Hidrolik Pnömatik

NDEKLER
Sayfa
_ _O
i. BLM HDROLK
NiTE NO.T HiDROGiN TANM VE PRENSiPLERi
Hidroliin Endstrideki Yeri ve nemi .... .. .. .. .... ...... ...... ........... ........... ... .... ... .. .... . .
Hid'olik Prensipler... ..... ... ... ... ...... ... ... .... ... ... ..... ...... .... .......... .......1"
Pascal Kanunu ........ .... ..... ..... ..... ... ....................... ....... .... ... ..... ... ....... ...... ... .. ......... .
itme Kuvveti-Basn ve Alan Arasndaki iliki .. .......... .... ...... .... .... .......... .. .... ... .... .
Bernoulli Teoremi ... .......... ... .... ...... :........ .. :....... .... ........................ ..... .... ............... .
Sreklilik Denklen1i .... .. ..... ....... ....... .............. .. ... .. ........... ............. .... ........ .... ...... .
NiTE NO. TT HiDROLiK DEVRE
Hidrolik Depo .. .. .. ......... ...... .... ... .. :........ ... ... ... ..... ...... ...... ... ......... .. .............. ........ ...
Hidrolik Pon1palar..... ............................................ ... .......... ... ... ............... .... ........ .. . .
Hidrolik Silindirler.... ... ... ....... ..... ....... ........ . :~. :. ..... .. . :.. ..... ...... ........ ... ,.. .. .. ........... . .
Hidrolik Motorla........................... ...... ............. ................ ........ ...... ... .......... ..... ...
Basn Kontrol yalfleri ..... .... ... .. ..... ... .... ........... ... ..... ... ....................................... ..
Yn Kontrol Valfleri ................ ... .. ...... ... .............................................................. .
Yn Kontrol Valflerinin Gsterilmesi ...... ..... .. .. ..... ..... .. ... ........ ................. .. ... ... . ..
Yn Kontrol Valflerinin e itleri .... ... ............................ ........................... .... ...... .
Yn Kontrol Valflerinin Kumanda eitleri.. ... .... .. .. ..... ................. .................... ..
Ak Kontrol Valfleri ................ .. .................... .. ................... .... ............................ .
Hidrolik Akn1latrler...... ........... .. .. ...... .. ............ ... ... ..... .. ...... .... ................. ...... .
Hidrolik Borular..... .. .... ... .... ..... ... .... ....... .. ......... .. ... .. .... .. .... .. ....... ... .... ... ..... ... ...... . .
Hidrolik Hortumlar........ .. ..... ... ................ ........... .......... .. ........... ................ .......... .
Hidrolik Rakorlar...... .... .......... .... .... .... .... ... ..... ....... ....... .... .. .... ... ........ ........ .. .. ...... . .
Szdrnazlk Elenlanlar ........ ........................... ..... .... ... ...... .... ... .. ........................ .
NiTE NO. III HiDROLK DEVRE YAGLARI
Hidrolik Akkan eitleri ........... .. ... ..... ... ... ..... .. ..... .. ... ... .... ........ .. .............. ....... .
Hidrolik Yalarda Aranan zellikI6r.. ...... ..... .. ........ ................................... .. ...... ..
Filtreler .................... .... .... ...... ...... ... ... ....... .... ... ....... ........ ...... .... ... ....... .......... .... .. ..
NTE NO.IV HiDROLK DEVRELERN i TEZGAHLARNA
9
9
lO
1i
13
14
18
19
27
33
34
38
38
40.
46
48
52
55
57
58
59
62
63
64
UYGULANII
Hidrolik Devre eitleri ......... .. ..... ... ....... ... .... ..... ... ......... ..... ............ .. ....... .. ...... ... .
Hidrolik Semboller....... ... ... ... .......... ... .. ....... ..... ... ..... .. :.... ...... .... ............. ......... ... ...
Hidrolik Vargel ....................................................... ... ............ .. ..... ....... .......... .... . .
Hidrolik Talana ...... .... ..... .. .... ....... .. ..... ... .. .. ....... ..... ................. .... .. .............. .. .... ..
Hidrolik Pres .. ..... ........ ............ ....... .... .... ..... .... ... .... ... ......... ...... .... ........... ..... ... ..... .
Hidrolik Freze ...... ............. ........ ..... .................. .. .. .. ... .... ........ .. ..... .... ... .... ...... ...... ..
Hidrolik Plastik Enjeksiyon Makinas.. .... ...... ... ...... .. .. .............. ..... ..................... .
Hidrolik Skma-Numaralama nitesi .............. ............ .... ..... .. ...... .... ..... ... ........... .
NiTE NO. V HiDROLiK SiSTEMDE MEYDANA GELEN ARZALAR
Hidrolik Sistemlerde Meydana Gelen Arzalar ve Giderilmesi .......... ................. .
II.BLM PNMATK
NiTE NO. VI PNMATiGiN TANM VE PRENSPLERi
Pnmatiin Endstrideki nemi .................. ................. .. ............................. .... .. .. ..
Pnmatik Sistemlerde Basn ve Vakum Kavram... ................................... ........ ..
Boyle - Mariot Kanunu ........ ,......... ....... .. ..... ............ .. .................... ............ ... .... ... ..
Gay-Lussac Kanunu .... .. .. ...................................... .... ... ................. ........... .......... ....
68
70
73
74
75
76
78
80
84
87
87
88
89
Sayfa
NTE NO. VLL PNMATiK DEVRE
Konpres rler............... ... ....... ... .............. ..... ... .. ... .................... .... ...... ..... ...... .. .... .
92
J-Javann Kurutulnlas .... ..................... .. ................. ..... ........ ................ ...... ......... ..
97
99
100
101
103
104
105
106
107
Havann Filtrelennesi .... ....... ........ .. ... ...... .... .. ..... .... ......... .... ..... .... .. ..... .. ... ..... .... .
Basncn Ayarlanmas ......................................................................................... .

Havann Yalannas. .................................... ... ...... ........... ............................ .... .. .
artlandrc ... .......... ... .. ...... ..... ............ ........ ..... .. .. .... ....... ... .. ...... ........ ...... .......... .
Manonletre ........... ........................... .......................... .. .................. .. ..... .. ............. .
Susturucu .... ... ..... .... ................ ... ... ...... ....... ..... .... .... ............. ............. ......... .... ..... .
Basn alteri .... ....... ...... .... .. ... ... .... .... ....... .... .. .. ... .................. .... .... ... .................. .
Hava Kazan. ....... .. .. .... ............................... ........... .... .. ................ ............... .. ...... ..
Pnnatik Silindirler...... ... ..................... ............... ...... ... .. .. .. ............. .. .............. ... .
Silindir Elenlanlar ... ...... ... .... ........ ....... .. ... .... .. ... .. .. .... ...... .... .. .............. .... ........... .
tne Kuvveti ....................................................................................................... .
Sil indirlerde Yastklana ............................. .. ........ .. ... ......................................... .
Pnn atik Motorlar.... .. ... ..... ...... ..... .... ...... .... .. ... ... .. ... ...... .. ..... ....... .... .. ..... ...... .... ..
Ak Kontrol Valfleri .. .... .. ....................... .. ...... ...... ... ........................................... .
Bas'n Kontrol Valfleri .. .............. ....... ..... .. ..... ................... ............. .... ........ .. ...... ..
Yn Kontrol Valflerinin eit leri ....... .. .... ..... ...... .... ... .. ....... ......................... .... ... .
Kunailda ekille ri .. ............................ ............. ...... .. .................... ........ .. .............. .
zel Valfl er... .. .......... ... ........... ........ ........... .... ..... ..... .. ....... ........... ... .... ........... .... . ..
"VE" Valfi ................ .. ................ .... .. .... ..... ............. ... ............. ... ....... .. .. .. .. ........ .... .
"VEYA" Valf ............................... ... ..... .......... ............. ................. ...... .... ........ ...... .
abuk Bo altna Valf .... .................. ....... ... ... ...... .... .... ..................... ... ................ ..
Pnna tik Senlboller............................................................................................. .
l/NiTE NO. VIII PNMATiK DEVRELi APARATLAR
Pnnatik Mengene ... .... ....... ........ .......... ..... .. ...... ... ..... .......................... .. ............. .
Rulman Takma Aparat. ... ....... ............... .. .. .... ....... .... ..... ........ ................... .... ...... ..
Perin leme Aparat .............................................................................................. .
Ba lama Aparatl. .......................... ........ ... ... ... .......... .. .. ...... .... .......... .... ....... .. ...... ..
"V" Bkne Presi .... .............................................. .... ............................................ .
Silindirli Bkme Aparatl. .............................................................................. ..
ilerletme-Skma-Delme nitesi .... ....... .. ... .. ... .................. .................... ......... ...... ..
Bkne Aparat .. ...... ..... ... .... ...... .. .... ... ............ .. ... .... ................. .... ........ .............. .. .
NiTE NO. IX HiDRO-PNMATiK DEVRELER
Hidro-Pnnatik Devreler.. :.................................................................................. .
NTE NO.X PNMATiK DEVRE ELEMANLARININ BAKM
Pnmatik Devrelerde Meydana Gelen Arzalar ve Devre Elemanlarnn Bakm
Terimler Szl ................................................................................................. ..
Birimler... .... ...... .. .... .... ...... ........ ... .... .. ... ......... ...... .... ....... ..... ........ ... ... ... ... ............ .
Kaynaka ............................................................................................................. ..
iii
113
114
115
116
i 18
121
122
127
131
13 i
132
132
134
137
138
138
140
141
142
144
144
--
148
152
155
159
160
(
Hidroliin Tanm
ve PI'ensipleri
NTE NO: 1 - HDROLGN TANM VE PRENSPLER

HDROLGN TANIMI: Hidrolik eski Yunanca'da su anlamna gelen hydro ile
boru anlamna gelen aulis kelimelerinin birletirilmesinden tretilmitir. lk zamanlarda
boru iindeki suyun davranlarn belirtmek iin kullanlmtr.
Hidrolik, akkanlarn mekanik zelliklerini inceleyen bilim daldr.

HDROLGN ENDSTRDEK YER VE NEM: Hidrolik sistemler, bata
i
makinalar
olmak zere, preslerde, madencilikte. denizcilik sanayinde, havaclk

sanayinde, otomatik retim sistemlerinde, robot sanayinde v.b. birok alanda baaryla
uygulanmaktadr. Bu kadar geni bir uygulama alan olan hidroliin , gnmzdeki ve
gelecekteki nemi ok by ktr.
HDROLiKPRENSPLER
Hidrolik, hidrostatik ve hidrodinamik olmak zere ikiye
ayrlr.
HDROLiK
BASN BRMLER
i
i
i
i
ParPascal) = IN/m 2
Kg/cm! = 0,98 i Bar
2
Bar = i O' N/m
Bar = 14,5 Psi
NOT: Hidrolikte pratik uygulamalarda
basn
birimi olarak bar
kullanlr.
l.Hidrostatik basn : Durgun svlar inceler. Bir kap iinde bulunan sv

ykseklik, younluk ve yerekimi ivmesine (arlna) bal olarak kabn
tabannayapmolduu basntr. Kabn ekli nemli deildir.
ktlesinjn ~
ekil- i 'de biimleri farkl olan di ayr kaba konulan,

younluklar ve
ykseklikleri ayn olan svlarn , kabn tabanna uyguladklar basnlar birbirine eittir.
Hidroliin Tanm
10
ve Prensipleri
<
ekil-.
Hidrostatik basn
P=h.d.g
P 1 =P=P =P 4
P = Svnn kabn tabanna vapt basn (kg/cm 2 )
h =S~v ):kseklii (m)
.
d = Sv younluu (kg/ml)
g=Yerekimi ivmesi (m/sn!)
RNEK: B ir hidrolik presin ya dep,osu presin st ksmndadr. Kullanlan hidrolik

yanmyounluu 0.90 gr/cml'tr. Yan st seviyesi ile pompa girii arasndaki ykseklik
SO cm
olduuna
gre,
pompann giri ksmndaki
statik
basnc hesaplaynz.
stenen
Verilenler
d = 0,90 gr/cml = 900 kg/m 3
h=SOcm =O.Sm
g=9,SI m/s == 10m/s
.
-
P=?
-'.
zm:
P=h.d.g=0,Sx900x LO
P = 7200
hl.kg)q 'co'''''
2
os: =-::--"51.. i Newton = kg.m/s olduuna gre,
W\.
m .s
P=7200 N/m 2 =7200x o'; bar P=O,072 bar olur.

yannda
NEML NOT: Hidrolik sistemlerde statik basn, yksek al'ma basnlarnn

dikkate alnmayacak derecede kk olduu , iin ihmal edilebilir.
PASCAL KANUNU
Bir kabn iindeki
sonucu oluan basn , sv
kuvveti ihmal ediliyor).
svya, kabn
herhangi bir yzeyinden uygulanan bir kuvvet

her noktasna ayn oranda iletilir (yerekimi
tarafndan kabn
Hidroliin Tanm
11
ve Prensipleri
ekil-2. Kapal
hir kaptak; SIVlIllfl hasme,
TME KUVVET-BASIN VE ALAN ARASINDAK LK
Kap iindeki
svya,
belirli kesitteki bir piston
yardm
ile itme kuvveti
uygulandnda, svnn basnc atar. tme kuvveti arttka, basn artar. Piston kesit alan
attka,
itme kuvveti de
artacaktr.
P: itme kuvveti sonucu kap iinde oluan basn ......... kg/cm! .

F:Piston itme kuvveti .......... ... ..... ....... ........ ................. kgf
A:Piston kesit alan.. .. ................. ........... ... .............. ..... cm l
P=F/A
S,
b
ekil-3.
Pascal kantnn pratik uygulaNI
Yukardaki ekilde (ekil-3) bask pistonuna uygulanan kk kuvvetle, i

pistonunun kesit alann attrmak suretiyle byk kuvvetler elde edilir. Bu tr presler
zellikle kaldrma aralarnda kullanlr.
Hidroliin Tanm
Fi
12
ve Prensipleri
1. pistona etki eden kuvvet (kgt)

2. pistonaetki eden kuvvet (kgt)
A = i. pistonun alal1l (cm )
A = 2. pistonun alan (emI )
Si = 1. pistonun yer deitirme mesafesi (cm)
S = 2. pistonun yer deitirme mesafesi (cm)
=
F =
=A
...kg/cm
Buradan;
=A
...kg/cm
eitlii yazlabiiiI'.
ekilde bask
Yer deitiren
sv
pistonundaki sv hacmi (V )' yerdeitirerek i pistonuna gitmektedir.

hacmi (V ) bask pistonundaki sv hacmi ile ayn olduuna gre V =V
yazlabilir.
Buradan
eitl ii yazlr.
.,
I.Baskl pistonu
2. pistonu
3.i paras
4.Arna-kaparna valf
5. Ya deposu
6.ek valf
ekil-4.
Hidrolik el presi
Hidroliin Tanm
13
ve Prensipleri
RNEK: ekilde grlen hidrolik el presinin kk pistonuna 100 kgrlik kuvvet

uygulanyor.
ap
Kk piston
40 mm, byk piston
ap
200 mm
olduuna
gre,
a)Uygulanan kuvvet sonucu oluan basnc,

b ) pistonunun uygulayabilecei maksimum kuvveti,
c)Baskl pistonu, 20 cm hareket ettiinde, i pistonunun ne kadar
kalkacan hesaplaynz (srtnme kuvvetleri dikkate alnmayacak).
yukarya
stenenler
Verilenler
F = oOkgf
p= ?
OI=40mm=4cm
F = ?
O =200mm=20cm
S =?
SI=20cm
zm:
a) P =
t-F
i
100
100
=> no
i
3 , 14.4
P.A =
= > A,
7,96.
Si =
> S =
100
12,56
= 7,96 kg/cm
4
F
b)P = -A = > F =
n.o/
= 7,96 .
A S =>
3,14.20
12,56.20 = 314.
=7,96.314=2500kgf
12,56.20
314
= 0,8 cm = 8 mm
2.Hidrodinamik
basn:
Hareket halindeki
svlarn basncn
ifade eder.
BERNOULL TEOREM: erisinde srekli dolat kabul edilen, kapal bir

boru iindeki akkann sahip olduu toplam erieji, akm izgisi boyunca ayndr. (sl1nme
kuvveti yok kabul ediliyor)
.
--------/
"'-'---ekil-S.
P ' V = P, .v= .... .=Pnv n

1
P = Basn
kg/cm
v = Hz
m/s
Bernou/li teoremini ifadesi
Hidl'oliin
14
TaOlml ve Prensipleri
SREKLLK DENKLEM: Farkl kesitlerden oluan bir boru iinden akan

debisi , borunun her noktasnda ayn deerdedir (ekil-6) .
akkann
daha
Debinin sabit kaldn dnrsek, akkan kk kesitlerde byk kesitlere oranla

akar.
hzl
c::::>
c:=:>
ekil-6.
Sreklilik denklemi
A = Kesit alan ..... cml
v = Ak Hz ....... cm/dak
Q = Debi n iktar .. cm 3/dak
RNEK: Ke;;itleri d l =6 cm, d =4 cm, d 3=8 cm olan bir boru iinden akan akkann
debisi i Olt/dak' dr.
Buna gre akkamn farkl kesitteki ak hzlarn hesaplay nz.
stenenler
v l =?
Verilenler
d l =6cm
d =4cm
v =?
d)=8cm
v]=?
\+c-tah ~
LO "~e.::: l(LOOOC..}
zm:
A = 1(. d
= 3, 14.6 2 = 28,26 cm'
A,= 1(. d/
= 3, 14.4 2 = 12,56 cm'
4
A)= 1(. d/
-4-
4
= 3, 14.8 2 = 50,24 cm'
Hidroliin Tanm
15
ve Prensipleri
HDROLK SSTEMLERN STNLKLER
I.Hidrolik sistemler sessiz alrlar.

2.Hidrolik akkanlar sktrlamaz kabul edildikleri iin
titreimsiz
hareket elde
edilir.
3.Yksek alma basnlar elde edilebilir.
4.Hareket devam ederken hz ayar yaplabilir.
S.Akkan olarak hidrolik ya kullanld iin, devre elemanlar
yalanm olurlar.
6.Emniyet valfleri yardmyla sistem gvenli al!'.
7.Hassas hz ayar yaplabilir.
B.Hidrolik akkan oluan snn evreye yaylmasn salar.
9.Hidrolik devre elemanlar uzun mrldr.
ayn
zamanda
HDROLKSSTEMLERN DEZAVANTAJLAR
.Hidrolik akkanlar yksek sIara kar hassastr. Akkan scaklnn SOC'yi
gemesi istenmez.
2.Hidrolik devre elemanlar yksek basnlarda alaca iin yaplar salam
olmaldr.
3 .Hidrolik devre elemanlarnn fiyatlar pahatdr.

4.Hidrolik devre elemanlarnn balantlar salam ve szdrmazolmaldr.
S.Hidrolik akkanlarn srtnme direnci yksek ' olduu iin uzak mesafelere
tanamaz .
6.Depo edilebilirlii azdr.

7 . Ak hz dktr. Devre elemanlar dk hzlarla alr.
B.Hidrolik akkanlar havaya kar hassastr. Akkan iindeki hava grlt ve
titreime yol aar, dzenli hzlar elde edilemez.
16
Hidrolik Devre
NTE NO: 2 - HDROLK DEVRE
Bir pompa vastasyla depodan emilen hidrolik akkana. basn enejisi kazandran,
bu enejiyi mekanik eneJjiye (dorusal , dairesel ve as~1 hareket) dntren sistemlere
hidrolik devre ad verilir.
Hidrolik enejinin , mekanik enejiye dntrlmesi esnasnda, akkann
debisini ve ynn kontrol eden elemanlara hidrolik devre elemanlar denir.
basncn,
HidrolikDevre Elemanlan
I-Hidrolik depo (tank)
2-Hidrolik pompa
3-Hidrolik silindir
4-Hidrolik motor
S-Basn kontrol valf
6-Y n kontrol valf
7-Ak kontrol valf
8-Hidrolik akmlatr
9-Hidrolik boru ve balant
i O-Szdrmazlk elemanlar
Il-Hidrolik fltre
elemanlar
ekil 7-a'daki hidrolik devrede, (3) no'lu dili pompa, akkan (I) no'lu depodan ,
(2) no'lu fltre zerinden emerek; istenilen basn ve debide sisteme gnderir. (5) no'lu yn
kontrol valfnden (7) no'lu silindirin A giriine gnderilen akkan, pistona (+) hareket
yaptrarak, pistonun ileri hareket etmesini salar.
Pistona (-) hareket yaptrlmak istenirse, yn kontrol valfnin konumu deitirilerek

pistonun geri hareketi salanr (ekil-7 . b).
stenmeyen bir durumda akkann basnc ykselecek olursa, (4) no'lu emniyet valf
y.ksek basnl akkan depoya gndererek yksek basncn , a)ma basncna dmesini
salar. (6) no'lu ek valt1i ak kontrol valf pistonun (+) hareketi yaparken hzn ayarlamaya
yarar. (-) Harekette akkan ekvalfzerinden rahata gececei iin piston hz artar. ek
valtli ak kontrol valt1eri zellikle silindirierin geri geli zamanlarn Rsaltmak amacyla
kullanlr. Debi amrtld iin geri geli sreleri ksaltlr.
17
Hidrolik Devre
(+)
----:;-,,--t--2
---
7b
7a
ekil-7.
1.Hidrolik depo (tank)

2.Filtre
3.Hidrolik pompa
4.Emniyet valfi
S.yn kontrol valfi
6.ek valtli ak kontrol valfi
7.ift etkili silindir
8.Elektrik motoru
Iidrolik
Basit bir
devre
a)Piston (+) hareket

yapyor
h)Piston (-) hareket

yapyor
c)Hidrolik devre
emas
18
Hidrolik Devre
HDROLKDEPO (TANK)
Hidrolik akkan depolayan, alma artlarna uygun ekilde hazrlayan devre

depo (tank) ad verilir. Tsnan hidrolik akkann kolayca soutulmas iin
deponun alt ksm hava akm oluturacak ekilde dizayn edilmelidir. Depoya dnen
akkann dinlenmeden emilmesini nlemek iin, dinlendine levhas konulmaldr
elemanlarna
(ekil-8).
Dn
borusu
Havalandll'ma
Elektrik motoru ve pompa
Doldurma filtresi
Emme borusu
Seviye gstergesi
(max. sv seviyesi)
Temizleme
Emi
kapa
Seviye gstergesi
(min. sv seviyesi)
filtresi
-+--- Emme odas
Boaltma tapas
Dinlendirme levhas
ekil-8.
Hidrolik depo
Depo kapasitesi, hidrolik sisteme gerekli olan akkan miktarna ve datm

sisteminin byklne gre seilir. Pratik olarak pompa debisinin 3-5 kat kadar
alnabilir.
RNEK: Pompa debisi 20 lt/dak olan bir hidrolik sistemde kullanlacak deponun,
maksimum ve minimum bykln hesaplaynz .
stenen
Verilen
Q=20 lt/dak
max. ve min. depo hacmi

,
zm:
Minimum depo hacmi:

Maximum depo hacmi:
3.Q= 3.20=60 Litre

5.Q=5 .20= oOLitre
19
Hidrolik Depoda Olmas Gereken zellikler

I.Scakll
artan
akkann soutulmas
iin depo
taban
hava sirklasyonu
oluturacak ek i lde yerden yukarda yaplmaldr.
2.Dibe ken pisliklerin toplanmasn salamak iin depo tabanna boaltma delii
ynnde eim verilmelidir.
3.Dinlendirme levhas emme odas ile dn odasn ayrarak, akkamn
dinlendirilmesini, pisliklerin dibe kelmesini salar.
4.Emi borusu ile depo taban arasndaki minumum mesafe i .Sxd kadar olmaldr
(d=boru ap) .
S.Depo iindeki akkann seviyesi rahatlklagrlmelidir. /'
6.Depo iine kirletici maddelerin girmesi nlenmelidir. "7-Emi ve dn kolayln salamak iin boru ular 30-45 a ile kesilmelidir. .JC
~ 8-Maksimlm akkan seviyesi ile depo tavan arasnda yeterli bo luk braklmaldr
(akkan iindeki havann dar atlmas iin).
9.Emi olaynda vakm, dn olaynda basnc nlemek iin depo zerne
havalandma kapa konulmaldr.
i O.Dn bOlusu ap em i borusuna gre byk o lmald r. /c

II.Depo iine akkan doldururken yabanc maddelerin girmesini nlemek iin
doldurma filtresi veya szgeci konulmaldr.
HDROLK POMPALAR
Hidrolik depoda bulunan akkan istenilen basn ve debide sisteme gnderen devre
Pompalar, mekanik enejiyi hidrolik enejiye dntrr. Hidrolik pompa
dnme hareketini genelde bir elektrik motorundan alr. Seyyar (tanabilen) hidrolik
~ sistemlerde ise, iten yanmal motorlar kullanlr.
elemandr.
Deiik yntemlerle elde edilen dairesel hareket, uygun kavramalarla pompaya

iletilir. Pompalar basn olutumaz. Akkan hidrolik sistemde bir engelle karlatnda
basn oluur.
POMPA ETLER
A.nL POMPALAR
i )Dtan dili
2)ten dili
3)ten eksantrikdili
B .. PALETLi POMPALAR
C.PSTONLU POMPALAR
i )Eksenel pistonlu
l-a)Eik gvdeli
i-b )Eik plakal
2)Radyal pistonlu
3)Pistonlu el pompalar
A.D~i POMPALAR: Biri eviren dieride evrilen oLmak zere iki diliden
meydana gelmitir. eviren dili motordan ald dnme hareKetini evrilen diliye iletir.
Bylece dililer di boluklarna aLdklar akkan sisteme gnderir.
20
Hidrolik Devre
Bu tip pompalarn debisi sabittir. Pompa debisini aitrabilmek iin di bolukla

bytlmelidir. Dn hareketi sonucu emi tarafnda vakum oluarak, emme ilemi
gerekleir.
l)Dtan dili pompalar: En ok kullanlan pompa tipidir. Genelde 300-350 bar'a
kadar basn gerektiren sistemlerde kullanlr. Giri borusu ap , k borusuna gredaha
byktr.
Artan hacim ve azalan hacim prensibine gre alr. Dili ile gvde arasnda al ma
Zamanla bu boluk, anmalar sonucu artar. Boluun artmas pompa
verimini drr. Verimi ok den pompa hurdaya ayrlr.
boluu vardr.
"-------'c?
ekil-9. Dtan dili pompa
.....
2)ten dili pompalar: ie alan iki diliden ibarettir. teki dili (rotor dilisi) motordan ald dnme hareketini dtaki diliye (aynadilis) iletir (ekil- O).
ki di linin eksenleri kaktr. teki diliin di says bir di eksiktir. Bu sayede
emme ve basma boluklar oluur. Dililer dnmeye baladnda bir tarafta artan hacim,
dier tarafta azalan hacim oluur. Aian hacimde emme, azalan hacimde basma ilemi
gerekleir.
Azalan hacim
Artan hacim
ekil-lO. ten dili pompa
Giri
21
Hidrolik Devre
3)ten eksantrik dili pompalar: alma prensipleri iten dililere benzer. Motr
dnme hareketini dtaki diliye (ayna dilisi) verir. Dtaki dili ald bu dnme hareketini,
iteki diliye (rotar dilisi) iletir. Dililer arasnda hilal eklinde bir ayrma paras vardr. Bu
para pompann daha verimli almasn salar(ekil- I-a).
Bu tip pompalar daha sessiz altklar ve yksek debili olduklar iin gn getike
daha yaygn olarak kullanlmaktadr.
lklt
Giri
-.
ekil-ll-a. ten eksantrik dili pompa ve kesiti
22
Hidrolik Devre
B.PALETL POMPALAR:
evresine belirli sayda palet yerletirilmi bir rotorun, eksenden kak olan bir
gvde iinde dnmesi ile alr. Gvde ve rotor arasndaki eksantriklik miktar arttka debi
de artar. Palet say s 3-10 arasnda olabilir(ekil-12) .
Paletler rotor zerine yerletirildikleri kanallar iinde radyal olarak (eksene dik)
hareket edebilirler. Bylece emme ilemi esnasnda darya kp , basma i lemi es nasnda
ieriye girerler (ekil-1 2 -c) .
Gvde
Rotor
(a)
Paletler
Paletler
23
Hidmlik Devre
C.PSTONLU POMPALAR
Bir silindir iinde ileri-geri hareket eden pstonlarn emdikleri akkan sisteme
prensibine gre alr. Szdrmazlklar yksek olduu iin dier pompalara gre
daha verimlidir. Boyutlar dier pompa trlerine nazaran daha byktr. Yksek alma
basnc gerektiren sistem lerde kullanlr. Yaplar karmak olduundan fyatlar
basmalar
pahaldr.
Eksenel ve radyal olmak zere iki eittir:

1) Eksen e/ piston/u ponpa/ar: Bu tip pompalarda pistonlar tahrik mili eksenine
paralel ekilde yerletirilmitir. ki deiik sistemle alr.
l-a)Eik p/ak/
eksen e/ piston/ pompa: Eik bir plaka zerine bal pistonlardan

dnmesi sonucu pistonlar ileri-geri hareket eder. Pistonlarn bu
hareketi ile emme-basma ilemi gerekleir. Plakann as deitirilince piston kurslar
deiir. Bylece debi miktar ayarlanr(ekil-13) . .
oluur. Eik plakann
Kurs yok
. . . . a..Maksimum a
ve maksimum kurs
...... +Normal a
ve normal kurs
ekil-13. Eik p/aka/ eksene/ piston/u pompanm alma prensibi
gvdeli eksen el pistonlu pompa: Bu tip pompalarn gvdelerine a

Gvdeye verilen a ile debi doru orantldr. Gvdenin as deitirildiinde
pistonlarn kursu deiir. Bylece istenilen debi miktar ayarlam (ekil- 4).
)
l-b)Eik
verilrhitir.
Maksim um a ve
maksimum kurs
Kurs ve a yok
a.
ekil-l4. Eik
gvdeli ekseltel pistonl pompamn
alma
prensibi
24
Hidrolik Devre
ekil-lS. Eik gvdeli ve eksenel
pistonlu pompamn i y{IPISt
2)Radyal pistonlu pompalar: Radyal pistonlu pompalarda pistonlar tahrik mili ..,
eksenine dik olarak yerletirilmitir. Rotorun dnmesiyle, pistonlar silindir blou iinde
ileri-geri hareket ederler. Bylece emme-basma olay gerekleir.
Eksantriklik
ayarlanabilir.
Piston
oran deitirildiinde
piston kursu da
deieceinden
miktar
-~toc
ekil-l6.
Rotor
debi
-----'>.,.--~
Rm(I'alpistoI1111 pompa
25
Hidrolik Devre
3)Pistonlu el pompalar : Bu tip pompalarda pistonun ileri-geri hareketi el ile

Hidrolik kriko, hidrolik el presi v.b. mekanizmalara gerekli olan basnl akkan
salamada kullanlr. Yaplar ok basittir. Yksek basn istenen yerlerde kullanlmaz.
salanr.
Pompa pistonu
ek valf
Dn hatt
(a)
(b)
ekil-17. Piston/
Pistonlu el
pompalar
e/ pompas
tek etkili ya da ift etkili
0Iabilir(ekil-17-b).
ekil- i 7a'da grlen piston lu el pompasnn pompa kolu aa hareket ettirildiinde,

pistonun alt ksmndaki akkan , sol taraftaki ek valfi kapatp, sa taraftaki ek valfi
aacaktr. Bu esnada tahliye valfi kapal olduu iin hidrolik akkan sisteme giderek gerekli
ii yaptrr. Pompa kolu yukar kaldrlrken oluan vakum sonucu, sa taraftaki ek valf
kapanp sol taraftaki ek valf alacaktr. Depodan emilen akkan pompa pistonu altndaki
hazneye dolar.
Sistemde akka'n ii bittiinde tahliye valfi alarak, akkann tekrar depoya

dnmesi salanr.
ekil-17b'deki ift etkili pistonlu el pompasnda ise, piston saa doru hareket
oluan
vakum sonucu sol taraftan akkan em ilerek silindir iine dolar. Pistonun sa
ederken,
tarafnda ise, daha nce emiImi olan akkan sisteme gnderilir. Pistonn sola hareketind
ise sa taraftan akkan em ilir, dier tarafta daha nce em ilm i akkan sisteme gnderil ir.
Bu tip pompalarda iki ynde i yapld iin ift etkili olarak ad i and"rIr.
26
Hidrolik Devre
Pompa Tr
Maksimum Basm (bar) Maksimum Debi (lt/dak)
ten dili
Paletli
Eksenel pistonlu (cgik plakal)
Eksenel piston lu (eik gvdeli)
Radyal pistonJu
Tablo-'
760
740
620
760
3500
1000
300
210
175
350
350
1720
Dtan dili
Hidrolik pompalarl11 yaklak baSll-debi deerleri
omp.alann al ma reDsi' Tm pompalar artan hacim ve azalan hacim

prensibine gre alr. Artan hacimde emme, azalan hacinde basma olay gerekleir.
Pompa mili ald dnme hareketi sonucu artan hacim ksmnda vakum oluur. Oluan bu
vakum sonucu emme ilemi gerekleir.
omp'a anta verimlilik' idrolik sistemin pompaya uygulad basn , pompann
debisini etkiler. Basm arttka pompann ak oranazalr. Ak oranndaki bu azalma,
pompa verimini belirler. Pompa verimini ikiye ayrabiliriz.
acimselverim' ompa
knda
llen k debisinin, teorik debiye oran.

mekanik g
Pompa Tr
Hacimsel Verim
% 90 - 95
% 85 - 90
Dili pompa
Paletlipompa
Eksenel pistonlu pompa
Radyal pistonlu pompa
% 95 - 98
% 95 - 98
Tabo-.
giriine
oranL
Toplam Verim
% 85 - 90
% 75 - 80
% 90 - 95
% 90 - 95
Pompa verimleri
Yukanda tablo-l ve l'deki deerler kesililik tamaz. Teknolojik gelimelere ve artlara

giire deiiklikler olabilir.
Ponpa ve hidrolik alukan bants :PQmpa seiminde dikkat edilmesi gereken

en nemli nokta akkann tr ve viskozitesidir. Pompaya uygun akkan kullanlmad
takdirde pompa mr azalr. Pompada kullanlacak akkann seiminde pompa
imalatsnn nerileri dikkate alnmaldr.
27
Hidrolik Devre
Pompa Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar:

7.Pompa boyutlar
sessiz ve tireimsiz
LGerekli debi miktar
S.Pompann
2.alma basnc
3.Pompann fiyat
4.Pompann bakm
almas
ve onarm kolayl
9.Pompann dn yn
S.Pompann dn hz
O.Pompann
6.Pompa verimi
LYedek
montaj kolayl
para bulma kolayl
HDROLK SLNDRLER
Hidrolik silindirler, pompalar tarafndan retilen hidrolik enejiyi , mekanik enejiye

ve asal hareketlerin elde edilmesinde kultanlr. Farkl amalar iin
kullanlan ok deiik silindir eitleri vardr. En fazla kullanlan silindir eitleri aada
dntrr. Dorusal
aklanm Itr.
Kapama
somunu
Piston kolu
keesi
Silindir borusu
Kapak
Piston kolu
yata
ekil-l 8.
Piston keesi
Piston
C!(t etkili silindirin klSlm/lIrt
Silindir eitlei
1.Tek etkili silindir
2.ift etkili silindir
3.Teleskobik silindir
4.Yastkll silindir
5.Tandem silindir
6.ift koltu silindir
7.Dner silind ir
28
Hidrolik Devre
II ~\/'v"\tv~~
III
:
Yastkt (ift taraf
"
(tek etkili)
Tek etkili
(yay geri dnUlU)
Tek etkili
(arlk
geri
yastkl
dnUlU)
ayarlanabilir)
Yastkl (ift taraf

yaskl
ayarlanamaz)
i~
i g~
:?
Teleskobik
ift etkili
'-...
IJ~t=T
~E:T
Tandem
ift kollu
Teleskobik
(ift etkili)
Dner silindir
=D=
Vo ~
Tablo-3. Hidrolik silindir eitleri ve sembol/eri

l.Tek etkili silindirler: Hidrolik akkann pistona tek ynden etki ettirildii
silindir trdr. Pistonun geri konumuna gelii d kuvvetlerle (yay, arlk, v.b.) salanr.
Arlk
....,
L .
;:
.i -
Piston kolu
III:
ii t\/V\t,,~
Hava tahliyesi
ve kaa k ya
balant yeri
...
Pisto n-
~
~
1.
ekil-19. Arlk
silindir
ve yay
dnl
tek etkili silinelir
2.ift etkili silindirler: Hidrolik akkann pistona ift ynden etki ettirildii
eididir. Pistonun ileri ve geri hareketi basnl akkan yardmyla salanr.
Genellikle her iki ynde
Giri
~
ekil-20.
i istendii
iin, en
sk kullanlan
Giri
ift etkili silinelirde piston hareketi
silindir
eididir.
III~~:
29
Hidrolik Devre
3.Teleskobik silindirler: Yksek strok gereken yerlerde kullanlr. Fazla yer

kaplamamalan en nemli tercih sebebidir. ie yerletirilmi farkl apl pistonlardan
oluur. Genelde tek etkili yaplr. makinalarndfl. ve damperli aralarda ok sk kullanlr.
\
Yk
Li
1
i .
Piston lar
Si li ndir
.-
'--~
ekil-21.
Yk
\\\\\\\' \\\
..
A k ka n
.-.
Tefeskobik silindir
(ak-kapali hali)
4.YastIkh silindirler: zellikle piston hznn 6 m/dak')' getii durumlarda ve

cisimlerin hareket ettirilmesinde kurs sonlarnda darbe oluur. Bu darbeler devre
elamanlarnn alma mrlerini azaltr. Yaplan iin bozulmasna da yol aabilir. Bu
nedenle darbe, hidrolik sistemlerde kesinlikle istenmeyen bir zelliktir.
a r
Byle durumlarda kurs sonlarnda piston hzn yavalatarak, darbeleri nleyen

silindirler kullanlr. Bu tip silindiriere yastkI silindir ad verilir.
Yastklama ilemi , yastklama
burcu ve ucu konik olan yastklama muylusu ile

Bu elemanlardan yararlanlarak, kurs sonunda akkann getii kesit daraltlarak
azalmas sa l anr. Bir ayar vidasy la hz ayarlanabilir(ekil-22).
salanr.
hzn'
YastkI silindirlertek taraf ya da ift taraf yastkl olabilir.
Yas tk la m a riR:---'--+,.-~+:...-,:~--:------,i..,....-
i ijf::=:"~(
'r-U...------r
burc u
Piston kolu
Yast k l ama
muylusu
Ayar
vidas
--+-t-t~
~J-----~~--------~---~
Piston keesi
ekil-22. Yaslkli
sili11dir
Pis ton ko lu keesi
30
Hidrolik Devre
S.Tandem silindirler: Hidrolik silindirlerde daha yksek itme kuvveti, basncn

veya piston apnn bytlmesiyle elde edilir. Hidroli,k devrelerde basncn
attrlmas, pompa kapasitesinin bytlmesini gerektirir. Bu da nemli bir maliyet
unsurudur. Piston apnn aitrlmas ise, yer sorununun olduu durum larda bunu mmkn
klmamaktadr. Byle durumlarda, tek piston koluna bal iki ya da daha fazla piston
kullanlr. Bu tip silindirlerde itme kuvveti: F+F+ ... F olur(ekil-23).
attrlmas
Pistonlar
Ayrma paras
Silindir
Arka kapak
Piston kolu
n kapak -~..,"~
Toz keesi
Piston keeleri
ekil-23.
Piston kolu
keeleri
Tandem silindir
6.ift kollu silindirler: Pistonun her iki ta'afnda da piston kolu vardr. Hidrolik
etki ettii piston kesit alan her iki ynde eit olduu iin, pistonun ileri-geri hzlar
ve itme kuvvetleri ayndr. Her iki yndeki hzn eit olmas istenen yerlerde kullanlr.
mein: talama tezgahlar gibi .
akkann
Piston kolu
Piston kolu
31
Hidrolik Devre
7.Dner silindirler: Asal motor ad da verilen dner silindirler, 90, 180, 270, 360
derecelik
asal
dnme hareketlerinin eltle edilmesinde
kullanlr. Dili
ya da kanatl tipleri
vardr.
Dili tip dner silindir: Piston koluna kramayer dili almtr. Pistonun ileri-geri
hareketi sonucu, piston koluna alm kramayer dili bir dz ya da helisel diliyi dndrerek
asal hareketin olumasn salar(ekil-2S) .
t
ekil-2S. Dili tip dner silindir
Kanatl tip dner silindir: Silindir iine gnderilen akkan kanada dnme
hareketi yaptrr. Kanatn geri hareketi iin dier taraftan hidrolik akkan tatbik edilir.
Bylece asal dnme hareketi elde edilir. Kanatl tip dner silindirler yksek dnme
momentlerinde kullanlmaz .
Kanat
Szdrmazhk eleman
ekil-26. Kanatl tip dner silindir
32
Hidrolik Devre
HDROLK SLNDRLERDE TME KUVVET

Hareket
Dar
ieri Hareket
A,
p
ekil-27.
Hidrolik silindirlerde piston kesitleri
n.D 2
A I =-4- em
A 2=
P=
A,
F = Piston itme kuvveti (kgt)

P = alma basnc (kg/eml )
A = Piston yzeyalan i (cm')
r = Silindirverimi
n.(D - D1 2)
2
4
...... cm
> F=P.Ar
RNEK: alma basnc 40 bar olan bir sistemde kullanlan silindirin piston ap
125 mm, piston kolu ap 60 mm'dir. Silindir verimi % 90 olduuna gre pistonun dar ve
ieri haJ"eketindeki itme kuvvetlerini hesaplaynz(l kg/cm 2= i bar alnz).
Verilenler
P -=40bar
D = 125 mm = 12,5 m
stenenlei
Fo=?
F,=?
D =60mm=6em
r =0,90
zm:
A =
A =
n.D l
-4- =
3,14.12,5
=122,65 cm
n.(Dl -D / ) 3, 14.(12,sz-62)
1
4
=
4
=94,39 cm
Fo = P . A, r -> 40. 22,65.0,90 = 4415 kgf

> 40 . 94,39.0,90 = 3398kgf
F j =P.A . l1
33
Hidrolik Devre
HDROLK MOTORLAR
Hidrolik motor hidrolik eneji ile dairesel hareket reten devre elemandr. Hidrolik
hidrolik enerjiden yararlanr. alma prensipleri pompalara gre terstir.
Pompalar mekanik enejiyi hidrolik enejiye, motorlar ise hidrolik enejiyi mekanik enejiye
pompann rettii
dntrr.
ekil-28'de bir dili motor grlmektedir. Burada dililerden biri eviren dieri de
evrilendir. ev rilen dili ald dairesel hareketi kul}anlacak yere iletir. Motordaki giri ve
k kesitlerine baklacak olursa pompaya gre ters olduu grlr. Hidrolik pompada giri
borusu ap k borusu apna gre byktr. Hidrolik motorda ise tam tersidir.
ekil-2B.
Hidrolik motor
Hidl'olikMoto..arm stnlkleri
I . Bata i makinalar olmak zere heryerde kullanlabilir.
2.Motoru durdurmadan hz ayar yaplabilir.
3 .Hz ayar belirli deerler arasnda snrszdr.
4.Byk kuvvetler iletilir.
5.Hidrolik akkanlar sktrlamadklar iin dzgn hzlar elde edilebilir.
6.Hareket devam ederken dn yn deitirilebilir.
7.Emniyet valf kullanlarak ar yklenmelerde durdurulabilir.
Hidrolik Motorlarm Dezavantajlar

I.Hidrolik akkanlarm srtnme direnleri yksek olduu n dn hzlar
d ktr.
2.Fiyatlar ok pahaldr.
3 .Ebatlar byktr.
4.Yksek scaklklarda kullanlamaz.
5 .Kirlilie kar ok hassastr.
34
Hidrolik Devre
~KYALELER
Valf: Hidrolik akkann gidecei yn belirleyen, istenildiinde ynn deitiren,

ve debisini kontrol eden devre elemalldr. Valfler basnc ykselen,
sistemde iin i bitiren ya da sisteme gitmesi istenmeyen akkan depoya gnderir.
akkan basmcm
i .Akkann yolunu ap-kapatr.

2.Akkann gidecei yn deitirir.
3 . Akkanl
depoyagnderir.
kontrol ederek alclarn alma hzn ayarlar.
S.Devre elemanlarn yksek basnlara kar korur. Basnc ykselen akkan
depoya gnderir.
6 . Akkann basncn kontrol ederek, devre elemanlarnn belirli basnlarda
4 . Akkann debisini
almasn salar.
7 .Akkann basncn, debisini, ynn belirli zaman aralklarnda kontrol eder.

8.Bazl valfleryukarda saylan grevlerin birveya birkan yapabilir.
Valf eitlerinden tanesini inceleyeceiz .
BASN KONTROL VALFLER
deerde
Hidrolik sistemlerin
tutan valflerdir.
basn hatlarnda kullanlan , akkann basncn
ma
c )Basn sralama valfleri
d)Boaltma valfleri
a)Emniyetvalfleri
b )Basn drme valfleri
Emniyet valf
(ayarlanabilir)
Basn drme valf
(ayarlanabilir)
r--+p
L~
T
cW
Basn sralama valf
(ayadanabilir)
Boaltma valf
(ayarlanabilir)
Tablo-4. Basm kontrol valjleriin sembol/eri
r--+A
L~
B
'x
T
istenen
35
Hidrolik Devre
a.Emniyet valfleri: Hidrolik sistemdeki ani basn ykselmelerinde, sistemi

yksek basnlardan koruyan devre elemandr. Basnc ykselen akkan depoya
gndererek basncn, alma basncna drlmesini salar. Normalde kapal konumdadr.
Basn ykselmesi durumunda ak konuma geer(ekil-29).
Valf gvdesi
Konik kapama
. P=Basm
paras
hatt kaps
:T
ekil-29.
Konik kapamal emniyet valfi
b.Basn drme valfleri: Hidrolik devrelerde farkl basnlarda altrlmas

istenen, birden fazla saydaki silindir ve motorun kullanlmas gerekebilir. zellikle skma,
balama v.b. ilemlerinde basncn sabit kalmas istenir. Bu gibi durumlarda basn dnne
valtleri kullanlr. Nonalde ak konumdadr(ekil-30). Basn ykseldiinde kapal
konuma geer. ki yollu ve yollu olmak zere deiik tipleri vardr.
[~
A
Valf srgs
Yay
ekil-30. ki yollu basm drme valfi
36
Hidrolik Devre
t
40 Bar
paras
r--~ 70
i
Bar 6
I . B Silindiri (delme silindiri)

2. A Silindiri (skna silindiri)
3.4/2 Yn kontrol valf
4.4/3 Yn kontrol valf
5 .Basn drc valf
6. Emniyet valf
7. Pompa
8. Elektrik motoru
9. Filtre
O. Depo (tank)
ekil-31.
10
Hidrolik skma ve de/me devres;nde basn drme va/fin;n
ekildeki devrede nce A silindiri paray

silindiri devreye girerek delme ilemini yapyor.
k/Itm/mas
skyor. Skma ilemi tamamlandnda
B silindiri delme ilemine balad anda A silindirinde basn dmesi oluacaktr.

Bu durumda i parasnn skma kuvveti azalaca iin, matkap paray frlatabilir. A
silindirindeki basme (40 bar) sabit halde tutabilmek iin, A silindiri nne bir basn
drc valf (5) konulur. Skma ilemi tamamlanp basn 40 bar'a ulatnda basn
drc valfkapanarak basnc sabit tutar. Daha sonra devreye B silindiri girer. B silindiri
sistem basncnda hareket ederek delme ilemini tamamlar'~
37
Hidrolik Devre
c.Basn sralama
valfleri: Basn sralama valfleri bir hidrolik devrede birden

silindir, notor gibi alclar farkl zamanlarda altmak iin kullanlr.
alma sistemi emniyet valfleri ile ayndr. Normalde kapal konumdadr(ekil-32). stenen
basnta alp dier alclar harekete geirir.
fazla
saydaki
ekil-32. Basn sralama
valfi
ekil-33'te
nce A silindiri devreye girer. Piston ileri konuma

ykselmeye balayacaktr. Basn 1 no'lu basn
sralama valfini aacak deere ulatnda B silindiri devreye
girerek, ileri hareket yapar. Pistonlarn geri hareketi iin 4/3'lk
valfin konumu deitirilmelidir.
geldiinde basn
ekil-33. Basn sralama valfi kullanlarak
iki silindirin farkl zamalartla altrlmas
d.Boaltma valfleri:
kapal olan
valf bir
Valf srgs
Genelde skma ilemi yapan silindirlerde kullanlr. Normalde

ve akkari depoya gnderir.
uyar geldiinde alr
Yay
x~
T
Kapak
ekil-34. Boaltma
valfi
38
Hidrolik Devre
ekil-3S.
Tek etkW silindirle kaldrma
ileminde boaltma
valfinin
kullmlmas
Hidrolik devrelerde akkann, ne zaman, hangi yolu izlemesi gerektiin i belirleyen

valflerdir. istenildiinde ak yolunu deitirirler; istenildiinde ak yolunu ap
. kapatrlar.
YN KONTROL VALFLERNN GSTERLMES

Valfn her konumu bir kare ile gsterilmelidir.
IT]
2 konumlu valf
3 konumluvalf
39
Hidrolik Devre
DJ
Akkann gei
ynleri oklarla
2yolluvalf
Ak P'den A'ya
3 yollu valf
Ak P'den A'ya
T kapal
[Q
p T
belitilir.
Kapal
Valf
balantlar ksa
Valf
konumlarnn iaretlenmesi
yollar yatay bir izgi ile
[ZJ
P
4 yollu valf
AkP'den B'ye
A'dan T'ye
belitilir.
izgilerle belirtilir.
Valf konumlar soldan saa doru harflerle iaretlenir. konumlu valflerde

merkez konum O ile gsterilir.
Valf
balantlarnn
P = Basn hatt
R, S, T = Depo (dn)
L = Sznt hatt
haflendirilmesi
hatt
A, B, C, ...
X, Y, Z
= hatt
=
Pilot
veya alma hatt
(uyar) hatt
Yn kontrol valflerinn tanmlanmas

2/2
3 / 2 valf tanmlamas yapld nda, valfin 3 yollu,
i
Konum says
2 konum lu olduu anla lr.
Yol Says
i.
Valflerin normal konumlar

Hidrolik devre izimlerinde valfler, normal konumlarndaizilirve haflendirilir.
II If: :lxl
OIJ
p
2/2 valf (normalde kapal)
3 / 2 Valf(noraldeak)
4 / 3 valf (merkezkonumu kapal)
40
Hidrolik Devre
YN KONTROL VALFLERNN ETLER

2/2 Yn kontrol valfleri: Genelde ak yollarnn alp-kapatlmasnda
P, A olmak zere iki yollu, iki konumlu valftir. ok sk kullanlmaz .
Valf srgs
Pim
kullanlr.
var srgs
Yay
p
ekil-36.
Makara kummulalt 2/2 Yn kontrol valfi (normal kol/um kapal)
i--
i ........."""-..,
iLo
ekil-37.
Tek etkili silindirin hareket ettirilmesinde 2/ 2 valfi11
kullamlmas
41
Hidrolik Devre
3/2 Yn kontrol valfleri: Genelde tek etkili silindirlerin hareketinde kullanlr. P, A,

T olmakzere yollu iki konumludur. Normalde akyadanormalde kapal olabilir.
A
p
ekil-38.
Buton
ekil-39.
kumandal
3/2 yn kontrol va(fi (zormal kol/um kapal)
3/2 Yn kontrol va(fi ile pntmm ileri-geri hareketi
42
Hidrolik Devre
(b)
(a)
ekil-40-a.312
Yn kontrol va/finin
ekil-40-b.2Adet
puntay kumandas
312yn kontrolv/finin
ift etkili si/i/iri kumandas
4/2 Yn kontrol valtleri: P, A, B, T olmak zere drt yollu iki konumlu valtlerdir.
ift etkili silindirlerin ileri-geri hareket ettirilmesinde kullanlu'. Genelde hidrolik
sistem lerde kullan lr. Pnmatikte kullanm i yok denecek kadar azdr. Pnmatikte 4/2 valf
yerine S/2'lik valtler kullan Ir.
Yalf srgs
Yay
Ai
~IXrw
P
T
eki/-4/.
412
Bton kumandal
yn kontrol va(1i
43
Hidrolik Devre
fark iki tane depo hattnn

ift etkili siIindirIerin hareket ettirilmes inde kullanlr. Dayanmlar 4/2
valtlere gre daha dktr. Bu nedenle hidrolikte 5/2 valfyerine 4/2 valfkullanlr.
5/2 Yn kontrol valfleri: Bu valtlerin 4/2'lik valtlerden
olmasdr.
+--
(b)
X
.:nanda
(uyar)
basnc
ekil-42.
JHTm
--~-.--
5/2 Yn kontrol valfi ve ift etkili silindirin hareketinde kul/al1llmasl
313 Yn kontrol valfleri: Bu valtler iki i konumu , bir de merkez konumu olmak
zere konum ludur. 3/i Yn kontrol valtleri dier valtlere oran la, daha az ku llanlr.
i(J :~fl~'OI
T
(J
A(Q
P
~r
ekil-43.
Bobin
k li ma ndalt
313 yn Kontrol
,,(tlfinin konumlart
44
Hidrolik Devre
fark
4/3 Yn kontrol valtleri: Bu tip valfler ise 4/2'lik yn kontrol valflerine benzer. Tek
ise fazladan bir konumun olmasdr. Bu konuma merkez konum ad verilir.
Hidrolikte farkl amalar iin deiik tipte merkez konumlar

valflerde yaklak 30 deiik tipte merkez konum vardr.
ekil-44.
Kol kumandalt 4/3 yn kontrol valfi
kullanlr.
4/3
r
45
Hidrolik Devre
VALF SEMBOL
A
- x:
--r --r
il
tip" merkez konum
rax
p .
"Pompa-depo balantl"
merkez konum
Tablo-S. En
sk
Tm yollar kapaldr.
A, B, P, T
(konum deitirmede
basncn dmesi nlenir.)
balantldr.
A, B, P-T
(pompay
yormaz.)
" hatlar depo balantl"
Pompa yolu kapal , hatlar

depo balantldr. A-B-T, P
merkez konum
(i hatlarnda basn
dmesi salanr.)
" hatlar pompa balantl"
merkez konum
T
B
rsx
Tm yollar birbiri ile

balantldr. A-B-P-T
(silindirler elle hareket
ettirilir)
hatlar kapal , pompa-depo
T
B
riElx
A
11
"Kapal
T
B
sx
A
11
tip" merkez konum
T
B
11
"Ak
T
B
ZELLG
TPLER
II Li: :ixl
X
11
MERKEZ KONUM
Depo yolu kapal, i hatlar

pompa balantldr. A-B-P, T
(silindirler istenilen
konumda durdurulabilir.)
hatlarndan birisi depo
"Depo i hatt balantl"

merkez konum
A- T, P, B
birindeki akkan
depoya gnderi i ir.)
"Pompa i hatt
merkez konum
balantldr.
balantldr.
(alclardan
Pompa
balantl"
i hatlarndan
(alclardan
birisi ile
P-B , A, T
birine akkan
gnderi i ir.)
kul/am m 4/3 valflerin merkez kOl1umlan ve zellikleri
46
Hidrolik Devre
Yn kontrol valflerinin kumanda eitleri: Valfin konum deitirme ilemine

kumanda ekli ad verilir. Yn kontrol valflerinin konum deitirmeleri iin kullanlan
kumat1da eitlerinden bazlar aada gsterilmi tir.
ELLE KUMANDA
PEDALLA KUMANDA
Genel
Butonlu
(dmeli)
Pedal
BASNL
Pimli
aL
Yay geri getirmeli
KUMANDA
Basn uygulamal
(direkt etkili)
Basnc kaldrarak
(direkt etkili)
Basn uygulamal
(endirekt kontrol)
Basnc kaldrarak
(endirekt kontrol)
=c
LL
e
Manivela kollu
(trnakl)
MEKANK KUMANDA
-+L
-+L
-~
-~
mC
e=C
Makaral
Mafsal
makaral
ELEKTRiKLi-BiRLEK
KUMANDA
Selenoid
(tek bobinli)
Selenoid
(ift bobinli)
Selenoid ve
endirekt kumanda
Selenoid veya
endirekt kumanda
~
~~
mC
~
Tablo-6. TS 1306 ve DIN-ISO 1219'a gre kumanda
eitleri
Kumanda eitlerinden bazlarnn aklanmas.

a)Elle kumanda: Buton ya da kollu tip kumandalat ierir( ekil-46) . Srgye elle
uygulanan kuvvet sonucu valf konum deitirir. Valfi tekrar nonnal konumuna getimek
iin dier ynde kuvvet uygulamak gerekir.
b)Pedalla kumanda: Pedala ayakla kuvvet uygulandnda, valf srgs yay
kuvvetini yenerek valfin konum dei tirmesini salar(ekil-4S-a) . Kuvvet kaldrld nda
valftekrar nceki konumuna gelir(ekil-4S-b) .
47
Hidrolik Devre
var srgs
Pedal
Yay
(a)
(b)
Pedal kumandal 3/2 yn kontrol valfi

Pedala kuvvet uygulandmda valfi11 konum deitirmesi
ekif-45-a.
ekif-45-b.
c)Mekanik kumanda: Makaral , yayl, pimli, mafsal makaral kumanda eitlerini

ierir. Srg koluna kuvvet uygulanmas sonucu valfkonum deitirir.
Pim
.t
Valf srgs
Yay
ekif-46.
Pim kumandal 2/2 yn k011trol valfi
48
Hidrolik Devre
d)Hidrolik basnla kumanda: Basnl hidrolik akkann valf gvdesine x veya y

gnderilerek valf srgsnn konumunu deitirmesi salanr. Hidrolik akkan
yerine basnl hava da kullanlabilir.
giriinden
+-X
Y Kumanda
(uyar basnc)
__JTtTm..__
~
X Kumanda
(uyar
basnc)
ekif-47.
Hidrolik basmit kumandallin 5/2 yn kontrol valfie
uygulanmas
e)Elektrik (bobinli) kumandal valfler: Valf gvdesi zerine yerletirilmi (tek

tarafa ya da ift tarafa) bobinlere elektrik akm verildiinde manyetik bir kuvvet oluur.
Oluan bu kuvvet sonucu bobin i~indeki pim hareket ederek valf srgsnn konum
deitirmesini salar(ekil-43). ekil-48'de bobin kumandal bir valfin i yaps
grlmektedir.
Bobin
Pim
eki/-48. Bohili kmala uyglmmras
49
Hidrolik Devre
EKVALFLER
Hidrolik akkann tek yne gemesine msaade eder. Dier yndeki geie izin
vermez. Hidrolikte pompay yksek basnlardan korumak amacyla, pompa kndan
sonra ve baypasl fltre hatlarnda ekvalter ok kullanlr. ekil-49'da ek valfn i yaps
grlmektedir.
ek valfler tek yne
ifade edilir.
geili
valf ya da geri
ekil-49.
dnsz
valf gibi
deiik
adlarla da
ek valfin i yaps
AKI K.NTR.L VALFLEIU
Hidrolik sistemlerde debi miktarn ayarlamak amacyla kullanlan vafftir. Ak

silindirlerin hzn, motorlarn devir saysn ayarlayabiliriz. Ak
kontrol valteri nemli lde basn dmiine sebep olur; bu nedenle, byk oranlarda s
aa kar. Ayar vidas yardmy la ak kesiti deitiilerek debi m iktar ayarlanr( ekil-SO).
miktarn deitirerek
Szdrmazhk eleman
Ayar vidas
ekil-SO.
Gvde
Ayarlanabilir ak kontrol valfi ve sembolii
so
Hidrolik Devre
ak kontrol valfi : Her iki yndeki aka izin verir. Soldan saa giden
ek valften geemeyecei iin ksma etkisi yaplan kesitten miktar azaltlarak geer
(ekil-SI b). Dierynden gelen akkan ekvalfi aarak rahata geer (ekil-SI a).
ek valfli
akkan
Bu tr valfler silindirlerin geri konuma
hzla
gelmesi iin
kullanlr(ekil-S c).
_.
~-1j'
- ' -j
i
~~
(a)
.
i
.
i
A
~---i~
(b)
ekil-SIa.
ek vllfTi ak kontrol valfinde ek valfin

itilerek akn arttmlmas
ekil-SI b.
ek valjli ak kotrol valfide akn .
kslmas
ekil-SI c.
ift etkili silindirde uygulanmas
(c)
ekil-SI-c'de piston ileri hareket yaparken B kapsndan silindiri terkeden akkan

ek valf zerinden geemeyecei iin ak kontrol valf zerinden gemeye alacak ve
piston hz azalacaktr.
Dier durumda ise, yn kontrol valf konum deitirerek akkan B grne

gnderecek. akkan ek valfzerinden geecei iin piston hz artacaktr.
51
Hidmlik Devre
Pilot kumandal ek yalf: Yaplar ek valfe benzer. Tek fark istenildiinde kapal
aka i~in vermeleridir. Pilot kontroll ek valfler oturmal tipte yap ldklar iin
szdrmazlklar yksektir. Bu valfler zellikle ar yklerin belirli koumlarda
durdurulmas, sistemde meydana gelecek arzalar sonucunda yklin aa dmemesi
istenen durumlarda kullanlr.
yndeki
ekil-S2'de ak
olmaz. Ancak X
mmkn olur.
A'dan Wyedir. B'den A'ya akta ek valf kapanaca iin

valf iine bir uyar g nderilecek olursa B'den A'ya
uyar hattndan
ak
ak
~L
Sznt hatt
ekil-S.
Pilot kll1l111ndft ek valf
-ift etkili silindir

2-Pilot kumandal ek valf
3-4/3 Vn kontrol "alli
4-Manometrc
S-Elli niyet "alf
6-Hidrolik pompa
7-Elektrik motoru
8-Filtre
9-Depo
ekil-53. Alfryklerin kaldmllIIlIslda

em ~Fer mlliCiYIli pilot k ul1lflllalt
rek va(/111 k l/allml/sl
52
Hidrolik Devre
HDROLK AKMLATRLER
Gerektiinde
sisteme vemek zere basnl hidrolik akkan depolayan devre

Hidrolik sistemde bir basn dmesi olduunda, akmlatr iindeki basn
ksa bir sre iin alma basncndan daha yksek olur. Bu durmda hidrolik akkan
tarafndan sktrlan azot gaz genleir. Akmlatr sisteme bir miktar akkan gndererek,
sistemde eksilen akkann tamamlanmasn salar.
elemandr.
alma esnasnda
akkann
bir
ksm
sistemde bir ok darbesi olmas halinde, basnc ykselen

akmlatre girer, azot gazn sktrarak sistemin zarar gnnesini
nler.
Akmlatrler yksek basnlara dayankl elik tplerden yaplr.
Grevleri: Hidrolik akmlatrler hidrolik sistemlerde oluan darbe ve oklarn
nlenmesini, sistemde oluan kaaklarn telafi edilmesini salar. Pompann arzalanmas ya
da elektrik kesilmesi durumunda sistemi istenilen konumda dnrdunnak iin yedek g
salar.
LArlk
etkili akmlatr: Hidroliin ilk yarnda

Gnmzde hemen hemen hi
kuanlmamaktadr. Belirli miktardaki arlklar kuanlarak
akkan zerinde basn oluturur. Gerektiinde bu basntan
kullanlmtr .
yararlanlr.
ekil-54.Arlk etkili akmiilatr
2.Yay etkili akmlatr: Akmlatre dolan akkan,

basncn etkisiyle yay sktrr. Sistemdeki akkann
basnc dnce, yay sieteme gerekli akkan salar. Bu tip
akm
basit ve dk basnl sistemlerde kullanlr.
~s;~%~r- Azot gaz

Kee
Piston
Hidrolik
akkan
ekil-55. Yayetkili akmiilar
3.Pistonlu akmlatr: Pistonun st tarafnda

sktrlm gaz (genelde azot gaz) alt tarafnda ise
pistona etki eden hidrolik akkan vardr. Akkan
ile azot gaznn birbirine karmamas iin piston
zerine kee yerletirilm itir.
ekil-56.Pistollu tip
akiimlatr
53
Hidrolik Devre
ok kullanlan tiplerden biridir. Genelde byk hacim gerektiren yerlerde kullanlr. Bu tr

akmlatrlerde sktrlnca yanma ve patlama tehlikesi olmad iin azot gaz kullanlr.
Doldurma valfi
ekil-57.Balonlu tip akmlatr
tAkkan basnc
Gaz basnc ..
4.Balonlu akmlatr: En o~ kullanlan akmlatr eididir. Szdrmazlk

ok yksektir. Hzl almalar da nemli bir tercih sebebidir. Gaz ile hidrolik
akkan esnek bir balon ile birbirinden ayrlmtr. Gaz balon iine doldUluImutur. Hidrolik
sistemde bir basn dmesi meydana geldiinde, sktrlan gaz genleerek gerekli basn
takviyesini salar.
zellii
Azot gaz
Diyafram
Hidrolik
akkan
ekil-58.DiyaframlI tip
akmlatr
S.Diyaframh akmlatr: Diyaframl akmlatrn alma sistemi balonlu

akmlatre benzer. Balon gaz ile doldurulunca genleir, diyaframl akmlatr ise esner.
Diyaframl akmlatrler yksek basn ve debi gereken yerlerde kullanlmaz . Kk
hdm \ '''t'i'lI3Sa1.4;kl' .~. I'} t" ::~n+rr_
54
Hidrolik Devre
5
l-Aknlatr
2-ift etkili silindir

3-\ ' yataklar
4-4/3 Yn kontrol valfi
s-i paras
6-Hidrolik g nitesi
ekil-59.slkma ileminde lidrolik
akmlafrn kullmlmas
ekil-59'daki ift etkili silindir skma ileminde kullanlmaktadr. 4/3 valfmerkez

konuma alndnda, silindir skma konUlllllOda kalr. Bu durumda valfteki szntlardan
dolay. silindir iindeki basn azalabilir. Basncn dmesi skma kuvvetini azaltacaktr. Bu
nedenle sistemi emniyete almak iin. silindir basn balantsna akmlatr eklenmitir.
Akm latr, szntlardan dolay sistemde eksilen akkann tamamlanmasn salar.
Doldurma
valfi
Tahliye
valfi
Azot tp
ana valfi
Akmlatr
Azot
tp
ekil-60.Akiimiillfr ykle/lmesi.
55
Hidrolik Devre
HDROLK SSTEMLERDE KULLANILAN BAGLANTI ELEMANLARI
Hidrolik sistemlerde akkan depodan alp alclara kadar ulatran ve alclarda ii

biten akkan depoya boaltan hatlarda kullanlr. Bu elemanlara ve bu elemanlarn birbirine
balanmasn salayan devre elemanlarna balant elemanlar ad verilir. Balant
elemanlar boru, hortum, rakor gibi elemanlara verilen addr.
Balant elemanlar gerekli basn, debi ve ak

ed i Imel i, al ma basncna dayanacak yapda olmald r.
hzn salayacak ekilde
1 HDROLKB6RULAR
Sistemde belirli noktalar arasnda akkan tayan. akkana klavuzluk yapan
devre elemandr. Borular, souk ekme metoduyla ya da dikili olarak, paslanmaz elik ve
hafif metal lerden yap i r. Dikili boru lar yksek basn lara dayan k I deildir.
Emi hatlar
ekil-61.Bir hidrolik sistemde emi,
tespit
basm ve dn hatlarmda kullamlal1 borular
'
56
Hidrolik Devre
Hidrolik devrelerde boru seiminde nemli iki etkenden biri, istenilen i ap, dieri
de alma basncn karlayabilecek et kalnldr. Hidrolikte istenen basn ve ak hz
iin boru aplarnn iyi tespit edilmesi gerekir.
Kuanlmas
Gereken Ak Hzlar
BasnHatt:
50 bar'a kadar
100 bar'a kadar
150 ba'a kada
200 ba'a kadar
200 ba'dan sonra
4 m/s
4.5 m/s
5 m/s
5.5 m/s
6-7 m/s
EmiHatt:
0.5 ile 1.5 m/s

Dn Hatt:
2 ile 3 m/s
Boru apnn Hesab
d=J2~Q
Q=Debi miktar .. ....... ltldak
v =Ortalama hz ....... . m/s
cl =Boru i ap. ... ..... mm
RNEK: Bir hidrolik devrenin iletme basnc 150 bar'dr.Pompa debisi 50 lt/dak
boru i apn hesaplaynz.
olduuna gre basn hattnda kullanlacak
Verilenler
stenen
P=IS0bar
Q=SO lt/dak
d=?
zm: P=lSO bar iin v=S m/s
fiTQ
d=y ~-v- =
m.S
alnr.
Y5= 14.50 mn
57
Hidrolik Devre
'2-HDROLK HORTUMLAR
Hidrolik sistemlerde hareketli devre elemanlarn birbirlerine balamakamacyla

yksek esneme kabiliyetleri olduu iin, sistem basncnn sk sk
deitii, titreimli , scaklk farknn yksek olduu durumlarda kullanlmas uygundUl'.
Hortumlar sentetik kauuktan yaplr. Dayanmlarn attrmak iin kauuk tabakalar arasna
bir veya birka sra elik tel rg konulur.
kullanlr. Hortumlarn
Yanl
Doru
o=
c:oi
IICF --~--___
Yanl
Doru
_____~--LDI
tr
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Doru
ekil-62.
Hortum balatlart
58
Hidrolik Devre
? !!!DRQlJKRAKORLAR
Boru, hortum gibi balant elemanlarn birbirlerine ve dier elemanlara (pompa,
valf, silindir, motor vb.) balamak iin kullanlan devre elemandr. Rakorlar genelde vida
balantldr. Gemeli rakorlar da kullanlr.
Rakor
Sonun
halkas
Kenet
~?:--7I-- __
Rakor
ekil-63.
Boru
halkas
Rakor !alkab boru balats
balantl
rakor
Dirsek balantl rakor
stavroz
Nipel
Kuyruklu
di'sek
ekil-M. eitli rakor tipleri
Tapa
Hid"olik
5~
Devre
Boru ve Hortum Balantsnda Dikkat EdileukHus.uslar:
I-Hidrolik sistemlerde farkl boru aplar kullanlmamal , ani kesit daralmas ya da

kesit artndan kan lmaldr.
2-Hidrolik sistemlerde kullanlan hatlardaki dnlerde, keskin kelerden
kanlmaldr.
3-Ar
uzun ve gereksiz boru ve hortum hatlarndan ka n lmaldr.

4-Sistemde titreim ve kavitasyonu engellemek iin, borular belirli aralklarla
kelepeleryardmyla tespit edilmelidjr.
S-Emi borusu ksa olmaldr.
6-Dn borusu ksaolmaldr.
7-Hareketli ve titreimli yerlerde hortum kullanhnaldr.
8-Boru balantlarnda sI genlemelerdikkate alnmaldr.
9-Boru aplar istenen debi ve basnc salayacak lde olmaldr.
i O-Boru et kalnl ve hortum cinsi alma basncn karlayacak ekilde
seilmelidir.
i i -Boru ve hortum balant lar szdrmaz olmaldr.
i 2-Boru i yzey leri przsz olmald r.
13-Hortumun en iteki katman sistemde kullanlan akkana dayankl olmaldr.
SIZDIRMAZLIKELEMANLARI
Hidrolik ve pnmatik sistemlerde kullanlan szdrnaf lk elemanlarnn , ya

ve verim kayplarn engellemek zere iki grevi vardr. Szdrmazlk
elemanlarnn seiminde alma basnc , alma scakl , akkan cinsi gznnde
kaaklarn
bulundurulmaldr.
Yapldklan
Malzemelere Gre Szdrmazhk Elemanlan
l-Bezh Malzemelerden Yaplan Szdrmazhk Elemanlan
~
scaklklar
Pamuklu beze NBR (nitril) emprenye edilerek hazrlanr.

-30 ile + i OSoC arasndadr. 400 bar'lk basnlaradayanabilir.
alma
B~zJj F~: Pamuklu beze FKM (viton) emprenye edilerek hazrlanr. zel
koullarda
(yksek s , zel akkan. eitli kimyasallar vb.)

-30 ile +22SoC arasndadr. 400 bar'lk basnlaradayanabilir.
kullanlr. alma scaklklar
2-Esnek Malzemele"den Yaplan Szdrmazhk Elemanlan

Silikon (MVQ): -60 ile +2 00C
uygulamalarda kullanlr.
Nit"il
arasndaki
sc a klklarda
(NBR): Hidrolik ve pnmatik sistemlerde ok kullanlan
alr.
Statik
nalzemelerdir.
-30
60
Hidrolik Devre
ile + 05C arasndaki scaklklarda alr. Yaa ve grese dayanmlar ok yksektir.

Viton (FKM): -30 ile +225C arasndaki scaklklarda alr. zel koullarda
almasgereken szdrmazlk elemanlarnda kullanlr. Fiyatlar ok pahaldr.
Neopl'en (CR): -45 ile + OOC arasndaki scaklklarda alr. Hidrolik ve

pnmatik sistemlerde ok sk kullanlmaz. Grese dayanmlar yksektir.
Poliretan (PU): -40 ile +80C arasndaki scaklklarda al r. Hidrolik ve
pnmatik sistemlerde ok sk kullanlr. Srtnmeye kar dayanmlar yksek o lduu iin,
uzun mrldr.
Etilen propilen kauuk (EPDM): -40 ile + 45C aras nd aki s caklklarda alr.
Otomobil fren yalarna kar dayanm yksektir. Su ve su buhar ile alan sistemlerde
kullanlmas tavsiye edilir.
Sitren butadien kauuk (SBR): -50 ile + i OOC arasndaki scaklklarda
Gilikol esasl fren yalarna, inorganik asit ve bazlara kar direnci ok yksektir.
alr.
Doal kauuk (NR): -60 ile + 1OOC arasndaki s caklklarda alr. Yksek
esneklik gerektiren yerlerde kullan Ir. Titreim li yerlerde kullanlmas tavsiye edilir.
3-Termoplastik Malzemelerden Yaplan Szdll'mazlk Elemanlar

Yataklama malzemesi olarak kullanlr. Piston ko llarnn ve pistonun
Kee ve o-ringlerin dayanmlarn arttmak iin de kull anlr. Katkl
teflon (bronz, karbon vb.) katkl veya katksz polyamid (PA), katkl veya katksz
polyacetal (POM), fiber vb. malzemelerden oluur.
yataklanmasn salar.
Szdrmazlk elemanlar kullanldklar
yerlere gre statik ve dinamik olmak zere
iki gruba ayrlr.

Statik Szdrmazhk Elemanlar
l-Contalar: Genelde f1an ve kapaklarda kullanlan yass szdrmazlk elemandr.
2-0-Ringler (halkalar): Dairesel kesitli halkalardr. Uygun olmasa da dinamik
uygulamalarda kullanlr.
.
H
i
-01.-t1fi
ekil-64.
O-ring ve o-ringin statik uygdamas
61
Hidrolik Devre
Dinamik Szdrmazhk Elemanlar

I-Toz keeleri: Piston koluna d ortamdan yapan toz, kir vb. pislikleri temizler.
amurlu otamlarda alan silindirlerde viton tr malzemeden yaplm toz keeleri
kullanlr
ekil-65.
dar
Toz keesi ve
dizaynt
2-Piston kolu keeleri: Silindir iindeki basnl akkann piston kolu tarafndan
engeller. Yksek basnlara dayankl trleri vardr. Genelolarak
szmasn
i 00- 20
e arasndaki scaklklarda alr.
ekil-66.Piston
kolu keesi ve
dizayu
3.Piston keeleri: Silindirin her iki tarafnda basn fark yaratan piston keesi
verimli hareketin oluumuna yardmc olur. Dk ve yksek basnlarda farkl tipler
kuanlr.
ekil-61.
Piston keesi ve
piston dizaynt
62
Hidrolik Devre Yalal'l
NiTE NO: III-HiDROLK DEVRE YAGLARI

HDROLKAKKANLAR
Hidrolik sistemlerde hidrolik gcn iletilmesinde kullanlan akkanlardr. hidrolik

gc iletirken ayn zamanda hidrolik devre elemanlarnn yalanmasn
ve soutulmasn salar. Akkanlarn dier grevi de szdrmazl salamaktr. Uygun
seilmeyen hidrolik akkanlar, sistemde birok aksakla yol ap bakm masraflarn
akkanlar,hidrolik
al1trr.
HDROLKAKKAN EiTLERi
SU: Su veya su-ya karmlar zellikle yanmaya kar hassas ortam larda (dem ir elik fabrikalar , haddehaneler v.b.) ok sk kullanlan akkan trdr. Soutma
. yetenekleri ok fazladr.
Suyun yalama zellii yok denecek kadar azdr.Aynl zamanda sistemlerde
korozyon ve kavitasyona yol aar. Bundan dolay hidrolik sistemlerde genellikle sentetik
esasl yalar kullanlr.
DOGAL YAGLAR: Hidroliin ilk zamanlarnda kullanlsa da. gnmzde pek

kullanlmayan doal kaynakl
zeytinya
yalardr.
Ayiek
yalar ,
bitkisel
esasl
yalar.
yalardr.
v.b.gibi
SENTETK YAGLAR : En sk kullandan akkan trdr.erisine katk

maddeleri eklenerek performanslar iyiletidlirve kullanm sreleri attrltr.
ED
H Hidrolik
Yalar
HL Hidrolik
Yalar
HLP Hidrolik
Yalar
HLP-D Hidrolik
HVLP Hidrolik
Yalar
Yalar
ZELLKLER
Katksz
tayan
hidrolik ya. Hassas sistemlerde ve

yerlerde kullanlmaz.
Korozyona
ar
yk
kar
bozulmasn
koruyuculuk etkisini arttrmakve yan

nleyecek katk maddeleri eklenmitir.
"HL" tipi hidrolik yalarn zellikleri

nleyici katklar eklenmitir.
yansra anmay
"HLP" yalarnn zellikleri yansra zc ve temizleyici katklar eklenm itir. "HLP" yalar gibi hava ve
suyu bnyesinden kolayatamaz:
"HLP"
yalarnn
lkla deiimini
zellikleri yannda viskozitenin

azaltan katklar eklenmitir.
Tablo-7. D IN 51524'e gre l idrolik J'a eitleri ve zellikleri.
scak-
Hidrolik Devre Yalara
63
HDROLK YAGLARDA ARANAN ZELLKLER

VSKozTE: Hidrolik yan akmaya kar gsterdii direncin lmdr. Yan
kar gsterdii diren yksek(akcl zor) ise viskozite yksek, akmaya kar
gsterdii diren dk(akcl kolay) ise viskozitesi dktr.
akmaya
Hidrolik ya dk scaklk derecelerinde kalnlar, akcl azalr. Yksek

derecelerinde incelir, akcl artar. Scaklk derecesi artan ya szntlardan dolay
basn diiiimiine yolaar. Hidrolik yan 45-55C arasnda almas istenir. Sistemde s
deiimleri fazla ise, viskozite indeksi yksek olan ya kuanlmaldr. Bu tr yalarn
scaklk derecesi deise bile viskozitesinde deime olmaz.
scaklk
KPKLENME: Hidrolik ya iinde znm ve znmemi olmak zere iki

hava vardr. znm havann sisteme zarar olmaz. Ancak basn dmesi ve scaklk
ai gibi durumlarda znm hava aa kar. Yan zerinde hava kpkleri oluur. Bu
durumayan kpklenmesi ad verilir.
.
eit
Kpklenme, hidrolik devrelerde istenmeyen bir zelliktir. Ar ses ve titreim

Kpklenen ya yk tayamaz. Bu da devre elemanlarnn alma mrlerini
azaltr. Hidrolik yalara kpklenmeyi nleyen katk maddeleri eklenir.
oluturur.
YAGLAMA YETENEG: Yalama ileminin srtnmeden kaynaklanan anma,

ve verim kayplarn nlemek gibi nemli grevleri vardr. Hidrolik sistemlerde
. kullanlan devre elemanlar , szdnnazl salamak , verim kayplarn nlemek amacyla
kk alma boluklaryla alr. Devre elemanlarnda meydana gelecek anmalar,
verimin dmesine, szntlarn artmasna, alma mrlerinin azalmasna, darbe, titreim
ve grliltye sebep olur.
smma
Hidrolik sistemlerde kullanl'n hidrolik yalar,

yapacak zellikte olmaldr.
ayn
zamanda devre
elemanlarnn
yalanmas ilemini
POLMERLEME: Hidrolik yalarn yksek basn ve scaklklarda:

molekiillerine ayrlma ilemine polimerleme denir. Yksek basn ve yksek scaklklarda
hidi'olik yalar zelliklerini kaybetmemelidir. Hidrolik yalar zelliklerini kaybederse,
grevini yapamaz ve sisteme zarar verir.
OKSDASYON: Yan oksijenle birlemesi olaydr. Bu durumda viskozite artar

ve yan mr azalr. Yan iine karan su oksidasyon orann al1trr. Bu nedenle ya
iindeki su belirli zamanlarda alnmaldr.
Oksidasyona urayan yan rengi koyular ve ya katlar. Bu da

elemanlarnda tkanklklara yol aar. Yan oksidasyonunu nlemek iin yaa
maddeleri eklenir.
devre
katk
Hidrolik Devre Yalar
64
AKMA NOKTASI: Akma noktas , hidrolik yan akclnn ortadan kalkt

Kuralolarak, yan minimum alma scakl akma noktasnn en az i O oC
stnde olmaldr. zellikle soukta alan yalar iin nemlidir. rnein; soutma
yalar\. Ya souduka viskozitesi ykselir, yani kalnlar ve akcln kaybeder.
scaklktr.
ISIL GENLEME: Hidrolikyan s karsnda hacminin deimesi olay dr.

zellikle byk hacimli depolarda dikkate alnmaldr.
Is!
genleme miktar
YOGUNLUK: Hidrolik yalarn birim hacmindeki ktlesine younluk ad verilir.

Younluk glcm" kg/dm' vb. birimlerle llr. Normal koullar altnda hidrolik yalarn
younluk deeri 0,90 kg/dm"tr:
'
ZGL AGRLIK: 20C scaklktaki hidrolik yan birim hacimdeki ktlesinin

x yerekimi ivmesi). Hidrolik yalarn zl arl
3
3
3
kgf/dm , N/dm , daN/dm ile llr. Hidrolik sistemlerde ku Ilan ! an yalarn zl arl
l
0,90 N/dm ' -O,95N/dm arasndadr.
arldr(zgl arlk=younluk
FLM DAYANM: Yalar birbirleri zerinde srtnerek hareket eden paralar

arasnda
bir
ya fImi oluturur.
dtkeyaflmi
Viskozite arttka oluan ya fImi

incelirve kk yklerde bile kolayca yrtlr.
kalnlau'.
Viskozite
ALEV ALMA NOKTASI: Yalarn pulverize halde yand scaklk derecesidir.

elik dkm fabrikalar, haddehaneler, scak dvme presleri vb. yerlerdeki hidrolik
sistemlerde kullanlacak yalarn alevalma noktas nem kan an r. i 65C ile 2 OC
arasndadr.
FLTRELER
Hidrolik devre
elemanlarnn
amacyla kuanlan elemanlardr.

paracklarn
gitmesini
engeer.
daha gvenli ve daha uzun sre almasn salamak

Filtreler hidrolik akkan temizleyerek sisteme kirletici
Hidrolik sistemlerdeki arzalarn % 75- 80'i iyi fltre
edilmemi akkandan kaynaklanmaktadr.
Filtrelerin hassasiyeti: Filtrelerin hassasiyetleri tutabildikleri .

boyutuna gre belirlenir.
paracklarn
rnein ; i DIL (mikron) ve daha byk ebattaki paracklar tutan fltrelerin

hassasiyeti i Oil (mikron)'dur.
1 mikron= 0,001 mm'dir.
65
Filtreleryapldklar
malzemelere gre ikiye ayrlr:
1-Yzey tipi filtre: Akkan dz bir ak yolu takip eder. Filtreleme elemannda
gzenekler eit byklktedir. Filtre gzeneinden byk tm paracklar filtrelenebilir.
Filtrelerne eleman tel rg, kuma, sinterlenmi metal vb. olabilir.
ekil-68.
Yzey tipifiltre
2-Derinlik tipi filtre: Akkan dalgal bir yol izler. Akkan birka filtreleme
geirilerek fltre edilir. Filtrelerne elemanlarnn gzenek bykl farkl
farkldr. Baz tiplerinde filtrelenen paracklar ayr bir blmde toplamr. Filtreleme eleman
kat, metal disk, lifvb. olabilir.
elemanndan
Yzey tipi
fltreler
kirlendiklerinde temizlenebilirken, derinlik tipi filtreler
deitirilir.
ekil-69.
Derinlik tipifiltre
66
Filtre eiminde Dikkat EdilecekHususlar
-ir
-Filtre hassasiyeti
2-alma basnc
6-Filtreleme eleman
3-Filtrenin msaade ettii debi miktar

4-Kabul edilebilir basn dm
5-Filtrenin fiyat
8- alma scakl
9-Filtrenin mr
7-Kullanlacakakkan
cinsi
!9-Bakm kolayl
ok deiik filtre ~~idi olmasna raomen filtrele' .. ..ana grbaaYJlr:

YJ!!i hatt filtrel~i: Pompay korumak amacyla kullanlr. Hassasiyetleri
SO-70I'dur.
En nemli dezavantaj basn dmne sebeb olmalar ve kirlenme miktarlar

emme zorluudur. Depo iine yerletirildikleri iin bakmar dier
filtre eitlerine gre daha zordur. Emi hatt filtreleri pompadan nce kullanlr.
arttnda pompann
\!Dn hatt filtreleri: Dn hatlarnda kullanlr. Sistemde iini bitirip depoya

dnen akkan filfre eder. Depo zerine yerletirildikleri iin bakmar kolaydr. Filtre
hassasiyetleri 10- 20 il civarndadr. En nemli dezavantajlar sistemde iini bitirip dnen
akkan filtrelemesidir.
3.BaslIL hatt filtreleri: Basn hatlarndaki hassas devre elemanlarn korumak

pompadan sonra kullanlr. Yksek sistem basnlarn karlayacak yapda
olmaldr. Bu nedenle yapmlar zor ve fiyatlar ok pahaldr. Filtre hassasiyeti 1-5 il
amacyla
kadardr.
(a)
Emi l att filtresi
(b)
Dn l att filtresi
ekil-70.
Filtre eitleri
(c) Basm hatttfiltresi
. 67
Hidrolik Devre Yalan
Filtrelerde baypas hatt: Filtrel,erin ar kirlenmesi sonucu devrede meydana

gel~cek basn ykselmelerini nlemek amacyla filtrelere baypas hatt konulmaldr.
ekil-7 a. Baypasl emi filtresi
ekil-71 h. Baypasl dn filtresi
Sirklasyon
filtresi
Depo
ekil-7. Deiik filtr.e eitlerinin kullanrld
devre
Filtrelerin bakm: Hidrolik sistemlerde kuanlan filtreler kolay ulalp,

sklebilecek ekilde dizayn edilmelidir. Filtrelerde kirlenmeye kar nlem. alnmaldr.
zellikle hassas sistemlerde uyar amacyla, kl ve sesli gstergeler konulmaldr. Kat
szgeli fltreler kirlendiinde deitirilmelidir. Paslanmaz elikten yaplm tel ve metal
szgeli filtreler kirlendiinde, alkol, tiner, aseton gibi zc maddelerle temizlenip, ak
ynnn tersinden basnl hava tatbik edilmelidir.
Hidrolik Devrelerin TezgahlarDa Uygulan
68
NTE NO IV - HDROLK DEVRELERN TEZGAHLARNA UYGULANII
Hidrolik devreler: Hidrolik devreler ana gruba ayrlr.

I.Ak hidrolik devreler
2.Kapal
hidrolikdevreler
hidrolikdevreler
3.Yar kapal
LAk hidrolik devreler: Bu tr devrelerde hidrolik akkan iini bitirdikten sonra

tekrar depoya dnmektedir. ekil-73'te grlen ak devrede pompa tarafndan depodan
emilen hidrolik akkan, hidrolik motordaki iini bitirdikten sonra tekrardepoyadner.
~
3--~--.
.+---7
ekil-73. Ak
I-Hidrolik motor
3-Emniyetvalfi
4-Hidrolik pompa
5-Emi filtresi
6-Elektrik motoru
7-Dn filtresi
S-Depo
hidrolik devre
2.Kapal hidrolik devreler: Hidrolik akkan sisteme pompalanp iini bitirdikten

sonra tekrar pompaya geliyorsa, bu tr devrelere kapal hidrolik devreler ad verilir.
Gnmzde en sk kullanlan devre trdr. Devrede szntlardan dolay akkan miktar
azalacak olursa besleme pompas ile akkan takviyesi yaplr.
ekil-74'teki devrede 7 no'lupompa hidrolik akkan 1 no'lu hidrolik motora

gndermekte, motordan kan akkan tekrar pompaya gelmektedir. i no'lu motorda bir
zorlanma olduunda, akkan 2 no'lu emniyet valflerinden geerek tekrar pompaya gelir.
Sistemde szntlardan dolay akkan eksilmesi olduunda 3 no'lu besleme pompas gerekli
akkan sisteme gnderir.
Hidrolik Devrelerin Tezgahlarna Uygulan
69
1-Hidrolik motor
2-Emniyetvalfi
3-Besleme pompas
4-Emniyetvalfi
S-Basn filtresi
6-ekvalf
7-Hidrolik pompa
S-Elektrik motoru
eIf.il-74.
8
7
Kapa"
/Mrolik
devre
._--'\J
1
I-Hidrolik pompa
filtresi
3-Emniyetvalfi
4-Hidrolik pompa
S-Emi filtresi
6-Elektrik motoru
7-Depo
2-Basn
ekil-7S. Yar kapal /Mrolik
devre
3.Yan kapal hidrolikdevreler: Bu tr devrelerde ise sistemde iini bitirip geri

dnen akkann bir ksm i depoya dnerken, bir ksm da pompa tarafndan tekrar sisteme
gnderilmektedir (ekil-75).
Ak ve Kapal
Devrelerin Karlatrlmas
i .Kapal i devrelerde fazla akkana gerek duyulmad iin depo hacim leri kktr. .
2.Kapall devrelerde akkan srekli dolat iin abuk IS1l11rVe oksitlenil'.
3.Kapall devrelerde motor hz ve yn kolay kontrol edilir.
4.Kapal devrelerde szntlar belli deerde tutulacak olursa verim li alr.
70
HiDROLiK SEMBOLLER (TS 1306. DIN-ISO 121.9)
+m-
Ya soutucu
HAT SEMBOLLER
Ya soutucu
(svnn ak hatt
alma hatt
i gsterilmi)
Uyan
---------
hatt
Szm t
(ta h liye)
hatt
Esnek hat
hortum)
(hidmik
Birleen
hatlar
Birlemeyen
hatla
Elekldk
hatt
Termometre
(scaklk le)
Debi
--------+
+ +
-L
Ya
seviye ler
Basm
fark
ler
(fa k manometesi)
CD
@
~
YAG HAZIRLAYC SEMBOLLER

Filtre veya szge
Ya stc
-+
kontrol
+ soutucu)
HiDROLiK
POMPA SEMBOLLER
+-
eY
Tek ak ynl
sabit debili pompa
Tek
ak
ynl
0=
c>=
ayarlanabili
debi li DomDa
ift ynl
sabit debili pompa
ift yn l
ayadanabilir
debili nomna
-O-
le
(stc
- - - - -
LME CiHAZLA RI SEMBOLLERi

Manometre
(basm ler)
Ya scaklk
HDROLiK
MOTOR SEMBOLLERi
Tek yne dnebilen
hidolik motor
(sabit kapasiteli)
Tek yne dnebilen
hidolik moto
(ayarlanabili kapasiteli)
ift yne dnebilen .
hidrolik motor
(sabit kapasiteli)
ift yne dnebilen
hidrolik motor
(deiken kapasiteli)
Deien kapasiteli
hidolik pompa-moto
nitesi
Asal motor
(salnm motoru)
0=
0
0=
~
y:x
~
,..--
i
Hidrolik Devrelerio Tezgahlarina Uygulan
71
SLNDR SEMBOLLER
Tek etkili silindir
III
(al"1 k etkisiyle
ge-i dn)
taraf
yastkl
Tek
sil!ndir
taraf yastkl
ayalanabili" silindi"
ift taraf
silindir
ift
1\
~\l\l\nl
ij '9. '9.
iii
i ~i
i lif
i ~~
ift etkili silindir
yastkl
taraf yastkl
:
i
i =
aya-lanabili" silindi"
Teleskobik
(tek etkili)
silindi"
Teleskobik
(ift etkili)
silindi
ii
:i
ift kollu silindir
: :
i:
Diferansiyel
silindi"
III
i
Ak
blc valf
yollu basn dengelemeli

kontrol valfi
ak
Pilot
kumandal
-<>---
--
-------?:;le
IdJI
-B
ii
: i:
:;e
i-
TI~
SEMBOLLER
2/2 Yn kontrol valfi

(normalde kapal)
ITCJ

(normalde ak)
CJ]

(normalde kapal)
kont"ol
valfi
:.
YN KONTROL VALFLERNN
:
i
i
ek valf
i 3/2 Yn kontrol valfi

(normalde ak)
kontrol
ek valfli
kontrol valfi
4/2 Yn
ilE=$1
Tandem silindir
Aya-lanabili" ak
(ksma) valfi
ak
:
i
ii
ak kontrol
(ksma) valfi
Sabit
II ~~ 'if.~
i
ek valf
(yay ykl, yay yksz)
Tek etkili silindir

(yay ge"i dnl)
Tek
AKl {(ONTROL
.
VALFLERININ SEMBOLLERI
OOL]
3/3 Yn kontol valfi

(merkez konumu kapal)
If II~~I~I

(ne"kez konumu kapal)
~e;n
If :IXI
~tI!fj:T:Lt.1
i:
BASN
KONTROL
VALFLERNN SEMBOLLER
72
EiTLi DEVRE ELEMANLARNN

SEMBOLLER
r--tp
L~
Emniyet yalfi
Elekt'ik
motor'u
Basn dI'me
,-gr
valfi
L__ A
~--tA
Basn sralama
i_~
valfi
B
Basn sralama
x._~
valfi
(dtan uyarl)
B
Boaltma
x._Q
valfi
---{l}M(
Basn alte-i
"
Oransal
basn drme
Oransal emniyet valfi
valfi
~
,--fp
1-
L~
HuRO-PNMATK SEMBOLLER
Basn arttnc
farkl akkan
(hava-ya)
Basn arttnc
(ykseltid) ayn
tr akkan
Hidm-pnmatik
dntrc
r ' - ' -'- ' -
Birka devI'e
elemannn bir
oluturmas
moto'
grup
~
[ii : ii+i
n
i
i
Hidl'olik
akmlatr
===H=
KavI'ama
Hidmlik depo
(tank)
Hidrolik depo (dn

borusu yan stnde)
Hidrolik depo \dn

borusu yan atmda)
Hidmlik depo (alttan
L,J
balantl)
Hava
delii
---7<
Kr tapa
---7<~
Balant yaplabili'
abuk
balant eleman
Dn
yali
yn
i (
0+-
Hidl'olik g nitesi
Kapama
_._._._._._.
L__ A
iki
ten yanmal
((
Ak
yn
73
HDROLKVARGEL
Vargel
kalemi
Dayama
Elektrik swicth'i
Yn
valfi
!!!!!!!!!~'J:4-- Emniyet valfi
Pompa
ift etkili
silindir
Ya
ekif-76.
deposu
Hidrolik vargel tezgal
alma
prensibi: ekildeki hidrolik vargelin st

olan dayama, vargel balnn hareketi
sonucu elektrik switch'lerine dokunarak 4/3 yn
kontrol valfine elektrik sinyali gndermektedir.
balna bal
ek valfli
ak kontrol
valfi
4/3 Yn
Valf b konumuna alndnda, depodan emilen

silindir iine gnderilir. Vargel bal ileri
hareket eder. Vargel bal ileri son konuma
geldiinde, Switch elektrik sinyali reterek valfin a
konumuna gemesini salar. Valf konum
deitirdiinde, akkan dier taraftan silindir iine
girer. Vargel bal geri harekete balar.
akkan
Bu ilem elektrik akm kesilinceye kadar

devam eder. Elektrik akm kesildiinde valf yaylar
yardmyla merkez konuma gelerek hareketi durdurur.
Devreye eklenen ek valfii ak kontrol valfi
vargel balnn ileri hareketinde hz ayar
yardmyla
rahata yaplabilmektedir.
ekil-77.
Hidrolik vargel
tezgahmill devre emas
74
HDROLK TALAMA
alma prensibi: ekil-78'deki talama tezgahnn tablas dorusal hareketi
ift kollu silindirden almaktadr. Silindirin yn kontroln bobin kumandal , yay
merkezlemeli 4/3 valf salar. Tabla kurs sonlarna geldiinde ; elektrik switch'leri
yardmyla valfe elektrik sinyali gndermekte, bylece valfn konum dei tirmesini
salamaktadr. Valf konum deitirdiinde tabla dier yne hareket etmektedir.
Tablann dunnas
istenirse elektrik akmnn kesilmesi gerekir. Elektrik akm

valf merkez konumda kalaca iin tabla hareket etmey ecektir. Bu
durumda pompa almaya devam edecei iin, pompann yke kar almasn nlemek
amacyla "pompadepo balantl" merkez konum kullanlmtr.
ke s ildiinde
------+
3 -. --.~-..:::,.,.....I-Zn para ta
2-Tabla
3-i paras
4-ift kollu silindir

6-Emniyetvalfi
7-Elektrik notoru
8-Hidrolik ponpa
9-Eni filtresi
O-ek valf
eki/-78. Ta/am tezg/lidrolik devresi
75
HDROLKPRES
ekil-81. Maivela
Iidrolik
pres
kollu
aparat
alma
p"ensibi:
Pistona ileri
hareket
iin 2 no!lu ya uyarl 4/2' lik
valfin konum deitirmesi gerekir. Valfin
konum deitirmesi iin 3 no'lu yn kontrol
valflerinin ikisine baslmas aitr. Valflerden
sadece birine baslacak olursa devre
tamamlanmadndan piston hareket
etmeyecektir.
yaptrmak
2 -------+riTI-':tl
r------
l...L-.J..J.I.-+J
i
i
i
i
Presleme ilemi bitnceye kadar

butonlar basl durumda tutulmaldr. Presleme
ilem i bittiinde. 3 no'lu valfler serbest
braklr. 2 no'lu valf yay yardmyla konum
deitirir. Valfin konum deitirmesi): le silindir
geriye gelir.

Byle bir alma dzeni pres

operatrnn elini presin altnda unutup, i
kazasna yol ama
riskini
ortadan
kaldrmaktadr.
ekil-S2.
Hidrolik pres aparatnm

devre em(1S1
76
HDROLK FREZE
ekil-19.Hidrolik
[reze aparat
alma prensibi: 8 no'lu valf a konumuna alndnda 9 no'lu basn sralama

valfleri zerinden geemeyen akkan II no'lu basn drc valf zerinden B skma
silindirine girer. stenen skma kuvveti elde edilinceye kadar basn ykselecek ve i i no'lu
basn drc valf kapanacaktr. Basn ykselneye devam ederek, basn sralama
valflerinden geip. hidrolik motoru dndrp. A ilerletme silindirini ileri doru hareket
ettirecektir.
lem bittiinde 8 no'lu valf b konumuna alnr. Bas n sralama valfinden
geemeyen
akkan
nce ilerletme silindirini geriye getirecektir. Silindir pistonu geriye

ykselecek ve basn sralama valfinden geerek skma silindiri
pistonunu geri konuma getirerek i parasn serbest brakacaktr.
geldiinde basn
r
77
A ilerletme
silindiri
C hidrolik motor
(kesicinin dairesel hareketi)
B Skma
.--.___ 10
5~
L.Depo (tank)
valf
3.Filtre
4.Hidrolik pompa
S.Elektrik motoru
6.Kavrama
7.ek valf
8.4/3 valf
.ek
9.Basn sralama
IO.Basn
i L.Basn
3
1
ekil-80.
Hidrolik freze
tezgal
devre emas
valr.
emniyet valf
drc valf
78
HDROLKPLASTKENJEKSYON MAKNASI
Plastik
enjeksiyon
kah b
Kahp
kapama
sihndil'i
Plastik
hammadde
kab
Pilot
kumandal--+I---I'iZI
ek valf
/:/"""
Drt yollu valf
!\1ekak
switch
Drt yollu valf
ek valf
Deien debili
ift ynl pomJla
Elektrik
llIotoru
Enjeksiyon
basncna
bah basn drc
valf
Ya tank
ekil-B3.Hidrolik plastik
enjeksiyon
makinas
ekil-84'teki devrede i no'lu yn kontrol valfne elektrik sinyali gnderilerek,

valf a konumuna alnr. Akkan 2 no'lu pilot kumandal ek valf ve 3 no'lu ek valfli ak
kontrol valfnden geerek, kapama silindiri iine girer.Silindir ileri harekete balar. Son
konuma geldiinde i no'lu valfe daha nce gnderilmi olan elektrik sinyali kesilir. Valfyay
yardmyla merkez konuma gelir. 4 no'lu yn kontrol valfne elektrik sinyali gnderilerek.
valf a konumuna alnr. Akkan 5 no'lu basn drc valf iinden geerek plastik enjekte
silindirine girer. Plastik enjekte silindiri ileri son konumuna geldiinde. basn ykselerek 5
no'lu basn drme valf kapanr. Enjeksiyonculuk alannda bu basnca "tleme basnc"
ad verilir(plastik malzemenin daha kaliteli olmasn salar). Bu basnta ksa bir sre
beklenir. Bu srenin sonunda 4 no'lu valfb konumuna alnr. Silindir geri son konuma gelir.
Daha sonra 1 no'lu valfb konumuna alnr. Kalp kapama silindir! geri konuma gelir. Kapama
silindiri geri son konuma geldiinde mekanik switch'e dokunur. Switch i no'lu valfe giden
elektrik sinyalini keser. Valf yay kuvveti ile merkez konuma geer. Valfn merkez
konumunda silindirin hareketi sona erer.
\r
79
2 no'lu pilot kumandal ek valfn grevi, kapama silindiri ileri son konumda iken,
silindir iindeki basncn dmesini engellemektir. Bylece kapama silindiri, eijekte
silindid tarafndan kendisine uygulanan kuvvete kar koyabilii. 1 no'lu valfmerkez konuma
alndnda pilot kumandal ek valfn kapal konuma gemesi iin, uyar hattndaki basncn
kolayca drlmesi gerekir. Bu nedenle "i hatlar depo balantl" merkez konum
seilmitir.
Kalp
kapama silindiri
Plastik enjekte silindiri
3
6----{y
VVI---
1_--------
----cz:::L...1!JJ4+..;~s:
1-4/3 Yn kotrol valfi

ek valf
3-ek valfli ak kontrol valfi .
S-Basn drme valfi
6-ek valf
-Pilot kumandal
ekil-84.
Plastik enjehiyol1 makinasl idrolik devre emas
eki/-SS. Skma
80
ve l1umaralama itesi
eki-86 ' daki dzenekte A silindiri skma i lemi , B silindir! i paras zerne
numara vurma ilemi yapyor. Vurulan numaralarn ayn derinlikte olmas gerekir.
Elektrik butonuna basldnda 1 no'lu yn kontrol valfinin bobinine elektrik akm

verilir. Valf merkez konumdan a konumuna geer. Depodan emilen akkan A silindirine
giderek silindire ileri hareket yaptrr. Piston ileri son konuma geldiinde. basn artmaya
balar. Basn 40 bar'a ulatnda. 2 no'lu basn sralama valfi alarak akkann
gemesine izin verir. Akkan B silindirine girerek ileri hareketi balatr. B silindiri ileri son
konumunda numara vurma ilemi yapar. Bu esnada bas11l ykselmeye balar. Basn 60
bar'a ulatnda , 3 no'lu basn anahtar elektriksel sinyal retir.
81
Elde edilen elektriksel sinyal 1 no'lu yn kontrol valfine gnderilir. Valf b

konumuna geer. Valfn konum deitirmesi ile, her iki silindire akkan gnderilir.
Silindirler geri konuma gelir. Silindirierin geri hareketi esnasnda, skma silindirinin daha
ge geriye gelmesi iin (emniyet amacyla), A silindirinin sa taraftaki giriine ek valfli
ayarlanabilir ak kontrol valfi konulmutur.
Asilindiri geri konuma geldiinde i no'lu valfe gnderilen elektrik sinyali kesilir.
Valfyay lar yardm)" la merkez konuma alnr.
Devrede 3 no'lu basn anahtarnn grevi, ayarlanan basn deerine ulaldnda
elektriksel sinyal retmektir. Bylece tm i paralarndaki numaralar ayn derinlikte olur.
Bask slindiri
60 bar
Skma
~----3
1-4/3 Yn kontrolvalfi
valfi
2-Basn sralama
3-Basn anahtar
4-ekvalf
S-ek valfli ayarlanabilir ak kontrol valfi
6-Hidrolik g nitesi
ekil-86. S,kma-Ilaralama nitesi hidrolik devre emas
silindiri
82
Zaman
ekil-87. Alt deiik hzn
elde edildii
hidrolik devre emas
ekil-87'de
ayarlanabildiini
silindirin ileri-geri hareketinde, hzn

gsteren bir hidrolik devre emas grlmektedir.

9-Ayarlanabilir ak
kontrol valf
IO-Ayarlanabilir ak
kontrol valf
i i -Ayarlanabilir ak
kontrol valfi
12-Ayada nabilir ak
kontrol valf
13-Ayarlanabilir ak
kontrol valf
14-Ayarlanabilir ak
kontrol valfi
lS-Emniyetvalfi
16-Pompa
17-Elektrik motoru
alt
deiik
kademede
Pompa tarafndan depodan emilen akkan, 2 no'lu yn kontrol va lf a konumunda

iken valften geer. Akkan 3 no'lu yn kontrol valf ak konuma getirildiinde. 9 no'lu ak
kontrol valfnden geerek, silindiri v hzyla ileri hareket ettirir. Bir sre sonra 3 no'lu valf
kapal konuma getirilerek, 4 no'lu valf alr. Akkan sadece i O no'lu ak kontrol valfnden
83
geecei
iin, silindir v hzyla harekete devam eder. Daha sonra 4 no'lu valfkapal
konuma getirilerek, 5 no'lu valf alr. Akkan i i no'lu ak kontrol valfnden geecei iin,
silindirv3 hzyla ileri son konuma gelir.
2 no'lu valfe elektrik sinyali gnderilip, valf b konumuna alndnda akkan ak
konuma getirilen 6 no'lu valften geer. Bu durumda akkan sadece 12 no'lu ak kontrol
valfnden geecei iin, silindir v~ hzyla harekete ba.lar. Bir sre sonra 6 no'lu valfkapal
konuma getiril~rek, 7 no'lu valf alr. Akkan 13 no'lu ak kontrol valfnden geecei iin,
silindir v; hzyla harekete deyam eder. Daha sonra 7 no'lu valf kapal konuma getirilerek,
8 no'lu valf alr. Akkan 14 no'lu ak kontrol valfnden geecei iin , silindir V fi hzyla
geri son konumagelir.
3-Ak blc valf
5-Manometre
6-ekvalf
7-Pompa
S-Elektrik motoru
9-Emniyetvalf
~
-._
_.-
.. _)
i
)(
1 ve 2 no'lu silindirler
miktardaki arlklar
kaldrmaktadr. 4 no'lu yn
kontrol valfne elektrik sinyali
gnderilerek valf a konumuna
farkl
alnr.
eki/-BB.
Hidrolik
aktka11ln
blnerek farklt
luzla hareketi.
arliktaki yklerin eit
Pompadan emilen akkan 3

no'lu ak blc valfte ikiye
blnerek 1 ve 2 no'lu
- siIindirIere gnderilir.
Silindirler ileri harekete bala: 3
no'lu ak blc valf
si i i nd irlerdeki akkan n
basncna gre k debisini
ayarlamaktadr.---Bylece iki
silindir eithzlarda hareket
ederek ileri son konuma gelir.
Silindirleri geri son konuma getirebilmek iin, 4 no'lu valf b konumuna alnr.
Pompa tarafndan emilen akkan silindirlerin st ksmndan girerek, silindirleri geri son
konuma getirir.
Hidrolik Devrelerde Oluan
84
Arzalar
NTE NO : V - HDROLK DEVRELERDE OLUAN ARZALAR
ZM
OLUAN ARzALAR
Sistem grltl
Sistemde en stteki rakom geveterek havay

a\. Ya seviyesini, bomlar kontrol et. Pompa
boaz keesini deitir.
Sistemde hava var.
Pompa kavitasyonu (ya gelmemesi

sonucu pompann boluk yapmas)
Pompa aksamlan
anm.
Pompa elektrik motoru ile

eksende deiL.
Ya
seviyesi
tkal
ayn
olabilir.
dk .
hzl
seviyesini kontrol et. Pompa balantlarn

bomsunu, boaz keesini kontrol et.
Elektrik motorunun balantlarn kontrol et.

hata varsa uygun ekilde baIanty yap.
Balantlarda
Filtreyi temizle ya da deitir.
Ya
dnyor.
ya da tamir et.
Kavramay kontrol et. Pompay motora gre

eksenle. Esnek kavrama kullan.
Ayn
Hatal ya seimi.
Pompa ok
Ya
emi
Anan paralar deitir
Pompa yanl ynde dnyor.
Filtre kirli veya
alyor
cins ya ekle.
boalt.
deposunu
Uygun ya doldur.
Varsa redktr kontrol et.

ayarla.
Dn hzni
Devre
Pompa
dn
yn ters.
basnc dk
ya da yksek
Elektrik motorunun
Balantlar deitir.
balantlarn
kontrol et.
r
Hidrolik Devrelerde
Pompa
dn hz
Sistemde
Pompa
anm,
Boaltma
Basn
uygun
szntlar
deiL.
verimsiz
kontrol et.
alyor.
kohtrol valfinin ayan
Manometre
yanl.
arzal.
uygun
(kee, o-ring)
Pompa bakunull yap. Anan paralar

deitir. Pompa verimi %40'tan dkse
hurdaya ayr.
Valfkirlenmi
veya yay takl

skp temizle. Yay deitir.
Ayar vidasyla
Manometreyi
Boru
deiL.
Dn hzn
Balantlar sktr.
basnc
Emniyet valfni
arzal.
Boruaplar
Varsa redillet kontrol et.

ayarla.
Szdrmazlk elemanlarn
var.
valfi ak durumda kalm.
Emniyet valfi
85
Oluan Arzalar
apn
uygun
kalmtr. Valf
deere
getir.
deitir.
deitir.
hesaplayarak, uygun
apl
boru
takn .
Devre debisi
dk
ya da yksek
1
Ya
Ayn
cins ya ekleyerek ya seviyesini

tamamla.
seviyesi dk.
Pompa
dn hz
uygun
deiL.
Varsa redkt ve kavramay kontrol et.

Arzal olanlar deitir.
Hatal ya kullanm.
Ya boalt.
Pompa aksam! anm .
Pompa bakmn yap.

et ya da deitir.
Pompa kirlenmi.
Pompa bakmn yaparak pompay temizle.
Uygun ya ile doldur.

Anan paralar
tamir
Hidrolik Devrelerde
Oluan Arzalar
Dn hattnda tkanma olabilir.
86
Dn fltresini
boru varsa
temizle ya da
gider.
deitir.
Ezilen
eziklii
Ak kontrol valfi arzal.
Valfin baknUH yap. Arza

valfi deitir.
Pompa dn yn ters.
Elektrik motoru
giderilnediyse
balantlarn deitir.
Valfi skp temizle. Krlan ya da bozulan
Valf takit kalm.
yaylar deitir.
Filtreler kirlenmi olabilir.
Filtreleri temizle ya da
Emi
Uygun apta boru kullan.
borusu ap kk.
Valflerde meydana gelen
arzalar
Valfbalantlar yanl yaplm.
Valfbalantlarn
Valf nontaj
Valfi skerek uygun
hatal.
Valf srgs ters taklm.
Valf srgsn
Valf kirlenmi ve srg takl kalm.
Valfi temizle.
Pilot (uyar) basnc yetersiz.
deitir.
dzelt.
ekilde montajn
karp
Krlan
yap.
dzgn tak.
veya bozulan
yaylar
deitir.
Uzun uyar hatlarn ksalt. Uyar basncn

ykselt. Yine de zm bulamazsan uyar
eklini deitir.
Bobini kontrol et.

Valf bobinleri arzal.
akmnn deerini
Arzal ise deitir. Elektrik

kontrol edip uygun deere
getir.
Geri dn yay lan arzal.
Bozulan ya da
krlan yaylar deitir.
Pnmatiin Tanm
87
ve Prensipleri
NITE NO: VI PNMATGN TANM VE PRENSPLER

-'pnmallisr Yunanca kkenli, nefes anlamna gelen pneuma kelimesinden
ve zelliklerini inceleyen bilim daldr. Bu bilim
dal , termodinan1ik, gaz dinamii, mekanik kontrol teknii gibi birok bilim daln ierir.
tretilmitir. Basnl havann davrann
Pnmatiin endstriye uygulanm dalna endstriyel pnmatik ad verilir. Bu

kitapta endstriyel pnmatii ve uygulamalarn inceleyeceiz. Modern endstriyel
sistemlerde pnmatiin kullanm her geen gn daha da yaygnlamaktadr.
Pnmatiin
endstrideki nemi
Gnmzde modern fabrika ve tesisler ina edilirken, elektrik, su, kanalizasyon gibi
da kanlmaz olmaktadr.
tesisatlarn yan sra, basnl hava tesisatlarnn yapm
Bilindii gibi, dorusal, dairesel, asal hareketlerin, karmak ve pahal mekanik

dizayn yerine, pnmatik ekipmanlarla gerekletirilmesi, dizayn kolayl ve sistem
maliyeti asndan ok avantajldr.
O~
On Endstrideki Kullanm Ala!!!!!:!
( , Otomasyon sistem lerinde
7-Teksti i sanayinde
8-Boya, vernik ilemlerinde
9-Nkleer santrallerin kontrolunda
i 0- Tamaclk (transport) ilemlerinde
ll-Otomatik dolum nitelerinde
12-Robot teknolojisinde
3-Eektronik sanayinde
4-Madencilik sanayinde
S-Gda ve ila sanayinde
6-Kimya sanayinde
PNMATK SSTEMLERDE BASN VE VAKUM KAVRAM
Pnmatik'te devre elemanlarnn alma prensiplerini daha rahat kavrayabilmek

iin basn ve vakum kavramlarn ok iyi bilmek gerekir. Pnmatik sistemde basn,
kompresrler tarafndan, vakum ise vakum pompalar tarafndan retilmektedir. Her iki
elemann alma prensipleri birbiine gre terstir. Kompresrler bir ortama hava basp
basn olutururken, vakum pompalar ise ortamdaki havay emerek basnc yok etmeye
alr. Yok edilmeye allan bu basnca atmosfer basnc ad verilir.
r
Pozitif basli
blgesi (+)
BASN
STANDART --r--~--r--+-~----"E.-ATMOSFER
..
..,'"
J:>
YA KlT1\1
SFR
Negatif basli
blgesi (-)
(O)
eki/-890
Atmosfer basmc ile dier basn/arm
kyaslatmas
Pnmatiin Tanm
Atmosferik
88
ve Prensipleri
Baso
Yeryzn eviren hava tabakasnn (atmosferin) yeryuzune yapm olduu

Atmosfer basnc olarak deniz seviyesindeki basn referans alnr. Bu basn
llm ve 1,033 kg/cm 2 olarak hesaplanmtr.
basntr.
Not: Pnmatikte vakum basnc (-) ile belirtilir. Aksi sylenmedike btn basnlar
pozitifveya manometre basncn ifade eder.
Basn
gstergesi olarak
gsterir.
deerini
kullanlan
manometreler atmosfer
basncnda sfr
(O)
Endstriyel pnmatik'te alma ve kumanda sistemleri genelde 6 bar civarnda

hava ile yaplan eitli uygulamalarda hava basn deerleri farkl
olabilir. Bununla ilgili bir standart olmamasna ramen, genelde aadaki gibidir. ~
basnla alr. Basnl
Alak baslOh hava: 0-2 bar arasnda olup, l ve kontrol uygulamalarnda

ve kumanda ilemlerinde kullanlr. Hava ile alan aletler iin bu basn yetersizdir.
Normal baslOh hava: 2-12 bar
Endstriyel pnmatikte en sk
anlalr.
arasnda deien alma
ve kumanda basnlar
Genelde pnmatikte
kullanlan basn araldr.
6 barcivarnda basn kullanlr.

Yksek baslOh hava: 12 bar zerindeki basnl 11avadr. Yksek basn gereken
madenIerin paralanmasnda v.b.) uygulanr.
Bu basn aral endstriyel pnmatikte pek kullanlmaz.
ksazamanl ilerde (frlatma, hz kazandrma,
PNMATGN TEMEL LKELER
l.BOYLE-MARlOTTE KANUNU
F,
Vi
p,
V,
p,
ekil-90. Boy/e-Marioe Kamu'nun
pratik lygu/a11l
'
Pnmatiin Tanm
89
ve Prensipleri
Boyle-Mariotte Kanununa gre kapal bir kap iinde ve sabit bir scaklkta bulunan
beliJ'li miktardaki bir gazn mutlak basnc gazn hacmi ile ters orantl olarak deiir.
rnek: atmosfer basncnda, 7 m 3 hacimli bir kapta bulunan gaz ktlesi, scakl
sabit kalacak ekilde sktrlarak hacmi 1 m 3'e drlmektedir.
Buna gre basntaki a1 miktarn bulunuz.
Verilenler
stenen
P=
P =?.
Atm
V =7m'
V = 1m 3
zm:
P,V=P ,V
.7 = P . i=> P = 7 barolarak bulunur.

Basn fark = P-P = 7-1 = 6 bar'dr.
2.GAY-LUSSAC KANUNU
Cinsi, scakl ve basnc ne olursa olsun, her trl gaz, basnc sabit kalmak atyla
eit miktarda stlnca, ayn oranda genleir.
ekil-91. Gay-Lssac
T = ilk scaklk (Kelvin Derece - OK)

T =
Son
scaklk
(Kelvin Derece-OK)
V=T scaklndaki hacim (mJ)
V =T scaklndaki hacim (m 3)
Not: O"C = 273"K'dir.
Kanll/1l1
Pnmatiin Tanm
90
ve Prensipleri
rnek: i m hacmindeki hava 300 K (Kelvin derece) scaklktan 360 K scakla

3
kadar
stlmtr. Basn
sabit
olduuna
gre son
Verilenle'
stenen
T =300 K=27C
V 2 =1
scaklktaki
hacmi bulunuz.
T J = 360 K = 8TC
V =lm
zm:
V = Vi +~ .(T-T )
273
V, =
-
Vi + 273
V
.(360-300) = 1,22 mJ
Havann genleme miktar = V - V=> 1,22-1 = O,22m tr.

3I
Pnmatik Sistemler
Basnl havay
ad
verilir.
elde edip kuanclara kadar ulatran sistemlere pnmatik sistem

zelliklerinden dolay , pnmatik sistemin avantajlar ve
Basnl havann
dezavantajlar vardr.
. ekil-92. Bir pnmatik sistem ve devre elemaIaT
I.Elektrik motoru
2.Kompresr
3.Hava tank
4.Kurutucu giri filtresi
S.Kurutucu
6.Kurutucu
7.artlandrcl
filtresi
nite (filtre, reglatr, yalayc)
8.Yn kontrol valf

9.Tek etkili silindir
10.Susturucu
Pnmatiin Tanm
91
ve Prensipleri
ekil-92'deki
pnmatik sistemde dorusal hareket retebilmek iin kullanlan devre

grlmektedir. i no'lu elektrik motoru, 2 no'lu kompresr altnmakta ve elde
edilen basnl hava, 3 no'lu hava tanknda depolanmaktadr. Hava tankndan alnan hava,
kurutucuya girmeden, 4 no'lu giri filtresi tarafndan filtre edilir. 5 no'lu kurutucuya gelen
hava, burada nemi alndktan sonra tekrar filtre edilerek, sisteme gnderilir. Basnl havann
kullanclara gnderilmeden nce istenilen alma artlarna hazrlanmas gerekir. Bu
amala hava, ailandrcdan (fltre, reglatr, yalayc) geirilmelidir. 7 no'lu artlandrc
nitesinde, hava iindeki y a artklar ve dier yabanc maddeleri ayrtnmak iin filtre
kullanlr. Filtreden geen havann istenen alma basmcna drlmesi iin, basn
reglatr kullanlr. Hava basnc istenen deere ayarlandktan sonra, devre elamanlarnn
hareketli ksmlarndaki sinmeyi azaltmak ve hareketi kolaylatrmak iin yalanmas
gerekir. Bu amala basnl hava, yalaycdan geerken iine ya damlatlarak yalanr.
stenilen alma ailarna hazrlanan hava 8 no'lu yn kontrol valfnden geirilerek, 9 no'lu
tek etkili silindirde dorusal hareket elde edilir. Silindir iinde iini bitiren hava 8 no'lu yn
kontrol valf kullanlarak i Ono'lu susturucudan grlts azaltlarak atmosfere brakhr.
elemanlar
Pnmatik Sistemlerin
Avantajlar
1 .Hava kolayca ve her yerde snrsz lde bulunabilir.

. /.t Slinme kay plar azdr; uzak mesafelere tanabilir.
3.Basnl hava kullanlan ortamlar temizdir. Sistemde olabilecek herhangi bir
sznt evreyi kirletmez. (kimya, gda, tekstil, kat v.b. sanayinde rahatlkla kullanlabilir. )
4.Elemanlarn yaplar basit ve ucuzdur. -<.
5.Montaj ve bakmIar kolaydr. fo
6.Basnl havann yanma ve patlama tehlikesi yoktur:fC
7.Havann scakla kar duyarll azdr. Hz ayarlar scaklkla deimez.
8 . Basnl
9.Yksek
hava
gerektiinde kullanlmak
alma hzlar
zere depo edilebilir.

elde edilebilir. Piston hz 1-3 mls'ye ulaabilir.
Pnmatik Sistemlerin Dezavantajlar

I.Basnl havann
iyi
hazrlanmas
gerekir (hassas
fltreleme,
iyi kurutma ve
yalarna gerektirir).
2.alma basncna bal olarak maksimum 4-5 tonluk kuvvetler elde edilir.
3 .Hava dar atlrken grlt yapar.
4.Hava sktrlabilir zellikte olduundan dzgn bir hz elde etmek zordur (bu tr
durumlarda hidro-pnmatik uygulamalar kullanlr).
Hidrolik ve Pnmatik Sistemlerin
Karlatrlmas
I .Hidrolik yalar sktrlamaz kabul edilir. Ancak yksek basnlarda (350 bar)
ok az skma olabilir. Pnmatikte ise alma ynne ters bir kuvvet uygulandnda,
hava sktrlabilir.
2.Pnmatikte scakln artmas , yanma ve patlama tehlikesi oluturmad gibi,
hzlarda da deime olmaz. Hidrolikte ise, yan yanc olmas , yanma tehlikesi oluturur.
92
Pnmatik Devre
Scaklk ainca szntlar artar. Bu nedenle hidrolik sistemlerde ya scaklnn

50C'yi gemesi istenmez.
3.Hidrolik sistemde kullanlan akkan, alma elemanlarnn ayn zamanda
yalanmasn salar. Pnmatikte ise, ayrca yalarna ilemi yapmak gerekir (son yllarda
yasz alan pnmatik sistemler gelitirilse de baz hallerde yalama zorunludur).
4.Hidrolik sistemlerde basn dmnde, s enejisi aa kar. Pnmatikte ise
byle bir tehlike yoktur.
5.Pnmatikte byk kuvvetlerin elde edilmesi zor ve ekonomik deildir. Hidrolikte
ise byk kuvvetler rahatlkla elde edilir.
6-Pnmatik elemanlarnn alma hzlar yksektir. Hidrolikte ise alma hzlar
daha dktr.
NTE NO: VII - PNMATK DEVRE
Pnmatik enejiy i mekanik enerjiye (dorusal-dairesel-asal hareket) dntren

sistemlere "pnmatik devre" denir. Pnmatik enejinin , mekanik enerjiye dntrlmesi
esnasnda, havann uygun artlarda hazrlanmasn, basncn, debisini ve ynn kontrol
eden elemanlara "pnmatik devre eleman" ad verilir.
KOMPRESRLER
Atmosferden emdikleri havay sktrarak, basnl hale getiren devre elemanlarna
kompresr ad verilir. Sktrlan akkan, hava olabilecei gibi, azot, hidrojen,
karbondioksit gibi gazlarda olabilir. Kompresrler; basnl hava retim tesisinin ana
nitesidir. Dnme hareketini genelde bir elektrik motorundan alr. Seyyar sistemlerde ise
dnme hareketi, dizel yada benzinli bir motor vastasyla salanr.
Kompresrlerin kapasitesi debi (lt/dak, m'/dak) ve k basnc (bar) cinsinden
belirtilir. Bu iki etken, kompresr seiminde dikkat edilmesi gereken en nemli unsurlardr.
3
Kompresrlerin debileri 50.000m /dak'ya, basnlarda 1000 bar'a kadar olabilir.
Kompresrler soutma sistemlerine gre, su ve hava soutmal , rettikleri havann
temizlii asndan, yal ve yasz olarak gruplandrlr. Gda, ila, kimya gibi % i 00 yasz
hava gerektiren uygulamalar haricinde, endstride yal hava kompresrleri kullanlr.
Kompresr eitleri
Kompresr
Kompresr
a.Eksenel
Trbin Tipi
b.Radyal
Trbin Tipi
93
Pnmatik Devre
Hava htiyacnn Tespiti

Pnmatik sistemlerin hava ihtiyacn tespit ederken sisteme sonradan yaplacak
eklemeleri dikkate almalylZ. Byle bir durumda sistemde deiiklik yapmak ok daha
pahalya malolur.
l.Pistonlu kompresrler: Uygun bir filtreden geirilerek silindir iine emilen
bir piston yardmyla sktrlmas prensibine gre alr. Motordan alnan dairesel
hareket, biyel kolu ve piston yardmyla dorusal harekete dntrlr. Piston aaya
inerken emme sbab alarak silindir iine hava emilir. Piston yukar karken hava
sktrlr, sktrlan hava egzos sbab alarak sisteme gnderilir (ekil-93).
havann,
-Emme
subab
2-Egzos
subab
3-Piston
4-Biyel
kolu
ekil-93.
Piston lu kompresrn basmit Iava Iazrlama safTalaTl
Verimi en yksek olan kompresr eitlerindendir. Tek kademeli ya da ok kademeli

olabilir. Kademe saysyla oranth olarak basn miktarlar artar. Tek kademeli pistonlu
kompresrlerde 6 bar k basncna, zel durumlarda ise 10 bar k basncmi ulalr. ki
kademeli tiplerde ise k basnc 15 bar'a ularken, ya da dt kademeli tiplerde ise 250
bar k basncna ulalabilir.
Pnmatikte genellikle 1 ve 2 kademeli
piston!u kompresrler kullan hr (eki!94).
ekil-94. ki katfemefi pistonlu
kompresr
94
Pnmatik Devre
.Paletli
kompresrler: Bir rotorun gvde iine eksantrik olarak yerletirilmesi ile

Eksen kaklndan dolay rotorun dn ynne gre, sa tarafta hacim at,
sol tarafta ise hacim daralmas meydana gelir. Hacim art olan blgede emme, hacim
daralmas olan blgede ise sktrma ve basnl hava elde edilir (ekil-9S) .
yaplmtr.
Rotor zerinde tetlon ya da fiber malzeme.den yaplm, belirli sayda pal et (kanat)
Paletler bulunduklar yuva iinde eksen e dik olarak hareket edebilmektedir. Rotorun
dnmesi sonucu oluan merkezka kuvvetle paletler dar doru savrularak; gvde
yzeyine temas edip szdrmazl salar.Bu tr kompresrler sessiz ve titreimsiz alr.
Pnmatik endstrisinde pek kullanlmaz.
vardr.
Basnl
hava
/1:";:-"';:--.---c~~
Atmosfer havas girii
--'"-10=0l--01--
Gvde
115"'"","""f-.--
Rotor
Pa i et
ekil-95.
Paletli kompresr
3. Vidal kompresrler: Asimetrik profilli iki vidadan olumutur. Vidalarn dn

ynleri birbirine gre terstir. Vidalarn dnmesiyle di boluklarna alnan havann
sktrlarak, sisteme gnderilmesi prensibine gre alr. Her geen gn daha yaygn
olarak kullanlan bir kompresr trdr. Bakmar kolaydr.
Yal
tercih edilir.
ya da kuru alan tipleri vardr. Kuru alan trleri, gda, ila sanayinde ok
sanayi dallarnda ise yalanabilen vidal kompresrler ku lIalr.
Dier
ekil-96.
Vidalt kompresrde
!{{Vm1ll1 sktmlnus
95
Pnmatik Devre
ekil-97. Vida/arn
profili
4.Rotorlu kompresrler: Bir gvde iine yerletirilmi

birbirine gre ters ynde dnen iki rotordan olumutur.
Rotorlardan biri elektrik motorundan ald dnme
hareketini, dier rotora verir. Rotorlarn dnmesi sonucu
emilen hava sktrlp , sisteme gnderilir.
Bu tip kompresrler, dk basnl ve yksek debilidir.
Bu nedenle pnmatik g sistemlerinde pek kullanlmaz
ekil-98.
Rotorlu kompresr
BASIN
BASN
BASN
eki/-99.
BASN
Rotorlu kompresrn
sktrma safla/an
96
Pnmatik Devre
5.Trbin tipi kompresrler: Havaya

prensibine gre alr.
hz kazandrarak,
bu
hz basn enejisine
dntrme
ki gruba ayrlr:
a.Eksenel trbin tipi kompresrle': Bir mil zerine yerletirilmi pervanenin

yksek devirlerde dnmesi sonucu, havaya hz kazandrlr (ekil-l 00). Bu hzdan basn
elde edilir. Yaplar basittir.
Pervane
P,
ekil-100. Ekseel
tiirbin tipi kompresr
b.Radyal trbin tipi kompresrler:

Bir motor ve stator zerine yerletirilmi
kanatlardan olumutur. Rotor ve stator
ap k ynne doru kltlm ,
~hacim azaltlmtr. Bylece, hacmi
a~lan hava sktrlp, hz ve basn
Rotor
kazanarak sisteme gnderilecektir.
Stator
ekil-JO/.
Rat!yal trbin tipi kompresr
BASNL HAVANN HAZRLANMAS
Havann
Nem
Miktar
Atmosfer havasnda bir miktar nem ve su buha bulunur. Atmosferde bulunan nem
ve su buharnn oran, iklim ve evre artlarna gre deiir. zellikle, scaklk attka nem
miktarda artar. Kompresr tarafndan em ilip sisteme gnderilen hava nemlidir.
97
Pnmatik Devre
HAVANN KURUTULMAS
Hava iindeki bu nem, zaman zaman younlaarak su haline dnr. Younlaan

su, pnmatik sistemlerin sk sk arzalanmasna, alma mrlerinin azalmasna, bakm ve
onarm masratiarnn nemli oranda artmasna yol aar. Bu nedenle havann iindeki nemin
alnarak kurutulmas gerekir.
deiik kurutma yntem i vardr:
._.
Kurutulmu
basnl
hava
n soutma
~-----.:
odas
LSoutarak kurutma: Kompresrden gelen

hava nce bir n soutma odasndan geirilir
(ekil-l02). Daha sonra bir soutucudan geirilerek, yak lak 2C'ye kadar soutulmas salanr.
Souyan havadaki nem, younlaarak su haline
dnr ve su alma kab iinde toplanr. Bu kap
iinde toplanan su belirli bir seviyeye geldiinde,
elle ya da otomatik olarak boaltlr.
Soutarak kurutma ilemi, kurutma yntemleri
iinde en ekonomik olandr.
Su boaltma kab
(birikinti toplama kab)
~~--Fan
UO
Kompres'
Imm!
Sv soutucu
E~~~~~~g
Gaz sou tucu
Birikinti
ekil-102. HaVal1l1l soullarak kurululnUls
98
Pnmatik Devre
2.Kimyasal kurutma yntemi: Bu yntemde, hava iindeki nem ile birleen ve

znen kimyasal maddeler kullanlr. Genellikle NaCl temeline dayanan kimyasal
maddelere tuz ad verilir.
Kurutueu
madde ilavesi
Kurutueu
madde
n kurutma -tiJIW~~:::';~Mmtr
Datc
Su ve kir
birikintisi
Nemli hava
girii
Birikinti boaltma
borusu
ekil-I03.
Kimyasal kurulma
ilemi
Nemli hava kurutucunun tabanndan ieri girer. Tabak eklindeki bir plakaya
kurutucudan homojen gemesi salanr(ekil- 103). Bu
esnada, nemin bir ksm ve byk kir paracklan havadan aynr. Nemin bir ksmn brakan
hava, asl kurutucu madde (tuz) iinden geirilerek, kurutucudan kar.
arptrlan havann, datlarak
Kurutucudan kan hava

kna bir filtre konu lmaldr.
kk tuz taneciklerini zerine alr. Bu nedenle, kurutucu
Tuz, nemi emdike sv haline dnr. 1 kg tuz yaklak olarak 13 kg su eriyii

oluturur. Oluan su eriyii , kurutucu tabanndan tahliye edilir. Sisteme sk sk tuz ilave
edilmelidir.
3.Fiziksel kurutma yntemi: Bu yntemde ksaca JEL ad verilen Silikajel adl bir
madde kullanlr. Bu madde hava iindeki nemi emer. Nem'i emerek doyma noktasna
yaklaanjel'in rengi deiir. Doyuma ulaan madde iinden, scak hava geirilerek, nemden
arnduma (kUlutma) ilemine tabi tutulur. Kuruyan madde balangtaki rengine dner.
99
Pnmatik Devre
/11// 1
Kurutulmu
Ak
hava
Bu kurutma ileminde iki ayr kap vardr

(ekil-l 04) . Her iki kapta da kurutucu
madde bulunur. Kaplardan birindeki jel
doyma noktasna ge lince, iinden scak
hava geirilerek nemden arndrma
ilemine tabi tutulurken, dier kap
devreye girerek, kurutma ilemine devam
eder. Bylece, sistemi durdurmaya gerek
kalmaz.
Kapal
stc
Kurutma
Ak
Kapal
Ya
filtresi
Nemli hava
JEL
ad
verilen kurutucu madde kir ve

hassas o ldu u iin kurutucuya
gelen havann bir filtreden geirilmesi
gerekir.
?
ekil-l 04.
l!
yaa kar
Fiziksel kurutmayntemi
HAVANN FLTRELENMES
GiRi
Kompresrden elde edilen basnl

hava kirlidir. kirliliin sebebi atmosferden
emilen havadaki toz, kirve nem olabilecei
gibi, kompresrden kaynaklanan ya ve
metal paracklar olabilir. te, hava iindeki bu yabanc maddeleri ayrtran elemanlara FLTRE ad verilir.
--.
Filtre kabaalnan havaya, saptrc

etkisi salanr (ekil-l 05).
Merkez ka kuvvetten dolay, dnen hava
iindeki kir paracklar ve nem'in bir ksm,
cam fanusun eperlerine arparak alt tarafta
toplanr. Daha sonra hava, filtreleme elemanndan geirilerek temizlenir. Eiltreleme eleman olarak sinterlen'
. uz kllal:,
yardmyladnme
Max.
birikinti
seviyesi
1.Saptncl
2. Filtreleme eleman
3.Birikinti
4.Cam fanus
5. Boaltma m usluu
ekil-105. Basml havafiltresi ve sembol
_1-:--
100
Pnmatik Devre
Cam fanusun alt ksmnda toplanan su, ya, kir birikintisinin maksimum seviyesi,
fanus zerinde iaretlenmitir. Birikinti bu seviyeyi amamaldr. Aksi halde havaya su
karr. Birikintinin boaltma ilemi elle yada otomatik olarak yaplabilir.
mad
ava
~erek
temizlenil. -
Filtrenin hassasiyetleri tutabildikleri para byklne gre belitiiiI'. rnein: 10

mikron'luk filtre , 1O~ (0,010 mm) ve daha byk paracklar tutabilmektedir.
Endstriyel uygulamalarda 40/J.'dan 5 ~'a kadar hassasiyette fltreler kullanlr. ok
hassas pnmatik sistemlerde (uzay ve havaclk sanayi), gda, kimya vb. sanayi dallarnda
ultra hassas filtreler kullanlr. Bu filtrelerin hassasiyetleri 5~'dan 0, i ~'a kadar olabilir.
BASNCN AYARLANMAS
Silindir, motor gibi pnmatik alclarn dzenli ve sabit bir hzla alabilmeleri iin,
havann sabit basnta verilmesi gerekir. Sistemde meydana gelen basn
salnmlarn nlemek amacyla kullanlan devre elemanlarna basn ayarlayc (basn
reglatr) ad verilir. Ayarlaycya giren basn, kan basntan byk olmaldr.
basnl
g
___ i
L.Diyafram
.Yay
Havalandrma
3.Ayar vi das
de\ii
4.Valfazl
S.Yay
6.Slzdrmazhk eleman
7.Diyafram tutucusu
8.Pim
9.Manometre
ekil-l06.
Basm ayarlayc
101
Pnmatik Devre
Alclarda herhangi bir sebepten dolay basn ykseldiinde no'lu diyafram aa

itilerek, 4 no'lu hava giri delii kapatlr. Bu esnada 7 no'lu diyafram tutucusunun
merkezindeki delikten geen yksek basnl hava, havalandrma delii yardmyla dar
atlr. Bylece ykselen basncn dmesi salanr(ekil- i 06). Alclardaki hava basnc
decek olursa, 1 110'lu diyafram, 8 no'lu pimi yukar iter. Bylece, hava gei kesiti byr ve
bas;ncn artmas salanr. Basn ayarlaycda istenen deere ayarlanan k basnc , bir
manometre yardmyla kontrol edilir.
HAVANN YAGLANMASI
Pnmatik sistemde birlikte aran devre elemanlarnn srtnme kuvvetlerini

azaltmak ve anmay engellemek amacyla yalanmas gerekir. Yalama ilemi , alclara
giden havaya ya damlatlmasyla gerekletirilir. Basnl havay yalamak amacyla
kuanlan devre elemanlarna yalayc ad verilir. Yalaycnn grevi, hava iine ihtiya
duyulan lde ya kartumaktr.
ekil-107. Ventiiri lkesi

Yalayclar Ventri ilkesine gre alr. Ak kesiti daralan havann basnc
artar. Kesitler arasndaki pu basn farkndan (P>P ) dolay , daralan kesitten
azalrken, hz
hava iine
ettiinde,
ya karmas salanr(ekil-107) . Ya damlacklar hz
zerreciklere
ayrlarak
Yalayclar, alclara
havaya
mmkn
karr.
olduu
Hava
artan hava ile temas
akm azaldnda yalamaolmaz.
kadar yakn
olmaldu'.
Bu mesafe 3 met:e'yi
gememelidir.
Yalayeda
~ol
kullamlacak yala (*)
Ofisi .s.per Hydro Oi) HO 32
~4
BP Energol HLP-HM 32
Shell Telhs 32
,astrol Hyspin AWS 32
(*) Bilgiler M.A .G. jirmasma ait artlandr c
kataloundan alnmtr.
102
Pnmatik Devre
Cam gsterge
--+
Ya damlalar
Havaya
karacak ya
Azaltlm
(havaya
kesit
hz kazandrlyor)
I-.:;I-+---Ya emi
borusu
Ya ---l~_
ekil-108. Yalayc
ve sembol
Yalaycya P basncyla
giren hava daraltlm kesitten geip hz atarken, basnc

P deerine der. ek valften geen hava, ya haznesine basn (P ) uygular. Yalama
odasndak i basn deeri (P ) daha dktr. Bu basn farkndan dolay (Ventri i lkesi) ya
emme borusundan emilen ya, ya emme kanalndan geerek, yalama odasna damlarar
halinde akar. Yalama miktar bir ayar vidas yardmyla ayalanr. Yalama odasna gelen
ya, yalama kanalyla zenecikler halinde havaya karr.
<-
Havaya kartrlan ya miktarnn az olmas gibi, fazla olmasda zaraltdr. Bu

miktar i metrekp hava iin 3 ila 6 damla arasndadr. Ya miktarnn uygun olup olmad
yle anlalr: Sistemdeki en uzak valf balantsnn yaklak 20 cm ilerisine beyaz~
kat paras tutulur. Belli bir sre iinde ya lekeleri olumazsa, yalama iyi demektir.
Eer k sa sre iinde ya lekeleri oluursa, yalama fazladr. ok uzun bir sre hi ya ~
lekesi olumazsa, yalama az demektir.
-........
..
103
Pnmatik Devre
Not: Uzun sreli duraklamalardan ya da hafta sonu tatillerinden sonra, pnmatik

sistemlerin altrlmas esnasnda birok problem oiaya kar. Bu problemlerin tek sebebi,
yan viskozitesinin ykselmesidir. Ayrca, ya devre elamanlarnn iini kirletmektedir.
Bu da bakm masraflarnn aimas sonucunu dourur.
nlemek amacyla son yllarda yasz alan devre elamanlarnn
kullanm artmtr. Bu elemanlar imal edilirken zel bir yala yalanmakta, bir daha da
yalanmalarna gerek kalmamaktadr. Yasz alan elemanlar kesinlikle yalanmamaldr.
Bu
sakncalar
ARTLANDIRICI
Daha nce anlatlan eleman (fltre, basn ayarlayc , yalaye) zerinde

bulunduran, basnl havay istenilen alma artlarna hazrlayan pnmatik devre
elemanlardr. artlandrclar dorudan kontrol sistem ine balanr.
~ ' -'-'- ' - ' - ' -i
~
i
1__ ..i
artlalldmcl sembol
Ksaltllnll sembol
Basn reglat'
Filtre
Yalaye!
ekil-109. artlalUlmc
nitesi
. i
104
Pnmatik Devre
Manometre
Atmosferik basntan yksek basn deerlerini len ve llen bu
gsteren l aletidir. Yaplarna gre iki ayr tipte yaplr.
1.Elastik lm elemanl manometreler.
2.Svl
deeri
manometreler.
. Elastik lm Elemanh Manometrele.:..
a)Burdon tpl manometre: Bir ucu kapal metal tpten meydana gelmitir.
u ibreye hareket ileten mekanizmaya balanmtr. Basn verildiinde, metal
tpteki esneme miktar ibreye aktarlr. Sv veya gaz basnlarnn lmnde kullanlr.
En yaygn kullanlan manometre tipidir. - ~ +2500 bar arasndaki basn ve vakum
lmnde ku lIanlr.
Kapal
ekil-llO. Bm/on
tiip/ii manometre
__.---'-'.!."-!.' ometre
,
Diyafram
b)Diyaframh manometl'e: Diyafram paslanmaz eltk

satan -yaplm esnek bir malzemedir. Basncn uygulanmas ile diyaframn hareket miktar ibreye aktarlr.
- ~+50 bar arasndaki basn ve vakumu lebilirl~r.
llecek
basn
ekil-llL.
Diyaframlt manometre
,.
105
Pnmatik Devre
2.Slvh
Manometreler
Civa doldurulmu U biirl1indeki tpten ibarettir. Svya uygulanan

llmesi prensibine. gre alr.
basn
sonucu,
s v yksekliinin
Manometre Seimi
ulla.bnlard
I.lm sahas
2 . alma ortam
3.Hassasiyet
4.Montaj durumu
Bakm:
Manometrelerin hassasiyetleri belirli periyotlar1a test
cihazlar
yardmyla kontrol edilmelidir. retici fimann bakmla ilgili nerileri gz nnde

bulundurulmaldr.
SUSTURUCU
Pnmatik sistemde iini bitiren hava atmosfere braklrken , rahatsz edici bir ses
karr. Bu sesi nlemek amacyla kullanlan ' devre elemanlarna susturucu ad verilir.
usturucuda hava gei hacmi bytlerek, havann hz drlr! Sinterlenmi paralar
yardmyla grlt seviyesi nemli oranda azaltlr
Geirgen
-iI
m~zeme
Destek eleman
'"I>
;;;..
.i
c:;..
~
>
eo:
-=
N
:::
<il
:::1
a...
:::1
c.:
ekil-1l2.
ok odaf susturucu
106
Pnmatik Devre
Sinterlenmi
._
Hava
girii
eleman
Balant eleman
Grltsz hava
ekil-1l3. Sinterlenmi
metal sus/urucu
Atmosfere braklan basnl havadaki kir ve ya sustUlucuyu tkayarak alamaz

hale getirir. evreyi de kirleterek alalaa zarar verebilir. Bunu nlemek iin filtre i i
susturuculardan yararlanlr. Susturucuya gelen hava ince bir filtreden geirilerek
temzlenir.
Hava
girii
Gvde
Filtre
ekil-lU.
Filtreli plastik susturucu
BASN ALTER
Pnmatik sinyalleri elektrik sinyaline dntmeye yarayan eleman lardr. Bu

elemanlara sinyal dntrc ad veril ir.
.--......-3
~-+--2
ekil-llS.
Mikro switc/ 'in yaps
107
Pnmatik Devre
Yay
Elektrik devresini
kapayan eleman
ap
Mikro switch
Piston
. .':::';:;:J..-- Diyafram
..;::z:~-- Basn
iin
kullanlan
eleman
~~J~---"'~/,'.S:2U-__ Vakum iin kullanlan
eleman
ekil-116. Basn alteri
ve alma prensibi
Alt ksmdan gelen bir Z sinyali ile belirli basntaki hava, diyafram yardmyla
piston yzeyine etki ettirilir. Yayn direncini yenecek duruma geldiinde piston yukar
karak, elektrik anahtarnn kontak yapp-yapmamasn salar. Elde edilen elektriksel
kontak, valflere sinyal gnderip konum deitirmelerini salamak, kl ya da sesli uyar
olarak vb. deiik amalar iin kullanlr.
HAVA KAZANI
Kompresrden elde edilen basnl havann depolanmasn salar. Hatrlanaca
gibi, pnmatik sistemin en byk avantajlarndan biri havann depo edilebilir olmasyd.
Kazan ebatlar, kompresrn debisine ve datm sisteminin byklne baldr.
Younlaan suyun alnmas iin kazann alt ksmna boaltma musluu taklmaldr.
108
Pnmatik Devre
Kullanlma
Sebepleri
i .Sistemdeki basn salnmlarn engelleme.

2.Kompresrn srekli almasn nleme.
3 . Havann soutularak, nemin bir ksmnn alnmas.
4 .Elektrik kesintisinde, ya da bir arza halinde sistemin istenilen konuma gelmesi
iin gerekli olan basnl havann salanmas.
ekil-1l7.
Hava kazan/art dik ya da yatk olibilir
PNMATK DAGITIM SSTEM
Hava kazanndan kan basnl havay kullanclara ulatran boru, balant

valf, dirsek vb. elemanlarn hepsine pnmatik datm sistem i ad verilir. ~m
~1 inde youn laan suyun kullanm yerine gitmemesi icin u nlem ler alnma l dr -
eleman ,
Ana datm hatt yerden yksekte, tavana yakn olmaldr.

.Datm hattna hava ak ynnde % i - 2 eim verilmelidir.
Kullanm iin yaplan balantlar mutlaka hattn stnden yaplmaldr.
Hattn belirli yerlerine su biriktirme depolar ve su boaltma musluklar
konulmaldr.
~Kullancdan nce hava bir artlandrcdan geirilmelidir.
Su
boaltma
tertibat
ekil-1l8. Basnl Iava
boru
tesisat
109
Pnmatik Devre
BORU APNN HESAB

stenilen alma basnc ve gerekli hava miktarn salamak iin, boru aplarnn
tespiti ok nemlidir. Boru ap uygun olarak seilmezse, istenilen basn ve debi elde
edilemeyecei iin, sistem verimsiz alacaktr.
ekil-119'da
deerlerden yararlanlarak
bilinen
apnn hesaplanmas
boru
grlmektedir.
uzunlu u (n)
Boru
25=1" 1
/
32
,/
'"
60
.5
70
::
r.
".>
.:
80=3"
:::
./
/W
1/V
/V /
10
5060 100
V- /
V~/
V V
V'/
./
//
'i / V/ .1
/
/
'r-r:
Jrr
LV
V
200
J.i l/vV
y(V V
V /
V
V ./VV V /
V
V
1./
/
5006001 000 '000
V i'""
V~
V / V
V V'~ V
*Y,Y' V
[,/
ro,
'"
i'""
V~
1/
VI
'
./
'V ./ V i
LV
V./ V L /
/
./
/ ,. V
100=4"
/./
125=5"
./
150=6"
/
./
,.
L/
./
/
/
/ V / V i'"
Vi".
Vv
v V
V
V
//
,/ V
V-
0,002
0,005
./ /1 /1 v
,./
//
Vv
~
vV,.
u , u
I'. .
3
~
4
-
'"
V/
v/V
0,u5
,.
,.
'/
v/
vVf,/ V V
0.1
(bar)
0,2
0,5
,/
i
=''"2
,....,
::
"'. ,
E'"
"- lO
..g
,.r.r.
..c:
c:
15
i '
'E
!l
;"
" , 20
- 25
30
35
"
40
'""
"
V ~/ V VVj/[v V'1/
Basn d
ekil-119.
'.
".,'"
/11/ V f".. '
L
V
./
" V
,./
0,0 ul
V,.
V V Vv /
Vv
/
/
V
V
V
/IV <~ v
V
/
V
' V,. V V V v Vv;r)/v V
/
V V
V
"- ,
"
V V V vV /~/ V ~/ v
V
/
L
V
,'~
/.
.L
V-.
~+' 7 k1v v t;" V ~ 1/ ; , / L v~~V K r'i:
;/4
(5
c:
10
V V- /
V
V
,.'"'
V V/
/
./
50=2"
~ 5
V V/
L/
//
40=1. ]12 "
-,
1-
i"-
50
100
i
5 7 LO 15
iletim basnc(bar )
Boru i apm bu/mak iin kullam/an diyagram
Datm
sistemindeki T balantlar, ke balantlar . valfler vb. elemanlardan

Bu elemanlarn neden olduu basn dm edeer boru
uzunluunadntrlr(tablo-7 ).
dolay basn dm oluur.
rnein; i ap 40 mm olan konik kapamal valfn neden olduu basn dl11, 5

metre uzunluundaki borunun neden olduu basn dmne eittir.
110
Pnmatik Devre
m olarak
edeer
uzunluu
boru
Balant Eleman
mm olarak boru i
aplar
25
40
50
80
100 125 150
10
15
25
30
50
60
10
15
20
25
0.3
0.5
0.7
1.5
2.5
1.5
2.5
3.5
LO
2.5
7.5
LO
Dirsek r=d
0.3
0.5
0.6
1.5
2.5
Dirsek r=2d
0.15 0.25 0.3
0.5
0.8
1.5
LO
15
20
Bilyal
Valf
Konik
Kapamal
Kapakl
Al
Valf
(diskli) Valf
Dirsek
Kavisli Dirsek
balants
Tablo-8.
Balanit elemanlarnn edeer
boru uzunluu
Soru: Birfabrikadahava tketim miktar 10 m'/dak'dr. Toplam 150 m uzunluunda

boru, 1 adet bilyal valf, 4 adet al dirsek, 3 adet dirsek (r = d), 1 adet kapakl (diskli) valf
kullanlmtr. letim basnc 7 bar ve kabul edilebilir basn dm O, i bar olduuna gre
boru i apn hesaplaynz .
zm: ekil-I 19'dan hava tketim miktar 10 m /dak, boru uzunluu I SO m,
iletim basnc 7 bar, kabul edilebilir basn dm 0,1 ba"a gre, boru i ap yakla k 65
mm bulunur. Fakat sistemde kullanlan dier balant elemanlar bu hesaplamada dikkate
3
alnmad!.
Bunlar
da hesaplamada gznne alacak olursak: Tablo-8'den
1 adet bilyal valf --------25 metre

4 adet al dirsek ---------- 4x5 = 20 metre
3 adet dirsek (=d) --------- 3x i = 3 metre
i adet diskli valf ----------- i x2 = 2 metre
TOPLAM
= 50 metre
Balant el~manlarnda meydana gelen basn kay b
meydana gelen
50 m uzunluundaki boruda
basn kaybna e ittir.
Buna gre hesaplamay) yeniden yapacak olursak:
150+50=200 m boru uzunluunagre ekil- 9'dan boru i ap 70 mm bulunur.
111
Pnmatik' ~ev:>
PNMATK SLNDRLER
Pnmatik enejiyi mekanik enejiye dntrerek, dorusal hareket, asal hareket

elde eder. Dorusal hareketlendirici olarak da adlandrlr. Piston yzeyine etkide bulunan
hava basnc, pistonu hareket ettirerek bir kuvvet meydana getirir.
Pnmatik silindirler istisnalar dnda i ,5~ 3 mis arasndaki hzlarda alr. alma
yksektir. mm ile 2000 mm(*) arasnda strok, 5000 kg'a kadar kuvvetler
elde
edilebilir.
hzlan
eitleri ~
.
ek etkili silindirler.
ift etkili silindirler.
Tandem silindirler.
Teleskobik silindirler.
l.Tek etkili silindider: Tek ynde i gren silindirdir. Piston hareketi tek tarafa
hava ile yaplr; geri dn ise arlk, yay vb. bir d kuvvetle salanr.
Skma ve balama ilemlerinde en ok kuanlan silindir eididir.
doru basnl
Ilf66AAA~
~!\f\!LI\1\
v vV v
ekil-I20.
ekil-l2I.
Tek etkili hir silindir ve semhol
Tek etkili hir silindirin
(*JMilsiz silindirferde srok 15111.
alttmlmas
1I=I/l1lla kadar o/abi/l:
112
Pnmatik Devre
2.ift etkili silindirler: ki ynde i gren silindirdir. Piston kolunun her iki yne
hareketi basnl hava ile salanr. Pnmatikte en ok kullanlan silindir eididir.
iii
i
eki/-l22.
ift etkili si/blttir ve sembol
eki/-l23.
ift etkili silindirin her iki yne hareketi
3.Tandem 's ilindirler: Byk itme kuvvetlerinin gerektii , fakat yer sorununun
durumlarda kullanlrlar. Toplam itme kuvveti Ftopam=F +F olur. Birden fazla
silindirin birletirilmesiyle yaplr.
olduu
eki/-l24.
Tandem silindir
113
Pnmatik Devre
4.Teleskobik silindirler: Byk stroklarn gerektii, fakat yer probleminin olduu

durumlarda kullanlr. Fazla yer kaplamaz. Genelde hidrolik sistemlerde kullanlr
(sayfa 29'da bu konudan bahsedildi).
S.Dner silindirler: Asal (salnm) hareket retmek amacyla kullanlr. Yaplan
gre 90, 180, 270 veya 360 dereceye kadar asal hareketler elde edilebilir. Dili
ve kanatl olmak zere iki eittir.
tasarma
ekil-125. Dili
sistemle alan
asalhareket
silintiiri
SLNDR ELEMANLAR
-(
Piston
Piston
Piston
kolu keesi
Piston
ekil-126.
ift etkili silindir ve elemanlart
Silindir gmlei: Genellikle kaplanm pirin veya elikten yaplmtr. Silindir

ii, mrn uzatmak iin kaplanr. Baz uygulamalarda alminyum ya da
plastikten yaplanlar kullanlr.
gmleinin
Piston: Farkl malzemelerden yaplsa da genelde dkme demirden yaplr. Pistonlar

iki paral olabilecei gibi yekpare de olabilir. ki paral pistonlarda piston keesinin
taklmas daha kolaydr. Piston kolunun takldi yerde szdrmazl salamak iin genelde,
bur yada O-RNG kullanlr.
114
Pnmatik Devre
Piston kolu: Tomalanm , talanm ve parlatlm yksek mukavemetli eliklerden

yaplr. Anmay
pistona
ve korozyonu nlemek
amacyla
farkl ekillerde taklr. Balant ekilleri
sert kromla kaplanr. Piston

pimli ya da vidal olabilir.
kollar
Szdrmazhk eleman: Pnmatik silindirlerde kullaulan keeler kauuk ve

poliretandan yaplr. Keelerin ou 80-90C scakla kadar dayanabilir. Yksek
scaklklarda zel keeler kullaulmaldr. Keelerin montaj i ok dikkatli yaplmal,
montaj esnasnda keeye zarar verilmemelidir.
TME KUVVET
Pnmatik silindirlerde oluturulan kuvvet, piston itme kuvveti olarak

Bu kuvvet piston ap, alma basnc ve stnme direncine baldr.
Dar
adlandrlr.
eri hal'eket
hareket
~--_.
A
ekil-127.
ift etkili silindirin d(rt - ieri hareketi
Piston Kuvveti F = P . A .11

F = itme kuvveti ... ......... . kgf
P = Hava basnc ........... kg/c ml
2
A = Etkili piston alan. ... cm
11 = Silindir verimi
D = Piston ap... ... .......... cm
d = Piston kolu ap!.. ....... cm
rnek: Bir ift etkili silindirde piston ap 120 mm, piston kolu ap 40 mm , alma
basnc
6 bar, silindir verimi 0,90
olduuna
gre, pistonun her iki yndeki itme kuvvetini
hesaplaynz( i ba= 1 kg/cm alnz).

2
Verilenler
stenenler
0= 120mm= 12cm
d = 40mm= 4cm
2
P = 6 bar (kg/cm )
11 =0,90
F Dar =
?
F""ri =?
115
Pnmatik Devre
zm:
FD=pAr
F =p.
D
n.D l r =6 ' 3,14.12 2 090

4
4'
F D=61 Okgf
F =
p.
n.(Dl _d 1)
4
. r
F=6 3,14.(li-4 2)090
4
'
F;=543 kgf
SLNDRLERDE YASTKLAMA
Piston hzlarnn fazla olduu durumlarda ya da ar ykleri hareket ettirirken,

piston kurs sonlarnda hzla arpar. arpma ilemi sonucu silindir zarar grd gibi, darbe
ve titreim oluturarak dier devre elemanlarnn zarar grmesine yol aar. Darbenin
snmlenmesi iin yastklama ilemi yaplr.
:
i
11
i
1- Yastklama m uylusu
2- Yastklama burcu
3-Silindir girii
4-Ayarl kesit
S-ek va lf
ekil-128. Yastk/ama i/emi
1 no'lu yastklama muylusu, 2 no'lu yastklama burcu iine girdi anda silindir
iinde kalan hava, 4 no'lu ayarl kesitten geerek dar kmak isteyecektir. Silindiri kolay
terkedemeyen hava, piston hzn drerek yastklama ileminin olumasn salar.
4 no'lu kesit bytlp, kltlerek yastklama oran ayarlanabilr.
Pistonu dier yne doru hareket ettirmek istediimizde, 3 no'lu kesitten gnderilen
hava, 5 no'lu ek valf ap , silindirin iine girer; bylece, pistonu hzla hareketettirr.
116
Pnmatik Devre
PNMATK MOTORLAR
Basn
enerjisini mekanik enejiye (dnme hareketi) dntren devre elemandr.

prensipleri kompresrn tam tersidir. Kompresr elektrik enerjisini nce mekanik
enerjiye, mekanik enerjiyi de basn enerjisine dntrr. Motor ise bu basn enerjisiyle
mekanik eneji retir. "neden byle bir evrime gerek duyuluyor?" diye dnlrse,
pnmatik motorlarn stnlklerinin bilinmesi gerekir.
alma
Pnmatik Motorlarn stnlkleri.Devir saylar
ok yksektir (350.000 dev/dak).
2.Hz ayar snrszdr.

3.Dn
yn hareket devam ederken
deitirilebilir.
4.Bakmlar kolaydr.
S.Her trl ortamda rahatlkla kullanlabilir (kirli, tozlu, nemli,yanc) .

6.Fazla yklenildiklerinde yavalar ya da durur.
7. Boyutlar kk ve hafiftir.
8.Devre elemanlar ucuzdur.
9 .Deiik konumlarda alabilir.
eitleri
I.Pistonlu motorlar
a)Radyal pistonlu
b)Eksenel pistonlu
2.Paletli (kanatl) motorlar
3. Dili motorlar
4.Trbin tipi motorlar
l.Pistonlu motorlar: Belirli saydaki pistona basnl havann kazandrd

hareketin, dairesel harekete dntrlmesi prensibine gre alr. Radyal ve
eksenel olmak zere ikiye ayrlr.
dorusal
Eksantrik mili
a)Radyal pistonlu motor: Pistonlar hareket

miline dik yerletirilmitir. Yksek dnme
momenti istenilen yerlerde kullanlr. Devir
saylar ok yksek deildir. Silindir says
arttka ' daha dzenli alr.
Devir
eki/-129.
saylar
ykte 1000- 1,500 dev/dak' dr.
Radyal pistonflava motoru
117
Pnmatik Devre
b)Eksenel pistonlu: Pistonlar hareket miline paralel yerletirilmitir. Dnme

hareketi pistonlar tarafndan eik bir plaka vastasy la oluturulur. Piston says 5 ya da daha
fazladr(tek sayda). Ykteki devir saylar 2500-3000 dev/dak'dr. G aral 1,5-20
kw'tr.
.Paletli
motorlar: Yaplar basit ve hafiftir. En ok kullanlan pnmatik motor

Rotor ad verilen dnen ksm, paletlere yataklk yapmaktadr (ekil-130). Rotor
gvde (stator) iine eksantrik olarak yerletirilmitir. bu eksantriklikten dolay bir tarafta
hacim genilemesi, dier tarafta ise, hacim k1mesi olur. eri giren basnl hava, rotoru
hacim genilemesi ynnde dndrerek dar atlr. Dn yn deitiilmek istenirse,
hava dier giriten gnderilir.
eididir.
Devir
yarya azalr.
saylar bota 50.000 devldak'ya kadar

Gleri 0,1-17 kw arasndadr.
Basnl
hava
kabilir.
Ykte ise bu
deer yar
_i-i--+-- Roto'
Hava
girii
ekil-l30.
Sola dnte
hava girii
Paletli hava motoru
3.Dili motorlar:
Birbirine hareket veren iki diliden olumutur. Dz, helisel, .'Vark kullanlr. 45 kw gibi yksek gte motordur. Genelde, yksek dnme
momenti gereken yerlerde kullanlr. it
dili (avu dili)
it
ekil-l3L. Dili
hava motoru
118,
Pnmatik Devre
4.Trbin tip hava motoru: Fazla g istenmeyen yksek devirli almalarda

Pnmatik sistemlerde pek kullanlmaz. Dnme hzlar 350.000 devldak'ya
kadar kabilir. Havadaki kinetik enerjiden (yksek ak hz) yararlanlarak g elde
edilir.
kullanlr.
ekil-l32. Trbil
tip hava motoru ve
eitleri
VALF
Bir kompresr ya da vakum pompas tarafndan retilen ya da bir kapta '
olan basnl havann akn balatma-durdurma, yn kontrol ve basn
kontroln salayan devre elemanlarna valf denir.
depolanm
Valf eitIel'i
i .A k kontrol valfleri
kontrol valfleri
3.Yn kontrol valfleri
2.Basn
AKI KONTROL VALFLER
a)ek valf: Basnl havann tek yne akna msaade eder. Dier yndeki aka
geri dndrmez valf ya da tek yne geili valf olarak da adlandrlr. Bilyal ve
konik kapamal tipleri ok kullanlr.
kapaldr.
Sa
taraftan gelen aka izin vermez. Sol taraftan

gelen ak geirir(ekil- i 33).
ekil-l33.
ek vaifve sembol
119
Pnmatik Devre
b)Ayarlanabilen ak kontrol valf: Ak miktarn (debiyi) ayarlamaya yarayan

valftir. Ksma etkisi her iki ynde ayndr. Silindir, motor hzlarn ayarlamada kullanlr.
Bir ayar vidas yardmyla hava gei kesitinin ayarlanmas prensibine gre alr (ekil
34). Bu tr valflere ksma valfleri de denir.
ekil-134.
Ayarlanabilen
ak
kontrol valfi ve sembol
-i>
<i- -
(a)
(b)
ekil-J3S.
(a) Ayarlalabilel1 ak kontrol valfi kullaarak ift etkili silindirin ileri

hareketil1in yavalatlmas
(b) Pl1matik motorun hzmn ayarlanmas
120
Pnmatik Devre
c)ek valfli ayarlanabilen ak kontrol valfi: ek valf ve ak kontrol valfinin

Bir yndeki ak ksar; dier yndeki akn rahat gemesini
salar(ekil- i 36). l zaman diye nitelendirilen silindirleI'in geri dn sresini ksaltr.
birlemesinden olumutur.
ekil-J36.
ek valjli ak kontrol valfi ve sembol
Zaman (s)
(c)
(a)
ekil-J37.
(a) ek valjli ayarlanabilen
(b)
ak
kOl1trol valfil1in tek etkili silifldirde
kul/am/mas
(b) ek valjli ayarlanabilen ak kOl1trol va(flil1 ift etkili silil1dirde

geri geli sresini11 ksaltll11U1SI
(c) ift etkili sili11dirin yol-zaman diyagram
kul/all larak pistonu
121
Pnmatik Devre
BASN KONTROL VALFLER

Hidroliin
aksine pnmatik sistemde
basn
kontrol valfleri pek
kullanlmaz.
eitleri unlardr:
a)Basm
sralama
valfi: Normalde kapal valftir.

istenilen yere gnderilmesini
iterek geii kapatr (ekil- 138).
ykseldiinde alarak, havann
yay kapama
elemann
Basn
belirli bir
deere
salar. Basn dtnde,
ekil-13S. Basn sralama
valjinin i yaps ve sembol
b)Kapama valfi: Basnl havann geip, gememesini salar. Ak ve kapal olmak

zere iki konumu vardr. Hava geii istendiinde alr. Hava geii istenmiyorsa kapatlr.
[o
p
ki farkl sembol
ekil-139.
Kapama valfi
122
Pnmatik Devre
YN KONTROL VALFLER
Basnl
havann
gsterilmesi hidrolik
gei
ksmnda
ynn belirleyen valftir (yn kontrol

'sf.38-39'da ayrntl olarak anlatld).
Yn Kontrol Valflerinin
valterinin
eitleri
a) 2/2 Yn kontrol valf: P ve A olmak zere iki you valftir. Ama kapama
Bobine elektrik akm verildiinde oluan mknatslanma sonucu
i no'lu valf srgs yukar ekilir. Valfkonum deitirerek geii salar (ekil-140a). Akm
kesildiinde yay srgy aa iterek geii kapatr(ekil-140b).
ilemlerinde kullanlr.
n
p
Bobin
\ alf srgs
+- P
(a)
(b)
A
rd:lt~
p
ekil-l40. Selenoid(bobi1) kumandal
ekil-l41.
2/2 yn
kotrol
valfi ve sembol
2/2 Valfil1 bir pnmatik motora kuma1ldasl
123
Pnmatik Devre
b) 3/2 Yn kontrol valfi: P, A, R olmak zere hava girii olan valftir. Nomalde
ak ya da nomalde kapal olabilir. Tek etkili silindirlerin altrlmasnda kuanlr. iki
adet 3/2 valfle ift etkili bir silindir de
altrlabilir.
A
~R
R
.-P
Mknatslanma
ekil-142.
var
Selenoid (bobin)
ekil-143.
Mknatslanma
kumandal
3/2 Yn kontrol va/fil1in
yok
3/ 2 J'n kontrol va/fi
deiik uygu/ama/ar
124
Pnmatik Devre
c) 3/3 Yn kontrol valfi: Pnmatikte pek

bahsedildi).
kullanlmaz
(sayfa 43'te bu konudan
d) 4/2 Yn kontrol valfi: Bu valfler genelde hidrolik uygulamalarda daha yaygn

4/2 valflerin yapm 5/2 valflere
gre daha zordur. Dayanm 5/2 valflere gre daha fazladr.
kullanlsa da, p~matik uygulamalarda da nadiren kullanlr.
P-+
rt
lHi
~R
}}-fa
ekil-144.
Selenoid (bobin)
kumandal
ekil-US.
4/2 valf
4/2 Yn k011trol valfii

ift etkili silil1dirde
uygulamas
Pnmatik Devre
e) 5/2 Yn kontrol valfi: Pnmatikte en ok kullanlan valftrlerinden biridir. ift

etkili silindirierin hareket ettirilmesinde kullanlr.
~Xtit~
s
R p
ekil-146.
512 Yn kontrol valfi ve simgesi
ISO 5599'a gre 512 yn kontrol va/jlerinin genel iaretlendirme kurallar :
Harfler yardmyla iaretlerne:

P
A, B, C
R,S,T
L
X, Y, Z
: Basnl hava balants

: hatt balants
: Egzos (tank) balantlar
: Sznt hatt balants
: Uyar sinyal hatt balants
Say iaretleri
1
2
Saylar yardmyla iaretlerne:
i
2, 4
3, 5
12, 14
Harf aretleri
p
B
4
5
12
14
A
R
Z
ISO 5599'a gre
: Basnl hava balants

: hatt balants
: Egzos (tank) balants
: Uyar (sinyal) hatt balants
Y
iaretlerin karlatrlmas
126
Pnmatik Devre
f) 5/3 Yn kontrol valfi: 5/2 valflerin

(merkez konum) istendiinde kullanlr.
kullanld
yerlerde nc bir konum
4 2
4'~ ~+i ~T~ l+bL ~2

53
ekil-147.
5/3 yn kontrol valfinin sembol
1.0
ekil-148a.
5/3 valf kul/amlarak pistonun

istenilen konumda durdurulmas
1.0
513
ekil-148b.
5/3 valf kul/anlarak p1lmatik motorun

ettirilmesi
bota ralat Iareket
2-sinyali silindiri geri konuma getiren sinyal, 14-sinyali silindiri ileri konuma
getiren sinyal (ekil- 48a)
Kumanda ekilleri
Yn kontrol valflerinin konum detitme ilemine kumanda ad verilir. Kumanda
elle, mekanik. basnl, elektrikli ve birleik olmak zere eitlere ayrlr.
ekilleri ;
127
Pnmatik Devre
ELLE-PEDALLA
KUMANDA
Genel
Butonlu
(dmeli)
MEKANiK KUMANDA
tL
aL
Manivela Kollu
t L
Pedalla
:c
BASNL
(direkt etkili)
Basnc Kaldrarak
(direkt etkili)
Basn Uygulamal
(endirekt kontrol)
Basnc Kaldrarak
(endirekt kontrol)
=c
Yay Geri Getirmeli
WC
eve
Makaral
Mafsal
Makaral
ELEKTRKL-BRLEK
KUMANDA
Basn Uygulamal
Pimli
--(OL
-<rL
-~
-~
KUMANDA
Selenoid
(tek bobinli)
Selenoid
(ift bobinli)
Selenoid ve
Endirekt Kumanda
Selenoid veya
Endirekt Kumanda
~
CZ[~
~
~
Tablo-9. TS 1306 ve DIN-ISO 1219'a gre kummula trleri

a)Elle kumanda: ekil - 149'da kollu trnakl kumandal 4/3'lk valf grlmektedir.
konum valfin b konumudur. Kol saat ynnn tersine evrilerek merkez konuma
getirilir. Tekrar ayn yne evrildiinde ise valf a konumuna gelir.
Bataki
-+
A B
[]
[xl
J>
P R
A B
A B
P R
A B
Hl ll!o!l Xi
a
ekil-149.
Kol kumandalt 4/3 yn kontrol valfi
P R
128
Pnmatik Devre
(-v+v- ) Bu iaret valfin normalde hangi

konumda kalacan ifade ediyor.
ekil-lSO.
4/3 Valfin ift etkili silimlir; kumandas
B
<t
o o
o o
b~ ~
.
r~~
ekil-lSI.
Elle kumanda rnekleri
lQ9
Pnmatik Devre
b) Mekanik kumanda: Mekanik bir kuvvet uygulanmas sonucu

Pimli, makaral, mafsal makaral vb. eitleri vardr.
valfn
konum
deitirmesidir.
ekil-152'de makara kumandal, geri dn yayl 5/2 yn kontrol valf

grlmektedir. Normal konumu P-A, B-S balantldr(a) . Makaraya bir kuvvet
uygulandnda valf srgs aa itilerek, valf konum deitirir (b).
A B
tt7J
.. .
RpS
. A
B
.-
S
A B
~!T111~
ra)
(b)
RpS
ekil-IS2.
Mekanik kumanda
eitlerinden makaral
kumanda
c)Basmh hava ile kumanda: Bu tip kumanda sisteminde valfiine basnl hava
gnderilir. Basnl hava etkisiyle valf srgs hareket ederek valfn konumunu deitirir.
ekil-153'te
no'lu valf srgs
valf iine
basnl
aa doru
balantsnn almasn salar.

balangtaki
hava uyars (Z) gnderilmitir. Bu uyar sonucu i

hareket eder. 2 no'lu kapama elemann iterek, P-A
Hava uyars kesildiinde yay i ve 2 no'lu paralar
konumuna getirir.
z
L.Valf srgs
R
A
.Kapama eleman
ekil-lS3.
Basmit
Iava kumandal
valf
130
Pnmatik Devre
d)Elektrik sinyallerle (selenoid) kumanda: Elektrik akm sayesinde manyetik

alan oluturup, valf srgsn hareket ettirme prensibine gre alr. Uzak mesafelerdeki
kumanda nitelerinde ve ksa tetiklerne gereken durumlarda kullanlr.
Direkt ve endirekt (pilot kontrollu) olarak ikiye ayrlr.
l.Direkt uyan: Elektrik akm verildiinde, bobinde elektromanyetik kuvvet

Valf srgs elektromanyetik kuvvetle ekilir(ekil- i 54a). Elektrik akm
kesildiinde manyetik alan ortadan kalkaca iin yay srgy ilk konumuna getirir(ekil154b).
oluur.
(a)
Mknatcslanma
ekil-154.
var
Direkt yarle (elektromanyetik)
(b)
kmandale
Mcknats[ama yok
3/2 yn kontrol va/ji
. 2.Endirekt uyan: Bu tr uyar eklinde 2/2 valf gibi alan bir uyar valf vardr.
Bu valfn almas sonucu valf srgsne uyar sinyali gnderilir. Bu uyar sinyali ile valf
srgs konum deitirir.
ekil-155'te grlen endirekt uyarl valfn st ksmnda n uyar blm vardr.
normal konumunda P-B ve A-R balantlar vardrCa). Bobine akm verildiinde, .
uyar srgs, oluan elektromanyetik kuvvet sonucu ekilirCb). Uyar srgsnn yukar
ekilmesiyle, valf srgsne uyar sinyali gnderilir. Uyar sinyali sonucu her iki srg aa
hareket eder. Valf konum deitirerek P-A, B-R balantlarnn olumasna neden .
olur.
Valfn
131
Pnmatik Devre
::t:I:tI3--+----+--
Bobin
Uyar
srgs
fJ==:if'e~I.-=Vaf s'gs
A-+
udX
1~
P
R
P-+
(a)
ekif-155.
(b)
EmUreki uyan
ZEL VALFLER
. "VE" Valf: ki giri (X,Y), bir k (A) olmak zere kaphdr. A hattndan bir
k sinyalinin alnabilmesi iin, her iki girie de hava gnderilmesi arttr(ekil- i 56b). X ya
da Y giriinden sadece birine hava gnderilirse, valf srgs k yolunu kapataca iin
A'dan k sinyali alnamaz (ekil-156a). Bu tr valfler zellikle mantk devrelerinde ya da
pres, giyotin, makas vb. yerlerde emniyet amacyla kullanlr.
~~~
y
(a)
ekif-156a.
~I:~:'I~
(b)
"VE" valfi
y
ekil-156b. Bir pnmatik
presin iki elle kumandas
ki girie farkl zamanlarda iaretin gelmesi durumunda, son gelen iaretin geiine
izin verilir. Gelen iki iaretin farkl basnlarda olmas durumunda ise, yksek basn taraf
kapanr~ dk basnl sinyalin geiine izin verilir.
132
Pnmatik Devre
2."VEYA" valfi: "VE" valfleri gibi kapldr. (X, Y, A) X grne hava

Y girii kapanr(ekil-IS7a). X'den gnderilen hava A'dan kar. Hava Y
giriinden gnderilecek olursa, X kaps kapanr (ekil-lS7b). Y'den gnderilen hava A'dan
kar. Bu tip valfler silindir ve valf gibi devre elemanlarnn farkl noktalardan kumanda
gnderildiinde
.-B
...---__ t __-----.
ilemlerinde kullanlr.
~------
------~
x
(b)
(a)
ekil-157.
ekil-158a.
Bir pnmatik mengenenin

iki ayrt yerdel1 (el ya da ayak) kumandas
"VEYA" valfi
ekil-158b.
Drt ayrt noktadan

kumal1da ekli
3.abuk boaltma valfi: Piston hzn aitrma yollarndan birisi, silindirden kp

atmosfere braklacak havann, abuk atlmasdr. Havann egzosu ne kadar yava olursa,
piston hz o oranda yavalar. zellikle silindirlerin lzaman diye adlandrlan geri dn
sresinin ok ksa olmas istenir.
valf
Bu valfler silindirlerin hemen kna monte edilir. Silindirdeki hava yn kontrol

zerinden braklacana, abuk boaltma valf zerinden atmosfere brakilr.
Valf zerinde P, A ve R olmak zere
balant kaps vardr.
hatt
silindire
baldr. P hattndan basnl hava verildiinde, valf iindeki esnek kapama eleman, R
kn kapatarak, A hattndan silindire hava gnderir(ekil-IS9a). Piston normal ilevini
bitirip geri dnerken, A giriinden abuk egzos valfne giren hava esnek kapama elemann
srkleyerek P giriini kapatr(ekil-lS9b). Hava R k zerinden kolayca tahliye edilir.
Bylece silindirin geri dn zaman ok ksalr.
133
Pnmatik Devre
+
R
Esnek Kapama
Eleman
(a)
(b)
eki/-159.
abuk boaltma va/fi
~(+)
-----,...
+-(-)
L..---""A
eki/-160a.abk boaltma
va/fil1il1 ift etkili silimlirde
ku/lamlmas
eki/"-160c. stteki devrenin sembol gsterimi
ekil-160b.
yol-zaman
Hareketin
diyagram
134
Pnmatik Devoe
PNMATK SEMBOLLER (TS 1306, DIN-ISO 1219)

ENERJ NAKL VE DZENLENMES
HDRO-PNMATK SEMBOLLER
alma hatt. d~ hatt,
besleme
hatt
-4
Pilot (uyar, sinyal)
hatt
Sznt hatt
Esnek boru (hortum)

Elektrik
hatt
-------
- - -
Bou hatt akmas
-----
+
+ +
-L
~F
Kavama
/tava yo/
ii n zel
bi tetibat yok.
Bala nt iin vida
Balant
balant eleman
Vakum
SustUlUCU
-1
Tek ynl hava
motou
1
i
ii>
-[><}-
Kapama valfi
Elektrik motoru
0=
ten yanmal motor
0=
c::r-
tank
Hidolik
f:,
yn
~ ~
&=
0=
=
Tek ynl hava motou

(deiken kapasiteli)
f!;fo
ift ynl hava motoru

(deiken kapasiteli)
Dner silindir
hava motoru)
=D=
.A
Pnmatik
ift ynl hava motoru
0-
Basn kayna
Dn yn-Ak
pompas
i ~
~ II i
c!>=
--7<~
Lll
BASINU HAVANN ELDE EDLMES

VE PNMATK MOTORLAR
---7<
Balant ya plabilir
Raya
Hidro-pnmatik
dntrc
Basn attnc
(ykseltici) ayn
tr akkan
Kompres
alm.
Kr ta pa
abuk
Bou h att balants
Atk
Basn arttrc
farkl akkan
(hava-ya)
iki
(salnml
135
Pnmatik Devre
BASIN KONTROL VALFLER
SLNDR SEMBOLLER
,-1P
Tek etkili silindir

(arlk etkisiyle
geri dn)
Emniyet valfi
:
III
II, ,:nn\r~
~~ ~ ~ ~ ~:
VV VV
i
Tek etkili silindir

(yay geri dnl)
r--1P
Sralama
ift etkili
silindi"
Tek
taraf
yastkl
silindir
Tek ta"af yastkl

ayarlanabilir silindir
ift taraf
silindir
yastkl
silindi"
Teleskobik
(ift etkili)
silindi"
Tandem silindir
[~

(normalde kapal)

(normalde ak)
on

(normalde kapal)
Q]
YN KONTROL VALFLER
(no"malde ak)
on
[XI!]

(me"kez konumu kapal)
II II~ ~IAI
5/3 Yn kont"ol valfi

(merkez konumu kapal)
~:~~
basn
reglat"
Diferansiyel
silindir
Oransal
Teleskobik silindir
(tek etkili)
[~
ift kollu
(tahliyeli)
L1Q1
ift taraf yastkl

ayarlanabilir silindir
valfi
Basn 'eglatr
iii
:
i ~i
i rfF :
i ~~ :
i qr :
ii :
i ::
i : i: :
iit=$i :
:
III
L-Qf
W
I~II!tI:f:IIZI
136
Pnmatik Devre
TEK YNL VALFLER

B,~S[NLl HAVANN HAZRLANMAS
r--------------------.----------~
Kurutucu nite
kimyasal
metodla)
Yaysz
ek valf
Yayl ek valf
(rnein
Veya valfi
Filtre veya szge
Ve valfi
abuk atk (egzos)
valfi
Su tutucu
(elle boaltmal)
Pilot kumandal ek valf

r--------------------1----------~
Su tutucu
(otomatik boaltmal)
LME ALETLER
t---------------------t-----------t Manometre (basn ler)

Otomatik boaltmal
filtre
Termomete (scaklk
-?.
Su tutuculu
filtre
Debimetre
RJ
y
ler)
(ak ler)
Basn anahtar
--v-y
AKI KONTROL VALFLER
Yalayc
t-----------------------'-------------1 H assas ksm a

art/flndlrlCI
Ayrntl
nitesi
sembol
.
i
i
.
i
i
.
i
i
i
i
:.. . - . - . - . - . - . - .1
~
L_J
Ksaitim
sembol
.i
Ak kontrol valfi
(sabit debili)
Ak
kontrol valfi
debili)
(ayarlanabili
ek valfli ayarlanabili
ak kontrol valfi
~[p 'Ut~
Pnmatik Devreli Aparatlar
,>
,JU
137
NTE NO: VillPNMATKDEVRELAPARATLAR
PNMATKMENGENE
ekil-161 'de
grlen pnmatik mengene bir butona
dokunulduunda
(A)
skma
ilemi yapar. Dier butona dokunulduunda (B) ise piston kolu geri konuma gelerek i
parasn serbest brakr.
ekil-16l.
Pnmatik mengene
Sistemin
almas:
Sistemi
altrp i parasn balayabilmek
r-------i>-
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
iin A valfi butonuna basmak

gerekir.Butona basldnda, valf
ak konuma geerek 5/2 valfine
uyar havas gnderir. 5/2 var b
konumundan a konumuna geerek,
silindire ileri hareket yaptrr.
WW~~~
kontrol
valfi
paras balanr.
lem bitip, para sklmek

istendiinde ,
B valfi butonuna
5/2 ' valfinin konum
deitirmesi salanr. Valf konum
deitirdiinde, piston geri konuma
gelerek i parasn serbest brakr.
baslarak
_ _L -_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
ekil-I62.
__________
Pnmatik mengenenin devre emas
138
RULMAN TAKMAAPARATI
1
ekil-163.
takma
Rulman
devre
aparat
entas
I-Tek etkili silindir

3-G kayna
ekil-164.
ekil- i 64'teki
Riliman takma aparat ve devre emas
dzenek mil zerine seri olarak rulman takma
ilemlerinde
kullanlmaktadr.
i no'lu silindire ileri hareket yaptrmak iin 2 no'lu valfn koluna basmak gerekir.
Valf konum deitirdiinde, silindir iine giren basnl hava silindiri ileri hareket ettirir.
Rulman takma ilemi bitinceye kadar kol basl durumda tutulur. lem bittiinde kol serbest
braklr. Kolun serbest braklmasyla 2 no'lu valf konum deitirerek, silindirin geri
gelmesini salar.
PERNLEME APARAT
ekil-165. Perileme aparat
139
ekil-165'deki
dzenek, iki ayr parann perinle birletirilmesi amacyla

Sac'lar aparata operatr tarafndan yel'letirilip, alnmaktadr. Silindirlerden biri
(A) skma ilemini yaparken, dieri de (B) perinleme ilemini yapmaktadr.
yap Imtr.
A 1.0
B 2.0
S.
S,
1.1
-------,
r------
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
S i
. ekil-166. Perinleme aparatpnmatik devre
emas
Butona b'asldnda Asilindiri skma ilemini yapar. Asilindiri skma ilemini

So mafsal makaral valfn konumunu deitirir. Valfn konum degi
tirmesiyle, B silindiri harekete balar. B silindiri perinleme ilemini yaptnda, S makaral
valfn konumunu deitirerek, tekrar geri konuma gelir. B silindiri geri konuma
geldiinde S valfnin konumunu deitirerek A silindirinin geri konuma gelmesini
yaptnda,
salar.
A silindirinin geri gelmesiy le evrim tamamlanr. Perinlenen para, ap arat

zerinden alnr. leme devam etmek istenirse, ayn basamaklar tekrar edilir.
140
BAGLAMA APARAT
paras
Piston
Silindir
ekif-167. Balama aparal
1
2
r---
i
i
i
i
---------1i
i
i
i
~~~~3~
456
I-Tek etkili silindir

3-Veya valfi
9-artlandrcl
ekil-168. Ba/ama
aparatl pnmatik devre emas
ekil-l68 'de skma ilemi iin tek etkili silindirin ileri hareketi gerekir. Silindirin
hareketini kontrol eden 2 no'lu a konumuna alndnda silindir ileri, b konuma alnd nda
geri hareket eder.
y aplr.
Balama ilemi 4 veya 5 no'lu valflerden, skme ilemi 6 veya 7 no'lu valflerden
3 no'lu veya valfleri, gerek balama gerekse skme ilemlerinde el veya ayak
kumandasnn kullanlabilmesini sa lar.
141
v - B~E PREs
ift etkili
silindir
--r--I--_
Zmba
Bkme zmbas
(erkek)
3/2
tutucu
Makaral
plakas
valf
Dayama
Bkme zmbas --II--;::::t:-~~-.,
(dii)
altrma
butonu
---t----..\......(E~
ekil-169.
"v" hkme pres
ekilde grlen bkme presinde V bkme ilemi yaplacaktr. leme balamak iin
iki butona (A ve B butonlar) birden basmak gerekir. Butonlar brakldnda piston aa
inmeye devam eder; bkme ilemi bittii anda zmba tutucu plakas, makaral valfin
konumunu deitirir. Kapal konumdan ak konuma geen S valfi, 5/2 yn kontrol valfine
sinyal gndererek, valfin konumunu deitirir. Konumu deien valf silindirin dier giriine
basnl hava gndererek; pistonu yukar kaldrr. Piston yukar kalkarken plakadan kurtulan
S makaral valfi yay kuvveti yardmyla ilk konumuna gelir. Bklen para kalp iinden
alnr. leme devam etmek istenirse ayn evrim tekrar edilir.
S,
1----------i
i
i
ekil-170.
"v" hkme pres
pnmatik devre emas
i
i
i
---------1
i
i
i
i
i
i
142
BKME APARATI
ekil-l 71. silindir kullanlarak yap/an hkme i/emi
A DM
v:
o
i
o
i
ekil-l72.
DEK EME
A~
/+ ~
Silindir/erin
Iareket emas/
143
ekil- i 7 i 'deki
dzenek pnmatik silindirden ibaret bir bkme aparatdr.
Bkme ilemine nce A silindiri balar. Asilindiri bkme ilemini bitirdii anda B
ve C silindirleri bkme ilemine balar. B ve C silindirleri bkme ilemini bitirince, geri
konuma gelirler. B ve C silindirleri geri konuma geldikten sonra, A silindiri geriye gelir.
Bylece, birevrim tamamlanr.
a,
b,
C,
2.1
1---i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
-------1
------1
i
i
i
a,
i
i
i
ekil-173.
b,
Bkme aparall pnmatik devresi
Balama (start) butonuna basldnda Asilindiri (+) hareket yapar. Asilindiri (+)
hareket yaptnda, a mafsal makaral valfn konumunu deitirir. Konumu deien a
valf 2. i valfne uyar sinyali gnderir. Valf konum . deitirir.B ve C silindirleri (+)
hareket yapar. B ve C silindirlerinin (+) hareket yapmas sonucu, b ve c makaral valfleri
konum deitirir. Bu iki valf birbirlerine seri balanmtr. Her iki valf konum
deitirdiinde 2. i valfne uyan sinyali gnderir. B ve C silindirleri (-) hareket yapar. ki
silindir geri konuma geldiinde, Co ve bo mafsal makaral valflerin konumunu deitirir. Bu
valfler bir "VE" valf yardmyla seri hale getirilmitir. Her iki valfkonum deitirdiinde
1. i valfne uyar sinyali gndererek A silindirinin (-) hareket yapmasn salar.
Bylece bir evrim tamamlanm olur. evrim tekrar edilmek isteniJ'se balama
butonuna yeniden dokunmak gerekir.
144
LERLETME - SIKMA - DELME NTES
Para
magazini
Skma
silindiri
Delme silindiri
ilerletme silindiri
ekil-l 74. lerletme-skma-delme itesi

Yukardaki dzenek zde i paralarnn seri olarak delinmesi iin
Sistem in bir butona baslarak altrlmas isteniyor.
hazrlanmtr.
B skma silindiri geriye gelmediinde ya da magazinde i paras bittiinde

sistemin almamas isteniyor. Sistem almaya baladnda A silindiri paray
ilerletecek, ilerletme ilemi bittiinde S makaral valfini uyararak B ve C silindirlerinin ileri
hareketi balayacaktr.
C delme silindirinin hz ayarlanabilir. B silindiri skma ilemini bitirdiinde A
silindiri geriye gelir. Esilindiri delme ilemini bitirdiinde S" makaral valfine konum
deitirterek geriye gelmeye balar. C silindirinin geri geli hzda ayarlanabilir. C silindiri
geri gelme ilemini tamamladnda S; makaral valfininin konumunu deitirerek B
silindirinin geri konuma gelmesini salar.
Tm silindirler geri konuma geldiklerinde bir evrim tamamlanmtr. Operatr
Yeni bir evrimin yaplmas istenirse START butonuna yeniden
paray alr.
baslmas gerekir.
biten
ekil-l 75. lerletme-skma-delme nitesi devre emas
145
146
ekil-l 75'teki devre emasnda, birinci evrim bittikten sonra ikinc evrimin
otomatik olarak balamas istenirse, aadaki devre emasnda olduu gibi otomatik
altrma valfi eklenir. Valf a konumuna alndnda aparat otomatik evrime balar.
Otomatik
eki/-176.
Otomatik evrimli devre emas
altrma
147
BKME APARAT
Bkme silindiri
Bkme
ekil-I77.
Hkme
mbas
aparat
ekil-l 77'de
bkme aparat grlmektedir. Bkme ilemi start butonuna baslarak

Bkme ilemi bitinceye kadar buton basl tutulur. Bkme ilemi bittiinde buton
braklarak, pistonun geri konuma gelmesi salanr.leri hareketin (+) yava , geri hareketin
(-) hzl olmas istenmektedir.
balatlr.
Silindir
ek valtli
abuk
ak
boaltma
kontrol
valfi
(egzos)
.i
valf
.
i
1. _ . ..;
1--i
i
i
i
5/2 Yn
kontrol
valfi
(hava uyarl,
yay dnl)
BALAMA:
3/2 Yn
kontrol
valfi
............
artlandr
ekil-l 78.
Sistemin almas: S ilind ire hava

gnderip pistonu hareket ettirebilmek
iin, 3/2 yn kontrol valfinin butonuna
basarak,5/2 valfinin konumunu deitir
mek gerekir. 5/2 yn kontrol valfi konum
deitirdiinde , piston ileri harekete
balar. Silindirden kan hava ek valfli
ayarlanabilir ak kontrol valf zerinden,
debisi azalarak geecei iin, piston hz
dktr. Piston kurs sonuna gelinceye
kadar buton basl konumda tutulur. Bkme ilemi bittiinde buton braklr. 5/2
valfne hava sinyali gelmeyecei iin, valf
yay vastasyla konum deitirir. Konum
deitiren valf, silindirin dier gitiine
hava gnderir. Piston geri dn
hareketine balar. Hava abuk egzos valf
zerinden atmosfere atlaca n,
pistonun geri hareketi hzl olur.
Hkme
aparet
pnmatik devre emas
148
Hidro-Pnmatik Devreler '
NTE NO: IX HDRO-PNMATKDEVRELER

HDRO-PNMATK DEVRELER
Pnmatik sistemlerde, havann sktrlabilir zelliinden dolay hassas hz ayar

elde etmek zordur (rnek: tala l imalat tezgahlarnda). Ayrca, pnmatik sistemler, 3000
kg'n zerindeki kuvvet uygulamalarnda ekonomik olmaktan kar.
Yukarda
birletirildii
u
bahsedilen iki sebepten dolay, hem

hidro-pnmatik devreler kullanlr.
hidroliin,
hem de
pnmatiin
amalar iin kullanlr:
i .Basn
dntrc.
2.Basn
ykseltici.
3. Dzgn dorusal hareket.

4.Dzgn dairesel (asal) hareket.
l.Basm Dntrc
Yksek itme kuvvetlerinin gerekmedii , dzgn hzlarn gerekli olduu
sistemlerde kullanlr. Basn dntrcye pnmatik basn etki ettirilerek, ayn
byklkte hidrolik basn elde edilir.
Basn dntrc
ift etkili
silindir
ek valtli ayarlanabilir
ak kontrol valfi
Ya
ekil-179. Basn dntrcnn
ift etkili bir silintfiri hareket ettirmesi ve sembol
Pnmatik basn uygulayarak, hidrolik basnca dntlen akkan, bir ak

kontrol valf zerinden silindire gnderilir. Bylece pistonun dzgn hareket etmesi
salanr.
'
.Basn Arttrc
aplar farkl
iki pistonun bir piston kolu
vastasyla birletirilmesi
sonucu
yaplmtr.
Byk apl pistona basnl hava etki ettirilerek F kuvveti elde edilir. ki
149
Hidro-Pnmatik Devreler
piston bir piston kolu yardmyla

iin F kuvveti de ayn
byklktedir. F 2 kuvveti . idrolik akkana
etki ettirilerek, akkan - basnc ykseltilir.
Bylece, dk giri basncyla, yksek
k basnc elde edilir. Bu basn, bir
silindire gnderilerek byk yklerin
itilmesi salanr (ekil-18 I).
ii~
birletirildii
Hava
Piston alanlarnn farkl olmasndan

kaynaklanan basn farklar 4/ i, 8/ i, 16/1,
32/1 oranlar kadardr.
ekil-ISO.
Basl1l arttrc
ift etkili
silindir
Yk
ek valtli ayarlanabilir
ak kontrol valfi
Basn arttrc
(ykseltici)
ekil-ISi.
Basm arttrcmm
kullanlmas
rnek: Yukardaki ekilde grlen basn ykselticiye, 6 bar basncnda hava

gnderilmitir. Byk apl pistonun alan 80 em\ kk apl pistonun alan 10 em 2l dir.
(evrimoran 8/1) E2 kuvveti sonucu oluan ya basncn hesaplaynz(l ba=l Kg/cm
alnz).
Verilenle ..
stenenler
P = 6 bar (kg/cm 2)
F
P
A = 80cm 2
=?.
=')
A = lOcm
zm:
F=P.A=6.80= 480kgf=F
F =P' A
F =F
~
PA=P A ~ P =
PA
P = 6 . 80 ~ P =48 bar
iO
150
3.Dorusal Hareket
Pnmatik sistemlerde basnl havann zelliinden dolay (sktrlabilir) dzgn

ilerleme hzlarn elde etmek zordur. Bu tr durumlarda hidro-pnmatik ilerleme niteleri
ku Ilan Ir.
ekil-182'de termoplastik malzemeleri birletirmede kullanlan "ultrasonik
kaynak" makinas grlmektedir. Yaplan kaynan ok iyi olmas iin "sonotrod" ad
verilen elektrodun, ilerleme hz ok nemlidir. Bu hzn yaklak 0,1-0,3 mm/s civarnda
ayarlanmas gerekir. Bu nedenle makinada, hidro-pnmatik ilerleme dzenei kullanln.
-Basn dntrc
2-ek valfli ayarlanabilir

ak kontrol valfi
3-Tek etkili silindir
5-412 Yn kont,ol valfi
6-Dayana
7-Sonotrod
s- paras
ekil-18.
Ullrasonik kaynak makinasfa

ilerlemenin uygulanmas
lidro-pnnatik
1 no'lu basn dntrcde, pnmatik basn, hidrolik basnca dntrlerek,

3 no'lu tek etkili silindire gnderilir. Bu silindir iinde srekli sabit bir basn mevcuttur.
4 no'lu silindir, S no'lu valfin konum deitinnesiyle aa doru hareket eder. Elektrot
i parasna yaklanca, 3 no'lu silindir pistonu, 6 no'lu dayamaya temas eder. Basn
farkndan dolay, 3 no'lu silindir pistonu ieri itilmeye zorlanr. Silindir iindeki ya 2
no'lu ak kontrol valfinden kslarak geer. Ksma miktar deitirilerek kaynak hz
ayarlanr.
151
Kaynak ileri bittiinde 5 no'lu valfe giden elektrik sinyali kesilerek, valfin yay
kuvveti yardmyla normal konumuna gelmesi salanr. Valfn konum deitirmesiyle 4
no'lu silindir yukar kalkar.
4.Dairesel Hareket
Dairesel ya da asal hareket gerektiren uygulamalarda, niform (dzgn)
ve yksek dnme momentlerinin elde edilmesi amacyla kullanlr.
hzlarn
ekil-183. Torna tezgalnda enine ve boyuna Iareketin Iidro-pnmdtik niteyle

gerekletirilmesi
Pnmatik Devre Elemanlarnn
152
Bakm
NTE NO: X PNMATK DEVRE ELEMANLARININ BAKIMI

PNMATK SSTEMLERDE BAKM
Genelde Meydana Gelen
Arzalar
ve Sebepleri
I.Basnl havann
iyi filtre edilmemesi ya da neminin alnmamas (kirlenmeler,

paslanmalar)
2.Balantlarn uygun yaplmanas (basn kayplar)
3.Boru aplarnn uygun seilmemesi (gerekli basncn elde edilememesi)
4.Tasarm ve planlama hatalar (sinyal hatlarnn uzun olmas vb.)
S.Bakm ve onarm n iyi yaplmamas (uzman personel ile allmamas)
taklmalar, tkanmalar,
Pnmatik sistemde yaplacak koruyucu ve planl bakm, arzalan azaltp; devre

mrlerini attrr; bekleme sreleri minimuma iner.
elemanlarnn alma
Pnmatik Sistemlerde Uygulanan
Bakmarda Uyulmas Gereken Kuralla-
I-Pnmatik bakm hidrolik, mekanik, elektrik, elektronik bakm uygu i am al ary la

btn lk sa lamaldr.
2- Bakm ve onarm ilem lerinde uzman pernoselden yararlanlmal dr.
3-Bakm kartlar hazrlanmaldr. Bakm sonras bu katlardoldurulmaldr.
4-Sisteme yaplan eklemeler ve deiiklikler bakm katlanna ilenmelidir.
S-Sklen paralar belirli bir sraya gre dizilmeli, montaj ilemi ayn sraya gre
yaplmaldr.
.
6-Bakm iin sklen balant elemanlar szdrmazl salayacak ekilde
taklmaldr.
7.Yasz alan
devre elemanlar sklp bakm yapldktan sonra, zel yalarla

monte edilmelidir.
S-Bakm ilemlerinde retici fimalarn tavsiyeleri gznnde bulundurulmaldr.
yalamp
GNLK BAKM
l.Kompresr giri filtresinin kontrolu
2.Kompresr karteri ya seviyesi kontrolu
3.Yalayc, ya seviyesi kontrolu
4.Filtrelerdeki birikintinin boaltlmas
5. S istemde yadank ya da grasrlk ile yalanmas gereken yerlerin yalanmas
6.Sistem ve cihazlarda imalat tavsiyelerine uygun, gerekli gnlk bakm ve
temizlik uygulamalar
HAFTALIKBAKM
l.Yalaycmm uygun alp almadnn

kaylar gerginlik kontrolu
2.Kompresr
kontrolu (rnein dakikada 3 damla)
Pnmatik Devre ElemanlarlDlD
3.Basn
Bakm
153
kontrol valflerinin kontrolu

kontrolu (saplanm metal
4.Hotumlarn
talalarn temizlenmesi, kesik ve

atlak kontrolu)
S.Valflerin kontrol edilmesi (makaral kollarn, pimIerin temizlenmesi)
6.Filtre kirlilik gstergesinin kontrolu
7.Sistem ve cihazlarda imalat tavsiyelerine uygun, gerekli haftalk bakm ve
AYLIK
BAKM
1.Filtrelerin temizlenmesi (filtre kab ve filtrelerne elemannn temizlii)

2.Valflerin egzos kaplarnda kaaklarn olup olmadnn kontrolu
3.Manometrelerin test cihazlaryla kontrol edilmesi
4.Silindir montaj balantlarnn skl
S.Sistem ve cihazlarda imalat tavsiyelerine uygun, gerekli aylk bakm ve temizlik
uygulamalar
ALTI
AYLK BAKM
l.Kompresr sbab kapaklarnn sklp temizlenmesi

ve grev yapmayan susturucu filtrelerinin deitirilmesi
3.Devre elemanlarnn verimlilik ve g kontrolu
4.Silindirlerde piston ve piston kolu szdmazlk elemanlar ve yataklarn
kontrolu
S.Kompresr soutma .sisteminin boatlp temizlenmesi
6. Sistem ve cihazlarda imalat tavsiyelerine uygun, gerekli alt aylk bakm ve
2.Kirlenmi
155
Terimler Szl
TERMLER SZLG
Asal (Salnml)
Motor (Swasch-Swivel Motor):

motor.
Asal
hareket elde etmek iin
kullanlan
Akkan:
Ak
Hidrolik ve pnmatikte g elde etmek amacyla kullanlan sv ya da gaz.
Kontrol Valfi (Flm\' Control Valve):

valf.
Akkann
debi
miktarn
ayarlamaya yarayan
Akmlatr (Accumulator): Gerektiinde kullanlmak zere akkan basn altnda

depolayan eleman. Sistemdeki basn salnmlarn nlemek amacyla kullanlu.
Basn
(Pressure): Bir cisim zerine uygulanan kuvvetin, kuvvetin etki

blnmesi ile elde edilen miktar.
ettii
alana
Basn Anahtar
(pressure Switch): Hidrolik ya da pnmatik enejiyi elektriksel sinyailere

eviren eleman .
Basn Drme
Valfi (Pressure Reducing Valve): Hidrolik alclardan birindeki
basnc
snrlamak amacyla kullanlan valf.

Basn
Emniyet Valfi (pressure Relief Valve):Sistemi yksek

amacyla kullanlan valf.
basnlardan
Basn
Filtresi (Pressure Filter): Pompadan sonra kullanlan, yksek basnlara dayankl
korumak
fltre.
Basn Sralama
Valfi (Pressure Sequence Valve): Birden fazla alcnn farkl zamanlarda

iin kuanlan valf.
altrlmas
Baypas (By-Pass): AlternatifyoL.

Baypasl
Filtre (By-Pass Filter): Filtrenin kirlenmesi sonucu pompann emme zorluu ve

kavitasyonunu nlemek amacylayaplan ilem . iftyollu filtre.
Bobin (Solenoid): Manyetik alan oluturmak amacyla yaplm tel sarg

ek Valf(Check Valve): Akkann tekyne geiine msade eden valf.
ift Etkili Silindir (Double Acting Cylinder): Her iki ynde i gren silindir.
Debi (Flow Rate): Belirli bir kesitten birim zamanda geen akkan miktar.
Terimler Szl
156
Debi ler (Flow Rate Measuring Device): Hacimsel debi bykln len lm aleti .
Depo (On Reservoir): Hidrolik akkan depolayan ve dinlendiren devre eleman.
Devre Zaman ( Cycle Time): B ir evrim iin gereken zaman.
Diyafram Akmlatr (Diaphram Accumulator): Bir Diyafram
akkan basn altnda depolayan eleman.
yardm
ile hidrolik
Eksantrik (Eccentric): Eksenden kakhk.

Eksenel (Axial): Eksene paraleL.
Eksenel Pistonlu Pompa (Axial Piston Pump): Pistonlarn pompa miline paralel
yerletirildii pompa eidi. Mekanik enejiyi pistonlar yardmyla hidrolik
enerjiye eviren eleman.
Eksenel Pistonlu Motor (Axial Piston Motor): Pompann rettii basnl akkandan
yararlanarak dairesel hareket elde ederler. Farkl saydaki pistonlar tahrik miline
paralel yerletirilmitir.
Emi
Filtresi (Suction Filter): Pompadan nce

akkan temizleyen devre eleman.
Filt"e Hassasiyeti (Degree
kuanlan ,
hidrolik depodan emilen
ofFiltration): Filtrenin tutabilecei parack bykl.
Geri dnsz Valf (Non Return Valve): Bkz. ek valf.

G nitesi (Power Supply Vnit): Akkan istenen basn, debi ve temizlikte sisteme
gnderen nite.
Hava Filtresi (Air Filter): Hava iindeki toz, kirve metal paracklarn tutan fltre .
istenilen yere
tamakta kuanlan
Hidrolik Pompa (Hydraulic Pump): Mekanik enerjiyi hidrolik

eleman.
enejiye dntren
Hidrolik Boru (Hydraulic Pipe): Hidrolik

eleman. Yaa klavuzluk yapar.
akkan
Hidrolik Motor (Hydraulic Motor): Hidrolik enerjiyi mekanik enejiye dntren devre
eleman. Dairesel hareket retirler.
Hidrolik Ya (Hydraulic OH): Hidrolik eneji elde etmek amacyla kuanlan akkan .
157
Terimler Szl
Is Ayarlayc
(Head Exchanger):
cihaz
Is eanjr. Akkann ssn
istenilen
deere
getiren
ten Dili Pompa (internal Gear Pump): ie alan iki dilinin, bir motordan aldklar
dnme hareketi ile, sisteme gerekli akkan salayan devre eleman .

Kam (Cam): Dairesel hareketi dorusal harekete dntrmek amacy la kullanlan makina
paras.
Kavitasyon (Cavitacion): Boluk yapma. Hidrolik sistemde

iinde hava boluklarnn olumas.
Kee (Seal):
Ya
ve hava
kaaklarn
kullanlan
nleyen, sistemin daha verimli
devre
elemanlar
almasn salayan
szdrmazlk eleman.
Kompresr (Compressor): Basnl hava reten makina. Mekanik enejiy i pnmatik

enerjiye dntrerek, atmosfer havasnn basnl hale getirilmesini salar.
Korozyon (Corrosion): Anma
Kpklenme (To Foam): Ya iindeki znm havann ,
ya zerinde hava kabarcklarnn olumas olay .
Laminer
Ak
(Laminar Flow): Dzenli
ak.
Hidrolik
znmemi
akkann akm
hale
dnerek,
izgisine paralel
ak.
Mikron (Mic'o): Milimetrenin binde biri, ok kk.

Oksitlenme (Occidation): Yan oksijenle birleerek kimyasal reaksiyon olutmmas.
Pilot Uyarh (pilot Actuated): Valfterin hava veya ya basnc ile konum deitimesi
Pistonlu Akmlatr (piston Accumulator): Bir piston yardm ile akkan basn altnda
depolayan devre eleman.
Piston Keesi (piston Seal): Bkz. Kee.
Piston Kolu (piston Rod): Piston ubuu, retilen dorusal hareketi ie dntrr.
Pompa (purnp): Mekanik enejiyi hidrolik enerjiye eviren devre eleman.
Pulverize (Pulverize): Zerreciklere ayrarak pskrtme.
Radyal (Radial): Eksene dik.
Terimler Szl
158
Radyal Pistonlu Pompa (Radial Piston Pump): Tahrik miline dik pistonlarn kursu
yardmyla, mekanik enerjiyi hidrolik enejiye dntren devre eleman .
Radyal Pistonlu Motor (Radial Piston Motor): Tahrik miline dik yerletirilmi pistonlara,
pnmatik veya hidrolik ene1ji etki ettirilerek, mekanik eneji elde eden devre
eleman. Dairesel hareket retir.
Santrifj (Centrifuge): Dnme hareketi sonucu savrulma. Merkezka.
Selenoid (Solenoid): Bkz. Bobin.
Strok (Stroke): Hareketmiktar , kurs.
TekEtkili Silindir (Single Acting Cylinder): Pistonun tek ynde i grd silindir.
Teleskobik Silindir (Telescoping Cylinder): ie yerletirilmi farkl aptaki
pistonlardan olumu silindir. Yksek strok amac ile kuanlr.
Trblansh Ak (Turbulenee Flow): Dalgal ak tr. Girdapl ak .
Valf(Valve): Akkann debisini, basncn , ynn kontrol eden devre eleman.
Viskozite (Viscosity): Yapkanlk . Akkann akmaya kar gsterdii diren.
Viskozite ndeksi (Viscosity Index): Akkann viskozitesinin scaklk farkllklarndan
dolay deiim miktar.
Ya Filmi (Oil
Ya stc
Film): Makina paralar arasndaki ya tabakas.
(OH Heater):
getiren cihaz.
Ya Soutucu
Yastklama
Isnn dmesi
sonucu
akkanl
azalan
ya , alma ssna
(Oil Cooler): Sistemde alp , ss ykselen yan Issn1 dren cihaz.
(Cushioning): Silindirlerin kurs

ile yaplan ilem . Snmleme.
sonlarnda hzla arpmalarm
nlemek amac
Yastkh Silindir (Cylinderwith Cushioning): Yastklama ilemi yaplm silindir.
Yn Kontrol Valfi (Direetional Control Valve): Akkann ynn belirleyen,

balatma ve durdurma ilemi yapan devre eleman .
ak
159
Birimler
METRENN K-\TLARI
METRENN AS KATLAR
;..'
UZUNLUK BiRiMLERiNiN
KARILATIRILMASI
METRENN S KATLAR!
BYKLK
MiKTAR!
ADI
Desi
lO"
Daka
o'
Santi
lO"
Heka
10'
Mili
lO"
Kilo
o'
Mikro
o'
Mega
o"
LO"
= LO" m
Imm
= lO'
IJlm
LO~
I in
= 0,0254 m
If!
= 0.3048
BYKLK
ADI
Nano
lem
MKTARl
ALAN BRMLERNN
K<\RILATIRILMASI
i dm'
10" m
i cm'
LO" m'
I mm'
10<' m'
Isq .in
0,6451 .10"
I sq.ft
92,9.10" n '
10"
Giga
Piko
LO'"
Tera
o"
Fenlo
lO" ;
Pela
o' ;
Ad
lO'"
Exa
o"
n '
AiSAL SEMBOLLER
a
~
BASN BRMLERiNiN
KARILATIRILMASI
A
B
L1
E
=Alfa
= Bela
=Gama
HACM BRiMLERiNN
K-\RILATlRILMASI
= Della
= Epsilon
LLL
= I dn'
=Sigma
I dm"
= 10" m'
= Lamda
I cm'
e e
=Teta
I mm'
= LO'" m'
i kg/cm' = 0,981 bar
=Ro
II!
= 10'"
n ::
i atm
= 1,013 bar
ro
=Omega
i torr
= i nmHg = U33 .1O' bar
I galon (ABD)
= 3,785 .10" m'
i bar
= 1-l,5 psi
I galon (ng . )
= 4,546.10" n '
i pa
= i N/m'
i bar
= o ' N/n '
i psi
= i Ibf/sq .in = 0,06895 bar
i at
= i ata = i atU = i atu
cr ~
A A
LO~
10 ~
m'
Kaynaka
160
KAYNAKA
- HERoN Hvdraulik-Komponenten Handbuch, Herion Werke KG FLUIDTRONK
- Mannesman~ - Rexroth. Rexroth nformation Quartedy, 1996
- Pnmatik Kumandalar, Werner Deppert / Kurt Stol1, Vogel Yaynlar, stanbul -1997
(Basm veyayn hakk Festo San. ve Tic. A..)
- G Hidrolii, MJ.Pinches, John G.Ashby, MEB Yaynlar, Ankara-1994
- Desoutter Air Line Service Equipment
- Endstriyel HidrolikKontrol, Peter Rohner, MEB Yaynlar, Ankara-1994
- PnmatikAkkan Gc, Fatih zcan, emsettin ! , Ayhan Krc, Mert Teknik Yaynlar
stanbul-1986
-Fes to Pnmatik Temel Seviye retim Kitab, TP. 101, P.Croser , 1990
-Hava Kompresrled ve Basnl Hava Teknii , Melih Grsoy, MG Grubu Yaynlar,
zmir- Mart 1991
-Pnmatikle Maliyetlerin Azaltlmas , Werner Deppert / Kurt Stoll, Vogel Yaynlar
stanbul- i 988 (Basm ve yayn hakk Festo San . ve Tic. A..)
- Mannesmann - Renoth Blteni, stanbul 1995
- Rexroth - Hidropar (Merke) Slzdl"mazhkElemanlan
- Hidrolik-Pnmatik, Fi9'lk Demi1a , Ankara- 992
.
- HERION Pneumatik O'erate - und Steuemngsteclnik
-FESTO Hidrolik Temel Seviye retim Kitab, TP.SOl, D.Merkle, B.Schrader,
M.Thomes, stanbul-1993
- Pnmatik Kontrol, smail Karacan, Ankara- i 988
- Endstriyel Hidrolik, smail Karacan, Ankara- 1988
- Pompalar , MEB Yaynlar, Ankara-1994
- Ensim Tantc Yaynlar, Ensim San. ve Tic. Ltd. ti. , Ankara- 98'5
- Gardner - Denver Catalog, llinois - USA- 990
- Le ROl, Worthington, Wayne and Dresse" Air Compressors, Ohio-USA-1989
- Havamak Makina ve Tic. A.. Tantc Yaynlar
- Komsan HavamakMakina ve Tic. A.. Tantc Yaynlan

-Lupamat Hava Kompresrleri Tantc Yaynlar
-Circle Seal Controls, California-USA- i 992
-Kasta
uuk Sanayi ve Ticaret A... Seminer Notlar

Hidrolik Pnömatik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hidrolik Pnömatik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NDEKLER

Basncn Ayarlanmas ......................................................................................... .

NTE NO: 1 - HDROLGN TANM VE PRENSPLER

Hidrolik, akkanlarn mekanik zelliklerini inceleyen bilim daldr.

olmak zere, preslerde, madencilikte. denizcilik sanayinde, havaclk

Hidrolik, hidrostatik ve hidrodinamik olmak zere ikiye

NOT: Hidrolikte pratik uygulamalarda

birimi olarak bar

l.Hidrostatik basn : Durgun svlar inceler. Bir kap iinde bulunan sv

ekil- i 'de biimleri farkl olan di ayr kaba konulan,

RNEK: B ir hidrolik presin ya dep,osu presin st ksmndadr. Kullanlan hidrolik

pompann giri ksmndaki

P=7200 N/m 2 =7200x o'; bar P=O,072 bar olur.

NEML NOT: Hidrolik sistemlerde statik basn, yksek al'ma basnlarnn

herhangi bir yzeyinden uygulanan bir kuvvet

hir kaptak; SIVlIllfl hasme,

TME KUVVET-BASIN VE ALAN ARASINDAK LK

belirli kesitteki bir piston

ile itme kuvveti

P: itme kuvveti sonucu kap iinde oluan basn ......... kg/cm! .

Pascal kantnn pratik uygulaNI

Yukardaki ekilde (ekil-3) bask pistonuna uygulanan kk kuvvetle, i

1. pistona etki eden kuvvet (kgt)

pistonundaki sv hacmi (V )' yerdeitirerek i pistonuna gitmektedir.

RNEK: ekilde grlen hidrolik el presinin kk pistonuna 100 kgrlik kuvvet

40 mm, byk piston

a)Uygulanan kuvvet sonucu oluan basnc,

BERNOULL TEOREM: erisinde srekli dolat kabul edilen, kapal bir

P ' V = P, .v= .... .=Pnv n

Bernou/li teoremini ifadesi

SREKLLK DENKLEM: Farkl kesitlerden oluan bir boru iinden akan

Debinin sabit kaldn dnrsek, akkan kk kesitlerde byk kesitlere oranla

= 3, 14.6 2 = 28,26 cm'

= 3, 14.4 2 = 12,56 cm'

HDROLK SSTEMLERN STNLKLER

I.Hidrolik sistemler sessiz alrlar.

3 .Hidrolik devre elemanlarnn fiyatlar pahatdr.

6.Depo edilebilirlii azdr.

NTE NO: 2 - HDROLK DEVRE

Pistona (-) hareket yaptrlmak istenirse, yn kontrol valfnin konumu deitirilerek

1.Hidrolik depo (tank)

a)Piston (+) hareket

h)Piston (-) hareket

Hidrolik akkan depolayan, alma artlarna uygun ekilde hazrlayan devre

Elektrik motoru ve pompa

-+--- Emme odas

Depo kapasitesi, hidrolik sisteme gerekli olan akkan miktarna ve datm

max. ve min. depo hacmi

Minimum depo hacmi:

3.Q= 3.20=60 Litre

Hidrolik Depoda Olmas Gereken zellikler

oluturacak ek i lde yerden yukarda yaplmaldr.

i O.Dn bOlusu ap em i borusuna gre byk o lmald r. /c

Deiik yntemlerle elde edilen dairesel hareket, uygun kavramalarla pompaya

Bu tip pompalarn debisi sabittir. Pompa debisini aitrabilmek iin di bolukla

ekil-9. Dtan dili pompa

ekil-lO. ten dili pompa

ekil-ll-a. ten eksantrik dili pompa ve kesiti

Eksenel ve radyal olmak zere iki eittir:

eksen e/ piston/ pompa: Eik bir plaka zerine bal pistonlardan

ekil-13. Eik p/aka/ eksene/ piston/u pompanm alma prensibi

gvdeli eksen el pistonlu pompa: Bu tip pompalarn gvdelerine a

gvdeli ekseltel pistonl pompamn

ekil-lS. Eik gvdeli ve eksenel