DOU BAT

D0GUBAT1
D

D E R G

T r k S o s y a l z m n n
ELETRS

59

D0 GUBAT1
A YL I K

DNCE

DERGS

Yerel sreli yayn.

ISSN:1303-7242
Say: 59
Dou Bat Yaynlar
adna sahibi
ve
Genel Yayn Ynetmeni: Takn Tak
Editr: Cansu zge zmen
Sorumlu Yaz leri Mdr: Erhan Alpsuyu
Halkla likiler: H arun Ak
D likiler Sorumlusu: Sava Kse
Yayn Kurulu
Halil nalck, Kurtulu Kayal, M ehm et Ali Klbay,
Etyen Mahupyan, erif Mardin, Sleyman Seyf n
Doan zlem, Ali Yaar Sarbay
Danma Kurulu
Gl Ateolu, Cemal Bli Akal, Tlin Bumin,
Ufik Cokun, Cem Deveci, Ahmet inam,
Haan Blent Kahraman, E. Fuat Keyman,
Nuray M ert, lber Ortayl, mer Naci Soykan,
lhan Tekeli, M irze M ehm et Zorbay
Dou Bat, ylda drt say olmak zere Kasm, ubat, Mays ve Austos
aylarnda yaymlanr.
Dou Bat ve yazarn ismi kaynak gsterilmeden alnt yaplamaz.
Dergiye gnderilen yazlarn yaymlanp yaymlanmamas
yayn kurulunun kararma baldr.
Reklam kabul edilmez.
Dou Bat Yaynlar
Yksel Cad. 36/4 Kzlay/ANKARA
Tel: 425 68 64 / 425 68 65
Faks: 0 (312) 425 68 64
e-mail: dogubati@dogubati.com
www.dogubati.com
Kapak Tasarm Uygulama:
Aziz Tuna
Bask:
Cantekin Matbaaclk
1. Bask: 4000 adet
Aralk 2011
Sertifika No: 15036
n kapak: Hoover Planna Bir Alternatif: Evrensel Ekim Devrimine Bir Yol, Victor Deni, 1931.
Arka Kapak: "Tekelci Devlet Kapitalizmi", Yksel Arslan, (Arture 181), Kapitalin
Gncelletirilmesi Denemesinden, 1975-1979.

i in d e k il e r

KAYIP ZAMANIN ZNDE

O y a B a y d a r 11

Trkiye Solu zerine

(z)Eletirel Notlar

K a d i r C a n g iz b a y 1 6 7

Sosyalizm ve Trk Solu

ELETR

SAIM SOLUM SOBE!:

TRK SOSYALZMNN
ELETRS
H a a n B l e n t K a h r a m a n 35

Trk Solunun kmaz Soka:

Kemalizm (Ordu) likisi
M a h m u t M u tm a n 77

Uzaklaan ve Yaklaan
Sol zerine Dnceler
H a n d e S on sz 97

Sosyalizmin Trkiye Dnce

Tarihindeki zleri ya da
Sosyaliste Yaamn Dier Ad
Zor Zanaat
E r k a n D o a n 135

Trk Solunun Ksa Tarihi:

Sosyalizmi Milliyetilikle
Eklemlemek
F k ret B a k a y a 157

Trkiye Soluna Soldan Bakmak

A r m a a n z t r k 177

Birikim Dergisinde
Liberal Sol deoloji zerine
Eletirel Bir Deerlendirme
YEN SOL ZERNE
DENLER
C an U lu s o y 2 0 7

Etik ve Adalet Merkezli

Yeni Bir Siyaset Aray:
Trkiyede zgrlk Sol
D n er D em rk en t 241

Siyasetin Tkenii,
Siyasetin mknlar: DP
E sin H a m d D n e r 2 5 7

Blent Ecevitin
Siyasal Anlay zerine
(1957-1980 Dnemi)

B e r a b e r v e S olo a r k il a r

Geen yzyllarda evrensel sol birikim, en temel nsan meseleleri ortak

bir paydada zmleme noktasnda byk bir abann ve heyecann nc
s olmutur. Yeryznde gerek bir cennet kurma zlemi kimi zaman
derin d krklklarnn muhatab olsa da, bu btnyle nihayete ermi
bir sre saylmamal. Aksi halde toplum olarak beraber yaamann tm
erei yitirilmi olurdu. Gnmzde, liberal demokrasiye ve yapay imaj
lar dzenine gelmeden ok nce reel-politikte model alman gelimi lke
lerin sosyal, ekonomik ve kltrel temelleri incelendiinde, yzyllar
ncesindeki sosyalist dnrlerin brakt kalc mirasn izleri grle
cektir. Bir ynyle toplumdan yana tavr koyan barl projeler hl canl
ve taze, znden, dinamiinden bir ey eksiltmi deil. Toplumdaki kar
mak ilikilerin balangcna dnmek isteyenler yeniden RousseauTan,
Saint-SimonTar ve M andar hatrlamakta. Bugn dnyann ucu buca
ndaki herhangi bir hak ve hukuk araynn, fke kvlcmlarnn, kitle
isyanlarnn, genlik ayaklanmalarnn arkasnda gemi sol rzgrlarn
durduunu pekl fark edebilmek mmkn.
Dnyadaki sol hareketlerin, devrimlerin, kprdanmalarn brakt mi
ras yadsnamaz, gelgelelim bu zenginliin Trkiyedeki yansmalar fark
l dzeylerde olmutur. ncelikle, Trk solunun getii gzergh birok
bakmdan sorun tekil etmekteydi. Burada trl nedenler sralanabilir.
Bata, Trkiyede devleti zihniyet ve iktidarn tarihsel, toplumsal ve kl
trel ekim gc, liberal ve muhafazakr akmlar zerinde olduu kadar
sol zerinde de byk bir kstlamann, ayartmann sahibiydi. Ne zaman,
geni planda sol bir siyaset gndeme geldiyse ncelikle devletin ve ikti
darn kadim refleksleri gndeme getirildi. znde hibir yenilii tart
madan. .. Hkim brokratik zihniyetin nl solcu aydnlarmzn dn
ve davran kalplarn belirlemesi pek de artc gelmemeli. Az saydaki
sekin ve eitimli kadrolar sol topyay bir batllama/modernleme pro
jesinin paras olarak tanmlayageldi. Sosyalizmi batllamayla, baty da
daima evrensel olanla zde kld. Dolaysyla geni ve yoksul tabakalann
bilinaltnda sol kadrolar ve kuaklar brokratik st snfn temsilcilerinden ibarettLKimlik, kltr din laiklik devlet ve milliyetilik

vb. kavramlarn sol siyasette igal ettii alan, eitlik, hak, hukuk, zgr
lk, hatt dil dnya dzeni kavramlarndan misli ile fazlayd. Ve de Trk
sa, poplist ve pragmatik hamlelerle bu zaafyetten, solun geni kitleler
le kopuk bandan her defasnda faydalanmtr. Zira, solun kendi iinde
ki kronik sorunlar mikro bir sahada, kitapta yazl ekliyle st yap ku
rumu saylabilecek tartmalarn tesine gemiyordu/Evet, toplumla b
tnleen dnsel gelenekler yoktu veya zaman, koullar, imknlar byle
bir zenginlie el vermiyordu, bu tartladursun, her ne sebeple btn
yenilgilerin ardndan kendi iine kapal bir dnya daima blnmeyi, k
lmeyi, iddeti ve en yaknnda saf tutana kar bile belirli bir hn ve
nefret psikolojisi gelitirmeyi retmitir./
Bu saymz yarm kalm bir hayli anlama denemesidir. Oya Baydar,
kalemiyle bir dnemin kuaklar adna nemli bir tankl dile getirirken
Trk solunun zeletiri ve confession an da kapamaktadr. Teek
kr ederiz. Haan Blent Kahraman, kapsaml incelemesinde sol ve Ke
malizm ilikisini somutlatrmaktadr. Tpk baba ve oulun otoriter m
cadelesini anmsatrcasna Kemalizm ve sol arasndaki iliki lkemizin en
gerilimli alanlarndan birine tekabl etmektedir. KahramanTn yazs bylesine ak bir fotorafn ekilmesi bakmndan siyaset bilim literatr
mz adna nemli bir kazanm saylmaldr. Mahmut Mutman, yeni oku
malaryla gnmzde dnya solunun geldii tkanklk konusunda bizlere
entelektel bir davetiye gndermitir. Fikret Bakayann her zamanki
akl, samimiyeti ve mcadelesi bu yazsna da sinmitir. Sosyalizmin
gerek kaynaklaryla bizleri buluturan Kadir Cangizbay hocamza da
teekkr ederiz. Bu hatrlatmay bir kez daha yapmaktadr. Birikim dergi
sinin Trk soluna katklar su gtrmez. Armaan ztrk makalesinde ise
Birikimin liberal ynn tartmaya amaktadr. Hande Sonsz Trk
dncesinde solun yerini douundan gnmze dikkate deer alntla
ryla bir okumasn yapmaktadr. Kendisine mteekkiriz.
Takn Tak

 K a y i p Z a m a n i n z n d e

avurt

m s -m im m m m r i. ;^

An alten Hof |

mer Polat
Snefi a rk lar

Haan Karatan
AYANHMA

Cihan ( i ir )

Sinevzyon
Gemii savunmak gelecei savunmak mdr?

Giri 10

Tarih: 14 Nisan 2007 Cumartesi

S a a t:' 7:00 de
'
jg, | M ?

Alper Ta
Teslim Tre

T r k y e S o l u U

zer n e

(Oz)ELETREL NOTLAR
Oya Baydar
Her byk ideolojik ve siyasal akm iinden kt an ve ortamn r
n olduu kadar kendisini nceleyen dnce ve pratiklere gre de ekil
lenir. Bir kopu ve reddiye olarak belirse bile, teorinin ve pratiin tarihsel
ykn ya da mirasn tar. Her ideolojik ve siyasal deerlendirme de
yapld dnem ve ortamn koullarn yanstr; nk eletirinin/deerlendirmenin hem znesi, hem de nesnesi deiime uramtr. Kiinin
kendi zeli kadar zamann ruhunun da deitiini hesaba katmayan, do
rular yanllar mutlaklatran, yaanmlklar, deneyimleri, deiimleri
es geip ezberlerin iinde dnp dolaan deerlendirme ve eletiriler, d
nceleri deitirmeye, siyasetleri gelitirmeye katkda bulunmaz.
deolojik/siyasal deerlendirme ve eletiri, ierden ya da dardan
yaplmasna; taraf ya da kart olunmasna bal olarak her zaman znel
likle ykldr. erdenlik, deerlendirmeye konuyu bilmek asndan art
lar, nesnellik asndan ise eksiler getirir. Hele de o ideolojinin, o siyase
tin paras iseniz, ya da bir zamanlar paras olmusanz nesnellik daha
da gtr, kantarn topu kolaylkla eksileri grmeyip artlar abartmaya,
ya da haksz bir olumsuzlamaya doru kaabilir. Bir zamanlar iinde
bulunduunuz hareket veya ideolojiden kopuunuz fke ve duygusalln
stne kabilmi sakin bir deerlendirme srecinin sonunda deil de, ha
yl krkl ve kiisel sorunlarnzdan o ideoloji ve hareketi sorumlu tu
tan duygusal bir reddiye ve pimanlkla gereklemise, soukkanl ve
nesnel kalma olana yoktur.
te yandan, dardan bak da, sanldnn aksine mutlaka nesnellik
kazandrmaz; nk olay kavramakta araya giren: ayrntlar bilmemek,
kitab kalmak, dnemin gler mevzilenmesini kavramamak, ayn dene
yimleri yaamam olmak eletiriyi bazen haksz, ounlukla da s klar.

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

Hele de kar ideoloji veya kar siyasette yer alnyorsa, eletiri ksr bir
kamplamaya, dnceleri, siyasetleri ve kiileri ypratmaya, itibarszlatrmaya ynelik saldrlara dnebilir.
Meseleyi tarafsz bilimcilere, tarihilere havale etmek de pek sorun
suz saylmaz. Hele de konu solun eletirisiyse steril, pirpak, btn ideo
lojilerden ve deer yarglarndan arnm dnce ve bilim insan bulmak
g olaca gibi, byk olaslkla dkmlerle yetinen almalar ortaya
kacaktr. Sosyalizmin, Marksizmin tarihiyle, teori ve pratiiyle dnyay,
lkeyi, a anlamak ve aklamak amacyla uraan; verileri, olaylar,
belgeleri, tanklklar arptmadan, grmezden gelmeden, yanda veya
hasm olmadan deerlendiren, konuya akademik disiplinle yaklaan tarih
ileri, sosyal bilimcileri, dnce insanlarn farkl bir yere koymak gere
inin farkndaym. Onlar dierlerinden ayran; konuyu belli bir zaman ve
meknda tarihsellii iinde ele alp mutlak metafizik bir anlatya kaplmamalar, olsayd-bulsayd anlayyla deil, ne oldu, neden oldu sorusu
na cevap aramalar; gnbirliin, ksa dnemin dna kp karlarndaki
olguya insanln binlerce yllk uzak, yzlerce yllk yakn tarihinin mer
ceinden bakabilmeleridir.
Yaznn balndaki (z)eletiri szcnn z, ksaca ifade
etmeye altm bu kayglar kadar etik bir tavra da iaret ediyor. Trki
ye solundan km, dnsel ve eylemsel kimliini dnya ve Trkiyenin
Marksist sosyalist ikliminde biimlendirmi biri olarak solu sorgulamak
bir ynyle de kendi tarihimi, kendi dnce ve eylemimi sorgulamak,
eletirmek olacaktr.

e d e n t r k y e s o l u b a l i i ?

Trk sosyalizmi yerine Trkiye solu baln tercih etmemin nedeni

yazya bir balang olabilir. Trkiye sosyalizminin kendine has sorun ve
zelliklerinin bir blm; sol kavram ve kategorisinin hem sosyalizmi,
hem Marksizmi ve Komnizmi, hem sosyal demokrasiyi, hem Kemalizmi, hem de antikomnist poplist (halk), milliyeti (ulusalc), devleti,
vb. akm, dnce ve siyasetleri ieren ok geni, geniledii lde de
mulk ve snrlar belirsiz bir paal olmasndan kaynaklanr. Trkiye
Sosyalizmi terimini semek, erevesi daha dar ve belirli bir alana eil
mek olurdu kukusuz ama o zaman bugnk baat sorun ve tartmalarn
konumuzla ilgili zn karabilirdik. (Milliyeti-ulusu- darbeci-vesayeti-izolasyonist evrelerin kendilerini sol veya sosyalist olarak adlan
drmalar veya yle kabul edilmeleri gibi.)

12

O ya B a yd a r

Sol teriminin 1789 Fransz Burjuva devriminden sonra 1792de I.

Cumhuriyetin anayasasn hazrlamak zere toplanan Konvansiyon Mec
lisinde krsye gre en solda ve en yukarda oturan Jakobenler Kulb
yesi Dallar (Franszcasyla Montagnard) denen radikaF devrimci
kanada atfen kullanld bilinir. Klasik Marksist literatrde rastlanma
yan; Leninde, nitelemenin kaynana gnderme yaplarak radikal veya
ar anlam yklenen terim (Sol Komnizm: Bir ocukluk Hastal),
gnmzde sosyal demokrasiden sosyalizme, komnizmden anarizme,
sendikalizme kadar, dzene emek odakl eletiri getiren eitli akmlar
ierse de, ideolojik ierikten ok siyasal rgtlerin, partilerin politik yel
pazedeki yerlerini belirlemek iin kullanlmaktadr. (Sol partiler-sa par
tiler gibi)
Pratikte yaanan olumsuzluklardan, anlam kaymalarndan, solla ilgisiz
uygulamalardan bamsz olarak kavramsal anlamda sol dendiinde,
bata emeki snflar olmak zere ezilenlerin haklarndan yana, toplumsal
bask ve eitsizliklere kar, dzenin deimesini neren dnce ve ha
reketler anlalr. Bu anlamda sol, dzenin muhafazasn savunan sadan
deiim, dnm, kurulu dzeni ama amacyla farkllar; ve yine bu
nedenle isyankr ve devrimcidir.
Solun anlam ykn hatrlatma ve sol/sosyalist ayrm yapma gerei
duymamn bir nedeni, solda kabul edilen ya da kendilerini yle adland
ran birok evre, hareket ve siyasetin sre iinde sol olmaktan ktkla
rn belirtme ihtiyac ise, dier nedeni de sol uvalnn iine tklan
eitli akmlarn zellikle Trkiyede birbirlerine zt teorik ve pratik iz
giler izlemi olmalardr. Fil tarifi misali solu herkesin kendi tuttuu yer
den tanmlamas hesaba katlmadan Trkiyede sosyalizmin deerlendir
mesini/eletirisini yapmak g olur.
Neden Trk deil de Trkiye solu demeyi yelediime gelince, yirmiotuz yl nce bana da anlamsz gelebilecek byle bir huruflik bugn
den baktmda Trk solunun eletirisi balamnda bir anlam kazanyor.
Trk kalm solumuzun Trkiye sosyalizmine dnememesinde Krt
hareketine bakmzdaki kstlln altn iziyor. 1960larn sonlarna
kadar iie gemi olan Trk ve Krt solunun, sorunu devrim sonrasnda
uluslarn kendi kaderlerini tayin hakknn zlmesine havale eden Trk
sosyalistler pek de farkna varmadan nasl ayrmaya baladn, Krt
solunun benzer izgiler tamakla birlikte, nasl farkl bir yne evrildiini
ve bir btn olarak Trk solunun, zel olarak da Trk sosyalistlerinin
Krt meselesine yaklamndaki zaaflarn anlayabilmek iin byle bir
ayrm yapmann ilevsel olabileceini dnyorum.

13

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

TRKYEDE SOLUN K KAYNAI, K AYAI

/Hibir dnce veya toplumsal-siyasal pratik yerden mantar gibi bitmez,
gkten vahiy olarak inmez/ncesi vardr; kaynaklar, deneyimleri, tarihi
ve de iine doduu ortamn etkileri vardr.
Trkiyede sosyalizm szcnn duyulmas, bu kavramn gndeme
gelmesi, 19. yzyln son yllarna kadar geriye gtrlebilir. kinci Me
rutiyetken (1908) itibaren Rumeliden, Selanikten balayarak stanbula
yaylan ii hareketleri, Osmanl Meclisi Mebusamndaki Ermeni (Tanak) mebuslar, kendisini Osmanl sosyalisti olarak tanmlayp onlar adna
sz sylediini ifade eden Vlahov Efendi, Sosyalist Hilmi diye de bilinen
Hseyin Hilminin Osmanl Sosyalist Frkas (1910), Trkiye Sosyalist
Frkas (1919), Sosyal Demokrat Frkas (1918), stanbul Aydnlk evre
si, i ifti Sosyalist Frkas, vb... ve bu yaplanmalar evresindeki
eitli yaynlar, dergiler, grevler, ii hareketleri; Trkiye Komnist Frkasnm 1920 Eyllnde Bakde Mustafa Suphi bakanlnda kurulu
una kadar da sol ve sosyalist fikirlere yabanc olunmadn gsterir.
1919-1923 arasnn fevkalade kark ve karmak ortamnda Enver Paa
nn ve dalm ttihatlarn Boleviklere yaknlama, Sovyetler Rusyasndan yararlanma amal bir dizi abas, rgtlenmesi, yayn faaliyetleri
de unutulmamaldr. ounluu Ermeni gayrimslim sosyalistlerin ve
Avrupa ile ilikiye girmi Osmanl aydnlarnn etkisindeki Osmanl solu
nun bir gelenek yarattn sylemek g olsa da bir fikri farkndalk ya
ratt sylenebilir.
Trkiye solunun sonraki gelime ve ayrma izgisini belirleyecek iki
kaynak (iki tarihsel-toplumsal-dnsel ortam da diyebiliriz), ierde Trk
ulus devletinin ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulu sreci, darda 1917
Ekim devrimidir. Trkiyede sol/sosyalizm, balangta bu iki pratikten
kmtr.
Trk solunun i kayna, ttihatlkla balayp Kurtulu Sava ve
Cumhuriyetin kuruluuyla sren Trk ulus-devletinin ina ve pekitiril
mesi srecidir. ttihat ve Terakki hareketi ile, onun devam olan Kemalist
Cumhuriyetin hedefi, snfsal yaps, ideolojik temelleri, yklendii
kurtarclk misyonu ayndr: Dalan, ken mparatorluun kalntlar
zerinde Mslman Trk unsurlara dayal Trk ulus-devletini kurmak; bu
amala Anadoluyu Trkletirmek, yani ulus devlete gerekli ulusu olu
turmak. Klasik modelde ulus-devletin kurucusu ve ncs olmas gereken
ulusal burjuvazinin yokluunda, bir yandan gayrimslim servet ve serma
yenin Mslman Trk unsurlara aktarmnn salanmas, te yandan dev

14

O ya B a y d a r

let kapitalizmi yoluyla (Mslman) Trk burjuvazisini yaratmak, glen

dirmek...
Trk ulus-devletinin kuruluu ayn zamanda ge kalm bir modern
leme ve kalknma projesidir. Hedef muasr medeniyet seviyesine ula
mak, baka trl sylenecek olursa Bat modelinde ada bir toplum
kurmaktr. Tarihe ve toplumsal yapya meydan okuyan byle dev bir top
lumsal mhendislik projesinin yrtcs olan, ou ttihat gelenekten
km asker-sivil brokratlar, Mustafa Kemalin damgasn vuraca pro
jenin hem sahibi, hem efendisi, hem de koruyucular olarak devlet kadro
larn oluturmular; burjuva devriminin taycs snflarn yeterince
olumad, olgunlamad bir tarihsel-toplumsal ortamda brokratik oli
garinin iktidarn kurmulardr. Bir aya kalknma olan Trk ulus-devleti projesinin dier aya zellikle Mustafa Kemalde ifadesini bulan pozitivist modemist dnce zerine kumlu medeniyet (uygarlk) anlaydr.
Yeterince aydnlanmam, uygarlaamam, pozitivizmden nasibini alma
m, din ve inan dnyasnn etkisindeki bir toplum aydnlanacak, laikle
ecek, Bat modelinde medenileecektir.
Trkiye sosyalizminin d kayna 1917 Bolevik devrimidir. Marksizmin Leninist yomm ve uygulama pratii, btn dnyay sarst gibi
Trkiyeyi de etkilemitir. arlk Rusyasnda madurlarn tarihin intika
mn almak iin ayaklandklar, proletaryann zincirlerini krd, ser
maye dzeninin ezilenlerin balyozuyla ykld, basksz smrz yeni
bir lem umudu ve heyecannn dnyay sard gnlerdir. 1840larn
ortalarnda Marxm Avrupann stnde dolatn syledii haylet
1917de dirilmi, eski dnyann stne heyula gibi kmtr.
Ekim Devrimi Trkiye sosyalizmine Leninizm (sonralar Stalinizm)
olarak yansmtr. Enternasyonalizm, emek sermaye elikisinin devrim
ci zm, ii-emeki snflarn elik ekirdekli Leninist partisinin nc
lnde sermaye dzeninin ve burjuvazinin gerektiinde zor ve iddetle
tasfiyesi (ki her zaman gerekmitir), devrimi korumak ve ilerletmek iin
proletarya diktatrl; ve de konumuz bakmndan zel nem tayan
antiemperyalist ulusal cephe ve blok siyaseti, Trkiyeli sosyalistlerin
etkilendikleri ve esinlendikleri modeldir.
Trkiye Komnist Frkasnn 1920 Eyllnde toplanan Dou Halk
lar Kurultay gnlerinde B akde kuruluu, Leninin Bat lkelerinde
devrimden umudu kesip dnya devriminin merkezinin emperyalist lke
lerden Douya, smrge lkelere kayd tespitini yapt 1920 sonbaha
rna rastlar. Bakde toplanan Dou Halklar Kurultaynda, ulusal gle
rin nclndeki ulusal kurtuluu hareketlerin devrimin kaldrac ola
cann Komintern stratejisi olarak benimsenmesi ve Kominterne bal
15

Trkiye Solu zerine (z) eletir e l N otlar

komnist partilerin Dounun antiemperyalist ulusal gleriyle ortak m

cadele etmesi karar Trk solunun sonraki seyrini belirleyecektir. Sonra
lar, Trk solunda emperyalizme kar mcadelenin ve ulusal bamsz
lk hareketlerin sosyalizme eitlenmesi; ve ulusalclk atfedilen glerle
(ordu) ittifak anlay, gerekesini bu stratejide bulacaktr.
Trkiyede sosyalizmin iinde doup biimlenmeye balad bu d
nemde i etkilerle (balca: ulusal kurtuluuluk, ulusuluk, kalknmaclk, pozitivist modernleme) d etki (1917 Bolevik devrimi ve komniz
min kurulu admlar) kimi zaman iki farkl mecrada aksa da, 1920 Terde,
hatt 30 Tarda ana izgileriyle rtr. Ulusal kurtuluuluk, antiemperyalizm, modernist kalkmmaclk, devletilik, aydnlanmaclk, devrimci
admlarn halk iin, halk adna (ou zaman halka ramen) iktidar ve
devleti ele geirmi elitler tarafndan gerekletirilmesi, parti-devlet birli
i, tek partili otoriter ynetim, vb. Ekim Devrimi sonras Sovyet Rusya
ile Kemalist Cumhuriyetin hem teorik hem de pratikte akan, rten
yanlardr. Her iki tarihsel deneyim de modemleme-kalkmma hedefin
de bulutuu gibi modernleme ve kalknmann devrimci kadrolarn oto
riter devleti eliyle gerekletirilmesi zorunluluunda da birlemektedir.
Bu rtmelere karlk, snf mcadelesi, ii snf ncl, emeksermaye elikisinin devrimle zlmesi, retim aralarnn zel mlki
yetinin ilgas, kolektivizm, enternasyonalizmin en azndan ilke ve tahay
yl olarak varl, halklara zgrlk ve kendi kaderlerini tayin hakk, mil
liyetiliin (kinci Dnya Sava koullarnda ve ncesindeki Stalinist
uygulamalar bir yana) ilkesel olarak reddi, dou ve ilk gelime dnemle
rinde Trkiye sosyalizmini etkileyen iki model arasndaki ciddi farklar
olarak kaydedilmelidir. Snf mcadelesini reddeden, reddetmekle kalma
yp en kk belirtisini grdnde ar baskyla ezen Kemalist rejimin
slogan imtiyazsz snfsz kaynam kitle olduumuzdur. Farkl etnisite ve kltrlerin Snn Trk kimlii iinde asimile edilmesi, (asimile
olmayanlarn tedibi ve tenkili), muasr medeniyet seviyesine ulama lk
s olarak formle edilen modernlemenin kitlelerin inanlar, gelenekleri
ve tarihlerinin yok edilmesi olarak kavranp zorlanmas, sosyalizmin
amac ve zyle dramatik ekilde atan fikriyat ve uygulamalardr.
zetle sylenecek olursa Trkiye sosyalizmi balangtan itibaren bir
yanda Leninist te yanda Kemalist kurulu projelerinin kavak noktasn
da kalmtr. Dnce ve tahayyl dnyalar, ufuklar ve hedefleri asn
dan farkl bu iki modelin, modernleme (adalama), kalknma, kkten
ci kltrel deiim uygulamalar asndan birer toplumsal mhendislik
projesi olarak benzerlik gsterdiklerine iaret ederken, 19. yzyln son

16

O ya B a yd a r

eyrei, 20. yzyl balarnda Almanyadan Japonyaya kadar benzer

modernleme projelerinin gndemde olduunu hatrlamak yerinde olur.
Trk sosyalizminin, zellikle de 1920lerde, 30larda Kemalist izgiye
yaknlamasnn ve ondan edindii ulusal motiflerin zaman zaman g
kazanmasnn temelinde Kominternin ulusal kurtuluu hareketlerin des
teklenmesi stratejisi; iki toplumsal projenin yukarda deinilen akma
noktalar; Cumhuriyetin kurucu ideolojisi Kemalizmin toplumdaki ideo
lojik stnl; ayrca da sosyalist-komnist dnce ve hareketler ze
rindeki ar basklar vardr.
TKPnin kuruluunun stnden be ay gemeden, Komintern karar
uyarnca Mustafa Kemalle yazarak Anadolu hareketine destek iin
Trkiyeye gelen Mustafa Suphi ve on be arkadan lme gnderen,
komnistler zerinde her dnem ar basklar uygulayan Kemalist rejime
destei srdren Trkiyeli komnistler; stikll Mahkemeleri, Krt isyan
lar, Dersim olaylar srasnda devletin yannda yer alacak, bu olaylar
feodal glerin, aalarn, eyhlerin kar devrimci kalkm olarak deer
lendirecek, tek parti ynetimini zorlamayacak; 1930larda da, Partinin ve
sosyalist/komnist kadrolarn bir blm Kadro hareketini oluturup
komnist partisinden koparak Kemalizmin sol teorisyenliini benimseye
cektir.
Trkiyede solun evrimindeki eiklerden biri olan 1960lar sonrasnda,
ulusalc solla sosyalist sol arasnda belirginleen ideolojik atma ve
ayrma, 1920lere giden bu gemiin uzantsdr. Bir baka deyile Ke
malist devrimin antiemperyalist, ulusal bamszlk hattn, asker-sivil
brokratik kadrolarn (zinde glerin) devrimci ncln, devleti
modemist kalkmmacl ne karan Milli Demokratik Devrim izgisi
bir yanda; ulusal bamszlkla ve modemist kalkmmacla itiraz
olmadan, bujuva demokratik devrimin byk lde tamamland sa
vyla ii-emeki snflar nclnde sosyalist devrimi hedef alan sosya
list devrim izgisi te yanda, Trkiye sosyalizminin iki ana akm olarak
60lar sonrasnda atarak yan yana yryeceklerdir.

SOL GELENEN ULUSALCI DAMARI

Bu iki izgi 80 yldr de kalka, zaman zaman birbirlerine dolanp za
man zaman ayrarak ve atarak bugne kadar geldi. Ulusalc, moder
nist, kalknmac, devleti, sekinci, vesayeti izgi arln hep hissettir
di. Kemalist kumcu ideolojinin hegemonyas bu ideolojinin bekiliini
yapan devlet sekinleri, devlet kurumlan ve devlet partisi (CHP) tarafn
dan, iktidarn temellerinin sarsldnn grld her admda ordu darbe

17

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

leri aracyla korundu ve restore edildi. 1960-1970lerde, ii hareketinin

grece nem kazand, toplumun hareketlendii ve sol fikirlerin yayl
maya balad yllarda Cumhuriyet devriminin yolundan saptrld tes
pitiyle Kemalist devrimi ileri gtrme stratejisi izleyen MDD izgisi ol
sun; Kemalist devrimin nemli grevler yerine getirdii ama artk ald
savndaki dier sosyalist devrimci izgiler olsun devlet tarafndan ayrm
yaplmadan bastrlmaya, ezilmeye alld.
Ulusalc sol bu kmazdan kar devrimci glere kar devrimi sa
vunmak ve ilerletmek iin devletilik, ulusalclk ve sekincilikten vaz
gemeden, antikapitalist bir Kemalizm yorumunu (sol Kemalizm) zorla
yarak kurtulmaya alt. Sol Kemalizmin Trkiyeye zg sosyalizm
olduu; kar devrimin, (ulusal kurtuluuluk ve solculuk atfedilen) asker-sivil zinde glerin nclyle geriletilmesi gerektii tezleri retil
di. Bu tezlerin sahipleri ve takipileri kendilerinin Marksist, sosyalist,
hatt komnist olduklarna itenlikle inanyorlard.
Sosyalist izgidekiler ise, Leninist devlet teorisinden hareketle burju
va devletinin eletirisini yapyor, devlet aygtnn paralanmas/snm
lenmesi ilkesini savunuyordu. Ancak Trk devletinin burjuvaziden ve
snflardan mutlak deilse de grece bamszl, devlete brokratik oli
garinin egemen olduu, yani klasik bir burjuva devletiyle kar karya
bulunulmad gzden karlyor, sosyalist mcadele burjuvaziye ve ser
maye snflarna, yani bujuva devletine kar mcadele olarak kavran
yordu. Devletin grece bamszl tezi hareket iinde yaygn kabul bul
mad gibi burjuvaziyle uzlama olarak grlyor, snf uzlamacl
saylyordu.
Biri olumlayan, dieri ematizmle glgelenen eksik tahlile dayanan
Trk ulus devletine bak, Trkiye solunun bugn daha iyi grp deer
lendirdiimiz zaaflarnn en nemlilerinden biri oldu. Trkiye sosyalizmi
bu zaaf yznden kendini ulusalc Kemalist izgiden btnyle farklla
tramad; hakszlk edip soldaki nemli istisnalar unutmamak kouluyla,
ana damar olarak 1920Terin ulusalc, modernist, kalknmac ideolojik
hattyla arasna gerei kadar mesafe koyamad; devletin darbeci-veyaseti
geleneiyle hesaplaamad, bu gelenei kkten reddedemedi. 1980 darbe
si sonrasnda devletle hesaplama kendini dayattnda da Trk sosyalist
leri karlarndaki devleti arlkl olarak emperyalizmin gdmndeki
ibirliki burjuvazisinin devleti olarak tanmladlar, asker-sivil brokratik
oligarinin burjuvaziyle ibirlii iinde ama burjuvazinin de stndeki
arlm net gremediler. Buna karlk Krt sosyalistlerinin devletin
yapsn 1970Terin sonlarndan itibaren daha ak grp deerlendirdikle

18

O ya B aydar

ri, Trk ve Krt solu arasnda giderek alacak makasn o dnemlerde

balad varsaylabilir.

e o r i g e r i p l a n a It l n c e

Yukarda sz edilen doum koullarndan kaynaklanan genetik deformasyonu aabilecek iki olanak vard: 1-teorik derinlik ve zgnlk, 2kitleselleme.
Trkiye Marksist solunun (z)eletirisinin bu iki noktada derinleme
si, yeniden gncelleen 21. yzyl Trkiyesinde nasl bir sol? sorusunu
cevaplamaya da katkda bulunabilir.
1920lerde Trkiye solunun / sosyalizminin dou yllarndaki i ve
d koullarda Baka trl olmas mmkn myd? sorusuna verilecek
pek de mmkn deildi cevab bir lde kendi haklln tasa da,
1960lar sonrasnda, sosyalist solun genetik kodlarndan kurtulmas
mmkn olabilirdi. Bunun gereklilii grld halde baarlamamasnn
eitli nedenlerinden birinin, belki de en nemlisinin teori yoksunluu
olduunu dnyorum. Kkl bir felsef-fkr mirasn sahibi deildik.
Dncenin geliebilmesi iin gerekli zgrlk ortam ne siyasal ne de
dnsel adan hi var olmamt. Toplumun yzlerce yllk dnce
gelenei skolastikti; sorgulama deil, u veya bu retinin kalplar iinde
tefsir ve ezber, dinden laik eitime kadar her alanda geerliydi. Topluma
alanmaya allan Bat dncesi, 1960larda bile Aydnlanma felsefe
siyle snrlyd ve bu bile iselletirilmemiti. Marksizmin kaynaklarna
ulaabilme imkn ve ihtiyac 1960larn sonlarna kadar hem eviri eser
lerin az ve yetersiz oluu hem de yasaklar yznden ok kstlyd. te
yandan dar pratikiliin ve eylem tutkusunun girdabna kaplm giderken
teoriyle uramak, devrimci grevleri ihml eden akademik fantezi gibi
alglanyordu.
Birikim sahibi ve zgr kafal tek tek istisna kiileri ve marjinallie
mahkm edilmi evreleri bir yana brakrsak Trkiye sosyalist hareketi
nin Marksizme, Ekim Devrimi ve Leninizm (sonralar Maoizm) dolaymmdan vardn grrz. Tabiri caizse sosyalist, komnist olunduu iin
Marksist olunuyordu, Marksizm zmsendii, benimsendii iin deil.
zellikle hareketin ykseldii 1960larm ortalarndan sonra, tam da aksi
beklenebilecekken, dnyay aklama ve deitirmenin felsefesi, teorisi,
yntemi olan Marksizm ikinci, nc kaynaklardan: Leninin, Stalinin,
Sovyet resm ideologlarnn, vb. yazlarndaki atflardan renilmeye
allyordu. Ortodoks reti dndaki Marksistlerin bilinmesi, okunma
s, konuulmas hem ihtiya duyulmayan, hem de zararl kabul edilen bir

19

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

urat. 1960lardan sonra sosyalizmin kaynak eserleri evrilmeye ba

landnda da temel bavuru kitab, Politzerin Marksizmi hap gibi yutu
lacak bir emaya indirgeyen Felsefenin Temel lkeleri ile Leninin siyasal
polemik eserleriydi. Kautskynin dnek olduunu Leninin Dnek Kautsky kitabndan reniyorduk ama Kautsky ne demi, Bemstein hangi
eletiriyi getirmi ultraemperyalizm teorisi nedir, bilinmedii gibi merak
da edilmiyordu. Tek tk kabilen zgr ve yaratc sesler; btn yanlg
larna ve tarihi zorlayan yorumlarna ramen bunlardan biri olan Dr. Hik
met KvlcmlTnm deyiiyle susu kumkumasyla, ya da yaplarn d
na atp marjinalletirilerek, daha da tesi itibarszlatrlarak susturuluyor
du. Bylece Trkiye sosyalizmine vasat ve kof pratikilik egemen oldu.
zellikle Marksizmin, sosyalizmin, komnizmin Sovyeti-inci ortodoks
yorumuna ve pratiine bal sosyalist yaplar, partiler, evreler tek do
ru, tek model anlayyla farkl yorum ve eletirilere kaplar sk skya
kapadlar.
Bu olumsuzluun temelinde sosyalist mcadeleyi -daha nce de dei
nildii gibi- siyasal iktidarn alnmas; devrimi de, iktidarn alnma an
olarak kavramann pay vard. Bir kalknma ve modernleme projesi ola
rak kavranan sosyalizmin kuruluu iin (asgar program) bu kadar yeterliydi. O gnlerdeki sol ii ok sert tartmalar, iktidar ele geirmenin ara
c olan devrimin ncl, snfsal gleri, ittifaklar ve Trkiyenin top
lumsal yaps zerineydi. Baka lkelerin deneyimlerine de ayn amala
baklrd. Kaynaklara inildiinde de herkes, (bu satrlarn yazar dhil)
kendi siyasal devrim modelini destekleyecek kantlar cmbzla aykla
makla urard. Hakszlk etmemek iin, 1965-75 arasnda Trkiyenin
toplumsal yaps aratrmalarnn ivme kazandn, zellikle akademik
evrelerden sosyalist bilim insanlar ve aratrmaclarn Trkiyenin yap
zelliklerini aklayabilmek iin alan almalar ve teorik almalara
yneldiklerini hatrlatalm. Ancak bu aratrma ve almalarn ana ama
c, devrimin nasl, hangi modele gre gerekleeceini ortaya koymak;
bylece iinde olunan siyas izgiye destek ve veri salamakt. Devrimin,
iinde yaanan toplum ve zamanda balayan, yklmaya allan toplum
sal formasyonun barnda filizlenen, iktidarn alnmasn ok aan, hatt
yer yer bamszlaan ve belki de insanlk yaadka bitmeyecek bir sre
olduu kimilerince bilinse, hatrlansa bile, gnn grevleri arasnda byle
bir tartma yoktu.
Teori zaafiy etinin en nemli sonucu ablonculuk ve eletirel dnce
ye yer vermeyen ezbercilik oldu. Balanlan merkezin hattn yanstan
metinler kutsal kitap sayld. Yeni dncelerle deil, eldeki kutsal metin
lerin tefsiriyle urald. 1970lerde, dnya Marksizmindeki eletirel ses
20

O ya B aydar

lere bal olarak Trkiyede de yeni sol zerine okumalar, dnce reti
mi ve yaynlar baladysa da ana akmn sellerinin altnda kald. (Avrupa
da filizlenen Yeni Sol dncelerden etkilenen, iktidarn alnmasyla
snrl siyasal devrime odakl dnsel ksrl amaya alan Murat Bel
ge ve Birikim evresini anmadan gemek hakszlk olur.)

KTLESELLEEMEME: HEM NEDEN HEM SONU

Kitlesel bir sol hareketin teoriyi geri plana atmasn bir zorunluluk olarak
kavramak mmkn olabilir, ne var ki Trkiye sosyalizminin en byk
zaaflarndan biri kitleselleememekti ki halen de yledir. Solda kitlesellemeyi baarabilmi tek hareket saylabilecek Ecevitin Demokratik Sol
hareketi sylemde sosyalizmden esinlense de poplist izgideydi, teorik
bir temeli ve kaygs yoktu. Marksist veya sosyalist olma iddias tam
yor, kendini Marksist-komnist izgilerden kesinlikle ayryordu. Biraz
da bu yzden kitleselleebildi denebilir.
Sosyalist hareketin kitleselleememesi devleti gelenee ve solun kit
leler tarafndan o gelenein devam olarak grlmesine, yle de olmasna
balyd. TPin 69a kadarki genel bakan Mehmet Ali Aybarn Trki
yede sosyalizmin yollar aray erevesinde, Asya Tipi retim Tarz
tezinden trettii cebemt devlet kavram ve ayn yllarda ekoslavakyanm igali srasnda Sovyet sosyalizmine ynelttii eletiriler kayda
deer. (Aybarm bu araynn ve demokratik sosyalizm zerine kafa yor
masnn tam da o sralarda kitle partisi iddiasndan vazgeip Marksist-Leninist devrimci parti olmaya alan TPin atlamasna ve Aybarn ba
kanlktan ayrlmasna yol atn hatrlayalm.) Tarih boyunca ceberrut,
buyurgan, bireye hizmet yerine bireyi kendi hizmetinde gren ceberrut
devlete boyun emek zorunda kalan halk kitleleri, ulus-devletin yeni bir
sylemi olarak algladklar sosyalizme mesafeliydiler. Cumhuriyetin,
kitlelere zorla benimsetilmeye allan toplumsal mhendislik projesinin
paras olamayan halkn Trkiyede sosyalizmle buluamamasm anla
mak ve aklamak mmkn. Modernist, pozitivist kalknmaclk sadece
Kemalistlerin deil, sosyalistlerin de asgar program hedefiydi. Batc,
laik, uygar bir toplum zlemi solun syleminin de parasyd. Ve bu sy
lem kitlelere yabancyd. Cumhuriyeti elitler gibi, onlarn daha tehlikeli
uzantlar olarak grlen devrimci sol elitlerin kitleler nezdindeki imaj
hi de iyi deildi. Kitlelerin diliyle konuulmaya alldnda poplizm
alamyor, sosyalizmin diliyle konuulduunda ise devleti, pozitivist
laiki, yukardan devrimci ve yabanc bir dil yeniden retiliyordu.

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

Ancak, tam da burada zellikle son zamanlarda neoliberal evrelerden

sola ynelen rvanist saldrlar karsnda kimilerinin unuttuu, kimilerininse unutturmak istedii bir noktay altn izerek hatrlatmak gereki
yor. Sosyalizmin kitlelerle buluamamasmn kendinden gelen nedenleri
yannda, san her trnn, sermayenin btn kesimlerinin, milliyeti
mukaddesat evrelerin, rgtl faist hareketin ve sol sz konusu oldu
unda onlar kullanan ve destekleyen devletin zaman zaman katliama
varan bask ve saldrlar vardr. Sosyalist/komnist blokla emperyalist/
kapitalist bloun kyasya att souk sava dneminin dnya koulla
rnda, evinde Larousse ansiklopedisinin veya szlnn bulunmasnn
illegal komnist rgt yelii delili saylabildii Trkiyede sosyalist sol;
uzun yllar, ta ki sosyalizm kene kadar en ar basklar altnda tutul
makla kalmam ayn zamanda uluslararas plandaki antikomnist ideolo
jik saldrnn hedefi olmutur. Sosyalistleri, komnistleri rz, namus, aile,
din, vatan dman caniler olarak gsteren bu propagandann ne kadar
yaygn ve etkili olduunu dnemi yaam herkes hatrlar. Sol, sosyalizm,
komnizm etrafnda yaratlan rktc atmosfer, bu propagandann etkisi
altndaki kitlelerle sosyalistler arasna almas g bir duvar rmtr.
Trkiyede sosyalizmin kitlelerle buluamamas ve kitle hareketine
dnememesi Trkiye solunda darbecilik eilimlerinin nedenlerinden
biridir. Kitlelerle yaplamayaca anlalan devrimi gerekletirmek iin
darbeci-vesayeti glerden medet umulmutur. Sosyalist solun, darbeci
lii ve tepeden inmecilii reddeden kesimleri ise nlerine ii snf iin
de, yoksul kyller arasnda, halkn barnda suda balk olma hedefini
koymu ve zaman zaman yerel apta mesafe alm da olsalar ilerici-gerici, sa-sol ikilemini aamamlardr.

a -SOL,

LERC-GERC KLEM

Gnmzde de sosyolojik ve politik pek ok tartmann kaynandaki

sa-sol, gerici-ilerici kavramlarna, -kimi istisnalar bir yana- genel ola
rak solun bak Cumhuriyet elitlerininkinden farkl deildir. Laiklik,
devletilik, ulusal kurtuluuluk, Batclk, kalknmaclk devrimcilikle,
ilericilikle ve solla zdeletirilir. Sa ise; ibirliki (komprador serma
ye), gerici, tutucu (muhafazakr), dinci yobazdr ve kar devrimcidir. Bu
gre gre, cahil braklm, bilinleri arptlm, din inanlarn ve
hurafelerin ama skm halk, emperyalizmin ve yerli ibirlikilerinin
krkledii kar devrimin yedek gcdr. Sol evrelerde hl ok yay
gn olan bu gre gre Demokrat Partinin, devlet partisi CHPyi 1950
de sandkta devirerek byk halk desteiyle iktidara gelmesi kar dev

22

O ya B a yd a r

rimdir. Zinde glerin grevi, 1950de gerici glerin kesintiye uratt

devrimi srdrmek ve tamamlamaktr.
ktidara halkn oylaryla parlamenter yoldan gelmeyi amalayan TP
(Trkiye i Partisi) ve benzer izgide yer alan sosyalist partiler, ilericilik-gericilik, sa-sol kartlklarna znde farkl yorumlar getirmezler,
ancak emek sermaye elikisini temel eliki kabul etmeleri ve asker-sivil
zinde glerden gelecek bir devrimci darbeye hayrhah bakmamalaryla
mill demokratik devrim tezinden ayrlrlar. 1970lerin ortalarndan sonra
TKP izgisini de buraya yerletirmek gerekir. Bu izgilerde, ii snf ve
emeki kitlelerin potansiyel olarak, kar devrim saflarnda deil sosyalist
bilin ve snf bilinci kazanarak devrimci gler saflarnda yer alabilecek
leri gr hkimdir. Bu da kitleler arasnda uzun srecek bir bilinlen
dirme almasyla salanabilir. 70Terin ortalarndan 80e kadar ksa bir
mr olan Dev-Yol hareketini de, (kitleler iinde devrimci nveler yarat
ma abalar yerel ve konjonktrel kalsa da) zellikle Anadolunun baz
kesimlerinde halk iinde devrimci merkezler kurabilmeleriyle bu ereve
de anmak mmkndr.
Burjuvazinin ve emperyalizmin yedeindeki gerici, sa gler safn
daki halk ile devrimci ilerici sol gler ikileminin bir yanlg olabilecei
ne, daha dorusu bu cephelerin toplumsal snfsal elerinin yanl ko
nulandrldna ilikin ilk farkl ses TPin iinden gelen dris Kkmerin Bu lkede samza sarmsak solumuza soan asmamz gereki
yor mealindeki k ve ilerici-gerici ablonunu sorgulayan almalar
dr ki, beklenebilecei gibi zamannda sol iinde rabet bulmam, dlan
mtr.
Mtedeyyin kesimlerin, Mslmanlarn, inan sahiplerinin sac, kar
devrimci cephede saylmalarnn (ya da objektif olarak orada yer almala
rnn) hem gnmz siyasetine hem de yeni bir sol arayna dorudan
etkisi olduunu; 21. yzyl balarnn deien dnya ve Trkiyesinde bu
ablonun belirgin biimde sarsldn dnyorum. Ancak bu ablonun
soldaki alglamasnn da objektif nedenleri olduunu unutmamak gereki
yor. Nesnel ve ileriye dnk bir deerlendirme yapabilmek iin; sa tem
sil eden merkezlerin harekete geirdii kesimlerin, solun ve ii hareketi
nin ykselie getii 1960-1980 dneminde Komnizmle Mcadele Der
nekleriyle, milliyeti mukaddesat rgtleriyle, slm kesimlerin kan
at nderleriyle, lk Ocaklaryla, devleti arkalarna alarak giritikleri
saldrlarn ans sol hafzalarda da yerini koruyor. Allahsz Komnistlerin katlinin vacip olduu inancyla harekete geirilen saldrgan kitlele
rin, Kanl Pazardan Maraa Malatyaya, Sivasa uzanan; retmen der
neklerinden sosyalist partilerin kongrelerine, binalarna, eylemlerine y
23

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

nelen ou zaman silahl ve kanl saldrlarnda harekete geirici motifin

dinsizlik, kitapszlk, Kzlbalk, komnistlik olduu hatrlanyor. Trki
ye solunun genetik tortularndan sz ederken slmc kesimlerin o yllar
da son derece aktif olan genetik kodlarn da unutmamak gerekiriyor.
Yine de, genetik kodlarndan kurtulmak iin sosyalist solun eski ab
lonunu sorgulamakta gecikmesi bir eletiri konusu olarak karmza k
yor. Bir yandan laik modernleme projesinin, te yandan Leninist gelene
in etkisi altndaki Trkiye sosyalizminin din ve kitlelerin dindarl kar
sndaki negatif tavrnn bir nedeninin de yukarda deinilen teorik zaaf
ve Marksizmin pozitivist indirgemeci yorumu olduu anlalyor. Yzey
sel okuma ve indirgemeci yorumlar hak etmeyen Marx-Engelste din,
bireyin inanlar dzleminde deil toplumsal tarihsel bir olgu olarak ele
alnr ve aklanr. Sadece Avrupada deil Gney Amerikada, Asyada,
dnyann pek ok lkesinde Komnist partilerde din adamlar varken,
hele de devletin ve faizmin kitleleri ezdii yoksul lkelerde din adamlar
kitlelerin sol devrimci mcadelesi saflarnda yer alrken Trkiyede bu
trden desteklerin birka imamla -k i onlara da biraz garip kiiler olarak
baklrd- snrl kalmasnn zerinde dnmek gerekir. Model alman
Ekim Devrimi sonrasnda Rusyada din konusundaki uygulamalar ve reel
sosyalizmin din kurumuyla ilikileri Trkiye solunun bu konuda yalnz
olmadn gsterir. Sosyalizmin bir halk hareketine dnememesinin,
ezilenlerin mcadelesi ve zlemi olamamasnn nndeki engellerin en
nemlilerinden biri olan dindarlarla sosyalistlerin her iki taraftan da gelen
nedenlerle buluamamalarnm, baramamalarmn karmak nedenleri
olduu ak. Bu nedenlerin banda solun Batc, pozitivist, modemist
kklerinin geldiini; ekonomik-siyasal-ideolojik egemenlii ellerinde
tutan i ve d odaklarn antikomnist, antisosyalist youn bask ve pro
pagandalarnn da ayn dorultuda ilev grdn syleyebiliriz.

e v r im , k t d a r , p a r t i

Trkiye sosyalizmine eletirel bak, devrim ve iktidar anlayna dein

meden eksik kalr. ster parlamenter, ister darbeci, ister silahl mcadele,
ister Leninist, Maoist, vb. mcadele yolunu savunsun Trkiye sosyalizmi
nin btn siyasetlerinin hedefi devrimdi(r). Devrim hedefi iktidar soru
nuyla ve sosyalist kurulu tasavvuruyla i iedir. Sol ii bitmez tkenmez
tartmalarn en atelisi, devrim ve kurulu srecinde hangi snf ve zm
relerin iktidarda olaca konusunda, ittifaklar ve snfsal mevzilenmeler
erevesinde cereyan etmitir. Devrim, sosyalizm hedefinin arac olarak

24

O ya B aydar

deil kendinde bir ama olarak kavranm, fetiletirilmitir. Tek yol

devrim slogannn yaygnl ve tartlmazl bunu ifade eder.
Trkiye sosyalizminin eitli izgilerinin, sol partilerin, devrimci ha
reket ve rgtlerin ortak noktasnn siyasal iktidara odaklanm olmalar;
devrimi, kapitalist dzenin topyekn deimesi sreci olarak deil iktida
rn alnmas an olarak kavramalar ve ekonomik temellerin (alt yapnn)
ve mlkiyet ilikilerinin deitirilmesiyle snrlamalar; devrimci dn
m iin gerekli olan onlarca elikinin zmn emek-sermaye eliki
sine indirgemeleri olduu sylenebilir. Kadn sorunundan halklar sorunu
na, her eit ayrmclktan evre sorununa, vb. kadar tmnn sosyalist
devrimle zme kavuaca inanc (ve yanlgs) yaygndr.
Siyasal iktidara odaklanma Marksizmin tmyle siyasallatrlm, si
yasal devrime indirgenmi yorumunun rndr. Ekim Devrimi koulla
rnda g kazanan bu yorum sadece Trkiye sosyalizmini deil, uzun
sreler btn komnist partileri ve dnya solunu etkilemitir.
ktidar ele geirmenin ve devrimi gerekletirmenin arac olan Parti
nin yaps ve ilevi de yine ayn yorumun trevidir. Sosyalist, komnist
iddial Trkiye solunun deerlendirmesini yaparken rgt yaplarna de
inmemek eletiriyi eksik brakmak olur. Sadece Trkiye sosyalizmi er
evesinde deil dnya sosyalist/komnist hareketinin btn asndan da
irdelenmesi gereken bir konudur Parti (veya rgt). Radikal devrimci sol
ve ortodoks sosyalist/komnist partiler Leninist parti modeline gre ekil
lenmitir. Trkiyede legal yapdaki sosyalist hareket ve partiler de 1990
balarna kadar sren yasal engeller yznden tzklerinde ifade edemeseler de nc parti denilen Leninist parti modelini uygulam, bu modele
yknmlerdir. 17 Devriminin ncesinde, arlk Rusyasnda ok ar
basklar altnda rgtlenen, devrimi sava koullarnda gerekletiren ve
i savata kitleleri yneten bir partinin zorunluluklarn rn olan ilkele
ri, bu koullarn olmad yerlerde ve dnemlerde de srdrlmeye al
lmtr. Trkiyede Leninist parti modelini eletirmek dahi ortodoks
evrelerde sosyalizme ihanetle bir tutulmutur. Ad demokratik merkezi
yetilik de olsa parti ii demokrasinin ilemedii, snf adna iktidara ge
len partinin snftan kopup kastlat, kendinden menkul elik ekirdein
diktatoryal bir yapya dnt, lider kltnn boy att, alt st ilikile
rinin brokratik ve hantal bir ileyie yol at, parti disiplini ad altnda
zgr ifade ve tartmann yok edildii parti anlay, zgr, bamsz,
yaratc sosyalist insann yetimesinin nnde engel olmutur. (Byle bir
rgt ve parti anlaynn burjuva partilerde de eitli dozlarda varln,
en azndan zlemini grmemek, sola hakszlk olur.) Leninin parti ii

25

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N o tla r

eletirilere kar sarf ettii Eletiri silah silahn eletirisine dnmeme

lidir sz eletiri zgrlnn ve farkl seslerin snrlarn izer.
Toplumsal-siyasal olgular kendi dneminin koullarmda deerlendir
me gerei hatrlanrsa; Boleviklerin iktidar almas, i sava, tek lkede
sosyalizm kuruluu mcadelesi, faizmin ykselii, emperyalist saldr,
kinci Dnya Sava vb. koullarda lkenin ve devrimin korunmas iin
asker disiplin ve yapdaki bir sava rgtnn gereklilii kolay kolay
inkr edilmeyebilir. Ancak koullar deitiinde veya ok farkl dnem
ve koullardaki lkelerde de ayn parti modelinin benimsendii, stelik
Leninist parti modeline eletirilerden muaf bir dokunulmazlk kazandrld bilinen bir olgudur.
Demokrasinin, proletarya diktatrl (uygulamada parti ve kadrola
rn diktatrlne dnmtr) ad altnda reddedilmesinin ve burjuva
demokrasisi olarak kmsenmesinin teki yz de partinin (rgtn)
hem toplum hem de partililer zerindeki, zgr dnce ve eletiriyi k
stlayan, giderek yok eden atmosferidir. Trkiyedeki Marksist, Leninist,
sosyalist rgtlenmelerin tm, derece derece bu maluliyeti tam, z
grlk, demokratik sosyalizmin en azndan dnsel dzeydeki olanak
lar, ara olmaktan karlp yceltilen ve fetiletirilen parti anlayyla
kstlanmtr.
Kendi yzyln ve 20. yzyl kucaklayp insanln byk maceras
nn ve gnmz dnyasnn kavranmas iin gerekli yaratc dncelere
ebelik yapan Marksizmin geni dnsel-felsef vizyonunun; siyasal ikti
dar mcadelesine ve kalknmacla indirgenmi, trplenmi dar yoru
munun takipisi olan Trkiye sosyalist/komnist solunun, bu yorumun
zaaflarn tamas doaldr. te yandan, btn byk retiler ve felsef
sistemler gibi belli bir an, belli bir tarihsel-toplumsal ortamn ve biriki
min rn olan Marksizmin deimez dogma olarak kabullenilmesi, bu
zaaflar pekitirmitir. stelik Marksizmin z deiimin kavranmas
olduu halde, bizzat Marx ve Engelsin kendi yaamlar boyunca yeni
gelimeler karsnda kendi yorumlarn birka kez revize etmi olmalar
na ramen, Trkiye sosyalist solunun ortodoks izgilerinde Marksizmin
eletirilmesi ve sorgulanmas neredeyse kfr saylmtr. Tek izgi ze
rinde dorusal (lineer) ilerleme fikri, ii snfnn devrimcilii ve ncl
, styapnn grece bamszl ve daha onlarca kilit nerme, tartma
d braklmtr.
Trkiyede zgrlk ve demokrasi dncesi devlette ve siyasal-dnsel gelenekte yer bulamad gibi sosyalist yaplarda da gelime imk
n bulamamtr. 1990lara, 2000lere varlana kadar, hareketin btn ke
simlerinde parti ii demokrasi ya henz zaman gelmemi bir talep, ya
26

O ya B a yd a r

burjuva aldatmacas, ya da sosyalizmin yklenicisi ve garantr olan par

tinin yce karlarn zedeleyecek, devrimi sabote edecek bir bela olarak
grlmtr. Proletarya demokrasisinin iiler-emekiler iin demokrasi,
burjuvazi iin diktatrlk olarak tanmlanmas bile demokrasi, insan hak
ve zgrlkler gibi kavramlarn evrenselliinin reddini aka ortaya ko
yar. Demokrasiyi, hedefe varana kadar takiye amacyla binilecek bir
tramvay olarak gren ve egemenliin Allahta olduu inancyla demokra
siyi yabanc bir kavram olarak dlayan zihniyetle geleneksel Trk solu
nun nemli bir blmnn bulutuu nokta da burasdr zaten.

z e t l e r s e k ...

Trkiyede sosyalist dnce ve pratik bugnden bakarak deerlendirildi

inde baz noktalarn altn izmek mmkn.
Sosyalizm modernleme ve kalknma projesi olarak kavrand.
Sosyalizme; felsefesi, dnya ve gelecek vizyonu, kapitalizm analizi
nin btnsellii ve insanln macerasn kavray ile ufuk ac bir reti
olan Marksizmden deil, onun siyasallatrlp iktidar ve kalknma hedefi
ne indirgenmi yorumundan gelindi.
Hareketin kitle tabannn zayfl, snfsal tabandan ok genlie
dayanmas, Trk devletinin iddeti ve basklar, ayn dnemlerde Latin
Amerikadaki silahl devrim ve gerilla sava deneyimlerinin kazand
baarlar birleince, silahl mcadele ve onun ayrlmaz paras olan iddet
(devrimci iddet olumlamasyla) harekete ve anlaylara sindi.
Sadece dnyay ve a deil insann ve insanln macerasn topyekn kavrama ve deitirme iddial bir dnya gr olan Marksizm; bir
yandan ar siyasallatrlarak, te yandan ekonomizme indirgenerek teknolojik-ekonomik alt yapnn belirleyecei bir toplum ve kalknma mode
li olarak kavrand.
Devrimci dnmn btn boyutlaryla bir btn olduu; yabanc
lamann insann kendi emeine yabanclamasndan ibaret olmayan insan-doa, insan-etik, insan-toplum ilikilerini kapsayan bir anahtar kav
ram olduu; deiimin ve yeni dnyann tohumlarnn siyasal devrimden
ok nce, mevcut yapnn iinde filizlendii (Marxda tam da byle anla
tlmasna ramen) unutuldu. stisnalar bir yana, belki de hi renilmedi.
Siyas hareketlerimiz ve o hareketlerin yesi, takipisi ve lideri duru
munda olanlarn byk ounluu Marksist dnceyi, ematikletiril
mi, mekanikletirilmi, hap gibi yutulaca sanlan, dnemin siyasal iz
gisine gre zaman zaman da tahrif edilmi ikinci, nc el propagandif
yaynlardan, polemik metinlerinden rendi.

27

Trkiye Solu zerine ( z)eletirel N otlar

Marksist kaynaklar ve Marksizme, komnizme, reel sosyalist uygu

lamaya Marksizmin iinden gelen eletiriler bilinmedii, bilmek istenme
dii gibi; bu konuda kafa yoran, aratran, okuyan, bilen kiiler hareketten
u veya bu ekilde uzaklatrld. Tabii ki Marksizmin kendisinin de sor
gulanabilecei, eletirilebilecei, yeni koullarn ve bilgilerin terazisine
vurulup yenilenebilecei tartma gndemine bile gelmedi.
zel koullarn rn olan elik ekirdekli Leninist parti modeli
devrimci rgtlenmenin tek doru ve evrensel modeli olarak benimsendi.
Devleti bireyin stne koyan ve bireyi devlete tbi klan anlay gibi, par
tiyi bireye stn klan anlayla da yeterince hesaplalamad.
Trkiye sosyalizmi, ortodoks izgideki btn sosyalizm pratikleri
gibi yasak oldu. Devletin ve sistemin yasaklnn almas iin mca
dele edilirken kendisi ifte standartl ve yasak olmaktan kurtulamad.
Enternasyonalizm; dnya emekilerinin, dnya halklarnn birlii ve
ortak mcadelesi olarak deil, bir sosyalist merkeze (pratikte SSCBye
veya ine) ballk/bamllk olarak kavrand.

u g n d e n b a k m a n in k o l a y l i i

Heisenberg fiziinin ufuk ac nermesi toplumsal olaylar ve olgular iin

de sz konusudur: ncelemeye baladnz olgu ve olaylar inceleme sre
cinde de deiirler ve asl siz, yani nesneyi veya olguyu byte altna
alan zne de bu srete kendi deiimini yaar.
Trkiye solunun yzyla yaklaan tarihine bugnden bakmak, iinde
yaarken mmkn olamayacak bir zgrlk ve nesnellik salyor kuku
suz. Kendi zel ikliminiz ve koullarnz kadar zamann ruhunun da etki
ledii znel baktan bir lde kurtulmu oluyorsunuz. Bu inceleme,
deerlendirme sreci iinde kendiniz de deiiyorsunuz. Kurtulu Sava
yllar, Cumhuriyetin kuruluu ve yeni bir Trkiye cokusu, Ekim devriminin btn dnyay sarsan, silkeleyen byk dnm gnleri, 1960lar,
70ler Trkiyesinin hareketli, atmak, bir o kadar da canl ve umut
dolu devrimci ruhu, her birimizin kendimizi dnyay ve lkeyi deitirme
misyonuyla donanm hissettiimiz gnler; sonra 1980 darbesinin silindir
gibi getii Trkiye toplumunda sosyalist solun ezilmesi, 1980 sonlarnda
sosyalist sistemin k ve dnya apnda yaanan, hl da yaanmakta
olan altstlk, 21. yzyln yeni dnyasnn kurulu sanclar, bu anafora
kaplm insanlar, rgtsel balar, inan alar, kutsallarmz ve tabular
mz... Hepimizin kimliine damgasn vurmu, solda yer alan insanlarn
kiisel tarihlerini ve psikolojilerini derinden etkilemi yaanmlklar
btn... Dardan, baka bir dnyadan, baka bir dnemden bakldnda

28

O ya B a yd a r

kolay kavranamayacak, doru ve nesnel olsa da eletirisi hakkaniyet zaaf

tayacak bir tarihsel-toplumsal olgu...
Dalgalarn ortasnda kendini aka kaptrm giderken, belli bir evre
nin insan, bir rgtn yesi (kimi kesimlerde devrimci ordunun asker),
bir inancn militanyken nesnellik ve zgr eletiri glemenin de tesin
de olanakszlayor. te yandan, srecin zafere yrd, ufukta bir
umut grld, umudun inanc ve imn besledii gnlerde salkl bir
deerlendirme yapmak g oluyor, eletirel bir deerlendirmeye ihtiya
da duyulmuyor zaten. nsanlk ou zaman yenilgilerinden reniyor,
nk o zaman nerede yanl yaptk sorusu kendini ister istemez dayat
yor.
Soruyu bugn sorup bugnden cevaplamaya alrken, ele aldmz
dnemlerde dnce ufkumuzun dnda olan, dnemin ruhuna ve sorun
salna henz nfz etmemi problem alanlar zerinden srdrlecek bir
eletirinin de hakl ve nesnel olamayacan teslim etmek gerek. 20. yz
yl dnya ve Trkiye sosyalizminin dnyann aklanmasn, dolaysyla
da deitirilmesini emek-sermaye elikisine indirgediini sylemek ve
bunun yetersizliini eletirmek iin insan-doa elikisinin (evre sorun
lar, ekolojik sorular), toplumsal cinsiyet kavramnn (kadm-erkek eli
kisi), klasik ulusalc emalar aan kimlik elikilerinin, bilim ve etik
elikisinin, vb. bugnk kadar grnr olmas, kendini dayatmas gere
kiyordu. Bugnden, yani ok daha geni bir ufuktan bakmann salad
eletirel aydnla ve rahatla o gnleri yaarken sahip deildik. Daha da
nemlisi, gnmz dnyasnn birikim ve verileri yoktu. Son yirmi ylda
iletiim teknolojilerinde, siber dnyada yaanan, dnya ile birlikte hepi
mizi anaforuna katp srkleyen ba dndrc bilimsel-teknolojik devri
min at olanaklarn ve tehlikelerin de bilincinde deildik. 21. yzyln
krlgan filizleri 20. yzyln iinden domu da olsa, henz dnceleri
ve pratikleri deitirebilecek kadar yeermemiti. Bugnk farkmdalklarmz ve hassasiyetlerimiz, gnmz dnyasnn ve Trkiyenin yeni
koullarndan douyor.
Bata deinildii gibi, Trkiye sosyalist hareketinin doup gelitii
dnemin dnya ve lke koullarnn Trkiye sosyalizmini biimlendirdii
bir gerek. Yine de Trkiyede solun/sosyalizmin hem dnce hem de
pratik olarak toplumsal olgu haline geldii 1960-80 dneminde harekete
damgasn basan baz yanl ve eksiklerin znel arlk tadn dn
yorum: Ulusalc-devleti gelenein arlndan kurtulamamak, elitizm
tortular, sosyalizmin insani-vicdani yann ihml edip g ve iktidar
amal siyas yann abartmak, devrim fetiizmine kaplp gerek devrimi
gzden karmak, silah ve iddeti devrimcilikle eitleyen dnce ve pra
29

Trkiye Solu zerine (z) eletir e l N o tla r

tiklerin ekiciliine veya rktclne boyun emek, cemaatilik,

cemaatin dna dme endiesiyle ya da sosyalizmin yce karlarna
halel gelir kaygsyla eletiriden kanmak, farkl dnmekten ve farkl
dnenden ekinmek, vb...

n n so r u su : so sy a z m ld m ?

Bu satrlarn yazld gnlerde, Trkiyede sol ve sosyalizm yeniden tar

tlmaya baland. Tartma, a) geleneksel sosyalizmin iddeti (hakl dev
rimci iddet olarak) merulatrmas; b) geleneksel solun darbeci, vesayeti zihniyeti zerinden yaplyor. Bu tartma farkl sollar, farkl sosya
list izgileri ayn kefeye koyarak toptanc biimde ve zamansallk bir
yana braklarak ( O gnlerin ve bugnn koullar, an ruhu hesaba
katlmadan) yrtlrken, gnmzde sosyalizm nedir, hl mmkn
mdr ve de gerekli midir tartmasna dnyor.
Dnn yanlglarndan, eksiklerinden hareketle ve asl 20. yzyln
dnyay sarsan akmnn yzyl sona ererken urad tartlmaz yenilgi
nedeniyle, soru nem kazanyor. Sosyalizmin bittii ve birdaha dirilme
yecei sav arlkl olarak neoliberal/liberal evrelerden bir de Trkiye
sosyalist hareketinin iinden gelen, zamannda harekette nemli yerlerde
bulunmu baz kiilerden ve akademisyenlerden geliyor.
Soruya verilecek cevabn sosyalizmi nasl tanmladmza, sosyalizm
denince ne anladmza bal olduunu dnyorum. Eer sosyalizmi,
bir dnem yaygn yanlgmz olan kalknmac, modernist, pozitivist bir
toplumsal mhendislik projesi; ve bu projenin baarlmasyla kurulacak
ii-emeki iktidarndan ibaret gryorsak, evet, sosyalizm kmtr ve
bir daha bu biimiyle denenmeyecektir. Eer sosyalizmi, insanln bin
lerce yllk evrimi boyunca deimeyen zlemine ve topyasna 19. ve
20. yzyllarda verilen ad ve bu yolda bir deneme olarak kavryorsak,
ayn adla, ayn uygulamalarla olmasa da, bu zlem 21. yzylda da sre
cek; yeniden denenecek, yeni bir model aranacaktr. inde yaadmz
dnyann, bu dnyaya hkim olan sistemin, bu sistemin muktedirlerinin
deimesi gerektiini dnen; eitliki, bar, dil, zgr bir baka
dnya mmkn diyenler yaadka; sosyalizmin, insann doayla birlikte
zgrlemesi, dnyann kaynaklarndan ve insann yaratclndan btn
insanlarn yararlanmas, bask ve smrnn kalkmas hedefi veya top
yas srecektir diye dnyorum.
1980lerin sonlarnda erken sosyalizmin ykl insanln yzbinlerce
yllk tarihinde baka bir dnya zlem ve umudu yolunda atlm bir
admn sendelemesi ve gvdeyi ykmasyd. Tarihin bu yoldaki bir deneyi

30

O ya B a yd a r

kendi yanllarnn da kurban olarak baarszla urad. Erken bir de

neydi belki de. Kapitalist formasyonun ve modemitenin kendi snrlarna
gelip kendini iten tketmeye balamasndan ok nce giriilmi aceleci,
sabrsz bir admd. Bugn bu adm her ynyle deerlendirmek; Marksizme kadar giderek, oradan hareketle 20. yzyl sosyalizmini anlamak,
deneyimleri masaya yatrp eitli pratikleri her trl banazlktan kurtu
larak eletiri szgeinden geirmek gerekiyor. Miadn doldurmu 20.
yzyl geleneksel sosyalizmine eletirel bak; insanln alar boyunca
bitmeyen umudu olan savasz, smrz, basksz, dil bir dnya top
yasna doru yryebilmek iin gerekli. Ve bu olanak tarihin bir istihza
syla, ilk raundun yenilgiyle bitmesinin ardndan douyor.
Sosyalizm, neoliberal ideologlarn, onlarn Trkiyedeki takipilerinin
ve kendi hayat dramlarnn vebalini bir zamanlar mensubu olduklar sos
yalist dnceye ykleyenlerin iddia ettikleri gibi lm, bitmi olsayd
eletiriye de, tarihin sonunu iln eden liberallerin fkeli saldrlarna da
gerek kalmazd. Bugn, dnya dzeninin stnde yine bir haylet dola
yor. Ad sosyalizm, komnizm olmayabilir, hatt zgr yeni dnya
tanmyla bile yetinilebilir. Dnyann drt bucanda; kapitalizmin, em
peryalizmin kalelerinden Ortadouya, uzak Asyaya, Arap lkelerine,
Latin Amerikaya kadar drt bir yanda bu dzenin deimesi gerektiini
dnen gen insanlar kprdanmaya oktan baladlar. stelik, 21. yzyl
dnyasnn iletiim devriminin olanaklarndan yararlanarak birka saatte
yzbinleri meydanlara toplayabiliyor; liderlere, hierarik yaplara ihtiya
duymadan kaotik ve gevek rgtlenmelerle iktidarlar geriletebiliyorlar.
stemleri ve yntemleri tabii ki 19. yzyldan, 20. yzyldan farkl. Ama
eitlik, adalet, zgrlk ve yaanabilir bir dnya talepleri ayn. Henz
topran altndan balarn karan gsz, yaban filizler bunlar, belki
karlar altnda kalp donacaklar, belki ezilecekler. Ama topran altnda o
umut tohumlar var.
Tarih devam ediyor.

31

st: Heo 1 Mays, Fotoraf: Eren Osmanaaolu (www.flickr.com)

Alt: Duru Gnlerimiz (http://durugnlerimiz.blogspot.com)

S a im S o l u m S o b e :
T r k S o s y a l z m n n E l e t r s

Iy n e t m

kom utan

LIKLARINCA ARANANI ./ff

Skynetim Komutanlnca Arananlar Listesi; Mihri Belli, Erturul Krk, Dou

Perinek, Nuri olakolu, brahim Kaypakkaya, Cengiz andar, Mahir ayan, Ahmet
Kardam, H alil Berktay, Doan zgden
(www. info-trk. be)

T rk S olunun
lKMAZ SOKAI:
K e m a l z m (O r d u )
I l Ik s
Haan Blent Kahraman*

GiR: 1980LER VE NCESNDE SOL

1993 ylnda CHPnin 12 Eyll darbesinde kapatlmasndan sonra yeni
den ald dnemde bir kitap yaymlam ve gerek Kemalizmi gerekse
Alt Oku teker teker eletirmitim.1 O dnem iin, bu kitap, iddialaryla
bir hayli yeniydi. Trkiye, 1980lerin hemen banda, 24 Ocak 1980 ka
rarlaryla ekonomik liberalizasyona gemi, ayn yl 12 Eyll gn ger
ekleen darbeye kadar geen srede liberalizm kavramn epey tartm
t.2 Kararlarn alnmasna n ayak olan ve darbeyi izleyen dnemde nce
cuntann Babakan Yardmcl grevinde bulunan, ardndan 1983 yln
da yaplan seimlerde kurduu Anavatan Partisiyle iktidara gelerek Ba
bakan olan Turgut zal ile kararlar alan hkmetin Babakan Sleyman
Demirel, 24 Ocak rejimini iki nedenden tr hazrlamt.
Bu nedenlerin ilki yaanan byk ekonomik bunalmd. Trkiye 1978
yl banda kurulan Ecevit bakanlndaki hkmetle ar bir ekonomik
bunalma srklenmiti. Piyasa mal arzna dayanan bir sknt yayor,
* Prof. Dr. Haan Blent Kahraman, Kadir Has niversitesi, letiim Tasanm Blm Bakam.
1 Haan Blent Kahraman, Yeni B ir S osyal D em okrasi in. Ankara: m ge K itabevi, 1993.
2 D nem inde bu konuyu ilk ele alan almalardan biri uydu: A sa f Sava Akat, A ltern a tif
Bym e S tratejisi. stanbul: letiim Y aynlan, 1983.

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

dviz bulunamyor, devlet demelerini yapamyor, moratoryum iln et

mek noktasna geliyordu. Enflasyon son derecede yksek oranlarda sey
rediyor, TC devleti daha fazla d bor salayamyordu.3
Bu ekonomik durumu tek bana dnmemek gerekir. Her eyden
nce 1970 Terin sonu hl Souk Savan en sert bir biimde yaand
bir dnemdi. Hl Bat ve Dou kamplar arasnda iddetli bir mcadele,
stelik ok eitli dzeylerde devam ediyordu. Bat hl bir kzl tehli
ke sendromu iindeydi. Trkiyede de sol tehlikeyi durdurmak iin
sa silahlandrlmt. Bunun neticesi olarak ortaya km anarik olay
larda her gn yaklak on kii yaamn yitiriyordu. Trkiyede orum,
Mara, Malatya olaylar, katliamlar yaanmt. lkenin tamamnda as
ker ynetim, yani skynetim hkimdi. DGMler iliyor, ayrca Sky
netim Mahkemeleri grev yapyordu. Sivil rejim btnyle asker rejime
teslim olmutu.
Bu artlar altnda Ecevit hkmetinin greve gelir gelmez Enerji Ba
kan Deniz Baykal araclyla petrol ileme tesisleri olan Ata T ve pra kamulatrmas o dnemde bilhassa stanbulda yerleik byk ser
mayenin sol tandans nedeniyle o hkmetten bsbtn ekinmesine,
rkmesine ve ona kar kapanmasna yol amt.4 Sermaye aka o y
netimi ortadan kaldrmak iin elinden geleni yapyordu. Piyasaya veril
meyen mallar karaborsa dzeni iinde bulunabiliyordu. Dviz ve dier
tm mallarda ifte fiyat gereklemiti. Devletin srdrd ar devleti
ve kontrol maksatl rejim piyasalarn kapanmasna yol aan dier bir
etmendi. te yandan 1979 yl randa Humeyni rejimini balatyordu. Bu
da gene Trkiyede asker rejimin tesisi bakmndan, o gnk Bat mer
kezlerinde nemli bir gereke tekil ediyordu.
Bu sahneye bir unsur daha eklemek gerekir: Trkiye dnyadan hibir
dneminde kopuk deildir. 1930lardaki gibi kopma abalar gsterdii
dnemler olmutur. Fakat o dnemlerde bile kendi iinde dnyann farkl
blgeleriyle bloklar oluturmaya gayret etmitir. Nitekim, 1970lerin
ikinci yarsnda yaanan kriz biraz da Batdan ithal edilen krizdi. Bat da
derece farkyla ve zellikle asker ynetimlerle arasna koyduu mesafe
dnda benzeri bir ekonomik ve sosyal krizi yayordu. Bunun bir sonucu
olarak 1979 ylnda ngilterede yaplan seimlerde Margaret Thatcherm
banda bulunduu Muhafazakar Parti iktidara gelerek ok nemli bir
dnm balatmt.
3 D nem in ekonom ik krizinin boyutlarn som ut olarak izlem ek iin bkz., Yakup Kepenek,
Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi. stanbul, Rem zi Kitapevi, 19. Bask, 2010.
4 Bizzat Blent E cevit yllar sonra yapt aklamada bu devletletirm elerin yanl olduunu
belirtmitir.

36

H asan B len t K ahram an

Burada dnm dediim ey birka hususa tekabl eder. Birincisi bu

hamleyle birlikte Avrupada solun 1945 sonrasndaki egemenliine son
verilmitir. O tarihe kadar yle veya byle gerek ngilterede gerekse
kta Avrupasnda siyasal ynetimler ya sol-Marxist partiler tarafndan
tek bana oluturulmu ya da bu partilerin katld koalisyonlar aracl
yla ynetilmitir. Oysa Thatcher, imdi neo-liberal ve Yeni Sa diye
adlandrlan bir kla bu uzun iktidar bozuyor, ayn hamlenin gerek
dier Avrupa lkelerinde gerekse Amerikada yaplmasna imkn hazrl
yordu.
Ondan ksa bir sre sonra Reagan ABDde Demokrat Parti ile ve ok
muhafazakr bir siyaseti kimliiyle i bana gelecekti. Almanyada ise
ok nemli olaylar dneminde grevde kalacak olan Hristiyan Demokrat
Helmut Kohl dnemi alacakt. Sadece Fransada 1981 ylnda sosyalist
Mitterand seilecek, Avrupadaki tek sol iktidar o olacakt ama o dnem
de bu partinin de politikalar gzden geirilirse, sol bir parti olduunu
sylemek ok zordur.
Bu iki olgu, neo-liberal ve Yeni Sa politikalar, Avrupann eitli l
lerde uygulad devleti politikalar derinden sarsyordu. Bat blou
ak bir biimde yeniden Smithi bir modelle btnleiyor, mallarn,
emein ve sermayenin serbeste dolam iin imknlar yaratyordu. Ser
mayenin bunu istedii akt, nk sz konusu iktidarlarn greve gel
mesinden hemen sonra zelletirme politikalar bata olmak zere her
yerde benzeri uygulamalara gidilmiti. Buna sosyalist Fransa da dhil
di. Bunun neticesinde ekonomik kriz hzla almt. Batda ok sk ara
lklarla grlmese de Schumpeterci bir devir anlaynn sonucu olarak
bir dnemde sa siyasetler araclyla ortaya kan byme politikalar
nn dier dnemde de sol siyasetler araclyla yrrle koyulan blmc politikalarla dengelendii grlebilir. Kriz bir dnemden dierine
geiin uzantsdr. Bu da yle bir dnemdi ve kapital, Batda, artk yeni
bir takm hamlelerle bymek, paylam ncelikli olmayan, dolaysyla,
kendisinin kr ve sermaye biriktirme ynndeki eilimlerini engelleme
yecek bir taleple ortadayd. Bunu da baard. Bugn dahi ayn neo-liberal
ve Yeni Sa politikalar olanca hzyla devam etmektedir.
Etkileri daha sonra ok farkl dzeylerde grlecek olmakla birlikte,
buraya dnemin bir baka ok nemli esini kaydetmek gerekir. O da
bilhassa 1990larda ok etkili olacak ekilde ortaya kan yeni teknoloji
lerdir. Bu zellikle enformasyon alannda yepyeni bir dnemin balama
sna yol am, yeni bir zaman-mekn alg ve anlaynn domasn sa

37

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (O rdu) likisi

lamtr.5 Sz konusu teknolojik gelimeler neo-liberal anlayn ekono

mik planda kalmamasna, daha geni ve sosyal ve entelektel bir dzleme
tamasna yol aan ok nemli bir gelimedir ki, etkisini daha sonra d
nemin baka dinamiklerini tartrken greceiz.
1970lerin sonunda bylesi bir model, yap, anlay deiikliinin ya
anmas Trkiyede 24 Ocak liberal rejimine geilmesi bakmndan son
derecede nemli ve verimli bir zemin meydana getiriyordu. Turgut zal,
gemi kariyeri bakmndan, byle bir paketin hazrlanmasn salaya
cak zellikler tayordu ve sonu olarak 24 Ocak kararlar Trkiyede
1930lardan beri devam eden ve kesin bir biimde Kemalist devleti poli
tikalar denen dneme indirilmi ok byk bir balta darbesiydi. Bu karar
larla devlet mallarn, parann ve emein piyasada serbeste olumasna,
kendi hkimiyetinde bulunan ekonomik mekanizmalar liberalletirmeye karar veriyordu.
Fakat bununla birlikte baka bir adm daha atlyordu. Bu hamleyle
birlikte Trkiyede ilk defa sa bir parti, sada olduunu, milliyeti, mu
kaddesat, muhafazakr olduunu syleyen bir parti, Adalet Partisi, De
mokrat Partinin devam olan bir parti, bu niteliini hatrlyordu. Yani,
sa partilerin devleti deil, liberal olduu galiba ilk defa bu yoldan Tr
kiyede siyasal planda alglanyordu. Oysa o gne kadar liberal olduu
sylenen Demokrat Parti ve devam olan partilerin tm hkim rejimin
kontrol ve reglasyon politikasn byk bir memnuniyetle benimsemi
ve uygulamt.
Buraya kadar zetlediimiz bu yeni dnem sadece Trkiyede deil,
dier Bat blou lkelerinde de solun krizine yol amt. Sol partiler
Batda tarihlerinin nemli dnmlerinden birini 1970li yllarda yaa
mt. 1968de yazlp bitirildikten sonra Batda ilk kez 1973 ylnda
yaymlanan Alexander Soljenitzinin Gulag Takmadalar isimli kitab
Stalinist, merkeziyeti, brokratik sosyalizmin sonunu iln etmiti.6 Kruevin 1956 ylnda yapt partisel zeletiriden sonra bu defa da ortaya
kan toplu kym ve brokratik rejimin gidebilecei noktalar bakmndan
Sovyetler Birlii rejimi ok ciddi bir skntyla yz yzeydi. Buna bal
olarak Avrupa Marxist partileri, Akdeniz Sosyalizmi denen bir hamleyle
tzklerindeki proleterya diktatoryas kurmak ilkesini teker teker kar

5 Bu konudaki zm lem elerim i u kaynakta bulabilirsiniz: Haan Blent Kahraman, P ostm od ernite ile M o d e m ite A rasn da Trkiye. stanbul: Agora K itapl, 2. Bask, 2007.
6 G u lag T akm adalar'mn Avrupa solu stndeki etkisini zellik le Fransz solu asndan ele
alan bir deerlendirm e iin bkz., M ichael Scott Christefferson, French In tellectu als A gain st the
left: the a n titotelitarian m ovem ent o f the 1970s. Oxford, N ew York: Berghahn B ooks, 2004;
(zellikle gulag as m etaphor blm ), s. 89-112.

38

H asan B lent K ahram an

maya baladlar.7 Bu, 1959da Bad Godesberg programyla bu adm at

m Alman Sosyal Demokrat Partisinden sonra ok ge kalm bir giri
imdi. Fakat gerekletirildi.8
kincisi dorudan doruya Sovyetler Birlii ve Dou Blounda yaa
nanlard. Bu rejimler altnda yaayan lkelerde hi kuku yok ki, totaliter
bir anlay hkimdi. Kurucu Babann (Founding Father) klt figr etra
fnda ina edilmi, Fransz Devriminin, Kamu Gvenlii Komitesi (Com
mittee de Salut Public) modelinden esinlenmi bir polis tekilat ve a,
devrimci iddet ve devrimci terr mant, rejimin anlayn toplum
sallatrmak iin kullanlan doktrine ve endoktrine edici bir eitim anlay
bu rejimlerin temel niteliklerini meydana getiriyordu.
Sz konusu rejimler 1920lerde oluturulmutu. Gene bu rejimlerin en
nemli zellii modernletirici bir anlaya dayanmasyd. 19. yzyl
Pozitivizminin materyalizmden etkilenmi, onu Marxizmin smfsall ile
btnletirmi sz konusu rejimler, halka ramen halk iin anlay
etrafnda rgtlenmilerdi ve altyapnn dntrlmesi, kiisel mill geli
rin artrlmas, orta snfn ina edilmesi gibi somut-materyalist bir mo
dernleme anlayyla hareket ediyorlard. Bu tamamen bir 19. yzyl kalkmma-byme anlay idi. Yansra Pozitivizmin elit hegemonyasna
dayal bir yapy tercih ediyordu.
in ilgin yan sosyalist bloun 1920lerde ina edilmesine mukabil
Avrupa bir mnda ona kar, bir mnda onu taklit eden bir yntemi
1930larda benimsemiti. 1930larda Bat Avrupann daha nceki (gre
li) demokrasilerini kasp kavuran Faizm dalgas uygulamadaki baz zel
likleri itibaryla bu modelle tepeden trnaa benzeiyor ve rtyordu.
Burada Faizmle Sosyalizmin ayn eyler olduunu deil, devleti, mer
keziyeti uygulamalar itibaryla birbirlerine ne kadar benzediinden sz
ediyoruz. O ortak payda hzl ve aktif modernlemedir. Faizmler de mo
dernleme dalgas bakmndan teki rejimden geri kalmamtr. O da orta
snfn inasn, kiisel refahn artn esas kabul etmitir. Sosyalizmin
refah tabana yayma abasna mukabil ekonomik ekirdei meydana geti
ren kapitalizm siyasal sistem kurucu unsuru olan Faizmle ncelikle snf
sal tercihler erevesinde bir beraberlik kuruyordu. Fakat bu dier zel
likleri ortadan kaldrd anlamna gelmez.
Bu kanl ve ac tarihin vurgulad bir tek gerekten sz edilebilir.
1930larn 1920lerden devrald modernleme hareketi hibir biimde
7 G enel bir deerlendirm e iin bkz., Donald Sassoon, One H u n dred Years o f Socialism . N ew
York: N ew Press, 1998.
8 Bkz., Hasan Blent Kahraman, S osyal D em okrasi D n cesi ve Trkiye P ratii. stanbul:
SO DEV Y aynlan, 2002.

39

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (O rdu) likisi

demokrasiyi iermemitir. ermekten te ngrmemitir. Tersine de

mokrasi iinde modernlemenin gerekleeceini muhakeme dahi etme
mitir. ABDnin byle bir model oluturmasna ramen grmezden gelin
mesi ve Avrupada hzl modernlemelerin totaliter ideolojiler etrafnda
biimlendirilmesi ayrca zihinsel almlar olan bal bana bir durum
dur.

U zun v e k i s a t a r i h i y l e k e m a l z m
Bu tarihe bize iki nemli eyi gsterir. Birincisi Kemalizmin tarihsel
olarak kurulduu dnem iindeki konumudur. Kemalizm son zamanlarda
yaplan aratrmalarn ayrca ortaya koyduu zere bir 19. yzyl materyalist-pozitivist ideolojisi olarak biimlenmitir.9 Kaynaklar ve kkleri
bu dncenin eitli genetik kodlaryla beslenmitir. Bunlarn arasnda
Alman materyalizminin oynad rol ayrca nemlidir. Burada dikkat
ekici olan o dnce sistematiinin Trkiyeye gene 20. yzyl banda
girmesi, Kemalizmin onu bir dnsel kk olarak benimsemesidir.10 kin
cisi, Kemalizm, Fransz pozitivizminden, her eyden daha fazla, kurucu
ve ynetici ekirdek elit dncesini almtr.11 Ayn ekilde halka ramen
halk iin forml gene Fransz Devriminden balayarak devam eden bir
dnmn son halkas olarak ksmen de Pozitivizmle btnleerek be
nimsenmitir. Son nokta ise Fransz Devriminin ve 20. yzyl bandaki
dier devrimci hareketlerin de benimseyip uygulad devrimci terr ve
iddet kavramdr.12 Devrimin radikalizmi anlay da bu ereve iinde
ele alnmaldr. Buna eklenecek son halka Jakobenlik geleneidir. Fransz
Devriminin yntem ve uygulama bakmndan neredeyse kurucu esi
olan bu anlay Kemalist devrim tarafndan uygulanmtr.
Tm bu metodolojik ve epistemolojik zellikleri 1920lerde benimse
mi ve uygulam bir Kemalizmin gerek o yllarda gerekse 1930larda
ykselen totaliter rejimlerin dier elerinden etkilenmemesi dnle
mez. Nitekim 1930larm aslnda siyasal olan ve devrimci radikalizmi9 Bu konu zel olarak Atatrk hakknda yazlm bir biyografide yazarn dier kitaplarndan
szlm bir deerlendirm eyle ele alnmaktadr: kr H aniolu, Atatrk: An In tellectu al
B iography. Princeton: Princeton U niversity Press, 2010.
10 kr H aniolu, Blueprints for a future society: late Ottoman materialists on science, reli
gion and art, in Elisabeth O zdalga, ed., L ate O ttom an Society: The In tellectu al L egacy. Lon
don: Routledge, 2005; s. 27-116.
11 K em alizm konusunu bu yanlar ve zellikleriyle u kitapta ele alyoruz: Haan Blent Kah
raman, Yeni B ir S soyal D em okrasi in. Ankara: m ge K itapevi, 1993.
12 Devrim ci terr ve iddet olgularnn analitik bir deerlendirm esi iin bkz.. Rosemary H. T.
O'Kane, The R evolution ary Reign o f Terror: The R ole o f Violence in P o litica l Change. Lon
don: Edward Elgar Publications, 1991.

40

H asan B lent K ahram an

devrimci iddeti uygulamak iin meru bir zemin hazrlamas ngrlen

devletilii ayn zamanda ekonomik bir model olarak benimsenmitir.13
Burada dikkat ekici olan ekonomik devletiliin bir liberalizm korku
sundan tremesidir. Bu, ekonomik saiklerin ne karlarak liberal ve
demokratik bir yapnn geriye itilmesidir. Ayn ekilde devrimin srekli
liini, totaliter ynetimin gcn salamak iin de kullanlan bir bahane
dir. Son kerte ise 1930larn Faizminden gelen, onun dayana olan rk
anlaylarn benimsenmesidir. Trk Tarih Tezi, Gne Dil Teorisi bu
anlayn doruklarn meydana getirir. Onunla kalmayarak bu anlay
hkim ideolojinin belkemii olur. Dnemin muhalefeti bu izgi stnde
geliecektir ve elbette susturulacaktr.14
Kemalizmin btn bunlardan baka sahip olduu ve onu dier Bat
modellerinden ayran bir zgl niteliine de burada deinmek gerekir.
Buraya kadar ele aldmz ve 1920lerde ve 30larda hkim olmaya
balayan birbirinden farkl olsa da modernleme ortak paydasnda bir
araya gelen totaliter rejimlerin oluum dinamikleri her eye ramen Ke
malist rejimden farkldr. Rusyada materyalizmin geliimini ve modern
leme dnmlerini elbette 19. yzyla giderek aklamak mmkndr.
Bu, ksmen in iin de geerlidir.15
Ne var ki, son kertede bir Balkan imparatorluu olan Osmanl mparatorluunda bu tarih ok daha kendine zg bir nitelik tar ve materyaliz
min olduu kadar modernlemenin imparatorlua intikali asker modern
leme stnden salanr.16 zellikle 1905ten itibaren aydn-brokrasiordu ittifak kesinleir. Ge dnem Osmanl modernlemesinin en temel
zellii budur ve bu kkleri II. Mahmud dneminde olan bir dnm
dr. O dnemde ortaya km olan Osmanl brokrasisinin nce yenile
mesi sonra hkimiyeti eklinde gelien modernleme hamlesi zamanla

13 Bir genel deerlendirm e iin bkz., H.B.Kahraman, Trk S iyasetinin Y apsal A n alizi-2: 19201960. stanbul: Agora K itapl, s. 3-110.
M Ibid.
13 19. yzyldaki aydn hareketinin Avrupa m erkezi dnda kalan lkelerde ne trden bir alm
gsterdiini u kaynak ayrntlaryla ele almaktadr: Charles Kurzman, D em ocracy D enied,
1905-1915: In tellectu als a n d the F ate o f D em ocracy. Cambridge, Mass.: Harvard U niversity
Press, 2008.
16 Bu konunun en tem el m etni Barrington M ooreundur: Social O rigins o f D em o cra cy a n d
D ictatorsh ip: L o rd a n d P esa n t in the m aking o f the m odern world. N ew York: B eacon Press,
1st edition, 1993. Sistem letirm e d eil ama irdelem e bakmndan Sam uel H untingtonun ok
etkili olm u kitab da bu konuyu kuatr: P o litica l O rder in Changing Societies. N ew Haven:
Y ale University Press, 1996 (1st published 1968). Trkiyede konuyu bu yanyla ele alan ve
Barrington M ooreden etkilendiini syleyen yeni bir kaynak udur: Murat B elge, M ilitarist
M odernlem e: Alm anya, Japonya, Trkiye. stanbul: letiim Yaynlar, 2011.

41

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

ordunun yenilemesiyle i ie gemi, II. Abdlhamid dneminde ise

bambaka bir nitelik kazanmtr.
II. Abdlhamid dnemi bu bakmdan ilgintir. nk, II. Mahmud ve
Abdlmecid dnemlerinde kontrol edilemedii gibi saray elinde tutmaya
balayan brokrasinin hkimiyeti II. Abdlhamid dneminde krlmtr.
Saray brokrasiyi kendi snrlar iinde tutmay becermitir. Ayn ey
yal subaylarla yaplan ittifak stnden ordu iin de geerlidir.
Abdlhamid dnemi bu kontrol baka bir unsurla, toplumsal modern
lemeyle desteklemek istemitir. Osmanl orta snfnn her mndaki
tezahr bu dnemdedir. Okul, iletiim, ulam ve dier sosyal devlet
atlmlar bu dnemde gerekletirilmitir. Fakat bu alm, yani orta snf
hareketi ve onu hazrlayan altyap modernlemesi ordu, brokrasi ve
bilhassa aydnlar tarafndan gelitirilen modemlemeci dncenin Os
manlI toplumunun derinliklerine nfuz etmesine imkn salamtr. Bu,
modernlemeye dnk yumuak bir geitir. ttihad ve Terakki ise nce
siyasete sonra da devlete mdahale ettii dnemden balayarak sz konu
su dnm Kemalizmle bitecek bir radikalizme tamtr.
Btn bunlardan sonra sahneye kan Kemalist modernleme ordu e
kirdekli bir modernleme olarak tebellr eder. Onunla da kalmayarak
zaman iine yaylan bir biimde ve zamann getirdii byk siyasal olu
umlardan etkilenerek birok defalar rehabilite edilir. Sz konusu rehabi
litasyon ordu darbeleriyle salanr. Burada kritik olan asker darbelerdir.
Daha nce eitli almalarmzda irdelediimiz ve 2. Dnya Sava
sonrasnda Bat demokrasilerinde rnei grlmeyen bu uygulamanm
ana amac Kemalist rejimin rehabilitasyonudur.
Bu gerekten 1945 sonras dnya iin olduka farkl bir yntemdir.
Trkiye, tamam Kemalist devleti ve eanlaml bir biimde devletin
ideolojisi Kemalizmi korumak, kurtarmak ve iyiletirmek (yeniden kur
mak) maksadyla, elbette her birisi ayr ayr zgllkler tayan, be dar
beyi ve darbe giriimlerini 1960-1971-1980,1997 ve 2007 ylnda yaa
mtr. O arada saysz darbe giriimi de mevcuttur. Bu darbelerin bir
dier temel maksad Kemalist ideolojinin kurduu apolitik siyasetle g
lenerek ne km merkezin siyasallama neticesinde evreye kaptrd
iktidar geri almak istemesidir. Burada merkez derken siyasal merkezi
iaret ediyoruz. Onu elinde tutan kuvvetleri Tarihsel Blok olarak adland
ryoruz. Tarihsel Blokun kompozisyonunu ordu, brokrasi ve aydnlar
meydana getirir. evre ise amorf ve otantik halktr. Merkez ve Tarihsel
Blok apolitik bir anlayla kltrel bir toplumsal dnmden yanadr.
evre ise politiktir ve aktif bir modernizasyonu talep etmekte ve destek-

42

H asan B lent Kahram an

lemektedir.17 1923-50 aras Merkezin, 1950-60 aras evrenin, 1960-65

aras Merkezin, 1965-71 aras evrenin, 1971-80 aras evrenin, 1980-83
aras Merkezin, 1983-1997 aras evrenindir. 1997 ve 2007de Merkez
iktidar geri almak iin eitli giriimlerde bulunmutur. 1997 ve 2007
sonras ak olduu kadar uzun erimli, kapal darbe giriimlerine tanklk
edilir.18
Bu noktay daha fazla derinletirmeden sadece bir vurgulama ile yeti
nelim. Her bir darbeden sonra yeni bir Kemalizm tanm ortaya atlmtr.
Bunlarn bazlar daha entelektel bazlar daha asker bazlar daha
brokratiktir. Her tanm ardndan geldii darbenin niteliklerini tar.
1960 darbesi ordu-aydn ve brokrasi ittifaknn (Tarihsel Blok) hi
paralanmadan gerekletirdii bir darbe olduu iin dnemin ruhuna
uygun olarak aydnlarn sol eilimlerinden izler tayarak Sol Kemalizmi
kuracaktr. 1971 darbesi ordu-aydn ittifakn paralayan ilk darbedir. Bu
nedenle izleyen dnemde sa-ordu ittifakyla brokratik, statik bir Kema
lizm tanmn benimseyecektir. Bu meyanda Gven Partisi tr kurulular
araclyla Sa Kemalizm oluturulmutur. Nihayet 1980 darbesi sonra
snda 1930larm ihyasn ngren retrospektif bir Kemalizm anlay icat
edilmitir. 1982 anayasas bu maksatla hazrlanmtr. Bu sadece Sa
deil ondan daha fazla Faizan Kemalizm anlayna denk der. Bu Ke
malizm brokratik Kemalizmdir. Fakat onunla snrl deildir. Toplum
yapsnn da gene 1930Tarda olduu gibi korporatist bir anlayla kurul
masn ngrr. Nihayet 1997 darbesi, 1982 anlaynn bir uzantsdr.
1982 darbesinin gerekletirildii Souk Sava dneminde hl bir sap
lant halinde bulunan komnizm tehlikesine kar bir panzehir olarak
dnlm (lml ve Kemalist (!)) slmn konjonktrel ve yapsal ne
denlere hkim siyasal unsur haline gelmesi zerine atlm bir admdr ve
bu defa laisist Kemalizmi tesis etme maksadn tar. Ne var ki, sz konu
su Kemalizm iin ayn zamanda militer Kemalizm demek de kabildir.
Sadece militer kelimesine telmih olmas maksadyla deil, o dnemden
sonra gelien olaylara bakarak da bu Kemalizmin, 1930lu Kemalist yl
larda olmad lde militan Kemalizm olduu da su gtrmez bir ger
ektir.

17 Bu konunun ayrntlar u kitaptadr: H .B. Kahraman, Trk S iyasetinin Yapsal A n alizi1 .'Kuramlar, K avram lar, Kurumlar. stanbul: A gora K itapevi, 2008.
18 Ibid.

43

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (O rdu) likisi

S o l v e k e m a l z m l k s n n
AKTRLER, ZELLKLER

e v r e l e r ,

Bu tarih Trkiye d herhangi bir toplumun yakn dnem tarihiyle kout

deildir. Fakat Trkiye dndaki dnyada meydana gelen baz oluumla
rn bu tarihi etkiledii sylenebilir. Souk Savan etkisi, Trkiyenin
siyasal kamplar ve bloklar arasnda ve iindeki konumu bu tarihin olu
masnda rol oynamtr. Gene de sz konusu dnemler ve tarih bilhassa
orduyla olan ilikisi nedeniyle son derecede nemlidir. Ne var ki, Kema
lizm ve modernleme stnden gelien bir tarihi Trkiyede solun tari
hinden bamsz bir biimde ele almak ve irdelemek olanakszdr. Bu
tarih eitli detaylar ve nanslar bakmndan Trkiyede ekillenen solun
da iinde bulunduu, ilikilendii ve Trk solu bakmndan asal kurucu
ge kabul edilmesi gereken bir tarihtir.
Trk solu olarak tarif edilebilecek birka nemli gvdeden sz edile
bilir. Bunlar genel yapsal zellikleri itibariyle Marksist-devrimci sol ve
demokratik sol olarak ikiye ayrlabilir. Her iki sol hareketin de kendine
zg baz nitelikleri mevcuttur. Bununla birlikte asl nemli olan sz
konusu iki byk sol halkann birbirine kart olarak kurulmas ve biim
lenmesidir. Alttan alta baz etkileim ve temas noktalar bulunabilirse de
onlar genel ve yapsal bir zellik deildir. Daha ok konjonktrn getir
dii, baz entelektel temaslardan ve esinlenmelerden tremi doal etki
lenmelerdir. Bu tarih iinde asl nemli noktay ise solun Kemalizmle
kurduu iliki meydana getirir. Gerek anlamda ilgin olan budur. nk
bu ilikinin bir blm aklkla bilinmektedir ve stnde ok durulmu
tur. Fakat dier yan o derecede net deildir. Oysa etkileim son derecede
gerek ve kapsamldr.
Eer sadece bir dnsel/ideolojik pratik olarak grlseydi belki Ke
malizmle sol arasndaki iliki bir lde kanlmaz kabul edilebilirdi. Ya
da iki kutup arasndaki etkileim gene sadece entelektel planda kalsayd
bu da anlalabilirdi ve doal grlebilirdi. Nitekim farkl toplumlarda
Marxizmin iinde yaad toplumun ona ait koullarndan tremi baz
nitel zellikleri mevcuttur. Ayn ekilde Marxizmin geni tarihi iinde
farkl dnce sistematikleri ve ideolojilerle olan etkileimi onun entelek
tel kapasitesinin bir sonucu olarak grlebilir. Fakat Trkiyede solu son
derecede problemli bir noktaya oturtan bunlarn hibirisi deildir. Sol
Trkiyede asker darbelerle birlikte biimlenmitir. Ordunun toplumsal
ve siyasal plandaki mevcudiyeti ve fonksiyonu Trk solunun oluumunda
en nemli rol oynam, solun belkemiini hazrlamtr. Trk solunun
asal kurucu esini ve bilindm, Marxizmin zne uygun dier kav
44

H asan B lent K ahram an

ramlar deil, dorudan doruya ordu ve Kemalizm meydana getirir. Bu

rada belki Osmanl son dnemi modernlemesinin baz artlarnn da sol
tarafndan temellk edildii sylenebilir ki, onlarn banda, gene Kemalizmin de devrald modernlemenin geldii aikrdr.
imdi Trk solunun Kemalizmle olan ilikisine deinelim.
Bu balamda yaplacak iki byk deerlendirme sz konusudur. lki,
Trkiyede Kemalizmin sol bir ideoloji olarak kabuldr. Bu ancak Fran
sz Devriminin sol bir devrim olmas orannda kabul edilebilecek bir yak
lamdr. Gerekten de Fransz Devrimi getirdii temel nermelerle Ke
malizm de onlar kabul ettii ve iselletirdii lde soldadr. Bu sol
ancak tarihsel sol olabilir ve elbette Marxist solla herhangi bir iliki iin
de deildir. Oysa Trkiyedeki temel kabuller sadece Kemalizmin bu
tarihsel zelliiyle snrl kalmamakta onun gncel konjonktrde rehabili
tasyonunu da sol bakmndan ngerektirmektedir ki, bu, asker darbelerle
solu i ie geiren bir olgudur.
kinci nokta Trkiyedeki solun Kemalizmle kurduu ilikinin gene
ondan devralman paternalist ve arrivist yaklamlarla i ie gemesidir.
Patemalisttir, nk, nclk sorunsaln kendisine bir varolusal koul
olarak semitir. Zamanla da gelitirdii ulusalclk erevesinde Ke
malizmin kuruculuuna ve tamamlanmamlna gndermeyle kendisini
tanmlamaktadr ki, bu da, gene solun arrivist yann meydana getirir.
Bu iki temel erevenin dnda bir de solun Kemalizmle bal olarak
gelitirdii temel nermelerin milliyetilik zemininde trediini belirt
mek gerekir. Gerekten de bu hem bir yanyla ontolojik bir konudur hem
de yerelcilik-ulusalclk-milliyetilik ekseninde alan, gelien bir yapya
sahiptir. Fakat sadece 1960h yllarda ve 1997 sonrasnda ortaya kan
anti-emperyalist vurgularda sz konusu milliyetilik kat bir doktriner
belkemii olarak belirir. te yanda ise, sol, kendisini ontik tanmlarda
(rnein halklk ve halka kurduu, kurmas gereken ilikilerde) yerlilikle btnletirerek tanmlar. Bu da gene Kemalizmin temel ilkeleriyle i
ie gemi bir pozisyondur.
imdi bu tarihin nasl gelitiini ele alabiliriz.

u m h u r iy e t v e so l

Trkiyede sol dncenin oluum tarihi Cumhuriyetten ok ncesine

gider. Mete Tunaym r aan almas bu tarihi olanca netliiyle

45

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) ilik isi

ortaya koymutur.19 Osmanl sosyalist hareketinin tarihi II. Merutiyet ile

tayin edilir.
1908 devriminden nceki dnem ise henz yeterince aydnlatlmasa
dahi Jn Trkler ile Rus devrimcileri arasnda bilhassa svirede baz
temaslarn meydana gelmesini salamtr.20 Fakat o dnemde Rus dev
rimcilerin bilinlerine mukabil Jn Trklerin ne istedikleri konusunda
bilhassa ideolojik adan netlemi bir muhakemenin olmad ne sr
lebilir. Jn Trkler mphem ve mulak bir Hrriyet aray iindedir.
Bu tarihin 1917 Rus devriminden sonra daha inceldii sylenebilir.
Osmanl Sosyalist hareketi 1908 sonrasnda gzle grlr biimde Mark
sist bir hareket nitelii kazanmtr. O arada TKP kurulmu ve etkinle
meye balamtr. TKP Komintemin bir parasdr.21 Nitekim 1919 sonra
snda Anadoluda devam eden sava srasnda gerek SB ile iliki kurmak
iin gerekse TKPyi blmek ve maksadyla bizzat Mustafa Kemalin
sahte komnist bir hareket olarak Yeil Orduyu rgtlemesi dnemin
Marksist sol konusunda, hi deilse pratik dzeydeki bilgisi hakknda
baz ipular vermektedir. O arada da Mustafa Suphinin ldrlmesi at
lan admlarn bilinlilii konusunda nemli bir iarettir. Buna mukabil
1923 sonrasnda devletin solla olan ilikisi tek ynldr ve sadece onu
bastrmay, hatt ezmeyi hedeflemektedir.
Bu tarih literatre komnist tevkifat diye geen baz toplu takibat
ve tutuklamalarla geer. O arada eski Komintem yesi kiilerden bazlar
eski grlerini terk etmi ve sistemle btnlemitir. Bunlarn arasnda
evket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr, Burhan Belge zellikle
nemlidir. nk bu kiiler 1930larda Avrupa totaliter rejimlerinin yk
seli dnemlerinde Kemalist cumhuriyette Kadro dergisini kararak bir
yandan ekonomik devletiliin domasna dier yandan Kemalizmin
doktriner bir ierik kazanmasna n ayak olmulardr. stne yaplan
birok alma iinde bu kiilerin yeni bir yap oluturmak isterken eski
grlerinden ve kimliklerinden ne ekilde etkilendikleri ve ne tr izler
tadklar sadece bir tek kaynakta zikredilmektedir.22 Fakat hem bu konu
daha fazla irdelemeyi gerektirir hem de nemli olan o hareketin de bir
sre sonra dalmasdr.

19 M ete Tunay, T rkiyede S ol Akm lar. 2 Cilt. stanbul: letiim Yaynlar, 2009.
20 Hans-Lukas K ieser, Trkle htida: 1870-1939 s v i r e sin de Yeni T rkiyenin ncleri.
stanbul: letiim Y aynlan, 2008.
2 1 T K P n in tarihi iin bknz., M ete Tunay, S ol Akmlar.
22 lhan Tekeli, Selim lkin, K adrocu lar ve K a dro y u A nlam ak: B ir Cum huriyet yks. stan
bul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2003.

46

H asan B lent K ahram an

Dnem 1938 Harb Okulu olay ve Nazm Hikmet, Kemal Tahir gibi
baz edebiyatlarn tutuklanmasyla kapanr. nk, ardndan gelen d
nem Faizmlerin Avrupada etkili olduu yllardr. 1945e kadar Trkiye
nin Almanya yanls tutumu sola gz atrlmamas anlamna gelir.23 1950
sonrasnda greli demokratik bir dzene geilmesine ramen devletin
sola dnk eiliminde herhangi bir deiiklik olmamtr. Yeni hkmet
icraatna, kurulu dneminde eski sol kadrolardan ok nemli bir destek
almasna ramen,24 ar bir darbe indirerek balamtr: 1950 Tevkifat.
Bu tr bir tepki de neredeyse kanlmazdr. nk Trkiye Nato ve
BM yesi olmu, Amerika mttefiki olarak Souk Sava artlarn kabul
etmitir. 1950ye kadar devam eden DP dnemi, daha sonra demokra
tik, sivil bir iktidar dnemi olarak adlandrlsa da kesin olarak iine
dnk, sola kar alabildiine sert, hatt solun stne iddetle giden, mu
hafazakr ve tm bunlar milliyetilik adna gerekletiren bir tutum iin
dedir. Devletin sol karsnda Tek Parti dneminde tesis edilmi anlay
bu dnemde daha azalarak deil, tersine ok daha iddetlenerek devam
etmitir. O arada Ceza Kanununda yer alan ve korporatist Faist talyan
ceza yasasndan alman, snf esasna mstenit rejim nerisini yasaklayan
141 ve 142. Maddeleri ortadadr ve devlet tarafndan srekli olarak ile
tilmektedir.

e m a l s t s o l a d o r u

Bu dnem sol bakmndan nemli bir tek gelimeye sahne olur. Nazm
Hikmet yurt dna kamtr. TKP faaliyetini Dou Blou lkelerinde
srdrmektedir. O arada 1957 sonrasnda DP iktidar eitli nedenlerle git
gide daha despotik bir rejime srklenmitir. Btn bu oluum iinde
CHP bnyesinde ne kan kk bir aydn grubu DPnin zerine otur
duu rejimi snrl bir biimde dntrecek ve onu daha demokratik bir
izgiye ekecek baz nerilerde bulunur. Yakn tarihimize lk Hedefler
Beyannamesi olarak geen ve 1959 ylnda yaymlanan bu bildiri Tanzi
mat sonrasnda etkili ve nc bir konumda olan aydnlarn yeniden sah
neye kmas anlamna gelir.25
Sahnede ikinci bir aktr daha mevcuttur: ordu. ki kutup arasndaki
katalizr ise tarihsel aktr olan smet nn ile banda bulunduu Cum

23 B u dnem ve eski solcularn o yllardaki haleti ruhiyeleri olanca ren k liliiyle A ttila Ilhann
u romannda ilenmitir: O K aran lkta Biz. stanbul: Bankas Y aynlan, 2008.
24 Ayrntlar iin bknz., H.B.Kahraman, Trk S iyasetinin Y apsal A n alizi- II: 1920-1960. stan
bul: Agora Kitapl, 2009.
25 H.B.Kahraman, Trk S iya seti-1.

47

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (O rdu) likisi

huriyetin kurucusu denilen devlet partisi CHPdir. Sz konusu aydnlar

nce Forum dergisi etrafnda bir araya gelmi daha sonra hzla CHPye
ynelmitir. O arada bu aydnlarn nemli bir blmnn kurucu ve des
tekleyicisi olduu Hrriyet Partisi de kendisini feshederek CHPye iltihak
etmitir.26 CHP, Planlama Brosu bu sivil temelli bildiriyi oluturur
ken, nn de ordu stndeki byk tarihsel etkisini onu DPye kar
tavr almaya iterek ve tahrik ederek kullanmtr.
Sonu olarak ttihat Terakki dnemini hazrlayan ve kesin olarak 1905
ylnda oluturulan, Tarihsel Blok diye adlandrdmz ve ordu-brokrasi-aydnlar ittifakyla biimlenen, siyasal merkezi temsil eden, yukardan
aaya rgtlenen kltrc-materyalist bir modemizm anlayn benim
semi, radikal/devrimci ekirdek yeniden devrededir. Tarihsel Blokun
maksad ok aktr: DP tarafndan temsil edilen ve siyasal evreye kay
m olan iktidar geri almak. Bu amacn gerekesi de bellidir: 1908 sonra
snda, hatt 1839 sonrasnda, balam olan devrimi ilerletmek. Sz
konusu ilericilik/ilerleticilik denkleminin yeni dnemdeki parametresi
demokratiklemedir.27 lk Hedefler Beyannamesi bu amac tamaktadr.
Nihayet 27 Mays 1960 gn beklenen darbe olur. Ordu elindeki ikti
dar aydnlara devretmek iradesini gsterir. Bunu ordunun demokratik
anlay bakmndan ele almak, genellikle yapld gibi, o derecede doru
deildir. nk, o ana kadar orduyla aydnlar el ele, i iedir. deolojik
ufuk bakmndan da pratik bakmndan da herhangi bir elikileri yoktur.
Ordu aydnlarn nn atn, onlarn da kendisiyle ztlamadan beklen
tilerini icra edeceklerini varsaymaktadr. Olaylar 1961 ylma kadar bu
eksende geliir.

S ol k e m a lI z m n k k e n l e r i
O yl YN dergisi yaymlanr. Bu, ideolojik bir ktr ve ok nemli bir
gelimenin balangcdr. YN bir bildirgeyle kar. Yaymlanan metnin
nemi ieriinde deildir. nk mulak, ne istediini aka ifade ede
meyen, hedeflerini belirtmemi bir metin vardr ortada. Bununla birlikte
bildirgenin yaratt heyecan aydnlarn toplumsal hkimiyetini iaret
etmektedir. Metni (muhtemelen) kaleme alan Doan Avcolu, CHP
Planlama Brosunda alm ve HBnin hazrlanmasnda etkili olmu
26 Ayrntlar iin bkz., H. B. Kahraman, Trk S iyaseti II, s. 327-334.
27 K em alizm in ilericilii bir hayli tartlmtr ve arkasnda Bat Avrupa 19. y zyl materyalist/pozitivist m odernlem esinden kalc izler tar. B u konuyu farkl ynleriyle, tarihsel ve konjonktrel ilericilik kavramlar erevesinde ne ifade ettiini ve sol bir balama nasl tem ellendirildiini u kaynakta irdeliyoruz: H. B. Kahraman, Yeni B ir S osyal D em okrasi in. Ankara:
m ge Kitabevi, s. 55-81.

48

H asan B lent Kahram an

tur. Parti iinde nde gelen ve 1961 seimleri sonrasnda alma Bakan
lna atanacak olan Blent Ecevitle yakn arkadatr. Bildirge yeni bir
iktidar dnemine geerken aydnlarn mttefikleri orduya yeni bir hedef
gstermesi ve iktidarda bulunan CHPye de bir uyanda bulunmas anla
mna gelmektedir.28 Baz gstergeler bu gr ok somutlatracak bir
mahiyettedir.
Onlarn banda YNn temel hedefi gelmektedir. Dergi, yapt yo
un yaynda belli bal bir ka saptamada bulunmutur. Bunlara gre
dergi ve kadrosu Kemalisttir. YN, Kemalizmi tamamlanmam bir dev
rim olarak nitelendirmektedir. Kemalist devrimlerin styapy dntr
dn fakat altyapya inmediini ne srmektedir. Bu ideolojik ere
venin uygulanmas iin getirilen neri YN'im ve ondan treyecek olan
solun temel karakteristiini meydana getirecektir. YN, TB diye adlan
drdmz ittifak hatrlatacak biimde zinde kuvvetler edebiyat yapmak
tadr bu ordu, aydnlar ve genliktir. Brokrasi eletirel bir biimde ele
alndndan ve hkim Kemalizm bir sre sonra donukluu asndan
eletirileceinden brokrasiyle arasna YN belli bir mesafe koymaktadr.
Fakat brokratlar (hkimler, savclar, yksek dzey yneticiler, mhen
disler, vb) aydn kategorisi iinde ele aldndan ve onlar kazanlacak
kuvvet olarak grdnden kuku yoktur. Bilhassa ordunun nc olma
d, dolaysyla tepeden inmeci bir zellik tamayan hibir giriimin
baarl olmayacana inanmaktadr YN. Dergi kadrosu yazd yazlar
da orduyu aka taraf olmaya armaktadr.
Byle bir anlayn olumasnda etkili olan ve daha sonra szn etti
imiz YN uzants sola devredilecek, onun da karakterini tayin edecek
birka unsurdan sz edilebilir.
Bunlarn ilki 14ler Olay'dr. Darbeden sonra kurulan MBK iinde
bir grup iktidarn seimle sivillere devredilmesine kar tavr alm dier
grup hzl davranarak bu talebin sahiplerini tasfiye etmitir. YN dergisi
bu gelimeyi hazmetmemitir. Nitekim gene ayn hareketi yanl bulan ve
ordunun srekli egemenliinden bahsedenlerin kurduu Silahl Kuvvetler
Birliinin nde gelen isimlerinden Talat Aydemirin art arda giriecei
hiyerari d darbeleri YN btnyle desteklemitir.

28 Blent Ecevit bildirgeyi imzalamamtr. Bunu daha sonra bildirgenin ar d evletiliine

balamtr. Bu doru olabilir. Fakat gerek o dnem de gerekse daha sonra E cevitin bu ynde
hibir gr, dncesi ve aklamas olmamtr. Ayrca yazd ke yazlarnda sonradan
yaknaca ekilde 27 M ays darbesini desteklem itir. D olaysyla bildirgeyi im zalamam asnn
altnda, bir CHP tem silcisi ve nde gelen politikacs olarak sz sahibi olm ak isteyen aydnlarla
arasna gerek kendi adna gerekse parti adna bir m esafe koym ak arzusu daha kuvvetli bir belir
leyici olabilir.

49

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) ilik isi

kincisi, byle bir siyaset anlaynn kayna olan elemanlardr. Onla

rn banda asker bir modernleme metodu olarak Kemalizmden ok
etkilenmi olan BAAS rejimi gelmektedir. 1950lerin sonu, 1960lann
banda bu rejim pratii Orta Dounun siyasal modernlemesinde nemli
bir rol oynayacaktr. Hibir biimde demokratik olmayan, demokrasiyle
ilikisi bulunmayan, en fazla albay rtbesindeki subaylarn banda bu
lunduu cuntalarn gerekletirdii darbelerle iktidar olmasn salayan,
daha sonra hanedan rejimine dnen bu uygulamalar YN grubu iin bir
ilham kaynadr.
nc unsur sava sonras Fransada hzla yaygnlk kazanan sol/
Marksist grlerdir.29 Byle bir pozisyonun olumasndaki en nemli
etken 1959 ylnda Kbada meydana gelen devrimdir. Bir gerilla hareke
tinin ynetimi devirerek iktidara gelmesi, bunu Marksist bir ideoloji etra
fnda gerekletirmesi sadece Fransa deil tm dnya iin yeni bir ilgi ve
ilham kaynadr. Nitekim ksa bir sre iinde geliecek ve 1960l, hatt
70li yllar boyunca devam edecek 3. Dnya lkelerinin Marksist-Leninist rgtlenmeler araclyla srdrecei bamszlk hareketi gene Bat
aydnlar stnde etkili olacaktr. 1960l yllarn bir gibi gelitirdii
bu hamleler 1968 olaylaryla sonulanacaktr.
O arada bir noktaya daha deinmek gerekir. 1960l yllar iinde Pa
rise eitim iin giden Trk entelektelleri bekleyen nemli bir olgu var
d. O yllarda Marxm Dou toplumlar iin yazd yazlar ilk defa toplu
olarak ve Almancadan evrilerek yaymlanyordu. Bu metinler Osmanl
toplumsal yapsn irdelemek isteyenler ve ona Marxist bir perspektif
getirmeye alanlar stnde ok etkili oluyordu. Buna bal olarak I960
l yllar yeni bir rejim kurma aray iinde olan entelektel kesimin Seluklu-Osmanl, hatt daha ncesine giderek, toplumsal yaps stnde
dnmesiyle ve ATT teorilerini gelitirmesiyle geecektir. Bu Trki
ye/Anadolu tarihinin Marxist bir bak asyla ve snfsal ilikiler teme
linde ele almmasyd. Sz konusu giriimin ana maksad modernlemenin
nerede takldn, o dnemin ok iyi bilinen bir tanmyla yar smrge
oluunun nedenlerini bulmakt.
Drdnc unsur TPin kurulmas ve gerek Marxist bir solu hzla ge
litirerek parlamenter, demokratik bir siyasetle btnletirmesidir. TP,
daha sonra tekrar deineceimiz gibi, tekil bir rnek olarak Kemalist
deildir. Ayrca Y N iddetle eletirmektedir. Dergiyi ve kadrolarn
bey paa takm ve zdegnlar olarak nitelendirmektedir. Gene TP
29 B u konunun en dikkate deer kaynaklarndan birisi udur: Richard W olin, W ind fro m the
E ast:F rench Intellectuals, the C ultural R evolution a n d the leg a cy o f the 1960s. Princeton, NJ:
Princeton U niversity Press, 2010.

50

H aan B lent Kahram an

bir devrimin aadan yukarya rgtlenmesi gerektiini savunmakta,

bunu ancak ii hareketinin douracana inanmaktadr.30 Kemalist ve
YNcil olmayan, gerek bir Marxist hareketin nemine inanan aydnlarn
bilhassa Aydemir vakasndan sonra hzla FTYn arkasndan ekilerek
TPle birlemesi 7A^n de temel grlerinden sapmasa bile daha sol
bir perspektif gelitirmesine, Kemalizmi git gide artan bir dozda sol bir
ereve iine yerletirmesine yol amtr.
Bu unsurlar yan yana gelerek dorudan ve dolayl etkileriyle YN so
lunu meydana getirir. Bu sol, militarist, Kemalist ve modemisttir. YN
solunun Marxist eilimler tasa bile bunu ok aktan savunan bir tavr
hibir zaman olmamtr. Marxizm, YN ideolojisinin naif ve biraz da
metodik arka plann meydana getirmektedir. Bu bizzat Doan Avcolu
iin de geerlidir. Avcolu Atatrk bir arka palan sosyalizan/sosyalist
bir yntemle yeniden kurgulamak istemektedir. Bu nedenle yazlarnda
kulland temel vurgular, Kuvay Milliye gibi Kurtulu Sava dnemi
terminolojisidir.31 Dolaysyla FCWsolu Kemalist, Kemalizmi sol bir ei
limle okumak yanlsdr. Bu noktay biraz daha aalm.
YN, Marxizmden kalkarak Kemalizme gelmemitir. Avcolu hibir
zaman tanml ve sistematik bir Marxist olmamtr. Tersine, zaman iin
de Marxist eilimler arlk kazandka ve Marxizm toplumsal oluum ve
yaplar zmlemekte ok gl bir anahtar olarak ortaya ktka Ke
malizm ona ulanmaya allmtr ki, bu eklemlenmenin gereklemesin
de o sralarda kurulan Sol Yaynlarnn evirdii Marxist klasiklerin ok
nemli bir rol olduu yadsnamaz. YNn Kemalizmi sol bir yorumla
okumas bu ereve iinde cereyan etmitir. YNn asl maksad ordu
destekli, gdml bir darbe iktidar hazrlamaktr. Kemalizmin de bir par
as olduu tarihsel militer modernlemeyi gene Kemalist bir yntemle
srdrmek gayreti iindedir, YN?2

30 Bu grlerin nem li bir blm TP genel bakan M ehm et A li A ybardan kaynaklanmak

tadr. G enel bir deerlendirm e ve bu grlerin arka plan iin bkz., Bar nl, B ir S iyasal
D nr O larak M ehm et A li A ybar. stanbul: letiim Yaynlar, 2002.
31 Yllar sonra yazlarnn bir araya getirildii kitabn ad bu gerei olanca plaklyla kuat
maktadr: Atatrklk, M illiyetilik, Sosyalizm : Yn ve D evrim Yazlar. stanbul: leri Y ayn
lar, 2006). Sz konusu tarihte b yle bir adm arkadan gelen kuaklarca seilm esindeki nedenle
ri ise ileride ulusalclkla sol ilikisini ele alrken irdeleyeceiz. Gene o blm de irdeleyeceiz
ama burada unu da belirtelim: T/Yn savunduu K em alist term inolojiyi sonuna kadar savu
nan tek yazar, onun iinden bir siyasal hareket de karm olan A ttila lhandr. lhan bu termi
n olojiyi M dafay Hukuk gibi terimlerle beslemitir.
32 Sz konusu militer m odernlem enin bir deerlendirm esi iin bkz., Ellen K ay Tirimberger,
R evolution fro m above: m ilitary bureaucrats a n d developm en t in Japan, Turkey, E gypt an d
Peru. N ew Brunswick, NJ: Transactions IN c., 1978.

51

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

1 2 MART VE DARBEC SOLUN SERVEN

YIsTn at bu Kemalist sol kap art arda gelen olaylarla geniler. On
larn banda 1960 darbesi sonrasnda YNn kapak yapt Talat Ayde
mirin nclk ettii hiyerari d iki darbe giriimi gelir. Fakat onun
ncesini de 27 Mays darbesinden hemen sonra kurulan Silahl Kuvvetler
Birlii eker. Ama SKB de 14ler olaynn bir uzantsdr ve ordunun ok
daha kalc bir militer rejim oluturmasna taraf olanlarn giriimidir.
Bu maksatla 1963ten itibaren yeni bir cuntalama dnemi balar.
1968 ylnda renci olaylarnn balamasnn ardndan bu giriimler arta
rak srer. Nihayet 1969 seimlerini de AP kazannca ordunun st yneti
mi aadaki olaylardan da haberdar olarak kendi iinde rejime mdahale
ynnde tavr taknr. Ordunun iinde yksek komuta kademesinin inisi
yatifiyle gerekli planlar hazrlanr.33 O arada gen subaylar arasnda radi
kal sol rgtlerle irtibatlar hzlanmtr. Bir anlamda rgtler ordunun ii
ne yerlemeye balamtr. Bu gelimelerle birlikte YN kapanm, Do
an Avcolu, ordu ii cuntalarla ittifak kurmak ve onlar ynlendirmek
maksadn tayan Devrim dergisini yaymlamaya balamtr.34
Aslnda 9 Mart 1971 gn yaplmas planlanan darbe ok ak bir
BAAS rejimi oluturma abasdr. Plana gre parlamento ve partiler fes
hedilecek, Devrim Konseyi kurulacak ve bir devlet bakan her eyden
sorumlu olacaktr. Devlet Konseyi ise askerlerden ve teknokratlardan
teekkl edecektir.
Bu plan iki nedenden tr ilemez. Birincisi, HKK Muhsin Batur son
dakikada caymtr.35 kincisi, GKB Faruk Grler hareketin sol bir ei
limle yapldn fark etmi veya sezmi ya da istihbar etmitir. 9 Mart
gnk darbe ertelenir. Grler ayn akam NATO planlar dorultusunda
alarm vererek ordu ii ve d bir tasfiyeye ynelir. 12 Mart darbesini ha
zrlayanlar bir ka gn iinde 9 Mart darbesini tasarlayanlar tasfiye eder.
12 Mart darbesi sol bakmndan son derecede nemli sonular doura
caktr. Bu sonularn ilki, ordunun bir kanadnn Kemalist olduunu sy
lese bile sol bir eilim iindeki dier kanad ortadan kaldrmasdr. Bu
daha dar ve yal bir kadronun daha gen ve geni bir kadroyu kontrol
altna almas demektir. Fakat ondan daha nemlisi bu hareketin sol Ke
malizm denen ve 1961 sonrasnda oluturulan ideolojiyi reddetmesidir.
33 B u tarihi, sz konusu darbe planlarn hazrlayan elil Grkanm anlarndan izlem ek m m
kndr: 12 M a r ta B e K ala. stanbul: Tekin Y aynevi, 2. Basm , 1986.
34 D evrim yazlar iin bkz., D. A vcolu , Atatrklk.
35 Kendi anlatm iin bkz., M uhsin Batur, A n lar ve G rler: D nem in P erd e Arkas.
stanbul: M illiyet, 1985.

52

H asan B lent K ahram an

Geleneksel, donuk, standart Kemalizm eilimi ordu komuta kademesinde

hkim olmutur.
kincisi, bu hamleyle birlikte ordunun aydnlarla kurduu ve 1905
sonrasnda hi kesintiye uramam olan ittifak paralanmtr. Ordu
kendi tanmlad statik yaklam dnda Atatrkle, doru veya yan
l, yeni bir boyut veya ierik kazandrmak isteyen, bilhassa Marxizmle
btnlemi olan aydn kesimini btnyle dar itmitir. Souk Sava
ruhuna uygun olarak ve bir NATO ordusu olarak bunu doal karlamak
gerekir. Bu perspektiften baklrsa 9 Mart darbesi hazrlnda olanlarn
baarmalar halinde gerekten boylarn aan bir harekete girmi olacakla
r sylenebilir. Oysa 12 Mart kadrosu, tam tersi bir zihniyetle hareket
etmekte ve Atatrkl sola kar bir ideoloji olarak tanmlamaktadr.
Bu son derecede nemli ve kkleri derine inen bir koputur ve bir Ata
trklk anlaynn dierine direnmesi ve seenek olarak gelitirilmesi
esasna dayanmaktadr.
ncs, bu hareketle birlikte sol Trkiyede bsbtn radikalle
miim Ordu iinde baz cuntalar araclyla ve onun desteini salayarak
devrim yapma imknnn ortadan kalktn gren sol 12 Martn he
men sonrasnda adeta bir intihar giriiminde bulunur. Giriilen atma
larda asker devrimci gen militanlarn neredeyse tamamn katleder. O
arada genlik hareketlerinin ncs kimliindeki kiiler idam edilir. 12
Eyll 1980 darbesine giden yolda sol ancak fraksiyoner ve militan bir
tavrla ayakta kalmaya alacaktr ki, onu da gene intihar giriiminin bir
baka tr olarak grmek gerekir. nk o dnemde devlet solun stne
silahlandrd sa rgtler araclyla gitmektedir. Btn bunlar devletin
sola baknda deien hibir ey olmadn gsterir.

o l k e m a l z m In b r t r : o r t a n in s o l u 36

1965 seimlerinde nn yapt bir aklamada CHPyi ortann solun

da bir parti olarak nitelendirir. Bu tamamen mulak bir ifadedir. Nitekim
bunu geniletmek iin nn, Atatrkl, Alt Oku, ortann solu ola
rak nitelendirir. Bu, CHPnin ileride biraz daha geni bir biimde deine
ceimiz gibi, TPin 1961 sonrasnda gelitirdii ve hzla toplumsallatr

36 Ortann solu hareketi 1971 12 Mart muhtrasndan nce ortaya km bir harekettir. Hatt
aada ayrntlarn vereceim iz ekilde Blent Ecevit, 12 Mart hareketine kendisinin banda
bulunduu Ortann Solu hareketine kar olduu iin tepki gstermitir. Bunu aka ifade
etmitir. Bununla birlikte Ortann Solu, 12 Marttan sonra da etkili olduu iin deerlendirm e
sini 1971 asker darbesinin ardndan yapmak daha doru olacaktr.

53

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (O rdu) ilik isi

d sola karlk ortaya koyduu bir kurtulu aresidir.37 Bu almda

nnnn politikac sezgilerinin oynad rol inkr edilemez. Ayrca
yakn evresinin telkinleri ve toplumsal planda hzla gelien sol dalga bu
sonucu douran etkileri yadsnamaz.
nnnn yapt aklama ve getirdii tanm dnemin gen, etkili ve
parlak politikacs Blent Ecevit tarafndan derhal benimsenir. Ecevit,
tepeden trnaa bir Atatrk politika gelitirmektedir. Tpk YNn
temel tezlerinde olduu gibi, Atatrkln devrimci bir ze sahip oldu
unu ne srmektedir. Gene ayn ekilde yaplan devrimlerin halka inme
diini belirtmektedir. Ecevit, Atatrk devrimlerinin sollatrlmas gerek
tiini savunmaktadr. Bu dorultuda da dnemin ok gzde tezlerinden
bazlarn kuvvetle benimsemekte, rnein toprak reformuna, kooperatif
ilie gidilmesine ihtiya olduunu ne srmektedir.38
Ecevitin asl eletirisi ise CHPye yneliktir. CHPnin devlet partisi
olduunu artk gerek anlamda halk partisi olmas gerektiini savunmak
tadr. Bu politika Ortann Solunu Atatrkln bir trne dntre
cektir. Nitekim Ecevit bu amala yazd kitapta Alt Oku teker teker
yeni anlay erevesinde yorumlamtr. Fakat son kertede Ecevit her
defasnda Marxist olmadn belirtmekte, CHPnin radikal sola kaplarn
sk skya kapattn vurgulamaktadr.39 Ecevitin referans noktalar
biraz da YNden mdevver bir biimde kalknmaclk, sosyal adalet ve
Atatrklktr.40
Ecevitin srdrd politika iki nemli sonu dourur Trkiyedeki
sol asndan. Bunlarn ilki, Ecevit hareketinin askerle olan ilikisidir. Bu
son derecede nemli bir noktadr. nk, Ortann Solu k 12 Mart
1971 darbesiyle kesintiye uramtr, Ecevite gre. Blent Ecevit darbe
nin banda bulunduu Ortann Solu hareketine kar yapldn ne sre
rek ve partisinin darbeye verdii destei gayr meru bularak CHP genel
sekreterlii grevinden istifa eder.41 O tarihten balayarak 12 Mart rejimi
ne kar muhalefet etmeye balar.

37 Ortann Solu kavramnn geni bir deerlendirm esi iin bkz., H. B. Kahraman, Turkish Social Dem ocracy: Roois,.. Y aynlanm am doktora tezi. Ankara: Bilkent niversitesi, 1999.
38 B kz., Blent Ecevit, A tat rk ve D evrim cilik. stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2009 (ilk
basks 1969).
39 Bununla birlikte bu konuda yazd kitapta (Blent Ecevit, Ortann Solu. stanbul: Tekin
Y aym evi, 5. Basm , 1973 (ilk basks 1966), s. 26), bir noktada Ortann Solu sosyal demokra
siden yanadr demektedir.
40 Ibid.
41 E cev itin bu aklamalar iin bkz., Hikmet Bila, CH P 1919-1999. stanbul: D oan Kitap,
1999; s. 248-251.

54

H asan B lent K ahram an

Bu son derecede nemli bir ktr. nk, bylelikle YN stnden

gelen Kemalizm-ordu denklemi nemli bir yara almtr. Ecevit asker
gdmnde bir sol harekete kardr. CHPnin demokratik olmayan yol
lardan iktidara gelmesine de kardr. 1973 seimleri bu kn meyvesini
verecek ve CHP tarihindeki en nemli oy oranna eriecektir.
kincisi, bu hareketle birlikte CHPnin o gne dein konjonktrel bir
yaklamla savunduu Ortann Solu tezi yeni bir kavrama evrilir: demok
ratik sol. Bu, 1974 ylnda Tzk deiikliiyle alman bir karardr.42 Ece
vit, teden beri srdrd Alt Oku yeniden yorumlama, hatt yenileme
abasn gelitirir ve bu kavram retirken ona yeni madde daha ekler:
zgrlk, eitlik, dayanma. Ayrca madde daha vardr: emein stn
l, gelimenin btnl, halkn kendini ynetime adamas.43
Bunlar CHPnin 1970li yllarn, 60lardan devrald sollama ei
limi iinde Sosyalist Entemasyonale ye de olurken edindii yeni kl
trdr. Sz konusu son alt ilkenin nceki alt ilkeye nazaran partiyi daha
sola tad aktr. Nitekim ayn dnemde partinin yaad en nemli
tartma Ortann Solu anlayndan Demokratik Sol bir anlaya geii
srasnda yaanmtr. Bir kesimin demokratik sol kavramn benimsedii
aktr. Buna karlk kavramn savunucusu Blent Ecevit bir noktay
dikkatle vurgulamakta ve demokratik sol kavramnn sosyal demokrasi
kavramndan farkn Marxizme gnderme yaparak dile getirmektedir.
Buna gre sosyal demokrasi Marxizmden tremitir. Marxizm Trkiye
de gelenei olmayan bir sistematiktir ve ii snfna dayanmaktadr. Oy
sa Trkiye geni lde bir kyl toplumudur. Bu bakmdan demokratik
sol kavram bizim bnyemize daha uygundur.44
Her eye ramen bu dnem ve byle bir k nemlidir ve Trk solu
nun bir karakteristiine iarette bulunmaktadr. Daha nce belirttiimiz
ve bu makalenin temel iddias Trk solunun Kemalizmle ve onu meydana
getiren tarihsellikle olan ilikisidir. Bu iliki Tarihsel Blokun yapsyla ve
iktidar arayyla da balantl olduundan 1970lerde CHPnin Blent
Eceviti i bana getiren hareketi ncelikle orduyla restlemesine bal
dr. 12 Mart muhtrasnn Blent Ecevit tarafndan kendisine ve banda
bulunduu Ortann Solu hareketine kar verildiini syleyerek istifasyla
42 H. Bila, CH P, s. 287-290.
43 B u ilkeler partinin 28 Haziran 1974 tarihli tzk Kurultaynda kabul edilmitir.
44 B u tartma 1980 sonrasndaki sol oluumlarda da devam edecek ve tamamen ayn gr
dorultusunda eski C H Pnin devam olduunu syleyen SHP ile Blent E cevitin CHP kadro
laryla koparak kurduu yeni partisi D S P nin tem el farkn m eydana getirecektir. Bkz. Blent
Ecevit, D em okratik S olda Tem el K a v ra m la r ve Sorunlar. Ankara: Ajans-Trk M atbaaclk, t.y.
(bununla birlikte kitap E cevitin M illiyet gazetesine 1975 gznde verdii mlkat kapsa
maktadr.), s. 52.

55

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

balayan sre, darbenin ertesinde Genelkurmay Bakan Faruk Gr

ler'm. cumhurbakan seilmemesi srasnda yeni bir dneme almtr.
Ecevitin banda bulunduu CHP bu seime kar km ve bu nedenle
tehdit edilmitir. Buna ramen Grler cumhurbakan olamamtr.
Bu hareket CHPde yerleik ve etkili olan, Trk siyasal modernleme
si iinde ilerici diye nitelendirilen, ttihat ve Terakki stnden gelen y
netici elitin/aydnlarm, daha sola kaydklar iin ordu tarafndan darbeye
maruz kaldktan sonra ona gsterdikleri tepki, bir mnda kar harekettir.
Ordunun vesayetinden kendisini kurtulmu sayan bir CHP sz konusudur.
Dolaysyla da Ortann Solunu (vazgemeksizin) daha sola amakta bir
mahsur grmemektir ki, bu artn orduyla aydnlar arasndaki ztlamann
nedeni olduu dnlrse CHP hareketinin anlam daha kolaylkla kav
ranabilir.
Buna ramen kritik nokta ordu parantez iine alnsa bile CHPnin sol
la kurduu ilikinin Kemalizm stnden gelimesidir. Ortann Solu hare
keti baladktan ksa sre sonra Ecevitin ortaya kyla gelien sylem
de nnnn getirdii yorumdan farkl olmam, tersine Ecevit de Orta
nn Solunu ve genel olarak sol alm ihtiyacn Kemalizmin gelitirilme
sine balamtr. Altyap-styap devrimleri arasndaki fark, gardrop
Atatrkl gibi kavramlar o dnemde de etkili olmutur. Ecevitin
Atatrkle bann bu dnemde hi kopmamas birka nedene balanabi
lir. Bunlarn ilki, Atatrk tamamen dlayan bir almn CHPdeki
imknszlnn dnlmesidir. kincisi, Kemalizmi daha ok sahip
lenmekle daha byk bir meruiyetin kazanlacana duyulan gvendir.
ncs, toplumsal dncenin henz Kemalizm d bir sol retmekte
ki yetersizliidir ki, asl sorunsal budur. nk sadece CHP deil o d
nemde sol hareketin neredeyse tm kanatlar kendilerini Kemalizmle ilikilendirerek aklamaktadr ki, imdi ona deinebiliriz.

h P DII

SOL VE ARAYILARI

1970li yllarda CHP dnda iki byk sol hareketten sz edilebilir. Bun
larn ikisi de Marxizmle ilikilidir. lki, Mihri Belli ve yakn evresinin
srdrd Milli Demokratik Devrim hareketidir. Dieri genel olarak
Marxizmle ilikili fakat daha radikal hareketlerdir. Onlarn bana Maocu
kanatlarn siyaseti gelir. Aydnlk grubunun kendi iindeki dalgalanmalar
Maoculuun mikro tarihi iinde irdelenebilir. Onun dnda da Kema
lizmle belki hesaplaan ve etkileen ama daha marjinal kalan fraksiyonlar
sz konusudur. Bu fraksiyonlar eitli lkelerin uygulad sosyalist re
jimlerden etkilenerek onlar Trkiyede tatbik etmek ngrsne dayanr.

56

H asan B len t K ahram an

Onlarn dnda da sol radikalizmin yeralt rgtlenmeleri sz konusudur.

Bunlar kendilerini geni lde Marxist-Leninist olarak tanmlayan grup
lardr. Fakat onlarn arasnda dahi yerli sosyalizm dncesi ne k
maktadr.45
Yerlilik olgusunun Trk solunun en nemli karakteristiklerinden biri
olduunu balangta belirttik. Gerekten de mesela MDD hareketi kendi
sini neredeyse tepeden trnaa millilik kavram etrafnda tanmlar. MDD
nin temel tezleri YN grubunun balang dnceleriyle hayli rtr.
TP iindeki byk blnmeyi meydana getiren bu ka gre devrim
ncelikle gen subaylarla gerekletirilecektir. ttihat Terakki dnemin
den beri devam eden bu modernletirici asker tezi MDDde de kendisini
gstermektedir ve Mihri Bellinin grne gre proleter devrim ancak
devrimin bu ilk aamasndan sonra vcut bulacaktr.46
Bu yaklamn bnyesinde yer alan ikinci talep Kemalizmle olan ili
kiydi. Yaplan birok aklama ve yaynda Kemalizmin ilerici ruhuna
deinilmi, Kemalist kadrolarn ittifak yaplabilecek bir nitelie sahip
olduu saptanmtr. Kald ki, MDD hareketi, TPin en gl olduu
dnemlerin birinde domu, ortaya km ve 1966 KasmTnda yaplan
mehur Malatya kongresinden sonra partinin blnmesine yol amtr.47
Bu zamanla ve hareketin balatld ortam ilgintir. nk o dnemde
TP ok ak bir biimde, arada bir benzeri gndermelerde bulunsa bile,
reel bir sosyalizm ve enternasyonalizm peindedir. Sbjektif ve gndelik
bir politika arasallatrmas olarak yerlilik kavramna elbette bavur
maktadr fakat bu model hibir zaman MDDnin savunduu kategorileri
ve sreleri ngrmemektedir. Oysa MDD o tarihten balayarak sadece
hareketi blmekle kalmam ondan sonrasnda ok etkili olacak bir mill
sosyalizm kavramn ina etmitir.
MDD aslnda mr fazla uzun olmayan bir harekettir. Balca zellii
Stalinist bir anlayla hareket etmesidir. Aydnolunun saptamasyla bu
anlayn olumasnda Stalinizmin asker odakl siyasal cephe yaratma
dncesi rol oynamtr.48 Bu doru bir saptamadr. Fakat ondan daha
fazlas MDDnin askerle, bilhassa gen subaylarla yukarda belirttii
miz gibi ttihat Terakkiden beri Trkiyede neredeyse geleneksellemi
bir siyasal dnm/modernizasyon anlay iinde ittifak kurmasdr.
45 B u hareketlerin genel bir dkm iin bknz., Igor Lipovsky, The S ocialist M ovem ent in Tur
key 1960-1980. Leiden: E.J.Brill, 1992. V e Jacop Landau, R a d ica l P o litics in M o d e m Turkey.
Leiden: E.J. Brill, 1974.
46 Mihri B elli, M illi D em okratik D evrim . Ankara: ark Matbaas, 1970.
47 Bu konunun ayrntlar iin bkz., Artun nsal, Umuttan Yalnzla Trkiye i P a rtisi (19611971). stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002.
48 Ergun A ydnolu, Trkiye Solu (1960-1980). stanbul: V ersus, 3. Bask, 2011; s .163-212.

57

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) ilik isi

Yani asker ilikisi Stalinizmden nce Kemalizmle ilikilidir. Kald ki, o

dnemde, gene Trkiyedeki sol hareketlerin bir hayli etkilendii Orta
Dou Baas rejimleri de ilhamlarn Kemalizmden ve ncesindeki 19.
Yzyl Osmanl siyasal modernleme modelinden almlardr. Bu bakm
dan Kemalizmin MDD hareketinin belkemiini meydana getiren ak
olmad kadar da rtk unsurlardan biri olduunu kaydetmek gerekir.
MDD hareketi Trk solunun zaman iinde ulusalcla dnmesini sa
layan ikinci ekirdek eyi de barndrdn belirtelim. Bu anti-emperyalizmdir.
1960lar sadece Trkiyede deil, sol hareketin ykseldii, Marxist
hareketlerin ne kt her yerde emperyalizm teorileriyle zdeletirilmitir. Ayn zamanda dnemin Afrika / III. Dnya lkelerinde grlen
bamszlk hareketleri ve onlarn dayana olan, SSCBnin de Souk
Sava koullarnda Amerikay mahkm etmek iin kulland emperya
list sfat Trkiyedeki sol hareketin de benimsedii bir k noktasdr.
Buradan hareketle Kemalist hareket ve bilhassa Kurtulu Sava antiemperyalist bir kalkma olarak deerlendirilmeye balanmtr. Bu dile
de yansmtr. Kurtulu sava ksa srede ulusal bamszlk sava
olarak ifade edilmitir. Buradaki bamszlk kavram kendiliinden
tremi bir kavram olmad gibi basit bir Trkeletirme de deildi. Her
eyden nce bamszlk sava/hareketi Marxist jargonda yerleik olan
bir kavramdr. kincisi, dnemin hkim slogan tam bamsz Trki
yedir. Dolaysyla bamszlk hem bir ama hem de onun gemiteki bir
yansmas olarak grlmektedir. Nitekim MDDnin siyasetini ok ak bir
biimde ikinci/yeniden kurtulu sava olarak tanmlamas bu ilikinin
dzeyini ve derinliini gstermesi bakmndan en arpc kanttr.
Gene 1960larn nde gelen sol politika aralarndan biri devletletir
melerdir. Devletletirme emperyalizme kar kullanlan bir ulusal ara
olarak grlmektedir. Yer alt kaynaklarnn, petroln, madenlerin nce
likli olarak devletletirilmesi bir sol amatr. Bu bak as da gene Ke
malist devletilikle dnemin solu, zellikle de MDDnin kurduu bir
ban mevcudiyeti kesindir. Yaplan tm yaynlarda ve o tarihten itibaren
etrafta dolamaya balayan sol jargonda bu yaklamn izlerini bulmak
kabildir. Kald ki, MDD bu izgiyi aacak biimde herhangi bir proleterya hareketinden sz etmemitir. Tersine, tartma TPin sosyalist bir
hareketi savunmasndan kaynakland iin, MDDnin yaklam feodalite
irdelemeleriyle snrl kalmtr. MDD feodalitenin ve onlarn uzants
olan aalk dzeninin ilerlemenin nndeki en byk engel olduunu
savunmu, ondan kurtulmakla Kemalist devrimin niha sonucuna ulaa
can belirtmitir. Bu sonucu almak iin asker-sivil ittifak nermesi
58

H asan B lent K ahram an

gene Kemalist hareketin metodolojisine bir telmihtir. Oysa ayn dnemde

ve sonrasnda TP ve Aybar bu ittifak iddetle eletirmekte ve sol hare
ketin bir proleterya hareketi olduunda srar etmektedir.
MDD siyasetinin bu erevesi 1968 senesinde Trk Solu dergisinin de
giriim ve nclerinden olduu Trkiye Anti-Emperyalist Milli Cephesi
giriimiyle dorua kar. Bu cepheye Aybar da katlr fakat belli rezervle
ri vardr. Onlar akladnda byk bir tartma doar. Sz konusu cep
he anlayn srdren MDD muhtemelen Aybar darda tutmak mak
sadyla ikinci bir giriimde bulunur ve Trkiye Devrimci G Birlii:
Dev-G kurulur. Bu cephenin bakanlna 27 Mays darbesinin nde
gelen isimlerinden Kadri Kaplanm seilmesi Ulusun da belirttii gibi
manidardr.49 Bu oluum Aybar tarafndan cunta giriimi olarak yorum
lanacak, ama Dev G de Aybar T ve TPi iddetle eletirecektir.
MDDnin ikinci byk hamlesi o dnemde genler arasnda ok r
gtl ve gl olan Fikir Kulpleri Konfederasyonunun kendisini Dev
rimci Genlik rgtne dntrmesine nclk etmesidir. Bu, Dou
Perinekin Belliyle birlikte hareket etmesinden tremi bir sonutur.
Perinekin TPin muhalefetine ve hatt FKFnin muhalefetine ramen
Bellinin yannda yer almas nihayet TPten ihracn getirmi buna kar
lk o da gene Belliyle birlikte Aydnlk dergisini yaymlamaya balam
tr. O arada doan Dev-Genin nemli zellii vardr.50 Birincisi, bu
rgt kesin olarak Belliyi nder olarak grmektedir. kincisi, hareket
TPe kardr. ncs, Marxist olduunu sylemektedir ama bir yan
dan MDDnin yntemlerini ve grlerini benimsemitir, dier yandan
koyu bir Kemalist karakter tamaktadr. Bu genliin hzla yaygnlaan
bir biimde ordu-genlik el ele Milli Cephede slogannda da belirgin
dir. Kald ki, Perinek ak bir biimde Milli Demokratik Cepheyi Ke
malist bir rgt olarak nitelendirmekte ve Mustafa Kemali nder olarak
grdklerini, setiklerini belirtmektedir.51
Bu hareket de zamanla kendi iinde blnecektir. Mahir ayann Pe
rinek grubunu asker ve Kemalizmle olan ilikisi nedeniyle sulamasn
dan sonra Bellinin tutumu, PDA ile arasnda temel ideolojik yap bak
mndan bir fark olmasa da, ayana kayacaktr. Aydmlktan dlanan
Perinek grubu bu defa Proleter Devrimci Aydnlk evresini oluturacak

49 zgr Mutlu U lus, The A rm y a n d the R a d ica l L eft in Turkey: M ilitary Coups, S o cia list R evolution a n d K em alizm . London: I.B.Tauris, 2011.; s. 105. Kadri K aplanm daha sonra Halkevleri
genel bakan olm as gene zerinde durulmas gereken bir noktadr.
50 D ev-G en konusunda bknz., A li Y ldrm , F K /D ev-G en Tarihi. stanbul: Doruk, 3. Bask,
2008.
51 i-K yl , no. 7, s. 4.

59

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

tr. Perinek ve yakn evresi o tarihten balayarak Kemalizmle olan ili

kisini ok eitli dzeylerde srdrecek, zaman zaman yetersizliklerini
vurgulasa dahi, asla ondan kopmayacaktr. O srada yaymlanmakta olan
Devrim dergisiyle, uzak da olsa, ilikisi nedeniyle bu defa onun parlamentarizme kar kan grlerini benimseyecektir. Bunu Kemalizmle
de ilikilendirecektir. Bu gr ayrlklarnn tamam Aydnlk dergisi
etrafnda vcuda gelmektedir. Nihayet Perinek grubunun Aydnlktan
dlanmas stne bu evre Proleter Devrimci Aydnlk dergisini 1970
ylnda yaymlar.
O tarihten itibaren Trkiye hzla 9 Mart cunta giriimine doru yol
alr. Btn kanatlar Kemalizmin bir versiyonu iinde hareket etmektedir.
ayan grubu gibi Kemalizmle arasna bir mesafe koyan gruplar bile son
kertede Kemalizmi tartmaktadr. O arada da askerin kazanlmasna al
lmaktadr. Fakat 9 Mart darbesinin gereklememesi neticesinde ortaya
kan 12 Mart bu evrelere 1973 ylna kadar ar bir darbe indirecektir.
Ancak 1974 affyla birlikte yeniden ortaya kacak olan sol evreler
1980e kadar kabul etmek gerekir ki, Kemalizmi eski younlukta tart
mayacaktr. Fakat 1974 ncesinin temel politik ideoloji ve stratejisi sol
evrelerde etkili olmay srdrecektir. O dnemde rnein Perinek ve
grubunun ok ak biimde Maocu bir izgiyi benimsemesi Kemalizmle
balarn tamamen kopard anlamna gelmez.
Fark askere dnk yorumlardadr. 12 Mart darbesinden sonra sol ev
reler tarihlerinde ilk defa olarak askerin kendilerinden koptuunu, en
azndan ordunun kendi i atmasnda ne kan kanadn kendileriyle
ayn dorultuda olmadn alglamaktadr. Bu kanat eletirilmektedir
ama bu durum askerin solla (solun askerle deil) temasn kopard ger
eini deitirmemektedir. Dolaysyla rgtl resmi ordu desteini yiti
ren ve o yoldan devrimi gerekletirme olanandan yoksun kalan evre
ler kendi militanlama srelerini yaayacak o da gene 12 Martm hemen
sonrasnda ok kanl bir biimde bastrlacaktr. 1980e giden yolda yaa
nan tartmalar soyut fraksiyoner/teorik dzeyde kalacak ve sahne 12
Eyll darbesiyle kapanacaktr. Bu askerin soldan geriye dn olmaks
zn kopuu anlamna gelen trajik bir kapantr.

YENDEN CHP VE LASST KEMALZM

Kemalizmin bir restorasyon projesi olarak bir kez daha ordu gdmnde
toplumsallatrlmas 12 Eyll 1980 asker darbesi araclyladr. 12 Ey
ll darbesi ikili bir ileve sahiptir. ncelikle 27 Mays ile balayan ve 12
Mart ile ksmen zlen hiyerari d darbe giriimlerini hiyerari iine

60

H asan B lent K ahram an

alma amacn gtmtr. Darbenin emir ve komuta zinciri iinde yapl

mas bu oluumun kantdr. Byle bir amacn arkasnda Tarihsel Blokun
kurucu unsuru ve ordunun tarihsel mttefiki olan aydnlarn 12 Martla
birlikte balayan tasfiye srecinin hzlandrlmas yer alr. Bu 12 Eyllde
o derecede keskin bir amatr ki, sadece sol aydnlar deil orduyla tarih
sel ve arrivist bir muhakemeyle ittifak kurmu olan sa aydnlar ve kadro
lar da bu defa tasfiye edilmitir. Tabii bu tasfiyede ordunun kulland
kadrolar devre d brakarak soyut sokak faizminden somut ve sistemli
bir devlet faizmine geme niyeti de etkilidir. Bylelikle 12 Eyll ncesi
politik iddet eylemlerinde kullanlan ve lk Ocaklaryla zdeleen
sokak faizmi olgunlaan artlarda devre d braklmaktadr.
12 Eylln ikinci byk amac bu arayyla ilgilidir. Asker kadrolar
organik, korporatist bir toplum modeline geri dnerek ve brokratik bir
Kemalizmi ne iterek 1930Tarm ihyasna kalkmtr. Bu Kemalizmin
daha nce ordu kademelerinde etkili olmu sol Kemalizmle ilikili olma
yaca aktr. Ordu bu hareketiyle o kadrolar da elemektedir. Sa Ke
malizm ise ksmen ayakta kalacaktr. Fakat ancak bir devlet/brokrasi
Kemalizmi olduu lde. Bu, ncelikle dinsel san ortadan kaldrlmas
demektir. kincisi, Kemalizmle ontolojik olarak zdelemi Batllama
ya kar gr gelitiren ve neren sa hareketler de kesin bir ekilde
dlanmaktadr. Geriye doktriner Kemalizmi retrospektif bir anlayla
savunan Kemalizm kalmaktadr.
1980lerde bu k tayacak genel bir zihniyetin toplumsal dzeyde
ki mevcudiyetinden sz edilebilir. Atatrk milliyetilii, Atatrk
din gibi kavramlatrmalar eitim pratikleri araclyla zaten kuaklara
iselletirilmitir. Fakat kabul etmek gerekir ki, 1980 itibaryla herhangi
bir yerleik siyasal rgtn bu anlayla zdeleerek siyaset yapmasna
olanak yoktur. 12 Mart sonrasnn getirdii ve Gven Partisiyle simgele
nen sa Kemalizm de bu bakmdan yetersizdir. 12 Eyll rejiminin yeni
partiler kurdurmas, anayasay kendi tayin ettii bir Danma Meclisine
yaptrmas ve tmyle bir cunta olarak ynetimde kalmas kanlmazdr.
Bu tablo 1983 ylnda yaplan seimlerle doan ok kstl demokratik
ortamda sol kadrolara bir yenilenme olana vermez. nk seime cun
tann sol anlayyla girilmitir. Bu kstlamay oluturan belli bal birka
neden vardr. Birincisi, seimlere sol olarak smet nnnn zel ka
lem mdrl grevinde bulunmu olan bir kiiye kurdurulan Flalk
Partiyle girmitir sol. Genel Bakan Necdet Calp sadece Alt Ok ere
vesinde kalan arkaik yani 1970ler, hatt 1965 ncesi bir CHP solculuu
nu temsil etmektedir. kincisi, Blent Ecevit CHP ile olan balarn ko
parm yeni bir sol parti tasarlamaktadr. ncs, gene smet n
61

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

nnn olu olan Erdal nn bir sol partinin, Sosyal Demokrat Parti, ba
na getirilmitir. O parti CHP sembol Alt Oku darda brakmtr ve
daha ada bir solu temsil etmektedir. Fakat nn stnden gene kla
sik CHP kadrolar ve zihniyetiyle bir irtibat olduunu vurgulamaktadr.
Bu tablonun almas yllar alacaktr. Ne var ki, o dnemin sonunda da
u nemli kstlama ortaya kacakt. Birincisi, SHP, balangta CHP d
bir siyaset ngrmekle birlikte HP ile birletikten sonra gene CHP sem
bolizmine dnmtr. Alt Oku bnyesine tamtr. te yandan Sosyal
Demokrat Partiden kendisini Sosyal Demokrat Halk Partiye dnt
ren bu hareket CHPnin almasn bir niha hedef olarak tespit etmitir.
Asl krlma noktas da odur: CHPnin yeniden almas.
Bu ok nemli bir aamadr. nk 1992 ylnda CHP yeniden alana
kadar SHP iinde Kemalizm tesi bir sol aray cereyan etmitir.52 Bu,
partinin tabannda ksmen yank bulan ok nemli bir giriimdir. Byle
bir politikann ortaya kmasnda ok etkili olan iki nedenden biri 1983
sonrasnda zal hkmetleri ve siyasetinin youn bir biimde savunduu
neo-liberal politikalardr. Buna bal olarak zal siyaseti balang d
nemin 1983-87 arasnda ve 1989a kadar apolitik bir politikay benimse
mitir. zal bu grn solun bir ideoloji olarak devletilikle birlikte
ortadan kalkt yolundaki teziyle birletirmitir. 1980 darbesiyle kadrolar
ve pratikler dzeyinde ar bir darbe, alan sol bu politikann yaratlm
apolitik ve korporatist/solidarist ortamda hzla etkinlemesine tanklk
etmitir. kinci nemli etken 1989 ylnda Berlin Duvarnn yklmasdr.
Bu tarihsel oluum zalm ve neo-liberal tezlerin bir dorulamas olarak
grlebilirdi ki geni bir toplumsal tabandaki alg da bu ynde olmutur.
Bylelikle sol uzun srecek ve kkleri git gide daha derine inen bir buna
lma srklenmitir.
Burada nc bir etken olarak dnemin ne kard post modem
bak asndan ve anlaytan sz edilebilir. Fordist retim tarznn yeni
gelimeler sonucunda ortadan kalkmas, elektronik ve iletiim alannda
meydana gelen yeniliklerin zaman ve mekn ilikilerini koparmas ister
istemez iilik kavramn, emek kavramn boydan boya etkilemitir.
Marxin gelitirdii klasiklemi tezleri yeni dnyaya hemen uyarlanamamtr. Ortada 19. yzyl artlarndan btnyle farkl bir dzen mevcut
tur. Sol bu dnemin skntlarn sadece Trkiyede deil Avrupada her
lkede derinden hissetmeye balamtr.53

52 H. B. Kahraman, S osyal D em okrasi D ncesi, s. 387-420.

53 B u konuda bkz., R oger Burbach, Orlando N unez, Boris Kagarlitsky, G lobalization a n d Its
D iscontents: The R ise o f P ostm odern Socialism s. London: Pluto Press, 1996.

62

H asan B lent Kahram an

Trkiyede bu olumsuz artlara ramen mevcut imknlar dhilinde si

yaset retmeye alan SHP ksm bir baary 1989 yerel seimleriyle
elde etmitir. Berlin Duvarnn ykld yl byle bir sonucun salanma
s kmsenmemelidir. Fakat buradaki baar etkeni SHP politikalarndan
ve onlarn yeniliinden ziyade Anap dneminin yaad ar ypran
madr. zellikle yolsuzluk iddialar Anapa byk bir kstlama getirmi,
SHP de bunu kullanmtr.
Bununla birlikte 1991 seiminde SHP ak bir baarszlkla yz yze
dir. Bu sonucun alnmasndaki nemli nedenlerden biri solda olduunu
syleyen dier partidir. Bu, Ecevit tarafndan oluturulmu DSPdir. Bu
partinin sol bir parti olmas sadece bir sylem gereidir. Onun tesinde
DSPyi solla btnletiren, sollatran temelli hibir kouldan sz edil
mez. Blent Ecevitin 1970lerden gelen karizmas ve solla zdelemi
olmas DSPyi byle bir algyla btnletirmektedir. Onun dna DSP
poplist bir partidir ve tm nerilerinde sa bir tutum iindedir.54
Bu dnemde SHP kendisini sosyal demokrat diye tanmlamaktan ka
nmamaktadr. Aksine, CHP geleneine sahip kmakla birlikte partiye
hkim olan siyaset sosyal demokrasidir. Parti ii muhalefet ise sosyal
demokratik ilkelerin yeterince gl bir biimde vurgulanmadn ne
srerek genilemektedir. Parti ynetimleri bu bakmdan oportnist bir
tutum iindedir. Klasik Kemalist gelenekle sosyal demokrasinin deien
oranlarda kullanlmasnn parti bakmndan daha yararl olacan dn
mektedir. Oysa parti iinde zaman zaman Yenilikiler, zaman zaman
Yeni sol gibi adlarla kendisini tanmlayan hareketler Alt Ok ve CHP
tesi bir sosyal demokrasinin yarar, ilevi ve etkinlii konusunda srarl
dr. Genel Bakan Erdal nnnn bu gelimeleri engelleyici bir ilevi
nin olduu ise aktr.
Buna karlk Ercan Karaka, Aydn Gven Grkan, smail Cem gibi
isimler deiik dnemlerde deien dozlarda reel bir sosyal demokrasiyi
savunmakta srarldr. Ercan Karakain yaymlad Sosyal Demokrat
Dergi bu bakmdan nemli bir yere sahiptir. Parti ynetim kademeleri ise
bu evreleri o dnemde neo-liberaller tarafndan savunulan 2. Cumhuri
yetilikle sulamaktadr.55
Byk krlma Baykal-nn arasnda cereyan eden mcadelenin ak
alana tanmasyla yaanr. lk arpmay kaybetmesinden sonra Baykal
parti iindeki dar ama sol gruplarn desteini alaca varsaymyla teden
54 D SP ve balamn tartmak iin bkz., H. B. Kahraman, S osyal D em okrasi D ncesi, s. 367373.
55 SHP konusunun zgl olarak ele alnd bir kaynak udur: D erya Kmrc, Trkiye de S os
y a l D em o k rasi A ray: S O D E P ve SH P D eneyim leri. stanbul: Agora K itapl, 2010.

63

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

beri devam eden bir kavram sahiplenir. Son anda kendisine katlm s
mail Cemle birlikte Yeni Sol isimli bir kitapla partinin karsna kar.56
Yeni Sol tezler Blent Ecevit dneminden beri gelen Alt Oka yeni
bir ierik ve ehre kazandrma giriimidir. te yandan Baykaln savun
duu yenilikilik reel bir sosyal demokrat anlayn sahiplenilmesinden
ok, o dnemde merkez sada ve neo-liberal evrelerde meydana gelen
yenilikleri savunmak eklinde tezahr etmitir. Yeni kurulan bir televiz
yon kanalnda yayma kmak, piyasa ekonomisine ksm bir dn ver
mek, brokrasinin ve devletiliin nispeten azaltlmasn savunmak bu
cmledendir. Projenin daha sol bir anlayla ilgisi yoktur; olmamas
iin de zen gsterilmektedir.
Buna ramen SHP iindeki reel sosyal demokrat hareketin Atatrk
lk, klasik CHP ve Alt Ok tesi bir sosyal demokrasiyi bu kertede dile
getirmesi ilktir. Bu anlayn parti tabannda yank bulduu da bir gerek
tir. O arada Cumhuriyet gazetesinde meydana gelen blnme btnyle
eski CHP ideolojisiyle yeni yani sosyal demokrat SHP aray arasndaki
farka dayanr.
Cumhuriyet gazetesindeki atma 1961 YN hareketinden beri Avcolunun yakn olmu, grlerini paylam ve cuntac sol gruplarla
hareket etmi lhan Selukun banda bulunduu grupla gene bir dnem
Avcolunun evresinde yer alm, kard cuntac Devrim dergisinde
ynetici grev stlenmi ama sonradan demokrat bir izgiye kaym olan
Haan Cemal arasndadr ve btnyle byle bir ideolojik gr ayrl
ndan tremektedir. Bu atmann SHP ii atmadan, onu yeniletirme
giriiminden ayr dnlmesi olanakszdr. Ne var ki, iki kurumda da so
nu ayn olmutur. nce mcadeleyi Haan Cemal grubu Cumhuriyetten
tasfiye edilmi ardndan SHPdeki dnm CHP hamlesiyle akamete
uratlmtr.57
Yakn dnemdeki sol-Kemalizm ilikisi bakmndan bu son derecede
nemli bir evredir. SHP iindeki yenileme hareketi Baykal-nn at
mas srasnda Baykal tarafndan sahiplenilmitir. Fakat 1991 seimleri
ardndan hayli garip bir durum ortaya kmtr. Baykal ekibi yeniliki
tezleri savunmasna ramen parti iinde yenilgiye uram ama tasfiye
edilmemitir. O arada CHPnin yeniden almas gndeme gelmitir.
Baykal ve evresi bu projeyi sahiplenmitir. Nitekim, eski gruplarn
56 D en iz Baykal-sm ail Cem , Yeni Sol. stanbul: Cem Y aynevi, 1991.
37 Cumhuriyet gazetesinde yaanan olaylarn arka plann gene o dnem de gazetede bulunan ve
etkili olan iki kii ayr ayr yazmtr. B kz., Haan Cem al, C u m h u riyeti ok Sevm itim . stan
bul: D oan Kitap, 2005; Em ine U aklgil, Benim C u m h u riyetim. stanbul: Everest Yaynlar,

2010.

64

H asan B lent Kahram an

CHPyi eski CHP olarak ap SHPye iltihak ettirmek istemesine karn

Baykal partinin kendi grubuyla mstakil bir parti olarak domasn iste
mitir.
O dnemde CHPnin patemalist ve arrivist yapsna dnk bir syle
min canland grlmtr. Yaplan kurultayda Baykal ve SHP iinde
nnye kar mcadele ederken yannda bulunan klik CHP ynetimine
geldikten sonra partide ideolojik bir mulaklk domutur. Parti bir yan
dan smail Cem araclyla soluk bir reel sosyal demokratik anlay
programna ilemeye almakta bir yandan da genel sekreterlik dzeyin
de ok koyu bir 1930lar CHPsi ile zdelemeye gayret etmektedir.
Atatrkn yakasnda CHP rozeti olan fotoraf etrafa yaylmakta, CHP
devleti kuran parti diye nitelendirilmektedir. Parti toplantlar AmasyaErzurum-Afyon-zmir hattnda yaplmaktadr.
Bu elikili durum devam ederken Trk siyasetinde kabaca 1993-2003
arasnda yaylan ok sancl bir dneme geilmitir. Hadiseler zalm
lm ve Demirelin cumhurbakan seilmesiyle balamtr. Onu Tansu
illerin DYP genel bakan oluu izler. Bu illerin babakanl de
mektir. Bir sonraki olay Erdal nnnn SHP genel bakanlndan e
kilmesidir. Bu nemli bir gelimedir. nk, illerin, genel bakan ol
masndan soma zellikle Krt sorununu amak maksadyla ok sert ve
imdi yasa d olduu aka ortaya kan yntemlere bavurulur. nn
muhtemelen bu sorumluluu almak istememitir. Ayn yl Eyll aynda
yaplan kurultayda Murat Karay aln, nnden boalan koltua oturur.
Karayalmn genel bakanl bir hayli sorunludur. nk, o tarihe
kadar srdrd Ankara belediye bakanl grevinde Karayaln solun
yenilenmesine dnk bir aray iinde grnmtr. Fakat parti ii tm
oluumlarda nn yanls bir tutum izlemi, nitekim onun ak desteiyle
seilmitir. Karsnda ise Alevi-Krt ittifaknn oylarna ynelen Aydn
Gven Grkan yer almaktadr. Karayaln parti kurultayna sunduu
programda ok daha teknolojisi bir izgi izlerken Grkan bir hayli eski
bir sol sylemi savunmutur. Bununla birlikte Karayalmm genel bakan
olmasnn ardndan yaanan byk parti ii ynetim krizi Grkan ve sol
gruplarn bu bnyede g kazanmasna olanak vermitir. Yeniliki ekip
ynetimde bulunmamakla birlikte arln srdrmektedir ve taban tar
tmalar devam etmektedir.
O arada alm ve balang niteliini yukarda verdiimiz CHPnin
ideolojik kararszl devam etmektedir. Bunun nedeni udur. CHP, Ocak
1993te ldrlen Uur Mumcuyla birlikte doan byk laik dalgann
hemen ncesinde ortaya kmtr. Her ne kadar Cem izgisi daha sol bir
eilimi yanstyorsa da Ocak 1993 sonrasnda Baykal partiyi hzla Kema
65

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

list-laisist bir izgiye oturtmaktadr. Yukarda belirttiimiz ynetim tarz,

sembolleri ve sylemi de bu anlayn bir uzants ve yansmasdr.
Bu, ayrntlarna burada giremeyeceimiz ve karmak bir mekanizma
nn uzantsdr.58 O iliki ann oluturduu yatakta akan olaylarn d
m noktas ubat 1995teki SHP-CHP birlemesidir. Bu ok garip ve
zerinde neredeyse hi durulmam bir oluumdur. Ortaklkla da olsa ikti
darda bulunan, parlamentoda CHP ile karlatrlamayacak byklkte
bir grubu bulunan, 1983ten beri Trk siyasetinin en etkin iki partisinden
biri olan SHP, bu birleme sonucunda CHP tarafndan yutulmutur. Bu
nun stne Gnay ve ekibi ynetimden uzaklamtr. Bu muhtemelen
SHP stnden gelecek sol dalgann ve ok daha heterojen taban yapsnn
gerek ideolojik gerekse taban olarak ok daha homojen olmas istenen
CHPde yaratt skntdr. Ne var ki, bu birlemenin Trk solunu bir
kere daha Kemalizmle btnletirme, ikisi arasnda kopmaz bir iliki kur
ma ve zdeleme salama amacna dnk olduu aktr.
Byle bir yargda bulunmak kanlmazdr. nk Trk siyasetinin
radikal dnm 1994 ylnda balamtr. O yl yaplan yerel ynetim
seimlerinde Refah Partisi byk bir baar kazanmtr. Bylelikle byk
kentlerde iktidara gelmitir. Anadoludaki en byk parti artk RPdir. Bu
Trkiyede daima laisizm stnden siyaset retmeye alan Kemalist
ordu kanatlarnn yeniden huzursuzluk duymas ve yeniden harekete ge
mesi demektir.
CHP-SHP birlemesinin ayrntlar henz irdelenen bu almn bir
sonucu olduu sylenebilir. Bu speklasyon tesinde bir deerlendirme
dir. nk CHP o tarihten balayarak hzla sertleen laisist bir slp iine
girmitir. SHP ise bu konuda her eye ramen daha uzakta durmaktadr.
SHPnin CHP lsnde Kemalistleemeyecei aktr. Oysa 1995 se
imlerinde RP bu defa genel seimlerde birinci parti olmutur. Yeni ikti
dar bu parti oluturacaktr. Bu ordu evreleri iin byk bir alarmdr.59
Bu durumda bir kar partinin ok gl bir muhalefet partisinin mev
cudiyeti ordu evrelerine muhtemelen hayat grnmekteydi. SHPnin
hem greli uzakl hem de solda olmas istenen CHPye kar ikinci
bir parti nitelii korumas almas iin yeterli bir gerekeydi. Bu durum
da bir yandan SHP-CHP birlemesine gidilecek bir yandan da Erbakan
ynetiminde bir iktidarn olumamas iin o tarihten itibaren her ey yap
lacaktr.
58 O ayrntlar Trkiye 'nin Yanl Solu isim li yaknda yaym lanacak kitabmda ele alyorum.
59 Seim de CHP ancak % 10.7 oy alarak baraj kl pay bir farkla gem itir. Solda olduunu
syleyen D S P nin oyu ise % 15e yakndr. Bu, tek bir kiiden m teekkil D SP karsnda
CH Pnin urad trajik bir yenilgidir. Bu yenilgi sonuna kadar devam edecektir.

66

H asan B lent K ahram an

Sz konusu engelleyici tutumun ilk adm kurulan Refahyol hkmeti

nin 28 ubat 1997 gn yaplan MGK toplantsnda ordu kanadnn ok
sert eletirisine muhatap olmas ve o kurulda oluturulan kararlar btn
dr. Literatre post modern darbe olarak intikal eden bu giriimle Tr
kiyede bir kere daha ordu ynetime mdahale etmektedir. Onun ncesin
de de Glckte yaplan bir toplantda st rtbeli subaylar bir araya gel
mi, 5 ubat 1997de Sincanda tanklar sokaklarda yrmtr. MGK
kararlarn izleyen Haziran 1997de Erbakan nihayet istifa etmi ve Tr
kiye yeni koalisyonlar dnemine girmi, alan dava sonunda RP kapatl
mtr.
Sz konusu dnem Trkiyede ordunun tarihsel grd konumuna
geri dnmesidir ve bu gerek merkez sol gerekse merkez sa bakmndan
ilgin bir nitelik tamaktadr. Merkez san o gne kadar darbelere mu
hatap olmu ve onlarn maduru sfatn tam olan kesimi Demirel
nderliinde askerle ibirlii iine girmitir. Ayn ey 1973-74te, hatt
ksmen 1980 sonrasnda askere direnmi Blent Ecevitin de merkez so
lun lider partisi genel bakan ve daha sonra babakan sfatyla askerle
yaknlamas bakmndan da sylenebilir. Bu ortak payday salayan iki
unsur Kemalizm ve onun 1993ten balayarak devreye sokulan laisizm
ilkesidir.
Laisizm bu yanyla arkaik; sekinci, devlet ncelikli ve kontroll bir
yapnn hkimiyeti demektir. Ayn zamanda ordu gdmnn bir baka
yntemi ve arasalldr. Fakat bu tanm, Trk merkez sa ve solunun
ideolojik dokusu bakmndan bir fark tamad, 12 Eyll ncesi 1970Ti
yllarda grlen ayrmalarn neredeyse yapay olduu, o gnden sonras
na hibir iz ve tortunun kalmad gibi baz sorunsallara da iaret etmek
tedir. Durum Demirel ve Ecevit asndan ele alndnda iki liderin po
zisyonu da birbirinden artcdr. Bu ortamda CHP ok radikal bir bi
imde askerci sylemin ve o sylemin kurucu unsuru olan laisizmin nere
deyse simgesel partisi olmutur. Bunu yaparken radikal militarist laisizm
le her eye ramen arasna bir mesafe koyan Ecevitin partisi DSPnin
elde ettii baary grmemitir. Oysa o baar bir tesadf deildir. Ayn
ekilde RPnin ve ardndan kurulan FPnin nihayet 2002 seimlerinde Ak
Partinin elde ettii baar da bir rastlant deildir.
Bu baar toplumsal yaplarda meydana gelen dnmn bir sonucu
dur. Sz konusu dnm gerekten post modem bir anlayla i ie d
nlebilir. Postmodem anlayn Trkiyede yansmas post Kemalist bir
bak asdr. Bu da 1930lardaki toplum ve ynetim yapsnn almas
demektir. 1980 sonrasnda balayarak 1990 dneminde ne kan kimlik
politikalar klasik modem kimlik algsn dntrmtr.
67

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

Btnyle kltralist bir kimlikilik zerinden ina edilmi Kemalizmin bu yeni algyla bir arada kalmas dnlemezdi. Her ne kadar Tr
kiyedeki rehabilitasyon giriimleri Kemalizmin uzun erimli mevcudiye
tine yol amsa da 1994 yerel seimleri sonras keskin bir ayrm dour
mutur. Bu, politik bir evre ile apolitik bir merkez arasndaki ayrmdr
ve bu Trk siyasetinin en nemli yapsal zelliidir. 1950-1994 arasnda
merkez sa tarafndan temsil edilen bu evre-politik ontoloji ilikisi o
tarihten balayarak slm vurgulu siyasetler tarafndan temsil edilmitir.
Bu gzden karlmamas gereken bir noktadr. nk, 1994e gelin
ceye kadar merkez sa siyasetler Trkiyede kitleler nezdindeki merui
yetlerini ok rtk bir biimde de olsa gelenek/din izgisine yaptklar
vurgudan ve aktif modernleme diye adlandrdmz kalknmac/modemletirici ekonomik politikalardan almaktayd. 1994 sonrasnda daha nce
evreyi temsil eden kadrolarn bsbtn merkeze ve onun temsilcisi olan
Kemalist ideolojiye kaymasyla doan boluk bu defa slmclkla doldu
rulmutur.
Bu ayn zamanda slmcln 1980 sonrasnda yaanan sol boluu
doldurma abasnn da evrensel bir izdmdr. Daha nce sol tarafn
dan benimsenip savunulmu olan madur ve madun haklar, eitliki yak
lamlar sol pratiin n kabullerinden soyutlanm bir sosyalizan anlay
iinde slm tarafndan devralnmtr.60 Dolaysyla 1980 ncesinde
CHPnin sa partilerin tabanndaki kitleyi kendi yanna ekerken kullan
d ideolojik sylem ve siyasal aralar bu defa slm vurgulu siyasetler
tarafndan iselletirilmitir. DYP-Anap ve dolaysyla onlarla ayn siya
sal zeminde buluan CHPnin yaad siyaset krizinin arkasndaki neden
budur. CHP 1997 sonrasnn laisist Kemalizminin savunucusu partidir.
Szn ettiimiz nedensellik 1997 mdahalesinde doruuna ular. O
yl Nisan aynda yaplacak cumhurbakanl seimleri askerin bu defa
aka siyasete mdahalesini getirir. Bu mdahale 28 ubat sonrasndan o
tarihe kadar nispeten bask altnda tutulmu asker mdahale giriimleri
nin bir uzantsdr. Yksek komuta kademesi tarafndan aklanan bildiri
yi aadaki basnc boaltmak iin bir tr emniyet spab gibi de sunul
mutur. O takdirde daha sonra bizzat dnemin GKB tarafndan kaleme
alnd sylenen bu bildirgenin o zellii inandrcln kaybetmekte
dir. Alt ve st kademelerde ok daha geni kapsaml araylarn olduu
anlalmaktadr. Ordu bu yoldan Ak Parti milletvekili ve eski babakan

60 D evralnm tr derken 1980 sonras oluumlar sz konusu ettiim izi belirtelim . B u olgula
rn slm a balangtan beri ikin olduunu ve slm n sosyalizan bir anlayla teekkl ettii
aktr.

68

H asan B lent K ahram an

Abdullah Gln cumhurbakanlna seilmesine mdahale etmitir.61 O

dnemde sadece ordu deil yarg brokrasisi de Ak Partiye kar sert bir
tutum iindedir ve bu dorultuda, Gln cumhurbakanln engellemek
maksadyla Anayasa Mahkemesi devreye sokulur. CHP gerek asker m
dahalesini gerekse Anayasa Mahkemesi kararn siyasal tavrn ok tesi
ne geen bir anlayla desteklemitir. Bunu izleyen dnemde yaplan
2007 seimlerini Ak Partinin ezici bir ounlukla kazanmasna ramen
alan kapatma davasnda da CHP gene siyaset d tutumunu srdrm
tr.

ULUSALCI SOL: SON KEMALST VESAYET GRM

Btn bunlardan sonra u noktaya gelinebilir: 1995 sonras sol, termino
lojisini ve siyasal pratiini Kemalizmden kopmayarak fakat onu kullana
rak yenilemitir. Sz konusu yenileme hareketi bir akm eklinde do
mutur. Ulusalclk olarak adlandrlan bu akm 1996 ylnda Attil Il
han'n daha nceki dnemlerde iddetle eletirdii ve bu nedenle Uur
Mumcunun tehditkr bir polemiiyle karlat Cumhuriyet gazetesin
de yazmaya balamasyla yava yava biimlenmeye koyulmutur. D
nem, 28 ubata doru evrilmektedir ve Cumhuriyet gazetesinin lhan
Seluk araclyla bir kere daha 1961-71 arasnda olduu gibi ordu ile
ibirlii yaparak Kemalist bir darbe gerekletirme maksadn gtt bir
dnemdir. Attil lhan gazeteye 16 Eyll 1996 gn yazmaya balar.62
Daha ilk yazsnda Kemalizm sosyalizm bilekesinden sz eder ve ikisi
ni birbirine anti emperyalizmin baladn belirtir. Bunlar ok ak bir
biimde 1961 sonrasnda YN ve MDD balamnda retilen ve tartlan
kavramlardr. Bunu izleyen dnemde Trkiye ak 28 ubat darbesinin
etkisi altna girer. lhan ise o srada Trkiyenin uluslar aras emperya
lizmin tesiri altna sokulduunu sylemektedir. Bu maksatla yeni bir poli
tika arayn srdrr.
Yeni politikann parametreleri yazlarnda hzla belirir. Ordu ve b
rokrasi tarafndan da paylald ok belli olan bu politikann aralar
61 Birok defalar deinilen bir noktay burada bir kere daha vurgulamakta yarar var. Yaplan birok
yorumda 12 Mart muhtrasndan sonra dnemin babakan Sleyman Demirelin, haber ald andan
itibaren, kuvvet komutanlarn grevden alabilecekken bunu yapmad dile getirilmitir. Bunun
yaplmam olmas Trkiyedeki asker-sivil ilikilerinin niteliini dorudan ortaya koyan ok nemli
bir gstergedir. Ayn ey farkl koullara sahip olmakla birlikte dier darbeler ve darbe giriimleri
iin de sylenebilir. 2007 bildirisinden sonra Akparti hkmetinin gsterdii tavr ise nispeten farkl
dr. Dnemin hkmeti gene grevden alma yoluna gitmemitir ama hi deilse bir kar bildiri
yaynlamtr. Bu yeteri kadar radikal olmasa da ilgi ekici bir hamledir.
62 Bu yazlarn topland kitap udur: Attil lhan, B ir Sap K rm z Karanfil. stanbul: Ban
kas Kltr Y ayn lan , 2. Basm 2005 (1. Basm Aralk 1998).

69

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

bellidir: anti-emperyalizme kar bir strateji. Onu salamak maksadyla

Attil lhan yeni kavramlar retir. Bunlarn ilki dip dalgas hareketidir.
Bu, gr farkllklarn tm kesimleri bir yana brakarak anti-emperyalist
cephede bir araya getirmek maksadn gtmektedir. Nitekim lhan ksa
bir sre sonra bu cepheyi Trk-Devrimci diyalogu adyla somutlat
racaktr. Sz konusu diyalogun teki mdafii Dou Perinektir.63 Nite
kim Perinek, svirede yaplan ve Ermeni soykrmnn olmadn sy
leyerek hapse girdii gsteride lkc Mehmet Glle birliktedir. lhan
grlerini daha da gelitirerek yeni kavramlar ve pratikler retir. Bir
Millet Uyanyor bal altnda bir dizi kitap yaynlamaya balar. Bunlar
lhanm nszyle kan farkl yazarlarn kaleme ald kitaplardr. Sz
konusu yayn faaliyeti parola vatan: iareti namus sloganyla kmak
tadr. Gerek bir millet uyanyor gerekse bu slogan aka bir sava
(Kurtulu Sava) dnemini artrmaktadr.
Siyasal dnce asndan da faal olan Attil lhan o arada Trkiye
nin AB ile olan ilikilerini eletirmekte, Trkiyenin AByle btnleme
sine kar kmaktadr. Buna karlk lhan o tarihlere kadar ok kstl bir
biimde kullanlan Avrasya kavramn Avrasyaclk eklinde ifade etmek
tedir. Bununla kalmayarak Sultan Galiyefin grlerine bavurmakta ve
Galiyefilii savunup nermektedir.64 Galiyef, lhanm nerdii ulusal
sol ve Mslman sol tezlerinin bir sentezi olarak grd ve hayli
romantik biimde ele ald bir kimliktir. Bununla birlikte ulusalcln
hzla yaygnlat bir gerektir. 2000 Terden balayarak bu dorultuda
yayn yapan televizyon kanallarnn says artm ve Kemalist sembolizm
yaygnlk kazanmaya balamtr. Tpk 1960Tarda MDD grubunun sa
vunduu gibi kalpakl Atatrk resimleri bayrakla btnleerek byk
bir grnrlk kazanmtr.
Ulusalclk nihayet 2007 seimleri ncesinde dzenlenen Cumhuriyet
Mitingleriyle doruk noktasna ulamtr denebilir. Dnemin nde gelen
kiisi Dou Perinektir. Perinek ve banda olduu P ulusalcl sahip
lenmi ve toplumsallatrma abasna girmitir. Bu, solun milliyetilikle
i ie geirilerek ve bunlarn Kemalizmin anti emperyalist olduu syle
nen znde ikin olduunu vurgulayarak siyasallatrld bir akmdr.65
63 B u gr u kaynaktaki syleiler ve dncelerle somutlatrlmtr. Arslan Bulut, TrkD evrim ci D iyalogu D ou P erin ek ve A ttil lhan la S yleiler. stanbul: Kaynak yaynlar,
1998.
64 A ttil lhan, Sultan G aliyef: A v r a s y a d a D olaan H ayalet C um huriyet S y le ile r i (Ekim
97 -M a rt 98). stanbul: Trkiye Bankas Kltr Y aynlan, 2. Bask, Aralk 2005 (1. Bask

2000).
65 Bir deerlendirm e iin bkz., D oan Grpnar, U lusalclk (deolojik n derlik ve T akipileri).
stanbul: Kitap Y aynevi, 2011.

70

H asan B lent Kahram an

Ordu ve brokrasinin de ayn dorultuda hareket ettiinden kuku

yoktur. Ulusalcln 1960tan beri devam eden ordu-aydn ittifakna da
yanan sol Kemalist soyktnn son versiyonu olduu rahatlkla ne
srlebilir.66 Sz konusu nitelendirmenin ilgin bir sonucu da olmutur.
1960 darbesinden sonra gelien sol Kemalizm, gsterdiimiz gibi, ordu
tarafndan tepkiyle karlanm ve aydnlar Tarihsel Bloktan iddet kulla
nlarak dlanmt. 12 Mart ve 12 Eyll darbelerinin gerek mns bu
iken 1997, 28 ubat mdahalesinden sonra orduyla aydnlarn bir blm
yeniden bir araya gelmitir. Bu Tarihsel Bloun yenilenmesidir. lgin
olan udur: yeniden btnleme giriiminde ordu mu sola kaym yoksa
aydnlar m solculuklarn daha Kemalist bir izgiye getirmitir?
Trk solunun 1997 sonrasndaki dokusunu anlamak bakmndan bu
soru gerekten hayatdir. Grnen odur ki, sz konusu dnemde Marxist
ve o balamda bir sosyal demokrat sol tanm dahi sz konusu deildir.
Attil lhann kendisini Marxist diye nitelendirmesi sadece bir yorum
sorunudur ve en fazla anti-emperyalist bir zden tremektedir. Dolaysy
la bu dnemde sol Kemalizm veya lhanm deyiiyle ulusal sol sade
ce Kemalizme atfla ina edilmektedir. Solun bu balamdaki anlam ise
ordu tarafndan sa ve irtica olarak grlen dinselliin ykseliine kar
gelitirilmi bir pozisyon olmasdr. Dnemin laisizmle zdelemesinin
nedeni de budur ve laisizm vurgusu bir kere daha solun deil Kemalizmin
ne karlmasdr.
Bu bakmdan ulusalcln sol olduunu dile getirii reel mnda her
hangi bir sol kapasiteye tekabl etmemektedir. Sol adnn/sfatnn kulla
nlmasnn bir dier maksad eskiden kendisini solun eitli kanatlarnda
ifade etmi ve konumlandrm olan kesimlerin imdi Kemalist izgiye
ekililerini ifade etmektir. Yani Kemalizme kayan eski so l anlamna
dnk bir vurgudur yeni sol Kemalizm. Nitekim bu yeni izginin bariz
vasf solculuundan te milliyetiliidir. znde milliyeti olan bu evre
daha nceki lkc izgi milliyetiliinin imdi Kemalizmle ittifakn
amak iin de ulusalclk kavramn ne karmaktadr. Ermeni olaylar
bata olmak zere AB, Amerika ilikilerinin tmden bu milliyeti/lkc
reddiyeci izgide tanmlanmasnn temel aklamas budur. Bylelikle
ulusalcln eski devrimcilii ve lkcl, lhanm ngrs ve neri
si dorultusunda, bir arada tutmak iin uydurulmu bir devirmeci kav
ram olduu rahatlkla ne srlebilir.

66 N itekim , 1971 darbesinin ncesinden balayarak ordunun siyasete karmasna btnyle ok

sert bir K em alist anlayla kar kan Attil Ilhann bu dnem de benzeri giriim lere karn
suskun kalmas son derecede mnidardr.

71

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

Bu izgide Kemalizm, lhan tarafndan byk bir hrsla ve dnsz

biimde ama son derecede romantik-nostaljik ve tarihd (ahistorical) bir
anlayla savunulmutur.67 Bunun sonucu ulusalcln, yurtseverlik kav
ramn da oaltp yanma alarak, popler hatt poplist bir total ideoloji
ye dnmesidir.68 Sz konusu poplerlik giderek Kemalizmi arrivist bir
ataclk ve ondan daha nemlisi folklorik noktaya tamtr. Kemalist
izgiyi ayn tutkuyla savunan baka birisini bu hareket iinde bulmak
dahi zordur. Buna mukabil 28 ubat sonras ordu merkezli almlar bu
ideolojiyi kitleselletirmi ve neo-Kemalizm diyeceimiz bu yaklam
sol bir yaklam olarak ikame etmitir. Bu anlayn en nemli halkasn
CHPnin izledii politika meydana getirir.
CHP bu anlayn Pden sonra her dzeydeki savunucusudur ve bu
yndeki tutumunu giderek keskinletirmektedir. Buna mukabil mevcut
sol siyasetin kitlesellemedii ve CHPye herhangi bir kazan salamad
aktr. CHP 2002 ve 2007 seimlerinde ak bir baarszlkla yz
yzedir. Zikrettiimiz anlayn savunucusu Baykal 2010 ylnda maruz
kald bir komployla grevinden uzaklar. Yeni seilen genel bakan
Kldarolu ynetimindeki CHPnin de ilk admda endieli modernler
kavramna sahip kmas mnidardr. Endieli modemler domdan do
ruya kentli-Kemalist kitleyi ifade etmektedir. Neo-Kemalist politikann
en nemli sonucu CHPnin 1965 ncesi izgiye ekilmesi ve gerekten
arkaik bir anlayla btnlemesidir. Bu dorultuda CHP sosyal demokra
si kavramn telaffuz etmekten dahi kanmtr.
Buna ilaveten 1930larn hzla tartmaya ald bir revizyon/resto
rasyon dneminde CHP gene o alarn savunuculuunu yapmaktadr. Bu
bileke Kemalizm/ordu ekseninin parti iindeki hkimiyetinin hl devam
ettiini gstermektedir. unu ifade etmek gerekir ki, 1997de 28 ubatla
doan ulusalclk/neo-Kemalizm anlay 1960lardaki sol-Kemalizm ili
kisinin asker stnden darbeci bir mantkla yeniden ina edilmesi gayreti
nin dramatik sonucudur. Bunun tamamlanm bir sre olduunu syle
meyi gerektiren herhangi bir koul da imdilik grnmemektedir.

67 A ttil Ilhann anti-em peryalist M ustafa Kemal figrne getirilen bir eletiri udur: Taha
A kyol, A m a H angi A tatrk? stanbul: D oan Kitap, 2009.
68 Total ideoloji olarak K em alizm kavramn u yaptta irdelem itim, H. B. Kahraman, S osyal
D em o k ra si Dncesi, s. 254-257.

72

H asan B lent K ahram an

SONU: KEMALZM-ORDU-SOL LKSNN

MKNSIZLII STNE YAPISAL BR NOT
Bu uzun tarihin gsterdii gibi Marxist sol da iinde olmak kaydyla ok
farkl ynleriyle ele alnarak Kemalizm Trk solu tarafndan her dnemde
kabul edilmitir. 1980 sonrasnda ise Kemalizm parlamenter solun tek
ideolojik seenei konumundadr.69 Bir baka ifadeyle 1994 sonrasnn
CHPsi bir trl net biimde ifade etmese dahi Kemalizmin partisidir. Bu
balamda da ordu ve yarg brokrasisiyle sadece ibirliini srdrmekle
kalmam gene o kesimin de partisi olma zelliini tamtr. Bu oluu
mun sosyolojik bir sonucu vardr.
Yaplan analizlerin gsterdii zere CHP metropol kesim, yal, ei
timli, yksek gelir dilimindeki evrenin siyasal rgtdr. Bu niteliiyle
Anadolu corafyasndaki desteini ve tabann kaybetmitir. Buna kar
lk CHPnin yenilenme abalar da Kemalizm stnden olmaktadr fakat
bu yaklam herhangi bir sonu retmemektedir. Dolaysyla sol-Kemalizm ilikisi bir imknszla tekabl etmektedir. Kald ki, 1990Tarn
ortasndan balayarak Kemalizm dnda ve onun evresine yerlemi bir
dizi kavram konstelasyonu tesinde (ilerici, devrimci, yurtsever, vb) ken
disini ifade eden herhangi bir sol hareket bulunmamaktadr.
Bylesi bir kmazn baz zellikleri stnde durulabilir. Neden Ke
malizm son kertede Trkiyede teekkl eden solun tek ideolojik seenei
konumundadr ve acaba Kemalizm dnda bir solun oluumunu engelle
yen unsurlar nelerdir? Ya da acaba solun baka bir trnn oluumu Ke
malizmin bu hkim yapsnn bir sonucu mudur?
Bu konuda sylenecek ilk ey udur: Kemalizm z itibaryla bir hegemonik sylemdir.70 Tm benzeri sylemler gibi total bir yorumbilgisel/hermentik yap oluturma kaygsndadr. Bunu salamak maksadyla
son derecede kat ve sert bir siyasal pratik iindedir. Bunlara bal olarak
kendi kurgusunu temellendirme bakmndan Kemalizmin baarl olduu
muhakkaktr. Neticede 1920lerden 2000Tere kadar devam eden, i s
reklilii olan, kendi sistematik siyasal pratiini yaratm bir ideolojidir
Kemalizm.
Buradaki kritik nokta udur: Kemalizmin sahip olduu ilericilik ka
pasitesi uzun bir tarihsel dnmn sonucudur. Buradaki ilericilii olu
69 Bunu sylerken D oan A v co lu nun 1961-71 yllar arasnda savunduu anti-parlamentarist
K em alizm i yeniden hatrlyoruz.
70 Bu tanmn bizim verdiim izden daha farkl olm akla birlikte belli bir yorumu iin bkz., Nur
Betl elik, Kem alizm: H egem onik Bir Sylem , M odern Trkiye de S iyasal Dnce, Cilt
2: Kem alizm . stanbul: letiim Yaynlar, 75-91.
\

73

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) ilik isi

turan unsur Osmanl modernlemesinin Bat odakl/merkezli kabulleridir.

Bu, bir tr modernleme olarak grlebilir. Sz konusu modernlemenin
kltrel bir tercihe ve nkabule dayand muhakkaktr. Kemalizm belirt
tiimiz modernletirici izginin son halkasdr ve elbette bir sreklilik
boyutuna sahiptir.71 O sreklilii salayan ordunun hkimiyetidir. Her ne
kadar Attil lhan ordu-Kemalizm ilikisinin dlayc ve birbirini darda
brakan kartlar olduunu belirtmi ve bunu kantlamak iin youn bir
aba harcamsa da radikal cuntac hareketlerle dahi Kemalizmin i ie
olduu daha Talat Aydemir vakasndan beri bir gerektir. Kald ki, son
kertede cuntac lhan Selukla 1970lerde ordu d bir Kemalizm aray
iinde olan Attil lhanm ayn paydada bulumas bal bana bir gster
gedir ve bu Kemalizmin hegemonik, merulatrc, total dokusuna iaret
etmektedir.
Byle bir ideolojik hegemonyann ikinci byk destei kurgulanan si
yasal yapdan gelmektedir. 1920-50 arasnda tek parti hkimiyeti ve diktatoryal bir rejim, 1960 sonrasnda asker mdahalelerle srekli olarak
revize ve rehabilite edilen bir cumhuriyet, 1980 sonrasnda retrospektif,
korporatist, organik bir toplumun anayasal olarak inas erevesinde
Trkiyedeki dnsel ve siyasal sistematiin Kemalizm d bir izgiye
oturmas fiilen imknszdr. Dolaysyla Trkiyede total bir ideoloji ola
rak Kemalizmden sz edilebilir ve gene Kemalizmin bu zellii onun
ordu ve brokrasi tarafndan zselletirilmesi neticesinde ortaya km
tr. Ortada zc bir Kemalizm mevcuttur ve onun tesine geen sivil bir
Kemalizm algsndan sz etmek ancak ok kstl artlarda mmkndr.
Burada kritik olan nokta sz konusu Kemalizmin Trkiyede solla
kurduu ilikidir. Gstermeye altmz gibi, Kemalizm Trk solunun
sanld gibi sadece bilin d deildir. Dorudan doruya onun fiil
siyasal pratiidir. Sz konusu pratik Kemalizmden deil soldan, solun
niteliinden treyen bir olgudur. Kemalizm patemalist ve zc (essentialist) yaklamyla elbette btn ideolojilerin meta sylemi olmak ister ve
maksad da budur. Oysa yle bir verili koulda ancak herhangi bir ideolo
ji kendisini o meta sylemin dna tayabilirse ideolojik bir tercihte
bulunabilir. Trkiyede solun yapamad budur. Buradan hareketle solu
deiik dnemlerde kendisini nce milliyeti (anti emperyalist), sonra
fraksiyoner (cuntac) daha sonra da laisist bir planda Kemalizmle zde
letirmesi onun yapsal elikisi ve kstlamas olarak grlmelidir.

71 K em alizm in sreklilik-ilikisini deerlendirm ek iin bkz., Haan Blent Kahraman, Trk

Siyasetinin Y apsal A nalizi-1.

74

H asan B lent K ahram an

Bunu douran ana neden olarak Trk solunun Marxizmle kurmad

iliki ne srlebilir.72 Trkiyede kukusuz bir Marxist sol mevcut ol
mutur. Ne var ki, o sol ynelimler de kendilerini dorudan Marxizmin
temel nermeleriyle deil onlar bir praksise dntrm modellerle i
ie geerek ifade etmilerdir. Stalinizm, Maoizm ve Trokizm bu alanda
ki byk paydalar olurken daha kk modeller de bir dnemde etkili
olmutur. te yandan sosyal demokratik dnce dahi Marxizmle olan
ilikisi nedeniyle reddedilmitir.
Kabul etmek gerekir ki, Ecevit gibi karizmatik bir kiiliin bu ynde
tavr almas o anlayn da ok snrl kalmasna yol amtr. Bylelikle
Marxizm eksii solun Kemalizm tesinde bir ideoloji gelitirmesine en
gel tekil ettii gibi tam tersi bir ilikiyi de dourmu, solu batan sona
Kemalizmin Marxist adan yorumuyla megul etmitir. Giderek de ordu
d bir sivil anlayn yetersizlii solun militer bir Kemalizmle i ie ge
mesine yol amtr. Solun o dnemde (1997 sonras ve 2007 sonras)
gelitirilen laisist Kemalizm de bu erevenin dnda deildir.
Buradan hareketle deerlendirilecek u saptamay yapabiliriz. Sol
Kemalizmle kurduu iliki balamnda onun militer pratiini iselletirdii kadar onu hazrlayan tarihsel pratii yani tepeden inmeci reformist/
kurtarc anlayn da iselletirmitir.73 Trk solunun Kemalizm zerin
den gelen bu paternalist yaklam onun daima kitleyle kopumasna yol
amtr. Bylece sol da Trkiyede apolitik bir pozisyondan grlm
tr. Bunun tek istisnas olan 1973 ve 77 Ecevit/CHP hareketi tmyle o
dnemde bu partinin militer-hegemonik yapya direnmesiyle ilgilidir.
Trkiyede siyasal sivillemenin en nemli gstergesi olarak seimler
kabul edilir. Bu hegemonik devletin apolitik siyasetlerine karlk kitlele
rin elinde kendilerini ifade eden ve onlara ontolojik gerekliklerini kazan
dran tek aratr. 1970 Ter hareketi bu gerei kabullenirken bugn dahi
solun kendisini Kemalizm ve ilkeleri stnden ifade etmesi ve varlk
nedenini ulusalclk/yurtseverlik balamnda somutlatrmas kitlesel
politik pratik izgisinde yalnzlamasna yol amaktadr. Bu balamdaki
bir sol ise ancak 1789 Fransz Devriminin sol bir hareket olduu lde
soldur.
Son nokta ise udur. Muhafazakrlk kuramlar iinde dikkat ekici bir
vurgu retrospektif ilericilik anlayyla zdeletirilir. Bir hareket, stne
gelen yeni yorumlar karsnda kendisini ancak gemie referansla tanm
lyor ve konumlandryorsa bu royalist-aristokratik bir arayn ifadesi
72 Bu konuyu u kitabmda ele alm tm , H. B. Kahraman, Yeni Bir, s. 89-99.
73 Kurtarclk kavramnn Trk siyasal dncesindeki kurucu roln bir deerlendinnesi iin
bkz., H.B.Kahraman, Trk S iya seti-1, s. 43-84.

75

Trk Solunun km az Soka: K em alizm (Ordu) likisi

ne dnr. Sz konusu gemi ne derecede ilerici olursa olsun gncel

ilericilik bakmndan bir mn tamaz.74 Tamad gibi gemiin ilerici
hareket ve ideolojisini pozisyonel/konjonktrel bir muhafazakrla d
ntrr. Trkiyede Kemalizmin byle bir koula sahip olduu aklkla
sylenebilir. Onunla zdelemi ve kendisini imdi ulusalclk stnden
ifade solun da kanlmaz olarak ayn pozisyonda yani muhafazakrlk
konumunda bulunduunu ne srmek doaldr.
Btn bunlardan sonra soru Trkiyede reel bir solun Kemalizm te
sinde kurulmasnn ne lde mmkn olduuyla ilgilidir. Ama o baka
bir yaznn ve bilhassa Kemalizmin bir siyasal ideoloji olarak nitelii ve
pozisyonuyla ilgilidir. ylesi bir hamle solun stnden yani solun kendi
sini yenilemesiyle deil imdilik Kemalizmin dnmesiyle ilgili grn
mektedir ki, bu sol bakmndan umut krc bir durumdur. Onu amann
yolu ise solun bugn evrensel dzeyde srdrd aray iselletirecek
bir deerlendirmenin Trkiyede gerekletirilmesidir.

74 G ncel ilericilik-tarihsel ilericilik ztlam asnn bir zm lem esi iin bkz., H.B.Kahraman,
Yeni B ir S osyal D em okrasi in.

76

U za k la a n ve Y a k la a n
S o l z e r in e D n c e l e r
Mahmut Mutman*
K ritik ve dogmatik eylem felsefeleri arasndaki fa r k nedir? K ritik (ele
tirel) ile bilmenin snrlarnn farknda olan bir felsefeyi kastediyorum.
D ogm atik ile de, ampirik detaylara yeteri kadar ilgi gstermeksizin tu
tarl genel ilkeler ileri sren bir felsefeyi. K a n tn, Jakobenlerin kritik bir
felsefeyi dogmatik olarak ele aldklar ve bylece terr rettikleri biimin
deki uyars ka nesil hmanist liberal iin devrimci siyasetin kanlmaz
eletirisi olma iini grd. En son dorulanmas da uluslararas kom
nizmin durumu gibi. Kresel Marksizmin ilk dalgalarn oluturan bu e
itlenmi alann deiikliklerini kodlayan p e k ok senaryodan birinin de,
speklatif bir morfolojiyi toplumsal adalet iin yeterli bir plan gibi oku
mann y o l at realist uzlamalarn sonucu olduu elbette sylenebilir.
Hmanizmin etik znesi kim? Uluslararas komnizmin bana gelen
kazalar, Marx in en narin ksmn, ngrlebilir Avrupa-merkezci senar
yoyu, yerkrenin tarihsel olarak A vrupada merkezlenmeyen geni blge
leri zerine empoze etmenin acmasz sonular hakknda bize bir eyler
retebilir.
Bu senaryolar liberal demokrasinin m uhtelif zaferleri gibi okumak onlar
da kapitalizmin oynad rol ihmal etmektir. Bu noktada yle sormak
daha anlaml: Kritik (eletirel) bir felsefeyi eletirel olarak kullanmak ne
demektir? Etik olarak kullanmak ne demektir? Bunu kim yapabilir?l

Gayatri Spivak

Prof. Dr. Mahmut Mutman, ehir niversitesi, letiim Fakltesi, Sinem a ve T elevizyon
Blm .
1 Gayatri Chakravoty Spivak: O utside in the Teaching M achine (N ew York ve Londra: Routledge, 1993), s. 25.

U zaklaan ve Yaklaan S ol zerine D n celer

Emek-gcnn deerini belirleme ynteminin, bizatihi sermayenin doas

tarafndan emredilen bu yntemin gaddarca olduunu sylemek olaa
nst ucuz bir duygusallktan baka birey deildir... Em ek harcama ka
pasitesinden szederken emekten szetmiyoruz, tpk hazmetme kapasite
sinden szederken hazmdan szetmediimiz gibi.2

Karl Marx

v r u p a l i m a r x .- a y d i n l a n m a n in

si

ocuu

Felsefi olarak ileri, siyasal olarak geri Alman niversitesinde otoritaryanizm kart gen bir zgrlk olarak siyasallaan Marx, Aydnlanma
nn byk harfle yazd Akln alanlarn, emekilerin lehine dndr
mek istiyordu. Bu si rasyonalistin istedii ey, Gayatri Spivakn syle
dii gibi, Aydmlanmamn byk harfle yaz Akl kapitalist olmaktan
kararak sosyal-ist yapmak, yani emekiler lehine altrmakt. Ben de
burada Marxm grn sunarken Gayatri Spivakm Marx yorumundan
rendiim yaklamna dayanacam.3 Marxin ii snfnn (yani re
tenlerin) gr asna yerlemek dedii ey akim toplumsal lehine al
mas imkannn okunabilir hale getirilmesiydi. nk biraz sonra grece
imiz gibi iilerin znel deneyimi bu gr asn onlardan saklad
iin ekonomi politik mekanizmann, onlara aklanmas, okunur klnmas
2 Karl Marx, C apital, V ol. 1 ,, ng. ev. Ben F ow kes, P enguin/N ew Left B ooks, 1976), s. 277
-terc m e benim.
3 Burada izlediim argman hattnda Spivakm zellik le u nem li m akalelerindeki okumalar
n kendim e gre biraraya getirdiim i syleyebilirim : Speculations on Reading Marx: after
Reading Derrida (P ost-stru ctu ralism a n d the Q uestion o f H istory, der. D. Attridge, G. B en
nington, R. Young, Cambridge: Cambridge U niversity Press, 1987), s. 30-62; Scattered Spe
culations on the Question o f V alue (In O th er W orlds: E ssays in C ultural P o litics, N ew York
ve Londra: Routledge, 1988), s. 154-178; Poststructuralism, M arginality, Postcoloniality and
V alu e (L iterary Theory Today, der. P. Collier & H. Geyer-Ryan, Oxford: Polity Press, 1990),
s. 219-244; L im its and O penings o f Marx in Derrida (O utside in the Teaching M achine,
Londra ve N ew York: R outledge, 1993), s. 97-120; Supplem enting M arxism ( Whither
M arxism ? G lo b a l C rises in In tern ational P ersp ective, der. B. M agnus ve S. Cullenberg, N ew
York v e Londra: Routledge, 1995), s. 109-119; G hostwriting (D iacritics, V ol. 25, N o. 2,
1995), s. 65-84; From Haverstock H ill Flat to U S classroom , w hats left o f theory? (W h a ts
L eft o f Theory? Der. J. Butler, J. Guillory & K. Thom as, N ew York: Routledge, 2000), s. 1-39.
Spivakm Marx okumasnn harikulade bir zeti Mark Sandersm kitabnda bulunabilir: G a ya t
ri Spivak: L ive Theory (Londra ve N ew York: Continuum, 2006), s. 53-73. Yukarda yaptm
kapital v e sosyal ayrm zellik le Supplem enting M arxism ve From Haverstock H ill Flat to
U S classroom m akalelerinde ilenmitir. A yrca G illes D eleu ze ve F elix Guattarinin (AntiO edipus, M inneapolis: U niversity o f M innesota Press, 1983; A T housand P lateau s, M inneapo
lis: U niversity o f M innesota Press, 1987) ile Antonio N egrinin (M arx B eyo n d M arx: L essons
on the G rundrisse, N ew York ve Londra: A utonom edia/Pluto, 1991) almalarn eklem em
gerekir. Tabii ki okuyacanz yaz da sonu olarak benim yorumum ve Spivak bata olmak
zere bu yazarlarn hibiri sorumlu tutulamaz. rnein Spivakn kresel kapitalizm z m le
m esine harfiyen katlp katlm admdan em in deilim .

78

M ahm ut M utman

gerekiyordu.4 Marxin siyasallamas Prusya generaller rejimine kar

zgrlk mcadelesiyle balamt; ama Marx, siyasal devrimlerin insan
lar biimsel ve hukuksal olarak eit kld halde toplumsal eitsizliklerin
sregitmesine taklmt. Marx, Hegelin yntemi diyalektik ile dnme
yi renmiti. htiyalarn nasl karland veya deerin nasl retildii
ni pozitif olarak inceleyen ngiliz ekonomi politik biliminin iine diyalek
tik yntemi sokmas sayesinde (ki bu muazzam riskler tayan bir entellektel ve siyasal ilemdi) yasal eitlie ramen toplumsal eitsizliin
oluum dinamiini baka kimsenin aklayamad biimde aklayabildi.
Aklamay mmkn klan temel bir varsaym vard. Gayatri Spivakm
formlyle sylersek, Marxm dncesi, insan-zneyi bilin deil, aryeterli [super-adequate] beden olarak yklemler.5 Bunun ne demek oldu
unu dnmeye alalm.
Bedenin retkenliinden ve maddi hayatn retiminden balayan Marx
iin deer sosyologlar iin olduu gibi dnsel ve btnl olan bir
nesne, rnein norm vb. deildi. Ama (greceimiz gibi) onu bir hesa
ba kitaba sokmann zorunlu olmasna ramen, deer basite llebilir
bir nesne de deildi. Yine Spivak, ou okurun gznden kaan bir tan
ma dikkatimizi ekiyor. Kapitalin birinci basksna yazd nszde
Marx, deer-biimi basit ve ieriksiz bir ey olarak tanmlar.6 Bu zel
lii (zelliksizlii?) dolaysyla deer, onu kodlama ve hesaplama abala
rna ramen (ve baka yapacak birey olamazd), hep elden kaar.7 Dee
rin akkanl, yapmak zorunda olunan her trl hesab ve alnmak duru
munda olan her karar yapsal bir belirsizlie tbi klar. Bylece Marxin
deer dedii eyin felsefenin sylemine tamamen uyumsuz olduunu n
k metafiziin varlk [/z estine-dir] sorusundan katn saptam
4 B ilindii gibi, Jacques Rancire M arxin yaklam na, hakikatin sahipleri olarak aydnlar ile
ona sahip olmayanlar olarak iiler arasnda varolm amas gereken bir eitsizlii kurum latrd
eletirisini yneltmitir. Bkz. The P h ilosoph er a n d H is P oor, ng. ev. J. Drury, C. Oster, A.
Parker (Durham ve Londra: Duke U niversity Press, 2003), s. 165-202; F ilo z o f ve Yoksullar,
ev. A . U. K l (stanbul: M etis, 2007), s. 199-239. Uluslararas sosyalizm in pratiine baknca
Rancirein nasl bir sorunu kastettiini grm ek zor deil, ama serm ayenin soyut mant bu
makul eletiriyi zayflatabilir.
5 Spivak: Scattered Speculations on the Q uestion o f V alue, s. 154.
6 En gelim i ekli para-biim olan deer-biim gayet basit ve ieriksizdir ( C apital, V ol. 1, s.
89-90 tercme benim). F ow k esm ngilizce tercm esi slight in content demektedir; ama
Spivaka gre bu tercme problemlidir, nk Marx Alm anca zgn m etinde dpedz inhaltloss u n d einfach yani ieriksiz ve basit der. Bkz. Gayatri Chakravorty Spivak: O utside
in the Teaching M achine, s. 12.
7 Bu nedenle deer-biim in sa f bir biim olm ad sylenm elidir. D eerin bu elden kaan
tarafnn en iyi farknda olan ada kuramclardan biri Antonio N egridir: ... deer ortak bir
standarta indirgenebilir deil, daha ziyade andr; deer her yerde kapitalist denetimden ka
mtr. (The P olitics o f Subversion: A M anifesto f o r the T w enty-F irst Century (Cambridge:
Polity Press, 1989), s. 91 ve s. 105.

79

U zaklaan ve Yaklaan S o l zerine D n celer

oluyoruz. Buna karlk Marx hala speklatif bir arala dnmeye de

vam etmek zorundadr.
Marxm yaklamnn sofstikasyonu ve gc, deerin birbirinden ay
rlamaz iki yn olduunu ileri srmesiyle daha da iyi ortaya kar: dei
im deeri ve kullanm deeri. Daha sonraki pek ok yaklam deerin bu
isel farknn ayrlmazlna yeteri kadar dikkat etmedi, ve gitgide ortodokslaan bir yorum speklatif eilimin zselletirici hattna kaplarak
deerin iki yzn (kullanm ve deiim) birbirinden ayrlabilir eylermi
gibi dnmeye balad. Bylece, akln soyutlamalarna ihtimamla yakla
an Marxin ekonomi politik eletirisi, deiim deerinin ortadan kalkt,
kullanm deerine dayanan bir toplum modeline dnt.8 Malum, sosya
lizm Marxm icad olmad gibi, bilimsel sosyalizm topik bulduu di
er sosyalizmlerden kendini sermayenin soyut mant dnda bir emek
varsaymamakla ayrtetmiti. Halbuki, sosyalist pratik adeta tam da topik
sosyalizmde olduu gibi, sermaye ile emek arasnda bir kullanm deeri
uygunluu arad. Bylece toplumsal adalet aray felsef adalet arayna
(akln toplumsal amal kullanm bilimin veya bilimsel ideolojinin
emrettii topluma) dnt.9 Marxm sermaye ve emek ilikisinden dik
kati ektii, emein deil emek -gcnn, yani insan bedeninin tkettiin
8 Kullanm deerine verilen soyutlanm ayrcalk ortodoks m arksizm i karakterize eder. Jean
Baudrillard M arxin m etninin incelikleri ve karm akln bir kenara brakarak, onu tamamen
ortodoks marksist bir okum aya teslim etm eyi, yani kullanm deerini bir yana atmay tercih
etti. Bkz. The M irror o f P rodu ction (St. Louis: T elos Press, 1975). Halbuki Baudrillardn m ed
yaya ilikin aratrmas ve tezinin Marx ile en azndan tamamen uyum suz olm ad kansnda
ym . Szkonusu sorun ortodoks m arksizm le snrl deil. rnein ortodoks marksist olmayan
Pierre Bourdieunn, iilerin zevkinin zorunluluu erdem haline getirm eye dayand fikri,
benzer bir kullanm deeri anlay sergilemektedir. Bkz. D istin ction : A S ocial C ritique o f the
Judgem ent o f Taste, ng. ev. R. N ice (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press,
1984). M arxin deer kuramna tmden yneltilen en ciddi eletiri, soyut insan em einin evren
sel bir veri d eil kapitalist bir varsaym olduunu gsteren Cornelius Castoriadisten geldi.
Bkz. From Marx to Aristotle, from Aristotle to U s S ocial R esearch , 45, 1, 1978, s. 667-738.
Castoriadisin eletirisinin sosyalizm in kapitalizm den ayrtedilem eyeceini gsterdii kansn
daym. Buna karlk, gerek Baudrillard gerekse Bourdieu (deiik ulardan, reddeder veya
benim serken), kullanm deerini gerek bir ilev gibi almaktadrlar. Halbuki Gayatri Spivak, 3
numaral dipnotta referans verdiim deiik almalarnda, M arxin m etninde kullanm d ee
rinin kuramsal bir kurgu [theoretical fiction] olarak alt grn ileri srer. Onun yoru
muna gre, K apitalin hem en banda Marx bize, em ein rnlerinden kullanm deerlerini
(som ut) karttm zda kalan eyin d e e r olduunu syler (soyut ortalama insan em ei). D ola
y syla deiim ilikisindeki ortak ge, veya metann deiim deeri deerdir ve deiim
deeri deerin zorunlu ifade tarz veya grn biim idir (C apital I, s. 128). Spivaka gre
kullanm deeri, deerin kkeninden nce, henz ayrm lam am rnden kartlan p o zitif
birey zorunlu kurgusudur. Bkz. zellik le Speculations on Reading Marx, s. 40. Bunu baka
trl sylersek, deerin ifade tarzndan baka birey olm ayan deiim deerini kullanm dee
rinden ayr dnmek mmkn deildir. Ortodoks yorum, bir varsaym veya kurgu olan kulla
nm deerini balamndan ve ilikisinden soyutlayarak almtr.
9 Spivak: Scattered Speculations on the Q uestion o f V alue, s. 161.

80

M ahm ut Mutman

den fazla deer yaratmasnn, bedenin arlnn (uygunsuzluunun)

sermayenin belirlenimi ynnde rasyonalize edilmesi, niceliklendirilmesidir.10
Dorudan zora, baskya ve ayrcala deil, rasyonalist soyutlama ve
niceliksel aksiyoma dayanan kapitalizmde smr tamamen ekonomik
mekanizma iinde gerekleir. Tm balarndan kopmu, retim aralar
olmayan ii zgr ve eit yurttatr. Yalnz imdi bir i bulmas, bir kont
rata imza atmas gerekir. Eer insann alma gc sermaye iin kullamm-deeri tayan bir meta ise, temel soru iinin emeini sermayedara
satmas olgusunda sermayedarn satn ald eyin ne olduu sorusudur.
Spivakn dikkatimizi ektii bir nokta var: Marxa gre, ii sermaye
dara kullanmas iin satt eyin emei olduunu dnr; ama kapitalist
aslnda meta olarak sermayeletirmi olduu emek-gcnn avansn
almaktadr.11 Marxm art-deer dedii ve krn kayna olarak gr
d fazla ite burada (sermaye iin kullanm-deeri tayan meta ola
rak emek -gcnn sermayece tketilmesi yani yadsmayla deiim deeri
klnmasnda) yatmaktadr. Marx, iinin znel deneyimi (kontrat, al
ma, maa, alveri) ile sosyal iliki (emek-gc, sermaye) arasndaki bu
fark kavramasn ister.12 Ona gre ncelikle iilerin balarna gelen bu
ii (yani sermayenin soyut mantn) kavramalar gerekir. Bu aba bin
lerce sayfa alsa.bile: Grundrisse, Kapital, Art-Deer Kuramlar. Fransz
yayncsna basitletiremeyeceini nazike syler.13 Deerin nesnel eko
nomi politii iinde sermayenin kendi retme glerinin bir etkisi (ve
koulu, yani toplumsal iliki) olduunu kavrayan iiler buna uygun ola
rak rgtlenecekler ve siyasal iktidar ele geirdikten sonra akl toplum
lehine kullanacaklar, yani deerin sosyal hesabn kitabn yaparak adaleti
ve zgrl gerekletireceklerdi.14

10 Spivak: Speculations on Reading Marx, s. 53. Bu anlamda, M ichel Foucaultnun bilgi-iktidar kavram ve m odem disiplin ve biyo-politikaya ilikin aratrmalar M arxin erevesiyle ve
bulgularyla uyum lu ve bunlar daha da genileten ve ilerleten aratrmalardr. Bkz. zellikle:
D isciplin e a n d Punish: the Birth o f M odern P rison (Penguin, 1977), ve The Birth o f B iopoli
tics: L ectu res a t the C ollege de France, 1978-1979 (N ew York: Palgrave/M acM illan, 2008).
11 Spivak: Lim its and O penings o f Marx in Derrida, s. 119.
12 Spivak, a.g.e. M arxm sn f bilinci dedii bu farktr.
13 " ... uyguladm analiz yntem i, ilk ksm larn okunmasn zorlatryor. H em en bir sonuca
varmak isteyen, genel ilkeler ile tutkularm harekete geiren acil sorunlar arasndaki ilikiyi b il
m ek iin yanp tutuan sabrsz Fransz okum korkarm hayal krklna urayacak, nk iler
lem ekte zorlanacak. Bu zorluk karsnda yapacam birey yok, hakikati anlamaya zen gste
ren okurlar uyarmaktan ve hzarlamaktan gayri (Marx: C apital I, s. tercme benim).
14 Spivaka gre, sosyalizm hesap unsurudur; kom nizm ise hesap-d. Spivak hesaplanam azla hesaplam ak gibi paradoksal bir forml ileri srer. Bkz. Supplem enting M arxism , s. 111.
yle sanrm burada kastedilen, kom nizm in (etie benzer biim de) bir im knszlk tecrbesi
olduudur.

81

U zaklaan ve Yaklaan S ol zerine D n celer

Marxn hesabnn tersine Avrupada toplumsal kutuplama gerekle

medi ve orta snf byd. te yandan, uluslararas sosyalizmin pratik
yks bir kaymaya tanklk etti. Akl toplum lehine altrmak ve top
lumsal adaleti hesaplamak (sosyal-izm) iin, emek-gcnn meta oluunu
(kapital-izmi) varsaymak gerekiyordu, emein yabanclamas hmanist
felsefesini deil. stelik toplumsal adalet iin akln kamusal kullanm
gerekli ama yeterli deildi, akldan gayri bireylerin, duygularn, alkan
lklarn, inancn, kltrn ve ethosun, vb. deiimi gerekliydi.15 Ama
hmanist yabanclama kuram o boluu dolduruyordu. Yabanclama
olarak anlalan deiim deeri ile rasyonalite olarak anlalan kullanm
deeri birbirinden tamamen ayr nesnelere dntrld. Deerin iki
yz arasndaki farkn yitirilerek uygun (kullanm) deeri aramann, yani
Spivak gibi sylersek felsefi bir adaletsizlik szkonusuymu gibi davran
mann sonucu Marxin projesi gzle grlmez bir dnme urad. Ak
ln alan kitle lehine kullanm bilimsel ideoloji tarafndan ynetilen bir
toplum pratiine doru kayd, bunun tm korkutucu sonularyla birlik
te.16
Peki, Marxin dncesi baka trl geliebilir miydi? Doru bir uy
gulama szkonusu olabilir mi(ydi)? Uygulama hiyerarik dncesinin
tesinde: eletirel bir felsefeyi eletirel kullanmak ne demektir? Bu soru
nun hl ak kaldn saptamakla yetinebiliriz. Ve kukusuz kapitalizm
srd srece ak kalacaktr.

TEK DNYANIN St OCUKLARI

20. yzyln hemen banda ardarda talyan ve Alman ii ayaklanmalar
nn yenilgiye uramas, iilerin sadece Rusyada zafer kazanmas, en
nemlisi Avrupada beklenen toplumsal kutuplamann hibir biimde
gereklememesi, tersine giderek orta snfn bymesi tarihsel vakalar
Marxin yanldn gstermiyor mu? Marxin Avrupa-merkezci senaryo
suna gre ngiliz smrgecilii Hindistan gelitirecek, onlar da dier
smrgeletirilen halklar da bu arada kendi sosyalizme gemekte olan
ngiltereyi ve Avrupay izleyeceklerdi.... Ama Avrupann uygarlatr
ma grevi [civilizing mission] denilen smrgeci varsaym doru k
15 Biraz ters dnrsek, varsayalm iiler M arxin istedii gibi olup biteni anladlar. N iin
onun dediini yapsnlar?
16 Philippe Lacoue-Labarthe ve Jean-Luc N ancy, R etreatin g the P o litica l (Londra ve N ew
York: Routledge, 1997) isim li nl almalarnda A k ln ynetir hale gelm esini siyasetin
total devlet biim inde iletm e ve ynetim m odeli haline gelerek siyasallnn ortadan kalk
na balamlard: Marx eletirileri iin bkz. s. 114-115. Stalinin kalknmac sosyalizm i
budur. Am a M arxin eletirisi sosyal ve kapitalin birbirinden-ayrlmaz-kalan-farknda srar
ettii srece bu projeden ayr kalr.

82

M ahm ut M utman

mad. Smrgeletirilen halklar bu durumu hibir zaman kabullenmedi

ler; stelik smrgecilik onlar uygarlatrmaya kalknca karsnda
daha da aydnlanm ve zgrlk isteyen yerliler buldu. Bu da anlalr
bireydi, nk modem smrgecilik sadece dnyann eitli yerlerindeki
emperyal devletleri yoketmekle veya kendi yararna dntrmekle kal
mad; ayn zamanda ilkel dedii pek ok toplumsal kltr yozlamaya
ve yokolua mahkum etti.
Bylece smrgecilik ve daha sonra emperyalizm sayesinde Avrupa
ve Kuzey Amerikaya dnyann geri kalanndan gerekletirilen muaz
zam deer transferi bu lkelerde orta snfn bymesini salayarak kapi
talist merkezleri zenginletirdi ve buralarda toplumsal kutuplamay dur
durdu. Marxin Avmpada kutuplama ngrs grnrde gerekleme
di, nk aslnda toplumsal kutuplama kresel dzeyde gereklemiti.
20. yzyl boyunca Marksizmin ulusuluk ile girdii ittifak denilen
ey aslnda tamamen nesnel bir tarihsel belirlenimdi. Kresel dzeyde
oluan toplumsal kutuplama kendini ulusal mcadeleler biiminde ifade
etti. Bu nedenle sosyalizmin milliyetilik yznden ktn sylemek
pek de doru deil. Ancak yukarda bir nceki blmde anlattm kay
ma nedeniyle, yani kendi projesine ikin bir za a f dolaysyla sosyalizm
knce kabahati ulusulukta bulmaya baladk17 Che Gueveradan
Amilcar Cabrala, Ho Chi Minhden ve Mao Zedunga nc Dnya
sosyalizmi eer baarl olamadysa bunun nedeni de ulusuluk yaplm
olmas deildir. Bu ulusuluun sorunsuz birey olduu anlamna gelmez
elbette, ama o baka bir sorundur. Nedenin sosyalizme ikin olduunu
anlamayanlar tpk ulusu sosyalistler gibi dnmeye, yani bir yerler
de sarslmaz bir doru sosyalizm (mesela, liberal, demokratik ve kresel
lemi, gzeller gzeli bir sosyalizm) olduuna inanmaya devam ederler.
Dncenin ieriini deimitir belki ama dnme tarz deimemi
tir.18
17 rnein sm rgecilie kar ulusal m cadelenin paradigmasnn H eg elin efendi-kle diya
lektii (tannma m cadelesi) olduunu sylem ek hi de yanl olmayacaktr. B u da zaten yuka
rda szn ettiim H egelci-speklatif eilim in tarihsel ilintisini gstermektedir.
18 Bu dne gre, varsaylan doru sosyalizm , sermayenin kendi haline braklmas ve tm
dnyann kapitalist hale gelm esiyle gerekleecek olm al. B u adeta krizsiz (ve ilkel birikim siz)
bir kapitalizm e benziyor. zellikle gnmz konjonktr, yani ild in noktasna gelm i m ali
serm a ye hakim iyetinin yaratt kriz bunu tamamen yanl karm vaziyette. Y in e Spivak,
Scattered Speculations on V alue m akalesinde M arxin G run drisse'deki nem li bir formlasyonuna dikkatimizi ekiyor. B ilindii gibi, kriz kuramn retim in ve dolam n birbirinden ayr
ynlere gitm esine dayandran Marx y le yazm t: .. .serm ayenin doas, onun retimin farkl
evrelerinde, bir kavramn tekine dnce hznda yani yok zamanda yolculuk ettii zihindeki
gibi deil, zamann iinde ayrtedilm i durumlar olarak yolculuk etm esini varsayar. K elebek
olarak umadan nce koza olarak biraz vakit harcamas gerekir. (G run drisse, ng. ev. M.
N icolaus, Penguin, 1974, s. 548-549). Spivaka gre, telekom nikasyon, deerin tpk dn

83

Uzaklaan ve Yaklaan S ol zerine D n celer

Ulusuluk konusunda hi kukusuz en tartlan kavramlardan birisi de

emperyalizm oldu. Lenin, 1916da kapitalizmin yeni aamasn em
peryalizm olarak tanmlamakla ulusulua destek veren bir hata yap
mam myd?19 Leninin pek ok hata yaptna kuku yok. Bunlarn en
banda demokratik merkeziyetilik felaketi geliyor; Leninist parti ve
rgtlenme modeli geri gelmemek zere bitti. Ama kapitalizm analizi
asndan 19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda Avrupada kutuplamann
gereklememesinin nedenini aklayabilmek gerekir. Emperyalizm kav
ram, smrgeden anavatana, evreden merkeze yaplan deer transferi
nin, yani nesnel bir tarihsel belirlenimin kavramlatrlmas abasyd.
Dahas, paradoksal biimde ve zgl bir anlamda, smrgeci emperyaliz
min kapitalizmden nce gelmesinden bile szedebiliriz. Bilindii gibi,
sermaye birikiminin nedenlerini aratrmaya giritiinde Marx ilkel biri
kim dedii oluumdan szetmek durumunda kalmtki smrgecilik
bu saf iddetin en belli bal biimlerinden biridir.20 evreden merkeze
kresel deer transferinin hala yapsal biimlerde gereklemediini veya
sona erdiini sylemek iin hibir neden yok. rnein David Harvey,
bugn yeni emperyalizm adn verdii bir mekanizmay, gelimi kapi
talist merkezlerdeki ar birikim krizini zme tarz olarak grmektedir:
sermayenin evrede yksek getirili yatrmlara aktarlmas. Harvey,
mlkszletirme yoluyla birikim adn verdii devalasyon, zelletir
me, vb. yntemlerini ilkel birikim gibi grmeyi nermektedir.21 te
cenin zihindeki yolculuu gibi yok zamanda yolculuk ettii noktaya ulam am z anlamna
gelebilir. D olam n rndan kt bu durumda M arxa gre kriz z lem ez hale gelm ez
m iydi? Bkz. Scattered Speculations on V alue, s. 167-172. .
19 V. I. Lenin: Im perialism : the H igh est S tage o f C apitalism (Penguin, 2010 orijinal bask
1916). evreden merkez kresel deer transferi ada marksizmin nem li bir aratrma alan
haline geldi: Immanuel Wallerstein: C a pitalist W orld E conom y (Cambridge: Cambridge U n i
versity Press, 1979); Samir Amin: U nequal D evelopm en t: An E ssay on the F orm ations o f
P erip h era l C apitalism (M onthly R eview Press, 1977).
20 Marx, C apital I, zellik le 26. ve 31. blm ler (lkel Birikim in Srr ve Endstriyel Kapi
talistin D ouu). lkel birikimi devlet iddeti olarak alan ilgin bir yorum iin bkz. D eleu ze
v e Guattari: A T housand P lateau s, s. 447-448. D eleu ze ve Guattari yle yazarlar: Kapitalist
retim tarznn kendi iinde kalan bir gr asndan, kimin hrsz kimin kurban olduunu, hat
ta iddetin nerede olduunu bile sylem ek ok zordur. nk ii zaten tamamen plak d o
mutur, kapitalist de nesnel olarak giyin ik , yani bam sz m lk sahibi. iye ve kapitaliste bu
biim i veren ey gzden kaar nk baka retim tarzlarnda ilem itir. Bu, kendini zaten
nceden olup-bitm i gibi kuran bir iddettir, stelik her gn re-aktive edilm esine ram en (s.
487).
21 D avid Harvey: The N ew Im perialism (O xford ve N ew York: Oxford U niversity Press, 2005).
B kz., zellik le s. 137-182. Harvey, ksm en R osa Luxem burgun zm lem esine dnmektedir:
The A ccum ulation o f C a p ita l (Londra: Penguin, 1972). Mark Sanders, yukarda szn ettiim
alm asnda H arveyin gibi daha klasik yaklam larla Spivak arasndaki farka da deinir.
B enim bu ayrntya burada girm em mmkn deil. A m a izlem ek isteyenler iin, bkz. G ayatri
Spivak: L ive Theory, s. 68 ve sonras.

84

M ahm ut M utman

yandan Leninin analizinin baz ynleri daha da glenmi gibidir, rne

in mali sermayenin tartmasz egemenlii, bankalarn ve borsalarn
rol.22 Elbette Lenin kurgusal parann zellikle borlanmann bugn ula
aca boyutlar bilemezdi (herkesin birbirine borlu olduu bir dnyada
adeta gelecei satn alarak, yani torunlarmzn kazancn harcayarak ya
yoruz). Mali sermayenin nemini anlamak iin Avrupa lkelerini birbiri
ardna sarsan krizde uluslararas yatrm bankacs Goldman Sachsm
rolne bakmak yeterli olurdu.23
Kapitalizmin belirlenimlerinin bir sonucu olan nc Dnya sosya
lizminin hibir katkda bulunmadn sylemenin Avrupa-merkezci bir
insafszlk olduu kansndaym. Sovyet tipi sanayilemenin inde a
lmadn kavrayan Maonun Kltr Devrimi fikri, dnceleri ve
znellii deitirmeye ynelik bir siyasal icatt. Maonun kltr devrimini (u gnlerde ini yneten) totaliter parti brokrasisine kar balatt
n unutmazsak onun aslnda Gramscinin demokratik srekli ikna
fikrinden ok uzakta olmadn grrz.24 Kltr devriminin, Lin Piao
ve Jiang Qing nderliindeki tm dnceyi basite ikiye blen snfsal
indirgeme yanlgs ve bunun yol at felaketler dizisi gerekte tam da
marksizmin yumuak kamndan kaynaklanmaktadr. Marxm ekonomi
politik mekanizmay aklamak amacyla rasyonalist bir tutum alarak
fikirleri ve znellii indirgemek zomnda kalmas, indirgenmi fikirleri
totalize eden bir eilime dnt. Alkanlklar deitirme gerei, binle
rini sulama sahnesi kurmaya dnt. Daha kuramsal bir iafdeyle, kltr
devrimi, burjuva ideolojisini malubiyete uratmak amacyla tm kl
tr domdan politize edince iki defa indirgemek zomnda kald: girii
min kendisi, siyasal ve kltrel alanlar ayr grmek zomnda olduundan
siyasetin zaten estetize olmu bir pratik olduunu atlad (sulama sahnesi
sahnedir, halkn katlm deil); te yandan, kltrel denilen eyin gayritemsil boyutunu skalad, yani temsil siyaseti zomnlu olarak temsil
olmayan bir alana uygulamak dummunda kald.

22 Lenin, Im perialism , zellik le 2. ve 3. blm ler (Bankalar ve Y eni R olleri ve M ali Serma
y e ve M ali O ligari).
23 Bu noktada M arxa hakszlk etm em ek ve hereyi bir ekonom izm kbusuna evirerek ele
tirinin suyunu karmamak iin bankalarn genel olarak roln dnm ek yeterli. yi anlalm a
m , y zeysel bir G ram scicilik onay alarak hegem onya kurmay tamamen fikri (zihinlerden
zihinlere) bir ilem biim inde kavrar. Halbuki kapitalizm e istediiniz kadar fikri, ideolojik
onay verm eyin, istediiniz kadar inanmayn, banka hesabnz olmadan yaam anz imkanszdr.
Onay verdiniz bile. B u konuda D eleu ze ve Guattarinin tespitlerine katlmamak zor. Bkz. AntiO edipus, s. 104-105, ve zellik le 229-230.
24 A ntonio Gramsci: S election s fro m the P rison N otebooks, ng. ev. ve Der. Q. Hoare ve G. N.
Smith (Londra: Lawrence and Wishart, 1978), s. 10.

U zaklaan ve Yaklaan S ol zerine D n celer

Tm bunlar ulusu bir marksizmin hala geerli olduu anlamna gel

mez; szkonusu olan ulusuluun tarihsel bir belirlenim olduu anlamna
gelir. Bugn artk bu tarihsel belirlenim bir dnme uramtr. Gide
rek tamamen iletme tarznda ynetilmeye balayan ulus-devlet, artk
kresel kapitalist sistemde adeta bir eit terminal ilevi grmektedir.
Ama ortodoks (devrimci veya sosyal demokrat) solda sanld gibi, emperyal merkezlerin emirlerini yerine getirdii iin deil, daha ziyade za
ten emperyal merkezlerle aa yukar ayn modalite iinde hareket ettii
iin. Ulus-devletin bu dnmnn en temel nedeni ise, sermayenin
kazand olaand hareketliliktir. Uluslararas irketlerin oluturduu
yerkreyi kapsayan tasarm, planlama, retim ve dolam alar, retim
birimlerinin kolaylkla kaydrlmas, yeni ucuz emek-gc blgeleri olu
mas retimde grlen deiikliklerdir. Daha da nemlisi zellikle bilgi
sayar teknolojisiyle birlikte deerin dolam hznn neredeyse k hzn
geride brakmas sonucunda yerkrenin emsali grlmemi muazzam bir
sermaye akkanlna maruz kalmasdr. Ayn anda uluslararas gle
rin dorudan, insani, hukuki veya polisiye kresel mdahelelerine
dayanan yeni bir siyasal oluuma tanklk etmekteyiz. Antonio Negri ve
Michael Hardtm emperyalizmden imparatorlua gei olarak adlandr
dklar srecin bu yeni zelliklerin biraraya gelmesinden ibaret olduunu
sylemek ok da yanl olmayacaktr.25 Ulusuluu bitiren emperya
lizm teorisinin yanllndan ziyade bu teorinin anlatt kresel kapita
list dinamiin bir kez daha kendi snrlarn kendisinin itmesidir.

T RKYE solu
Son yllarn Trkiye solunun byk tartmasna deinerek balayalm.
Gemite Trk solunun cuntac ve milliyeti olduu gerek liberallerin
gerekse liberal solun nemli bir iddias oldu. Buna muhafazakarlar ve
bakalar da katld. ddiann gereklii kadar bu iddia zerinde srar ve
buna dayanan bir argman hattnn ve tarznn ifade ettii ey nemli.
ncelikle kemalizmin, daha dorusu onun bir rn olduu ve daha
geni bir spektrumu kapsayan devleti kurtarma fikrinin geirdii dn
mlere bakmak gerektii kansndaym. Bilindii gibi, devleti kurtarmay ideolojik bir dn tarz olarak ilk sistematik analize tabi tutan
alar Keyder olmutu. Keyder bu fikri Avrupadaki ulusal ekonomi
akmlarndan etkilenen ttihat ve Terakkinin, ulusal burjuvazi yetitir
mek amacyla ekonomik program deil de siyasal eylemi yani devleti
merkeze yerletirmek zorunda kalmasna balar, nk Osmanl toplu25 M ichael Hardt ve Antonio Negri: E m pire (Cambridge, Massachusetts: Harvard University
Press, 2000).

86

M ahm ut Mutmar

munda manifaktr burjuvazisi yoktur (ki Osmanl yurttal projesinin

almamas ve Trk milliyetiliinin yaratlmasyla birlikte bu dnce
nin referans dnyas da milli Trk devleti haline gelir).26 Keydere gre,
cumhuriyetin salamlamasyla birlikte 1930larda devleti kurtarma d
ncesinin nemi azalarak nasl bir yol izlenmesi gerektii zerine se
kinler aras tartma balayacaktr.27
Keyder devleti kurtarma formlasyonuna dikkati ekmekle nemli
bir bulu yapmt. Ama rasyonalist marksist gelenekte dnen bir ara
trmac olarak bunu sabitlenebilir bir ideolojik konum, bir fikri ierik
veya tutum gibi, yani bilin [self-consciousness] dzeyinde beliren homo
jen bir nesne gibi ald. Bense, ideolojileri ncelikle ruhsal ve bilind
formasyonlar, dile taklan szckler, anlatlan ykler ve bedende duyu
lan hisler olarak almay neriyorum: devleti kurtarma bir alegori ve bir
hissiyattr. Elbette alegori ve hissiyat ile bireysel bireyden deil, toplum
sal olarak benzer koullar ve konumu paylaan bir gurubun znelliinden
szediyorum. Bir idea ya da tutum gibi anlam ak seik ve gsteri
lebilir bir nesne olmaktan ziyade Spinozanm ruhun dalgalanmalar
diyecei eyin bir kertesi olan bu alegorik figrn anlatt yky kur
mak gerekir. Hibir zaman tam olarak kurulamasa bile! nk zaten me
sele budur, yani anlat anlatlamaz baka bir anlaty anlatr. Allos (teki,
dier, baka) goria (konuma), yani baka trl syleme: bu yknn ii
ne baka bir yk konulmusa zaten yk anlatlamad iin konulmu
tur. Byle yaklanca, ncelikle szkonusu olann bir kriz, gei ve dei
imin anlatlatrlmas veya alegorize edilmesi olduunu gryoruz.
Manfaktr burjuvazisi olmaynca tm deime, dnm ve modernle
me sorunsal devlet (kavram) ile kodlanmtr. Ama devleti kurtarma
dncesini manfaktr burjuvazisinin yokluuna balamak elbette Avrupa-merkezli anlaty verili almak ve Osmanly bununla aklamaktr.
Bylece alegorik bir anlaty veya figr karakterize eden teki hikaye
[alle-goria] baka yerde (Avrupada) verili ama kendinde eksik bir ge
olarak lokalize olur ve bilinir. Dolaysyla alegorinin (devlet kurtaran)
znesi anlatmas gereken eyin ne olduunu aslnda bilir: rnein ekono
mik programn hi olmadn syleyemeyiz, sadece ancak devletten ge
erek gerekleeceine inanlmaktadr. Aslnda bu szkonusu znenin

26 alar Keyder: S tate a n d C lass in Turkey: A Study in C a pitalist D evelopm en t (Londra:

Verso, 1987), s. 53-54 ve 59-60.
27 Keyder, State a n d C lass, s. 86-87. K eyderin bu sonuncu yargsnn tartmal olduu kan
sndaym . D evleti kurtarmay alegori ve hissiyat gibi d eil de olgusal bir nesne, bir tutum
gibi dnnce, devlet bir kez salam a alndnda bu tutumun tarihsel ilintisinin zayflad
sonucu kmaktadr. Halbuki devleti kurtarma alegorisi d eiim i devlet ile kodlayan bir
sorunsala baldr.

87

U zaklaan ve Yaklaan S o l zerine D n celer

yar bildii, adeta bir ryada gibi bildii eydir. Hkmranlk [sovereignity] sorunsal iinde dnmek durumunda olan bir ynetici snf olarak
Osmanl-Trk eliti bu bakal yani dnm ancak hiyerarik bir ayn
lk dzeni iinde yani bir eksiklik olarak dnebilmitir (buna elik eden
hn veya ressentiment28 duygusuyla birlikte). Devleti kurtarma
alegorisi ve hissiyat, Osmanl-Trk elitinin deiimi ancak kendi snfsal
habitusu iinde bir emprovizasyon olarak gerekletirebildiinin kant
dr.29 Keyderin rasyonalist ve Avrupa-merkezli (yani anlam sabitleyen,
merkezleyen) yaklam bu alegorik nitelii okuyamad iin aslnda
szkonusu devleti anlaty kaydetmi, ama aklamasn oluturamam
tr.
Son iki yzyln Trk siyasal yaamnn baat zellii olan modernle
me ve deiimin devlet ile kodlanmas nasl bir anlatdr? Kurtarlan bir
devlet, ancak ve ancak, mutlak bir kudrete sahip ama tehdit altnda ya da
zayf braklm bir g olabilir. Her zaman bir kurtarcya, yani kahrama
na ihtiya vardr; bu kadir-i mutlak g kurtarcsndan ve koruyucusun
dan, yani vsisinden ayrtedilemezki ayn anda kurtarc devlet ola
rak toplumun vsisidir. Son 150 yllk tarihte hep geerli olmu bu siyasal
ve ideolojik senaryo ne ifade ediyor? Bugne kadar, gerek liberal gerekse
sosyalist eletirmenler burada sadece ve sadece sertlik, otoriteryanizm ve
bask grdler. Halbuki byle bir ruhsal formasyonun en tipik zellii
hem sert hem de ayn anda krlgan olmasdr. Bu da krlma noktasnn
nerede olduunun sorulmasn gerektirirsorulmam bir soru. Bu for
masyonda sadece ve dz bir biimde bask ve sertlik okumalar liberal ve
sosyalist eletirilerin snrn ortaya koymaktadr (Kant gibi konuursak,
szkonusu ideolojik formasyonu ieriden analiz edememeleri anlamnda
eletirel olmaktan ziyade dogmatik bir bak as tadklarn).

28 Ressentim en t (hn) kavram iin, bkz. Friedrich N ietzsche: On the G eneaology o f M o

rals Section I, 10-11-12-13, On the G en ealogy o f M orals & E cce H om o, der. W. Kaufmann
(N ew York: Random H ouse, 1967), s. 36-46. N ietzsch enin bu sayfalarda hncn tem el zellik
lerinden szederken sralad noktalar, devleti kurtaran hissiyatn en karanlk tarafn anlatr
gibi: bakn hem tamamen darya ynelm esi hem de ayn anda darya mutlak bir hayr
d em esi (s. 36-37); gl bir dm an ihtiyac (s. 39) ve dman d dnya algs (s. 37),
g ven lie ve g izlili e verilen ncelik (s. 38); her edim in ardna bir zne yerletirm e ei
lim i (s. 45), vb. vb.
29 Habitus kavramn Pierre Bourdieuden alyorum: akn kurallardan ziyade esnek, pratik ve
em provizasyona tbi kalan ya p la m yn elim ler. B u yaklam a gre gem i asla basite olup
bitm i deildir, her zaman burada, bu etkileim in iindedir; ve bir habitusu oluturan normlar,
deerler, fikirler veya tutumlar deil, yaplam ynelim ler, yani hareket halinde ve retken
[generative] dnce ve ifade emalardr. Bkz. Outline o f a Theory o f P ractice, ng. ev. R.
N ice (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), s. 72-95 snfsal habitus iin zellik
le s. 81. Osmanl-Trk ynetici eliti vakasnda elbette hkmran bir snfsal habitustan szediyoruz.

M ahm ut M utman

kinci olarak, rasyonalist bir sorunsal devleti kurtarmay sabitlenebi

lir bir konum ve anlam gibi dnmektedir. Halbuki yakn tarihe bakt
mz zaman aklkla greceimiz gibi bu alegorik figr sabit bir konum
veya anlam ifade etmez (ve bu pozitif yandr); deiimi devlet ile kodlar,
ama hep anlatlan hi bitmeyen anlat bir tartma alan ve terimleri ku
rar. nasl, ne kadar Batlamal? Neyi almal, neyi almamal? slamiyetin
rol nedir? Nasl snrlanabilir? Nasl kullanlabilir? Vb. vb.30 OsmanlTrk entellektel ve siyasal dnyasnn znellii, hissiyat ve temperaman 19. yzyln bandan beri bu tartmalarla olumutu ve ekillen
miti. Bu tartma Osmanl-Trk siyasal-brokratik elitinin znelliinin
agonistik yndr. Dolaysyla darbeci-otoriter konum ona en yakn ko
num olsa bile szkonusu ideolojik sorunsal bu konuma indirgenemez ve
ok daha geni bir siyasal spektrumun znelerinin ruhunu ve dnyasn
oluturur. Vesayet ideolojik bir sorunsaldr, basit anlamyla bir konum
deil.
Devleti kurtarma alegorisinin geirdii asl byk dnm ise, II.
Dnya Sava sonrasnda oldu. Dekolonizasyon srecinin balad, dn
yann kapitalist ve sosyalist kutuplara ayrld yeni konjonktrde temel
bir tercih yapld: Trkiye NATO yesi oldu. Sovyet Blokuna bu kadar
yakn olmak ve Orta Dou ile Sovyet Bloku arasnda yer almak ABD a
sndan da Trk siyasal-brokratik sekinleri asndan da nemliydi. Ama
kendi aralarnda sregiden tartma bu kez siyasal brokratik elitin iinde
CHPnin tedricen sola kaymasna neden oldu. Aslnda 1960larm dnyas
iinde kemalizm gibi devleti ve ulusu bir ideolojinin sol bir eidinin
olumasndan daha anlalabilir birey olamazd. Tabii bu eit hep bir
belirsizlikle karakterize oldu; her an merkeze kayma temayl gsterdi.
inde hem darbeci (Avcolu) hem de poplist (Ecevit) eilimler oldu.
12 Mart 1971 darbecileri ulusalc-sol eilimi tasfiye ettiler ama ideolojiyi
yeniden organize edemedikleri iin, insiyatif poplist Ecevit kanadnn
sosyal demokrat yorumuna geti. Ortodoks kemalizmden ayrlan Ecevit
poplist soluna gitgide kitleselleen sosyalist sol eklenince gerekletiri
len 12 Eyll 1980 askeri darbesi tm kemalist ideolojiyi gvenliki bir
30 Burada hn (ressentim ent) duygusundan ayrlma tem ayl olan p o zitif bir yn olduunu
vurgulayalm. Partha Chatterjeenin Bengal Rnensans zerine nl alm as b ize Hintlilerin
de deiik terimlerle ve deiik koullar altnda benzer bir ulusal sentez sorunuyla uratn
gsteriyor. B u tr karlatrma, Trkiyede liberal solun biraz kolay iine dt sanki bunlar
bir tek bizim bam za gelm i, sanki ok zgn bir tarihimiz varm m illiyeti yan lgsn dan ve
n egatif duygulardan korur. Bunu syledikten sonra fa rk da koyalm: Hindistanda szkonusu
olan kurtarlacak bir devlet deil, sm rgecilie kar bam szlk m cadelesidir. Bkz. N a ti
o n alist Thought a n d the C olon ial World: A D eriva tive D isco u rse (M inneapolis: U niversity o f
M innesota Press, 1993). Bu anlamda Osmanl-Trk elitinin tarihinde en ciddi dnm olasl
noktas, Kurtulu Sava ncesinde Birinci M eclisin kurulmas sreci o lm al...

89

Uzaklaan ve Yaklaan S o l zerine D n celer

perspektiften yeniden organize ederek yepyeni bir sayfa at. Darbenin

mant 24 Ocak 1980 neo-liberal ekonomik kararlarn gerekletirmekti
(byk merkezlere kadar her yerde yar i sava koulu altnda szkonusu
liberal ekonomik program uygulanamyordu).
Bu geliim dinamii bir tek eyi ifade etmektedir: zellikle 1960 son
rasnda sosyalist hareketin kitlesel siyasal doumuyla birlikte, devleti
kurtarma alegorisi ve hissiyat anti-komnist bir gvenlik grnn
paras haline geldi. Devlet ve deiik aygtlar yeniden organize olurken
ve yeni gvenlik ilevleri ve rgtlenmeleri oluurken, devleti kurtarma
alegorisi bir gvenlik doktriniyle ve yeni kavramlar ve terminolojiyle
eklemlendi ve uluslararas anti-komnist a iine girdi. Kemalizm ksa
sol maceradan sonra 12 Eyll ile birlikte tamamen saa kayd.31 A.B.D. o
yllarda Trkiyede milliyeti toplumcu ideolojiyi destekleyerek yedek
g haline getirdi. NATO lkesi bir lkede A.B.D.ne haber vermeksizin
darbe yapmak zaten szkonusu olamazd. Son 50 yln bu konjonktr
nn sonucunu karmaktan ekinmemeli: askeri darbe devleti kurtarma
geleneine baldr, ama mdaheleleri sadece buna balamak analitik
olarak zayf ve zselci bir grtr, nk bu mdaheleler kresel koul
dan ayr dnlemezler. Ksacas ulusal gelenee Batnm da katks
olmad sylenemez! Darbe yaparak lkesini dnyann gerisinde bra
kan cuntac general (ve onun bilinsiz su orta dogmatik devrimci
gen) karikatrnn unuttuu kk nokta Turgut zaln Evren yneti
minin ekonomiden sorumlu bakan olduudurstelik siyasal reformdan
yana bir poplist liberal olduu halde. Acaba liberalizmin ar bir siyasal
koulu olabilir mi? Liberalizmin hi mi zeletiri yapmas gerekmiyor?
te yandan Trkiye sosyalizmi, yukarda anlattm kresel kapita
lizm koullar dolaysyla, yani toplumsal kutuplamann tm yerkrede
yeralmas dolaysyla dnyadaki rnty tekrarlayarak ulusal bir kla
brnd ve zellikle 1960h yllarda yer yer sola kayan kemalizmle bu
lutu. Ama belki ok kk bir aznlk dnda sosyalistlerin cuntaclk
yapt tezi ok anlaml deil.32 rnein 12 Mart ncesi dnemin efsane
31 1974-1980 dnem inde Trk siyasal yaam nda kem alizm e ne kadar az referans olduunu
dikkat edilm eli. A deta sadece trensel bir sylem haline gelm iti. A m a 12 Eyll generalleri onu
batan aa yeniden organize ederek tam teekkll bir vesayet doktrinine dntrdler. A yn
dnem in sosyalist solunda (Perinek gurubu dnda) anti-em peryalizm sadece tematik bir role
sahipti ve kuramsal olarak m inim al rol oynam tr (rnein anti-faizm ok daha gl ve id eo
lojiyi rgtleyici bir boyuttu).
32 Bu tartma kanlm az siyasal koullar d olaysyla o kadar ar bast ki, entellektel olarak
m thi yoksul Trkiye sosyalizm inde zgn kuramsal katk ve tartma denebilecek birka eyi
de m aalesef tamamen gzard etm eye yol at. rnein, hibir ekilde dncesine katlma
m akla birlikte, Hikm et K vlcm lnn tarih tezi cuntac ve m illiyeti sonular d olaysyla bir
yana atlm am as gereken bir yorumdu. Bkz. O sm anl Tarihinin M addesi (stanbul: Sosyal nsan
Yaynlar, 2007). A yn biim de mer Lainerin 1974-1980 dnem i Birikim dergisinde rettii

90

M ahm ut Mutman

vi siyasal eylemcilerinin sol kemalist cuntaclara sylediinin ne olduu

nu eylem tarzlar gsteriyor: sizin ulusalc darbenize bel balamak duru
munda deiliz (Dou Perinek gurubunun bugnk tavrnn tam tersi).
Bu solun stalinist ve ulusu bir sol olduuna kuku olmad gibi, ayn
zamanda totalitaryanizmi ve kollektivist indirgemecilii zellikle vurgu
lanmal. Ama solun hatalarn eletirmek birey; gnmzn reform kar
t faizan ittifakn gemie yanstmak baka birey. Bu gnlerde zel
likle liberal ve sol liberal muhalefette, yakn tarihin toplumsal hareketle
rini ve toplumsal olaylarn tamamen cuntac generallerin kurduu oyun
lara indirgeyen ve byle dnmenin demokratik olduunu varsayan yeni
bir indirgemecilik norm haline geldi. Gemiin devrimci ideolojisi elbette
eletirilmeli, ama tm toplumsal tarihi komplolar tarihine indirgeyen sulamac bir yaklam amac ne olursa olsun demokrasi oluturabilecek bir
dnsel olgunlua sahip gibi durmuyor.
Gemi solda neyi eletirmek gerekir? Hi kukusuz en bata stalinizmi, ama bu artk neredeyse vazgeilmi bir eletiri! Solun ulusuluunun
asl problem haline geldii noktay, liberal ve muhafazakar eletiriler
cuntaclk olarak gryor. Cuntalarn ilk kurbannn sol olduunu unu
tan bu tartmal gr acaba daha ciddi bir sorunu grmeyi zorlatryor
mu? Gemite Kltlerin varln inkar etmeyen neredeyse tek siyasal
yaklam olmasna ramen sosyalist sol Krt sorununu nemsizletirdi ve
hibir zaman sorunla dorudan yzlemedi. Trkiye sosyalist hareketi
rkln hibir zaman doru drst adn koyamad ve ideolojik, siyasal
ve ruhsal bir formasyon olarak inceleyecek ve mcadele edecek biimde

anti-ekonom ist marksizm yorumunun da zgn bir katk olduu kabul edilm eli. A sya tipi veya
feodal retim tarz tartmalarndan gnm ze kalan dris K km erin marksizm in byk
anlatsna tamamen bal ve biraz em atik denebilecek ters evirm esi oldu (B atlam a: D zenin
Yabanclam as, Balam: stanbul, 2006), Sencer D ivitiolu nun Osm anl toplum u zerine
kavramsal analizi d eil (A sya T ipi retim Tarz ve O sm anl Toplum u, stanbul: stanbul n i
versitesi Y aynlan, 1967). Bu karlatrma nem li, nk K km erin alm asnn saysz
yeni basm oldu, D ivitiolu nun ancak bir ya da iki ve en yeni basm 2 0 0 3 ye Y K Y den.
K km erin poplaritesinin nedeni verili siyasete y a n t verm esi, D ivitiolu nun ayn ilgiye
mazhar olm am asnn nedeni kavramsal ve analitik bir alm a yapm olm asdr. A yn tart
m ay daha sonra Huri slam olu, alar K eyder ve H alil Berktay nem li alm alarnda srdr
dler: . Keyder: D issolution o f the A siatic M ode o f Production Econom y a n d S ociety, 5, 2,
1976, s. 178-196; H. slam olu ve . Keyder: A genda for Ottoman H istory in The Ottom an
E m pire a n d the W orld E conom y, ed. Huri slam olu-nan (Cambridge and N ew York: Camb
ridge U niversity Press, 1987), s. 42-62; H alil Berktay: F eudalism Debate: the Turkish End Is
Tax vs. R ent N ecessarily the Product and Sign o f a M odal D ifference? Jou rn al o f P ea sa n t
Studies, 14, 3, 1987, s. 291-333. Tekrar vurgulayalm: sorun bunlarn doruluu yan ll
deil, Trkiye solcularnn kendilerine bir tartma, konum a gelenei ve entellektel birikim
oluturamamalardr. U lu salcsyla liberaliyle, ortodoksuyla marjinaliyle solcular eletiri grn
ts altnda su lam a yani m ahkem e diliyle konum aya almlar.

91

U zaklaan ve Yaklaan Sol zerine D n celer

nne koyamad. Bunun temel nedeni sosyalizmin ulusal kodlandr.33

Krt solu da ayn stalinist-ulusal kodlamadan getii iin eski tarz silahl
mcadeleyi brakarak, pasifist, bar ve ayrmclk kart bir demokra
tik kitle politikasna gemeyi baaramyor. iddet politikas, demokrasiyi
pazarla indirgeyen reel politikayla buluuyor ve birbirlerine kilitleniyorler; iddet ve pazarlk dngs arasnda sorunun siyasallamas mm
kn olamamaktadr.
Liberal ve liberal sol eletiri cuntacl ve militarizmi gndem haline
getirmekle nemli bir siyasal baar kazandlar; ama bunu tm siyasal
kltr kapsamaya ynelik bir ayrmclk, cinsiyetilik ve otoritaryanizm
eletirisine dntrememektedirler. Vesayet eletirisi tamamen hakl ve
yerinde olmakla birlikte, liberalizmin ve liberal solun bugne kadar yapageldii biimde yaplrsa tm sorun Batl liberal-demokratik hukuk dev
letinin modellenmesine dayanan hukuksal bir deiimle snrl kalmakta,
bu da deiimi devlette kodlayan tarihsel ideolojik sorunsala dokunamamaktadr. Daha nemlisi vesayeti sekinlerin toplumsal ba gzden
kamaktadr: otoriteryanizm, sekincilik ve tepeden-inmecilik, yani vesa
yet ideolojisi aslnda pekala da halktan ve toplumdan onay alarak geni
kitleler iinde ideolojik hegemonya kurabilir.34 zellikle liberal solun
zihniyet dnyas leninist jakobenizme kar Gramscici demokratik m
cadele gibi yeteri kadar anlalmam bir kartla dayanmakta, ou
kez demokrasi parlemantarizme eitlenmektedir. Bunun altnda temiz ve
saf bir halk(n seimi) nosyonu yatyor aslndaki eski stalinist anlay
tan ok da farkl deil. Elitist ve otoriter ynetimler pekala onay alarak
alabilecekleri gibi sadece parlemantarizme indirgenmi bir demokrasi
anlay da parlemantarizmin bir elitizim trne dnebileceini atla
33 BD P konvoyunun ta yamuruna tutulmas, Romanlarn bir kasabadan kovulm as, vb. ikide
patlayan saldrlarda, sosyalistlerin zellik le yoksul ve isiz genlerin m obilize edildiinin ade
ta farknda bile olmamalar bu konuda ortada tek bir analizin veya alm ann olm amasndan
besbelli. Irklk ve ayrm clk, neresinden bakarsanz bakn, Trk ii snf arasnda (tabii
sadece onlar arasnda d eil!) kol geziyor, ama sosyalistlere gre iiler sosyalist olunca herhal
de ayrmclktan da birdenbire kurtulacaklar.
34 B u noktaya K lt dergisinin Blent Som ay, Ferda K eskin ve benim le yapt bir syleid e
deindim . Blent Som ay harikulade bir rnekle tamamlad: Trk futbol dnyasnda her futbol
cunun ynetici ve vsi aabeyleri olduu iin son ike skandalnda ike yapan futbolcu bulun
makta zorluk ekildi. A abeylik ve koruyuculuk sistem i, siyasal vesayetin toplum sal badr.
Bkz. K lt, N o. 2-3, 2011, s. 42-43. A yn balantya T a ra f gazetesinde 30 K asm 2011 tarihli
ke yazsnda A hm et Altan da dikkati ekti. Benden ve S om aydan farkl olarak, bu yazda
Altan tipik bir liberal jest ile sorunu hukuki biim de ereveledi: m afya babalar ile ergenekon v e ike iddianam elerinde ad geenler arasndaki ilikiler. Tabii ki bu balar nem li, tabii
ki hukukun gereini talep etm eli ve savunmal; ama ayn zamanda sorunu geni anlam yla bir
toplum sal ve siyasal kltr olarak grm ek gerekiyor. Liberal sol bu noktada, arkiyat stereotiplem e ile rasyonalist hukuk devleti soyutlam as arasnda gidip geliyor; toplum sal ve siyasal
bir perspektif retilemiyor. A m a bu gerekten zor bir i.

92

M ahm ut M utman

maktadr. Trkiyede elitist ve otoriter vesayeti gelenein en temel top

lumsal onay bileenleri arasnda rklk ve cinsiyetilik yeralmtr. Ama
Trk liberalizmi ve liberal solu vesayet adn verdii sistemin patriarkal
toplumsal ilintisini ve gcn grmekten ve cinsiyetilii iin iine katan
bir zmleme tarzndan ve ruhundan ziyade, toplumu eletirmek nokta
sna gelince maalesef sorunlara bu kez de Orta Dou kabile kltr gibi
arkiyat bir tarz iinde yaklat.35 Bu da aslnda Trk liberalizminin ve
liberal solunun Trkiyenin demokratiklemesini aadan yukarya ger
ekleecek uzun ve zahmetli bir toplumsal dnm deil, brokratik
vesayeti ortadan kaldran yasal-hukuki bir deiiklikten ibaret, bunun
yolunun da Bat hukuk devleti modelinin uygulanmas olarak grmekte
olduu dncesini uyandrmaktadr. Bu toplumsal temele yeteri kadar
duyarl olmayan (ve onu sadece seim mekanizmasna brakan) snrl bir
yaklamdr.

o l v e k t id a r

Tm sylemek istediim, Marxm dncesinin bana gelen kaymalarn

ve ters dnmelerin liberal solun da bana gelmeye devam etmekte oldu
udur, yoksa bunlar sulama deil. Rasyonalizmin dorular her zaman
dncenin kvrmlar ve oyunlarna maruz kalr. Marxm brakt bolu
a demokrasi yazmak yeterli deilse bunun nedeni demokrasinin bir veri,
bir hakikat deil ancak ve ancak bir mcadelenin ve etkililiin sonucu ol
masdr. Demokrasiyi bo kalan yere yazlacak bir hakikat gibi almak onu
rasyonalist bir soyutlamaya indirgemek, eletirel bir dnceyi eletirel
deil dogmatik biimde kullanmay srdrmek olurdu. Mesele, eletirel
dncenin eletirel kullanmn bir formle dntrmek deil. Eletirel
kullanm, en azndan bulduu her boluu doldurmadan nce boluu,
bilinmezlii biraz korumak gerektiini dnmekle balamal. Eletirel
bir kullanmn aklda tutmas gereken bir ka kk nokta neler olabilir?
Bu yaznn bana koyduum uzun alntda Gayatri Spivak hmaniz
min etik znesi kim? diye soruyor. Ben de yle soraym: Demokrasinin
znesi kim? Demokrasi bir siyasal rejim kukusuz; ama rejim kavramn
basite model deil de bir formasyon, bir oluum gibi alrsak daha anlam
l olur. Byle yaklatmzda demokrasinin mcadelenin sonucu olduu
35 rnein son yllarda artan kadn cinayetlerinin nedeni, arkiyatln hayali corafyas Orta
D oululuk deil, corafya tanmaz erkek egem en sistem e kar kadnlarn gitgide bam szla
malar v e giderek daha fazla v e daha sk hayr diyebilm eleri, ayrlabilecek zgveni gelitirm e
leri, vb., erkeklerin ise bu yeni znellik karsnda aresiz saldrgan tepkileridir. G rlm ez, m ik
ro ve g n delik d zeyde toplu m sal dnmn ncleri olan bu kadnlarn isim lerini an cak
lnce reniyoruz. Cinayetlerin snfsal balam bu nedenle gerekten nem tayor; ama bu
konuda kadnlar nasl koruruz ynetsel telandan baka hibir perspektif retilemiyor.

93

U zaklaan ve Yaklaan S o l zerine D n celer

nu, ve ona ihtiyac olanlar tarafndan kurulduunu ve korunduunu syle

meliyiz. Heryerden ve durmakszn tezahr eden demokrasinin (eitlik,
zgrlk mcadelelerinin), yani kurucu gcn bugn temel bileenleri
snfsal olduu kadar cinsel, kltrel, dinsel ve etnik farklara dayanyor.
Sadece snfsal bir politikaya dayal bir sosyalizm artk mmkn deildir.
Sosyalist sol, sermayenin soyut bir mant olduunu (ve bu soyut mant
n ulusal, etnik, dinsel, kltrel, cinsel, vb. kimlie kaytsz altn)
vurgulamak, yalnz buna dayanarak kendine bir ayrcalk tanmamaya
zen gstermelidir. Ama ayn anda unu da sylemeli: kimse bu farkl
toplumsal mcadeleleri basite yanyana getiremez, basit bir ittifak politi
kas sorunu deildir bu, hibir yerde masum ve homojen bir halk yok.
Sorun haline gelmi olan tam bu birlik ve aynlk dncesidir, nk
hemen akn ve dsal bir eye dnerek siyasall imkansz hala getir
mektedir ve solu hkmranlk kipliine srklemektedir. Tersine bu o
ul gler birbirlerine mdahele ederek, birbirlerini kesintiye uratarak
birbirlerini glendirirler. Bu anlamda kurulmu olan herey yeniden ve
yeniden kurulmaya maruz kalr. Byle bir yaklam asndan sorun ikti
dar ele geirmek deil, demokrasiyi ak ve etkili klmaktr.
Solun hkmranla srklenmesinin gerekesi hep kollektivite ola
gelmitir. zgrlk ve eitlik mcadeleleri toplumsal hareketler olduklar
iin ilk unuttuklar ey, ifade ettikleri toplumsal sorunlarn ou kez ayn
zamanda znellik dzeyinde tecrbe edilen bireysel yaralar olduudur.
Hi kimsenin yaras ayn biimde acmaz, kimse kimsenin yerine lemez,
ak tekil kalr; ortaklk aynlk deildir. Toplumsal bir hareket, bire bir
ileyen sevgi ilikisinde olduu gibi sorumluluun karlkl akt bir
iliki kurmaya muktedir deildir. Dolaysyla toplumsal hareketetik ve
politik znenin hayatbu imkanszln tecrbe edilii ve srekli imka
na dntrlmesidir.36 Totalitaryanizm, bireysel ve kollektif arasn
daki bu asimetriye sar ve kr kalmak, hereyi kolektiviteye indirgemek
ten kaynaklanr.

o l v e d e m o k r a t ik d m

Liberal solun demokrasiyi rasyonalist bir soyutlamaya ve hukuksal bir

soruna indirgeme temayl olduunu ve bunun onu eletirdii hkmran
lk sorunsalna mahkum kldn ileri srdk. Bu ders, en ac biimiyle
Krt sorununda karmza kmaktadr. Babakan Erdoann Dersim
konumas niin bu kadar etkili oldu? Hala reel politikaya yani CHPye
kredi kaybettirme gdsne bal olmasna, mesele zr dilemekten iba
36 Bkz. Gayatri Chakravorty Spivak: Translators Preface Im agin ary M aps, M ahasweta D evi
(N ew York ve Londra: Routledge, 1995), s. X X V .

94

M ahm ut M utman

ret olmamasna, vb. ramen Erdoann konumas ayn anda bu snrlar

geti, nk konuulmayan konuarak beklenmedik bir siyasal etki ret
ti, yani basite yasa deitirmenin veya siyaset yapmanm tesinde siya
sallatrd,37
Trk siyasal-brokratik sekinleri yeni bir siyasal kiplie ve ruh hali
ne gemenin art olduunun farkndadrlar. Artk Krtn, kart kurt
grltsyle rtlemeyecek bir ad olduu ak. Ama bunu dile getirmek,
konuabilmek o kadar kolay deil (biraz da ne yapacan tam bileme
mekten). Bu bir zr listesi yapmak sorunu deil, vesayeti-otoriter siya
sal kltrn dnm sorunudur. iddetten baka yol bilmeyen PKK bu
konuulmazla destek olmakta. te Erdoann Dersimi dile getirmesi
bunun iin nemlidir. Sol, cuntacl ve vesayeti nasl gndem haline
getirmeyi baardysa, imdi de sekinci vesayetin toplumsal balar olan
ayrmcl, otoriteryanizmi, rkl ve cinsiyetilii de ayn biimde
gndem klmak zorundadr. Ne ortodoks solun yapt gibi her sorunu
snfsal sorunun arkasna saklamak ne de liberal solun yapt gibi rasyo
nalist bir soyutlamaya teslim etmek veya kimliin nemi zerine soyut
kuramsal argmanlar kurmak deil, sadece ve sadece toplumun nnde
sorunun adn koyabilmek ve toplumu ders vermeden ama somut biim
de, sorunu konuarak deitirmek. Bu iin nasl olacan kimse bilmiyor;
sol konumay mmkn klc iler yapmal.

37 Cari Schm ittden Chantal M o u ffea siyasal kuram literatrnn stnde durduu bir ayrma
referans veriyorum. Kabaca sylersek, siyaset terimi verili kurumlan, partileri, vb. gsterir
ken, siyasal bunlar oluturan kurucu ve zsel edim e verilen addr. Bkz. Carl Schmitt: The
C on cept o f the P olitical, ng. ev. G. Schwabb (Londra ve Chicago: Chicago U niversity Press,
2007) ve Chantal M ouffe: On the P o litica l (Londra ve N ew York: Routledge, 2005).

95

 s t:

Kzlderenin Onlar...

(h ttp ://w w w .y u rtsu z.n et/G a lery F o rm .a sp x 7 id M 0 )

Alt: Tek Tip Elbise Protestosu -THKP/C nc Yol Davas.

Fotoraf: D e n iz T eztel/C u m h u riyet. 14 O cak 1984.

S o sy a l iz m in T r k y e D n c e
T a r ih n d e k i z l e r !
yada

S o sy a l ist e Y a a m in D er
A di Z or Z a n a a t
Hande Sonsz

Bat Avrupada ekonomik, siyasal, kltrel dnmler nce devlet dze

ninin ileyi biiminin eletirisinden balayarak toplum-birey ilikisi ie
risinde bireyi ne alan fikirlerle demokrasi kavramn siyasal bir
temele oturtmutur. Aydnlanma ad verilen byk birikimin oluturul
masnda filozoflarn, edebiyatlarn iktidara kar eletirel tutumlar el
bette yadsnamaz. 19. yzyln Sanayi Devrimi sonrasnda ise retim g
leri ile retim ilikileri arasnda ztln art deerin sermaye kesiminde
toplanmasyla yzyllardr var olan snflar savamnn ad Marx ve En
gels tarafndan bilimsel olarak ortaya konulmutur.
Marksizm, doa, insan ve topluma btnsel biimde bakar. Kendili
inden uyum ilkesine yerine insan ve toplumun birbiriyle elikilerini
irdeler. Her eliki yenilie yol aar ve dier elikilerle bir arada bulu
nur. Yani her ey zddn kendi iinde barndrr. Doadaki ve toplumdaki
her ey nicel deiimle nitel sramalara yol aar. Bunun iin evrimin
zorunlu sonucu devrimdir. Diyalektik Materyalizm" ad verilen felsef
dn biimi ayn zamanda bilincin elikilerini aa vurarak insann
kendini dntrmesinin temelini oluturan praxis denilen eylemi zorunlu
hale getirmektedir. Dnce, maddeden kar ve bilincin kurallarnn
kuramdr ve ayn zamanda insann sosyal varln oluturmaktadr.

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

retim ilikileriyle dzenlenen doal koullar, sosyal iblm ve onun

rgtlenii insann emeiyle ortaya kmtr. Ancak iblmnn sosyal
yap ierisinde farkllamas zel mlkiyeti de dourmutur. Marx, ml
kiyeti karmak snf ve sosyal tabakalar sisteminde temel iliki biimi
olarak nitelendirir. Dolaysyla iblm, snfsal iktidarn douu, snf
larn kkeni, mlkiyet biimleri birbirlerine paraleldir. Toplumlarm tarih
sel ilerlemesi retim gleri ve retim ilikileri arasndaki ekonomik ve
sosyal duruma baldr. Madd hayatn retim tarz toplumsal, siyasal ve
entelektel hayat srecini koullandrr.
Marksist teoriye gre; kapitalizm, kkeni itibaryla tccar sermaye
nin ve d ticaretin bymesine veya feodalizm iinde parasal ilemlerin
feodal rant ve hizmetlerin yerini alarak hz kazanmasna dayandrlm
tr.1 Meta retiminde harcanan emek toplumsal emektir. Ancak, harca
nan zamann sermaye ve emek arasndaki blm sermayeye gidecek
art-deeri oluturur. Emek-deer teorisiyle kapitalist retimde artk de
erin denmemesi cretli emein smrlmesi yoluyla sermayenin mlk
edinmesini emei reten insann da yabanclamasn salayacaktr. He
gelin yabanclamaya dair insan yaamn z-bilinliliinin yabancla
masndan baka bir ey deildir2 sz Marx ve Engelste; dnyalar
dier insanlar tarafndan yaratlan reticilerin kendilerini metalar dnya
snda gereklik grmeye balamas ve her nesneletirmenin insana dair
doann, emein, zihnin, eylemesi olarak ifade bulur.3 Sosyalizmin
tarihsel grevi yalnzca kapitalist retimin elikilerine deil kapitalist
retimin zerine kurulu olduu meta biiminin elikilerini amaktr.4
Ancak Engelsin deyimiyle tarihin son toplamda belirleyici esi gerek
madd yaamn retimi ve yeniden retimidir.
Dolaysyla modem kapitalist toplum, sermaye ve emein kartln
da burjuva ile ii snfnn elikisini yaamaktadr.
Kapitalizmin en yksek ve son aamas olarak nitelendirilen emperya
lizm ise Lenin tarafndan tahlil edilir. Buna gre;
1-retimin ve kapitalin belirli ellerde toplanmas tekelleri dour
mutur.
2-Banka sermayesi ile sanayi kesiminin birleip kaynamas finans
kapitalin ve finans oligarinin domasna yol amtr.

1 M arksist D nce Szl, Yay. Tom Bottom ore, ev. M ete Tunay, stanbul 2001, s. 337.
2 A yn eser, s. 623.
3 A yn eser, s. 47.
4 A yn eser, s. 437.

98

H ande Sonsz

3-Meta ihracnn yerini sermaye ihrac almtr. Bu durum her lke

nin devleti tarafndan temsil edilen farkl ynetici snflarca paylal
m bir balamda gerekleir.
4-Ekonomik bakmdan dnyay kendi aralarnda blen kapitalist
tekel birlikleri belirmeye balar.
5-Dnya kapitalist devletler tarafndan nfuz alanlarna blnr ve
ekonominin militaristleerek artmas dnyada yeni sava yerlerinin
aramasna sebep olmaktadr.5
20. yzyln balarnda Bat kapitalizminin ekonomik alanda emperyaliz
me dnmesiyle sermaye ihrac n plana gemi, byk devletlerin birbirleriyle smrgecilik yar hzlanmtr. Kapitalizmin yaratt byk
eitsizliin sonucu ii snfnn ihtillleri ve isyanlaryla kapitalizm sre
cinde snflar aras uzlamann dengesi olan sosyal devlet anlay zo
runlu olarak doar. Ancak, I. ve II. Dnya Savalar ile birlikte Sosya
lizm bata Batl Marksistler olmak zere kapitalist-emperyalist sistemin
kart ekonomik sistemi biiminde deerlendirilerek kltrel ve siyasal
yapyla birlikte dnemin koullarna gre tekrar aklanmaya allm
tr. Dier yandan iki dnya sava arasnda imparatorluklarn kmesiyle
kurulan ulus-devletler emperyalizme kar topraklarn koruyarak halk
demokrasilerini kurma yoluna giderler.
Trkiye Cumhuriyetinin kurulu felsefesinde ise Cumhuriyet fikri
demokrasi, hukuk, millet, adalet, insan haklar gibi Bat dncesinden
ald kavramlar; 1961 anayasa grmelerinde tartld gibi;
Sosyal Devlet, komnist ve sosyalist iktisat sistemlerini kapsayabilir.
Biz byle bir tutuma sahip deiliz. Her birimize insan haysiyetine ya
kr bir hayat salamakla, hukukunu sosyalletirmekle, iktidarn her
kullanta sosyal bir tutuma sahip olmakla devli demokratik bir dev
let eklini anlyoruz.6
eklinde yer alarak sosyal devlet anlayyla belirlenmitir. Ancak, ulusdevlet anlayyla kurulan lkelerde olduu gibi Trkiyede de tartlan
ana mesele kalknmann, kapitalist mi yoksa sosyalist yoldan m gerek
letirileceiydi. Bylece ulusal kurtulu savalaryla, snfsal mcadelele
rin i ie getii 20. yzyl, oluturduu yeni kavramlaryla kapitalizm,
emperyalizm karsnda sol dnceyi Bat toplumlarmm dnda dou
toplumlarnda da eylem klavuzu haline getirecektir.

5 A yn eser, s. 198; Lenin, E m peryalist Ekonomizm, Ankara 1991, s. 39.

6 Tark Zafer Tunaya, S iyasi M esseseler ve A n ayasa Hukuku, stanbul 1969, s. 681.

99

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

Trkiyede sosyalist dnce, hem yazm alanndaki entelekteller ta

rafndan toplumsal ilerlemelerdeki elikilerin aklanmasnda siyasal
ideoloji olarak grlm hem de yaratlan eitli bask rgtleri aracl
yla zellikle siyasal ve ekonomik alanda iktidardaki sylemlerin kar
sna Marksizmin snf eksenli teorilerini koyarak kendi pratiini yaratma
yoluna gitmitir. Fakat Cumhuriyet tarihi boyunca belirli ekonomik, sos
yal ve siyasal haklarn talebi dorultusunda kitleler tarafndan ama nite
liini tayan demokrasi sadece devlet ideolojisinin tahakkm altnda
belirlenmesiyle bugne kadar gelen srecin eitli boyutlaryla sorgulan
masna neden olmutur.

s m a n l i a y d in l a r in d a s o s y a l iz m d n c e s i

Osmanl mparatorluunu ok kltrllk yaps ierisinde ncelikle

devleti dalmaktan kurtarmak iin Fransz htilalinin eitlik, zgrlk,
adalet gibi sylemlerinden etkilenen Osmanl aydnlar, anayasann ye
niden yrrle girmesi iin grev ve boykotlara ynelmilerdir. Bunun
yannda farkl etnik kimliklerin Milliyetilik sorunu aydnlarn sosyalist
dnceyi slm ve devlet geleneiyle badatrarak tanmlamalarnda
byk rol oynamtr. nk OsmanlIdaki devlet anlay Tanrnm gl
gesini iktidaryla halka tayan snflar st bir anlaya sahiptir. Niyazi
Berkes, Trkiye ktisat Tarihi kitabnda Osmanl mparatorluunun dev
let anlayn dou despotizmi diye deerlendirir ve sosyolojik adan
ele alarak yle aklar:
Osmanl sisteminde devlet ve hkmet halk snflarnn karlarn ve
ya isteklerini temsil etmez. Onun iin Osmanl sistemi hibir snfa
dayanmyor, snflar devlete dayandryordu. Devletin snflara daya
naca fikri yoktur zaten. nk onlarca bu, dzene ihtilal getirir. Bu
nedenle Osmanl rejimi, kapitalizm ncesi emtia retim ekonomisi
temeline dayanan, militer, brokratik, despot bir kul rejimidir.7
Cumhuriyet Dneminde Niyazi Berkesin dnceleri ele alnarak kabul
grmtr. Fakat erif Mardin konuya daha farkl yaklar. Osmanl m
paratorluunun snfsal yapsn merkez-evre ilikileri asndan impa
ratorluun dnemlerine gre irdeler. Mardin, Osmanl resm grevlileri
nin imparatorluk gerilemeye balad srada kendi toplumlarm talan
eden kimseler durumuna geldiklerini, bu grevlilerle evre zellikle ver
gileri ar yk altnda ezilen kyller arasndaki ilikiyi Dou despotiz
minin nitelii artmas biiminde grr. Ancak, Osmanlda yan, lonca
7 N iyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, stanbul 1969, s. 40.

100

H an de S on sz

lar, vakflar, eraf, tasavvuf evreleri ve modem dnemde brokratlarn

ara snflar oluturduunu belirterek; geleneksel sistemde temel kar
karya gelmenin tek boyutlu ve her zaman merkez-evre atmas bii
minde ortaya ktn vurgular. Gebe halk ile kentlerde oturanlarn
arasndaki ekonomik ve kltrel farklln toplumsal yapya yansmasn
bugnn Trkiyesi gibi kartlk dourduunu ifade eder. Ayrca, merke
zin gz yumduu bir yerelliin taralarda dini-etnik biimde hakim duru
ma getiini, devletin brokrat ekirdeinin ekonomiyi ve toplumu dene
tim altna alma iddias ve topran mlkiyetine konulan snrlamalarn
yasalar araclyla toplumsal snflar pekitirdiinin altn izer. 19.yy
daki temel kopukluun nedenini ise;erafn gcnn deimesine balar.
Eraf, bu dnemde kyller ile resmi grevliler arasndaki yerini almtr.
Tarada mlk sahibi olan din adamlar alt snflar zerindeki etkisi ok
fazladr ve modernlemenin devam ettii srete din adamlar evreyle
yakn iliki kurmaya devam eder..8
II. Merutiyet sonras liberalizm, ya da sosyalizm ideolojilerinin belir
mesi Batllama politikasyla paralel giderken uygulama safhasna gelin
diinde OsmanlTnm devlet geleneinde yaanlan devlet, din gibi
kavramlarla uyumuyor, Osmanl Devletinin geirdii reformlar srecin
de aydnlarn ideolojilere bak tekine tepki niteliinde baka bir dn
ceyle atmann domasna yol ayordu.
ttihat Terakki Dnemindeki Batclk-Trklk, Abdlhamitin
slmclk ideolojisine kar muhalif bir ideoloji olmasna ramen im
paratorluun millet paralarn anayasal ve siyasal partili bir merutiyet
rejiminin erevesi iinde Osmanly devam ettirmekten yanayd.9 ttihat
Terakkinin Batllama anlay orta snf aydnlarnn devlet deil, din
balarndan kopma srecini oluturur. Ekonomi asndan yerli sanayinin
az olmas ve mill burjuvazi yaratma giriimi hareketi milliyetilik izgi
sine tamtr. Bu milliyetilik anlay 1940larda gelien Trklk
anlayndan farkl olarak partinin programnda Batllama ve laikle
me ile ayn anlamda saylmaktadr. Yaplan slahat hareketleri ise daima
slmc cephe ve lmiye snfnn mdahalesi, muhalefeti ve engelleme
siyle karlamtr.10
Dier yandan sosyalist ideolojiyi savunan ve zanaatla uraan bir snf
bulunduunu belirterek buna uygun parti giriimlerinde bulunan Ermeni,
Yahudi, Bulgar aydnlar Selanik Sosyalist iler Federasyonunu kurar
8 erif Mardin, T rkiyede Toplum ve Siyaset, stanbul 1991, s. 31-45.
9 N iyazi Berkes, T rkiyede adalam a, s. 399.
10 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin S iyasi H ayatn da B atllam a H areketleri, stanbul 2004, s.
45.

101

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

lar. Trke, Rumca, Bulgarca ve Ladionaca dillerinde yaymlanan Ame

le gazetesini karrlar. Osmanl Sosyalist Frkas ise Hilmi Bey tarafn
dan 1910 ylnda bu lkelerden etkilenerek slmc temellerde ve toplum
sal adaleti savunan bir parti olarak oluur. Mslman olmayan vatanda
larn yazlarna da gazetesinde yer verilir.11 tiraki Hilmi Beyden Mus
tafa Suphiye Bat kltryle ilikinin ve imparatorluun paralanma
srecinin etkisiyle sosyalizmin tannmaya alld bir gerektir. Bunda
Fransz 19. yzyl Cumhuriyeti aydnlarndan Jean Jauresin fikirlerinin
etkisi byktr. Jean Jaurs, Cumhuriyeti kimliiyle bilinir, Dreyfis
Davasnda tarafn ortaya koyar. Avrupada ii ihtilllerinin ykselme
siyle sosyalistlerle birlikte fikir birliinde ortak nokta oluturur. Fransa
Sosyalist Partisini kurarak topik sosyalistlerle bilimsel sosyalistleri bir
letirmeye alr. Ona gre Cumhuriyeti tehdit eden sosyalistler deil,
milliyetilerdir. Luther, Kant ve Hegelde Sosyalizmin Kkenleri ze
rine tez yazar. Marxa eletirisi ise materyalizme kar manevi unsurlarn
katlmas noktasndadr. Kiliseden nefret etmektedir ama ortak inanlar
benimser. Sosyalizmin uluslararas eylemine inanr ama kar taraf ayak
lanmay balatrsa ayaklanmann gerekliliini vurgular.12
Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar adl kitab 1908-1925 yllar
arasnda Osmanlda Sosyalizm dncesini belgelerle ortaya koymakta
dr. Kitabn bir blmnde yer alan Sosyalizm isimli evirinin ns
znde Hilmi Beyin Trkiye ve Sosyalizm yazs bu konuya aklk
getirir:
Bir siyasal devrim bir de toplumsal devrim vardr. Birincisi yetersiz
dir, kincisiyle tamamlanmaldr. Toplumsal devrim sosyalizmle
gerekleir. Demokrasi de sosyalizmle birlikte geliir. Ilml ve ar
sosyalistlikler vardr: Ilmllar faydal, arlar zararldr. Trkiyede
sosyalizmin Batdakinden farkl olarak uygulanmas gerekir. Sosya
lizm, derebeylik dzenini bsbtn ortadan kaldrmak yolunda ala
ca iin de yararldr. Sonra sosyalizm yalnzca faydal deil, ayn
zamanda kanlmaz bir eydir. nk Trkiyede de kapitalist dzen
geliecektir. imdiden kyde ve ehirde sosyal adaletin eksiklii du
yulmaktadr. Tarmda alanlar, toprak aalarnn ve tefecilerin elin
den ac ekmektedir. ehirde de (ecnebi sermayenin ilettii) byk

11 M ete Tunay, Trkiye de S ol A km lar, Ankara 1978, s. 48.

12 Jean Jaurs, S o sya list anlay: Sosyalizm , tarih, laiklik, ev. A slan Baer K afaolu, Ankara
1966.

102

H an de Sonsz

teebbsler ameleleri smrmektedir. Sosyalizmin Trkiyede bugn

bile yapaca ok ey vardr.13
II. Merutiyetten sonra Halka Doru Hareketinin etkisiyle yeni kimlik
arayna girilen dnemde Yusuf Akuranm ve Ziya Gkalpin tarihselsosyolojik analizleri ayr bir nem tar. Yusuf Akura, imparatorluk
dneminin ke girdiini syleyerek yok olan bir imparatorluu dirilt
menin deil ancak ulus-devlet temelinde mill burjuvazi yaratlarak
yeni bir devletin temellerinin atlmas gerekliliini vurgular. Ziya Gkalp
ise meseleye kltrel ereveden bakarak; Evrensel uygarl tayan
aydnn halka giderek onun mill kltryle zdelemesi halkn da uy
garl zmsemesi gereklilii zerinde durur. Aydn-halk ikileminin
ak bir biimde dile getirildii bu gr Yakup Kadri nin Yaban roman
nn ana temasdr. Dnemin toplumsal denilebilecek baka bir hareketi ise
Trk Ocann kurulmasdr. Tbbiyeli rencilerin mill ve toplumsal
bir devrim gerekletirme dncesi, milliyetiliin halklk felsefesine
dnt aamadr denilebilir. Bu dnm ayn zamanda 1960larm
sosyalist hareketinde yer alan, halk snfna mensup (kk burjuva) ola
rak grlen askerlerin devrimci hareketin iinde yer alp alamayaca tar
tmasn beraberinde getirecektir.
II. Merutiyetin ilnndan 1940lara kadarki dnem sol, bilimsel bir
ideolojinin yaratt birikim biiminde alglanmaz sadece tarih olaylarn
yaratt boluklarla yerleik kavramlarn yeniden tartlmas biiminde
ele alnr. ttihat-Terakki Partisi ile Cumhuriyetilerin ya da slmc-milliyeti/sosyalistlerin Batc-milliyeti anlayta buluabildii fakat d
nemlerin deimesiyle devletin zorunlu deiiminin gz ard edildii
ortadadr.
1920li yllarda Sovyetler Birliinin Bakde toplad Dou Halk
lar Kurultay kurultaynda bulunan Enver Paann Trk-slm dnyas
n ngiliz emperyalizmine kar kurtarmak iin slm htilal Cemiyetleri
ttihad bakanlnda Boleviklerle ibirliine gitmesi ve yine ayn ta
rihte ttihatlarn bir blmnn Enver Paanm dncelerine paralel
olarak kurduklar Yeil Ordu Cemiyeti slmc-komnist izgisiyle
Sovyetlere yaknlamas; esir olan slm milletlerinin kimliklerini kazan
malar ve bu sayede Turan politikasn oluturmak iindir.
Kurtulu Sava devam ederken ngiliz emperyalizmine kar Sovyet
ler Birlii ve TBMM arasnda oluturulan ortak anlama gereince stan
bulda baz evrelerce savatan sonra lkeye Bolevikliin gelip gelme
yecei ise tartma konusudur.
J Tunay, ayn eser, s. 62.

103

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

slmc-milliyeti geleneksel izgiden ayrlan Marksist efik Hsn

ise Jn Trk hareketinden gelmi, Almanyadaki Spartakist hareketinden
etkilenmi, 1919 ylnda Trkiye i ifti Sosyalist Partisini kurmu
tur. Anadoludaki ihtilali desteklemekle beraber kurulacak Cumhuriyetin
kyl ve proletaryann snf hkimiyetini savunmasn belirtir. kard
Kurtulu ve Aydnlk dergilerinde eletirilerini yine snfsal tahlille
aklar. efik Hsnye gre Anadoluda halk balca snfa ayrlr:
1-Ortaa zorbas (mtegallibe) yaam sren aalar, beyler, eyhler
ve adamlar
2) Gittike nemi artan kasabal tccar ve zanaatlar snf
3) Yoksul ve orta halli kyller ve renperler snfdr.
Yazd yazlarda; Anadolu igal edildiinde bamszlk dncesi
ortaya atld zaman bunu herkesten nce dorulayan ii ve kyller ile
bu snf temsil eden siyasal kadrolar olmutur.'1'1 diyerek Cumhuriyeti,
1921 Anayasasn destekler ancak Cumhuriyetin yaplanma biimine iti
raz eder.14 Dier taraftan 1925 ylndaki yazsnda; son on be ylda Tr
kiye de birok toplumsal hareket olmu fakat ne kyl ne ii kmldamamtr. anlayyla zm noktasn kkl bir kyl partisi kurulmasnda
ve kkl bir tarm devrimi yaplmasnda grr.15
Trk ve Mslman kimliiyle Sovyetler Birliindeki Trkler arasn
da alan Mustafa Suphi ise Trkiyede sosyalist hareket tarafndan;
kabul edilen devlet geleneine muhalif; sosyalizmin sembol niteliinde
dir. Mustafa Suphi, ttihat Terakki nin iktidar bulunduu dnemde be
nimsedii milliyetilik-halklk izgisini Sovyet htilalinin etkisiyle
komnizme doru ynlendirir. ttihat Terakki Partisinin Bakdeki
Komnist Partisini ortadan kaldrarak yeniden kurar. Kurtulu Sava
srasnda Anadoluda ve stanbulda TKP ubelerini aar. Mustafa Ke
male temsilciler ve mektuplar gnderir. Mustafa Suphi, efik Hsn gibi
Trkiyenin bamszlk savan destekler. nc Entemasyonele bal
fikirlerinde Trk-Mslman-Bolevik sfatyla yer almaktadr. Mustafa
Suphiye gre Batnn smrgeciliine kar Trkiyenin almas gereken
tavr onun dncelerinin nemli bir ksmn oluturur:
Dou toplumunda Bat toplumu gibi sanayi, proletarya, ii snf r
gtleri ve partileriyle bu dorultuda sosyal bilin olmadndan dolay
Dou Halklarnn Sovyetler nclnde hem Avrupa kapitalizmine
hem de lkelerindeki feodallere kar mcadele etmeleri zorunluluk
tur. Trkiye Cumhuriyetinde kurulacak partilerin Kurtulu Savan
14 T evfik avdar, T rkiyenin D em okrasi Tarihi, Ankara 1995, s. 264.
15 D oan A vcolu , M illi K urtulu Tarihi: 1 8 3 8 den 1 9 9 5 e, C ilt 3, stanbul 1978, s. 613.

104

H ande Sonsz

dan sonra Bat emperyalizmine kar smrge olmamak ve ran, Afga

nistan, Hindistan gibi dou halklarnn kurtulmas Trkiye Komnist
Frkasnn uygulayaca politikalara baldr. Bylece, Trkiye Ko
mnist Frkas, ayn zamanda ii snfna rehber olabilecektir. Trki
yede ve dier ark memleketlerinde lke iinde oluabilecek kapita
list ynetime kar ii rgtleri, yabanclardan (Batdaki ii rgtle
rinden farkl) temizlenerek bamsz bir ekilde Dounun yapsna
uygun ve halk iinde devrimci nitelikte kurulmaldr.16
Trkiye Komnist Partisi o dnem Almanya nclnde Avrupada ke
sin devrim beklemektedir. Sosyalist ihtilal bylece hem dou halklarn
kurtaracaktr hem de Asya ve Afrika lkelerine kurtulu reetesini suna
caktr. Ankara Hkmeti ise kendilerine tam bamszlk ilkesine ters
dt gerekesiyle TKPyi Sovyetler Birliinin sadece arac biiminde
grr. Cumhuriyetin kurucu kadrolarnn iinde bulunduu yasal bir Tr
kiye Komnist Frkas kurdurur.
Solun ortaya kmaya balad bu ilk dnemler; yani ttihat-Terakki
ile Cumhuriyetin kurucu felsefesinin milliyetilik anlaylarnn farkl
l itibariyle amata ayr yerlere dt; Kemalistlerle sosyalistlerin ise
reformlar ynnden yaklak ayn izgide durduklar fakat devletin olu
maya balayan snflarla ilikisinde taknd politik tutum nedeniyle
farkl noktalara gidilen dnemeci oluturur. Mete Tunaym deyiiyle;
Trk toplumunda II. Merutiyetin ve Cumhuriyetin ilnyla denenen
alt-yapmm elverdii olanaklarn ilerisine devrimci sraylar, Batnn temelinde kapitalist endstriyalizmi bulunan-yaam biimine zeniten
kaynak almlardr. Etkili bir biimde herhangi bir toplumsal tabana bas
mayan btn ilk sol akmlar esas itibariyle bu ynelimi desteklemekten
teye gidememilerdir. Bu destekleyi, daima iktidarlar hazr olduklarn
dan daha ileriye itmek suretiyle ortaya kt iin hkmetlerin solculara
kar susturucu tavrlar taknmalarnda ve solcularn da hkmetlere kar
genel bir zgrlk savama katlmalarnda alacak bir ey yoktur.17

n u t u l a n y il l a r d a s o s y a l iz m

Kemalizmin modernleme hareketlerinin reformlar araclyla halka

benimsetilmek istenildiinin ve bu yolla Trkiyeye zg aydnlanma
hareketlerinin oluacann sol aydnlar bilhassa farkndadr. Bu sebeple
16 Y avuz A slan, Trkiye K om nist Frkasnn K uruluu ve M ustafa Suphi, Ankara 1997, s. 130233.
17 Tunay, ayn eser, s. 29-30.

105

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

aydnlarda Kurtulu Savann yaanmasyla Anadolu insanna yukar

dan/elit bak asnn yerini snfsal durumun kavrand, halk zerindeki
dnmn esas olduu bilinci alr. Edebiyat, toplumun tannmasnda ve
gzler nne serilmesinde itici g haline gelir. Edeb trler yaratlrken
gzlem esas alnmaya devam edilerek snfsal yap insan karakterinde
somutlatrlr. Sabahattin Alinin hikye ve romanlarnda yaratt ger
ekilik, kltrel yaantnn ekonomik artlardan bamsz olmayarak
karakterlerin i dnyalarnn d dnyaya yansmalar biiminde ortaya
kar. Nazm Hikmetin Memleketimden nsan Manzaralar ise kendi
deyimiyle; vck vck insan kaynaan bir maherden gemi olan, muay
yen bir devirdeki, muhtelif snflara mensup Trkiye insanlar vastasyla
Trkiyenin muayyen bir tarih devredeki sosyal durumunu anlatan, Tr
kiye cemiyetini evreleyen dnya durum muayyen bir devrede anlalan,
nereden gelip, nerede olduunu, nereye gidildii sualine, sahamn iinde
azam imknlarla cevap verilen destan niteliindedir. Rfat lgaz, iirle
rinde retmenlik yapt zamandaki yoksul ocuklar btn halleriyle
anlatma gayretine girmi, Orhan Kemal, ekonomik ilikilerin gl-gsz arasnda yaratt acmaszl adeta insan sarsmak iin yazmtr.
Gramscinin deyimiyle aydnlar, devlet ve brokrasinin geleneksel iz
gisinden karak toplumsal snflardan biri iinde dnme ve rgtlenme
ilevini yerine getiren, var olan bir etkinlie eletirel ve yeni bir nitelik
kazandran, geree genel adan bir hmanist ve tarihi gibi bakarak
deitirmeye alan organik aydn18 kimliine brnmeye balamtr.
Bu sebepledir ki; Cumhuriyet dncesinin yaratmaya alt a
dalama politikasnn devletin nclk ederek stlendii kltrel alan
daki birtakm projelerin ilk tesirini aydnlar zerinde yapt sylenebilir.
Pertev Naili Boratav, bu etkiyi Kemalist Kltr Devrimi olarak adlan
drarak yle bir tanmlama yapar:
Kemalist ideoloji, sanayilemi ada Bat Uygarl ile tam bir b
tnlemeyi ngrmekteydi. Bu ise yaanlan gnde var olan ve her
trl sosyal yap deiikliini ksteklemekte direnen bir gemile ba
lantnn kopmasn gerektiriyordu. Dier ynden bu ideoloji yepyeni
kltr temellerinde yola karak giriilecek bir yenilenme hareketini
de ieriyordu.19
1938 dneminde Milli Eitim Bakan olan Haan li Ycelin Cumhuri
yetin kltrel aydnlanmasn yaratmak iin halkn sosyal alann da kap

18 A ntonio Gramsci, A ydn lar ve Toplum, stanbul 1967, s. 35.

19 Pertev N aili Boratav, F olklor ve E debiyat, Say I, stanbul 1982, s. 183.

106

H ande Sonsz

sayacak bir dizi projeye giriti. lk olarak 2 Mays 1939 tarihinde Trk
Neriyat Kongresi topland. Bu kongrenin temel amac; Cumhuriyetin
her alanda yurtta gelitirmesine ynelik, evrensel boyutta bir dnya g
rn belirtmek iindi. Bu nedenle ilk kez Latin harflerinin kabulyle
meydana getirdii reformla beraber meden dnyann eski ve yeni fikirle
rini kendi diline evirmek, Dou ve Bat klasiklerinin Trkeye kazand
rlarak ve halkn duyu ve dnn kuvvetlendirmek amacyla bilim
sel kurulularla ibirliine gidilerek hangi eserlerin klasik ve temel oldu
unun belirlenmesi bu kongrenin esas amacn oluturmaktayd.20 Bu
dnceye bal olarak Tercme Dergisi 19 Mays 1940 ylnda kar.
Haan Ali Ycel, derginin salayaca katkyla ilgili nszde unlar sy
ler:
Medeniyet bir btndr. ark, garb, yeni veya eski dnyas ahsiyet
farklaryla bir btnn tezahr saylabilir. Kltr tanklnn fikri
manzaras her zaman her yerde dil ve yazl eser alverii ile olmu
tur. Tercme ana diline nakil hareketi bizde de tekevvn etmitir.
Maarif vekilliinin tercme ii ile ciddi surette megul oluu, bu hare
ketin devlet kadrosu dnda inkiafna bir balang olmak iindir.
Neriyat Kongresi toplanmtr. Herhangi bir eser, ana dile geirilmi
saylabilmek iin bu ii yapann mellifin zihniyetinin benimsemesi,
daha domsu mellefn mensup olduu cemiyetin kltr ruhuna ger
ekten nfuz etmesi lazmdr.21
Mustafa Kemal Dneminde 1935 ylnda ortaya atlan ancak 17 Nisan
1940 ylnda kurulan Ky Enstitleri ise kyden balayarak kyly iyaam sreklilii iinde eitmek ve kendi retimlerini kendileri yapan
kylnn ada bir nitelik tamasyd. Fakat Ky Enstitleri, II. Dnya
Savayla ideolojik tartmalarn merkezi haline gelir ve 1948 ylnda
fiilen, 1953 ylnda kesin olarak kapatlr. Ky Enstitlerinin kapatlmas
meselesi sosyalistlerin Kemalizme bak asnda; ulusal demokratik
devrimin yarm brakld, devletin ayn muhafazakr yap ierisinde kal
dnn sadece bir gstergesidir.
Dier yandan sava gerekliinden yola karak, toplumcu gereki
lik sylemlerini Marksizmin snfsal tahlilleri dorultusunda irdeleye
rek yazma aktaran ve edebiyat tarihine 1940 kua diye geen air ve
yazarlarn ou ayn zamanda Cumhuriyet devrimlerini halka anlatma
gayreti iine girerler.
20 B irinci Trk N eriya t K ongresi, (Raporlar, Teklifler, M zakere Z abtlar), Yay. TC M aarif
V ek illii, Ankara 1939, s. 10-12.
Haan li Y cel, Tercme D ergisi, Say I, Ankara 1940, s. 1.

107

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

Cumhuriyetin adalama politikasn hmanizma erevesinde

deerlendiren Anadolunun yaratt kltr Batnm aydnlanma biriki
miyle birletirerek Marksizmde tamamlayan aydnlardan biri Vedat Gnyoldur. Vedat Gnyola gre; insanlk tarihi, dndrmek ve inandr
mak arasndaki srekli atmalarn tarihidir. Hmanizma, insann kafa
gcne, dnyay anlama, deitirme, dntrme gcne sarslmaz inan
cn ad dr. Kltrlerin ortak yan insanca bakaldrma dr. A ktif H
manizma adn verdii tutum; insanlar gerek koullar iinde anlama
abasna dayanr. nsan mutsuzluu sorununa, bu mutsuzluu yaratan
doal ve insansal engellere kar rk, dil, din ayrm yapmadan kararl,
gereinde kavgac bir tutumdur. Bu anlamda Marxm hmanistlii; sade
ce insanolunun kiiliine duyulan romantik bir ilginin tesinde, insan
acsna hem soukkanl hem scakkanl, hem kafada hem yrekte zamann
akna kafa tutan, insann smrler ve basklar altndaki mutsuz haya
tn deitirme, insann daha iyi ve daha hakl bir yaama olan zlemini
gerekletirme yolunda kavgay gze alan 22 praxisin addr.
mer Faruk Toprak, II. Dnya Sava yllarnda toplumcu-gereki
dncede yayn yapan Yry dergisinin sahibidir. 1940 kuanda
ad geen dnemde eserler vermi yazarlarmzdandr. Anlarnda kua
n yle aktarr:
ada edebiyatmz bugn altn bir a yayorsa en byk pay 1940
kuana der. 1940-1960 bask dneminin arln onlar duymu
lardr omuzlarnda... Yaznmzda 1940 kua diye bir olgu var.
Toplumcu 1940 kua evremizde ate hzla yaylrken, Trkiye
tek parti ile ynetiliyordu ve bu ynetim sac bir konumu benimse
miti. Ana besin maddelerinin bazlar karneye baland, bazlar da
hi bulunmaz oldu. Kame ekmei, kerpiten yaplm gibiydi. Sac
ynetimler, bu yoksulluktan yaknmay nasl nleyeceklerdir? Elbette
halk zerinde basky arttrarak aydnlar susturarak, ozanlar hcrelere
tkarak ya da bozkrdaki Anadolunun yoksul kasabalarna srgne
gndererek. Yani ozan ve yazarlara yle dedirtmek istiyorlard:
Aman suya sabuna dokunmayaym, bylece bana da dokunmazlar.23
te, Toplumcu 40 Kua, bu kk burjuva anlay tepeden trna
a deitirmek iin ileri bir dnya grn iirlerinde, dzyazlarnda

22 V edat G nyol, H m anizm a A sndan nsan, Vedat G n yo la A rm aan: 1 0 0 e 5 Vard,

Cum huriyet K itaplar, Haz. A li Ekber Ata, stanbul 2004, s. 36-38.
23 mer Faruk Toprak, m er F aruk T o p ra k n D z Yazlar, Haz., Fruzan Toprak, Ankara
1994, s. 73-75.

108

H an de Sonsz

getirmeye balad. Halkn ekonomik ve siyasal zgrln konuulur

hale getirmek iin taban hazrlyordu.
40 kua iinde toplumcularn ayrlan yan udur: Onlar toplumcu in
sann yorulmasnda katkda bulunmulardr. 40 kua kimlerden
oluur: Faizme, baskya, tek partiye kar duran Toplumcu 40 Kua
Dinamodur, Rfat lgazdr, Cahit Irgattr, A. Kadirdir, Niyazi
Akncoludur, Fethi Giraydr, Suat Taerdir, mer Faruk Toprak
tr. Deime sreci hzn yitirecek deil, kinci Dnya Savandan
sonra hzlanan Ulusal Kurtulu Savalar, byk kentlemeler, youn
bir kaynama iine srklemitir dnyamz.
1940 kua edebiyatn kuramsal yanlarn incelemi, daha nce hibir
yazar topluluunun derinliine yapmad, Trk insann Anadolunun
en cra kelerinden kopup gelen insanlar tanmakla sayfalara getir
mekle ie balamtr.24
Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar adl kitabnda top
lumcu yaznm gemiini irdelerken 1934-1940 arasnda Marksist aydn
larn yazarlar tarafndan ynlendirilen bilinli bir halk cephesi politika
sndan ziyade biraz zgrln her anti-faist ve demokrat yazarn kendi
liinden ortak istei olduunu, siyaseti toplumcularn; yazn ise onlarn
dndakilerin gerekletirdiini, gerekletirilen siyasetin egemen ideolo
ji erevesinde halklk/kyclk kilisinin sylemi olarak gelitiini
vurgulayarak25 1940 kuana baknda yle devam eder:
Bir gelimemilii devralan Cumhuriyet dnemi yazar, kendisinin de
benimsemeden edemeyecei ilkeler dorultusunda evrilen bir kurulu
dnemi iinde ok kart bir sylem geleneinden rejimin yerletiril
mesinin doal ve zorunluluk arac olan bask ve toplumun tm snfla
rnn benimsenmi ideolojik kaynamaya ters den syleme kar ay
dn ve yar aydn evrede ters den tepkiydi. Ne olabildilerse o koul
lardaki yapp etmeleriyle oldular. 1940 kuann yazarlarnn Nazmn ok altnda kald yoksulluk ve zgrlk kavramlar evresin
de soyut bir sylem kurulduu sylenmelidir.26
Attila lhan ise farkl bir yaklamda bulunarak adalama, kltr, ulu
sallk, snfsallk konularn diyalektik biimde tarihsel sreci deerlendi
rerek yorumlamaktadr. Kemalizm-Sosyalizm bilekesinin gerekliliini
Mustafa Kemal sonras Cumhuriyeti eletirerek ne kartr. Batnn
24 Toprak, ayn eser, s. 104.

25 Ahmet Oktay, Toplumcu G erekiliin K aynaklar, stanbul 1986, s. 408.

26 Oktay, ayn eser, s. 410-414.

109

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

emperyalist ynn nc Dnya lkeleriyle tanmasndan sonra

anlayarak Kemalizmin anti-emperyalizm ynne ve Mustafa Kemalin
Mdafaa-i Hukuk doktrinine vurgu yapar. Kemalizmi Marksizmin ye
rellemi biimi olarak grr. Anti-emperyalizm olmadan sosyalizm ol
mayaca fikrini Batnm, Sovyet Rusyann, OsmanlInn Trkiyenin
ekonomik, kltrel, siyas koullarn gzden geirerek tahlil eder. Musta
fa Kemalin anti-emperyalist ve halklk syleminin sosyalizmin yolunu
aacan, modernlemenin temeli atlmadan st-yap reformlarnn eksik
kalacan syler. Bu nedenle bata smet nnnn politikalarna eletiri
yapar. Mustafa Kemalin Devrimcilik ilkesinin srekli devrimcilie
deil Batllamaya kaydn, bunun lkeyi sosyalizme deil Tanzimatlka gtreceine iaret eder. nn Atatrklnn yknme
dzeyinde olduunu, Kuvay-i Milliyecilikten temel sapma gstererek
devlet basksn, faizan basky, yukardan aaya zorlamalar, resm
kltr ve sanat ynlendirmelerini ieren bir sisteme brndn hatt
ortann solu kavramnn bu sayede tuttuunu dnemler aras karlatr
mayla aklar. Batnn geirdii sreleri feodalitenin tasfiyesi, toprak
reformunun yaplmas ve sanayi devriminin balatlmasnn aadan
yukarya doru Mustafa Kemalin gsterdii yolda yaplmasn; fakat
ondan sonra gelen iktidarlarn Batya kar tek tarafl teslimiyet srecine
girdiini vurgular. Bu yzden, Trkiyede Marksizmin klasik emasnn
bata nn olmak zere iktidarlar tarafndan yrtlemediini, ticaret
burjuvazisinin brokratik oligarinin bir uzants haline geldiini belirtir.
Sonu olarak; bu durumun ilerici, sosyalist aydn deil komprador eko
nomisinin yaratt Tanzimattan beri emperyalizme alm brokrasiye
dayal ibirliki bir garip aydn tipini ortaya ktn anlatr.
Trkiye, II. Dnya Savama girmez ancak 1940h yllardaki kltrel
devrimin hzla gelimesine karn savan etkisini ekonomik ve siyasal
alanda hisseder. Niyazi Berkese gre bu dnem Unutulan Yllardr.
Korkut Boratava gre; planl ekonomiden sava ekonomisine giden ke
sinti dnemidir.27 smet nn Dneminde sanayilemeye paralel olarak
snflarn olumaya balamasyla retim ilikileri yeniden belirlenirken
hkmet, sava koullarnn olaanst koullarnda kanunlar kartp
birtakm vergiler koyar ancak bu kanunlar dar gelirli kesime olumsuz
yansr. Siyas ynden ise, Alman-Rus savann gidiatna bal hkme
tin izledii i ve d politikalar, gazeteler araclyla dnemin analizi
yaplarak fikir kartl eklinde dile getirilir. 1941-1942 yllarnda, Yurt
ve Dnya, Admlar, Yry, Bar Dnyas gibi dergiler sol grte,
27 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, stanbul 1988, s. 63.

110

H an de Sonsz

Trk Yurdu, Orhun, naralt, Kopuz, Bozkurt ve Ergenekon gibi dergiler

Turanc (sa) grn yaylmasnda etkili olurlar. Bylece, faizm, de
mokrasi, milliyetilik ve sosyalizm kavramlar hakknda yazlar yazlan
sava dnemi, aydnlar tarafndan Cumhuriyet rejiminin ekonomik ve
siyasal ynn sava sonrasnda tayin etmede belirleyici hale gelmeye
balar. Kalem kavgalarnn her alanda yaand bu dnem sola eletiri
Kzl Bolevik olduklar gerekesiyle milliyetilerden, devlete eletiri
Almanya ve ona bal faist rejimin Trkiyeye gelmesinden korkan sol
dan gelir. ktidarn aydna, aydnn topluma bak as, devlet-niversite
diyalogunun sorgulanmas, dnyadaki faizmin yaylmasyla Trkiyede
ki rklk dncesinin eyleme dnmesi, 1943-1944 tutuklamalar ve
Sansaryan Han Cezaevi tabutluklar, sosyalist-turanc ideolojilerinin
isimleri konularak ak ak tartlr. yle ki; Nazm Hikmetin Putlar
Kryoruz kampanyasnn 1928 ylnda balamasnn ardndan 1940 y
lnda Yeni Sabah gazetesinde Kmuran Demir imzasyla air Tevfik Fik
retin eserlerini yakmak lazm balkl yaz, II. Merutiyet sonras yap
lan Tevfik Fikret-Mehmet Akif tartmalarn28 tekrar aarak sa ve sol
grl yazarlarn ilericilik-gericilik tartmasna dnr.
Sosyalizmin Sovyet Rusya nderliinde ilk defa pratie gemesiyle
dnya sosyalistleri gzlerini o tarafa evirir. II. Dnya Sava srasnda
anti-faist mcadelelerle sosyalist rgtlenmeler oluturulurken ii sn
fnn mcadelesi de bu sayede ivme kazanmtr. Vedat Trkalinin Bir
Gn Tek Bana, Tek Kiilik lm, Gven gibi romanlar Cumhuriyet
Halk Partisi, Demokrat Parti, Adalet Partisi dnemindeki niversitelerin
ve ii snfnn bata (TKP) etrafnda rgtlenerek beraber yrd mil
liyetilie ve emperyalizme kar sosyalizm ve demokrasi; 12 Eyll nce
si ve sonras rgtlln karlatrlarak mcadelenin hapishanelerde
devam etmesi; bunun yannda Hikmet Kvlcml, Mihri Belli, Reat Fuat
Baraner, Nazm Hikmet gibi sosyalist teorisyenlerin parti iindeki ko
numlarnn kendi kimlikleriyle bazen elikili ou zaman sorgulanarak
birbirleriyle ilikili yanstlmas asndan Trkiyenin sol tarih yazmna
kaynaklk edecek niteliktedir.
Trkiyedeki sosyalizm-turanclk kartlnn arka plannda Al
manyann Trkiye ile yazmalarnn ve karlkl sylemlerin belirleyi
cilii etkilidir. Fakat, milliyetilik ideolojisine bal vatan fikri sadece
devletin korunmasyla yan yana gider. Devletin tarihe bal dnn gele
neklerinden alnarak halkn kafasnda ekillendirilen varl kr Argn,
Trk Aydnnn Devlet Ak ve Akn Devlet Anlay makalesinde orta
28 Sabiha Sertel, Rom an Gibi, stanbul 1989, s. 201.

111

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

ya koymaktadr: Devlet, her trl ktlkten ari, saf bir iyilik; bu dnya
l olmayan, sradan gnlk hayata hi bulamayan; sadece Trk toplumunun kolektif tahayylnde, hafzasnda, haylinde yaayan; dolaysyla
kendi adna gerekletirilen her trl faaliyete ramen daima masum
kalan bir mefhumdur. Meruiyetini bugnnden deil dnnden alr; toplumuna deil tarihine, daha dorusu zamanlar ve meknlar aan mev
cudiyetine kar sorumludur. Devlet, sadece belirli bir alandan kendini
temsil eden, onun belirli ilevlerini yerine getirmeyi stlenen somut a
hslardan ya da ahs gruplarndan deil -her naslsa-somut kurumlardan
da soyutlanr. Dolaysyla devlet normal alg alannn dna kar; daha
uygun bir ifadeyle algnn kr noktasna yerleir. Her yerde mevcut, an
cak hibir yerde grnmeyen hayali bir varlk haline gelir.29
Bu sreten sonra milliyetiliin kmaz duruma gelmesiyle demokra
si sylemleri 12 Eyll 1980e kadar eitlik, zgrlk, adalet erevesinde
snf eksenli politikalarla kesintisiz biimde arttrlr. 12 Eyll 1980 asker
darbesinden bugne kadar liberal politikalarn hayata gemesi iin zel
sektrn devlet eliyle yaygnlatrmasyla demokrasi, bu sefer devletin
reform adyla ekonomik, siyasal, kltrel uygulamalarnn ve buna bal
olarak kartt yasalarn dayanak haline getirdii sadece sylem biimi
ni alr. nk, bir yandan Trkiyenin ok partili yaama geii demok
rasiye gei diye adlandrlrken dier yandan ekonomik ve siyasal temel
haklar ve zgrlkler mcadelesi asker darbelerle sonulanr. Bu durum
da demokrasi nedir, demokrasinin douuyla modem dnyada geldii
nokta ne kadar benzer ya da nerelerde ayrlr? Kapitalist, sosyalist ya da
azgelimi lkelerin rejimlerinde demokrasinin yeri nedir? gibi somlar
ulus-devlet anlayn benimseyen Trkiyede sol dncenin nce de
mokrasinin gereklilii talebiyle ortaya ktn anlamamza yardmc ola
caktr.
Tark Zafer Tunaya, demokrasiyi; eit insanlarn, aka ve basksz
bir ekilde ideale varma yolunda plralist bir siyas hayat iinde elime
lerin ortaya kmas ve doan meseleleri diyalog yoluyla zme rejimi
diye tanmlar. Demokrasinin farkl sistemlerde hukuk asndan durumu
nu aklarken Bylece, birbirine kart karlar, snflar, fikirleri temsil
eden atmalar toplum hayatnn birer gerei saylr. Demokrasi bunlar
ortadan kaldrmayarak bir arada hrriyet iklimi iinde birlikte yaamala
rn salayacak zmler bulmaya, dengeler kurmaya alr.30 sonucuna
varr.
29 kr Argn, Trk Aydnnn D evlet A k Akn D evlet A n lay, M odern T rkiyede
S iya si D nce, (D nem ler ve Z ihniyetler), stanbul 2009, s.85.
30 Tunaya, ayn eser, s.661.

112

H an de Sonsz

Devlet-demokrasi dengesi asndan ya da sosyalizm-milliyetilik kar

tlnda deerlendirildiinde demokrasiye geite dnm noktas sayla
bilecek dnemin belli bal olaylar birbirleriyle balantl dnldn
de Trkiyenin demokrasi tarihini daha iyi anlamamz salayacaktr. Bu
olaylar ana hatlaryla yle sralanabilir:
- Sabahattin Ali - Nihal Atsz Davas
- Haan Ali Ycel - Kenan ner Davas
- Tan Olaylar
- Dil Tarih Corafya Fakltesindeki retim yelerinin tasfiyeleridir.

a b a h a t t n a l -n Ih a l a t s iz d a v a s i

Sabahattin Alinin imizdeki eytan adl romann yazmasyla Nihal

Atsz imizdeki eytanlar adyla bir bror yaymlayarak Sabahattin Ali
yi Sovyet ajan olmakla sular. 1943 ylnda ise Faris Erkman En Byk
Tehlike adyla bir bror yaymlad. Bu brorde milliyetiliin rk bir
temelde ykselmeye baladn eletirerek; bugnk harp meselelerinde
demokrasi cephesine uzaktan yakndan sempati gsterenler, milletini
seven, muasr medeniyet merhalesine ulamasn isteyen bunun iin msbet ilimleri esas tutarak din ile devlet ilerinin birbirinden ayr kalmasna
taraftar olanlar da bu adamlarca milliyeti olamazlar...31 diyerek Turan
c grubun harp yanls olduunu ve Pan-Trkln Kemalizmin devlet
politikasyla badamayacan, sava baladndan beri smet nn
nn her nutkunda savan insanlk iin afet ve medeniyeti tahrip eden
kt bir ey olarak gsterildii halde sava medeniyetini iyi bir ey olarak
gsterdiklerini32 kendilerinin yurtta sulh, cihanda sulh szn benimse
diklerini ve hi kimsenin topranda gzlerini olmadn, savan bir
cinayet olduunu, neden sava rtkanl yaptn sorar.33
Nihal Atsz, 1 Nisan 1944 ylnda Orhun Dergisinde Bavekil Sara
olu krye kinci Mektup balyla yazd mektupta unlar sy
ler: Halk Partisinin elastiki alt okundan halkla snarak kendilerini
halk yurtsever olarak gsterdiklerini, rk ve aile dmanl, din ve sa
va aleyhtarl, milleti baltalama, yurdumuzdaki aznlklara ar sevgi,
her eyi iktisadi gzle gr onlar aa vuran damgalardr.
Nihal Atsza gre, Sabahattin Aliyi ve dier komnistleri koruyan
kii dnemin Milli Eitim Bakan Haan li Ycel idi ve Sabahattin Ali

31 Faris Erkman, K rkl Y llar-1, (En Byk Tehlike), stanbul 2005, s. 24.
32 Faris Erkman, ayn eser, s. 32.
3j Faris Erkman, ayn eser, s. 36.

113

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

onun ahs sempatisi sayesinde yaamaktayd. Devamn Nihal Atszdan

dinleyelim:
Mill efe kar hezeyanlar yazm olan vatan haini bata olmak zere
btn bu saydm komnistleri hl mhim vazifelerde tutmak bu
ballkla tezat tekil eder. smet nnye ballk iin bunlarn vazi
felerine derhal son verilmesi zaruridir. Hatt imdiye kadar her naslsa
bir gaflet eseri bunlar vazifede tutmaktan doan utanc silebilmek iin
bizzat Maarif Vekilinin de o makamdan ekilmesi ok vatanperverane bir jest olurdu.34
Bylece, Sabahattin Ali-Nihal Atsz davas devam ederken Almanya
savata yenilir ve Trkiyede de Turanclar, tutuklanmaya balarlar. 18
Mays 1944 ylnda meydana gelen bu olay Turanclk ve 1944 davas
adyla tarihe geer.35
Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi kitabnda Turancln yk
seliiyle ilgili u sonuca varr:
Milliyetiliin hazrlad ar sacla msait zemin ve hkmetin
milliyetilik kisvesi altnda faaliyet gsteren gruplar karsnda gevek
davran, te yandan Almanlarn Rusyada kazand asker baarlar
ve Trkiyedeki propagandalar rk Turancln gelimesine uygun
bir atmosfer meydana getirdi. Bu guruplarn hepsinin gayesi yeryzndeki btn Trkleri tek bir devlet iinde birletirmekti.36
Ve Sabahattin Alinin milliyetilik hisleriyle gereklemi lm bildi
imiz gibidir...

a a n l ycel

- kenan

ner d a v a si

1944 ylnda Cumhuriyet Halk Partisinin ileri Bakan kr Skmenser, efik Hsnnn evindeki aramada ele geen mektuplarndan yola
karak Trkiye Komnist Partisi ile Demokrat Partinin Cumhuriyet
Halk Partisine kar ibirlii yaptn syleyerek Mareal Fevzi ak
makm da bu ibirliinin iinde olduunu iddia eder.37 Mareal Fevzi
akmak ise bu duruma itiraz ederek 1947 tarihinde gazetelere verdii
demete; Eski bir Milli Eitim Bakannn komnizmi destekleyen hareke
tinden dolay hkmeti ikaz ettiini, ky enstitlerinin durumundan bah

34 U ur M um cu, 40'larn C ad K azan, stanbul 1994, s. 65-67.

35 T evfik avdar, ayn eser, s. 392.
36 Kem al Karpat, Trk D em okrasi Tarihi, stanbul 1996, s. 220.
37 M um cu, ayn eser, 121.

114

H an de Sonsz

settiini, komnistlerin ordu ve donanmaya sokulmak istedikleri zaman

kar ktn belirtir.38
Bu konumadan sonra Haan Ali Ycel, Ulus gazetesinde akmaka
u sorular yneltir:
...1-Beyannzdaki eski Milli Eitim Bakan dediiniz hakikaten ben
miyim?
2-Desteklenen komnistler kimlerdir ve nasl desteklenmilerdir?
3-Bu hususta hkmeti yaz ile ikna ettiniz? Szle ise kime ne zaman
sylediniz?
Bunlar soruyorum ve sznn sahibi bir Trk vatanda olarak ceva
bnz bekliyorum.39 Mareal Fevzi akmak yerine Demokrat Parti s
tanbul l Bakan Avukat Prof. Kenan nerden Evet, o Maarif Nazr
sizsiniz cevab gelir.40
Kenan ner, Haan Ali Ycele 1944 ylnda alan Irklk-Turanclk davasnn ncelikle Haan Ali Ycelin etkisiyle aldn, Sabahattin
Aliyi Nihal Atsz hakknda dava amaya tevik ettiini, Sabahattin Ali
nin yazd eserlerde Trk kylsnn ksz, mektepsiz olduunu belirt
mesiyle Rus dergilerinde Trkiyeye dair yazlar ktn, komnistlerin
bakanlk tarafndan korunup milliyetilerden yirmi genci ikencelerde
tabutluklarda ezdiini, Cumhurbakan nny ikna ederek Turanclar
aleyhinde konuturmak41 gibi sulamalarda bulunur.
Haan li Ycel, 1946da niversitelere zerklik veren niversiteler
yasasn karr. Fakat bakanl srasnda alan Ky Enstitleri, bu d
nemde fiil olarak kapanr. 1947 ylnda bakanlktan ve Cumhuriyet Halk
Partisinden istifa eder.42

an

OLAYLARI

Celal Bayar ve Adnan Menderes, Tan gazetesi sahibi ve yazar Zekeriya

Sertelden kurulacak partinin grlerini savunacak bir dergi karmasn
isterler. Tan gazetesinde ise Esat Adil, Aziz Nesin, Behice Boran, Adnan
Cemgil, Muaffak eref ve Sabahattin Alinin yazlar yaymlanyordu.
Atatrkn Dileri Bakan Tevfk Rt Aras ile ileri Bakam Cami
Baykurt Tan gazetesine yazanlar arasndaydlar. Gazete, II. Dnya Sava
Dnemi hkmet politikalarn eletiriyor, Alman faizmine kar demok

38 Kenan ner, ner ve Ycel D avas, stanbul 1947, s. 10.

39 Haan li Y cel, D avam , Ankara, 1947, s. 3; M um cu, ayn eser, s. 129.
40 Y cel, ayn eser,, s. 3; M um cu ayn eser, s. 130.
41 Y cel, ayn eser, s. 4-6; ner, 11-14; M um cu, ayn eser, s. 135.
42 M um cu, ayn eser, s. 162.

115

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle ri

rasi cephesini savunuyordu. Bu yzden Tan gazetesi muhalif nitelikte bir

gazeteydi. Demokrasi cephesini glendirmek iin Sabiha Sertel Gr
ler adnda dergi de karacakt. Ayrca, Grler dergisine Celal Bayar,
Adnan Menderes, Fuat Kprlnn yannda Behice Boran, Pertev Boratav, Niyazi Berkes, Halide Edip ve Adnan Advar da yaz yazacakt.43
smet nn Hkmetinin muhalefetinde ise Tan gazetesinin yannda
Vatan gazetesi de bulunuyordu. Birincisi liberal, kincisi sosyalist gr
leri ifade ediyordu. Tan gazetesinin muhalefete kalma nedenini ve Gr
ler dergisiyle demokrasi cephesinin kurulmasnn zorunluluunu Sabi
ha Sertel anlarnda yle anlatr:
Halk Partisi devrimci bir parti olarak ortaya kt. nemli iler grd.
Fakat bugn devrimci hviyetini kaybetti. Faistlerle ibirlii yapt.
Hrriyet, demokrasi namna ne varsa hepsini ineyip geti. Biz bu
hrriyetleri, eitlik haklarn salamak iin ortaya ktk. Biz burjuva
demokratik devriminin tamamlanmas, daha da gelimesi iin sava
yoruz. ilerin sendikalarn serbest kurabilmesini, kylnn, aalarn
basksndan kurtulmasn, vatandalarn tekilatlanma hrriyetinin ta
nnmasn istiyoruz.44
Bunun yannda Tan gazetesi iftiyi Topraklandrma Kanununu kuvvetle
destekleyerek memleketin toplumsal ve ekonomik meseleleri zerinde
makaleler yaymlanmaya devam etti. Ancak Sabiha Sertel, 3 Aralk 1945
tarihinde gazetesinde yazd yazda CHPyi diktatrlkle eletirmektey
di.45 Ayn gn Hseyin Cahit Yaln, Tanin gazetesinde yazd Kalkn,
ey ehli vatan dizesiyle vatan cephesinin kurulmasnn lzumundan bah
sediyor, ertesi gn komnistlerin Atatrk istismar ettiklerini belirterek
Moskova emrinde komedi oynadklarn yazyordu.
Tan gazetesine kar tepki 4 Aralk 1945te ortaya kt. Komnizm
aleyhine slogan atan ve hkmeti destekleyen byk bir kalabalk Tan
matbaasnn nnde gelip durdular. Ayrca dvizlerden birinde dnyann
hibir demokratik lkesinde Trkiyedeki kadar hrriyet bulunmad da
yazlyd.46 Kalabalk, La Turquie, Yeni Dnya, Grler ve Tan
gazetesinin makinelerini paraladlar. Solcu yaynlar satan birka kitabevi
harap edildi. stanbul Savcl, Serteller, Cami Baykurt, Tan gazetesinin
sahiplerinden Halil Ltf Drdnc hakknda davalar at. Yaplan yarg

43 Sabiha Sertel, ayn eser, s. 288.

44 Sertel, ayn eser, s. 292.
4:1 M um cu, ayn eser, s. 92.
46 K em al Karpat, ayn eser, s. 134.

116

H an de Sonsz

lamalar sonucunda bu yazarlar hakknda hkmetin manev ahsiyetini

tahkir suundan birer yl hapse mahkm oldular.47
Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi adl kitabnda muhalefet-bask gruplar arasndaki mnasebet konusunda; Tan olay solcu fikirlere
kar zorla kuvvet kullanlmas konusunda emsal tekil ettii gibi Trki
yede demokrasinin balangcn bir korku ve endie bulutu ile rtt. Ge
rektiinde hkmet beenmedii herhangi bir muhalefet grubunu kanun
d kuvvet kullanarak susturabilecekti. yorumunu yapar.48

il -TARH

OLAYLARI

Trkiye, II. Dnya Savana fiilen katlmam olsa da siyas demokrasinin

sarsntl bir siyas sava sahnesi olmaya balamas siyas iktidarla niver
site arasnda yaanan 1945-1950 dnemi olaylar ve daha sonra Demokrat
Parti dneminde niversite-siyaset ilikisinin sorgulanacak olduu K
bal Olaylar her alanda etkili olan siyasetin niversitede kendini gster
dii durumdur.49
II. Dnya Sava dnya siyas tarihinde hareketli getii kadar Trkiye
siyas tarihinde de hareketli gemitir. Yukarda saylan olaylarn dnda
niversiteler, bu hareketliliin merkezi konumuna gelmitir. Tark Zafer
Tunaya, niversite-iktidar arasndaki diyalogu yle anlatr:
niversiteye kar ilk ithamlar yabanc ideolojileri yaymak zellik
le komnizm propagandas yapmak eklinde ortaya kmtr. 1950 ylna
kadar bu ithamlar srmtr. lk olarak 1945 ylnda Mehmet Ali Aybarm Kt zerine Demokrasi, ardndan Ali Fuat Bagilin Demok
rasi nedir? dizisi izlemitir. Bu hocalarn yazlar takip konusu yaplm
ve niversitedeki yerine geri dnmesi engellenmitir. 1950 ylnda iktida
r alan Demokrat Parti ise bask modellerini daha somutlatrmtr. 1944
ylnda niversiteler Kanununun kabulnden nceki dnemlerde ilk
hedeflerden birisi Pedagoji Uzman Prof. Dr. Sadrettin Celal Antel, 1944
ylnda rencilerini baz toplantlar yapmaya sevkettii, adnn baz mec
mualarda getii gibi sebeplerle Bakanlk emrine alnmtr. 1946 ylnda
Ankara-Dil-Tarih Corafya doentlerinden Pertev Naili Boratav, Behice
Boran, Niyazi Berkes ve Mediha Berkes Bakanlk emrine alnmlardr.
Sebep ise haftalk politik gr belli olan siyas mecmuaya ad geen

47 Kem al Karpat, ayn eser, s. 134; M um cu, ayn eser, s. 95; Sertel, ayn eser, s. 310; avdar,
ayn eser, s. 393.
48 K em al Karpat, ayn eser, s. 135.
49 Tark Zafer Tunaya, ayn eser, s. 159; ayrca konu iin bkz. M ete etik, niversitede Cad
K azan: 1948 D T C F Tasfiyesi ve P ertev N aili B oratav.

117

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

retim yelerinin yaz yardm vaat etmi olmalardr. Ancak Dantay

verdii kararla bu ilemleri iptal etmi olsa bile siyas iktidar retim
yeleriyle kurduu diyalogu sertletirmitir.50
27 Aralk 1947 ylnda DTCFyi saran bir kitle Rektr evket Kansu
nun odasna girerek elinden zorla yazl istifasn alr, basma havadis ve
rilmez. Ad geen retim yeleri dersten men karar almlardr. 16-21
ubat 1948te bu retim yeleri disipline verilirler. Ad geen retim
yeleri disiplin bakmndan ceza verilmesine mahal olmadna ekseri
yetle karar vermitir ama meclis, Ankara niversitesi Kurulu Kadrola
r adyla yeni bir kanun kararak ad geen retim yelerinin kadrola
rn kaldrr. retim yeleri yl grevinden uzaklatrlr.51

o d e r n t o p l u m d a s o l a r a y i l a r

Aldous Huxley, Cesur Yeni Dnya adl topik romannda sanayi devrimi
sonrasnda bilimin ve tekniin insana egemen olduu modem zamanlar
daki yaay anlatr. Her bireyin zgr, birbirleriyle istedikleri her eyi
yaadklar ve bundan mutlu olduklar bu dnyada sistem devlet tarafn
dan toplumsal istikrarn salanmasyla srer gider. Romann esas balad
yer burasdr. Londra Merkez Kuluka ve artlandrma Merkezi ze
rine kaplanm dnya devletinin slogann Cemaat, zdelik, stikrar
oluturur. Doacak ocuklar kuluka makineleri araclyla Bokanovski
(artlandrma) lemine tbi tutulur. Embriyo suni artlar altnda geliti
rilir. Uykuda retim Neo-Pavlov yoluyla sadece maddiyat, rahatlk ze
rine szler sylenerek gerekletirilir. Bylece insanlar bilmedikleri hi
bir duyguyu hayattan bekleyemezler ya da farkna varamazlar. Ortaya
kan Alfalar, Deltalar, Gamalar, Epsilonlarn fiziksel zellikleri, snfla
r, giyecekleri ve beyinleri sistem (devletin retileri) tarafndan hazrlan
m olarak yetiir. Her erkek kadn ve ocuk bir yl iinde sanayinin
karlar adna tketime altrlmaldr. Ekonomik tketime dayal olan her
eyi yapmak faydaldr. Fakat; insan doayla btnleir, kitap okursa ve
duygularyla gerekten bark olursa tketime o kadar fazla alamaz. Bu
nedenle alt snflara az oksijen verilmelidir ki; ilk etkilenen organ beyin
olsun! Ayrca, kitleleri krlardan nefret ettirmek; tarih, kltr denen eyin
samalktan ibaret olduunu sylemek ve onlar teknik bululara ynelt
mek politik ve ticar kurulularn toplumun duygu ve dncelerini kont
rol altna almann en belirgin yoludur. Ne de olsa herkes herkese aittir,
dzensizliin olmad yerde demokrasi vardr. nsanlar tekdzelikten
50 Tunaya, ayn eser, s. 161.
51 Ayn eser, s. 162-165.

118

H ande Sonsz

skldklar zaman soma denilen ilac atarak baka dnyalarda gzel ha

yller kurabilirler. stelik, devlette somay desteklemektedir. Bokanovskiletirmek, toplumsal istikrar salamann en nemli aralarndan biridir.
Bylece, atp kurtulmak onarmaktan iyidir, yama artarsa refah der
sz Yeni Dnyallarn beyinlere her alanda yerlemi adeta bir slogan
halini almtr. Yapmak zorunda olduun eyi; kanlmaz toplumsal
yazglarn sevmek tm artlandrmann amacdr. Sonu olarak; gelecek
nesillerin zeklar, davranlar, sosyallikleri ksaca kaderleri bile burada
yazlmaktadr.52
Acaba, Cesur Yeni Dnya'da Huxley, yaanlan kapitalist toplumun
geleceini mi yoksa birbiri iinde retilmi ve kartlk oluturmu ideo
lojilerin toplumsal hayatta ve insan psikolojisinde ayn sonucu yarataca
nn felketini mi tamaktadr? Huxley, romanda yaknan eitli
alanlardaki baz ideologlarn roman karakterlerine evirerek onlarn bi
linci eliinde bu sorgulamay okuyucuya yaptrrken; sava sonras modemizmin dneme ait elikilerini grerek birey-toplum dengesi ereve
sinde modem toplumu tanmlamaya girien Avmpal aydnlarn kayglar
n tad sylenebilir. Bu umutsuz hava ierisinde Sartre; insanlk tari
hinin tek geerli yorumu diyalektik maddeciliktir nk gerekliin
kendisi Marksisttir ve Marksizm -hi olmazsa amz iin- almaz
durumdadr tezini ileri srerek kitlelerin direnmesinden yola kan ve
Marks eletirinin psikanaliz gibi derin dnceleri kapsamadka yeter
siz kalacan belirtir. te Frankfurt Okulu bu noktalardan yola karak
Marksist felsefeye dayanan eitli kuramlarla modem toplumun zm
lenmesi uran verirler.
Marksizm ile ilikilendirilen yeni sol araylar dnyada devam eder
ken 1923te Frankfurtta kumlan 1933te Almanyadan srgn edilen
aydnlar, Toplumsal Aratrma Enstits Frankfurt Okulu adyla tm
toplumsal pratiklerin tartlmasnda eletirel bir bak as gelitirmeye
altlar. ncelikle ii snfnn ihtilalinin Bat toplumunda neden ger
eklemediini sorguladlar. Buna bal olarak zne olarak dnyay de
itirmeye gc yeten insann modem dnyada nesneler araclyla bi
reyselliinde zayf kalp toplumsala giden yolda ilerleyememesinin ara
trmasna giritiler. Kapitalizm tarafndan yaratlan kltr endstrisinin
lokomotifi salad sonucuna vararak modem dnyadaki Marcusenin
deyimiyle tek boyutlu insan zerinde durdular. Toplumsal karlarn,
atma ve elikilerin dncede ifade biimi, sistemlerin iindeki bilinlilik ve eylem alannda yeniden nasl retildiiyle ilgilendiler. Bu
52 Aldous H uxley, C esur Yeni D nya, ev., m it Tosun, stanbul 2000.

119

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

nedenle kltrn anlamn birey, toplum ve doa arasndaki ilikileri

temellendirmeyi Kant, Hegel, Marx, Weber, Lukacs ve Freudun alma
laryla ilgilenmeyi ve bu almalar senteze ulatrmay denediler. Lukacsn Marksn 1844 El Yazmalar'm esas alarak zerinde durduu
yabanclama teorisi 1960lardan sonra Lukacsm retilerine eklemle
nerek felsefi ve sosyolojik adan da gelitirilmeye allr. eyleme
ad verilen bu kavram ayn sonucun Lukacsm Tarih ve Snf Bilinci'nde
belirttii gibi proletaryann bilinciyle dorudan ilikili durumdadr.
Marksm ifade ettii Meta fetiizmi Lukacsa gre kapitalist toplumun
zgl bir problemidir. Bunun nesnel ve znel iki boyutu bulunmaktadr.
Nesnel olarak; Meta fetiizmi olmu bitmi eylerden ve eyler arasn
daki ilikilerden meydana gelmektedir. Metalar ve metalarn pazardaki
hareketinden meydana gelen bir dnyada insanlarn baa kamayacaklar
kuvvetler eklinde yer almaktadrlar. znel olarak; bir insann etkinlii
insann kendisine yabanclamakta toplumdaki doa yasalarnn insann
sosyal kategorisine yabanc olan nesnelliine boyun eer ve bu faaliyet
meta ekliyle kendi hareketlerini insandan bamsz olarak yrtmek
zorunda kalr. Meta eklinin evrensellii insan emeinin hem znel hem
de nesnel soyutlanmasna yol atnda emek metalarda nesnellemekte
dir. Ksaca; Modem kapitalizmde reticinin kendi retim aralarndan
kopmas bu dorultuda gereklemektedir. nsan ilikilerini rtsz sakl
sz ve dolaymz olarak kendi zgllyle gsteren iliki veya bant
larn yerine rasyonel olarak eyletirilmi ilikileri koymaktr. Ancak
meta ilikilerinin hayalet benzeri bir nesnellike dnmesi hedefi olan
tm nesnelerin meta haline gelmesiyle sona ermez. Bu dnm insann
tm bilincine damgasn vurur.53 Bylece kapitalizmin mal retiminin
temel ilkesi ussallatrma olan ve biriktirilebilen zerine temellenmi
olarak iilerin mhunu ve insan bilincini iererek btn alanlara yayl
maktadr. Oysa Lukacs, kapitalizmin yaratt ideolojik arptmalara
ramen Marksizm, zne-nesne diyalektiini, somut btnsellik gr
n btn oluturan btn paralarn tarihsel olarak dolaynd niteliini
temel alan bir analiz yntemi diye belirtir. Dolaysyla esas meselenin
proletaryann hem teorik hem de rgtsel bunalmndan ibaret olduunu
syleyerek; niha savan sonucu psikolojik bilin ile isnat edilmi bilin
arasndaki uurumun kapanmasna bal olduunu belirtir. Leninin
nc anlayndan farkl biimde komnist partilerin oluturduu parti
brokrasisine kar; rgt devrimci srecin n koulu deil sonucu

53 G eorg Lukacs, eylem e ve Proletaryann B ilin ci, Tarih ve S n f Bilinci, ev. Ylm az
ner, stanbul 1998, s. 174-175.

120

H an de Sonsz

olarak deerlendirir. Bu balamda; Felsefe, proletarya ortadan kalkma

dan kendini gerekletiremez; proletarya da felsefe gereklemeden ken
dini ortadan kaldramaz diyerek Marxm Toplum Kuram tezinden
hareket eder.54 nc olann parti deil, ii veya fabrika konseyleri gibi
rgtlere dayanak olmak kouluyla partinin bir sonu olduu fikrini be
nimser.
zellikle Herbert Marcuse, Lukacsn snf bilinci ve eyleme
teorisinden etkilenir. ABDye geldikten sonra ruh zmlemesinin bireyi
ruhsal skntlardan kurtaran bir iyiletirme yolu olmaktan kp onu top
lum iine katma etkeni haline geldiini saptar. Uygarlmz hastadr
Kiiler genel dzensizlikin tarihsel rnleridir ve kiisel rahatszlkla
rn giderilmesi, her zamankinden ok, dzensizliin giderilmesine bal
dr. Teknik insanlarn oluturduu toplum, bireylerin btn isteklerini,
zlemlerini bir araya toplamakta ama bunu o istek ve zlemleri zgrlk
ereklerinden saptrp retim srecinin hizmetine sokmak, onlara asl
amalar yerine, parayla giderilebilen, yzeysel, efsaneletirilmi doyum
lar vermek iin yapmaktadr. Bu doyumlar sistemin tkr tkr ilemesine,
durmadan kr etmesine, baskc devlet dzeninin srp gidebilmesine,
hatt glenmesine izin vermektedir. Doyumlarn pazarlan ile asl kk
l ihtiyalarn bastrl paralel gitmektedir. retim aralar, hem tutum
lar, yetenekleri ve doyumlar hem de bireysel zlem ve ihtiyalar belir
ledii iin btnc bir ynetime yol amaktadr55 yorumuyla Marksizm
ve Freudculukun sentezini yaparak 1968in genlik hareketini etki alan
na alr. renciler de kendiliinden oluan hareketlerinin bana Adomo,
Habermas, Marcuse gibi teorisyenlerin gemesini isterler. ABDnin ve
Fransann igallerini, rkl, gericilii, darbeleri knayan renciler;
Herkesin katld aktif demokratik bir toplum kurmak ve bu ie kendi
hayatlarndan balamak felsefesindeydiler. Almanyada, Flitlerin hayletiyle bile yeniden karlamaktan korkan ve buna kar direnen, kapita
lizmin yaratt niversitenin uzmanlk aptal yetitirmeye yaradn
syleyen genlik vardr sistemin karsnda. Fransada Burjuva ihtilali
hukuki oldu, proleter ihtilali ktisad oldu. Bizimki ise insann insan olma
s iin sosyalist ve kltrel olacak sylemini eitli ekillerde eylemlere
dkerler.
Sonu olarak; Aydmlanmac ilerlemenin srekliliini yaayan Avru
pada kapitalizmin elikilerinin sonucu yaratlan savalar toplumun b
yk bir kesiminde hem kart dnceleri hem ktmserlii beraberinde
34 Karl Marx, M arx 'm Toplum Kuram , ev., zer zankaya, Ankara 1971, s. 157.
53 Herbert Marcuse, Tek Boyutlu nsan, ev. Sekin aan, stanbul 1968.

121

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

getirmitir. Avrupada 68 hareketi dnyada yaananlara kaytsz kalma

makla birlikte snfsal hareketleri insan gerekliiyle temel alarak burjuva
demokrasisi iinde ok ynl zgrlk isteidir.

Y E N SMRGECLK DNEMNDE
TRKYEDE DEMOKRAS VE SOSYALZM
II. Dnya Savann dnyada yaratt umutsuzluk Trkiyeye de srar.
Faizmin dnyadan kovulup Avrupann kendi birliini gz nne alarak
ina etme srecinde ve faizme kar halk savalar veren lkelerde kuru
lan halk demokrasilerinde demokrasi tek k yolu olarak grnen
etkili bir sylem halini alr. Elbette Batnn demokrasi anlay ile Marksizmin demokrasi anlay birbirinden farkldr. Fakat demokrasinin temel
prensipleri lkelerin kendi dinamiklerine gre yaanmas gerekliini
beraberinde getirmitir. Siyas liberalizmin savunucusu John Locke, ml
kiyet hakknn garanti altna alnmasn ncelikli koul sayar. Kapitaliz
min ilemesini salayacak st-yap kumullarnn kurulmasyla insann
doutan getirdii hak ve zgrlklerin komnmas iin insanlarn irade
sinde kumlan devletin insanlarn sakl tuttuklar haklara mdahale etme
yetkisine sahip olmadn belirtir.56 Uygarln eletirisini toplumsal eit
sizlik kavramnn zerinden yapan Rousseaunun halk egemenlii bir
baka deyile mill egemenlik ise Toplum Szlemesinde vurgulad
gibidir: Tek tek vatandalar, iyinin farkndadrlar ama onu teperler. Halk
ise iyiyi ister ama onu gremez. Hepsinin ayn ekilde yol gsterenlere
ihtiyac vardr. Birini, iradesini aklna uydurmaya zorlamal; brne de
ne istediini bilmesini retmelidir. te o zaman halkn aydnlanmas
sonucu olarak politik btnde aklla istem birleir ve bylece taraflar
elbirlii eder, politik btn de gcnn en yksek noktasna varr. Yasacya olan ihtiya ite buradan gelir.57
Rousseau, devleti kendini meydana getiren bireylerin toplamdr
diye belirtirken yasa egemenlii kii zerkliiyle badatrlmas gerekti
ini savunur. Oysa temsil rejimde yasa yapma hakk bakasna verilmi
tir. Hlbuki yasa yapma yetkisi halkn elinde olmal, onayn ise halk
meclisleri yapmaldr. Siyas liberalizmin savunucularnn aksine temsil
rejimde zgrl salayan hem hukuk hem de servet eitliidir. Rous
seaunun grleri topik sosyalistlerden Babeuf n dncelerinin k
n oluturur. Babeuf, Fransz Devrimiyle sadece smrc snfn dei
tiini fakat smrnn ayn kaldn belirtir. Toplumun amacnn ortak
56 Murat Sarca, S iyasi D nce Tarihi, stanbul 1973, s. 71.
57 J. J.Rousseau, Toplum Szlem esi, ev., Vedat G nyol, stanbul 1965, s 55.

122

H an de S on sz

mutluluk olduunu; fakat retmeyen aznln serveti ele geirmesi nede

niyle yarmadan doan retim anarisinin smrye hkim olduunu
belirtir. Bunun sonucunda hukuk ve demokrasinin yasalarn tmnn var
lkl snfn egemenliini hakl gsterdiinin sonucuna varr. Yasalar
nnde eitlik, retimden eit pay almak, topran kolektifletirilmesi
gibi zmleri halkn yapaca devrimle mmkn olacan syler.58 G
rlyor ki; Bat Avrupada demokrasi kuramlar Cumhuriyet dncesiy
le ortak bir ba kurarak mlkiyet ilikilerinin iktidar pekitirmesiyle dev
rimci dnceye giden muhalefeti kendiliinden getirmitir.
I.
ve II. Dnya Savalarndan sonra Ulusal Kurtulu Hareketleri, em
peryalizme kar sosyalistler tarafndan -sosyalist olmaktan vazgeme
dike- her zaman desteklenmitir. Hatt nc Dnya lkelerindeki
azgelimi ekonomilerin sosyalizme dnebilecei fikri demokrasiyle
paralel dnlm ve 1960h yllarda Trkiyedeki sosyalistlerin temel
meselesi haline gelmitir.
Dier yandan ekonomik stnln Amerikaya gemesiyle emperya
lizm anti-emperyalist sava vermi lkelere kar kendine uygun kalkn
ma reeteleri sunarak demokrasiyi temel art komu ya da o lkeleri
ak igale ynelmitir. Demokrasinin zellikle azgelimi lkelere dayat
ma ekline dnmesi Batnn kendi iinde yzyllardr verdii mcade
leye bakldnda paradoks gibi grnse de emperyalizmin nc dnya
halklar zerindeki tahakkmn artrmas demokrasinin sadece siyasal
ara biiminde kullanlmas anlamn tamaktadr. Yeni smrgecilik
adyla ina edilmeye allan demokrasi, emperyalizmin az gelimi l
keleri kalknma adyla ekonomik, kltrel, asker ve siyas ynden kuat
mas ve o lkeleri borlandrmaya sokarak kendi kurallarna gre yeni
retim ve tketim ilikilerini kurmasdr. Amerika Birleik Devletlerinin
Sovyetler Birliine kar Ulusal Kurtulu Savalar veren lkelerde ko
mnizm geliyor diyerek nce i politikada devleti koruyan milliyeti,
muhafazakr rgtlenmeleri desteklemesi ve kzl tehdite kar o lke
lerde sler kurulmas verilebilecek rneklerdendir. Demokrasi kavram
nn kapitalist ekonomilerde anlamnn bulanklatrlmasnn karsnda
Marx ve Engels, demokrasiye sosyal deiim fikriyle yaklarken;
Lenin, emperyalizmin gleryzl gibi grnen aslnda ar militarist
lemi durumu karsnda demokrasinin asla var olamayacan; grne
nin sadece burjuva diktatrlnn yansmas olduunu belirtir. Buna
kar proletaryann diktatoryasnm snf egemenliinin geirilmesi ge
rektii fikrini ortaya koyar. Emperyalist savan olduu -ister geri mo
58 Babeuf, D evrim Yazlar, ev.,V edat G nyol, Sabahattin Eybolu, stanbul 2001.

123

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

narilerde ister ileri cumhuriyetlerde- tm demokrasinin aktan ihlali

biiminde grr. nk, kapitalizm ve zel olarak emperyalizm demok
rasiyi sadece bir hayl haline getirir; ayn zamanda ynlarda demokratik
esinler uyandrr, demokratik kurumlar yaratr fakat esas mesele emperya
lizmin demokrasiyi yadsmasyla demokrasi iin ynsal savam arasn
daki atma iddetinin artacak olmasdr. Bu nedenle halk, retim arala
rnn demokratik ynetimi iin snf seferberliinde rgtlenmelidir. Aksi
halde kapitalizm ve emperyalizm ktisad olarak devrilemezse en ideal
demokrasi biimi bile uygulamas bile eksik kalacaktr.59
1960l yllardaki Trkiyede sosyalist dncenin ekillenmesi ABD
emperyalizmini fark etmi olmasnda yatar. ABDnin birok lkedeki
igali bu durumun destekleyicisidir. Trkiyede 1946 ylnda Marshall
Planyla emperyalizme bamllk ilikilerinin tekrar yaratld dnce
si, Snfsz, imtiyazsz kaynam toplum sylemiyle ortaya kan fakat
mill burjuvazinin yaratlmasnda rol oynayan devletin ayn tahamml
aydnlara ya da emeki snfa gstermemesi, toprak reformunun yapla
mamas, solun grd temel elikilerin banda gelmektedir.
1961 Anayasasyla rgtlenme zgrlnn nnn almas sendi
kal haklarn kazanm iin giriilen demokrasi mcadelesi zellikle gen
likte, aydn kesiminde, ii snfnda yntem farkllklarna ramen btn
bir biimde 12 Eyll 1980e kadar yank bulmutur. Ne var ki; 1961 Ana
yasasnn mill demokratik, laik, sosyal hukuk devleti ierii ekonomik
elikiler ya da emperyalizmle kurulan ilikiler asndan farkllk yarat
maz. Marxn ekonomi-hukuk arasnda kurduu ban tahlili bu konuda
aklayc olacaktr: nsan beyni, faydasz ve bo olarak bir hukuk fikrini
kendi kendine yaratmaz. Btn insan yaantsnda, dnsel ve moral
yaantmzda bile ekonomik olaylarn bir yansmas grlr beynimizde.
1960h yllar, milliyetilik, sol, emperyalizm, kalknma, demokrasi
gibi konularda eitli fikirlerin temelinin atld, tartld dnem ola
rak adlandrlmasnn yannda Marksizmin klasik ablonunun Trkiyeye
uymad kabul gren ortak hususu da oluturmaktadr. Bu nedenle; ak
lamaya nce Cumhuriyetin ekonomik ve siyasal yapsna bakla balan
mtr. Dnemin aydnlarnn, sosyalist parti programlarnn, eylemlilikle
rin katklar bu karlatrmay nemli klmaktadr. Ayrca, Kemalizm ve
sosyalizm ilikisinin bamszlk, demokrasi, modernleme, devletilik
gibi konularda birbirlerine yansmalar 1960larda olduka belirgindir.
Kemalizmi sadece ulus-devlet modeliyle devletin iktidarn srdrme
arac gibi yorumlayanlarn aksine; erif Mardin, Kemalist adalama
59 Lenin, ayn eser, s. 20.

124

H ande Sonsz

nn modemite projesi, topluma bak, zmleme yntemi, siyasal

ilke, felsef konumdur.60 aklamasnda bulunur. Ancak, 1971 ve 1980
darbesinin Cumhuriyeti, Atatrk muhafaza gereke gstererek de
mokrat, devrimcilerin zerine inmesi ve bunun zerinden topluma verilen
gzda her iki taraf ayrtran, devletin siyasal yaps zerinden Kema
lizmin sorguland nokta olmutur. Dnceleri birbirinden farkllk
gsteren Mehmet Ali Aybar, Doan Avcolu ve Mahir ayanm dn
celeri konulara kaynaklk edebilecek niteliktedir.
Trkiye i Partisinin kurucusu Mehmet Ali Aybar, Cumhuriyeti
kentli emeki kesimi iilerin snf mcadelesiyle demokrasi temelinde
kaynatrr. Sosyalist sistemin amacn insan btn yabanclama unsur
larndan kurtarmak ve toplumla bartrmak eklinde ifade eder. Fransz
Marksistlerinden etkilenen Aybarda Althusserin etkilerini grmek
mmkndr. Althussere gre; kapitalizm tarihin bir rnyd ama asln
da sosyal bir yapyd. Bu durumda ideoloji, btnlkl alarak toplum
etkisi yaratmaktayd. Hiyeraik yap iinde btnlemi kesimlerin
merkezi olmadndan ekonomik alt-yap belirleyici de olsa farkl ke
simlerin karlkl etkileim ve belirleyicilik sreci ierisinde st-belirlemeyi meydana getirmekteydi. Dolaysyla Aydnlanma dncesinin
ilerlemeci ilkesinin aksine bu sre znesiz ve ereksizdir. Bu mekaniz
ma, bireyler bilinli olarak ya da fetiizme giderek giden ideolojik form
lar iinde toplumla somut ilikilerini (fikirlerini, eylemlerini, tasarlarn,
ilevlerini) toplumsal olarak yaadklar zaman yetkinlie ulamaktadr.
Marxin Kapitalinden hareketle srdrd analizlerinde reel nesne
yani kafamzn dnda bilim retiminden nce ve sonra bamsz konu
munu srdren nesne (obje) ile bilgi nesnesinin ayrlmas gerekliliini
vurguluyordu.61 Aybar, snf temelinde Marxin yabanclama kavram
zerinde durarak Aa-komprador- Amerikanc brokrat ls ile
emeki snflar arasndaki temel elikinin zmnn ayn zamanda
emperyalizm ve milletleraras kapitalizmin boyunduruundan kurtulmak
olduunu; bunun iin st-yap messeselerine arlk vermek gerekliliini
ortaya koyar. Leninin teorisi gereince partinin nc kadrolarla rgt
lenmeye allan sosyalist hareketin sistemin kurduu denge gereince
ancak tasfiye hareketiyle sonulanacan bildii iin sosyalist sol ile ara
snda yaad dnemde fikir ayrl ve mesafe bulunmaktadr.
Doan Avcolunun 1961 ylnda balatt Yn Hareketi ise azge
limi lkelerin kalknma programnda neden sosyalizm sorusuna veri

60 erif Mardin, ayn eser, s. 177.

61 Taner Timur, F elsefi zlenim ler, Ankara 2005, s. 120-121.

125

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

len cevab iinde tar. Bu nedenle Yn hareketi ekonomik sistem aray

dr. Doan Avcolu, ayrca Trkiyenin Dzeni kitabnda kalknma
modellerini Amerikanc, komnist ve milli devrimci devleti olarak
ayrr. Cumhuriyet Trkiyesinin 1923ten sonra toprak aas, komprador,
tefeci egemenlie son verecek dzenleme tedbirlerine gitmeden milli bir
kalknma yoluna girdiini ve bu kalknmann tutucu toplumsal gleri
kuvvetlendirdiini belirtir. Devletiliin de bu uygulama iersinde ayn
ynde ilediini, kuvvetlenen bu glerin ilk frsatta milli kalknma yolu
nu brakp yabanc sermayeye sndklarn bunun da Amerikan tipi kal
knmaya yol atn aklar. Avcolu, Trkiye gibi azgelimi ve yarfeodal bir lkenin milliyeti-devrimci kalknma modeline ihtiyac olduu
nu nedenleriyle analiz eder.62 Kemalizmi Marksizmin ilkelerinden ya
rarlanarak tarif etmekten yana olan Yn hareketi, Kemalizmin yarm kal
m ulusal demokratik devriminin tamamlanarak sosyalizme ulamaktan
yanadr. Yn Bildirisine gre, Atatrk devrimleri ile ama edinilen a
da uygarlk dzeyine ulamak, mill retimi ykseltmekle gsterilecek
baarya baldr. ok partili hayat bir dereceye kadar halka sesini duyur
ma imkn getirdii iin ilerici bir adm olmakla beraber esas itibaryla
muhafazakr kuvvetlerin durumunu salamlatrmtr. Bu nedenle aydn
larn belli bir kalknma felsefesinin ana hatlar zerinde anlamaya var
malar gerekmektedir. Byle bir kalknma felsefesinin hareket noktalar,
btn insanlarn seferber edilmesi, kitlelerin sosyal adalete kavuturulma
s, istismarn kaldrlmas ve demokrasinin kitlelere ml edilmesidir. Bu
nun ad yeni devletilik olmaldr.63 Hikmet Kvlcml, Yn hareketi
iin Kadronun Kadrosu eletirisini yapar ve Yne eletirisini Avrupa
nm gelime seyriyle Trkiyenin kalknmasn karlatrarak yapar. Kvlcmlnm bu balamda eletirileri sadece Yne deil ayn zamanda
Milli Demokratik Devrim tezini savunanlara kar verilen cevaplar
niteliinde deerlendirilebilir. Kvlcmlya gre; Avrupa devlete kar
muhalefetten yola karak devletin despotluunu aarak demokrasiyi
yaratma yoluna girmitir. Fakat Trkiyede kapitalist olan snf her zaman
kk darda olan snftr. Saltanat anda komprador, Trkiyede ise
finans-kapitaldir. MDD ise 19.yym metropollerindeki serbest rekabeti
kapitalizm lksne baland iin 1925 ylndan beri kompradorun
yerini tutmaya balayan bu kavram snf rotasn elden karmas dolay
syla bir trl alglayamamaktadr. yle ki; Finans-Kapital, dnyann
ekonomik-siyasal dengesi deimeye balaynca dayanaklarn Demirk62 D oan A vcolu , T rkiyenin Dzeni, Ankara 1969, s. 480.
63 D oan A vcolu , N iin S o sya lizm , Y n D ergisi, 31 Ocak 1962.

126

H an de Sonsz

rat maskesinde kurtarc rolndeymi gibi Demokrat Parti araclyla

Trkiye krlarnda geniletip hatta halka dman olarak afie ettii CHP
nin bile iini boaltmtr.64 Kvlcml, Yne eletirilerini Batllama,
ktisat, Devletilik doktrinleri zerinden yapar. II. Dnya Savandan
sonra batllama yabanc sermayeyle hzlanm, finans-kapital klavuz
luunu yapan ada uygarlk medeniyeti tefeci-bezirgn hacaalarn
iktidara getirmitir. Amerikann yabanc uzman ve askerleriyle Trkiye
yi s yaptktan sonra bu snf finans-kapital srtn kapitalizme dayam
tr. Sonu olarak; Batllamak,kapitalizmi kurtarmaktan baka bir so
nu vermemitir. Eletirinin en nemli noktas ise Yne ktisad devleti
lik asndan gelir. Bizim bize benzeyen devletiliimiz diyerek ve
Cumhuriyetin bandan beri iktidara gelenlerin devleti olduklarn sy
leyerek OsmanlIdaki devlet snflarnda da tefeci-bezirgnlarn elinde
iktidar snfnn karakterini gizleyii olarak yorumlar. Eletirilerinin deva
mnda u tespitleri yapar:
Cumhuriyet devletilii, finans-kapital biimiyle clz ve kk dar
da kald iin tefeci-bezirgnla ortaklaa melez devlet olarak srp git
mitir. Trkiyede Devletilik denilen olay, Devlet Smflarnm kendi
kendilerini savunmalarndan ortaya kmtr. Milli Kurtulu Savayla
Komprador Burjuvaziyi temizleme misyonunun yerine getirilmesi antiemperyalist ve anti-feodal bir milliyeti ekonomi taban yaratt. Fakat II.
Dnya Savandan sonra devlet sanayi, egemen snflarca bir numaral
dman sayld ve DPnin Hrriyet ve Demokrasi parolas devlet sana
yisini zel sektre aktarmakla grevlendirildi. Hlbuki devlet, bir inan
deil sosyal snf aracdr. Dolaysyla sosyal adalet, smr, plan yalnz
ve ancak iktidar problemidir.65
Hikmet Kvlcmlnn Yn Hareketi ve MDD hakkmdaki sert eletiri
leri Trkiyede devlet-smf dengesinin, kapitalizm-sosyalizm seyrinin,
ehir-ky ikileminin ve deien kapitalizmin i yznn azgelimi lke
lere yanstlmas asndan incelendiinde kavramlarn karlatrlmal
tarihsel srele ilikisi balamnda ele alnmas Trk Sosyalizminin teori
si asndan nemli bir yere sahiptir.
Doan Avcolu ve Yn Hareketine ise farkl bir bak asndan ba
kldnda; bugnn ordu-siyaset ilikileri tartlrken o dnemi yaayan
larn (12 Eyll 1980 sonrasnn devamnda bugn liberal olan), Doan
Avcolunu birdenbire darbeci olarak iln etmeleri elbette ki hem hak
szlk hem de srecin iyi okunmamasyla ilgili durum olduu ortadadr.
64 Hikmet K vlcm l, D evrim Z orlam as-D em okratik Z ortlam a stanbul 1970, s. 173-174.
65 Hikmet K vlcm l, 2 7 M ays ve Yn H areketinin Snfsal E letirisi, stanbul 1970, s. 41-71.

127

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

Doan Avcolu, Atatrkn tam bamszlk ilkesinden yola karak,

yabanclardan alman kurum ve kurular milliletiren Cumhuriyete
sahip km, ancak bunun devam ettirilerek emperyalizme kar duruu
muzun salam olacan ve bunun sosyalizmin nn aacan belirtmi
tir. Bu nedenle ttihat-Terakkiden itibaren imparatorlua kafa tutan or
dunun ilerici rolne deinmi ve 12 Mart ncesinde devrimcilerle ibirlii
yapan halk snfna mensup gen Kemalistlerin; oluan tutucu glere
kar varlk gsterebileceini dnmtr.
Mahir ayan, 1968 genlik hareketinde ne kan isimlerden biridir.
II. Dnya Savandan sonra emperyalizmin bunalmlarn yorumlayarak
Trkiyenin zel koullar ierisinde yapt snfsal karmlarla Trkiye
Devriminin haritasn kartmtr. 12 Mart 1971 muhtrasna bal olarak
1972 ylnda Kzlderede ldrlmesinden sonra tahlil edilen ve benim
senen dnceleri bugne kadar kitlelerle ba kurma etkisini de yaratm
tr.
Mahir ayanm Leninin emperyalizm, parti ve rgt teorisinden
etkilendii belli olmakla beraber kendine zg kavramlarla Trkiyeyi
anlatt sylenebilir. Emperyalizmin Bunalm Dnemleri, Suni Den
ge, Sbjektif nclk, nc Sava Oligarik Dikta Politikleti
rilmi Asker Sava Stratejisi bu zgnlklerden bazlardr. Emperya
lizm tahlili ise Hikmet Kvlcml, Behice Boran, Mihri Belli ile ortaklk
gstermektedir. Mahir ayan, dnyadaki sava dnemi elikilerini neden-sonu ekseninde ele alarak tahlil-strateji-ama dorultusunda ger
ekletirme yollarn aramaya ynelmitir. Bu izginin Trkiyedeki Sos
yalist Sol asndan yenilik olduunu hatt onun politik mirasnn gelene
e dnt bilinmektedir. Bu nedenle Mahir ayanm dncelerini
genel hatlaryla sunmak uygun olacaktr.
II.
Dnya Sava, bilim ve teknik devrimi de iine alan savaa dn
mtr. Emperyalizmin III. Bunalm Dnemi diye belirttii bu sreci
hem elikilerin artt ayn zamanda entegrasyona gidilen dnem diye
aklar. Bu durum yerini ak deil yeni-smrgecilik ilikileriyle gerek
leen gizli igale brakmtr. Trkiyede gerekletirilen demokratik dev
rimde st-yapda feodal ilikiler muhafaza edilirken alt yapda kapitalizm
egemen unsur haline gelmitir. Kemalizm, kk burjuvann en sol, en
radikal kesiminin anti-emperyalist bir tavr aldr, mill kurtuluuluktur. Fakat Trkiyede devletin imknlarn kullanarak ticaret burjuvazisi
brokratik burjuvaziye dnmtr. Sbjektif artlarn objektif artlarn
aktif yansmas olduunu belirterek 15-16 Haziran 1970 tarihindeki ii
lerin eylemlerini Marxn proletarya ve snf bilinci grleri dorultu
sunda kendi kendine snf olmaktan kp kendisi iin snfa gemek
128

H an de S on sz

te olduu ekonomik mcadelenin siyasal mcadeleye geii vurgusunu

yapar. Temel elikiyi emperyalizm ve nc dnya lkeleri arasnda
gren Mahir ay an, btn geri braktrlm lkelerde mill krizin olgun
lam olmasa da daima bulunduunu belirtir. Bu durumun srekli var
olmas evrim-devrim aamalarnn i ie girdiinin ve objektif artlarn
bulunduunun bir kantdr. Sosyal devrim politik devrimle tamamlanma
ldr. Ancak, tekelci dnemdeki kapitalizm, milliyetilik ve demokratik
ynetim ilkelerini bir yana iterek oligarik diktay ikame ettirmitir. Bu
nun ad smrge tipi faizm ya da gizli faizmdir. Ve bu durumun lke
miz gibi temsil demokrasilerde sun denge yoluyla salandn ortaya
koymaktadr. Sun denge, oligari ile halk kitleleri arasnda dzenin hege
monyasn tesis ettii, bir yanyla halkn sisteme katlabilecei kanallar
reten; te yandan mevcut dzenin yklamaz olduunu, oligarinin cihaz
olarak devletin gcne dokunulmamasm syleyen toplumsal durumdur.
Halk, sistemin kmazlarn grebilir ama onun deitirileceine inana
maz. Devrimcilerin grevi kitlelerin iine girerek, kitlelerin cil gerek
sinmeleri siyas bilin gtrp rgtleme, yani emeki kitlelerin ekono
mik hak ve istemleri etrafnda kitleleri rgtleyip siyas hedefe ynlendir
medir. nemli olan oligariyle halk arasnda yaratlan sun dengeyi kr
maktr. Trkiye, 1960 ylndan sonra yerli tekelci burjuvazi oligari iin
de emperyalizmin temel dayana haline gelmitir. Bylece oligari sa
ve orta kanad da kendi safhalarna ekerek ordu brokrasisi iinde nce
Kemalistlerin gcne byk darbe indirmitir. Sonu olarak; devrimcimilliyetilerle oligarinin arasndaki denge bozulmutur. lkemizdeki bu
yansmalar ABD emperyalizminin 1967den beri iine girdii bunalm
dr. Dolaysyla ideolojik nclk ii snfnn ok zayf olduu yarsmrge, yar-feodal bir lkede proletaryann z rgtnde yoksul ky
llerin ounlukta olmas ve bu rgtn ii snf adna Milli Demokra
tik Devrimde hegemonya kurmas durumuyla salanmaldr. nk,
Milli Demokratik Devrim, Marksist-Leninist kesintisiz devrimdir. Bu
nedenle yine Leninin syledii gibi emperyalizmin zayf olduu yerlerde
halk savann geerli olduu grn savunur. Halk Sava verilirken
Politiklemi Asker Sava Stratejisi yntem biimini benimser. Bu
yntem, demokratik haklar, ekonomik amal eylemler, kitle gsterilerini
asker anlamda da vb. kapsamaldr. Gidilecek yolda; devrimcilerin stra
tejik hedefini anti-emperyalist ve anti-oligarik devrim biiminde koyar.66

66 Mahir ayan, Btn Yazlar, stanbul 1979.

129

S osyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki zleri

S onu
Trkiyede Sosyalist dncenin Osmanl mparatorluunda ortaya k
yla 12 Mart 1971 muhtrasna kadar ele alman tarihsel srete dnemler
arasnda farkl okumalar yapmak mmkndr. Sosyalizmin Bat Avrupa
da aydnlanmay yaam ve ehirleme sonucunda kapitalist toplumun
inas zerine bilimsel olarak kurulduu sylenebilir. I. ve II. Dnya Sa
valaryla kapitalizmin ekonomik ve siyasal yn deitirerek dnya ege
menlii sistemini kurmak istemesi Trkiyede ya da dnyann dier azge
limi lkelerinde devletlerin siyasal ve ekonomik adan Bat ya da
Amerikayla btnlemesini ya da kendi i dinamiklerine gre sosyalist
sisteminin zerinde dnmenin ve pratie gemesinin zorunluluunu
ortaya karmtr. Sosyalizm her zaman var olan sisteme nce muhaliflik
sonra hedefe ynlendirmenin ara aamalarn da tamaktadr. Bundan
dolaydr ki; sosyalistlerin devletle ilikileri her zaman sorunlu olmutur.
Osmanlda II. Merutiyetten sonra devlet yapsnn deiiklie ura
masyla ideolojilerin birbiri iine geerek topluma etki ettii aktr. Os
manlI aydnlarnda sosyalizm dncesinin alglanmasnda bir tarafyla
aznlklarn dncelerinin dier tarafta Fransz Devriminin temel siyasal
kavramlarnn etkili olduu ve bunlarn dini, devleti kurtarmann aresi
eklinde ekillendii sylenebilir. mparatorluun kyle ulus-devletin kurulmas aamasndaki ara dnemde bile sosyalist hareketler devlet
kavramndan bamsz biimde dnlememektedirler. Bu durum, sos
yalizmin ihtilalci karakteriyle taban tabana ztlk tamaktadr. Buna ra
men, II. Dnya Savandaki emperyalist glerin smrge yar savatan
sonra Trkiyeye ideolojilerin adlarnn konularak tartlma srecini te
kil eder. Diyalektiin temel maddesi olan her ey zddyla var olma bii
mi dnyada sosyalizmin ve faizmin iktidara gemesiyle anti-emperyalist halk savalar ya da sosyalist sistemi benimseme kendiliinden do
mutur. Bu durumun Trkiyedeki yansmalar snfsal tahlile ynelme,
ii-emeki snfn aydnlarla birlikte mcadelesine kadar gitmitir. Siya
sal adan etin yaanan bu sre var olan yapnn sadece geleneksel bi
imde korunmasyla sadece sosyalizme tahammln snrlarn deil de
mokrasinin kavran asndan ayrlklar da gstermitir.
Savan ktmserliinin btn Avrupaya yaylmas sanayi toplumunun k yollarnn tkanmasyla ilgilidir. Marx ve Engelsin teorileri
gereince kapitalistleme srecini tamamlam toplumda neden proletar
ya devrimi olmad Avrupal Marksistlerin sorduu temel sorudur. Bu
anlamda Marxm teorileri ve yaanan Sovyet htilali yeniden szgeten
geirilir. i snfnn nitelii, belli bal rgtsel yaplanmalarla ilgili ko
130

H an de Sonsz

numu, aydm-ii snf birliktelii parti, rgt, nc snf felsefe

temelinde incelemeye alnr.
Avrupada btn bunlar olurken Trkiyede sosyalist solun hzinesi
ne bahsedilen kavramlar daha yeni ve nem arz ederek girmektedir.
1960h yllarda kitlelere gtrecek bilinci yaratan aydn, eitimli, dev
rimci kiiliin olumas Cumhuriyetin sosyalist sola en byk etkisidir.
Ancak sosyalizmin ekonomik-siyasal hedefi belirlenirken Marxm belir
ledii klasik emann ve Leninin emperyalizm tahlilleri Cumhuriyet ile
birlikte oluan snflarn ideolojik yaps ve bilinciyle dier yandan de
mokrasi kavgasyla karlatrlmaya tbi tutulmutur.
Sosyalist Bilimin Trkiye Dnce Tarihine yansmalarnn ele aln
maya alld bu makalede verilen teorik-pratik mcadelenin gelecek
kuaklara aktarlmasnn nemi de ayrca ortaya kmaktadr. Hikmet
Kvlcmlnm gereki, bilimsel tespiti bu konuda yine aydnlatc ola
caktr:
Sosyalizmin Bilimi dedikleri ey her bilim gibi ister istemez nce Bi
rikim Bilimi aamasndan gemek zorundadr. Her gelen kuak, ken
dinden nceki kuan savalarn ve bilimcil aratrmalarn, -srf her
ey bizimle balad demek iin-yok sayarsa sosyalizmin bilimi nasl
birikir? Her lkenin kendi orijinal ekonomik ve sosyal iliki elikileri
iyice ilenmezse srf dnya sosyalizminin genel formllerini tekerle
mek bir lkenin dnce ve davranlarn sosyalizmin bilimi payesine
ykseltemez.67
Tekrar baa dnlrse; btn bunlarn neden yapldna bakldnda
teorinin gerek sahibi bu soruya karlk vermektedir:
Toplumsal insanln kurulmas; dnen strapl insanlkla, ezilen
dnen insanln anlamas ve ibirliinden doacaktr. Karl MARX

aynaka

Argn, kr, Trk Aydnnn D evlet A k A kn D evlet A n lay, M odern T rkiyede S iyasi
Dnce, (D n em ler ve Z ihniyetler), letiim Yaynlar, stanbul 2009.
A slan, Y avuz, Trkiye K om nist F rkasnn K uruluu ve M ustafa Suphi, Cilt I, Trk Tarih
Kurumu, Ankara 1997.
A vcolu , D oan, T rkiyenin D zeni, B ilgi Y aynevi, Ankara 1968.
N iin S o sya lizm , Y n D ergisi, 31 Ocak 1962.
M illi K urtulu Tarihi: 1 8 3 8 den 1 9 9 5 'e, C ilt 3, B ilgi Y aynevi, stanbul 1978.
Babeuf, D evrim Yazlar, ev., Vedat Gnyol, Sabahattin Eybolu, Cumhuriyet Kitaplar,

67 Hikm et K vlcm l, D evrim Z orlam as-D em okratik Z ortlam a, s. 187.

131

Sosyalizm in Trkiye D nce Tarihindeki izle r i

stanbul 2001.
Berkes, N iyazi, Trkiye ik tisa t Tarihi, Gerek Y ayn evi, stanbul 1969.
T rk iyed e adalam a, D ou-Bat Yaynlar.
Unutulan Y llar .letiim Y ayn lan , H az.,Ruen Sezer stanbul 1997.
Boratav, Pertev N aili, K em alist Kltr D evrim i, F olklor ve E debiyat, Say I, Adam
Yaynlar, stanbul 1982.
Boratav, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985 Gerek Y aynevi, stanbul 1988.
Bottom ore, Tom , Marksist D nce Szl, ev: M ete Tunay, letiim Yaynlar, stanbul

2001.
avdar, T evfk, T rkiyenin D em okrasi Tarihi, m ge Y aynevi, stanbul 1995.
ayan, Mahir, Btn Yazlar, D evrim ci Sol B elgeler D izisi, stanbul 1979.
etik, M etin, n iversitede C ad K azan: 1948 D T C F Tasfiyesi ve P ertev N aili B o ratav n
M dafaas, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998.
Erkman, Faris, K rkl Y llar I (En Byk Tehlike), Tstav, stanbul 2005.
Gram sci, A ntonio, A ydn lar ve Toplum, an Y aynlan, stanbul 1967.
G nyol, Vedat, H m anizm a Asndan nsan, Vedat G n yol'a A rm aan: 1 0 0 e 5 Vard,
Cum huriyet K itaplar, Haz., A li Ekber Ata, stanbul 2004.
H uxley, A ldous, Cesur Yeni Dnya, ev., m it Tosun, thaki Y aynevi, stanbul 2000.
Jaures, Jean, Sosyalist anlay: Sosyalizm , tarih, laiklik, ev., A slan Baer K afaolu, Toplum
Y aynevi, Ankara 1966.
J. J. Rousseau, Toplum Szlemesi, ev., Vedat Gnyol, an Yaynlar, stanbul 1965.
Babeuf, Devrim Yazlar, ev., Vedat Gnyol, Sabahattin Eybolu, Cumhuriyet Kitaplan,
stanbul

2001.

Karpat, Kem al, Trk D em okrasi Tarihi, A fa Y aynlan, stanbul 1996.

K vlcm l, Hikm et, 2 7 M ays ve Yn H areketinin Snfsal E letirisi, Ant Yaynlar, stanbul
1970.
D evrim Z orlam as-D em okratik Z ortlam a Tarihsel M addecilik Yaynlar, stanbul 1970.
Lenin, E m peryalist Ekonomizm, Sol Y aynlan, Ankara 1991.
Lukacs, Georg, eylem e ve Proletaryann B ilin ci, Tarih ve S n f Bilinci, ev., Y lm az ner,
B elg e Yaynlar, stanbul, 1998.
M arcuse, Herbert, Tek B oyutlu nsan, ev., Sekin aan, M ay Yaynlar, stanbul 1968.
Mardin, erif, T rkiyede Toplum ve Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul 1991.
Marx, Karl, M a rx in Toplum Kuram , ev., zer zankaya, D oan Yaynlar, Ankara 1971.
M um cu, Uur, 4 0 larn C ad Kazan, Tekin Y aynevi, stanbul 1994.
Oktay, Ahm et, Toplumcu G erekiliin K aynaklar, B ilim F elsefe Sanat Yaynlar, stanbul
1986.
ner, Kenan, ner ve Ycel D avas, Kenan Matbaas, stanbul 1947.
Sarca, Murat, S iyasi D nce Tarihi, Gerek Y aynevi, stanbul 1973, s. 71.
Sertel, Sabiha, Rom an G ibi, B elge Yaynlar, stanbul 1989.
Timur, Taner, F elsefi izlen im ler, m ge K itabevi, Ankara 2005.

132

H an de Sonsz

Toprak, mer Faruk, m er Faruk T o p ra k n D z Yazlar, Haz., Fruzan Toprak, Kltr

Bakanl, Ankara 1994.
Tunaya, Tark Zafer, S iyasi M esseseler ve A n ayasa Hukuku, Sulhi Garan Matbaas, stanbul
1969.
Trkiye nin S iyasi H ayatn da B atllam a H areketleri, stanbul B ilgi niversitesi
Yaynlar, stanbul 2004.
Tunay, M ete, Trkiye d e S o l Akm lar, B ilgi Y aynevi, Ankara 1978.
Y cel, Haan li, D avam , Ankara, U lus B asm evi, 1947.
Y cel, Haan li, 1940. Tercme D ergisi, M a a r if Vekillii, Say I. 2007.

133

*z*r

-r-* -i.* * if >

-**A<k
SSl&Pt'

' T
*:*#;?

...

'i

&****

v b>w*-#, j''--* e^'4

.ra. fi-jy .!
* V * rf r - - ' J 4

>*-a-^'' T>->i-

S-fJ, \W ^ F ^ ^

H C L .^
" ^ |p j |

-^A:J *
'*

^j~*..+** %u.-i^
f

N"''^ |

_fW
<fj**'4i Sr-ff^f*

^S E ^E
SS2S5

..*'*r?J i #vV'*w '

T*.n^ L^*--*-*
'*]Hv*"'t2'2S

* r ~ f g ^S^ ^ 4 A3B&K3

Osmanl Sosyalist Frkas Yayn Organ olarak kan tirak ve nsaniyet dergileri.

TURK SOLUNUN KISA TARH:

SOSYALZM
MLLYETLKLE
E klem lem ek
Erkan Doan*

Trkiye sosyalizminin 1960lardaki tarihine baktmz zaman milliyeti

lik kavramna zel bir vurgu yapldna, kendilerini milliyetiliin ger
ek temsilcileri olarak resmeden Trkiyeli sosyalistlerin, sosyalizmle mil
liyetilii birbirine eklemleme abalarna tank oluruz. 1960h yllarda
Trkiyeli sosyalistler, sosyalizm anlaylarn sk sk millet ve milli
yetilik gibi kavramlara referansla ifade etmeye alyorlard. Mill
kelimesi, bu yllarda farkl sosyalist evreler (Trkiye i Partisi (TP),
Mill Demokratik Devrim (MDD) hareketi ve Yn evresi) ve onlarn
nde gelen isimlerinin (Mehmet Ali Aybar, Mihri Belli, Doan Avcolu), sosyalizme ilikin olarak dolama soktuklar temel kavramlar nitele
mek iin kullandklar bir sfatt. nerdikleri ve savunduklar eyler esas
olarak mill bir sosyalizm, mill bir ekonomi, mill bir kalknma stratejisi,
mill bir d politika ve mill bir demokrasi anlayyd.
* Yrd. D o. Dr. Erkan D oan, Gazikent niversitesi, Siyaset B ilim i ve Uluslararas likiler
Blm .

S osyalizm i M illiyetilikle Eklem lem ek

1960larda Trkiye solunun saflarnda egemen sylemlerden biri hali

ne gelen Kemalizmin sol bir varyant, sz konusu dnemin solcu ente
lektellerinin, milliyetiliin ilkelerini sosyalizmin diliyle harmanlama
giriimlerinde olduka nemli bir rol oynamt. Trkiyeli sosyalistler
1960 Tarda Kemalizmi anti-emperyalist, anti-feodal ve kalknmac bir
dnya gr olarak yeniden icat etmiti; Kemalizmi, sosyalizme alan
ynleri olan ilerici bir gr olarak deerlendiriyorlard. Dnemin Trki
yeli sosyalistlerinin siyasal muhayyilesinde Kemalizm, sosyalizmi milli
yetilikle harmanlama giriimlerini mmkn klan ideolojik bir dolaym,
kaynak ve bileen olarak ortaya kyordu.
Fakat Trkiye sosyalistlerinin milliyetilikle olan ilikilerinin kaynak
lar yalnzca Trkiye balamna baklarak anlalamaz. Aksine bu durum,
uluslararas bir balam ve perspektif iine yerletirildiinde daha net kav
ranabilir. Trkiye sosyalistleri, milliyetilii sosyalizmle birletirme a
balarnda yalnz balarna deillerdi. 19. yzyln ortasndan post-kolonyal dneme, sosyalizmle milliyetilik arasndaki ideolojik ve pratik iliki
nin tarihi, milletin sosyalizasyonumdan sosyalizmin milllemesine
bir deiimi yanstmaktadr ve bize bu ilikinin nasl mesafeli ve eletirel
bir ilikiden yaknlamaya dntn gstermektedir.1 1960h yllarn
Trkiyeli sosyalistleri, stratejik ve taktik ilhamlarnn nemli bir ksmn
bu uluslararas deneyimlerden almlard. Fakat onlarn temel esin kay
naklar, Stalinizm ve post-kolonyal dnemin nc Dnyaclyd. Bu
adan bu alma, Trkiye solunun milliyetilikle olan ilikisini, bu ulus
lararas deneyimlere referansla, fakat zellikle, sosyalizmin milliyetilik
le eklemlenmesinin nc Dnyac varyantna zel bir vurguyla analiz
edecektir.

ULUSLARARASI KAYNAKLAR
Yukardaki paragrafta da belirtildii zere, Trkiyeli sosyalistlerin mil
liyetilikle kurduu ilikinin biimleri ve doas sadece Trkiye ba
lamna baklarak anlalamaz. Milliyetilii sosyalizme eklemleme stra
tejisi sadece Trkiyeye zg bir durum deildi. Sosyalizmin uluslararas
tarihi ierisinde, kinci Enternasyonalin Birinci Dnya Sava yllarnda
iflasndan, 1930Tarda Rusyada Stalinizmin ykseliine ve smrgecilik
sonras dnemde nc Dnyac sosyalizmin ortaya kna kadar uza
nan uzun bir deneyimler silsilesi vard. Sosyalist hareket, 19. yzyldan
smrgecilik sonras dneme uzanan tarihi ierisinde enternasyonal bir
1 A. W. W right, Socialism and N ationalism , T ivey (ed.) iinde, The N ation-State, The F orm a
tion o f M odern P olitics, (N ew York: St. M artins, 1981), s. 148.

136

Erkan D oan

sosyalizme ballkla, kuvvetli milliyeti duygularn hareketin aktif un

surlar ve taraftarlar arasnda g kazanmas durumu arasnda bir sarka
misali salnp durmutu. Burada, ister istemez, modem sekler bir enter
nasyonalizmin muhtemelen en dn vermez biimi olan sosyalizmin,
nasl olurda milliyetilikle bu kadar yakndan ilikilendirilebildii somsu
gndeme geliyor. Nasl olur da sosyalist enternasyonalizmin ilkeleri mil
liyeti bir syleme dom evirilebilirdi?
Sosyalizmin milliyetilikle olan entelektel ve pratik/politik temasnn
tarihi klasik Marksist figrlerin almalarna kadar geri gtrlebilir.2
Marksist sosyalizmin kumcular ve onlarn klasik Marksist gelenek iin
deki takipileri asndan bu temas ncellikle millet, milliyetilik ve mill-devlet kavramlarn anlamaya almaktan ibaretti. Bu gelenek, bu kav
ramlar, kapitalizmin tarihi ierisinde bir yere koyup, bu tarihle ilikili bir
sre olarak anlamak ve tanmlamak eilimindeydi. Siyasal-stratejik d
zeyde ise bu temas, ezilen milletlerin mcadelelerini hem demokratik bir
talep olduu iin hem de ezen ve ezilen milletlerin ii snfnn entemasyonalist birliini savunmak amacyla desteklemekten ibaretti. Klasik
Marksist gelenek temel olarak ezilen milletler ve ezen milletler arasnda
bir ayrm yapyor, milletlerin baka milletleri ezdike zgr olamayacak
larn dile getiriyor, milliyetilikle olan eletirel temasn politik olarak
demokratik nitelikler tayan ezilen milletlerin mcadelelerini (ezilen mil
letlerin kendi kaderlerini tayin etme hakkn) desteklemekle snrlandr
yordu. Bu stratejinin kapsamn dnya kapitalist sistemin snrlarna kadar
geniletip kolonyal ilikileri de buna dhil etmek, yani kolonyal meseley
le mill meseleyi birbirine balamak, bu gelenein nemli isimlerinden
birine, Lenine, aitti. 1917 sonrasnda Batl lkelerin ii snfyla smr
ge ve yar-smrge toplumlarm mill kurtulu mcadeleleri arasnda bir
ittifak kurmay amalayan bu strateji, dnya kapitalist sistemini ykmak
gibi olduka cretkr bir siyasetin nemli bileenlerinden biri olarak ne
kmt.
Ksa 20. yzylda, sosyalizmin milliyetilikle temasnn eletirel ve
2 M illiyetilikle sosyalizm , ama zellik le Marksist sosyalizm arasndaki ilik iye dair ok sayda
alm a bulunmaktadr. Bunlardan bazlar iin baknz, H. B. D avis, N ation alism a n d S ocia
lism : M arxist a n d L a b o r Theories o f N ation alism to 1917, (N ew York: M onthly R eview Press,
1967); M. Forman, N ationalism a n d the In tern ational L a b o r M ovem ent: The Idea o f the N ation
in S ocia list a n d A n arch ist Theory, (Pennsylvania: The Pennsylvania State U niversity Press,
1998); N . Harris, N ation al L iberation . (Reno: U niversity o f N evada Press, 1993); M. Lwy,
F ath erlan d o r M oth er E arth? E ssays on the N ation al Q uestion, (London: Pluto Press, 1998);
R. Munck, The D ifficu lt D ialogu e: M arxism a n d N ation alism , (London: Zed B ooks, 1986); E.
N im ni, M arxism a n d N ationalism : T heoretical O rigins o f a P o litica l C risis, (London: Pluto
Press, 1994); R. Szporluk, Com m unism a n d N ationalism : K a r l M arx Versus F riedrich L ist,
N ew York: Oxford U niversity Press, 1991.

137

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

mesafeli bir ilikinin tesine gemesine neden olan bir dizi nemli olay
gerekleti. Bunlardan bizim konumuz asndan en nemli olanlarndan
biri 1930larda Stalinizmin ykselii, kincisi ise kinci Dnya Sava
sonrasnda poplerlemeye balayan nc Dnyaclkt. 1920lerin
ikinci yarsndan itibaren, zellikle 1930larda, dnya devrimi fikri yerini
tek lkede sosyalizm anlayna, Sovyet anavatammn d tehlikeler
den korunmas politikasna brakmt. Stalinizmin kendisini btn ar
lyla hissettirmeye balad bu dnemde sosyalizm, devlet mlkiyeti
art planlamaya, yani merkezi bir devlet aygtnn gzetimi altnda srd
rlecek olan mill ve hzl bir kalknma ve sanayileme stratejine indir
genmi, bir teknik projeye dntrlmt.
Bir devleti ve mill kalkmmaclk stratejisi olarak sosyalizm fikri sa
va sonrasnn ykselie geen nc dnyacl iin de bir model hali
ne gelmi, bu akmn gelitirdii siyasal stratejiler iin bir tr ilham kay
na oluturmutu. Smrgecilik-sonras dnemin nc Dnyac ortodoksisi ierisinde sosyalizm, emperyalizmin boyunduruuna kar mille
tin kurtuluu olarak tanmlanyordu. Sosyalizm, bu ereve ierisinde
mill bir haslet olarak grlyor, milleti azgelimiliin kskacndan ka
racak ve bamsz ve mill bir kalknma yoluna sokacak bir gelime stra
tejisi olarak dnlyordu. Sosyalizmle milliyetilii nc Dnyac
bir balamda bir araya getirmeyi mmkn klan ey, nc Dnyada
mill hedeflerin sosyal taleplerden ayrt edilemeyecei iddiasyd. nc
Dnyada milliyetilik Batl emperyal glerin ekonomik, siyas ve aske
r egemenliine bir itiraz, bir kar k olarak yorumlanyordu. Bu yak
lama gre, dnya sisteminin evresinde ykselie geen milliyetilik,
kapitalizmin eitsiz gelimesine verilen bir tepkiydi aslnda.
nc Dnya ve nc Dnyaclk fikri, 2. Dnya Sava sonrasn
da Asya ve Afrikada ykselie geen mill kurtulu savalarnn sonucu
olarak bu blgelerdeki halklarn siyasal bamszlklarn kazanmaya ba
lamalar ve bunun neticesinde klasik koloniyalizmin sona ermesiyle orta
ya kan yeni bir uluslararas dzen iinde ekillendi.3 nc Dnyac
lk sylemi, elde edilen siyasal bamszln gerek bir bamszlk iin
yeterli olmadn, bu srecin ekonomik bamszlkla glendirilmesi ve
3 D nya v e nc D nyaclk iin baknz, M. T. Berger, The End o f the Third W orld ,
Third W orld Q u arterly, 15(2), 1994, ss. 257-275; M. T. Berger, After the Third World? H is
tory, D estiny and the Fate o f Third W orldism , Third W orld Q u arterly 25(1), 2004, ss. 9-39; A.
Dirlik, Specters o f the Third World: G lobal M odernity and the End o f the Three W orlds,
Third W orld Q u arterly, 25(1), 2004, ss. 131-148; N . Harris, The E n d o f the Third W orld, (L on
don: I. B. Tauris, 1986); B. R. Tom linson, W hat was the Third W orld?, Jou rn al o f C ontem po
ra ry H istory, 38(2), 2003, ss. 307-321; P W orsley, The T hird W orld, (Chicago: The University
o f Chicago Press, 1970).

138

Erkan D oan

tamamlanmas gerektiini savunmaktayd. Klasik smrgecilik sona er

mi olabilirdi ama emperyal gler bunun yerine egemenliklerini srdre
cek (yeni-smrgecilik gibi) yeni aralar icat etmilerdi. Klasik smrge
ciliin mekanizmalarnn yerini, ekonomik bamllk ilikileri biiminde
gizlenmi olan yeni emperyalist kontrol ve egemenlik mekanizmalar
almaya balamt. Bu adan bakldnda siyasal bamszln yeni
kazanm azgelimi nc dnya lkelerinin acil sosyal ve ekonomik
problemlerinin zm iin siyasal bamszlk tek bana yeterli deildi.
Siyasal tannmay ve bamszl salayan mill kurtulu hareketi, mill
ekonomik kurtulu ve bamszlk talebiyle el ele ilerlemeliydi. Siyasal
ve ekonomik bamszl ierecek trden bir mill kurtulu fikri milliyet
ilii, ekonomik kalknmay ve sanayilemeyi neo-smrgecilie kar
mcadele stratejisiyle birletirmeye olanak veriyordu. Gerek bamszlk
dnya kapitalist sistemiyle olan tm balarn koparlmasyla ve bunun
akabinde hayata geirilecek olan ve yine iinde devletin merkez bir ko
numa sahip olaca mill bir kalknma stratejisiyle mmkn olabilirdi.
Devlet tarmsal yaplarda varln srdrmeye devam eden pre-kapitalist
ilikileri temizleyecek, byk iletmeleri ve belli bal retim aralarn
milliletirecek, ar sanayinin byk bir hzla oluturulmasn salayacak,
yabanc sermaye akn kontrol altn alacak admlar atacakt.
Dnemin nc Dnyac ortodoksisi asndan bakldnda, gerek
bir siyasal ve ekonomik bamszl hedefleyen mill kurtulu mcadele
leri, nc Dnyada devrimci dnm salayacak ve ucu sosyalizme
varacak olan uzun erimli bir dnmn ilk aamalar olarak kabul edil
mesi gereken ilerici hareketlerdi. Azgelimi lkeler kalknmak iin kapi
talist kalknma yolundan ilerlemek zorunda deillerdi. Gelimilik dzey
leri henz sosyalizme hazr olamayan bu lkeler kapitalist olmayan bir
nc kalknma yolu seebilir, yava yava ve aama aama bu yoldan
sosyalizme doru ilerleyebilirlerdi. Bir taraftan kalknmay salayacak
dier taraftan yzn sosyalizme dnm olan bu nc yol stratejisi
farkl snf, toplumsal grup ve kesimleri iinde barndran geni bir mill
ve anti-emperyalist cephe zerine kurulacakt.4
Sosyalizmin millletirilmesi klasik Marksizmin tezlerinin terk edil
mesine, mesela snf, millet, halk gibi kavramlar arasndaki snrlarn
4 nc y o l stratejilerinin S ovyetik ve inci kaynaklan iin baknz, M ao Zedung, On N ew
D em o cra cy, (Peking: Foreign Languages Press, 1967); V Solodovnikov, The Present Stage o f
the Non-Capitalist D evelopm ent in A sia and A frica, Studies On D evelo p in g Countries, 74,
1973, ss. 6-63; V Solodovnikov & V B ogoslovsk y, N on -C apitalist D evelopm en t, (M oscow :
Progress Publishers, 1975); R U lyanovsky, The Emergent Nations: Certain A spects o f N onCapitalist D evelop m en t, in Internationalism , N ation al-L iberation M ovem ent a n d O u r E poch,
(M oscow : N ovosti Press A gen cy), ss. 75-99.

139

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

bulanklamasna, ii snfnn devrimci dnmn biricik znesi oldu

u konusundaki yaklamn tartmal hale gelmesine neden olmaktayd.
nc Dnya lkelerinde sosyal, siyasal ve ekonomik dnmn tarih
sel znesi kimdir sorusunun cevab gittike mulklamaktayd. Dier bir
revizyon ise devletler arasndaki ilikilerin sosyal snflar arasndaki ili
kilerin yerini almasyd. Mesela Maocu dnya teorisinde uluslararas
sistem, sosyal snflar arasndaki ilikilere benzer bir ekilde hiyerarik
olarak sralanm, nc Dnyanm milletleri, uluslararas sistemdeki
konumlar nedeniyle (dnya kapitalist sistemi iinde ve emperyalizm
tarafndan maruz kaldklar smr ve baskdan dolay) proleter millet
ler olarak snflandrlmlard. Bu yaklamn bir uzants olarak, sistemi
karakterize eden ve sistemin deimesini mmkn klacak olan temel
eliki, ii snfyla burjuvazi arasnda deil, dnya kapitalist sisteminin
merkezinde yer alan gelimi emperyalist-kapitalist lkelerle azgelimi
lkeler arasnda srmekteydi. Bu yaklama uygun olarak enternasyona
lizm, deiik lkelerin ii snflarnn kendi egemen snflarna kar
oluturduklar uluslararas bir dayanma olmaktan kp azgelimi lke
lerin emperyalist lkelere kar bir ittifak haline dnmt. Yani, dev
letler arasndaki ittifaklar ii snfnn tm devletlere kar ittifaknn
yerini almt.

r k iy e

Sol fikirlerin bu topraklardaki tarihini 20. yzyln balarna kadar gtr

mek mmkn olmakla beraber, bu fikirlerin savunucusu aktrlerin, ya
ynlarn ve siyasal oluumlarn toplum hayatnda daha grnr hale gel
mesi, lke siyaseti ierisinde etkili olmaya balamas ve arln hisset
tirmesi 1960h yllarda mmkn olabildi. Sol siyaset ve fikirler, bu yllar
boyunca lke tarihinde hi bir zaman ulaamad bir poplerlie ula
m, toplumun farkl kesimleri ierisinde yaygnlk kazanmaya balamt.
Trkiyedeki sosyalist hareketin 1960h yllardaki (ve tabii ki bu yllar
takip eden dier on yllardaki) en temel zelliklerden bir tanesi hareketin
yaad keskin ideolojik, programatik ve rgtsel blnmelerdi. Siyasal
stratejiler ve taktik meseleler etrafnda srdrlen iddetli polemikler
hareketin belli bal akmlar arasndaki blnmeyi arttryor ve derinle
tiriyordu. Fakat her ne kadar soldaki farkl akmlar ve gruplar mesela ikti
darn hangi yntemler kullanlarak ele geirilecei ya da Trkiyenin sos
yal ve ekonomik koullarnn nasl yorumlanmas gerektii gibi konular
da birbirlerinden eitli dzeylerde ayrlsalar da, dier taraftan birok or
tak zellie de sahiplerdi; milliyetilii sylemlerine eklemek bu ortak

140

Erkan D oan

zelliklerin en nemlilerinden biriydi.5

Trkiye solunun 1960lardaki belli bal akmlarnn siyasal stratejile
rinde ve sylemlerinde milliyetiliin izlerini kolaylkla srmek mm
knd. Trkiyeli sosyalistlerin milliyetilikle olan alakalar Trk ya da
Trkiye Sosyalizmi, kinci Mill Kurtulu Sava ve mill demokrasi
gibi formlasyonlarmdan kolaylkla ayrt edilebiliyordu. Trk Sosyaliz
m in in 1960h yllarda, Avcolu ve Aybar gibi isimler tarafndan geliti
rilmi tanmlar anti-emperyalizm, milliyetilik ve siyasal ve ekonomik
bamszlk ilkeleri zerine kuruluydu. Sosyalizmi bu topraklarda kurmak
iin Trkiyenin kendine zg koullarn dikkate almak gerekiyordu.
Trkiyenin azgelimi bir lke olduunu, lkenin ekonomik ve sosyal
kalknmasn salamak iin bamsz ve mill bir kalknma yolu izlemek,
bunun iin de emperyalizmle (ve zellikle ABDyle) kurulmu olan tm
balar koparmak gerektiini savunuyorlar ve bu amala gerekten ba
msz ve yzde yz mill bir d politika ihtiyacnn altn iziyorlard.
lkenin mill bamszln, mill egemenlik haklarn ve mill btnl
n salamak gibi hedefler, siyasal stratejilerinin ve programlarnn
nemli bir ksmn oluturuyordu. lkenin emperyalizme olan bamll
na son vermek ve gerekten bamsz bir lke olmasn salamak, Ata
trkn nderliini yapt Mill Kurtulu Savanm bir devam olacak
ikinci bir Mill Kurtulu Savayla mmkn olabilirdi. kinci Mill Kur
tulu Sava, lkeyi sosyalizme gtrecek aamalar silsilesinin ilk nem
li dura olacakt.
Dnemin btn belli bal sosyalist oluumlar, Trkiyeyi, kapitaliz
min gelimedii (ya da arpk gelitii), kapitalist topluma zg snflarn
ve bunlar arasndaki mcadelelerinin tam olarak olgunlamad, feodal
topluma ait kalntlarn varln hala gl bir ekilde srdrd, em
peryalizme baml, azgelimi bir lke olarak deerlendiriyor, siyasal
stratejilerini ve programlarn bu n kabuller zerinden oluturuyorlard.
Bu deerlendirmelere gre, Trkiyenin dnyadaki yeri, emperyalizme
kar baaryla mill kurtulu mcadeleleri veren nc Dnya milletleri

5 Her ne kadar solun 1960l yllardaki tarihine damga vuran belli bal sol oluumlar, K em alizmi ve m illiyetilii eitli dzeylerde sosyalizm anlaylarna eklem lem iseler de bunu yapma
biim leri baz farkllklar arz ediyordu. M esela, sol ierisinde zaman zam an K em alist devrim ci
m illiyetiler olarak anlan Y n evresinin (ki mottolar sosyalizm den nce Atatrklkt)
balang noktas K em alizm ve m illiyetilikti; sosyalizm , Kem alizm ve m illiyetiliklerine
eklenm i gibiydi. K em alist m illiyeti devrim cileri en genel anlamda Trkiyede sosyalizm in
stratejik ortaklan olarak gren M D D ve TP hareketi iinse durum biraz daha farklyd; onlarn
durumunda, K em alizm ve m illiyetilik sosyalizm anlaylanna eklenm i gibiydi. Fakat bu fark
lar birok durumda ayrt edilem ez hale gelm ekteydi. Trkiye sosyalist hareketinin 1960lardaki
tarihine karakterini veren ey biraz da bu ayrt ed ilem em e durumuydu.

141

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

ve halklarnn yanyd. kinci Dnya Sava sonras dnemde evre lke

lerde glenmeye balayan nc Dnyac sylemin etkisi altnda kalan
Trkiyeli sosyalistler, iinde bulunduklar dnemin emperyalizme kar
mill mcadeleler dnemi olduunu, Trkiye gibi azgelimi bir nc
Dnya lkesinin de gndemini, emperyalizme kar srdrlecek bir mill
kurtulu mcadelesinin oluturduunu dnyorlard. Siyasal stratejile
rini bu nc Dnyac paradigma zerine bina eden Trkiyeli sosyalist
lerin ekseriyeti, nc Dnyadaki dier deneyimlerin etkisi altnda,
sosyalizm ile kapitalizm arasnda ama yz sosyalizme dnk nc
yol stratejisini izleme eilimindeydiler.
Yn evresinin mill demokrasi fikri ve MDD hareketi iinde yer
alan evrelerin mill demokratik devrim yaklam, nc yol strateji
lerini Trkiye balamna uyarlama konusundaki en bilinen yaklamlard.
Ynclerin mill demokrasisi, burjuva demokrasisinden farklyd; zira
bu tip demokraside, mill burjuvazinin egemenlii kesindi. Fakat mill
demokrasi sosyalist demokrasi de deildi. Zira bu tip demokraside de ii
snf egemen durumdadr. Diktatrlk ve despotizm metotlarn reddeden
mill demokrasi, toplumun anti-emperyalist ve anti-feodal btn glerini
temsil eden bir karma tiptir.6
Yn evresi gibi MDD hareketine mensup gruplar da Trkiye gibi ge
ri kalm bir lkede asl mcadelenin emperyalizme ve feodalizme kar
srdrlmesi gerektiini dnmekteydiler. Sosyalist bir dnmden
nce lkenin tamamlanmam ve yarm kalm anti-emperyalist ve antifeodal nitelikli mill ve demokratik hedeflerinin gerekletirilmesi gerek
mekteydi. Sosyalizm, gerekten bamsz, mill ve demokratik bir zemin
zerinde mmkn olabilirdi. Trkiyede ii snfnn siyasal ve rgtsel
olarak yeterince olgunlamam ve ok zayf olduunu dile getiren MDD
hareketi, lkede devrimci dnmn ancak ezilen snflarla beraber ay
dnlarn, subaylarn ve mill burjuvazinin de ierisinde yer alaca geni
bir ulusal cephe tarafndan gerekletirilebileceini iddia etmekteydi.
Zaten, Trkiye gibi emperyalizme baml azgelimi bir lkede temel
mcadele lkenin gerekten mill gleriyle, ulusal topluluumuz dn
da saylmas gereken ibirliki burjuvazi ve feodal mtegallibe gibi gay
ri mill unsurlarn oluturduu gerici ittifak arasnda srmekteydi.7
MDD ve Yn hareketlerinin devrim stratejilerine sirayet etmi olan
nc Dnyaclk, bu stratejilere eitli dzeylerde kar olduunu iddia
6 D oan A vcolu , H alk, D evleti, D evrim ci ve M illiyeti Kalknm a Y olu , Yn, 14 M ays
1965, no. 111. Ayrca baknz, D oan A vcolu , Gnmzde K om nizm , Yn, 23 Haziran
1967, no. 221.
7 Mihri B elli, Yazlar, 1965-70 (Ankara: Sol Yaynlar, 1970), s. 231.

142

Erkan D oan

eden TPi de byk llerde etkisi altna almt. TPin nde gelen
isimleri bir taraftan MDDcilii iddetle eletirirken8, dier taraftan
MDD-Yn izgisinin savunduu stratejilere ve bu stratejilere sinmi
nc Dnyacla benzer bir hattn savunuculuunu yapmaktaydlar.9
Mesela Aybara gre emperyalizmin boyunduruu altndaki toplumlarda,
emperyalizmle kar birlii olanlar, emperyalizmin bayra altnda topla
nrlar ve dier btn emeki snf ve tabakalar ise mill bayrak altnda ve
sosyalizm yolunda birleirler. Emperyalizmin boyunduruu altndaki
Trk toplumunun da trl trl elikileri vardr,
fakat bugn btn bu eliiler, nemleri ne olursa olsun, Amerikan
emperyalizmi ve ortaklarnn Trkiyeyi baml bir lke haline getir
meleri, tm olarak smrmeleri ve Amerikann sleri, silahl kuvvet
leri; bakanlklardan kylere kadar uzanan ajanlar ile, mill eref ve
haysiyetimizi krmas, gvenliimizle oynamas karsnda, ikinci de
receden elikiler haline gelmitir... Ksacas milletin tm ile bir
avu ibirliki ve patronlar arasndaki eliki, btn teki elikile
ri glgeleyen bir nitelik kazanmtr.10
Aralarndaki farkllklara ramen, solun 1960h yllardaki belli bal
akmlar siyasal programlarn ve stratejilerini, Atatrkn balatt fakat
kesintiye uram ve tamamlanamam olan Birinci Kurtulu Savam
nihayete erdirecek ve tamamlayacak bir kinci Mill Kurtulu Sava fikri
zerine ina etmilerdi. Sola egemen olan bu yaklama gre, Kemalist
Devrimin emperyalizme ve gericilie kar mcadelesi ksmi baarlar
elde etmi fakat bu devrimin derinlemesi mmkn olamamt. Kemalist
Devrimin kkl bir deiim salayamamasmn temel nedenlerinden bir
tanesi geleneksel snflara dayanmak zorunda kalmas ve bu snflarn
gcn tam anlamyla kramamasmda yatyordu. lkedeki tarmsal yap

8 Baknz, B ehice Boran, Trkiye ve S osyalizm Sorunlar (stanbul: Gn Yaynlar, 1968), ss.
144-146, 255, 271-274. Boran, TPin M D D ye kar savunduu, sosyalist ve m illi demokratik
taleplerin birbirinden ayrlam ayaca stratejisini en keskin ve tutarl ekilde savunan isim lerin
banda geliyordu. Burada ayrca belirtmek gerekir ki, Boran, 1960larda sol iinde gl bir
eilim olan m illiyetilii ve K em alizm i sosyalizm e eklem lem e giriim lerine, dnem inin nde
gelen sol figrleri arasnda en m esafeli olan isim di.
M D D stratejisinin savunucular, TPin programnn ve stratejisinin aslnda kendi yaklam la
rndan ok da farkl olm adn, T Pin stratejisi hayata geecek olsa Trkiyenin sosyalist
deil, ama bam sz ve demokratik bir devlet haline gelecein i iddia ediyorlard. Baknz, B elli,
s. 123; M uzaffer lhan Erdost, Trkiye S osyalizm i ve Sosyalizm , (Ankara: Sol Y aynlan, 1969),
ss. 86-89.
10 M ehm et A li Aybar, Bam szlk, D em okrasi, S osyalizm (stanbul: Gerek Yaynlar, 1968),
s.657. Bu nc D nyacln izlerini srmek iin ayn ca baknz, Murat Sarca, Toplumcu
A dan H alklk, M illiyetilik, D evrim cilik, (stanbul: Karnca Matbaas, 1966), ss. 9-11.

143

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

lar ierisinde varln srdren Ortaa kalnts glerden kurtulmak

tam anlamyla mmkn olamam, devrim yeni ve daha salam bir taban
zerine oturtulamamt. Toprak aas, eraf ve tefecinin oluturduu bu
geleneksel snflar varlklarn srdrm ve dnmn nnde engel
oluturmaya devam etmilerdi. Bir baka yanl ise kendini devletilik
politikalarnda gstermiti. Devletilik politikasn daha da derinletirip
yaygnlatrmak yerine mutedil bir devletilik politikas izlenmi, bu ne
denle lkeyi ktisad olarak tam manasyla bamszlatracak kapitalist
olmayan bir kalknma yolu izlemek mmkn olamamt.11
Milliyeti-devrimci kadrolarn zor koullarda giritikleri devrim ok
partili hayata geene kadar srdrlmeye allm, cumhuriyetin dev
rimci dnemi, 1945ten sonra kapanmt.12 ok partili hayata geile
birlikte lkeyi tekrar emperyalizme baml bir hale getiren kardevrimci sre, Kemalist Devrimi durdurmu, kesintiye uratmt.
imdi ihtiya duyulan ey ikinci bir mill kurtulu savayd. kinci Mill
Kurtulu Sava, 1945ten sonra yolundan saptrlm Kemalist Devrimi
tekrar rayna oturtacak ve mantk sonularna ulatracakt. Mesela Avcolu, Ynclerin temel gayesinin, yarda braktrlan ve yolundan sap
trlan Mill Kurtulu Devrimini gnmz artlarnda srdrmek ve
btn amalarna ulatrmak olduunu belirtiyordu.13 Ynclere gre,
savunduklar yeni devletilik ya da Trk sosyalizmi, Kemalist Dev
rim anlaynn derinletirilerek devam ettirilmesinden baka bir ey de
ildi. Benzer bir yaklam TP genel bakan Aybardan da duymak
mmknd. Aybara gre 1945 sonrasnda balayan ve DP iktidarnn
gittike daha geni verdii tavizler sonunda bugn Trkiyemiz yeniden
bamszln kazanmak durumunda bulunuyordu. Tekrar, kinci Mill
Kurtulu sava artlar altnda yayorduk.14 Bu kinci Mill Kurtulu
mcadelesinin
anl bayran Sosyalist Trkiye i Partisi tamaktadr... Birincisin
den farkl olarak bu kez zafer kesin olacaktr. Trkiye bir daha emper
yalizmin nfuzu altna girmeyecektir. Bir daha Trkiyede bir yabanc
devletin bayra dalgalanmayacaktr: Ne Amerikan, ne Rus, ne in, ne
11 M esela baknz, B elli, ss. 215-219.
12 D oan A vcolu , T rkiyenin D zeni: Dn-Bugn-Yarn (Ankara: B ilgi Y aynevi, 1969),
s.331. TPin 1945 sonrasnda ok-partili sistem e gei hakkndaki grleri solun genelinden
biraz farklyd. Bir taraftan solun geneli gibi Dem okrat Partinin iktidara geliin i bir geriye d
n olarak deerlendiriyorlar, dier taraftan bu dnm halkn O sm anl-tipi despotik devlet
idaresine verdii tarihi ders olarak gryorlard. Baknz, Aybar, s. 502. Ayrca baknz, Boran,
ss. 43-44.
13 D oan A vcolu , U lusal Kurtulu D evrim i, D evrim , 10 K asm 1970, no. 56.
14 Aybar, s. 462.

144

Erkan D oan

de herhangi bir baka yabanc devletin bayra. Trkiyede ancak bi

zim bayramz ve zerinde bir yabanc bayran glgesi dmeden
ancak bizim anl Ay-Yldzmz dalgalanacaktr.15
Bu yeni mill kurtulu sava, yz sosyalizme dnk bir sreti. Yalnz
ca lkenin emperyalizme olan bamllna ve yerli ibirliki glerin
nfuzuna son vermekle kalnmayacak, ayn zamanda kapitalist olmayan,
mill ve bamsz bir kalknma stratejisi hayata geirilecekti. Devletilik,
millletirme, merkezi bir planlama ve hzl sanayileme gibi politikalar
ve hedefler bu kalknma stratejisinin temel talar olacakt.
Trkiye solunda egemen olan btn bu nc dnyac, mill kalkn
mac ve mill bamszlk anlay Trkiye solunun nemli bir kesiminin
milliyetilikle sosyalizmi bir araya getirebilmelerini mmkn klyordu.
Bu kesimler asndan Trkiye gibi azgelimi lkelerde sosyalizmi milli
yetilikten ayrmak mmkn deildi. rnein TP genel Bakan Aybar,
1960h yllarn soluna sirayet etmi bu eilime rnek olarak gsterilebile
cek u szlerini sarf ediyordu:
Sosyalizmin milliyeti olmad iddias XIX. yzylda yaayan kapita
list ve emperyalistlerin milletlerin uyanmasn nleyebilmek umuduy
la ortaya attklar ve foyas tamamyla ortaya km bir iddiadr. Trk
halkna saygs olmayanlar ve onu geen yzyln uykusu iinde g
renler, sosyalistler milliyeti deildir, onlar milleti snflara blerler,
sular bulandrmak istiyorlar... amzda milliyeti olmak, zellikle
geri kalm memleketlerde ancak ve ancak sosyalist olmakla mmkn
dr. nk milleti bir avu i ve d smrcnn penesinden kurtar
mak iin en n safta onlar savamaktadr. Milliyeti olmak yabancya
araclk ederek halk geri ve yoksul yaatan toprak aalar, komprador
lar ve bunlarn efendileri olan emperyalizmle savamaktr.16
Belliye gre de milliyetilik nc Dnyada sosyalizmin ayrlmaz bir
parasdr. Millleme srecini tamamlamann anlam ve nemi zerine
yapt bir deerlendirmede unlar sylyordu:
Uluslamak, zgr vatandalar topluluu olarak, ulus olma yolunda ba
engel olan emperyalizmin boyunduruunu krmak; feodal paralanma
ya son vermek; toplumdaki bireyleri zgr vatandalar payesine yk
seltecek olan demokratik dnmleri gerekletirmek; ulusal kltre
tam bir alp gelime ortam salamak; ksacas, kelimenin en derin

15 ibid., s. 495.
16 Aybar, s. 563

145

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

anlamyla ulus olmak. te iinde bulunduumuz aamada dnya halk

larnn, zellikle ezilen halklarn birinci davas budur... Uluslamak,
insann insan tarafndan smrlemeyecei sosyalist toplum yolunda
atlan ileri bir admdr. nk uluslamadan, demokratik devrimin, bu
sonucuna varmadan sosyalizme gidilemez. Kestirme yol yoktur.17
Peki, ama bir milleti oluturan hasletler nelerdi, bir millet nelerden olu
urdu? Temel referans kayna Stalinin yapt millet tanm olan Belli,
bu soruya yle yant veriyordu:
Bir ulusun meydana gelmesi iin drt temel karakter birliinin, toprak,
dil, ktisad yaant ve ruh ekillenme birliinin\varl art olduuna
gre, uluslama sreci iine giren bir halkn tam anlamyla ulus olabil
mesi, bu drt temel karakter birliini derinliine gerekletirmesine
baldr. Ve kim, toplumdaki hangi ahs, evre, snf; ya da zmre kat18
kda bulunuyorsa, o, uluslamaya katkda bulunan gerek ulusudur.
Bu anlamda Belli, sosyalistlerin gerek ulusular olduunu iddia ediyor
du. Bugn Trk dilinin gelimesine katkda bulunanlarn; Trkiye topra
zerinde Trkiye halknn kaytsz artsz egemenlii uruna, Trkiyenin
toprak btnl uruna bilinli olarak mcadele edenlerin; ulusun temel
karakterlerinden biri olan iktisadi yaant birlii, ulusal pazarn lkeyi
kucaklamas ve feodal paralanmann sona erdirilmesi iin lkenin feodal
ilikilerden arnmas konusunda abalayanlarn; ulusal deerleri savunan
larn, ulusal kltre katkda bulunanlarn n safnda devrimciler ve sosya
listler yer almaktayd. Trkiye halknn, en derin anlamyla uluslamas
uruna mcadelede eden sosyalistlerin karsnda ise Trkiyede ulusal
dilin gelimesini baltalayan, Amerikan vesayetinden medet uman, feodal
blnmeyi perinleyen kanunlara arka kan, ulusal kltrn alp geli
mesine eitli yollardan engel olan, ksaca uluslamaya kar kan batc
ya da doucu tipte gericiler yer almaktadr.19
Benzer yaklam Avcolunun yazlarnda da grmek mmkndr.
Avcolu zellikle 2. Dnya Sava sonras dnemde milliyetilik bayra
nn devrimcilerin ve sosyalistlerin eline getiini iddia ediyor, szlerine
yle devam ediyordu:
Her sosyalistim diyen milliyetilik bayran olanca gcyle yksek
tutmakla grevlidir. Yurdumuzun yabanclar tarafndan smrlmesiyle kendi snf karlarn badatrm olan tutucu, statkocu evre
17 Aybar, s. 284.
18 B elli, s. 286.
19 B elli, ss. 286-288.

146

Erkan D oan

lerin aznda vatan, millet szleri sahte szlerdir. Gerek Trk milli
yetisi, Trkiyenin bugnk geri, baml durumuna isyan eden ve
tek zm yolu olan sosyalizm yolunu tutma kavray ve cesaretini
gsterendir. Gerek Trk milliyetisi, Trk emeki halknn, yani bir
avu parazit dnda otuz milyonluk Trk milletinin uratlmakta oldu
u soyguna, en derin adaletsizliklere kar duran ve milletimize ba
dik, insanca bir hayat salama yolunu bilim nda arayandr.20
1960h yllarn Trkiyeli sosyalistleri, kendi milliyetilik anlaylarn
dier milliyetilik yaklamlarndan zenle ayrma ihtiyac duyuyorlard.
Kendilerini Trk milliyetiliinin hakik temsilcileri olarak gren Trki
yeli sosyalistler rk, saldrgan, yaylmac, mukaddesat, liberal ve kozmopolitan nitelikler tayan milliyetilik trlerine karlard. Mesela Yn
evresine gre, Gerek Trk milliyetilii hmanist bir nitelik tar...
Bu bakmdan gerek milliyetilik, ok kez emperyalizmin ekmeine ya
sren, sapk, dar ovenizmle asla badamaz.21 TP programnda ise bu
konuda unlar sylenmektedir:
Trk milliyetilii, baka milletleri aa gren, rk, saldrgan ve
smrc bir ideoloji asla deildir. Batda smrgeci ve saldrgan
evreler, milliyetilii, d smrcln elinde saldrgan ve baka
milletleri kk gren bir ideoloji haline getirmilerdir. Trk milliyet
ilii, milletlerin zgrlk ve kardee dayanma iinde yasamalar
esasn benimsedii iin insancldr. Trk milliyetilii, rklk ve ona
balanan btn gerici, tutucu gr ve sonular kesinlikle reddeder.22
Trkiyeli sosyalistler, sosyalizmin temel ilkelerinden biri olan enternas
yonalizmin milliyetilikle elimediini iddia ediyorlard. Sorunlu olan,
milliyetilii gz ard eden ya da reddeden yzeysel enternasyonalizm ve
kozmopolitanizmdi. Belli bu konuda yle diyordu:
Ulusuluk, devrimci enternasyonalizmle elien bir kavram deildir.
Ama ulusuluk, ulus gereini reddeden kozmopolitizm ile badaa
maz. En derin anlamyla ulusuluk, insan enternasyonalizme gtrr.
Devrimci anlamyla enternasyonalizm, insan ulusulua gtrr. Ulus
gereini inkar eden, yzeyde kalan enternasyonalizmdir. Devrimci
enternasyonalizmi reddeden, derinlii olmayan ulusuluktur.23

M illiyetilerine S esleni, Yn, 7 M ays 1965, no. 110.

2l Ibid-

22 Trkiye i P a rtisi P rogram (stanbul: Karnca Matbaas, 1964).

23 B elli, ss. 307-8.

147

S osyalizm i M illiyetilikle Eklem lem ek

Avcolunun da yzeysel enternasyonalizme itiraz vard. Tevfik Fik

rete ait Yeryz vatanm, insanlk milletim dizesi iin yapt yorum
bu adan manidard: Tevfik Fikretin, zamannda gericilerin ovenlii
demagojik bir silah olarak kullanmalarna kar duyduu fkeyi yanstan
Yeryz vatanm, insanlk milletim sz bizce millet gereinden ge
meyen yzeyde bir enternasyonalizmdir; biz bu sze sosyalizm nda
katlamayz. Biz Vatanmz Trkiye! Milletimiz Trk Milleti! diyo
ruz.24 Tevfik Fikretin bu szne ilikin ok benzer bir deerlendirmeyi
Belli de yapmtr.25 Hem Bellinin hem de Avcolunun milliyetilikle
enternasyonalizm arasnda nasl bir denge olmas gerektii konusundaki
referanslar ise Jean Jauresin altn izerek alntladklar u szyd:
Milliyetiliin az seni enternasyonalizmden uzaklatrr, milliyetiliin
derini seni enternasyonalizme gtrr. Enternasyonalizmin az, seni milli
yetilikten uzaklatrr, enternasyonalizmin derini seni milliyetilie g
trr.26
Bu enternasyonalizm anlay solun 1960h yllarda nerdii mill d
politika anlayyla uyum ierisindeydi. Bu dnemin nde gelen sosyalist
figrleri anti-emperyalist, tam bamsz, egemenlik haklarna hibir baka
lkenin karmasna izin vermeyen, dnyann dier milletleriyle bar ie
risinde yaamay hedefleyen bir d politika anlayna sahiplerdi. Aybarm bu konuda syledikleri rnek tekil edecek nitelikteydi:
kinci Mill Kurtulu iin yrtlen mcadele ile btnlemi olan
Trkiye Sosyalizmi mill bamszla kskanlkla baldr. Yani Tr
kiyenin milleti ve lkesi ile btnln ve bamsz varln korur;
egemenlik haklarna dokundurtmaz; i ilerine kimseyi kartrmaz.
Mill bamszl, sadece Trkiye iin deil, Dnya bar ve sosya
lizmin hzla yaylp glenmesi iin de vazgeilmez bir prensip say
yoruz. Yarnn gl sosyalist dnyas, bamsz sosyalist devletler
den kurulu olacaktr.27
Gelecein sosyalist milletleri arasndaki ilikileri belirlemesi gereken
temel ilke ulusal bamszla ve egemenlik haklarna sayg gstermek
olmalyd. Aybar bu konuda ise yle diyordu:
Her ulus toplumcu dzenini kendi gcyle kuracaktr. Bu, ... uluslara
ras ilikilerde her toplumcu ulusun nce kendi karlarn gzetmesi,

24 Trk M illiyetilerine S eslen i.

25 B elli, s. 294.
26 Trk M illiyetilerine S esleni; B elli, s. 292.
27 Aybar, s. 661

148

Erkan D oan

i ilere karmama, tam eitlik ve karlkl sayg esaslarn toplumcu

uluslar arasnda kardee olmas gereken ilikilerin temeli saymas ve
hem kendisinin hem karsndakinin bu esaslara gre davranmas de
mektir. Ulusal bamszlk ve ulusal bamszla yzde yz sayg,
asl toplumcu bir dnya dzeninin temel ilkelerinden biri olmak gere
kir.28
Gelecek sosyalist dnyaya ilikin tasavvurlarnda, milletler ve devletler
varln srdryordu; bu gelecein dnyas ve onun enternasyonaliz
m i bar ve dayanma ierisinde yaayaca varsaylan ama birbirinden
bamsz sosyalist devlerin toplamndan oluuyordu.
Trkiye solunun enternasyonalizminin test edilebilecei ve geleneksel
olarak milliyeti mobilizasyon iin kullanlm olan iki konu, Krt mese
lesi ve Kbrs sorunu, Trkiye kamuoyunun 1960h yllarda da gndemini
oluturan balklar arasndayd. Trkiye solunun bu konulara yaklam
resm yaklamlardan ou zaman radikal olarak farkllayordu, ama ba
ka baz durumlarda resm sylemin glgesi Trkiye solunun bu konular
hakknda sylediklerinin zerine dyordu. Mesela Kbrs sorunu, Tr
kiye solunun kinci Dnya Sava sonras dnemin resm d politikasn
eletirmek iin zerinde zellikle durduu konulardan biriydi.29 Kbrs
sorununu, dnemin sol akmlar ve onlarn temsilcileri, genel kamuoyu
gibi esasen mill bir mesele olarak gryordu. Fakat kendi yaklamlarn,
en popler ifadesini ya taksim ya lm slogannda bulan ve adann
misak- mill snrlarna dhil edilmesini savunan dier milliyeti yakla
mlardan ayryorlard. Trkiye solu, emperyalist mdahalelerin sorunu
iinden klmaz bir hle getirdiini ve adann yabanc asker slerden
temizlenmesi gerektiini savunuyor, milletler aras garanti altnda taraf
szlatrlm, her iki toplumun eit haklarna dayal federatif, bamsz
bir Kbrs nerisinde bulunuyordu. Fakat ayn zamanda, Kbrs meselesi
ne mill karlar dnyasndan bakyorlard. Trkiyenin mill karlar
ve zellikle mill gvenlii adadaki Trk varlnn karlarna, gvenlii
28 ibid.,, s. 354-5.
29 M esela baknz, D oan A vcolu , Kbrs ve tesi, Yn, 31 Aralk 1965, no. 144; Aybar,
ss.450-8; brahim aml, Kbrs G erei, Yn, 25 Eyll 1964, no. 78; brahim aml, K b
rs G erei II, Yn, 2 Ekim 1964, no. 79; brahim aml, Kbrs M eselesinin zm n
c Dnyann indedir, Yn, 23 N isan 1965, no. 108; Abidin D ino, Kbrs Trkleri Kurtarlabilir, Ant, 28 K asm 1967, no. 48; Fuat Fegan, Kbrs M eselesi, A ydn lk S o sya list D ergi,
A ustos 1970, no. 10; Yaar Kem al, B am szlk ve Kbrs, Ant, 28 Kasm 1967, no. 48; Fet
hi N aci, Kbrs Gitti Gider, Ant, 23 Tem m uz 1967, n o.30; Kbrs kmaz D Politikam zn
kmazdr, S osyal A dalet, A ustos 1964; Kbrs ile lgili ki Bildiri, TP H aberleri, A u s
tos 1967, no. 2; Kbrs D avam z Em peryalizm e Kar Savan Bir Parasdr, Trk Solu, 24
K asm 1967, no. 2.

149

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

ne ve devamna balanyordu. Bu karlar emperyalizme boyun een bir

d politika anlayyla savunulamazd. Mill karlara hizmet edecek
barl bir zm anti-emperyalist, yzde yz mill, bamszlk ve
nc Dnyanm balantszlar hareketinden ilham alan bir d politika
vizyonuyla hayata geirilebilirdi.30
Benzer bir durumu solun Krt meselesine yaklamnda da grmek
mmknd. Krt meselesi gibi rejim asndan tabu olarak grlen bir
konunun gndeme gelmesinde ve Krtlerin kendi taleplerini dile getir
melerine, seslerini duyurmalarna olanak verecek siyasal ve rgtsel ka
nallar ve platformlar sunma konusunda Trkiye solunun ok nemli kat
klar olmutu. 1960h yllarda Trkiyeli sosyalistlerin neredeyse hepsi,
Krt meselesinin asimilasyon yntemleriyle zlemeyecek etnik ve kl
trel bir yn olduunun altn iziyordu. Bununla beraber, bu meseleyi
bir azgelimilik sorunu ve ortaa kalnts feodal ilikilerin ve yaplarn
bir rn olarak deerlendiren 1920lerin ve 1930Tarn TKPsinin tezle
rini, yeniden gndeme getiriyorlard.31
Kemalizmi sosyalizm anlaylarnn merkez bir unsuru haline getir
mi olan Yn grubunun nde gelen ismi Doan Avcolu, Ynde, Krt
meselesinin Trkiyede bir tabu haline getirildiini yazyordu. 27 Ma
ystan sonra d politika ve mill savunma gibi birok konuda tabularn
ykldm, ama bir tabuya sosyalistler de dhil kimsenin el atmaya cesa
ret edemediini belirtiyordu ayn yazsnda. Bu tabu Krt meselesiydi:
Krt meselesi, hem yok, hem var saydmz bir konudur. Resmen
byle bir mesele mevcut deildir. Krt yoktur ki, Krt meselesi olsun!
[Fakat] resmi tez ne olursa olsun... bir Krt meselesi vardr ve uzun
yllardr uygulanan politika meseleye bir zm yolu bulmakta baar

30 B u d politika yaklam n zetleyen bir rnek olarak A ybarn 1965 ylnda m ecliste yapt
bir konum adan alman u satrlara bakabiliriz: Peki, Kbrs iin Trkiyenin tezi ne olmaldr?
leri sreceim iz tez, m illi m enfaatlerim ize yzde yz hizm et eden m ahiyet tam ald r]. Bu
tezim izi nce btn dnya m illetlerine ve bilhassa nc dnya devletlerine anlattktan sonra
v e K brstaki asker k u vvetlerim izi... m uhafaza edeceim iz ve buna yaplacak bir silahl sald
rnn bir harp sebebi olacam hibir pheye ve tereddde mahal olm ayacak ekilde kesinlikle
ifade etm em iz halinde Kbrs davasnn Trkiyenin m enfaatlerine uygun bir zm e kavuaca
kanaatindeyiz. Aybar, s. 450.
31 Sz konusu dnem in TK Psi m isak- m illi snrlar iinde yaayan Krtlerin kimliklerinin ve
haklarnn tannmasn savunuyor ve Cum huriyetin ilk yllarnda ortaya kan Krt isyanlarna
ynelik devletin kulland yntem leri eletiriyorlard. Fakat ayn zamanda bu isyanlar ( zel
likle eyh Sait isyann), gem ie dnm e zlem leri tayan, gerici, em peryalistlerin m aniple
ettii kalkmalar olarak gryorlard. A alk dzenini ykacak olan bir toprak reformu, sorunu
zm ek iin atlmas gereken en nem li admd. M esut Y een , Trk Solu ve Krt Sorunu, M.
G ltekingil (ed.), M odern Trkiye de S iy a s D nce: S ol D nce iinde, (stanbul: letiim
Y aynlan, 2007), ss. 1209-1214.

150

Erkan D oan

sz kalmtr. Hayli sert metotlarla uygulanan bu politika, mutlak bir

entegrasyonu ama edinmiti. Bir etnik grubun, dili ve kltr unuttu
rularak, hkim etnik grupla tam kaynatrlmas sz konusu idi. Ne var
ki 40 yldr uygulanan bu entegrasyon politikasnn baarl olduunu
herhalde kimse iddia edemeyecektir.32
Avcolu, sosyalistlerin o ana kadar Krt meselesini yuvarlak laflarla
geitirdiklerini, Ortaa kalnts aalk ve eyhlik kurumlarnn ortadan
kaldrlmas ve kkl bir toprak reformunun gerekletirilmesiyle mesele
nin kendiliinden ortadan kalkacana inandklarn yazmaktadr. Avcolu iin de bu admlarn atlmas gerekli ve nemlidir; fakat etnik ve klt
rel bir yn de olan meselenin sadece bu trden nlemlerle zlmesi
mmkn deildir: Yeryzndeki eitli denemeler, meselenin etnik y
nn de hesaba katmadan zm yollarnn baarl olmadn gster
mektedir. Ne var ki en cesur ve ileri fikirli kiiler dahi, bu noktaya gelin
ce znk diye durmakta ve daha geni bir planda dnmeyi reddetmekte
dirler. Sylendii dnem dnldnde olduka radikal saylabilecek
olan bu szlerinden sonra Avcolu ayn yerde u uyary yapma ihtiyac
da duyar:
Bir noktada en ufak tereddde yer yoktur: Tek bir milletiz ve tek kar
topramz asla feda etmeyiz. Trkiye topraklan zerinde ayrc ve
blc emeller besleyen gafiller varsa, bir an nce akllarn balarna
devirsinler ve bir kar toprak iin en bata sosyalistlerin dvecek
lerini bilmelidirler. Bu topraklar zerinde tek bir millet olarak yaaya33
caz.
Benzer yaklamlar MDD hareketinin kurucu ismi Mihri Bellinin yakla
mlarnda da grmek mmknd. Belli de Trkiyede bir Krt ya da
Dou sorunu olduunun altn iziyor, bu meselenin zerine eilmenin ve
Trkiyenin karlarna uygun zm yollan bulmann bir yurtseverlik
grevi olduunu belirtiyordu.34 Belli 1925 ylndan sonra Krtlerin varl
n tanma politikasnn yerini asimilasyon (Trkletirme) politikasna
braktn yazmaktadr. Bu tarihlerde patlak veren eyh Sait isyan, her
ne kadar dolayl olarak da olsa, ngiliz emperyalizminin karlar parale
linde, bir irtica hareketi35 idiyse de, 1925ten sonra izlenen asimilasyon
politikalarnn gerekesi olamazd. syan iinde olan gerici feodal gler

32 D oan A vcolu , Krt M eselesi, Yn, 16 Aralk 1966, no. 194.

33 Ibid.
34 B elli, s. 300.
35 Ibid., s. 302.

151

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

den, asimilasyonla deil, feodal yaplar tasfiye ederek kurtulmak olabi

lirdi. Meselenin ancak misak- mill snrlar ierisinde zme balanabi
leceinin altn izen Belli, asimilasyon hakknda unlar dile getiriyordu:
Asimilasyon politikasnn, Dounun gelimesine engel tekil ettii,
bu blgenin nispi geriliine sebep olduu ve stelik tam tersi sonular
verdii, Trkiyede mill birlii glendirmek yle dursun, Dou
Anadoluyu, Trkiyeye kar emperyalist fesat planlan iin elverili
bir alan haline getirdii besbellidir. Biz Sivas Kongresinde, Lozanda
olduu gibi, Trkiyede karde Krt topluluunun varln kabul et
menin ve merkez, laik bir cumhuriyet maarifi denetiminde, Krtlere
kendi anadillerini kullanma olanan salamann, emperyalist fesat
kaynaklarn kurutaca, Trklerle Krtler arasndaki tarihi kardelik
balarn, ulusal birlii daha da glendirecei inancndayz.36
zellikle 1965 Genel Seimlerinden itibaren, TP, Krt aydnlar iin bir
ekim merkezi, kendilerini ifade edebilmelerine olanak salayan en
nemli siyasal platformlardan biri haline gelmiti. TP de solun dier olu
umlar gibi, Krt meselesinin varlnn altn izmi ve sorunu misak-
mill snrlar ierisinde zlmesi gereken bir mesele olarak grmt.
Trkiye solunda bu snrlarn tesine geen yaklamlar da vard. 1960larn sonlannda yaad dnmn de bir sonucu olarak TP, mesela,
1970 ylnda gerekletirdii 4. Byk Kongresinde ald kararda Trki
ye'nin dousunda Krt halknn yaamakta olduunu, bu hlkm zerinde
bask, terr ve asimilasyon politikalarnn uygulandn, bu meseleyi
basite bir blgesel kalknma sorunu olarak ele almann, hakim snflarn
oven-milliyeti grlerinin ve tutumunun bir uzantsndan baka bir ey
olmadn savunuyordu. Partinin 12 Mart Muhtrasndan sonra kapatl
masna neden olan bu kararlarda Krt halknn anayasal vatandalk hak
larn kullanmak ve dier tm demokratik zlem ve isteklerini gerekle
tirmek yolundaki mcadelesinin, btn anti-demokratik, faist, baskc,
oven-milliyeti akmlarn amansz dman olan TP tarafndan destek
lenmesinin olaan ve zorunlu bir devrimci grev olduu belirtiliyordu.37

36 ibid., s. 304.
37 Sadun Aren, TP O lay 1961-1971 (stanbul: Cem Y ayn evi, 1993), s. 291.

Erkan D oan

onu

Souk Savam etkilerini en iddetli hissetmi lkelerden biri olan Trki

yede siyasal iktidara ve rejime muhalefet eden sol-sosyalist hareketlerin
siyaset sahnesinde yer almas, kendilerini ifade etmesi ou kere engel
lerle karlayordu. Bu muhalif hareketler, kinci Dnya Sava Sonras
dnemde dnyann birok yerinde ve Trkiyede ortaya kan, Souk
Sava dnemin rn anti-komnist histeriye maruz kalmlard. Trki
yede de MacCarthyci kampanyalarn ve cad avlarnn hedefi haline gel
mi olan bu hareketler, siyasal yelpazenin sanda yer alan siyasal olu
umlar ve onlarn temsilcileri tarafndan kolaylkla vatan hainliiyle, mil
let ve aile dmanlyla sulanabiliyorlard. Bylesi bir siyasal atmosfer
ierisinde, rejimin ve toplumda egemen olan fikirlerin ve nyarglarn
basksndan bir az olsun kanabilmek ve bu toplum ierisinde siyaset
yapabilecek olanaklar yaratabilmek iin, Trkiye solunun taktiksel ola
rak, milliyetilii siyasal enstrmanlar arasna katt iddia edilebilir.
Fakat Trkiye solunun 1960h yllarda milliyetilii siyasal program ve
sylemine dahil etmesi salt taktiksel bir adm deildi; bu tercih daha ok
stratejik bir muhteviyat tamaktayd. Irk, yaylmac, mukaddesat,
liberal ve kozmopolit olmayan bir milliyetiliin, pekl sosyalizmle bir
arada olabileceini dnmekteydiler. Zaten, Trkiye gibi azgelimi
lkelerde, azgelimiliin nedeni olarak grlen emperyalizme olan ba
mll ortadan kaldrmay, siyasal bamszln yan sra ekonomik
bamszl da salayacak ve hzl bir sanayilemeye olanak verecek mil
l bir kalknma stratejisini hedefleyen bir sosyalizm anlaynn, milliyet
ilii iermesi gerekirdi. Bu Trkiye solunun kendi kendisine icat ettii
bir strateji deildi. Dnyaya baktklarnda grdkleri, dnemin resm ve
egemen sosyalizm anlay buydu. Stalinist ve nc Dnyac sosya
lizm uygulamalarndan etkilenmi olan Trkiye solu, uluslararas kaynak
lardan ald bu stratejik ilham ieride, rejimin resm ideolojisi Kema
lizmin kendilerine zg bir tr okumasyla birletirip, kendilerine zg
bir milliyetilik anlay gelitirmeye almlar, bunu da sosyalizm anla
ylarnn nemli bir paras haline getirmilerdi. Solun savunduu bu
anti-emperyalist, anti-Amerikanc milliyetilik, kinci Dnya Savandan
sonra yeni bir hviyete kavumu olan rejimin temel yaklamlarna ve
rejimin bu dnemde olumu olan yeni uluslararas sistem iinde ald
yeni konuma kar kan, cephe alan bir yaklamd ve Souk Sava ko
ullar dnldnde hayli radikal saylabilecek bir tavrd. Bu yakla
m sz konusu siyasal iklim ierisinde olduka radikaldi, fakat ayn za
manda milliyetiydi.
153

S osyalizm i M illiyetilikle E klem lem ek

nc Dnyac milliyetilik ve Kemalizmle srdrlen bu yakn

temasn bir eletiri konusu haline gelmeye balamas, zellikle 1960larn
sonlarnda ykselie geen renci/genlik hareketlerinin iinde yer alan
bir devrimciler kuann sosyalist hareketin ierisinde gittike nemli bir
yer igal etmesiyle balad.38 1960larm sonu ve 1970lerin balarnda
iinden ktklar dnemin belli bal sol akmlarndan kopmaya ve kendi
yollarn izmeye balayan bu gen devrimciler kua, 1970lerin sol
hareketlerinin kurucu kadrolarn oluturdu. 1960larda solun savunduu
milliyetilik ve Kemalizm anlayyla daha mesafeli bir iliki kuran 1970
ler solu, nceki kuaklardan miras ald nc Dnyac bir sosyalizm
anlayn ve Stalinizmi yeni koular altnda ve yeni biimlerde srdrme
ye devam etti. 1960lara gre ok daha paral hale gelmi olan 1970le
rin sosyalist hareketinin gndemini bu yllarda anti-emperyalizmden ok
anti-faizm olutururken millet kavramnn yerini halk, mill bir sosya
lizm anlaynn yerini ise halk bir sosyalizm anlay alyordu.
1960l yllarda sol iinde gl bir zemin bulmu olan sol-Kemalizm, aslnda 12 Mart 1971 asker mdahalesiyle tarihsel miadn doldur
mutu. 12 Eyll askeri darbesi Trkiye solunu fiziki olarak ezdiinde,
Berlin Duvarnm kmesi ise solu ideolojik olarak yenilgiye urattn
da, sol-Kemalizmin bu sefer ulusalclk ad altnda yeniden g kazan
masna olanak salayacak uygun siyasal iklim olumu oldu. 1980lerin
ikinci yarsndan itibaren Trkiyedeki siyasal gelimeleri derinden etki
lemeye balayan iki hareketin (Krt hareketi ve siyasal slam) ykselii,
ulusalcn 1990lar ve 2000Ter Trkiyesinde kolaylkla palazlanmasn
ve gnlk siyasal hayatmzn gzle grnr bir paras haline gelmesini
salad. Ulusalclk denilen akm ilk siyasal icraatn solun geni kesimle
rini, 28 ubat srecinde hzlanan Trk-laiki mobilizasyonun ierisine
dhil etme giriimleriyle gerekletirdi; ulusalclk bu dnemde 28 ubat
asker mdahalesinin stratejik orta oldu. 2000Terde ise ulusalclk,
AKP iktidar ve Irakm kanl igalinden sonra yine sahnedeydi. Ulusalc
lk, 1960larm solunun mirasn srdrdn iddia ediyordu. Demagojik
bir anti-emperyalizmin karakterize ettii (mesela Krt milliyetiliini
basite blclk/etnik milliyetilik, emperyalizm ibirlikilii, mlteci
lik, feodalizm olarak resmeden, Trk milliyetiliinin yeni biimlerinden
biri olan ulusalcl ilerici anti-emperyalist bir refleks olarak ycelten)
bu yaklam, 1960larn solunun bir karikatr gibiydi. Aslnda ulusalcl
n, 1960h yllarn sol hareketlerine srekli referans vererek kendine sol

38 B u kuak ierisindeki nem li figrlerden biri olan brahim Kaypakkaya, K em alizm e en ele
tirel yaklaan isimdi. Baknz, brahim Kaypakkaya, Sem e Yazlar, (Um ut Y aynclk, 2004).

154

Erkan D oan

iinde bir meruiyet alan yaratmaya ynelik abalar, Marxm Louis

Bonaparten 18. Brumairei adl almasndaki mehur pasajlarndan
birinde anlatlan duruma ok benziyordu: Hegel bir yerde yle bir gz
lemde bulunur: btn tarihsel byk olaylar ve kiiler, hemen hemen iki
kez yinelenir. Hegel eklemeyi unutmu: ilkinde trajedi, kincisinde kome
di olarak.39

39 Karl Marx, The E ighteenth B rum aire o f L ouis B on aparte, K. Marx and F. E ngels, S elected
Works iinde, (M oscow : Foreign Languages Publishing H ouse, 1962), s. 247.

155

Sosyalist Doulmaz, Sosyalist Yaanr

B. Boran, H. Kvlcml, M. Belli, M. A. Aybar.

T r k y e S o l u n a
S oldan B

akm ak

Fikret Bakaya
Tarihsel, sosyal, politik nedenlerin bir sonucu olarak, Trkiyede sol ha
reketin politik arenann bir aktr olarak ortaya k grece ge oldu.
Sosyalist hareket ancak 1960h yllarn ortalarna doru politik, ideolojik
bir aktr olarak etkili olmaya balad. Bu durumun gerisinde elbette Tr
kiyenin emperyalist dnya sisteminin evresinde yer alan bir sosyal for
masyon oluunun rol vard ama bu, gecikmenin asl nedeni deildi.
Esas itibaryla 1915 sonrasnda Ermeni, Rum ve dier Hristiyan unsurla
rn tasfiyesi, nemli bir kaynan kurutulmas anlamna geliyordu. Zira,
ilk sosyalist rgtlenmeler daha ok bata Ermeniler olmak zere, Msl
man olmayan unsurlar arasnda filizlenmekteydi. kincisi, 1923 sonrasn
da rejimin tek parti diktatrl altnda banaz bir otokrasiye dnmesi,
sol muhalefet de dhil, her trl muhalefetin varlk nedenini ortadan kal
drmt. Bu durum 1946-50den sonra ok partili sisteme geile bir
deiiklie uramad. Esasen ok partili sistem denilen, bir retorikti,
reel bir karl yoktu. Demokrasiye gei dikta rejiminin partisi olan
CHP iinden DPnin karlmasndan ibaret bir maniplasyondu. Zira
dnce ve rgtlenme zgrl alannda bir yenilik sz konusu de
ildi. Ayn ekilde yasak mevzuat ve zihniyette de bir esneme sz ko
nusu deildi. Sadece devletin istedii partiler kurulabiliyor ve yaamas
na izin veriliyordu. Zaten Demokrat Parti [DP] de bir muvazaa partisi
olarak kurulmutu. Kuranlar ve kurduranlar malmdu. Elbette yeni du
rumun nceki dnemden bir fark da vard. Kemalist otokrasinin geerli
olduu 1923-50 dneminde [smet nn dnemi de dhil] devlet, hk

Trkiye Soluna S oldan B akm ak

met, parti btnlemiti. Bu i ie gemi durumdayd. 1946-50 son

rasnda devlet partisi says ikiye kt. Fakat ikinci parti asl iktidar oda
olan ve lkenin kaderini elinde tutan, benim asl devlet partisi dedii
min taeronu olarak ilev grecekti. Asl devlet partisi, taeronun kendi
sine tannan snr atn dnd durumlarda, bir darbeyle arac ro
tasna sokuluyordu. Nitekim, 1960, 1971 ve 1980 darbeleri taeronlarn
kendilerine tannan snr atklar dnld iin yaplmt.
Elbette yasaklarn her koulda etkili olaca diye bir kural yoktur. 27
Mays 1960 asker darbesinden iki yl sonra [1962], baz sol yaynlarn
[Yn dergisi gibi] kmaya balamas ve bir grup sendikac tarafndan
Trkiye i Partisinin kurulmas [1962] ve 1965 sonrasnda renci
genliin radikallemesiyle, sol hareket ilk defa lkenin sosyal-politik
yaamna etkili bir aktr olarak dhil oluyordu. Geri 1920li yllardan
beri Trkiye Komnist Partisi [TKP] varln srdryordu ama btn
bu zaman zarfnda kayda deer bir varlk gsterememiti. Bir tr diaspora rgt olarak varolmu, lke iinde yeteri kadar kk salmay baara
mam ve tabii etkili bir politik aktr de olamamt. Bunun balca nede
ni, TKPnin kuruluundaki terslikti. Nitekim TKP ierde deil darda
kurulmutu. Ve tm dier III. Enternasyonal [Komintem] komnist parti
leri gibi, Sovyetler Birliinin her dnemdeki politikasnn hizmetine
koulmutu. Sovyet devriminin yozlap, Stalinist otokrasiye dnt
koullarda Komintem de artk Sovyetler Birlii Devletinin diplomatik
bir maniplasyon aracna dnecek ve kurulu amacna ve varlk nede
nine yabanclaacakt. Bylesi bir ortamda TKPnin Kemalist otokrasiye
kar izleyecei politika, Moskova tarafndan belirleniyordu. Kald ki,
daha kurulu aamasnda TKP, Mustafa Kemale ve onun liderliinde y
rtln siyasete ak destek vererek kendi yolunu kapatmt. Milli Mca
dele denilen ama aslnda Yunanllara kar bir savunma sava olan ha
reketin anlamn kavrama konusunda yetersiz kalmt. Bu hatann bedeli
de ok ar olmu, Partinin Lideri Mustafa Suphi ve dier 15 parti y
neticisi hunharca katledilmilerdi... Zaten Moskovann devlet karlar
politikasna gre rota deitiren bir partinin baarl olma ans olmazd.
1960h yllarn ortalarndan itibaren solun ykselie getii koullar
da, sosyalizm konusunda tam bir ideolojik-entelektel boluk sz konu
suydu. Hareket ykselie getiinde ve kitleler nezdinde yank bulduun
da, balca iki zaaf sz konusuydu. Birincisi, sosyalizm konusunda ente
lektel birikim son derecede yetersizdi. Genel anlay sosyalizmi bir kal
knma sorunu olarak alglama ynndeydi. Baka trl sylersek, sosya
lizm farkl bir toplumsal dzen veya baka bir ey olarak deil de,
kalknmann daha etkili ve hzl yolu olarak anlalyordu... Baty yaka
158

F ikret B akaya

lamann kestirme yolu olarak grlyordu. Dolaysyla sosyalizmin teorik

mirasndan haberdar olmama gibi bir zaaf sz konusuydu. [1963 veya
1964 k olacak, btn bir gn Ankarann tm kitaplarn dolap, sos
yalizmle ilgili kitap aradmda, sadece bir ngiliz i partisi yesi tara
fndan yazlm, stelik sosyalizmle de pek ilgili olmayan bir bror bula
bilmitim...]. Banaz yasakln kural olduu koullarda bu alacak
bir ey deildir elbette... kincisi, ii snf cephesinde de kkl bir m
cadele gelenei mevcut deildi. 1946 sonrasnda ok sayda sendika ku
rulmu ve 1952de de TRK- Konfederasyonu kurulmu olsa da, bir
ii snf mcadele geleneinden sz etmek zordu. [Zaten sendikalar
grev ve toplu szleme haklarndan mahrum rgtler olarak, bir bakma
ii bo midye kabuu gibiydiler...] ilerin sendika ats altnda topla
nan kesimi nemli olsa da, TURK- Amerikan ekolnn rahle-i tedrisin
den gemi sendika brokratlarnn denetimi ve devletin tam gzetimi
altndayd. Ve TRK- daha ok devlet iletmelerinde rgtlenmiti.
Patronu devlet olan iletmelerin iilerinde bir tr memur bilincinin
olumas sz konusuydu. 1967de TRK-ten kopan DSK bu yapda
bir gedik amay baarsa da, kendisi de brokratik yozlamaya uram
bir konfederasyon olmaktan kurtulamayacakt... Velhasl sol hareketin
zerinde ykseldii temel zayft.
Herhalde Trkiyede sol hareketinin en temel zaaf, Kemalizm ile ara
sna mesafe koyamamas, o konuda sergilenen aymazlkt. Kemalizm ile
arasna mesafe koyamamak demek, onun devleti bir sol olmas de
mektir ki, bu da byk bir ideolojik-entelektel zaaf oluturuyordu. Nerdeyse tm sol fraksiyonlar, Trkiyenin anti-emperyalist ulusal bir kurtu
lu sava sonucu kurulduuna dair resm tarih/resm ideoloji efsanesinin
bysne kaplmlard... Baka trl sylersek, bizdeki sol hareket,
resm tarih ve resm ideoloji tarafndan retilmi safsatalar ve yalanlar,
yaanm gereklikler mertebesinde gryordu... Banaz resm tarihin
ve resm ideolojinin sorun edilmemesi byk bir aymazlkt. Bu, kendini
rejimin tuttuu aynada grmek demekti. Kendi tarihine bu lde yaban
clam bir hareket neyi ne kadar baarabilir? Resm tarihin ve resm ide
olojinin rettii ideolojik safsatalar ve yalanlar iselletirmi bir sol
hareketin rejimle arasna mesafe koymasnn, rejime radikal bir eletiri
yneltebilmesinin ve o tr bir eletiri zerinden kendini var edip merulatrmasnm/kabullendirmesinin yolu daha batan zaafa uramt. Trki
yede 1960h yllarn ortalarndan itibaren varlk gsteren sol, sadece
dnya sol hareketinin tarihinden deil, kendi z tarihinden de habersiz
olarak politika yapar durumdayd. Rejimin resm dorularyla hesap
lamadan burjuva dzenine, kapitalizme, emperyalizme kar nasl mca
159

Trkiye Soluna Soldan B akm ak

dele edilebilirdi? Fakat solu kendi gerekliine yabanclatran sadece

resm ideoloji deildi. Avrupa-merkezli ideolojik yabanclamayla da
malld. Bu ikili yabanclamann diyalektii, Trkiye insann kendi
tarihine, kendi gemiine, kendi gerekliine ve kendi corafyasna ya
banclatrmt. Tabii Trkiye solu da bu yabanclamann etkisi altn
dayd. Avrupa-merkezli ideolojik yabanclamann etkisi altnda olmak
demek, kendine kendi toplumuna ve corafyasna Avrupadan ve Avru
palI ideoloji reticilerin gzyle bakmak demektir.
Solun nerdeyse tm kesimleri bu tr bir ideolojik yabanclamadan
mustarip olmaktan tr, Trkiyenin yar-feodal ve yar-smrge bir
sosyal formasyon olduuna inanmlard... Oysa Trkiye ve benzer lke
lerin gemiinde Bat Avrupada olduu gibi bir feodal sistem hibir za
man yaanmamt. Son be yzyllk dnya tarihini yazan Avrupallar,
kendi gemilerini herkesin gemii saymlar ve dnyann geri kalann
daki diplomal taifeyi de [smrge aydnlarn] buna inandrmlard.
Dolaysyla Trkiyenin feodal olduu tezi, Avrupallarm bir tevatry
d. 1960h yllarda Trkiyede geerli sistemin yar-feodal olduu te
ziyse, Stalinist otokrasinin maal memuru ideoloji reticilerinin bir uydurmasyd. Bu yanl anlamann kaynanda da gerekli bir soyutlama
olan retim tarz [mode of production] kavramyla, bir sosyal formasyo
nun o andaki somut durumunu ifade eden sosyo-ekonomik formasyon
kavramlarndan habersiz olmak yatyordu. Zira retim tarz, tartma
konusu yaplan toplumda o anda geerli hkim ilikinin ne olduunu
gsterir ve 1960larn ortalarnda Trkiyede kapitalist retim tarznn
hkimiyeti sz konusuydu. Elbette bu baka retim biimlerinin, aalkhlk gibi kalntlarn varolmad anlamna gelmez ama o kadar onun
kapitalist saylmasna engel deildir. te soyut bir kavram olan ve hkim
ilikileri ifade eden retim tarz kavramnn bu zaafn, somut durumu
olabildiince tm eitliliiyle kavrayan sosyo-ekonomik formasyon kav
ram tamamlyor. Trkiyede zellikle Krt nfusun yaad blgelerde
pre-kapitalist bir tarz olan aaln-hln varl ve kendine yeter tarm
sal retimin hl nemli oluu bu durumu deitirmezdi. Kald ki, 15-16
Haziran ii isyan, sol tarafndan dillendirilen yar-feodal Trkiye
tezinin cepheden ve radikal bir yalanlanmas demeye geliyordu...
Yar-smrge Trkiye tezine gelince, bu Stalinist solun bir uydurma
sndan ibaretti ve Stalinizm ile doku uyumas olan Trkiye solunun tar
tmasz benimsedii bir eydi. O hlde iki ey sz konusudur: Birincisi,
Trkiye dnyann baka yerlerinde olduu gibi hibir zaman kolonyalistemperyalist Bat Avrupal glerin dorudan smrgesi olmamt. Os
manlI mparatorluu her zaman siyas bamszln koruyan bir devlet
160

F ikret B akaya

olarak varoldu. Bu durum 1908-1923 sonrasnda da yleydi. stelik 1908

Jn Trk darbesinin ardndan Trkiye ulusal bir devlete dnmekteydi.
Ekonomik plandaki geriliine ramen, kendi kararlarn kendi veren bir
devletti. Bir tarafta srekli ve bktrrcasna somut durumun somut tahli
linden sz edilirken, te yanda somut durumla ilgisi olmayan tespitler,
tahliller yaplyordu. Aslnda orada bir iliki terslii geerliydi: tahlil
somut durumu yanstmyor, tam tersine somut durum teoriye uydurulu
yordu. Lkin bu tr ideolojik maniplasyon, sizin kendinizi, belki baka
larn da kandrmanz salasa da, bir kymet-i harbiyesi yoktur.
Elbette ve eer Trkiyedeki sistem yar-feodal ve yar-smrge ise, o
zaman devrim de sosyalist deil, ulusal bir muhteva tayacaktr. Yani
Mill Demokratik Devrim gerekletirilecektir... Oysa, mill demokratik
devrim Sovyetler Birlii tarafndan retilip, Trkiye ve benzer durumdaki
lkelere ihra edilmi taktik amal bir uydurmayd. Sovyetler Birlii
duruma gre nc Dnya lkeleri iin stratejiler retiyordu ve tabii
retilen bu stratejilerin, onlar ithal eden lkelerin gerekliiyle uyumas
gerekmiyordu... rnein, kapitalist olmayan kalknma yolu gibi... Eer
kapitalist deilse nedir diye sorulmayacak mdr? Komintemin yozlapbrokratlap asl amaca ve varlk nedenine yabanclat tarihten sonra,
dnyann geri kalanna ne nerilmise Sovyet devletinin karlar gzetilmitir. Netice itibariyle Sovyet kkenli milli demokratik devrim tezi,
radikallemi renci genlik tarafndan kolaylkla benimsendi ve bir dizi
ayrmann temelini oluturdu. lk blnme, Mihri Belli tarafndan temsil
edilen Milli Demokratik Devrim [MDD] ile Mehmet Ali Aybarm lideri
olduu Trkiye i Partisi [TP] arasnda gerekleti. Onu MDD iindeki
blnmeler izledi. Blnmeler rahatsz edici bir hzla ilerliyor olsa da,
aslnda hepsinde ortak olan zellikler basknd. [1970lerin sonuna gelin
diinde fraksiyon saysnn 40 civarnda olduu tahmin ediliyor...Byle
bir ayrma da, teorik, ideolojik, politik nedenlere deil, patolojik neden
lere dayanabilirdi...] Baka trl ifade edersek, birlikte olmalarn gerekti
ren unsurlar, ayrmalarn salayanlara aka basknd.
Blnmeler Trkiyenin gerekliinden hareketle deil, dardaki
farkllamalar zerinden, dardaki tartma ve deneyimlerden esinlen
menin sonucu olarak tezahr ediyordu... Referanslar hep dary iaret
ediyordu. Moskovac, Pekinci, Latin Amerikac, Amavutluku vb. Kimse
Sovyetler Birliindeki, indeki, Arnavutluktaki vb. rejimlerin ne menem eyler olduunu dert etmiyordu. Sz konusu rejimlerin niteliine
dair bir tartma amaya yanamyordu... Bu durum solun genel bir ere
vede kalknmac olmasyla da ilgiliydi. Trkiye i Partisi [TP] dn
da hibir sol rgt ii snfyla ba kurmaya, ii snf iinde almaya
161

Trkiye Soluna Soldan Bakm ak

niyetli deildi. Kimse yle zahmetli, sabr ve sebat isteyen ilere itibar
etmiyordu... Trkiye i Partisi [TP] de ii snf iinde kk salmak iin
fazla aba harcyor deildi. Baz sendika brokratlaryla temasta olmak
tan, sendika brokratlarn partiye davet etmekten teye geemiyordu.
Trkiye i Partisi dnda kalan solun tm fraksiyonlar iin zaten ii
snfnn esamesi bile okunmuyordu... Her biri kestirme yoldan iktidar
ele geirme peindeydiler... Kimi bunu kr gerillas yntemiyle, kimi e
hir gerillas gelitirerek, bakalar Ordu iinde bir ayrma yaratp asker
bir darbeyle yapmaya alyorlard. Kemalizmin ne olduundan haber
siz olanlarn Kemalist orduyla devrim yapmaya kalkmas elbette artc
olmazd ama bu tam bir aymazlkt. Bir NATO ordusuyla devrim yapma
ya kalkmann ne demek olduunun anlalmas iin fazla zaman gerekme
di... Kemalist ordu yzn nce 12 Mart 1971de, sonra da 1980de gs
terecekti... MDDnin teorisyeni Mihri Belli, sadece orduyu deil, devlet
brokrasinin teki kanadn da devrimin asl unsuru sayyor ve yle
diyordu: Brokrasinin kaleleri, Yargtay, Dantay, Yksek Hkimler
Kurulu, Anayasa Mahkemesi, Tabii Senatrlk messesi... Btn bunlar
kemalist asker-sivil aydn zmrenin kaleleridir. Mihri Belli, 1950- 1960
araln kardevrim, 27 Mays devrim olarak grdne gre, b
rokrasinin ykseklerini de devrimci saymas neden artc olsun! Eer
Demokrat Partinin gelii bir kardevrimse o zaman 1950 ncesine
dn de devrimci bir eylem saylacaktr...Resm ideolojinin ve resm
tarihin rahle-i tedrisinden gemenin ne demek olduu ortada deil mi?
Kendi gerekliine bu lde yabanclam bir sol hareket ne demektir?
Byle bir sol hareketin enternasyonalizm bahsinde snfta kalmas ka
nlmazd. Bu konuda Gn Zileli yle diyor:
Bize u retildi: Enternasyonalizm demek bir sosyalist aabey lkeyi
kble almak demektir; enternasyonalizm diye bunu rendik. Kble
alnan bu lke, yerine gre Sovyetler Birlii olabilir, o revizyonistse
in olabilir, o da sapmsa Arnavutluk olabilir; o da olmazsa Kba
olabilir ama bu lke, mutlaka hakknda efsaneler uydurulan, devrim
yapm bir lke olmaldr.... te bu sakat enternasyonalizm anlay
biz solcu genlerin oralardan gelen her eyi kaytsz artsz benimse
memize yol at. Milli kurtuluuluk da esasen buradan geldi [baka
nedenleri de var elbette. rnein Atatrk kltne kolayca srt daya
mak iimize gelmiti] demokrasiyi kmsemek de, profesyonel dev
rimcilik de, sert, kat disiplinli parti anlay da, her ey her ey. Eer
bu tr bir st belirlenme olmasayd inanyorum ki, Trkiye solu 1960

162

F ikret B akaya

larn ilk yarsndaki zgr ve enlikli gelimesiyle ok byk ve sa

lkl bir hareket haline gelebilirdi.
Bir baka zaaf demokrasi sorununa yaklamda ortaya kyordu. Demok
rasi burjuva demokrasisi saylp savsaklanyordu. Oysa demokrasi sosya
list mcadele verdiklerini syleyenler iin tam bir olmazsa olmazdr...
Demokrasi yoksa sosyalizm de yoktur veya ayn anlama gelmek zere,
sosyalizm yoksa demokrasi de yoktur... Demokrasiyi nemseyip iselletirmeyen bir politik hareket asla sosyalistlik iddiasnda bulunamaz. Ne bir
ilke ve pratik olarak demokrasi nemseniyor ne de sol rgtler kendi i
ileyilerinde, demokrasiye yaama ans tanyorlar... Aslnda bu durum
sadece Trkiye solunun bir zaaf deildi, tarihsel sol pratik de bu alanda
hep bir aymazlk iinde oldu, dolaysyla demokrasinin nemini kavrama
da yetersiz kald. Komnist perspektifi esas alan bir sol muhalefet de
mokrasiyi dladnda, daha batan misyonuna ve varlk nedenine yaban
clam demektir. Elbette Trkiyede sol hareketin demokrasiyi dert
etmemesinin snfsal ve tarihsel nedenleri de vard. Sol hareketin omur
gasn niversite genlii oluturuyordu. Liderleri renciler arasndan
kyordu. niversitelerse birer snf deitirme yeridir. renciler ora
ya snf atlama amacyla gelirler. Zaten aldklar eitim de onlarda farkl
olma, sradan insan gibi olmama bilincini yerletirecek biimde kur
gulanmtr. Hiyerariyi retmenin, yeniden retmenin bir gerei olarak...
Bu yzden de eitim sreleri srekli uzatlr. Zira farkl olma bilincinin
yerlemesi belirli bir zaman gerektirir. Bir kere farkl olma bilinci yerle
ince, o bilinci tayan yle demeye balar: Eer farklysam farkl yaa
maya, otorite kullanmaya, ynetmeye de hakkm vardr... Bu yzden bu
kesimden gelen unsurlarn sosyalizm mcadelesine katlm, ancak bu
bilinle hesaplald durumda ve mcadele iinde bir nem kazanabilir.
Bu aamada eliik bir sorun sz konusudur. Genlik hem mcadelenin
nemli bir unsurudur, hem de eliik bir konumda bulunmaktadr... Bu
yzden bu elikiyi sorun etmek nemlidir. Sol fraksiyonlarn ynetici
kesimlerindeki tavr demokrasiyle badar deildir. rgtler tipik birer
asker ileyi grnts veriyor. Yneten-ynetilen, buyuran-buyurulan
ayrmnn ve hiyerarinin bu lde kkl olduu bir rgt bu yapsyla
bir eyler baarabilir mi? Eer baarrsa nasl bir rejim kurabilir? Kurdu
u rejim neye benzer? Genel olarak Trkiyedeki sol rgtlerin derin bir
brokratik yozlamayla mall olduklarnda phe yoktur. Elbette her
zaman ve her konuda olduu gibi bunun istisnalar olabilir ama malm,
istisnalar kural dorulamak iindir denmitir. Sol iinde iddetin varl
da demokrasiyi zmlememenin bir sonucudur. Sol iinde iddete bu

163

Trkiye Soluna Soldan Bakm ak

lam bir sol mmkn deildir. Kendisi gibi dzeni deitirmek zere
yola km kardelerini sadece kendilerinden farkl dnyor ve farkl
rgtleniyor diye dman olarak grmek ve atmak hangi sosyalist
ilkeyle, sosyalist etikle badaabilir? Byle bir durum geerli olduunda,
sosyalizm mcadelesi verdiini syleyen rgtlerin birbirleriyle ura
maktan burjuva snfyla uramaya pek vakti kalmaz, nitekim kalmyor...
Bizdeki solun bir baka amaz da banaz ikmecilik saplants ve r
gt fetiizmidir. Devrimi ncnn, profesyonel devrimcilerden oluan
rgtn yapaca saplantsdr. Oysa devrimi sadece halk yapar. Ezilensmrlen snflar yapar. rgt veya rgtler devrim ncesinde muhale
fetin ykselmesi ve devrim sonrasnda da rotann amasn, yalpalamala
r ve zaaflar engelleyici bir ilev grebilir. Bu yzden rgte hak etme
dii deeri vermek, onu bir feti mertebesine ykseltmek hem sama ve
gereksiz, hem de tehlikelidir. Aslnda bir eyin fetiletirilmesi sz konu
su olduunda, ama bireyleri gizlemektir. Zira rgt fetiletirmek,
rgtn ynetici kesiminin iktidarn merulatrmak iindir. Bu yzden
brokratik yozlamaya uram rgtler mutlaka kar devrimcidirler.
Brokrasi, demokrasinin dolaysyla da sosyalizmin inkrdr. Bu anlay
n geerli olduu yerde, kitle eitilmeye, bilin gtrlmeye muhta,
kendiliinden hibir ey yapma yetenei olmayan, edilgen, profesyonel
devrimcilerin rgt tarafndan adam edilmesi, kurtarlmas4 gereken
pasif bir nesne olarak grlr... zne ncdr, rgttr, her eyin doru
sunu bilen profesyonel devrimcilerdir...
Aslnda solun neden iktidar ele geirme perspektifine kilitlendii ve
neden nasl bir dzen kurulacak sorusunu sormaya yanamad, yukarda
ksaca deindiimiz zaaflar ve yanllarla dorudan ilgilidir. Zira nasl bir
dzen kurulacak sorusu sorulduunda, o halde oraya nasl gidilecek soru
su da iin doas gerei sorulacaktr. Komnist topluma doru evrilecek
yolun balangc olacak olan sosyalist devrim, demokrasiyi savsaklayarak
mmkn deildir. Eer nasl bir toplum dzeni arzuluyoruz sorusu yetkin
bir biimde sorulup-tartlabilseydi, bu alanda yeterli bir ideolojik-entelektel netleme salanabilseydi, bir dizi tutarszl, yanl ve yanl
anlamay bertaraf etmek mmkn olabilirdi.
Herhangi bir olguyu veya sosyal sreci aklamak iin bir dizi neden
sralamak dettendir ve gereklidir de, lkin bu kadar o olguyu veya sre
ci yetkin bir ekilde anlamak, aklamak, bilince karmak iin yeterli
deildir. O halde Trkiyedeki tm zaaflarn gerisindeki asl zaaf nedir
denecektir? Asl sorun Tarihsel Solun kendi kaynana yabanclama
syla ilgiliydi. Marks sonras Avrupa solu Marksm retisine yabancla
t. Marksizm devrimci-teorik znden arndrld. Belirli bir eik ald
164

F ikret B akaya

nda da artk Marksist teori ii rgtlerinin, sol, sosyalist, komnist par

tilerin, sosyalist denilen rejimlerin merulatrc ideolojisi haline
gelecekti. Sovyetler Birliinde Stalinizmin iktidar olmasyla da, Marksizm-Leninizm ad altnda dnyann her yerine ihra edilen bir resm
ideolojiye dntrld. O tarihten sonra dnya solu artk III. Enternas
yonal solu olarak varoldu ve devrim perspektifine yabanclap, Sovyet
Devletini koruyup-yaatmann hizmetine sunuldu. te Trkiye sol hare
ketinin zaaflarnn gerisinde bu sapma bulunuyordu...
Elbette bunlar sylemek, inandklar dava uruna samimiyetle mca
dele eden, snflarn, snrlarn, smrnn olmad, eitliin, demokrasi
nin, kardeliin ve zgrln egemen olduu, doayla uyumlu bir gele
cek iin gerektiinde hayatlarn bile ortaya koymaktan ekinmeyen, yi
it, kahraman, zveri sahibi binlerce, onbinlerce devrimcinin, emekinin
saygdeer ansna hakszlk etmek deildir. phesiz bu alanda nebi
leceimiz bir miras var. Lkin, yiitlik, kahramanlk, davaya ballk
gerekli ve nemli olmakla birlikte yeterli deildir. Dolaysyla asl baa
rlmas gereken politik etkinlii gerekletirmektir.
nsanln komnist toplum perspektifi dnda bir gelecei yoktur. Bu
iki nedenden dolay yledir: Birincisi, insanlk snfsz toplum idealini ve
topyasn oktan gndemine alm bulunuyor. XX. yzyln sosyalist
deneyleri baarsz oldu diye bu ideale ve topyaya elveda demesi mm
kn deildir; kincisi, bugnk eilimlerin ve srelerin [kr gidiin] her
ileri aamasnn artk tam bir ykm demeye geldii ortadadr. nsanln
geleceini kurtarmann yolu vakitlice bu netmeli srecin dna kmay
gerektiriyor ve o yol da kelimenin jenerik anlamnda blmeyi, payla
may, eitlii, kardelii, zgrl, demokrasiyi ve doayla uyumu esas
alan komnizmden bakas deildir... yleyse yeni bir perspektif olutur
ma gerei var ki, o da solun ikircikli olmayan eletirisinden hareketle
mmkn olabilir.

165

Sermayeye Uyum Salam i (Arture 168/Kapital XVII),

Yksel Arslan, K apitalin Gncelletirilmesi Denemesi, 1975-1979.

S o sy a l iz m
T rk

ve

so l u

Kadir Cangzbay
La socit, cest le travail; bu sz Saint-Simonun; toplum, emektir/itir
anlamna geliyor. Saint-Simon: lk sosyolog-ilk sosyalist ise, Cemil
Meriin tespiti ve de kitabnn ad.
Beer olan -ki, tarih boyunca hep sosyal bir gereklik olarak tezahr
etmitir-, insann kendi bilinli abasyla, her ey doal akna brakl
m olsayd kendiliinden ortaya kacak olan deiiklie uratmas
sonucunda ortaya km olandan baka bir ey deildir: Beer/sosyal
olann varlksal temeli emek olduu lde, toplumsal yaam dzenler
ken niha lt olarak emein alnmas, yani sosyalizm de, sigarann am
balajnn renkleri deil de varlksal temeli durumundaki ttn esasnda
deerlendirilmesinden farkl bir ey deildir. Sosyalizm, bir ideolojidir;
yani belirli tercihlere dayanr; ancak, tercihleriyle insan gereklii arasn
da atma bulunmayan, dolaysyla hedeflerine ulamas insann yaban
clamasn gerektirmedii gibi, nermeleri bilimle elimeyen, dolaysy
la maniplatif olmayan yegne ideolojidir.
Saint-Simon, ilk sosyalisttir ama, aslnda ilk sosyologluk daha ziyade
Proudhon ve Marxa der: Saint-Simona gre, insan insan smrmemeli, doay iletmeli ve en madur snf olarak iilerin yaam koullar
iyiletirilmelidir; ite bunun iin de, kendisinin Yeni Hristiyanlk adn
verdii yeni bir deerler ve normlar sistemi geerli klnmaldr. yi gzel
de, btn bunlar gerekletirme yolunda, yine kendisinin endstriyeller/
sanayiciler olarak adlandrd giriimci iverenlerin iyi niyetleri ve ef
kat duygular dnda hibir nesnel determinizm (belirleyicilik) gsterme
dii gibi, byle bir eyi aratrp ortaya koyma, eer yoksa nasl oluturu
laca konularna ise deinmez bile.
Sosyolojiyi sosyoloji yapan ise, toplumsal gerekliin en kk ve en
nemsiz katresinin dahi temelinde mutlaka ve mutlaka bir grupsal varlk

S osyalizm ve Trk Solu

bulunduunu peinen kabl edip, bunlar ortaya koyup tanmlamay da

kendisinin niha hedefi olarak grmesidir (melen, Georges Gurvitch);
ksacas, sosyoloji toplumsal gerekliin reticisi konumundaki kolektif
zneler baznda kim/kimler? sorusunun cevabn vermenin peindedir/
peinde olmak zorundadr; tabi, insan bireylerini kendi ynelim, eilim,
tercih ve niyetlerinin tek ve mutlak belirleyicisi birer tanrck addederek
deil, her bir grupsal varln kendi yaps ve ileyi dinamikleri ile zne
si olduklar toplumsal tezahrler arasndaki belirleyicilik ilikilerini orta
ya koyarak.
Proudhon da, Marx da sosyologtur: Proudhon, insan bireyinin yne
limleri ile kolektif varlklarn dinamikleri; Marx da, kolektif varlklarn
dinamikleri ile bireylerin mmkn ynelimleri arasndaki buluma nokta
larn birletirecek toplumsal ereveleri tanmlamak isterken, olgudan
zneye, zneden de olguya giden yollar tespit edip ortaya koymu ol
maktadrlar: Bundan, ta 45 yl nce, Elaz-Ann bir da kynde ah,
olum ah, sosyalizmi keke alar deil de toklar kurabilecek olsayd
diyen mm Alev dedesi, Byk Fransz Devriminin hrriyet, eitlik,
kardelik iarn geree dntrmeyi iveren, dnr, bilim insan,
sanat vb... takmnn iyi niyet ve vicdan sorumluluuna emanet eden
Saint-Simondan ok daha sosyologtur; nk, Dedenin tercihi, bu ii
yoksul, dolaysyla hrsl ve hoyrata davranabilecek yoksullarn yapmas
deildir; ama, unu da bilmektedir ki, byle bir ynde eylemi yaparsa
ancak alar, yani kamn doyurabilmek iin toklardan ok daha fazla eyi
gze almann nesnel koullar iinde bulunanlar yapabilecektir.
Ve bylesi bilge insanlara hayat veren kyler, mezralar en az 35-40
yldr artk bo, bombo: nce devletten destekli faist militanlarn bask
ve basknlaryla, byk kentlerin varolarna snmak zorunda brakld
lar; daha sonra ise, domdan doruya devlet ald silahlar eline, terrle
mcadele adna, evinin efendisi insanlar, bir yandan iki paket makarna
ya muhta, ayn lde de en kt koullarda almaya raz devasa bir
isizler ordusu olarak proleterletirip, zalc darbenin silah zomyla da
yatt rgtszlemeyi/sendikaszlamay, insanlarn bir i bulabil
mek/bulduklar ii kaybetmemek iin zorunlu tercihleri hline getirmek
zere.
12 Eyll darbesine en azndan vize veren, ama bir kere gerekleti
miydi de, toplumsal atma ve mcadele eksenini emek-sermaye/sol-sa
ekseninden etno-kltrel farkllklar alanna dom ynlendiren, tabi ki,
darbecilerin patronu ABD idi: 1980 yle bir tarihti ki, Sovyet Blokunun
dalmasn hayl etmek bile sz konusu deildi; bir nceki yl randa
ahm devrilmesi, hemen ardndan da Afganistandaki Sovyet igali so168

K a d ir C an gzbay

nucunda, Amerikann komnizmi Gneyden kuatma konusunda kayda

deer yegne snr bekisi olarak elinde kala kala sadece Trkiye kalm
t; dolaysyla, solun deil glenmesi, siyasal varln srdrmesine bile
izin verebilecei en son yerdi.
12 Eyll, ttihad-Terakki darbecilerine, hatt Abdlazizin halline
kadar uzanan bir gelenekle de ilikilendirebiliriz: zgr niversiteye sk
sk gelen, Krt, Alev, solcu ve de PKKya sempatiyle bakan bir retme
nin, askerin Sincandan tank geirmesine nasl sevindiini hi unutmuyo
rum.
12 Martta da, 18 devrimci kurulu annda toplanp anti-feodal/antiemperyalist/ilerici muhtray desteklediklerini iln eden bir bildiri ya
ymlamlar, ertesi gnk Cumhuriyette ise lhan Seluk bu bildirinin
altna kendi imzasn atacam belirtirken, Oktay Akbal da ayn sayfann
sol alt kesinden okurlarna sevinle sesleniyordu, dn leye doru,
Atatrk Ant Kabirdeki mezarndan dorulup ankayaya doru yrd
diyerekten: Hepsi, kendilerinin de mensubu olduu asker-sivil aydn
brokrat zmrenin operasyonel aya durumundaki ordumuzun devrim
ci gelenei dorultusunda, tabi genlikle de el ele, Mill Demokratik
Devrimin nn aan adm attn, ksacas muhtray kendi cuntalar
verdi sanmlard.
Byle bir mdahaleyi zaten bekliyor, bir an nce gereklemesi iin
her eyi, bunun yansra ileriye ynelik planlar da yapyorlard: Bazlar,
mdahale sonras kurulacak hkmette kimlerin yer alacan bile bildi
ini sanyordu. Buna karlk, Behice Borann banda bulunduu TP,
gelmekte olann devrim deil faizm olduunu tespit etmi ve muhtradan
sadece 6 gn nce, yani 6 Martta faizme hayr kampanyasn balat
mt; ancak ordu-genlik el eleiler sol hareket iinde o denli bir arl
a sahiptiler ki, 5 Mart gecesi TPin afllemesine kan sadece 5-6 ni
versite rencisi oldu, renci genliin en youn ve ok byk ounlu
u itibariyle de devrimci olduu koskoca Ankarada.
Ancak bu, hi de paradoksal bir durum deildi: TP kendi iinde b
lnm, zellikle ekoslovakyann igali konusunda Mehmet Ali Aybar
ile Behice Boran-Sadun Aren blou arasndaki kesin ztlama ilk bakta
en nemli krlma noktasym gibi grnse de, sadece TPin knde
ve sol hareketin gnmze kadarki serencamnda deil, tm lkenin siya
sal yaplanmda da en kritik vaka mill bakiye sisteminin kaldrlmas
olmutu.
1961 anayasasnn salad rgtlenme zgrl ve hukuksal g
vencelerledir ki, solun gerek sendikal, gerek siyasal, gerekse fikr-kltrel
bazda kendi sesini duyurma ve etkili olma yollar alm, 1962de kuru
169

Sosyalizm ve Trk Solu

lan TP karsnda, yllarn CHPsi, hem de smet Paann azndan ken

disini ortann solunda bir parti olarak tanmlama noktasna gelmitir.
1965 seimlerinde %3 kadar oy alan TP, mill bakiye sistemi sayesinde
meclise 16 kiilik, ancak etkisi saysnn ok zerinde olan bir grupla
girmi; ite bunun zerine, hibir konuda uzlaamayan AP ile CHP,
TPin yolunu kesmek zere birlik olup mill bakiye sistemini 1968 bala
rnda kaldrmlardr. TP iin Meclis yolunun iyice daralmas, ayn za
manda u anlama da gelir: Sol hareket iinde dorudan doruya iktidarn
ele geirilmesine odaklanm ve legal siyaseti de zaten nafile bir aba ola
rak grp tmden reddeden veya ikinci plana atan yaklamlarn nnn
iyicene almas. Bu durumda, ne rgtl bir kitle taban ne de farkl ku
aklar kucaklayan bir gelenei bulunan gen sol hareket, nemli lde,
renci-genlik gibi her trl organik/snfsal tabandan yoksun, dolay
syla baarl olmak iin ya mevcut silahllara (ordu) ya da dorudan sila
ha sarlmaya msait gruplarn egemenlii altna girecektir. Bu sreci hz
lanmas asndansa, hem i hem de d koullar fevkalade msaittir.
27 Mays, Yksek Adalet Divan adaletsizlii, zulm ve cinayetleriyle
kendi kendisini kirletmise de, balangta halkn ounluu tarafndan
sevinle karlanp merluk kazanm bir darbedir ve bunda, acemi dik
tatr Menderesin hukuk tanmaz ve cepheletirici icraatlarnn rol b
yk olmutur. Ancak darbeden bekledikleri ikbale ulaamam asker
gruplar da vardr: 1962 ve 1963te iki darbe teebbsnde bulunup baa
ramazlar; ama, gerek 27 Mays baarsnn kolayl, gerekse baz sivil
siyasetilerin yansra, kapitalizmin kklemesi lsnde geliip gle
nen bir burjuvazi karsnda kendi ayrcalkl konumu tehlikeye dm
bir brokrat-okumu zmrenin de destei, hatt teviki -ki, kendileri de
zaten bu zmreye dhildirler-, yreklerindeki darbe ateinin snmemesi
ni salayacaktr. Bu arada unu da unutmayalm ki, zellikle niversite
rencisi genlik de, aslnda -en azndan kafasndaki tasavvur asndangelecein sekin/sekinci brokrasisidir ve onun haylleri de suya d
mek zeredir, tahsil yoluyla/brokrasi iinden ykselip sekinleme
imkn ve alanlarnn daralmasyla. Altmlarn sonunda gerekleen b
rokratik sekinler-renci genlik bulumasnn temelinde, tarihsel denk
dmler, karlkl beklentiler ve ideal birlikteliklerinin yansra, hatt
daha belirleyici bir dzeyde, ortak bir snfsal refleks de bulunmaktadr:
Her trl ideolojik/doktrinsel gerekelendirmenin tesinde, ordu-genlik
el elelii, muvazzaf memurlarla mstakbel memurlar arasndaki bir ku
caklama denemesi/giriimi olarak da okunabilir.
Bunlarn yansra, altml-yetmili yllar, btn Dnyada anti-kolonyalist/emperyalist/kapitalist silahl hareketlerin -stelik, bir ou da baa170

K a d ir C an gzbay

rh olmak zere- ortaya kt, smrge imparatorluklarnn dald,

btn bu hareketlerin ba destekisi Sovyetler Birliinin ise olimpiyat
lardan uzay yarna hemen her alanda altn an yaad ve gelime
mi lkeler iin hzl kalknmann mucize modeli olarak grld yllar
dr. Brokratik merkez planlamaya dayanan bu model, brokrasinin
haylindeki cennete tekabl ederken, gerek Castronun Kbay fethi,
gerekse Maonun Uzun Yry dnemin en byleyici efsaneleridir.
Arap lkelerindeki BAAS iktidarlar ise, hem Batnn emperyalizmine
kar haysiyetli bir bakaldrm, hem de Sovyet desteinde ve devlet
eliyle sosyalizme yryn gs kabartc rnekleri olarak ortada dur
maktadrlar. Sovyetleri eletirip inden yana tavr alanlarn gerekeleri
ise sistemin kendisi deil, dnem yneticilerinin Leninin, zellikle de
Stalinin mirasna yeterince sahip kmamalar, hatt ihanet etmeleridir.

te byle bir ortamdadr ki, TPin Faizme Hayr kampanyas tmyle

etkisiz kalr ve de sol ok byk ounluuyla ilerici muhtrann bay
ramn yapar; daha dorusu sol diye sesi duyulanlar, ite bu bayramclardr.
Sosyalizmin Dnya dzeyindeki en byk talihsizlii tek lkede sos
yalizm tezinin galebe almas ise, Trkiyedeki kaderi asndan, bu
durum, ifte bir talihsizliktir; zira, bu tek lke, karsnda son yz yl
boyunca srekli gerileyip toprak kaybettii, kendisinden c gibi korktu
u ezel dman Rusyadr ve de Trokinin ta -2 0 lerde ipularn ver
dii ekilde, sosyalizm, zaman iinde bu lke tarafndan bir d politika
arac olarak da kullanlr hle gelecektir. rnein Fransz komnistleri,
lkeleri Alman igali altndadr; ama, kllarn bile kprdatmazlar, ta ki
Hitler, o gne kadar mttefiki olan Sovyetler Birliine de saldrsn: Za
manla en fedakr ve en etkili kadrolarn oluturacaklar direni (rsis
tance), onlar iin, kendi z vatanlar deil, sosyalizmin vatan zerin
den balar.
Sovyetlerin, Arap lkelerindeki BAASlara gerek iktidara gelmele
rinde, gerekse iktidardayken destek olmas da, gya sosyalizm admadr;
ama, esas sz konusu olan, SSCB adl devletin stratejik ihtiyalardr;
ancak, daha da kts, buradaki sahtekrl kamufle edip merlatrmak zere, sosyalizmin, dorudan doruya sosyalizmin ana vatannm
destek ve yol gstericiliinde yerli, arlkl olarak da silahl brokratlar
(ordu-devlet) tarafndan kurulmasna dayanan bon pour lOrient devrim
stratejileri de uydurulmu ve bunlarn Trk solunu da etkilemi olmasdr.

Sosyalizm ve Trk Solu

Bu erevede sosyalizm, basit bir kalknma modeline indirgenirken, mer

kez bir brokrasi de kral konumuna oturtulmu olmaktadr.
Bu noktada unu da hatrlayalm: 70li yllarda Bulgaristann bize
elektrik ihra ediyor olmas, sosyalizmin stnlnn ve baarsnn en
tartlmaz kant olarak sunulurdu; ama, zaten bizzat Lenin deil miydi ki
Sovyet, yani ra ynetimi+elektrifkasyon=sosyalizm formln vaz
eden. Sanayilemede Bat Avrupann baya gerisinde kalm bir lkede,
sosyalizm adna iktidar ele geirmi olanlarn byle bir ey sylemeleri
garip deildir; ancak, nemli olan bu laf zorunlu klann sosyalizm olup
olmaddr. Ama biz unu syleyebiliriz ki, ihra etmek zere ihtiyac
olmad kadar elektrik retmek, ya da srf bir blmn ihra edebilmek
iin rettiin elektrii ihtiyac kadar elektrik tketmemek, Marxin kabl
edebilecei en son ey; Sovyet Blokunda uygulanan sistem de Marksizm-leninizm deil, Leninizm-stalinizmdir: Elektrifikasyon merkezli
sosyalizm forml Leninin ise, zorunlu alma koullar iinde milyon
larca insann sefaleti ve telefat pahasna elektrik retmek zere devasa
barajlar ina ettirme erefi de Staline aittir.
Sosyalizmin tek bir devleti varken, sosyalizm de srf onun yapp ettik
leri temelinde tanmlanr; ancak ne zaman sosyalistlik iddiasnda olup da,
sz konusu tek devletten farkl bir yol izleyen devletler ortaya kar, ite
sosyalizm de bu devletler/bunlarm sembol liderleri temelinde tanmlanp
adlandrlm (Maoculuk, Enver Hocaclk, Titoizm) sosyalizmler olarak
eitlenir; ksacas, artk sosyalizm deil, sosyalizmler vardr ve bunlarn
her biri u ya da bu devlete endekslenmitir. Bu durumda, o devlete, o
devletin karlarna hizmet, bizatihi sosyalizme hizmet sanlacaktr; ama,
o devletin batmas da bizatihi sosyalizmin batmas; ki, Sovyetlerin gerek
blok, gerekse devlet olarak dalmasyla, gerekten de yle olur: te
derler, sosyalizm ld; sosyalistliini o devlete endekslemi olduu
lde, sosyalistin kendisi de, ne yapsn, buna inanr; en azndan bunu
kabl etmek zorunda kalr.
Rus mparatorluunun topraklar zerinde kurulan devlet, evet, resm
sfat itibariyle sosyalistti; ancak, her eyden nce resm ile fiil arasn
da bire bir rtme olacaktr diye bir ey yoktur; kincisi, hibir varlk,
sfatlarndan bamsz olarak dnlemez, ama sadece sfatlarna da
indirgenemez; sosyolojik adan ise en nemlisi, nasl ki toplumsal grup
lar sadece rgtl yaplar ve tezahrleri temelinde aklanamaz, bir top
lumdaki en kapsayc rgtl grup olarak devleti de zerinde hkmran
olduu toplumun btnnden kopararak ele alp deerlendirmek kadar
ksrlatrc hibir ey olamaz.

172

K a d ir C an gzbay

rnein, Sovyet rejiminin ileyiini aparatik Terin varlndan ba

msz dnemeyiz; ama, gerek aparatiklerin varln, gerekse Boleviklerin iktidara gelmesini de profesyonel devrimcilerden, dolaysyla
Leninist parti modelinden. Ancak, Leninin byle bir parti modeli geli
tirmesi de bolukta deil, tanm gerei her biri dnyann en bireysel var
l olmas, yani kendi kendisini btn kimlik ve kolektivitelere -Tanr
misali- eit uzaklktaki bir noktada konumlandrmas gereken entelek
tellerin, paradoksal olarak gerek bir zmreye/kolektiviteye, yani entelijensiyaya dnm olduu lkede olmutur. Okumu yazm takm
nn iyi kt bir zmre oluturduu ve okumu yazml zerinden ken
disine toplumsal-siyasal bir rol bitii bir lke daha vardr ki, o da Trki
yedir: Son dnem OsmanlIsnn mnevveran, yani mnevverleri ve
de Cumhuriyetin asker-sivil brokrat aydn zmresi; yani, 12 Marta
giderken Mill Demokratik Devrimcilerin byk mitler balad zmre.
Leninist parti modeli, siyasal iktidar ele geirme konusunda baarl
olmutur; ancak, bu baar, sosyalizmi ncelikle bir devlet modeli olarak
alglanp tasarmlanr, dolaysyla da kaynandaki idealler pratikte ikinci
plana atlr, hatt hi kale alnmaz hle getirmitir. Oysa sosyalizm, in
sanln zgrlk, eitlik, kardelik idealini geree dntrme yollar
n arama ve kat etme cehd ve pratiinden baka bir ey deildir. Bu yolda
yaplmas gereken ise, dorudan doruya siyasal iktidar ele geirmeyi
hedeflemek deil, tam tersine, siyasal mdahale ve dzenlemeleri ilev
siz, dolaysyla da gereksiz ve deersiz klacak iliki biimleri ve rgt
lenme modelleri yaratmann peine dmek ve siyasal etki ve gc, yeg
ne ilevsellii bylesi bir srecin nn amaktan ibaret olan arasal bir
deer konumuna indirgemektir.

173

jasm graesffii^

HAZRAN 1976

64

y*y>*&um**,
* M AYfAft

ksallan hriyeh boQmak,

muhalefeti ezmektir
C, H. P. Gk . toNrMn

tlUHftflMu
l**Efat.
M im ae p v y t l i ; , t,-*

st: efik H snnn kurduu, TKP yayn organ Aydnlk, say 64, Haziran 1976.
Alt: Mehmet Ali A ybarn H r G azete'si, say 2, 8 ubat 1947.
Aybar, bu gazetenin kapatlmas zerine Zincirli Hrriyet gazetesini karacaktr.

ELETR

Tetikteki milliyetilik

tolSijsim i

p^0.tmm
*jfo**$ksragr-*
umimima

iinsmiakm
mwsoM: *
.

SitfttlF

ffciATlAV.T*

tmm<&&#.
S-iAr fcjftSBS rf

O t c m TO ZtM A A * * M * A K M M t t YAH Y A I U M * K A M f A
AKTAK . KATM B i l TAHU O M * A A S O M i K A * ABtlK
V U V A M C K U O o S A M A K C A K . l* U i A Y SR H U M T M U I
i r m * AY M A M , A * K U T . M IY M A Y A K A * . O U T A K T A f

. < * *

Mt**|***

V I

*$**%+* &

Birikim ''den m uhtelif dergi kapaklar.

* ! (
jH9##wes t'& vm *#

%**:

f.&**-**
saf%

2J5

BRKM DERGSNDE
L b e r a l S o l d e o lo ji
ZERNE ELETREL BR
DEERLENDRME
Armaan ztrk**
nsan szc bir fiildir
Ece Ayhan

GiR
Bu yaz Birikim dergisi zelinde iki soruya yant aramak iin kaleme aln
d. Yant aranan temel soru ve bu balamda yrteceimiz tartmay
ereveleyen mesele derginin kapanda yer alan bir ifadeyle ilgili. Biri
kim 70lerin ortasnda yaymlanan ilk saydan beri sosyalist kltr dergisi
gibi bir etiketi kullanyor. Bahsi geen adlandrmann ne anlama geldii
zere bir soruturma yrteceiz. Tabii henz balangta yle bir snr
lama yapmak yerinde olur. Sosyalist kltr dergisi tamlamasndaki kltr
kavram olgusal anlamda bir gereklikten ok, zellikle de 70 Terdeki ilk
Birikim nshalar bakmndan anlaml olabilecek nitelikte bir hatray ifa
de ediyor. 80 Tere kadar yaymlanan saylar dikkate alnrsa dergide belir
gin bir edebiyat/sanat arl olduu grlr. Murat Belge, mer
Lainer, Can Ycel ve Onat Kutlardan oluan kurucular listesi bahsi
geen durumu kantlar gibir1 Bizi daha ok ilgilendiren II. Birikim dne
Ar. Gr. Armaan ztrk, Ankara niversitesi, SBF, Siyaset B ilim i ve Kamu Y netim i
Blm .
* zlem D en liye yapt yorum, neri ve eletirileri iin teekkr ederim.
1 kr Argn, (2007), B ir Sosyalist D nce Platformu: Birikim , M odern Trkiye d e S iya s
D nce, Cilt 8, Sol, s. 968

Birikim D ergisin de L ib e ra l S ol deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

mi, yani derginin 1989dan sonra baslan ciltlerinde ise edebiyat ve sanat
la ilgili metinler neredeyse hi yok.2 Bu balamda Bakerin iyi kltrl
yazarlarn yazmas dergiyi kendiliinden bir ekilde kltr dergisi yap
maz yorumu Birikimde yaymlanan makalelerin ierii de gz nne
alndnda olduka makul grlebilir.3 Demek ki sosyalist kltr dergisi
ifadesindeki kltr kavram dergiyi anlamlandrma balamnda nemli
bir ayrntya karlk gelmiyor. Bu durumda tartmann arlk noktas
ister istemez sosyalizm oluyor. Birikim evresinde yaratlan dnsel re
tim nemli lde sosyalizmle ilgili. Mesela derginin fikir babas olan
Murat Belgeye gre Birikimin amac sol iinde hkim olan jargonun bir
lde de olsa dna karak Trkiyedeki sosyalizm tartmalarnn nite
liini ykseltmekten ibaret.4 Bu hatrlatma da gsteriyor ki derginin temel
amac sosyalizmi yeniden tanmlamak. Haliyle bizim yrteceimiz tar
tmann nirengi noktas Birikimin sosyalizm anlay zelinde somut bir
ierie kavuacak. Birikim evresinde ortaya konan entelektel abay
netletirmek adna ideoloji ve demokrasi balklarnda eldeki literatr
tketmeye alacaz. Ancak sorunsal sosyalizmle snrlamak derginin
Trk dn hayatnda oynad rol anlamak bakmndan yeterince doyu
rucu sonular vermeyebilir. nk 70 Ti yllardaki Birikim sosyalist gn
demi daha sk bir ekilde takip ederken 90h yllardaki Birikim sosyalist
dncenin dndaki pek ok konuya deinen bir ajanday n plana
karmtr. nselin ifadesiyle 70Terin Birikimi bir tavr dergisiyken 90Tarn Birikimi bir platform dergisidir.5 te tam da bu noktada ikinci soruya
deinmek gerekir. Bahsi geen platform kime kar ve ne tr bir ortak
paydaya dayanarak ina edilmitir? Kemalizme kar olan her kesimin
yolu bir biimde Birikimle kesimi midir mesela?
Birikim dergisinin sosyalizmi tanmlama biimiyle bir platform olarak
Birikimm. ideolojik snrlar zerine bir dizi tartma yrttkten sonra
kantlamay umduumuz sav ise dergi yazarlarnn giderek liberalizmle
sosyalizm arasndaki farklan ortadan kaldran bir dil kullandklar ve bu
bakmdan dergi izgisinin liberal sol gibi bir etiketle anlmas gerektii
ynnde olacaktr.

2 Enis Batur, (1997), Uzaktan Birikim , Birikim 100, s. 88.

3 U lu s Baker, (2007), DP Y azsnn Daha Sam im isi-TanFa M ektup Gibi, B irikim 220-1, s.
15.
4 H. Bahadr Trk, (2010), Bir D ergiyi Konumlandrmak: Birikim , ankaya U niversity
Jou rn al o f H um anities a n d S ocial Sciences, 7/1, ss. 128-9.
5 A hm et nsel, (2010), mer Lainerle Sylei: B irikim in 250. Saysnda Anlatlan Nedir?,
B irikim 250, ss. 17-20.

178

A rm aan ztrk

d e o l o jiy e b a k i : s o s y a l iz m t a r t i m a l a r i
HMANST SOSYALZM ARAYII
Birikim dergisi yazarlar sosyalizmin iinde bulunduu durumu bir kriz
hali olarak tanmlamaya eilimlidir. Bahsi geen varsaym uyarnca der
ginin temel politik dorultusu sosyalizmi yeniden dnmek ve tartmak
gibi bir ajandada somut hale gelir.6 Sosyalist harekette nelerin yanl git
tii sorusunun en kestirme yant ise edilgenletirici mantkta aranabilir.
ddia udur ki, tek tek somut insanlar gittike pasifletiren ve insann z
grleme isteini snfsal kurtulu anlaynda kristalize olan byk anla
tlara kurban eden zihniyet sosyalizme zaman iinde egemen olmutur.7
Bu tezi ayrntl bir ekilde formle etmeye kalktmzda karmza kafa
emei-kol emei ayrm ile kurtuluu mlkiyete indirgeyen ekonomi
politik dnce kar. Lainere gre reel sosyalist hareketlerdeki temel
sknt kafa emei-kol emei ayrmna gre dzenlenmi rgt yapsn
dan kaynaklanyordu. Kendisini kafa emeiyle zdeletiren ve ayn za
manda en yksek bilinli tavrn ifadesi olan parti, ii snfn salt ktisad
kar-yarar zelinde ele alyordu. Onlara gre ii yeterince bilinli de
ildi. Daha ok kol emeiyle var olan ve bu balamda youn bir ekilde
mlkiyet al eken ii snf, iinde bulunduu gerici koullarnn da
etkisiyle sosyalizmi yalnzca ktisad boyutu bakmndan talep ediyordu.
Bu balamda ii snf partisinin ii snfna bak bir znenin nesneye
bakndan ok da farkl deildi.8 nc parti gibi sorunlu tezlere kar
partiye eki dzen vermek ve btncl bir emek anlay zerine siyaset
yapmak olduka nemlidir. Ama sosyalistleri byle bir hamle yapmaktan
alkoyann ne olduu noktasnda daha derinde yer alan bir unsura, yani
pozitivist bilim anlayna ve dolaysyla determinist yan ar basan eko
nomi politik retiye deinmek gerekir.
Birikim yazarlar ktklar hmanist sosyalizm araynda, daha nce
Bat Marksizmi ierisinde youn bir ekilde ilenmi birtakm tezleri ha
zr bir sylem seti olarak Trk yaznna tercme etti. Bu bahsi geen ele
tiri setine gre egemen sosyalist anlay sosyalist dnceyi fayda-mliyeti bir sanayi a ideolojisine indirgemiti. Temelleri II. Enternasyo
nalde atlm ekonomist-bilimci dil arlkl olarak kapitalizmle yara
cak alternatif bir verimlilik stratejisinin yaratlmas ve zel mlkiyetin
6 Ahm et nsel, (2007), Srekli Bir Kendini A m a abas, Sosyalizm de D evrim , stanbul: Biri
kim Y aynlan, s. 7.
7 nsel, S rekli.., s. 11.
8 mer Lainer, (2007), Y eniden Sosyalizm ve Sosyalizm de D evrim . S osyalizm de D evrim ,
stanbul: Birikim Y aynlan, ss. 27-8.

179

Birikim D ergisin de L ib e ra l S o l d eo lo ji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

tasfiyesi meseleleriyle ilgilenmiti.9 Tabii reel sosyalizm bakmndan ge

linen nokta tam bir hayl krkln yanstyordu. retim ilikileri ancak
retici glerdeki niteliksel deiime bal olarak deiebilirdi. Mlkiyeti
toplumsallatrmak ve (veya) bireyleri toplumsal yarar adna almaya
zorlamak kendiliinden bir ekilde retim ilikilerinde farkllamaya yol
amad. Bu balamda gemiteki sosyalist tecrbeyi mahkm etme paha
sna yle bir yargy dile getirmek mmknd: Kendisine sosyalist diyen
kiiler insann zgrlemesine ynelik devrimci ritmi retici glerin,
yani insann retici-yaratc kapasitesinin iinde aramaldr.10 Marx Ta
temelleri atlan devrimci sosyalizm emekilerin katk ve katlmyla z
gn ieriine kavuur. Bu balamda sosyalizmin kitlesellii sosyalizmin
en vazgeilmez ilkesidir. deoloji yeniden tanmlanacaksa zne dnl
meli ve hareketin insanla bulutuu yer tekrar n plana karlmaldr.11
Birikimin sosyalizme bakn anlama noktasnda bu ze dnme a
rs hayat derecede nemlidir. Her eyden nce ze dnme arsyla kriz
iinde olduu varsaylan sosyalist hareketin ihtiya duyduu teorik yeni
lenmeyi hayata geirebilecei umulur. yle ki sosyalizmin kendi fikirsel
kaynaklarna yeniden dnmesi ve bu bahsi geen gemii eletirel bir
ekilde sorgulamas muhafazakrlk, liberalizm gibi ideolojilerden sosya
lizme geen malzemenin temizlenmesine yol aacaktr. Dahas sosya
lizmle Marksizm arasnda kurulan balarn nitelii de tartmaya alabi
lirse sosyalizm kavramnn yeniden deerlendirilmesine imkn verecek
ekilde kapsaml bir dnmn yolu alabilir.12 Bylelikle olgularla
hipotezler arasnda her geen gn daha da byyen fark kapatmak ve
farkl bir kavray iin yeni bir temelde karar klmak mmkn olabilir.
Peki, bu ze dnme arsnn ierii ve nitelii hakknda ne sylene
bilir? Birikim dergisi evresindeki dnsel retimin en tipik zelliklerin
den biri, bizim ze dnme diye ifade ettiimiz teorik kaynaklar gzden
geirme abasnn sadece Marx Ta snrl tutulmasdr. stelik ileride daha
ayrntl bir ekilde tartmaya alaca zere atflar hemen tamamyla
Marxm genlik dnemi yazlarnadr. Gen Marx T kavrama ve dolay
syla sosyalizmi yeniden tanmlama biimi de bir hayli sorunludur. n
k birok durumda Marxdan bahsederken bile, Marx dnda bir yere,
liberal bir jargona bavurulur.
Ortaya konan Marx portresinin birka tane temel zellii vardr. Bu
zellikler ayn zamanda gittike liberalleen Birikim ekolnn kendi teo
9 Lainer, Yeniden.., s. 31, 40-1.
10 Lainer, Yeniden... ss. 40-3.
11 Lainer, Yeniden.., ss. 46-8.
12 n sel, Srekli.., ss. 15-6; Lainer, Yeniden.., s. 23.

180

A rm aan ztrk

rik konumunu merulatran unsurlar olarak da yorumlanabilir. En yaln

anlatmla ifade edersek Birikimciler sosyalizmin bilimle ve iktidarla ara
sna mesafe koymasn doru bulmaktadr. Ayrca terk edilen bu aralara
kar yeni sosyalizmin kendini radikallemi bir demokrasi anlats ve
enternasyonalizmle tanmlamas gerektii tezi ilenir.
Lainere gre Marksizmdeki temel skntlardan biri bilim fetiizmi
dir. Marxin bilimsel yntemi deerli grd aktr. Ama ondaki bak
olguculuktan bir hayli farkldr. Her eyden nce bilimsel yntemden
diyalektii anlama eilimindedir Marx. Dahas ona gre bilimsel abann
sonular kesin ve mutlak deil, grelidir.13 Mutlak bilgiyi reddeden ve
ortaya koyduu bilgi dhil olmak zere her trl bilginin tarihe greli
olduunu dnen Marx kendi dncesini eletirel bir ekilde ele alr.
Demek ki kullanlan yntem tm zamanlar iin geerli olsa da, elde edi
len sonular tm zamanlar iin geerli deildir.14 Marx bylesi bir duruu
iselletirir. Oysa Marksistler-Engelsin Marx yorumu dhil olmak zeregenellikle Marxi ve Marksizmi talatrma pahasna bu bahsi geen
eletirel bilimsel yntemden uzaklamtr. Marksistlerin Marx adna
veya Marxdan kararak syledikleri, sosyalizmi canllktan yoksun hale
getirmi, yaratc zn tahrip edip kreltmitir.15
II. Enternasyonalden beri devam eden Marksizmin Birikimcilerin
reddettii bir dier yn iktidara gelmeye kilitlenmi stratejik dnme
tarzdr. Dergi yazarlarna gre kitleleri oy ve fizik g bakmndan ele
alan iktidar siyaseti sosyalizmin en sorunlu ynlerinden birini oluturur.16
Bu balamda iktidara kilitlenmi, siyaseti ajitasyon ve propaganda sevi
yesine indirgeyen ekonomi politiki reel sosyalist dil terk edilmeli, solcu
lar kimliklere, hayata ve gndelik yaama yaklatran bir hareket tarz
benimsenmelidir.17 ktidar yanls dilin bu denli sorunlu bir ey olarak
tarif edilmesi nemli lde muhafazakrlama, yani ie kapanmac tavr
larn n plana kmasyla ilgilidir. Sosyalistler iktidar ele geirmeyi
yegne ama haline getirdike solcu olmak dzenin snrlar iinde bir
seenee dnmektedir. Solun radikalliini yitirmesiyle kendisini solda
tanmlayan kesimlerin sistemin dili olan iktidarc siyaseti iselletirmesi
sreleri i ie yrmektedir.18 Ayrca paylama ve g mcadelesine
13 mer Lainer, (1996), Marx Marksist m iydi?, Birikim 84, s. 9.
14 Lainer, M arx.., ss. 10-1.
15 Ahm et n sel, (1996), Marx ve bir etik sorumluluk olarak sosyalizm , Birikim 84, s. 13.
16 mer Lainer, (2005), Y ol ve Hal, Birikim 191, ss. 23-4.
17 mer Lainer, (1998), Sosyalizm de devrim m i, sosyalist muhafazakrlk m ?, Birikim 113,
ss. 8-11; Ik Ergden, (2004), Y eni paradigmalar nda sol: Bir snr yaz, Birikim 183, s.
36.
18 Ergden, Yeni.., ss. 37-8.

181

Birikim D ergisin de L ib e ra l S o l d eo lo ji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

odaklanm anlay entemasyonalist perspektifin yok olmasna ve solda

milllemeye yol amaktadr.19 Tm bu hatrlatmalar nda Birikimcilerin karar kld yarg ise yle formle edilebilir: Sol iktidara yakla
tka insandan uzaklamaktadr. nsandan uzaklaan sosyalist hareketin
enternasyonalizme srt evirmesi ve bu balamda kapitalizm karsnda
hibir ans olmayan kuru bir anti-emperyalizm anlats ile milliyetilie
dnmesi ise kanlmazdr.20
Peki, Birikim yazarlarnn iktidar ve bilimi fetiletiren hkim sosya
lizm okumasna kar zellikle gen Marx zerinden yaptklar zmle
me hakknda ne sylenebilir? Her eyden nce Marksizme kar Marx T
n plana karan okuma tarz Trk sosyalizmindeki dier unsurlar tarafn
dan genellikle olumsuzlanm, Birikim evresi giderek sosyalist camiann
dnda, liberal ya da liberal sol bir unsur olarak grlmeye balanmtr.
Dergi yazarlar da bu durumun farkndadr. Birikimin tartmaya at
konularn sosyalist evreler ierisinde genellikle rahatsz edici, hatt sap
kn bulunduu zenle kaydedilir.21 Dergi izgisindeki kuak sosyalizmin
klasik ieriini sorgulayarak tartmaya aar. Onlara gre bu tr bir aba
hipotezlerin yeniden formle edilmesine yol aacaktr. Tabii bu durum
kesinlikle sosyalizmden uzaklamak ya da onu reddetmek anlamna gel
mez. Oysa kendisine sosyalist diyen dier unsurlar bu durumu bir tr teo
riden ka hali olarak yaftalar ve kmserler.22 Birikimcilere gre der
ginin Trkiyedeki sosyalist dncenin dier unsurlarndan ald tepki
aslnda ne kadar da doru bir i yapmakta olduklarnn kant niteliinde
dir. yle ki, Lainere gre Birikimcler sosyalisttir ve eitlie inanr.
Dergi evresi sosyalizmi yeniden tanmlamaya altka sosyalist hareket
iindeki muhafazakr unsurlar Birikimi daha bir iddetle eletirmektedir.
Bu balamda ekole ynelik Trokist ve Stalinist tepki son derece gerici
dir. Birikimle ve dolaysyla sosyalizmi yeniden tanmlama abasyla
arasna mesafe koyan kesimler Marksizmin bir z olduunu ve dnya
ne kadar deiirse deisin o zn deimediini dnrler. Birikim
eletirisini bu denli muhafazakr klan unsur nemli lde deimez zc saplantda kristalize olur.23
Grld zere dergi yazarlar kendilerine yneltilen eletirileri gr
mezden gelip yollarna hibir ey yokmu gibi devam ederler. Bu tavr bir
19 Lainer, Yol.., s. 26.
20 mer Lainer, (2004), M ill siyasetten piyasa siyasetine, Birikim 181, ss. 6-7; Lainer,
Yol.., s. 25.
21 mer Lainer, (1998), Sosyalizm de devrim m i, sosyalist muhafazakrlk m ?, Birikim 113,
s. 6.
22 Lainer, Yeniden.., s. 23, 27.
23 Lainer, Yol.., s. 22; Lainer, S osyalizm de.., ss. 7-14.

182

Arm aan ztrk

lde sosyalist hareketi eletirel dnceye davet eden yeniliki kn

bahsi geen dnr evresi zelinde snrlarn gsterir. Tabii ayn za
manda Birikim ile onun mahkm ettii sosyalizm anlay arasndaki or
takln derecesini. u an geldiimiz nokta bakmndan ise -yani bilim ve
iktidar kartlnda kendini aan hmanist sosyalizm anlay iddiasnn
geerlilii- sorunlar iki grupta toplanabilir: Her eyden nce Marxin ve
Marksizmin tanmlanma biiminde ciddi sorunlar vardr. Mesela kendi
tavrlarn kabullenemeyen gerici Marksistlerin Marksizmin z gibi bir
fetie takl kaldklarndan yakman Birikimcilerin kendisi de Marksizmin
z olduunu dnr. Milliyetilik ve devlet eletirisi yaparken kullan
dklar entemasyonalist dil, bilim-iktidar birliine kar insan-politika bir
liktelii zerine dnceleri dergi evresindeki dnsel retimi zcle
yaklatrr. Demek ki B ir ikimcilef in Marxa dn ya da Marx zelinde
sosyalizmi yeniden tanmlamas da aslnda bir ze dn projesidir. Da
has ortaya konulan Marx portresi son derece tartmal unsurlar ierir.
Marxm analiz erevesinin snrlar iinde dahi ekonomi politik dn
ceye ilgi duymayan ve bu dorultuda ekonomi politii ekonomizmle z
deletiren mantk son derece sorunludur. Marx kendi ekonomi politik
eletirisini meta kavram araclyla formle eder. Mesela byle bir tav
rn ya da bylesi bir tavr yenileyerek aan bir tutumun neden yanl oldu
unun tam olarak bir yant yoktur Birikim literatrnde. Kapitalizmle
ilgilenen herkesin kapitalizme hizmet ettiini mi dnmemiz gerekir?
Peki, dergi yazarlarnn yapt zere sadece kltr sorunlaryla ilgilenip
ekonomiye hi deinmemek baarl bir anti-kapitalist strateji iin uygun
nirengi noktas mdr gerekten?
Marxa hemen hemen hi metinsel referans vermeden yaplan Marx
tartmalar ve bu balamda teorik bir hafifleme anlamna da gelecek
ekilde kavramlarn iinin boaltlmas sreci Birikim dergisindeki ideo
lojik konumlanm en belirgin zellikleri arasnda yer alr. Bahsi geen
eilimler Birikim'1in sosyalizm anlaynda nelerin yanl gittii noktasn
da ara bir yargya ulamamz iin yeterlidir. yle ki dergi kaba materya
lizm, ampirizm-pozitivizm gibi perspektiflere kar gelitirdii eletiriler
konusunda samimidir. Yine bu balamda tarihin salt nesnel bir sre
olduu tezi reddedilir ve devrimci znenin yaratc gc olumlanr. An
cak Birikimciler tam da bu noktadan itibaren Marksizmle olan balarn
yitirirler. nk son kertede Marksizm kaba materyalizme ve ampirizme
olduu kadar idealizm ve idealist rasyonalizme de kardr. Hayatn orga
nik btnl karsnda praksis anlay, yani zne-nesne diyalektii,
eletirel teori ve devrimci pratik vurgulanr. Lukacs, Korsch ve Gramsci
gibi dnrlerin zamannda belirttii zere dogmalamadan Marksizmi
183

Birikim D ergisin de L ib e ra l S o l deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

koruyacak olan ey teori-pratik birlikteliidir. Bu balamda ekonomi

yerine kltre atfta bulunmak, fetiletirilen snfa kar insan ya da
insanl kutsallatrmak dogmatizmi ortadan kaldrmaz. lk bakta Biri
kim ekolnn ar nesnelci yorumlarla zneyi hiletiren hkim sosya
lizm jargonuna kar bir alternatifi ifade ettii dnlebilir. Ancak dergi
nin ar nesnellie kar ar znelci bir yerde durduu gz nne alnr
sa farkllk olarak ortaya konulan malzemenin aslnda ideolojik ve meto
dolojik anlamda bir tekrardan ibaret olduu grlecektir.

a d k a l d e m o k r a s i

Birikim evresindeki dnsel retimde bir dier dikkat ekici ayrnt

Marx ve dolaysyla Marksizmin zn demokrasi savunusunda bulan
okumadr. Mesela nsele gre Marx gerek demokrasinin formln El
Yazmalarnda, olduka ak bir ekilde ortaya koymutur. yle ki, de
mokrasi evrenselle zelin birliidir. Bahsi geen birlik siyasal devletin
yok olmas ve halkn kendi kendini belirlemesi lksnde kristalize
olur.24 Marx demokrasiyi siyasetin niha biimi olarak tanmlar. Bu ba
lamda demokratik siyaset yabanclamaya kar verilecek srekli mcade
lenin ufuk izgisidir. Dnr demokrasi sorunsal bakmndan zelden
hareket eden, ama ayn zamanda zelin karn evrenselle birletiren
kamusal bilincin zlemini eker. Bu zlem iki ar uca kar, yani zel
yarar adna evrenseli yok sayan liberalizm ya da Hegel rneinde grl
d zere evrensel adna zeli feda eden otoriter devletilie kar ortak
yarara ulamann en doru formln ifade eder.25 Meseleyi tarihsel bir
perspektifle yeniden formle ettiinizde Marx iin gerek demokrasinin
ayn zamanda Fransz devriminin balatt, ama bitiremedii siyasetin
mkemmellemesi srecinin niha halini karakterize ettii grlecektir.26
Demokrasi derinletike siyasal olan kurumsallar. Marxa gre bahsi
geen kurumsallama ncelikle devletle toplum arasndaki siyasal yaban
clamann ortadan kalkmasdr. Bylelikle halk egemenlii tam olarak
tesis edilmi olur.27 Demokrasinin yabanclamay etkisiz hale getiren bir
g gibi i grmesi sosyalist hareketin kendisi iin de nemlidir. Mesela
Marx ve Engels kendini ii snf ve halkn yerine ikme eden komplocu
devrimci anlay iddetle eletirir. Bu tr bir zihniyetteki temel sorun

24 A hm et nsel, (2008), M arx, Gerek Dem okrasi ve Liberalizm , Birikim 235, s. 11.
25 Insel, M arx.., s. 11-2.
26 A hm et nsel, (2010), Gnmzde Dem okrasi, Kom nizm dir veya Tam Tersi, Birikim 259,
s. 14.
27 nsel, G nm zde.., s. 16.

184

A rm aan ztrk

profesyonel devrimci grubun geriye kalan byk kitleye ne yaplacan

sylemesi ve bu nedenle ezilen snflarn kendi kurtulularna yabancla
masdr.28
Tabii zel olarak nsel genel olarak da tm Birikim yazarlar iin
nemli olan sadece demokrasi siyaset zdelii ve bu balamda bizzat
demokrasinin kendisinin devrimci bir mekanizma haline gelmesi sreci
deildir. En az demokrasinin kendisi kadar dikkate deer bir dier husus
demokratik mekanizmalar altran siyasal insann vazgeilmez konu
mudur. nsan vurgusu iin El Yazmalarna, dnmek gerekir. El Yazmalar
insana ya da somut insana adanm bir eserdir. nsan eylemi dourur.
Toplumsal nitelikleri siyasal varoluundan ayrlamayan insan Marxm
zgrleme ideali ve gerek demokrasinin znesidir.29 Siyasal zne olan
insan, toplumsal kendi tanmlad etik deerler erevesinde sorunlatrr. Tam da bu noktada sosyalizm aray balar. Sonuta sosyalizm ahlk
bir seimden baka bir ey deildir.
Demokrasi ve demokrasi zerinden yaplan sosyalizm savunusu sade
ce sosyalist hareketin iinde barndrd demokratik tahayyl Marx
dolaymyla tekrar ortaya koymak gibi bir ama bakmndan deil, ayn
zamanda radikallemi bir demokrasi anlatsnn dn olduu kadar bugn
de toplumsal muhalefet iin ne denli nemli olduunu kantlamas bala
mnda dikkate deer niteliktedir. Her eyden nce kapitalizm ile demok
rasi arasndaki kartlk iyi kullanlmal ve sistemi tmyle mahkm eden
muhalefet anlay terk edilmelidir.
Gelinen nokta itibaryla bireyselleme hemen tm toplumsal aktrleri
datmtr. Ayrca siyaset kapitalizm tarafndan igal edilmi durumda
dr. Siyasal alann siyasetsizlemesi gibi bir sonucu da beraberinde geti
ren bu igal ayn zamanda siyasete kar hukukun n plana kmasna yol
amaktadr. te tam da bu balamda kapitalist ekonomi-kapitalist siyaset
birliine kar demokrasi devreye girebilir.30
Pazar modeline uygun bir ekilde toplumu rgtleyen liberal demok
rasiye kar demokrasi idealinin esas tayc z zneler aras eitlik tale
bidir. Demokrasi diyerek yola kanlar siyasal eitliin ok tesinde bir
eyi, ktisad ve sosyal bir eitlii hedeflerler.31 Demokrasi ile eitlik ara
sndaki varolusal birliktelik nedeniyle acl sosyalizm iin en makul yol
toplumsal olan iktisada ya da doal ihtiyalar alanna indirgeyen dilden
28 nsel, G nm zde.., s. 19.
29 nsel, G nm zde.., s. 15.
30 Ahm et nsel, (2005), 30 Y llk Serven: D inlenm ek veya zgr Olmak, Birikim 191, ss.
31-2.
31 nsel, 30 Yllk.., s. 3 3 ,4 3 .

185

Birikim D ergisin de L ib e ra l Sol d eo lo ji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

vazgemesi ve sosyal sorunu yeni biimlerde ifade etmesine olanak sa

layacak ekilde demokratikleme pratiine sahip kmasdr.
Tm bu tartmalar ve hatrlatmalar nda ve Marxtan demokrasiye
yaplan atflar erevesinde Birikim ekolnn vermek istedii mesaj u
ekilde formle edilebilir: Gnmz dnyasnda demokrasinin tarih k
kenlerine dnerek siyasetin yeniden inas iin ura vermek hem sosya
lizm hem de zgrlk mcadelesinin nihai ekseni olacaktr. Demek ki
kapitalizmle mcadele etmenin ve kapitalist tahakkme kar hegemonya
yaratarak yant vermenin yolu siyaseti demokratikletirmek ve (veya) de
mokrasiyi radikalletirmekten geer.
Tabii demokrasiye ynelik Birikimci zmleme de vard sonular
itibaryla bir hayli tartmaldr. Bir dizi varsaymn almas noktasnda
sorunlar ba gsterir. Her eyden nce Marxin kastettii demokrasiyle
Birikimclerm kurulmas iin arda bulunduklar demokrasi arasnda
nitelik fark vardr. Genlik yazlar da dhil olmak zere Marxm hibir
yapt etik oulculuu destekler ya da olumlar nitelikte deildir. Filozof
bilginin ve karlarn tarihe greli olduunu dnse dahi, tarihin belli bir
nnda hemen her durum iin belli bir karn doru ya da hakl olduunu
kabul etme eilimindedir. Tm bu zellikler de gsterir ki Marxm siya
sal tahayyl ounluku demokrasi anlaynda somut bir ierie kavu
ur. phesiz ki devlet topluma yabanclam bir kertedir. Gerek de
mokrasi devletin ortadan kalkt bir anda ya da bu ann sonrasnda do
rudan demokrasi eklinde hayata geecektir. Dorudan demokrasi devlet
siz bir toplumda insann kendi geleceine dolaymsz bir ekilde hkmet
mesine olanak salayan koullar karakterize eder. Ancak bu sylenenler
de hakllk pay olmas, yani Marxm dorudan demokrasiyi desteklemesi
ondaki ounluku perspektifi grmezden gelmemize yol amamaldr.
Marx ilk genlik yazlarndan yallk yaptlarna kadar hemen her yerde
yanl bilin gibi aralar kullanr. Yanl bilin kavram halkn bir ksm
nn ya da arlkl bir ksmnn kendi gerek karna yabanclat gibi
bir anlama gelir. Bylesi bir varsaym hem znellii hem de etik oulcu
luu snrlar. Bilindii zere etik oulculuk siyasal oulculuu meru
latran en nemli ideolojik dayanaktr. Etik oulculuk hakl grld
lde siyasal oulculuk deerli kabul edilebilir. te tam da bu noktada
Birikimcilerin yoluyla Marx ve Marksizmin yolu birbirinden ayrlr.
Marx ounluku demokrasiyi savunuyor olmasna ramen Birikim ya
zarlar oulcu demokrasi taraftardr. stelik ayn Birikim Marx Ta taban
tabana ayr eyleri sylemesine ramen sosyalizmi tanmlama noktasnda
Marxa dndn iln eder. Bu derin ironi dergi evresindeki yazarlarn

186

A rm aan ztrk

liberal konumlarn merulatrmak iin Marxi arasallatrd gereini

rnekler niteliktedir.
Bir dier mesele kapitalist devlet ve genel olarak kapitalizmle ba et
me noktasnda demokrasinin ne lde ilevsel olduu noktasnda d
mlenir. Demokratik mekanizmalarn iletilmesi kapitalist sistemi ze
bilir mi gerekten? Birikim ekol demokrasi gibi byk bir anlatya sk
lkla bavurur. Ama pratikte demokratik aralarn kapitalist devlet ve
ekonominin hangi zellikleri karsnda etkin bir ekilde sonu dourabi
leceinin doyurucu bir yant yoktur. Parlamenter sistem, siyas partilere
dayal temsil sistemi, kuvvetler ayrl ve anayasal demokrasi devam
edecek midir mesela? Bilindii zere bylesi bir ierik liberal demokrasi
nin zn ortaya koyar. Birikimcilerin arzulad zere kapitalizmle kar
karya gelecek kadar radikallemi bir demokrasi pratii liberal demok
rasinin tesine geilmesini gerektirir. Tabii bu durumda liberal demokra
siye alternatif olacak ekilde bsbtn baka bir dizgeye ihtiya vardr.
Ancak Birikim literatr dikkatle incelendiinde dergi yazarlarnn liberal
demokrasiyi olumsuzlayarak aacak alternatif bir model gelitirme konu
sunda son derece yetersiz olduklar grlr. Hatt aksine eilimler olduk
a belirgindir. Demokrasiden sz ederken insan haklar ve hukuk devleti
gibi enstrmanlara bolca atf yaplr. nsan haklar ve hukuk devleti ol
makszn demokrasiden bahsedilemeyeceine dair bylesi bir anlat libe
ral demokrasiye ynelik dogmalar basite tekrarlamaktan baka bir anla
ma gelmemektedir. Geldiimiz nokta itibaryla Birikimin iine dt
paradoks yle dile getirilebilir: Dergi evresi demokrasiden liberal de
mokrasiyi anlyorsa, liberal demokrasinin snrlar iinde kapitalizmi tas
fiye etmek mmkn mdr? Birikimcler demokrasiden liberal demokra
siyi aan bir eyi anlyorlarsa, bu yeni varsaymsal demokrasinin ierii
konusunda ne sylenebilir?

n t e r n a s y o n a l iz m v e r s u s m l l Iy e t l k

Birikim dergisinin solu yeniden tanmlama abasnda son nemli durak

enternasyonalizmdir. Bu mesele hem Marxa dn tartmalar bakmn
dan sosyalizme ihtiyac olduu teorik yenilenmeyi salayacak nirengi
noktalarndan biri hem de dergi yazarlarnn milliyetilik kartl nokta
sndaki kat tutumunun temel merulatrc nedenidir. Komnist Manifes
to gibi rneklerde aka grld zere en bata gl bir ekilde en
ternasyonalizm vurgusu vard. Ancak sosyalist hareket iindeki entemasyonalist bilin zamanla gerilemitir. Birikimcilr bahsi geen gerilemeyi
sosyalizmin knn kant olarak sayma eilimindedir. Entemasyona-

187

B irikim D ergisin de L ib e ra l S o l deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

lizmin yerini millet temelli bir dnme tarz aldka ulus devlet lei
sosyalist rgtlenme ve dnn merkezi haline gelmitir.32 Sosyaliz
min bozularak milliyetilikle eklemlenmesi srecinin asl nedeni ise siya
seti g mcadelesine indirgeyen iktidar yanls dildir. Daha nce de bir
lde tarttmz zere Birikim evresi yazarlar g temelli siyasetle
sosyalizmin etkinliini yitirmesi sreleri arasnda bir neden-sonu iliki
si olduuna inanrlar.33
Enternasyonalizmden uzaklama sreci bakmndan vurgulanmas ge
reken birka nokta vardr. Her eyden nce insanl bir btn olarak kav
rayan anlay milliyetilik gibi etnik gruplara deimez nitelikler atfeden
bir ideolojiyle asla badamaz. Dolaysyla sosyalizm ve milliyetilii
uzlatrma giriimleri, bu balamda yurtseverlik kmaz bir yolu karakterize eder. Yurtseverlik milliyetiliin sosyalistlemesinden ok sosyaliz
min milliyetilemesine yol aar. Sosyalist hareket yurtseverlii iselletirdike dnme biimi emperyalizm-antiemperyalizm eksenine skr.
Bylesi bir dnm ise aklc dnme pratiklerini ilemez hale getirir.34
Mesel bu balamda komplocu dnme tarz n plana kar. Belge, mil
liyetilie yaklamann sosyalistleri kanlmaz bir ekilde komplocu bir
manta mahkm ettiini syler. Emperyalizmin tuza, kapitalizmin
oyunu gibi genellemeler her eyin komployla aklayan s dilin iaretle
ridir. Bir kere bylesi bir dil yerleince derinlikli analizler yapmak gittik
e gleir ya da anlamszlar.35
Birikim cofm entemasyonalizm-milliyetilik kartl bakmndan
dikkat ektii bir dier sorun ise Trk solunun durumuna ilikindir. Pro
letaryann vatan yoktur diyen Karl Marxm mirasna inat Trk solunda
milliyeti/yurtsever hassasiyetler olduka belirgindir. Trkiyede sol lke
snrlar iinde dnr ve rgtlenir. Dolaysyla fazlasyla yerlidir. Ay
rca solu belirleyen ana unsur enternasyonalizm deil milliyetilik olduu
iin Trk solcularnn ezici bir ounluu anti-kapitalist olmaktan ok
anti-emperyalisttir.36 Tabii bu durum ister istemez solun tek lkede sosya
lizmi savunan Stalinist anlay ile bamszlk yanls Kemalist dnce
nin etkisi altnda olgunlamasna yol amtr. Bylesi bir sonu ise Trk
sosyalizmin dnsel ve rgtsel derinliini olumsuz ynde etkilemekte
dir.37

32 mer Lainer, (2006), Enternasyonalizm , Birikim 202, ss. 25-6.

33 mer Lainer, (2005), Y ol ve Hal, Birikim 191, s. 26.
34 mer Lainer, (2010), Sosyalizm versus M illiyetilik , Birikim 249, ss. 65-7.
35 Murat B elge, (2004), K om plo Zihniyeti, Birikim 178, ss. 30-1.
36 R oni M arqulies, (2006), M illiyetilik kmazndan k Var m ?, Birikim 202, ss. 64-5.
37 M arqulies, M illiyetilik.., ss. 65-8.

188

A rm aan ztrk

Peki, temel nermeleri ksaca zetlenen Birikim ekolnn enternasyo

nalizm vurgusu iin bir tr ara deerlendirme yerine geecek nitelikte ne
sylenebilir? ncelikle enternasyonalizmin sosyalizmin ne lde zorun
lu bir bileeni olup olmad meselesi zerinde durabiliriz. Her eyden
nce liberalizm de en azndan sosyalizm kadar entemasyonalist bir karak
tere sahiptir. Bu nedenle rahatlkla diyebiliriz ki evrenselci bak asnda
sahip olmak kiiyi kendiliinden bir ekilde sosyalist yapmaz. Demek ki
evrenselci rezervlerle dnyay okumak byle davranan kiiyi sosyalist
olarak adlandrmamz salamayabilir tek bana. Ayrca sosyalizmi ev
renselci klan asl unsur tm insanlk adna konuan metodolojide kristalize olur. Sosyalizmin evrensellii ayn zamanda ii snfnn evrenselli
idir. Birikim evresi yazarlarnca ortaya konulan metinlere baktmzda
ise evrenselci bakn devam ettirildii, ama evrensel kurucu zneye y
nelik atflarn tmyle ortadan kalkt grlr. i snf ve snfsal bak
as karsnda oullua, farkl zne ve kimliklerin ittifakna yakn bir
pozisyonu iselletirir Birikim. Bu balamda siyasal tahayyl son derece
postmodem bir ierie sahiptir. Gelinen nokta ise bir hayli tartmaldr.
nk Birikim yazarlar modem evrenselci anlaty post-modem zneyle
birletirmeyi dener. Sosyalizmin belli nitelikleri ile postmodem siyasetin
belli kalplarn bir araya getirme gayreti ise yeni bir sentez arayndan
ok, bir tr arada kalmlk halini karakterize etmektedir.
Bir dier sorun evrensellik-yerellik kartlnda somut bir ierie ka
vuur. Marksist kuramda enternasyonalizm zellikle de teori dzeyinde
youn bir ekilde vurgulanr. Ancak reel sosyalizmin tarihi dikkate aln
dnda proletaryay vatansz bir zne haline getiren vurgunun kendisini
sosyalist olarak adlandran kitleler ve partiler tarafndan tam olarak kabul
edilmedii grlecektir. Sosyalizmle milliyetilik arasndaki eklemleme
nin asl nedeni Birikim yazarlarnn iddia ettii gibi sosyalizmin znden
uzaklamas ve (veya) bozulmas deil, sosyalizme yerel hassasiyetler
karsnda tutunabilecei bir taban salama gayretidir. Evrensel ideoloji
yerele tercme edilir. Yurtseverlik, proleter ulus kavramlatrmas, antiemperyalist anlay ve sosyalist gruplarn bamszlk hareketlerine ver
dii destek bahsi geen tercme iinde somut uraklar ifade eder. Biri
kim ekol ise evrenselin yerelle, sosyalizmin milliyetilikle eklemlenme
sine iddetle kar kmaktadr. Bu nedenle onlarn gznde yurtseverlikantiemperyalizm hattnda ileri srlen fikirler sosyalist retiyle bada
maz. Ancak bu tutum son derece sorunludur. Bir kere Marksist dnce
olduka olgunlam bir emperyalizm teorisine sahiptir. Bu balamda
Lainer ve Belgede karmza kt zere antiemperyalist duruu k
mseyen tavr sosyalizm iinde eletirel bir duruun deil, ancak sosya
189

Birikim D ergisin de L ib era l S o l deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

lizm dna savruluun iareti olabilir. Dahas enternasyonalizm adna

yurtseverlik dhil olmak zere milliyetiliin her trlsn reddetmek
sosyalistleri yerelden, yerele ait toplumsal gereklikten tmyle uzakla
trmakta ve nihayetinde sekinci bir pozisyona srklemektedir. Bu ba
lamda, yani youn milliyetilik eletirisinin Birikim literatr iindeki
arl bakmndan, bahsi geen ekoln konumu elitist olarak deerlendi
rilebilir. nk milletle halk arasndaki ayrm kavramsal dzeyde anlam
ldr. Hayatn organik btnl ierisinde ise halk ile millet arasnda he
men hibir fark yoktur. Dahas sosyalistlerin kendi yanlarna ekmeye
altklar halk nemli lde milliyetidir. Bu bilgiler nda Birikim
evresinde gelien kat milliyeti tutumu yeniden ele alrsak yanl olan
eyin tam olarak ne/nerede olduu daha bir akla kavuur. yle ki,
halk milliyeti olmasna ramen milliyetilie aka ve olduka kapsay
c bir ekilde kar kmak, Birikim rneinde olduu zere bylesi bir
tavr iselletiren hareketi halkla kar karya getirir. Milliyetilik yanl
bilin olsa dahi, yanl bilinle mcadele tmyle onu olumsuzlamak ek
linde olmamaldr. Bu tezi ama noktasnda Gramscinin ortak duyu ze
rine grlerine bavurabiliriz.
Gramsci ok dank dzeyde de olsa halkn dnyay kavrama biimi
ierisinde felsef bir nitelik olduunu dnr. Her bir bireyin pratik ha
yatn paras olmaktan dolay doal olarak sahip olduu filozof gibi dav
ranma yetenei ortak duyunun zdr. Yine Gramsciye gre ortak duyu
veya kamusal dn halkn saduyu dedii eyle zdetir. Saduyu ise
dil, dinsel inanlar ve folklorda somut hale gelir.38 Gramscinin ortak du
yu zmlemesi halknn inan, deer ve pratiklerine sayg duymayan eli
tist tutumun bir eletirisini sunar okuyucusuna. Dnr devrin talyasnda Katolik ounluu kategorik olarak dlayan sekter kilise dmanl
na kar geni halk kitlelerini snf savamna dhil etmek iin bylesi bir
tezi savunur.39 Bahsi geen savunu Birikimcilein milliyetilik kart
tutumlarn eletirmek iin benzersiz ipular sunar bizlere. Gramsci
Marksist retide dini olumsuzlamak iin yeterince e olmasna ramen
din kartlnda srar eden tavr doru bulmamtr. nk bylesi bir
tavr nihayetinde halk sosyalist harekete yabanclatrmaktadr. Bu farkndalk dinde somutlaan halkn ortak duyusuyla sosyalist ajanda arasn
da eklemlemeye gitmeyi doru bulan bir devrimci stratejide kristalize
38 Antonio Gramsci, (1999), S election s fro m the P rison N otebooks. (Der.), Q. Hoare, ve Smith,
G. N o w ell, London: E lecB ook, s. 630; A ntonio Gramsci, (2007), H apishane D efterleri, ev:
Adnan Cem gil, stanbul: B elge Y aynlan, ss. 17-8, 46.
39 Perry Anderson, (2007), B at M arksizm i zerine D nceler, ev: Blent A k soy, stanbul:
Birikim Yaynlar, s. 120.

190

A rm aan ztrk

olur. Ancak Birikimciler burada uzun uzadya tartld zere kat-sekter

nitelikte bir milliyetilik kart tavr iselletirmitir. Bu balamda rahat
lkla denilebilir ki kilise dmanlndan uzak durarak ve halkn ortak
duyusuyla atmayarak onu kazanmaya alan Gramsciyan duyarllk
Birikimdi ekole yabancdr. Halkla kar karya gelmek pahasna milli
yeti anlay tekiletirilir. Bylelikle sosyalizm olduka dar bir evrenin
ideolojisi olarak kalmaya devam eder.
Tabii tam da bu noktada Birikim okuyucusu iin hi de artc olma
yan bir ayrntya deinilebilir. Dergi izgisindeki yazarlar enternasyona
lizm adna milliyetilie kar karlar. Bylesi bir konumlan Marxla
merulatrlr. Bilindii zere Marx sadece milliyetilie deil, ayn za
manda dine de karyd. Oysa Birikim dergisi ne Marx adna din eletirisi
yapar ne de slm dini iin olumsuzlayc bir slup kullanr. Hatt tam
tersi bir sre iler. zellikle de Kemalizm kartl ve merkez-evreci
retorik bakmlarndan slmc kadrolar ile Birikimdi ekip ortak bir jargonu
paylar. Pek ok slmc yazar Birikim dergisinde yazm, bata Medine
Vesikas, Bart meselesi, imam-hatipler gibi bir dizi konu bal zeri
ne sayszca makale dergide yaymlanmtr. Geriye yantlanmay bekle
yen tek bir soru kalr: Acaba slmclara gsterilen hogr neden milli
yetilere gsterilmemi ya da tersten sorarsak sosyalizm adna milliyeti
lik mahkm edilirken ayn gerekeler slm(clk) iin neden kullanlma
mtr?

KTDARA BAKI: DEMOKRAS TARTIMALARI

KEMALZM VE MLLYETLK ELETRS
Birikim yazarlarna gre milliyetilik kartl sadece sosyalizmi yeniden
tanmlama sorunsal bakmndan nemli deildir. Bu mesele ayn zaman
da Kemalist devletin eletirisi iin uygun bir zemin oluturur. Milliyeti
lik ve milli devlet zerinden yaplacak Kemalizm eletirisi ise hem bu
lkede iktidarn nasl rgtlendii hem de reel politik dzlemde demokra
sinin snrlar gibi konular hakknda yrtlen tartmalarn derinletiril
mesine yardmc olur. Peki, dergi izgisi demokrasi tartmalarnn zorun
lu bir bileeni olarak grdkleri milliyetilik kartl noktasnda hangi
argmanlar dile getirir?
Milliyetilie ynelik ilk ciddi eletiri seti milliyetilik-iddet ve milliyetilik-politika dzlemlerinde formle edilir. yle ki, savunulan stan
dart teze gre milliyetilik zc ve dlayc bir kimlik politikasdr. Bu
tr bir tahayyl zorunlu olarak iddeti besler. Milliyetilikle iddet arasn
daki eklemlenme o denli ileri dzeydedir ki, siyasetin milletle merulat-

191

Birikim D ergisin de L ib e ra l S ol d eo lo ji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

rld ve siyasal alann snrlarnn mill baka gre tanzim edildii yer
de nce siyaset, ardndan da demokratik siyaset ortadan kalkar. Bu ba
lamda milliyeti ideoloji apolitik sreleri daha da glendiren politik bir
enstrman olarak i grr.40 Milliyetilik mill devleti merulatrr. Bu
durum da Kemalist devlet rneinde olduu zere iddetin norma balan
masna ve mill egemenlik fikri dorultusunda asimile edici ya da baskc
mekanizmalarn youn bir ekilde harekete gemesine yol aar.41 Tabii
burada dile getirilen argman seti, yani milliyetiliin zorunlu olarak id
dete yol at, iddetin ise yine zorunlu bir ekilde siyaseti ve demokra
tik siyaseti yok ettii dncesi fazlasyla karikatrist veya kolayc bir
akl yrtmeyi ifade eder. Her eyden nce milliyetilikle iddet arasn
daki balant her hangi baka bir ideolojiyle iddet arasndaki balantya
gre ok da gl deildir. Dahas Fransz Devriminden itibaren yaanan
gelimeler, mesela burjuva demokrasilerinin ulusal demokrasi olarak
ortaya k sreci ve liberal demokrasiyle liberal milliyetilik arasndaki
eklemlenme dikkatle yorumlandnda milliyetiliin hi de zorunlu bir
ekilde antidemokratik bir siyasal tahayyl olarak tanmlanamayaca
ortaya kar. Hatt aksine bir tespit daha dorudur. Milliyetilik demokra
siyi destekleyen en nemli katalizr gtr. Birikimcilerm milliyetilii
demokrasi kart bir ideoloji olarak gsteren tezleri ise ancak demokrasi
sadece oulculua ve ok kimliklilie zde kabul edilirse anlaml hale
gelir. Bylesi bir varsaym ise fazlasyla postmodern bir ierie sahiptir.
Milliyetiliin bir lde oulculuk kart pratikleri yeniden rettii
dorudur. Ancak Antik Yunandan beri sregelen demokrasi deneyimleri
tarihi de gsterir ki etnik ya da kltrel anlamda trdelik olmakszn de
mokrasiyi iletmek ve ortak iyi konusunda anlamay ummak neredeyse
imknszdr. Bu nedenle milliyetilik olmakszn demokrasinin nasl
mmkn olabilecei sorusu -her ne kadar ideolojik kabulleri nedeniyle
bylesi bir soruya kategorik olarak kapal olsa da Birikim evresi- yine
de olduka nemlidir. Tabii milliyetilik-demokrasi ilikisine dair sorun
larn bir benzeri iddet-siyaset kartl bakmndan da sz konusudur.
iddet siyaseti ortadan kaldrr gr en yaln anlatmla Marxtan beri
sosyalist dnce ierisinde savunulan devrimci iddet anlaynn tmy
le olumsuzlanmas anlamna gelir. Bylesi bir anlam ise bizi u iki soru
nun kysna gtrr: iddeti reddeden Birikim ayn zamanda kapitalizmi
ykmay da m reddetmektedir? iddet kartl ya da barl siyaset

40 Tam l Bora, (2005), iddet ve M illiyetilik stne Bir D en em e, Birikim 195, s. 74.
41 Bora, iddet.., ss. 76-7.

192

A rm aan ztrk

vaadi oyunun kurallar iinde kalmay, yani liberal demokrasi iinde siya
set yapmay kabul etmek anlamna gelmez mi?
Milliyetiliin Kemalizmle balants ise milli devletin egemenlik an
laynda kristalize olur. Bahsi geen egemenlik anlay egemen zneyi
millet deil de devlet olarak tanmlar. Ayrca devlet kendini topluma tbi
saymaz.42 Milliyeti ideolojinin Kemalizm tercmesi ile devleti bir ideo
lojiye dnmesi, bu balamda Trkiyedeki devlet realitesi bir dizi soru
nu beraberinde getirir. ncelikle devletin bu denli n plana kmas siya
seti hemen hemen tamamyla g ilikilerine indirir.43 Mesela bu balam
da mill gvenlik mant mill egemenliin temeline yerleir ve siyasetin
snrlar bylesi bir manta gre dzenlenir.44 Ayrca devletle toplum
arasndaki iliki bir st-ast ilikisi olduundan halkn temsilcisi olarak
hkmeti stlenen kesimler tam olarak hibir zaman iktidarda olamaz.45
Bu balamda devletin kutsallyla siyaset yapma imtiyaznn belli bir
snfn elinde olmas arasnda dorudan bir devamllk vardr.46 Bahsi
geen durum ise ister istemez demokrasiyi olduka snrlayan bir cumhu
riyet algsyla, elitlere dayal bir ynetme pratiini akla getirir. Trkiye
deki cumhuriyet muhafazakr, elitist ve anti-demokratik elerin ar
bast bir rejimi ifade eder. Dergi izgisindeki yazarlara gre Kemalist
cumhuriyet militan yurtta romantizmi zelinde kamusall devlete indir
ger. Egemenliin halka ait olduu, ama halkn bu egemenlii istedii gibi
kullanmada sorunlar yaad bir rejimdir Kemalist cumhuriyet. Siyasete
hkim olan milliyeti-muhafazakr yap demokrasiyi bugn deneyimlenecek bir gerek gibi deil de, yarn ulalacak bir hedef gibi gsterir.
Tm bu arzalar neticesinde geldiimiz nokta ise organizmaya yabanc
dncelere srekli bir ekilde mdahale eden, i dman yaratma der
dinde son derece otoriter ve muhafazakr bir siyaset tarzdr.47
Milliyetilikten mill devlete, mill devletten elitist-Kemalist rejime,
oradan da eksik demokrasiye doru kendini aan ve bizim de bir lde
zetleyerek aktardmz Birikimci tez iki bakmdan eletirilebilir: Her
eyden nce demokrasiyi snrlad varsaylan Kemalist devletin tarif
edilme biimi bir hayli sorunludur. Devlet halkna yabanclam bir kerte
olarak tanmlanr. Tabii tanm bir kez byle yaplnca devlet metafizik bir
42 mer Lainer, (1997), Trk Toplumunun D evleti, Birikim 93/4, ss. 19-21.
43 Lainer, Trk.., ss. 23-4.
44 m it K van, (1997), Sahibinden D evletin Kavram ve Kapsam , Birikim 93/4, s. 40.
45 K van, Sahibinden.., s. 28.
46 m it Akta, (1998), D evletin Partisi, Cumhuriyet ve slm Hareketlerinin Y eni Y n elim i,
Birikim 115, ss. 75-6.
47 Tanl Bora, (1998), Muhafazakar Trk M illiyetilii, Birikim 115, ss. 24-5, 26-7; Ahm et
nsel, (1998), Cumhuriyet ve Dem okrasi, Birikim 115, s. 32, 36-7.

193

Birikim D ergisin de L ib e ra l S o l deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

gce dnr, zerk ve kendini belirleyen bir varlk gibi alglanr. Bahsi
geen alg ise bir dizi reel politik sonucu beraberinde getirir. Mesela Biri
kimdi okuma Trkiyede iktidarn devleti ve elitist rgtlenmesinden
hemen tamamyla yukardan aaya modernleme deneyimini ve cumhu
riyetin kurucu elitlerini sorumlu tutar. Oysa halkn siyasal sisteme katlm
olanaklarnn snrll ve ynetici kastn kendisini ynetenlerden ayr ve
stn grmesi gibi alkanlklar cumhuriyet ncesi bir dnemden, impara
torluk deneyimden miras kalmtr. Demek ki eksik demokrasi olgusu sa
dece Kemalizmle ilgili bir ey deildir. Siyas kltrdeki bir takm s
rekliliklere atfta bulunmak ve daha derinlikli bir analiz erevesi kurmak
gerekir. Yine bu balamda farkl dncelere ve yaam tarzlarna sayg
duymayan, toplumu organizmaya benzeten, otoriter ve mcadeleci man
tk tek bana Kemalizmin eseri deildir. Bir dier mesele topluma ya
banclam Kemalist devlet retoriinin, bu izlei srarla takip etme niye
tinde olan dergi evresindeki dnsel retimi liberal ve muhafazakr d
n dnyasna yaklatrmasnda somut bir ierie kavuur. Hatrlanaca
zere bu yaznn giriinde bir Ahmet nsel alnts zerinden tavr dergisi
olmaktan karak platform dergisi haline gelen Birikimin tam olarak ne
tr bir platforma karlk geldii, yazarlarn platform in etme gayretiyle
neyi hedefledii sorulmutu. Kemalizm zelinde yrttmz tartma
bu soruyu yantlar niteliktedir. ktidara bak sorunsal bakmndan Biri
kim dergisindeki temel ideolojik mayalanma Kemalist devlet eletirisinde
kristalize olur. Pek ok slmc, liberal ve muhafazakr entelektelin der
giye katkda bulunmas48 bu balamda yorumlanmaldr. Birikim sosyaliz
mi yeniden tanmlama misyonunun yansra Kemalist devlete kar kan
kesimlerin platform dergisi olma zelliini de stlenmitir. Tabii bu du
rum dergi ieriinin giderek liberallemesi gibi bir sonucu beraberinde
getirir. Hatt bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde tartacamz zere
dergi evresinde Trk siyas hayat zerine gelitirilen tezlerin fazlasyla
merkez-evre paradigmasna dayal bir ekilde formle edilmesi Birikim'i
Trk san olumlayan bir konuma srklemitir.
Demokrasi sorunsal balamnda Kemalizm ve milliyetilik eletirisi
zerinden yrttmz tartmay tketebilmek adna iki noktaya daha
deinilebilir: Birikimcilzv Trkiyedeki mevcut ulus-devlet dzeninin de
mokratik siyasetin alann bir hayli daraltt kanatindedir. Bu nedenle
ulus devleti snrlayacak ulus st ve ulus alt glere siyaseten arlk
verilmesini tavsiye ederler. Bahsi geen tavsiye Avrupa Birliine katlm

48 Trk, B ir D ergiyi.., ss. 127-8, 140-1.

194

A rm aan z trk

srecini koulsuzca destekleyen ve kimlik taleplerini olumlayan bir reto

rikte somut bir ierie brnr.
Dergi yazarlar kendisini sosyalist olarak tanmlayan kesimlerin AB
ile Trkiye arasnda yrtlen katlm mzakerelerine destek vermesini
birka bakmdan deerli bulur. Her eyden nce kresel kapitalizmle
mcadele etmenin doru yolu kresel bir emek hareketi yaratmaktr. Bu
balamda kresellemeye kar ulus devleti savunma seenei hi de
makul ve anlaml deildir.49 Dahas kapitalizm ulus devleti zayflatmakta
ve bu zayflk lsnde devletin yurttalar zerinde kurduu tahakkm
etkisini yitirmektedir.50 Bu tr bir gelime sol iin olumludur. Demek ki
solun devlet basksndan ve milliyetilik kapanndan kurtulmasna yar
dmc olacak AB gibi projelere destek vermesi gerekir.51 Dahas Avrupa
lkeleri blgesel zerklik ve federalizme doru kendi dar yaplarn
yeniden dzenlemekteler.52 Trkiyenin birlie yaklamas benzeri sre
lerin n plana kmasna yardmc olacaktr. Tabii bylesi bir adm kolay
lkla tahmin edilecei zere Krt sorunu gibi konularda elimizi bir hayli
rahatlatacaktr. Yine bu balamda bir dier mesele Avrupa Birliine kar
kan sosyalistlerin iinde bulunduu durumdur. Lainer katlm sreci
nin Trkiyede sosyalist hareketi dntrebilme kapasitesine atfta bulu
narak mevcut panoramay, yani Birlik kart sol gruplarn ulus devlet
milliyetilii izgisinde yaptklar siyaseti eletirir. Bat karsnda ikinci
snf bir sosyalizmde srar eden bizdeki sol siyaset Avrupa Birliini em
peryalist bir proje olarak tanmlar. Oysa bu dil milliyetiliin ve Kema
lizmin dilidir. Dahas Trkiye sosyalistlerinin arlkl bir ksm Avrupa
Birliine kardr. nk bu kesimler fakirlikle devrimcilik arasnda
koutluk olduunu dnrler. Birlie katlm srecinin lkeyi zenginle
tirme potansiyeli sosyalistleri rktmektedir.53
AB tartmas Birikim dergisi yazarlarnn sosyalist dnceden liberal
sol ya da sol liberal bir konuma doru yaad ideolojik savrulmann
somut bir gstergesi gibi durur. Ulus devleti ypratt gerekesiyle ulus
st birliklere ve kresel kapitalizme verilen destek son derece dnd
rcdr. Tam da bu noktada iki soruna deinilebilir: ncelikle Birikim
ekolnden yazarlar kresel sistemin ulus devletleri zayflatt tezini sa
vunurlar. Ancak bu iddia ampirik adan pek de doru deildir. Kresel
kapitalizm tm ulus devletleri deil, daha ok kapitalizmin merkez lke
49 Haldun Glap, (2004), Sol, Avrupa B irliine N asl Bakm al?, B irikim 181, ss. 17-8.
50 Glalp, Sol.., ss. 15-7.
51 A hm et nsel, (2006), oul Avrupa H edefi ve niter D evlet Sorunu, Birikim 202, s. 46.
52 nsel, oul.., s. 47.
53 mer Lainer, (2005), A B ve sosyalist so l, Birikim 199, ss. 3-7.

195

B irikim D ergisin de L ib e ra l S o l d eo lo ji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

leri lehine olacak ekilde evre lkelerdeki ulus devletleri zmektedir.

Bu balamda ABD gibi belli ulus devletlerin yrtt siyaset ile kresel
kapitalizmin i grme biimi arasnda bir devamllk vardr. Dahas enter
nasyonalizm adna yklmas ya da paralanmas umulan ulus devlet bir
ok lkede ayn zamanda bir sosyal devlet dzenine karlk gelir. Emek
ilerin uzun mcadeleler sonucu elde ettii sosyal haklar bu sosyal devle
tin anma srecinde yok olup gitmektedir. Birikimci izgi sadece milli
yetilik ve devlet gibi olgular hedef alr nitelikte bir dnme pratiine
angaje olduundan ulus devletinin tasfiyesi adna, emperyalist-kapitalist
sistemin ajan olmay kabul etmekte ve bu balamda emeki snflarn
madd yaamlarn her geen gn daha fazla zorlatran sosyal hak kart
srelere destek olmaktan kanmamaktadr.
Son olarak kimlik siyasetine deinilebilir. Kimlik siyaseti meselesi ik
tidar kart, Kemalizm ve milliyetilik gibi arzalardan arnm bir politi
ka yapma tarznn tam olarak nasl bir ierikte somutlatn anlamamz
asndan nemlidir. Ayrca kimlik siyaseti politik dorultuya ekil verme
balamnda reel politik bir ereve salar dergi yazarlarna. Krt sorunu
ve Ermeni sorunu zerine tartmalar nemli lde bu erevenin ieri
sinde anlaml hale gelir. ncelikle kimlik siyasetini merulatran hukuk
ereve hakknda bir ey sylenebilir. Dergi insan haklar hukukunu
nemseyen ve kimlikleri bu tr bir hukuk perspektifi bakmndan deerli
gren liberal hukuk siyaseti geleneine yakn bir pozisyonu iselletirmitir. yle ki, insan haklarna sadkat uluslararas meruiyetin ls
haline gelmitir.54 Ancak Trkiye gibi hzla modernleen lkelerde insan
haklarna bak son derece sorunludur. Trk devleti ABden gelen bask
ve telkinler neticesinde insan haklarn nce kabul etmekte, sonra ise hak
larn iini boaltarak etkisizletirmektedir. Sancara gre devletin haklara
bak arasal olduundan insan haklarnn kabul ayn zamanda bu hak
larn niteliini andrmaktadr.55 Ancak yine de, tm olumsuzluklara ra
men terr-gvenlik algs-Krt sorunu balamnda insan haklar katalizr
bir g gibi i grr. Genel kan insan haklar hukukun paras olduka
terrn bitecei ve Krt sorununda kayda deer lde bir ilerleme sala
naca eklindedir. Sancar alntsnda rneklediimiz zere Birikim eko
lnn insan haklar retoriine bak son derece olumludur. Bahsi geen
olumlama insan haklar perspektifi nemli lde liberal hassasiyetlerin
glgesinde formle edildii iin liberalizme ynelik bir olumlama olarak
da kabul edilebilir. Ayrca bu okuma insan haklaryla emperyalizm ve

54 M ithat Sancar, (2003), nsan Haklar: Retorik, hukuk ve gereklik, Birikim 165, s. 124.
55 Sancar, nsan.., s. 126.

196

A rm aan ztrk

insan haklaryla elitizm arasndaki balantlar nedeniyle insan haklar

dncesine ve onun kullanm biimine pheyle bakan daha derin bir
analizin sonularna hemen tmyle kapaldr.56 Tabii bir de Marxm
Yahudi Sorunu adl almasndan beri Marksist-sosyalist literatr iinde
insan haklarna ynelik eletirilerin bir hayli youn bir dzeyde seyrettii
gerei de dikkate alnrsa, Birikimin insan haklarna angaje olan tavr
nn ayn zamanda Marksist-sosyalist birikimi gz ard etmek gibi bir an
lama geldii de grlr.
nsan haklarna ynelik kazanmlar sayesinde kimlik yanls siyaset
tarz daha bir salam zemine oturacaktr. Birikim ekol kimliki tavr
Ermeni soykrm ve Krt sorunu gibi konularda yaanmas arzulanan
yzleme ve bu balamda Trk siyas hayatndaki dnm potansiyeli
bakmndan deerli bulur. Kimlik siyaseti tekiletirilen unsurlarn insan
haklar mcadelesi balamnda desteklenir. zellikle Krt kimlik hareke
tine verilen destek dikkate deer niteliktedir. Krt kimliinin kamuda
daha fazla temsil imknna kavumas demokratiklemeyi hzlandracak
tr. Birikimcilzf in Krt kimlik siyasetinde olumlu bulduklar bir dier
unsur Krtlere ynelik dlanma siyaseti ortadan kalktka Trk milliyet
iliinin zayflayacana olan inanta somut bir ierie kavuur.57
Birikimin demokrasi adna kimliki siyasete verdii destekte zellikle
milliyetilik-kimlikilik ikilii bakmnda derin bir ironi vardr. Her ey
den nce kimliki duruun postmodern bir tavrdan szld aka ka
bul edilir. Mesela Lainere gre eskiden din ve etnik isyanlar evrensel
deerlere ya da ideolojilere atfta bulunarak meruiyet kazanrd. Son
eyrek asrdr ise durum tersine dnmtr. Bugnn dnyasnda kimlik
i jargon ve postmodern anlam dnyas etnik-din isyanlar normalletiren
st anlatlar olarak i grmektedir.58 Bu jargon iinde Krt siyaseti etnik
bir isyann kimliki dille merulatrlmas gibi bir anlama gelir. Dahas
Krt kimliinden da vuran siyasette Krt milliyetiliinden izler olduu
aktr. Mesela, calan Krt milliyetiliinin nderidir. Atatrkn Trk
milliyetiliinde oynad role benzer bir rol stlenir calan figr.59
te tam da bu noktada yle bir soru sorulabilir: Krt kimlik hareketinin
aslnda etnik bir isyan olduu, hatt Krt milliyetiliine gebe olduu
vurgulanm olmasna ramen neden Trk milliyetiliine kar gsteril
56 nsan haklar zerine eletirel bir deerlendirm e iin bkz. Arm aan ztrk, (2010), nsan
Haklar m nsanlar m? nsan Haklan Teorisi zerine Eletirel Notlar, (Der.), Armaan z
trk, Yeni Sol Yeni Sa, Ankara: Phoenix Yaynlar, ss. 7-32.
57 B y lesi bir zm lem e iin bkz. M esut Y een , (2004), Trklk ve Krtler: Bugn, Birikim
188, ss. 31-5.
58 mer Lainer, (2005), Y eni M ecrasnda Krt Sorunu, Birikim 197, ss. 3-4.
59 Lainer, Yeni.., s. 7.

197

Birikim D ergisin de L ib e ra l S o l deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

dii zerine Krt milliyetiliine ynelik de olumsuzlayc bir tutum iine

girmez Birikim yazarlar? Sosyalizm yolunda her trl yerel badan sy
rlmay doru bulan ve Trk milliyetiliine kar olduka dlayc bir
tutumu iselletiren Birikim ekolnden yazarlarn ayn tavr Krt milliyet
iliine kar gstermiyor olmalar olduka manidardr. Yine bu balam
da bir dier sorun kullanlan terminolojide aa kar. Genelde Trk mil
liyetilii ve Krt kimlii kavramlar birlikte kullanlr. Bu kavramlardan
ilki olumsuzland lde kincisi olumlanr. Oysaki Trk milliyetilii
Trk kimliiyle, Krt kimlii ise Krt milliyetiliiyle ilgilidir. Derginin
kavramsal hafzasnda kimlik pozitif, milliyetilik ise negatif bir anlamla
ykl olduundan kar klan Trk kimliine Trk milliyetilii, des
teklenen Krt kimliine ise kimlik hareketi ifadeleri uygun grlmtr.
Bahsi geen tercih derginin kavramsal tutarll salama noktasnda zor
landn rnekler niteliktedir.

e RKEZ-EVRJE VE

SA SYASETN OLUMLANMASI

Birikim dergisiyle ilgili dile getirilmesi gereken son nemli ayrnt sa

siyasete ynelik olumlayc tavr ve merkez-evreci paradigmada anlaml
hale gelir. Merkez sa siyaseti olumlayan retorik bir dizi argmanda so
mutlar. ncelikle halkna kar yabanclam ve akn olma nitelii
ar basan bir Kemalist devlet portresi izilir. Trkiyede gerek iktidar
devletin kontrolndedir mesela. Partiler devletin tarihin belli bir annda
ya da belli bir konjonktrde talep edilmesini uygun grd politikalar
hayata geiren tli unsurlardr sadece.60 Bu balamda rahatlkla denilebi
lir ki demokratik siyasetin alan bir hayli dardr ve bahsi geen snrl alan
ierisinde oulculuk bakmndan sorunlar yaanr. Bylesi bir panorama
kendini elit-halk kartlnda aar. yle ki bir tarafta laiki-devleti
cumhuriyet elitleri ve CHP, dier tarafta ise mazlum Anadolu halk ve
Demokrat Partiden beri laik oligariye direnen kesimler vardr.61 Grl
d zere Birikimcler Trkiyedeki siyasetin belirleyici dinamiinin
devlete kar halk, merkeze kar evre ikiliinde kristalize olduunu
dnrler. Tabii mesele bir kez byle tarif edilince sa siyaseti olumlayp CHP rneinde olduu zere merkezde yer alan laik politik dorultu
yu eletirmek bir hayli kolaylar.
Tezi rneklerle amak istersek karmza ncelikle lkeyi vesayet reji
minden kurtaran merkez sa imgesi kar. zellikle AKPye ynelik v
c tavr dikkate deerdir. Bata Lainer olmak zere Birikimci ekolden
60 mer Lainer, (2004), A K P, hikm et-i hkm et v e siyaset, Birikim 183, s. 3.
61 A hm et nsel, (1998), Cumhuriyet ve D em okrasi, Birikim 115, s. 38.

198

A rm aan ztiirk

yazarlar devletin alann daraltan ve milliyetilii ehliletiren sa anlay

ta lke siyasetindeki arzalan dzelten bir yenileme istenci grrler.
Mesela Kemalist modernleme deneyimine kar AKP, toplum tipi bir
modernlemenin temsilcisidir. Bu yeni tip modernleme ekonomide, i ve
d siyasette bir hayli baarl performans gstermitir. Siyaset alan ge
nilemi, akn devlete kar demokratik kltr derinlemitir.62 Dahas
ANAP-AKP hattnda gelien liberal merkez sa izgi pre-kapitalist e
lerin ar bast mill kar anlayn zamanla ktisad milliyetilie do
ru dntrmtr.63 Tabii bu da kresellemeye daha uyumlu bir siyaset
anlaynn n plana kmas anlamna gelir. Yine bu balamda Trk toplumunun en diri, en dinamik snfn oluturan muhafazakr demokrat
kesim ve dolaysyla bu kesim zelinde AKPnin seim baarlar takdirle
karlanr. 12 Haziran seimleri de dhil olmak zere son 10 ylda yaplan
tm seimlerden yeni muhafazakr glerin zaferle ayrlmas bir olgu
olarak seilmilerin atanmlara hkim olmasna yol aan byk bir dei
imin katalizr gc olarak tanmlanr.64 Bu balamda Birikim, devlet
elitleri ve orduya kar her geen gn daha da belirleyici hale gelen mu
hafazakr hegemonyay olumlar. Hatt devleti akl rehabilite etme bak
mndan AKPnin arkasndaki halk desteini yeterince etkin bir ekilde
kullanamad meselesi zerinde durulur. Mesela Lainer, 2004de yazd
bir yazda mevcut iktidar partisinin trban serbest brakma ve imamhatiplerin nn ama gibi konularda fazlasyla rkek davrandn belir
tir. Ona gre bu gereksiz rkekliinin arkasnda partinin devlet elitleriyle
uzlama istei yatmaktadr.65
Tabii merkez-evreci retorik sadece evreden merkeze yerleen mer
kez sa glerin merulatrlmas meselesi bakmndan deil, ayn za
manda merkez siyasetin, zellikle de CHPde kristalize olan mantn
yerilmesi balamnda da sonu dourur. Merkezde yer alan kitle iin
temel sorun kendi ada yaam kalplarn egemen stat gibi grp geri
ye kalan herkesi aalayan tavrda somut bir ierie kavuur.66 Ayrca
devlet partisi kimliinden bir trl kurtulamayan CHP sadece Kemalist
elitlerin karlarna odaklanm dar bir siyasal perspektifte kendini yeni
den retir. Oysa AKP burjuvaziyi devlet vesayetinden karmaya al
maktadr. Dahas merkezde yer alan kitlenin evreden gelen glere y

62 M enderes nar, (2004), Seim ler V astasyla AKP zerine, Birikim 180, ss. 31-3.
63 mer Lainer, (2004), M ill Siyasetten Piyasa Siyasetine, Birikim 181, s. 5.
64 A hm et nsel, (2011), Muktedir Oluun fadeleri, Birikim 267, s. 14 ve mer Lainer,
(2011), 12 Haziran Seim leri: Tuzaklar ve htimaller, Birikim 267, s. 5.
65 mer Lainer, (2004), AK P, hikm et-i hkmet ve siyaset, Birikim 183, ss. 6-8.
66 mer Lainer, (2004), B iten Seim den B alang in D erslere, Birikim 180, ss. 19-21.

199

Birikim D erg isin d e L ib e ra l S ol d eo lo ji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

nelik eletirileri gerici nitelii ar basan bir kvamda formle edilir. En

yaln anlatmla merkez gler ykselen yeni orta snflara ynelik ks
kanlklarn ifade eden bir ajandaya teslim olmu durumdadrlar.67
AKP-CHP kartl gibi konu balklar bata olmak zere reel politik
gndemin nasl yorumlanmas gerektii zerine yrtlen tartmalar
Trk siyas hayatndaki temel izleklerin aa karlmas meselesi bak
mndan nemli olsa da bylesi bir zmlemede fazlasyla ayrntl bir
dili tutturmak bizi kendi sorunsalmzdan uzaklatrabilir. Bu nedenle
sadece iki noktayla snrl kalacak ekilde baz sonular dile getirilebilir.
ncelikle merkez-evreci tahayyln snrlar iinde merkez sa siyaset
ten gelen gleri olumlayp merkez sol siyaseti yeren, devlet-halk ile elitkitle kartlklar zerinden siyasal yaam yorumlayan terminoloji ne
lde Marksist ya da nereye kadar sosyalist bir jargonla badar diye
ciddi bir ekilde dnmemiz gerekir. nk sonuta Birikimcilerin faz
lasyla itibar ettii merkez-evreci zmleme snfsal analizi darda
brakan ya da snf temelli konumay giderek anlamszlatran bir bilim
ideolojisine karlk gelir. Kendisine sosyalist diyen, hatt sosyalizmi
yeniden tanmlama amacn temel varlk sebebi sayan bir ekoln Marksist
ya da sosyalist anlamlarda soldan dnyay yorumlayan sosyal bilim gele
neinin temel aksiyomu olan snf bu denli grmezden gelmesi ve mer
kez-evreci bak zerinden kendi tezlerini amas olduka manidardr.
Tam da bu noktada ikinci bir argmana deinmek ve merkez-evreci
dilin Birikimci izgiyi ideolojik adan belirgin bir ekilde saa yaklatr
d tespitini yapmak gerekir. Merkez-evreci bilim dili bir st anlat
olarak Birikimci ekibin slmc ve(veya) liberal-muhafazakr gelenekten
gelen kiilerle eklemlenmesine yol am ve dolaysyla Birikim bylesi
bir eklemlenmenin olurluu lsnde Trk siyasetini soldan deil de
sadan okuyan bir dergi haline gelmitir. Dergi yazarlar standart bir sa
c okumadan hi de farkl olmayacak bir ekilde merkez san lkeyi
demokratikletirdii ve refah arttrdn syleyebilmektedir. Tabii Biri
kim merkez-evre zerinden toplumu okurken, bir yandan da yrrlkte
olan neo-liberal iktisat politikalar sayesinde geni halk kitlelerinin st
snflara bal bir ekilde yaad gerei hatra getirilirse dergi izgisin
deki dnsel retiminin sosyalist dnya grnn ok tesinde bir yere
doru savrulduu daha ak bir ekilde ortaya kar.

67 A hm et nsel, (2004), C H Pnin G enetik Bozukluu, Birikim 180, ss. 28-9.

200

A rm aan ztrk

o n u y e r In e

Birikim dergisinin ideolojik omurgas iki noktada belirgin bir hle gelir.
Bunlar srasyla sosyalizmi yeniden tanmlama sorunsal ve Kemalizm
eletirisidir. Her iki nirengi noktas da dergi evresindeki yazarlarn sos
yalist dnya grnden liberal ideolojiye doru yeni bir politik dorultu
gelitirme srelerinde baat rol oynamtr. Vlger Trk soluna kar
sosyalist hareketteki kltr ve bilgi seviyesini ykseltme istei temel po
litik kayglardan biridir.68 Dergi sola makul bir tartmay besleyecek e
kilde yaz ve evirilerle katk yapmay taahht etmi ve bu vaadinin gere
ini nemli lde yerine getirmitir. Ancak reel politik tavrlarn sorgu
lanmasyla balayan sre giderek sosyalizmin sorgulanmasna, liberal
kuram ve temalarn daha sk kullanan liberal sol bir dilin n plana k
masna ve sonu olarak postmodem tahayyln aksiyomlarna uygun
yeni bir ideolojik pozisyonun benimsenmesine yol amtr. Bu bahsi ge
en krlmada ekonomi politiin tmyle terk edilmesi ve iktidarsz siya
set aray gibi olgular n plana kmaktadr. Ekonomiyi darda brakan
dnme tarz, Birikim tipi sosyalizmi, sadece kltr/siyas kltr sorun
laryla ilgilenen bir anlaya mahkm etmitir. Dahas siyaseti iktidarszlatran postmodem kapitalist hegemonyayla69 Birikimci izginin iktidar
sz siyaset zlemi arasnda bir neden sonu ilikisi vardr.
Birikim dergisi evresindeki dnsel retimin gittike liberallemesi
meselesi bir yere kadar yazarlarn iktidarn ve siyasetin niteliine dair
temel kabulleriyle ilgilidir. Ancak gerekleen dnmn sosyalizmden
liberalizme dom neredeyse keskin bir kopuu ifade ediyor oluu gerei
karsnda daha derinde yatan bir nedene, yani teori-pratik ilikilerine
bakmamz yerinde olur. yle ki, dergi 70Terin ortasnda yaymlanan ilk
saydan beri bir fraksiyon yaratma ya da bir siyas hareket olma yolunu
tercih etmemitir.70 Hatt aksine bir eilim ok daha belirgindir. Birikim
kendini sadece teoriyle snrlam ve bu dorultuda sosyalist hareketin
mmknse tmne, deilse de bir ksmna sosyalist bilin alama gibi bir
misyonu stlenmitir. Tabii bu dumm dergi yazarlarn ister istemez
praksisten uzaklatrm ve saf teori gibi bir alana hapsetmitir. Birikimci
gelenein kendisi dndaki sosyalist gruplara kar kmseyici ve hatt
elitist bir tavr iselletirmi olmas nemli lde teori reten dergi ro
lyle ilgilidir. Birikimce dier grup ve izgiler arasndaki ilikinin za
68 Bahadr Trk, B ir D erg iyi.., ss. 131-2
69 Zygm unt Bauman, (2000), S iyaset A ray, ev: Tuncay Birkan, stanbul: M etis Y aynlan,
ss. 83-8.
70 Argn, B ir S osyalist.., s. 976.

201

B irikim D ergisin de L ib e ra l S ol deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

manla bir st-alt ilikisi haline gelmesi hem derginin sosyalist camia iin
de yalnzlamasna ya da tekiletirilmesine yol am hem de dergi ev
resi sosyalist gelenekten dlandka sosyalizmden liberalizme doru ide
olojik savrulu daha bir hzlanmtr.
Eksikliklere ynelik tm bu hatrlatmalar derginin geldii yeri zetle
mesi bakmndan nemlidir. nk Murat Belge ve mer Lainer gibi
derginin balca ideologlar bile Birikimin nne koyduu amalar ha
yata geirme noktasnda baarsz olduunu kabul etmeye eilimlidir.71
Tm sola hitap ederek sosyalizmi yeniden tanmlamaya alan tarihsel
misyon kendi gerekliini gl bir ekilde ortaya koyamamtr. Sonuta
yle bir yargda bulunarak tartmay kapatmak yerinde olur sanrm. Bu
metnin giriinde ortaya konulan analizi temellendirmek adna iki tane
soru sorulmutu. O sorular derginin kapanda yer alan sosyalist kltr
dergisi ifadesinin ne anlama geldii ve yazarlarnn dergiye bitikleri
misyonun, yani platform dergisi olma niteliinin ieriine ynelikti. Li
beral hegemonyann beklentileri dorultusunda siyaset teorisini sadece
devlet ve milliyetilik eletirisiyle snrl tutan Birikimin bahsi geen
hegemonyay Trkiye sosyalizmi zelinde yeniden reten bir ajandada
karar kld iddia edilebilir. Bu balamda rahatlkla diyebiliriz ki Birikim
iin sosyalist kltr dergisi tamlamasndaki sosyalist sfat bir gereklik
ten ok bir hatraya karlk gelir.

aynaka

Akta, m it, (1998), D evletin Partisi, Cumhuriyet ve slami Hareketlerin Y eni Y n elim i,
Birikim 115, ss. 75-9.
Anderson, Perry, (2007), B at M arksizm i zerine D n celer, ev: Blent A ksoy. stanbul:
Birikim Yaynlar.
Argn, kr, (2007), Bir Sosyalist D nce Platformu: Birikim , M odern Trkiye de S iya s
Dnce, C ilt 8, Sol, ss.967-88.
Baker, U lus, (2007), DP Yazsnn Daha Sam im isi-Tanla Mektup G ibi, Birikim 220-1,
ss.10-6.
Batur, Enis, (1997), U zaktan Birikim , Birikim 100, ss. 87-8.
Baum an, Zygm unt, (2000), S iyaset A ray, ev: Tuncay Birkan, stanbul: M etis Yaynlar.
B elg e, Murat, (2004), K om plo Zihniyeti, Birikim 178, ss. 30-3.
Birikim , (1997), G em iin A ydnlkndan Dersler, Birikim 98, ss. 19-30.
Bora, Tanl, (1997), 100. Say Birikim: N ey e Yarad?, Birikim 100, ss. 58-60.
(1998), Muhafazakar Trk M illiyetilii, Birikim 115, ss. 20-9.

71 Bahadr Trk, B ir D erg iyi.., s. 131; A hm et nsel, (2010), mer Lainer ile S ylei, Birik im in 250 Saysnda Anlatlan Nedir?, Birikim 250, ss. 19-20.

202

A rm aan ztrk

(2005), iddet ve M illiyetilik stne Bir D en em e, Birikim 195, ss. 74-9.

nar, M enderes, (2004), Seim ler V astasyla AK P zerine, Birikim 180, ss. 31-4.
Ergden, Ik, (2004), Y eni paradigmalar nda sol: Bir snr yaz, Birikim 183, ss. 36-41.
Gramsci, Antonio, (1999), S election s fro m the P rison N otebooks, Hoare, Q. ve N ow ell
Smith, G. (ed.): London: ElecBook.
(2007), H apishane D efterleri, ev: Adnan Cem gil. stanbul: B elge Yaynlar.
Glap, Haldun, (2004), Sol, Avrupa B irliine N asl Bakm al?, Birikim 181, ss. 14-18.
nsel, A hm et, (1996), Marx ve bir etik sorum luluk olarak sosyalizm , Birikim 84, ss. 13-9.
(1998), Cumhuriyet ve Dem okrasi, Birikim 115, ss. 30-9.
(2004), C H Pnin G enetik Bozukluu, Birikim 180, ss. 25-30.
(2005), 30 Y llk Serven: D inlenm ek veya zgr Olmak, Birikim 191, ss. 30-35.
(2005), Ermeni Sorunu ve tesi, Birikim 199, ss. 12-7.
(2006), oul Avrupa H edefi ve niter D evlet Sorunu, Birikim 202, ss. 46-63.
(2007), Srekli Bir Kendini A m a abas, Sosyalizm de D evrim , stanbul: Birikim
Yaynlar, ss. 7-16.
(2008), Marx, Gerek Dem okrasi ve Liberalizm , Birikim 235, ss. 11-16.
(2010), mer Lainerle Sylei: B irikim in 250. Saysnda Anlatlan Nedir?, Birikim
2 50, ss. 17-21.
(2010), Murat B elge ile Sylei: 250 Sayda Neleri Yapamadk?, Birikim 250, ss. 11-16.
(2010), Gnmzde Dem okrasi, K om nizm dir veya Tam Tersi, Birikim 259, ss. 13-19.
(2011), Muktedir Oluun fadeleri, Birikim 267, ss. 11-14.
Korat, Grsel, (1997), Birikim ve Edebiyat, Birikim 100, ss. 130-2.
K van, m it, (1997), Sahibinden D evletin Kavram ve Kapsam , Birikim 93/94, ss. 27-45.
Lainer, mer, (1996), Marx Marksist m iydi?, Birikim 84, ss. 6-12.
(1997), Trk Toplumunun D evleti, Birikim 93/4, ss. 18-25.
(1998), Sosyalizm de devrim m i, sosyalist muhafazakarlk m ?, Birikim 113, ss. 6-18.
(2004), Biten Seim den B alang in D erslere, Birikim 180, ss. 19-24.
(2004), M illi Siyasetten Piyasa Siyasetine, Birikim 181, ss. 3-8.
(2004), AKP, hikmet-i hkm et ve siyaset, Birikim 183, ss. 3-8.
(2005), Y ol ve Hal, Birikim 191, ss. 21-9.
(2005), Y eni M ecrasnda Krt Sorunu, Birikim 197, ss. 3-9.
(2005), A B ve sosyalist sol, Birikim 199, ss. 3-7.
(2006), E nternasyonalizm , Birikim 202, ss. 25-7.
(2007), Y eniden Sosyalizm ve Sosyalizm de D evrim . S osyalizm de D evrim , stanbul:
Birikim Yaynlar, ss. 17-50.
(2010), Sosyalizm versus M illiyetilik , Birikim 249, ss. 63-67.
(2011), 12 Haziran Seimleri: Tuzaklar ve htimaller, Birikim 267, ss. 3-10.
M argulies, Roni, (2006), M illiyetilik kmazndan k Var m ?, Birikim 202, ss. 64-8.

203

Birikim D ergisin de L ib e ra l S ol deoloji zerine E letirel B ir D eerlen dirm e

ztrk, Armaan, (2010), nsan H aklan m nsanlar m? nsan Haklar Teorisi zerine
Eletirel Notlar, (Der.), Armaan ztrk, Yeni S ol Yeni Sa, Ankara: Phoenix Yaynlar,
ss. 7-32.
Sancar, Mithat, (2003), nsan Haklar: Retorik, hukuk ve gereklik, Birikim 165, ss. 124-8.
Som ay, Blent, (1997), 100, Birikim 100, s s .163-5.
Trk, H. Bahadr, (2010), B ir D ergiyi Konumlandrmak: Birikim , ankaya U niversity
J ou rn al o f H um anities a n d S ocial Sciences, 7/1, ss. 127-142.
Y een, M esut, (2004), Trklk ve Krtler: Bugn, Birikim 188, ss. 31-5.

204

Y e n S o l U z e r n e D e n l e r

Tekelci/Kapitalist Devlet S i n e i (Arture 183/ Etde Pour CME),

Yksel Arslan, Kapitalin Gncelletirilmesi Denemesi, 1975-1979

E tk
M

ve

erk ezli

dalet

S iy a s e t A

e n I b Ir

r a y il

TRKYEDE

z g r l k S ol
Can Ulusoy*

G iri
Dnyay yorumlamann deil, onu deitirmenin1 nemli olduu ilkesin
den hareket eden bir dncenin, tarihsele yapt vurgu ile birlikte, ken
disini dnemin artlarna gre srekli yeniden ina etmek zorunda olduu
bir gerektir. Bu adan 19. yzyl sosyalizmi ile 20. ve 21. yzyllarn
sosyalizmi hatt sosyalizmleri fark anlamlar ve deerlerle yklenmitir.
Eer Rosa Luxemburgun ya sosyalizm ya barbarlk tercihi zerinden
deiim mefhumuna baklacak olursa, sosyalizm, kapitalizme gre vazi
yet almaktan karlr, kapitalizmin olmad bir dnyada da sosyalizmin
her an barbarlkla bir mcadele ierisinde olduu kabul edilir ve bu dei
im srecini sonu iln edilmeyen bir tarihe yaymak mmkn olur.
Dnyay deitirme amacyla yola kan sol dncenin kendisi de ta
rihsel sre iinde byk deiimlere uramtr. Bu deiimin ynn ve

* Can U lu soy, Galatasaray niversitesi, Siyaset Bilim i.

1 Karl Marx - Friedrich Engels, A lm an d eolojisi (Feuerbach), Ankara: S ol Y aynlan, eviren:
Sevim B elli, 5. b.s., 2004, s. 24.

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye d e zgrlk S ol

sonularm ele almak, 21. yzylda sosyalizmin yeniden tahayylne giri

en kesimlerin hedeflerini ve programlarn tartmak asndan elzemdir.
Esasen sosyalist dnce Marxtan itibaren srekli olarak deimi,
birbirinden farkllam ve neredeyse temel baz referanslar dnda arala
rnda uzlamaz elikilere brnm onlarca ayr model ortaya konmu
tur. Tarihsel sre iinde bu durumun yansmalarn Trkiyede de izle
mek mmkndr. Fakat zellikle Trkiyede nce kendisini zgrlk
sosyalistler, sonra ise zgrlk sol olarak adlandran kesim, Trki
yede solu iki kanada ayran bir tahlil ortaya koymutur. Bunlardan birin
cisi hl snf siyasetinde srar eden, proletarya diktatrl zerinden
snfsz topluma gemeyi niha hedef olarak belirleyen geleneksel sol,
dieri ise bu alma erevesinde dnceleri tartlacak olan zgr
lk sol.
Trkiyede zgrlk solun serencmm izlemek, 1980 sonras ge
rek Trkiyede gerekse de dnyada tezahr eden yeni iliki ve dncele
ri anlamak asndan bir neme sahiptir. zgrlk solcularn, yeni bir
sol tahayyl amac ile yola ktklar iin, Trk solunun da en azndan
teorik planda en iddial grubunu tekil etmeleri gerekmektedir. Nitekim
kendilerine bitikleri ama, deiimin dikkatli bir analizini gerektirmekte,
bunun sonucu olarak da siyas mnda yeni bir toplu okuma getirmelerini
zorunlu klmaktadr. nk Marxm tarihsel nemi tam da bu noktada or
taya kmtr: O, 19. yzylda kapitalist retim biimi ile ilgili en detayl
analizleri ortaya koyarak, dnyay deitirme imknn gzler nne ser
mitir. Yeni bir tahayyl, ancak Marxm ortaya koyduu imkn, 21. yz
ylda insanlk durumlarna bakarak, yeniden retmekle mmkndr. z
grlk solun yeni bir sol tahayyl getirip getiremedii, hem deiimin
vasfn hem de politikann mahiyetini tartmak asndan belirleyicidir.
Marx biztihi politika zerinde durmamtr fakat politikann ekonomi
ile olan ilikisi zerinden toplumsalla olan bana iaret etmitir. Bu a
dan 19. yzyl modemitenin szck daarcnn tepesinde yer alan z
grlk, eitlik, kardelik iarlarnn ekonomi-politik dnya iinde siyas
gc elinde bulunduranlar tarafndan yeniden datm srelerine mdahil olma zerinden anlamlandrld ve siyas alana sirayet ettirildii sy
lenebilir. 20. yzyln son eyreinden itibaren ise, solun ekonomi ve
snf temelli tahlilleri yerini iki sihirli szce brakmtr: kimlik ve etik.
Snflarn iktidar mcadelesinden ziyade znelerin oulculuuna vurgu
yapan ve kamusal alanda znelerin yan yana ama birbirlerinin zerine
yklmadan durmalarn salayan bir politik-etiin varl zerinden de
mokrasinin bizatihi bir ama haline geldii yeni bir siyaset tanmna gi
dilmitir. Trkiyede zgrlk sol, bu yeni siyaset yapma biiminin en
208

Can U lusoy

nde gelen savunucularndan biri olmas nedeniyle 1980 sonras Trki

yede solu tartrken ncelikle ele alnmas gereken kesimlerin banda
gelmektedir.
Trkiyede zglk sol dncenin ilk nvelerini, 1975 ylndan iti
baren kmaya balayan Birikim dergisinde grmek mmkndr. Bu d
ncenin Trkiyede geliim srecine damgasn vurmu olan iki temel
olaydan ilki 1980 asker darbesi, dieri ise 1991 ylnda Sovyetler Birlii
nin kdr. Sovyetler Birliinin dalmasna giden srete Gorbaovun ortaya att Glasnost ve Perestroyka balkl reform hareket
leri sol iinde youn bir ideolojik tartmann da balamasna neden ol
mutur. 1989 ylnn Austos aynda, Trk solunun nde gelen birtakm
isimlerinin bir araya gelmesiyle balayan Kurueme sreci hem 1980
asker darbesi hem de Sovyetler Birliinin iine girdii youn dnemin,
solun yeniden tanmlanmasn ve gnn ihtiyalar zerinden sorgulan
masn temel alan bir bak asyla balam ve yedi ay kadar srmtr.
Bu sre zgrlk sol dncenin geliimi ve partileme srecine giril
mesi noktasnda belirleyici bir neme sahip olmutur. Sosyalist Birlik
Partisi (SBP), ardndan Birleik Sosyalist Parti (BSP)nin kuruluuyla
hareketlenen sre, iinde birok nemli sol grubun ve ahsiyetin yer
ald ve kendisini zgrlk sosyalist olarak niteleyen zgrlk ve
Dayanma Partisi (DP)nin kurulmasyla olgunlamtr. Fakat DP
ierisinde eski grup kimliklerinin bir trl terk edilmemesi, ksa bir sre
sonra partiden kopular beraberinde getirmi, nihayetinde 1 ubat 2009
da yaplan kongre neticesinde zgrlk solcular partiden ayrlmlardr.
zglk sol grubun parti iinde lideri olan Ufuk Uras ve arkadalar
zgrlk Sol Hareketi ad altnda yeni bir parti kurma giriiminde
bulunmulardr.2 Daha sonra kendi iinden Temas Heyeti seen bu grup,
program niteliinde bir ereve Metin hazrlamtr.3 Fakat bu giriim
de netice itibaryla akamete uram, Ufuk Uras, Meclis Grubu kurulma
sna yardmc olmak amacyla Bar ve Demokrasi Partisi (BDP)ye kat
lrken, zgrlk Sol Hareketi iinde yer alan bir grup, Sosyal De
mokrat Halk Partisi (SHP) ile birlemi ve 14 Mays 2010da Eitlik ve
Demokrasi Partisi (EDP) Ziya Halis bakanlnda zgrlk solun tem
2 Bu bilgiler iin b.k.z. http://tr.wikipedia.org/wiki/% C3% 96DP.
3 ereve M etini hazrlayan Temas H eyeti u isim lerden olumutur: Ufuk Uras, Tatyos
Bebek, Berat Sancar Y cel, H atice K se, M ithat Sancar, Um ur Cokun, Zbeyde K l, Fuat
Keym an, A tilla Aytemur, Bra Ersanl, Zafer Nuholu, A rif A li Cang, A li K enanolu, M eh
m et Dem ir, A hm et Asena, Erol Katrcolu, A hm et nsel, K van Eliak, Fehim Caculi, Aydn
Engin, Cemal Polat, Sinan Tutal, Sezai T em elli, Tanay Stk Uyar, aatay Anadol ve N ezih
Kazankaya. Bkz. http://ww w.tum usol.biz/public/haber.aspx?id=5550& pid=32& haber=Yeni%
20bir% 20sol% 20m erkez% 20i% E7in% 20% F6nemli% 20ad% FDm.

209

E tik ve A d a le t M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

silcilii iddiasyla kurulmutur. Ahmet nsel, Fuat Keyman, Mithat Sancar gibi zgrlk solun nemli isimleri ise bu son srecin dnda kal
m ve EDPye katlmamlardr.
zgrlk solun Trkiyede en nemli dnsel merkezinin Birikim
dergisi evresi olduu sylenebilir. Bu yzden bu alma erevesinde
zellikle Birikim dergisinin sol dnceye ynelik yaynlarndan ve dergi
ierisinde var olan tartmalardan yararlanlmaya allmtr. DP, son
gelimeler nedeniyle, mevcut haliyle bu tartmann darsnda tutulmu
fakat Ufuk Urasn Genel Bakan olarak DP iinde yer ald dnemde
ki sylemleri bu alma erevesinde incelenmitir. Programatik belgeler
olarak ise temelde EDP program ile ereve Metin ele alnmtr.
Bu almada ncelikle solun yeniden tanmlanmas ihtiyacna neden
olan, 1970 sonras yaanan deiim sreci zerinde durulmutur. Sol ve
deiim mefhumu zerine bir tartmayla balayan bu blm, solun tarih
sel sre iinde yaad krlmalara ksaca deinerek, 1970 sonras yaa
nan gelimelere tarihsel bir perspektiften bakmaya almtr. zgrlk
solun dnsel kaynaklarnn tartld ikinci blmde; solun yeni
siyaset tanm erevesinde n plana kan etik tartmasna geni bir
biimde yer verilmitir. Artk belirli bir kurtarcla soyunmayacan
iln eden bu yeni sol dnce iin temel grev, farkllklarn birer farkl
lk olarak bir arada yaamasn salayacak olan etik merkezli yeni bir
kamusal alann ve diyalog srecinin oluturulmas olarak belirlenmitir.
Etik kavramn merkeze alan bu yeni tanm, solun geleneksel anlamda en
nemli vurgularndan olan zgrlk ve eitlik dncesinin nne, onlara
yn veren yine etik merkezli bir adalet anlayn yerletirmeye al
mtr. zgrlk solun yeni siyaset tanm erevesinde ortaya koyduu
etik, adalet, kimlik, evrensel gibi kavramlar, bu dnce sistemine kay
naklk eden post-Marksizm, sosyal liberalizm, nc Yol, diyalojik
demokrasi vb. gibi teoriler erevesinde tartlmtr. nc blmde
ise, zgrlk solun nde gelen ahsiyetlerinin sylemlerinden ve rgt
lenmelerinin siyas metinlerinden yedi maddelik, zgrlk solun temel
dncelerini aklamay hedefleyen bir tasnif almasna girilmitir.

DEMN GEREKLL
Marx insanlk durumlarna 19. yzylda sanayilemi Bat Avrupadan
bakm ve deiimin dinamiini bu corafyada proletaryann ellerinde
grmtr. Fakat sorun salt bir eylerin deimesi deildir. Marx deii
min bir diyalektik sre olarak her an yaandnn farkndadr. Hatt tari
hin grd en muazzam deiimlere damgasn vuran burjuvaziyi de bir

210

Can U lusoy

ok defa bu yzden selmlamtr. Marxin vurgu yapt deiim, insann

zgrl nndeki engelleri ykt takdirde savunulabilir. Bunu yap
mak ise ancak tarihin ilerici glerinin elindedir. Burjuvazi ise Fransz
Devrimi bata olmak zere tarihte oynad devrimci rol yitirmekte ve
gn getike gericilemektedir.
Marxm insann zgrlemesini merkeze ald dncesinde ii sn
f byk deiimi gerekletirecek zne olarak konumlandrlmtr.
Yoksa Marxin temelde ilgilendii mesele iilerin smrlyor olmas,
zor artlarda yaamas deildir. Tarihte klelerin, sertlerin, iilere naza
ran ok daha sefil bir hayat srd dnemler olmutur. 19. yzylda ise
lmpen proletarya toplumun en derin skntlar iinde yaamn srdren
kesimidir. Marxin ise bunlarn hibirine belirleyici bir nem atfetmedii
hatt lmpenlerden hi hazzetmedii bilinmektedir. i snfna atfedilen
tarihsel nem devletin ve snflarn snmlenmesinde oynayaca roldr.
Bu yzden daha sonralar sola sirayet eden iicilik, ii fetiizmi, iili
in ahlk olarak yksek grlmesinin Marxin bak asyla hibir ilgisi
yoktur. nsann zgrlemesinin imknlar zerinde almann etik bir
yn vardr fakat bunun ahlk ve vicdanla alkal deildir.
Marx biztihi siyaset zerinde ok fazla durmad gibi, ii snf ha
reketinin geliimi mefhumunu bir rgt ve hegemonya sorunu zerinden
de tartmamtr. Proletaryann iktidar ele geirdikten sonra anaristler
den farkl olarak devletin bir anda ortadan kaldrlmasna kar kp, yeni
bir siyasal rgtlenme zerinde dursa bile4, iktidarn el deime srecinin
tarihin geliim yasalarna bal olarak kendiliinden gerekleeceine
dair bir bak as olduu sylenebilir. Elbette Marxin bu noktadaki ilgi
sizlii iki nedene balanabilir. ncelikle Marx Avrupada ii hareketinin
en youn olduu dnemde yaad iin, bu hareketi ayrca rgtlemesi
gerekecek profesyonel bir parti veya rgt sorunu zerinde durmad
sylenebilir. kinci olarak da bir iktisat olarak Marxm ilgisini youn
latrd mesele kapitalist retim biiminin zmlenmesi olduu iin,
bir insann hayat boyunca her eyi zmlemesini beklemek byk hak
szlk olur. Fakat Marxin ii snf hareketi karsndaki kendiliindencilii gnmzde yeni sol parti modellerinde Lenine kar bir dayanak ola
rak ileri srld iin ilgintir.
Marxm devrimi en gelimi kapitalist lkeden bekledii bilinmekte
dir. Nihayetinde de ii snf sanayinin geliimiyle doru orantl olarak,
mevcudiyeti itibaryla toplumun ekseriyetini oluturaca iin devrimin

4 Karl Marx - Friedrich Engels, K om n ist P a rtisi M anifestosu, stanbul, Kaynak Y aynlan,
ev. Ik Somer, 2. b.s., M ays 2003, s. 62.

211

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

enternasyonal bir mahiyete brnmesi zor olmayacaktr. Fakat Marxm

bu ngrleri 20. yzylda gereklememitir. ncelikle devrim en geli
mi kapitalist lkede deil ama Leninin tabiriyle ezilen dnyann en ile
risinde meydana gelmitir. stelik mill mesele, proleter devrimin nnde
yakc bir sorun olarak kendisini gstermitir. in Devrimi ile kyllk,
Kba Devrimi ile ise gerilla hareketi ve iradeciliin yceltilmesi sosyaliz
min yeni meseleleri olarak temayz etmitir.
Avrupada ise Gramscinin hegemonya kavramsallatrmas ile
Marksizm yeniden Hegelle olan balarn kurarken; Spartakist hareketin
malubiyeti ve nasyonal sosyalizm ile faizmin galibiyetlerinde ii kitle
lerinin youn destei, savatan sonra Avrupann kamplara ayrlmas,
Stalinizm deneyimi Frankfurt Okulunun dnsel temellerini hazrlam
tr. Marxm beklentisinin aksine ii snfnn beklenen nicellie ulama
mas, yeni toplumsal hareketlerin patlamas ve ekonomik yapnn 1970
lerden itibaren girdii krlma sol dncenin ba dndrc bir hzla
srekli olarak kendisini sorgulamasna neden olmutur. zgrlk solun
douuna temel hazrlayan esas belirleyici etkenler ise yeni toplumsal
hareketlerle balayan srecin, tannma talebiyle kimlik politikalarna d
nmesi, Keynesyen ekonomik yapnn iflas ve Sovyetler Birliinin
k olmutur.
Yukarda ok genel bir ekilde ifade edilmeye allan solun tarihsel
srete kendisini anlamlandrma abalar iinde 1970li yllarla birlikte
balayan yeni dnemi zel klann ne olduunu tartmak son derece
nemlidir. Buradaki kritik olan sorunun snf siyaseti zerinde odakland
n iddia etmek yanl olmayacaktr. Marxtan sonra, sosyal demokratlar
hari tutulursa sosyalist dnce iinde Lenin, Gramci, Mao gibi isimler
farkl yntem ve yollarla da olsa nihayetinde snf siyaseti yapan, ii
snfnn tarihi deitirecek ve insan zgrletirecek g olduuna inanan
ve hangi aamalarda geilirse geilsin nihayetinde proletarya diktatrl
ne vararak snfsz topluma ilerleme kararnda olan kiilerdir. Frankfurt
Okulundan kuvvetle etkilenen fakat ondan da ok farkl mecralara ilerle
yen 1970 sonras sol hareketin bir ksm ise Ortodoks Marksizmin btn
temel kabullerini reddeden ve ancak belirli referanslar dzeyinde Mark
sizmle iliki kuran bir yapya brnmtr.
Marx ar sanayiye dayanan bir retim biimi ve ilikileri zerinden
dnce sistemini ina etmitir. 1929 ekonomik bunalm neticesinde
ortaya konan yeni ekonomik politikalar ise ii snfn zincirlerinden ba
ka kaybedecek ok eyi olan bir durum iinde brakmtr. zellikle II.
Dnya Sava sonras kendisini kabul ettiren Refah Devleti anlay, kapi
talizmin talep krizini amas iin toplumun en geni kesimlerinden birini
212

Can U lusoy

oluturan iilerin tketime adapte edilmelerini salayacak cret politika

s ile bu durumu iilerden yana gvence altna alacak olan sosyal ve eko
nomik haklarn yaygnlamasn salamtr. Bu durum Batda ii snf
nn radikalizmini krd gibi, snf atmalarnn yumuamasna ve ii
snfnn merkeze daha fazla yaklamasna neden olmutur. Keynesyen
ekonomilerin salad klientalist balar da Batda devrimci durumun
geri ekilmesine katk salamtr. Batda sosyalist dnce ve hareketin
yeni giditm belirleyen bu durum her eye ramen retim temelli bir
tketim srecine dayanmtr. Geni kesimler belirli bir refah seviyesi
sayesinde atmalarn askya alp, modemitenin insanlar iine hapsetti
i kolektif kimlikleri iinde yaamasna imkn salayan dnyasnda, daha
fazla reterek daha ok tketmeye dayanan bir anlay erevesinde yn
lendirilmilerdir. Bu adan snf mcadeleleri ile yeniden datm sreci
ne mdahil olmak 1970li yllara dek modem siyasetin en nemli belirle
yicilerinden biri olmutur.
Bretton Woods para sisteminin k, petrol fiyatlarnn hzla ykse
lii Keynesyen ekonomilerin sonunu getirmitir. Siyasal dzlemde yeni
san ykseliine tekabl eden bu dnem neo-liberal ktisad politikalarn
uygulanmaya konulmas ile birlikte retim ve tketim srelerinde byk
bir deiime neden olmutur. Artk tketim retime bal olmaktan k
mtr. Sanayi sektrne kar hizmet sektrnn hzla ykseldii bu yeni
dnem, tketim fetiizmine dayanan yeni bir yaam biimini dayatmtr.
Klasik kapitalist ekonomide retimi desteklemek iin var olan fnans
sektr; scak para hareketleri ve speklasyonlarla sanal bir ekonomik
dnya yaratmtr. retim ekonomisinden tketim ekonomisine gei,
ekonomik krenin temelde retim ilikilerine dayanan yapsnda da kkl
deiikliklere neden olmutur. Sanayi iilerinin dier bir adla mavi ya
kallarn oran, retimin dorudan bir paras olmayan geni hizmet sek
tr alanlar karsnda stnln yitirmitir. Marxin toplumun
ekseriyetinin iilerden oluaca ynndeki ngrsnn doru kma
mas, ii snfna ynelik tanmlamann geniletilmesi tartmalarn da
beraberinde getirmitir. Fakat sorun sadece ii snfnn yeniden tanm
lanmasyla alacak olsa kopu bu denli iddetli olmazd. Oysaki yeni
durumun ortaya kard toplumsal ve siyasal sonular ok daha derin
olmu, sol ise bu sre ierisinde yeni dneme adapte olmaya alrken
20. yzylda elde ettii ideolojik stnl yitirmeye balamtr.
Bu srecin toplumsal mnda en nemli sonucu kapitalist retim bii
minden ve sermayenin dolamndan kopuk olarak incelenemeyecek olan
kolektif kimliklerin iine girdii krizdir. retimin kolektif mahiyeti, ser
mayenin kreselleme ncesi ulus-devlet snrlarn korumaya dikkat
213

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye d e zgrlk S ol

eden tavr ile birlikte, kimlik inasna damgasn vurmutur. Modernit

topraa bal aidiyetlikler dnyasn datrken, yerine son derece yapay,
kapsayc, standartlatrc kimlikleri ikame etmitir. Bu rasyonel sre
standardizasyonun dnda kalacak olan her eyi tekiletirerek, kolektif
kimlik algsna en byk tehdit olan mphemlii yok etmeye almtr.5
retim toplumundan tketim toplumuna geilirken sermayenin dolam,
yabanclama ve tahakkm ilikilerinin bir sonucu olarak zuhur eden
kimlik algs, yerini tketimin vasfndan kaynaklanan bireysellemenin ve
statlerin n plana kt, grnrln nem kazand tekil kimliklere
brakmtr. Hatt bu sreci toplumsaln lm olarak adlandran nemli
bir postmodern klliyat domutur.6 Bylelikle snflar tarihin aktif ve
bilinli zneleri olarak gren alg son derece skntl bir durumla kar
karya kalmtr. Marksizm iinde farkl dnrler znenin lmn
iln etme noktasnda birlemilerdir. Bu durumun ncl olarak, hl bir
znenin varlnda srar eden fakat ii snf yerine sistem d kalmlar,
marjinalleri iaret eden Marcuse ve 68 hareketi grlebilir.7 1970li ylla
ra damgasn vuran yeni toplumsal hareketlerde ise Frankfurt Okulunun
dncelerine belirli bir yknme olduu gibi sre daha farkl bir mec
raya ilerlemitir. Sarbaya gre yeni sosyal hareketler be genel tipte
kendisini gstermitir:
-

Kentlerdeki aznlk gruplarnn mcadeleleri,

evreci hareketler,
Kadn ve ecinsel zgrl hareketi
Bar Hareketi,
Genlik ve renci hareketleri
o

Aslnda bu mcadele alanlarnn birou yeni deildir. zellikle kadn

hareketinin tarihini 18. yzyla kadar gtrmek mmkndr.9 Fakat yeni
toplumsal hareketleri yeni klan en nemli olgu, bu hareketlerin byk
anlatlardan bamsz, iktidar amac gzetmeyen ve siyasetin evrensel
yapsyla iliki kurmayan mahiyette ortaya kmalardr. Modem yurtta
5 Zygm unt Bauman, M odern lik ve M phem lik, stanbul, Ayrnt Y aynlan, ev. sm ail Trk
m en, 1. b .s., 2003, s. 18-19.
6 Jean Baudrillard, S essiz Ynlarn G lgesinde Toplum saln Sonu, Ankara, D ou-Bat Y ayn
lar, ev. Ouz Adanr, 3. b.s., 2006, s. 53-71.
7 A hm et Bekm en, Marksizm: Praksisin Teorisi, 19. Yzyldan 20. Yzyla M odern S iyasal
deolojiler, stanbul, stanbul B ilgi niversitesi Yaynlar, Der. H. Birsen rs, 2. b.s., Mart
20 0 8 , s. 229.
8 A li Yaar Sarbay, G lobal B ir B akla P o litik S osyoloji, stanbul, A lfa Yaynlar, 1. b.s.,
N isan 2000, s. 100.
9 Serpil akr, Feminizm : Ataerkil ktidarn Eletirisi, 19. Yzyldan 20. Yzyla M odern
S iya sa l deolojiler, a.g.e., s. 422.

214

Can U lusoy

kimliinin alannn genilemesinde son derece nemli bir rol oynad

varsaylan bu hareketler, siyasetin doasn olduka ksrlatrmlardr.
Ahmet nsele gre bir dnem sol tarafndan ba tac edilen bu hareketle:
...aralarndaki toplumsal ba kopuk, zel toplumsal kimliklerin ifade
bulduklar hareketlerdi. Bir lde kumlu siyasal yaplar zorladlar.
Ama ayn zamanda siyaset, toplumun rgtlenip beraberliine anlam
ve yn verdii alan olarak eridi. Toplumsal rgtlenmenin ortak he
deflerinin tartlaca alan kayboldu. Onun yerini birok ksm top
lumsal kimliin trde olmayan ifade ve hareketleri ald. ...yurttan
igal ettii yeri paral blkl toplumsal kimlikler alyordu. Daha
domsu almaya teebbs ediyor ama bunda baarl olamyordu. O
paral blkl kimlikler, ortak karn taycs olan bir hedef, bir
neri getiremedikleri iin yurttalk alan bo kald.10
Ahmet nseTin vurgulad dumm, siyasetin kamusal mahiyetinin para
lanmasn, dolaysyla modem ekonomi-politik okumalarn da sonunu
getirmitir. Toplumsal mcadele alan, blm sreleri zerinden yaa
nan snf atmalarnn yerine kimlik ve tannma sorunu merkezinde
yeniden kurgulanmtr. Statlerin n plana kt, tketim dnyas iin
de grnr olmann nem kazand bu dnemde, artk ii veya burjuva
olmak oul kimliklerin sadece bir tanesidir. Tourainee gre bu dumm
tutumlarn toplumsal ve ktisad kaburgasfmn zlmdr.11
Ekonomi-politiin yaad krlma, iktisat ve siyasetin birbirinden ayrtrld ve teknikletirildii bir dumm yaratmtr. ktisat, artk ok
daha matematikseldir, ancak uzmanlar tarafndan kavranabilecek bir dili
vardr ve bu ynyle gnlk politika ve kitle dilinin tamamen dna ka
rlmtr. Ayn ekilde siyaset bir ynyle gittike teknokratik bir hale
brnrken, kitle partileri gzden dmeye balamtr. Dier taraftan ise
birbirini kesmeyen toplumsal hareketleri evrensel bir zeminde buluturma
kaygs zerinden siyasal alan, sol tarafndan yeniden kurgulanmaya al
lmtr. Fakat bu evrensel artk Marxm iaret ettii toplumsal retim
olmaktan tamamen syrlarak bir bo gsteren olarak tanmlanmtr.12
Trkiyede zgrlk solun nde gelen isimlerinden olan Ahmet nsele
gre iktisat, siyaset ve ahlkn farkl alanlarda var olduunu kabul et

10 Ahm et nsel, Solu Yeniden Tanm lam ak, stanbul, Birikim Y aynlan, 2. b.s., 2000, s. 36.
11 A lain Touraine, M odernliin E letirisi, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, ev. H lya Tufan, 1.
b.s., N isan 1994, s. 164.
12 Em esto Laclau, Evrensellik, K im lik ve zgrlem e, stanbul, Birikim Yaynlar, ev. Erturul Baer, 2. b.s. 2003, s. 33-36.

215

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye d e zgrlk Sol

mek gerekmektedir.13 Yeni sol iin siyaset ontolojik olarak artk, farkl
tannma taleplerinin evrensel bir referans balamna oturtulmasdr. By
lelikle sol, yllarca indirgemecilikle suland ekonomi merkezli okuma
larn terk etmi, insanlk durumlarndan koparlm bir ekonomizm ise
yeni san hkim dili haline gelmitir. yle ki Ufuk Urasa 2002 ylnda
Gelecek dergisiyle yapt bir rportajda sorulan soru olduka dikkat
ekicidir: Sol genellikle ekonomi ile ilgilenmez anlay vardr, bu konu
da ne diyorsunuz?14 ne gre bu srecin neticesinde:
Solun ekonomi-politik zerinden gelien eletiri gelenei, neoliberal
san ekonomizmine teslim oldu. Bunun yerini, eletirel geleneinde
ihmal edilmi bulduu kltralizm ald. Bu ne 1960'larm sonundaki
kltr analizlerine ne de mesela Frankfurt Okulu'nun analizlerine ben
ziyor. Bu basbaya kltrel skolastik olarak deerlendirdiim klt
ralizm. Kltralizm, kltr-politika bana iaret ediyor. Farknda ol
madan ya da olarak bir elmalar ve armutlar ilikisi kuruyor. Ulusal
kimlikleri, politikann insanszlatrlmas olarak gryor (buraya ka
dar doru); ama sonrasnda altkimlikler meselesi zerinden insanszlatrmay pekitiren bir baka sreci balatyor. ncelikle kltr, kim
lik meselesi deildir. Tam tersine, kimlik antikltrel bir kavramdr.
Kltr mdahalesizlik zerinden melezleebildii lde varlk gste
rir; renk ve bereket kazanr. Kltr asndan sorunlu olan insanlarn
nasl kimlendii deil, bizzat kimlemenin kendisidir. Kimlik oullu
u sadece bir eye yarar: Terry Eagletonn ifade ettii gibi farklln
kroniklemesine; bu da kltrel hayatn fakirlemesine gtrr bizi.
Politika nnde sonunda bizi birletiren eyleri gdmler. Bu adan
tekrar etmekte yarar vardr ki; kimlikler zerinden politika yapmak
kanlmaz olarak, yukarda belirtilen fakirlik zerinden sadece kar
olular, nihayet politikay yapamamay douracaktr.15
Etyen Mahupyan da n Te benzer bir ekilde sol siyasetin apolitikletii, basmakalp normatif deerlerden baka siyasetini kltralist ere
veden kararak insanlk durumlarn merkeze alan bir potaya tayamad
n vurgulamaktadr. Bylelikle sol dnce yeni bir dnyann imknla
rn ortaya koymaktan uzaklap safdil bir iyi niyetlilikle olaylara yakla
maktan daha fazlasn yapamamaktadr:
13 A hm et nsel, D in Ahlk ve Erdem Sylem i Karsnda zgrlk Sosyalistler, Yeni B ir
S o l Tahayyl in, stanbul, Birikim Y aynlan, Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 218.
14 U fuk Uras, Yeni B ir S iyaset Mmkn, stanbul, thaki Yaynlar, 2003, s. 176.
15 Sleym an S eyf n, K im lik Politikalar, http://www.radikal.com .tr/ek_haber.php?ek=r2
& habem o=4580.

216

Can U lusoy

...sol siyasetler, neredeyse dnyann her yerinde yerele taklp kalm

durumda. Genel sylem evrenselci olmaya devam ederken, somut me
seleler tartldnda bu ilkeler bir anda modemist ve pozitivist bir ie
kapanma ile kimliksel durua indirgeniyor. yle ki sol sylem artk
bir siyasetin deil, solcu olmann almetifrikas haline geliyor.
Ksacas sol ideoloji garip bir biimde kimliksel duruun, cemaat olu
turmann arac olarak kullanlyor. zellikle Trkiyede solcularn ko
numalarnn z giderek normatifleiyor.16
Solun bu yeni siyaset biimi, Trkiyede zellikle zgrlk sola sirayet
etmi durumdadr. zgrlk sol, 21. yzyla gidilen srete hl gele
neksel Marksist bak asyla sorunlarn ele alnamayacan saptayarak
nemli bir adm atmtr. Fakat insanlk durumlar zerinden toplu bir
okuma getirememenin sknts yine bu kesime yansm durumdadr.
mer Lainere gre Sosyalizm, insanlarn tmne hitap edecek bir
btnsel anlat kurmak zorundadr17, fakat sol btnsel bir anlat ile
insanlk durumlarna bir cevap retemedii iin, radikal demokrasi gibi
ricat dnemi politikalar ile oyalanmak durumunda kalmaktadr.18
Lainerin ricat dnemi politikalar olarak adlandrd yeni sol syle
minin en nemli zellii, snf siyasetini geri plana atmalar, ekonomi ile
ilgili ok genel geer eyler sylemek dnda bu alana fazla deinmeme
leri, farkl kimliklerin bir aradalm salayacak zgrlk bir perspekti
fi temel mesele olarak ele almalar sylenebilir. Gnmze ulaan srete
Trkiyede zgrlk solun sylemini belirleyen temelden bahsedile
bilir. Bunlardan birincisi geleneksel Marksist dnceye eletirel bir tu
tum zerinden kendisini ortaya koymu olan dnsel kaynaklar, kincisi
Sovy eti er Birliinin knn neden olduu yeni siyas durum, ncs ise 12 Eyll 1980 Asker Darbesinin sol dnce zerinde yaratt
etkidir. Bununla birlikte ilk iki etken bir arada tartlabilir.

z g r l k s o l u n d n s e l k a y n a k l a r i

zgrlk sol kavramlatrmas bal bana yorumlanabilecek bir yap

ya sahip. Buradan iki sonu kabilir; birincisi, sol tek bana zgrlk
olmaya kdir deildir, kincisi ise solun zgrlk olabileceine dair bir
inan ve imkndan bahsetmektedir.
16 Etyen M ahupyan, A politik Bir Cemaat Olarak s o l, http://www.taraf.com .tr/etyenmahcupyan/makale-apolitik-bir-cemaat-olarak-sol.htm .
17 mer Lainer le S ylei, Birgn, 14 Eyll 2 0 0 7 den aktaran http://ww w.birikim dergisi.
com /birikim /m akale.aspx?m id=316&makale.
18 A
A.g.e.

217

E tik ve A d a le t M erkezli Yeni B ir S iya set A ray: Trkiye d e zgrlk S ol

Esasen kavramlar nitelemeye yarayan her sfat an ihtiyalarna g

re biimleniyor. 19. yzylda Engels, Marksizmi bir bilim gibi sunarak
sosyalizmin bana bilimsel sfatn yerletirmiti. Mehmet Ali Aybarda,
gleryzl sosyalizm; Titoda, zynetimci sosyalizm; Nurettin Topuda, Anadolu sosyalizmi vb. gibi daha birok sfat sosyalizmi nitelemek
iin kullanlmtr. Bu kavramsallatrmalarm her biri zamannn ruhunu
yanstmtr.
zgrlk sol dncenin douunu salayan yapsal deiikliklerin
bir ksm yukarda tartld. phesiz bunlara Sovyetler Birlii ve reel
sosyalizm deneyimini eklemek zorunludur. Hatt zgrlk sfatnn
solun nne en bata kendisini reel sosyalizm uygulamalarndan ayrmak
iin konulduu sylenebilir.
Trkiyede zgrlk solun dnsel kaynaklarna eilindiinde bir
birlerini birok noktadan kesen farkl dnce sistemlerinden faydaland
grlmektedir. Yelpazenin bana post-Marksistleri zellikle LaclauMouffe kilisini yerletirmek yanl olmaz. Ayrca diyalojik demokrasi
savunucular, sosyal liberaller ve Rawlsm sosyal liberalizm anlay,
Avrupa Sol Partisi19 hatt topik sosyalistlere kadar bu yelpaze geniletilebilir. Her birinin Trkiyedeki zgrlk sol dnceye yapt katky
tartmak bu almann snrlarn ok fazla aacandan sadece kimlik
ve etik zerinden zgrlk solun dnsel kaynaklarna eilmek al
mann amacna daha fazla hizmet edecektir.
Emesto Laclau ve Chantal Mouffe, ii snfnn devrimci zne olarak
kurguland Marksist teoriye itiraz ederek, sosyalist dncenin en temel
bak alarndan birini reddetmitir.20 Post-Marksistler iin demokrasi
tarihsel olarak almas gereken bir ynetim biimi deil, farkllklarn bir
arada yaamasna imkn veren, iinde nihai zmler barndrmad iin
yaamna devam edebilen bir anlay olarak biztihi bir amatr.
Farkllklarn bir aradal birok insan iin son derece ikna edici bir
sz olmakla birlikte, bu farkllklarn bir aradalm salayacak evrensel
bir referans olmad takdirde siyasal bir diyalog salama olana ortadan
kalkar. Marx, toplumlarm paral aidiyetler dnyasna tepki zerinden
kendi dar ve kimlik algsn ina eden modemist srecin domkta olduu
19 A hm et nsel, zgrlk sol tarafndan kurulmas planlanan -dah a sonra bu giriim akamete
uram tr- yeni sol partinin program iin Avrupa Sol Partisinin programnn incelediklerini
belirtmitir. B.k.z. A hm et nsel Anlatyor; nedir bu Y eni S ol?, (17.02.2010)
http://ww w.radikal.com .tr/Radikal.aspx?aType=RadikalD etay& Date=l 7 .2 .2 0 10& ArticleID=98
0790.
20 Laclau v e M ou ffeun zne dnceleri dnceleri iin zellik le bkz. Em esto Laclau-Chantal M ouffe, H egem on ya ve S osyalist S trateji, stanbul, Birikim Yaynlar, ev. A hm et KardamD oan ahiner, 1. b.s., K asm 1992, s. 143-152.

218

Can U lusoy

bir ada yaamtr. Hatt Marx iin burjuvazinin birletirdii ulusal

snrlar bile yetmez. O, enternasyonal bir kurtuluun peindedir. Ulusal
kltrler, snfsal okumalardan koparld zaman bir burjuva yanlsama
sna dneceinden,21 aidiyetliklerin son derece nemsiz olduu, bireyin
kendi kabiliyeti ve istekleri dorultusunda geliimi nnde tm kstlama
larn kaldrld ve bu durumun insanln ortak karlar ile btnletii
byk bir uyum andan bahseder.22 Fakat Laclau, paralara ayrlan bir
dnyada, siyasetin imkn zerine kafa yormak zorunda kalmtr. Artk
snfsal kimlikler temel politik temsiller olmad ve her farklln kendi
sini ina sreci niha noktada yeni tahakkm ilikilerini zorunlu klaca
iin, sol siyasetin yeni grevi, farkllklarn mutlaklamas noktasnda
belirecek yeni bir atmadan meruiyetini salayacak olan Leviathan
durdurmaktr. Laclau iktidar makamnn artk tek olmad yeni bir senar
yoda;
...tikelcilik art gitgide arlaacak ve cematleri aprazlama kateden bir edeersel etkiler zinciri zerinden ortak bir kamusal alan ya
ratma ihtimali aka azalacaktr. Bunun sonulan karktr. Bir yan
dan, cematler, Jakoben bir totalitarizmin ihtimalinin zayflamas sa
yesinde ve o anlamda, kesinlikle ve daha byk bir korumaya kavuur
ama bir yandan da, daha nce bahsettiimiz nedenlerden dolay bu,
statkonun srdrlmesine anak tutan bir durum yaratr. Bu artlarda,
gayet rahat, yasann kendi zel alanlannda cematlere -bireyler artk
hesapta yoktur- sayg gsterdii ama bir btn olarak toplumun gele
ceine dair temel kararlarn bir yeni Leviathann, -rnein gya kadir-i mutlak bir teknokrasinin- tasarrufu olduu biraz deiik ama her
eyiyle Hobbesu bir senaryo da tahayyl edebiliriz.23
Laclauya gre yeni bir Leviathan nleyecek tek ey farka dayal bir
kimlik inasnn tam mnsyla baarlamamasdr. Ayn zamanda bu son
eikteki baarszlk farkllklarn birer farkllk olarak kurulmas ve bir
birlerinin zerine yklmamas iin elzemdir. Bylelikle farkllklar ara
snda antagonistik elikiler nlenmi olur. Laclauya gre bu durum tam
da evrenselin zuhur ettii noktada gerekleir: Farka dayal kimlik m

21 Christopher C audwell, Yanlsam a ve G ereklik: iirin K aynaklar zerine B ir ncelem e,

stanbul, Payel Y aynevi, ev. M. H. D oan, 1988.
22 M arxin bu noktadaki dnceleri iin bkz. 22 Karl Marx-Friedrich Engels, G otha ve Erfurt
Program larn n E letirisi, Ankara, Sol Y aynlan, ev. Barta Erdost, 4. b.s., 2002, s. 30.
23 Laclau, Evrensellik, K im lik ve zgrlem e, s. 83.

219

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

cadelem baarszla urad srece, evrensel, benim kimliimin bir

parasdr.24
Fakat ortada elikili bir durum olduu hemen gze arpmaktadr.
nk modernliin evrensel anlay farkllklar rseleyen en nemli
neden olarak grlmektedir. Bu mnda evrensel snf kategorileri ve
zne reddedilmektedir. imdi ise siyasal etkileim iin evrensel bir
zeminin mutlaka olmas gerektii tahlil edilmektedir. Laclauya gre
farkllklarn birer farkllk olarak var olabilmeleri iin evrensel gerek
elere dayandrlmalar gerekir. nk tikellik salt bir farkllk siyasas
aracl zerinden ina edilmez, her farklln birbirinin edeerliliini
kabul edecei evrensel ilkelere ihtiyac vardr.25 te tam da bu noktada
Laclauya gre sol siyasetin grevi ortaya kar. Siyaset, evrensel zemini
eitli biimlerde ksmen doldurulabilecek bo bir yer haline dntrr
yalnzca.26 Bylece evrensel zeminin varl bir yandan farkllklarn
mutlaklamasm engellerken, bir yandan da bu zeminin bo olmasndan
dolay farkllklar zerinde totaliter bir tahakkmn yaratlmas engellen
mi olur. Bylelikle evrensel ve tikel arasnda niha bir zmszlk orta
ya kar ki Laclauya gre bu durum demokrasinin n artdr.27
Elbette evrensel ve tikel arasndaki ilikinin zgrlk bir ortam ya
ratmas sadece bu durumu varsaymakla alkal deildir. yleyse siyasetin
znelerin oulculuuna dayanan bir toplumsal yap iinde, toplumun
birbirinin zerine yklmasn ve grup kimlikleri iinde bireyin erimesini
nlemek gibi bir grevi vardr. Buradaki temel problem udur; bu grev
24

A.g.e.
25 A .g .e., s. 2 3 , 3 1 .
26 A .g .e., s. 38. Evrenselin bo bir gsteren mi yoksa, retim biim i m i olduunun D P nin
yaad son ayrma srasnda tartlan nem li konular arasna girdiini belirtmek gerekm ek
tedir. DP iinde yaanan tartmalarda zgrlk sol grubunun safnda tartmaya katlan
K zm A te in bu noktadaki szleri hayli ilgintir: M arcosun ecin sel olduu ynnde A B D
kaynakl iddialar konusunda Zapatistalarn yantn tekrar hatrlamakta fayda var: E vet Mar
cos bir gaydir. M arcos, San F ransiscoda bir gay, Gney A frikada bir siyah, A vrupada bir
A syal, San Y sidroda bir Chicano, Ispanyada bir anarist, srailde bir Filistinli, San Cristobal
sokaklarnda bir M aya yerlisi, A lm anyada bir Yahudi, P olon yada bir ingene, Q uebecte bir
M ohawk, B osn ada bir barsever, akam saat 10da metroda tek bana bir kadn, topraksz bir
kyl, kenar m ahallelerde bir ete yesi, isiz bir ii, m utsuz bir renci ve elbette dalarda
bir Zapatistadr. M arcos, direnen ve Artk Y eter! diyen btn smrlenler, marjinalletirilenler, bastrlanlardr. imdi konum aya balayan btn aznlklar, enesini kapamas ve dinle
m esi gereken btn ounluklardr. K onum ak iin bir y ol arayan, hor grlen her gruptur.
ktidar ve iktidardakilerin rahat vicdanlarn rahatsz eden hereydir - M arcos budur. ...M ar
cos, bir b o gsterendir. M aske takmas bouna deildir. Btn dlananlar, yok saylanlar,
iitilm eyen-duyulm ayanlar, smrlenler, bask altndakiler politik olarak bu b o gsterende
eklem lenebilir. Bkz. Kzm A te, N e S n f Ekseni N e K im lik Ekseni: H egem onik Siyaset,
http://ww w.birikim dergisi.com /birikim /m akale.aspx?m id=523& m akale.
27 Laclau, E vrensellik, K im lik ve zgrlem e, s. 93.

220

Can Ulusoy

hangi dayanakla salanacaktr. Yukarda tartld gibi Marx iilere

kar bir sempati duyduu iin onlara nem atfetmez. Sadece insan zgr
l nndeki bata yabanclama olmak zere engelleri ykabilecek tek
gc nesnel olarak ii snfnda grr. Buna karlk post Marksistler, bir
zneye, bir partiye veya bir egemene dayanmadan siyasetlerini nasl uy
gulayacaklardr? Burada verilebilecek tek cevap etiktir.
Sosyalizmin etik bir tercih olduu ynndeki Trkiyede ilk nemli
sesler 1980li yllarda kendisini gstermeye balamtr. phesiz bu
durum rastlantsal deildir, ekonomi-politik srecin yaad krlmayla
alkaldr. Badiou, 1993 ylnda yazd L Ethique adl kitabnda gn
mz ura, muazzam bir Kanta dnle tanmlanr der.28 Trkiyede
etik ve sosyalizm arasndaki ilikiyi sorgulayan ve sosyalizmi etik bir
seim olarak sunan en nemli yaz, Murat Belge tarafndan 1989 ylnda
yaymlanan Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek kitabndaki Sosyalizm ve
Ahlk adl blmdr. Belgeye gre Sosyalizm zorunlu veya mukad
der olduu iin deil, iyi olduu iin sosyalist oluruz. Bu anlamda da
seimimiz, znde, temelde, etik bir seimdir.29 Yine Murat Belge etik
sistemlerin en nemli kaygsnn Ben ile tekiler arasnda anlaml bir
denge kurma abas olduunu syler.30 Laclaunun ortaya koyduu pers
pektifle birlikte baklnca etiin neden bu kadar nemli hale geldii orta
ya kar. Eer sol siyasetin temel grevi farkllklarn var olmalarna
imkn tanyan yeni bir kamusal alan ina etmekse, etik yaklamn nemi
kendisini ortaya koyar. Ayn bak asn Ahmet nselin yaklamnda
da grmek mmkndr: Ekonomi, siyaset ve ahlk arasnda arzulanan
balarn ancak etik zerinden oluturulabileceini ve insann bu yolla
zgrleebileceim syler.31 nsel de Murat Belge gibi aslnda ilk soruya
yeniden dnmektedir; neden solcuyuz? Ahmet nsel tarihselci bir cevap
vermek yerine, Marx ile etik arasnda bir ba kurar: insann kendi kendi
sini yaratmas srecini temel kabul eden ve bu sre balamnda, toplu
mun ve insanln zgrlemesine, nsan varoluun zenginlemesine
ynelik dnmnn etiini oluturmak isteyen Marxtir.32 te bu etik
srecin savunuculuu iin solcu oluruz.
28 Alain Badiou, Etik: K t l k K a v ra y zerine B ir D en em e, stanbul, M etis Yaynlar, ev.
Tuncay Birkan, 2. b.s., Aralk 2006, s. 24.
29 Murat B elge, Sosyalizm , Trkiye ve G elecek, stanbul, Birikim Yaynlar, 1. b.s., 1989, s.
179. A yrca bu yaznn yeni bir derlem esi iin bkz. Murat B elge, Sosyalizm : Zorunluluk
mu Etik Sem e m i, Yeni B ir S o l Tahayyl in, a.g.e., s. 62.
30 B elg e, Sosyalizm , Trkiye ve G elecek, s. 177. B elge, Sosyalizm : Zorunluluk mu Etik
S em e m i, a.g.e., s. 59.
31 nsel, D in Ahlk ve Erdem S ylem i Karsnda zgrlk Sosyalistler, a.g.e., s. 218.
32 nsel, Solu Yeniden Tanm lam ak, s. 101.

221

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk Sol

Sol, etik anlaynn dnsel dayanan oluturma noktasnda ittifak

halinde deildir. Nitekim Ahmet nsel, etik szcnn Kantm ahlk
anlayndan farklln vurgulamak iin Spinozaya bavurur.33 Son yl
larda yapt almalaryla ne kan Karatani ise Kantm kategorik
emperetifi ile Marxm dncelerinin transkritiini yaparak, tarihselci
ve ekonomi merkezli bak as nedeniyle ahlk tutum gelitiremeyen
Marksizm ile Kant buluturmak ister.34 Fakat bu farklln ok nemli
olduunu dnmemek gerekir. Kritik olan mesele paralanan dnyada
ortak kamusal dilin nasl yaratlacayla ve Marksizme moral bir dnya
kazandrmakla alkaldr. Nitekim son 30-40 yln kontekstinden bakld
nda bu durum son derece anlamldr.
phesiz son dnemde ekseriyetle sol dnceyi savunanlarn etik ve
ya ahlka vurgu yapmasnda reel sosyalizm uygulamalarnn payn da
unutmamak gerekir. nk ne zaman varlaca belli olmayan byk
hedef uruna baz istisnalarn grmezlikten gelinmesi, en nihayetinde
Gulaglar35, NKDVnin36 elinde kaybolan binlerce insan, ya da ellerinde
kk Kzl Kitap37 ile herkese kar terr estirebilme ihtimali bulunan
mobilize kitleleri yaratmtr. Nitekim ABD merkezli psikolojik harbin en
ok kulland bu malzemeler, dnyada sosyalistleri srekli olarak ya iki
lem iinde, ya birbirleriyle bu uygulamalar yznden kavgal ya da sa
vunmasz brakmtr. Bu adan etik meselesinin bu kadar n plana k
masnda, yrnen byk hedef dorultusunda her eyin mbah grlme
si anlaynn da olduunu sylemek gerekmektedir.
20. yzyln son eyreinden itibaren kimlikle birlikte sihirli bir sz
ck gibi selmlanan etii Marxm metinlerinin zerinden tartma imkn
elbette vardr. Bylelikle tarihsel materyalizm ile teknolojik belirlenimci
lik arasnda bir mesafe yaratma abas da son derece anlamldr.38 Fakat
esas sorun zgrlk solun etik anlaynda kendisini Marxa atf yap
mak zorunda hissetmesidir. Oysaki Marxm zgrlk etii ancak ko
mnist toplum aamasnda geerli olur. Bu etiin en nemli yn kom
33 A.e.
34 K ojin Karatani, Transkritik: K a n t ve M arx zerine, stanbul, M etis Yaynlar, ev. Erkal
nal, 2008.
35 Sovyetler B irliinde zellik le siyas mahkmlarn gnderildii ceza alm a kamplardr.
36 E K A dan sonra kurulan Sovyet G izli P olis Tekilat.
37 K z l K ita p zellik le in Byk Proleter Kltr D evrim i srasnda, parti yesi genlerin elle
rinden drmedikleri, adeta lah bir metne dndrlm, M aonun szlerinin derlem esi olan
bir kitaptr. Trkiyede M aonun 100. D oum Y l nedeniyle Um ut Y aym clk tarafndan
yaynlanmtr. Bkz. M ao Zedong, D oum unun 100. Ylnda B akan M a o dan S em e S zler
(K zl K itap), stanbul, .y., 1993.
38 B u abann bir yansm as olarak kan nem li bir alm a iin bkz. G eorge G. Brenkert,
M arx'in zgrlk E tii, stanbul, Ayrnt Yaynlar, ev. Y avuz A lagon, Tem m uz 1998.

222

Can U lusoy

nist toplumun herkesten gereksinimine gre, herkese gereksinimine

gre39 ilkesidir. Fakat Marksist devlet kuramna gre snfsz toplum
aamasna ancak proletarya diktatrl zerinden geilebilir. Bu sebeple
her ne kadar Marx nihayetinde bir zgrleme etiinden bahsediyorsa da,
burjuvazi zerinde diktatrlk uygulayacak bir gce vurgu yapar. Bu
noktada zgrlk solun etik tutumu ancak son tahlilde Marxa referans
verebilir. Karatani bu yzden Marxta etik veya ahlk tartmasna ok
girmeyerek, Marxm dnce sistemiyle Kant arasnda bir iliki kurma
abasndadr.
Esasen zgrlk solun Marx ile kurduu ilikinin birka referans
noktasndan daha fazla olduu da sylenemez. Fakat burada da zgrlk
sol semeci bir yaklam iindedir. Eer temel vurgulardan biri etie
yaplacaksa, bu noktada ncelikle yaplmas gereken Marxi Engelsten
kurtarmaktr. Aslnda Marx ile Engelsi ayr okuma abasn tm Hegelci
Marksistlerde grebilmek mmkndr. nk Engels, Marxm dnce
lerinden ayn fizik, matematik gibi bir bilim yaratarak onu adeta Marksoloji haline getirmitir.40 Ayrca bilimsel sosyalizm tabirinin sahibi de
Marxtan ziyade Engelstir.41 Bu ynyle Marksizmin toplumlann geli
im yasalann kefeden ve bu ynyle etik gibi idealize eylerle ara
snda hibir ilgi kurulmasna izin vermeyen kii olarak Engels grlr.42
Yine zgrlk solun, benzer sebeplerle asl referanslarn Gen
Marxa yaptn belirtmek gerekir.43
Marxa semeci yaklamn bir sonucu olarak kurulabilen etik balan
t, tahmin edilebilecei gibi belirli bir eikten sonra son derece problemli
bir hale gelir. Nitekim getiimiz yl younlaan zgrlk solun parti
kurma abalar, 24 Eyllde toplanan Temas Heyeti'nin iln ettii bir
ereve Metinin kamuoyuna sunulmasyla, dncelerini genel bir
program iinde ifade etme aamasna gelmiti. Bu metnin ilk paragrafn

39 Karl Marx-Friedrich Engels, G otha ve E rfurt P rogram larn n E letirisi, a.g.e.

40 B u adan E n gelsin M arxin m ezar banda yapt konum a son derece ilgi ekicidir.
K onum a m etni iin bkz. Karl Marx - Friedrich Engels, Sem e Yaptlar, Ankara, Sol Yaynlar,
C. III. 1. b.s., Aralk 1979, s. 196-198.
41 Friedrich Engels, topik S osyalizm ve B ilim sel Sosyalizm , Ankara, Sol Yaynlar, ev. ner
nalan, 7. b.s. 1993.
42 nsel, Solu Yeniden Tanm lam ak, s. 99-100. Karatani, a.g.e.
43 zellikle 1844 E lyazm alar bu noktada tem el eser olarak grlebilir. M arxm G en H egel
ci dnem ine ait olan bu alm alar bilim cilikten uzak, daha fazla felsef sorunsala eilen, insa
na ve iradeye nem veren yazlardr. Alm an d e o lo jis in d e n sonra ise G en Marx ile Olgun
Marx arasnda epistem olojik bir kopu yaand sylenebilir. A yrca M arxin doktora tezi olan
Dem okrit ve Epikrde D oa F elsefesi Fark insann yeryzndeki konumuna yn elik etik
aray olarak da grlebilir. B u iki esere etik m erkezli atflar iin bkz. nsel, a.g.e., s. 103-107.

223

E tik ve A d a le t M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

da zgrlk sol kendisini bir vicdan hareketi olarak tanmlamtr.44

ster istemez bu noktada Marxm Felsefenin Sefaleti"nde vicdan zerine
yazdklar akla gelmektedir. Marx, zellikle Proudhonun vicdan anla
yn hafif alayc bir slupla eletirmekte, bu vicdan anlayn uzla
maz snf kartlklarn perdelemekle sulamaktadr. Marx, devrimci
hareketin vicdan bir noktadan hareket edemeyeceini belirterek, Proudhonu topyaclkla itham eder.45 Bu durum, zellikle zgrlk solun
etik anlayndan varlan vicdan hareketi tanmna Marxtan bir refe
rans yaratmay olduka sorunlu klar. Bu noktada zgrlk sosyalistler,
uzun yllar boyunca kmsenmi, hor grlm, topik sosyalist mirasa
kaplarn aar ve Marx ile tam olarak kurmay baaramad etik anlay
n, zgrlk ve eitlik dncesi merkezinde topik sosyalistlere atfe
derler.46
zgrlk sosyalistlerin etik merkezli zgrlk ve eitlik anlay,
sol politikaya adalet kavramnn btn arlyla sirayet etmesine ne
den olmutur. Hatt adalet vurgusunun, eitlik ve zgrln ok daha
nne getii ve bu iki ilkenin belirleyicisi durumuna geldii sylenebi
lir. Nitekim ereve Metin st balk olarak adalet kavramn belirle
mi ve genel programn toplumsal adalet, ktisad adalet, tannma adale
ti ve katlm adaleti balklar altnda sunmutur.47 Yine zgrlk sol
siyaseti temsil hedefiyle kurulan Eitlik ve Demokrasi Partisi (EDP)nin
parti program, Adaletsizlik Karsnda Adalet, Eitsizlik Karsnda
Eitlik in Yola kyoruz iryla balar.48 Adalet vurgusunun bu kadar
ne kmasn, mutlaka etikle birlikte tartmak gerekmektedir. Yine ada
lete yaplan vurgu, sosyalistlerin daha mtevaz amalar nlerine koy
duklar anlamna gelir. Bu yzden de hareket kendisini artk sosyalist ola
rak deil, ok daha kapsayc bir tanmla sol, hatt alternatif siyaset ola
rak nitelendirmektedir.49
Aslnda sosyal demokrasinin toplumsal adalet vurgusuna kadar, bu
kavram sosyalistler tarafndan pek aza alnmamtr. Hatt sa siyasetle
rin eitlik ve zgrlk anlayna kar bayraklatrd en nemli ilke

44 ereve M etin, (25.09.2009)

http://ww w.tum usol.biz/public/haber.aspx?id=5550& pid=32& haber=Yeni% 20bir% 20sol% 20
merkez% 20i% E7in% 20% F6nemli% 20ad% FDm.
45 Karl Marx, F elsefenin Sefaleti, Ankara, Sol Yaynlar, ev. Ahm et Kardam, 5. b.s., 1999, s.
123-124.
46 mer Lainer, Eitlik ve zgrln Sentezi Olarak Sosyalizm , Yeni B ir S ol T ahayyl
in, a.g.e., s. 31-53.
47 ereve M etin, a.g.e.
48 Eitlik ve zgrlk Partisi Programatik B e lg e si, http://w w w .edp.org.tr/sayfa.php?uid=5.
49 Uras, a.g.e., s. 23.

224

Can U lusoy

olduu sylenebilir. Nitekim Trkiyede sa siyasetin nemli temsilcileri,

partilerine Adalet ismi vermeye olduka heveskr olmulardr. Sley
man Demirelin Adalet Partisi (AP), Recep Tayyip Erdoann Adalet ve
Kalknma Partisi (AKP) bu durumun en bilinen rnekleridir. Sa siyase
tin adalet kavramna bu denli sahip kmasnda; bu kavramn kadimlii
nemli bir rol oynar. Muhafazakrlar asndan zgrlk ve eitlik olduk
a muzr fikirlerdir, bu ikisinin yerine, ahlk sylemle glendirilmi
bir adalet anlay ikame edilmeye allr. Adil olmak bir tutumdur, bir
hkmdar da dil olabilir. Fakat eitlik, stelik Marxta olduu gibi ml
kiyet zerinden tartlyorsa eer, son derece nemli bir taleptir ve eitli
in salanmas iin toplumsal atma zorunlu bir hale gelir.
Toplumsal adalet dncesi, sosyal demokrasinin, komnist hareketle
re kar lml ynn temsil eden en nemli vasflarndan birini olutur
mutur. Nitekim Keynesyen ekonomilerin tam istihdam ve yksek cret
politikalar sayesinde sosyal demokrat ynetimler zellikle 1945-1970
yllar arasnda toplumsal adaletin salanmas noktasnda nemli bir aa
ma kat etmilerdir. Fakat bu ayn zamanda, belirli gndelik tketim kalp
lar ierisinde olduka monoton bir hayat da beraberinde getirerek, sos
yalizmin dnyay deitirme iddiasndan ok te, geni ve durgun bir orta
snf kltrel dnyasnn erevesini belirlemitir. Bu noktada deiim
gibi modem dncenin en byl kavramn sklkla vurgulayan zgr
lk solun, adalet gibi kuvvetli dzen vurgusu ieren bir kavrama sarl
masndaki nedenleri tartmak nemlidir.
Laclaunun, farkllklarn bir arada yaamasna imkn verecek evren
sel gerekelerin varl noktasndaki uyarlar hatrlanacak olunursa, ada
let kavramnn zgrlk sol asndan nemi de daha rahat anlalacak
tr. Modem eitlik projeleri, etik bir anlayla bina edilmi adalet dn
cesinden yoksun brakldnda, farkllklar rseleme ve insanlar aynlatrma tehlikesini her zaman barndrmtr. Bu adan adalet fikrinin,
eitliin ynn tayin etmesi asndan zgrletirici bir siyaset iin ha
yat bir fonksiyon stlendii savunulmutur. Bu yzden ereve Metin:
zgrlk ve eitlik, adalet ilkeleriyle tamamlandnda demokratik top
lumsal beraberliin kumcu ve tayc eleri olurlar demektedir.50 n
celikle adalet ve vicdan vurgularndan yoksun bir eitlik anlaynn reel
sosyalist pratikleri tekrarlama endiesi zgrlk sol iin olduka dikkat
edilmesi gereken bir meseledir. Bu nedenle zgrlk sol hareket kendi
sini Adaletli, zgr ve demokratik bir Trkiye kurmaya aday bir hareke

50 ereve M etin, a.g.e.

225

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

te farkl ve zgn bir siyas nitelik verecek olan hedef, yeniden tanmlan
m bir toplumsal adalet ve vicdan anlay51 olarak tanmlamaktadr.
Fakat zgrlk solun znelerin oulculuuna dayanan bir yapy
savunurken bavurduu adalet kavramnn herkes iin bir tannma adaleti
getirdii ise ereve Metin dhilinde dnldnde olduka ihtilafl
bir grnm vermektedir: Sosyal adaletsizlik ve eitsizliklerden madur
olanlarn dayanmac ve dil bir Trkiye toplumu arzusunu; etnik kimli
i, kltr, dili ve diniyle tek tip Trk milleti dayatmalarna kar oul,
farkllklarn eit beraberliine dayal bir toplumsal yaam hedefini; yk
selen muhafazakrlk ve cematilik karsnda zgrlk ve demokratik
bir Trkiye hedefini savunacak ve bunun ncln yapacak bir vicdan
hareketine ihtiya var.52 Burada dikkat ekici olan husus cematlerin
varlnn birer tehdit olarak alglanlmasdr. Oysaki farkllklarn eit
beraberlii savunulacaksa, cematlerin bu srecin dnda tutulmas han
gi gerekeye dayandrlmaktadr? Eer cematlerin kendi iyaplarmda
farkllklarn varlna izin vermedii iddia edilecek olunursa bu durum
herhangi bir kimlik iin de ok rahat iddia edilebilir.
zgrlk solun, ynn adalet ve vicdana dayanan etik bir algnn
belirledii zgrlk ve eitlik dncesinin geleneksel sol dnceyle
ilikisini kurmak yukarda tartld zere olduka sorunludur. Fakat z
grlk sol dncenin belirleyicisi olarak sosyalist bir gelenek yerine,
liberal bir gelenek zerinden tartlmas belki de daha doru olacaktr.
Fakat geleneksel liberalizmin topluluk haklarm grmezden gelen ve bire
yi kendisine temel alan negatif zgrlk anlaynn zgrlk solu kap
samaktan uzak kaldn belirtmekte fayda var. Buna karn, zellikle n
giliz sol dncesi zerinde nemi bir etki salam olan, John Rawlsm53
eitlie belirli oranda cevaz veren adalet merkezli liberal dncelerinin
zgrlk sol zerinde etkili olduu sylenebilir. Nitekim Rawls, Karataninin Marksizm iin yapmaya altn liberalizme uygulamaya, yani
Kant ahlk temelinde, faydacla kar hak vurgusunu yapan dil bir
sosyal liberalizmin savunuculuunu yapmaya almtr.54 Nitekim daha
sonra aada da tartlaca zere, olduka kstl bir ekonomi politika
sna sahip zgrlk solun, sosyal liberallerden daha farkl bir ekonomik
model nerdiklerini sylemek mmkn deildir.55
51 A.g.e.
52 A.g.e.
53 A lex C allinicos, Anglo-Sakson M arksizm inin Ana Hatlar P raksis, ev. Erkan nalBurak Grel, Say 13., K 2005, s. 24.
54 Fatmagl Berktay, Liberalizm: Tek Bir Teorik P ozisyona ndirgenm esi Olanaksz Bir deo
loji, 19. Yzyldan 20. Yzyla M odern S iyasal deolojiler, a.g.e., s. 100-103.
35 S osyal liberalizm in ekonom i gr iin bkz. A .g.e., s. 91.

226

Can U lusoy

zgrlk solu etkileyen bir dier dnsel kaynan, ngiliz i

Partisinin Tony Blair dneminde pratik uygulamalar grlebilecek olan,
Anthony Giddensn damgas vurduu nc Yol anlay olduu syle
nebilir. Giddensa gre nc Yol revize edilmi bir sosyal demokrasi
olarak, hem geleneksel sol dncenin hem de neo-liberalizmin tesine
gemeye almtr.56 nc Yol aray, zgrlk solla zellikle
eitlik, birey, toplum ve topluluk arasndaki atmay ortadan kaldrma
ya, bunu da etik bir ilke dorultusunda gerekletirmeye alr. ngiliz
i Partisinin genel kabulleri olan, zerklik balamnda zgrlk,
kozmopolit oulculuk, demokrasi yoksa otorite de yok iarlarn,57
Trkiyede zgrlk solun da reddetmeyecei aktr. Giddensm bu
dnceleri, neo-liberalizm ile sosyal demokrasi arasnda kurulan bir ba
ile her ikisini de amaya abalayan ve bylelikle diyalojiye dayal yeni
bir kamusal alann inasn ncelikli siyas dev olarak kabul eden diyalojik demokrasi anlayn dourur: Diyalojik demokrasi, her eyden
nce, kamusal alanda teki ile karlkl tolerans iinde beraber yaama
nn tek yolunun diyalog olduunu varsayar58 ve zorunlu oydamaya
ynelmekten ok, mzakereyi esas alr.59 Giddensa gre demokrasinin
iki boyutu vardr. Birincisi karlarn temsilinde bir ara grevi grmesi
dir. kinci boyut ise, deer atmalarnn ve problemlerin kamusal alan
da mevcut iktidarn belirledii ekillerden ok diyalog yoluyla zm
olarak kendisini gsterir.60
Giddens demokrasinin ikinci boyutu zerinden diyalojik demokrasi
anlayna varr. Nitekim bu anlayn Trkiyede zgrlk solun siya
set anlay ve sol tanm ile bire bir rtt sylenebilir. zgrlk
sol tarafndan hazrlanan ereve Metinde solu, bir toplumsal rgt
lenme anlay ve giriimi olarak ele alan zihniyetin nemi vurguland61
denmektedir. Ahmet nsele gre Yeni Solun amac zel kimlikleri etra
fnda insanlar birletirmek deildir.62 Btn kimliklerin farkllklaryla
birlikte eit ekilde temsil edildikleri fakat birbirleriyle ortak meseleler
zerine diyaloga girdikleri yeni bir kamusal alann varln vurgular

56 S evgi U an ubuku, S osyal Dem okrasi: M elez Bir Politik G elenek, 19. Yzyldan 20.
Yzyla M o d e m S iyasal id eo lo jiler, a.g.e., s. 297.
57 Anthony Giddens, nc Yol - S osyal D em okrasinin Yeniden D irilii, stanbul, Birey Y a
ynclk, M ays 2000, s. 7 6 -7 7 den aktaran A .g.e., s. 298-299.
58 A li Yaar Sanbay, K am u sal A lan - D iya lo jik D em okrasi - S ivil tiraz, stanbul, A lfa Y aynla
r, 1. b.s., ubat 2000, s. 12.
59 A .g.e.
60 A .g.e., s. 11-12.
61 ereve M etin, a.g.e.
62 A hm et nsel Anlatyor; nedir bu Y eni S ol, (17.02.2010), a.g.e.

227

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk Sol

nsel. Bu anlamda Yeni Solun amac eit yurttalk hareketidir. Adalet,

zgrlk, emee sayg talep eden eit yurttalarn hareketidir.63 Yine
nsel, Sol tahayyln asl siyasal eylemi, herkesin siyasetin bilinli ve
aktif znesi konumuna gelmesini salayacak giriimlerdir64 demektedir.
Ufuk Urasa gre zgrlk sol, ktidar klasik anlamda ii snf ad
na ele geiren, ele geirmeyi hedefleyen anlaylar yerine gnbirlik ha
yatn siyasallamas ya da siyasetin toplumsallamas eksenini kendi ya
am alanmz bugnden rmeyi ncelikli bir bak as haline getiren bir
tarzdr.65 Taml Bora da Raymond Williamsa atfla bugnk sosyalist
hareketin btn anlaml tikel karlar pratik ve genel karda btnle
tirmekle mkellef olduunu sylemektedir.66 Tuncay Birkan ise nere
deyse zgrlk solun btn dnsel kaynaklarn kesen bir tanmlama
getirir: sol seenekleri olabildiince zenginletirmekten (yaratclktan)
ve bu kimlik seeneklerinin birer bask ve tahakkm arac, dlanma vesi
lesi haline gelmesini srekli uyank durup nlemekten yana olan evrensel,
etik bir kar koyma tavrdr.67

z g r l k s o l u n p r o g r a m i

zgrlk solun DPdeki son ayrmadan sonra iine girdii partile

me srecinin akamete uradndan bahsedildi. Yine de bu hareketin tem
silcisi olduunu ileri sren DP ve EDP gibi partiler mevcuttur. Buna
karn DPyi son sreten sonra bizzat zgrlk sol siyasetin merke
zinde deerlendirmenin de zorluu ortadadr. Bu yzden, bu almada
EDPnin parti program, u an iin EDP iinde bulunmayan ya da bu par
tiye katlmayacan iln eden zgrlk solun nde gelen ahsiyetleri
nin, bu kesim iinde genel kabul gren dnceleri ve bu iki kesimin bir
likte hazrladklar ereve Metin ile DP iinde zgrlk solun
lideri ve ayn zamanda partinin Eski Genel Bakan olan BDP stanbul
eski Milletvekili Ufk Urasn sylemleri zerine younlalarak, bura
dan zgrlk sol dncenin ana hatlar karlmaya allacaktr.
zgrlk sol siyasetin temel dncelerini yedi madde iinde srala
mak mmkndr;
1. Byk Harfle znenin reddi; znelerin oulculuuna vurgu;

64A

g -e -

n sel, Solu Yeniden Tanm lam ak, s. 35.

65 Uras, a.g.e., s. 37.
66 Tam l Bora, Snftan K a, Snfa K a, Yeni B ir S o l T ahayyl in, a.g.e., s. 85.
67 Tuncay Birkan, Sol: Evin Reddi, a.g.e., s. 259.

228

Can U lusoy

2. Snf siyasetinin reddi; etik temelde farkllklarn bir arada, kiinin

zgr geliimine imkn verecek bir biime yaamasn salama mcade
lesinin merkeze alnmas;
3. zgrlk sol anlayn her trl yaam ve mcadele alanna im
diden sirayet ettirilmesi, bylelikle ama-ara kopukluunun nlenmesi.
Bu yzden ncelikle nc Parti modelinin reddedilmesi;
4. Ekonomi politikalarnda sosyal liberalizm anlay;
5. D politikada solun geleneksel tutumlarnn reddi;
6. Esas tehdit olarak milliyetiliin grlmesi;
7. Devrimci dnmn reddi.
Esasnda ilk iki madde zerinde, zgrlk solun dnsel kaynakla
rnn tartld blmde yeteri kadar durulmutur. Burada sadece zgr
lk solun nde gelen isim ve partilerinin bu konu hakknda dikkate
deer baz saptamalarna yer verilerek yetinilecektir. Bununla birlikte bu
saptamalar bir nceki blmle bir arada dnmek zorunludur, aksi tak
dirde ifade edilenler eksik kalr.
Ahmet nsele gre emek-sermaye atmas toplumdaki atmalar
dan nemli bir tanesidir, ama tm atmalarn anas deildir.
Solun geleneksel olarak kolaya kaarak yapt ey toplumdaki tm
atmalar emek-sermaye atmasnn bir trevi olarak ele almakt.
Ama yle bir ey yok, o dummda iilerin byk bir ounluunun
sermayenin yannda yer alan AKPye oy vermesini izah edemiyoruz.
Dolaysyla baka motivasyonlar ve atmalar da var. Kimlikler at
mas emek sermaye atmasna indirgenmeden de var olabilir. ... Salt
emekilerin demokratik iktidar diye bir ey sz konusu olamaz, n
k o emekiler toplumda aznl oluturuyor. 19. yzyl ortasnda n
grlen gelime 20. yzylda dorulanmad.68
Murat Belge ise bilimsel sosyalist dncenin snf mcadelesine ykle
dii kurtarc misyonun yeni bir hegemonya ve hiyerari gzlkleriyle
gelecee bakmaktan baka bir sonu dourmayacan syler.69 mer
Lainer ise reel sosyalizm pratiinin olumsuz sonularnn kabahatini ii
snfnn tarihi deitirecek zne olarak konumlandrlmasnda bulur ve
insan yerine iinin n plana kartlmasn bilimsel sosyalizmin en byk
kabahatlerinden biri olarak grr. Lainere gre Sol dnce, insan
mutlak zne alan, onun insan insan yapan vasflarnn geliimi yoluyla
her trl egemenlik ilikisinden kurtulmu insanlarn toplumuna varlabi
68 A hm et nsel Y eni Solu A nlatyor-2, (19.02.2010)
http://yenisolgenclik.blogspot.com /2010/02/ahm et-insel-yeni-solu-anlatyor-2.htm l.
69 B elge, Sosyalizm : Zorunluluk mu Etik Sem e m i?, a.g.e., s. 62.

229

E tik ve A d a le t M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: T rkiyede zgrlk S ol

lecei inancndan kaynak ve g alan bir yaklamdr.70 mer Lainer,

ayn kitap ierisinde bulunan bir baka yazsnda da ii snfnn devrim
ci zne olarak nitelendirilmesine kar karken solun emei en yce de
er olarak gren anlayna da itiraz eder.71 Tanl Bora da saylan dier
isimlerle benzer dnceler ortaya koymakla birlikte, zellikle DPnin
ilk kongresinde snf siyasetinin merkeze alnmasn savunanlara kar
snfa kama eletirisi getirmesi nldr. Bora bu ilk tartmalar sra
snda daha ziyade Herbert Marcuseyi anmsatan bir tahlil ortaya koy
mutur:
Klasik snf hareketinin olsa olsa geici, kaza, istisna bir stat olarak
dnecei isiz veya lmpen proleter kategorizasyonu altnda hesa
ba katabilecei bu kitlelerin durumu ve bu durumun nmze koydu
u insanlk durumunu sorunsallatrmayan bir sosyalist hareketin,
gerekten lzumu yoktur. Snf-d olmaktan te giderek toplum-dlatrlan kitlelerle ilgili, syaneti bir zihniyete dayanmayan dayan
ma ilikileri kurmaktan, onlarla kr fke patlamalaryla tketilmeyen
bir ortak siyasal zemini kurmaya uzanan zahmetli sorular sosyalistle
rin nnde hl duruyor.72
zgrlk solu temsil amacyla kurulan siyas partilerin programlarna
ve parti liderlerinin szlerine bakldnda 1990l yllardan gnmze
doru snf, emek, iilerin demokratik iktidar gibi solun kelime haznesi
nin en nemli kavramlarnn kullanlnn gn getike azald grl
mektedir. EDP programnn hibir yerinde snf kavramna rastlanmamaktadr. i kelimesi ise sadece bir yerde, o da dier toplum kesimleri
nin isimleriyle yan yana bir halde yazldr.73 Nitekim EDP program libe
ral taraf ar basan yeni sol-sosyal demokrat bir programdr. Ayn duru
mu zgrlk solun parti kurma abalan srasnda yaymlad ereve
Metinde grmek mmkndr; bir farkla, ii kelimesi tek bir yerde
bile gememektedir.74 DPnin kurulu yllarnda ise bu partinin iinde
bulunan zgrlk solculann en azndan jargon dzeyinde bugnk sy
lemlerine nazaran geleneksel solun kavram daarcndan daha fazla keli
me kullandn syleyebiliriz. Tabii bu kavramlar kullanmann amac
onlar yeniden anlamlandrmak iindi. Bugn ise Marksist sylem terk

70 mer Lainer, S ol - Sa: Ebed Bir Aray D inam ii, Yeni B ir S o l Tahayyl in , a.g.e., s.

22

71 Lainer, Eitlik ve zgrln Sentezi Olarak Sosyalizm , a.g.e., s. 44.

72 Bora, a .g.e., s. 83.
73 Eitlik ve D em okrasi Partisi Programatik B e lg e si, a.g.e.
74 ereve M etin, a.g.e.

230

Can U lusoy

edilmi durumda; zgrlk ve eitlik ise zaten sosyalistlerden nce burju

va devrimlerinin bayraklatrd ilkeler olduu iin, bu kavramlara btn
modem dnemin siyaset tartmalarnda rastlamak mmkndr. DP
iinde zgrlk solun jargon farkn, parti iinde ittifak halinde bulun
duu dier kesimlerin varlna balamakta yarar vardr. Buna ramen
Ufuk Urasm DPdeki ilk Genel Bakanl srasnda sarf ettii szler
den bir-iki mek bile, zgrlk solun zne ve snf siyaseti meselesinde
bugnden ok farkl bir konumda olmadn aklamaya yetecektir.
Ufuk Uras, bu dnem ierisinde yapt birok konumaya benzer sz
lerle balamtr. Sadece 1 Eyll 1996 tarihinde Dnya Bar Gn etkin
likleri iin stanbul Yedikulede yapt konumadan mek vermek yeter
li olacaktr: Sevgili Yedikule zindan sakinleri, arkadalar, dostlar, yol
dalar, barseverler, yeiller, ocuklar, vicdan redciler, sava kartlar,
kadnlar, devrimciler, sosyalistler, bu dzenin madurlar, hepinize mer
haba.75
Urasn konumasnn bu ilk cmlelerinde znelerin oulculuuna
yaplan vurgu dikkate deerdir. Bununla birlikte aralarnda bir hiyerari
nin var olduu grnm verecek bir sralamadan da kand gze ar
par. Fakat esas vurgu, saylanlarn hepsinin dzenin madurlar bal
altnda toplanmasndadr. Tabii bu tanmlamann olduka somnlu olduu
saylan tm kimliklerin dummsallm gzden kard sylenebilir.
Fakat esas mesele u ki; dzenin madurlar vurgusu Marxtan ok
farkl biimde bir etik ve adalet anlaynn bir tezahrdr. Marxm ka
fasndaki dnm projesinde kendi bana dzenin maduru olmann
hibir nemi yoktur. Fakat Urasa gre DP, ii snf iktidarn savunan
bir parti deildir, emee saygnn partisidir76, hatt sol bile deildir
alternatif siyasettir.77 Bu yzden meselenin tepeden trnaa Marksizm
le farkl bir ekilde tezahr etmesi doaldr. Bununla birlikte Urasm bu
szleri, post-modem dnemle birlikte sol ve sa ayrmlarnn ne kadar
mulklatm da gstermektedir. Keza CHP-DSP, hatt bir sa parti
bile emee saygnn partisi olmaktan hibir ekilde rahatszlk duyma
yabilir. zgrlk solun dier temel maddeleri tartldka, 1980 ncesi
sol ve sa siyasetler arasndaki mesafenin bugn ne kadar azald daha
rahat grlebilecektir.
zgrlk solun nc belirgin zellii ile ilgili olarak zgrlk
sol anlayn her trl yaam ve mcadele alanna imdiden sirayet ettiril
mesi, bylelikle ama-ara kopukluunun nlenmesi, bu yzden ncelik
75 Uras, a .g.e., s. 216.
16 A .g.e., s. 89.
77 A .g.e., s. 23.

231

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

le nc Parti modelinin reddedilmesine vurgu yaplmt. zgrlk

solun bu dncesinde phesiz Sovyet sosyalizminin brokratik yaps,
snflarn, hiyerarilerin olmad bir dnyay savunanlarn son derece
merkeziyeti ve proletaryann elik disiplinli parti yaplaryla devrime
ve gelecee yrme kararllklar belirleyici rol oynamtr. Murat Belge
ye gre:
Sosyalist etikin bugnk snrlarn belirleyecek olan ey, sosyalist
toplum kavram iinde sraladmz deerlerdir. Sonunda hiyerarisiz
bir toplum ideali mi dnyoruz? Buraya varmak iin imdi tam tersi
yollara dp, disiplin vb. adna hiyerariler kurarak, olan hiyerari
leri glendirerek gidemeyiz oraya. Bugn eflikler, efzdelikler ih
das ederek yarn hiyerarisiz topluma geemeyiz. disipline sahip bi
reylerden oluan bir toplum zlyorsak, bu birey tipini kat dsal ku
rallar koyarak olgunlatramayz. nisiyatifli insanlar nemliyse, bu
insanlar merkez karar organlarnn yetkileri arttrlarak gelimez. z
gr toplumsa hedefimiz, tartmay yasaklayarak o hedefe doru yol
alamayz. 78
Murat Belgenin saptamalar phesiz son derece nemli bir noktaya ia
ret etmektedir. Nitekim sosyalist partilerin yaplar, nihayetinde parti ef
lerinin brokratlara dnmesi ve kitle mobilizasyonunun sadece kendi
inisiyatifleriyle gerekletirilmesi ve zellikle ii snfnn bir trl bata
Sovyetler Birlii olmak zere dier sosyalizm pratiklerinde kendisini
zne olarak ina edememesine sebep olmutur. mer Lainerin bu soru
nun zaten ii snfnn devrimci zne olarak belirlenmesinden kaynaklan
dna dair szleri aktarlmt. Lainer DPyi deerlendirdii bir yaz
da, hedefin iktidar olmamas gerektii, parti olmayan bir partiye ihtiya
olduu eklinde iddialar ortaya koymakta, Leninist nc parti yaplarna
kar ise Murat Belge ile ok benzer bir tutum almaktadr:
Bugn sosyalizm yle illegal, sert, ekirdek unsurlarla gerekleecek
bir ey deil; bu gericilik retir sadece. Sosyalizm insanlar arasndaki
her eit eitsizlie kar kt iin hiyerarik rgtlenme modellerin
den kesinlikle kanmak zorundadr. Biz o bakmdan parti olmayan
partiden sz ediyoruz. Bunu derken yumuatlm bir partiden bahset
miyorum. Hl o geleneksel kafada srar eden muhafazakrlar bunu
byle anlyorlar. Bizce bir parti, sosyalizmi iktidar hareketinden ziya
de bir hayat tarz olarak dnmelidir ncelikle. Sosyalizm, gndelik
hayattan, grupsal ilikilere, bugnden yaanmaldr. Parti, insan haya
78 Murat B elge, Sosyalizm : Zorunluluk mu Etik Sem e m i?, a.g.e., s. 68-69.

232

Can U lusoy

tnn akt yerlerde kurulan sosyal rgtlenmelerin koordine edildii

bir yer olmaldr. Parti, sosyalizm mcadelesinin beyni falan deildir;
birtakm adamlarn millete akl ve emir dattklar bir yer deildir. n
sana, topluma dair sylemleri ve sosyal rgtlenmeleri koordine eden
bir platform olmaldr parti. Biz DPye de bu perspektifi nerdik,
ama o insanlar geleneksel dndkleri iin bunlar olmad. Parti ol
mayan parti sadece slogan olarak kald DPde. Onlar homojen bir
parti istiyorlar. Biz sosyalizm derken farkl duyarllklar olan femi
nistleri, ecinselleri, ekolojistleri de kapsayan bir anlay savunuyo
ruz, ama geleneksel sol bu insanlar iinde kaynatracak yaklamdan
yoksun. DP de bunu yapamad. Kendini oluturan gruplarn aman i
kavgadan uzak duralm kaygsyla tartmadan uzak durduklar tuhaf
bir zemin oldu. 79
mer Lainerin sylediklerini Marksist dncenin temel kaynaklarn
dan anlamaya kalkmak elbette mmkn deildir. Lainerin sosyalizm
anlay, snf mcadelesi, snfsz toplum hedefi gibi vurgularn dnda,
yukarda uzun bir ekilde tartlan zgrlk solun siyaset anlay iin
de deerlendirilmelidir. Aksi takdirde Lainerin dncelerini yanl te
mel zerinden tartm oluruz. Keza Lenin tarafndan erevesi izilen
nc parti modeli, 19. yzylda Marxm yaad koullardan son dere
ce farkl bir zaman dilimi ve corafyada retilmitir. Buna ramen temel
sorun hem Marx hem de Lenin iin ayndr: ii snfnn kendinde snf
olarak hibir nemi yoktur. Marx, iilerin kendisi iin snf durumuna
gelmelerini srece ve Enternasyonalin snrl inisiyatifine brakrken,
Lenin bu niteliksel sramann kendiliinden gerekleemeyeceini tespit
etmitir. Aslnda sorun udur ki tarihin grd tek gerek snf burjuva
zidir. nk burjuvazi, siyas iktidar ele geirmeden nce ktisad gc
elinde toplam ve bu sre iinde bir snf tavr oluturmutur. Oysaki
ii snfnn siyas iktidar ele geirmeden bujuvazi gibi ktisad iktidar
n kurabilmesi mmkn deildir. stelik Gramscinin de tespit ettii ze
re burjuvazi sadece elinde bulundurduu siyas iktidar gcnn bask
aralarna dayanmaz, ayn zamanda toplum zerinde hegemonyasn olu
turur. Fakat mer Lainer zaten ii snfn zne olarak kabul etmedii
iin bu tartmann uzatlmasna gerek yoktur. Nitekim partiye hayatm
akt yerlerdeki toplumsal rgtlenmeleri koordine etme grevi verilme
si ise zgrlk solun siyaset tanmna son derece uygundur. Bir kere bu
tanmlama hlihazrda toplumsal rgtlenmeler varsayar ki bunlarla ken
diliinden ve doalm gibi grnen kimlik merkezli rgtlenmeler ve
79 B .k.z. mer Lainer ile Sylei: S osyalizm in Tarifine alacaz, a.g.e.

233

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

inisiyatiflerden bahsettii aktr ve siyaseti bu erevede alglad

malmdur. Yine partinin iktidar hedefinden ziyade bir hayat tarz, top
lumsal rgtlenmelerin koordinasyon merkezi olarak grlmesi ise hayli
ilgintir. ster istemez akla btn bunlar iin bir partiye gerek olup olma
d sorusu gelmektedir. Nitekim birinci hedef iktidar deilse, siyas parti
dnda birok farkl rgtlenme biimi de mer Lainerin arzulad
fonksiyonlar yerine getirebilir. nk sa ve burjuva siyasetler iktidar
hedef alan parti rgtlenmelerini ayakta tutarken, sol bir partinin bu duru
mu ihmal etmesi olduka ilgintir. Eer hedef iktidara kar iktidar yarat
mamaksa, bunu sol siyaset merkezinden deil, anarist bak asndan
savunmak ve anarist bir rgtlenmenin peine dmek daha doru deil
midir?
Sosyalizmin bugnden yaanmas meselesini de Marksist teoriden yo
la karak anlamak mmkn deildir. nk sosyalizmi bugnden yaa
mak nasl mmkn olabilir? Hlihazrda burjuva mlkiyet ilikileri de
vam ederken, Marxm insan zgrl nnde en temel sorun olarak gr
d kapitalist iblmnn neden olduu yabanclama srerken, hatt
tketim sreleri iinde younlarken, byk kentlerde atomize olmu
birey, tketim fetiizmi ierisinde toplumsal hayatn btn ilikiselliklerinden syrlm bir vaziyetteyken herhalde sosyalizmi bugnden yaamak
ifadesinin baka bir anlam olsa gerek.
Sorunun bir dier yz ise sosyalizmi yaam biimi olarak belirle
mekle alkaldr. Nihayetinde bu hayatn deer sistemleri kimler tarafn
dan retilmitir. Eer bu hayat tarz, toplumun genel deer sistemlerinden
ok farkl deilse, deiim talebi son derece nemsiz bir boyutta kalr.
Fakat bu deerler belirli bir elit tarafndan saptanyorsa, bu hayat tarznn
imdiden yaanmaya balamas yine son derece dar bir grup iinde teza
hr edip olduka elitist bir grnm kazanabilir. Bununla birlikte sosya
lizm, siyas bir ideoloji olmaktan kp, bir hayat tarzna dnyorsa,
buradan siyasetin sonundan baka bir netice kmayabilir. Her eyin siya
sal olduu bir yerde de, hibir eyin siyasal olarak grlmedii bir yerde
de siyasefin varolu imknlar son derece krizli olacaktr. Fakat mer
Lainerin bahsettii sosyalizmi Marxm kafasndaki byk deiimden
ayr dndmzde bu sorunlar tartmann bir anlam kalmaz. mer
Lainer siyaseti, etik ve adalet anlaynn yn verdii bir arada ama bi
reysellii koruyarak yaayabilmenin imkn olarak grr. Nitekim olduk
a mtevaz bir konuma indirilmi olan sosyalist dncenin politik deil
ama kltrel bir durum olarak tespiti sosyalizmin bir hayat tarz ol
masna izin verir.

234

Can U lusoy

zgrlk solun ekonomi politikalarnn, sosyal liberalizmin taleple

rini at sylenemez. Bu ynyle geleneksel sol ekonomi politikalarn
dan olduka farkl olduu sylenebilir. Bununla birlikte zgrlk solun
ekonomi grleri incelendiinde, bu boyutun kltrel haklar sorununa
nazaran olduka ihmal edildii grlr.
Temas Heyeti tarafndan hazrlanlan ereve Metin, kapitalizmin
liberal ve devleti seeneklerinin insanln kaderi olarak grlemeyece
ini iln etmektedir.80 lk bata kapitalist sistemi her ynyle reddettii
izlenimi veren bu szlerden sonra ortaya konulan programn, ne tam dev
leti ne de tam liberal fakat ikisinin arasnda bir yere konumlandn sy
lemek gerekmektedir. ereve Metine gre: Toplumsal korunma me
kanizmalarn gelitirip glendirmek, refah dil biimde paylatracak
yntemleri hayata geirmek, neoliberal politikalar karsnda cretli al
anlarn korunmasn esas alan politikalar retmek bugn zgrlk ve
demokrat bir siyasetin asl grevidir.81 zgrlk solu temsil etme
iddiasyla ortaya kan EDPnin parti programnda ise ekonomide karar
srelerine toplumun ve tketicilerin katlmn salamaktan baka bir
nerisi yoktur.82
Her iki program metnine bakldnda Trkiyede solun uzun yllardr
savunduu, toprak devrimi, zelletirilmelerin durdurulmas, speklatif
para hareketlerine bal fnans yapsnn deitirilmesi, ABye ye olma
dan imzalanlan Gmrk Birlii Anlamasndan vazgeilmesi gibi temel
sylemlere hibir ekilde rastlanmaz. Ahmet nsele gre Sistematik ola
rak zelletirmeler iyidir ya da ktdr tavr banazlktan baka bir ey
deildir.83
Yine nselin bakyla;
Kaynak dalmn tek bir merkezde toplayarak, buradan herkese tes
pit edilen ihtiya kadar kaynak ve olanak tahsis edilmesi, bir eitlikiliktir ama sol ufuktan uzaklaan bir topluma tekabl eder. nk by
le bir eitlikilik anlay, ister istemez, ortalama model insann -ki bu
soyut insandr- ihtiyalarnn tatmin edilmesi arayna gelecektir. Bu
ise, alnan ortalama insan soyut olduu iin hem de insanlar, ihtiyala
r karlanan edilgen yaratklar konumuna decekleri iin, solun arzu
layaca zgrlemi insanlar toplumunun tam tersi rgtlenmelerin
kapsn aar. Bu toplumlar, retici ve tketici kimlikleri arasndaki

80 ereve M etin, a.g.e.

81 A.g.e.
82 Eitlik ve Dem okrasi Partisi Programatik B elg esi, a.g.e.
83 A hm et n sel Y eni S o lu Anlatyor-2, a.g.e.

235

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk S ol

ba kopmu, yarattklarna ve tkettiklerine mutlak biimde yabanc

84
laan seri insanlar retirler.
Sosyalist planlamacln ok byk sorunlar olduu dorudur. Fakat
Ahmet nselin sosyalist planlamacla ynelik eletirilerinde tartlmas
gereken baz hususlar vardr. ncelikle sosyalist planlamacln eitlik
anlaynn soyut insana dayand iddias zerinde biraz durmak ge
rekmektedir. ncelikle bir canl tr olmann dnda somut bir insan var
mdr? Btn dnce sistemleri nihayetinde insan mefhumuna ilikin
olarak bir soyutlama zerinden hareket ederler. Eer sosyalist planlama
clk, insan ihtiyalar dorultusunda belirli tercihlerde bulunuyorsa bu
elbette bir snrlamadr. Fakat insan ihtiyalarnn sonsuz ve bu yzden de
planlarla ynetilemez olduu neo-liberalizmin en byk dstrudur ve
neredeyse btn iktisada giri ders kitaplar bu ve benzeri cmlelerle ikti
sad tanmlamaya balarlar.
Sonu olarak zgrlk solun, geleneksel soldan olduka farkl ola
rak, alt yap ilikilerinde deiime ok fazla nem vermedii, bunun yeri
ne esas dikkatini Marksizmin st yap olarak nitelendirdii alanlara ver
dii sylenebilir. Fakat gnmzde kapitalist sistemin iine girdii son
krizde (2009 ile balayan finans krizi), Almanyann Hristiyan Demokrat
Babakan dahi finans piyasalarnn kontrol altna alnmas iin youn bir
alma balatrken,85 zgrlk solun bu konuda bir politika beyan
etmemesi dikkat ekicidir.86
zgrlk solun d siyasete bak as da geleneksel sol politikalar
la mukayese edildiinde olduka farkldr. NATOdan kmak, antiemperyalizm, ezilen dnya ile dayanma gibi solun geleneksel tutumlarna
zgrlk solun program metinlerinde rastlanmamaktadr. Aksine Ah
met nsel, zgrlk solun iktidarnda NATO yeliinin devam edecei
ni aka belirtmitir.87 ABye yelik noktasnda ise i Partisi ne kadar
bu birlie yelie karysa, zgrlk solun da sol siyas yelpazede AB
yeliini destekleme noktasnda en net grup olduu sylenebilir.
zgrlk solun btn siyas gr bir arada deerlendirildiinde,
esas tehdit olarak ne emperyalizmi ne burjuvaziyi grmemesi; mcadele
84 nsel, Solu Yeniden Tanm lam ak, s. 25.
85 http://haber.kanald.com .tr/H aber/Ekonom i-36/Piyasalarda-M erkel-deprem i-3646.aspx.
86 A hm et nsel ile zgrlk solun bu tutumu hakknda 9 Haziran 2010 gn Galatasaray
n iversitesinde yaptm z grm ede, zgrlk solun program m etinlerinin ieriinin za y f
braklmasnn bir tercih sebebi olduunu sylem iti. N itekim , iktidara gelm eden ayrntl parti
program hazrlamann bir nevi gelin olmadan gvey olm a gibi bir durumu yaratacandan
bahseden ve aslnda iktisat olan nsel Hoca, neoliberalizm e kar yazd kitap ve m akalelerle
de tannmaktadr.
87 ereve M etin, a.g.e.

236

Can U lusoy

edilmesi gereken birinci unsur olarak milliyetilii saptam olmas ol

duka doaldr. Gerekten de milliyetilik, zgrlk solun siyaset anla
yndan, birey-toplum-topluluk ilikilerine kadar her noktada bir antitezi
grnmndedir.88
zgrlk solun program ve grlerine toplu bir ekilde bakldn
da ise devrimci dnmn reddedildii grlebilir. Nitekim yukarda
zgrlk solun nde gelen simalarnn sol tanm bu durumu son derece
net bir biimde ortaya koymutur.

o n u y e r in e : e y l e m e t

zgrlk solun dnyadaki deiime kar hl eski sylem ve yaplarla

ayak uydurulamayacan ve neo-liberalizme kar bir sol seenek yarat
lamayacan tespit etmesi son derece nemlidir. Fakat zgrlk solun
da insanlk durumlar zerinden yeni bir toplu okuma ile byk bir dn
mn dnsel temellerini ortaya att sylenemez. Bu ynyle olduka
snrl ve mtevaz bir abadr. Marx retim toplumu zerinden bir alter
natif nermiti, oysaki zgrlk sol, tketim toplumuna kar, btn
lkl bir okuma zerinden yeni bir dnyann imknlarndan bahsetmemektedir. Burada phesiz geleneksel solun her eyi ekonomi temelli
okumasna bir tepki yatt sylenebilir. Fakat bunun aksi de dorudur,
Marx, Alman idealizminin retim biimini grmezden gelen aklamala
rna kar ekonomi vurgusunu ok fazla n plana karmak durumunda
kalmtr.89 Fakat netice her iki durumda da indirgemecilik tehlikesini
ortaya karmaktadr. Bir yanda ekonomik dier yanda ise kltrel indir
gemecilik. Oysaki bugn solun, insan ihtiyalarnn snrszl, reka
betin geliimin n koulu olduu gibi neredeyse tartmasz kabul gren,
iktisad insan ilikilerinden soyut, son derece matematiksel, anlalmas
zor bir hale sokan temel kabullerin reddi zerinden tketim fetiizmine ve
yabanclamann ulat bu st boyuta kar yeniden nsan bir seenek
sunmas gerekmektedir. Elbette bu nsan seenek etik bir boyut ta
mak zorundadr. Fakat etik de kendinde bir ey olarak, ancak rasyonalizm
veya doal hak sylemleri zerinden savunulabilir. Bunun yerine z
grlk etii, toplumsal ilikileri dntrme noktasnda sonu iln edil
88 zgrlk solun btn kesim lerinde, programatik belgelerinde bu durum son derece net bir
biim de ortadadr. Bir iki rnek iin bkz. Eitlik v e D em okrasi Partisi Programatik B e lg e si,
a.g.e. mer Lainer ile Sylei: S osyalizm in Tarifine alacaz, a.g.e. A hm et nsel A nla
tyor, nedir bu Yeni S ol?, a.g.e. ereve M etin, a.g.e.
89 Marx bu durumu A lm an darkafall olarak adlandrr. B u yzden de H egeT in diyalektiinin
ba aa durduunu syler. Bkz. Karl Marx, K apital, stanbul, Sol Yaynlar, ev. Alaattin
B ilgi, C. 1., 3. b.s., 1986, s. 28.

237

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye d e zgrlk S ol

meyecek bir srecin eylem etii olarak ina edildii takdirde daha b
yk bir anlama sahip olabilir. Bu ise ekonomi-politika ve ahlk arasnda
ilikilerin yeniden kurgulanmasn, fakat bu kurgunun eski tahakkm ili
kilerine izin vermeyecek bir noktada tezahr etmesini salamakla mm
kn olur. Aksi takdirde, sol politikalar, kapitalizmin iine girdii krize
ramen, ricat dnemini srdrmeye devam edecektir.

aynaka

Badiou, Alain: Etik: K t l k K a v ra y zerine B ir D enem e, stanbul, M etis Yaynlar,

ev. Tuncay Birkan, 2. b.s., Aralk 2006.
Bauman, Zygmunt: M odern lik ve M phem lik, stanbul, Ayrnt Yaynlar, ev. smail
Trkmen, 1. b.s., 2003.
Bekm en, Ahmet: Marksizm: Praksisin Teorisi, 19. Yzyldan 20. Yzyla M odern
S iya sa l deolojiler, stanbul, stanbul B ilg i niversitesi Yaynlar, Der. H. Birsen
rs, 2. b.s., Mart 2008, s. 163-252.
B elg e, Murat: Sosyalizm , Trkiye ve G elecek, stanbul, Birikim Yaynlar, 1. b.s., 1989.
Sosyalizm : Zorunluluk mu Etik Sem e m i, Yeni B ir S o l Tahayyl in, stanbul,
Birikim Yaynlar, Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 55-72.
Berktay, Fatmagl: Liberalizm: Tek Bir Teorik P ozisyona ndirgenm esi O lanaksz Bir
deoloji, 19. Yzyldan 20. Yzyla M odern S iya sa l deolojiler, stanbul, stanbul
B ilg i niversitesi Y aynlan, Der. H. Birsen rs, 2. b.s., Mart 2008, s. 47-114.
Birkan, Tuncay: Sol: Evin Reddi, Yeni B ir S ol Tahayyl in, stanbul, Birikim Yaynlar,
Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 247-263.
Bora, Tanl: Snftan Ka, Snfa K a, Yeni B ir S ol Tahayyl in,
stanbul, Birikim Yaynlar, Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 135-146.
Baudrillard, Jean: S essiz Ynlarn G lgesin de Toplum saln Sonu, Ankara, D ou-Bat
Yaynlar, ev. O uz Adanr, 3. b.s., 2006.
Brenkert, G eorge G.: M a r x m zgrlk E tii, stanbul, Ayrnt Yaynlar, ev.
Y avuz A lagon, Tem m uz 1998.
C allinicos, A lex: A nglo-Sakson M arksizm inin Ana H atlan Pralcsis, ev. Erkan nalBurak Grel, Say 13., K 2005, s. 15-32.
Caudwell, Cristopher: Yanlsam a ve G ereklik: iirin K aynaklar zerine B ir
ncelem e, stanbul, Payel Y aynevi, ev. M. H. D oan, 1988.
akr, Serpil: Feminizm : Ataerkil ktidarn Eletirisi, 19. Yzyldan 20. Yzyla
M odern S iya sa l deolojiler, stanbul, stanbul B ilgi niversitesi Yaynlar, Der. H. Birsen
rs, 2. b.s., Mart 2008, s. 413-476.
ubuku, Sevgi Uan: S osyal Demokrasi: M elez Bir Politik G elenek, 19. Yzyldan
20. Yzyla M odern S iya sa l deolojiler, stanbul, stanbul B ilgi niversitesi Y aynlan, Der.
H.

238

Birsen rs, 2. b.s., Mart 2008, s. 253-306.

Can U lusoy

Engels, Friedrich: topik S osyalizm ve B ilim sel S osyalizm , Ankara, Sol Yaynlar, ev. ner
nalan, 7. b.s. 1993.
nsel, Ahmet: D in Ahlk ve Erdem S ylem i Karsnda zgrlk Sosyalistler, Yeni
B ir S ol Tahayyl in, stanbul, Birikim Yaynlar, Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 203218.
Solu Yeniden Tanmlamak, stanbul, Birikim Yaynlar, 2. b.s., 2000.
Karatani, Kojin: Transkritik: K a n t ve M arx zerine, stanbul, M etis Yaynlar, ev. Erkal
nal, 2008.
Laclau, E m esto'.Evrensellik, K im lik ve zgrlem e, stanbul, Birikim Yaynlar, ev.
Erturul Baer, 2. b.s. 2003.
Laclau, Em esto - M ouffe, Chantal: H egem on ya ve S osyalist Strateji, stanbul, Birikim
Yaynlar, ev. A hm et K ardam -Doan ahiner, 1. b.s., Kasm 1992.
Lainer, mer: Eitlik ve zgrln Sentezi Olarak Sosyalizm , Yeni B ir S ol Tahayyl
in, stanbul, Birikim Yaynlar, Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 15-25.
S ol - Sa: Ebedi Bir Aray D inam ii , Yeni B ir S ol T ahayyl in,
stanbul, Birikim Yaynlar, Der. Tanl Bora, 2. b.s., 2009, s. 27-53.
Marks, Karl - Engels, Friedrich: A lm an d eolojisi (Feuerbach), Ankara: Sol Yaynlar,
eviren: Sevim B elli, 5. b.s., 2004.
G otha ve E rfurt P rogram larn n E letirisi, Ankara, Sol Yaynlar, ev. Barta Erdost, 4.
b .s., 2002.
K om nist P a rtisi M anifestosu, stanbul, Kaynak Yaynlar, ev. Ik Somer, 2. b.s, M ays
2003.
Sem e Y aptlar, Ankara, Sol Yaynlar, C. III. 1. b.s., Aralk 1979.
Marx, Karl: Felsefenin Sefaleti, Ankara, Sol Y aynlan, ev. A hm et Kardam, 5. b.s.,
1999.
K apital, stanbul, Sol Yaynlar, ev. Alaattin B ilgi, C. 1., 3.b.s., 1986.
Sarbay, A li Yaar: G lobal B ir B akla P o litik S osyoloji, stanbul, A lfa Yaynlar, 1. b.s.,
N isan 2000.
K am u sal A lan - D iya lo jik D em okrasi - S ivil tiraz, stanbul, A lfa Yaynlar, 1. b.s., ubat

2000 .
Touraine,Alain: M odernliin E letirisi, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, ev. H lya Tufan,
1.

b.s., N isan 1994.

Uras, Ufuk: Yeni B ir S iyaset Mmkn, stanbul, thaki Y aynlan, 2003.

Zedong, Mao: Doum unun 100. Ylnda B akan M ao dan Sem e S zler (K zl K itap),
stanbul, .y., 1993.

ELEKTRONK KAYNAKLAR
http://haber.kanald.com .tr/Haber/Ekonom i-36/Piyasalarda-M erkel-deprem i-3646.aspx.
http://tr.wikipedia.org/wiki/% C3% 96DP.
A hm et nsel Anlatyor; nedir bu Y eni S ol?, (17.02.2010):

239

E tik ve A d a let M erkezli Yeni B ir S iyaset A ray: Trkiye de zgrlk Sol

http://ww w.radikal.com .tr/R adikal.aspx?aType=RadikalDetay& Date=l 7.2.20 lO&Articlel

D = 98 0 790.
A hm et nsel Y eni Solu Anlatyor-2, (19.02.2010)
h ttp://yenisolgenclik.blogspot.com /2010/02/ahm et-insel-yeni-solu-anlatyor-2.htm l.
A te, Kazm: N e S n f Ekseni N e K im lik Ekseni: H egem onik Siyaset,
http://ww w.birikim dergisi.com /birikim /m akale.aspx?m id=523& m akale.
ereve M etin (25.09.2009):
http://ww w.tum usol.biz/public/haber.aspx?id=5550& pid=32& haber=Yeni% 20bir% 20sol%
20m erkez% 20i% E7in% 20% F6nemli% 20ad% FDm.
E itlik v e zgrlk Partisi Programatik B e lg e si:
http://w w w .edp.org.tr/sayfa.php?uid=5.
M ahupyan, Etyen: A politik Bir Cemaat Olarak so l :
http://www.taraf.com .tr/etyen-m ahcupyan/m akale-apolitik-bir-cem aat-olarak-sol.htm .
mer Lainer le S ylei : S osyalizm in Tarifine alacaz
http://ww w.birikim dergisi.com /birikim /m akale.aspx?m id=316&makale.
n, Sleym an Seyfi: K im likPolitikalan: http://www.radikal.com .tr/ek_haber. php?ek=r2&
habem o=4580.

240

SYASETN TKEN,
SYASETN MKNLARI:

DP
Dier Demirkent
Bu yaznn konusunu, kurulduunda Trkiyede sol siyasetin imknlarn
ortaya koymak adna byk umutlar yaratan zgrlk ve Dayanma Partisinin (DP) tkeni i oluturuyor.1 Bu balamda da alma sol siyase
tin imknlarna dair bir araya yneliyor. Tkenme yargsn tesadfen
semedim, basite oulcu parti modeli kmtr ya da Trkiye solunun
kronik hastal olan blnme DP tarafndan alamamtr gibi yarglar
da paylamyorum. nk bu tip yarglar sorunun temeline inmeyi engel
leyen, zihnimizi yzeydeki grnglerle megul eden n kabullerdir.
Trkiye solunun blnme hastal gibi ya da bir srecin sonuna bakp
bataki hedefler tutmaynca da baarszl iln eden n kabuller ile siya
set biliminin analiz yntemleri badamaz.
Baarszlk ve kronik hastalk tezlerinin ynelecei, bataki hedefle
rin tutmamasnn ya da solun blnme hastalnn nedenlerinin aklan
mas eklinde, yine bir takm kabullere giden bir analizin yerine bu yaz
da yapmaya alacam tkenmenin nesnesi ve bu nesnenin neliine dair
sorulara yant aramaktr. Yaz boyunca ilenecek olan tezler bu sorulara
gre biimlendirilmitir: i) Tkenii btn boyutlaryla kapsayan sre
depolitizasyondur, ii) DPnin kuruluundan bu yana tad, nemsen
meyen ya da zeri rtlen gerilim, parti-hareket gerilimi, bu depolitizasyonun temelinde yatmaktadr, iii) DP iinde tkenen ise Devrimci Yol
hareketinin siyasal potansiyelidir. Bu tezlerde kullanacam temel kav

1 Belirtm ek gerekir ki bu alm a bir DP tarihi olmayacaktr. G ram scinin oka alntlanan
ifadesinde dile geldii gibi belirli bir partinin tarihini yazm ak bir lkenin genel tarihinin karak
teristik bir ynn aa karmak balamnda m onografk bir yazm gerektirir (Gramsci,
1984: 41). Bu m akale ise D P nin 13 yllk tarihini bir tkeni olarak ele almakta ve bu on
y llk srede olup biten eyleri bu tkenile baland yerlerde deerlendirmektedir.

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

ramlar balarken amakta yarar var. nk Devrimci Yolu birileri tara

fndan sahiplenilebilecek bir gelenek olarak ele almyorum. Yalnzca
DPnin tkeniini anlamak asndan deil, soldaki tkankl ama
iddiasyla ortaya kan yeni parti giriimlerini de bu kavramlar balamn
da deerlendirebilmek asndan da Devrimci Yol potansiyelini iyi deer
lendirmek gerektiini dnyorum.
DP kurulduktan bir yl sonra Yeniden'de Devlet Demokrasi ve
DP balkl bir yazda DP meruiyetini insan haklar ve demokrasi
merkezli savunmac siyaset izgisinde deil, kapitalizmin radikal eletiri
siyle atba giden devrimci bir saldr izgisinde aramaldr temennisi
dile geliyordu (Evren, 1997: 20-21). Bunun dile gelmesinin, eer yazlan
lar polemik anlamlarndan soyutlamayacaksak, daha kurulu dneminde
kendini hissettiren eilimlere yant olduu ak. DPdeki bu eilimleri
depolitik eilimler olarak kodluyorum.
Rnderein (2005) Uyumazlkla tanmlad siyaset, cemaatleri
ynetme sanat deil, nsan eylemin uyumazla dayal biimidir, insan
gruplarnn toplanmasn ve ynetilmesini belirleyen kaidelerin istisnas
dr (Ranciere, 2007: 13). Dolaysyla siyaseti bir idare sanat olmaktan
karan bugnn moda syleyiiyle ynetimsellii aslnda depolitize edici
bir teknik olarak alglayan, siyaseti bir eitlenme, zneleme sreci olarak
tanmlayan bu perspektiften baktmzda Yenidende parti kurulduktan
henz bir yl sonra yaymlanan temenni de yerine oturuyor. Bu temenni,
asl olarak Badiounun ktnn tanmlanmas balamndaki mutabakat
olarak ortaya koyduu insan haklar etii (Badiou, 2006: 21-49) ve Rancierein siyaseti yok etme kab olarak tanmlad (Ranciere, 2007: 156)
mutabakatn iine girmeyin temennisidir. Depolitizasyon, bu mutaba
kata dhil etme tekniidir.
Dillerden dmeyen bir demokrasi ve insan haklar yakar ile muta
bakatn iinde yer almak, ynetimsellik mekanizmasnn iinde sz syle
mekten bakaca siyasal bir anlam ifade etmemektedir. Bu mutabakatn
iine girmenin ok tipik bir rneini 2008de NTVde yaymlanan Bay
ram Sohbetleri adl programn tantmnda gryoruz:
shak Alaton, yokluklar iinde geen ocukluk ve genlik yllarnn
ardndan bugn dev bir holdingin banda oturan sol grl bir iada
m. Ufuk Uras ise Trkiye Byk Millet Meclisinde sosyalist bir mil
letvekili... Hem iadam hem de marksist olmann zorluklarn, Trki
yedeki sosyalist siyasetilerin hatalarn, dnya ekonomisinin iine
dt krizi, kapitalizmin gidiatn ve Karl Marxi konuuyorlar...

242

D in er D em irkent

Piyasa ekonomisi, parlamenter demokrasi ve insan haklan lsnden

oluan kanatler mutabakatnn dna kmak yukarda zgl anlamyla
tanmlamaya altmz siyasal bir srele mmkndr. Bu bir zneleme srecidir. Bu sreci bir zdelememe (disidentification) sreci olarak
tanmlayan Rnderee dnelim:
Bu szcn [proleter] Fransadaki ilk ortaya klarndan biri, 1832
de Auguste Blanquiye kar alan davada olmutur. Savcnn meslei
niz nedir? sorusuna Blanqui proleter yantn verir. Savc itiraz eder:
Bu bir meslek deil. Blanqui yantlar: Bu siyasal haklardan yoksun
olan halkmzn ounluunun meslei. Polise2 uygun bak asndan
savc haklyd: Proleterlik bir meslek deildir ve Blanqui alldk olarak
emeki denen trden bir kii deildi. Ama siyasal bak asndan hakl
olan Blanquiydi... Proleter, kim olduunun nemi olmayan kimsenin,
hesap-dmm ad olarak emekilere uyabilecek bir add -am a bundan par
yalar deil, snflar dzenine ait olmayan ve tam da bu yzden bu dze
nin gcl zln tekil edenleri anlamak kaydyla (tm snflarn
zl olan snf diyordu Marx). Bir zneleme sreci byle bir kimliksizleme ya da smfszlama srecidir (Ranciere, 2007: 74-75)
zdelememe (ya da imknsz bir zdeleme, Hepimiz Ermeniyiz
slogannda kendini gsterdii gibi) olarak tarif edilen bir zneleme sre
ci, DPnin depolitik eilimi olarak amlayacamz duruma, neyin
tketildiine balang iin nem tamaktadr. Yer bime, kodlama, kim
likleri sabitletirerek sourma zellikleriyle tanmlayabileceimiz depolitizasyon a, kimliklere zg hareket alanlar tarif ederek, daha doru
bir ifadeyle hareketsizletirerek ilemektedir. 20. yzyl boyunca sosyalist
partiler, ii snf sendika ve partileri bu kodlama sabitletirme ilemin
den nasiplerini almlardr. Sabitletirilen kimlikler iinde eylemsizlik
siyasal bir hareketi olanaksz klar. Leninin bir karar anyla ilgili olarak
kulland ifade ile syleyelim: eylemde duraklama lm demektir (Le
nin, 1979: 250). Eylemsizlik, iktidar ilikilerinin iinde konumlanmakla
onun nesnesine dnmektir.
DP parti olmayan parti gibi bir iddiayla ortaya ktnda bu, zgr
leme anlamnda tanmlayacamz bir siyaset ve zneleme sreci ba
lamnda ok nemli bir admd. nk ncelikle biilmi bir kimlii red
dediyordu ve asl olann parti deil hareket ve sre olduunu ortaya
koyuyordu. Siyasal eylem partiden, parti fikirlerinden, parti deerlerin
2 Ranciere, polisi cem aat halindeki insanlarn biraraya geliin i ve rzalarm rgtlemekten iba
ret olan v e tem elinde yerler ve grevlerin hiyerarik dalm bulunan sre olarak tanmlar. Bu
srecin tam karsnda zgrlem e sreci olarak siyaset yer alr. kisinin karlat yeri ise
siyasal olan olarak kavramsallatrr (Ranciere, 2007: 71-72).

243

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

den, parti kimliinden treyen bir ey olmazd. Parti, siyasal hareketin,

dolaysyla siyasal eylemin ihtiyalarna gre ekillenecek bir kolektif
iradenin ad olabilirdi. Parti olmayan parti bu iradenin kendisine atf yap
mas bakmndan ncelii siyas olana verecek bir iddiay tayordu. Bu
iddiann iinin nasl boaldn yaznn ilerleyen blmlerinde inceleye
ceim.
Melih Pekdemir, Devrimci Yol adl yazsnda tarihsel bir dnemi
sona ermi olan sosyalizmin kavram setiyle 21. yzyln kavramlarn
ikilikler biiminde sayarken (...demokratik kitle rgt-sivil toplum
rgt, halkmz-sivil toplum, snfsal temel-sosyolojik temel, emperyalizm-kreselleme...) hareket parti olmayan parti kilisini de sayyor ve
bu kavramsal dnmn anlamsal kaymalarla birlikte yaandn vur
guluyordu (Pekdemir, 2007: 743). Dolaysyla da DPnin tkettii
potansiyel olarak ele aldmz Devrimci Yolun (DY) hareket potansiye
linin partideki ilk karl parti olmayan partide kendini ifade etmitir.
Parti-hareket geriliminin kayna da bu dneme hatt daha ncesindeki
DY iindeki tartma srelerine gitmektedir.

a r t i m a l a r , s r e l e r ...

1980 sonras sol tarihe temelde bir tartma sreleri dnemi olarak bak
mak ok abartl deildir. Eylemin yerini szn3 ald bu dnemden
kalan tartmalar gerek bu tllatrc ynyle gerekse de teoriye ve prati
e yansyan sonularyla nemle incelenmeye deerdir.
DP bir dizi tartma srecinin ardndan (DYnin i tartmalar,
Kurueme toplantlar, Gelecei Birlikte Kuralm) birok farkl gelene
in ve de anlayn birlemesiyle olutu. Buna karn DPyi oluturan
potansiyeli en azndan 1975-80 aras ksa dnemde DYnin yaratt pra
tik ve bu pratiin iinden kan esnek, somut durumun somut tahliline
dayanan teoride aramak gerekir. Erturul Krk, DPnin Devrimci Yol
ve Kurtulu ana akmlarnn zerine oturmas dolaysyla solun farkl
kesimlerini bir araya getirmeyi baardn belirtse de (Krk, 1996:
119) Yeniden"1de Hikmet Talu imzasyla yaymlanan ve ok tartma

3 Szn eylem in en gl tarzlarndan biri olabileceini kabul etm ekle birlikte burada eylem in
karsna konan s z anlamndan arndrlm bir sese denk dmektedir. K astedilen bir tr
aklama, acy duyurma pratii olarak ses karmadr. Y oksa paylatrlm bir szn alannda
ki pay dzenini kesintiye uratan bir sz alma eylem i zaten burada eylem olarak kavradm
eye denk dmektedir.

244

D in er Dem irkent

koparan4 At Koucular balkl yazda DPnin bir Devrimci Yol gzel

lemesi olduu (Talu, 1997: 16-17) iddiasnn zerine daha ok gidilmesi
gerekir. Bu iddia aslnda DPnin sistem iinde iktidar olmaya, parla
menter sistemin iinde oy avclna ynelen bir parti deil, bir halk hare
ketinin ifadesi olmas/olmas gerektii dncesinden kaynaklanyordu.
Dolaysyla da bir Devrimci Yol gzellemesi olmak sosyalizmin tarihsel
bir dnemi sona ermi rgtne geri dnmeyi deil onun eletirisiyle ve
ancak onun eletirisiyle sosyalizmin yeni bir tarihsel dnemine girilebi
leceini savunuyordu. Bu tezden yola karak ve onu temellendirebilmek
iin, DY potansiyeli olarak adlandrdmz eye, ama ondan nce DY
nin resm olarak dalmasndan sonraki tartma srelerine dnmemiz
gerekir.
1983te DY ierisinde balayan tartmalar 1994 ylnn sonlarnda
stanbul, Ankara ve zmirde yaplan bir dizi istire toplantlar ile sona
ermitir (Mftolu, 2000: 37). Bu sre tekrar eden gemi deerlendir
meleri ve gelecee ynelik bir kitle partisi projesiyle zetlenebilir. Sre
iinde rgtlenme sorunu en ok tartlan noktalarndan biri olarak orta
ya kmaktadr. Bununla birlikte tartma sreci sonrasnda ortaya kan
metinlerin heyecanszl, kitle partisinin savunulma ve eletirilme tarzla
r tartma sreci yazlarnn satr aralarndan fark edebildiimiz sinmilik
bu sreci zan altnda brakacak niteliktedir.
Hemen hemen her deerlendirme sosyalizmin tarihsel bir dnemi
sona ermitir ifadesiyle balyordu. Dolaysyla somut durumun somut
analizini yapan ve politik hattn bunun zerinden izen bir pratiin kad
rolar sz konusu yeni dnemin politik rgtlln yaratma abasyla
bu tartma srecini sonlandracaklard ve bu da devrimci kitle partisiydi.
Tartma Sreci Yazlar olarak yaymlanan kitaplarn ilk cildi Bir
Tartma Platformu iin: On Notlar ya da Satr Balar balnda imza
sz bir yaz ile balar (TSY I, 1992: 14-22). Bu yazda gze arpan en
nemli vurgu Trkiyede sosyalizmin sorunlarnn zmnn DY zemi
ninde olduu ve son dnemin eletirisiyle birlikte bu tartma srecinde
yeni dnemin ortaya kna katkda bulunulmasnn hedeflendiidir.
nk yazda tanmland ekliyle DY potansiyeli kolektif siyas varolu
a ynelmektir (TSY I, 1992: 16).
Bu tartma srecinde dile getirilen birok nokta DPde karln
bulmutur. Sovyetler Birlii eletirisi, geleneksel sol yaplarn eletirisi
(zgrlk sol sylemi ki yeni sol parti giriimlerinin ardndan kurulan
4 Tartmay koparan DP iindeki dier gruplarn tepkileriydi. Y azya sert yantlar verildi.
Tarihi yanl okumaktan D evrim ci Y o ldan renilecek bir ey olm adna kadar uzanan yant
lar iin nn A lpatm kitabna baklabilir (Alpat, 1996: 150-164).

245

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

EDP iinde de kendine bu ad veren ve eski DPlilerin oluturduu bir

grup da bulunmaktadr), devrimci kitle partisi tartmalar (parti olmayan
parti - parti gibi parti) gibi.
Tartma srecinin verdii en nemli zarar ise 12 Eyll sonrasnda
renci demeklerinde ve eitli hareketliliklerde toparlanmaya allan
eylemlilikleri, bu eylemlilikler iinde yer alan ve DY teorik pratii iinde
balant kaylar olarak tarif edilen kiileri dlamas ya da szn alan
iine gndermesiydi. Bu bata yaptmz tartmada depolitik eilim ola
rak kodladmz eilimlerin ilerde DPnin iinde eitli kanallardan
srecek bir ynn oluturuyordu. Memduh Mahmut Uyann cezaevle
rinden (dolaysyla hayat okumann olanakl olmad bir noktadan) tar
tmalara mdahalenin bu konudaki sommluluunu teslim etmesi anlam
ldr (Uyan, 1993: 27).

e v r im c i y o l u n p o t a n s iy e l !

Devrimci Yolun Trkiye sol hareketleri tarihinde zel bir yeri vardr. Bu
yer hareketin kitleselliinden ziyade bu kitlesellemeyi de salayan, hare
ketin kitlesiyle kurduu ilikiden kaynaklanr. DYnin 1975-80 aras
varoluu zerine bizzat bu gelenekten gelenler tarafndan sayfalarca yaz
yazlm, yukarda bir takm zelliklerini aktarmaya altmz tartma
srelerinde Fatsadan, Tariten, ODTden hep saygyla komnan bir
mirastan bahseder gibi bahsedilmitir5. Devrimci Yolun miras kabul
edilir ama ld Devrimci Yolcular tarafndan bir trl kabul edilmez.
Sosyalizmin tarihsel bir dnemi bitmitir, DY bu tarihsel dnemin iinde
deerlendirilmelidir (Pekdemirin deerlendirmesini hatrlayalm) ama
haylet hl varln srdrmektedir ve hayleti ldrmek gerekir.6
Burada miras yerine potansiyel szcnn seilmesi byle bir hayletin
yazya musallat olmamas amacn da tayor.
Devrimci yol potansiyeli iin kolektif siyas varolua ynelme tarifini
kabul ettiimi belirtmitim. Bu tarif kendi bana bir ey ifade etmemek
tedir ve ancak yazya balarken aktardm argmanlarla ilikisi kuruldu

5 Saffet Murat Tura, Avrupann mirasndan bahseden Avrupal entelektellere Derridann

yantn hatrlatr: Avrupa ld (Tura, 2001: 220). Mirastan bahsetm ek lmn kabul anla
m na da gelm elidir.
6 Ouzhan M ftolu H ayaleti ldrm ek balyla Yeniden'de yle yazyor: esas olan z
dr! z tohumdur, biim ise kabuk! Bugn szn ettiim iz bu haylet kabuktur! Biimdir!
B u haylet artk ldrlmelidir! Ruhu huzura kavuturulmal, ait olduu yere, tarihsel d ev
rimci birikime gnderilmelidir. Bugn, gem i devrim ci birikimi, barnda gelitii koullar
ierisinde btnlkl olarak deerlendirm em iz ve lkenin her yannda onun tohumunu (zn)
yeni bir kabua brndrmemiz gerekiyor (M ftolu, 1997: 3).

246

D in er Dem irkert

unda anlam kazanacaktr. Devrimci Yol, eylemi denetimi altna alan,

onu sabitleyen bir rgtllk deil direniin nndeki engelleri kaldran
dolaysyla da byyen bir hareket olarak partileme amacnda olan ama
partileememi bir rgtllk olarak tanmlanabilir. Nemci Erdoann
bir ans olarak (Erdoan, 1998: 22-37), Ouzhan Mftolunun 12
Eylldeki yenilginin nedeni olarak grd (Mftolu, 1988, 22502252), Memduh Uyanm DYnin hem en olumlu hem de en olumsuz
yn olma niteliklerini atfettii (Uyan, 1993: 43) bu partileememe duru
mu Devrimci Yol bildirgesinde partileme sreci olarak tarif edilmiti.
Melih Pekdemirin Devrimci Yolu bir rgt olmaktan ziyade bir hareket
olarak grmesinin (Pekdemir, 2007: 773) nedeni de partileme srecinin
yaratt bu dinamiktir.
Direni komiteleri de ite byle bir eylem nceliinin bir tr nczdeneyim bann rndr. Devrimci Yol Dergisinin 13. saysnda
Direni Komiteleri anlay yle tarif ediliyor:
Direni komiteleri en geni anlamda, devrimci halk iktidannn nvele
ri olarak kavranmak ve bu dorultuda derinletirilip gelitirilmelidir.
Bu geni ereve ierisinde direni komiteleri, kapsam iine giren
tm anti-faist halk glerini barnda toplayacak ve temsil edecek
ekilde ele alnabilir (Devrimci Yol, 1978).
Devrimci Yol potansiyeli olarak tarif edilen kolektif siyas iradeye ynel
me tam da burada ortaya kyor. Kendinden menkul bir kendi iin
bilince sahip nc deil, kendinde rgt iinde (hareket) ve eylem vas
tasyla yaratlan meruluu tama sfatyla kolektif bir zneye dnme.
Bu tam da tkenme olarak kavramsallatrdmz eyin neliine gtr
yor bizi: harekete. Burada durup hareket kavram zerine dnmekte
fayda var.

H a r e k e t , p a r t :
DREN VE KTDARIN SINIRLARINDA
Giorgio Agamben Hareket (Movement) balkl yazsnda hareket kavra
mnn ska kullanlmasna karn ierimleri ve tanm zerinde durulmadn belirtiyor (Agamben, 2005). Agambene gre kavram zerine d
nmeden geebileceimiz bir kavram deildir. Bu ksa yazda Agamben
hareket kavramnn politik balamda ilk kullanln 1850 ylnda Lorenz
von Steinn History o f the Social Movements in France adl kitabna g
tryor. 1789-1850 aras Fransadaki sosyal hareketleri inceleyen Stein,
kitabna devlet (state) toplum (society) ve hareketin (movement) prensip

247

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

lerini ieren teorik bir blmle balyor. Bu blmde statik, genel irade
prensibi ierisinde kiilemi (Stein, kiilemeyi eylemenin karsna
koyuyor ve kiilik ile eyleme yetisini nesnelik ile de eylemsizlii koyarak
eylemi hayatn temeline oturtuyor) devlet ile karlar balamnda bireyle
rin birbirleriyle ilikilerinin atmal prensibine gre biimlenmi toplu
mu birbiriyle kartlk iinde tanmlanyor. Hareket ise mlk edinme pren
sibine gre toplumun bir blmn (mlkszleri) baml hale getiren
dzenin atmac, dinamik prensibi ile tanmlanyor (Stein, 1964: 41-97).
Agambenin hareket zerine gelitirmeye abalad dncede asl
tartt ise Schmittin argman. Schmitt Devlet, Hareket, Halk - Siyasal
Birliin l Ayrm adl Nazizmle bann en fazla hissedildii belirti
len kitabnda devleti, statik politik kanat; halk apolitik (un-political)
kanat ve hareketi de apolitik olan zerinde karar verecek olan gerek
dinamik politik kanat olarak saptyor (Agamben, 2005).
Yine yaznn bana, depolitizasyona dnelim. Schmittin burada apo
litik olarak kodlad halkn, bu yazda depolitizasyon olarak adlandrlan
ve Foucaultnun biyopolitika olarak tarif ettii sre balamnda dn
lrse ynetim nesnesi olan bir nfusa denk dt sonucunu karabili
riz. Hareket ise politik e olarak Schmittin dncesinin iinden ancak
bir dman belirleme kapasitesiyle, yani devlet iinde bir i savala mm
kn hale geliyor ve apolitik olan politize ediyor. te Agambenin yaz
sndaki temel sorusu tam da burada ortaya kyor: Eer apolitik olan
politize etmek balamnda hareket kavramn kullanacaksak i sava for
mundan baka bir form alabilecek bir hareket mmkn m? (Agamben,
2005).
Agamben bu soruya yant vermemekle birlikte bize Aristotelesin
potansiyel anlayna gitmeyi salk veriyor. Konunun ayrntlarna girmek
bu yaznn boyutlarn aar. Ancak unu belirtmeliyim: Agambene gre
hareket tamamlanmam, sonu olmayan bir sretir (Agamben, 2005).
Ulus Baker, DP: Parti mi Hareket mi? baln kullanrken ok
haklyd, zamannda sorulmu doru bir soruydu (Baker, 1997: 36-39).
Baker hareket ile rgtl parti arasndaki ayrm koyarken direni ve ikti
dar perspektiflerini koyuyor, direnii harekete zglerken partinin dire
nile uzaktan yakndan bir ilgisi olamayacan belirtiyordu. Direnii ise
insanlarn boyun edirmeye, tm tahakkm giriimlerine kar verdikleri
cevaptan ok (buna muhalefet demek gerekir) bizzat bu tahakkm giri
imlerine neden olan zelliklerin toplam olarak koyutluyordu (Baker,
1997: 36). Bir siyasal partiye dorudan kar olmadn srarla belirten
Baker, yazsnda bu srar bir ekince koyarak srdryordu, bu ekince
Platoncu parti olarak adlandrd eye karyd:
248

D in er D em irken t

Platoncu anlay iin parti her eyden nce bir ideadr -bir ideann
rgtsel davurumu... Ve bir ideann en genel tanm kendisinden
baka hibir ey olmayan, olamayan ey demektir: Ben bir anne
yim ama ayn zamanda birisinin kzym hatt fahie de olabili
rim. Demek ki anne bir idea deildir ama annelik teki tm olas
lklar ve kimlikleri dlayabildii lde bir ideadr. Platoncular yal
nzca adalet iyidir, yalnzca iyilik iyidir trnden tuhaf laflar edip
dururlard. Bir idea olarak parti kadar tehlikeli bir dncenin
bulunmamas da (sosyalist ve devrimci bir parti asndan) buradan
gelmektedir (Baker, 1997: 37).
te parti olmayan parti anlay tam da bu idea olarak parti anlaynn
karsnda yer ald iin ok nemli bir admd. Bununla birlikte bu kav
ram pratikte DP, parti gibi parti olmaldr arlarn glendirdi.
D

e u s e x m a c h in a

o l a r a k PART OLMAYAN PARTt

Murat Belge, DP kurulduktan hemen sonra yazd bir yazda Marksist

kkenli sosyalistlerin birlemesiyle solun birlemesini ayr kefeye koyu
yor ve kincisini nemsediini belirtiyordu (Belge, 1996: 20). Bu yakla
m gerek o dnem parti almalarna mesafeli durmu Birikim gibi ev
relerde gerekse de partiyle ba kurmu kimi erevelerde yaygn bir
grt ve bir olguya dayanyordu. DP, birok ayr siyaset tarznn ve
geleneinin7 birlemesiyle olumu ve ilk bakta bir platformlar partisi
olma gibi bir nitelie brnecei korkusu yaratmt. Temel sorun parti
hukuku balamnda kyordu -ki bu ilerde deineceim zere bal ba
na bir sorundu. Her ayr grubun parti ierisinde kendi hukukunu dayatma
s muhtemeldi. Sorun DP tzne yle yansmt:
Parti, yelerinin birey, evre veya platform olarak tutum ve grleri
ni tm partiye ve kamuoyuna duyurma hakk vardr. Partide, program
ve tzk zemininde eylem birlii esastr. Kararlarn uygulanmasna
katlmak gnlllk esasna dayanr. Bu maddede belirtilen hak, parti
kurullarnda grevli yeler tarafndan rgtsel grevlerin yerine geti
rilmesini engelleyecek biimde kullanlamaz. Ayrca karara katlma
yanlar kar eylem rgtleyemezler. Kararn uygulanmasna katlma
ma hakk, karar alan organlarda grev alanlar iin geerli deildir
(DP, 1996: 34).

7 Burada bu gruplarn birlem esine, partiden ayrlma tartmalarna girm eyeceim . Bu konuda
bkz. (Evcim en, 2004: 62-77).

249

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

Bir yandan partide ye hukuku esastr (DP, 1996: 33) diye belirtilen
tzkte bir yandan da yukardaki ifadelerin yer almas olumlu bir yerden
ve daha eski bir zamandan baklarak ina sreci olarak okunabilirdi.
Ancak bugnden baktmzda parti iindeki btn tasfiye srelerinin
hep hukuka dayandrldn gryoruz. Ufuk Urasn, Politikann da
Hukuku Vardr.., balyla yaymlanan konumasndaki (Uras, 2003:
389-395) platformlar partisi olmamak, sadece parti hukukunu deil
yaptrmlarn da kabul etmek gibi ifadelerin satr aralar okunduunda
karmza bir partinin ancak parti gibi parti olduunda, tanmlanm bir
hukukla, tanmlanm organlarla ileyen ve tanmlanm bir DP kimlii
erevesinde yelerini kuran bir yap olabilecei dncesi kmaktadr.
Bu ise siyasal potansiyel olarak kylarnda dolatmz direniin ve bu
direniin yaratt kolektif iradenin parti ilikilerini belirlemesi yerine,
parti organlar ve gel giti bitmeyen bir hukuk tartmasnn partiyi politik
olandan koparmasna yol amtr. Parti olmayan partinin, ortaya atld
dnemki armlaryla bu duruma kar bir iddia olarak grlse de ii
nin doldurulamad grlmtr.
Parti olmayan partinin ilk artrd, Leninin Devlet ve Devrimde
devletin snmlenmesi zerine girdii tartmadr. Burada Lenin, snm
lenecek olann burjuva devlet deil (devlet olarak devlet), onu ortadan
kaldracak olan proleter devlet olduunu vurgular (Lenin, 1995: 26). Bu
balamda parti olmayan partiyi Stalinist devlet eletirisiyle birlikte ele
aldmzda kendi iinde tremesi muhtemel tahakkm ilikilerini daha
domadan engelleyebilecek bir mekanizma ile burjuva devlet ve ona has
olan tahakkm ilikileriyle mcadele eden bir organizasyon olarak dn
mek mmkndr. Bylece DY potansiyeli olarak direni komitelerinde
cisimleen halk iktidarnn nvelerinin partileme srecine ikin olarak
olumas eklindeki pratik ile parti olmayan parti kavrayn ilikilendirebiliriz. Ufuk Uras da parti olmayan parti ve parti gibi parti arasndaki
diyalektik btnden bahsetmi ve
Devrimci rgtn niha hedefi, kendisini de ortadan kaldracak olan
koullar salamak ise (parti olmayan parti) bunun yolu da nisb baa
rlarn elde edilmesinde geiyordu (parti gibi parti) (Uras, 2007: 785)
ifadeleriyle DYnin partileme sreci olarak aktardmz anlaya yakn
bir tutumu benimsemitir. Bununla birlikte DPnin 1. Olaan Byk
Kongresinde halk sarma olarak adlandrlan ve kk emek ak hayat
olan bir model olarak tarif edilen rgt deil ilikilerin tmn kucakla
yan model de bu anlaya yakndr (DP, 2006: 89-93).

250

D in er Dem irkert

Parti olmayan parti btn gl aralarn byle bir olasl barndr

mas gibi tm armlarna ve olumlu zelliklerine karn bir makine
tanr olarak kald ve DPnin ok gruplu yapsndaki ileyii bozan
aksaklklarn stn rtme ileviyle sahnede yerini ald.
Parti olmayan parti tartmasnn zerinde bu kadar durmamzn nede
ni DPnin depolitizasyonu olarak tanmladmz tkenme kapsamnda
kilit neme sahip olmasndadr ve bu nemi de kavramn yaratclnn
parti iinde nasl iflasa srklendiidir. Metin ulhaolunun Parti Ol
mayan Parti Aksaklk Olmayan Aksaklk balkl syleisinde ironik bir
biimde dile getirdii parti olmayan parti fikrini itenlikle benimseyen
lerin karlatklar aksaklklara da aksaklk olmayan aksaklk biiminde
hogrl yaklamalar beklenirken bunu yapmyorlar (ulhaolu,
1996, 254-255) dncesi her ne kadar farkl bir yerden baksa da bir
olguya iaret ediyor. Bu olgu da kavramn asl olarak gelecein toplumunu bugnden ren, tahakkm ilikilerini bugnden ortadan kaldrmak iin
tasarlanan bir ierie deil parti iindeki kimi aksaklklarn (farkl grupla
rn farkl tarzlar izlemesinden kaynakl aksaklklar) grmezden gelinmesi
ilevine brnmesidir. Tam da bu noktada DP parti hukuku tartmalar
na bulam ve toplumsal hareketlilie srtn dnerek kendi iinde uzun,
anlamsz tartma srelerinin iine gmlmtr. Direni perspektifi,
Ulus Bakerden yukarda aktardmz anlamyla idea olarak partiye, feda
edilmitir.

d p NN AMA SALLAMASI YA DA DEPOLTZASYON

DPnin tkenii olarak adlandrdmz ve depolitizasyonun kuatcl

iinde konumlandrdmz srecin en nemli dura parti olmayan parti
nin bir tr makine tanr ilevine brnmesi, dolaysyla da toplumsal
muhalefetle btnleme ve kolektif iradeye ynelen bir ara olarak tasar
lanm olan partinin amalamasdr. Marxm ifadesiyle, arac araclk
yapmaya yarad ey zerindeki gerek erkliktir (Marx, 2005: 43).
Ouzhan Mftolu, parti yzn solun iine deil topluma dnmeli
(Mftolu, 2000: 109-112) temennisini dile getirirken de bunu kastedi
yor olmal. Bu temenninin gereklemedii ortadadr. DP eylemi sz
alanna hapsetmi ve eylemle, hareketle, direnile8 girilecek temaslar
yerine kendi iindeki parti hukuku dehlizlerine gmlm ve evresinde

8 Burada yukarda U lus Bakerden aktardmz m uhalefet v e direni arasndaki ayrm n altn
izm ekte yarar var, direni m uhalefet, yani tahakkme kar giriilen eylem deil aksine tahak
kmn ona kar iled ii eydir. Fatsann, Tariin, O D T deneyim inin bu kadar nem li olm a
snn ardnda bu direni perspektifi yatmaktadr.

251

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

ki ilikileri de bir tr kar9 perspektifinden rmeye balamtr. Sendika

larla, meslek odalaryla kurulan siyas pazarlklara dayanan ilikiler parti
iinde tartma konusu olabilmekte, buralardaki konumlar parti iindeki
konumlar etkileyebilmektedir.
Bunun yannda Necmi Erdoann, Galip Yalmanm muhalif grlen
ama hegemonik olan bir dil tarifine atf yaparak tanmlad Trk sa ve
muhafazakrlkla yan yana durarak put krc ve anti-faist grnen bir
dilin iinde devinen liberal kiilik tipi (Erdoan, 2008) DPnin iinde
de kendini hissettirmektedir. Bu da kiilerin ihtiraslar, alg zayflklar ya
da kt niyetlerinden kaynaklanmamakta, hareketle ilikinin yokluunun
yaratt bir rme olarak ortaya kmaktadr. Hegelin sava ve zgr
lk arasndaki ilikiyi dile getirirken rzgrlarn, durgun gl sularn
kokumaktan korumas rneini vermesi (Hegel, 2004: 13) bouna
deildir.
Parti ve hareket arasndaki gerilimin ya da Ufuk Urasn adlandrd
biimiyle sylersek parti olmayan parti ve parti gibi parti arasndaki
diyalektik btnln kopmas -belki de hi kurulamamas demeliyizdolaysyla da DP ile temsil ettii kesimler arasndaki ilikinin izofrenik bir hale gelmesi DPyi parti olmayan parti ve hareket olmayan ha
reket olarak tanmlamaya gtryor. Sz alannn hibir ykcl kalma
masnn getirdii sz syleme serbestlii iinde DPde parti olmayan
parti ve hareket olmayan hareketi biimlendiren iki eilimin de partiyi
politik alandan konumu sabitlenen bir alana ektiini syleyebiliriz.

BRNC ELM: ELVEDA GELENEK

ncelikle belirtmek gerekir ki iki eilimi de hareketle ilikisizlikleri ba
lamnda depolitizasyon erevesinde ele alyorum.10 Birinci eilim, depolitizasyondan honut olanlar, ya da en azndan eylerin mevcut dzeni
iinde kendilerine biilen pay kabul edenleri kapsamaktadr. Demokrasi
ve insan haklar sylemlerinin ska kullanlmas da bu yzdendir. Bu
eilim partide, farkl dnemlerde farkl anlaylarca temsil edilebilmitir.

9 Bunu pejoratif bir anlamda kullanmyorum. likinin doas gerei, eer politik bir perspektif
kurulamyorsa kurumsal varlk srdrme kaygs dahi bir tr hesap-kitap ve kar ilikisine yas
lanmak zorunda kalyor. Trkiyede zellik le K ESK ve ona bal sendikalarn, baz m eslek
odalarnn ynetim lerinin nasl olutuuna baktm zda bir tr siyas pazarln siyaseti nasl
siyasetsizletirdiini grm ek mmkndr. Bunlar sylerken u anki tek dayanamn gzlem
lerim olduunu da belirtm eliyim .
10 Ranciere de iki eilim saptyor ve bunlarn zdelikleri ve kartlklarnn izlerini S iy a sa ln
K ysn d a kitab boyunca sryor: D epolitizasyondan honut olanlar ve siyaset yalann kna
yan nostaljikler (Ranciere, 2007: 10).

252

D in er D em irken t

Bu eilimin izini srdmzde bir tr yeniliin bysyle karla

rz. Bu eilimde szn burada kendine at alan bir yenilik, eskinin red
di, eskinin ktl zerine kuruludur. DPnin kurulu dneminde yine
parti olmayan parti kavramnda olduu gibi gerek bir ihtiyaca karlk
veren bu eilim gelenein eletirisinden kaynaklansa da yeni zamanla
kendi bysn ina eden bir sylem haline gelmitir. Bu sylem,
Badiounun insan haklar etii olarak tanmlad eyin zellii olan kt
y tanmlamak zerine kuruludur. Pratiinde ise iyiye dair bir perspektif
bulamayz.
Srekli tekrarlanan bir yenilik sylemi ierisinde yeni bir rgtlenme
tarz yaratlamamtr. Bugn pratik olarak DPde yeni olan nedir soru
suna verilebilecek anlaml ok fazla yant yoktur. Ya da partinin kurulu
dnemine ait politik nermelerden, yaratlan heyecandan, gerekten de
rnein kurulu arsnda olduu ekliyle direniin znelerini yaratma
potansiyeline ynelmekten baka bir ey ortaya koymamz gtr.
Bu yenilik eilimini parti olamayan parti hareket olmayan hareket
tanmnn ilk yars olarak kodlayabiliriz. Bu eilim bir yenilik partisidir.
Eilim bir yeni yz, kirlenmemi, beyaz bir yz olarak Ufuk Urasm
DP Genel Bakan olmasna kadar gider. Dolaysyla da biimsel ol
makla malldr.
Yenilik partisi olarak adlandrdmz eilim tkenme bakmndan
potansiyelin dorudan reddini temsil eder. Bata belirttiimiz gibi depolitizasyonla, siyasal zne olamamakla sorunu yoktur. Kendine, zaten sloga
n yenilik olan bir ada yer ama urandadr. Dolaysyla da kurucu
siyasal znellik sreleri olan direniler konusunda temkinlidir. Bugn
Trkiye solundaki tkanml amak iin ortaya kma cesaretini gste
ren ve yeni kurulan Eitlik ve Demokrasi Partisinin kuruluuna da kat
lan DPden ayrlm grup bu yenilik partisine ait birok zellii iinde
barndrmaktadr ki Ufuk Uras da bizzat bu grubun iinde nemli bir figr
olarak durmaktadr. Aslnda DY gelenei ya da DP ile ilikisi var ya da
yok yeni sol sylemi, eski sol diye btnletirilen anlaylarn simetrii
olarak grnmektedir.

KNC ELM: ESK GZEL GNLER

Devrimci Yolun mirasn, yapp ettiklerini deil de potansiyelini tkeni
in nesnesi olarak ele almam ikinci eilim olarak tanmladm bu eili
min yaznn iine szmasn nlemek iindir. DPnin iinde bulunan
ikinci depolitik eilim eski gzel gnlerin haylini kuran eilimdir. Parti

253

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

olmayan parti-hareket olmayan hareketin ikinci esini oluturur, yenilik

partisinin dman kardei, gelenek partisidir.
Gelenek partisi depolitizasyondan honut deildir. Onu her frsatta
knar. Her ne kadar DYnin THKP-C eletirisi ele alnp tartma srecin
de hemen hemen her sze sosyalizmin tarihsel bir dnemi sona ermitir
ifadesiyle balansa, rnein bugn bu eilime yakn duran Ouzhan Mftolu, 1997de Hay leti ldrmek adl yukarda deindiimiz yazsnda
Devrimci Yol potansiyelini deerlendirmekten yola ksa da yenilik parti
sinin bana gelen gelenek partisinin bana da gelmitir. Gelenek partisi
olarak adlandrdm eilim bir tr marjinalliin iine dm dilini top
lumun dinamik elerinden kaynakl hareketin diliyle buluturamamtr.
Yenilik partisi nasl yeniliin bysne kaplp depolitizasyonla iliki
sini buradan srdrdyse gelenek partisi de marjinallikle mcadele etmek
yerine bu dile hapsolmutur. Siyasal eylemle, zneleme, kimliksizleme
sreleriyle bulumasn kolektif iradeye ynelmesini imknsz klan bu
durum gelenei, Devrimci Yolu, bir miras olarak grmekten kaynaklan
mtr. Fatsa zerine kitaplar, belgeseller gemiteki iyiyi tanmlamaya
ynelik onlarca yayn birbirini izlemi ama DPnin seim kazand bir
belediye olan Hopada iyi bir trl tanmlanamamtr.
Gelenek partisi de potansiyelin bir reddiyesidir ve potansiyeli bir mi
ras biimine dntrmtr. Melih Pekdemirin (Pekdemir, 2007: 767)
12 Eyll sonras devam eden bir devrimci yol alt kltrnden, bir airet
kltrnden sz etmesi bouna deildir. Gelenek partisini savunanlar bir
biimi devralm, Pekdemirin ifadesiyle Devrimci Yolcu gibi mteahhit
lik yapmay srdrmlerdir.
Bu iki dman kardein, DPde farkl eklemlenmeler de olsa srekli
var olduunu ve bu ikisi arasndaki gerilimden kaynakl sorunlarn da
partiyi bir iktidar mcadelesi alanna, parti hukuku tartmalarna srkle
diini syleyebiliriz. Parti olmayan parti-hareket olmayan hareket olarak
DP bu iki ynnn de etkisiyle bir siyasal fil haline gelememitir.
Bugn bu iki eilimden birincisi artk DP iinde deildir. Ufuk
Urasla birlikte DPden ayrlan yoldalar birlikte yeni sol parti arayla
rna girmitir ve bu araylar EDPnin kurulmasyla sona ermi grn
mektedir. Bununla birlikte bu grup, hedefleri asndan bile yukarda
yenilik partisi olarak ele aldm zellikleri iinde barndrmaktadr.
DPde kalan ikinci eilimde de herhangi bir farkllama yoktur. Birbir
leri hakknda srekli olumsuz ifadelerde bulunan bu iki eilime gre, bir
Rus fkrasn anmsatrcasna, kar taraf hakknda sylenenler doru,
kendileri hakknda sylenenler ise hep fazla ya da eksiktir.

254

D in er D em irkert

SONU: SOL SYASETN OLANAK VE

OLANAKSIZLIKLARI
Buraya kadar yazlanlar balamnda yneldiim soru ve bu soruya cevap
lar hem yntem hem de ynelinen konu asndan neden oulcu partinin
k ya da DPnin baarszlna ynelen analizlerden ayrdm
aarak balayacam. ncelikle sorduum sorular balamnda retmeye
altm yantlar ontolojik bir zeminde kurmay denedim. Tkenme
olarak tanmladm ey de, bunun kapsam olan depolitizasyon da byle
bir zeminden ina edilmeye alld. Dolaysyla DPnin 13 yllk sre
iinde nasl tkendii deil tkettiinin nelii aratrlmaya alld.
Bunun nedeni de DPnin tkettii ey olarak grlen Devrimci Yol po
tansiyelinin zgl anlamyla tanmlanan siyaset asndan tad olanak
lar ortaya koyabilmekti, DPnin 13 yllk bilnosunu karmak deil.
Bitirirken soracam soru ise u: DP ya da genel olarak sol siyaset
olanaklarn yitirdi mi? Bir dnem DPnin iinde olan sonradan ayr
den iki eilimin tketiminin yaratt siyasetsizlik siyasetinden baka
bir olanak yok mu? Yaz boyunca byle bir olanan nn aabilecek bir
potansiyeli ortaya koymaya altm. DYnin kt zelliklerini gz ard
ettiimi syleyenler olabilir, ay ka sorumlular ne olacak denebilir
rnein. Ama yapmaya altm solun tkanmlma are olabilecek bir
politik anlay ortaya koyabilmek, mdahale olanaklarnn artt bir a
da z rgtlenmeye nem veren, gelecein toplumunu imdiden ren bir
hareketin olanaklarn gsterebilmekti. Yaz boyunca potansiyelin iine
katmadklarmn birou aslnda daha sonradan iki eilim tarafndan da
eitli biimlerde benimsenen biimsel elerdi. Eer Trkiyede siyasete
kylar yaratacak bir oluum ortaya kacaksa yeniliki partiden de gele
neki partiden de uzak, siyasal bir pozisyon tutulmaldr.

aynaka

Agam ben, G iorgio (2005), M ovem ent, http://www.generation-online.Org/p/fpagamben3.htm

Alpat, nn (1996), im di Solun Zam an (stanbul: Doruk Yaynlar).
Badiou, A lain (2006) Etik: K t l k K a v ra y zerine B ir D en em e (stanbul: M etis Yaynlar)
(ev.: Tuncay Birkan).
Baker, U lus (1997), DP: Parti m i, Hareket m i?, Birikim, 103: 36-39.
B elg e, Murat (1996) Y eni Partimiz, B irikim , 82: 20.
ulhaolu, M etin (1996), Parti Olamayan Parti, Aksaklk O lmayan A ksaklk, B elgin
Dem irer (ed.), D P K endin i A n latyor (stanbul: G ncel Y aynclk): 249-261.
D evrim ci Y ol (1978), F aizm e Kar M cadele Sorunu zerine 2, 13.

255

Siyasetin Tkenii, Siyasetin m knlar: D P

Erdoan, N ecm i (2008), Liberal K iilik N edir, Solla N e Derdi Vardr?, Birgn, 21.12.2008.
(1998), Dem okratik Soldan D evrim ci Y o la: 1970lerde Sol Poplizm zerine Notlar,
Toplum ve Bilim , 78: 22-37.
Evcim en, Oltan (2004), F reedom a n d S olidarity P a rty a n d Its P olitics, (Yaym lanm am
Y ksek Lisans Tezi).
Evren, Gl (1997), D evlet D em okrasi ve D P, Yeniden, 22: 20-21.
Gram sci, A ntonio (1984), M o d e m P ren s (stanbul: Birey ve Toplum Yaynlar) (ev.: Pars
Esin).
H egel, G. W. F. (2004), H ukuk Felsefesinin P ren sipleri (stanbul: Sosyal Yaynlar) (ev.:
Cenap Karakaya).
Krk, Erturul (1996), DP D evrim ci Y ol ve Kurtulu A na Akm na Oturduu in
Baarl, B elgin Dem irer (ed.), D P K endin i A n latyor (stanbul: G ncel Yaynclk): 115143.
Lenin, V. I. (1995) D e v le t ve D evrim , (stanbul: nter Yaynlar) (ev.: Sheyla Kaya, smail
Yarkn).
(1979), N isan T ezleri ve Ekim D evrim (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: M. Ardos)
Marx, Karl (2005), 1844 E l Yazm alar (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Kenan Somer)
M ftolu, Ouzhan (1988), D evrim ci Y ol zerine Notlar, S osyalizm ve Toplum sal
M ca d eleler A n siklopedisi c. 7, (stanbul: letiim Yaynlar): 2250-2252.
(1997), Hayaleti ldrmek, Yeniden, 24: 3.
(2000), G em ii A abilm ek (stanbul: Bireim Y aynlan).
N T V (2008) Bayramda Y z Y ze, http://w w w .ntvm snbc.eom /ntv/p/437.aspcv
DP (1996), P rogram Tzk.
DP (2006), B elgeler-1: alm a R aporlar, K ararlar, Seim B ild irg eleri (stanbul: M avi
Y aynclk).
Pekdemir, M elih (2007), D evrim ci Y o l Tanl Bora, Murat Glteki (eds.), M odern T rkiyede
S iya s D nce: S o l (stanbul: letiim Yaynlar): 743-779.
Rancire, Jacques (2005), U yum azlk (zmir: Aralk Yaynlar) (ev.: Hakk Hnler).
(2007), Siyasaln K ysn da (stanbul: M etis Y aynlan) (ev.: A ziz Ufuk K l).
Stein, Lorenz von (1964), The H istory o f S ocial M ovem ent in France, 1789-1850 (N ew Jersey:
Bedm inister Press) (ev.: Kaethe M engelberg).
Talu, Hikmet (1997), At K oucular Yeniden, 11: 16-17.
TSY I (1992), Bir Tartma Sreci in n Notlar ya da Satrbalar, (stanbul: Bireim
Yaynlar): 14-22.
Tura, Saffet Murat (2001), D ilsel Cemaat ve Evrensel zne, Defter, 42: 217-263.
Uras, U fuk (2003), B aka bir S iyaset Mmkn (stanbul: thaki).
Uras, U fuk (2007), DP Siyasetnam esi stne Tanl Bora, Murat G ltekin (eds.), M odern
Trkiye de S iyasi D nce: S ol (stanbul: letiim Y aynlar):779-790.
Uyan, Mahmut M em duh (1993), Tartma Sreci, G em i ve G elecek zerine Tartm a
Sreci Yazlar II, (stanbul: Bireim Yaynlar): 23-60.

256

B l e n t E c e v t n
SYASAL ANLAYII

ZERNE
(1957- 1980 DNEM)
Esin Hamdi Diner*
Blent Ecevit 1925 ylnda stanbulda domu, 2006 ylnda Ankarada
lmtr. Yaklak seksen yllk yaamnda bir entelektel, bir gazeteci,
bir siyaseti, bir edebiyat olarak anlabilecek kadar ok sayda eser b
rakmtr. O, bir yandan T. S. Eliot, Bernard Lewis, Ezra Pound gibi ya
zarlarn nemli yaptlarn Trkeye kazandrm, dier yandan Trkiye
hkmetlerinde drt kez babakanlk yapmtr. Ayn zamanda siyaset ve
siyaset d alanlarda birok eseri entelektel kimliiyle eletirmi ve yerli-yabanc birok dergide, gazeteci sfatyla alm ve yazlarn yayn
latmtr. Blent Ecevit, tm bunlarla, ok saydaki kimliiyle Trkiye
iin nemli saylabilecek dzeyde tarihsel bir kiiliktir ve tarihsel bir kii
lii ele almak bal bana bir takm zorluklar tamaktadr. Her eyden
nce bu zorluk insann tarihin hem znesi hem de nesnesi konumunda
olmasndan kaynaklanmaktadr. Bir de bu insan bir siyaseti olduunda
onu hem tarihin aktrleri tarafndan belirlenen bir siyasetin paras hem
de tarihin temel bir aktr olan siyaseti retici olarak dnmek gerekir.

*Ar. Gr. Esin Hamdi Diner, K ocaeli niversitesi, Siyaset B ilim i ve Kamu Y netim i Blm .

B lent E c e v it'in S iyasal A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

Dier yandan en az ele aldmz kii kadar, biz de, etrafmzda ekillenen
dnyann hem znesi hem de oluan tarihin iinde bir nesneyizdir.
Bu balamda, byle bir almada iki soru ister istemez cevaplanmak
zorundadr: Birincisi, siyasal dnce tarihi iindeki nemli bir kiilik
olan Blent Ecevit, hangi yntemle dnyay kavramtr? kincisi, biz,
kendisini, hangi dnsel perspektifle ele alacaz? lk soru yaznn t
mne yaylan bir aratrma olacana gre bizim ncelikle ikinci soruyu
en azndan tercihimizin ne olduunu belirleyecek ekilde cevaplamamz
gerekir.
Trkiyede siyas dncelere ilikin olaylar, kavramlar ve/veya kii
likleri ele alrken kullanlan yntemler be farkl kategoride ele alnabi
lir.1 Bunlar: 1- Geleneksel-Tepkisel Yaklam, 2- Savunmac Yaklam
lar, 3- Tarihsel-Sosyolojik Yaklam, 4- Analitik-Eletirel Yaklam, 5Neoliberal Yaklamdr.
Bu almada geleneksel-tepkisel yaklamn, savunmac yaklamn
ve neoliberal yaklamn dlanacan hemen sylemek gerekir. Kalan iki
yaklam ise (analitik eletirel yaklam ve tarihsel-sosyolojik yaklam)
bu almann yntemi olarak belirlenmitir.
Dlanan yntemleri amamakla beraber yntem olarak belirlemi ol
duumuz yaklamlara ksaca deinmekte fayda vardr. ncelikle her iki
yaklam da Trkiyede, Kemalist ideolojinin eksenini tartan yaklam
lardr. kincisi, her iki yntem de Kemalist ve liberal savunmac yakla
mlarn aksine, demokrasinin yerlemesini engelleyen olumsuz koullara
iaret eder. ncs Osmanldan gnmze Trk modernlemesini
sreklilik iinde ele alr ve Kemalizmi, baar ve baarszlklaryla, ta
rihsel balam iinde, deerlendirme olana sunar.2 Drdnc olarak,
Analitik-Eletirel Yaklamm salad ek katk da vurgulanmaldr: bu
yaklam, Trkiyede tek parti ideolojisinin toplumda hegemonyasn
artrmak amacn tadn, resm ideolojinin modernleme vizyonunun
ise yzeysel olduunu belirler. Bu dorultuda, zerk bir sivil siyasal top
lumun ve demokratik ynetimin kurumsallamasn engelleyen sorunlarn
tepeden inmeci pozitivist modernlemeden kaynaklandn belirler. Tek
parti dneminde temelleri atlan resm ideolojinin ise sa ve sol sylem
lerle birlikte Trk siyasetine egemen olduunu ileri srer.3
Sonu olarak bu almada, Blent Ecevitin siyasal sylemi ierisin
de, Trk modernlemesinin OsmanlIdan gnmze, hangi konular ne
1 H. Emre B ace, Trkiyede Siyaset ve R esm deoloji: Tem el Yaklam lar, L iterat r D erg i
si, s. 2 0 3 -2 1 6
B ace, agm ., s. 211
3 B ace, agm ., s. 212

258

Esin H am di D in er

karacak ekilde deerlendirdii, demokratik ynetimi hangi dzlemde

ele ald, demokratik ynetimi hangi modernleme aralar ile merula
trd belirlenmeye allacaktr. Bu noktalar, Blent Ecevitin 1957de
Cumhuriyet Halk Partisine (CHP) katld andan 1980 Askeri Darbesi
sonrasnda partisinden bir daha dnmemek zere ayrld na kadarki
dnemi kapsayacak ekilde ele alnacaktr. Bu snrlamada ama sreci
kstlayarak kendimize kolaylk salamak olduu kadar, Blent Ecevitin
CHP ile olan ilikisine ilikin net belirlemeler yapabilmektir. alma
sresince Blent Ecevitin toplum, siyaset ve ekonomi zerine yapt
konuma metinleri ve yaynlar incelenecek ve ne kt dnlen ko
nular, dorudan alntlarla ortaya konmaya allacaktr.

in ir l i d e m o k r a s i a r a y i i m i ?

Blent Ecevit Trkiyede demokrasiyi cumhuriyetle birlikte balayan bir

sre olarak ele almaz. Tam tersine ona gre demokrasinin, Osmanlda
eksikleriyle beraber var olan ama zamanla yozlaan bir yap olarak ele
alnmas gerekir. Ecevitin, bu anlamda, tarihsel-sosyolojik yaklamn
bak asyla, Osmanl ve Cumhuriyet modernlemesinin ortak noktala
rn belirleyerek hareket ettii sylenebilir. Osmanl iinde, demokrasiyi
ele alrken Ecevit, snrl iktidar ve snrsz iktidar kavramlarn ne
karr.
Trk halknn karakteri baz bakmlardan demokratik saylabilecek ge
lenekler iinde olumutur. Trkiyede mutlakyet, ancak Tanzimatla,
hatt daha ok Merutiyetle, hatt ondan da ok Osmanl Devletinin
son yllarndaki, politikac-asker karm ynetimle kurulmutur. Da
ha nceleri, padiah ve vezirlerinin yetkileri, tarihte baka pek az lke
de grlebilecek lde snrl idi. Siyasal demokrasinin unsurlarndan
birisi olan iktidar snrll Osmanl dzeninde fazlasyla vard. Dev
let kuruluu federatif, toplum yaps plralistti. Federatif yapdaki dev
let kuruluu iinde, cemaatlerin (veya milletlerin) geni zerklikleri
vard. Plralist nitelikteki toplum dzeninde, loncalarn geni yetkileri
bulunuyordu. Yarg organnn, ilmiye snfnn, ordunun gc, padia
hn da hkmetin de kontrol dnda idi ve onlar adeta kska iine
alrd.4
Ecevit Osmanlda demokrasi anlaynn son dnemde ortadan kalkmas
nn temel nedenini snrl iktidar anlaynn ortadan kalkmas olarak g
rr. Ancak OsmanlInn son dnemindeki demokrasi anlaynn gdk
4 Blent Ecevit, O rtann Solu, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 33

259

Blent E c e v itin S iyasal A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

kalmasnda tek neden bu deildir. Ona gre, temel liberal demokrasi bo

yutu olan dnce ve vicdan zgrl, OsmanlInn son dneminde
byk bir problem hline gelmitir. Ecevit, bu nedenle, bir yandan, Os
manlInn tarihsel mirasnda snrl iktidar yapsnn demokratik bir deer
olduu eklinde tarihsel bir saptama yaparken, te yandan, zellikle, Os
manlInn son dneminde dnce ve vicdan zgrlne kar politika
larn etken hle geldiini vurgular:
Osmanl dzeninde iktidarn snrll ile demokratik bir gelenekten
geldiini, Trk halknn, bu nedenle, geleneksel bir eitlik ve adalet
duygusuna sahip olduunu belirttim. (...) Ancak [bu yap] bir sre
sonra zayflamaya, gerilemeye balad. Bunun balca nedeni, Osmanl
Trk toplumunun demokratik geleneinde bir temel unsurun eksik
kalm olmasdr: O da dnce ve vicdan zgrldr. Dnce ve
vicdan zgrl olmakszn -sadece iktidarn snrlanmas ile- de
mokrasi kurulmu olmazd.5
Osmanlnn tarihsel arka plannda yerletirilerek olumlanan ve son dne
minde bir eksiklik olarak vurgulanan kavramlar ile Ecevitin kafasndaki
demokrasi anlaynn erevesini izebiliriz. Bu erevenin iinde kalan
kavramlar; dnce ve vicdan zgrl, plralizm, federatif yapyla
cematlerin (milletlerin) zerklii, yarg, bilim ve ordunun zerk yaps,
eitlik ve adalettir. Ecevitin Osmanlda bu kavramlar ne karmas,
onun istisnasz ekilde cumhuriyet dnemini de ayn bak asyla ele
alaca ynnde beklenti ortaya karr. Ancak, ncelikle belirtilmelidir
ki, tarihsel-sosyolojik bakla da uyumlu ekilde, Ecevit, cumhuriyet devrimini ve uygulamalarn Trk modernlemesi asndan zorunlu bir
sre olarak deerlendirir.
Dzen ykldktan sonra Trk halknn demokratik alkanlk ve ei
limleri ile yeni ortaya kmaya balayan snrsz iktidar arasnda bir
badamazlk, bir geimsizlik balad. Devlet halka yukardan bakar
oldu. Halk devletten soudu, devlete kst. Bunda, Osmanl ann
son dneminde beliren ve iktidarn snrlln sona erdiren devlet d
zeninin halk bir felsefeye dayanmay da ve ynetici kadronun eski
si kadar halktan -tabandan- gelmeyii de rol oynamt. Yneticiler ar
tk halktan iyice kopuktular; halk aa gryorlard; halk sr, ken
dilerini de halkn gdcs sayyorlard. Oysa snrl iktidar gelenei
iinde yetimi Trk halknn onuru bu duruma katlanamazd.6
5 Ecevit, a.g.e., s. 49
6 Ecevit, a.g.e., s. 34

260

Esin H am di D in er

Ecevit, bu zorunluluu tespit ettikten sonra, snrsz iktidar tek parti

ynetiminde aratrmaktan da kanmaz. lk izlenim, onun, bu kavram
bir eletiri konusu olarak ele almaktan kanmad ve konuyu, dnce
ve vicdan zgrl, laiklik, kadn erkek eitlii balamnda ele ald
ynndedir. Burada Ecevit kendisini izleyenlere iki ayr tarafa bakan pen
cere sunar gibidir: lk pencereden eletirel-analitik yaklamn temel ele
tiri konusu haline getirdii, tepeden inmeci pozitivist modemizm g
rnmektedir. kinci penceredense snrl iktidara ynelmek isteyen siya
setin gemek zorunda olduu yol grnmektedir:
Cumhuriyet hareketinin nderleri, zellikle Atatrkle nn, eksiklii
ve aksakl grmlerdir. Onun iin de Trkiyede dnce ve vicdan
zgrlne elverili bir ortam kurmaya almlardr. Kafalar a
da dnya grne ve ada dnceye amaya ve altrmaya yar
dm edici devrimler, Trk halknn Batnn dnce zgrln be
nimseyebilir duruma getirmekti. Laiklik, Trk toplumunda, Batdaki
vicdan zgrln ve geni grrl gelitirebilmek iindi. Kadnerkek eitlii bile demokratik dnce zgrlnn ve genigrrln, evlerde, ailelerde, aile ocaklarnda yeermeye ve yeni yetiecek
kuaklarda filiz vermeye balamasn salamak iindi.7
Bu pencerelerden hangisine yneleceimize karar vermek iin Ecevitin,
tek parti dnemindeki demokrasi anlayna ilikin grlerine daha de
rinlemesine bakmak gerekir. Tek parti dnemine ynelik eletirel yakla
mn, Ecevit, demokrasiyi siyasal ve sosyal demokrasi ayrm temelin
de, sert biimde, ortaya koyar. ereveyi izerken Louis Althusserin
kavramlar olan altyap-styap ayrmndan, dorudan gnderme yapmak
szn, bilinli ya da bilinsiz biimde, yararlanr. Siyasal ve sosyal de
mokrasi eklinde yapt ayrmla tarihsel-sosyolojik yaklam esas ald
ve dnemin koullar bak asn, bu dnemin siyasal ve sosyal de
mokrasisini eletirmek iin kulland izlenimini ediniriz. Eletirisinin
temelindeki, styap ve altyap devrimleriyle Ecevit yle der:
[styap devriminin esaslar] banazlktan kurtulu, laiklik, ulus duru
muna gei, kadn haklar, geleneksel toplumdan yeni topluma gei,
sanayi toplumuna gei, halklkt.8
Altyap devrimi, retim ilikilerini halk yararna deitirecek, ekono
mik ve siyasal gc, dar bir zmrenin elinden geni halk topluluklar
nn eline geirecek nitelikteki dzen deiikliidir.9
7 Blent Ecevit, Bu D zen D eim elidir, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009, s. 239
8 Blent Ecevit, A tat rk ve D evrim leri, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 52- 54

261

Blent E c e v itin S iyasal A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

Cumhuriyetin ilk dneminde (...) [yaplan devrimler konusunda bizim

amzdan] bir zmsemezlik yoktur, bir azmsama vardr. Trk halk
ounluu, aslnda, o devrimleri az bulmaktadr ve daha ilerisini bek
lemektedir. (...) nk bu devrimler, o dnemin koullar iinde ge
rekli idi, kanlmazd ve byk deer tamaktayd; fakat nyargsz
baklrsa grlr ki, genellikle o devrimler, halk ezilmekten, smrl
mekten kurtarc devrimler deildi. Halk daha ok refaha, daha ok
ekonomik zgrle, imkn eitliine ve sosyal adalete, yapldklar
anda kavuturucu devrimler deildi. (...) Trk halk bu gibi devrimlerin yaplmasyla birlikte smrden, yoksulluktan kurtulabilmi deil
di.10
Blent Ecevitin Osmanl ve tek parti dnemine dair bak as ok parti
li yaama gei sreci iin de tutarl ekilde ortaya konmaktadr. Eletiri
sinin merkezine yeniden snrsz iktidar anlayn yerletiren Blent
Ecevitin bu dnemde, Demokrat Parti ve Adalet Partisinin demokrasi
anlayn da, bu balamda, sert biimde eletirdii grlr. Ecevit, eleti
risinde snrsz iktidar kavramn, o dnemin koullarna uygun ekilde
kullanarak geniletir ve bu kez snrsz iktidarla uyumlu olan snrsz
parti otoritesi kavramn kullanr.
ok partili demokratik dzene geilince, iktidar yeniden snrlanabilmeye ve ynetici kadrolarn, memurlarn, halka bask yapma veya te
peden bakma eilimleri bir lde yumuamaya balad. Fakat o za
man da Demokrat Parti, halkn devlete kar, ynetici kadrolarn mey
dana getirdii devlet imajna kar ksknln ve tahammlszl
n, byk bir sorumsuzlukla istismar etti. (...) Memurun halk ze
rindeki basksn krp, onu halka daha iyi ve alakgnll olarak hiz
mete yneltmesi gerekirken; memur zerinde devlet haysiyeti ile ve
hukuk devleti anlayyla badamayacak lde bir parti basks kur
maya alt. (...) Fakat devlet haysiyetini ve hukuk dzenini ineye
rek, toplum ynetilemezdi. Nitekim gitgide devlet otoritesinin ykl
maya balamasyla meydana gelen boluu sorumsuz ve taraf tutan
parti otoritesi doldurmaya balad. Snrsz devlet otoritesi yerine, DP
iktidar zamannda, snrsz parti otoritesi kullanlmak istendi. imdi
AP de bu istekle kvranmaktadr; hukuk devleti kavramn reddedici
lye varan iktidarn dedii olur nazariyesi, APdeki bu istein be
lirtisidir.11
9 Ecevit, a.g.e., s. 67
10 Ecevit, a.g.e., s. 54-55
11 Blent Ecevit, Ortann Solu, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 34-35

262

Esin H am di D in er

Artk, demokrasi yaklam bakmndan Ecevitin neredeyse bugnn de

mokrasi tanmlarndan biri olan radikal demokrasi sylemine yaklat
m dahi iddia edebilir hale geliriz.
Demokrasinin bir zelliini kabul etmek, ilere sindirmek gerekir:
gerek demokrasinin zgrlk ortamnda, ilerici akmlar kadar gerici
akmlar da daha serbeste ve daha taknca aa kar. Nitekim Tr
kiyede demokrasi, ilerici akmlarn yan sra, o arada ilericilii yoz
latrarak eskimi dogmalara saplananlarn yan sra gerici akmlarn
da olumasna yol amtr. (...) Bu gler, bu kuaklar, etkinliklerini,
iktidar himayesindeki bu gericilie kar direni ve mcadele olanak
larn, demokrasiden, demokrasinin salad hak ve zgrlklerden
almaktadr.12
Ancak, bir anda, bu ynelimimizi sorgulamak zorunda brakan bal
karmzda byk bir sorun olarak grveririz: 27 Mays Darbesi. Ece
vitin bu konuya yaklam, gz ard edilemeyecek ekilde demokrasi kar
tl zerine yaplanr. Ayn Ecevit, 27 Mays darbesinin nedenlerini ele
alrken, artlarn zorunluluu ya da demokrasi iin, demokrasiyi ye
niden kurmak iin ifadelerine geri dner.
Ordumuz ihtill yapmtr. Ama ne zaman ve ne iin yapmtr? De
mokrasi ykld zaman, demokrasiyi yeniden kurmak iin yapmtr.
Demokrasiyi eskiden daha salam temeller zerinde yeniden kurduk
tan sonra da, btn rizikolarn gze alarak iktidar brakmtr. Eer
iktidar iin iktidar hevesi bulunsayd, 27 Maysla eline gemi olan o
iktidar frsatn karmazd.13
Hlbuki Blent Ecevit, demokrasi iin demokrasiden vazgemek anla
yyla ayn erevede ele alp deerlendirilebilecek olan halka ramen
halklk anlayna hemen her konuma ve yazsnda mesafelidir. Trki
yedeki sosyal demokratik gelenein kurucusu olduunu syledii Mithat
Paanm lme srkleniini olduka acl ekilde anlatrken Ecevit hal
ka ramen halklkn sakatln ortaya net olarak koyar:
Halka ramen halklk oyunu alkanlndan kurtulamad bir
toplumda, Mithat Paa gibi halk rgtlemeye ve glendirmeye, halk
ekonomide de siyasette de etkili bir g durumuna getirmeye kalk
anlarn ne kadar yalnz kalabileceklerini ve balarna neler gelebile
ceini de gsteren bir olaydr. (...) Mithat Paa bu ynde balatt s
12 Blent Ecevit, A tat rk ve D evrim leri, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 38-39
13 Ecevit, a.g.e., s.77

263

B lent E c e v itin S iyasal A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

reten sonu alabilecek kadar hayatta ve iktidarda kalabilseydi, her

halde Trk toplumunda ok ey deiirdi.14
Ancak, Mithat Paa da bir darbe ile, Abdlhamitin acmasz darbesiyle,
bu frsattan yoksun kalmtr. 27 Mays ve Mithat Paa olayna ilikin
cmlelerin sahibinin ayn kiiler olmas, bizde, bir phenin olgunlama
sn olaan hale getirmektedir. Ecevitin demokrasi anlayna ilikin
ortaya kan bu phe, u soruyla birlikte ele alnabilir: Acaba, Ecevite
gre, egemenliin tehlikede olduu durumlarda olaanst hl15 anla
y demokrasiyi yenilemek iin kullanlan meru bir olgu mudur? Bu
soruya verilebilecek olumlu bir cevap, tepeden inmeci pozitivist mo
dernleme anlaynn, Ecevitin dncelerine hkim olduu yorumunu
yapmamza neden olacaktr. Eer yle ise, analitik-eletirel yaklamn
temel tezi olan ve Kemalist ideoloji iin kullanlan bu eletiri, Ecevit
siyasetinin eletirisi iin de uygun bir zemin haline gelecektir. Kald ki
byle olmasayd, her eye ramen, Ecevit, 27 Mays T, en azndan, bir
devrim olarak deerlendirmez, darbe olarak adlandrrd.16

in ir l i d e m o k r a s in in s in ir i n e ?

Sz konusu sorunun cevabn netletirebilmek iin, Blent Ecevitin de

mokrasiye ilikin dier konulara bakn da izlememiz gerekir. Bu konu
lardan bazlar, siyasal ideolojiler, siyas partiler, yerel ynetimler, zgr
lk, snf ayrm ve sosyal politikadr.
Blent Ecevitin demokrasiyi siyasal ve sosyal demokrasi olarak ikili
bir yap iinde ele aldn belirttik. Her ikisinin de birbirinden ayrlmaz
olduunu; ancak siyasal demokrasinin ilemez olduu anlarda ona mda
hale etmenin de, Ecevit iin, meru bir davran olduunu en azndan iki
devrim asndan ortaya koyduk. Ecevitin bu konudaki bak asnn,
bizim amzdan netlemesi iin ona, bu kez, peki siyasal olan ne, soru
sunu yneltmemiz gerekir. Soru, Ecevit tarafndan, siyas tarih algsyla
uyumlu ekilde cevaplanr: Ona gre siyasal olan kimi zaman devlete, kimi zaman da topluma ilikin olandr. rnein, onun kafasnda
ki, sosyal demokratik siyaset anlay tam olarak toplumsal olana (sivil
topluma) ynelen bir siyasettir;

14 Blent Ecevit, M ith at P a a ve Trk Ekonom isinin Tarihsel S eyri, Trkiye Bankas Y ayn
lan, 2009, s. 24
15 Cari Schm ittin dncesinin tem eli olan bu kavram iin baknz; Carl Schmitt, S iyasal Olan,
M etis Yaynlar, 2006 ve Carl Schmitt, S iya s lahiyat, D ost Y aynevi, 2005.
16 Buna gre E cevit iin iki devrim vardr: Cumhuriyet ve 27 M ays Devrim i.

264

Esin H am d D in er

Trkiyede toplumculuun tutunmas ve halk tarafndan benimsenme

si de ancak gerek bir demokrasiyle badaacak nitelikte olmasna ve
yle olduuna halkn inanmasna baldr. Onun iin Trkiyede kal
knma hamleleri ancak demokrasiyle baarl olabilir, hatt sadece
normal devlet ynetimi bile Trkiyede ancak demokrasiyle yrtle
bilir. Onun iin Trkiyede demokrasi gereklidir. Ama bu yalnz siya
sal demokrasi deil, ayn zamanda sosyal temele dayanan, sosyal z
bulunan sosyal demokrasi olmak zorundadr.17
Blent Ecevit demokrasinin temelini oluturan konunun da sosyal politi
ka olduunu defalarca vurgular. Ona gre sosyal politikann temeli sosyal
yardmdr ve bu insanca ve asil bir abadr. Ama asl gerekli olan, sosyal
yardma ihtiya duyurmayacak bir sosyal gvenlik ve sosyal adalet dze
ni kurmaktr. Ecevit, sosyal politikay kiilerin temel nsan duygularn
bastrmak ya da tatmin etmek iin bir ara olarak da deerlendirmez. Ona
gre;
Hayr ileri, sosyal yardm, merhamet... Bunlar asil davranlardr.
Ama kurtarmak ve yceltmek istediiniz insanlarn onuruna asl say
gl davran, onlarn denetimi, sknt ve yoksunluklarn temelinden
giderebilecek davran, onlar bu trl yardm ve ilgilere, kiisel mer
hametlere ihtiya duymayacaklar bir toplum dzenine ulatrmaktr.18
Bugn tartlan konularn da banda gelen sadaka anlayna kar, dev
letin yurtta haklarn n plana karan bir kurum kltryle var olmas
gerektiini belirten Ecevit; bu konular anayasal haklar balamnda ta
nmlar. Ona gre; Anayasamza gre sosyal ve ekonomik dzenlemeler
den bazlar; alma hakk, parasz eitim, sosyal sigorta hakk, toprak
reformudur. 19
Bu erevede Blent Ecevitin demokrasiyi hem ideolojik olarak hem
de sosyal politika asndan sivil topluma ynelen temelde tanmlad
grlr. Ancak, temelin bu kez de, Ecevit siyasal ideolojileri snflandrr
ken yarldma ahit oluruz. Onun siyasal ideolojileri snflandrma bii
mi ar sa, tutucu, merkez, ortann solu (demokratik sol), ar soldur.
Faizm ve slamclk olarak adlandrd ar sa ideolojileri tanmlarken
Ecevit yle der:
Bunlar gericilerdir. (...) Birou halk topluluklarn taassubun karanl
nda tutmak, sosyal ve ekonomik haklardan yoksun brakmak; yle
17 Blent Ecevit, Ortann Solu, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009, s. 36
18 Blent Ecevit, O rtann Solu, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 3
19 Blent Ecevit, Bu D zen D eim elidir, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009, s. 206

265

B lent E c e v itin S iya sa l A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

likle halk bir avuluk egemen zmrenin basks altnda kle gibi a
ltrmak istedikleri ve eski toplum dzenini bu isteklerine daha elve
rili bulduklar iin gemii zlerler. (...) zel teebbslk ve zel
mlkiyetilik maskesi altnda retim aralarn ve i hayatn, smr
c zmrelerin, byk sermaye veya toprak sahiplerinin tekellerine ve
ya kontrolne brakmak; devleti ve hukuku da bunun aralar olarak
kullanmak isterler. Eski imparatorluklar yeniden canlandrmak; dinsel
taassuba veya rklk temeline dayanan bir toplum ve devlet dzeni
kurmak gibi hayaller besleyenler byle gericiler arasndan kar. 20
Siyasal olan bir anda devlet merkezli hale gelir. Devleti ele geirmek
zerine ekillenen ideoloji algs Ecevitin siyasal olan, bu balam
da, devlet temelli grdn haber verir. Bak as, merkez ve muhafa
zakr siyaset sz konusu olduunda ise, siyasal olan bu kez, yeniden,
sivil topluma ynelir. Onun tutucu ve merkez olarak ifade ettii muha
fazakr ve liberal ideoloji tanm u ekildedir:
Bunlar tutuculardr [Muhafazakr]. (...) Her trl devrime, yenilie,
reforma kardr. (...) Sosyal adaleti ekonomi iin gereksiz bir yk,
kalknma iin engel, en azndan geciktirici bir etken sayarlar. (...)
Demokrasiyi, teebbs zgrl uruna isteyebilir, ancak bu zgr
l snrlamayacak biimde olursa kabul edebilirler.
Bunlar toplum taleplerini tabii karlarlar [Liberal]. Ama devrimci de
ildirler. Toplum yapsnn, zaman iinde evrim yoluyla kendiliinden
deimesini beklemeyi uygun grrler. Pasiftirler. Tutucu da ilerici de
deildirler. Durdurucudurlar. leri oluruna brakrlar. Demokrasiyi is
terler. Sosyal adalete az ok deer verirler. Fakat gerek ekonomide,
gerek sosyal adalet salamada, devletin fazla dev yklemesinden
holanmazlar. zel sermaye desteklenmezse kalknma olmayacan
dnrler.21
Ecevitin sylemi, konu, onun ifadesiyle, ar sol olduunda ise daha
da sertleir. Sertleme annda, tahmin edilecei zere devlete, ynelen
bir siyasal olan algs, yeniden, dncesinin temel ekseni haline gelir.
27 Mays T devrim olarak nitelendiren ve eylemi olumlu ekilde ele alan
Ecevitin ar solcu aydmlara ilikin szleri bu balamda ele alnmal
dr. Ecevit, dnyadaki ar solcular rnekleyerek olgunlatrd syle
minin temeline kilitli kaplar metaforunu yerletirir. Onun kilitli kaps
nn devlet kaps olduu ise aktr. Ar solcular gereki olmamakla
20 Blent Ecevit, O rtann Solu, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009, s. 10
21 Ecevit, a.g.e., s. 12.

266

Esin H am di D in er

sularken Ecevit, ayn zamanda, gereki olmamalar nedeniyle akll ola

mamakla da eletirir: Bizim davranmz, Batnn ileri sanayi toplumlarmdaki Marcusecler gibi, aresizliin ve umutsuzluun topyacl de
il, umudun ve are arayp bulma sorumluluunun yaratt bir gereki
devrimcilik olabilir ancak.22
Trkiyede baz romantik ve zenti devrimcilerin devrim stratejisi ba
kmndan rnek almak istedikleri baz lkelerdeki durumun tersine, bi
zim devrimciliimiz nnde, kilitli kaplar yoktur. Castronun nnde
kilitli kaplar vard. Che Guevarann nnde kilitli kaplar vard. Mao
e Tungun nnde kilitli kaplar vard. Anahtar devrimcilerin elinde
olmayan o kaplar aabilmek iin yklenmek gerekirdi. Kaplar zor
lamak gerekirdi. Bizde ise kaplar kilitli deildir. (...) Kaplara yk
lenmek Don Kiotluk etmektir. Oysa gerek devrimci, akll devrimci,
bir Don Kiot olamaz.23
Peki, Ecevitin siyasal olana ilikin bak as neden, kimi zaman
devlete kimi zaman sivil topluma dayanr grnmektedir? Aslnda
burada cevab, Ecevitin ar solcular eletirirken kulland kavram
larda bulmak mmkndr. Bu kavramlar, gerekilik ve aklclktr. Ece
vitin anlad aklclk ve gerekilik, tepeden inmeci modemizm alg
s ile de rtebileeek olan pragmatik ve arasalc bir siyaset algsnn
habercisidir.
Bu balamda Blent Ecevitin batan itibaren ortaya koyduumuz e
kilde, siyasetinin temelinde devlete dayanan siyaset algsnn olduunu
syleyebiliriz. Onun siyaseti, rasyonel ve gereki bir devrimcilik ile
mmkndr. Ama bu gerekilik ve rasyonel ilkeler, Ecevitin kendi ras
yonel ilkelerine uyduu srece, devleti temel mekanizma olarak deerlen
dirir grnmektedir. yleyse denebilir ki; kendi anlaynn dna kan
siyaset biimlerini Ecevit, yeniden dzenlemekten kanmayacaktr ya
da kanmam olan tarih aktrlerini kendine mek alacaktr. Bu anlam
da, tutucu ve merkez sa ve sosyal demokrat olarak ele alnan ideolojile
rin sistemi tehdit etmedii durumlarda siyasal olann sivil topluma yak
lamas da anlaml hle gelecektir.
Ecevitin bu bak asn destekler nitelikteki sylemini devletilik ve
devrimcilik kavramlarna baknda net biimde gzlemleyebiliriz:
Devletilik; halk devletin hizmetinde deil, devlet halkn hizmetinde.
Ortann solundaki devletilik, ktisad faaliyetin ve retim aralarnn
22 Blent Ecevit, A tat rk ve D evrim leri, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 79.
23 Ecevit, a.g.e., s.82.

267

B lent E c e v itin S iya sa l A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

tm ile devletletirilmesini, teebbs zgrlnn yok edilmesini

isteyen bir devletilik deildir. (...) Devlet teebbs yannda, zel te
ebbse alma hakk verilir. (...) Ksaca, teebbs zgrl ile zel
mlkiyeti, toplum yarar ve sosyal adalet snrlar iinde tutmay ye
ler.24
Burada rasyonel ilkenin temeli ortaya konulmaktadr: devlet halkn hiz
metindedir ama halk devletin verdii kararlar dorultusunda hareket ettii
srece... O halde sylemin snrnn ne olduunu belirlemek, halk olarak
hangi snrlarda devletle atmak zorunda kalnmayacan belirlemek
demektir. Bu noktada Ecevitin en fazla nem verdii konunun neden
sosyal politika olduu akla kavuur. Ona gre eer halk, devlet tara
fndan sosyal haklarla donatlrsa, sistemi zorlayc bir takm hareketler
iine de girmeyecektir. Sosyal politikaya verilen nemle birlikte, ekono
minin neden bir altyap kurumu olarak grlp devrimin temel misyonu
haline getirildii de bylelikle anlaml hale gelir. Denebilir ki; nasl ki;
dnce ve vicdan zgrl siyasal devrimin (Kemalist Devrim) meru
luk kayna ise, sosyal politika da sosyal devrimin (27 Mays Devrimi)
meruluk kayna olarak grlmektedir. Bu dncenin net olarak yans
tlma eklini grebilmek adna 27 Maysa tekrar dnmemiz gerekir:
[ok partili yaama geile, birlikte] halk sand ki; o zamana kadar
kendisini ezen, smren -ve tek partili rejim srasnda byk ounlu
u o tek parti evresinde toplanarak glerini koruyabilmi olan- eraf
ve mtegallibe, ancak bir iktidar deiiklii ile gcn yitirecek, halk
ezemez, smremez, hor gremez duruma gelecekti. (...) Ama devlet
brokrasisi [daha da] partizanlat ve her zamankinden daha ok kar
clarn hizmetine girdi. Smr dzeni, smrcl, ezicilii artra
rak srdrld.25
Sonu kanlmazdr: Sosyal politikann ne kt bir devrim. Aksi ise
siyasal olann; yani devletin ya da sistemin k anlamna gelecekti.
Ecevitin, Trkiyede kapitalizmi ele alrken de ayn bak asn kul
landn fark ederiz. lk bakta smr kartl zerine ekillenen ve
dolaysyla halk ezme kartl eklinde kavranabilecek olan dncele
re ayrntl baktmzda, merkezde sistemin ya da siyasal olann; yani
devletin devamll amacnn gdld grlecektir.

24 Blent Ecevit, Ortann Solu, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009, s. 13

25 Blent Ecevit, A tat rk ve D evrim leri, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 6 8 - 6 9 -7 0

268

Esin H am di D in er

Trkiye bugn iki seenek arasndadr. Biri, ekonomiyi ve dolaysyla

toplumu ve bir lde devleti, alanlarla birlikte, alanlarla el ele
ynetmek; ikinci seenek ise alanlarla deil, alanlar smrenler
le veya smrmek isteyenlerle el ele ynetmek. Bu konuda kesin bir
seme yapma zorunda olmayan kapitalist toplumlar vardr dnyada. O
toplumlar belli bir i dengeye ulamlardr; kendilerine zg bir uz
lama salayabilmilerdir. Bu dengenin ve uzlamann salanabilme
sinde, sosyal demokrat hareketlerin ve demokratik ii hareketlerinin
byk etkisi olmutur. O toplumlar, sorunu bu yoldan zebilmekte
dirler. Ama Trkiyede kapitalizm denen olgu da zaten ok ilkel bir
aamadadr.26
Bu cmlelerde nemle vurgulanan kavram uzlamadr ve uzlalan
konu, alan ve alanlar smrenlerin uzlamasdr. Ecevitin zgrl
kavray biimi de, ulus yapsnn bamszl temelinde ortaya kar.
Ona gre, ulusun zgrl, retim ilikilerinin yeniden dzenlenmesi ile
ekillenen itibar llerinin belirlenmesi ile mmkn olur. Kendini
hmanist olarak ifade eden Ecevit, hmanizmay, ulusal dzeyde zgr
lk eklinde ve ulusal bamszln srdrcs olan devlet araclyla
ele almaktan kanmaz.
Hmanizm, insan kiiliinin serbeste geliebilmesi iin herkese im
kn eitlii salamak gerektiini, devlet ve toplum dzeninin, bu ser
bestlii salamas gerektiini ortaya koyar.27
Bir toplumdaki insanlarn zgr olabilmesi iin toplumun kendisi z
gr olmaldr. Bu da ancak ulusal bamszlkla salanr. (...) Bu ne
denle devlette veya herhangi bir rgtte, herhangi bir zmre veya kim
sede, insanlar ezebilecek, dnce zgrln ve irade serbestliini
engelleyebilecek kadar g toplanmamaldr. (...) Snf ayrlklarna
dayanan ve para veya mlke, mlke veya ne gre beliren itibar l
lerinin yerini, emee, yararla, reticilik ve yaratcla dayanan itibar lleri almaldr. 28
Son olarak Ecevitin olumlu biimde ele ald federalizm kavramna
yaklamnn da bu erevede ekillendiini grrz. Mahall ynetimle
rin gelimesi zorunludur; nk, Trk ekonomisinin yeniden retilme
si, aksi takdirde sz konusu olamayacaktr.

26 Blent Ecevit, Sm r D zenin de Yeni A am a, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 129.

27 Blent Ecevit, Ortann Solu, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009, s. 12
28 Ecevit, a.g.e., s. 87- 88

269

B lent E c e v it'in S iya sa l A n lay zerine (1957- 1980 D nem i)

Trk ekonomisinin yapsal bozukluunda, zellikle yurda dengeli

dalm eksiklii bakmndan yapsal bozukluunda, biraz nce deindi
im nedenlere ek olarak, yani; sermayenin ok nazl olmas ve dolaysyla
bir takm byk ekim merkezleri evresinde younlamas dnda, bir
baka neden daha vardr. O da yerel ynetime, mahall idarecilie, Trki
yede gereken nemin verilmemi olmasdr.29

Sonu olarak her iki konuya ilikin bak asnda da net bir ekilde gr
rz ki; Blent Ecevitin siyaset yapma biimi de tarih alglay da uyum
lu ekilde rasyonel ve arasalc bir alg ile ekillenir. Burada aklclatrlan ise halktr ve dolaysyla halk, gerekleen devrimlerin znesi deil
nesnesi haline getirilir ve bu ekilde devrim iin arasallatrlm olur.
Blent Ecevit, Trk siyasal yaamna nemli katklar yapm bir isim
dir. zellikle, kulland, sosyal politika, yerellik, oulculuk, katlm
gibi kavramlar bugnn Trkiyesinde hl tartmal olan konulardr. O,
tm bu konular, dneminin, zellikle kuzey Avrupa lkelerinde yerle
mi olan, yurttalk haklar, balamnda ele almtr. Dier yandan, tarih
okumasnda da, savunmac yaklamlarn tersine, Osmanl Devletindeki
sosyal ve siyasal politikalar ile cumhuriyet arasnda bir takm balar kur
ma anlayn da benimsemitir. Ancak sorun udur ki; Ecevit, devrimleri insann retim aralar ile olan ilikisini deitirmek yerine, retim
ilikilerini dzenleyip devletin srdrlebilirliini salamak zere kulla
nr ve sonuta devlet, onun siyasetinde, yabanclamann znesi konumu
na yerleir. Devlet ne zaman ki, tehlike yaratacan dnd bir siya
setle karlarsa, demokrasi iin demokrasiyi ykmaktan vazgemeyecek
tir. Bize gre, bu egemenlik anlay, Ecevitin siyasal olana yakla
mnda ortaya kan temel sorundur.
Analitik-eletirel yaklamn temel anlayn ele alarak ortaya koydu
umuz bu almada Ecevit siyasetinin temel ekseni tartmaya almtr.
Sonuta denilebilir ki; dnem iinde ele ald tm kavramlarla birlikte
Ecevitin siyasetindeki toplumculuk, resmi ideolojinin modernleme viz
yonunu ile hareket eder. Bu dorultuda, eletirel analitik eletiriyle uyum
lu biimde, o, siyasetinde, zerk sivil siyasal toplumun ve demokratik
ynetimin kurumsallamasn engelleyen sorunlara tepeden inmeci pozitivist modernlemeyle cevap aramaktadr. yleyse, Blent Ecevit, bu ba

29 Blent Ecevit, Trkiye 6 5 -7 5 , Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 78

270

Esin H am di D in er

lamda, siyasal dzlemde, tek parti dneminde temelleri atlan resmi ideo
lojinin, liberal sylemlere ynelen bir temsilcisi olarak resmedilmelidir.

aynaka

B ace, H. Emre, Trkiyede Siyaset ve R esm i deoloji: Tem el Yaklam lar, L iterat r
D erg isi, 2004.
Ecevit, Blent, O rtann Solu, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009.
Bu D zen D eim elidir, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009.
A tat rk ve D evrim leri, Trkiye Bankas Y aynlan, 2009.
M ith at P a a ve Trk Ekonom isinin T arihsel Seyri, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009.
Sm r D zenin de Yeni A am a, Trkiye Bankas Yaynlar, 2009.
Trkiye 6 5 -7 5 , Trkiye Bankas Y aynlan, 2009.
Schmitt, Cari, S iyasal Olan, stanbul: M etis Yaynlar, 2006.
S iya s lahiyat, Ankara: D ost Y aynevi, 2. Bask, 2005.

271