanslar srasnda "trans" haline geerek, "esin

yoluyla" geldii ileri srlen mesaj ve dnceleri mritlerine aktaran ka-

dn statlard.

Bir baka deyile Alumbrados gruplar Katolik doktrininin temel un-

surlarn btnyle reddetmekle kalmyor, "vizyonlar araclyla Tanr'yla

balant kurduu" sylenen karizmatik kadnlarn liderliinde rgtleniyorlard. 467 Bylece kadnlarn dinsel ierikli sylev vermesinin "gnah"

olduu yolundaki temel din ilkelerini inedii iin Alumbrados ayn za-

manda bir "kadn hareketi" izlenimi veriyor ve Katolik iktidarca bu "isyankr" kimlii nedeniyle de tehlikeli bulunuyordu.

Gordon Kinder, "Spain and Reformation" (Andrew Pettegree editrlndeki "The Early
Reformation in Erope" adl derleme, s: 219
467 Allyson M. Poska - Elizabeth A. Lehtfeelt "Redefining Expectations" (Debra Myers ve Susan
Dinan editrlndeki "Women and Religion in Old and New Worlds" adl derleme, s: 36)
466

Bu ayrnt bizim iin de olduka nemli: Alumbrados bilgeleri olarak

ortaya kan bu kadn liderlerin uygulad sylenen "meditasyon", kendi-

lerinden iki bin yl nce Delphi, Cumae, Erytrae ve Samos gibi merkezlerde

saygn birer Tanra rahibesi olan Sibyl'larn "trans araclyla bilgilen-

dirme" yntemleriyle, neredeyse btnyle ayn. zellikle Delphi ve Cu-

mae'deki Sibyl'larn, evrelerindeki mritlerine, bu yolla Apollon'dan bilgi

alp, "onun yla aydnlanmaktan" sz ettiklerini biliyoruz. Alumbrados
kadnlar, bu anlamda Sibyl geleneinin Rnesans sonras spanyadaki

uzantlar olarak kyor karmza.

Kadn liderlerin kendilerine zg meditasyon teknikleri kullanarak

ulatklar trans hali, bu gruplarn kendine zg terminolojisinde "dejam-

iento" olarak adlandrlyordu. Alison Weber, "Dejamiento doktrininin

Alumbrados iin ne ifade ettii bugn hl tam olarak anlalm deil" diyor. "Terim, zihni dncelerden arndrarak gerekletirilen bir mental

dua araclyla Tanryla dorudan iletiim kurmay kastediyordu. Dejam-

iento konumuna geen yetkin yeler, bu yolla Tanr'ya teslim olacaklar ve

gnaha ynelmemeyi garanti altna alacaklar inancndaydlar." 468

On altnc yzyln ilk eyrei biterken, Alumbrados zerindeki Engi-

zisyon basks ciddi biimde artmaya balad. 1524'te Engizisyon, "kadnlarn havari gibi davranmalarn" byk bir kstahlk olarak niteledi. Hare-

ketin herkes tarafndan bilinen ve tannan kadn liderleri, 1520'lerden

itibaren birer birer sorguya alnmaya ve ikence grmeye balamlard
zaten. Toledo'lu Isabel de la Cruz, ruhban otoritesine saygszca kar gel-

mekle sulanp, mridi Alcaraz'la birlikte yaam boyu hapse mahkm edil-

di ve btn mlklerine el kondu. Guadalajara'daki Alumbrados'larn saygn

liderlerinden Maria de Cazalla'ysa, o dnem spanyasnda Katolik Kilise-

si'nin ve Papa'nn en byk dmanlar arasnda saylan, Avrupal reform-

culardan Erasmus'un izleyicisi olmakla suland; iki yl zindanda tutulup

468

Alison Weber, a.g.e, 149

ikence grdkten sonra da, tm kamusal haklar elinden alnmak kouluyla serbest brakld. 469

Zaman ilerledike, hem cezalarn iddeti, hem de soruturmaya alnan-

larn says iyice artmaya balad. Hareketin yneticiliini ounlukla kadnlarn stlenmesi, Katolik otoriteleri fazlasyla tedirgin ediyor; "inanl

insanlarn" bu "sapkn "larca etki altna alnmasn engellemek amacyla

yarglama terryle yetinilmeyip, propaganda yntemleri araclyla bir
tr "ideolojik mcadele" de yrtlyordu Kilise tarafndan.

1575 ile 1600 yllar arasnda Extremadura, Andaluca ve Sevilla'da

yrtlen soruturmalar srasnda gndeme getirilen Alumbrados'a ynelik sulamalarda, kadnlarca gerekletirilen ahlk d cinsel davranlarla

ilgili iddialar sk sk yinelendi. Kendilerine "aziz" grnts veren lider ka-

dnlar, gnah itiraf ve tvbekarlk toplantlar srasnda, kadn ve erkek

yeleri "uygunsuz cinsel iliki" kurmaya ynlendiriyordu; evlerde bir araya gelen gruplar, "toplu seks ayinleri" dzenlemekteydiler! Bu sulamalar,

daha sonra Beatas ad verilen bir mistik rahibeler grubunun spanyol Engizisyonu tarafndan yarglanmas srasnda da ortaya atlacakt. 470

Youn operasyon ve sorgular izleyen sert cezalar, on yedinci yzyl-

dan itibaren tm Avrupa'ya yaylacak "cad av" histerisinin ilk admlarndan biri olarak kabul edilebilir. Zaten kk gruplardan oluan ve yaygn

bir rgtlenme yaps iine girmeye frsat bulamayp sistematik olarak Engizisyon tarafndan sindirilen Alumbrados hareketi, on altnc yzyl sonlarna doru btnyle silinip yok oldu. Az sayda lider ve mrit, bu sre

iinde daha gvenli grnen ngiltere'ye kamay ve orada benzer dnceleri paylaan gruplarn koruyucu kanatlar altna snmay yeledi.

469
470

Alison Weber, a.g.e, 151-152

Alison Weber, "Saint Teresa, Demonologist" (Minnesota niversitesi Yaynlarnca hazrlanan "Culture and Control in Counter-Reformation Spain" adl derleme, s: 191)

Gl-Ha Kardelii
"1614 ylnda Dnyann Yeniden Biimlenii (The Reformation Of The

World) adl, Almanca yazlm bir kitapk ortaya kt. Nereden kaynaklandn kimse bilmiyor grnyordu. Ksa, satirik tez, modern dnya ve

antik a bilgelerince desteindeki tanr Apollon'u szc olarak kullanyordu ve evrende reform yapmak zere giriimde bulunmay teklif ediyor-

du; daha dorusu, Apollon'un pervaszca byle bir giriimde bulunduunu

savunuyordu. Bu kk bildirinin bir Rosicrucian rn olup olmad tartld. Her durumda, (bu kitapk) eitli lkelerden ok sayda zeki insana

sesleniyordu ve defalarca farkl dillere evrilip basld. Metnin sahibinin iki

yl nce Venedik'te bir kitab yaymlanan ve bir yl kadar sonra da ldrlen Trajano Boccalini adl bir talyan olduunu rahatlkla syleyebiliriz.

Dnyann Yeniden Biimlenii'nin Almanca ver-siyonu, Boccalini'nin kita-

bnn blmlerinden birinin evirisiydi ama ek olarak bir de manifesto ieriyordu: "Fama Fraternitis ya da Saygdeer Gl-Ha Dzeni Kardeliinin
bir Kefi. " 471

Bat dnyas, izleyen yzyllarda mistik gdleri fazlasyla okayacak

ve Avrupa'daki burjuva entelektellerini derinden etkileyecek nl Gl-

Ha rgtyle, ilk kez byle tant. Daha bandan itibaren her ey, masals

bir gizemle rlm ve aslnda gerekten var olup olmad bile bilinme-

yen bir "kardelik", birileri tarafndan gemie uzanan kkleri ve birikimiyle birlikte ustaca kurgulanmt. Kitapklar hazrlayanlar, bir de hayli

simgesel bir ada sahip "Byk stat"tan sz ediyorlard: Christian Rosenk-

reutz.

Bir tr manifesto nitelii tayan Fama Fraternitatis, soylu bir aileden

gelmesine karn kendi isteiyle yoksulluu ve basit bir yaam setii ileri
srlen, Latin ve Yunan dillerine hakim, "tanrsal ycelik tarafndan aydnlatlm" bu gizemli liderin servenini dile getiriyordu. Anlatldna gre
471

Kurt Seligmann, "The History of Magic and the Occult", s: 286-287

Rosenkreutz, yannda eitim grd bir byk bilgeyle birlikte Kutsal

Topraklar'a doru uzun bir yolculua km; ancak bu yal adam uzun

yolculuk bitmek zereyken Kbrs'ta lnce, bu misyonu tek bana srdrmeye karar vermiti. lk dura olan am'da uzun sre kald; burada
bilgisi ve yetenekleriyle Trkler tarafndan ok sevilip ilgi grd; ayn

sre iinde "am'n Bilge Araplar" ile tanma ansn elde ederek evrenin

ve doann srlaryla ilgili ok ey rendii anlatlyordu. Sz konusu bilgeler, onu "bir yabanc olarak deil, uzun sredir bekledikleri biri gibi"

karladlar, kitapktaki hikyeye gre: Ona adyla seslendiler, Arapa rettiler ve bilmedii daha birok gizemi gzlerinin nne serdiler. Bu tanklk onun yaamnda o denli etkili olmutu ki, Kuds'n artk onu eskisi

kadar ilgilendirmediini hissedip am'da kalmaya karar verdi ve "M" adl

nl kitab burada Latin diline evirdi. 472

Christian Rosenkreutz, yine kitapkta anlatlanlara gre am'da yl

daha kaldktan sonra Msr'a geti, burada bitkiler ve hayvanlar zerine

yeni eyler rendi, ardndan Akdeniz zerinden gerekletirdii bir gemi

yolculuuyla Fas'a geldi. Burada Afrikal ve Arap bilgeleri her yl bir araya
getiren ve sahip olduklar bilgiyi dzenli olarak paylamalarn salayan

st dzey bir toplant yaplyor; matematik, fizik ve by sanatlar zerine

uzmanlam statlar, gr alveriinde bulunuyordu. Bu toplantlara
katlan Rosenkreutz, "basit yerliler" olarak adlandrlan insanlarn kendisi-

ne sunduu byk srlarla tanma frsatn bulmutu.

Fas'ta iki yl kaldktan sonra, bu uzun yolculuu srasnda ok deerli

eyler rendiini, zamann verimli kullandn, imdi de, edindii bilgiyi

yaama geirme srasnn geldii dnceleriyle dolu olarak, spanyaya

geti. Avrupa'daki eitimli insanlarn, onun bu paha biilmez deneyimin-

den yararlanmaktan mutluluk duyacaklarn umuyor; bunun bilim, felsefe

ve ahlaki deerler anlamnda Bat'nn ok uzun sredir iinde bulunduu

knty onarmak iin bir frsat olduunu dnyordu.

472

Fama Fraternitatis

spanya topraklarna ayak bastktan sonra "Eski Felsefe'nin yal aa-

cnda" yetien, unutulmu bilgi ve yntemleri, dnrlerle ve din adamlaryla tartmaya alt. Ne var ki, anlattklarndan pek holanmad Hristi-

yan Avrupa'nn bilgeleri. Onunla alay ettiler, aaladlar. Rosenkreutz da

Almanya'ya dnd ve ald tepkilerin getirdii ksknlkle dnyann he-

nz bu reforma hazr olmadn dnp, evinde inzivaya ekildi. Bundan

sonra yaamn, okumaya, aratrmaya ve inand yolda almaya adaya-

cakt. 473

Be yl kadar basit ve tmyle da kapal bir yaam sren Rosenkre-

utz, zamannn byk blmn matematik ve fizie ayrd ve yeni aygtlar

gelitirmeye ynelik projeler zerinde alt. Bu srenin sonunda, yeniden

reform dlerini anmsayacak ve kendine gvendii renci seerek,

bildii her eyi onlara da retecekti. Gl-Ha kardeliinin bylece, "ok

gizli" bir rgt kimliiyle, drt kii tarafndan balatldn anlatan kitap-

kta, bu ilk yelerin adlar aklanmyor, yalnzca ba harflerden oluan

rumuzlar kullanlyordu.

"Sonralar ye says sekizi bulduunda. Kardelik u kararlar almt:

Herhangi bir meslei icra etmekle uramayacaklar, yalnzca hastalar, karlnda hibir bedel almakszn iyiletireceklerdi.

Ayrt edici bir zel giysileri olmayacakt

Her yl, Aziz Ruhlar Evi'nde bir araya geleceklerdi.

Kardeler, haleflerini kendileri seeceklerdi.

R.C harfleri, onlarn biricik amblemi ve mhr olacakt.

Kardelik, yz yl boyunca gizli tutulacakt.

Yardmseverlik ilerini yrtmek zere kardelerden bei seildi. Bun-

lar birok lkeyi gezerek artc hayr ileri gerekletirdiler. deolojilerini ieren birka kitap kaleme alnd. 1484'te Rosenkreutz yz alt yanda

ldnde, byk bir gizlilik iinde gmld ve mezarn kimse bilmedi.

473

Fama Fraternitatis, s. 5-6

Gnn birinde, mezar odasna giden gizli kap, kardelerden biri tarafn-

dan ans eseri kefedildi. Girie u szler kaznmt: 'POST CXX ANNOS
PATEBO', yani, 'Yz yirmi yl sonra ortaya kacam.'

"Bu keif, Rosicrucian [Gl-Ha] hareketine ivme kazandrd. stadn

kehanetine gre Kardelik artk sessizliini bozmal ve seilenler arasn-

dan yeni Kardeler aralarna alnp inisiye edilmeliydi. Manifestonun finali

Kardelerin Hristiyan inancyla ilgili bir beyan da ieriyordu ve Avrupa'nn eitimli insanlarna sunulacak bir baka kitapn da duyurusunu

yapyordu. Adlarn kamudan gizleseler de, her gr Kardelere ulaacak-

t. Ciddiyetle onlara katlmak isteyenler iinden, buna deer bulunanlar,

aralarna kabul edilecekti." 474

Topu topu on be sayfa kadar tutan Fama Fraternitatis, yaratt by-

leyici gizem hikayesiyle nce Almanya, hemen ardndan da Fransa'daki en-

telektel evrelerde byk heyecan yaratt. Okuyanlar en ok, Rosenkre-

utz'un kimse tarafndan bilinmemesini istedii, gizli kapy ina eden

mimar yenin de lm sonrasnda varl btnyle unutulmu durum-

daki mezar odasnn, tam da stadn lmnden yz yirmi yl sonra ortaya

km olmasyla ilgilenmi grnyorlard - tpk kap zerindeki kehanet-

te olduu gibi! Kardelerin odaya girdikten sonra grdkleri manzarayla

ilgili masals ayrntlarsa, on yedinci yzyl Avrupal burjuvalarnn gizem

tutkularn tetiklemek iin yeterliydi:

"Sabah olduunda kapy atk ve karmza her biri bir buuk metre

geniliinde, iki buuk metre yksekliinde yedi kenar ve yedi kesi bu-

lunan bir mezar odas kt, ieri hi gne girmedii halde, btn oda,

yukarda, tavann merkezinde duran, bu srr gerek gneten renmi,

ikinci bir gne tarafndan aydnlatlmt. Ortada, mezar ta yerine zeri

pirin bir plakayla kapatlm yuvarlak bir sunak vard ve plakann zerin-

474

Kurt Seligmann, a.g.e, s: 288 (Keli parantez bana ait)

de unlar yazlyd: A.C. R.C. Hoc universi compendium unius mihi sepulehrum feci. 475

Kenardaki daire biimindeki kntnn zerinde Jesus mihi omm'a 476

duruyordu. Ortada, her biri dairelerle evrelenmi drt figr vard ve zerlerinde unlar yazlyd:

1. Nequaquam vacuum 477

2. Legis Jugum 478

3. Libertas Evangelif 479

4. Dei gloria intacta. 480

Tpk yedinci duvar ve iki yedigen gibi, bu da ok ak ve aydnlkt.

Hemen orada diz ktk ve bize tm insanlarn akllarnn alabileceinden

daha ok ey retmi olan, tek bilge, tek gl ve tek ebedi varlk olan
Tanr'ya kranlarmz sunduk." 481

Metafizik anlamlarla ykl ok sayda mistik simgenin art arda sra-

land metin, odann yapsn maddi ve spiritel evrenin bir modeli olarak

sunan tanmlamalarla srmekteydi: Dnya ve evrene ilikin temel bilgilerin tamam, bu mezar odasnn iine sdrlm ve saklanmt; yle ki,

herhangi bir nedenle dnya zerindeki tm kitaplar yok edilse bile, GlHa Kardelii, bu bilgilerden yararlanarak uygarl doru ilkeler zerinde yeniden kurma gcne sahipti! Kitap kaleme alan kiiler, sunak ze-

rindeki pirin levhay kaldrdklarnda, Byk Usta'nn en kk bir bozulmaya bile uramam, canl gibi duran bedeniyle de karlamlard.

Elinde ncille birlikte parmen bir kitap tutuyordu Rosencreutz; "I" bal-

nn tayan bu yaptn iindeki bilgiler, "Avrupa'nn eitimli insanlarna"

ulatrlmalyd.

"Bir olan evrenin bu kk modelini kendime mezar yaptm."

"Benim iin her ey demek olan sa."
477 "Hibir biimde boluk yok."
478 "Yasann boyunduruu"
479 "yi Haber'in zgrl (ya da "ncilin zgrl)"
480 "Tanr'nn, safl bozulmam grkemi."
481 Fama Fraternitatis, s. 10-11
475
476

Ama hi kukusuz kitapktaki en dikkat ekici nokta, yukarda alnt-

ladmz satrlara gizlenmi iddial "mesaj" zerinde dmlenmekteydi.

Christian Rosenkreutz mezar odasndaki Latince ifadeler ve mritlerinin

tavrlaryla yalnzca bir "Mesih" kimliine brnmekle kalmyor, Tan-

rlatrlyordu da. Bu fazlasyla iddial sunu biiminin yan sra Gl-Ha

biraderlerinin hibir yerde grlmemesi, onlar kimsenin tanmamas, gi-

zem faktrn artrp, on yedinci yzylda Mesih beklentisi iinde olanlar

fantastik dlere srklyordu.

Bir yl kadar sonra, Fama'da sz verildii gibi, ikinci bir kitapk daha

belirdi: "Kardeliin Aklamalar" (Confessio Fraternitatis) baln ta-

yan ve on sayfay gemeyen bu bror de kamuya ak yerlere bilinmeyen

kiiler tarafndan braklmt ve ierii aa be yukar, bir ncekiyle

aynyd. Ancak bu kez, o fazlasyla kendinden emin, btn dnyaya tepeden bakan slup, daha da sertlemie benziyordu: "Dou ve Bat'nn kt-

leri", yani aka "Papa ve Muhammed", "sa Mesih'in ortak dmanlar"

olarak adlandrlmaktayd. Kardelik, herhangi bir "dnya hkmeti" kurma gibi iddiaya sahip olmadn, ama Roma mparatorluu'na elindeki
tm bilginin yan sra maddi servetleri de sunmaya hazr olduunu belirtiyordu. 482 lk kez bu kitapkta, Rosenkreutz ile ilgili kronolojik ayrntlara

da yer verilmiti: Buna gre Gl-Ha'n kurucusu 1378 ylnda domu ve

106 yanda lmt; yani 1484'te. Aradan yz yirmi yl getikten sonra

mezar odasnn bulunduu syleniyordu; o halde bu tarih de 1604 olmalyd. Demek ki ilk kez 1614'te ortaya kan Fama Fraternitatis adl kitap-

k, on yllk bir hazrln ardndan kaleme alnp oaltlmt.

Nihayet, 1616 ylnda dierlerine gre ok daha "uzun" saylabilecek,

doksan sayfalk nl "Chemical wedding" (Kimyasal Dn) adl kitap baslp datld. Christian Rosenkreutz'un ileri yalarnda kaleme ald izle-

nimini veren bu yapt, her biri bir gn anlatan yedi blmden olumak-

tayd ve stadn, aniden karsnda beliren dii bir melek tarafndan

482

Confessio Fraternitatis, s: 1

"Kral'n dnne davet edilmesiyle balyordu. Bu yle bir dnd ki,

yalnzca "safln korumay bilen" ve "gerekten ayrlmayanlar" davetliydi,

ilerleyen sayfalarda davete katlmak zere yola kan Rosenkreutz'un kalan alt gn iinde yaadklar, alegorilerle ykl youn simgesel bir anla-

tm iinde sunulmaktayd. Servenin merkezindeyse, yannda gller yer

alan krmz bir ha amblem olarak semi, gizemli bir tarikat yer alyordu.

Antoine Faivre, ksa sre iinde Avrupa'da adndan ska sz ettirmeye

balayan bu kitabn, byk oranda Cermen "Yuvarlak Masa" mitlerinden,

zellikle de Wolfram von Eschenbach'n "Parzifal" adl yaptndan izler ta-

d; bunun da barok edebiyatn canland Almanya'ya son derece uygun

olduu grnde. "On yedinci yzyl, Almanya'da edebiyatn ve simyasal
ya da 'Hermetik' ikonografinin altn ayd," diyor Faivre, "Aslna baklrsa

1600 ile 1618 arasnda Paracelsus, Jacob Boehme, Johannes Arndt, Valen-

tin Weigel ve Heinrich Khunrath'n yaptlar yaymlanm ya da yeni ba-

smlar yaplmt. Gl-Ha manifestolarnn ve Kimyasal Dn'n yazar-

lar, ayrca kendi dnemlerinin spiritel durumuna da uygun davrandlar:

Prenslerin ve kiliselerin dogmatizmine ve 'Luther-Calvin Caesar-Papal'

na saldrdlar; yeni bir Reform ve her eyi altst edecek hayrl bir restorasyon ars yaparak onun iin dua ettiler." 483

"Kimyasal Dn", varlna ilikin hibir ize rastlanmayan bu garip

Kardelik rgt'nn nn, Almanya tesine de tad. Ayn yl Fransa'daki entelektel evrelerde ou kii, byk bir ilgi ve merakla, GlHa'tan ve Christian Rosenkreutz'tan sz etmeye balyor; Paris'in deiik

semtlerinde duvarlara yaptrlm Gl-Ha imzal el ilanlarna rastlan-

yordu.

"lk Gl-Ha belgeleri o denli hareket yaratmt ki, Descartes bile

1619'da Frankfurt'a yapaca bir ziyaret ncesinde orada gizli kardeliin

yeleriyle buluma umutlar beslemi, Paris'e dndnde de Gl-Ha ile

yaknl bulunduundan kukulanlmt. Ne fazla merakl Descartes ne de

483

Antoine Faivre, "Access to Western Esotericism", s: 166

Gl-Ha Kardelii'ne katlma isteini daha aka ifade eden dierleri,

bavurularna bir yant alabildi. Ama bir hayalet gibi olsa da Gl-Ha, muhalif evreleri ve aray iinde olanlar, gl sloganlar, simgeler, rgtle
ilgili ekici mitler ve masals bir gelenekle donatt." 484

Burada sz konusu olan "muhalif evreler"in, ana konumuzu oluturan

Fraternis gibi radikal bir dnmn gereklemesini misyon edinmi, te-

mel dinsel doktrine ve iktidar sistemine kar mcadele eden kkl bir gelenei deil; Reform'u birok ynden yetersiz bulan, Dou gizemcilii ve

Hermetik dnceyi Hristiyan doktriniyle buluturmaya hevesli, temelde

Kilise'ye ideolojik olarak deil, "kurumsal ileyi" dzeyinde kar olan

"romantik burjuvazi"yi tanmladnn altn izelim. Gl-Ha ad altnda

ortaya kan, brorlerde sunulduu gibi rgtl ve belli bir gelenee sahip
bir hareket hibir zaman sz konusu olmad. Simyaya, Hermetizme, eski

ezoterik dncelere duygusal bir yaknlk duyan birka burjuva aydnnn

kaleme ald kitap ve brorler, iktidar temsil ettii ve feodaliteyle yakn

olduu iin Kilise'ye tepki duyan ama sa Mesih mitinden de vazgeeme-

yen, Protestan reformunu daha ileri tayarak Bat ile Dou'yu tek bir ev-

rensel dnce erevesinde birletirme dleri kuran kentli gizemcileri

harekete geirmi ve bu "hayaleti" yaratmaya yardmc olmutu.

"Kimyasal Evlilik" adl kitabn, Johann Valentin Andreae adl, on yedin-

ci yzylda yaam Tbingen'li bir Alman gizemcisinin kaleminden kt,

bugn hemen hemen kesin olarak biliniyor. Luther hareketinin iinde yer
alm, simya merakls bir din adamnn olu olarak dnyaya gelen Andreae, yaygn kanya gre kitab henz 19 yandayken, 1605 ylnda bir ti-

yatro oyunu olarak kaleme almt ama uzmanlar on bir yl sonra sansas-

yonel biimde ortaya kan "Kimyasal Dn"n, bu sre iinde Andreae

tarafndan birka kez yeniden elden geirildiine inanyorlar. Bir baka

deyile, efsanevi Christian Rosenkreutz kiilii, Hermetik simgesellie,

484

Andrew Weeks, "Boehme: An Intellectual Biography of the Seventeenth- Century Philosopher and Mystic", s: 95

simyaya, antik mitlere, Kabalizme ve Kelt-Cermen valye literatrne me-

rakl romantik Andreaenin d gc tarafndan yaratlmt.

Frances Amelia Yates'e gre Rosenkreutz miti, "yaratc d gcnn

bir rn; daha henz balad srada bitiveren bir hareketin ilk meyve-

siydi" ve Andreae'nin "derin dindar dehas" tarafndan retilmiti. 485 Gl-

Ha hareketi, gerekten de ksa bir sre iinde o byl etkiyi yitirdi. Aslna baklrsa, byle bir rgt gerekte hi var olmam, yalnzca "Keke olsa!" diye dnen, gizemcilie merakl bir grup reformist burjuva aydn-

nn hayallerini sslerken, ksa bir sre iin de ad yksek sesle Avrupa'da

yinelenmiti. Bata da belirttiim gibi, Fraternis gelenei ve ruhuyla dorudan hibir balant iermeyen bir hareketti bu. Ama Gl-Ha mitleri ve

romantizmine ilgi duyan baz sanat ve aydnlar, ilerleyen zaman iinde

Mason localarna katlmaya baladka, Rosenkreutz'a mal edilen simgesellik ve ikonografi, yeni olumaya balayan Masonik kltr de belli lde
etkiledi.

485

Frances Amelia Yates, "The Rosicrucian Enlightenment", s: 95-96

IV
MASONK DEMLER VE
FRATERNS

1. Ustalar ve raklar
Eer resmi kaytlara bakarsanz, ngiltere'deki Mason rgtlenmesinin

tarihi, 1717 ylnn Haziran aynda Londra'da gerekletirilen toplantlar

sonucu oluturulmu "Byk Loca" ile balar. Bu tarihte, kentteki belli ba-

l drt locann yeleri "Goose and Gridiron" adl tavernada bir araya gele-

rek "Zanaatn" (The Craft) 486 iinde bulunduu sorunlar tartmlar ve bir
sredir yaanan "gelenek anmasn" ve rgt yapsndaki geveklik ve
ciddiyet kaybn nlemek iin birtakm temel kararlar almlard.

Toplant yalnzca yelere ak olduu ve grmeler kamuya aklan-

mad iin, neler konuulduunu yalnzca resmi Mason kaytlarnda ve

sonraki yllarn stat Mason'larnn yapt konuma ya da kaleme ald

baz makalelerde dar yanstld kadaryla biliyoruz. Kaynaklarn belirttiine gre "eski gelenek ve kurallar" (Old Charges) gzden geirilip anm-

sanm; ilkeler ve dnceler zerine gr bildirilmi; drt locann kat-

lmyla bir ngiltere Byk Locas Kurulmas ve yelerin ayda bir

dzenlenecek toplantlarda bir araya gelmesi kararlatrlm ve ilk Byk

stat (Grand Master) olarak da Anthony Sayer adl deneyimli bir ye seilmiti.

Bu toplant sonrasnda, kendi iindeki "kapal" yapsn srdrmekle

birlikte. Masonluk fiilen bir "gizli rgt" olmaktan kyor ve varln kamuoyu nnde dorulam oluyordu. Londra'da oluturulan ngiltere Byk Locas, uluslararas anlamda da ilk resmi byk loca kabul edildi. Bu

nedenle, Masonluk tarihiyle ilgili yaplacak her yzeysel aratrmada, 1717

yln "Zanaat"n dzenli bir rgt yapsyla ilk ortaya k olarak sunan,
ok sayda kaynaa rastlamak mmkndr.
486

Masonik literatrde rgtn genel yapsndan sz ederken, eski mesleki birliklere (collegia,
lonca) gnderme yaplarak, simgesel nitelik tayan "Zanaat" (The Craft) szc kullanlr.

Ancak, her ne kadar Mason tarihinde bir tr "milat" gibi alglansa da,

sz konusu buluma elbette rgtn kendisi iin bir "balang" falan deildir. Toplantyla ilgili notlar arasnda aktarlan "gelenek anmas" ya da

"rgtsel geveklik" gibi eletirilerin ve tavernada bir araya gelen drt bamsz locann varl da, "Zanaat"n ngilteredeki gemiinin ok daha es-

kilere dayandn gstermektedir zaten. Bu noktada karmza, Mason literatrnn iki temel kavram zerine kurulu bir ayrm kar: "Operatif ve
"speklatif" masonluk.

Gerek anlamda "duvar ustal" mesleini icra edenler, yani "eski Ma-

sonlar" iin "operatif; baka iler yapmakla birlikte "Mason felsefesini" benimsemi olan ve daha sonraki dnemlerde rgte katlan biraderler iin

de "speklatif Mason" ifadesi kullanlr. Dolaysyla mesleklerinden dolay

deil, dnce ve tercihleri nedeniyle rgt iinde yer almay semi yelerin bir araya geldii "speklatif localar" bugn bizim bildiimiz ve anladmz Mason kavramnn taycs olarak grlrler ki, 1717 Haziran'nda yaplan toplant, bu nitelikteki rgtlenme iin bir milat nitelii
tamaktadr.

Geriye doru gittiimizde kimi kaynaklar, ngilterede Masonik rgt-

lenmenin balangc olarak on yedinci yzyln ortalarn iaret eder. Yani,

artk devlet ynetiminde bir "parlamentonun" sz sahibi olmaya balad

ve monarinin ciddi bir sarsnt yaad, "devrim sonras" yllarn. Masonlar elbette bu burjuva ayaklanmasnn iinde aktif olarak yer alm ve Par-

lamento'nun lideri Oliver Cromwell'in evresinde toplanmtr; byk o-

unluu da "operatif deil, "speklatiftir. Yani meslei duvar ustal

olmayan, bir dnce ve ideal nedeniyle rgt iinde yer almay semi
tccar, brokrat, asker ya da olumsuz ekonomik koullar sonucu mlkszlemi eski aristokratlar.

ngiliz antika koleksiyoncusu ve politikac Elias Ashmole'un gnlkle-

rinde, 1645 ylnda astroloji ve simya gibi "gizli bilimlere" olan ilgileri sonucu Gl-Ha dncesini benimsemi William Lilly, John Parson, Robert

Moray ve Ashmole'un kendisinin de iinde bulunduu bir grup ezoteri me-

rakls ngilizin, Londrada bir "Duvar Ustalar Dergah" kurduundan sz

edilmektedir. 487 Baz kaynaklarda Mason ritel geleneinin, ilk kez Ashmo-

le ve evresindekiler tarafndan, on yedinci yzyl ortalarnda biimlendirildiinden sz edilir.

Ancak bu da yeterince inandrc deildir, nk tarih iindeki gezinti

srdrldke. Mason localarnn etkin varlna ilikin izler ve iaretlerin,

gitgide daha eskilere doru uzand grlmektedir: "Byk Loca Elyazmas" olarak bilinen ve bugn Londra'daki merkezin arivinde yer alan bir

belge, 1583 ylnn tarihini tar. 488 "Halliwell Elyazmas" ya da "Regius iiri" olarak bilinen bir baka masonik belgeninse, yaklak 1390 ylna ait

olduu 489 ve iindeki alntlarn daha eski kaynaklara gnderme yapt

bilinmektedir. Ksacas, "operatif ve "speklatif" gibi kafa kartrc yapay

snflamalar bir yana braklrsa, Avrupa'daki Masonik rgtlenmenin ba-

langc sanldndan ok daha eskidir ve nceki blmde de deindiimiz

gibi, Tapnak valyeleri'nin lideri Jacques de Molayn idamn izleyen yl-

lara, yani aa yukar 1320'lere dek dayanr.

Masonluun resmi tarihi, 1640 ncesine ait loca ve rgtlenmelerin

byk ounlukla "operatif" olduunu ileri sryor. Oysa skoyaya s-

nan valyelerin "duvar ustas" falan deil, Fransa'y merkez alm byk
bir finans an yneten ilk burjuvalar olduklarn gayet iyi biliyoruz. Avru-

pann her yerinde kouturmaya urayan eski rgtlerinin yerine, Britan-

yada biimlendirdikleri yeni oluumu "Masonluk" olarak adlandrmalarnn, yalnzca simgesel bir anlam tadn; kendilerini yeni bir uygarlk

modelinin kuruluunu stlenmi "yap ustalar" gibi grdklerini daha n-

ce sylemitik. Bu anlamda on drdnc yzyln ilk yarsnda ortaya kan

Masonluk, daha ilk andan itibaren "sapna kadar speklatifti."

Kurt Seligmann, a.g.e, s: 294

Albert Galatine Mackev - H. L. Haywood, "Encyclopedia of Freema-sonry", s: 419
489 Silas H. Shepherd, "Landmarks of Freemasonry", s: 158
487
488

1717 ylndaki toplant ve onu izleyen ksa dnem, bir "resmi kurulu"

olmaktan ok, rgt yapsna ekidzen verip yeni dnemin hedeflerine

uygun stratejilerin belirlenmesi amac tayan bir tr "reform" olarak nite-

lenebilir ancak. Mason localar bu yeni admla birlikte hem rgtsel sorun-

lardan arndrld, hem de biraz daha "gz nnde" olmaya balad. Bunun
dnda, Londra bulumasnda yelik aamalaryla ilgili yeni bir dzenleme
de yaplm ve "Acemi rak" ile "Zanaat yesi"nden oluan iki dereceli sis-

tem, bunlara "stat Mason"un da eklenmesiyle aamal olacak biimde

geniletilmiti.

Hiram Abif Efsanesi

Bugn "sradan" loca yeleri arasnda hayli yaygn olan Masonik mito-

lojinin tam olarak ne zaman ve nerede biimlendii; ye inisiyasyon ve derece geme ritellerindeki simgesel ayrntlarn ilk kez kimin tarafndan

formle edildii, kesin olarak bilinmiyor. lkeden lkeye, hatta locadan

locaya kk yerel farkllklar gsterse de, ana hatlaryla ayn kalan bir ge-

lenek uyarnca, "Zanaat"n balangc, sembolik olarak gnmzden bin

yl ncesine, Kudsteki Sleyman Tapnann ina edildii gnlere dek

dayandrlmakta. rgtn gemiinde, kendini o tapnan koruyucusu ilan

eden eski bir valye rgtnn bulunduu dnlrse, bunu anlamak
ok da zor deil.

Eski Ahite gre Kral Sleyman, Kuds'teki byk tapna ina ettirir-

ken, dostluk ilikisi iinde olduu Tire (Sur) Kral Hiram'dan da yardm ve

destek almt. Yapm ve i dekorasyonda kullanlacak eitli hammaddele-

rin yan sra bu yardm, "hnerli ve alkan bir ustay" ve onun emrinde

alan yetkin ve sadk bir ekibi de ieriyordu. 490 Kral ile ayn ad tayan

490

II. Tarihler 2: 13-14

Hiram Usta, ei lm Tireli bir kadnn oluydu; yaplardaki bronz ileme

ve oyma almalarnda da uzmand. 491

Sleyman Tapna'nn yapmyla ilgili Eski Ahit'te verilen bu ksa bil-

giler, bilinmeyen bir zamanda (ok byk bir olaslkla on drdnc yzyldan itibaren) Masonik literatre aktarlnca, bugn localarn nc dereceye, yani "stat Mason"lua gei ritellerinde hl ana unsur olarak
kullanlan "Hiram Abif" efsanesi de domu oluyordu.

Hikyenin "Mason'ca" versiyonuna gre Sleyman Tapna'nn yap-

mnda almak zere adamlaryla birlikte Kuds'e gelen Hiram Usta, Masonluk tarihinin ilk "Byk Usta"syd. Bu zanaatn "byk srrn" yalnzca
o biliyor ve bunu ekibindekilerle bile paylamyordu. Tapnan dekoras-

yonunda ona elik eden on be merakl adam, gnler boyunca, bir yolunu
bulup Hiram'dan srr renmek iin planlar kurdu ama hibiri harekete
gemeye cesaret edemedi; ta ki son geceye kadar, inaat bitmek zereyken,

ilerinden tanesi, ne pahasna olursa olsun bu srr renme hrsna ye-

nik derek, Hiram' gece vakti tapnakta yalnzken yakalayacakt.

Efsanenin kimi versiyonlarna gre adlar Jubelo, Jubela ve Jubelum

olan bu hrsl adam, btn kaplar tutup Usta'nn dar kmasn nledikten sonra, onu lmle tehdit edip zorla konuturmak yoluyla srr -

renmeyi planlamt. Ancak Hiram Abif bu bilgiye kendisiyle birlikte dnyada yalnzca kiinin sahip olduunu; dier iki srdana danmadan
kimseye bir ey syleyemeyeceini; ama "zaman gelince", raklarnn

iinde bu srra sahip olmay "hak edenlerle" bildiklerini yava yava paylaacan anlatmay denedi saldrganlara. Btn srar ve tehditlere karn,

"Masonik srr" vermektense, lmeyi yeleyecek; istediklerini alamaynca

fkeden cinayet ileyen raklarsa, byk bir korkuya kaplp, cesetle birlikte gizlice ehir dna kaacaklard.

491

I. Krallar 7: 13-14

Ertesi gn, Hiram'n dier iileri, ustalarnn kaybolduunu grnce,

endie iinde Kral Sleyman'n huzuruna kp, bildikleri her eyi anlattlar. Masonik srr elde etmek iin gnler ve geceler boyu birlikte plan yap-

mlar, ancak son anda korkarak bundan vazgemilerdi. Yalnzca Jubelo,

Jubela ve Jubelum plan uygulamakta sonuna dek kararl ve srarc davranmt ki, Hiram Usta'yla birlikte onlar da kaybolmutu ortadan.

Tapnak inaatndaki ba ustasnn yaamndan endie eden Kral, g-

vendii on be zanaaty grevlendirerek, hem Hiram Abifin, hem de or-

tadan kaybolduklar iin "zanl" durumunda olan adamn derhal bulunmasn istedi. On be "Zanaat Birader", ne yapmalar konusunda kendi

aralarnda bir sre tarttktan sonra, beer kiilik "locaya" ayrlp, tapnan farkl kapsndan yola karak arama almalarna balad.

Gnler sren sonusuz abalardan sonra, birinci grup, hibir ey bu-

lamadan geri dnmek zorunda kald, ikinci gruptakiler, dinlenmek iin mo-

la verdikleri bir srada, rastlant sonucu hemen yaknlarnda yeni kazlp

zeri rtlm bir ukurla karlatlar. Hep birlikte kazdklarnda, zen-

sizce alm bu ukurdan, Hiram Abifin cesedi kt. Biraderler, ustalar-

nn hl taze ve bozulmam grnen bedenini beyaz rtlerle sarp, Kudse getirirken, nc gruptakiler de korku ve pimanlk iinde bir
maarada saklanmakta olan katili bulup yakalayacaklard.

Kral Sleyman, ok deer verdii ustasnn lmnden dolay byk

znt duydu ve onun hak ettii gibi bir trenle, tapnan iinde hazrla-

nan zel bir mezara gmlmesini istedi. Cenaze trenine katlan on be

Birader, masumiyetlerinin ve saflklarnn simgesi olarak beyaz cppeler

giymilerdi. Yakalanp Kuds'e getirilen katilse, lm cezasna arptrlp idam edildi.

Mason geleneindeki Hiram Abif hikyesi, genel hatlaryla byle. "B-

yk srr" onu hak etmeyenlere vermektense lm yeleyen efsanevi us-

tann bu cesareti ve kararllysa, Mason geleneinin gnmze dek ta-

nan temel ilkelerinden biri olarak, simgesel bir anlama sahip. Sz konusu

motif, balangc tam olarak bilinemeyen bir dnemden beri, balang "s-

tat Mason"lua gei ritelinin de merkezinde yer alyor.

Graham Hancock, "Masonik gelenee gre Hiram, Tapnaktaki bronz

ilemeleri tamamladktan hemen sonra yardmclarndan tarafndan

ldrlmt. Bir nedenden dolay bu olay o denli anlamla ykl olarak

deerlendirildi ki, stat Masonlarn inisiyasyon treninde, adaya cinayet

kurban roln oynama grevi verilerek anld," 492 diyor. Gerekten de

uzunca bir dnem ikinci, 1717'den itibaren de nc "balang aamas"

iin dzenlenen trenlerde, derece atlamay hak eden aday, ldrlen Byk Usta'nn kimliine brnd bir tr "mistik canlandrma" iinde yer

alyor. Ancak her ey bu denli basit deil tabii: Masonik srr vermemek

iin yaamn feda eden ustann anld sembolik cinayet sahnesinden

sonra aday, olduka byk nem tayan bir de "dirili" ritelinin znesi
olmak durumunda. "stat Mason" unvann, ancak bu tren tamamlandk-

tan sonra hak ediyor. Bu trenin ayrntlarna deineceiz, ancak daha nce Masonik inisiyasyon ayinlerinin daha nceki aamalarna ve kullanlan
temel simgelere bir gz atmamz gerekiyor.

Karanlktaym, I Aryorum"
Mason ritellerinin tm, gerekli dekorasyon ve donanma sahip loca

binalar iinde, amaca uygun olarak hazrlanm odalarda stat Mason'la-

rn katlmyla gerekletirilir. Bunlarn ounda yer alan "teatral para-

lar", kullanlan simge ve objeler ya da yinelenen baz szler, bugn her-

hangi bir insana garip, yapmack, hatta inandrclktan uzak bir "ocuk
oyununun paralar gibi grnse de, "Zanaat" iinde yer alanlar iin btn

bunlar son derece ciddiye alnp sayg gsterilen ve nemsenen ayrntlardr. Masonik gelenei incelerken, "tren" biimselliinin ou gizem rg-

492

Graham Hancock, "The Sign and The Seal"

tnde, hatta baz byk dinlerde, "ana mesaj"n kavranmasn ve ballk

duygusunu pekitiren unsurlar olarak deerlendirildiini, akldan karmamamz gerekiyor.

lkin, "Acemi rak" (Entered Apprentice) inisiyasyon trenine ksaca

gz atmakla balayalm; yani, ye adaynn Mason rgtne ilk kabul edili

aamasna: "Saygdeer stat" (Worshipful Master) tarafndan ynetilen

olaan loca toplantsnda, nem srasna gre gerekli grmeler tamamlandktan sonra, "Acemi rak" derecesi iin bekleyen bir aday olup olmad "Kdemli Muhafz"a (Senior Warden) sorulur. Eer varsa, "Ast Grevli"

(Junior Deacon) ve yardmclaryla birlikte Sekreter de, kapnn ardndaki

bekleme odasnda bulunan adayn yanna gelir. Tren balamadan nce

adaya belli rutin sorularn yneltilmesi, Sekreter'in grevidir. Yine localara

ve lkelere gre kk farkllklar gstermekle birlikte, bu sorular (ve gerekli yantlar) aa yukar yle bir seyir izler:

- Hibir kar amac gtmeden ve kimse tarafndan etki altnda bra-

klmadan, zgr iradenizle kendinizi Masonluk srlar iin aday gsterdii-

nizi beyan ediyor musunuz?

- Ediyorum.

- Masonluk ayrcalklarna erime talebinizin, kurumsal geleneklere

sayg, bilgi edinme arzusu ve dier kardelerinize hizmet edebilme dile-

inden kaynaklandn beyan ediyor musunuz?

- Ediyorum.

- rgtn tm eski yerleik sistem ve kurallarna uyum salayacan-

z, ciddi olarak beyan ediyor musunuz?

- Ediyorum.

lgili sorulara beklenen olumlu yantlar alnmasnn ardndan, Sekreter

loca odasna geerek adayla n grme aamasnn tamamlandn bildi-

rir. Bu arada bekleme odasnda da, Ast Grevli ve yardmclar, tren odasna girmeden adayn "hazrlanmasn" salarlar.

"Acemi rak" olarak rgte adm atmay talep eden kii, tren nce-

sinde zerindeki btn giysileri karp bekleme odasnda brakacak ve

kendisine verilen basit bir pantolon ve dmesiz gmlei giyecektir. Sol

omuz bu gmlein iinden karlarak akta braklacak, pantolonun da sol

paas dize kadar syrlacaktr. Adayn gzleri, Ast Grevli tarafndan bir
mendille skca balanr; boynuna da serbest ucu yere deecek biimde,

"idam ipini" andran bir kement geirilir. Sol aya plaktr, sa ayanaysa

bir terlik geirilmitir. 493

Adaya verilen bu basit giysilerin olas anlamlarna ilikin farkl gr

ve yorumlarla karlamak mmkn. Mason gelenei aratrmaclar, bu

grnty genellikle "yalnlk iinde kendini teslim etmek" olarak yorum-

luyorlar. Gzlerin bal olmas, Mason locasna adm atana dek adayn "ka-

ranlkta" olduunu, gzbann sonradan almasysa, "bilgi yoluyla a

kavuma"y simgeliyor. Christopher Knight ve Robert Lomas ise, ok daha

akla uygun bir aklama getiriyor bu tren hazrl ve aksesuarlarna: Bu

basit giysiler ve boyundaki idam ipi, Engizisyon nnde "sapkn"lk sula-

masyla yarglananlarn, sorguya gtrldkleri sradaki hallerinin bir

kopyasndan baka bir ey deil. 494 Bu yaklama gre, giyside hibir d-

me ya da metal para bulunmamasn da, mahkmlarn hcrede intihar

ederek ikenceden kurtulmaya almalarnn nne gemek iin, Engizis-

yon tarafndan alnan nlemlere benzetebiliriz. Bir baka deyile ye aday,

rgt iindeki serveninin bu ilk admna, bir "sapkn" (heretic) imajyla

balamaktadr

Hazrlk bittikten sonra, Ast Grevli aday kolundan tutup loca kapsna

doru gtrr ve kapya kez vurur, ieride oturmakta olan Kdemli G493
494

Malcolm C. Duncan, "Duncan's Masonic Ritual and Monitor", s: 28-29

Christopher Knight - Robert Lomas, "The Hiram Key", s: 7

revli (Senior Deacon), ayaa kalkp selam verdikten sonra, dou ynnde

oturmakta olan loca yneticisine dner:

- Saygdeer stat, locamzn kaps alnyor.

- O halde kapya gidin ve nedenini renin.

Bu talimat zerine Kdemli Grevli kapya doru ynelir, kez vur-

duktan sonra kapy ap sorar:

- Kimdir gelen?

Tren balangcnda aday adna konuan Ast Grevli yine locadan lo-

caya deien ama ana hatlar ayn kalan, klie bir yant verecektir:

- Uzun sredir karanlkta olan ve imdi a ulamay isteyen Bay X.

(Adayn ad)

Ardndan, Kdemli Grevli ile Ast Grevli arasnda, adayn gerekli nite-

likleri tayp tamad, kendi adna karar verecek yata ve doutan iti-

baren zgr olup olmad zerine ksa bir diyalog geer. Bu "doutan zgr" olma (born free) kavram, dorudan doruya Roma'y; yurttalarn

"kleler, azat edilenler ve doutan zgr olanlar" biiminde ayrldklar

dnemdeki sosyal terminolojiyi artrmaktadr; bilindii gibi ou gizem kltne ancak "zgr yurttalar" katlabiliyordu. Btn sorulara
olumlu yant alndktan sonra Kdemli Grevli, unlar syleyip kapy kapatr:

- O halde, Saygdeer stat bu talepten haberdar edilip yant verene

dek, burada sabrla bekleyeceksiniz.

Ardndan douya doru dner ve Saygdeer stat'n yanna gidip

elindeki denei bir kez yere vurduktan sonra, durumu bildirir. "arn,

gelsin" talimatyla birlikte, ilkin sunaa yryp burada duran gnyeyle

pergeli alr, sonra yeniden girie ynelip kapy aar ve bekleme odasna
doru seslenir:

- arn, ieri gelsin.

Gzleri bal durumdaki aday, kolundan tutup ona yardmc olan Ast

Grevli eliinde odadan ieri girer; iki yardmc da arkalarndan yrmek-

tedir, ilk birka adm henz atlmtr ki, Kdemli Grevli nlerine kp on-

lar durdurduktan sonra, elindeki pergelin bir ucunu adayn gsne hafife dedirir:

- Bay X, bu locaya ilk adm atnzda sizi plak gsnze sivri bir

nesneyi batrarak karlyorum. Teniniz fiziksel acy tatsn ki, Masonluk

srlarn kural d biimde aklamaya kalkmanz durumunda, zihniniz ve

bilinciniz size bu any yeniden yaatsn.

Bu uyardan sonra Kdemli Grevli, aday Ast Grevli den teslim alr ve

kolundan tutarak, "Tapnak" olarak adlandrlan loca odasnn ilerine doru yrtmeye balar. Birka adm sonra, Saygdeer stat'n sesi duyulur:

- Buraya -ya da "Bu Loca'ya"- hi kimse, ilahi G'e dua etmeden gire-

mez. Kdemli Grevli kardeimiz, aday locann merkezine getirsin ve diz

kp duadan yararlanmasn salasn.

Aday, odann merkezine gtrlp dizleri zerine kmesi iin uyarl-

dktan sonra Saygdeer stat yerinden kalkp onlara yaklar ve "Evrenin

Yce Hakimi"ne dua eder. Dua bitince yerinden dorulur, aday sa kolundan tutup ayaa kaldrr ve sorar:

- Bay X - ya da "Yabanc"- kime gvenirsiniz?

"Doru yant", daha nce kulana fsldanmtr zaten, aday da bunu

yineler:

- Tanr'ya.

Saygdeer stat, Dou'daki yerine geerken, aday (hl gzleri bal

ve ip boynuna takl durumdadr) Kdemli Grevli tarafndan "Tapnak"

iinde dolatrlr, ilkin gney ynndeki Ast Muhafz'a (Junior Warden)

gtrlr ve burada kim olduu, locaya katlma isteinde ciddi olup olmad, ya ve "zgrlk" durumuyla ilgili sorular bir kez daha yantlar. Ar-

dndan, bat ynndeki Kdemli Muhafz'n nne gtrlr ve bir kez daha ayn sorularla karlar. Nihayet oda iindeki tur, doudaki Saygdeer

stat'n nnde sona erer. Burada adaya yneltilen sorular, onun adna,
elikisi Kdemli Grevli yantlayacaktr:

- Nereden gelip, nereye gidiyorsunuz?

- Batdan geliyor ve douya doru gidiyorum.

- Niin douya gidiyorsunuz?

- I aramak iin.

- Madem aryorsunuz, o halde size bu nimet sunulacak.

Gzlerindeki ba zlen aday, locann -yani "Tapnan"- dou tara-

fnda, Saygdeer stat'n nndedir ve hemen karsndaki sunan zerinde ona "n simgesi" olarak sunulan deerli nesne yer almaktadr:
Kitap, pergel ve gnye. Saygdeer stat, son soruyu yneltir:

- Bay X, elde ettiiniz dereceyle birlikte, yaamnza bir Mason olarak

devam edebilmeniz ve daha ileri noktalara eriebilmeniz iin, sorumluluk-

larnzla ilgili bir ballk yemini etmeniz gerekmektedir. Bu locann stad

olarak size bu yeminin getirecei ykmllklerin, Tanr'ya, kendinize, ai-

lenize, lkenize ve yaknlarnza kar olan sorumluluklarnza hibir biimde aykr nitelik tamayacan garanti ediyorum. Bal kalacanza
yemin ediyor musunuz?
- Evet, ediyorum.

Bu finalle birlikte tren sona erer ve kendisine ilk derecenin simgesi

olarak deri bir nlk verilen aday, "Acemi rak" unvanyla Mason rgtne kabul edilmi saylr. Bu arada, ilk derece Masonlarn selamlama ve el

skma biimlerini de renir; tpk Mithra, Cathar ve benzeri ezoterik yap-

larda inisiyeler arasnda kullanlan "ayrt edici" el skma hareketlerine

benzeyen jestlerdir bunlar. Her zel selam ve el skma biimi, farkl bir
simgesel ada sahiptir ve ilk derecedekinin ad, "Boaz"dr: Yani, Sleyman
Tapna'nn iki byk stunundan biri.

Daha nce de belirttiimiz gibi kimi ayrntlar ve cmleler localara g-

re farkllklar sergilese de, trenin ana temas hep ayn kalacaktr: Uzun

sredir "karanlkta" olmak ve "" aramak (yani "Aydnlanma" istei

duymak); "kardee balla" kendi iradesiyle katlmak; bu sre iinde

renecei "srlar" aklamayacana ve sorumluluklarn yerine getirece-

ine, kural ve geleneklere sayg gstereceine dair yemin etmek. "In ve

aydnlanmann" simgeleriyse, tren bitiminde, adaya bir sunak zerinde
gsterilen kitap, gnye ve pergeldir.

Trende sunak zerine konulan kitabn, en azndan 1717den bu yana,

locann bulunduu lkeye gre deien Kutsal Kitaplardan biri olduu biliniyor: Tevrat, ncil ya da Kuran. Ancak gelenein ok daha eski biimlerin-

de bu simgenin, "kardelik yeleri" dnda kimsenin eriemeyecei, "zel

bir kitab" vurgulamakta olduunun altn nemle izelim. Byk dinlerin

kutsal kitaplar "gizli" ya da "zor eriilen" kaynaklar deildir ve bunlarn

"aydnlna" erimek iin ezoterik bir rgte ye olmaya gerek yoktur;

isteyen herkes alp okuyabilir. Masonluk ve onun eski kklerinde yer alan
Fraternis dncesiyse, ancak rgt iinde ilerleyenlerin ulaaca "bil-

gi"den ve ok farkl bir "aydnlanma"dan sz etmektedir. Dolaysyla, szn ettiimiz inisiyasyon treninde, sunan zerindeki pergel ve gnyenin

yanna yerletirilen tektanrl dinlerin kutsal kitaplarnn, olduka ge bir

tarihten itibaren bu orijinal kaynan yerine ikame edildiini syleyebiliriz: Muhtemelen Cathar'larn "Gizli Kitap", Sibylline Kitaplar, Kaide Kitaplar, Hermesin Tabletleri ya da Fenike Kitaplar tr, ancak snrl ve "se-

ilmi" bir grubun eriebildii belgeleri simgeleyen bir tren nesnesinin

yerine. Pergel ve gnyeyle ilgili olaraksa, fazla bir ey sylemeye gerek yok.

Bu iki gere, "duvarc ustalar"ndan ok ok nce, Pythagoras'n Kro-

tondaki "Kardelik rgt"nn mritlerince, dnya ve evrenle ilgili bilge-

liin simgesi olarak kullanlmaktayd.

Shibboleth ve Kutsal G'nin Esrar

"Acemi rak" inisiyasyon treni, anlalaca zere yalnzca bir ilk

adm niteliini tayor. Bu aamay geip rgte kabul edilen Mason, henz
o sz edilen "srlarn" ucunu ya da kenarn bile grebilmi deildir. Yal-

nzca byle bir srrn varl, o mistik tren boyunca adaya alt fazlasyla
izilerek hissettirilmitir, o kadar. Aradan belirli bir sre getikten sonra,

(tabii eer loca iinde olumlu izlenimler yaratmay baarm ve "ilerleme"

salamsa) yeni bir ritel eliinde adm ataca "Zanaat yesi" ya da

"Kalfa" (Fellow Craftsman) aamasnda da durum pek fazla deimeyecektir.

Bu ikinci aama treninde, "Acemi rak" derecesinde belli bir dnemi

geride brakm aday, yine bekleme odasnda ayn basit giysi ve aksesuar-

lar kullanlarak hazrlanr. Bu kez sa omuz ve kolu akta braklm, pan-

tolonunun sa paas dize dek syrlmtr. Gzler yine baldr ama ip ke-

ment biimine getirilip boynuna aslmam, sa kola iki kez dolanmtr.

Bir ncekine benzer diyaloglar eliinde "Tapnaa" kabul edilen aday,

Saygdeer stat ve Muhafzlar'a "Bir sredir rak olarak rgt iinde yer
alan ve imdi biraz daha a ihtiya duyan biri" olarak tantlacaktr. Yine
belli klielere bal kalnarak, adayn bir nceki derecede yeterince uzman-

lap uzmanlamad, bu yeni dereceyi almaya hazr olduunu onaylaya-

cak bir "Birader" olup olmad gibi sorular, srasyla yinelenir. Nihayet,

Saygdeer stat tarafndan verilecek komutla, trene katlan dier kdemli biraderler tarafndan sembolik olarak "daha fazla k" ile dllendirilecektir.

kinci derece treninde, formalite nitelii tayan teatral replikler d-

nda, dikkate deer birka farkllk ve zerinde durulmas gereken ayrnt

yer alyor. Bunlardan birincisi, Acemi rak derecesini tayan adaya, baz

Masonik "ifre" ve yeni selamlama biimlerinin, bu tren iinde sunulmas. Adayn "daha fazla k" ihtiyacyla ilgili talebi Ast Grevli tarafndan dile

getirildikten sonra. Kdemli Grevli, u soruyu yneltiyor:

- Hangi hak ve ayrcala dayanarak kabul edilmeyi bekliyor?

- Bir parolann verdii hakka.
- Nedir o parola?

- Kendisi bunu henz bilmiyor ama ben onun adna bu parolaya sahi-

bim.

- Yaklan ve bana parolay syleyin.

Ast Grevli, yavaa Kdemli Grevli'nin yanna yaklap, kulana f-

sldyor:

- Shibboleth.

- Parola doru. imdi, Saygdeer stat bu talepten haberdar edilip

yant verene dek, burada sabrla bekleyeceksiniz.

Onay alndktan sonra Kdemli Grevli, adayn gsnn akta bra-

klm blmne gnyenin ucunu dedirerek, unlar sylyor:

- Bu locaya ilk geldiinizde, pergelin ucuyla karlanmtnz. imdiyse

sizi, gelecekte insanlarla olan btn ilikilerinizde, bilincinizin rehberi ola-

cak ve size erdemi retecek gnyenin asyla karlyorum.

Trenin bu aamasnda adaya ilk ifre olarak sunulan "Shibboleth",

branice bir szck ve iki farkl anlam var: "Msr baa" ve "su kayna".
Ancak, Mason geleneinin iddialarna gre, burada szcn kendi anla-

mndan ok, "telaffuz edili biimi" bal bana bir "ifre" nitelii tayor.
Hikye yle:

Eski Ahit'in Yarglar kitabna gre, srail'in iki farkl kabilesi, Gilead ve

Ephraim boylar arasnda iddetli bir sava yaanr. Sonunda sava kazanan Gilead'lar kendilerine tazminat dememek iin gizlice ilerine szmaya

alan Ephraim kabilesinden mltecileri ayrt edip saptamak amacyla,

"dil" ile balantl bir "test yntemi" gelitirirler. "Shibboleth" szcn

Gilead'lar "in" harfi ile, "ibolet" biiminde sylemektedirler. Ancak ""

sesini karamayan Ephraim kabilesi yeleri, szc "Sin" ile balatp,

"Sibolet" olarak telaffuz etmektedir. Yakalanan mltecilerden, Ephraim'le-

re mensup olmadklarn kantlamalar iin "Shibboleth" demeleri istenir.

sesini karamayp "Sibolet" diyenler kaybedecek ve hemen orackta ldrlecektir! 495

Bugn de, Eski Ahit'teki bu popler hikyeye gnderme yaparak, yerel

ve etnik topluluklar birbirinden ayrt etmekte kullanlabilecek, tipik telaf-

fuz farkllklar ieren szckler, toplum bilimlerinde "Shibboleth'ler" olarak adlandrlmakta. Szgelimi, ikinci Dnya Sava srasnda Amerikan ordusunun, aralarna szmaya alan Japon casuslar ayrt edebilmek iin,
Japonlarn "L" sesini karamayp "R" biiminde telaffuz etmesinden yararland biliniyor. Telaffuz alkanlklarna bal bir dier tipik rnekse, kta

Avrupallarnn ngilizce'de dilin st dilerin altna hafife dedirilmesiyle

karlan "th" sesini genellikle beceremeyip, "Z" biiminde sylemeleri. Dolaysyla, geleneksel yaklam, Mason ikinci derece treninde adaya verilen

ilk ifrenin, zel bir szck deil, kendisi "ifre" anlamna gelen jenerik bir
terim olduunu vurgularm gibi grnyor ncelikle. Ancak bununla bir-

likte, "Shibboleth"in hem msr baa (ya da yalnzca "baak") hem de "su

kayna" anlamyla balantl, ayrcalkl bir simge olduu konusunda da,

adayn dikkati ekiliyor. Trenin izleyen blmlerinde, Ast Muhafz ile Kdemli Muhafz arasnda geen u diyaloga gz atalm:

495

Yarglar 12: 5-6

- Bana parolay syleyin.

- Shibboleth.

- Neyi ifade ediyor?

- Bolluu.

- Neyle temsil ediliyor?

- Su kayna yanna aslm bir msr baayla. 496

Burada, "Sin" ve "in" seslerinin syleni biimleriyle ilgili biimsel

farkllk bir yana, parola olarak belirlenen szcn hi de rasgele seil-

memi olduunu anlyoruz. Her ikisi de bolluk ve bereketin simgesi olan su

(rmak, pnar, yeralt su kayna) ve baak (msr, arpa ya da buday) an-

lamlarn ayn anda barndran Shibboleth, belli ki Mason ifreleri arasna

zellikle yerletirilmi. Eski Ahit'te Gilead ve Ephraim boylar arasnda ya-

anan savala ilgili olarak Yarglar kitabnda verilen ayrntlar da, bu simgenin etkisini pekitirmie benziyor. Peki, gizli ifrenin esin kayna gerekten de brani dilinde ok zel anlama sahip olduu grlen bu szck
ve onun syleniiyle ilgili farkllklar mdr yalnzca?

Bu konuda yaplacak ok basit ve yzeysel bir aratrma bile, durumun

hi de byle olmadn gsteriyor. 1877 tarihli bir Masonik szlkteki

maddede, unlar yazl:

"MISIR BAAI: Eski toplumlar arasnda, zellikle Ceres ya da Demeter,

Gemeter adlaryla bilinen Dnya Anne'nin kutsal simgesi kabul edilmi be-

reket amblemi. branice'de msr baa anlamna gelen iki szck, bolluk
kavramnn dntrlmesiyle elde edilmitir. Msr baa ve su kayna

anlamna gelen Shibboleth'n kk, bolca oalmak ve akmak anlamna ge-

len shabaldr. Dier szck olan, msr anlamndaki dagan ise, oalmak

496

Malcolm C. Duncan, a.g.e, s: 75

anlamndaki dagah'dan tremitir. Msr baa, ikinci derece iin, bilgiyi

artrmann ve aratrmann meyvelerini toplamann da semboldr." 497

Msr baann, balangc kesin olarak bilinmeyen bir zamandan beri

Anadolu ve Egede "Dnya Anne"nin zel simgesi olduuna dair ok sayda

antik kaynaa ulamak mmkn. Ama bundan daha ilginci de var: Akalar
adl kavim kuzeyden Yunan topraklarna girmeden nce, ky blgeleri ve

Ege adalarnda yaayan Pelasglar, antik gelenein ve Demeter kltnn

sadk koruyucularyd. Ancak blgenin etnik yaps gler ve igallerle de-

imeye balaynca, Demeter adna dzenlenen ve hep birlikte kutlanan

zel festival, Pelasg'larca kendine zg bir "gizlilie" brndrld. Deva-

mn ve bunun gerekelerini. Yunan kltr uzman John Lawson'dan dinleyelim:

"Akalarn henz giremedikleri Girit'te, eski gelenek doal olarak de-

imeden srdrlyordu. Anakaradaysa, garip bir dile ve inanca sahip

yabanclarn etkisi sonucu, Demeter'i bilmeyenlerin varl onun ayinlerini

kirletmesin diye, yerel trenlerde gizlilie bavurulmas gerei ortaya kt; bu nedenle festivale giri, Aka ve Pelasg'lar birbirinden ayrt etmeye

dayanan bir konuma snavna baland." 498

Yani Pelasg'lar, ok deer verdikleri tanralarnn festivaline yabanc-

larn girmesini nlemek iin, tpk Shibboleth gibi, dil ve lehe farklln
test edecek bir yntem kullanyorlard! Buna, izleyen dnemlerde Aka ve

Pelasg'lar birbiri iinde eridikten sonra da varln koruyan Demeter (Ele-

usis) gizemciliinde birincil semboln, "su kayna yanndaki msr baa"

olduu bilgisini eklediimizde, resim iyice ortaya kyor: ikinci derece treninde kullanlan Masonik ifrenin kkeni Eski Ahit'teki Gilead ve Eph-

raim kabileleri arasndaki sava ya da brani dilindeki bir szck deil, on-

dan ok daha eski bir gizemcilikten, "Dnya Anne" kltnden tanm bir
simgedir.
497
498

Kenneth R. H. MacKenzie, "Royal Masonic Enyclopedia", s: 170

John Cuthbert Lawson, "Modern Greck Folklore and Ancient Greek Religion: A Study in Survivals", s: 568 italikler bana ait

"Shibboleth" tarafndan perdelenen "asl ifre"nin niteliine deindik-

ten sonra, kaldmz yere geri dnebiliriz. Yeni derece onaylanp, yemin

treni de gerekletirildikten sonra adaya ikinci dereceye zg iki farkl el

skma yntemi retilir: Birincisi, "giri (ya da gei) el skmasdr" ve

tpk giri ifresi gibi, "Shibboleth" olarak adlandrlr. kincisiyse, "gerek

el skma" olarak bilinir ve buna da Sleyman Tapna'nn dier temel

stunu olan Jachin (Yakin) ad verilmitir.

Eski Ahit'te tapnan giriine Hiram Usta tarafndan yerletirildii (ve

onun tarafndan adlandrld) sylenen, bronzdan yaplma iki stun olan

Jachin ve Boaz'a, Masonik gelenek iinde byk nem verildiini gryo-

ruz; en azndan, resmi kaynaklar byle sylyor. Ama acaba Mason dncesindeki iki simgesel stun, gerekten Kuds'te bir zamanlar var olduu

sylenen efsanevi tapnaa m ait, yoksa yine "ok daha eski" bir baka kken mi var iin iinde?

Her eyden nce, "iki zel stun" motifinin Eski Ahit'e ve Sleyman

Tapna'na zg orijinal bir unsur olmadnn altn izerek balayalm.

Mason literatrnn en nl yazarlarndan Albert Pike, Hiram'n bu stunlar Fenike'deki tapnaklar rnek alarak diktiini sylyor. 499 Pike'a gre
Jachin ve Boaz, ok daha eski ve evrensel bir dnce sisteminin rn:

"Yenge ve Olak gndnm noktalar, Gklerin iki Kaps ve Hercu-

les'in stunlardr; Gne, onlar tarafndan izilen snrlarn dna hi k-

maz: imdi de localarmzda, Jachin ve Boaz adl iki byk stun grnmyle ve ayrca merkezinde, Yenge ve Olak dnencelerinin tam

ortasnda duran Gne ambleminin yer ald daireyi kuatm, iki paralel

izgi olarak belirirler." 500

Grld gibi Pike, bu iki nl stunu Sleyman Tapna'yla deil,

"geometri" yardmyla hesaplanp yerleri saptanan dnencelerle, yan Gk499

500

Albert Pike, "Morals and Dogma", s: 9

Albert Pike, a.g.e, s: 506

yznn ki Kapsyla badatryor; simgesel kkenlerin de ok daha eski-

lere uzand dncesinde.

Hercules stunlarndan ve onlara Fenike'de verilen nemden sz eden,

yalnzca Pike deil. Herodot da, biri saf altn, dieriyse zmrtten yaplma
iki byk stunun, (Eski Ahit'te Hram Usta'nn memleketi olarak belirti-

len) Tiredeki Hercules Tapna'nda yer aldndan ve geceleri grkemli

bir biimde ldadndan sz ediyor. "Tarihin Babas"nn notlarna gre,

rahipler ona tapnan kent ilk kurulduu sralarda, yani "Kral Amasis'ten

iki bin yl nce" ina edildiini anlatmlar. 501 Bu, tapnan yaplnn en

az . 2500e dayand anlamna geliyor. Abartlaryla nl Herodot'u biraz "temkinli" olarak dinlesek bile (zaten rahiplerin verdii tarihi inandr-

c bulmadn kendi de belirtiyor), her durumda Sleyman Tapna'ndan

ok daha eski bir dneme ait, iki zel ve gsterili stunu olan bir tapnan sz konusu olduunu syleyebiliriz.

Kutsal yaplarda yer alan stunlar, ounlukla gkyzne uzanan ev-

rensel aac simgelerler. Eski Msr inanlarnda bu stunlar, Gk Tanras

Nut'un bacaklaryd. Fenike'de tanra Astarte (Babil'in tar) iin yaplan

tapnaklarn giriinde yer alan ift stun, yine yer ile gk arasndaki ba-

lanty vurguluyordu. Kelt druidleri ve bilge kadnlar iin aalar, bu ne-

denle "Tanra'nn kutsalln" simgelerler.

Demeter tapnaklarnn giriinde de zel neme sahip iki byk stun

olduunu biliyoruz. Eleusis gizem kltnde, festivalin dzenlendii ana

alana girmek iin de, iki byk ve zel stundan olumu bir kapdan geilirdi; sz konusu stunlar, Roma'da, imparatorluun son dnemlerine do-

ru, ellerinde byk birer sepet tayan kadn heykelleri biiminde yaplmaya baland. Kadn figrleri, tanra rahibeleriydi; sepetlerse, klte ait

"srlar" saklyorlard. 502 Srlar ve inisiyasyon bilgilerini iinde koruyan, bir

baka byk nesne daha yer alyordu stunlarn hemen yannda: Birbiri

501
502

Herodot, "Stories Of the East", s: 133

Carl Kerenyi, "Eleusis: Archetypal Image of Mother and Dughter", s: 75

zerine oturtulmu iki byk ta bloktan oluan ve "Petroma" olarak adlandrlan bu kutsal nesne, iki ylda bir dzenlenen byk inisiyasyon t-

renleri srasnda, bloklarn birbirinden ayrlmasyla alr ve iinde sakla-

nan "gizem belgeleri" karlp, tren iin bekleyenlere okunurdu. Gece

boyunca sren kutlamalar bittiindeyse, Eleusis srlarn ieren bu belge-

ler, bir dahaki trene dek saklanmak zere yeniden Petroma'nn iine yer-

letirilirdi. 503

Bunlara ksaca gz attktan sonra, Masonik ikonografide yer alan stun

kavramnn kkeninde, Sleyman Tapna ve "Jachin-Boaz"n deil, Fra-

ternis geleneindeki Ana Tanra simgecilii, geometri ve kozmolojinin yer

aldn vurgulayp, yeniden ikinci derece trenine dnebiliriz imdi:

Artk gzleri ak olan aday, Kdemli Grevli eliinde, parola ve yeni

rendii "gei el skma biimi"yle gney ynndeki Ast Muhafz'dan

gei izni alp, Tapnaa sembolik giriini yapar. Ardndan, batya doru
ynelip, ayn seremoniyi Kdemli Muhafz'la yineler (ancak bu kez "gerek

el skma biimi"ni kullanr) ve bu kez Tapnak'taki "Orta Oda"ya gei izni alr. Gelenekle ilgili ald brifing srasnda, giri kapsndaki stunlarn

arasndan getikten sonra, kvrlarak trmanan basamaklarla eriilen "Orta

Oda"nn, Sleyman Tapna'nda alan Zanaat ustalarnn bir araya gel-

dikleri ve cretlerini aldklar zel bir blm olduunu renecektir.

Ardndan, bir kez daha douya dnerek Saygdeer stat'n yanna gi-

der ve ondan "Masonlarn temel gereleri" zerine ilk bilgileri alr: Gnye,

ekl ve dze (su terazisi.) Bunu, Sleyman Tapna'nn blmleri ve

odalar zerine mini bir brifing ve mimarinin nemi zerine alegorilerle

dolu, bilgelik ve erdemi ne karan bir sylev izler. "Yedi" saysnn simgesel nemi, toplum ve evrendeki eitli rnekleriyle (yedi gk cismi, Dn-

yann Yedi Harikas ya da dou kltrlerinin Yedi Bilge'si gibi) sunulduk-

tan sonra, Masonluk iin ayr bir deer tayan "yedi zgr bilim ve sanat
503

John Martin Woolsey, "Symbolic Mythology and Translation of a Lost and Forgotten Language", s: 72

dal" sralanr: Gramer, retorik, mantk, aritmetik, geometri, mzik ve ast-

ronomi. Bunlarn iinde bir tanesine, ayr bir arlk ve ayrcalk tanlanacaktr: Okurun kolayca tahmin edilebilecei gibi, geometridir bu. Saygdeer stat, eliyle hemen arkasndaki Mason sembolleri arasnda yer alan
"G" harfini gstererek, anlatmaya balar:

"imdi dikkatinizi G harfine ynelteceim. Bu, beinci bilim olan ve al-

m olduunuz derecenin temelini oluturan geometrinin ba harfidir. Ma-

sonluk styaps, bilimlerin ilki ve en soylusu olan geometri zerine kurulmutur. Geometri yardmyla doann trl ayrntlarn en gizli

noktalarna dek izleyebiliriz. Onun sayesinde Evrenin Yce Mimar'nn g-

cn, bilgeliini ve iyiliini kefeder ve bu usuz bucaksz sistemin boyutlarn zevkle inceleriz. Yine onun sayesinde gezegenlerin farkl yrngelerde nasl hareket ettiklerini anlar ve trl dnglerini gsterebiliriz." 504

Ancak Saygdeer stat, G harfinin, Masonluk iin ok daha nemli bir

zelliini daha anlatr adaya: G, ayn zamanda yce ilahi gcn kutsal ad-

nn da ba harfidir! Bunu syledii srada, elindeki asayla yere kez vurmu ve locadaki tm yeler saygyla ayaa kalkmtr. Ba harfi G olan bu
kutsal adn "ak hali" kesinlikle telaffuz edilmez ve tren tam bu noktada
sona erer. Acaba "hangi tanrnn" addr bu G ile balayan szck?

Masonluk, zellikle on dokuzuncu yzyldan itibaren hzl bir manev-

rayla "tektanrl dinlerin tmn kabullenme" iddiasndadr ama gn-

mzde de Zanaatn ideolojisindeki simgesel nemini koruyan G'nin, "Yahve", "Elohim", "Lord" ya da "Adonai" adlarnn ba harfi olmad kesindir.

Kimi aratrmaclar (ounlukla Hristiyanlar), G'nin Anglo-Sakson ve

Cermen dillerinde tanr anlamna gelen "God, Gott" gibi szcklerin ba

harfi olduunu iddia ediyorlar ama bu birok bakmdan hi inandrc de-

il. Birincisi, "God" ya da "Gott", genel anlamda Tanr'y ifade etmek iin
kullanlr ve bir zel ad deildir; Masonik trende vurgulanansa, bunun
"ilahi gcn" (Deity) kutsal adnn ba harfi olduudur. Ayrca, "dil bariye-

504

Malcolm C. Duncan, a.g.e, s: 78

rini" ama iddiasndaki evrensel bir rgt, yalnzca ngilizce, Almanca ya

da Flamanca iin geerli olacak bir szc semi olamaz; bu durumda

Latin ve Yunan dillerindeki "Dieu, Dio, Deus" szckleri ne olacaktr? Bu-

rada sz konusu olan ad, btn diller iin geerli, evrensel bir nitelik tamak durumundadr.

Daha sk yinelenen (ve akas, ok daha inandrclktan uzak) bir

baka aklamaya greyse G, Mason terminolojisinde Tanr'y tanmlamak

iin kullanlan "Evrenin Yce Mimar" yani "Grand Architect of the Univer-

se" ifadesinin ba harfidir. Bu durumda bir zel addan deil, onu tanmlayan bir sfattan, hatta o sfatn bir parasndan sz etmi oluyoruz ki, bu da

hi anlaml deil. Eer yalnzca "Mimar" nitelemesini kullansalar ve A har-

fini simge olarak seseler, belki biraz daha akla yakn gelebilirdi: Sonuta
A, alfabenin de ilk harfidir ve ncilde Tanr "Alfa ve Omega", yani "Balan-

g ve Biti" olarak da nitelenir; stelik mimar anlamna gelen "Architect"

szc de Bat dillerinin birounda ortaktr. Ama "Evren'in Mimar"n

tanmlayan "Yce" (Grand) sfatnn ba harfini simge olarak semek, ii bir

anda deitirip, ocuksu hale getiriyor. Bu, takmna "Sar Kanarya" adn
yaktran taraftarn, Fenerbahe'yi simgelemek iin "FB" harfleri yerine

S'yi kullanmasndan ya da "Ege'nin incisi" olarak anlan zmir'i vurgulamak

iin insanlarn E ksaltmasn yelemesinden, mantk olarak hi farkl deil.

Albert Pike da bu durumu fazlasyla kafa kartrc bulduu iin olsa gerek,

kimi localarda "Yahve" adn vurgulamak iin brani alfabesindeki "Yod"

harfini kullanmay yeleyenler olduundan; baz "Fransz Birader'lerin" de

Tanr anlamna gelen "Dieu" szcnden yola kp G'yi D ile deitirdik-

lerinden sz ediyor. Onun grne greyse G harfi, evrenin ve yaamn

temelini oluturan "retici (Yaratc) G" (Generative Force) kavramn
simgelemekte. 505

Btn bu kafa karklnn nedeni, "orijinal olan baka bir eyle

maskeleme" abasnn yaratt tutarszlklardan baka bir ey deil. Bura-

505

Albert Pike, a.g.e, s: 632

da, son iki yz yl iinde gerekleen kimi dnmlere ve "uyarlama" abalarna karn, batan beri izini srdmz, binlerce yllk Fraternis ide-

olojisinin silinmez iaretlerinden biri kyor karmza: G, elbette "Ge",

"Gaia" ya da "Gea"y simgelemektedir ve yalnzca onun ba harfidir; yani,

"Dnya Anne" ya da "Ana Tanra"nn bilinen en eski adlarndan birinin!

Demeter adnn bilinen en eski biimi de, "Ge-Meter"dir: "Dnya Anne".

Zaman iinde Gemeter'in Demeter'e dnmesinde, yani G'nin yerini

D'nin almasnda da szck deformasyonunun deil, yine "diil ilahi g"le

ilgili bir baka simgeselliin etkili olduunu grrz: Yunan alfabesinde D

sesini veren "Delta" harfi, bir gen biimindedir ve bilinen en eski dnem-

lerden beri gen, kadn cinsel organna olan benzerlii nedeniyle "diil

ilahi g"le ilikili grlmtr. Pythagoras mritlerinin geni bu denli

nemsemelerinin nedeni de, bu eklin kadnl, Tanra'y ve dolaysyla

evrensel verimlilii simgelemesinden baka bir ey deildir zaten. (Bu arada gen, tarihteki btn Fraternis kkenli gruplar gibi Masonlar iin de
"zel" simgelerden biridir.)

En nemli Sibyl merkezi olan Delhinin ad, "rahim" anlamna gelen

"delph" szcnden gelir ve D, yani "delta" ile balar. 506 (Delphideki

Sibyl'n maaras, Dnya Anne'nin rahmi deil miydi?) Gemeter adn oluturan ilk hece durumundaki "Ge" (Dnya) bu balant nedeniyle "De" (Tan-

ra) biimini almtr: "Dnya Anne" ya da "Ana Tanra".

Mason'ik rgtlenme, burjuva devrimleri sonrasnda Protestan refor-

mizmiyle kucaklap hzla styapsna egemen klmaya alt ideolojik

"U-dn"ne karn, sahip olduu ya da bir biimde stlendii kadim birikimin etkisinden btnyle syrlmay da baaramad. Bu konuya, izleyen

sayfalarda nedenleri ve sonularyla birlikte deineceiz. Ama imdi, klasik

sistemin nc aamas olan "stat Mason" derecesi iin dzenlenen ri-

telin ve ona zemin oluturan "mitoloji"nin iindeki olduka belirgin atlak

ve szntlar inceleyerek, yolumuza devam edelim.

506

Mircea Eliade. "Demirciler ve Simyaclar". s. 43-44

hanet, Cinayet ve Dirili

Klasik derecelendirme sistemi iinde en st basama oluturan "stat

Mason"lua gei iin dzenlenen tren, btnyle, nceki sayfalarda s-

zn ettiimiz efsanevi kiilik Hiram Abifi merkez alr ve temel Mason eitiminin de son aamasn oluturur. Ritel tamamlandktan sonra yeni dereceyi tamaya hak kazanan kii, alma ve renim devrelerini geride
brakarak, gerek anlamda Mason olmu saylacaktr artk; bundan sonraki

ykseli ve "stat dereceleri", btnyle kendi yetenek, baar ve sergile-

yecei sra d performansa baldr. Peki ya u "byk srlar"? Onlara nihayet eriilecek midir bu trenin sonunda? Bunu hep birlikte greceiz.

Bir nceki dereceyi aldktan sonra beyaz nlk zerine iki mavi rozet

takmaya hak kazanan Zanaat yesi (Kalfa), yine aradan belli bir sre ge-

tikten sonra, bu kez stat Mason derecesini almak iin, bekleme odasndadr. nceki trenlerde olduu gibi, Ast Grevli tarafndan hazrlklara balanr. Adaya, yine ayn giysiler verilir; ancak bu kez gmlek, iki omuz
birden akta kalacak biimde syrlm ve pantolonun da her iki paas diz-

lere dek svanmtr. p, yeni trende bele kez dolanacak ve gzler her
zamanki gibi bir mendille skca balanacaktr. (Ayrntlarn localar arasn-

da geleneklere gre kk deiiklikler sergilediini bir kez daha yinelemekte yarar var.)

Daha nceki derecelerde olduu gibi, Ast Grevli'nin kapya kez

vurmasyla tren balar. Kdemli Grevli kapy ap sorar:

- Gelen kimdir?

- Acemi rak olarak inisiye edilip Zanaat yesi derecesini alan ve

imdi daha fazla k iin stat Mason derecesini talep eden, Birader X.

(Adayn ad)

Bu istekte bulunurken kendi zgr iradesiyle karar verdiini; tamak-

ta olduu derecede baarl olduunu ve bir Birader'in bu konuda olumlu

gr beyan ettiini dorulayan klasik soru ve yantlar tamamlandktan

sonra, yine giri ifresi sorulur:

- Hangi hak ve ayrcala dayanarak kabul edilmeyi bekliyor?

- Bir parolann verdii hakka.

- Nedir o parola?

- Kendisi bunu henz bilmiyor ama ben onun adna bu parolaya sahi-

bim.

- Yaklan ve bana parolay syleyin.

Ast Grevli, Kdemli Grevli'nin kulana, yeni derecenin parolasn

fsldar:

- Tubal Cain

Parola dorulandktan sonra durum Kdemli Grevli tarafndan Sayg-

deer stat'a bildirilir; ayn sorular bir kez daha yinelenir (yantlar Kdem-

li Grevli'den gelmektedir) ve onay alnmasnn ardndan, adayn ieri ka-

bul edildii aklanr. Gzleri bal aday, Ast grevli eliinde loca

kapsndan birka adm attktan sonra yine Kdemli grevli tarafndan dur-

durulacak ve bu kez pergelin iki ucu, gmleinin akta brakt iki omuzuna birden dedirilecektir. Bu "karlama"nn anlam u szlerle aklanr:

- Bu locaya ilk geliinizde, sol gsnze batrlan pergel ucuyla kar-

lanmtnz ve bunun mant size anlatlmt, ikinci geliinizde, gnye ile

karlandnz ve bu da size anlatld. imdiyse sizi, iki gsnze birden

batan pergelin iki ucuyla karlyorum. Bu size, insann en deerli paralarnn, gslerde saklandn ve bizim en deerli inanlarmzn da perge-

lin iki ucunun dokunduu bu noktalarda bulunduunu retmek iindir:

Dostluk, Ahlak ve Kardee Sevgi.

Gney ve Bat ynlerindeki "istasyonlar" geilip, seremoniler yinelen-

dikten ve stat Mason derecesi iin (bu kez uzunca bir metin oluturan)

yemin edildikten sonra, adaya yeni nl verilir ve bu dereceye ait selam

durular ve yeni el skma biimleri retilir. Bu arada Saygdeer stat,

Ast Muhafz'a saati sorduktan sonra, tm biraderlerin dinlenmesi iin yarm saat mola verilmesini ister. Tren sona ermi gibi grnmektedir artk;

loca kaps alr, btn biraderler dardaki bekleme odasna geip, sohbet etmeye balar. Dier yeler aday kutlamakta, yeni derecesinden honut olup olmadn sormaktadr.

Bu molann amac, adayn dikkatini datp, onu her eyin bittiine

inandrmak ve loca odasn, trenin "finali" iin hazrlamaktr aslnda. Yani

stat Mason adaynn, cinayete kurban gidip, sonra yeniden lmden yaama dnecei, en nemli blm henz balamamtr!

Ksa bir sre sonra Saygdeer stat'n arsyla herkes loca odasna

geri dner, ilkin, o gn iin yaplacak baka i kalp kalmad sorulur.

Gndemde hibir ey olmad anlaldnda, Saygdeer stat toplantnn

daldn sylemek zere hazrlanr; sonra aniden aklna bir ey gelmi
gibi sorar:

- Bu arada, az nce stat Mason derecesini alan Birader X, aramzda,

deil mi?

erideki yelerden biri, "Burada" diyerek onaylar.

- Birader X, ltfen dou ynne doru yaklan, diye fsldar Saygde-

er stat. Ardndan adayla, dierlerinin duymayaca bir sesle, ba baa

sohbet etmeye balar. Aa yukar, una benzer eyler anlatmaktadr:

- Birader X, artk yeni derecenizi alp stat Mason olduunuza gre,

masonik srlarn daha fazlasn istiyor olmalsnz. Ancak muhafzlar, grevliler ve dier biraderler, henz size tam olarak gvenmiyor ve ball-

nz snamaya devam etmek istiyorlar. Srlar renmek iin nnzde zor

ve birok tehlikeyle dolu bir yol var: Hrszlar, hainler ve katillerle karla-

acaksnz ve eer bu uurda yaamnz yitirirseniz, unu bilin ki bu ilk

rnek olmayacak. Kime gveneceinizi biliyorsunuz. imdiye dek, sizin iin

burada bakalar dua etmiti; artk kendi banzasnz. imdi oturun ve
kendiniz iin Tanr'ya dua edin.

Aday sunak nnde diz kp dua etmeye balar, o srada gzleri ye-

niden mendille skca balanr. Duasn tamamlad srada locann klar

iyice kslacak, oda karanla yakn, lo bir grntye kavuacaktr. (Bu-

nun, gzleri zaten bal aday iin bir anlam yoktur tabii; yalnzca, dier
biraderlere "final" blmnn baladn haber veren bir iarettir.)

Grevli, aday kolundan tutup yavaa ayaa kaldrr ve locann iinde

tur attrrken, bir yandan da ona, Zanaat'n efsanevi lideri Hiram Abif in,

almalarda verilen molalar srasnda tapnan "Kutsallarn Kutsal"

(Sanctum Sanctorum) ad verilen blmne girip, dua ettiini anlatmaktadr.

nc tur tamamlanp gneye doru yaklatklarnda, Ast Muhafz

birden yerinden kalkp onlara yaklar ve aday yakasndan tutup iddetle

sarsmaya balar:

- Hiram Usta, ben de seninle yalnz konumak iin frsat kolluyordum.

Tapnak bitince stat Mason srlarn bize vereceini sylemitin ama hl

bir ey aklamadn! imdi hemen bana bunlar anlatman istiyorum!

Basit bir mizansen iinde Hiram Abif roln oynamak durumunda kal-

d artk iyice anlalan adayn yerine, yannda durup onu kolundan tutmakta olan grevli yant verir:

- Birader, imdi bunun ne yeri ne de zaman. Tapnak tam olarak bitin-

ceye dek bekle. Eer buna layk olduunu kantlarsan, srr elde edeceksin.

Ancak, Jubela roln oynayan Ast Muhafz, aday tartaklamaya devam

eder ve srr vermedii taktirde onu ldreceini syler. Ayn diyalog ve

sahneler bat ynnde Jubelo roln oynayan Kdemli Muhafz'la; dou

ynnde de Jubelum roln oynayan Saygdeer stat'la birer kez daha

yinelenir. Sonunda, srr vermeyi reddettii iin aday "ldrlr" ve dm-

dz yere yatrlr. Uzand yerde hl gzleri bal yatarken, konumalar

duymaktadr:

- ld m?

- Evet, ld.

- Tanrm, ne yaptk? Ustay ldrdk ve istediimiz srra da ulaama-

dk! imdi cesedi ortadan kaldrmamz gerekiyor!

- O halde sabah olmadan onu batya, Moriah Da yaknndaki tepeye

gtrelim ve gmelim.

zerine bir rt rtldkten sonra aday, trendeki biraderler tarafn-

dan kaldrlp tanr ve tam tur atldktan sonra, bat ynnde yavaa
yere braklr. Ardndan, bu "mini tiyatro oyunu", efsanedeki dier ayrnt-

larla srer: Katiller kamaya alr ama bunu baaramazlar; dier on iki
ii komploya katldklarn ama son anda vazgetiklerini itiraf eder; Kral

Sleyman (locada bu rol oynayan bir baka ye) Hiram Ustann derhal

bulunmasn ister ve on be kiiyi bu ile grevlendirir; ilerinden bir grup,

iz srp katilleri yakalar. Btn bu sre iinde aday, yerde hareketsizce

yatmaktadr.

Nihayet, "Hiram Abifin cesedi" de bulunur. Kral, ustasnn lmne

ok zldn, artk Mason srrn oluturan gizli szn sonsuza dek

kaybolduunu; yeniden bulunup elde edilene dek, yerine bir baka szn

"ikame" edilmesini ister. Bu arada dier biraderler, Hiram Usta roln oynayan adayn, sembolik olarak "lmden yaama dndrlmesi" ilemini
gerekletireceklerdir.

Bedeni yerden kaldrmak iin ilkin Ast Muhafz, ilk derecenin "el sk-

ma" yntemini dener, ama daha bilei kavrayamadan kol yeniden yere decektir. Bunun zerine Kdemli Muhafz, ikinci derecenin el skma ynte-

mini dener ama o da baarl olamaz. Son olarak, topluca edilen duann

ardndan. Saygdeer stat adaya yaklap, adayn elini "aslan penesi"

olarak da bilinen stat Mason kavrayyla tutar, sa ayan onun sa aya-

nn yanna yerletirir ve (dier yelerin de yardmyla) bir hamlede "Hi-

ram Usta"y ayaa kaldrr. zerindeki rt yere dm, gzlerindeki ba

zlm ve aday "lmden geri dnmtr!"

Diriltme ilemi tamamlandnda, adayn kulana stat Mason dere-

cesinin srr olan gizli szck de fsldanacaktr. Ancak gerek sr, Hiram
Abifle birlikte yok olduu iin, "yeniden elde edilene dek" onun yerine

gemesi iin yaratlm, "yedek szck"tr bu:

- Mah-hah-bone (Maa ha bone).

Sahte Bir "stat" Hikyesi

kinci derecede aday, "Shibboleth" ile tanmt ve bu szcn gerek

kkenini incelemitik. nc derecenin balangcndaysa, stat Mason

locasna giri iin gerekli parola olan "Tubal Cain"i rendi. Neydi bu "Tubal Cain", yeni bir "bileik szck" m?

Eski Ahit'in ilk kitab olan Genesis (Tekvin), drdnc blmnde in-

sanln atas olarak tantlan Adem ile Havva'nn oullar arasnda kan
kavgadan ve Habilin, kardei Cain (Kabil) tarafndan bir anlk fkeyle l-

drlmesinden sz eder. Cain, bu ar suun cezasn tecrit edilerek ve

uzaklara srlerek deyecek, Adem'in "resmi" soyuysa, daha sonra dnya-

ya gelen nc olu Seth (it) ile devam edecektir. Eski Ahit, drdnc
blmdeki birka ayetten sonra Cainin izini srmeyi brakr ve tmyle

Seth'in soyundan gelen atalarn hikyesini anlatmaya balar. Bu snrl bir-

ka ayette de, Cain'den devam eden soyaac, altnc gbek torunlara dek

bir "adlar listesi" halinde saylp, konu kapatlr. te Tubal Cain, karde katili olduu iin cezalandrlan Cainin, Eski Ahit'te sz edilen son torunu
olarak kar karmza. O ksack ayette de, onun bronz ve demir iiliinin

ustas olduundan sz edilir. 507 Tpk, Sleyman Tapna'nn bronz ile-

melerini yapan, Tireli Hiram Abif gibi.

Peki, nc derece giri ifresi olarak Tubal Cain'in verilmesi, Mason-

larn kendi gemilerini Cain soyuna baladklarn m gstermektedir?

Tam olarak deil: Eski Ahit'teki Tubal Cain, yaygn gre gre Yunan mi-

tolojisindeki Hephaistos ya da Roma'daki adyla Vulcan'n karldr; yani, "metalrji ve zanaat tanrs"nn. Albert Gallatin Mackey, Vulcan adnn

"Baal-Cain"den, yani "Tanr Cain"den tretildiini ileri srerek. Eski Ahit'te

sz edilen Tubal-Cain'i dorudan doruya Hephaistos ya da Vulcan'la z-

deletiriyor. 508 Hephaistos da, yine ou uzmana gre Mezopotamya'nn

gl tanrs Enki'nin Yunan'daki paralelidir. Charles Penglease, farkl pan-

teonlar arasnda kurulacak paralelliklerin ou kez "paral" olaca ve

birden ok figr iinde barndraca dncesiyle, Enki iin Hephaistos

ve Prometheus'un bir bileimini neriyor:

"Enki'nin bir zanaatkar/yaratc, asi tanr, insanln yardmcs ve zeki

tanr olarak rol, Hephaistos ve Prometheus arasnda paylatrlmtr.

Hephaistos Enki'nin zanaatla ilgili ynn alrken, insanln yardmcs,

asi ve zeki tanr roln Prometheus stlenir." 509

Bu badatrmaya gre Mason dncesi, kendi geleneini "karde ka-

tillii" gnahn stlenen Cain'e deil, insanla uygarl sunan "zanaatkar

tanr"ya dayandrmaktadr. Bir baka deyile Masonluk, "uygarln ve bilginin korunup, insanla sunuluu" gibi bir misyonun ayrcaln stlenme

iddiasndadr. Ama bundan daha nemlisi, Eski Ahit'in hemen hi dikkate

almad ve bilerek gz ard ettii Cain soyunu ok daha farkl biimde tanmlayarak, onu eski Yunan ve Yakndou tanrlaryla zdeletirmekte;
dolaysyla gayet net bir biimde Yahudi teolojisi ve yorumuyla ters d-

mektedir.

Tekvin, 4: 22
Albert Gallatin Mackey, "Symbolism of Freemasonry", Pietre-Stones Review of Freemasonry
509 Charles Penglease, "Greek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influence", s: 220
507
508

Gelelim, stat Mason derecesi iin yaplan trenin merkezine yerletii

gibi, Mason mitolojisinin de temelini oluturur gibi sunulan, Sleyman Tapna'nn bronz ustas Hiram Abife. Bu efsanevi kiiliin adnn, Eski
Ahit'in I. Krallar ve II. Tarihler kitaplarnda birka kez getiini belirtmi-

tim. Tirenin Fenikeli kral Hiram'n, tapnak yapmnda yardmc olmas

iin ekibiyle birlikte bu bronz ustasn Kuds'e yolladna ilikin referans-

lara, sz konusu kitaplar iindeki ksa birka blmde rastlarz. Ancak Mason geleneinde Hiram Usta'nn adna bir "soyad" gibi eklenen Abif'e, Eski
Ahit'te hi rastlanmaz; tabii, bu biimiyle.

II. Tarihler'de Fenikeli hkmdar Hiram, Kral Sleymana, "Sana ba-

bamn hizmetkrlarndan Hiram' yolluyorum, yetenekli bir bronz ustas-

dr" mesajn yollarken, "Babamn Hiram" ifadesini kullanmtr ksaca. branicesiyle, "Hiram, abi (avi)". Bilinmeyen bir zamanda bu efsane Mason
literatrne yerletirilmeye allrken, Eski Ahit'i kaynak alan birileri,

"babamn" anlamna gelen "Abi" (Avi) szcn bir soyad gibi alglamak-

la kalmayp, sonuna bir de F harfi yerletirmeyi uygun grmtr anlalan! Mason terminolojisinin, "Sar duymaz, uydurur" deyiindeki gibi, kimi szck ve adlar nasl deforme ettiine daha nce tank olmutuk.

Duruma baklrsa, tpk "Freres Mason" (Mason Kardeler) ifadesinin "Freemason" (zgr Mason) ya da "Kroton'lu Pythagoras"n "Groton'lu Peter
Growes" haline gelmesi gibi, "Babamn Hiram (Hiram Avi)" ifadesi de bir
anda byk usta Hiram Abife dnmtr.

Sorun keke, yalnzca Byk stat'n adndaki bir deformasyonla snr-

l kalsayd. O zaman bunu basit bir tebessmle geitirip, efsaneyi "kendi

snrlar iinde" ciddiye alarak incelemeye devam edebilirdik. Ne var ki,

Mason literatrnn bu temel figryle ilgili hata ve arptmalar, "Abif "

szcnden ibaret deildir. Hikyenin belki de "ruhunu" oluturan en

nemli blm, yani Hiram Usta'nn kendi adamlarnca ldrlmesi de, b-

tnyle dayanaktan yoksun olarak, sonradan uydurulmutur.

Eski Ahit'te, tapnan iiliinden, Hiram'n baarl almalarndan

kimi ufak ayrntlar eliinde sz edilir ama ustann bylesine korkun bir
cinayete kurban gittiine dair hibir kayt yoktur. Dahas, sonraki yzyllarda Yahudi tarihi Josephus'un bildirdiine gre Hiram Usta tapnak yaplp bittikten sonra Kral Sleyman'n verdii armaanlarla birlikte mem-

leketi Tireye dnm ve orada "mutlu bir yallk" geirmitir. O halde bu

"byk srr vermedii iin ldrlme" hikyesi niin, ne amala ve ne zaman Masonik efsaneye monte edilmitir acaba?

Olaylarn ak srasn bir kez daha gzden geirelim: Ortada, elde

edilmesi g ve avantaj salayan bir "byk sr" ya da bilgi vardr; birileri

bu bilgiyi, onu korumakla grevli olan, yetkili bir kiiden, bir tapnakta zor

kullanarak almak ister; bu ekime srasnda ilerinden biri, hrsn kontrol

edemeyerek, bilgiyi tayan ldrr ya da yok eder, bu durumda, onu tayp koruyanla birlikte, bilginin kendisi de yok olacaktr. Geride kalanlardan

on be kii, farkl yne dalp bu bilgi taycy ararlar; artk yaamad

anlalnca da, onunla birlikte ortadan kalkan bilgi yeniden elde edilinceye

dek, yedek bir baka bilgiyi ikame etme gerei ortaya kar; bilgiyi tayan,

sembolik olarak yaama dndrlr.

imdi de, yakndan bildiimiz bir baka olay akna evirelim gzleri-

mizi: Roma'da, Cumhuriyet'in kritik resmi belgeleri arasnda saylan

Sibylline Kitaplar, ok nemli bilgileri tamaktadr ve bu bilgiye sahip olmak, g ve nfuz elde etmekle edeerdir. lkede bir i sava yaanr; bu

srada kitaplarn sakland Capitoline Tapna yanar ve bilgilerin orijinali

yok olur. Savatan galip kan Sulla, yok olan kitaplarn yeniden bulunup

derlenmesini ister; bu i iin grevli olan kurul yeleri says on be kiiye

karlr ve gruplar halinde lkenin her yerine dalan bu yetkililer, dnlerinde orijinallerin bulunamadn, ama onlarn yerine koymak, ikame

etmek zere yedek kitaplar edindiklerini bildirirler. Yeni Sibylline Kitapla-

r, tapnaktaki gizli blmeye saklanr ve bylece koleksiyon, (belki de ger-

ek kitaplar yeniden bulununcaya dek) sembolik olarak varln srdrr.

Her iki hikyede italik harflerle altn izdiim temel anahtarlarn, ne

derece arpc bir paralellik ierdiini sylemeye gerek yok. Bir tarafta
"Masonik Sr" var, dier tarafta "Evrensel bilgiler". Birini "gizli sz" olarak,

onun taycs olan Hiram Usta saklyor; dierini Sibyl bilgilerinin derlen-

dii gizli kitaplar. Masonik hikyede bir ekime srasnda Hiram Usta tapnakta ldrlyor; dier yanda Sibylline Kitaplar, i sava srasnda Ca-

pitoline tapnanda kan yangnda kle dnyor. Her iki durumda da bu

olay, "bilgi kayb" demek. Mason efsanesinde on be kii farkl yne

doru yola kp Hiram' aryor; Roma'daysa on be kiiye karlan kurul,

belli Sibyl merkezlerine dalarak kitaplar yeniden oluturmaya alyor.

Her ikisinde de orijinal belge bulunamaynca, yerlerini doldurmak zere

yedek bilgi ikame ediliyor; bylece yok olmu grnen srlar, sembolik ola-

rak yaama dndrlm oluyor. Tabii, gerekleri yeniden elde edilene

dek.

Hiram Abif hikayesiyle ilgili, altn izerek nerdiim aklama u: S-

leyman Tapna ve Hiram Usta'yla ilgili anlatlanlar, Fraternis birikimine

Tapnak valyeleri'nin katlmnn ve on yedinci yzyldan sonra da GlHa mistisizmine bal "Mesihi" unsurlarn Masonik ideoloji zerinde etki

kazanmasnn ardndan, bilinli olarak ve "perdeleme yapma" amacyla

oluturulmu, gerein eretilemesi zerine kurulu bir efsanenin paralardr. Tpk, "sahte hedef gstererek" "artma vermek" gibi bir ey. nisiyasyon treninin gerek kkeniyse, zlmeye balayan Fraternis gruplar

iindeki en etkin g olan Pythagoras Kardelii ne bal biraderlerin, b-

yk olaslkla . birinci yzyln ortalarna doru biimlendirdikleri, "tarihsel misyona" dayal bir riteldir. Kardeliin en byk gcn oluturan

Sibylline Kitaplar'nn orijinallerinin, gc elinde tutma hrsna sahip grup-

lar arasndaki sava srasnda yok olmas zerine, yerlerine "geici olarak"

baka kitaplarn aranmas ve "yedek srlarn tapnaa yerletirilmesi" olaynn dramatizasyonu zerine kurulu, simgelerle ykl bir tren. Elbette

bu ikame ileminin geici olduunu, yalnzca "biraderler" bilmektedir; Sul-

la ve onu izleyen despotik liderler iin, Capitoline'e bir koleksiyonun yerletirilmi olmas yeterlidir nk.

Ksacas, Fraternis'in birinci gizemi, tarihin en eski kayt ve bilgi biri-

kimini barndran kitaplar; ikinci gizemi de gerekte bunlarn btnyle

yok olmayp, gvenli bir yerde saklanmasdr. Roma'da Cumhuriyet ideal-

leri baarszla urayp Kardeliin varl tehlikeye girince, "grlen l-

zum zerine" gerek belgeler Roma devletinden saklanm; orijinallerin

yerine konmasn salayacak koullar ortaya kana dek, Capitolinede ye-

dek ya da gereine benzetilmi "sahte" kitaplar saklanmtr. Ritel, yalnzca biraderlerin bildii bu "st dzey sr" zerine kuruludur.

Bilinli olarak gerei "perdeleyen" ve kendi alt dzey biraderlerinden

bile orijinal inisiyasyonun ieriini saklayan Masonik hikyeyse, aslnda

yalnzca "hedef artma" amacna ynelik bir parodidir. Tpk, Masonik

literatrn nl yazar Albert Piken, "Ahlak ve Dogma" adl yaptnda syledii gibi:

"Masonluk, kendi srlarn, seilmi olan bilgeler dnda herkesten

saklar, o srr hak etmeyenlere, yanl yere ynlendirici ipular ve akla-

malar sunar." 510

Fraternis ve Masonluk
Tarihin en eski "restorasyon ideali"nin temsilcileri kimliini tayan,

benim genel bir tanm oluturmak zere Fraternis olarak adlandrdm

heterojen gruplar, gnmzden be bin yla dek geri giden bir sre iinde,

izlenebilir bir kesintisizlie sahiptir. Temel ideal ve temel fikir, ataerkil d-

nm ve onu izleyen "iddet ve kaba gce dayal bireysel mlkiyet" anlay zerine kurulmu snfl toplumlar dzeninin yerine, ok uzun bir sre

varln korumu "eski dzene" ait ilkelerin restorasyonudur. Tarmn bu510

Albert Pike, a.g.e, s: 105

lunuuyla ortaya kan "neolitik devrim" srasnda sistematik hale gelmi;

yaam her gn yeniden retecek etkinliklerin kolektif abayla hep birlikte

stlenildii; insanlarn retime g ve yetenekleri orannda katlp, elde

edilen rn gereksinimlere gre adilce paylat; yetki ve saygnln fiziksel g araclyla edinilmi kiisel zenginlie deil, bilgi, yetkinlik ve

deneyime gre belirlendii, insanln en eski toplumsal dzenidir bu. Ka-

dn ve erkek arasnda tam bir "hak eitliinin" egemen olduu; ancak baz
temel fizyolojik niteliklerin (dourganlk) yan sra, bilgi ve deneyim birikimini elde tutmann getirdii ayrcalkla da kadnlarn farkl bir saygnla
sahip olduu, "Anne Dzeni".

Bu eski ve kkl misyonu stlenenlerin yaad sre, en batan beri

ayrntlaryla grdmz gibi, eitli dalgalanmalar, blnme ve para-

lanmalar, dnce ayrlklarn, belli dnemlerde d etkilerle gelen arpc

tutarszlklar ve bazen yozlama eilimlerini de iermitir. Genel anlamda

Fraternis hareketinin, tarih iinde izi srlebilir bir kesintisizlii olmakla

birlikte, yelpazenin btn olduka heterojen ve dank bir grnt su-

nar. Yine de, hi deilse on sekizinci yzyl sonlarna dek bir biimde varln korumay baarabilmi, ayrt edici ana ilkelerden sz edilebilir: Ana

Tanra dncesine dayal evren kavray; insanlar "ekonomik avantaj

fiziksel gle elde edip korumaya" dayal sosyal snflara gre deil, bireysel yetenek, bilgelik ve ahlaki (vicdani) ilkelerine gre deerlendiren "se-

kinci" bir bak; monari ve teokratik ynetimlere kar youn tepki; lke
ve din farkllklarn ortadan kaldrmaya ynelik, topik bir enternasyonalizm.

"Sekincilik" kavramnn altn zellikle izdim, nk Kroton'daki

Pythagoras'larn, Fransa'nn gneyindeki Kusursuzlarn ya da Bat Anadoludaki Bedreddin mritlerinin ou kez uzmanlarca "proto-komnist"
olarak yorumlanan ortaklaa yaam uygulamalarna karn Fraternis hibir
zaman "sosyalist" olmad. Bireyin nitelik ve eilimlerini dikkate alan ve in-

sanlar geliim ya da yetkinliklerine gre deerlendiren bir "sekincilik"

anlay, her eyin zerindeydi. Eer Marksist literatre gre konuursak,

"nesnel koullar" deil, "znel koullar" nemsiyordu Fraternis; deiimi

"altyapda" deil, "styapda" balatmann doruluuna inanyordu.

Buna gre, salt "ezilen ve smrlen yoksul kitleye" mensup olmak,

bireyi dier insanlara gre daha desteklenesi, sahip klas ve korunas

yapmazd. Ya da buna kart olarak "zengin ve soylu snftan olmak", olumsuz niteliklerle donatlmak demek deildi. Bal bulunduu snf ne olursa

olsun, bireyin kendi i geliimi ve sahip olduu deerler nem tamaktayd yalnzca. Bilgelik ve "kardelik" uruna elindeki maddi deerlerin sala-

d btn snfsal avantajlardan gnll olarak vazgeebilen bir soylu, frsatn bulduu ve zenginlie kavutuu anda acmasz ve hrsl bir "egemen

snf yesi"ne dnme potansiyelini barndran yoksul bir kylden ok

daha deerliydi.

Pythagoras Kardelii, bu nedenle Kroton'da bir yandan kendi kom-

nal yaam modelini olutururken dier yandan baz soylular ya da orta s-

nf tccarlarla iyi ilikiler kurarak onlar yanna ekmeye alt; bu nedenle "kleliin kaldrlmas" iin savamak yerine, hem klelerin hem de kle

sahiplerinin kafasndan bir "kurum" olarak kleliin kabul edilebilirliini

silmeye abalad. Roma'da Sibylline Kurulu'nu denetimi altnda tutan biraderler, bu nedenle plebleri tapnaklar, kltler ve collegia'lar araclyla

"eitmeye" urat. Cathar statlar bu nedenle yoksullarn ve basit tccar-

larn yan sra, Oksitanya soylularyla da yakn ilikiler kurdu.

Fraternis'e gre, deiim "belli basamaklar izleyerek", yava yava

oluacakt; ezilen snfn ayaklanp iktidar devirdii ani bir devrimle deil.

Kardeliin savunduu eski ve evrensel deerler btn insanlar tarafndan

benimsendike; bilgelik tarafndan ynetilen paylamc kardelik anlay-

na giderek btn toplum inisiye edildike; ksacas herkes birer "Karde"e dntke, bir misyon ve kurum olarak Kardelik de ilevini ve var-

lk nedenini yitirecekti. Sava, iddet, zorbalk ve bireysel zenginlik hrs,

tek bir bireyin bile kafasnda yaamay, onay bulmay srdrdke, gerek

zgrlk ve paylamclk tam anlamyla yaama gemi saylamazd. Ana

Tanra deerleri bu nedenle bir "din" deil, evrene ve onun yaratcsna

sayg duyup, insanlarn "Byk Anne"nin bilgeliini, efkatini ve karlksz

vericiliini kendi zerlerine yanstmalarn, onu izlemelerini ve "onun yla aydnlanmalarn" salamaya ynelik evrensel bir felsefeydi: Felsefelerin en eskisi.

Ama buna ramen grdk ki, Fraternis belli dnemlerde sk sk bu te-

mel ilkeden uzaklaan eilimleri ve tutarszlklar da sergiledi. Romada

"Emperyal Klt" tepeden inme komplolarla denetim altna almaya alan

Mithra gruplarnn giriimlerini; iktidar ele geirmeyi ara deil ama ha-

line getiren eitli darbe denemelerini; Diocletianus ve Julianus dnemlerinde intikam hrsyla Hristiyan gruplara uygulanan bask ve iddeti, en
tipik rnekler olarak sayabiliriz.

Miras ve misyonun bir biimde Mason rgtnce stlenilmesinden,

yani Fraternisin hzl admlarla bir "burjuva sekincilii" grnmne brnmeye balamasndan sonra, benzerlerine 1640 ngiliz Devrimi'nde,

ABD'nin kurulu ve bamszlk mcadelesinde ve Fransz Devrimi'nin iz-

ledii seyirde rastladmz bu "sapmalar" ok daha dramatik bir hal ald.

nk artk "savasz, kardee ve paylamc bir dnya" ideali Misyonun

sahipleri tarafndan bile, "gerekletirilmesi olanaksz bir topya" gibi alg-

lanyordu. nsann doas, "ktle" eilimliydi ve bu koullar altnda an-

cak hegemonya modeli ksmen esnetilerek, snrl "iyiletirmeler" yaplabilirdi, o kadar.

Nuhun Gelini, "Dul Kadn"n Olu

Fraternis idealinin btnyle zlp dalmasna ve bu sre iinde

Masonik rgtlenmenin stlendii role biraz daha geni olarak son blmde deineceiz. Ancak imdi noktay koymadan nce, srecin kesintisizlii

iindeki son halka olan Masonlarn, yani yalnzca erkeklerin ye kabul

edildii bu kapal burjuva rgtlenmesinin, eski ve kkl bir "bilge kadn-

lar klt"yle olan gizlenmi ya da unutulmu/unutturulmu balantsn,

hibir soru iaretine yer brakmayacak biimde gzden geirelim:

- nisiyasyon ve derece trenlerinde sunulan ifreler, btnyle tanr-

a kltrnn uzantlardr. Shibboleth'in, merkezinde Demeter'in yer al-

d Eleusis gizemciliinde klt simgesi olan "msr baa ve su kayna"

anlamna geldiini grmtk. Bu szck, uzak gemiinde anaerkil izler

tayan gebe Sami kabilelerinin, Kenan ve Ugarit tanra kltleriyle (Astarte, Anat) yakn iletiimi sonucu brani diline yerlemi ve Eski Ahit'te de

yer almt. "in" ve "Sin" harflerine dayal telaffuz farkllnn ortaya kard "parola" nitelii, Mason ritellerini oluturan Tapnak kkenli
"stat"larn ok houna gitmi olmal!

nc derece treninde adayn kulana fsldanan son szck, yani

"Mah-hah-bone" ise, hibir biimde anlamlandrlacak gibi bir ey deildir;

ne herhangi bir dilde karl vardr ne de bilinen mitoloji ya da efsanelerde rastlanacak bir ada benzer. "Gerek sr" Hiram Usta'nn lmyle yok

olduu iin "yedek" olarak belirlendii sylenen "Mah-hah-bone", yoksa

rasgele uydurulmu bir szck mdr?

Christopher Knight ve Robert Lomas, kendi nc derece gei tren-

lerinde kulaklarna fsldanan szcn ya da szcklerin, biraz daha farkl

olduunu dile getiriyorlar. Fonetik olarak "Mah-hah-bone"a benzeyen, an-

cak ciddi bir anlam olan, slogan andrr bir cmle bu:

"Maat-neb-men-aa, Maat-ba-aa". 511 Knight ve Lomas'n zmlemesine

gre. Eski Msr dilinde "Maat ycedir, Maat ruhu ycedir" anlamna geliyor. Yazarlar burada Maat'n Msr kltrndeki anlamn, Mason ilkeleri

ile zdeletirip, slogann "Masonluun yceliini" vurguladna inanyorlar. Peki, nedir Maat?
511

Christopher Knight-Robert Lomas, "The Hiram Key", s: 188

"2012: Marduk'la Randevu"yu okuyanlar hemen anmsayacaklardr:

Maat, st dzey bir felsefi kavram olarak Eski Msr'da "Evrensel uyum ve
kozmik dzeni" temsil ederdi. Tpk, Smer kltrnde ayn anlama gelen

"Me" ve onun Hint dncesindeki paraleli olan "Dharma" gibi, "diil" nite-

lik tayan bir szckt Maat. Ayn zamanda da, o kozmik dzenin bir paras olan yce tanrann adyd.

Yani Knight ve Lomas'n, trende kulaklarna fsldandn syledikleri

slogan, "Maat ycedir" derken, hem Tanra'nn hem de onun temsil ettii
kozmik dzenin yceliine vgde bulunuyor. zmlemenin ieriiyle
ilgili herhangi bir itirazm yok. Maat kavramnn bu Masonik ifre iine yer-

letirilmi olmas, Fraternis geleneinin arka planyla da son derece uyum-

lu. Ancak, btn ritel rehberlerinde "Mah-hah-bone" ya da "Mahabone"

olarak belirtilen, ou Mason kaynanda da ayn biimde yazlan szcn, Knight ve Lomas tarafndan Eski Msr dilinde yeniden yaplandrl

biimiyle ilgili baz kukularm var. Hece ve seslerde, ifadeyi "Maat neb-

men-aa, Maat-baa" haline getirecek kadar byk bir sapma, bana ok inandrc gelmiyor.

Eski Msr dili bol miktarda "e sesli" szce sahip olduu iin, bu tr

karmak ifadelerin Latin alfabesine transferi srasnda, ortaya ciddi anlam

kayplar kabilir. Btnyle ayn biimde telaffuz edilip, yazllar farkl

olan szckleri birbirine kartrmamak iin, hiyeroglif simgelerle yazlm

halini grmekten baka are yoktur. "Mah-hah-bone" rneindeyse, byle

bir ansa sahip deiliz; dolaysyla, yzlerce tek heceli szcn getirecei

dier zorluklar da eklerseniz, her biri kendi iinde anlaml olabilecek ok

sayda alternatif retebilirsiniz ve yine de bilmece zlm saylmaz.

Buna karn, yalnzca bir varsaym ve tahmin olduunun altn izerek,

"Mah-hah-bone" iin Knight ve Lomas'n sunduundan daha akla yakn g-

rndne inandm bir baka zmleme nereceim: "Maat" szc,

btnyle farkl bir yazlla, "Gz" anlamna da gelir. Ondan tretilen

"Maa" da grmek, gzlemek ya da gr. "Ha" ya da "Haa" ise bir edattr

(preposition) ve ounlukla "arkada, arkasnda", baz durumlarda da "evresinde" demektir. "Bone" szcnn ngilizcedeki gibi "Bon" deil, "Bone" biiminde okunduu belirtiliyor, ancak Msr dilinde "O" sesi yok; e-

deeriyse, uzun okunan "U" oluyor genellikle. (Szgelimi Yunan diline

"Osiris" olarak giren Tanr'nn Msrca'daki orijinal ad "Uusir".) Eer bu

son szcn "her yerde" anlamna gelen "Bu-neb"in, sondaki B drlerek hafife deforme edilmi hali olduunu varsayarsak, Masonik ifreyi Es-

ki Msr dilinde "Maa ha bu-neb" olarak yeniden yaplandrabiliyoruz: "Her

yeri arkadan (evresinden) gzlyor" ya da ok daha derli toplu ve anlaml

biimiyle, o ok nl Masonik simgenin ad: "Her eyi gren gz" (Allseeing Eye).

- En iyi tannan ve zerinde en ok yorum yaplan Masonik simge, bir

piramidin tepe noktasna yerletirilmi, evresine k saan "gz" figrdr. Albert Pike, "Ahlak ve Dogma"da, bunun Msr tapnaklarnda Osiris'in

amblemi olarak kullanldndan ve "evreni yaratan ilahi gc", yani

simgelediinden sz ediyor. 512 Ayn yaptn bir baka sayfasnda da ngiliz

localarndaki eski konferanslardan bir alnt yaparak, Masonik amblemler-

deki "parlayan yldz"n da "Her eyi gren gz" ile ayn anlama geldiini ve
gnei simgelediini belirtiyor. 513

Msr kltrnde "ilahi Gz" ile gne arasnda kurulan balant, Osiris

mitlerinden ok daha eski bir gemie sahip. Smer'deki Ninhursag'la paralellikler tayan ve hanedanlar ncesi dnemden itibaren Ana Tanra

motifinin Msr'daki karl olarak grlen Hathor'dan, daha nce sz et-

mitik: "Dalarn Hanm" olarak bilinen bu tanra, Msr'da bir annenin

koruyuculuunu ve efkatini simgeliyor; baz betimlemelerde ok saydaki

gsleriyle insanolunu emzirip beslerken grlyordu. Ancak Hat-

hor'un, bu besleyici ve koruyucu ynnn dnda, "gzleyicilik" gibi bir

grevi de vard: "Ra'nn Gz" kimliiyle gkyznde gne olarak belirir,
512
513

Albert Pike, a.g.e, s: 16

Albert Pike, a.g.e, s: 506

ufku boydan boya kat ederek yeryznn her karn gzlerdi. Bir baka
deyile, Msr'n "Her eyi gren gz" Tanra Hathor'dan bakas deildi.

- Mason dncesinin kendi sembolik balangcn, Tubal Cain aracl-

yla zanaatlarn tanrs Hephaistos ya da Vulcan'a dayandrdn grmtk. Ancak Masonik gelenek, insanlk tarihi iindeki gerek soyaacn, Tu-

fan'dan sa kurtulup yeryznde uygarln yeniden balamasn

saladna inanlan Nuh ile balatr. Daha dorusu, Nuh'un oullarndan

Sam ve ailesiyle. Eski Ahit'teki yaklam da, benzeri biimde Israil oullar-

nn kkenini Samdan itibaren izler. Tufandan kurtulmak iin gemiye binenler arasnda Nuhun gelinlerinin, yani oullarnn karlarnn da yer al-

dndan sz eden Eski Ahit, bu kadnlarn adlarn belirtmez. Ama gnostik

metinlerde, Sam'n kars kimliiyle karmza kan Norea'yla ilgili pek ok

ayrntya rastlarz.

Uzman yorumlarna gre Nag Hammadi koleksiyonundaki metinlerde

Norea, Tufan ncesi dnemdeki Naama'nn, "gnostik trevi" olarak beli-

rir. 514 Naama, ilgin bir biimde, Mason geleneinin kendi "zanaat atas"

olarak grd Tubal Cain'in karsdr. Eer Hephaistos paralelliine uygun bir balant bulmak gerekirse, Naama da, Zanaat Tanrsnn gzel ve
hoppa ei Afrodit olmaktadr.

Nag Hammadi metinlerinde genellikle insanolunun "spiritel lideri"

ve bir tr "kurtarc" olarak ortaya kan Norea, yine ayn uzman yorumla-

rnda bilgelik tanras "Sophia"nn sembolik edeeri olarak da nitelenir.

Bir baka deyile, Nuh'un gelini, yani Mason geleneinin Tufan sonrasn-

daki atas Samn kars, ilahi bir imgeyle sarmalanp "tanra" konumuna
getirilmektedir gnostik dncede. Tapnak valyeleri'nin nl Bapho-

metinin "Sophia" olduu, Mason rgtlenmesinin de valyelerin devam

nitelii tad dnlrse, bu durum, okura ok da artc gelmeyecektir.
514

Birger A. Pearson - Soren Giversen, "The Trught of Norea" ("The Nag Hammadi Library in
English" adl derleme, s: 446

Nuh'un gelini Norea araclyla Mason rgtn Sibyl kltrne ba-

layan, bir baka halka daha sz konusudur; daha nceki blmlerde okurdan "imdilik bunu aklda tutmasn" istediim, kk ama nemli bir ay-

rnt: Sahte Sibylline koleksiyonunun nc kitabnda, metnin yazar

olduu belirtilen Eritre Sibylnn, kendini "Nuhun Gelini" olarak tantt-

ndan; Hristiyan tarihi Eusebiusun da bunu doruladndan sz etmi-

tik. O halde, ister bir Sibyl olsun, isterse bilgelik tanras Sophiann ete
kemie brnm tezahr; Sam'n kars Norea, gnostiklerin spiritel lideri olduu gibi, soyaac anlayna gre Masonlarn da bykanneleridir!

- Btnyle bir "perdeleme" olarak yaratldn grdmz Hiram

Abif efsanesinden kaynaklanan ve btn Mason literatrnde izine rastla-

nan bir ilgin unsura daha deinelim: Masonlar kendilerini "Dul Kadn'n

oullar" olarak tanmlarlar. Eski Ahit'te Hiram Ustadan, " Tireli dul bir

kadnn olu" olarak sz edilmesiyle ilikilendirilir bu tanmlama. imdi,

nceki blmlerde sahte Sibylline Kitaplarnda yaptmz bir alnty yeniden anmsayalm:

"Ey Latin lkesinin her yanyla kirlenmi,

Maenad'n ylanlarla cotuu kenti

Kylarna bir dul kadn oturtacaksn

Ve Tiber nehri sana atlar yakacak"

Bu metnin Judeo-Hristiyan nitelik tadndan ve iinde geen "dul

kadnn" da, Magna Mater, yani "Byk Anne" olduundan sz etmi ve

okurdan bu bilgiyi de "aklnn bir kesinde tutmasn" istemitim. imdi,

balanty net bir biimde kurabiliriz: Tanra, btn eski kltrlerdeki g-

rnmyle, "Anne" olmasnn yan sra, "dul kadn"dr; nk btn mitlerde ei, yardmcs ya da byk ak olarak ortaya kan figr, sonunda

lmle tanr ya da dngsel bir lm-dirili-yeniden lm srecini yaar.

Kybele, ok sevdii Attis'i; sis, kardei ve kocas Osiris'i; nanna Dumuzi'yi

ve tar da Tammuz'u yitirdii iin "dul kadn" olarak kar karmza. Tan-

ra'y "Anne" olarak gren btn bu paralel kltlerin mensuplar da, ken-

dilerini "dul kadnn oullar" olarak nitelerlerdi; tpk yedi yz yl kadar

nce Fraternis araclyla Ana Tanra kltn miras alan Masonlar gibi!

- Uydurulmu Hiram Abif hikyesinin finalinde yer alan "dirili" sah-

nesi, her ynyle Dionysos kltndeki sembolik ayinlerin bir kopyasdr:

lm tanr, kutsalln gcyle ve yaratc gcn kendini yenilemesiyle

yeniden yaama dndrlr bu ayinlerde. Aa yukar ayn ayrntlar,

Kybele-Attis onuruna gerekletirilen ilkbahar Ekinoksu trenlerinde

bulmak mmkndr: Yerde cansz yatmakta olan Attis'i simgeleyen aa,

Kybele rahibeleri tarafndan skca kavranp yeniden dikey hale getirilir ve

bu sembolik "dirili", cokuyla kutlanrd; tpk Hiram'n bedeninin, biraderler tarafndan elinden tutulup dimdik ayaa kaldrlmas gibi.

- Daha nce grdmz gibi, Mason localarndaki kutsal G harfi, Gea

ya da Gemeter'in (Dnya Anne) ba harfidir; ayn zamanda da, bilimlerin

en saygn olan geometrinin. Mason ideolojisi, geometri bilimine sahip karken, onun en byk ustalarndan, Fraternis duayeni Pythagoras' da

"Byk stat" olarak selamlar. rgt yaps, Mithra kltnde olduu gibi
yukar doru basamaklar halinde ykselen derecelerden oluur. Malcolm

Duncan'n ritel monitr olarak hazrlanan kitabnda, tpk Mithra localarnda olduu gibi temel, drd "st dzey" olmak zere yedi derece

vardr. Ancak klasik Mason dereceleri, yani Mason olmann asgari basa-

maklar, 1717'den beri derecelidir. Bunun zerinde yer alan "kdem"

dereceleri, sonraki dnemlerde, her biri ayr birer sembolik ad tayan
otuz st dzey basaman daha eklenmesiyle 33'e ulamtr ki, Albert Pi-

ke'n "Ahlak ve Dogma" adl kitab, btnyle bu derecelerin temsil ettii

deerler ve onlarn antik felsefi kkleri zerine kuruludur. Harold Bayley,

"Cathar dncesine gre gkyz ile yeryz arasndaki btnlemeyi

salayan merdiven, otuz basamaktan oluuyor ve bunlarn her biri ayr adlar tayordu" diyor. 515 Acaba bu da yalnzca bir "rastlant" mdr, yoksa
515

Harold Bayley, "New Light on the Renaissance", s: 18-19

Fraternis geleneinin Sibyl'lardan Masonik rgtlenmeye dek geirdii sre iindeki balantlardan birinin daha gstergesi mi?

Olaylarn akn, kitap boyunca ayrntlaryla izledik; balantlar ve

temel dncenin evresinde oluan farkl rgtlenmelerin geirdii dei-

im ve dalgalanmalar inceledik. Sonuta karmza, uygarlk tarihinin en

uzun soluklu misyon hareketinin "yazlmam tarihi"nden seilmi, birbirini net bir devamllk iinde izleyen kesitler kt. Bu noktada ister istemez

akllara u soru taklyor: Be bin yl akn bir sre iinde, snfl toplum-

lardaki bir aydnlar aznlnca eitli grnmler altnda srdrlen ve

temel amac balangtan itibaren "uygarln yanl gidiini dzeltip, eski

temel ilkeleri restore etmek" biiminde belirlenmi bir gelenein "son halkas" olarak ortaya kan Masonluk, nasl oldu da sistemle uzlam, muha-

fazakr ve aka egemen snf ideolojisinin yannda yer alan, en hafif ifa-

deyle "pasif ve itici" bir rgte dnt?

Ar sac, Katolik gdml, kktendinci Anti-Masonik iddia ve sy-

lemleri bir yana brakalm, en objektif bakla bile on dokuzuncu yzyldan

gnmze dek geen sre iindeki Mason prototipi, bu kitapta izlerini

srmeye altmz eitliki, paylamc ve "kardee" dnya idealini ger-

ekletirme zlemindeki Fraternis karakteristikleriyle ciddi bir uyumsuzluk sergiliyor. Bu grntsyle Masonluk, her eyden nce "cinsiyet ay-

rmcs"dr, nk kadnlar kabul etmez ve yalnzca erkekler ye olabilir.

"nan ayrmcs"dr, nk yalnzca tektanrl dinlere inananlar iine alr;

Budistler, Hindular, Shinto inananlar, paganlar, ateistler ya da agnostikler

(bilinemezciler) kabul edilmez.

Bir "Yce Varla" (Supreme Being) inandn beyan etmenin yeterli

koul olduu sylenerek, bu konuda Aydnlanma dnemindeki "Deist" (Yaradanc) Mason dncesinin esnekliini tar izlenimi vermeye alsa da,

zellikle Amerikadaki localar aka Evangelist-Baptist ya da Presbiteryen

"biraderlerin" denetimi altndadr. (Kkleri Judaizm'e taban tabana kart,

tanra kltne dayanan Fraternisin bir uzants olarak, bu durum epey

ironiktir gerekten.) "ideolojik ayrmc"dr, nk byk bir abayla kendini "apolitik" klmaya urarken localarda siyasi ve felsefi tartmalar

kesin bir tavrla yasaklar.

Bitmek bilmez boucu sylevlerin yinelendii loca toplantlarnda, ka-

pitalist sistemi tam olarak zmlemi "Protestan ahlak" ne karlr. Eski

Fraternis ideal ve "misyon"unun izleri, bugn btnyle silinip yok edilmi

bir durumdadr ve Masonluk, belli aralklarla localarda bir araya gelen insanlarn, inisiyasyon ritellerindeki o garip dramatizasyonlarla bir tr

"gizli rgtllk" oynadklar; bol miktarda ahlaki tler dinledikleri; o-

unlukla "i hayatmda ve kariyerimde yardmc olur" diye ya da "nfuz

elde etmek amacyla" ye olmay tercih ettikleri; arada belli hayr ileriyle

de itigal ederek kimilerinde "bir ie yaradklar" hissini uyandran; sevim-

siz, antipatik, egemen sisteme btnyle entegre olmu, irkin bir "burjuva
dernei"nden baka bir ey deildir.

Bu dnmn balangc, iin iine Tapnak valyeleri kalntlarnn

girmesiyle ortaya km; Gl-Ha mistisizmi rgt ideolojisine ithal edil-

dikten sonra hzlanm; Protestan reformlaryla ayn saflarda buluulma-

sndan sonra netlemi; Bat'daki nemli burjuva devrimlerinin tamamlanmasnn ardndan Aydnlanma ideallerinin terk edilmesiyle de son
biimini almtr. Ama bu deiimi ve Fraternis ideallerinin be bin yl bo-

yunca ayakta kaldktan sonra Masonluk tarafndan "hadm ediliini" daha

ak olarak grmek iin, ksa bir tarih turu daha atmamz gerekiyor.

2. "Bat Yldz'na Doru

Tarih, Amerika ktasnn kefiyle ilgili olarak 1492 yln ve kaptan

Christoph Colombus'u iaret ediyor bize. Ama olduka uzun bir zamandr,

"Karanlk alar" boyunca tesinde hibir eyin yer almadna inanlan

Atlantik Okyanusu'nun kar kylarna, Colombus'tan en az drt yz yl
nce skandinavyal denizci kavimlerin ulatklarn biliyoruz. Kanada ve

Labrador kylarna defalarca yolculuk yapan kuzeylilerin izleri, aa yu-

kar onuncu yzyldan itibaren Yeni Dnya'nn varlnn hi deilse Avrupal baz toplumlarca bilindiini ortaya koyuyor.

"Uzun Gemiler"iyle, "bilinen dnyann" ou yerine doru byk sefer-

lere kan Vikingler'in usta ve korkusuz denizciler olarak n yaptklar d-

nlrse, Amerika'ya Colombus'tan yzyllar nce ulam olmalar doal

karlanabilir. Ama bugn, bundan ok daha arpc bilgiler de var elimizde: Vikingler henz kuzey denizlerinde boy gstermeye balamadan nce,

rlandal rahip Brendan'n, anakaradan mmkn olduunca uzakta, cra

bir manastr ina etmek iin, yannda bir grup meslekta ve usta denizci-

lerden oluan bir ekiple Atlantik'teki adalar tek tek dolat; bu yolculuklar srasnda da Kanada kylarndaki Nova Scotia ve Newfoundland'e ulat biliniyor. Zamansa, altnc yzyln ikinci yars!

Ortodoks tarihiler Navigatio Brendano (Brendann Yolculuklar) adl

belgede anlatlanlar "kurgusal" bulsalar da, 1976 ylnda Tim Severin adl

bir serven dkn, Brendan'n bindii sylenen teknenin aynsn ina

ederek, rlanda'dan Newfoundland'e uzanan bir yolculuu baaryla ta-

mamlam ve bunun mmkn olduunu kantlamt. 516 Tarihi William

McNeill, Brendan'la ilgili tez ve bulgular bir yana braklsa bile, rlandal

denizcilerin altnc ve onuncu yzyllar arasnda Amerika kylarna ok

516

Margaret J. Goldstein, "Irish in America", s: 13

sayda yolculuk yaptklarna dair gvenilir kantlarn bulunduu grn-

de. 517

Eldeki veriler nda, hi deilse "bir grup" Avrupal iin Yeni Dn-

yann, Columbus'tan ok daha nce bilinip tanndn sylememiz mmkn. O halde uzunca bir sredir yinelenen, Tapnak valyeleri'nin on dr-

dnc yzyln ilk yarsndan itibaren Amerika'ya deniz yolculuklar

yaptklar ve ktay "yeni idealin gerekletirilecei lke" olarak belirledik-

leri iddias, ok da abartl saylmamal. Eer rlandal bir rahip ve yann-

daki denizci grubu, 577 ylnda ahap ve deri kullanlarak yaplm mte-

vaz teknelerle okyanusu amay baardysa, onlardan yedi yz yl akn

bir sre sonra, ok daha donanml bir filoya sahip Tapnaklarn da ayn

eyi yapm olmalar, hi de "fantezi" saylmamal. Kouturmalar sonra-

snda Fransay hzla terk edip, yanlarnda Cathar'lardan kendilerine aktarlm "hazine"yi de tayan valyeler, skoyaya ayak bastktan sonra
byk olaslkla rlandal Brendann yolculuk ettii gizemli topraklarla il-

gili bilgiye de ulamlard. Bu durumda, Avrupadaki gvensizlie alterna-

tif olarak batda, okyanusun tesinde "yeni bir snak" dlemi olmalar,
akla yakn grnyor.

La Merca: Bir Efsanenin zleri

Christopher Knight ve Robert Lomas, ok eski Essene ve Nasorean ge-

leneklerinden Masonik kltre szm, "Bat Yldz" ile ilgili bir efsaneden

sz ediyorlar: Kkeni Essene dncesinden daha da eskilere dayanan bu

efsaneye gre, ok uzaklarda, Bat Yldz ynnde, bir tr "vaat edilmi

topraklar" nitelii tayan bilinmedik bir lke yer almaktadr. Dnyadaki

iyi ruhlar, dllerini, okyanusun dier yannda bulunan ve yolunu, "Merica" ad verilen Bat Yldznn gsterdii bu gizemli lkede alacaklardr.
William H. McNeill, "Visitors to Ancient America"
, s: 105-107

517

Knight ve Lomas, Fransa'daki byk kymdan kaan Tapnak valyele-

ri'nden bir blmnn, bu efsane uyarnca Atlantik okyanusuna alp

Amerika'ya ulatklarn dnyor. 518

Ayn gr savunan Betty Meischen'e gre, 1307'de Britanya kyla-

rndan okyanusa alan Tapnak valyeleri, skoyadan nce dosdoru

Yeni Dnya'ya ynelmi ve spanyol efsanelerinde "La Merica" ad verilen

uzak lkeye ayak basmlard. Burada bir sre kaldktan sonra gemilerle

skoyaya geri dnp rgtlenmelerini yeniden gzden geirecekler; bilgi

ve deneyimleri "dnya zgrleip, btn bunlar rahata gn na karlacak ortam elde edilinceye kadar", eski semboller zerine kurulu gizli ri-

teller iinde saklanacakt. 519

Meischen, yz yl kadar sonra skoyada ina edilen Roslyn apeli'nin,

yeni bir rgtlenme biimini yaama geiren Tapnaklarn klt merkezi

olduunu dnyor; tpk, Roslyn'in dekorasyonunda rastlanan fgr ve
betimlemelerin Amerika'dan izler tadn belirten Knight ve Lomas gi-

bi. 520 Yeni ktaya verilen adn, kif Amerigo Vespucci'den kaynaklandna

ilikin klienin de, corafyaya merakl Waldsee miller adl bir keiin, on
altnc yzylda kaleme ald bir kitapta yapt hatadan kaynaklandn

sylyor Knight ve Lomas: Ktann Amerika olarak adlandrldn gren

ve gezgin Amerigo Vespucci'nin de oraya yolculuk ettiini gren Wald-

seemller, kafasnda bu iki ad birletirerek Amerika adnn Vespucci tarafndan verildii kansna varmt. Oysa Yeni Dnya, Vespucci bir yana, Co-

lumbus ncesinde bile "La Merica" adyla biliniyordu zaten. 521

Tim Wallace-Murphy ve Marilyn Hopkins, Venedikli soylu bir aileye

mensup Nicolo ve Antonio Zeno'nun, on beinci yzyl balarnda Ameri-

ka'ya yaptklar yolculuu anlatan mektuplarnn, Tapnaklarla dorudan

balantl olduu grnde. "Zeno Haritalar" olarak bilinen ve Colum-

Christopher Knight - Robert Lomas, a.g.e, s: 99, 103

Betty Meischen, "From Jamestown to Texas", s: 497-498
520 Christopher Knight - Robert Lomas, a.g.e, s: 377-378
521 Christopher Knight - Robert Lomas, a.g.e, s: 379-380
518
519

bus'tan ok nce Amerikaya yaplm dzenli yolculuklar ortaya koyduu

dnlen belgeler, bu iki yazara gre, Nicolo ve Antonio'nun seferleri s-

rasnda kaleme alnmt ve gemileri ynettii sylenen "Prens Zichmni"

de, Roslyn Baronu nl Henry Sinclair'den bakas deildi. 522

Ayn konu zerinde aratrma yapan Mark Finnan'a gre de Sinclair ile

Tapnaklar arasnda yakn balar sz konusuydu ve sko Prens, on dr-

dnc yzylda Amerikann Nova Scotia kylarna ayak basmt. stelik

Finnana baklrsa, "serven amal" bir seferden ok planl bir yolculua

benziyordu bu; nk "hatr saylr sayda gemi ve adam kapsyordu" ve

aralarnda marangozlar, gemi yapmclar, duvar ustalar, metal iileri ve

askerlerin de bulunduu kalabalk bir grubu Yeni Dnya'ya tayordu. Sinclair ayrca yz kiilik bir nc grubunu, keif yapmak ve topra incelemek
zere i ksmlara yollamt. 523

Her ne kadar bunlar ve benzeri konularda yaplm daha birok ara-

trma, ounlukla Kutsal Kse mistisizmine ya da "Mesihin soyuna" gnderme yapmay amalyorsa da, Tapnaklarn erken saylabilecek bir ta-

rihten itibaren Amerika'nn dou kylarna ulap bu topraklar "yeni bir

yerleimin merkezi" haline getirme planlar kurduklar da, pek yabana at-

lacak gibi deil. On drdnc ve on beinci yzyl Avrupasnda, byle bir

plan anlaml ve gze alnabilir klacak koullarn fazlasyla var olduunu

syleyebiliriz: Engizisyonun byk saldr operasyonlarndan sonra "mis-

yon", btnyle yeraltna gemek zorunda kalmtr. Avrupa, agzl

Lordlar, yobaz din adamlar, despot monarileri ve cahil braklm dindar

kylleriyle, "yeni bir balang" umutlar iin fazlasyla khnemi bir grnt vermektedir artk. Mcadele belli dzeylerde srdrlse bile, "Eski

Roma'y Cumhuriyetin ok daha olgunlatrlm kurumlaryla birlikte ya-

ama geirmek iin Yeni Dnya, son derece uygun bir adres olarak grn-

mektedir. Bakir ve verimli topraklar sz konusudur bir kere; stelik Pa-

522
523

Tim Wallace-Murphy - Marilyn Hopkins, "Templars in America", s: 181-182

Mark Firman, "The Sinclair Saga: Exploring the Facts anil Legends of Prince Henry Sinclair",
s: 83

pa'nn da, Avrupa monarilerinin de ellerinin uzanamayaca kadar uzaklardadr. O halde, tpk eski efsanelerde olduu gibi, topik yeni uygarlk

merkezi iin Merica yldznn gsterdii "sz verilmi topraklar" biilmi

kaftandr. Masonik rgtlenme iin de, Avrupa bu planlanan "yeni dzen"e
hazr olana kadar gerek hedef ve ama, Amerika olacaktr.

Ancak tarihin seyrinin pek de byle yrmediini biliyoruz. "Eriile-

mez" grlen topraklara, yeni kaynaklar ve zenginlikler elde etme hrsyla

yanp tutuan Avrupa monarilerinin gzlerini dikmeleri ok da zaman almayacakt. stelik bylesi zor grevlere kelle koltukta gidecek korkusuz ve

acmasz korsanlar bulmakta hi de glk ekmeyecekti krallar ve prensler. ngiltere, spanya, Hollanda ve Fransa'nn bala en arlar gibi, iinde

ipten kazktan kurtulma katilleri barndran "kolonizasyon" filolarn Yeni

Dnya'ya "resmi grevle" yollamaya balamalar, ok da zaman almad bu
nedenle.

On altnc yzyldan itibaren, ayak bast topraklardaki yerli halklar

zerinde pervaszca soykrm uygulayan, gz dnm katillerin balatt

igal, yama ve talan furyas, byk umutlar balanan "La Merica"y kir-

letmeye balamt. Yzyldan az bir sre iinde, Avrupann soylu hanedanlar, yeni "altn deposu" olarak grdkleri Amerikadaki topraklarda,

kolonizasyon almalarnda gereksinim duyulan igcn karlamann

bir yolunu da buldu: Afrikadan zorla toplanp gemilere balk istifi dolduru-

lan "siyah kleler", Yeni Dnyadaki ar iilii, efendileri adna stlenmek

durumunda kalacakt.

Rnesans'tan sonra kprdanmaya balayan "uygarlk" umutlar, insan-

lk adna utan verici uygulamalarn okyanus tesinde alabildiine yaygnlk kazanmasyla bir kez daha yerle bir oluyordu. Baka insanlarn toprak-

lar zerinde, baka insanlarn ar iiliiyle kurulan kolonilerin rettii

zenginlik, gemilerle Avrupa'ya aktlrken, Kzlderililer organize soykrm

ya da Avrupadan tanan mikroplarn yol at hastalklarla, siyah kleler

de acmasz alma koullar altnda, kitleler halinde krlp duruyorlard

srekli. stelik, Tanr adna yaplyordu btn bunlar. Kurulmakta olan ko-

lonilere yalnzca monarilerin deil, yama ve talandan pay isteyen Kilise'nin de kolu uzanm, "vahi yerlileri doru imana yneltmek iin" misyoner

rahipler,

balamlard.

Cizvitler,

gruplar

halinde

Amerika'ya

akmaya

"Dzleyiciler" ve Duvarclar
On yedinci yzyl balarndan itibaren, Avrupa da olduka hareketli

gnler yaamaya balad. Kentlerin canlanp bymesi ve bir snf olarak

burjuvazinin ekonomik yaam zerindeki arlnn artmas, iktidar ve

hegemonya sistemiyle ilgili dengeleri ciddi biimde tehdit ediyordu artk.

stelik burjuvazi tarafndan desteklenen Reform hareketleri sonucunda

Katolik Kilisesinin dileri sklm, yeni snfn dnya grne ve gerek-

sinimlerine daha yakn duran eitli Protestan kiliseleri Avrupa'da yaygn-

lamaya balamlard. Varln ve umudunu giderek daha fazla oranda

smrgelerden akacak kaynaklara balamak durumunda kalan monariler
ve aristokrasi iin ipleri elde tutmak, eskisi kadar kolay grnmyordu artk.

lk byk kvlcm, 1640 ylnda ngilterede ortaya kt: Gelien bur-

juvazinin iktidarda sz sahibi olma talepleri sonucu kurulan, "halk temsilcileri"nden olumu parlamento, uzayan bir gerginlik sonucu Kral I. Char-

les tarafndan kapatlnca, byk isyan da balad. Parlamentonun bakan

ve "Yuvarlak Kafallar" (Roundheads) olarak bilinen siyasi rgtn lideri

olan Oliver Cromwell nderliinde yrtlecek ayaklanma, Avrupann ilk

byk burjuva devrimi olacakt. Kral ordular yenilgiye uratld, I. Charles

tutuklanp yarglandktan sonra, kafas kesilerek idam edildi ve btn Avrupa hem dehet hem de heyecanla, ngilterede olan bitenleri izlemeye
koyuldu.

1640 devrimi srasnda, "ortak dman" olarak beliren Monariye kar-

, kurulu dzenden honut olmayan ok sayda snf ve toplumsal grubun

katlmyla, asgari mtereklerde buluan geni bir muhalefet cephesi

olumutu: Ticaret ve sanayi burjuvazisi; giderek tarm retiminin burjuvalarna dnmekte olan ve "Yeoman" olarak adlandrlan tara iftileri;

mlkszleip alk snrlarna doru gerilemeye balam kyller; kentlerin isizleri; VIII. Henry dneminde Katolik Kilisesine kralla birlikte sava

am reformcular ve nihayet, btn bu yelpazenin en sol kanadn olutu-

ran "Dzleyiciler" (The Levellers) adl radikaller.

Bu geni koalisyonun iinde devrimi en ileri noktalara dek tamak is-

teinde olan tek grup, "Dzleyiciler"di ama yeterli gten ve kitlesel des-

tekten yoksundular. Bu siyasi grubun adnn, snfsal farkllklar "dzleyip"

eit ve adil bir paylama erime taleplerinden ileri geldii dnlnce,

doal olarak ayn hedefleri ieren Fraternis mirass Mason rgtlerinin

Dzleyiciler ile yakn durmu olmas gerektii geliyor akla. Ama devrim

ncesindeki youn ve hareketli yllar iin bu tahmin doru olsa da, 1640 ve
sonrasnda iler biraz deimiti.

Elde ok fazla somut veri olmamakla birlikte, Dzleyiciler'in iinde, hi

deilse ilk dnemlerde hatr saylr oranda Mason'un yer aldn syleyebiliriz. Bu radikal rgtn kulland simgelerin "gnye ve pergel" olmas

da, byle bir balanty doruluyor zaten. Hatta ngiltere'deki localarn on

yedinci yzyl balarnda bir sre "Dzleyiciler" adyla rgtlendiklerini ve

devrim sonrasnda yeniden skoyada seilmi Mason adna geri dndk-

lerini ileri sren yazarlar da var. 524

Tipik Masonik sylem ve dncelerin "dzleme" (levelling) eylemini

simgesel olarak ok sk kullanmas, bu gr doruluyor: Dzleyicilik

hem "operatif masonlarn", yani duvar ustalarnn inaat srasnda uygula-

dklar ilemlerden biriyle balantlyd, hem de "speklatif masonluun"

kendi i yaps iindeki "eitlik" ilkesini vurguluyordu. Varlkl bir burjuva,

524

George Oliver, "Revelations of a Square", s: 92

bir brokrat, bir ifti ya da bir endstri iisi Mason locasna katld an-

da, snfsal farkllklar "kapnn dnda" kalmaktayd artk. Locadaki hiye-

rari snflara gre deil, bireysel potansiyel, yetenek, erdem ve bilgelie

gre belirleniyordu ve "Bizler snf farkllklarn yok eden, dzleyicileriz"
ifadesi Mason syleminin paralarndan biriydi.

ou tarihiye gre, Parlamento'nun Kralclar karsnda art arda ka-

zand zaferlerin en byk mimarlarndan biri, askeri rgtlenmeyi soylu-

luun elinden koparp, cretli halk glerine dayal, ulusallatrlm Yeni

Ordu Modelini (New Model Army) kuran, lider Oliver Cromwell'di. Bir anda silahl kuvvetlerin liberallemesini salayan bu hamlenin ardnda da,

projenin en nemli destekleyicilerinden John Lilbourne ynetimindeki

Dzleyiciler yer almaktayd. Generaller tepeden inme atamalarla burjuva-

zinin ngrd adaylar arasndan seilse de, Yeni Ordu Modelinin subay,
erba ve erleri byk oranda bu radikal siyasi grubun liderlerince rgtlendi.

"John Lilbourne'un Mason olduuna ilikin bir kayda rastlanmasa da,

onun ayn fikir ve idealleri paylatn gsterir gl kantlar var," diyor

Mason yazar Jack Buta. Benzeri idealleri savunup ayn simgeleri kullanan

Dzleyiciler'in de Masonlar gibi okuma odalar ya da tavernalarda toplanarak rgtlendiinden sz edip, aralarnda en azndan fikir alverii gereklemi olabileceine dikkat ekiyor. Birde, Lilbourne ve izleyicilerinin

ngilteredeki reform program ve ilkelerinin, ABD'deki Mason hareketini ve

1776 Bamszlk Bildirisini derinden etkilediine. 525

Oliver Cromwell'n da devrim ncesinde Masonik sisteme inisiye edil-

mi olduuna ilikin ok fazla iddia var. Bu ilem belki onun Cumhuriyeti

fikirleri zerinde derin etkiler brakan, burjuva devrimini yumuak bir geile tamamlam Hollandadaki biraderler tarafndan gerekletirilmiti,
belki de Londradaki Elias Ashmole grubu tarafndan. Her nasl olduysa,

Cromwell'n localarla sk balar olduu konusunda fazla kuku yok. Bu

525

Jack Buta, "History of Freemasonry", Pietre-Stone

durumda, 1640 devriminin siyasi lideri olan burjuva temsilcisiyle, o devrimin en nemli gcn oluturan askeri rgtlenmenin arkasndaki radikalleri birletiren kavak noktasnn, Mason localar olduu sylenebilir.

Ancak bu, ok da kalc ya da uzun mrl bir ittifak deildi. Siyasi g-

c elinde toplamaya balayan varlkl burjuvazi ile, snf farklarnn orta-

dan kalkmasn isteyen radikallerin bu geici ve aslnda "eliik" ibirlii,

deien koullar sonucu zlme aamasna girdiinde, balant noktas
durumundaki Masonlar da ciddi bir paralanmann eiine getirecek ya da

en azndan ciddi kafa karklklarna yol aacakt. Bir nceki blmde s-

zn ettiimiz "ideal erozyonu" ve dejenerasyon da, devrimi izleyen yllarda ortaya kmaya balad zaten.

Tapnaklar'n "reorganize" edilmi modern versiyonu olan Masonlar,

on yedinci yzylda arlkl olarak ticaret burjuvazisini temsil ediyorlard.

Tadklar misyon ve gerekletirmeye altklar ideal, kendi rgtsel

yaplar iindeki baz localar Dzleyiciler ile yaknlatrsa da, onlar "hzl

gelien" kkl devrimlerin deil, salam admlarla pekitirilecek bir g ve

nfuzun peindeydiler. Daha uzak vadeli beklenti ve hesaplar, Calvin yanls bir Priten olan Oliver Cromwell'a olabildiince yakn durmaktan gei-

yordu. Parlamento ngiltere'nin tek egemen gc haline geldiine gre,

Amerikadaki koloniler zerinde etkinlik salamak ve "Yeni Roma" dlerini canl tutmak iin, Cromwell' denetim altnda tutmak zorundaydlar.
Bunu byk oranda baardklarn syleyebiliriz. Ne var ki olaylarn geliimi yakn bir gelecekte Cromwell ile Dzleyiciler denetimindeki Yeni Ordu
Modeli'nin arasn atnda, "biraderlerin" de bir tercih yapmas gerekecekti artk.

1646 ylnda Londra'da, Dzleyiciler ad altnda bir siyasi parti kurul-

du. Amac, ordudaki etkin gle sivil toplum arasndaki balar glendir-

mek ve devrimin en byk gcn oluturan askerlerin siyasal taleplerini

parlamentoda duyurabilmekti. Bylece, "gnye ve pergel" simgesini kulla-

nan ezoterik liberal gruplarn yerini, gerek bir parti alyordu artk. Dzle-

yiciler, ordu ile koordinasyon ve haberlemeyi salayacak "ajitatr" ad

verilen temsilcilerden oluan yetenekli ve baarl bir kadro da yarattlar.

"Yksek bir rgtlenme dzeyi vard bir parti kasas ve yelerin aidat

deme zorunluluu, bir matbaa, Londra ile dier ordu ve garnizonlarla ve

donanmayla ilikiler. Bu kitle hareketindeki inisiyatifin, kk rtbeli subaylarn pek ounun daha batan cokuyla katlmasna ramen, kukuya

yer brakmayacak ekilde erlerden geldii grlmektedir. Generaller (Dz-

leyiciler'in deyiiyle Bykbalar) bir sre tereddt ettiler, Parlamen-

todaki Presbiteryen ounluk ile ordunun erleri arasnda arabuluculuk

yapmaya altlar. Sonra erlerin devam etmeye kararl olduunu grnce
harekete katldlar ve bundan sonra hareketin enerjisini kendi kanallarna

aktmak zerinde younlatlar. Esas olarak askerlerin taleplerini mesleki

ve siyasal olanlarla snrlandrmaya ve Dzleyicilerin erlerin hareketi zerine oturtmak istedii toplumsal ve ekonomik program en aza indirmeye

altlar. imdi Ordu ve Parlamento, devletin iinde yan yana ve rakip gler olarak varlklarn srdryorlard." 526

Daha devrimin ilk yllarnda, iler beklenmedik biimde kontrolden

kmaya balyordu bylece. Cromwell tedirgindi; Mason localarndaysa

kafalar ciddi biimde karmt: Son gelimelerle birlikte onlar da Ordu ve

Parlamento arasnda tercih yapmaya zorlanyorlard ki bu, daha nce hi

hesaba katlmadk bir gelimeydi. "Ortak dmana kar ibirlii" srasn-

da, Presbiteryenler ve "snfsal mttefik" olan burjuvalarla iyiden iyiye ya-

knlamlar; g ve nfuzlarn da bu sayede artrmlard. Ama imdi

kendi ilerinden kan bir paralar, sahip kmalar gereken ideali onlara

anmsatrcasna, Dzleyiciler ve Yeni Ordu Modeli'yle ibirlii iine girip,

devrimi daha ileri noktalara tamaya almaktayd.

1647den sonra Dzleyiciler, "Halk Anlamas" (Agreement of the Pe-

ople) adn verdikleri programlarnn uygulanmas yolunda Parlamento'ya

bask yapmaya baladklarnda, gerginlik aniden trmand. Fazlasyla "de526

Christopher Hill, "1640 ngiliz Devrimi", s: 70-71

mokratik" bir programd bu: "insanlarn eit olarak doup ayn hak ve z-

grlklere sahip olduunu" vurguladktan sonra, gler ayrlna dayanan

laik bir ynetim kurulmasn; aristokratlardan kurulu olan Lordlar Kama-

ras'nn kapatlmasn; herkese yasalar karsnda eitlik tannp oy hakk

verilmesini; sansrn kaldrlp tam dnce ve ifade zgrlnn salanmasn talep ediyordu.

Devrimin korunmas iin Yeni Ordu Modeli'ne ciddi biimde gereksi-

nimi olan Cromwell, "ar" bulduu bu taleplere ani ve sert tepki vermek-

tense, generaller araclyla silahl kuvvetleri Dzleyiciler'den yava yava

arndrma yolunu seti. Ancak 1649'da radikaller denetimindeki askeri bir-

liklerin balatt isyan kanl biimde bastrlacak, John Lilbourne ihanet

suundan yarglanp Hollanda'ya srgne gnderilecekti, ite bu kritik s-

recin tm aamalarnda Mason localar tercihini "daha gl grnen"

Cromwell'dan yana kulland ki, rgtn kimyas da bu noktadan itibaren
ciddi biimde deimeye balayacakt.

1650'den itibaren ngiliz Masonluu, btn enerjisini Amerika'daki

kolonilerde rgtlenip g kazanmaya harcarken, giderek Protestan grup-

larla ve byk burjuvaziyle daha ili dl ilikiler iine giriyor; localarda

Ashmole izgisinin ve Gl-Ha mistisizminin arl hatr saylr biimde

artmaya balyordu. Biraderler arasnda ncil teolojisiyle Masonik yaratc

g kavramn, "Evrenin Yce Mimar" dncesinde birletirme eilimleri

bu dnemde ortaya kt ve Protestan burjuva ahlak ve felsefesiyle Mason

ideolojisi yaknlamaya balad.

Oliver Cromwell'n 1658'deki lm, ngiltere'de devrimin kesintiye

uramasna neden oldu ama monarinin "grntsel" geri dn Krallk

yanllarnn g kazanm olmasndan falan deil, elde ettii gc yeterli
gren burjuvazinin aka "frene basmasndan" kaynaklanyordu. Toplumsal bakaldr denetimden kp, Dzleyiciler ve siyasi mttefikleri, zgr-

lk ve eitlik taleplerini gndemde tutarak devrimi sonuna dek gtrmek

istediinde, hesaplar yalnzca siyasi gc kendi avular iine almak olan

burjuvazinin gz korkmutu. Yeni Ordu Modeli'nden "ar ularn" temiz-

lenmesinden sonra, kafasnda hl daha liberal bir cumhuriyet fikrini barndran Cromwell da lnce, kazananlarn yeterli gren sermaye snf,

deiim isteklerinin nne set ekmeyi uygun bulacak; Parlamento kara-

ryla 1660 ylnda, idam edilen kraln olu II. Charles lkeye arlp ta
giyecekti.

Ne var ki, ngiltere tarihinde "Restorasyon" olarak adlandrlan bu d-

nem, hibir biimde burjuvazinin geri adm atp, monarinin restore edil-

mesi anlamna gelmiyordu. Tersine, alt snflarn zgrlk ve haklarn geniletilmesine ynelik talepleri bastrldktan sonra karlan ekonomik ve

siyasi yasalarla burjuvazi "devletin sahibi" haline gelmiti ve ne II. Charles

ne de onu izleyen dier krallar, eski hkmdarlarn g ve nfuzuna sahip

olabildiler. ngiltere, artk banda bir hanedann oturduu ama ekonomik

ve siyasi iplerin burjuvazinin eline getii, o ucube cumhuriyet grntsne kavuuyordu yava yava. Mason localar da bu dnmn sk destek-

leyicileri arasndayd.

zgrln Oullar
On sekizinci yzyln ilk yars boyunca, ngiliz Masonlar, bata New

England olmak zere kolonilerde hzl ve ciddi bir rgtlenme iine girdiler. 1717'de Londra'da yaplan Byk Loca toplantsyla birlikte getirilen

yeni dzenlemeler, Amerika'daki biraderlere de dzenli olarak iletiliyordu.

Boston ve Philadelphia'da younlamaya ilikin elimizdeki ilk yazma ve

belgeler, 1730'larn balarna ait. Ayn gnlerde, Amerikan bamszlk savann en nemli liderlerinden Benjamin Franklin'in de Philadelphia'daki

Aziz John locasna kayt olduunu ve 1731 de "stat Mason" derecesini

aldn biliyoruz. Amerika'da Masonluk zerine ilk makale de, 1730 ylnda, Franklin'in kard The Pennsylvania Gazette'de yaymlanmt. 527

Yeni Dnyadaki smrgeleri elinde tutmak isteyen ngilterenin bur-

juvazisiyle, burada kendi bamsz devletler birliini kurmay hedefleyen

Amerikal koloni halk arasnda, kar atmasna dayal keskin elikiler

olmas beklenebilir. Ancak Kral ve Parlamento iin, Boston ve Philadelphiadan balayarak tm kolonilere yaylan yeni fikir ve talepler ne denli

tehlikeli ve "asice"yse, ngiliz burjuvazisinin hatr saylr bir blm iin

de bu gelimeler o denli sevindiriciydi. Amerika'yla yaplan ticareti elinde

tutan ve kolonilerde giderek artan oranda yatrmlar gerekletiren bu

gruplar, Merica yldznn iaret ettii uzak topraklarda "Yeni Roma"y
kurma dn gerekletirmek zere olduklarna inanyorlard nk.

Amerikan kolonilerinde (Benjamin Franklin'in de youn abalaryla)

hzla yaygnlaan Mason localar, daha iin bandan itibaren bamszlk

fikrinin ateli savunuculuunu stlenmilerdi. "Yurtseverlik" (Patriotism)

dncesi, ounlukla yeni ktann ksa dnemde zenginleip bym sa-

nayi ve ticaret burjuvazisince benimseniyordu ama "zgrlk parolas",

kolonilerdeki kk iftilerin, dou kentlerindeki ii snfnn ve aydnla-

rn da desteini almt. Akas kimse, Amerika topraklarnda retilen

zenginlikten ngiltere'ye byk paylar verilmesinden honut deildi.

On sekizinci yzyln ikinci yarsnda, smrgelerden ithal edilen mal-

larla ilgili kotalarn artrlmas, har ve gmrk ilemlerinin kapsamlarnn

geniletilmesi gibi uygulamalar, gelirlerine byk darbe indirilen koloni

ticaret burjuvazisiyle ngiltere "Meruti" ynetiminin arasn iyice aacak;

bu arada Amerikadaki bamszlk hareketine "el altndan destek", ilgin

bir biimde ngiliz burjuvazisinden gelecekti. Benjamin Franklin, 1752-62

yllar arasnda ngiltere'de kald sre boyunca, ngiliz ve Amerikan Ma-

sonlar (dolaysyla burjuvazileri) arasnda bir kpr grevini stlendi. Burada yaplan loca toplantlarnda, Amerika'da kurulmas dnlen bam527

GrahamHancock - Robert Bauval, "Talisman: Sacred Cities, Secret Faith", s: 12

sz cumhuriyetler federasyonunun, neye benzemesi gerektiine ilikin ayrntlar tartlyordu.

1764 ylnda ngiltere kral, smrgelerin batsnda, Alleghany dala-

ryla Missisipi arasnda kalan blgeyi ngiliz tahtnn mlk ilan etti ve bu-

ralara koloni iftilerinin yerlemesini yasaklad. 1765 ylnda duyurulan

yeni bir yasayla da, smrgelerdeki her tr belge, szleme, gazete, dergi
ve hukuki metinleri ierecek basl ktlar zerinden "Damga Resmi" al-

naca bildirildi. Bu, Amerika'da i yapan herkesi bir "hara" ykyle kar

karya brakyor ama en ok gazeteciler, hukukular ve i adamlarn etkiliyordu.

ok ksa bir sre iinde Boston'dan Gney Carolina'ya dek uzanan bir

blge iinde, kendilerine "zgrln Oullar" (Sons of Liberty) diyen in-

sanlardan kurulu gizli rgt hcreleri tarafndan dzenlenen yaygn bir

protesto kampanyas balad. 528 Ofisler basld, gmrk grevlileri istifaya

zorland, nefret uyandran damgalar protesto lklar arasnda yok edildi.

1766'da, Amerika'daki tepkileri ngiliz ticaret burjuvazisinin de ak ak

desteklemesi ve direniin temsilcisi olarak ortaya kan Benjamin Franklin'in de ikna edici kararll sonucu, ngiltere kral geri adm atp, damga

resmi yasasn geri ald. 529

"zgrln Oullar", tpk Masonlua benzeyen kapal bir yapya,

kriptik simgelere ve parolalara sahip, birbiriyle koordinasyon halindeki

devrimci gruplardan oluuyordu ve Amerikan Devrimi'nin nl Mason n-

derlerinden bir dieri, Paul Revere de rgtn etkin yeleri arasndayd. 530

1760'larn ikinci yarsndan itibaren Revere hem "zgrln Oullar"nn

saygn liderlerinden biri haline geldi, hem de Mason localarndaki ykseli-

ini srdrd. 1768'de bal bulunduu St. Andrews locasnda Sekreter

grevini yrtmeye balamt. Ayn zamanda Massachussetts'teki "Eski

Howard Cincotta editrlndeki "An Outline Of American History" adl resmi dokman Mays 1994
529 F. Zubritski - D. Mitropolski - V. Kerov, "Kapitalist Toplum", s: 61
530 David Hackett Fischer, "Paul Revere's Ride", s: 22
528

Masonlar Byk Locas"nn da liderlerinden biriydi ve Amerikan devrimi-

nin nl simalarndan, yakn dostu Doktor Joseph Warren ile de bu locada

tanacakt. 531

Amerika'daki devrim ve bamszlk rzgr, "zgrln Oullar"yla

Mason localarnn bulumas sonucu yeni bir ivme kazanyor ve hareketin

liderliini byk oranda Masonlar stleniyordu. St. Andrews locas, Paul
Revere dnda da liderler yetitirmiti: zgrln Oullar'nda sekreter-

lik grevini yrten William Palfrey ve rgtn kurucu ekirdei olarak

bilinen "Sadk Dokuzlar" (Loyal Nine) grubundan Thomas Crafts gibi. 532 Bu

adam, 1773'te ay zerindeki gmrk narhn protesto etmek zere

gerekletirilen ve "Boston ay Partisi" adyla bilinen eylemin de planlay-

clar arasndaydlar. Gizli toplant ve bulumalarn, tpk ngilteredeki

Masonlar, Dzleyiciler ya da bin be yz yl ncesinin Romal Fraternis
gruplar gibi, tavernalarda gerekletiriyorlard.

ngiltere ile Amerikan kolonileri arasndaki gerilim, limandaki ngiliz

aylarnn denize dkld "Boston ay Partisi" eyleminden sonra hzla

trmand. 1774'te on iki eyaletten 55 temsilcinin katlmyla Philadelphia'da toplanan kongre, Kral'n ezici ve aalayc tavrlarn protesto eden

bir dilekeyi ngiltereye gnderme karar ald. Bunun zerine Kral III. Ge-

orge, Kuzey Amerika smrgelerini "asi" ilan etti ve bakaldry silah zoruyla ezme karar ald. Artk kolonilerde ngilizler "igalci", yerli sakinler

de "devrimci" kimliini stleniyor; kk isyan ve protestolar byk bir

bamszlk savana dnyordu. Her sava, dzenli bir ordu ve yetkin
bir bakomutan gerektirirdi. Amerikan zgrlk savalar da kendi oluturduklar ordunun bana, lkenin bir baka nl Mason lideri olan, George Washington'u setiler.

4 Temmuz 1776 sabahnn ilk saatlerinde, Amerikan devrminin nc-

leri tarafndan hazrlanan "Bamszlk Bildirgesi" cokuyla imzaland. Bel-

531
532

Jayne E. Triber, "A True Republican: Life of Paul R", s: 67

Stephen C. Bullock, "Revolutionary Brotherhood", s: 107

gede imzas olan 56 temsilciden on ikisi, yani drtte birine yakn Masondu

ve bu liste, Benjamin Franklin, Richard Stockton, John Hancock, George

Walton ve Robert Paine gibi "liderleri" iermekteydi. Dier yandan, bildiri-

yi kaleme alan Thomas Jefferson, Mason dncesi ve ideallerine hep scak

baksa da, hibir zaman loca yesi olmam ve rgte katlmamt.

Bamszlk savann kazanlmasnn ardndan, yeni Amerika Birleik

Devletleri'nin ruhu ve kiiliine, yadsnamayacak oranda Masonik simgeler

yerleecekti: Bir dolarlk banknotun zerine de baslan, nl "Her eyi gren gz" gibi. Bakent Washingtonn (D.C.) ad, devrimi izleyen gnlerde
paftalara "Roma" olarak kaydedilmiti; iinden geen Potomac nehriyse,
"Tiber" adyla gsteriliyordu. Parlamento binasna, "Capitol" ad verildi;

tpk Roma'daki resmi tapnak gibi. Binann mimarisinden i dekorasyonu-

na dek, btnyle Roma motifleri rnek alnmt. Sonunda, okyanusun

tesindeki bat kylarnda, bir zamanlar "topya" olarak grlen bamsz,
gl ve zgr "Yeni Roma"y kurmaya ynelik Mason dleri, yaama geiriliyor muydu yoksa?

Jakoben Masonlar
Bamszlk Bildirgesinin imzalanmasnn ardndan ngiltereyle sava

kzrken, devrimin nclerinden Benjamin Franklin de, Fransa'nn yar-

dm ve desteini salamak iin oluturulan resmi delegasyonun bakan

sfatyla, Parise geldi. Yeni Dnyada yaananlar, kendi burjuva devriminin
afanda olan Franszlar bir hayli heyecanlandrma benziyordu; yle ki,

"Amerikann entelektel yz" olarak grlen Franklin, Pariste bekleme-

dii kadar byk bir ilgi ve cokuyla karland. Buna karn delegasyon,

talep ettii destei, ancak iki yl sren grmeler sonucunda, 1778de XVI.

Louis'nin Dileri Bakan Kont de Vergessein onayyla alabilecekti. Ama

Franklin'in bundan pek de ikyeti olduu sylenemezdi dorusu; nk

bu arada zamannn nemli bir blmn de, Fransz localarndaki "bira-

der"leriyle gr alveriinde bulunmak iin kullanm ve Fransa'da ok

sayda hayran kazanmay bilmiti. Hatta bu hayranlk o noktalara vard ki,
Fransa'da "Franklin Kltleri" bile kuruldu! 533

Gerek burjuva devriminin, gerek Mason localarnn on sekizinci yzyl

sonunda Fransa'da yaad sre, ngiltereden de, Amerikadan da olduka farkl bir seyir izledi. On yedinci yzyl sonlarndan itibaren Paris'te ve

tarada esen rzgrlar, Aydnlanma dncesi evresinde toplananlarn

yelkenlerini iiriyordu ve bu byk, kkl dnsel ve siyasi dnmn

yaratt heyecan, Anglo-Sakson dnyasnda olduu gibi, uzlamac eilimlerin ortaya kmasna pek izin verecek gibi deildi. Cromwell tarafndan

verilen karar sonucu bizzat Parlamento eliyle bir anda saf d braklan

Dzleyicilerin savunduklar btn sosyal reform ve yenilenme dnceleri, on yedinci yzyl sonlarndan itibaren Fransa'da ok daha canl biimde
dirilmiti.

John Lilbourne'un fikir babal yapt "Halk Anlamas"nn ilkeleri,

1750lerde Aydnlanmann en byk dnrlerinden Jean Jacques Rousseau'nun kaleme ald nl "Toplum Szlemesi"nde adeta "temize ekili-

yor", binlerce yln zgrlk, eitlik ve adalet dlerini, ksa ve rahat okunan sylei notlar halinde derleyen bu yapt, yaklaan devrimin izleyecei
yola da k tutuyordu.

Rousseau ou uzmana gre hem Dzleyiciler'den ve Lilbourne'dan

esin almt, hem de on sekizinci yzyln nl dnr, inisiyasyonu

1730da Londrada Horn Tavern Locas'nda gerekletirilmi. 534 stat Ma-

son Charles Montesquieu'den. Kendisinin de Mason olduuna ilikin iddialar dorulayacak herhangi bir bilgi ya da kant olmasa da, devrimin hemen
ncesinde kurulan ve "Dokuz Kz Karde Locas" ile birlikte en byk iki
devrimci loca arasnda saylan "Toplum Szlemesi Locas", Masonlarn

Rousseau'yu ne denli nemseyip ycelttiklerini grmek iin yeterli. Bunun

533
534

Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e., s: 14

Bkz. "Grand Lodge of British Columbia and Yukon" Web sitesi, "A Few Famous Freemasons"

yan sra, "Toplum Szlemesi"ndeki temel bakn, genel anlamda Frater-

nis dncesiyle byk oranda uyumlu olduunu da syleyebiliriz: "insan

zgr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur. Falan kimse kendini
bakalarnn efendisi sanr ama byle sanmas, onlardan daha da kle
olmasna engel deildir. Bu deime nasl olmu? Bilmiyorum. Bunu
yasallatran nedir? te bu soruya karlk verebilirim sanyorum." 535
Rousseau, insan uygarlnn en eski aamalarndaki zgrlk, rasyo-

nel dzen ve paylamcla duyduu umutsuz zlemi gizlemezken, deiimi ortaya karan unsurun "kaba g" olduunu; ama onu kalc ve "resmi"

hale getireninse, yaam ilkelerini dzenleyen "toplumsal szlemeler" ol-

duunu vurgular. Bunun, Fraternis dncesinin temel saptamalaryla bire

bir ayn olduunu bir kez daha yinelemeye gerek yok. Be bin yl akn

gemie sahip gelenek, toplumsal dengelerin kadnlar aleyhine bozulmas-

nn ardndan snfl toplum yapsnn ortaya kmasn, "kaba g" tarafn-

dan yaratlp yasa ve szlemelerle tescil edilmi bir "trajik bir sapma" olarak gryor; "yanl uygarln" dzeltilip rayna oturtulmas iin hatalar
geri almaya, bu ilk byk krlma noktasndan balamak gerektiini syl-

yordu.

Aydnlanmann nl Mason dnrleri arasnda, inisiyasyonu "Dokuz

Kz Karde Locasnda yaplan, Franois-Marie Arouet de Voltaire'in adn

da anmamz gerekiyor. (Locaya adn veren "Dokuz Kz Karde"in, hem

Tanra'nn esin perileri olan "Dokuz Muse"ye, hem de Sibyllara gnderme

yaptn sylemeye gerek var m?) Kilise dzenine ve Hristiyan dogma-

sna kar alayc ve keskin eletirileriyle on sekizinci yzyl ortalarnda

dikkatleri zerinde toplayan Voltaire, Fransa'daki ar sansr uygulamala-

rna karn toplumsal reform taleplerini ve lkedeki temel kurumlarn -

rmlne duyduu tepkiyi ak yreklilikle dile getirmi; bu nedenle

bir sre Bastille'de yatmak zorunda kalmt.

535

Jean-Jacques Rousseau, "Toplum Szlemesi", s: 14

Fransa'da Aydnlanma, daha balangtan itibaren Kilise'yle balarn

btnyle kopard, bilim ve zgr dncenin bayraktarln byk bir

kararllkla stlendi. Bunun yalnzca Katolik dogmatizmi ve Vatikan'a kar

tavr almakla snrl kalan, uzlamac bir tavr olmadnn altn dikkatle

izmek gerekiyor: Fransz Aydnlanmaclar, Hristiyan inan ve kurum-

lamasn btnyle reddedip, din yerine "akl a" ilkelerini ve "Deist"

inan anlayn egemen klmann hazrlklarn yapyordu. Evrenin "Yaratc Gc" olarak var olan ama toplumsal dzene "seilmi temsilciler" ve

"kutsal emirler ya da yasalar" araclyla mdahale etmeyen; ancak bilim

ve akl yoluyla anlalabilir, kavranabilir, varl ve gc hissedilebilir, ko-

ruyucu ve gzetici bir tanr imgesi evresinde, "Yce Varlk Klt" (Supreme Being Cult) olarak bilinen alternatif bir inan sistemi, Aydnlanmaclar ve Mason localar arasnda oktan yerlemeye balamt bile.

"Aydnlanma, Hristiyan dinini yanslad," diyor Conrad Goeringer.

"Akl vahiy, doa" da tanr oldu. Eer Aydnlanma tanr mitini ortadan kaldrmadysa bile, onu bir tr grnmeyen ilahi g, kendisi de doann ya-

salarna bal bir evren gzeticisi durumuna indirgedi. Deizm de tpk ate-

izm gibi Aydnlanmann verimli topranda yeerdi ve hi kukusuz birok

deist, aslnda ateistti. Masonik localarda deistik tanr 'Evrenin Yce Mimar' olarak sembolize edildi ve bu elbette, Hristiyan inancnn tanrs deildi." 536

Aydnlanma, bilgiyi ve akl her eyin nne karan, olduka kapsaml

ve heterojen bir dnceler topluluu zerine kurulmutu ve on yedinci

yzyldan itibaren hzla gelimeye balayan btn bilimsel disiplinlerle
birlikte, edebiyat, resim, tiyatro ve mzikle de el ele veriyordu. Bu denli

kapsaml bir felsefi-politik hareket, doal olarak insanolunun sahip oldu-

u btn bilgi birikimini (Hristiyan egemenlii boyunca unutturulan antik

bilgelik dahil) kucaklayp kategorize edecek dev bir yapta iddetle ihtiya
536

Conrad Goeringer, "The Enlightenment, Freemasonry and the Illuminati"

duyuyordu on sekizinci yzylda. Benzetme yerindeyse, bir tr "Modern

Sibylline Koleksiyonu" yaratlmalyd artk!

Bu zorlu iin altndan kalkmak zere ellerini tan altna sokanlar da,

yine cokulu ve kararl Fransz Aydnlanmaclar oldu: Denise Diderot ve

Jean D'alembert'in giriimleriyle balayan "Ansiklopedi" hamlesi, hzla Avrupa'ya yaylmakta olan "akl a" beklentilerinin vazgeilmez bayapt
haline gelecekti.

"Eer ncil Hristiyan aydnlanmasnn kutsal kitabysa, Ansiklopedi de

Aydnlanma hareketinin esin kaynayd. Burada sanat, bilim mekanii ve

felsefeyle ilgili insan bilgisini derleyen ve 1780de 36 cilde dek varm bir
yapt sz konusuydu. 1751de Ateist Diderot ile balayan Ansiklopedi, Vol-

taire, Montesqieu, Rousseau, Buffon, Turgot ve dierlerinin de imzalarn

tayordu. Diderot'nun derlemesinin ilk basmn onurlandrtmak zere ilk
sayfaya k ve bakaldrnn simgesi olan Lucifer'in 537 bir izimi, masonik

semboller olan gnye ve pergelin yanna yerletirilmiti." 538

1789 Temmuz'undaki nl Bastille basknyla balayan Fransz Dev-

rimi'nin geliimi ve aamalarndan uzun uzadya sz etmenin anlam yok.

Burada bizim amzdan nemli olan, devrimin sonular srasnda ortaya

kan baz arpc grntler ve belki baz devrimcilerle ilgili dlmesi

gereken birka kk not:

- Devrim, burjuvazi nderliinde geni ve rgtl halk kesimleri tara-

fndan Kral'a ve aristokrasiye kar yaplmt ama, en byk hedeflerinden

biri de Hristiyan Kilisesiydi. Zafer kazanldktan ok ksa bir sre sonra

ruhban snf hzla sindirilecek ve Aydnlanma dncesinin bayra haline

gelen "Akl Klt" (Cult of Reason) ya da dier adyla "Yce Varlk Klt",
"Lucifer", Tanray simgelemek zere Vense verilen ok eski bir addr ve szck anlam
"I Getiren"dir. Beinci yzyldan itibaren Hristiyan kltr tarafndan eytan, btn pagan deerlerin en gls olan Tanrayla da zdeletirilince, Kilise tarafndan "Lucifer"
olarak adlandrlmtr.
538 Conrad Goeringer, a.g.e.
537

devrimin nderlerinden Maximillien Robespierre tarafndan lke apnda

yaygnlatrlmaya balayacakt.

- Devrim kutlamalar iin sokaklara dklen halk gruplar ellerinde ya

zgrln simgesi mavi-krmz-beyaz renkleri ieren bayraklar tayor-

lard ya da zerinde "Her eyi gren gz" amblemi izili flamalar; balarn-

da da ounlukla krmz Frigya bereleri bulunuyordu. Bu bere, devrimin

gl mttefiklerinden, yoksul kesimlerin temsilcisi "Sans-culottes" (K-

lotsuzlar) adl radikal rgtn simgesiydi.

- Dzenli aralklarla, Paris'in merkezi semtlerinde youn katlmla

gerekleen sokak festivalleri, en yaygn devrim kutlamalar arasndayd.

Bunlar srasnda, devrimin simgesi haline gelen "Akl Tanras" roln oynayan bir gen kz, zerine mavi, krmz ve beyaz renkleri ieren bir giysi

giyip, bana da krmz bir Frigya beresi takyordu; tpk Kybele gibi. "Byk Anne", ok uzun bir aradan sonra Avrupa'ya geri dnmt!

- Cumhuriyet dneminden itibaren Roma'da kutlanan Saturnalia en-

likleri, 1793'te byk bir cokuyla Paris'te yinelenmeye balad. Bu, "Zorba

Tarquinius" ve kars Tullia'nn tahttan indirilii iin dzenlenmi bir kutlamayd. 539 Bir baka deyile, Fransz Cumhuriyetileri, kendilerini Roma

Cumhuriyeti'nin kurucularyla zdeletiriyorlard!

- Kiliseler, yeni kltn tapnaklarna dnyordu yava yava. Bun-

lardan bazlarnda, nl aktrislerin canlandrd Akl Tanras, sembolik

olarak tahta kyor ve "Altn a" balatyordu. Joseph Chinard tarafndan

devrimden hemen sonra yaplan mermer heykelde (Genie de la Repub-

luque) Cumhuriyet, Greko-Romen giysilere brnm, banda krmz

Frigya apkas tayan bir kadn biiminde betimlenmiti. 540

- Fransz Devrimi'nin nc ve radikal kanad, eski Aziz Jacob manast-

rn politik bir merkez haline getirip toplantlarn burada gerekletirdii

Margaret C. Jacob, "Living the Enlightenment: Frcemasonry and Politics in 18th Century Europe", s: 174
540 Graham Hancock - Robert Bauval, a.g.e, s: 6
539

iin "Jakobenler" olarak adlandrlan, Aydnlanma dncesinin ateli savunucularndan oluuyordu ve ne kan liderlerin arasnda azmsanama-

yacak sayda Mason vard: Robespierre, Jean-Paul Marat, Mirabeu Kontu

gibi. Dier bir devrim lideri, hukuku Georges Danton, radikal Jakobenlere

kar lml Gironden hareketin iinde yer almay semiti ve o da Mason'du.

- Yce Varlk Klt ile birlikte, Fransa'da ciddi bir "takvim" reformu da

balad. Eski ay adlar yenileriyle deitirildi; yl da, tpk Eski Msr'da ol-

duu gibi onar gnlk 36 "dekan"a blnd ve 360 gnlk bu takvimi tamamlamak iin srasyla "erdem, deha, emek, fikir ve dl" adlar verilen 5

tamamlayc gn eklendi.

- "Terr Yllar" olarak bilinen 1793-94'te, ou giyotinle sonulanan

acmasz yarglamalar ard ardna geldi ve nihayet iler iyice kontrolden

ktnda, yaygn deyile "Devrim, kendi ocuklarn yemeye balad". Bir-

biri ardna "hainlik" sulamasyla giyotine gidenlerin arasnda, devrimin

liderlerinden Danton ve Robespierre de vard.

- 1794 ylnda, henz kendisi de giyotine yrmeden nce, "devrimci

iddet"in gerekliliini, Ulusal Konvansiyon nnde yapt konumada u

szlerle dile getirmeye alyordu Robespierre:

"Erdem olmadan, sadece iddet, ykc olur; iddet olmadan da erdem

gsz kalr. iddet hzla uygulanan, kesin ve kat bir adaletten baka bir
ey deildir; erdemin gnllere dolmasdr ." 541

te bu erdem tutkusu, birka yl iinde Devrim'i, zgrln simgesi

olmaktan karp byk bir kbusa dntrecek; Aydnlanma dleriyle

birlikte tm iyimserlikleri de, dklen kanda boacakt. Heyecan ve cokuyla gelen Cumhuriyet, dizginlenemeyen bir fke ve durdurulamayan
iddet nedeniyle, devrimin nc snf burjuvaziyi de bir hayli korkutmu541

Maximillien Robespierre, "Erdem ve iddet zerine" (Janko Musulinin hazrlad "Hrriyet

Bildirgeleri" adl derleme, s: 111)

tu; bu korku ve panik duygusu, domino etkisiyle Avrupa'nn drt yanna,

hatta Amerika'ya dek yaylmak zereydi artk. Fransada yaanacak bedelse, Napoleon Bonaparten askeri diktatrl ve bitmek bilmeyen ykc
savalar olacakt.

Illuminati: Fraternis'in Son Nefesi

Amerikan devriminin nderleri Bamszlk Bildirgesini imzalamadan

birka ay nce, eski Kelt-Cermen geleneklerine gre yaz mevsiminin ba-

langcn iaretleyen Beltanc bayramnn kutland 1 Mays 1776 gn,

Almanyann gneyindeki Bavyera eyaletinde bir hukuk profesr, "yeni ve

zgr bir dnya" yaratma dlerini ama edinen, gizli bir "kardelik dernei" kurduunu, gvendii dostlar ve rencilerine duyuruyordu. Henz
daha Avrupa burjuvazilerinin, "fazla ileri giden radikal devrim" korkular

yaamad; Aydnlanma dlerinin scak ve heyecan verici bulunduu

gnler yaanmaktayd.

Ingolstadt niversitesi'nde Hukuk Profesr olan Adam Weishaupt,

bir Cizvit okulunda dinsel dogma bombardman altnda yetimi olmasna

karn, ergenlik andan itibaren Katolik inancndan hzla soumaya balayan, Aydnlanma ilkelerinden fazlasyla etkilenmi, Rousseau hayran bir

bilim adamyd. Byk bir olaslkla Mason dncesi ve idealleriyle ok

erken yalarda tanm; rgtn kkenlerini derinlemesine incelemiti

ama hibir zaman bir locaya ye olmad. Onun aklnda da toplumsal reform ve kkl bir dnm fikri dolap duruyordu; ne var ki, o sralar Av-

rupa iin "fazla ilerici" bulunan Aydnlanma hedefleri ve burjuva devrimle-

ri, Weishaupt iin "yetersiz" ve zm salamaktan uzakt.

1776 Mays'nda kurduu rgte, ilkin Perfectibilis (Kusursuzlaanlar)

adn verdi, ksa bir sre sonra da bu ad Illuminati (Aydnlanmlar) olarak

deitirdi. Aslna baklrsa Weishaupt, ksa vadeli ciddi ve byk hedefleri

olan, bildiimiz anlamda bir "gizli rgt" falan kurmamt. Daha ok, ben-

zerlerine o dnemler Avrupa'nn birok yerinde olduu gibi Almanyada da

sk rastlanan, "okuma ve fikir tartmas" gruplarndan biriydi bu. Gizliliinin nedeniyse son derece basitti: 1776 ylnda Bavyera hl "Katoliklerin
kalesi"ydi ve bir niversite profesr ya da rencisi, egemen dogma dndaki "sapkn" fikirlerin tartld, eitlik ve zgrlk dlerinden sz

edilen bir grup kurduunu aka ilan ederse, okuldan atlmay, hatta tatsz
bir yarglanma srecini gze almak durumundayd.

Weishaupt bu nedenle Illuminati'den yalnzca ok iyi tand ve g-

vendii birka insana sz etti ve uzunca bir sre, ok az yeni yenin katlmyla srdrlen "kardeliin" etkinlikleri, hep birlikte kitap okuma ve
temel felsefi kavramlar zerinde tartmalar yapmakla snrl tutuldu. Ancak Weishaupt'un saygn ve gvenilir kiilii, gen akademisyenler arasn-

da grubun adnn yava yava duyulmasn salyor ve Ingolstadt'taki zeki,

donanml ve ak fikirli aydnlar Illuminati'ye doru ekiyordu.

yelik talepleri ve grubun evresindeki sempatizan sayca artnca,

tedbiri elden brakmayan bir kiilie sahip olan Weishaupt, gvenli bir -

zm retmek iin bir sre dndkten sonra, Pythagorasn "kardelik

modeli"ni uygulamaya karar verdi: Gruba katlm ve paylam "dereceli"

olarak gerekleecek; yeni yeler inisiyasyon un ardndan belli bir "dene-

me sresi" iine alnacak; Illuminati'nin zerinde younlat idealler ve

tasarlar, ancak kendini kantlam, st dzey yelerle tartlacakt. Ayrca

yine gvenlik iin, yelerin birbirlerini gerek adlaryla deil, Weishaupt

tarafndan belirlenecek takma adlarla tanmasna; sohbet ve toplantlarda
yalnzca bu adlarn kullanlmasna karar verildi.

Weishaupt, kendisine takma ad olarak, Roma'da insanlar bir araya

getirerek klelikten kurtulmak zere savamaya aran Romal gladyatr

Spartacus' semiti. yelerin adlar da ounlukla Yunan ve Roma mitolojisinden ya da nl filozoflarn adlar arasndan seiliyordu: Ajax, Danaus,

Konfys, Sokrates gibi. Simgecilik, kent ve blge adlar zerinde de uygu-

lanmt ve Ingolstadta "Eleusis" ya da "Ephesus"; Mnih'e "Atina", Viyana'ya da "Roma" diyorlard. 542

On sekizinci yzyln son eyreinde Almanyada 250 ile 350 arasnda

loca ve 30.000'e yakn Mason bulunduu tahmin ediliyordu. 543 Youn Ka-

tolik basksna karn Bavyera'nn burjuva aydnlar ya da kimi soylular

arasnda Masonluk kmsenemeyecek oranda yaylmt. Kendini Eleusis

gizemciliinin cazibesine kaptran ve Illuminati iin Pythagoras Kardeliini model alan Weishaupt, "kamuya fazla ak" grd ve pasif bulduu

Mason rgtlenme yapsndan, ilk dnemlerde bilinli olarak uzak durmay

seti. 544

Weishaupt, toplumsal dnmle ilgili olarak Rousseau'nun ideallerini

byk oranda paylayordu ama ondan ok daha radikal bir izgiye sahipti:

Din kurumlar ve ruhban snf btnyle ortadan kaldrlmadka, insan

dncesi ve vicdan gerek anlamda zgrle ulaamayacak; monariler,
hanedanlar ve lkesel snr kavram tarihe gmlmedike evrensel bar ve
kardelik asla salanamayacak; sosyal snflar ve bireysel servet farkll

varln koruduka da, eitlik ve adalet hibir zaman gereklemeyecekti.

zerine gidilmesi gereken idealin, Rousseau'nun da anmsatt zere, bin-

yllar nce zorunluluklar nedeniyle ilkel dzeyde var olan paylamc ve

eit toplumsal yapy, bugnn dnyasnda yeniden yaama geirmek ol-

duuna inanyordu: lkelerin, snrlarn, dinlerin ve bireysel servetin olmad, mutlak bar ve zgrle dayanan bir kardee paylam. Ksacas

Weishaupt, artk yok olmak zere olan Fraternis idealinin ge dnemdeki

temsilcisinden baka bir ey deildi.

Btn bunlarn bir topyadan ileri gidemeyeceine inand ilk gnler

boyunca, Illuminati'yi yalnzca yakn dostlarla entelektel sohbet ve bilgi

paylamn salayacak, mtevaz bir fikir kulb gibi grd. Ancak dnya,

James H. Billington, "Fire in the Minds of Men", s: 95

Alfred Kieser, "From freemasons to industrious patriots: Organizing and disciplining in 18th
century Germany", Organization Studies, Winter 1998
544 Vernon Stauffer, "New England and the Bavarian Illuminati", s: 133
542
543

ok zel, ok hzl ve byk deiimlere gebe bir dnem yayordu: Karde-

lik rgtn kurduktan yalnzca iki ay sonra Amerikan devrimcilerinin Ba-

mszlk Bildirgesi'ni imzalamalar, onu hem heyecanlandrm, hem de

iyimserliini artrmt. Orada yaananlarn, sradan bir "smrge bamszlk sava" olmadn ok iyi anlamt nk. Okyanusun dier yakasndaki bir lkede, Aydnlanma idealleri uzantsnda bir devrim balyor;

eitlik, zgrlk ve adalet sloganlar yanklanyor; stelik bu hareketin

iinde Weishaupt'un "pasif ve uzlamac mistikler" olarak grd Mason

localar da etkin rol alyordu.

Ksa bir sre sonra, Fransa'nn da iin iin kaynamaya baladna dair

haberler gelince, gen profesr umutland: Belki de salam bir rgtsel ya-

p ve iyi eitilmi, kararl kadrolarla, Avrupa'y batan aa sarsacak b-

yk ve geni apl bir devrim gerekletirilebilirdi. Ancak gizlilii korumak,

artk iyice byk nem tayordu. "Yalnzca liberal dnce ve ilerlemenin

dostlar arasndaki gizli koalisyon, batl inan ve yanlln glerini yenilgiye uratabilirdi." 545

Adam Weishaupt, amalarnn "ne topraklar fethetmek, ne otoriteyi ele

geirmek ne de servet kazanmak" olduunu anlatyordu mritlerine. Bun-

dan ok daha zor olan bir eyi gerekletirmek ve "bireyleri fethetmek"

durumundaydlar. 546 Deiim ve dnmler, toplum iindeki "aydnlan-

mlarn" says artmadan gerekleemezdi ve bu nedenle byk ve iddial

planlar peinde komak yerine, insanlar bilgilendirip ikna ederek, Illuminati'nin ideallerini benimsemelerini salamalar gerekiyordu.

yelik kategorileri, dereceli olarak dnlmt Illuminati de:

Acemiler, "Minerva" denen eitimli yeler ve "Aydnlanm Minerva" ola-

rak adlandrlan "stat"lardan oluma ekirdek kadro, ilk kategori, gelecek

vaat eden, yetenekli ve renmeye ak gen adaylar ieriyor ve rgtn

"d ember"ini oluturuyordu. Minerva'lar, balln kantlam, toplum-

545
546

Vernon Stauffer, a.g.e, s: 132

James H. Billington, a.g.e, s: 94

sal deerler iin kendi karlarndan zveride bulunmaya hazr, gvenilir

yelerdi; nc derecedekilerse, Illuminati'nin rgtleyici ve kurmaylaryd. 547

1777

ylnn sonlarnda, antik gizemlere merakl bir romanc ve oyun

yazar olan Adolf von Knigge'yle dost oldu. Aradan geen sre iinde Ingolstadt'n yan sra evre kentlerde de Illuminati'nin yeleri byk bir
hzla artm; Bavyera'nn en sekin aydnlarn bir araya getiren bu "gizem-

li kardelik", yava yava bir efsaneye dnmeye balamt. Knigge, Weishaupt'a srekli byk sayg duyduu ideallerini, her eye karn sembolik bir "mritler kulb"nn tesine gemeyen bu kk grupla

gerekletirmesinin mmkn olmadn; ama kendisiyle benzeri dnce

ve amalar paylaan Mason localar iinde yer almay seerse, bu gl

mttefikin yardmyla Illuminati'yi ok daha saygn ve etkili bir konuma

getirebileceini anlatyordu. Sonunda, onu ikna etmeyi baard ve Adam

Weishaupt, dostu Knigge'nin yardmyla, Bavyera'daki bir Mason locasna
katld.

Burada karlkl bir kar ilikisi sz konusuydu aslnda: Masonlar,

dnce ve amalar asndan kendileriyle belli yaknla sahip olmakla

kalmayp, prestijli bir "aydnlar kulb"n andran Illuminati'yi ilerine

alarak imajlarn glendirmeyi, Weishaupt da Mason localar arasndan

arad niteliklerde yeni ve etkin yeler bulmay hedefliyordu. Gerekten

de bu btnleme, ksa sre iinde Illuminati'ye bir hayli yarar salama

benziyordu: ye says 1778'de iki bini am; Weishaupt yalnzca Almanya'daki localarla deil, Fransa'nn devrimci gruplar ve Aydnlanma'nn

nde gelen isimleriyle tanmay da baarmt. Bu arada Illuminati, aralarnda yazar Christopher Nicolai, dnr, besteci Gottfried von Herder ile

on sekizinci yzyln nl yazar ve dnr Johann Wolfgang von Goethe

gibi nemli isimleri 548, yeleri arasna katmt.
547
548

Vernon Stauffer, a.g.e., s: 134-136

Conrad Goeringer, a.g.e.

Ancak ye says arttka ve "aydnlatlm" Mason localar hareketin

iine katldka, hem nitelikte ciddi bir d yaanmaya balad, hem de

yaygnlk ve prestijin verdii gvenle rgt ii disiplinde sarsntlar ortaya

kt. 1782de ye says 3000'e yaklam; Fransa, Hollanda ve Polonya'da

temsilcilikler oluturulmu ve Bavyerada birok Mason locas Illuminati'nin etki alanna ekilmiti ama Weishaupt gelimelerden hi memnun
deildi. Sa kolu Cato'ya yollad bir mektupta, unlar yazyordu:

"aresiz durumdaym. Bizim daha fazla gvenimizi kazanmak istedi-

inden sz eden ve gerekten de ok yetenekli bir adam olan Socrates, s-

rekli sarho. Augustus'un durumu daha da kt. Alcibiades, btn gnn

Vinterin gzel karsnn yannda geirip akndan i ekmekten baka bir

ey yapmyor. Tiberius Democides'in karsn batan karmaya kalkt ve

adam onlar uygun durumsuz yakalad." 549

Anlald kadaryla genileme ve poplerlik yalnzca ideal erozyonu

ve tembellii deil, ahlaki bir knty de beraberinde getirmiti rgte

ve Weishaupt ne yapacan bilemiyordu. Ayn gnlerde, Knigge'yle de ara-

larnda ciddi anlamazlklar kmaya balam; iki dost birbirlerini sert ifadelerle eletirip sulamlard. Tm bunlar yetmezmi gibi, 1785'te Illuminati'nin sonunu getirecek gelimeler zinciri de birbiri ardna yaanmaya

balad: rgtn etki alannda bulunan Mason localarndan biri hakknda,

Kilise aleyhinde propaganda yapma iddiasyla balatlan soruturma, iin
iinde baka localarn da olduu anlalnca geniletildi ve ksa sre iinde

btn izlerin Illuminati'yi gsterdii sonucuna varld. Haberler, Avrupa'nn drt yannda abucak duyuldu: "Mason localarn etkisi altna alan

gizli bir rgt, tm Avrupa hkmetlerini devirmeyi amalayan byk bir

komplo ncesinde yakaland."

Geni apl polis operasyonlar sonucunda rgt kapatlm, kimi ye-

ler tutuklanm ve Adam Weishaupt, uzun sren, ayrntl bir soruturma-

nn sonunda niversiteden atlmt, ilkin Regensburg'a gidip orada kendi549

Conrad Goeringer, a.g.e.

sinin ve Illuminati'nin savunusunu ieren bir kitap yazd; ardndan Gottin-

gen niversitesi'nde felsefe dersleri verdi 1830 ylnda bu kentte ld. Byk umutlarla kurduu rgtten geriye tek bir iz bile kalmamt ldnde.

Mtevaz balangcndan, dramatik finaline dek, Illuminati'nin btn

serveni topu topu dokuz yla yaylyordu. Bunun ilk yl, rgtn byk

oranda "yerel" bir ezoterik cemaat havas vermekten ileri gidemedii, kurulu ve gelime dnemi-di. 1782'den itibaren ciddiye alnabilecek bir yay-

gnlk ve gce ulamay baaran "aydnlanmlar topluluu"nun parlak d-

nemi de, yl amyordu zaten. Buna karn, savunduu radikal grler

ve belirledii ideal, hem Avrupa'da hem de Yeni Dnya'da, on sekizinci

yzyl sonlarnda artc byklkte bir sansasyon yaratt. "Devrim yap-

mak" bir yana, Ingolstadt'taki kadrolarn bir polis basknndan bile koruyamayacak kadar kk bir cemaat, bunca grlt koparmay nasl baarmt?

Bunun yant, Aydnlanma ve devrim rzgryla kendini iyice keye

skm hisseden Katolik Kilisesi, aristokratlar ve muhafazakr burjuvazinin, Illuminati'nin deifre edilmesini bir tr "kar propaganda" frsat ola-

rak grmesinde sakl. Avrupann her yannda dnm ve deiim rzgrlar esip, kitleler devrim fikrine sempatiyle yaklarken, "Aslnda devrim ve

yenilikten sz edenlerin ok kt niyetleri olduu" tezi, szn ettiimiz

gericiler ittifaknca, Illuminatiyi emsal gstererek savunulacakt. Btn

tasarlanan ve amalanann, "dini yok etmek, hkmetleri devirmek ve se-

kin bir aznln despotik diktatrln kurmaktan ibaret olduu" savlar,

daha Weishaupt'un tutuklanmasyla birlikte yksek sesle yinelenmeye

balamt zaten. Ortada "byk bir komplo" vard ve bu kt insanlar,

herkesi yoksullua mahkm edecek, bask ve iddete dayal, dinsiz bir

dnya devleti kurmak, btn gc ellerinde toplamak istiyorlard!

Weishaupt'un mektuplarndaki yaknmalarn anmsaynca, hznl

bir tebessm yaylyor insann yzne. Btn gn cemaatin ortak lokalinde

iki ien ya da birbirlerinin karlarn ayartmaya alan; Tarot fallar ve

gevezelikle vakit ldrp, sorumsuzluklaryla liderlerini ileden kararak
isyan noktasna getiren; szde "kontrolleri altna aldklar" Mason localar

tarafndan, balar skr skmaz hedef gsterilip, bir polis tokadyla yerle bir olan bu kk burjuva rgtnn "dnyay ele geirmek isteyen gl komplocular" olduuna inanabilmek iin nasl bir zekya ve hangi vahim

cehalet dzeyine sahip olmalyd insan acaba? Hepsi bir yana, tek amac

insanlarn "bar ve eitliin egemen olduu kardee bir dnya"da yaa-

mas olan Bavyeral entelektel romantikleri, "ktln ve komplonun

kayna" olarak grebilmek iin, nasl bir "vicdan" gerekiyordu?

Illuminati 1785te tmyle datlp yok edildi ama 1793-94'te Fransz

Devriminin "terr gnleri" Bat dnyasnda dehetle izlenirken, parmaklar

"ite!" diye havaya kalkt bir kez da-ha, "Illuminati hl yayor ve Fran-

sa'da olan bitenlerin ardnda bu korkun rgt var!" Bata Fransz Devrimi'ne byk bir ilgi ve sempatiyle bakan Amerikan burjuvazisi, korkuya

kaplmaya balad: "Ya bizde de byle eyler olmaya balarsa?"

Thomas Jefferson, "Weishaupt, despot rahiplerin srekli basksnn

hissedildii ve bilgi yayarken ya da ahlaki ilkeleri dile getirirken bile tedbirli davranmay gerektiren bir ortamda yaad," diyordu, "Gizlilik bu yzden gerekliydi ve o gizliliin oluturduu hava, rgtnn kapatlmasna
neden oldu. Eer insanlar erdem ve bilgelie armak isteyenlerin, gizlili-

e gerek duymad bu lkede yaasayd, byle bir rgt yapsna bavurmasna gerek bile kalmazd." 550

On dokuzuncu yzyln balarndan itibaren Katoliklerin, gericilerin,

kktendincilerin, ar saclarn hararetle destekleyerek yaratt "Illumi-

nati masallar" byle dodu ve byd. 1850'lerde Avrupa'da sosyalist hareket ykselmeye baladnda, ayn kukucu kalar yine havaya kalkmaya

balayacakt: "Gryor musunuz, Illuminati yine i banda! Eitlik ve z550

Thomas Jefferson, "Letter to Bishop James Madison", 31 Ocak 1800 (Francis W. Hirstn "Life and Letters of Thomas Jefferson" adl derlemesi, s: 588)

grlk yalanlaryla inanlarmz, deerlerimizi elimizden alp, bizi kleletirmek istiyorlar!"

Masonluk, zaten ngiltere'deki localarn erken balad uzlamaclk

ve geri admlarla alabildiine pasiflemiti; ama Illuminati'yle ilgili komplo

teorileri byk bir yaygarayla okyanusun her iki yakasnda yinelenmeye

balaynca, iyice kabuuna ekildi. "Dzleyicilik" idealleri iyiden iyiye rafa
kaldrld, Fraternis'ten geriye kalan krntlar da, bu sulamalardan duyu-

lan korkuyla iyice ezilip yok edildi. Bandan beri bir "burjuva hareketi"

olan Masonluk, artk burjuva devrimleri tamamlandna ve monarilerin

yerini cumhuriyetler aldna gre, iyice "frene basacak" ve iddetle silki-

nip, kkl gelenein btn devrimci krntlarn zerinden atacakt. On

dokuzuncu yzyldan itibaren localar, artk inisiyelere burjuva kltr ve

Protestan ahlaknn retildii, ilev ve etkinliini yitirmi "hayr dernelle-

ri"ne dnyordu. statlar arasnda Presbiteryen, Baptist "biraderler"

daha sk boy gsterip "vitrin oluturmaya" balayacak; Masonluk da kapitalizm ve burjuva demokrasisinin faziletlerini ycelten bir "rnek vatan-

da" rgt halini alacakt.

Buna ramen, bata Katolikler, kktendinciler ve faistler olmak zere,

yirminci yzylda bile ar sac gruplar Illuminati masallarn bir korku

filmi senaryosu gibi stp yinelemeyi srdrrken. Mason localarnn bandan da Damokles'in klcn eksik etmediler. "Sicillerinin kt olduu,"
Masonlara srekli anmsatld: ngiltere'de Cromwelli destekleyip Kral'n

kafasn kestirmiler, Fransa'da jakobenlerle birlikte devrimi krkleyip

"tanrszl" savunmular, Almanya'da da "komplocu Illuminati" ile ibirlii yapmlard. Zaten gemileri de "dinsiz Cathar'lar" ve onlarla ibirlii

iindeki "sapkn Tapnaklar"a dayanyordu; onlar, "sa Mesih'in dma-

n"ydlar!

Bugn bile cehalet ve aptallktan beslenen bu mitolojinin izlerine ko-

layca her yerde rastlayabilirsiniz: Internet'te yapacanz basit bir arama,

size Illuminati'nin nasl da "Yeni Dnya Dzeni"nin perde arkas egemenle-

ri olduunu, Masonlarn nasl onlarla ibirlii halinde dnya insanlarn

kleletirdiini anlatacak binlerce web sitesinin adresini listeleyebilir. Oysa bugn "Yeni Dnya Dzeni" olarak dayatlan finans-kapital oligarisi,

yani bir avu okuluslu irketin tm kaynaklar ve siyasi gc "kreselle-

me" grnts altnda eline geirdii gncel arpk dzen, oktan izleri
yok edilmi Fraternis'in idealleriyle taban tabana kart olmak bir yana, bu

gelenee ucundan kysndan da olsa yaklam her dnce iin, bir

kbustan farkszdr.

Fraternis'in son temsilcisi durumundaki Masonlar, bu baskya daya-

namazlard, dayanmaya niyetleri yoktu ve dayanmadlar da zaten. Sessizce

boyun eip uysallatlar ve Hristiyanlatrlm mitleri iinde "gizli rgt-

lk" oynayan, bol bol ahlak ve erdem zerine vaazlar veren, kresel ka-

pitalist dnyann, ne dedii pek de anlalmaz "cici ocuklar" haline geldiler. Son iki yz yldr, durum btnyle byle.

3. Son Sz: "Srlar ve Kitaplar"

On dokuzuncu yzyl balarndan itibaren aristokrasinin feodal iliki-

lerine ve basit tarm ekonomisine dayal feodalitenin yerini, lokomotifi endstri, vagonlar da ticaret olan kapitalizm ald. Yirminci yzyln burjuva
cumhuriyetleri ve parlamenter demokrasilerin kesin egemenlii altndaki
dnyasnda, o trenin makinist koltuunda "finans-kapital" oturuyordu ar-

tk. Yani sermayenin byk ellerde toplanmasyla endstriden ticarete,

tm ekonomik yaam avular iinde tutmaya balayan "banka sermayesi". Dnem, okuluslu irketler dnemiydi ve son derece ironik biimde,
binlerce yl boyunca bata Fraternis olmak zere eitli gruplar tarafndan

tarafndan savunulan "enternasyonalist btnleme" idealini, burjuvazinin

kaymak tabakas kendi arasnda oktan yaama geirmiti. "Kreselleme-

si" istenen dnya ekonomisi ve ticaretine, dev irket gruplarn avularn

iinde tutan "finans-kapital oligarisi" hkmedecek; yeryznde "Parann

Lord'lar" tarafndan denetlenmeyen tek bir kaynak kalmayana dek "kenetlenme ve btnleme" operasyonu srdrlecekti.

"Yeni Dnya Dzeni" denen modern mitos buydu ite: Finans-kapitali

kontrol eden birka bin aile; onlar hesabna alarak kendine yksek ya-

am standartlar kurabilen birka milyon "beyaz yakal" ve bu aznlk tarafndan nasl yaayaca, neler dnecei, nasl elenecei, yaamn nasl
srdrecei kararlatrlan alt buuk milyara yakn "dier dnyallar".

Marksizm, on dokuzuncu yzylda Aydnlanma ideallerinin ihanete u-

ramasna bir tepki olarak dodu ve iktidar eline geirip toplumsal gelii-

min frenine basan burjuvazinin karsna, devrimleri sonuna dek gtrme

grevini "ii snf"na bir misyon olarak ykleyen kapsaml bir ideolojiyle

dikildi. Kapitalizmin tekelleme eilimlerinin ileri bugnk noktaya geti-

receini Karl Marx daha 1860'larda sezmiti. 1912de Rudolf Hilferding,

finans-kapital olgusunu saptayp adn koydu, Lenin'se 1917'deki nl ya-

ptnda, dnmn ayrntl bir analizini kararak, "Emperyalizm"in niteliini deifre etti. Ancak buna karn, yaanan dnmn bugnk drama-

tik "Yeni Dnya Dzeni" denen tiranla dnmesinin n kesilemedi.

Sosyalizmin 1990'dan itibaren ideolojik anlamda deil, ama "reel bir dn-

ya sistemi" olarak kmesi, bugnn "Kresel Elit"inin, yani okuluslu ir-

ketler mparatorluunu yneten Finans Caesar'larnn ilerini bir hayli kolaylatracakt.

Bir dier ironik nokta da, okyanusun tesinde topik bir "Yeni Roma"

modeli olarak dnyann ilk eitliki, zgrlk ve paylamc toplumuna

ev sahiplii yapmas tasarlanan Amerikann, on dokuzuncu yzyln balarndan itibaren bu finans-kapital oligarisinin "karargh" haline getirilme-

siydi. Gerekten de merkezinde ABD'nin olduu bir "Yeni Roma" yaratl-

mt ama bu, ne bir prototip olarak gelitirilip ileri gtrlmesi dnlen

o "ideal cumhuriyet" ti ne de 1770'lerde devrimin liderliini stlenen

Franklin, Jefferson, Washington, Revere gibi liderlerin tasarlad "Masonik

Devlet". By tersine dnm, a gzl ve saldrgan Roma imparatorluu,

tarihin derinliklerinden kagelmi ve modern dnyann gleriyle donatlmt.

Peki, batan beri ska yinelediimiz soruya gelelim: Eer Fraternis

gelenei ortadan kaldrldysa ve onun son halkas olarak grdmz Ma-

son rgtleri, modern kapitalizmin finans-kapital oligarisi tarafndan

asimile edildiyse, bir zamanlar Sibyl'lar, Pythagoras, Roma cumhuriyetile-

ri, Cathar'lar ve ardllarnca bunca nemsenen, titizlikle saklanan, "g getiren bilgi" olarak grlen nl kitaplara ne oldu? Orijinaller hl varln

koruyor mu? Eer bir yerlerde bu kitaplar "gvence altna" alnmsa, imdi kimler onlar avular iinde tutuyor? Son olarak, en nemlisi, bu kitabn
iinde neler yazl?

Daha nce de belirttiim gibi, elimizde bunlara yant vermemizi sala-

yacak hibir somut veri yok. Ama kitap boyunca iz srerken rastladmz
eitli iaretler, byk oranda sezgi ve fikir yrtmeye dayal sonular -

karmamza yardmc olabilir. Her eyden nce, bu kitaplarn bir zamanlar

gerekten var olduuna dair hibir kuku yok. savaa dek, Roma'da Capi-

toline'de saklandklarn da kesin olarak biliyoruz. Daha nce deindiim

gibi, Fraternis ritellerine temel oluturan "srr yitirme ve yeniden bulma"

temas, byk olaslkla kitaplarn yok olmadn ve az saydaki inanm

mrit tarafndan titizlikle korunduunu gsteriyor. Eer Montsegur katli-

amndan karlp kurtarlan "deerli hazine", tahmin ettiimiz gibi bu kitaplarsa ve Cathar bilgeleri, onlar korumak iin Tapnaklarla ibirlii
yaptysa, Sibylline Kitaplar (ya da ad her neyse) bu belgeler, dorudan
doruya Masonlara aktarlm demektir.

Peki, son iki yz yl iinde Mason localar "ehliletirilip" sisteme enteg-

re hale getirildiyse, ellerindeki bu deerli belgeler ne oldu? ki olaslk var:

Ya hl en st dzey Mason liderler tarafndan "gerektii zaman kullanl-

mak zere" bir yerlerde saklanmaya devam ediyor ya da daha kt bir olaslkla, Tapnaklar Yeni Dnya'ya gizli gemi seferlerini yaparken "Masonik topyann merkezi" olarak tasarlanm ve Amerika'da bir yerlere

saklanp gvence altna alnm bu kitaplar, oktan "Yeni Dnya Dze-

ni"nin lordlarnn eline gemi durumda. Eer durum buysa, sz konusu

kitaplarn gn na kmasndan umudumuzu btnyle kesebiliriz.

lerinde neler yazyordu? Daha nceki blmlerde bu konuya ayrnt-

laryla deinmi ve emsallerden yola karak bu belgelerin byk bir olas-

lkla, dnyann ve insanln tarihiyle ilgili bilinen en eski kaytlar ieren,

ansiklopedik bir "zaman kapsl" olabileceini belirtmitim. Okurlarm,

sz konusu kaytlar iinde "Marduk'la ilgili bir bilginin" olup olmadn

soracaklardr: Eer tpk "sahte kitaplarda" rastladmz gibi, Tufan ve

Phaethon gibi arkaik deneyimlerin ayrntlar ve gk cisimlerinin hareket

dzenleri anlatlyorsa, yant "evet". Ancak byk olaslkla Marduk, bylesi geni kapsaml bir kaynakta aktarlmas beklenecek ok sayda nemli
bilginin iinde, ancak "buzdann suyun zerindeki" blm olabilir diye
dnyorum. Uygarln balangc ve insanln gemiiyle ilgili Mar-

duk'tan ok daha nemli, sarsc ve aydnlatc, sayfalarca kayt ve bilgi ieriyorlard belki de.

u an bizim iin daha "yaamsal" grnen konu, bizim dnyaya, yaa-

ma ve evrene nasl baktmz. Sibylline Kitaplar sonsuza dek yok olmu

ya da "kt amal" ellere gemi; binlerce yl yaayan Fraternis gelenei,

on sekizinci yzyldan itibaren kapitalizmin, g simsarlarnn ve gericilerin ellerinde yok edilmi olabilir. Ancak yeniden yazlmayacak hibir kitap,
yeniden derlenmeyecek hibir "gizli bilgi" ve (daha nce neler yaanm,

iyimser dler nasl buzlu sularda boulup yok edilmi olursa olsun) yeniden yaama geirilmeyecek hibir ideal olamaz.

Ayaklarmz yeryzne basyor, gzlerimiz gkyzn taryor ve bilgi-

nin deerini biliyorsak; eh, iimizde "vicdan" denen olgunun kprdann

da hissediyorsak, hibir trajik olay, "umudun tkenii" anlamna gelemez

zaten. Sibylline Kitaplar (ya da ad her neyse) insanlk tarihi boyunca kim
bilir ka kez yeniden derlenip bir araya getirildi; ka kez yeni kaytlar ve
deneyimlerin eklenmesiyle zenginletirildi ve ka kez kllerinden yeniden

dodu. Bunu yirmi birinci yzyl insanlarnn da bir kez daha yapmamas

iin hibir neden yok; bilgi, eninde sonunda ulalabilecek bir yerlerde bizi
hep bekliyor olacak nk. Bu gezegeni "evimiz" bilip seviyorsak, yaama
ve doann kendini yeniden retme gcne hayranlkla bakyorsak, evrene

baktka iimizde garip bir heyecan ve rperti hissediyorsak, "Dnya Anne" hl yanmzda, bizimle demektir ve o ideal, asla yok olmayacaktr.