LK A FELSEFES

FELSEFE LSANS PROGRAMI

PROF. DR. DEM DRKEN

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

FELSEFE LSANS PROGRAMI

LK A FELSEFES

Prof. Dr. idem Drken

NSZ
Bat felsefesi tarihinde klacak her dnce yolculuunun ilk dura, lka Yunan
felsefesidir. Doay tanmaya tutkun dnrlerin gzlem yoluyla elde ettikleri bilgilerin
gnmze fragmanlar halinde aktarlmasyla elde edilmitir bu an felsefesi. Sonradan
Yunan felsefesinin klasik filozoflarnca zmlenmeye, ardndan ge ve modern dnemlerin
filologlar ile yorumcular tarafndan da olabildiince sistematik hale getirilmeye allmtr,
ama ne olursa olsun bir ucu yanktr bu bilgilerin, eksiktir, kopuktur ve iin iine batan
itibaren yorum katlmtr. Bu yzden bu dnemin dnce dnyasnda gezinmek, filozoflarn
cilt cilt eserlerinden daha rahat renme imkn bulduumuz sonraki felsefe dnemlerinde
gezinmeye benzemez; konuya daha farkl bir gzle ve teknikle yaklalmasn gerektirir.
O halde her eyden nce bu dnemin yaratclarnn iine doduu Yunan toplumu ve
bu toplumun yaama ve dnme geleneini, deerlerini, ilkelerini, vb. renmek gerekir ki,
lka felsefesinin elimize blk prk kalm bilgilerini daha doru ve daha salam bir
yntemle analiz edebilelim. Bu konuda en byk ansmz, bu felsefi dneme geilmeden ok
nceleri iirin pnarlarndan beslenmi iki Yunan airinin, Homeros ve Hesiodosun
destanlarna sahip olmamz ve lka felsefesinin ilk dnrlerinin doup bydkleri,
benimsedikleri ya da kar ktklar topluma dair, airane de olsa, ilk elden belli bal bilgiler
elde edinmi olmamzdr. Yunan dnce dnyasnda Homeros ve Hesiodosun dnemi
mitolojik dnem olarak bilinir ve hi kukusuz felsefi dnemden ok farkldr. Ama lka
felsefesi Yunan zihninin bir rnyse ve bu zihin ilk olarak mitolojik dnme geleneinden
geip felsefi dn geleneine nail olmusa, o zaman geilen yolun zelliklerine vakf
olmadan atlacak her adm sakat kalr. En azndan, felsefi dn mitolojik dnten neden
farklyd, ne oldu da felsefi dnceye geilme zorunluluu hsl oldu trnden sorular doru
yantlanmam olur.
Ioniada (yonya) bir antik liman kenti olan Miletosta Arkhe (ilk ilke) nedir?
sorusuyla balayan ve bu soruya verilen eitli cevaplar zerine kurulan lka felsefesi,
lka Klasik dnem felsefesine gelinceye kadar pek ok dnre ve bu dnrlerin
retilerine ev sahiplii yapm, zorlu bir zihinsel trmana sahne olmutur. Evet, bu trman
Miletostan itibaren balamtr, ama zihin dann eteklerinde uzanan flora, Yunann mitoloji,
lirik ve trajedi airlerinin birbirinden ilgin hikyeleri ve iirleriyle sulanmtr. Dolaysyla bu
flora, evrenin ilk ilkesinin, etrafta varolan ya da olup biten her eyin kaynakland o ilkenin
ne olduunu merak edip renme akyla yanp tutuan ve bu akla hi ara vermeksizin
kendilerini zihnin yukarlarna, daha da yukarlarna doru ekerek yol alan dnrlerin,
dnme biimlerini kolaylatran bilgelik iekleriyle sslenmitir ok nceden. Mitolojik,
lirik ve trajik dnemde o zihin dann her yan Olympos tanrlaryla dopdoludur. Ne var ki
insan daha o dnemde akl sahibi bir varlk olduunu ve bu akln tanrlarla arasndaki tek
ortak unsur olduunu sezmitir. Bu sezgiyle tanrlarn dizinin dibinden kalkp kendi i sesine
kulak vermi ve kendi kararn uygulamaya koyabilmitir. Bu karar, ne olursa olsun ilerlemek
ve uygarlamaktr. Bunun iin de ilk i, tanrlarn kendisinden saklad doann srlarna
ermek, doann en derin kelerini aklla kavramaktr.

Filozof asidir; ama bu asilik krp dkmeyen, kimsenin cann yakmayan bir asiliktir.
Bu asilik insani manta yatmayan bir eyi kabullenmemek, sonuta sabah akam bir kartaln
didikledii cierinin acsn eken Prometheus gibi ac ekilecek de olsa hayr
diyebilmektir. Bu yzdendir ki lka felsefesi dnr, iinde yetitii kltrn kendi
kulana fsldad Doann hkimi Zeustur! dayatmasna mantyla kar km ve o
fsltlardan syrlp Hayr, bu ilke baka bir ey olmal! Mesela su olmal, mesela ate,
mesela hava, ya da bunun gibi somut bir ey! diyerek tarihin saati 6. yzyl gsterirken
akl kandilini alp eline, zorlu bir zihin yolculuunu gze almtr.
lka dnrnn bu mantkl bakaldrna neden olan ey, etrafna baknca
grd onca sisin pusun, onca karmaann ve deiimin ardndaki o mthi dzendir. Demek
evrende bir dzen vardr ve bu dzen bir ilkeyle salama alnm olmaldr. yleyse bu ilke
mutlaka aratrp bulunmaldr. Hatta evrendeki bu dzeni salayan ilkeyi aramak sz konusu
dnemde en nemli i olmaldr ve trman bu ekilde yepyeni mecralara akarak hep devam
etmelidir.
Bu merak ve dnce silsilesi zerine kurduumuz bu almann ilk blm,
Homeros ve Hesiodostan balayp doa sorununun insan, toplum ve ahlak sorununa
dnt Sofistler ve Sokratese kadar gitmektedir. Sz konusu dnce alan daha sonradan
Sokrates-ncesi Felsefe olarak adlandrlmtr. almann ikinci blm yine sonradan
Sokrates-Sonras Felsefe olarak adlandrlan Klasik dnem dnrleriyle balayp Ortaan
eiinde durduu halde Yunan felsefesinin izlerini hala zerinden atamayan Augustinusa ve
hatta Boethiusa kadar srecektir.
Bu iki blml almann asl gayesi, dnce yolculuunu dnrlerin kendi
orijinal dillerinde, yani Yunanca ve Latince yazdklar eserlerle srdrp ikinci elden
yorumlarla donatmak ve felsefe yoluna adm atan taze zihinlerin en bandan Bat felsefesinin
terminolojisine hkim olmasn salamaktr; baka deyile bu zihinlere en bandan felsefi
kavramlar zerk etmek ve bu kavramlarla felsefi retilerin iine nfuz edebilmelerine olanak
tanmaktr.
Dileriz bu gaye, felsefe tutkunlarna kacaklar dnce serveninde felsefenin tanr,
doa, evren, varlk, insan, toplum, siyaset, ahlak, kltr, vb. gibi hi bitmeyecek tartma
konularnn kaplarn kolayca amalarn salayacak bir anahtar olur.
Prof. Dr. idem Drken

II

NDEKLER
NSZ .................................................................................................................................. I
NDEKLER .................................................................................................................... III
KISALTMALAR .................................................................................................................. V
YAZAR NOTU ................................................................................................................... VI
1. FELSEFE DOARKEN .....................................................................................................1
1.1. Felsefenin Dnemlerine Ksa Bir Bak ...........................................................................7
1.2. lka Felsefesinin Kkeni ...............................................................................................8
1.3. Khaostan Kosmosa Gei Sancs ..................................................................................9
2. MTOLOJDE BREYSELLEME ABASI ...................................................................20
2.1. Konuma ................................................................................................................... 26
2.2. Akhilleusun Karar .......................................................................................................26
2.3. Hektorun Karar............................................................................................................ 28
2.4. Arete.............................................................................................................................. 29
2.5. Yolculuk .................................................................................................................... 30
2.6. Trajik Akl ..................................................................................................................... 32
3. MTOLOJDE UYGARLAMA SREC .......................................................................41
3.1. Ate, Tekhne ve Ac.......................................................................................................47
3.2. Apollon ile Dionysos .....................................................................................................50
3.3. Daidalosun Kanatlar .................................................................................................... 52
3.4. Hephaistos ve Harmonia ................................................................................................ 54
4. MTOLOJK LM YA DA DNM .......................................................................62
4.1. Her ey deiir, Hibir ey yok olmaz ............................................................................ 68
4.2. Hayvan Bedeninde nsan Akl ........................................................................................ 70
4.3. Narkissosun Kibri .........................................................................................................74
5. FELSEFENN LKOKULU: MLETOS ...........................................................................82
5.1. Yedi Bilge ve Thales......................................................................................................88
5.2. Anaksimandros ve Anaksimenes .................................................................................... 95
6. UZUN SALI SAMOSLU: PYTHAGORAS ................................................................. 106
6.1. Yunan-Dou Sentezi .................................................................................................... 112
6.2. Pythagorasn rencisi Olmak ................................................................................... 117
7. SON IONIALILAR ........................................................................................................ 130
7.1. Sivri Dilli Bir Rhapsodos: Ksenophanes ...................................................................... 136
III

7.2. Karanlk Bir Filozof: Herakleitos ................................................................................. 138

8. PARMENIDES VE ELEALILAR .................................................................................. 151
8.1. Parmenidesin iiri ...................................................................................................... 157
8.2. Melissos ve Zenon ....................................................................................................... 160
9. BR HTABET USTASI: EMPEDOKLES ..................................................................... 170
9.1. Drt Element: Su-Hava-Toprak-Ate ........................................................................... 176
9.2. Sevgi ve Nefret ............................................................................................................ 177
9.3. Ruh G .................................................................................................................... 178
10. ATNADA BR SRGN: ANAKSAGORAS ........................................................... 188
10.1. Anaksagorasn Evreni ............................................................................................... 194
10.2. Nous ve Duyum Anlay ........................................................................................... 196
11. ATOMCU RET ..................................................................................................... 205
11.1. Demokritosun Atomosu ........................................................................................... 211
11.2. Boluk Fikri ............................................................................................................... 212
11.3. Duyu Alglar ............................................................................................................. 214
11.4. Ruh zerine ............................................................................................................... 215
12. SOFSTLERN RETS .......................................................................................... 223
12.1. Sophistesin Anlam ................................................................................................... 229
12.2. Kuku ........................................................................................................................ 230
12.3. nl Sofistler ve Kukucu Tavrlar ........................................................................... 231
12.4. Daha Bilgili Olmak ................................................................................................ 232
13. FELSEFEDE DNM NOKTASI VE SOKRATES .................................................... 240
13.1. Bir Yunan Bilgesi ...................................................................................................... 246
13.2. Ksenophonun Dilinden Sokrates ............................................................................... 251
14. SOKRATES OKULLAR .......................................................................................... 261
14.1. Megara ve Elis Okulu ................................................................................................ 267
14.2. Kynikler..................................................................................................................... 267
14.3. Kyreneliler ................................................................................................................. 271
KAYNAKA ..................................................................................................................... 280

IV

KISALTMALAR

bkz.: baknz

yak.: yaklak

s.: sayfa/lar

ed.: editr

trans.: eviren

y. yy.: yzyl

vb.: ve benzeri

vd.: ve devam

Lat.: Latince

Yun.: Yunanca

TDK: Trk Dil Kurumu

: sadan nce

S: sadan sonra

KRS: G. S. Kirk, J.E.Raven, M. Schofield, The Presocratic Philosophers: A

Critical History with a Selection of Texts, Cambridge University Press, 1983.

DK: Hermann Diels, Walther Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker;

Griechisch und Deutsch, 3 Vol. 6. ed., Zrich, Weidmann, 1968.

Fr.: H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsocratiker, 6. Bask, Berlin,

1951.

YAZAR NOTU
Bu ders kitab, yazarn Antika Felsefesi: Homerostan Augustinusa Bir Dnce
Serveni, Alfa Yaynevi, stanbul, 2014 knyeli telif eserinden sekiler ve Yunan-Latin
yazarlarnn kaynak eserlerinden yaplan eviriler zerine kurulmutur. lgili tm eserlerin
knyesi, bu notlarn sonundaki Kaynakada belirtilmitir. Ayrntl bir okuma ve kaynaka
bilgisi gerektiren konular iin sz konusu telif esere bavurulmaldr. Ayrca bu ders
kitabndan yaplacak alntlarda, kaynak bildirilmesi zorunludur.

VI

1. FELSEFE DOARKEN

Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1.

Felsefenin Dnemlerine Ksa Bir bak

1.2.

lka Felsefesinin Kkeni

1.3.

Khaostan Kosmosa Gei Sancs

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Bat Felsefesi ka dneme ayrlr?

2)

lka felsefesini ve zelliklerini kavramak neden nemlidir?

3)

Felsefe kelimesinin kkeni nedir?

4)

Yunanca ve Latince bilmek bir felsefeci iin neden nemlidir?

5)

Hesiodos ve destan insan zihnini felsefi dne nasl hazrlar?

6)

Kaosun anlam nedir?

7)

Kosmosun anlam nedir?

8)

Kaostan Kosmosa geiin anlam nedir?

9)
nemlidir?

Kaostan Kosmosa gei srecini anlamak felsefi dn asndan neden

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Felsefenin Dnemlerine
Ksa Bir Bak

Bat felsefesinin dnemleri

hakknda genel bilgi edinme
ve ilka felsefesinin
nemine vakf olma.

lka Felsefesinin Kkeni

lka
felsefesinin
temellerinin atld Yunan
mitolojisi hakknda bilgi
sahibi olma.

Khaostan-Kosmosa Gei Hesiodosun Khaos-Kosmos

Sancs
hikayesini renme ve Ionia
doa dnrlerinin evren
doum emalarna temel
oluturma

Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Felsefe tarihiyle ilgili yazl
kaynaklar okumayla ie
balayarak ve zellikle
lka felsefesinin belli bal
dnrleri hakknda yine
yazl kaynaklardan
balang dzeyinde bilgi
edinerek
Yunan mitolojisini yaratan
airlerin,
Homeros
ve
Hesiodosun
destanlarn
okuyarak
ve
Yunan
toplumunun genel dn
ve yaay tarzna ilikin
bilgi edinerek
Yunanca
bir
Felsefe
terimleri
szlnn
nda, bu dersten itibaren
geen her felsefi kavram
hakknda bilgi edinerek ve
Kaos ile Kosmosa dair
yorumlamal
eserler
okunarak

Anahtar Kavramlar

Philosophia

Philosophos

Arkhe

Mitoloji

Mitolojik dnme

Homeros

Hesiodos

Kosmogonia

Khaos

Kosmos

Gaia

Eros

Uranos

Uurum

Dzen

Giri
Felsefe tarihinin ilk dnemi olan lka (Antika) felsefesinin kkleri, Yunan
mitolojisinin airleri Homeros ve Hesiodosun destanlarndan itibaren dallanp budaklanr;
nk bu destanlar insan zihninin ilk katman olan mitoloji ve Yunan toplumunun mitolojik
dnme aamas hakknda bilgi veren temel kaynaklardr. Buradan hareketle, bu ilk blmde
felsefenin etimolojisi ve felsefe tarihinin dnemleri zerine ksa bir bilgi aktarmndan sonra,
Hesiodosun destanndan hareketle felsefenin ilk ura sahas olan evreni anlama abasnn
balang noktas olan mitolojik evren anlay incelenecektir.

1.1. Felsefenin Dnemlerine Ksa Bir Bak

Trke felsefe teriminin kayna Yunanca philosophia kelimesidir. Philo- (sevme)
ve sophia (bilgi, bilgelik) kelimelerinden treyen bu kelime, bilgelik sevgisi anlamna
gelir. Felsefeci ya da filozof olarak Trkeleen terimler ise Yunanca philosophos
kelimesinden gelir. Philosophos, bilgelii seven ya da bilgelik dostu olan kimse anlamna
gelir ve philos (seven) ve sophos (bilge) kelimelerinden trer. Dolaysyla, felsefesinin
sistematik temelleri Yunanda atlmtr ve gnmze dein sregelen tm Bat felsefesinin
kaynan Yunana zg dnme biimi oluturmutur.
Bat Felsefesi, lka ya da Antika Felsefesi, Ortaa Felsefesi, ada Felsefe
olarak kabaca dneme ayrlr.
I. lka ya da Antika Felsefesi, Yunan-Roma dnyasnn felsefesidir ve Miletoslu
Tales ( 620-546) ile balayarak Roma mparatorluunun dne kadarki dnemi kapsar
(yak. 600S yak. 400).
II. Ortaa Felsefesi, 1400lerin ge dnemine ve Rnesansa kadar uzanr.
III. ada felsefe, 16. yzyldan, 20. yzyla kadar srer.
Bu dersin konusu olan lka felsefesi temelde dneme ayrlr:
I. Sokrates-ncesi Dnem
II. Platon ve Aristoteles Dnemi
III. Aristoteles Sonras Dnem ya da Hellenistik Dnem.
Bu dneme bazen Yeni-Platoncu Dnem ve Ge Antika Dneminin Hristiyan
Yazarlar da drdnd bir dnem olarak eklenir.
lka felsefesinin niteliklerini, amacn ve nemini anlamadan, felsefe tarihinin dier
dnemlerini anlamak, baka deyile felsefeyi anlamak olanakszdr. Ayrca en bata unu da
belirtmek gerekir ki, felsefe en geni tanmyla insann dnce serveniyse ve insan da
dncesini diliyle ifade edebilen bir varlksa, felsefeyi doru drst kavramas iin doduu
kaynan dilini, yani eski Yunancay felsefi boyutta bilmek zorundadr; ardndan da mirass
Romann dilini, yani Latinceyi. nk her disiplinin kendine zg bir dili olduu gibi,
felsefenin de kendine zg bir dili, yani terminolojisi vardr ve Bat Felsefesinin dili Yunanca
ve Latincedir. yleyse felsefe renimine yeni balayan kimse, ii sk tutup balangta bu
dilleri de renmek iin zaman ayrrsa, ileride tm felsefe eserlerini ana dillerinden
okuyabilecei iin felsefi kavramlarn etimolojik kkenine birebir vakf olma ve sonraki
dnem dnrlerinin ve felsefelerinin dilini de daha rahat anlama ve yorumlama imknna
kavumu olacaktr.
lka felsefesi, bizim Ege sahillerimiz olan Ioniann antik bir liman kentinde,
Miletosda (Milet) domu ve civar kentlere yaylarak genilemi ve gelimitir. Felsefeyi
7

douran soru ise Arkhe nedir?, yani Trke deyile, evrenin balang ilkesi nedir?
sorusu olmutur. Bu soruyla birlikte insanolu, doa ve insanla ilgili kendisine evvelce
retilen her eyi, tm masallar ve tm gelenek grenekleri bir tarafa brakm ve bunlarn
hibirinin kendisini zihinsel anlamda tatmin edemeyeceini kantlamtr. Baka deyile,
insanolu bu soruyla mitolojinin kendine sunduu cevaplar kabullenmediini belirtmi ve
hem kendini hem de doay salt kendi aklyla anlamaya ve deerlendirmeye doru byk bir
adm atmtr.

1.2. lka Felsefesinin Kkeni

nsanolunun kendini ve doay tanma merak, ilkin kendi zihninin ilk katmann
kefetmesiyle balar. Bu katman mitoloji katmandr ve mitoloji insanolunun ilk dnme
biimidir. Bu yzden mitolojik dnce zmlenmeden, zihnin en st dnce biimi olan
felsefi dn kavramak ve bu katmana ulamak ok gtr. Dolaysyla, lka
felsefesinin zn kavramak iin her eyden nce Yunan airlerinin kurduu mitoloji
dnyasn bilmek ve bu dnyann lkan doa dnrleri (physiologoi) iin ne tr
malzemeler saladn grmek gerekir.
Yunan mitolojisi, Yunann adeta dinidir ve bu din air Homeros ( yak. 850) ve
Hesiodosun ( yak. 750-650) gnmze kalan iir eklinde yazlm destanlarnda gizlidir.
Tam 10 yl sren Troia (Troya) Savann anlatld Homerosun destanlarnn adlar Ilias
(Ilionun iiri) ve Odysseiadr (Odysseus Destan); Hesiodosun destanlarnn ad ise
Erga kai Hemerai (ler ve Gnler) ve Theogoniadr (Tanrlarn Douu).
Birbirine rl mitolojik masallardan oluan bu destanlar ilk kez okunduunda,
ilerindeki bir sr tanr ve bir sr insan adyla kafa kartrc bir izlenim verir ve felsefeyle
pek alakalym gibi grnmez. Ama daha derin bir okuma srecine tabi tutulduklarnda,
grlecektir ki, bu destanlarn her bir dizesi aslnda Yunan toplumunun tm zelliklerini,
adetlerini, gelenek ve greneklerini, inanlarn, meraklarn, sorgulamalarn ve ideallerini
ortaya koymakta, dahas Yunann tm duygu durumlarn, sevinlerini, zntlerini, aklarn,
nefretlerini ve bunun gibi tm tutkularn en ince ayrntlarna kadar aa vurmaktadr. Bu
durum bize Bat felsefesinin neden Yunan toplumundan ya da Yunan aklndan ktn
aklar. nk bu destanlar Yunan aklnn ve ruhunun en derin kelerini bizlere gsteren
birer ayna konumundadr ve Yunan dnyasnn ve kltrnn tm zellikleri bu iirlerin
ieriinde, kahramanlarnn szlerinde ve davranlarnda yer almaktadr. Bu destanlarda
yaanan olaylardan, bu olaylar yaayan insanlarn bak alarndaki detaylardan, karlalan
sorunlara yaklamlardan ve getirilen zmlerden karacamz en nemli bilgi, Yunan
aklnn en bandan itibaren merakl, sorgulayc ve yaratc bir doasnn olduudur.
Mitolojik Yunannn gznde tm doa, Olympos dann tanrlarnn eseri olmakla
birlikte ve dolaysyla her yer ve her ey tanrlarla dolu olmakla birlikte, yine de doann
znde insann dier canllardan daha zel bir yeri vardr. nk insan akll bir varlktr; her
ne kadar bu akl o dnemde ok farkl deerlendirilip tanrlarn bir ltfu olarak grlse de.
nsanolu akl varl olduu iin farkldr, nk doaya baktnda dier canllarn
grmediini grme, merak etmediini merak etme zelliine sahiptir; bunun yannda dier
8

canllarn yaamlarn srdrmek iin hazr bulduklar ortam insanolu kendi yaratmak
zorundadr, dier canllarn igdleriyle bulduklar besini, insanolu kendisinin icat ettii
aletlerle bulmak zorundadr. Yamur yadnda snaca bir barna, korunaca bir
giysisi olmaldr; dmanlaryla karlatnda kendini, ailesini, evresini, toplumunu
koruyaca sava ara gereleri de olmaldr, baka lkeleri kefetmek iin kaca
yolculuklarda gerek karada giden, gerekse denizde seyreden vastalar da. Bu yzden her
eyden nce doann srlarn zmeli ve onun hakknda bilgi edinmelidir. nk kendi
yaamn srdrebilmesi ve en azndan temel gereksinimlerini karlamas bu bilgiye baldr.
yleyse insanolu doay bilmeye doutan yazgldr. yleyse insan dier canllardan
ayran akl, mitolojik dnemden itibaren hem onun iin bir ltuf, ama ayn zamanda trajik
yaantsnn da en nemli balang noktasdr.
Yunann mitolojik dnemi soyut dncenin henz gelimedii bir dnem olmasna
ramen, yine de Yunan insan gelikin bir merak duygusuna ve yksek sezgi gcne sahip
olduundan, zellikle Hesiodostan balayarak doann grnr yznden te, grnmeyen
yzn de renmek istemi, bylece ona daha fazla hkim olabileceini sezmitir. Bu
yzden mitolojik dnemde bile ocuka bir merakla kendi kendine Evren nasl dodu?
eklinde olduka naif bir soru sormu ve bu soru onu evren doum emalarn karmaya,
daha dorusu Yunanca deyile kosmogonia ( ya da = Evrenin
Doumu)1 zerine kuramlar gelitirmeye yneltmitir. Bu emalar ya da kuramlar sonradan
Ionia felsefesinin evren tasarmna modellik edecektir.

1.3. Khaostan Kosmosa Gei Sancs

Hesiodosun Theogonia adl destanndaki evrenin doum emas kaos-kosmos
kartlyla aklanmtr. Hesiodos eserinin 116-120 dizelerinde her eyden nce varolan,
khaostu (), diyerek airce bir sezgiyle aslnda evrenin kkeninin khaos olduunu
belirtmi, sonradan Thalesin ve onunla balayan Miletos Okulunun ilk felsefe sorusu olan
arkhe nedir? (evrenin balang ilkesi nedir?) sorusuna mitolojik bir yant vermitir. Khaos,
Yunancada khasko (khaskein, khasmasthai) fiilinden tremitir. Anlam, esnemek,
yarlmak, almak ya da bir eyi dourmak zere esneyip almaktr. Khaos kelimesi ise
boluk, aklk, esneyen yark, uurum anlamlarna gelir ve tm varlklarn boluktan ya da
bilinmeyen byk bir uurumdan sram olduunu ima eder.
Khaosun kart, en geni anlamyla dzen olarak evrilebilecek olan kosmosdur
(). Bu terim dzenlemek, ayarlamak anlamna gelen kosmeo fiilinden tremitir.
Ama Yunanlar iin kosmosun ilk anlam sadece dzen deildir; nk kosmos dini
ycelik anlamn da ierir. Dini ycelikte hayranlk uyandrc bir harmonia: uyum,
biimlilik, gzellik ve yasallk vardr ve ayn zamanda karmakark kaosa kart olarak
anlalabilirlik ve aklanabilirlik sz konusudur. Ayrca, kosmos, Yunancada,
saygnlk, onur, hatta devlet dzeni ve son olarak da ssleme, bezeme 2 anlamlarn da
1

Kosmogonia: Yunanca "evren, dnya" kelimesiyle "domak, meydana gelmek anlamna gelen
gignomai fiilinden treyen bir kelimedir.
Gnmzde Franszca cosmtique (=kozmetik: cildi ve salar gzelletirmeye, canl tutmaya yarayan her
trl madde) kelimesi de ilgili fiilin bu anlamndan tremitir.

ierir. Ge dnemde ise bu terimin anlam iyice genilemi ve bilinen ve yerleilen dnya; u
an zerinde yaadmz dnya olarak da kullanlmtr. 1 Biz kosmosa bu anlamda
dzenlenmi evren ya da dzenli evren, demeyi daha uygun buluyoruz.
Yunan dncesinde khaos terimiyle ilk scak ilikiyi kurduumuz Hesiodos
destanna baktmzda, kendimizi adeta bir tiyatro sahnesinde oynanan bir piyesi izler halde
buluruz ve kaostan, kosmosa, daha dorusu esneyen o kocaman yarktan, dzenli
evrene nasl gidildiini adm adm ve canl bir ekilde gzlemleriz.
Bu khaostan, kosmosa gei piyesinin ilk aamasnda sahne bombotur, henz hibir
tanr ve insan rol almamaktadr. Ne Yunann Olympos dini vardr ortalkta, ne cengver
kahramanlar; ne sosyal ve kltrel yaam ne mthi savalar ne de dnsel retileri.
Sonra yava yava sahne hareketlenmeye balar ve zerinde doann dzenini (yani
kosmosu) oluturacak olan e beliriverir. Hesiodosun ykledii sfatlarla syleyecek
olursak bu e yledir:
lknce var olan: Khaos
Geni barl toprak: Gaia (Gaia eyrysternos)
nsann elini ayan zen: Eros (Arzu).
Bu elerle birlikte o ana kadar karanlk ve gizemli tanmlamalarndan, zihnimizde bir
yer bulup oturtamadmz ve sadece gnl bulandran bir burga olarak grdmz
khaos, yaayan, soluk alan, adeta tandk bir varlk haline dnverir.
Evrenin bu ilk eskizleri saf znedir, yani kendi kendilerine varolmutur ve kendi
kendilerini hareket ettirip ynetir. Varlklar douracak btn g her birinin iinde gizlidir ve
her biri bir balangtr. Bunlarn oluumu baka bir eye bal deilken, bunlardan kan her
ey onlara baldr. 2
Bu elerin ilki olan Khaos evrenin kurucu elerinin henz ayrt edilmemi
karmdr (sygkhysis stokheiron); dzeni olmayan, biimi olmayan ve henz tek tek eylerin
(varlklarn) farkllamam balangcdr. Aristoteles, Hesiodosun Khaosunu yorumlarken
onu bo yer (topos) ya da kk mekn, yer, oda (khora) olarak tanmlar. 3 6. yzylda
boluk szcnn hava ile e anlamda kullanldn grdmzde, Hesiodosun
Khaostan yer ile gk arasndaki havay anladn karyoruz. 4 Hesiodos Theogoniann
700. dizesinde bu karm destekler nitelikte Khaos Zeusun ve Titanlarn savanda
muazzam bir scaklkla doldu, diyerek hem savan hiddetini, hem de zihnindeki khaosun
yerini belirtmitir. Hesiodosun bize sunduu tabloda, bu dizelerdeki Khaosun neliine, dier
1

2
3
4

Kosmosu, evren (dzen) anlamnda ilk kez bir felsefi terim olarak Pythagorasn kulland dnlr,
ama evrenin bir kosmos olduu ana dncesine Pythagoras ncesinde Anaksimandros gibi doa
dnrlerinde de rastlanr.
Austin 1990: 55
Aristoteles, Physike, 4.208b30.
Cornford 1952 : 194.

10

elere yklenen sfatlarn zellikleriyle kyaslamalar yaparak, ilk bata dilsel bir sezgiyle
eriebiliyoruz; nk Hesiodos bu konuya herhangi bir aklama getirmiyor.
Ama Khaostan, derinliklerin ksz karanlnn, Erebosun domasndan ve her
eyden nemlisi Khaosun bunu baka bir varla ihtiya duymadan, kendiliinden
yaratmasndan, Hesiodosun Khaosunun dourma ve baka eylere tesir gcne sahip bir
uurum olduunu alglyoruz. 1 Yunanllarn anlayna gre, tesir etme gcne sahip olma,
theos (tanr) olmayla edeerdir. Buna gre, rnein Korku (Deimos) tanrdr; Terr
(Phobos) tanrdr; ekime (Eris) tanrdr; Adalet (Themis) tanrdr, vb. te bu yzden
Yunann mitolojik dneminde bu terimlerin her biri kiiletirilmitir. Bu konuda Menandros,
gce sahip olan varlklara, imdi tanr olarak tapnlyor, derken, bu anlay en iyi ekilde
dile getirir.2 Byle dnldnde, Hesiodosun Khaosu, Homerosun Okeanos anlayna
benzer; baka deyile, btn tanrlarn genesisi (varln kt kaynak) olarak grlen,
dnyay evreleyen tanrsal nehre.
Hesiodosun kosmogonisinde, Khaostan sonraki ikinci element olan Gaia, Anadr.
Yunancada gamma yani g harfinden treyen szcklerin ounda (rnein gaia,
genesis, gamete gibi reme, dourma, dllenme eylemi) zellikle diil varln yaad o
kritik an ve ektii ac ve glk sz konusudur.
Hesiodosun, tm varlklarn gvenli ve lmsz evi olarak ortaya kt, dedii
geni gsl Gaia (Toprak) halk dilinde toprak anlamna gelir. Yunan kosmolojisinde
Toprak Ana anlamn kazanr. Her trl varln, yani bitki, hayvan ve insann anasdr.
Gaia biimli bir anadr, hatta kendi gvdesini dalar ve denizler olarak biimlendiren bir
anadr. Dalarnn ykseklii, yeraltna uzanan bir derinlii vardr. lkin ge ykselttii
dalaryla Olymposlulara bir konaktr, sonra da aa doru daldrd derinlikleriyle
Titanlarn ve Yeralt tanrlarnn (hypokhtonioi) konadr.
Gaia bu ekilde ge ve yere yaylrken, ztl da beraberinde getirir. Dalarn karl
doruklarnn aydnl, Yeraltnn lo taban arasnda gerilir; yani aydnlk ile karanlk
arasnda. Gaia, Khaosla birlikte varolmak zorundadr. Bu ikili, madde ve mekn gibidir;
birbirlerine zttr, ama bir yerde birbirlerini destekleyen ve birbirini sarp sarmalayandr;
bunlar birbirlerine gre tanmlanrlar. Her ikisi de yaratcdr, ama her ikisi de soylarn
birbirine kartrmadan, kendi ilerinden ekip karrlar.
nc ana e olan Eros, Khaos ile Gaiay hem kendilerini koruyacak, hem de
kendilerine cephe alacak baka bir eyi dourmaya srkleyen gc temsil eder. Dolaysyla
sreci balatan bir kprt, bir hareketliliktir, ksacas, ada bir terimle ifade edecek olursak,
bir enerjidir; elementleri nce birletiren, sonra da birletirdiklerini yeniden elementlerine
ayran bir enerji. Yunanca sevgi, ak anlamna gelen Eros, Hesiodosta arzudur.
nsanlarn ve tanrlarn stnde bir gtr bu arzu; btn yaayan varlklarn balarn
zmeyi baaran, kat olan eriten bir arzu. Bu ekilde dnldnde, Eros yaamn ve
kosmosun ilk ilkesidir. Erosun ortaya k, Khaosun ve Gaiann kendi iinden baka
1
2

Hack 1931: 36.

Hack 1931: 12.

11

varlklar karmasyla (parthenogenesis = cinsel bir iliki kurulmadan yaplan doum)

somutlar.
Khaostan, Kosmosa gei piyesinin en can alc sahnelerinden biri, Gaiann
kendisinden Uranosu karmasdr. Uranos, baka deyile, yldzl Gkyz (Ouronos
asteroeis) mitolojide Gaiann hem olu, hem de eidir. Gaia, Uranosu kendisini kaplayacak,
her yandan sarp sarmalayacak ekilde kendi iinden dourur. Her ikisi birbirinin
tamamlaycsdr ve birlikteki ztlktr (Yeryz-Gkyz). Mitolojide her hareket, kar
hareketini de retir. Bu yzden Uranosu karan Gaia bu kez, akkan kartn da karr,
yani dalgalarla kabarm denizi, Pontosu; bazen saydam bir durulukta, bazen de frtnalarla
kargaalar yaratan o rpertici denizi (Yeryz-Gkyz-Deniz).
Ama Kosmos aamasnn bu annda, birdenbire Uranosun kendisine zg bir davran
sergilediine ve kendi yaam izgisini belirlediine tank oluruz. Uranos hak ettiinden daha
fazla g isteminde ve gsterisinde bulunur. Bunun sonucunda kendisini douran ve birleip
birok varlk (Titanlar, Kyklopslar gibi) rettii Gaiaya kar tavr alr. Bu tavr sonucunda
Gaiadan doan ocuklarn a kartmayp Gaiann dlnde brakr.
Bu karar ilk bireysel karardr ve ilk bireysel karar, Topran (Gaiann) sarsc
iddetiyle karlanr. Art arda reyen ocuklarnn iinde kalmas Gaiann byk sanclar
ekmesine, ektii aclar da sonsuz gerilime neden olur.
Uranosun bu cretkrlna daha fazla dayanamayan Gaia, oluyla (Kronos: Zaman)
bir olup babasn erkekliinden etme karar alr. Belleklere kaznacak derecede etkin olan bu
sahnede, kozmik bir orak darbesiyle Gkyz, Yeryznden kusursuz bir simetriyle ayrlr ve
bu ayrl, doann yer-gk dengesine kavumasyla birlikte yeni balanglara doru sonlanr.
Bu denge kosmosun, yani grnr olann, aklanabilir ya da anlalabilir olann
kendisidir. Ama bu sahne ayn zamanda, Yunan mitolojisinde egonun (benin) ortaya
knn ve ilk hilekrlk gsterisinin de sergileniidir. Bu an, ortak yaamn braklp bireysel
yaama geiin ilk andr.
Hesiodosun tiyatro oyunu bu aile dramyla byk bir hareketlilik kazanr ve
kosmosun temel ta denmi olur (Yeryz-Gkyz-Deniz-Zaman = Kosmos, yani
dzenlenmi Evren). Sahne artk tek tek tanrlarn doumlarna, onlarn yklerine ve her
eyden te Eros (sevgi) ve Erisin (nefret) yol aaca tanrlarn savalarna ve insann akln
kefetmesiyle birlikte yaanacak bakaldrlara hazrdr. Artk o boluk, o uurum, o dipsiz
karanlk yoktur; doa bltrlm, her eyin ve herkesin yeri yurdu ve gc belirlenmitir;
artk tanrlar Olympos dann sakinleri, insanlar yeryznn yurttalardr. Dolaysyla,
mitolojideki kosmos, yani dzen salanmtr.
Grld zere, evrenin ilk halinin mitolojik bir haritasn karmaya alan
Hesiodosun bu metni, lka felsefesinin mimarlar olan Ionia doa dnrlerinin doastn, doal hale getirme giriimlerinin ve kosmogonia tablolarnn (=evrenin doum
tablolarnn) ana hatlarn oluturur. nsan zihninin ilk katmannn doay ve her eyden nce
kendisini tanmak iin yaratt bu metin, felsefeyi mitoloji olmadan anlamak hevesinde olan

12

ve mitoslara yznde hafif ve alayc glmsemeyle bakanlara, bugn dnlenin, gemiteki

dnlenle bir btnlk iinde dokunmadka, gelecekteki dnlenin salam bir temele
oturtulamayacan bir kant olarak da ne srer.

13

Uygulamalar
1)
Yunanca Felsefe kavramlarn aklayan bir szlk edinin ve ilk dersten
itibaren geen Yunanca kavramlarn etimolojilerini renin.
2)

lka felsefesinin felsefe eitiminde neden nemli olduunu irdeleyin.

3)

Felsefi dn ediniminde mitolojinin yeri ve nemini tartn.

4)
balayn.

Homeros ve Hesiodos destanlarn felsefe eitimin ilk kitaplar olarak okumaya

5)
Felsefe Tarihi zerine Trke ve yabanc dilde kaynak eserler edinin ve bu
eserlerden lka felsefesi ile ilgili okumalara balayn.
6)
Hesiodos destanndaki Kaos ve Kosmosun anlamlar zerine ayrntl bilgi
edinin ve Hesiodosun evrenin balang hikyesini sorgulayn.

14

Uygulama Sorular
1)
Felsefe eitimine yeni balayan bir kimse neden ncelikle lka felsefesini
renmek zorundadr?
2)

Homeros ve Hesiodosun destanlarnn felsefe tarihindeki nemi nedir?

3)
Hesiodosun destanndaki Kaostan Kosmosa gei aamasn kavramak,
felsefi dne ne kazandrr?

15

Bu Blmde Ne rendik zeti

lka felsefesinin kkleri Yunan mitolojisinin hikyelerinde gizlidir. rnein, lka
felsefesinin kurucular Ionia dnrlerinin doa ve evren retilerinin temeli Hesiodosun
Kaos-Kosmos hikyesinde kurulmutur. Bu yzden lka felsefesine Homeros ve
Hesiodostan itibaren vakf olmak, insan zihninin ileyi eklini ve geliim basamaklarn en
batan kavramak demektir. Bu yzden mitoloji renilmeden, zihnin bir st katmanna
geilemez ve insan zihninin felsefi dne ihtiya duymasnn nedenleri anlalamaz.

16

Blm Sorular
1)

Philosophia kelimesinin etimolojisi nedir?

a)

philo+sophia: bilgelik sevgisi

b)

philoso+sophia: bilgelik sever.

c)

philosophos: felsefeci.

d)

sophia+philosophos: bilgi severlik

2)

Philosophos kelimesinin etimolojisi nedir?

a)

philos+ophos: felsefeci

b)

phil-+sophos: insanseven

c)

philos+sophos: felsefeci

d)

philia+sophia: bilgelik dostu

3)

Homeros ve Hesiodos kimdir? Destanlarnn adlar nelerdir?

a)

Yunann ilk doa filozoflardr: Eser adlar: Homeros: Ilias; Theogonia;

Hesiodos: Odysseia; Erga Kai Hemerai

b)

Yunan airleridir: Eser adlar: Homeros: Ilias; Odysseia;

Erga Kai Hemerai

c)

Yunann ilk filozoflardr: Eser adlar: Homeros: Ilias; Odysseia; Hesiodos:

Theogonia; Erga Kai Hemerai

d)

Yunann ilk airleri ve destan yazarlardr: Eser adlar: Homeros: Ilias;

Odysseia;
Hesiodos:
Theogonia; Erga Kai Hemerai

4)

Hesiodosun destan felsefi adan neden nemlidir?

a)

Kaos ve Kosmos adl felsefi piyesi ilk defa sahnelemesi asndan

b)

Kaos ile Kosmosu ilk olarak kiiletirmi olmas asndan

c)

Evrenin Kaostan Kosmosa gei aamasn mitolojik dilde anlatarak

kendisinden sonra gelecek doa dnrlerinin evren anlayn felsefi dilde
kurmalarna nclk etmesi asndan

d)

Hesiodosun destan zellikle Odysseusun ailesini tantt iin

adan nemlidir.

Hesiodos:

Ilias;

felsefi

17

5)

Kaos ile Kosmosun anlam nedir?

a)

Kaos: Dzen; Kosmos: Uurum

b)

Kaos: Uurum; Kosmos: Boluk

c)

Kaos: Uurum; Kosmos: Dzen

d)

Kaos: Devrim; Kosmos: Dzen

6)

Kosmogonia kelimesinin anlam nedir?

a)

Evrenin doumu

b)

Tanrlarn doumu

c)

lk felsefecilerin doumu

d)

Homerosun doumu

7)

Hesiodosa gre aadakilerden hangisi kosmosu oluturan ilk elerden

biri deildir?

a)

Kaos

b)

Gaia

c)

Eros

d)

Topos

8)

Hesiodostaki Eros kavramna aadakilerden hangi tanm hi uymaz?

a)

Eros dourmaya sebep olan gc temsil eder.

b)

Arzu anlamna gelir.

c)

nsanlarn ve tanrlarn stnde bir gtr.

d)

Pontos (deniz) anlamna gelir.

9)

Mitolojide ilk bireysel karar alan varlk hangisidir?

a)

Uranos

b)

Eros

c)

Gaia

d) Titanlar
18

10) Gaiann ilk bireysel karara tepkisi nasl olur?

a)

Olu Kronos ile bir olur ve ilk bireysel karar alan Atinaya yollar.

b)

Olu Kronos ile bir olur ve ilk bireysel karar alan tahta geirir.

c)

Olu Kronos ile bir olur ve ilk bireysel karar alan erkekliinden eder.

d)

Olu Kronos ile bir olur ve ilk bireysel karar alan Troiaya srgn eder.

Cevaplar
1)a, 2)c, 3)d, 4)c, 5)c, 6)a, 7)d, 8)d, 9)a, 10)c

19

2. MTOLOJDE BREYSELLEME ABASI

20

Bu Blmde Neler reneceiz?

2.1.

Konuma

2.2.

Akhilleusun Karar

2.3.

Hektorun Karar

2.4.

Arete

2.5.

Yolculuk

2.6.

Trajik Akl

21

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Bireysellemeden ne anlalr?

2)

Akhilleusun i konumasnn anlam nedir?

3)

Hektor kendi kararn alrken, nasl bir ruh hali iindedir?

4)

Zeus ile Prometheus hikayesinin temelinde yatan dnce nedir?

22

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Akhilleusun Karar

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
nsann akl sahibi bir varlk nsan, insan doas ve insani
olmasnn, onu en bandan akl
zerine
okumalar
itibaren
kendi
kendine yaplarak
kararlar alabilen bir varlk
haline getirmesi
Mitolojinin
en
nemli Homeros destanlarndan ve
eserlerden
Troia
savalarndan
Troia tarihi
sava,
balangc
ve
sonucu
Savann vaheti gz nne
hakknda bilgi edinip zgn
alndnda, Akhilleusun bir
eserden Akhilleusun bu
insan
olarak
kendini sava
hakkndaki
tanrlarn
fikrini
bile konumalarn okuyarak
sorgulayacak iradeye sahip
hissetmesi

Hektorun Karar

Ahlaki hesaplama

Arete

Felsefi bir kavram olan

aretenin mitolojideki kkeni

Yolculuk

nsann bireysellemesi iin

nce kendi doasn tanmas
gereklilii

Trajik Akl

Akll bir varlk olarak kendi

iradesini kullanma yetkisine
sahip insann, ayn zamanda
lml bir varlk olmas
arasndaki mthi elikinin
ortaya konmas

Konu
Konuma

Kazanm

Homeros
destanlarnda
ahlaki hesaplamayla ilgili
baka
hikyeleri
bulup
Hektorun
hikyesiyle
karlatrarak
Homerosun destanlarnda
bu kavramn getii dier
hikyeleri bulup okuyarak
Homeros ve Hesiodostaki
kahramanlarn
i
yolculuklar hakknda bilgi
edinerek
Homeros
ve
Hesiodos
destanlarnda akll olmak ile
lml olmak arasndaki
elikiyi gsteren rnek
hikayeleri ve kahramanlar
bulup bunlarn yaadklar
olaylar ve karar anlarn
sorgulayarak

23

Anahtar Kavramlar

Bireyselleme

Mitolojik

Kahraman

Akhilleus

Hektor

Konuma

Akll Varlk

lml Varlk

Akl-lm

Arete

Yolculuk

Trajik Akl

24

Giri
Bu blmde sz konusu destanlarda ad geen kimi kahramanlarn olaylar karsndaki
dnce ve davran ekilleri incelenecek ve bireysellik abasnn anlam ve zellikleri bu
rnekler eliinde aklanacaktr. Ardndan, insanolunun yaratltan itibaren hem akll bir
varlk hem de lml bir varlk olmasndan kaynaklanan doal eliki vurgulanarak insann
bu eliik doas yznden trajik dnmeye batan yazgl olduu aklanmaya allacaktr.

25

2.1. Konuma
Felsefi dn, bireysel karar almak ya da seim yapabilmekle balar. Bunun anlam,
insann bir akl varl olduunu kefetmesi, dolaysyla seim yapabilme zgrl olduunu
hissetmesidir. Homeros ve Hesiodos destanlarnn bir zellii de, mitolojide bireysellemenin
ne anlama geldiini vurgulamalar ve felsefedeki bireysellemenin anlalmasna bir zemin
oluturmalardr.
Mitolojik destanlarda baat karakterlerin baz nemli olaylar karsndaki
konumalarndan, kendi balarna karar alabildikleri gzlemlenir. Bu durum ilgintir, nk
mitolojide insann etraf tanrlar ile evrilidir ve olaylar zincirinin tm halkalar bu tanrlar
tarafndan sabitlenmitir. Buna ramen, bu destanlarn satrlarnda yle mitolojik insanlar
vardr ki iinden klmaz bir durumda kaldklarnda, tanrlardan destek beklemek yerine
kendi i sesinden destek beklemeyi tercih eder. Bu tercih ileride dnce sahnesine kacak
Yunan filozofunun zgn karakteri hakknda bize belli bir fikir verir.
Mitolojik bireyselleme zellikle Homerosun Akhilleus ve Hektor adl
kahramanlarnda, Hesiodosun da Prometheus adl kahramannda anlamn bulur. Bu
kahramanlar hem siyasi hem sosyal hem kltrel hem de ahlak bakmndan zlmesi g bir
olayla karlatklarnda tanrlara danmak yerine kendi gnllerine ()1 danrlar ve
kendi gnlleriyle konumaya balarlar. Bu bir anlamda i konumadr (monolog interior). Bu
konuma sonrasnda bir karara varan kahramanlar, artk balarna gelebilecek her eye hazr
halde kararlarn uygulama safhasna geerler.
Bu tr mitolojik i konumalarn nemi, kahramann tanrlara, toplumun deerlerine
ve bu deerlerin kendi zerlerindeki basksna ramen bir fikir alabilme, ald fikri
ekinmeden syleyebilme konusunda kiinin kendini zgr hissediinde, dolaysyla hem
tanrlara hem de topluma kar bir tavr sergileyebilmelerinde yatar.
konumalara rnek olarak Homerosun kahramanlar Akhilleusun ve Hektorun
konumalar gsterilebilir. Bu konumalardaki doru olan sorgulama ve toplumun
dorusu ile kahramann kendi dorusu arasnda yaanan atk, birey olmaya doru
ykseliin kvlcmlarn aa vurur.

2.2. Akhilleusun Karar

Kahraman Akhilleusun kendi kararn bildiren konumasnda, toplumun insana
ykledii doruluk ile kendi dorusu arasndaki rktc uzaklk gzler nne serilir. 2
Akhilleus, Troia savann komutan Agamemnonun davranlar karsnda fkelenmi ve
savatan ekilmitir. Kendine gre eve dnme sebepleri vardr. Hakl gerekelerini

1
2

Mitolojide ilerlii olan her kavram kiiletirilmitir.

Gill 1995: 129.

26

karsndaki kiilere aklarken adeta toplumdan uzaklar ve git gide ona yabanclar. yle
der Akhilleus:1
Hades kaplarndan nefret ettiim kadar nefret ederim
gnl baka, dili baka adamdan;
Yok, ben dosdoru, iimden geleni syleyeceim size.
Grld zere, bu szleriyle Akhilleus kendi dncesiyle ba baa kalmtr.
Yantn kimseden, tanrlardan bile beklemedii sorular sormaktadr kendine, ama aslnda bu
sorularn yantn o oktan vermitir.

Resim 1: Akhilleusun karar an

Bir baka rnek yine onun Troia savann haksz bir nedenden balayp srdrdn
belirten cmlelerinde yle aa kmaktadr:2
Ama Yunanlar ne diye savayorlar ki Troiallarla?
Atreusolu ne diye toplayp getirdi bunca adamn buraya?
Gzel Sal Helene uruna, yle mi?
Karlarn bir tek Atreusoullar sever sanki!
Topluma kar yaplan bu eletiride, bu kez tanrlarn kurduuna inanlan sosyal
birliktelie, birlikte ileyie de, daha geni bir ifadeyle syleyecek olursak, tanrnn yazd
yazgya da bir anlamda kar k sz konusudur. Akhilleusun bu i sesi, kendini trajedilerde
en yksek biimine ulatracak olan, hybrisin (insann doada kendisine ayrlan yerin dna
kmas, snrn amas) ban hafife dar kartmasdr.

1
2

Homeros, Ilias, 9.312-314.

Homeros, Ilias, 9.337-341.

27

2.3. Hektorun Karar

Bu tr konumalarn ikincisi, Hektorun kendi thymosuyla yapt bir i
konumadr: Hektor Troiann kaps nnde tek bana durmu, dman Akhilleusu
beklemektedir, kendisini ldreceini bile bile. Ardndan kendi kendine konumaya balar ve
konumasna balad andan itibaren de rtk kapnn gerisindeki toplumuna yabanclar. O
anda toplumunun kendine bitii btn rollerinden soyunur. nk kendi kendine karar
verdii anda Hektorun aklnda artk gelenein kodlar yoktur. Artk toplumunun askeri
nderi deildir o, salt bir insandr.

Resim 2: Hektor
Ana babas kapnn gerisinden Hektoru ieri arr ve ald kararndan
vazgeirmeye alr. Ama Hektor, thymosuyla babaa kalmay ve sonunda lm bile olsa
ieriye girmemeyi kafasna koymutur. Kalkann surlara dayayp kapda dikilir ve son kez
tartr yreiyle. Sonunda leceini bile bile kendi seimini yapar yine de:1
Vay bama gelen, girersem imdi kaplarn, surlarn iine,
ilk Polydamas kusacak hiddetini bama, emretmiti nk bana
soylu Akhilleusun kkredii o lml gece, Al kentin iine Troiallar, demiti.
Ama dinlemedim onu, keke dinleseymiim.
... Utanyorum Troiann erkeklerinden, upuzun etekli kadnlarndan
ya bir gn kp da be para etmeyen biri bana derse ki,
Hektor ok gvenirdi kendi gcne, ama kyverdi bak kendi halkna.
Sylerler mi sylerler; o zaman benim iin en iyisi Akhilleusla
arpmak gs gse,

Homeros, Ilias, 22.99-130.

28

ya ben ldrrm onu, dnerim yle evime,

ya da ben lrm erefimle kentimin nnde.
Yoksa koyup u gbekli kalkanm, ar miferimi bir kenara
kargm da dayayp u duvara, ksam m rlplak soylu
Akhilleusun karsna;
Heleneyi geri vereceiz desem, tm eyiziyle birlikte,
hani Parisin Troiaya getirdii o koskoca gvdeli gemileriyle; zaten
bu deil mi sava sebebimiz ?
... Ama yreim ne diye konuup duruyor benimle byle,
... vurumak en iyisi, bir an nce;
grelim bakalm Olymposlu hangimizi nail edecek o erefe?
Her eye ramen, Homeros destanlarndaki ne Akhilleusun ne de Hektorun karar
henz trajik ya da felsefi anlamda bir bireysellik ya da kiisellik (eigene: kendine aitlik)
iermemektedir; bunlar yar otonom kararlardr. nk karar alnd anda, trajedide ya da
felsefede olduu gibi, kii henz karar aldnn bilincinde deildir.

2.4. Arete
Homerosun iirlerine bireysellemenin nvelerini gzlemleme asndan bakldnda,
zerinde durulmas gereken bir konu da Homerosu aretedir, yani savata cesaret
gsterme ve insan hastalktan ve alktan koruyan bedensel salk ve gtr. Eski Yunan
felsefesinde genellikle g ya da erdem anlamnda kullanlan bu szck aslnda zihni
uykusundan uyandran, insann istedii ya da arzulad eye ulatran ve insana kendisi iin
en deerli eylerini kurban ettiren tutkunun kendisidir. te bu tutku kiiyi, bireysel ve gl
davrana iten gle ya da erdemle etir.
rnein Akhilleus, dostu ldnde, kendi aretesi iin yaamn feda etmeyi bile gze
alr ve fkesi iinde bir volkan gibi patlarken yle der:1
Ne diye bildirirsin bana lmm, Ksanthos? Senin iin deil bu.
Ben de iyi bilirim, burada lmektir kaderim,
sevgili babamdan, anamdan uzakta;

Homeros, lias, 19.240vd.

29

ama akbet byle olsa da,

Troiallar dize getirmeden, ben sava brakmam.
Hektor da savata yaknlarn yitirip tek bana kaldnda, einin btn uyarlarna
ramen kendi aretesi iin gvenliinden bile vazgeer ve yle der:
Bunlarn hepsini ben de dnyorum, kadnm,
ama sava brakrsam bir korkak gibi
ok utanrm Troiann erkeklerinden, uzun elbiseli kadnlarndan;
yreim de izin vermez byle bir eye,
her zaman gl durmay renmiim bir kere,
Troiallarn en nnde savamay,
... Ama unu da ok iyi biliyorum ki,
gn gelecek kutsal Ilion yerle bir olacak,
hem de Priamos ve onun karg kullanma ustas adamlaryla birlikte.

2.5. Yolculuk
Ilias adl destanda tek tek kahramanlarda ve farkl farkl olaylarda gzlemlediimiz
Homerosu bireysellik tohumlar, Odysseiada tek bir kahramann kiiliinde zetlenir.
Aratrma konumuz asndan bakldnda, Odysseusun srgn yolculuundaki merak ve
keif tutkusu zerine sylenenler bir baka dikkat ekici husutur. nk yurduna, eine ve
oluna dn iin, denizlerin yce tanrs Poseidonun btn kar klarna direnen ve tanr
istese de istemese de amacna ulamak adna her trl tehlikeyi gze alan Odysseusun Troia
savandan lkesine dn yolculuu, Yunan yaama ve dnme biiminin katlarn aan
rnek bir okumadr.
Bu destanda, Doann karsna Troiadan on iki gemiyle klr ve tek bir gemi kalana
kadar da dalgalara, frtnalara ve yabanc halklara kar byk bir mcadele verilir. Ama bir
gn o gemi de btn mrettebatyla birlikte yitirilir; ak denizde, yani dne asla izin
vermeyecek olan deniz tanrs Poseidonun koynunda tek bana yzlr; en sonunda akl
kullanlr, bir sal yaplr ve bununla yolculuk tamamlanr.
Kk Asyadan (Asia Minor) balayarak, Kuzey Afrika, Yunanistan ve talya
kylarnda, zaman zaman da o kylardan ok uzaklardaki adalarda geen bu yolculuk yaam
labirentindeki insann i yolculuuna etir. nsann yksek hayal gc, dizginlenmez merak
ve yeni olan kefetme tutkusu da vurulurken, ayn zamanda isel bir keif de balar ve
klan bu mitolojik yolculukta insan her eyden nce iindeki gizli adalar doyasya kefeder.

30

Btn tanrlarn kendisinden el ayak ektii sralarda insan kendi kendisiyle ba baa kalr,
kendi kendisiyle konuur, dnr, hileler gelitirir ve hi beklemedii doa olaylarnn
stesinden gelerek insan olmann keyfini yaar. nsann kendi fiziksel ve zihinsel gcne
mthi gveni, yaamda geirecei hi beklenmedik snavlara hazrlanmasna n ayak olur.

Resim 3: Odysseus ve Sirenler

Bu ynyle Odysseia adl destan, Ilias destannn kahramanlarla dolu grkemli
yaamndan farkl bir yap sergiler; nk hakaretlere gs geren, ac ekerek bilgelik
renen bir toplum sz konusudur bu destanda. Yal adamlar artk kr salarndan dolay
deil, ok ey bildikleri iin vlrler ve bedensel gcn tesinde bir vg kaynadr bu.
Bilgelik, fkeyi yenmeyi renmitir bu destann satrlarnda.
Odysseusun olacaklar hesaplama alkanln gelitiren sezgisel bir bilgisi vardr:
Troiadan, kendi yurdu Ithakeye varp da sahile ktnda hemen olunu tand halde,
doal telana ve heyecanlarna gem vurmasn da bilir ve doru an gelene kadar bekler,
kendisinin kim olduunu aklamaz. Sarayna geldiinde ise krallnn talipleriyle uramak
zorunda kalr. Onlarn birinden bir para ekmek ister. Ama ekmek yerine sa omzuna bir
tokmak yer. Yenen bu tokman Odysseusa sylettirdii szlerse onu karakterindeki
farkll dile getiren trdedir:1
Ey anl anl kralienin klar, beni dinleyin,
gnlmdeki u yrek ne buyurur bana, bir deyivereyim.
Acnacak bir ey deil dorusu,
kederlenecek bir ey de deil,
bir adamn mal mlk iin,
1

Homeros, Odysseia, 17.468-474.

31

srlar, ak koyunlar iin savarken vurulmas;

ama Antinoos u kahrolas oburluk iin vurdu bana,
insann bana bin trl bela aan u uursuz oburluk iin.
Odysseus bu tr btn aalanmalara kar grkemli bir dayanma gc gsterir;
kendinin olan yeniden kazanmaya uramakla ba baa brakl, onun destannda yaam
snavnn grkemli bir gsterisine dnr.

2.6. Trajik Akl

Homerostan ayrlp Hesiodosa baktmzda ise zorlu yaam mcadelesinin onda
gereklie ynelik farkl bir bak as yarattn grrz. Bu farkl bak onu her an
kahramanlarn ilerine karan Olymposlu tanrlarn snrl saydaki soylu toplumundan ayrr
ve her eyi etkileyen bir g olan tanrsalln bilgisini elde etmeye yneltir. Hesiodosun
destanndaki Zeus ile Prometheus mitosu bu adan nemlidir. nk bu mitosta ilk kez
tanr ile insann birebir savana tank olunur. Bu savasa aslnda insann trajik aklnn ilk
kefidir:
Hesiodos, insann temsilcisi Prometheus (Dnen; Saduyu sahibi) ile Olymposun
yceler ycesi tanrs Zeusu ilk kez Mekonede bir len sahnesinde buluturur. 1 Prometheus
akll olmann bitmez acsn ykleyen ve tm trajik kahramanlarn sra d duygu
durumlarna esin kayna olan bir varlktr, Zeus ise eski Yunan insannn olmak ve
gerekletirmek istedii btn ycelikleri ykledii tanrlar tanrs Zeus. Mitolojik bir iir
dizesinde sahnelenen bir lende karlar ikisi:

Resim 4: Zeus ile Prometheus, ya da Tanr ile nsann ilk karlama sahnesi
nce koca bir kz ikiye blp sofraya koyar Prometheus. 2 Tanryla atmaya hazr,
yce fkeye kar kurnazlk ve hrsla donanmldr. kzn yal etlerini ve barsaklarn
1 Gnmzde, Korinthosun batsnda yer alan ve Sikyon olarak bilinen kentin eski ad, Mekone ya da Trke
anlamyla Gelincik Ovas ya da Gelincik Tarlalar olarak bilinir.
2 zellikle Hesiodosun sz konusu mitosunda, kurban ve kurban treninin isel karmaas ayrntl ekilde
gzler nne serilir. Kurbanla ilgili riteller hem ak, hem de gizli bir dnce ierir. Evrenin byk

32

karn derisinin altna gizler. Kemiklerden oluan paralar ise bembeyaz yalarn altna koyar.
Zeus bu paylatrmann hi adil olmadn belirtir, ama karsndaki kurnaz akl hafife
glerek tanrya, gsndeki yrek hangi pay istiyorsa, onu al, der. Bunun zerine Zeus
kzn yal ksmlarn almaya kalkar ve yalarn kaldrnca da altndaki kemiklerle
karlar. O an nne geilmez bir fke kaplar iini, safras dalga dalga kabarr. 1 Yz yze
gelindiinde tanrlar korkuntur diyen Homerosun dncesi de bylece kantlanm olur.
nsann bakaldrs ile Tanrnn imek yadran fkesi, ilk kez aka bu lende arpr ve
bu arpma Prometheusun tanrnn gizledii cokun atei, baka deyile uygarln prl prl
kvlcmn insanlk adna alyla daha da alevlenir. Bulutlarla gmbrdeyen Zeus,
intikamnn ilk perdesinde, hep erkeklerden oluan bu topluma lm kadar karmak, ama
karmak olduu kadar da gzel bir belay, Pandorann simgeledii kadn yollar.

Resim 5: Pandora
Bu grkemli figr, Tanrnn fkesinin aa vuruluudur; insann bu aldatc, kurnaz
akln, bakaldran ruhunu soluksuz brakacak, dnme eylemini sona erdirecek, bilincini
yaracak ve onu salt tutku varl haline getirip iliklerine kadar eritecek tek varlk. stelik eline
verilen kutuya konan yallk, ac ekerek alma, hastalk, delilik, ktlk ve tutku gibi
tm umutsuzluklar yeryzne sat halde, insann tek dayana olan umudun dar
kmasna izin vermeden kutunun kapan kapatan varlk.

glerinin fkesini yattrmak ve bu glerin insanlarla olan ilikilerini dzenlemek kurban ritelinin ak ve
anlalr yzdr. Kurban trenlerinde, insann tanrya kar duyduu sayg ve minnet hislerinin aa
vurulmasnda, rtk olarak tanrlardan kar elde etme dncesi de yatar.
1 Geleneksel dnceye gre, tanrlar tanrs Zeusun aldatlmas olanakszdr. Ama bu mitosta kendisi bilerek
aldatlmay semitir. nk lml bir varlk olan insann ne kadar kurnaz olduunu ve akln doru
kullanmadnda ne tr tehlikelere yelken aabileceini batan beri bilmektedir; ona atei vermesinin anlam
uygarlama srecinin balangc olacandan ve insan da uygarlatka bir dolu hatay da pei sra
ileyebileceinden, atei ondan esirgemitir. Ama Prometheus uygarlk kvlcmn ondan almaya
yeltendiinde, Zeus insanlkla ilgili dncelerinde yanlmadn kantlamak istemi ve bile bile
Prometheusun oyununa gelmitir.

33

Grld zere insann btn bireyselleme abalar belli bir aamada mitolojik
tanrlarn gazabyla sonulanr. Bunun en somut belirtisi Pandora hikyesinde kendini
gsterir. Pandora, tanrsal intikamn semboldr. Tanr Pandoray gndererek daha batan
insanln umudunu elinden almtr. nsan akln kullanp kendini kefettike ve kendi
kendine karar alp bu kararlarn uyguladka, tanrsal fke daha da artacak ve bunun
sonucunda felaketler art arda gelecek, insanlk geliirken yaamsal dnm noktalar, karlkl
intikam allar, her intikam alta katlanan hiddet anlar, derin yaralanmalar, zihinsel ve
bedensel ac ekiler de kabararak ykselecektir.

34

Uygulamalar
1)

Yunan mitolojisinde bireysellemenin anlamnn irdeleyin.

2)

Bireysellemenin felsefi dn iin neden nemli olduunu sorgulayn.

3)
nsann kendi kararlarna almasna yol aan i konumalarn, mitolojik
kahramanlarn rneinde ayrntlaryla inceleyin ve tartn.
4)

Aretenin anlamn irdeleyin.

5)

yolculuk fikrinin felsefi dn asndan nemini sorgulayn.

6)
Zeus ile Prometheus (Tanr ve nsan) arasndaki atky tahlil edin ve bu
rnekten kan trajik akl sorgulayn.

35

Uygulama Sorular
1)

Felsefe asndan bireyselleme ne anlamda nemlidir?

2)

Mitolojide bireyselleme ne anlam ifade eder?

3)

konuma nedir?

4)

Prometheus ve Zeusun atksnn anlam nedir?

5)

Pandora neyi simgeler?

36

Bu Blmde Ne rendik zeti

Felsefi dne sahip olmak, insann akll bir varlk olduunu anlamas, i sesini
dinlemesi ve bireysel karar almasyla balar. Mitolojik dnyada, yani her yerin tanrlarla dolu
olduuna inanlan bir dnyada, insann tanr kararndan farkl bir karar verebilmesi ve bu
kararn zgrce uygulamas, tanrlarn gazabn stne ekmesi anlamna gelir. Ama her eye
ramen insan kendisine doutan sunulan aklyla hareket etmeye, seim yapmaya ve aklnn
kendisine verecei dle ya da ektirecei cezaya batan yazgl bir varlktr. Bu insan
olmann en byk trajedisidir.

37

Blm Sorular
1)

Homerosun destanlarnda i konumann anlam nedir?

a)

Kahramann toplumun kararna harfiyen uymas

b)

Kahramann tanrlarn kararn uygulamas

c)

Bir karar alma aamasnda kahramann sadece kendi sesini dinlemesi

d)

Kahramann tanrlarla konumas

2)

Hybris nedir?

a)

Bireysellemeye zt bir davran biimi

b)

Tanrlarn insanolu iin izdii snrlar kabulleni

c)

Akhilleusun d sesi

d)

nsann doada kendisine ayrlan snrn dna kmas

3)

Homerosu aretenin anlam aadakilerden hangisi deildir?

a)

nsani korku

b)

Savata gsterilen cesaret

c)

nsan alktan ve hastalktan koruyan bedensel salk ve g

d)

nsan bireysel ve gl davrana iten erdemle zde olan bir kavram

4)

Prometheus kimdir?

a)

nsann dnen bir varlk olarak simgelemi hali

b)

Hesiodosun destannn ad

c)

Homerosun en nemli destan kahraman

d)

Zeusun olu

5)

Pandora kimdir?

a)

Zeusun 5. ei

b)

nsann akl

38

c)
Tanrsal fkenin insana gnderdii ve insann umudunu en bandan elinden
alan varlk
d)

Homerosun destanlarndan birinin ad

6)

Akhilleus ve Hektor
bireysellemilerdir?

a)

Felsefi anlamda

b)

Karar aldklarnn bilincinde olarak

c)

Trajik anlamda

d)

Mitolojik anlamda; nk karar aldklarnn tam bilincinde deillerdir.

7)

Odysseusun Troiadan lkesine dnerken geirdii yolculuk felsefi adan

deerlendirildiinde, neyi simgeler?

a)

lgili corafyada bilinmez adalar kefi simgeler.

b)

Geminin dev dalgalara dayanlrln simgeler.

c)

Gemicilerin erdemini simgeler.

d)

nsann i yolculuunu simgeler.

kendi

kararlarn

aldklarnda

hangi

anlamda

8)
Odysseusun Troiadan lkesine dn yolculuunun tamamlanmasnda etkin
olan en byk unsur nedir?
a)

akl

b)

rzgr

c)

gneli havalar

d)

denizin sakinlii

9)

Odysseusun olacaklar hesaplamada nasl bir gc vardr?

a)

arete

b)

sezgi

c)

cesaret

d)

kendine yeterlik

39

10)
Yukardaki metnin nda, Odysseusun yaam snavlar arasnda en
grkemlisi aadakilerden hangisidir?
a)

Deniz tanrsna kar geli

b)

Doaya kar geli

c)

Kendinin olan tekrar kazanma ura

d)

Zeusa isyan

Cevaplar
1) c 2)d, 3)a, 4)a, 5)c, 6)d, 7)d, 8)a, 9)b, 10)c

40

3. MTOLOJDE UYGARLAMA SREC

41

Bu Blmde Neler reneceiz?

3.1.

Ate, Tekhne ve Ac

3.2.

Apollo ile Dionysos

3.3.

Daidalosun Kanatlar

3.4.

Hephaistos ve Harmonia

42

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Prometheus hangi gayeyle atei tanrlardan almtr?

2)

Prometheusun atei alarken neden ac ekeceini nceden bilmektedir?

3)

Daidalos kimdir?

4)

Ikarosun karakter zellikleri nelerdir?

5)

Apollon ile Dionysos neyi simgeler?

6)

Mainomai fiilinin anlam nedir?

7)

Hephaistosun kiilik zellikleri nelerdir?

43

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Ate, Tekhne ve Ac

Uygarlama srecinin temeli

olan teknolojik geliimin
mitolojide
Prometheus
efsanesiyle
anlamlandrlmas

Apollo ile Dionysos

nsann
akl
yannn
Apollon, duygu yannn
Dionysos ile simgelenmesi

Daidalosun Kanatlar

nsanolunun dnen ve
icat eden bir varlk olarak
karlaaca
btn
glklerin
stesinden
gelebilecei

Hephaistos ve Harmonia

Hephaistosun
atei
ileyerek ve hem tanrlarn
hem de insanlarn iine
yarayacak ara ve gereler
yaratarak insan ve tanr
arasndaki
atky
bir
anlamda dindirmesi.

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Hesiodosun
destanndaki
Prometheus
efsanesini
okuyup
daha
nceki
blmde
ilenen
bireyselleme
kavramyla
birlikte yorumlayarak
Apollon
ile
Dionysos
hakknda tm mitolojik
hikyeleri okuyup aklduygu
kartln
sorgulayarak
Daidalos ve Ikaros ile ilgili
mitolojik hikyeleri okuyup
bu
konudaki
modern
anlatmlarla kyaslayarak
Hephaistos
ile
ilgili
mitolojik hikyeleri okuyup
kahramann
kiisel
zellikleri hakknda bilgi
edinerek

44

Anahtar Kavramlar

Prometheus

Teknik Bilgi

Ate

Uygarlama

Daidalos

Ikaros

Arakhne

Apollon

Dionysos

Mainomai

Hephaistos

Harmonia

45

Giri
Akll bir varlk olan insan iin geliim artk kanlmazdr. Ama mitolojide insann
geliimi iin gerekli olan kaynaklar tanrlarn tekelindedir. O zaman insana den grev, bu
kaynaklar ne pahasna olursa olsun tanrlardan elde etmek ve uygarlama srecini
balatmaktr. Bu srecin en nemli mitolojik temsilcisi olan Prometheusun atei tanrdan
alarak insanla armaan etmesiyle birlikte, tanrlar ile insan arasnda hi bitmeyecek bir
sava da balam olur. Bu ana dnceler zerine kurulan bu blmde, uygarlamann ilk
adm olan teknolojik geliim zerinde durulacak ve teknik bilgi sahibi olmann insana
getirdii kazanlar ve zararlar yine mitolojik ykler yardmyla aklanacaktr. Ayrca, bu
geliimin insann doaya hkim olma arzusunu krkledii ve sonunda doann acmasz
ikencelerini ekeceini bile bile iindeki bu arzuya kar koyamad gsterilecek ve insan
doasnn trajik zellii bir kez daha vurgulanacaktr.

46

3.1. Ate, Tekhne ve Ac

Prometheusun atei alp insanla hediye etme giriimi her eyden nce insann
tanrlara ramen kendi bana karar verme ve verdii karar uygulama isteini gsterdii gibi,
onun doasndaki teknik bilgiye (mitolojik dnemdeki anlam: bilim) olan yatknlnn bir
delilidir. Prometheus tanrlardan atei kendisinin icat ettii bir aletle almtr. ok yava
yanan bir bitki olmasndan dolay, bu i iin ok uygun olan rezene 1 sapyla birlikte gizlice ve
kurnazca gkyzne sokulmu, atei alp bu sapn iine koymu ve yeryzne inmitir. Bu
ate tanrsal bir srdr ve Prometheus hayat pahasna lml insanoluna bu tanrsal srr
armaan etmitir. nk atee kavuan insanolu bundan byle aklnn yannda zeksn da
kullanmay renecek btn sanatlarn erbab olup dur durak dinlemeden gelimeye
balayacaktr.

Resim 6: Prometheusun atei al

Ate insanla teknolojik geliiminin kaplarn ardna kadar amtr amasna, ama
onu getiren ustasn da mthi bir ikenceye ve onmaz aclara maruz brakmtr. nk
Prometheus tanrsal srr renmeye ve retmeye kalkmtr ve doann iine burnunu sokup
haddini amtr. Geri teknik bilgi sahibi bir adam, tanry kandran adamsa ve bu yzden
ikence ekmesi gerekiyorsa ekecektir; zaten insan geliim uruna bunu batan
kabullenmitir.
Prometheusu kavramak demek, elinize aldnz her aletin znde, insan aklnn ve
ruhunun somutlam bir gsterisine tank olmak demektir, nk insanolu Prometheus
sayesinde akln madde ile buluturmu, bununla da yetinmeyip iin iine sanatsal duyuunu
da katmtr; baka trl sylersek, insan aklyla herhangi bir maddeyi kendi iine nasl
yaratacan dnrken git gide gelimi ve ruhunu da bu maddeye ilemeye balamtr. Bu
1

Maydanozgillerden, 1-1,5 metre yksekliinde, sar iekli, yapraklar iplik biiminde paral, ho kokulu,
baharatl meyveleri anason gibi yemeklerde ve baz ikilerde tat verici olarak kullanlan, hekimlikte gaz
sktrc olarak yararlanlan ok yllk otsu bir bitki (Foeniculum vulgare).

47

geliim sonucunda insanolu artk ekilsiz maddeyi sadece yourarak yeni bir ekil vermek
yerine, daha ayrntl aletler retmeye balamtr; sadece barnaca bir ev yapmaktan te,
evinin yzn gnee nasl dndrp kuracan renmitir; denizleri kreiyle yara yara
nasl fethedeceini, sakinletirici otlar birbirine kartrp hastalklar nasl iyi edeceini
renmitir ve deerli metalleri topran altndan nasl karacan. Bylece, tahtalar
kesilmeye, oyulmaya, talar yontulmaya, deriler kesip biilmeye balanm, teker teker
gemiler, at arabalar, yataklar, kemerler, ayakkablar imal edilmitir; ayn ekilde,
deirmenler, anak mlekler, kllar, kalkanlar, karglar, dokuma tezghlar, krklar,
apalar, krkler, sabanlar, evler, yollar, kprler, tneller, atl arabalar, tapnaklar, heykeller,
sslemeler, ticari malzemeler, mzik aletleri, tp aletleri de.
te zaten hzla bu tr bir geliim kaydedecei iin tanrlar insanoluna atei batan
vermek istememi, o da almak zorunda kalmtr. Tanrlar bu teknikleri insana retmek
istememitir, nk insana en bandan beri gvenmemektedir. Neden? Tanrlarn bildii
teknik yntemlerin insann da bilmesi demek, onlarn tahtnn tehlikeye girmesi demektir de
ondan. Tanrlar insann aklnn kkrtcln ve lml bir varlk olduu halde hi
lmeyecekmi gibi doaya hkim olma gdsn ok iyi bilir. te insan asl trajik yapan da
bu zellii deil midir? Sonucunda ceza ekeceini bilse bile doay kendi hkimiyeti almak
iin elinden geleni ardna koymamas, onun trajedisi deil de nedir? Ama insanolu buna
yazgldr, nk trajik akl, akll varlk olmann sonucudur. Yine de bu yazgnn art deeri
ilerlemedir ve trajik anlamda ac ekmeden ilerleme olmaz.
Bu anlamda ilk teknik acy eken adamdr Prometheus, nk insanl ilerletmek
adna doadaki kurulu dzeni bozmutur. Bu yzden tanrlarn buyruuyla kollarndan ve
bacaklarndan zincire vurulur ve Kafkas dalarnn frtnalarla dvlen sarp ve ssz kayasna
ivilenir; sonsuz gklerin altnda kavurucu bir yalnzlk ve gece biten cierini sabah
tekrardan yiyen bir kartalla ba baa braklr. nk Prometheus yar insan yar tanrdr ve
bunun anlam hibir zaman lmeyeceidir. Bu yzden Prometheus o dada zincirli olduu
mddete cieri kartal tarafndan hep yenecek, snr amasnn cezasn sonsuza dein
ekecektir.
Prometheus cezasna boyun eer ve aclar iin kvranr, ama o arada ruhunda baka bir
duygu daha kefeder. Bu duygu ona yle demektedir: Ne olursa olsun, yaplan eyin doru
olduuna inanyorsan, sonucuna da katlanacaksn. Bu duygu kibirdir (hybris) ve kibir ona
baa gelene dayanma gc vermektedir. Prometheusun btn sanatlarn anahtar olan ate
tohumunu insanla gtrmesi kibir vesilesidir, bu yzden o da kibrin ilesine katlanmaldr.
O yaptnn doru olduuna inanmaktadr, nk doaya kar sava aan insann eline
biricik silahn, yani tekhneyi (teknik bilgi) vermitir, ve tekhne doann yarattklarna
karlk insann yaratt her eydir. Prometheus Kafkas dalarnda ac iinde inlerken, yine de
tm kibriyle insanla yapt hizmeti yle hatrlatr:

48

Resim 7: Zincire vurulmu Prometheus

nsanlarn gzleri vard, ama grmyorlard; kulaklar vard, ama iitmiyorlard.
Evlerini tulayla rerek nasl ina edeceklerini, yzn gnee nasl dndreceklerini
bilmiyorlard. Gnein girmedii maaralarda yayorlard, topran altnda yaayan
karncalar gibi; ben onlara yldzlarn nasl doduunu ve battn retmeseydim hesap
kitaptan haberleri olmayacakt; onlara en byk taktii, yani saylar rettim, hafzann
anas olan yazy rettim; vahi hayvanlar onlar iin boyundurua vurdum; atlar
arabalara kotum ve insanlara onlar nasl gemleyeceklerini ben rettim; ben olmasam hi
kimsenin insanla gemi falan verecei yoktu, u denizleri yara yara giden yelkenli tekneleri
de. Belki de onlara en byk hizmetim u oldu: Hasta olduklarnda, aresiz kalyorlard, ne
merhemleri vard vcutlarna srecekleri, ne de iecek uruplar, yani anlayacanz
hekimlikten yoksundu hepsi, lp gidiyordu, ta ki ben onlara eitli hastalklara kar
kendilerini savunacaklar ilalar retene kadar. Yani iin asl u: nsann elinde u an ne
kadar zanaat varsa, hepsini benden, Prometheusdan edindiler.1
Yunanca tekhne kelimesinde sahiden de bir hile vardr; nk insann rahat
yaamas iin doann kandrlmas, fkesinin yattrlmas gerekir. Bu kelimenin szlk
anlamlarndan ilki, zanaatkrlk, sanatlk; yetenek, beceri, el hneri, olmasna ramen,
ikinci anlam, hile, hilekrlk, kurnazlk, dalaveredir. Baka deyile, bu kelime hem
olumlu, hem de olumsuz anlamlar iermektedir. Buradan da anlalaca zere, teknoloji
(tekhnologia) doay kandrp insan rahat ettirmektir. Hile yaparak doay kandran insan
akl, hybris (kibir) ile dolar. Baka deyile hile yapan insan bir hybris varldr ve
hybris varl olunmadan tekhneyi sonsuzca kullanmak olanakl deildir. Ama
Olymposlular katnda hi sevilmeyen bir insan zelliidir hybris; nk bu kelime ayn
zamanda kendini bilmezlik, haddini ama, haddini bilmezlik anlamna da gelir. Ksaca,
hybris, tanrlarn iine karmadr. Ama Yunan mitolojisi kibirli varlklarn hikyeleriyle
doludur:
rnein dokuma sanatndaki ustalyla bbrlenen Arakhne, sava tanras ve btn
dokuma tekniklerinin retici tanras Athenaya kafa tutar ve bir gn onu bu konuda yara
davet eder. Athena yal bir kadn klna girerek onu bu kibirli tavrndan uzaklatrmaya
1

Aiskhylos, Promtheus Desmts, 453-522.

49

alr, yani tanra bir anlamda batan onu uyarr. Ama Arakhne diretir, bunun zerine
Athena yeniden tanr klna girer ve aralarndaki yar byle balar. Athena, deniz tanrs
Poseidonun sava sahnelerini dokur gergefine, Arakhne ise Zeusun romantik ak
hikyelerini betimleyen bir sahne dokur. Ksaca hile yapar, yani dokumasnda Athenadan
daha yce bir varln, tanrlarn tanrsnn ak hikyelerini sahneler. Athena bir tanra
olmasna ramen onun aklnn yaratt bu hileyi dnemez bile. Athena yenildiini
anlaynca deliye dner ve Arakhnenin haddini bilmezliini, tanrlarla boy lecek kadar
zel olan yeteneini yle cezalandrr ki, kzcaz bir rmcee dntrverir. Arakhne hile
yaparak tanray yenmitir ve a ren bir varla dnmtr.
Doay kitap gibi okuyan at adam Kheiron, doadan rendiklerini insana aktarr.
rnein, tp tanrs Aisklepiosa hekimlik sanatn retir. Ama Aisklepios Kheirondan
rendii hekimlik sanatnn btn srlarna vakf olmakla kalmaz, daha da ileriye gider ve
lleri bile diriltmeye kalkar. O zaman yce tanr Zeus devreye girer ve Aisklepiosun stne
yldrmlarn boca eder. Bylece, Aisklepiosun kibri ve doay ele geirme hrsna
dnnce, yine doa tarafndan engellenmi olur.
Hybris, tanrlar katnda bile atmalara yol aar. rnein, Asklepiosu koruyan
tanr Apollon, Zeusa kzar ve insanlardan yana karak Zeusun yldrmlarn hazrlayan
Kyklopslar ldrr. Bir anlamda tekniin ilerlemesi iin tanr tanrya kafa tutar ve
Asklepiosu diriltir.
Tekhne her ne kadar insann hybrisini krklese de, yine de ondaki ocuka
safl bozamaz. nk geliim iin insann doasndaki bu saflkla beslenmek zorundadr.
Yunan insan hep ocuk kalmay baaran bir toplumda bymtr ve bu anlamdaki bir
ocukluk onun merak duygusunu ateleyen bir unsur olmutur. Bir Msrl rahip Solona Siz
Yunanllar hep ocuksunuz, aranzda yal kimse yok, demitir. Bu hem onlarn hala
deneyimsiz, hala yeni bir kltr olduunu dile getiren bir ifadeydi, hem de hep yaratc hep
sorgulayc, hep gen, hep dinamik, aratrc, renmeye a, atan ve savaan bir doalar
olduunu ima eden bir vurguydu. nk Yunan insan akln kullanan her insan gibi yerinde
duramyordu, huzursuz ve haaryd. Bu duygu durumlar kltrlerini atllktan, durgunluktan
kurtaryordu, bunun yan sra bir agon da (atk) yaratmyor deildi, ama sonuta agon
akln kullanan bir toplumun en nemli zelliklerinden biriydi.

3.2. Apollon ile Dionysos

O halde, tekhneyi kullanmasn bilen adam icat etmek iin ocuk ruhlu olmak
zorundadr. Bunun yannda dokuz Musa (dokuz tane Esin perisi) ile de donatlm
olmaldr; buna gre, iirle, tarihle, pantomimle, fltle, dansla, tragedyayla, komediyle,
gkbilimiyle esinlenmi olmaldr. Bunun anlam, tekhne sahibi bir adamn hem teknik
bilginin hem de sanatn stad olmas gerektiidir. nk Musalarla donanml insan,
aratran, anlam arayan, yaam ve dzeni sorgulayan, kavramaya alan adamdr.
Mousa kelimesi, men kknden gelir. Maino fiilinden treyen men, renmek,
aratrmak, alglamak, kavramak, alkanlk kazanmaktr. Bunun yannda, uyarmak,
kzmak, koparp almak, ruhunda heyecan hissetmek, lgnca aratrmak, abalamak
50

anlamlar da ierir. Latincedeki mens, mentis (zihin) kelimesi de Yunancadaki men

kkyle balantl olarak akl, ruh, dnme yetisi anlamlarna da gelir ve capcanl, kpr
kpr, hareketli bir kelimedir. Bu haliyle adeta yaratc insann yerinde duramamasn
simgeler.
Musalardaki bu lgn ruh, Yunan dnyasnda tekniin en nemli tanrlarndan biri
olan Apollon ile dizginleir ve snrlanr. Apollon frenleyici bir gtr ve yle olmas
gerekir. Bu anlamda akl grevini stlenir, Musalar ise ruhun heyecanl ksmn, yani
duygular simgeler; bu ikisinin bir araya gelmesiyle birlikte de retim balar.
Yunan mitolojisinde Musalar arap tanrs Dionysosu, besleyip bytendir.
Dionysosla balantl olmalar onlarn dourduu sanatn lgnca bir ruhla, heyecanla ortaya
ktnn delilidir. Apollon ve Dionysos teknik ve sanatn yaratlmasnda en nemli iki
kavramdr. Bu ikisinin zellikleriyle dolu olmayan bir insan, yaratc bir adam olamaz.
Apollon insann akl yan, Dionysos, ufkun tesini grebilen, heyecanlarla rl, heyecan ve
yaratcln krkleyen duygu yandr.
Dionysos, Zeusun oludur. Ac eken, len ve sonra dirilen bir tanr modelidir.
nk Yunan sylence dnyasnda, vahi gler olarak gsterilen Titanlar tarafndan
genliinde ldrlm, paralanarak yenilmitir. Ancak Athena onun kalbini kurtarmay
baarm, babas Zeus da Dionysosu yeniden dourtmak iin bu kalbi yutmutur. Sonra da
Titanlar yldrmyla kle dndrp bu klden insan yaratmtr. Bu anlatda bizim iin
nemli iki unsur vardr: Birincisi, Titanlarn klnden doan insan doasnda titanc vahi ve
eytans zellikler ile Titanlarn paralarn yedii Dionysosun tanrsal zellikleri iie
gemitir. yleyse bir insan doasndaki bu eytans zelliklerinden arnma yoluyla
kurtulmak zorundadr. Bu da ancak, tanrnn gizemlerine erip onun gizem dininin
gerektirdiklerini yerine getirmekle mmkn olur. kinci unsur ise, Dionysos ac eken, len
ve dirilen bir tanr olduuna gre, Dionysosu dinin taraftarlar bu tanrnn kaderine ortak
olacaklarna inanr. Bu nedenle, tanr adna dzenlenen ayinlerde araplar iip mzikle
kendinden geen, lgnca dans eden taraftarlar hezeyana kaplp esrime haline geince vahi
lklar atarak tanrnn acsna ortak olduklarn duyumsar. nsanlar bu durumdayken, kutsal
saydklar hayvanlar paralar, onlarn kanlarn arapla kartrarak etlerini i i yerler.
Bylece, Dionysosun zn ruhlarnda hisseder ve yeniden dirileceklerine inanrlar. Bir
anlamda, tanrsall ya da lmszl bu ekilde tadarlar.
Yaratclk, mainomai (tanrlamak), fiilinden treyen Mainaslarla (Dionysosun
hizmetindeki varlklar) mmkndr. Bunlar tanrya tutkun bir halde, hep beraber aka gelip
dnyay dolanrken, yaratclk adeta onlarn iindeki tanrsal solukla da vurulur.
Dionysosun kendisi ite bu soluun kaynadr. Bu durum Dionysosu iirin en insancas
saylan trajediye esin kayna olmasna neden olur, bu durum tanrnn soluunun tek bir
tanrsal g olarak deil, kolektif bir g olarak hissedilmesinden kaynaklanr. nk bu
anlamda Dionysos tm bir insanlk halidir; yani insanln srekli devinim halidir. Yaamn
dalgalanmalar onun kiilik deitirmelerinde ortaya kar. Bu dalgalanmalarn insanlk
dnyasnda at yaralar, yaratt korkun dramlar, facialar ve afetler tragedya denen o
artc, tyler rpertici yaam aynasnda grnr klnr. Dolaysyla kiinin bilinaltna
51

ulaabilmesi bu tanrnn ilevlerinin kavranlmasyla mmkn olur. Tanr Dionysosun ve

mahiyetinin cokusu, insann doayla btnlemesine ve cenneti bu dnyada yaamasna
neden olur. nsann Apollon yn (akl) ise ite tam da burada devreye girer. nk
Apollon insandaki l ve dengeyi temsil eden bir gddr; insann ruhunu mutlu edecek
yollar ona gsterir. Apollon ve Dionysos ile simgelenen bu iki kart yn aslnda Yunan
tasarmndaki insan ideali olan harmoniann, yani kart kutuplarn dengeliliinin, baka
deyile, uyumlu birlikteliinin daha derin bir anlatmdr.
Ksaca, tekhne sahibi bir adam bu ztlklar iinde barndran kiidir. O ruhunun hem
Apolloncu (akl) yann, hem de Dionysoscu (duygu) yann kullanmal ve bu ztlktan
yaratcla ermelidir. nk, yukarda da sz ettiimiz gibi, tekniin anlamndaki ztlk,
yaratcl krkleyen atmann domas iin gereklidir. atma olmadan herhangi bir
rn ortaya kmaz. Hi phesiz bu atk denetimsiz kaldnda, tehlikelidir ve ktle
yol aar. Denetlendiinde ise uysal, eilip bklr bir hal alr. Teknik becerinin icatlara yol
amas, dolaysyla bir rekabet, bir yar dourmas, insanlar arasna nifak tohumlarnn da
yerlemesi demektir. cat eden hnerli insan, hem insanlarla hem de tanrlarla sorun yaar.

3.3. Daidalosun Kanatlar

Yunan mitolojisinin en nl teknik adamlarndan Daidalos usta, eli her sanata yatkn,
hnerli bir Atinaldr. Baltay, tesviye aletini, matkab bulmutur, yelkenliyi de onun bulduu
sylenir. Capcanl heykeller yaratmakta da ondan iyisi yoktur. Bu becerikli usta, ad ac
eken anlamna gelen yeeni Talos ile birlikte alr; nk icat eden adam sanc eken ve
ac eken insandr. Talos da ustas gibi yaratcdr. l ylann dilerinden testereyi icat
etmitir; pergeli ve mlei de. Ama Daidalos yannda alan Talosun kendisinden habersiz
bir icada imza attn grnce, onu kskanr ve tutup Akropolisten aa atar.

Resim 8: Daidalosun kanatlar

Daidalos daha sonra Girite gider ve kral Minosun saraynda i bulur. Bu simgesel
anlatm, Yunanda tekhne kavram artk ok daha farkl anlamlar kazanmaya baladnn ve
karmza hem kurtulu, hem lm, hem zm, hem iyi, hem kt sonularyla
btnsel bir dng olarak kacann habercisidir. yle ki: Daidalosun Minosun saraynda
52

yaamaya balad dnemde, Minosun kz Pasiphae bir boaya k olur. Boayla ilikiye
girmek ister ve Daidalostan yardm ister. Daidalos onu bir inee dntrrse bu ilikinin
gerekleeceini anlar ve tahtadan bir inek maketi yaparak kz bunun iine sokar. Pasiphae
inek klnda boayla birlikte olur ve bu birliktelikten Minatauros adnda yar insan yar
boa bedenli tuhaf bir yaratk hasl olur. Daidalos kral Minosun kznn yaad bu yasak
ilikiyi duyunca, bu tuhaf yarat ldreceini anladndan, yine tekniini kullanarak bir
labyrinthos icat eder; yani karmakark yollaryla iinden klmas ok zor olan bir dehliz
yaratr ve Minotaurusu iine yerletirir. Bylece onu gzlerden uzak tutmu olur. Bu yaratm,
tekniin icat ettii anlalmas ve iinden klmas en g mekndr.

Resim 9: Minotauros
Ama sonunda her eyin farkna varan kral Minos, Daidalosu cezalandrr ve onun
teknik dehasn kendi icat ettii bu labirentin iine hapseder. Daedalosun olu Ikaros da
buraya kapatlr ve babasyla ayn kaderi yaar. Ama teknik, geliimi durdurmamaya
programlanm bir sretir. Daidalos kapatld, yani bask altna alnd kendi yaratm olan
bu karmak mekndan yine kendi becerisiyle kurtulur; nk iinden klmaz bir mekn icat
eden tekhne ondan kurtulma becerisini yine kendinde ierir. Cesaret ve hayal gc
tekhnenin en g zamanlarnda bile yardmna koan iki kavramdr. Labirentten en iyi
kurtulu da umadr. Bunu bilen Daidalos ku tylerini kkten bye doru sralar ve birer
kanat haline getirir; byk tyleri birbirine iplerle balarken, kkleri de balmumuyla
tutturur. Yaratt bu kanatlar hem kendisine hem de olu Ikarosa takarak Giritten
havalanr. Yunanda tekhne sahibi adam, igdlerinin yani sezgisinin sesini dinleyen ve ba
baa kald kritik anlarda bilgi birikimini hemen devreye sokarak, hi dnmyormucasna
arabuk yaplmas gereken eye karar veren adamdr. 1 O an kiinin kendi bilgisiyle tamamen
ba baa kald bireysel bir andr ve o ann sorumluluu tmyle bireyin kendisine aittir. Bu
an ayn zamanda igdlerin ya da sezgi gcnn de devreye girdii andr ki, yzyllar sonra
Naziensuslu Gregorius sezgi gcne tekhne tekhnon (sanatlarn sanat) diyecektir.
1

Kritik anda (kairos: kritik an) karar verebilme yetisi, zellikle hekimlik, denizcilik ve politika sanatnda ok
nemlidir. Kii elindeki sanatn btn kurallarn ve ilkelerini bildii gibi, zel bir durumla karlatnda bu
bilginin gerektii kadarn o duruma uyarlamasn da bilmelidir.

53

Resim 10: Ikarosun d

Ancak tekhne sahibi bir adam istese de istemese de haddini amaya meyillidir ve
Daidalosun kanat yaparak uma ve uarak zgrleme fikri de ne olursa olsun doa
karsnda haddini amadr. Bu yzden Daidalos tam kurtulduklarn sanrken, yolculuklar
srasnda olu Ikaros uu hzn denetleyemeyip gnee doru ykselince, yani snr iyice
anca kanatlardaki balmumu gne nlaryla eriyiverir ve Ikaros denize dp boulur.

3.4. Hephaistos ve Harmonia

Daidalosun yan sra, yanardalarn, yanarda patlamalarnn, madeni atele
ilemenin, madenciliin, ilenmi demirin, sanayinin ve sava aletlerinin yapmnn tanrs
Hephaistos da bizi tekniin bir baka cra kesine gtrr. Atei kullanarak grkemli
silahlar, birbirinden muhteem sanat eserleri, ziynet eyalar yaratan Hephaistos eki, rs,
kerpeten, ift yanl baltann da mucididir; Zeusun kskan, huzursuz, hrn ve inat kars
Herann babasz yaratt bir tanrdr. Grn irkin ve aya topal bir tanrdr; dik ve
gl bir boynu, kllarla kapl bir gs vardr. Seke seke yrr ve en gzel tanralara k
olur. Ak tanras Venusa bile ak olmaya cesaret eder, ama hep aldatlr. Zeusa, yani ba
tanrya bir bakaldr olarak doan bu tanr, tanrlarn ve insanlarn kendisine gld, ama
balar sknca yardmna bavurduu bir tanrdr. Yani bu tanrdan hem tiksinilir, hem de
onsuz olunamaz.
Bu tanrnn en byk eserlerinden biri belki de Zeusun buyruuna uyarak Pandoray,
tutkunun somutlam halini, yani kadn yaratmas olmutur: Yukarda da ksaca
deindiimiz gibi, Prometheusu atei ald iin cezalandrmak isteyen Zeus ilkin
Hephaistosu yanna arm, ona amurdan bir insan yaratmasn ve iine insan sesi
koymasn emretmitir. Ak tanrasn arm ve bu yaratlann iine akn btn
ekiciliini koymasn buyurmutur. Athenay arm, ondan bildii btn hnerleri ve
zellikle el ilerini retmesini istemitir bu kadna. En son olarak da Hermias arm ve
onun iine kpek yrei koymasn ve bir tilkinin kurnazlyla donatmasn buyurmutur.

54

Bylece, dnyadaki tm ktln Hephaistosun ustalyla amurdan yaratt bu varlktan

domasna yardmc etmitir; yani bir anlamda teknik ktlk iin kullanlmtr.

Resim 11: Hephaistos

Hereye ramen, Hephaistos, baka deyile, Pandoray yaratan hner (ya da teknik)
insanln yardmna da komakta hi gecikmemi, deiik amalara hizmet eden icatlaryla
yeri geldiinde kavgalara, atmalara neden olduu gibi, yeri geldiinde de kan bu
kargaay yine kendisi nlemitir; nk o ayn zamanda hnerinin hkimiyetindeki atein
parlts ve yayd n birer simgesi olan gzel sanatlarn da tanrsdr. Evlenecek kzlarn
ban ssleyen ve btn grkemiyle parldayan talar yapm ve el hneriyle kabal
incelikle, zulm iyilikle dengelemitir. Bylece Hephaistos rnei mitolojide tekhnenin
kavga eden, dalaan, dehet saan, ama sonunda harmoniay (uyum, ara bulma, badatrma,
yardm) salayan zelliini kantlayc bir simge olmutur.

55

Uygulamalar
1)

Teknik bilginin mitolojik anlamn sorgulayn.

2)

Prometheusun ruh halini irdeleyin.

3)

Mitolojide teknik bilgi sahibi varlklarn akbetlerini inceleyip sorgulayn.

4)

Ikarosun dme nedenini ahlaki adan sorgulayn.

5)
Daidalos ile Ikaros hikyesine getirilen modern yorumlarn (resimler, filmler,
romanlar, vb.) irdeleyin.
6)

Apollon ile Akl arasndaki benzerlikleri sorgulayn.

7)

Dionysos ile Duygu ya da Duygu Halleri arasndaki benzerlikleri aklayn.

8)

Hephaistosun hikyelerini modern yorumlarla irdeleyin.

56

Uygulama Sorular
1)

Tekhenin anlam hakkndaki fikriniz nedir?

2)
Mitolojide tekhne sahibi olmakla nlenen kahramanlarn ya da tanrlarn hangi
zellikleri n planda tutulmutur ve neleri simgelemektedir?
3)

Tekhhe sahibi adam niye ac ekmeye mahkmdur?

4)
Daidalos ile Ikaros hikyesine getirilen modern yorumlar hakkndaki
fikirleriniz nelerdir?
5)

Hephaistos ne anlamda uyuma yol amtr?

57

Bu Blmde Ne rendik zeti

nsan akl sahibi olduu iin ilerlemeye ve hem bireysel hem de toplumsal olarak
uygarlamaya yatkn bir varlktr. Mitolojide uygarlamann en nemli adm tanrlardan
atein alnmasdr ve bu i Prometheusa nasip olmutur. Prometheus tanrlarn gazabna
urayacan bile bile bu grevi yerine getirmi ve insanla armaan etmitir. Bunun
sonucunda tanrsal dzeni bozmakla sulanm ve onmaz bir ikenceye mahkum olmutur.
Onun bu mahkumiyeti ve ektii ac, doann srrna erme ve onu kendi yararna kullanmaya
kalkan insanolunun da mahkumiyeti ve ektii ya da ekecei acnn sembolik anlatmdr.

58

Blm Sorular
1)
Prometheusun
hangileridir?

atei

alma

giriiminin

anlam

aadaki

klardan

a)
nsanolunun tanrlara ramen kendi bana karar vermesi ve bu karar
uygulama isteinin semboldr
b)

Rezene bitkisinin botanik bilimindeki tanmdr.

c)

nsan doasnn teknik bilgi sahibi olmaya yatknldr.

d)

nsan doasnn tanrlardan korkusunun en nemli kantdr.

2)

Prometheusun ac ekmesinin nedeni aadakilerden hangisidir?

a)

Zeusun eini ayartp karmas

b)

Atei alarak insanolunun uygarlamasn engellemesi

c)

Atei alarak doann kurulu dzenini bozmas

d)

Tanrlarn Akhilleusa ykledikleri bu grevi, kendisinin yerine getirmesi

3)

Aadakilerden hangisi tekhne kavramnn anlam deildir?

a)

zanaatkrlk

b)

dzen

c)

hilekrlk

d)

yetenek ve beceri

4)

Aadakilerden hangi klar tekhne sahibi bir adam tanmlar?

a)

Ztlklar iinde barndran adamdr.

b)

Hem Apolloncu yann hem de Dionysoscu yann kullanan adamdr.

c)
Doann srlarna ermeyi gze alamayan ve tanrlarn gazabndan korkan
adamdr.
d)

El becerisi ile yaratt eserleri sadece kendi kar iin kullanan adamdr.

5)

Hephaistos tekhnenin hangi zelliinin semboldr?

a)
Tekhne ile yaratlan ve insann umasna yardmc olan balmumundan
kanatlarn semboldr.

59

b)

Tekhnenin kavgac tarafyla uyum salayc tarafnn semboldr.

c)
Tekhnenin ortaya kna neden olan atei tanrlarn babas Zeustan alan
insann semboldr.
d)

Tekhne ile yaratlan arabn semboldr.

6)

Aadakilerden
artrmaz?

a)

tanrlamak

b)

yaratmak

c)

Tanryla hemhal olmak

d)

akl n plana karmak

7)

Labyrinthosun anlam nedir?

a)

iinden klmaz bir ova

b)

tekniin yaratt anlalmas ve iinden klmas en g mekn

c)

Daidalosun yaad yurt

d)

karosun babasyla yaratt balmumundan kanatlar

8)

Tekhnenin en nemli yardmclar kimlerdir?

a)

cesaret ve hayal gc

b)

uu bilgisi ve hayal gc

c)

adalar kefetmeye ynelik hayal gc ve yrek

d)

mitolojik malumat ve cesaret

9)

Aadakilerden hangisi tanr Hephaistosun bir zellii deildir?

a)

yanardalarn, yanarda patlamalarnn tanrsdr.

b)

eki, rs, kerpeten ve ift yanl baltann mucididir.

c)

silahlarn ve ziynet eyalarnn yaratcsdr.

d)

kl gkyznn koruyucusudur.

hangisi

mainomai

fiilinin

anlamlarndan

hibirini

60

10)

Aadakilerden hangisi Hephaistosun ifte karakterini en genel anlamda

yanstan tanmdr?

a)

Grnts insana tiksinti verir, ama atein tanrs olduu iin onsuz
olunmaz.

b)

Hem kskantr, hem hrndr.

c)

Hem irkindir, hem de Venusa ktr.

d)

Hem aya topaldr, hem de seke seke yrr.

Cevaplar
1)a, c, 2)c, 3)b, 4)a,b 5)b, 6)d, 7)b, 8)a, 9)d, 10)a

61

4. MTOLOJK LM YA DA DNM

62

Bu Blmde Neler reneceiz?

4.1.

Her ey deiir, Hibir ey yok olmaz

4.2.

Hayvan Bedeninde nsan Akl

4.3.

Narkissosun Kibri

63

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Metamorphosis (Dnm) nedir?

2)

Mitolojinin belli bal metamorphosis rnekleri nelerdir?

3)

nsan bedeninin doadaki ayrcalkl konumu hakknda neler sylenebilir?

4)

Mitolojide insandan beklenen ahlaki tavr nedir?

5)

5Narkissosun kibri hakkndaki fikirleriniz nelerdir?

64

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanm

Konu

Her ey deiir, hibir ey Doada hi bitmeyen bir

yok olmaz
yaam dngs olduu

Hayvan
Akl

Bedeninde

Narkissosun Kibri

nsan nsan bedeni ve ruhu

arasndaki
harmoniann
anlam
Doada hibir duygunun
arsna izin verileyemecei

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Ovidiusun Metamorphoses
adl kitabndaki dnm
hikyelerini okuyup
mitolojik yaam ve lm
arasndaki ilgiyi
sorgulayarak
Ovidiusun Metamorphoses
adl kitabndaki dnm
hikyelerini okuyup doada
insan olmann anlamn
irdeleyerek
Ovidiusun Metamorphoses
adl kitabndaki dnm
hikyeleri eliinde doa ve
ahlak arasndaki ilikiyi
sorgulayarak

65

Anahtar Kavramlar

Ovidius

Mitolojik lm

Metamorphosis (Dnm)

Metamorphoses (Dnmler)

Lycaon

Macareus

Actaeon

Narkissos

nsani akl

Hayvani beden

66

Giri
Yava yava doasnn tm zelliklerini renmeye balayan insanolu, tanrlara
ramen insan gibi dnmeye ve yaamaya balam ve bunun sonucunda bana gelebilecek
her trl eziyeti batan kabul etmek zorunda kalmtr. nk o artk akll bir varlk olarak
doadaki dier canllardan ok farkl bir konumda olduunun ayrdna varm ve bu farkl
konumunun kendi tekamlnde de farkl kazanlara ya da kayplara yol aacan her yaanan
gnn sonucunda daha da iyi renmeye balamtr. Buradan hareketle, bu blmde Romal
edebiyat ve mitoloji yazar Ovidiusun Metamorphoses (Dnmler) adl eserinin nda,
insan bedenine ve ruhuna sahip olmann mitolojik dnyadaki anlamnn daha gizemli
kelerine girilecek ve doa ile insan arasndaki ilikilerin farkl boyutlar ele alnacaktr.

67

4.1. Her ey deiir, Hibir ey yok olmaz

Tekhne sahibi insanlarn hatta tanrlarn (pratik bilgiyle donanml) birbiriyle
giritii ldresiye rekabet bize Yunan mitolojisinin bir baka zelliini daha gsterir. Bu
zellik dnm (metamorphosis) zelliidir. Mitolojik lm, geliimi asla durdurmaz. Bu
dnce, teknolojide hibir eyin bitip tkenmedii, aksine hep bir baka eye dnt ve
bylece srekli bir geliim olduu fikriyle paralel gider. Nasl m? stte kendisinden
bahsettiimiz Arakhne tanraya kafa tutmasnn bedelini bir rmcee dnerek derken,
icatlaryla ustas Hephaistosun imeklerini zerine eken Talos bunun cezasn bir keklie
dnerek eker.
Tm bu hikyeler bize Yunann balangtaki doa fikrini anlayabilmemiz iin
zellikle Yunan mitlerindeki doa, lm ve ceza kavramlarnn ne olduunu ve mitolojideki
dnmn ne anlama geldiini zmlemeye iter ki Yunann mitolojik andaki doaya
yaklamn alglayabilelim. Bu ayn zamanda o dnemde Yunandaki ahlak anlayn da
deerlendirmemize de yol aacak bir algdr.
nl Romal edebiyat Publius Ovidius Naso ( 43-S 17/18) Yunan mitolojisinin
dnm hikyelerini bir araya getirdii Metamorphoses (Dnmler) adl eserinde,
Yunann mitolojik doa anlayn omnia mutantur, nihil interit (her ey deiir, hibir ey
yok olmaz) diyerek birka kelimeyle aklamtr. Bu tek satr zmlemek, o an doas,
insan ve dier canllar anlamlandrma abasna vakf olmak, zellikle insan bedeni ve
ruhunun mitolojik gizemini zmek demektir.

Resim 12: Ovidius

nk bu ifade bize her eyden nce her an devinen ve deien canl doada, yaam
ve lmn iieliini, beden ve ruhun birbirine kenetlenmiliini, doada varolan bir eyin
asla yok olmayacan gsterir. Bir iir dizesi olan bu ifadeyi hafife silkelediimizde harfler
birden dier dizelere doru kaymaya balar, ta ki btn dizeler birbirine rlne ve
gkkuann bin bir menevili rengine bulanm, varln mucizevi biim allarn yanstan
gizemli bir doa tablosu yaratana dein. Doann her kesi soluk alp vermeye balar; gn
mavisi, gnein kzl, n sars, yapran yeili birbirine geer. Sonunda derin vadiler, k
68

szmayan ormanlar, sk dall aalar, kvrla kvrla akan dereler, hafif hafif esen meltemler,
yedi kat aan gller birer byl beden oluverir gzmzn nnde. Her bir grnm,
capcanl doann kolu baca olur. Rzgr ktnda iki yana sallanan aalar gibi hareketli
ve esnektir. Snrlar kalkm, her an ve her yerde bir eyler baka bedenlere geip can bulur.
Varolan her ey deiir bakalar, asla lmez. lm ruhun kabuk deitirmesidir, yok olmak
deil. Ruh orada burada her an gezinir, kh insan olur, kh hayvan, kh bir iek, kh bir
aa; bir ku ya da bir ta, hatta bazen sadece bir ses.
Bu balar zlm doa betimlemesi, balangta insann yzne serpilen su
damlalar gibi ferahlatc grnr, ama bakalam rnekleri alt alta sralandnda ve derin bir
bak asyla irdelendiinde, gerein hi te yle olmad anlalr. Her eyden nce
deiimin srekli oluu dikkatimizi byle bir incelemeye sevk eder. Sonunda grlr ki bu
doada dnm ya da bakalam geliigzel deildir, bedenlenmeler rastgele olmaz; aksine,
doann mitolojik mant iinde her eyin belli bir dzeni vardr ve deiim bu dzeni
korumak adna gerekleir. lmszlk sz konusudur, ama nasl bir lmszlk? Her ey
deiir, yok olmaz, ama nasl bir yok olmama?
Bakalamn bu kendine zg mantn kavrayabilmek iin, ilkin doann
bedenlenmesine baklarmz evirmek gerekir. Hesiodosta olduu gibi, Ovidiusta da doa
Khaostan, yani o yce boluk, o gnl bulandran burgatan yaam alr ve bir anda Kosmos
olarak bedenlenir. Bata, Gaia (Toprak) baslan zemin olur, yani doann ayaklar. Sra sra
sivrilen dalar doann ba olup ykselir. Sonra doadaki ilk bakaldr gerekleir ve
Gaiadan, doann tepesi olan Uranos (Gkyz) ayrlr; ardndan karalar kuak gibi
eviriverir o koca deniz ve bylece doa he yne sere serpe yayldka yaylr. Ardndan
aalar, nehirler, tanrlar, insanlar ve dier canllar bu dekorda yerlerini alr. Kmldamaz,
biimsiz, dzensiz ar bir yndan, soluk alp veren, ztlklar iinde barndrdndan
hareketli olan dzene, baka deyile, Kosmosa gei bylece tamamlanr. Artk her ey kpr
kpr, esnek ve eilip bklebilir haldedir. Bu hareketi ve yaam soluunu salayan kendisine
ikin olan ztlk ynnn kendisidir. Karanlktan aydnla, sevgiden nefrete, scaktan soua,
slaktan kuruya, sevinten hzne, gzelden irkine deiimler yaanr; ama asla canldan
cansza geilmez. Balang vardr, ama son yoktur. Dzenin bozulmasn yok edecek her
eylem, grkemli bir tepkiyle yant bulur ve asla Khaosa geri gtrecek bir dnceye ya da
harekete geit verilmez. nk doann yasas, her eyi bir arada tutmaya yneliktir;
dalmaya izin yoktur. Gerektiinde, fra darbeleriyle yaratlm izlenimi veren bu hayal
dnya birden akl almaz iddet gsterilerine sahne olup kendini her daim korur.
Kosmosa geildikten sonra, btn canllara hkim olabilecek yapda bir canlnn
domas uygun grnr ve yaanlan dnyann ok daha iyi olmas adna insan doar. Ama ne
olduysa bundan sonra olur ve insann dier canllara gre ruhsal ve bedensel farkll
metamorphosisin (dnmn ya da bakalamn) habercisi olur. nsan, tanrsal zle
donanm ruhuyla ve ge aan bedeniyle doada dimdik duran tek canldr. Bu duru, onu
btn dier canllardan ayrd gibi, buyurgan, isyankr ve denetlenemez yapsna da bir
davetiye karr.

69

Metamorphosisin zn anlamamzda etkin olan bu dizeler, Ovidiusun zihninde

insan bedeninin doann btn biim allarnda en nemli belirleyici olduunu ortaya karr
ve bakalaarak bambaka bedenlere dnmenin, insann asl bedeninden kopu olduunun
altn izer. Konuyla ilgili bakalam rneklerini tek tek seyrettiimizde, aralarndaki nans
farklarna ramen, hepsinde grlen ortak noktann dik durutan, aa bakan eik durua
geiin sancsnn duyumsatlmak istenmesi olduu kavranr. Bu durum, Ovidiusun mitolojik
dnyasna, bir dl ve ceza kavram getirdiini, baka deyile, bakalamn kendine zg
ahlak anlayn yerletirmek istediini gsterir. Aslnda buna insann asl doasn korumaya
ynelik bir nlem al demek daha doru olabilir.
Bakalamn dzenindeki dl ve ceza hem insana, hem de insansal yanlglara den
tanrlara yneliktir. Doadaki yok olmamay salayan sevgi ban koparmaya ynelik her
niyet ve her eylem kart bir tepkiyle yant bulup cezalandrlrken, bu ba korumaya ynelik
her niyet ve eylem, dnt bedenle anlamlanr ve dllendirilir.
Bakalaan bedenlerin her birinin kendine zg bir yks vardr. Bu ykden
hareketle, bakalaan bedenin nceki ve sonraki halinin zellikleri dnldnde,
bakalam anlam kazand gibi bakalam nedeninin bir dl ya da bir ceza, hatta belki de
hem ceza, hem de dl olduu aa kar. Sonuta, doann igds iinde, insann ve hatta
tanrlarn nelere izinli olup, nelere izinli olmad da belirginlik kazanr.
Doa, tanrsal zden pay alan ruhun ykma ynelik yanl dncesini ve eylemini
affetmez ve bedenleri bir hayvana ya da herhangi bir canlya dntrerek yantlar. Ama
zellikle insann sz konusu olduu dnmlerde, bakalam annda iine girdii yabanc
bedende insan, yine insan gibi dnmesini srdrr. te bu durum byk sancy da
beraberinde getirir ve bakalaan beden ne sahiden insan olur, ne de sahiden hayvan.

4.2. Hayvan Bedeninde nsan Akl

rnein, Arkadya kral Lycaonun tanrtanmazl, kana susam ve isyankr tavrlar,
kendisinin bir kurdun bedeninde yaamaya mahkm edilmesine yol aar.1 Bakalam annda,
Lycaonun giysileri bir post olur, kollar bacaklara dnr ve bir kurt grnm kazanr.
Ama bu dnen varlk insan gibi dndnden, ilkin konumaya balar, ama sonra aniden
konumann yerini uluma alr; kpk kpk kprmeye balar az, eski huyu olan katletme
tutkusuyla koyunlara saldrr, kana susamlndan ald zevk kat kat artar. Bu yeni bedende
hala insan bedeninden izler vardr. rnein, Lycaon hala kr saldr; surat hala o korkun
vahi biimini korumaktadr; gzleri de hala ate solumaktadr; ama artk bu varlk ne
kurttur, ne de insan. Baka deyile, artk o ne baka biridir, ne de kendisi. Bu iki beden
arasnda srekliliini koruyan tek ey, yabanc bedene geie neden olan Lycaonun kan
dkmekten keyif alan ruhudur. Bir tek bu huy deimez ve hatta Lycaon bu isteini bol bol
giderebilecei zellikte bir hayvann bedenine sahip olur. Kiinin grnmez karakteri, i
yaants, bakalaan bedene yansmtr ve en nemlisi kii hala insan aklna sahip olduu

Ovidius, Metamorphoses, 1.198, 218-239.

70

iin, girdii bedendeki tutsaklnn farkndadr, ama tuzaa dt bu bedene sadece iten
bakabilmekte, dtan ne durumda olduunu grememektedir.

Resim 13: Odysseus ve domuza dnen arkadalar

Benzer bir olay, byc Kirkenin adasnda, Odysseusun adamlarnn geirdii
bakalamda yaanr. Adasna kan konuklarn byk bir konukseverlikle karlayan
Kirkenin dost canls tavrna kanan gemiciler, byl otlarla hazrlanan araplar itike
ierler. Sonunda doymazlk, snr tanmazlk dnm balatr; adamlarn hepsi birer domuz
olur. Bu bakalam yaayan ve daha sonra bu durumundan kurtulan ve yeniden insan olan
Macareusun anlattklar, aklamaya altmz konuyu kantlar nitelikte iyi bir rnektir: 1
Tanrsal eliyle bize sunduu iki kupalarn aldk,
bir dikite itik susuzluktan kavrulmu dudaklarmzla,
tam o anda (utansam da yine de anlatacam),
o korkun tanra deneiyle dokundu bamzn tepesine,
kllarm kmaya balad birden, diken diken,
konuamaz oldum, kelimeler yerine bouk bouk hrltlar karmaya baladm,
bedenim yzmle birlikte yere eildi btnyle,
hortum gibi uzayp sertletiini hissettim burnumun,
kat kat kas oldu boynum, itike iti,
az nce dudaklarma iki gtrdm ellerimle,

Ovidius, Metamorphoses, 14.277-287.

71

iz brakr oldum artk yerlerde.

ok gemeden bir domuz ahrna kapatldm,
ayn dnm geirenlerle birlikte (ne byk bu bynn gc byle!)
bir tek Eurylokhosu grdm orada, asl insan haliyle:
bir tek o istememiti iki kupasn, verildiinde eline.
Macareusun yabanc bir bedene dnmesinde yaad insani ac, utan ve
pimanlk, insan bedeninden hayvan bedenine geerken hissedilen gszlk btn
ayrntlaryla duyumsatlyor Ovidiusun bu dizelerinde. Bunun kart durum, domuz
bedeninden insan bedenine geite yaanan huzur ve sevinci de Makareusun dnmnde
btn plaklyla yayoruz: Odysseus, Kirkenin isteini yerine getirip onun ei olmay
kabul edince, byc kadnn btn fkesi diner ve bir dn armaan olarak Odysseusun
dostlarn yeniden insan biimine dntrr. Bu dnm de yle nakleder Macareus:1
Hi bilmediim otlardan ifal sular serpti bu kez stmze,
evirdi deneini vurdu tepemize,
byl szler syledi, tamamen ters az nce sylediklerine.
Syledike de biz yerden kalkp baladk dikilmeye,
kllarmz dkld, toynaklarmz yeniden ayak oldu,
omuzlarmz yerine oturdu, kollarmz da nceki haline brnd;
alaarak sarldk Odysseusla birbirimize,
boynuna atldk nderimizin, az nce azmzdan hi kmayan kelimeler
bu kez ona duyduumuz saygmza tercman oldu.
nsan olmaktan kmak, dik duruu ve insanca sesi yitirmektir. Bu iki rnekte
grdmz ve bunlar gibi pek ok deiim yksnde tank olduumuz gibi, insan olmak,
dik duran bir insan bedenine sahip olmak ve kendini ifade yetisine sahip olmakla e
tutulmaktadr. nsan olmaktan kmak da bu iki yetinin kayb olarak grlr. Bakalam
srasnda hayvana dnen insann kendi grntsn yitirmesi, girdii bedenin iinden
hissedip dardan kendisine bakamamas, sonuta tavrlarna hkim olamamas insan
duygulanmnn hayvan bedeniyle ayaklar altna alnmasdr. Ona dardan bakan, onun o
olduundan habersizdir ve ona yabancdr; kiinin kendisi de kendisine tamamen yabancdr.

Ovidius, Metamorphoses, 14.299-307.

72

Modern yorumcularn belirlenimine gre, insann bireysel kimliinin iki nemli

grnm vardr: Ad ve sesi. Ovidiusun insann hayvana dnt yklerinde bu iki
grnm de silinir. Yabanc bedene giren kiinin, onu dierlerinden ayracak ve insan
olduunu duyumsatacak ne ad vardr, ne de sesi.

Resim 14: Geyie dnen Aktaion

Avc Aktaion, derede ykanan tanra Dianay plak grd iin tanrsal gazaba
urayp konuma yetisini yitirir ve yava yava bir geyie dnr. Kafasnda boynuzlar
kar, kulaklar geyik kulaklarna dnr, elleri de ayaklar olur. Btn derisi benek benek
olur. Yreine de rkek bir geyiin korkusu ekilir. Hzla komaya balar birden, ne olduunu
anlamadndan niye bu kadar hzl koabildiine arr kalr. Berrak bir su birikintisinde
kendini grdnde ancak bana geleni anlar. Ah zavall ben! demeye yeltenir, ama hibir
kelime dklmez dilinden, sadece inler; inlemesi sz olur ve birden yanaklarndan yalar
boalr, ama o yanaklar da onun deildir artk. Deimeden kalan sadece zihnidir (3.201).
imdi ne yapmaldr, insan gibi eski evine mi gitmelidir, yoksa geyik olduunu kabul edip
ormana geri mi dnmelidir. Utan bir yanda, korku bir yanda, ylece kalakalr. Ama bu
durum da uzun srmez. Uzaktan kpeklerinin kendisine doru hzla kotuklarn grr. Ne
yapacan arr ve bir zamanlar kendisinin o sadk kpekleriyle av peinde kotuu yerlerde
bu kez kendisi bir av olup komaya balar. Aktaeonum ben! Sahibinizi tanmadnz m?
diye lk atmak ister byk bir zlemle. Ama szlerini bu zlemini gideremez (3.230).
nk kpeklerinin karsnda Aktaeon adnda bir beden yoktur artk. Kpekler srtna
ullandnda ve hepsi birer para koparmaya baladnda ise geyik bedeninden yle bir inilti
karr ki, insanca olmad gibi tam bir geyik olmad iin de geyik sesi bile deildir bu
inilti; ama bu inilti dalarn ta doruklarn titretir. Tanrlara yakaran bir insan misali dizlerinin
stne ker, sessizce dndrr yzn kpeklerine. Yardm ister gibi uzatmak ister kollarn.
Bu arada yaanan bu felaketten habersiz arkadalar Aktaeonu aramakta ve Aktaeon diye
barp yanlarna armaktadr, sanki o ok uzaklardaym gibi. Aktaeon, adn duyar
duymaz sesin geldii yne evirir ban. Arkadalar byle bir av kard diye Aktaeonun

73

orada olmamasna sylenip dururlar. Keke gerekten orada olmasayd, ama heyhat oradadr.
Keke hi grmeseydi, hi hissetmeseydi kpeklerinin vahi srklarn. 1
Ruhun bir hayvann bedenine getikten sonra, insan bedenindeki kendini ifade etme
zgrln yitirii yabanc bedenin iinde att lkla kendini belli eder. Ama bu lk
zihinsel bir lktr, da yansmaz. Kollarn, bacaklarn insan bedeninde olduu gibi,
rahata oynatmak ister, ama oynatamaz. skc bir kstlanmlk, bir snrlanmlk sz
konusudur. nsanken, baka bedene gemek zere olan ya da gemi olanlarn tek dnd,
kendilerinin birer zavall olduudur. Kiilerin akln bandan alan mkemmel bir biim,
yerini darack bir meskene terk etmitir.

4.3. Narkissosun Kibri

Berrak bir pnarn sularna yansyan hayalini grdnde akl bandan giden
Narkissos ne kadar hakldr kendine ak olmakta. Ama onun yksnde de insanken insan
olmann anlamn bilmezlik sz konusudur. Oysa daha doduu anda kusursuz bir gzellie
sahiptir Narkissos. Hatta o kadar ki o yllarda bir su perisi bile k olmutur ona. Bir biliciye
sorar anas, olgunluk yalarn grebilecek mi diye; bilicinin yant ksa ve arpcdr: Eer
kendini hi tanmazsa (3. 348). Boa konutuu sanlr bilicinin yllar yl. Ama umulmadk
bir olay biliciyi hakl karr: Narkissos 16 yana geldiinde, gen bir adam oluverir. Birok
genci ve gen kz kendisine k eder. Bir gn bir gen kzn ahn alr ve kz tanrlara yle
yakarr: yle k ol ki bir gn, k olduunu asla elde edeme. (3. 405).

Resim 15: Narkissos

Ama Narkissos o kadar kibirlidir ki, hibir gen kz ya da olan grmez gz; hatta
kendini bile. Bir gn bir sesin peine taklr, ormann derinlerine srklenir. Gm gibi l
l dupduru bir pnar kar karsna. Kysna uzanr yavaa, eilir suya ve o anda grd
gzellik karsnda dili tutulur. Bir sre sessiz kalp sadece bu yansy seyreder aknlkla.
Yans da konumadan ayn ifadeyle ona bakar. Biraz daha eilir, gzlerine bakar, sonra lle
1

Ovidius, Metamorphoses, 3. 201-247.

74

lle salarna, yumuack yanaklarna, mermer beyaz boynuna. mitsizce o hayali ister;
istedii kendisidir. O hayali ver; vd kendisidir. O hayali ararken, kendisini arar.
pmeye kalkar sonra, ama o hayal bu kez su olur dudaklarndan akar; ellerini uzatp
yakalamak ister, yalnzca hayalin boynuna deebilir. Grdn, tanmaz, bilmez. Ama
grd neyse, onun iin yanp tutuur. yle der Ovidius: Ah budala ocuk! Aradn ey
hibir yerde; dnsene kendine, dn bak; hayran olduun ey, orada olmayacak ki
dndnde! Baktn ey sadece bir hayal, yansyan bedeninden bir glge; kendi bedeni yok
ki onun. Seninle gelir, seninle kalr, seninle gider, tabii sen gidebilirsen. Ama nafile,
ayramaz gzlerini o bo, o bedensiz hayalden; gzleri erir gibi akar o grntye. Syleyin ey
ormanlar, der, benim kadar sevdi mi hi kimse burada byle; yzyllardr buradasnz
sylesenize! Bylendim bu biime, ite gryorum, ama beni byleyeni gremiyorum ve
bulamyorum. Btn gen kzlarn k olduu ben, u sudaki ocuk gibi hi k samyorum.
Hi bu kadar dosta bakmadm. Gldm m glyor; gzlerimden ya szldnde onun da
yanaklarndan damla damla akyor yalar. Konuunca dudaklarn kprdatyor, ama hi sesi
gelmiyor kulaklarma. Tanrm, bu benim! Bunu hissediyorum, kendi hayalim bu biliyorum.
Kendime olan akmdan yanp tutuuyorum. Ne yapacam imdi, alamam m gerekir,
alayan ben olduum halde? Arzulamam m gerekir, kendimi arzuladm halde? lm ne ki
artk benim iin, sevdiimle birlikte yaayacama gre! Bir bedende soluk alacama gre!
Yeniden ayn hayale bakar ve gzyalar akar suya, bu kez bulanr hafife sular, hayal de
karr aralarna. Giden hayalin ardndan, yazk, o da suya szlr; insan biiminden kopar ve
d bembeyaz yapraklarla kapl sar bir nergise dnr.
Bir iek bile olsa insandan dnen ruh, lmszl o kusursuz insan bedeninde
yaamay zler; Apolloyu, bir tanry bile ardndan koturan, o muhteem siluetin iinde;
meltemlerle savrulan o dank, upuzun salarn, o incecik bileklerin, o kar beyaz omuzlarn
ve l l yanan gzlerin; yani iddeti estetie dntrecek kadar etkili o mkemmel
biimin.

75

Uygulamalar
1)

Doadaki yaam ve lm ilikisini sorgulayn.

2)
Mitolojide doa, yaam ve lm hakknda modern kaynaklardan bilgi edinin ve
bu konular irdeleyin.
3)
sorgulayn.
4)

nsan akl ve bedeni ile hayvan bedeni arasnda vurgulanan elikiyi

renilen hikyelerin nda mitolojideki ahlak hakknda bir makale kaleme

aln.

76

Uygulama Sorular
1)

Mitolojide insan akl, bedeni ve ruhu nasl alglanr?

2)

Dnm hikyeleri hakkndaki fikirleriniz nelerdir?

3)

Arkadya kralnn dnmndeki ahlaki detaylar hakknda fikirleriniz nelerdir?

4)

Odysseusun adamlarnn dnm hakknda nasl bir fikir edindiniz?

5)

Narkissos hikyesindeki ahlaki detaylar hakkndaki fikirleriniz nelerdir?

77

Bu Blmde Ne rendik zeti

Homeros, Hesiodos ve onlarn bir anlamda Romadaki temsilcisi Ovidiusun mitolojik
eserleri, felsefi adan deerlendirildiinde, insann mitolojik zihin katmanyla kendisini,
akln ve doay kefetme sreci hakknda bilgi edinebileceimiz en nemli kaynaklardr. Bu
sre anlalmadan, felsefe yoluna klmaz. nk Bat Felsefesi bu yola birdenbire
kmamtr, grld zere bir dolu hikayeyle nce kendi iindeki doay, sonra da
dndaki doay tanmakla ie balamtr. Bu tanma sonucunda mitolojik dnen zihin
doada varolan hibir eyin yok olamayacan, bambaka bir ekilde de olsa varolmaya
devam edecei yargsna varm ve bu yargsn deiik hikayelerle dile getirmitir. Bu
hikayeler doadaki varoluun srekliliini vurgulad gibi, insan bedenine ve ruhuna sahip
olmann ne anlama geldiini de gzler nne sermektedir.

78

Blm Sorular
1)
Doada her ey deiir, hibir ey yok olmaz, deyiinin anlam
aadakilerden hangi kka uymaz?
a)

Her an devinen ve deien doada yaam ve lm iiedir.

b)

lm ruhun kabuk deitirmesidir.

c)

Doada varolan bir ey, asla yok olmaz.

d)

Doadaki her eyin deimesi rastgele bir olaydr.

2)
Ovidiusun Metamorphoses adl eserinde insan hangi zelliiyle doadaki
dier canllardan ayrlr?
a)

Ellerinin ve ayaklarnn olmasyla

b)

Dik duruuyla

c)

Bir kafaya sahip oluuyla

d)

Sadece insana dnmesiyle

3)
Hikayelerde insann dnmne neden olan ortak zellik aadakilerden
hangisi deildir?
a)

Doymazlk

b)

Snr tanmazlk

c)

Arlk ve tamahkrlk

d)

Ahlakllk

4)

Dnm hikayelerinde insann trajiklii nasl vurgulanr?

a)

nsann baka bir eye dnrken, aklnn ayn kalmasyla.

b)

nsann kpee dnmyle

c)

nsann rmcee dnmyle

d)

nsann domuza dnmyle

5)

Narkissosun dnmn balatan neden hangisidir?

a)

Yakkl oluu

79

b)

Kibirli oluu

c)

Suya baktnda kendini fark edememesi

d)

Sudaki yanssnn ona hakaretler yadrmas

6)

Avc Actaeonun dnmndeki trajik yapnn sebebi nedir?

a)

Davranlar insann davranlardr, ama insan gibi konuamaz.

b)

Hareketleri bir kpein hareketleri gibidir, ama sesi insan sesidir.

c)

Bedeni insan
hissetmektedir.

d)

nsan olduu halde, etrafn bir kpek gibi alglamaktadr.

7)

Lycaonun dnmne neden olan karakter zellikleri aadakilerden

hangileridir?

a)

sevecenlii

b)

tanrtanmazl

c)

isyankr tavr

d)

kadirinasl

eklindedir,

ama

ruhu

bir

kpein

aresizliini

8)
Aadakilerden hangisi doadaki dnm balatan balca sebeplerden biri
olamaz?
a)

savata yaralanma

b)

doaya kar geli

c)

snr ama

d)

tanrsal zden pay alan insan ruhuna ynelik iddet fikri

9)

Doadaki dnm balatan en nemli ve en genel sebep nedir?

a)

doadaki sevgi ban koparmaya ynelik her eylem

b)

doymazlk

c)

tutku

d)

asilik

80

10)
Macareusun domuza
aadakilerden hangisi yoktur?
a)

ac

b)

utan

c)

pimanlk

d)

sevin

dntnde

hissettii

duygular

arasnda

Cevaplar
1)d, 2)b, 3)d, 4)a, 5)b, 6)a, 7)b, c, 8)a, 9)a, 10)d

81

5. FELSEFENN LKOKULU: MLETOS

82

Bu Blmde Neler reneceiz?

5.1.

Yedi Bilge ve Thales

5.2.

Anaksimandros ve Anaksimenes

83

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Arkhe nedir?

2)

Ionia blgesinin ve Miletos ehrinin felsefe asndan nemi nedir?

3)

Yedi Bilgeler veciz deyileriyle nasl bir ders vermeyi amalar?

4)

Thales neden ilk dnr olarak bilinir?

5)

Anaksimandrosun ilk ilkesinin zellikleri nelerdir?

6)

Anaksimenes neden ilk ilkeye hava der?

84

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Yedi Bilge ve Thales

Yedi Bilgelerle balayan

Bilgelik
gelenei
ve
Thalesten itibaren balayan
gzlem
yoluyla
doa
hakknda
bilgi
edinme
giriimi

Anaksimandros
Anaksimenes

ve Miletos dnrlerinin ilki

olan Thalesten sonra ayn
okulun dier yelerinin
tannmas ve bunlarn ilk
ilke ile ilgili fikirlerinin
renilmesi

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Thales
ve
dier
dnrlerden
kurulu
Miletos Okulu hakknda
okumalar yaplarak ve bu
Okul
zerine
yazlm
yorum kitaplar irdelenerek
Anaksimandros
ve
Anaksimenes zerine yorum
kitaplar
okunarak
ve
sorgulanarak

85

Anahtar Kavramlar

Miletos Okulu

Yedi Bilgeler

Arkhe

Thales

Anaksimandros

Anaksimenes

Su

Apeiron

Hava

86

Giri
Doay tanma kaygsn ve bu kaygyla geliimini srdrmeye karar veren insan,
mitolojik sorulardan ve mitolojik cevaplardan artk tatmin olmamaktadr. Bundan sonra
yaplacak i, doay gzlem yoluyla incelemek ve her eyin ilk ilkesini aramaya girimektir.
Buradan hareketle bu blmde bilim ve felsefenin temellerinin atld bir dnemden ve bu
dnemin ilk bilim-felsefe okulu olan Miletos Okulu ve bu okulun Doa Dnrleri
(Physiologoi) olarak adlandrlan dnrlerinden sz edilecektir; ayrca felsefenin ilk sorusu
olarak kabul edilen Arkhe nedir? sorusuna bu dnrlerin verdii yantlar
deerlendirilecektir. Ama ncelikle bu Okulun nasl bir dnsel ortamda ortaya ktn
anlamak iin, Yunan geleneinde ilk dnrler olan Yedi Bilgeden ve onlarn dilinden
dklp gnmze kadar ulaan, insanlar hem siyasi hem de ahlaksal anlamda uyaran veciz
szlerinden bahsedilecektir. Ayrca bu dnemi, mitolojik dnme tarznn hkim olduu
Homeros ve Hesiodosun destan dnemiyle genel anlamda karlatrlmal olarak almann,
Yunan kltrndeki mitoloji-bilim-felsefe srecini daha iyi anlamak iin ok nemli olduu
vurgulanacaktr.

87

5.1. Yedi Bilge ve Thales

Mitolojik kylar yava yava ilk terk edenler, bir Yunan kolonisi olan ve Kk
Asyann (Asia Minor: Anadolu) Ege kysnda yer alan Ioniann zellikle Miletos ve daha
baka ehirlerinde yetien doa dnrleri ya da ilk evrenbilimcileri olmutur. Yaadklar
dnem felsefe tarihine 19. yzyl limlerince Sokrates- ncesi Dnem olarak kaznmtr.
Bylece bu dnrlerin gelitirdii dnceler ve kullandklar srf gzleme dayal yntemler
ile Sokrates ( 470-399) ve sonraki dnrlerin gelitirdii felsefe ve felsefi yntemler
arasnda byk bir ayrm olduuna dikkat ekmek istenmitir.1 Ama u da bir gerektir ki,
Ionial dnrler tarih sahnesine kmam olsalard, Bat Felsefesinin temel direkleri olan
Sokrates, Platon, Aristoteles gibi filozoflarn da ortaya kmas olanaksz olacakt.
Felsefe tarihinde Miletos Okulu olarak bilinen ( 6. yzyl) okul, Thales,
Anaksimandros ve Anaksimenesin doayla ilgili gzleme dayal bilgilerle rl
dncelerinden bina edilmitir. Sz konusu dnrlerin felsefenin temelini oluturmasnn
nedeni ise, Homeros ve Hesiodostan farkl olarak doay mitolojik bir yaklamla deil,
aklc ve bilimsel bir yaklamla ele alp incelemeye balam olmalarnda ve bu konuda
gelenein verdii cevaplarla yetinmeyip evrenin ilk ilkesi nedir, yani arkhe nedir,
eklindeki ilk felsefi soruya verdikleri yantlarda yatar. Onlar tek olan, btn varlklarn
deimez maddi ilkesini aramaya balayarak Yunan felsefesinin doumunu
mjdelemilerdir.
Miletoslu dnrlerin ilki, Miletos Okulunun kurucusu olduu gibi, felsefenin ve
bilimin kurucusu olarak da grlen Thalestir ( ). yak. 625 ve 545 yllar
arasnda yaad dnlen ve kimilerine gre Fenikeli soylu bir aileye mensup, kimilerine
gre de Miletosun has vatanda olan2 Thales Yunann Yedi Bilgesinden biridir. Bu yzden
Thalese gemeden nce Yedi Bilgeyi tanmak gerekir:

Resim 16: Yedi Bilge

1
2

Cohen, Curd & Reeve (ed.) 2011: 1.

Herodotos, 1.170; Diogenes Laertios, 1.22.

88

Gelenee gre, Yunanistann Yedi Bilgesi1 olarak adlandrlan kiiler, yak. 620
550 arasnda yaayan ilk dnrlerdir. Bunlara 6. yzyln dnrleri de denir. Sonraki
yzyllarda bilgece syledikleri szlerle tannan bu dnrler Miletuslu Thales, Mytileneli
Pittakos, Prieneli Bias, Atinal Solon, Lindoslu Kleobulos, Khenael Myson ve Spartal
Khilon ve Korinthoslu Periandros idi. Bunlar hakknda ilk yazl belge Platonun Protagoras
adl diyaloundaki Sokratesin szleridir. yle der Sokrates: Hepsi Sparta eitimine
hayrand ve hepsi bu eitimle yetiti. Ksa ve z deyileri hafzlara kaznd. Her birinin
azndan zellikle u deyi hi dmedi: Kendini bil; Hibir eyde arya kama. te bu tr
deyilerle felsefi dnme tarz eskiler arasnda ok yaygnd. 2
Sokratesin de belirttii zere, antik dnyada felsefi dnme sz konusu Yedi
Bilgenin insanlara ahlaki tavsiyeler niteliindeki ksa ve z deyileriyle balad. Bu
deyilerin en tannmlarn yle rnekleyebiliriz.
Lindoslu Kleobulos (Rodos adasndaki Lindos ehrinin tiran):
lllk en iyi eydir.
Zihninizi iyi bir eyle megul edin.
Dncesiz veya kaba olmayn.
Erkek ocuklar kadar kz ocuklarn da eitin.
Jimnastik yapn.
Konumacdan ziyade dinleyici olun.
Erdeme dost, ktle dman olun.
Adaletsizlikten kann.
Hazza yenik dmeyin.
Hibir ekilde iddete bavurmayn.
Kendi denginizle evlenin; nk karnz sizden stn olursa, akrabalar efendiniz olur.
Zenginken kibirli olma, dara dersen de kendini hakir grme.
Kaderin dnekliine asaletle katlanmay renin.
Senden daha yksek rtbedeki kii efendin olur, akraban deil.

1
2

(hoi hepta sophoi); ya da ksaca Sophoi (Sofoi).

Platon, Protagoras, 342e-343b.

89

Atinal Solon (Atina demokrasisini biimlendiren yasa taslaklarn hazrlayan, yasa

koyucu):
Szler davranlarn aynasdr.
En gl ve en muktedir olan kraldr.
Asla yalan syleme.
Saygn hedeflerin peine d.
Dost edinirken aceleci davranma, edindikten sonra da yzst brakma.
Emir vermeden nce itaati ren.
yiyi salk vermeye bak, arkadann houna gideni deil.
Akl klavuz al.
Kt arkadatan kan.
Tanrlar onurlandr, byklerine hrmet et.
Byk ilerde herkesi memnun etmek imknszdr.
Spartal Khilon ( 6. yzyln Spartal siyaset adam):
Dilini tut, zellikle de resmi bir ziyafette.
Kimseyi tehdit etme.
Kendini bil.
yi gnnden ziyade kt gnnde dostunun yannda ol.
Dnnde abartya kama.
Yalla hrmet et.
Kendi gvenliin iin akl dan.
Haksz bir kazantansa, kayb gze al.
Bakasnn felaketine sevinme.
Glyken merhametli ol.
Altnn safl mihenkle snanr; insann iyisi, kts de altnla.
Dilin dnceni amasn.
90

fkene hkim ol.

mknsz hedefleme.
Kanunlara uy.
lmleri bahtl kiiler olarak v.
Konuurken el kol hareketi yapma ki seni deli sanmasnlar.
Sknetini koru.
lmlerinizi iyilikle yad edin.
Miletoslu Thales: (lk dnr ve matematiki):
Varolanlarn en eskisi tanrdr, nk yaratlmamtr.
Evrenden ls yok, nk tanrnn eseri.
Mekndan daha by yok, nk her eyi iine alr.
Zihinden hzls yok, nk her yeri aar.
Zorunluluktan gls yok, nk her eyin hkimidir.
Zamandan daha bilgesi yok, nk her eyi aa karr.
Varolanlarn en eskisi tanrdr, nk yaratlmamtr.
Evrenden ls yok, nk tanrnn eseri.
Mekndan daha by yok, nk her eyi iine alr.
Zihinden hzls yok, nk her yeri aar.
Zorunluluktan gls yok, nk her eyin hkimidir.
Zamandan daha bilgesi yok, nk her eyi aa karr.
Kendini bil.
Haksz kazantan sakn.
lmle yaam arasnda fark yok.
Yalan yeminin zinadan fark yoktur.
En zor i, kendini bilmektir.

91

En kolay i, t vermektir.
Tanrsallk, ba sonu olmamadr.
nsann grebilecei en tuhaf ey, yal bir tirandr.
En mutlu insan salkl bir bedene, uyank bir zihne ve uyumlu bir tabiata sahip
olandr.
En iyi ve en doru yaam ekli, bakasnda aypladmz eyleri yapmamakla
mmkndr.
Lesboslu Pittakos: (Lesbos adasndaki Mytilene ehrinin yneticisi. Devlet
ynetiminde soylu snfn hkimiyetine gem vurmaya, halk sz sahibi yapmaya gayret
etmitir):
Zamann bekle.
imdi affet ki, sonradan piman olma.
Balama, intikamdan evladr.
yi olmak zor i.
Tanrlar bile kadere kar gelemez.
Ayinesi itir kiinin.
En iyi ey, elindeki ii yapmaktr.
Zaferlerini kan dkmeden kazan.
yi insan kl krk yararak ararsan asla bulamazsn.
Yapacaklarn hemen syleme ki, yapamazsan millete maskara olma.
ntikam tanrasndan korkuyorsan, kimsenin felaketine glme.
Emanete hyanet etme.
Ne dostun ne de dmann hakknda kt konu.
tidale mptela ol.
En gvenilir olan karadr; en gvenilmezi ise deniz.

Prieneli Bias ( 6. yzyln siyaset adam ve kanun koyucu):

92

ansszl kaldramayan kii, sahiden ansszdr.

Elde edilemeyecek eylerin meftunu olmak ruhun hastaldr.
Hayat bugn lecekmisin gibi ksa, hi lmeyecekmisin gibi uzun yaa.
Dostlarn bir gn onlardan nefret edecekmisin gibi sev, nk insanlarn
ou ktdr.
Bir ie balarken ardan al, ama baladn m da sk sk sarl.
Akla deer ver.
Tanrlarn varln kabul et.
Bir insan deersizse, zengindir diye onu vme.
steine zorbalkla deil, ikna ederek ula.
Sevaplarn tanrlardan bil.
Dnmeden konuma ki, deli sanmasnlar.
Genliinden yallna kadarki seyahatinde bilgelik yolluun olsun.
Korinthoslu Periandros ( 7-6. yzyllarda Korinthos ehrine altn an yaatan
tiran):
Hibir eyi para iin yapma, brak para kazan peinde koan tccarn olsun.
Emniyette olmak isteyen tiran korumalarna sadakat gsterir, silahlara deil.
Ruh dinginlii, gzel ey.
Atlganlk, tehlikelerini de beraberinde getirir.
Kazan, soysuz bir ey.
Demokrasi, tiranla tercih edilmeli.
Zevkler gelir geer, eref baki kalr.
yi gnnde ll ol, kt gnnde akll.
Dostlarnn iyi gnnde naslsan kt gnnde de yle ol.
Sz verdin mi arkasnda dur.
Sr verme.
93

Sulular slah etmekle kalma, sua meyilli olanlar da slah et.1

Resim 17: Thales

te bu veciz sz syleme geleneinin, baka deyile pratik dnn en nemli
temsilcilerinden biri olan ve tarihi Herodotosa gre ailevi kkleri Fenikelilere dayanan
Thales, 2 Msrllardan edindii matematik bilgisini de devreye sokarak evreni bir btn olarak
incelemeye balad ve evrenin ilk nedeninin (arkhe) ne olduuna mitolojik hikyelerden
bamsz bir yant arad.
Miletos okuluna ve Sokrates ncesi btn dier dnrlere gre Arkhe maddi bir
eydi ya da maddeden (hyle) yaplmt; her ey bu maddeden kyordu ve ona geri
dnyordu. Bu sre iinde o maddi varlk temel varlk olarak kalyor, yalnz halleri
deiiyordu; dolaysyla bu temel varlk tekti. Bu yzden Miletos Okuluna mensup
dnrlere Monist (Teki) gr savunan dnrler (Monistler ya da Tekiler) denir. te
bu Monist dnrlerin ilki olan Thales bu maddi varln su (hydor) olduunu iddia etti.
Ondan kalan iki fragmandan birinde Su, her eyin ilk ilkesidir (ya da ilk nedenidir),
yazlyd. nk Thalese gre, suda bitmez tkenmez bir yaam gc vard ve bir aa
ktnn nehirde yzmesi gibi, dnya da suyun zerinde yle yzmekteydi. 3
Aristotelese gre, Thalesin btn varlklarn temelinde su olduunu sylemesinin
nedeni, btn canllarn ve bitkilerin yaamak iin suya gereksinim duymalardr; ya da
varlklarn tohumunun (semen) ve besininin nemli olmasdr. Nem, varlklarn yaamn
srdrebilecei sy retir ve srdrr. te bu nemin kayna da sudur. 4 Ayrca suyun doas,
kat sv, buhar (gaz) gibi farkl farkl ekiller almasn salayacak niteliktedir ve bu yzden
bu anlamda onun doasna sahip baka hibir ey yoktur.

2
3
4

Yedi Bilge hakknda kaynak bilgileri iin bkz. idem Drken (2014), Antika Felsefesi: Homerostan
Augustinusa Bir Dnce Serveni, Alfa Yaynevi, stanbul.
Herodotos, 1. 170.
Aristoteles, De Caelo, 2.13.294a28-34.
Aristoteles, Metaphysika, A 3.983b17-27.

94

Thalesten kalan ikinci fragman ise yledir:

Her ey tanrlarla (daimonlarla) doludur.
Bu fragmana gre, Thales iin doada tanrsal olmayan, yani yaam gc olmayan
hibir ey yoktur; her ey canldr, yani her eyde yaam gc vardr. rnein, mknats ta
canldr, nk demiri ekebilir. Her eyin kayna suysa ve her ey sudan kmsa, o zaman
su ilkesi bir tanrdr, yani yaamsal gtr.
Thales ayn zamanda bir gkbilimciydi; bir senede 365 gn olduunu gstermi, yaz
ve k gn dnmlerini hesaplamt. Ama belki de en nemlisi 28 Mays 585 ylnda
gerekleen gne tutulmasn nceden bilmiti. 1 nk bu bilgi sonradan Bat Dncesi
gelenei iinde felsefe ve bilimi balatan ilk bilgi olarak deerlendirilecekti. 2 Bunun
yannda, takmyldzlar hakknda da ok geni bilgi sahibiydi Thales, hatta gne ve ayn
tahmini boyutlar hakknda bile fikir yrtmt. Onun bu gk sevdas, Platonda ok ho bir
hikyeye brnerek anlatlmtr: Thales bir gn ban ge evirmi yldzlar
gzlemliyormu ki, birden bir kuyuya dvermi. Muzip bir Trakyal kle kz da onunla
dalga gemi, yukarda, gklerde ne olduunu bilmek isterken nnde, ayann altnda ne
olduunu gremeyecek kadar lgn biri diye. 3

5.2. Anaksimandros ve Anaksimenes

Thalesin rencisi ve takipisi olan Miletoslu Anaksimandros ise ( 610-546) ise
Miletos okulunun ikinci nemli yesidir ve Doa zerine ( / Peri physeos) adl
eseri onun doaya ilikin ilk eser kaleme alan Yunanl olarak tarihe gemesine neden
olmutur.4
Biz Anaksimandrosu zellikle bu eserden kalan fragmanlardan ve byk olaslkla bu
kitab okumu olan Theophrastosun aktarmlarndan tanyoruz ve yine bu kaynaklardan onun
evren, evrenin kkeni ve ilk biimiyle ilgili grlerini; gk cisimleri, doa olaylar,
astronomi, meteoroloji ve biyoloji gibi bilimlerinin ilk halleri ve corafya hakknda ne denli
bilgi sahibi olduunu ve yaam boyunca bu konularda ne denli ura vermi olduunu
anlyoruz. 5 Yunann ilk gne saatinin ve ilk yldz haritasnn da yaratcs olduunun
sylenmesi ve gnmze ulamam olan ilk dnya haritasn (mappa mundi) izme denemesi
bunun bir kantdr.

1
2
3
4
5

Herodotos, i. 74.
Cohen, Curd & Reeve (ed.) 2011: 1.
Platon, Theaitetos, 174a.
Barnes 1982: 14.
Burnet 1920: 37.

95

Resim 18: Anaksimandros

Anaksimandrosun aalarn dallanp budaklanarak gelimesine ve kabuklarnn
soyulmasna dair yapt gzlemler, insanolunun kkenini aklamasna k tuttu. Ona gre,
insandan baka tm canllar doduklar andan balayarak kendilerine bakabiliyorlard, ama
insanolunun uzun bir sre bakma ihtiyac vard. Anaksimandrosun tahminine gre ilk
insanlar ocukluklarn dikenli bir aa kabuuna sarlm ekilde geiriyor ve birer bala
benziyorlard, dolaysyla suda yayorlard. 1 Ergenlik dneminde, kabuklarn soyuyorlar ve
dar kp kuru topraa, yani kendi kendilerini koruyabilecekleri bir evreye ilk admlarn
atyorlard. 2

Resim 19: Anaksimandrosun izdii varsaylan dnya haritas

1
2

nsann ilk atalarn bala benzeten Anaksimandros, bu yzden balk yemeyi de yasaklar.
Kenny 2006: 5-7.

96

Anaksimandrosun evren anlay Thalesten ok daha ayrntl ve ok daha farkldr.

Her eyden nce, dnyay destekleyen hibir eyin olmadn syler ve bu yzden Thalesin
yapt gibi dnyann zerinde durduu bir destek aramaz. nk dnya her eye eit
uzaklkta olan bir yerdedir. Sonra, ona gre, evrenin ilk ilkesini bizim gzlerimizle
grdmz dnyadaki bir elementle, yani su ya da ate gibi bir elementle zdeletirmek
hatadr. Varlklarn ana ilkesi snrsz ve tanmlanmam olmaldr. Anaksimandros bu ekilde
dndnden, arkhe nedir? sorusuna Thalesden deiik bir yant vermitir ve evrenin
temelinde yatan bu ilkeyi apeiron (: Sonsuz ve Snrsz Olan) olarak adlandrmtr.
Bu ilke tanmszdr ve her eyin balangcdr; yani domamtr, yalanmaz, yok olmaz,
lmez olandr. Ama Anaksimandrosun bu ilkesini mekn iinde sonsuzca yaygn olarak
dnd sanlr; zaman iinde balangc ya da sonu olup olmadn dnd
bilinmez.1 Bu ilke, sonradan Aristotelesin de belirttii gibi, varolan evreni (kurulu dzen,
kosmos) meydana getiren maddi bir nedendi belki. 2
Anaksimandrosa gre, evren scak- souk, kuru-ya, vb. gibi kartlklarn sava
alanyd. Bazen bir ift kart, dierlerine stn gelir, bazen de dier bir ift kart buna stn
gelirdi; yani srekli birbirleriyle atrlard, ta ki birinden biri yok oluncaya ve dierine
dnnceye dein (rnein, gnn geceye dnmesi, kn da yaza dnmesi gibi).
Bunlar, Anaksimandrosun iirsel ifadesine gre, zamann hakemliinde adaletsizliklerinin
cezalarn ekiyorlar ve birbirlerinin verdii zararn tazminatn dyorlard. 3 Scak ve souk
ilk ortaya kan ztlkt; kozmik bir yumurtadan ve ezeli-ebedi olan sonsuz bir maddeden
hayat bulmutu. Sonra bunlardan ate ve toprak kmt ve varolan evrenin (kosmosun)
temelini oluturmutu. Baka deyile, Anaksimandrosa gre evren, ztlklarn birliinden
olumutu.
Anaksimandrosun rencisi ve takipisi olan Anaksimenes ise ( yak. 546-525)
Miletos okulunun nc doa dnrdr. O da Anaksimandros gibi arkhenin tek,
sonsuz, usuz bucaksz olduunu sylemi, ama bunun belirsiz deil de belirli olduunu
ifade ederek Anaksimandrosdan ayrlp Thalese daha yaklamtr. Bylece, Thalesin
arkhenin su olduunu iddia etmesine benzer ekilde, Anaksimenes de arkhenin maddi bir
ey olduunu belirtmitir. Anaksimenese gre bu maddi ey havadr (aer). Hava, ona gre,
dnyann stnde durduu eydir. Bu gryle de Thalese benzemektedir.
Hava ilk haliyle grnmez bir yapdadr, ama hareket etmeye baladnda ve
younlatnda grnr olur, nk ilkin rzgr (veya buu), sonra bulut, ardndan da su olur
ve en sonunda daha da younlar ve kalnlar, ta ki toprak (veya amur) ve ta olana dein.
Havann en seyrek haliyse atetir. Her ey havann seyrelmesi ve younlamas sonucunda
meydana gelir. 4 Bunu basit bir deneyle herkesin anlayaca ekilde kantlamaya alr. lkin

1
2
3

Kenny 2006: 7.
Kenny 2006: 7.
DK 12 B1: Hermann Diels, Walther Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker; Griechisch und Deutsch, 3
Vol. 6. ed., Zrich, Weidmann, 1968.
KRS 140-141

97

dudaklarnz bzp sonra aznz iyice ap avucunuza fleyin, ilkin scak bir hava, sonra
souk bir hava hissedeceksiniz der.1
Ona gre, hava sonsuza dein canlln koruduu iin, tanrsalln, yani yaamsal
gcn tm zelliklerine sahiptir, dolaysyla varolan her eyin nedenidir. Ksaca,
Anaksimenese gre hava tanrsaldr ve tanrlar da dhil olmak zere her eyi kendi iinden
dourur.2

Resim 20: Anaksimenes

Ayrca yine ona gre, bizim ruhumuz da havadan olumutur ve bedenimizin birarada
durmasna, dalmamasna neden olur. 3 Tpk havann tm dnyay epeevre sarmasna
benzer bir durumdur bu. Anaksimenes bu ekilde insan bedenini dolduran havay, insan ruhu
(psykhe) ile bir tutmu olur ve bizim ruh kavramyla ilk kez karlamamz salar. Ayrca
doada tm canllarn ruhu olduunu belirterek canl ve cansz ayrmn da ilk kez yine o
gndeme getirir.
Anaksimenesin doa, evren, vb. ile ilgili dier dnceleri ise yle zetlenebilir:
Yeryz ve gne gibi gksel cisimlerin hepsi tepsi gibidir ve havann zerinde durur;
yldzlar yeryznn evresinde dolanr. Ay n gneten alr; depremin nedeni
yeryzdr.
Thales, Anaksimandros ve Anaksimenese, ksaca Yunan felsefesinin bu ilk
dnrne hylozoistler de denir. nk hepsi canl bir ana maddeye inanr. Ama onlardan
kalan bilgilerin eksiklii, bize ancak blk prk bilgi ynlarndan bir derleme olana
verdiinden bu maddelerin bu dnrlerin zihinlerindeki gerek zelliklerinden tam olarak
haberdar olmamz engeller.
Sonuta bu dnrler kelimenin tam anlamyla gerek doa dnrleri ya da gerek
doa bilimcileri olmasa da, mitolojik ykler yazan kiiler de deildir. Henz mitoslar
1
2
3

KRS 143.
KRS 144-146.
KRS 160.

98

tamamen arkalarnda brakmamlardr belki, ama mitolojiden uzaklamay ve bambaka

sulara yelken amay da gze almlard. Bu yzden bu dnrler tam olarak filozof
deillerdi, geri o dnemde henz felsefe-philosophia kelimesi de henz dilde yoktu. Bu
dnrler sadece bilimin douunu mjdeleyen fikirlerin sahipleriydi. Ayrca
gzlemciydiler, ama onlarn gzlemlerinde felsefenin, bilimin, dinin eleri birbirinden henz
tamamen ayrlmamt. 1

Kenny 2006: 9.

99

Uygulamalar
1)

Felsefenin ilk sorusunun anlamn irdeleyin.

2)

Felsefe ile mitoloji arasndaki farklar zerine bir makale kaleme aln.

3)

Yedi Bilgelerin felsefe tarihindeki yerini irdeleyin.

4)
sorgulayn.

Thales, Anaksimandros ve Anaksimenesin ilk ilkeye verdii yantlar

100

Uygulama Sorular
1)

Felsefe neden Arkhe Nedir? sorusuyla balar?

2)

Bu sorunun mitolojik yant ne olabilir?

3)

Yedi Bilgelerin amac nedir?

4)

Miletos Okulunun genel zellikleri nelerdir?

5)
Thales, Anaksimandros ve Anaksimenesin dncelerinin benzerlikleri ya da
farkllklar nelerdir?
6)

Bu dnemde mitoloji-felsefe-bilim ilikisi hakkndaki nasl bir fikir edindiniz?

101

Bu Blmde Ne rendik zeti

Gne Olymposun mitolojik kylarndan syrlm ve Anadolunun Ioniasndaki
antik bir liman kenti olan Miletosda yeniden domutur. Bu dou yepyeni bir soruyla, yani
arkhe nedir? sorusuyla daha baka parlamtr. Thales sormutur bu ilk soruyu ve su diye
yantlamtr; dier dnrler de onu takip ederek ayn soruya farkl yantlar vermitir. Bu
dnrler, Homeros ya da Hesiodosun hikayeleriyle rl gelenei soyarak ellerindeki
kstl bir gzlem malzemesiyle tarafsz bir gzlem yaparak doay okumaya alan ilk
dnce adamlardr. Daha derin bir bak asyla deerlendirildiinde, Thales ve dier
Miletos dnrleri mitolojinin tanrlarna ve mitolojiyle beslenmi toplumun geleneklerine
ilk sessiz bakaldry gerekletiren insanlardr. liklerine kadar birey olduklarn
duyumsayan, lml olduklarn bildikleri halde, lmszce srgit dnme ve yaamay,
hayal gcnn snrlarn zorlamay ilke edinen insanlardr; kendilerine anlatlan masallarla
deil, aklla ve derin bir tutkuyla doay tanmak isteyen insanlardr; ksaca doann
karsnda bilgili olmaktan ve edindikleri bilgiyi sevmekten grkemli bir haz alan insanlard.
Felsefe yava yava balamt
Peki, Thales ve dier doa dnrleri felsefe sahnesinde grndnde, Homeros ve
Hesiodos, yani mitolojik dnce bitmi miydi? Hi phesiz, hayr. Ama artk Homeroscu
bir yk, ou felsefecinin felsefeyi ve felsefe eitimin nemini dile getiren rneklerine
sadece birer malzeme oluturuyordu. rnein, Aristippos tm dallarda eitim grp de
felsefeyi bir yana itenleri, Odysseusun sadk kars Penelopenin taliplerine benzetiyordu;
nk, ona gre, bu tr insanlar btn hizmeti kzlar elde etmilerdi etmesine, ama evin
hanmn, yani Penelopeyi henz elde edememilerdi.

102

Blm Sorular
1)

Arkhe nedir sorusuyla geride braklan aadakilerden hangisidir?

a)

lk ilkenin ne olduuna deiik yantlar arama abas

b)

Doay tanma kaygs

c)

Felsefenin kendisi

d)

Mitolojik yant arama kaygs

2)
Thales ve dier doa dnrleri neden Sokrates-ncesi dnrler
adlandrlr?
a)
iin

olarak

Sokrates ve Sokrates-sonras dnrler gibi mitolojik hikyelerle bydkleri

b)
Sokrates ve Sokrates-sonras dnrlerden retileri ve yntemleri asndan
farkl olduklar iin
c)

Mitolojik ykleri felsefelerine temel yaptklar iin

d)

Homeros ile Hesiodosun gelitirdikleri felsefi dne sahip ktklar iin

3)

Aadakilerden hangisi Arkhenin zelliklerinden biri deildir?

a)

maddedir

b)

her ey ondan kar

c)

temel varlktr

d)

yaam gcnden yoksundur.

4)
Thales, Her ey tanrlarla doludur derken aadakilerden hangilerini
kasteder?
a)

Yaam gc olmayan hibir ey yoktur.

b)

Her ey canldr.

c)

Doada tanrsal olmayan hibir ey yoktur.

d)

Doada Arkhe diye bir ey yoktur.

5)
Miletoslu Anaksimandros ile Anaksimenesin Arkhe nedir? sorusuna
verdikleri yant nedir?

103

a) apeiron-hava
b) kaos-kosmos
c) ate-su
d) su-apeiron
6)

Yedi Bilgeler szleriyle en ok neyi alamak isterler?

a)

tanr sevgisi

b)

sevgi

c)

skunet

d)

adalet

7)
Aadakilerden hangisi Thalesin evrenin ilk ilkesinin su olduunu
sylemesine yol aan nedenlerden biri olamaz?
a)

varlklarn tohumunun ve besininin nemli oluu

b)

btn canllarn ve bitkilerin yaamak iin suya gereksinim duymalar

c)

Deniz tanrs Poseidondan korkmas

d)

varlklarn yaamn srdrebilecei sy reten ve srdren nemin kayna

olmas

8)

Aadaki zelliklerden hangisi Anaksimandrosla ilgili olamaz?

a)

gk cisimleriyle ilgili bilgi sahibi

b)

corafya hakknda bilgi sahibi

c)

Yunann ilk gne saatinin ve ilk yldz haritasnn yaratcs

d)

Arkheye ilk ate diyen

9)

Aadakilerden hangisi Anaksimenesin ilk ilkesi olan hava iin

sylenemez?

a)

Hava ilk haliyle grnmez bir yapdadr, ama hareket etmeye baladnda ve
younlatnda grnr olur.

b)

hava ilkin rzgr (veya buu), sonra bulut, ardndan da su olur ve en

sonunda daha da younlar ve kalnlar.

104

c)

Her ey havann seyrelmesi ve younlamas sonucunda meydana gelir.

d)

Havann en seyrek hali topraktr.

10)

Aadakilerden hangisi Miletos Okulunun doa dnrleri iin

sylenemez?

a)

Bu dnrler gerek doa bilimcileri deildir.

b)

Miletos Okulunun dnrleri Homeros ve Hesiodosun takipileriydi.

c)

Bu dnrler sadece bilimin douunu mjdeleyen fikirlerin sahipleriydi.

d)

Mitolojiden uzaklamay ve bambaka sulara yelken amay da gze

almlardr, ama henz mitolojiye tamamen srt evirmemilerdir.

Cevaplar
1)d, 2)b, 3)d, 4)a, b, c 5)a, 6)d, 7)c, 8)d, 9)d, 10)b

105

6. UZUN SALI SAMOSLU: PYTHAGORAS

106

Bu Blmde Neler reneceiz?

6.1.

Yunan-Dou Sentezi

6.2.

Pythagorasn rencisi Olmak

107

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)
Pythagoras
kullanmtr?

Philosophia

ve

Philosophos

kelimesini

hangi

2)

Pythagorasn karakteri ve eitim ekliyle ilgili izlenimleriniz nelerdir?

3)

Pythagoras iin arkhe neden saydr?

4)

Ruh g nedir?

5)

Pythagorasn Yunan felsefe tarihindeki nemi nedir?

6)

Pythagoras dendiinde neden Pythagoraslar anlalr?

manada

108

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Yunan-Dou Sentezi

Miletos Okulunun Arkheye

verdii yantlardan daha
deiik bir yant vererek ve
arkhenin say olduunu
iddia
ederek
felsefeye
yepyeni bir soluk getiren
Pythagorasn
Yunan
dncesiyle
Dounun
Bilgeliini
buluturduu
retisi hakknda fikir sahibi
olma

Pythagorasn
Olmak

rencisi Pythagorasn kendine zg

eitim tarzn renerek
Yunann ilk felsefe okullar
hakknda izlenim edinme

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Pythagoras
hakknda
yazlm
felsefe
tarihi
kitaplarn okuyup onun
felsefesi hakknda yaplan
yorumlar irdeleyerek

Yunan
felsefe
okullar
zerine yazl kitaplardan
bilgi edinip bu okullardaki
eitim tarzn gnmz
felsefe
eitimiyle
karlatrarak

109

Anahtar Kavramlar

Pythagoras

Pythagoraslar

Kroton Okulu

Ruh G (Metempsykhosis)

Ipse dixit

110

Giri
Miletos Okulunun sorduu arkhe nedir sorusu, su, apeiron ve hava olarak ilk
yantlarn bulmutu. Bu sorunun yant, felsefe tarihinin en ilgin dnrlerinden biri olan
ve philosophia (felsefe) kelimesini ilk kez kullanan Samoslu Pythagorasla birlikte daha soyut
bir alana, sayya kayd. nk Pythagorasa gre evrendeki her eyin z saydan, zellikle
Birden (Monad) ibaretti. Buradan hareketle, bu blmde Pythagoras ve Pythagoraslarn
genel karakteri, inanlar, eitim tarzlar ve ruh g retileri zerine bilgi verilecek ve say
kavramndan ne anladklar irdelenecektir.

111

6.1. Yunan-Dou Sentezi

Miletos Okulunun aratrd maddi tzn insan doasndaki ahlaki yanssn,
dolaysyla devletteki yanssn bulma aamasnda ortaya kan 1 ve Philosophia (Felsefe)
kelimesini ilk kez Yunan dnyasna ve dolaysyla tm Bat dnyasna tantmasyla felsefe
tarihinde nemli bir yer edinen Pythagoras (), yaklak 570 ylnda Ioniada,
Ege Denizinin bir adas olan Samosda domutur. Orta yalarnda talyann gneyinde yer
alan Kroton ehrine gm ve burada kendi adyla anlan yar dinsel, yar felsefi bir okulun
kurucusu olmutur. Krotonun siyasi yaamnda da nemli roller stlenmi, ama bir isyan
hareketi sonucunda bu ehirden srlp Metapontum yaknlarnda bir yere yerlemek zorunda
kalm ve hayatnn son anna kadar da burada yaamtr.

Resim 21: Pythagoras

Kendisinin bizzat kaleme ald hibir eser gnmze kalmadndan, hakknda
sylenenlerin ou ya ok abartl vglerle ya da alayc yergilerle doludur. Kimlii ve
dnceleriyle ilgili antik metinlerin yazl belgelere deil, szl aktarmlara dayanmas ve
her eyden nemlisi Pythagorasn dncelerini sembolik bir dilde ifade etmesi, onun
hakknda kesin ve salam bilgiler edinilmesini zorlatrmtr. Bu yzden, zellikle de
retileri sz konusu olduunda bunlarn hangisinin birebir kendisinin, hangisinin
rencilerinin ya da taraftarlarnn olduu hep tartma konusu olmutur.
Pythagoras ile ilgili bilgiler toplam alt ana kaynaktan elde edilmitir ve bu
kaynaklarn ilk , Tarentumlu Aristoksenos, Messanal Dikaearkhos ve Tauromeniumlu
Timaiosa ait olup 4. ve 3. yzyla tarihlenen metinlerdir, dier yse, Diogenes Laertios,
Porphyrios ve Iamblikhosun S 2. ve 3. yzyla tarihlenen metinleridir. 2
Byk adamlarn yaamykleri de byk olacandan, zamannda hem doal
grnm hem bilgelii hem de belagatli konumalaryla insanlar kendisine hayran brakan
1
2

Barker 1964: 53.

Hermann 2004: 34.

112

Pythagoras btn bu kaynaklarda adeta bir tanr yerine konur ve yaamyks efsanelerle
dokunur. Bu yzden Pythagoras ardllar olan ve Pythagoraslar olarak adlandrlan dier
dnrlerden ayrp ahsen tanmak zor itir.
Yine de klasik metinlerin ortak buluma noktalarndan hareket edilirse ve Pythagoras
hakkndaki mitolojik sylemler yle bir silkelenirse, ortaya kan manzarann hemen
yzeyinde felsefeyle hemhal olan kiilerin ezbere bildikleri o klielemi bilgilere ulalr:
Felsefe (philosophia) kelimesini ilk Pythagoras bilgelik sevgisi (philia tes
sophias)kullanmtr ve kendisine bilge demek yerine ilk kez bilgelik dostu
(philosophos) demitir.
Felsefe tarihinde Thales ile balayan Miletos Okulu geleneini Yunan-Dou
dncelerinin adeta karmas olan Kroton Okulu geleneiyle gelitirmi ve her eyin kkenini
maddi olmayan bir ilkeye, saylara indirgeyerek Thalesten ve dier maddeci, monist
dnrlerden ayrlp Orpheusu retilere kaydrmtr.
Pythagoras geometri ve aritmetik zerine bir dehadr. Bir dik gende hipotensn
karesinin dik kenar karelerinin toplamna eit olduunu ilk o kefetmitir.
Ruhun lmszl ve ruh gyle ilgili retiyi (metempsykhosis) Yunan felsefesine
ilk o tantmtr.
Sabah Yldzyla Akam Yldznn birbiriyle ayn olduunu ilk kez o aklamtr.1
Pythagoras ile ilgili bu sylemler biraz daha silkelenip manzarann biraz daha derinine
inildiinde, bu kez Pythagorasn Yunan-Dou etkileimli eitimiyle ve kendisini hem felsefe,
hem bilim, hem de din alannda eit ekilde yetitiriiyle aslnda dnemin Yunannn kulana
yabanc bir ses olduu ve bu zgn sesiyle Gney talya kentlerinin sosyal ve siyasal
tarihinde nemli bir rol oynad da ortaya kacaktr. Manzarann dibine ulaldnda ise, ne
rettiinden ok, nasl rettii, Yunann Barbaros (Yabanc) dedii ve bir o kadar da
merak ettii o yabanc diyarlardan edindii bilimsel ve dinsel bilgileri ne ekilde aktarp da
rencisiyle arasnda kopmaz bir gnl ba, baka deyile kendisine ipse (bizzat kendisi)
ve syledii her eye ipse dixit (bizzat o dedi) dedirtecek kadar youn bir birliktelik
kurduu aydnlanr.
Pythagorasn her eyin temelini sayya, hatta bire indirgedii felsefesinin doasnda
da zaten bu birlik aka kendini gsterir. nk ona gre, eyler arasndaki balantlar,
saylar arasndaki balantlara eittir. Bunun da nedeni saylarn arasndaki balantlarn her
ey iin geerli, temel balantlar olmasdr; dolaysyla bir eyi anlamak demek, dierini de
anlamak demektir. Bu yzden iki, aslnda bir ve ayndr. 2
Pythagoras Okulunun ana dayana olan bu dnce, evrenin dzenini anlamay
kolaylatrd gibi evrenin paralarn, dolaysyla insann doasn, onun kurduu kentleri,
1
2

Diogenes Laertios, 8.12-14.

Hermann 2004: 16.

113

toplumlar ve yasalar da anlamay kolaylatrr. Mutlak Bir (monad), saysal dzene

sarslmazlk, tutarllk ve deimezlik katan en mkemmel nclse, evrendeki her ey iin en
mkemmel ncldr. Bu Birden sadece saylar deil, ayn zamanda saylar arasndaki
balantlarla aklanan eylerin doas kyorsa, 1 o zaman Bire vakf olmak her eyin
doasna vakf olmaktr. nk Mutlak Birin kendiliinden esnek, her yne eilip bklen
yaps, onu pnar ban tutan bir kavram yapmakla kalmaz, dnlebilir olan herhangi bir
bileimin yap ta haline getirir ve bu anlamda her eyi birbirine benzer klar. eyler
paralarna ayrlsa bile, o paralarn her biri bir birim olduundan, blnmez olan doalarn
korurlar ve yeniden bir araya getirildiklerinde doalar da yeniden bir btn olur. Demek ki
Bir merkezde olandr, her ey ona eklenebilir, her ey ondan karlabilir ya da her ey yine
ona geri dnebilir. 2
Samoslular arasnda kk yalarndan itibaren etkileyici grnmnden dolay uzun
sal Samoslu, olarak nlenen3 Pythagorasn saylar etrafnda biimledii ve kendisinden
sonra gelenlerin gelitirdii bu reti, hi phesiz Msrllardan rendii geometriye,
Keldanilerden rendii astronomiye ve Fenikelilerden rendii aritmetie dayanyordu. Bu
bilgileri almak ve ufkun tesini grebilmek iin on sekiz yalarndayken adasn terk edip elli
alt yanda geri dnnceye kadar nce Thalesin yanna, Miletosa, oradan Msra, oradan da
Babile gitmi, bilgeliin tanrlara zg olduuna inand iin kendisinin bilge deil de,
bilgeliin kapsnda bir dilenci olduunu dnp philosophos (bilgi dostu) adn ahsna
daha yaktrarak evrensel bir i yolculua km ve kefedilmeye deer ne varsa kefetmeye
almt.
Pythagorasn saylar retisinin yan sra en nemli retisinden biri de ruh gyle
ilgili retisiydi (metempsykhosis: ) ve aada aklanaca gibi yaam sk
bir perhizle geirmek gerektiine olan inanc da bu retiyle sk skya balyd.
Pythagorasn ruh g retisi, ruhun bedenle birlikte lmediine saysz bedenlere g edip
yeniden hayat bulduuna inanmasndan kaynaklanyordu. Ona gre bu gler srasnda ruh
bazen insanlarn, bazen hayvanlarn, bazen bitkilerin bedenlerine giriyor ve yeniden
diriliyordu; kendisi de bu g mkerrer defalar yaamt. 4 Hatta taraftarlar onun ldkten
sonra bir tanr olduuna bile inanmt.
Pythagoras Thalesin yanndayken yaamnn belki de en nemli dersini renmiti:
Zaman iyi kullanmak. Bu yzden, reneceini renmeden nce zellikle Thalesin
tavsiyesine uyarak Memphis ile Juppiter tapnaklarnn rahiplerince eitilmek zere Msra
yelken amt. Zaman iyi kullanmann en iyi yolu, insann uykuda geirdii kayp saatleri
geri kazanmaya almasyd. Uykunun aza indirilmesi ise bedenin zel yiyecekler ve
ieceklerle beslenmesiydi ve bu nedenle zel bir diyet eklini renmesi ve her eyden nce
araptan ve hayvani gdadan uzak durmas gerekirdi. nk hazm kolay olan yiyeceklerle

1
2
3
4

Aristoteles, Metaphysika, 986a20, 987a20, 1083b11.

Hermann 2004: 16.
Iamblikhos, 2.
Diogenes Laertios, 8. 34.

114

beslendiinde, bedeni dirilecek, ruhu arnacak ve almalarna daha dikkatli bir ekilde
kendini verebilecekti.
Pythagoras diyet konusuna o kadar nem vermi olacak ki, Msr yolundayken nce
Fenikelilerin en nemli ehirlerinden Sidona urad ve orada fizyolojist Moskhosun
soyundan gelen din adamlaryla ve kutsal gizemleri yorumlamada usta keilerle sohbet etme
imkn buldu. Bir yandan onlarn yaay tarzlarn gzlemledi, bir yandan da tefekkre olan
mthi merakn Sidonda ve civarndaki dier byk kentlerde kutsal saylan deerlerin,
tapnlan tanrlarn gizemlerinin hepsini renerek gidermeye alt ve anlad ki Msr aslnda
btn Fenike gizem dinlerinin kayna. te o kaynaa bir an nce inme hevesiyle Sidondan
Msra gitmek iin can att, en sonunda Solona Msrllarla karlatrlnca, onlarn yannda
Yunanllar hep ocuk, diye ders veren Msrl rahibin lkesine ayak bast. 1
Derler ki, yolculuu boyunca hibir ey yiyip imedi, sadece gemiye binerken sorduu
Yolculuk Msra m? sorusundan baka bir laf etmeyip sessizliini korudu ve hi uyumayp
zaman zaman yle hafife kendinden geti. 2 Msrdayken her tapnaa girip kt, Msr
diniyle ilgili gerek rahiplerden gerekse peygamberlerden ayrntl bilgiler edindi ve tam yirmi
iki yl bu tapnaklarda yaad, zorlu yaam koullarna katlanp tm itenliiyle tanrlarn
gizemlerine ermeyi baard.
Bu arada, astronomi ve geometri zerine de derin aratrmalarda bulunmaktan hi
vazgemedi, ta ki Pers askerleri tarafndan esir alnp Babil ehrine gtrlnceye kadar. Ama
bu esaretini bile frsata dntrmesini bildi ve astroloji, simya gibi btni bilgilerin
statlarndan, yani Zoroasterin takipileri Magoslardan (Magi) eitim ald ve yine onlarn
sayesinde aritmetik, mzik ve bilimin dier dallaryla ilgili Yunann henz bilmedii trde
bilgiler edindi. Sonra da yurdu Samosa geri dnd.
Adann yal sakinleri bir zamanlar tanrsal esinle donatldna inandklar ve bu
yzden tanrsal insan dedikleri (theios aner) Pythagoras grdkleri anda tandlar ve yllarn
deneyimini belagatli slubuna yanstan konumalarn eskisinden daha byk bir saygyla
dinlediler, hatta ada halkna resmi olarak ders vermesini ve bildiklerini onlarla paylamasn
istediler. Matematikle ilgili btn bilim dallarn Yunanllara tantmak ve onlar bu konulara
aina klmak telanda olan Pythagoras bu istei seve seve kabullendi. Ama bilgilerini
Msrda ald eitime uygun olarak sembolik bir dille aktarmaya balaynca, Yunanllarn bu
tr bir retim biimine olduka yabanc kaldklarn ve dikkatlerinin iyice daldn anlad.
Yine de ylmad, nk ne de olsa Samos kendi memleketiydi ve o da yabanc diyarlardan
rendii matematiin tadn Yunana tattrmaya kararlyd. Baka tr bir eitim teknii
denedi: Gymnasiondayken, top oyununda usta bir gen dikkatini ekmiti. Beden eitimine
ok dknd bu gen, ama be paraszd ve zor artlar altnda almak durumundayd.
Genci kendisiyle birlikte almaya ikna etti ve nce onun temel ihtiyalarn gidererek
1

Solon Msr ziyareti ettii dnemde, Sais kentinde tanra Neithin rahipleriyle karlar. Bu rahiplerin
yallarndan biri Solona Ah Solon, Solon, Siz Yunanllar, hepiniz ocuksunuz, aranzda hi yal adam
yok, der. Solon bununla ne kastettiini sorunca, rahip ona yle yant verir: Siz zihnen hep gen
kalmsnz. Kadim geleneklerden hibir bilgi miras kalmam sizlere.; Platon, Timaios, 22b.
Iamblikhos, 3.

115

ruhunu para derdinden kurtarp beden eitimi iin de ona gerekli destei salad, sonra abacus
stnde gstere gstere, yavatan aritmetii ve geometriyi temelinden retmeye balad.
Hatta ilk bata gencin rendii her bir say ya da ekil iin ona gm sikke vermeyi bile
gze ald. Tabii gen ncelikle para kazanmak umuduyla balad matematie, ama gn
getike derslerine yle itenlikle sarlmaya balad ki, en sonunda bu bilime kendini fena
kaptrd. Pythagoras genteki ateli tutkuyu grnce, yalandan kaynaklarnn tkendiini ve
artk ona para veremeyeceini syledi. Ama o gen para kazanmasa da derslere devam etmek
istedii belirtti ve bu konuda srar etti. Bunun zerine Pythagoras, Ama benim kendimi
doyuracak kadar bile param yok, dedi. Gencin yant ise yle oldu: lerde senin
masraflarn ben karlarm ve leyleklerin yapt gibi yapp bu iyiliinin karln sana
derim. Sra bana geldiinde, rettiin her say iin bu kez ben sana gm sikke
veririm. 1 Bu yant, Pythagoras iin yeterliydi. Derler ki o gen atlet Pythagorasn
Samostaki en iyi rencisi oldu ve stat ona Atletizm adndaki kitaplk bir eserini adad,
bu eserin satrlarnda da ona sporda baarl olmas iin kuru incir yerine etle beslenmesini
tavsiye etti. Porphyrios bu gencin adnn Eurymenes olduunu ve Pythagorasn tavsiyelerine
uyarak dier atletler gibi peynir ve kuru incirle besleneceine, farkl bir diyet uygulayp her
gn belli miktarda et yiyerek Olimpiyat oyunlarnda btn yarmaclar geecek kadar
mkemmelletiini yazar.2
Pythagorasn Samoslu genci eitme tarz, onun hem zihinsel hem de ahlaki
bilgilendirmeye nem verdiini gsteren bir ayrntdr, ama nemlidir, nk Krotonda
kurduu Okuldaki eitim tarz srlara gml olduundan, klasik metinlerde bu ekilde
karlkl, birebir retimini gsteren baka bir ayrntya rastlanmamaktadr.
Pythagoras Samosta kald sre boyunca, Yunanistann deiik yrelerine, Delosa
Girite ve Spartaya gidip gelmi, Delosta Apollona ibadet etmi, dierlerinde ise hukuk ve
yasalarla ilgili bilgiler edinmeye almtr. Bu geziler sonrasnda, Samosta Pythagorasn
Yarmdairesi adyla anlan bir Okul kurmu ve buray toplumun ortak karlarn ilgilendiren
meselelerin grlp tartlaca bir mekn haline getirmitir. Kendisi ise zamannn ounu
kalabalktan uzakta, yapay bir maarada geirmeyi yelemi, gecesini gndzn felsefe ve
bilime adam, ruhunu tefekkre dalarak yceltmeye almtr. Bu arada n yle
yaylmtr ki, Yunann en mkemmel zihinleri onunla srf tanabilmek iin yurtlarndan
kalkp Samosun yolunu tutmutur. Ama Samoslular bunu frsata dntrp gelenleri kamu
ilerinde altrmaya kalknca, Pythagoras felsefesini gelitirmek amacyla toplumdan ayr
bir yerde yaamann, adann temel ihtiyalarn karlayamayacan anlam, biraz da
adallarn eitime pek merakl olmadn fark edince, yurdunu terk edip Gney talyaya
gitmeye ve orada yerlemeye karar vermitir. 3
Pythagoras Gney talyaya (Magna Graecia) vardnda, kendi yurdu diyebilecei
yerin aslnda byle birok bilim adamyla kaynayan topraklar olmas gerektiini anlar. Bu
dnceyle yrenin en nemli ehirlerden biri olan Krotona gidip oraya yerleir (yak.
1
2
3

Iamblikhos, 5.
Porphyrios,15.
Iamblikhos, 5.

116

530). Yerleir yerlemez de saygn grn ve sakin konuma slubuyla ehrin

ynetiminden sorumlu yallar meclisini etkisi altna alr. Onlarn ricasyla nce genlere,
sonra da okul andaki ocuklara ve belki de en nemlisi kadnlara ynelik konumalar
yapar. lgin fikirlerle dolu ve birbirinden belagatli bu konumalaryla ksa zamanda sadece
ehir halknn kalbini kazanmakla kalmaz, civar ehir halklarnn, hatta Yunanl olmayan
topraklarn krallarnn da akn akn Krotona gelmesini salar.
Pythagorasn Kentin Homakoeionunda (Dinleme Salonu) verdii ilk sylev, kadnl
erkekli iki binden fazla insan bir anda taraftar haline getirir. Halk onu Apollonun soyundan
gelen, insan bedenine girmi bir tanr olarak grr ve onun kendilerine nasl adil ve ahlaki
yaayacaklarn retmek zere gnderildiine, 1 evrende kendilerine gizemli gelen btn
olaylar, gezegenleri, yldzlar ve yrngelerini doru ekilde ondan reneceklerine inanr.
Hatta dahas en iyi ynetim eklini, halkn bir arada uyum iinde yaamas iin gerekenleri,
kanunlar, tanr tapmn, llere saygy, nefse hkimiyeti, dostlar arasnda malk-mlk
ayrmnn olmadn, terbiyeyi, hangi hayvanlarn etini yiyip hangilerininkini
yemeyeceklerini, ksaca bilgelik dostu insann kafasn kurcalayan her eyi Pythagorasn
kendilerine aklayacana inanrlar ve yle de olur. nk Pythagorasn btn
anlattklarnn z, bilimler araclyla doay aratrmaya balayan merakl bir zihnin
vaktiyle kr olan gzlerinin alaca ve aina olduu ya da olmad doa olaylarn farkl bir
bak asyla deerlendirmeyi renip evrenin ilkelerinin ve ilk nedenlerinin farkna
varacadr.2
talyaya geldii anda ve Sicilyaya yapt geziler srasnda buralardaki ehirlerin
birbirlerini kle konumuna drp byn kk zerinde hkimiyet kurmaya altn
anlamt. Bu yzden kent sakinlerine hitaben yapt konumalarnda onlara zgrlk
sevgisini alamaya alt ve taraftarlaryla birlikte Kroton bata olmak zere, Sybaris,
Catanes, Rhegium, Himaera, Agrigentum, Taoromenas gibi kentleri baskc ynetimlerden
kurtarp zgrlklerine kavuturdu, hatta yasalar kartp bu zgrlklerini gvence altna
ald, ardndan parti kavgalarn sonlandrd ve her birini komu krallklarn imrenecei rnek
ehirler haline getirdi. Mmkn olan her yola bavurup gerekirse klla, gerekirse atele her
tr musibeti kesip atmal, bedeni hastalktan, ruhu cahillikten, kenti fesatlktan, yuvay
kavgadan kurtarmal, diyen Pythagorasn bu szleri onun insan, kent ve yurt zerine
besledii btn dncelerini zetler nitelikteydi.

6.2. Pythagorasn rencisi Olmak

Pythagorasa gre siyasi ve felsefi dnceleri hayata geirmek iin, her eyden nce
uygun bir eitim ve retim tarz oluturmak gerekirdi. Bu yzden Krotondaki ilk ii kendi
adyla bir Okul kurmak ve kendine zg bir eitim tarz belirlemek oldu. nk zihninde
ekillendirdii siyasi ve dini kalknma hareketini ancak kendi retileriyle yetimi sekin bir
renci topluluuyla baarabileceine inanyordu. Ona gre bir insan eitmenin en iyi yolu
ncelikle onu iyi ynetilen bir kentin yurtta haline getirmekti. Bu yzden kendisinden ders
1
2

Iamblikhos, 6.
Iamblikhos, 6.

117

alacak rencilerin seiminde titiz davranp hem kendisiyle hem de toplumuyla bark,
grgl, anlama kabiliyeti yksek ve hafzas ok kuvvetli insanlar tercih etti. Setii
insanlar kendine zg snavlardan geirip ilerinden baarl olanlar bilimsel bilginin hemen
hemen her dalnda yetkin klmaya alt.
Pythagoras retilecek bilgilerin hibirinin boa gitmemesi, renen tarafndan
mutlaka anlalmas ve hayata geirilmesi gerektiine inandndan, herkese her bilgiyi
vermenin adil bir davran olmayacan dnd. nk anlalmas yle kolay olmayan,
aksine yksek idrak yetenei gerektiren bilgilerin dk kapasitedeki zihinlere aktmann ne
kiinin kendisine bir hayr dokunabilirdi, ne de onun iinde yaad toplumun genel
hissiyatna. Bu nedenle ilkin rencilerin alg dzeylerine gre snflandrlmas ve herkese
hak ettii kadar bilginin verilmesi eitliki bir toplum iin birincil kouldu. 1
Pythagorasn rencisi olmak demek, hem zihinsel hem de ruhsal anlamda kat
kurallar olan bir yaam da gze almak demekti. Bu yzden Pythagoras kendi kurallarna ve
yaam artlarna uyum gsterecek insanlara rencisi olma hakk tanrd. Bu hakk tanrken
gz nnde bulundurduu birtakm ltler sz konusuydu, her eyden nce renci
adaylarnn ana babas ve akrabalaryla olan ilikilerindeki tutumunu gzlemlerdi, oturup
kalkmasna, konuaca ya da susaca yeri bilip bilmediine, yerli yersiz glp glmediine
bakard. Sonra, insanlarla ilikilerinde beklentilerine, onlarla konuma tarzna, gn iinde bo
zamanlarn nasl deerlendirdiine, nelere sevinip nelere zldne dikkat ederdi.
Yrynden tutun da, yzndeki en ufak mimiklerine kadar rencisini analiz eder, bu tr
ifadelerin kiinin ruhundaki dnceleri aa kardna inanrd. Gzne kestirdii
rencisini tam yl kendi bana brakyormu gibi grnr, ama gizliden gizliye onun
btn yapp ettiklerini, dayanklln, tutarlln gzetlerdi. Bu aamada en ok da
rencisinin gnlnn d dnyann nimetlerine, an ve hrete kayp kaymadna bakard.
Nezaket ve yumuaklk en nemli deerlerdi onun iin. Utanmazla, arszla, saygszla,
lszle, tembellie ve ahlakszla ise tahamml yoktu. Bu tr snavlarndan baaryla
kan rencisini okuluna arr ve o andan itibaren de tam be yl srecek bir suskunlua
(quinquennale silentium) mahkm ederdi ki, zaferlerin belki de en zoru olan dilini tutmay
renebilsin ve bir konuma adab edinebilsin. 2
Pythagorasn setii renciler ilkin auditorium (homakoeion) ad verilen salonda
toplanr ve derslerini keten bir perdeyle ayrlm zel bir blmede veren Pythagoras sadece
dinlerlerdi. Dinleme aamasnda baarl olanlar Pythagorasn birebir verdii derslere kabul
edilir, dierleri ise evvelce olduu gibi onun sadece sesini iitip ilkelerini dardan dinlemeye
devam ederdi.
Bylece, Pythagorasdan herkese aklanmayan zel bilgileri edinenler (esoterici) ve
dardan onun sesini iitip temel bilgiler edinenler (exoterici) olmak zere iki temel snf

1
2

Iamblikhos, 18.
Iamblikhos, 17

118

olutu. lk snftaki renciler Pythagorei (Pythagorasn has rencileri), ikinciler ise

Pythagoristae (Pythagorastan esinlenenler) olarak anld. 1
Pythagorasn has rencilerinin arasnda ahsi mal-mlk diye bir ey yoktu, bu
yzden hepsi nce Pythagorasn dostlar arasnda her ey ortaktr (amicorum omnia
communia)2 dsturunu bellemek zorundayd. Bu ayn zamanda zihinsel birlikteliin de ilk
artyd. Hepsi bir arada, byk bir uyum iinde yaamak ve Pythagorastan esinlenenlere her
zaman rnek olmak zorundaydlar.
Pythagorastan esinlenenler ise ebeveynleriyle birlikte yaamaya devam edebilirlerdi,
ama ortak olan derslerde ya da sosyal etkinlikler de dierleriyle bir araya gelip kurallara
uygun hareket etmek zorundaydlar.
Pythagorasn has rencileri (mathematici) ve dinleyici konumundaki (acusmatici)
rencileri daha sonra iki tr felsefenin gelimine nclk etti. Dinleyiciler, rencilere gre
bir alt snft ve Pythagorasn ahsndan deil de, onun bir rencisi olan Krotonlu ya da
Metapontumlu olarak bilinen Hippasostan ders aldklar sylenirdi. Bu yzden kendilerini
Pythagoras olarak adlandran renciler gerek Pythagoras felsefesini sadece kendilerinin
bildiini, dierlerinin felsefesinin yapay bir model zerinde kurulup gelitiini iddia ettiler.
Dersler Pythagorasn doruluu snanmam ilkelerinden ya da bunu yap, unu
yapma trndeki buyruklarndan ibaretti ve her renci en bata bu derslerde iittiklerini
tanr sz gibi bir sr olarak tutulmas gerektiini renirdi. Bu yzden iittikleri zerine
aklama talep etmenin, bunlar hakknda konumann ya da tartmann veya bunlar
kendilerinden olmayan insanlara aklamann snr amak olacana inanrd. Her renci iin
susmasn renmek yaamn ilk dersiydi ve her biri nce susacana dair yemin ederdi. yle
ki konumalaryla nl Isokrates bile Pythagorasn bu konudaki eitiminin hakkn teslim
edip onun rencilerinin hitabette byk n kazananlardan ok kendi sessizliklerine hayran
olduklarn vurgulamaktadr. Onlarn grevi sylenenler zerinde kendi kendilerine dnp
bunlar bilgelikle donanacaklar kvama getirtmekti. Bu grevi hakkyla yerine getirmenin
dl ise Pythagorasn birebir rencisi olmakt; yerine getiremeyenlerin dl ise
mallarnn iki katna sahip olmak, ama o andan itibaren dier rencilerce l olarak
adlandrlmak ve halktan biriymi gibi muamele grmekti. 3
Genel derslerde renilenler, Nedir? En temel olan nedir? Ne yapmak ya da ne
yapmamak gerekir? gibi sorunun yantlar olan dsturlard: rnein, Kutlular adas, yani
Gne ve Ay nedir?; En doru olan ey nedir? Kurban kesmek; En bilge olan nedir? Say;
nsan iin en fazla beceri gerektiren sanat nedir? Hekimlik; En gzel olan ey nedir? Uyum;

1
2

Iamblikhos, 18.
Platon, Politeia, 424a, 449c, 462ab.; P. Shorey (trans.; ed.), Platon, Republic, London: W. Heinemann,
1930.
Iamblikhos, 17.

119

En gl olan ey nedir? Zihin; En mkemmel ey nedir? Mutluluk. En doru sz nedir?

nsanlarn hepsinin ahlak bozuktur, gibi. 1
Yaplmas ya da yaplmamas gerekenler ise, buyruklar eklinde verilir ve renciden
bunun nedenini kendisinin bulmas beklenirdi: rnein, yreini kemirme; tahl kilesinin
stne oturma; yk indirene deil, kaldrana yardm et; yznde tanr imgesi olmasn;
yolun dnda yrme; sa elini kolayca uzatmaktan kan; sivri ba kendinden uzak tut;
yurdundan ayrlrken dnp snra bakma, gibi. 2 Pythagorasn eitim biimiyle ilgili bilgi
veren sonraki dnemlerin metinlerinde bu buyruklarn ou nedenleriyle birlikte verilmitir:
rnein, nsanlar ocuk dourmak zorundadr, nk arkamzda tanrlara ibadet edecek
nesiller brakmalyz; stnde tanr imgesi olan yzk takmayn, nk kirletirsiniz; bu tr
imgeler sadece evlere yakr; Hibir kadna kt davranmayn, nk kadnlar da tanrlarn
tapnclardr; Ak horoz kesmek caiz deildir, nk bu hayvan Ay iin kutsal olduundan ve
zaman bildirdiinden o da tanrlarn tapncsdr; Yaralanmak ve yaralar tehir etmek iyi bir
harekettir, ama bunlar insann arkasnda deil de, gsndelerse; nsan ruhu ldrlmesi caiz
olmayanlar dnda her hayvann bedenine girer kar; bu yzden kurban edemeyeceimiz
cinsteki hayvanlar yememeliyiz;3 Ekmei blmeyin, nk ekmek dostlar biraraya getirir; 4
Atei bakla kartrmayn, nk bu ekilde gllerin fkesini ve kibrini kabartm
olursunuz. Terazinin stne basma, nk adaleti ve eitlii inemi olursun, gibi. 5
te btn bu dsturlar ve buyruklar, baka deyile rencinin iiterek rendii eyler
(akousmata) aslnda birer sembold (symbolon) ve ieriinde hem zihinsel hem de ruhsal
geliime ynelik ilkeler barndryordu; ama bunlarn bazlar sadece Pythagorasn has
rencilerine aklanrken, ou aklanmadan braklr ve rencinin mantk yrtp
bunlarn nedenlerini kendi kendine bulmas beklenirdi. 6 Bu konuda Pythagorasn tavr, adeta
bir hekimin tavrn andrrd; nasl ki bir hekim hastalarn tedavi ederken tedavinin
ayrntlarna hi girmeden onlar salklarna kavuturur, ite ayn ekilde o da ahlaksal ya da
dnsel ilkeleri sembolik olarak aktarr ve rencisinin zihninde uyanan neden byle
sorusuna kendisinin yant vermesini beklerdi, yani onun ruhsal salna kavumas iin kendi
kendine tedavi olmas gerektiine inanrd. 7
Pythagorasn dnceleri kadar yaay ekli de rencileri iin yce bir rnekti. Bu
yzden tpk onun gibi her sabah yataktan kalkar kalkmaz tek balarna tapnaklar ya da
korular gibi ssz ve sessiz yerlere yry yaparlar, bylece kalabalktan uzakta zihinsel
dinginlie, i huzuruna kavuacaklarna inanrlard. Bu yryler ayn zamanda onlarn
derslerde rendiklerini kendi kendilerine dnme ve bu konuda mantk kurallarna uygun
karmlar yapmalarna da olanak tanrd. 8 Daha sonra yine tapnaklarda ya da benzeri
1
2
3
4
5
6
7
8

Iamblikhos, 18.
Diogenes Laertios, 8.17.
Iamblikhos, 18.
Diogenes Laertios, 8.34-5.
Diogenes Laertios, 8.18.
Iamblikhos, 18.
Iamblikhos, 18.
Iamblikhos, 20.

120

meknlarda biraraya gelirler, deiik disiplinler, retiler ve grg kurallar zerine sohbet
ederlerdi. Ruhsal olduu kadar bedensel sala da ok nem verdiklerinden, vcut bakmna
zen gsterir ve spor yaparak din kalmaya alrlard. Kimi zaman koup kimi zaman da
bahelerde ya da korularda gre tutarlar ya da ellerindeki arlklarla atlama altrmalar
yaparlard. Gn iinde bal ve akdardan yaplma ekmekle beslenirler, araptan uzak
dururlard. Yemek sonrasnda yasalar dorultusunda yabanclar ya da konuklar ilgilendiren
siyasal ve iktisadi meseleleri halletmeye alrlard. Bu onlar iin nemli bir grevdi ve
yemek sonras toplumsal iler iin en uygun saatti. Akam olunca yine yrye karlard,
ama bu kez sabahki gibi tek balarna deil, birka gruba ayrlarak yrrler ve rendiklerini
hatrlayp zgr sanatlarla ilgili fikir alveriinde bulunurlard. Ardndan ykanrlar ve
yemekhanede toplanp dini grevlerini yerine getirdikten sonra, gne batarken ekmek ve
yannda katk olarak i ya da pimi sebzeden oluan yemeklerini yerlerdi. Zaman zaman da
yenmesi caiz olan hayvanlarn etini yer, nadiren bal tercih ederlerdi. Geri sonraki
dnemlerde, Empedokles ve dier Pythagoras ardllar ruh gne olan inanlarndan, etten
tmyle uzak durmulardr. Pythagorasn gaza neden olup mideyi rahatsz ettiinden baklay
da rencilerine yasaklad bilinir. 1
renciler iin akam yemei bittikten ve yine dini adetler yerine getirildikten sonra
okuma saati balard. lerinden en yals ne okunacana karar verir, en genciyse karar
verilen metni okumaya balard. Ardndan yine en yal olan toplulua ahlaki tavsiyelerde
bulunur ve hepsi birlikte uykuya ekilirdi. renciler uykuya ekilmeden nce Pythagoras her
defasnda onlardan kendilerine u sorular sormasn isterdi: Nerede yanl yaptm? Ne
yaptm? Hangi devimi savsakladm? 2
Pythagoras ve rencileri ketenden bembeyaz ve tertemiz giysiler giymeye zen
gsterirler, ayn ekilde bembeyaz ve tertemiz yataklarda uyurlard. Yatak rtleri ynden
deil, ketendendi, nk avlanmak onlara gre haramd. 3 Toplumsal dzeni korumak adna
evlilik kurumunun ve ocuk sahibi olmann neminin de hepsi farkndayd. Pythagorasn
Hadese indiinde ceza eken insanlar arasnda kadnlaryla yatmaktan kananlar olduunu
da sylemesi, 4 kulaklarna kpe olduundan, kadnlarna kar her zaman efkatli
davranrlard. Ayn ekilde, statlarnn daimonlardan nce tanrlara, insanlardan nce
kahramanlara, insanlar arasnda da nce kendi anababana sayg gster, ya da yasaya
yardmc ol, yasa d olanla daima sava, veya, fkeliyken ne bir ey syle, ne de yap,5
gibi buyruklarna da harfiyen uyarlard.
Pythagorasn Krotondaki Okulu, Gney talyann siyasi tarihinde iki ya da kuak
etkin bir rol oynad. Hem eski hem de ada tarihiler onun Okulunda verdii ahlak
eitiminin askeri baary krkleyici etkisinin, Krotonun zengin komusu Sybarisi 450
ylnda bozguna uratmasnda ve o tarihten balayarak blgede en ok sz geen kent
klmasnda byk nemi olduuna inanrlar.
Polybiosun, Pythagoraslarn Gney
1
2
3
4
5

Diogenes Laertios, 8.24, 19.

Diogenes Laertios, 8.22.
Iamblikhos, 21.
Diogenes Laertios, 8.21.
Diogenes Laertios, 8.23.

121

talyadaki buluma yerlerinin (synedria) yerle bir edildiini anlatt satrlarndaki her
kentin nderleri yaamn yitirdi, eklindeki ifadesinden, blgenin her kentinde birer
Pythagoras nder olduu ve bylece saylarnn epeyce artm olduu ve toplumsal ve siyasi
yaamda etkin bir rol oynadklar aktr. Ancak bu etkin yaylmn ykmn da beraberinde
getirdiini sylemek yanl olmaz. nk Pythagoraslarn yrtt siyasetle blge
halklar zerinde sz sahibi olmalar, kartlarnn saysn da artrttka arttrd ve en sonunda
Pythagorasn Krotondan kap Metapontum kentine snmas ve orada yaamn
yitirmesiyle sonulanan adeta bir halk ayaklanmas yaand. Bu olaydan sonra,
Pythagoraslarn her biri bir yere dald, ounlukla da Yunan anakarasna snmak
zorunda kald; ta ki, Platonun felsefe sahnesine kt 4. yzyln balarnda, yeniden ve
bu kez Tarentum kentinde baat bir rol stlenene ve devletin st kademelerinde deiik
makamlara seilinceye kadar. 1
Pythagoraslarn bu dalm, adeta bir gizem dini mensubuymu gibi kimseye
sylemeyeceklerine yemin ettikleri ilkelerin de (akousmata) yava yava dalmasna ve hatta
yukarda da sz ettiimiz ekilde, nedenleriyle birlikte aklanmasna yol at. Bu durum, hi
kukusuz, Pythagoras retisinin bilimsel ve felsefi ieriinin de aa vurulmas demekti.
Bylece, herkes artk ruhun lmsz olmasnn nedeninin, evrendeki her eyin belli dngler
sonucunda yeniden meydana gelmesinden, her eyin ayn ailenin (homogenes) birer yesi
olarak domasndan kaynaklandn rendi. 2 Oysa, zamannda Pythagoras yolda yrrken
bir kpein dvldn grdnde ve Dur, vurma kpee! lklarndan tandm, bir
dostumun ruhu var iinde, dediinde, ne demek istedii bu kadar rahat anlalamyor ve
insanlarn yznde sadece hafiften, alayc bir tebessm beliriyordu.
Pythagoraslarn sessizliklerini bilim ve felsefenin gelimesi adna bozmu olmalar,
kendilerinden sonra gelen nemli filozoflara, hatiplere ve edebiyatlara da k tuttu. Pek ok
diyalounda deiik ekillerde kendilerini anan Platon, bir yandan Devletinde Pythagorasn
gelitirdii eitim dzenini iten ie model alrken, Pythagoraslarn astronomi, geometri,
aritmetik ve mziin karde bilimler, olduuna dair szlerini btn samimiyetiyle
kabullenip Ortaa eitiminin bir kolu olan quadriviumun temellerini onlar zerinden
atm oldu.3 Pythagorasn sesi, Ovidius sayesinde Romann duvarlarndan da yankland,
nk Ovidius Metamorphosesinde onu kral Numann akl hocas olarak grp 15.
Kitabnn byk bir blmn Pythagoraslarn gelitirdii dncelere ayrd ve statlarn
Roma kral Numann kiiliine bryp Romallara tavsiyelerde bulundu. Ey lmller,
dedi, caiz olmayan yiyeceklerle, sakn murdar etmeyin bedenlerinizi, size zarar dokunanlar
yok edin; yok edin, ama asla yemeyin; salkl gdalar sein ve asla etle beslenmeyin!
..Ruhlarmz lmszdr; eski ikametghlarn terk ettikleri anda hep yeni bir mesken bulurlar
kendilerine, dirilip yeniden yaama katlsnlar diye.4

1
2
3
4

Kahn 2001:.7.
Porphyrios, 19.
Kahn 2001:13.
Ovidius, Metamorphoses, 15.75-76; 158-159.

122

Pythagorasn keten perdesini aralayp da onunla yz yze gelmi veya onun

retilerinden kana kana imi olan her rencisinin, gerek yaad ada, gerekse daha
sonraki alarda etkisini hep bir ekilde duyuran hocalaryla gururlanmas ok doaldr; onun
sembolik dilini zmlemi olmak onlar iin bir ayrcalk, azndan kan her kelimenin
altndaki asl manay kavram olmak ayr bir hazdr. Bundan dolaydr ki, yaknlarna
yazdklar mektuplarda hep ne kadar ansl olduklarn belirtmiler, 1 bundan dolaydr ki,
yeryzndeki akl sahibi varlklar tanrlar, insanlar ve Pythagoraslar diye guruba
ayrrken, kendilerini hem tanrlardan hem de insanlardan ayr bir yere koymulardr. 2 Saylar
her eyde ortak olan ilkeyse, onlar da statlarnn doasna ortaklar, zaten bu nedenle
birbirlerine halka halka kenetlenmiler ve ipse dixit: kendisi yle dedi, derken statlarnn
dilinden dklenleri kant olarak ileri srmekte bir saknca grmemiler, onun felsefesinin
dsal bir kanta gerek duymayacak kadar saygn olduuna inanmlardr. Pythagoras
dendiinde hemen Pythagoraslarn anlalmas ite bu yzdendir ve ite bu yzden
rencinin azndan bir sz kt m, o sz rencinin kendi kefi olsa bile, renci bunu
stadn eitimine borlu olduunu bildiinden, kendisi szn arkasna gemi, stadn ne
karmtr.

1
2

Diogenes Laertios, 8.15.

Iamblikhos, 31; Aristoteles, fr.192.

123

Uygulamalar
1)

Miletos Okulu dnrleriyle Pythagoras karlatrn.

2)

Pythagorasn Douya yapt seyahatler hakknda ayrntl bilgi edinin.

3)

Pythagorasn ahsnda bilge olmann anlamn irdeleyin.

4)
Pythagoraslarn ald felsefe eitimi ile gnmz felsefe eitimini kyaslayn
ve bu konuyu blm arkadalarnzla tartn.
5)

Ipse dixit ifadesini felsefede usta-rak ilikisi asndan deerlendirin.

124

Uygulama Sorular
1)

Pythagorasn Yunan felsefesindeki nemi nedir?

2)

Pythagorasa gre Say neden ilk ilkedir?

3)

Pyhagoras Okulunun zellikleri nelerdir?

4)

Pythagorasn eitim tarznn yararlar ya da zararlar nelerdir?

5)

Pythagoras dendiinde neden Pythagoraslar anlalr?

125

Bu Blmde Ne rendik zeti

Felsefe tarihinde Miletos Okulu dnrlerinin sorduu ilk felsefi soru, yani arkhe
nedir sorusu, Pthagoras ile deiik bir yant bulur ve arkhe daha soyut bir ilkeye indirgenir.
Pythagoras iin arkhe, saydr. nk ona gre, eyler arasndaki balantlar, saylar
arasndaki balantlarla ayndr. Bir eyi anlamak demek, dierini de anlamak demektir. Bu
yzden iki, aslnda bir ve ayndr. O halde, saylar arasndaki bu birlik toplumun her
katmannda kendini aa vurmaldr. Bunun srr da, uygun bir eitim tarz ile bu birliin
zn idrak edecek bilgeler yetitirmektir.

126

Blm Sorular
1)
Phytagoras Miletos
aadakilerden hangisidir?

Okulu

dnrlerinden

ayran

temel

a)

lk ilkenin hava olduunu dnmesi

b)

Bir felsefi okul kurmu olmas

c)

Her eyin kkenini maddi olmayan bir ilkeye, sayya indirgemi olmas

d)

Her eyin ilk ilkesinin hava ve su olduunu iddia etmesi

2)

Pythagoras kendisini hangi sfatla tanmlamtr?

a)

philosophia: felsefe.

b)

philosophos: bilgelik dostu.

c)

sophos:bilge.

d)

sophia: bilgelik.

3)

Pythagorasn say kuramna gre, aadakilerden hangisi sylenemez?

a)

Mutlak Bir (Monad) evrendeki her ey iin en mkemmel ncldr.

b)

Bire vakf olmak, evrendeki her eye vakf olmaktr.

c)

Mutlak Bir (Monad) dnlebilir her bileimin yap tadr.

d)

Mutlak Birden her ey kar, ama ona geri dnemez.

4)

Pythagorasn Kroton Okulunun kurmadaki temel gayesi nedir?

zellik

a)
Zihnindeki siyasi ve dini kalknma hamlesini ancak kendi eitim yntemiyle
yetiecek olan felsefecilerin baarabileceine inanmas
b)

Thalesin ilk ilkeye su demesini yanl olarak deerlendirmesi

c)

Miletos Okulundan yetien rencilerin eitim dzeylerini yeterli bulmamas

d)
Anaksimenesin grleri zerine kurulacak bir okulun toplumun siyasi ve dini
kalknmasnda baat rol oynayacan dnmesi
5)
Pythagorasn
dayanyordu?
a)

ruh

retisi

(metempsykhosis)

hangi

inanca

Ruhun bedenle birlikte ld inancna

127

b)

ldkten sonra tanr olunacana dair inanca

c)
Ruhun bedenle birlikte lmediine ve sadece hayvanlarn bedenlerine
girebileceine dair inanca
d)
Ruhun bedenle birlikte lmediine, saysz bedenlere g edip bir ekilde
yeniden hayat bulduuna dair inanca.
6)

Pythagorasn Thalesin yanndayken rendii en iyi ders hangisiydi?

a)

zaman iyi kullanmak

b)

ll olmak

c)

ahlakl olmak

d)

arkhenin su olduu konusunda bilgilenmek

7)

Aadakilerden
sebebi deildir?

a)

Magoslardan eitim almas

b)

Zoroasterin dnceleriyle yetimesi

c)

Msrdaki rahiplerle terikimesaisi

d)

Yunan akl

8)

Pythagorasn Samoslu genci eitme tarz, onun eitiminde hangi unsurlar n

plana aldn gsterir?

a)

Hem zihinsel hem de ahlaki bilgilendirmeyi

b)

Hem zihinsel hem de bedensel adan gl olmay

c)

Hem zihinsel hem de adli bilgilendirmeyi

d)

Hem bedensel hem de hukuksal bilgilendirmeyi

9)

Pythagorasn rencisi olmann balca anlam nedir?

a)

Arkhenin say olduunu renmek

b)

Her eyin temelinde ate olduunu renmek

c)

Hem zihinsel hem de ruhsal anlamda kat kurallar olan bir yaam da
almak

hangisi

Pythagorasn

felsefesindeki

mistik

zelliin

gze

128

d)

Hayatta nelere zlp nelere sevineceini bilmek

10)

Pythagorasn rencilerine ne ad verilirdi?

a)

zel bilgiler edinenlere esoterici, temel bilgi edinlere exoterici

b)

zel bilgiler edinenlere exoterici, temel bilgi edinlere esoterici

c)

Dardan sadece onun sesini iitenlere homakoeion, zel eitim ans

yakalayanlara esoterici

d)

Dardan sadece onun sesini iitenlere ve zel eitim ans yakalayanlara

esoterici

Cevaplar
1)c, 2)b, 3)d, 4)a, 5)d, 6)a, 7)d, 8)a, 9)c, 10)a

129

7. SON IONIALILAR

130

Bu Blmde Neler reneceiz?

7.1.

Sivri Dilli Bir Rhapsodos: Ksenophanes

7.2.

Karanlk Bir Filozof: Herakleitos

131

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Rhapsodos kimdir?

2)

Ksenophanes neden bir Rhapsodos olarak anlr?

3)

Ksenophanesin tanr anlaynn zellikleri nelerdir?

4)

Herakleitosa Karanlk sfatnn yaktrlmasnn sebepleri nelerdir?

5)

Herakleitos neden ilk ilke, atetir, der?

6)

Herakleitosun felsefi retisinin asl amac nedir?

132

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Sivri Dilli Bir Rhapsodos: Ksenophanesin Homeros ve Ksenophanes zerine yazl
Ksenophanes
Hesiodostan ok farkl olan kaynaklardan ayrntl bilgi
tanr anlay hakknda bilgi edinip onun tanr anlay ile
mitolojik
tanr
anlay
edinme
arasndaki fark irdeleyerek
Konu

Karanlk
Bir
Herakleitos

Kazanm

Filozof: Hem slubu hem de ileri

srd grlerin yoruma
ak
olmasyla
Yunan
felsefesinin
karanlk
filozofu
olarak
anlan
Herakleitosun
gizemli
retileri hakknda bilgi
edinme

Herakleitostan
kalan
fragmanlar okuyup her biri
zerinde ayrntl bir alma
yaparak ve sorgulayarak

133

Anahtar Kavramlar

Ksenophanes

Rhapsados

Toprak

nsan Biimli Tanr

Tek Tanr Fikri

Herakleitos

Ate

Kartlklar

Sava

134

Giri
Bu blmde Kolophonlu bir Rhapsodos (gezgin ozan) olarak nlenen Ksenophanesin
arkhe nedir? sorusuna verdii yant ve kendine zg slubuyla yaratt eletirel felsefe
retisi zerinde durulacak; Ionia felsefesinin son dnr olan ve Yunan felsefesinde
anlalmas g slubuyla karanlk filozof olarak ayr bir yer edinen Herakleitosun arkhe
hakkndaki grlerine yer verilecektir.

135

7.1. Sivri Dilli Bir Rhapsodos: Ksenophanes

Pythagorasn lmyle ve Miletos kentinin 494 ylndaki ykmyla birlikte
Sokrates ncesi Dnemin ilk yars kapanmtr. 1 Bundan sonraki neslin dnrleri artk
sadece bilimin nvelerini tayan kiiler deil, ayn zamanda kelimenin tam anlamyla
felsefecidir. 2 Miletosun kuzeyinde yer alan, gnmz zmirinin yaknlarndaki Kolophon
ehrinde doan Ksenophanes de (Ksenophanes: ) bu felsefecilerin ilkidir ( yak.
570-470); hatta felsefeci olmakla da kalmayp ayn zamanda sosyal ve siyasal konularda
acmasz eletiriler yapan bir air ve ilahiyatdr. Bazlar onun kimsenin rencisi
olmadn, bazlar da Atinal Botonun ya da Arkhelaosun rencisi olduunu sylemitir. 3
Pythagoras gibi, Yunan kltrnn dou ve bat ayaklar arasnda bir kpr olmu
olan Ksenophanes, yirmili yalarnda doduu kentten srgn edilmi ve gezgin bir ozan
olarak (rhapsodos) hem kendisinin hem de bakalarnn iirlerini okuyarak tam 67 yl
Yunanistann eitli kentlerini dolanp durmutur. 4 Sicilyada yaamtr, Zankle ve
Katanede yaamtr ve en nihayet Eleaya yerlemi ve orada bir felsefe okulu kurmutur.
Miletos Okulu gibi o da kendi evren anlayn ortaya koymu ve temel elementin ne
su, ne de hava olduunu belirtmitir. Ona gre temel element topraktr, nk her ey
topraktan hayat bulmutur ve toprakta son bulacaktr.
Ksenophanesin fosillerle ilgili yapt gzlem de bilim tarihinde yerini almtr:
Denizden uzaklarda, dalarda deniz kabuklularna rastlanm ve Sirakzann ta ocaklarnda
balk ve fok balnn izlerine; Maltada da her tr deniz yaratnn yass ekillerine. Bunlarn
hepsi uzun yllar nce her eyin balkla rtld bir zamanda olmu ve bu izler bu balkta
kuruyup ylece kalm
Ksenophanes tanrlarla ilgili yaygn gre kar kyla da nlenmitir. Tanrlarn
insan klnda dnlmesini ve insann yapt hatalarn tanrlara da yklenmesini iddetle
eletirmitir. Dolaysyla Homeros ve Hesiodosun destan geleneinin insan klkl ok tanrc
anlayna ve bu gelenein zaman zaman tanrlar ahlaksz olarak gstermesine veryansn
etmitir. yle demitir:
Eer kzlerin, atlarn ve aslanlarn elleri olsayd,
ya da elleriyle resim yapp eserler retebilselerdi insanlar gibi,
atlar at eklinde, kzler de kz eklinde
izerlerdi tanrlar, bedenlerini de aynen benzetirlerdi
kendilerinin sahip olduu bedenlere.
1
2
3
4

Kenny 2006: 11.

Kenny 2006: 11.
Diogenes Laertios, 9.18.
Diogenes Laertios, 9.18.

136


Habeler der ki, bizim tanrlarmz bask burunlu ve kara,
Trakyallar da der ki, bizim tanrlarmz sar tenli ve kzl sal.
Daha da ileri gitmi ve tek bir tanr olduunu iddia etmitir. 1 Bylece tek tanr fikrini
savunanlarn arasnda ba sraya yerlemitir. Ksenophanese gre tanr evrenin tek
yneticisidir ve ezeli-ebedidir. z kre biimindedir; safi gz, safi kulaktr; safi akldr,
dncedir ve sonsuzdur.2 Btn varlklarn en glsdr, dolaysyla ondan daha az gl
ya da ondan daha ok gl hibir ey yoktur; herhangi bir ey tarafndan yenilmez ve
herhangi bir ey ondan daha stn olamaz, nk en glden daha gl bir ey olmaz.
Tanrnn olduu yerde durup dnyay dncesiyle kmldatt gr ise, sonradan
Aristotelesin bu konudaki dncelerini dayandraca nemli bir grtr.
Kolophonlu Ksenophanesin gnmze kalan birka fragmanndan karlan
bilgilerden bile onun dncelerinin ve ahsiyetinin zamannda etkin bir dnr olmasn
salad grlr. iddetli eletirileriyle Homerosun yaratt dnya ve ideallerle kavga
etmesi, yaad toplumun hem yaygn din inancn hem de siyasal yapsn sarsmas, karakteri
hakknda bilgi veren nemli verilerdir. Ama Ksenophanesin Homeros dinine getirdii
eletiriler onun Homerosun bykln kabul etmedii anlamna gelmez, ya da onun
inansz olduuna. Aksine safi bilgi ve gllk anlamndaki tek tanr inancyla daha
sonraki byk dnrlerin din alanndaki grlerinin mozaiklerini dedii ok aktr.
Ayrca onun felsefesinde polis (kent devleti) sadece lmllerin, yani insanlarn yaad bir
yer olmaldr dncesi, dolaysyla insani bir dnya hayal edii o dnem iin hayli cesur bir
dncedir. nk bu ekilde tanry insanlarn iinden kardn ve apayr bir yere
yerletirdiini aka ifade etmi olur.
stedii nitelikte toplum iin de, yani iyi ve mutlu bir yaam iin yepyeni bir insan
ideali gelitirir; hem ahlaki hem de kiisel mkemmellie erimi bir insan modelidir bu. Bu
modelin znde felsefi ve ahlaki sorumluluunu bilen, mcadele etmekten kanmayan, farkl
olmaktan korkmayan, kuramsal olan ve her zaman adil ve doru olan bilme cesareti gsteren,
yani bir insana yakacak nitelikte davranan insann bilgelii yatar. Bu bilgelik insan olmann
anlamn ve snrlarn bildii gibi, insann tanr olmadn ve insann yalnz
yaayamayacan da bilir. nsan hakikati tam olarak kavrayamaz, ama nemli olan hakikate
yaklamak iin gerekli olan bilgiye ermektir. nsann hakikat iin verdii ura, bilmek iin
verdii uratr. Bu ura evrenin tmyle aklanamayacann da farkna varma uradr
ayn zamanda. Belli bal eyler, anlamlar ve aklamalar hep ucu ak eyler olarak kalacaktr
ki hep daha ileriye gidebilelim ve ilerleyebilelim. Bu bilgelik anlay aslnda insan erdeminin
(arete) hakiki zdr ve site devletinin olmas gereken yapsdr, nk bu bilgelik insanlarn
birlikte yaamaya yneltecek sorumluluu onlara zerk edecektir; bu yzden bu bilgelik site
devletinin garantisi ve hakiki zdr.

1
2

Kenny 2006: 22.

Diogenes Laertios, 9.18.

137

7.2. Karanlk Bir Filozof: Herakleitos

Ionia felsefesinin sonuncu ve en nemli dnrlerinden olan Efesli (Ephesos) soylu
bir ailenin olu olarak dnyaya gelen Herakleitos [ yak. 535-475] Yunan felsefesinin
anlalmas g, gizemli ve bu yzden en karanlk filozoflarndan biri olarak nlenmitir.
Lirik air Skythinos onu yle tantr:1
Bu kadar acele etme sakn,
Ephesoslu Herakleitosun kitabn bitireceim diye,
kacan yol yle dik ki,
kasvetli, zerre k yok!
Ama bir eren klavuz oldu mu sana,
aydnlanr bir anda,
gne bile hi kalr yannda!
Herakleitosun bu gizeminin asl nedeni kendisinin olduu ileri srlen ve gnmze
fragmanlar halinde ulaabilmi Doa zerine (Peri physeos; yak. 500) adl dzyaz
eklinde yazlan eserdeki gizemli, karanlk ve dolaysyla anlalmas g slup ve bilmece
gibi ifadelerdir. stelik baka baka szcklerle srekli tekrarlanp duran bu ifadeleri aralayp
da Herakleitosun felsefesini tam manasyla ak seik kavramak zorlu bir sretir. Ayrca,
onun yaam hakknda kesin bilgi edinebileceimiz kaynaklarnda ok tartmal olmas bu
dnrn gizemine gizem katmaktadr. nk Efes kentinin yerlisi ve babasnn adnn
Bloson olmas ve felsefi anlamda Ksenophanes ile Pythagorasdan daha ge, Parmenidesden
daha erken bir dnemde etkin olduunun bilinmesi dnda Herakleitos ile ilgili bilgilerin
tm kesinlikten yoksundur. Bu konuda Diogenes Laertiosun S 3. yzyl balarnda yazd
nl Filozoflarn Yaamlar ve Grleri adl eserinde Stoac biyografi yazarlarna
dayanlarak aktarlan baz bilgilere rastlasak da, byk olaslkla bu yazarlar da
Herakleitosun yaam yksn onun baz fragmanlarna dayanarak oluturmulardr. Evet,
bir dereceye kadar baz fragmanlarndan Herakleitosun ahsiyetiyle, dinsel, toplumsal ve
siyasal dnceleriyle ilgili birtakm grlere varlabilir, ama son gnleri, hastal ve
lmyle ilgili aktarlanlar kesinlikten tamamen yoksundur. rnein bazlar onun vcudunun
dem yapp itiini ve bu yzden ldn sylerken, bazlar iyilemek iin kendini gbre
ynna gmdrdn ve o pislik iinde kpekler tarafndan paralanp ldrldn
syler. 2 Ama yine de bu fragmanlar bize Herakleitosun insana, topluma, dnyaya, siyasi ve
ekonomik yapya acmasz eletirilerle yaklamn ve sivri dilli slubunu aka gstermekten
de geri durmaz.

1
2

Diogenes Laertios, 9. 16; Anthologia Palatina, 9. 540.

Diogenes Laertios, 9. 3-5

138

Herakleitos Lidya (Lydia) krallnn Persler tarafndan yklmasnn ardndan (

549) Pers egemenliinin Anadolu topraklarnda yaklak yarm yzyl hkm srd bir
dnemin ocuudur; . 500 ylnda Anadolu Yunanlarnn Perslere kar ayakland, ama
anakaradan yeterli destei gremedikleri iin, bu ayaklanmalarnn bedelini byk bir
yenilgiye urayarak dedikleri, zellikle 490 ylnda Efeste aldklar en ar darbenin
ardndan, Miletos da dhil olmak zere, Ioniann birok mreffeh ehrinin yaklp
yklmasna da neden olduklar buhranl sava yllarnn zihnidir. Dolaysyla yaad tarihin
karmaas onun fikirlerinde de iddetli frtnalarn esmesine neden olmutur. Bu iddet
zellikle Perslerin ikinci kez, ama daha serbest bir siyasi anlayla yrttkleri hkimiyetleri
sonucunda gelien ticaret ve sanayinin zenginletirdii snflara kar eletirilerinde doruk
noktasna ulamtr. O hep aristokrasiden yana olmu, demokrasi kart bir tavr sergilemi
ve Ephesoslularn demokrasi kart olan kiileri ehirlerinden srmesiyle ruhunun fkesi
arttka artm, en sonunda tepkisini hakarete varan bir slupla dile getirmekten de
ekinmemitir. yle ki: Efeslilere en yakan hareket, ehirdeki yetikinlerin kendini asmas
ve bu ehri yetikin olmayanlara brakmasdr. 1
Herakleitosun gnlnde sz konusu kesime kar nefreti byle gnden gne bym,
ardndan daha geni halk kitlelerine yaylarak yn akln sesine kulak vermeyen ya da kr ve
cahil kimseler olarak nitelemesine yol aacak kadar derinlemitir. Duyularyla
algladklarnn bir adm tesine geemeyen anlaysz kalabal her frsatta Akln ezeli ve
ebedi hkimiyetini insanlar anlamaz; Kpekler tanmadklar kimselere havlar; Eekler saman
altna tercih eder; Bir kii, eer en mkemmelse, benim iin onbin kiidir, diyerek srekli
yermitir.2
Evet, Herakleitosa gre, halk kalabal, yn ya da okluk dedii kitleler kavraytan
yoksundur. Ne yaama tarzlar, ne dnme biimleri, ne alg dzeyleri, ne tanr anlaylar,
ne inan ekilleri doruluk ierir. zellikle gizem dinleri (mysteria), bu dinlere tapanlar ve
kendilerinden geip akllarn kaybederek gerekletirdikleri ayinler, kesilen kurbanlar, akan
kanlar birer cehalet gsterisidir. Ona gre, resimlere tapmak duvarlarla konumakla etir;
kurban kesmek, kan aktmak bir pislii baka bir pislikle temizlemekle, kana bulanarak
temizlenmekle etir.3Herakleitos zellikle arap tanrs Dionysosun kltne tapanlara, tanry
yad etmek iin gece dzenlenen ve umarsz bir cokuyla kutlanan ayinlere, kadn rahibelerin
(Bakkhalar) aka gelip att kulak trmalayc lklara; sihirbazlar dedii doulu rahiplerin
birbirinden tuhaf adetlerine iddetle kardr. 4
Onun iddetli slubundan kendinden nceki edebiyatlarn ve dnrlerin ou da
nasibini almtr. Frsatn bulduu anda, ounun retmeni Hesiodostur. nsanlar onun
ok ey bildiini sanyor, oysa o gece ve gndzn bir olduunu bile bilmeyen biri, gibi
ifadelerle pervaszca kullanmtr bu slubunu. 5Zaten sonunda dayanamam, ekip gitmitir
1

2
3
4
5

Fr. 121. Fragmanlarn alntland kaynak iin bkz. H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsocratiker,
6. Bask, Berlin, 1951.
Fr. 1, 97, 9, 49.
Fr. 5.
Fr. 14.
Fr. 57; 81; 42.

139

Efesten ve Efeslilerden. Doup byd toplumunu terk edip uzaklara kam, mnzevi bir
hayata ekilmitir, ama, yazk ki, o dnemde devasz bir hastala yakalanp yaamn da
yitirmitir.
Herakleitosun felsefi grlerinin elde edildii fragmanlar genellikle doayla,
siyasetle ve teolojiyle ilgili fragmanlar olarak guruba ayrlarak incelenir. Yukarda da
bahsedildii zere, bu fragmanlarn gizemli ve herkesin anlamayaca tarzdaki karanlk
slubu yazarna Karanlk (Skoteinos)sfatnn yaktrlmasna neden olur. Herakleitos bu
karanlk grnmn ve anlalmazln kendisini Delphoi kehanet merkezinin tanrsna,
yani adn anmasa da tanr Apollona ve kulland dili bu tanrnn anlalmas g kehanet
diline benzeterek daha da belirgin klar. nk ona gre bu tanr, tpk kendisinin de yapt
gibi, dncesini ne ak ak syler, ne de gizler; sadece iaretlerle gsterir. 1
Durum byleyse, onun dncelerini sadece sekin bir aznlk anlayacaktr,
kalabalklar onun dncelerindeki gizeme asla vakf olamayacaktr. nk ona gre, deerli
eyler ender bulunur, ancak uzun ve yorucu bir alma sonucu elde edilir. Bu gizem altn
deerindedir ve altn araycs altn bulmak iin topra ta derinlerine kadar kazmak
zorundadr; hatta kazdnda o altndan ok az miktarda bulacan da ok iyi bilir. 2
Herakleitosun bu gizemli tavr kendisinin herkesin gremedii bir eyi grdn,
herkesin kavrayamayaca bir srra erdiini ima eder niteliktedir. Bu anlamda aslnda yerdii
dnrlerin banda gelen Pythagorasn hem ahsna hem de onun felsefesini kk, ksa
zdeyiler halinde ve srlarla dolu bir slupla sunmasna ok benzemektedir.
Herakleitosun kefettiine inand sr udur: Grnte birbirine zt gibi grnen
eyler, aslnda bir ve ayndr; bu birlik, daha derin dnldnde, ayn zamanda okluktur.
O halde bilmek veya bilge olmak birbirine zt olanlarn temeldeki gizli birliini grebilmektir;
bu gre ermekse, ok ey bilmenin ya da malumat sahibi olmann ok tesindedir.
Kendisinden nceki doa dnrleri de bu birlii ve bu birlikteki okluu arkhe dedikleri
ana maddede aramlardr. Thales suda aramtr, Anaksimenes havada, Anaksimandros ise
apeironda. Ama Herakleitos bu aray daha srl bir slupla, daha karanlk deyilerle dile
getirerek bize sunmu ve kendi arayn daha derin bir aray olarak gstermitir. Bunun bir
nedeni de aslnda dier doa dnrlerinden kalan fragmanlarn neredeyse yok denecek
kadar az oluu, ama ondan kalan fragmalarn bunlarla karlatrldnda grece daha fazla
oluudur ki, bu durum bizim onun dncelerini dierlerine oranla daha ayrntl
grebilmemize ve yorumlayabilmemize olanak tanmaktadr.
Herakleitos iin eylerin altnda yatan birlik atetir (: pyr). Ate, her eyin
kendisinden kt ve ona geri dnecei ana maddedir, arkhedir. Yaratrken yok eden, yok
ederken var eden bir kuvvettir; akl sahibidir. Maddede grlen deiik biimler atein bu
yaratc etkisinden kaynaklanr. nk ate, doas gerei, herhangi bir eye rahata
dnebilecek ve her eyi de rahata kendisine dntrebilecek yapdadr. Herakleitosa gre
ate bu dnm kendisinden ncekilerin ileri srd ana maddelerden ok daha kolay
1
2

Fr. 93.
Fr.22.

140

baarr. nk dierlerinden daha iyi ekilde harekete geirir kendini, daha iyi ekilde kendi
kendine deiir ve teki varlklara dnr. nk ate ok hareketlidir, sreklidir,
capcanldr ve ok kuvvetlidir. Yanan bir eydeki aleve bakldnda, atein bu nitelikleri
kolaylkla gzlemlenir; yani canll ve sreklilii. Yanan eyler farkl farkl ekillere
dnebilir, ama onlar yakan ate hep ayndr. Alev alev olmaktan hibir zaman kmaz.
Herakleitos bu aynl, her mal altnla, altn da her tr malla takas edebilirsiniz; ayn
ekilde, her ey atele, ate de her eyle takas edilebilir, 1 diyerek ifade eder. Ama bu takas
srasnda, yani her eyi oluturduu srada, kendisini gizleyen (ancak bilgelere ak olan)
tanrsal bir alevdir adeta. (Bu ate aslnda bizim bildiimiz ate olmakla birlikte
Herakleitosun zihnindeki yanss, daha ince ve daha az maddi yapdadr; yle ki sonradan
Herakleitos yorumcular bunu enerjiyle bir tutmulardr.)
Gerekten de Herakleitos ncesi doa dnrlerinin ileri srdkleri ana madde, atee
oranla daha ok varlk zellii gsterir. Ama Herakleitosun ana maddesi varlktan daha te,
bir hareket, bir sretir. nk ate srekli hareket eden bir eydir ve ayn zamanda bu
hareketin kendisidir. Bu zelliiyle maddeden te, bir sre, bir olu ve bozulutur (ya da yok
olutur). nceki doa dnrleri de bu sreci, yani bu olu ve bozuluu gzlemlemitir, ama
onlarn amac bu srecin temelindeki varl aramaktr. te Herakleitosun fark, bu srecin
altnda hibir varlk aramamasdr, nk ona gre varln kendisi zaten bir sretir, kendisi
kendi kendine bir olutur. Bylece Herakleitos atele varl, olua indirgediini ima
etmitir.
Bunun yan sra, Herakleitosun kartlklarla ilgili grleri de, nceki dnrlerden,
zellikle Anaksimandrosun kartlklarla ilgili grlerinden farkl bir ieriktedir. nk
Anaksimandros iin kartlklar ktlk (uyumsuzluk) olduundan, ancak bire ya da birlie
(apeirona) dndklerinde bu ktlklerinden (uyumsuzluklarndan) sonsuz iyilikle (sonsuz
uyumla) hemhal olup kurtulur. Oysa Herakleitos iin kartlklar ktlk deil, iyiliin ta
kendisidir. Baka bir deyile, kart olanlarn sava asla bir ktlk deildir. nk ona gre
var olmak, aralarnda aykrlk bulunan ya da ayn cinsten olan eylerin birlemesidir; var
olmak kartlarn hareketi demektir ve bu hareket ezeli ve ebedidir. Ona gre kart olan
eyler bir araya gelir ve bu uzlamazlktan mthi bir uzlam doar. Her ey atma
sonucunda meydana gelir. 2 Kart olanlar, yani, olumlu-olumsuz, bilinen-bilinmeyen,
erkek-dii gibi kartlklar, birbirleriyle uzlamaz olan ve farkl ynlere giden elerdir. Bu
uzlamaz ve birbirinden ayr duran eler bir araya gelerek bir balam veya uyum (harmonia:
) oluturur. Herakleitosta balam ve uyumu oluturanlar, birbiriyle uyumlu ve
uzlaan eler deil, tersine uyumsuz ve uzlamaz olan elerdir. 3 Buradaki uyum, yani
Yunanca harmonia kelimesi, birbiriyle uyumlu paralar bir araya getirme ve balama
anlamna geldii gibi, dman glerin ya da kart glerin arasndaki uyuma ve uzlama
anlamna da gelir. Buradan da anlalaca zere, Herakleitosa gre harmonia uzlamaz
olanlarn birliidir. Ksaca, Herakleitos iin kartlklarn sava (polemos), varln ya da
1
2
3

Fr. 90.
Aristoteles, thika Nikomakheia, 1155b4.
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Herakleitos, Fragmanlar, ev. Cengiz akmak, Alfa Yaynlar, 2014
(Baskda).

141

oluun temel artdr. Bu sava olmasayd, hibir ey ortaya kmazd. nk evren, kart
olanlarn mcadelesinden doan bir uyumdur.
Herakleitos iin her eyin her eye aykrlndan bir harmonia douyorsa, evrenin
ve iindeki her eyin meydana gelmesi ve yaamlarna devam edebilmesi iin, demek ki
srekli bir arpma, srekli bir ztlk gereklidir. te bu yzden, ona gre, sava her eyin
babas ve her eyin kraldr. O bazlarn tanr, bazlarn insan yapar; bazlarn kle klar,
bazlarn da zgr.1
Kartlklarn mcadelesinin daha iyi anlalmasn salamak iin deiik rnekler de
verir. rnein, bir yay iki zt unsurdan meydana gelir: bir aa ksm, bir de kiri ksm vardr
ve bunlar birbirinin zttdr. nk kiri aac hi de doal olmayan bir yolla gererken, aa
da kirii ayn ekilde, yani doal olmayan bir yolla gergin tutar. O halde yay yay yapan, bu
zt ksmlarn (ya da zt kuvvetlerin) gerilimidir. Bir yayn yay olmaktan kmas, bu
gerginliin yok olmasna baldr. Demek ki bu gerginlik, yayn yay olmas iin gerekli bir
eydir. Dolaysyla, ztlklarn arasndaki gerginlik (sava ya da mcadele) hakkn, adaletin
veya zorunluluun ta kendisidir. nk bu gerginlik ya da sava her eyde ortak olandr, her
ey savala doar, her ey savala yok olur; baka deyile, olu ya da sreklilik savala
mmkndr. Daha yaln bir ifadeyle, Bir olann birliini salayan, okluun birbirine zt olan
gerilimidir. Bu gerilim ortadan kalkarsa, birlik de ortadan kalkar. nk okluk olmadan
birlik, birlik olmadan da okluk olamaz; Evren, bir ve ayn zamanda ok olduuna gre.
Herakleitos bu dncesini u ekilde ifade eder: lmller, lmszdr; lmszler de
lml. Biri dierinin lm ile hayat bulur; dierinin hayat bulmasyla lr; Bir dairenin
emberinde balang ve son ayndr; Yaamakla lmek bir ve ayn eydir; uyankla uyuyan,
genle ihtiyar da keza birdir, nk ilki deiince ikincisi olur; ikincisi deiince birincisi
olur; nen ve kan yol bir ve ayndr. 2
Kartlklarn daha da derinine inmek istersek, Herakleitosun, yukarda da
belirttiimiz gibi, varl olua indirgediinde, her eyin srekli bir ak halinde olduu
dncesinin arkasnda yatan manay iyice anlamamz gerekir: Herakleitos Ayn nehre
girenlerin stnden her an yeni sular akar; ya da ayn nehre adm atarz ve giremeyiz; biziz,
biz deiliz,3 derken ve felsefede klasik bir deyi haline gelerek pantarei: her ey akar, diye
zetlenen grn sunarken, her eyin her an deitiini vurgular. Ama bu deiim iinde
atein, yani birliin hep ayn kaldnn da stnde zellikle durur. nk ona gre bu birlik
bir yasadr ve btn deiimler bu yasa sonucu olmaktadr. Bu yasa, deiende
deimeyendir; ya da ksaca bu yasa deiimin mantdr, ilkesidir. Ona gre ate, bu yasaya
gre yanar, bu yasaya gre sner. Dolaysyla, bu yasa Herakleitos iin bir l, bir snr ya da
onun deyiiyle Logostur. Atein en saf kayna olan Gne bile snrlarn aamaz, ona
gre, olur da aarsa, adaletin hizmetkrlar olan tanralar onu yakalar. 4 nk Logos,
ayn zamanda bir zorunluluktur; bir mantktr; iitilebilen bir szdr. Herkese, her eye
1
2
3

Fr. 53.
Fr. 62, 103, 88, 60.
Fr. 33, 34; DK 22B49a. Platon bu ifadeyi, ayn nehre iki kez adm atamayz eklinde aklamtr.
Bkz. Platon, Kratylos 402a8-10.
Fr. 94.

142

kendini sunduu halde, kendisine gnln kapatanlarn, yani ynlarn idrak edemeyecei
gizli ya da tanrsal bir akldr; Logos, yepyeni bir tanrsal dnya kanunudur. Bunu anlamak
iin tanrsal bir kavray yeteneine, tanrsal bir duyua ihtiya vardr.1Herakleitos Logosu
sezgi yoluyla (Latince, intuitio) evrenin derinlerine dalp kefetmitir ve kefedince grmtr
ki, Logosun dili kutupluluktur, baka deyile Logosun z kartlklardan ibarettir. Bitip
tkenmeyen bir hareketlilikle serpilip geliir bu kartlklar ve arkalarnda hep hazr bulunan
bir tanr fikri sz konusudur. Bu fikir, kartlklarn bir olduu noktadr. Grmek iin bakan
gzlere kartlklarn bu birlii her yerde ve her zaman grnr. rnein, bir btnn iki
yars olan gece ve gndzde; sonsuzca akan bir nehre benzeyen ve hem varolmay hem de
yok olmay iinde barndran insann hayatnda; erkek ile diide; savataki yenme ve
yenilmede; uyanklk ile uykuda; genlik ile yallkta; yaam ile lmde. te tm bu
kartlklar iki ayr ey olarak grlseler de aslnda bir ve ayn eydir; ya da Birin ayr ayr
yanlardr.
Peki gerekten nedir bu Logos denilen birlik, ortaklk, yasa, zorunluluk, sz, ilke,
hakikat ya da akl? Evrenin dnda mdr, iinde midir; yoksa tanr mdr? Bu sorularn en
yaln cevab udur: Logos, Herakleitosun ateinin kendisidir. nk ate hem evren, hem
tanr, hem de Logostur. lle de bir ayrm yaplacaksa, tanr evrenin ilkesi olan bu atein en saf
halidir denilebilir; Logos da bir yasa ya da kuvvet olarak tanrnn evrende i gren yandr.
Ksaca Logos evrene ikindir. Atein bizzat znde olandr; atein kendisi olan yasadr. Buna
siz ister tanr deyin, ister tanrsal yasa. nk eylerin altnda yatan sadece tek bir akl
(sophon) vardr. 2 Demek ki, Herakleitosa gre tanr, dnen ve dnceden ibaret olan
ateten bir dnmedir. Ne maddedir, ne vardr, ne yoktur; her ey ve hibir eydir; srekli bir
olu elimesiyle yok olan bu Ate, sndke yanacak, yandka snecektir. Yani evren bir
alev tufan iinde yok olacak, ama yok olan evrenden, yeni ve yine ateli bir evren
doacaktr. 3 Bunun anlam udur: Evren ya da lem tanrdan nce vard, imdi de vardr,
gelecekte de var olacaktr. O halde, lemi hibir tanr ya da hibir insan yaratmamtr. Tanr,
gndz ve gecedir; k ve yazdr; sava ve bartr; bereket ve ktlktr. Tanr, insana kk
ocuk adn vermitir, nk ona gre her ey insan gibi ocuktur.
Bu dnceler Herakleitosun toplumundaki yaygn din anlayna da kar olduunu
gsterir. nk ona gre gerek din, dncelerimizle evrensel atein tanrsal dncesine
dalmaktan ibarettir. Hayallere tapmak, llerle konuabileceini farz etmek, yukarda da sz
edildii gibi, kanl kurbanlarla dinsel kutlamalar yapmak insan arndrmaya yetmez.
Dolaysyla Herakleitosta te dnya ya da ahret fikri de yoktur, nk onun tanrs alan,
dl veren bir tanr deildir. Ayrca, ona gre tmel bir lm de yoktur, ancak bireylerin
lm sz konusudur.
Herakleitosa gre, kartlklar birbiriyle uzlatran ey zamandr (aion). Zaman ona
gre dama oynayan bir ocuktur (pais); yani, saltanat ocuun elindedir. 4 Bu saltanat,

1
2
3
4

Waterfield 2000: 33.

Fr. 32.
Ayrntl ve ak bir bilgi iin bkz. Cemil Sena, Tanr Anlay, Remzi Kitabevi, stanbul, 1978.
Fr. 52.

143

sadece kartlklarn oyununa, onlar birbirine balayan uyuma has bir saltanattr. Tamamen
tanrya ait bir saltanattr. nk tanr, ya da Herakleitosun dncesindeki tanr, grnen
uyumdan daha stn, yce ve grnmez bir uyumdur; ve bu gizli uyum, grnen uyumdan
ok daha iyidir.1
Ksaca, Herakleitos Ate ya da Logos kuramyla aslnda uyankken uyuyan insanl
drtp tam anlamyla uyandrmak ve yksek bir idrak gcne erdirmek ister. nk Logos
aslnda u koskoca dnya gibi hepimizin gzleri nndedir. Ama bizlerin en byk yanlgs
gzlerimizin nndeki doruyu gremememizdir. Duysalar bile yle bir cehalet iindeler
ki, der halk iin, sar gibi davranyorlar. Burada olduklar halde, yoklar deyii ne de gzel
ifade ediyor onlarn bu durumunu. 2 Burada Herakleitosun duyularmzn bizi tamamen
yanlttn dndn syleyemeyiz. nk ona gre insann dndaki eyleri anlamas
iin sahip olduklarnn banda duyular gelir. Ama nemli olan insann duyularyla
algladn muhakeme edebilme yeteneidir. Logosu yani eylerin hakikatini grdmz
halde, grmememizin sebebi budur. Onun her eyde ortak olduu halde, bizim onu
allmadk ve beklenmedik bir eymi gibi dnmemizin sebebi de budur. Tek bir ortak
akl (ya da ilke: Logos) vardr, ama ounluk kendilerine ait bir akl (phronesis) varm
yaar. 3 Evren uyank olanlar iin tek ve ortaktr, ama uykudayken her insan yana, yani
kendine zel evrenine dnp kvrlr. 4

1
2
3
4

Fr. 54.
Fr. 34.
Fr. 2.
Fr. 89.

144

Uygulamalar
1)

Ksenophanesin felsefe retisinin asl amacn irdeleyin.

2)
Ksenophanesin tanr anlayyla toplumlarn geleneksel tanr anlayn
karlatrn.
3)
kaleme aln.

Ksenophanesin Yunan felsefesindeki yeri ve nemi zerine ksa bir makale

4)

Herakleitosun gizemli retisinin asl amacnn sorgulayn.

5)

Herakleitosun Logos anlay zerine ksa bir makale kaleme aln.

6)

Her iki dnr kendilerinden nceki Yunan dnrleriyle kyaslayn.

145

Uygulama Sorular
1)

Ksenophanesin dini ve siyasi grlerini deerlendirin?

2)

Ksenophanesin bilgelii nasl bir bilgeliktir?

3)

Ksenophanes ile Miletos okulunu karlatrn.

4)

Ksenophanes ile Pythagoras karlatrn.

5)

Herakleitosun Karanlk sfat nereden ileri gelir?

6)

Herakleitosun ateinin zellikleri nelerdir?

7)

Herakleitos kartlklarn birliini nasl tanmlar?

8)

Herakleitos iin ok ey bilmek ne anlam ifade eder?

9)

Herakleitosda uyank olanlar ile uyuyanlar arasnda ne fark vardr.

10)

Herakleitosun felsefi dncelerinin altnda yatan ama nedir?

146

Bu Blmde Ne rendik zeti

Ksenophanesin amac, ahlaki adan mkemmel bir insan yaratmaktr. yi ve mutlu
yaam, ancak byle bir insanla mmkn olur. nsan, insani aklyla hibir zaman hakikate tam
olarak vakf olamaz, ama insan olabilecei en st konumda olursa, hakikate yaklaabilecei
bilgiyi de elde etmi olur. Aslnda insann hakikate tam olarak vakf olamamas, onun hep
ileriye bakmasna, hep kendini gelitirmesine neden olaca iin, bir anlamda da onun
yararnadr.
Ksenophanesteki geliim fikri, farkl nanslar iermekle birlikte Herakleitosta da
mevcuttur. nk o da gizemli retisiyle insan uyandrmak, sezgi gcn gelitirmek, hep
ileriye dnk yaamasn salamak ister.

147

Blm Sorular
1)

Rhapsodosun anlam nedir?

a)

Filozof

b)

Doa dnr

c)

Kosmos kelimesinin e anlamls

d)

Gezgin ozan

2)

Ksenophon ile Pythagorasn benzerlii nereden ileri gelir?

a)

Her iki dnr de tanrlarn varolduuna inanr.

b)

Her iki dnr de retileriyle Yunan kltrnn dou ile bat ayaklar
arasnda bir kpr olmutur.

c)

Her iki dnr de Miletos Okuluna mensuptur.

d)

Her iki dnr iin de ilk ilke topraktr.

3)

Ksenophanes geleneksel tanr anlayna neden kar kmtr?

a)

Geleneksel tanr anlay, Homeros ve Hesiodosun tanr anlayndan farkl

olduu iin

b)

Geleneksel tanr anlay, Thalesin tanr anlayn benimsemedii iin

c)

Geleneksel tanr anlay, tanrlar insan biiminde dnp onlara insani

kusurlar ykledii iin

d)

Geleneksel tanr anlay Her yer tanrlarla dolu fikrini savunduu iin

4)

Aadaki grlerden hangileri Ksenophanesin grlerine uymaz?

a)

nsan hakikati tam olarak kavrayamaz, ama nemli olan hakikate yaklamak
iin gerekli olan bilgiye ermektir.

b)

Ksenophanesin bilgelik anlay, insanlara toplu halde yaama sorumluluu

kazandracak bir bilgeliktir

c)

Ksenophanes Homerosta olduu gibi ok tanrcl savunur.

d)

Ksenophanesin tanrs insana benzer.

5)

Ksenophanes, Aristotelesi hangi gryle etkilemitir?

148

a)
Tanrnn olduu yerde durup dnyay dncesiyle harekete geirdii
gryle.
b)

Habelerin tanrsnn bask burunlu ve kara renkte olduunu iddia etmesiyle

c)

Mcadele etmekten ekinmeyen insan ideali yaratma dncesiyle

d)

Site devletinin tanrlarla dolu olmas gerektiini iddia etmesiyle

6)

Herakleitosun eseri neden gizemlidir?

a)

Anlalmas g, bilmece gibi ifadelerle rl olmasndan

b)

Cahil halka nefret kusmasndan

c)

Kalabalklara hitap etmesinden

d)

Uyumsuzluk iermesinden

7)

Herakleitos iin ztlk hangi manaya gelir?

a)

Doru olmayan dn ekilleri

b)

Cahil halkn inan biimleri

c)

oktanrclk

d)

Birlik

8)

Herakleitosun ilk ilkesi atein zellikleri iin aadaki sfatlardan

hangisi kullanlamaz?

a)

nceki dnrlerin ilk ilkesine gre, daha ince ve daha saf

b)

Herhangi bir eye rahata dnebilir ve herhangi bir eyi kendisine rahata
dntrebilir.

c)

Yaratrken var eder.

d)

Kendi kendine deimez.

9)

Herakleitosun ana maddesini en iyi ekilde dile getiren nerme hangisidir?

a)

Varlktan te, bir hareket, bir sretir.

b)

En iyi ekilde hava ile karlatrldnda anlalr.

c)

Miletos Okulunun arkhe anlayndan farkszdr.

149

d)

Anaksimandrosun ve Anaksimenesin ilk ilke anlaynn birebir benzeridir.

10)

Herakleitosa gre, aadakilerden hangi nerme Logosu ifade etmez?

a)

Logos, yasadr.

b)

Logosun dili kutupluluktur.

c)

Logos, deiende deimeyendir.

d)

Logos iitilemeyen bir szdr.

Cevaplar
1)d, 2)b, 3)c, 4)c, d, 5)a, 6)a, 7)d, 8)c,d, 9)a, 10)d

150

8. PARMENIDES VE ELEALILAR

151

Bu Blmde Neler reneceiz?

8.1.

Parmenidesin iiri

8.2.

Melissos ve Zenon

152

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Parmenidesin iirinin bal ve konusu nedir?

2)

Parmenides iin hakikat ve san neden birlikte renilmelidir?

3)

Parmenides Platonu hangi gryle etkilemitir?

4)

Parmenides iin gereklik ya da hakikat nasl tanmlanr?

5)

Parmenides iin yanl nedir?

6)

Parmenidesin bilgi retisi nedir?

7)

Parmenidesin nkabulleri nelerdir?

8)

Melissosun retisinin temeli nedir?

9)

Zenona gre hareket nedir?

153

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Parmenidesin iiri

Elea Okulunun kurucusu

Parmenidesin iir eklinde
kaleme
ald
eserinin
nda, hakikat ile san
arasndaki kartlktan doan
bilgi retisine vakf olma

Melissos ve Zenon

Parmenidesin
rencilerinden Melissos ve
Zenonun
retilerini
kavrama, dolaysyla Elea
Okulunun urat konular
zerine bilgi sahibi olma

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Parmenidesin Doa zerine
adl iiri okunup bu iirdeki
bilgi
kuram
zerine
yazlm
yorum
kitaplarndan bilgi edinerek

Melissosun varlk anlay

ve Zenonun hareket ile ilgili
grlerini
aklad
paradokslar hakknda yazl
kaynaklardan bilgi sahibi
olunarak

154

Anahtar Kavramlar

Parmenides

Elea Okulu

Hakikat

San (Kan)

Melissos

Varlk

Zenon

Hareket

Paradoks

155

Giri
Bu blmde, grlerini kendisinden nceki dnrlerden daha ak ve kesin dille
ortaya koyan Parmenidesin felsefi retisi aktarlacak ve zellikle bu dnrn duyularla
elde edilen bilgiyi san olarak deerlendirip tamamen yadsmas ve salt akla dayanan bilgiyi
temel almas sonucunda san ile doru arasna kesin bir izgi ekmesine neden olan farkl
dnme yntemi zerinde durulacaktr. Ayrca kurduu Elea okulunun nllerinden
Melissos ve Zenon hakknda bilgi verilecektir.

156

8.1. Parmenidesin iiri

Aa talyadaki Elea ehrinin bir yurtta olan ve Sokrates ncesi dnrlerin en
nemlilerinden saylan Parmenides (), Felsefe tarihinde 5. yzyln ilk yarsnda
etkin olan bir dnrdr. Yaam hakknda bilgiler, kendisinden nceki dnrler gibi kesin
deildir. nk bu konuda iki nemli kaynak olan Platonun Parmenides diyaloundan
aktarlan bilgiler 1 ve Diogenes Laertiosun nl kitabndaki Apollodoros araclyla elde
ettii bilgiler 2 birbiriyle eliir. Doum tarihiyle ilgili bilgi bile Platonun diyalounda
yaklak 515 ylna denk dmekteyken, Diogenes Laertios da yaklak 540 (539) ylna
denk dmektedir. Yine de grlerini iir eklinde yazarak, kendinden nceki doa
felsefecilerinin alkn olduklar dzyaz stilinden ayrlm ilk filozof olduu kesin bir bilgidir.
Doa zerine ya da Nesnelerin Doas zerine (Peri Physeos) eklinde
evirebileceimiz iir, bir nsz ve iki blmden oluur. Baz paralar eksik olarak
gnmze kalm bu iirin ilk blmnde, doru bilginin ne olduu aklanrken, ikinci
blmnde insanl yanla sevk edecek olan sanlar zerinde durulur, yani yanlglar
dnyasnn san niteliindeki bilgilerine yer verilir. iirinin ieriinden, Parmenidesin
gzlem, aratrma ve denetleme yoluyla elde edilen bilgi yntemlerinin hepsine kar bir tavr
sergiledii grlr. Bu tavr, zellikle Pythagoras ve Ksenophanes sayesinde iyice
kprdanmaya balayan, yepyeni kavramlar ve anlam ierikleriyle dolmaya balayan
felsefenin kendi iinde tutarl bir metafizik sistem gelitirmesine de nayak olmutur.
Parmenidesin iirindeki anlatc, insanlarn (ya da lml varlklarn) gelip getii ve
andrd yolun ok telerine seyahat eden bir gentir. Atl arabasyla karanlklar arkasnda
brakarak, a doru gitmektedir. Bu yolculukta kendisine duygularn kiiletirilmi biimi
olan Gnein kzlar da elik etmektedir. Amac, isimsiz bir tanrann 3 kutsal tapnana
ulamak ve ondan gerekliin ne olduunu renmektir. Sonunda biri geceye, dieri gne
alan iki kapnn nnde durur ve hangisinden geeceini bilemez. Bu kaplarn biri onu
geree (hakikate, dorulua ya da Bir olana) gtrecek, dieri sanlara. O srada Tanra dile
gelir ve bu gen konuuna her ikisini de renmesi gerektiini syler. 4 Demek ki gen hem
geceyi hem gndz renecektir. Yani hem insani kanlar ya da sanlar, yani yanl olan
renecektir, hem de doruyu, yani kesin olan renecektir. Bu ekilde gerekliin
birbirinden farkl iki yz olduunu grecek ve bize de gsterecektir. Dolaysyla, hi
farknda olmadan, Bat Felsefesini tmyle etkileyecek ve zellikle Platonun dncelerinde
ayr bir yer edinecek olan Parmenidesin retisini gelitirecektir. 5

1
2
3

4
5

Platon, Parmenides, 127 a-c.

Diogenes Laertios, 9.21; 23.
Bu tanra belki yeralt tanras Persephone veya Dikedir; ya da belki Doa, Akl, Bilgelik veya Themistir.
Aslnda bu adlarn hepsi ahlak bakmndan kutsallatrlm ve kiiletirilmi deerlerdir; yoksa bu tanra
fikrinde Ksenophaneste olduu gibi mistik anlamda dinsel bir ierik sz konusu deildir. Parmenides iin
tanrsal olan, deimez olanla ayn anlamdadr.
KRS 288. 2930.
Parmenidesden kalan fragmanlar iin bkz. Arthur Fairbanks, Parmenides, Fragments and Commentary, The
First Philosophers of Greece, London: K. Paul, Trench, Trubner, 1898, s. 86-135.

157

Parmenidesin mitolojik bir hikaye tarznda yazd ve dncelerini mecazi yolla

aktarmay setii bu iirinin derinliklerine inildiinde, karmza sahiden de iki yol kar.
iirin ilk blmn de oluturan bu yollarn ilkinde Parmenides bize gereklie (hakikate,
doru olan, dorulua: Yun. (aletheia - ) gtren yolu aklarken, tek bir gereklik
olduunu (onun deyimiyle varolann bir olduunu), deiimin imknsz olduunu ve
varoluun (Lat. existentia) zamandan bamsz, tekbiimli, zorunlu ve deimez olduunu
belirtir. iirin ikinci blm olan ikinci yolda da, sanlara (Yun. doxa - ) giden yolu
gsterirken, grnr (duyulur) dnyay (veya grnglerin dnyasn) 1 ve bu dnyadaki
duyularmzla oluturduumuz kavramlarn ne kadar yanl ve aldatc olduuna dikkat eker.
Parmenidesin bilgi edinme yntemini belirleyecek bu iki yol sonunda kendisine ait
bir yntemi gelitirmesine neden olur. Bu yntem, kendisinden nceki Ionial dnrlerin
doay gzlemleyerek elde ettikleri bilgileri akl szgecinden geirerek sunma ynteminden
farkldr. Parmenidesin yntemi, bilginin oluumunda duyum ve alglar yadsr; bunu
yadsrken, duyum ve alglarn kayna olan maddi dnyay, yani nesnel dnyay da yadsr.
nk Parmenides bizi sadece grnlerin dnyasna gtrebilecek olan duyularn
tanklna gvenmez; Herakleitos gibi, akln sesine kulak vermekle gereklie
ynelebileceimizi vurgular. nk ona gre gerek varlk (hakikat; Bir olan) ancak bu
ekilde temaa edilebilir.2
Demek ki Parmenides felsefesini adeta vahiy yoluyla elde ettii iki temel kabul
zerine kurar: 1. Varlk vardr; yokluk yoktur; 2. Varolma ile dnme ayn eydir. 3 nk
dnlebilecek bir ey varsa, dnme sz konusudur.
Ardndan, bu iki kabul zerinden akl yrterek, yani bu iki kabul muhakeme ederek
ulat mantksal karmlarla sistemini oluturur: Ona gre, varln varolduu apaktr,
kesindir; nk akla uygundur. Akl bunu kabul ederken herhangi bir elikiye dmez. Var
olan ne varsa, zerine dnlebilen ne varsa Parmenides iin, o Varlktan baka bir ey
deildir. Varlk birdir ve blnemez; bir balangc yoktur, bir sonu yoktur, yani ezeli ve
ebedidir; zamansal deiimlerden bamszdr, yani herhangi bir ekilde zamana bal
deildir. Varlk sonsuzca ayndr ve zaman dediimiz ey gerek deildir, nk gemi,
imdi ve gelecek birdir.4 Gerek varlk kendine her yandan eit, ayn ekilde snrlar olan,
btnlemi ve kre halini alm bir eydir.5 Oysa yokluun varlnn kabul bu kadar kolay
deildir. nk yokluk, hiliktir ve akl bunu kabul ederken elikiye der. Hibir g,
yokluktan baz eylerin doabilecei fikrini akla kabul ettiremez. Akl iin varolann dnda
hibir ey yoktur ve asla olamaz. Bu olsa olsa sadece bir yanlsama olur. Bunun da nedeni biz
insanlarn duyum ve kanaatlerimize gre trl niteliklere brnebilen bir doa iinde
1

2
3
4
5

Grng (Yun. Phainomenon): 1. (Genellikle) Duyularla alglanabilen her ey. Grng, hem gerek
varlktan, hem de salt grntden ayrt edilir. 2. (Fizik tesinde) Kendinde var olan salt bir gereklii ortaya
koyan. rnein Platon iin duyulur dnya (grngler dnyas) duyulur st olan idealar dnyasnn
(Platon'a gre gerek dnya), yani aklla bilinen dnlr dnyann (noumenon'lar dnyasnn)
grngsdr. T. : hadise ng.: phenomenon, appearance Fr.: phnomne Alm.: Erscheinung, Phnomen.
Parmenidesin bu grleri ve aada sunulacak grleri iin zellikle bkz. Cemil Sena: 112-113.
KRS 291. 25; DK B 1.22-32, 2, 3, 6-1-2.
Kenny 2006: 18.
Ksenophanes iin bu geometrik nitelik tanry tanmlar.

158

bulunuyor olmamzdr. 1 O halde Parmenidesin varlk dedii ey, varolma kavramnn

mantksal anlamda iermedii her eyi yadsr ve hepsini yoklar snfna yerletirir. te
hilik bu snftakilerdir ve hiliin bilgisi, birer sandr (doxa). 2 Buna karn, hakikat olan,
yani doru olan bilgi, biricik bilgidir ve salt dnceden mantn ilkelerine uygun olarak elde
edilmi olan varln bilgisidir. Bu biricik bilgiye ulamann yolu, varlk kavramnn
mantksal zmlemesidir. Daha anlalr bir ifadeyle, Parmenides, varln zelliklerini
gzlem ve aratrma yoluyla deil de, varlk kavramnn mantksal analizini yaptktan sonra
elde ettii bilgiyle yakalamann (kavramann, idrak etmenin) en salam yol olduunu belirtir
ve bu ekilde evreni mantn ilkelerine gre yeni batan kurar. Yani, gereklii dnce ile
zdeletirip maddi varln btn yasasnn ya da ilkelerinin yerine, mantn ana ilkesi olan
elimezlik ilkesini koyar.3 nk ona gre ancak bu ilkeye uygun olarak varolan, gerektir;
onun bilgisi dorudur, hakikattir.
Varln bu ekilde tanmlanmas zorunlu olarak deiimin, yer deitirmenin
olanakszln dourur. O zaman, demek ki, varlk deimez ve hareket etmez. nk
varolmann ieriinde bu zellikler yoktur; hareket ve deiim varolma kavramyla eliir.
Nedeni, hareket etme halinde, bir zaman diliminde olan bir nesne, bir sre sonra baka bir
yerde olur. Yani, o nesne bir sreliine bulunduu ilk durumundaki yerinde artk yoktur. Bu
durumda belirli bir zaman boyutunda varlk ile yokluk, gereklik ile hilik bir ve ayn ey olur
ki, bu olanakszdr. Deiim ise, belirli nitelikleri ve nicelikleri olan nesnenin, bir sre sonra
baka niteliklere ve niceliklere sahip, yeni bir ey olmasdr ki, bu o nesnenin baka bir ey
olmas demektir. Bu yzden deiim de salt varlk kavramyla eliir.
Miletos okulunun yeleri tek bir ana madde kabul ederek bu maddede hem varl hem
de oluu korumak ister grnrken, Herakleitosun varl olua indirgemesi, Parmenidesin
de oluu yadsmas, dolaysyla yepyeni fikirlerin ortaya kmas, felsefe tarihinin geliim
aamasnn en nemli basamaklardr. Yine Parmenidesin gzlem ve aratrma yoluyla, yani
deneysel olarak elde edilen bilgiyi, metafizik bilgiden tamamen ayrmas ve varlk hakknda
konuulacaksa, salt akla ve mantksal karmlara uygun olarak konumak gerektiini ak ve
seik bir dille ortaya koymas da bir baka nemli aamadr. Bu yepyeni bir bulu olmasa bile
(Miletoslularn doann grnr yanndan ok grnmeyen yann aklamak iin ana madde
bulma giriimlerini ve Herakleitosun da duyularla alglanandan ziyade, aklla kavranann
hakikat olduunu zellikle belirtmesini gz nnde tuttuumuzda) Parmenidesin bu
grn dierlerinden daha derin bir analizle ve kesinkes vurgulam olmas bir yeniliktir.
nk ondan nce hibir dnr hi deneye bavurmadan, ancak ve ancak akl yrterek
gerek bilgiye ulalacan Parmenides gibi cesaretle sylememitir, ya da deneyden elde
edilen bilgilerin bizi sadece sanlara bomakla kalacan, sanlarnsa doruya tamamen kart
olduunu onun gibi kesin bir dille aklamam, btn felsefesini onun gibi san-doru
kartl zerine ina etmemitir. En nemlisi varl onun gibi tanmlayp felsefeye daha

1
2
3

Sena 1978: 113.

Sanma durumu veya sonucu olan, zan, kan; inan.
elimezlik: Bilginin sunulmasnda tutarszlk ve elime bulunmamas gerektii yolundaki temel bir mantk
kural; T. : adem-i tenakuz; ng.: non-contradiction; Fr.: non-contradiction.

159

sonralar ontoloji ya da metafizik veya Varlk bilim 1 adn alacak yeni bir disiplinin
temellerini atmamtr.2
Grld zere, Parmenidesin tm dncesi aslnda tek bir cmleyle zetlenebilir:
Bir ey varsa, vardr; yoksa, yoktur. Varln domu, dourmu olduunu veya byle bir
eye ihtiyac olduunu; ya da evrenin balangcn aratrmann bir anlam yoktur. Sadece
evren biri etken, dieri edilgen olmak zere iki gereklikten ibarettir.
Parmenides doduu ehir Eleada, ayn ad tayan bir felsefe okulu kurmutur.
Felsefe tarihinde bu okulun yelerine Eleallar denir ve aralarnda zellikle Melissosun ve
Zenonun ad ska anlr.

8.2. Melissos ve Zenon

Resim 22: Melissos

Melissos ( 5. yzyl) Samosludur ve Parmenidesin rencisidir. Ayn zamanda
Herakleitosun da rencisi olduu sylenir. 3 Melissos Parmenidesin iirini dzyaz ekline
getirip Varln Bir olduunu daha anlalr klar. Varlk bir olmasayd, ya yine kendisine ait
bir parayla snrlanacakt, ya da bir baka varlk onu snrlayacakt ki, bu imknszdr. 4 Bu
yzden, ona gre, evren snrsz, deimez, hareketsiz, blnmez, sonsuz ve homojen
(tamamnn ayn yapda olduunu) bir doadadr. Bu teki grten iki sonuca ulalr: 1.
Acnn gereklii yoktur, nk byle bir ey varln noksanl anlamna gelir ki, byle bir
1

2
3
4

Varlkbilim: (Yun. on, ontos = varlk) : Var olan olarak var olan (yalnzca var olmas asndan) zerine
reti, varolann varl ve genel varolma ilkeleri zerine 17. yzyldan beri kullanlan kavram. Konu olarak
eski Yunan felsefesinden beri ele alnan ve Aristoteles'in "ilk felsefe" adn verdii varolanlarn z zerine
bilim. Felsefeye, varlk fiziktesi karl, genellikle fiziktesinin temeli olarak Christian Wolfz'un getirdii
terim. T. : mebhas-i vcut Lat.: ontologia ng.: ontology Fr.: Ontologie Alm.: Ontologie Dgr.: Yun. on,
ontos
Kenny 2006: 18.
Kenny 2006: 19.
Bu grleri ileride Spinozann tanr anlayn etkileyecektir.

160

ey imknszdr. 2. Boluk diye bir ey yoktur. nk byle bir ey ancak Yokluun bir
paras olabilir. Bu yzden yer deitirme mmkn deildir, nk meknda yer kaplayan
cisimlerin hareket edecekleri hibir yer yoktur. 1 Evrende azalma oalma ya da biim
deitirme gibi nitelikler olmu olsayd, evren kendi kendine benzemeyecek, hatta gn gelip
oalm bile olacakt. Oysa evrendeki en kk bir deiiklik onu tmyle yok etmeye yeter
de artar.
Melissos gibi, zellikle hareketin olanakszlyla ilgili ok nl savlara sahip,
Aristotelesin diyalektiin kurucusu sayd 2 Eleal Zenon ( yak. 490-yak. 430) da
Parmenidesin bir rencisidir. Felsefe tarihinde Zenonun paradokslar 3 olarak anlan
paradokslar Parmenidesin retisini desteklemek amacyla yaratmtr.

Resim 23: Zenon

Zenona gre mesafeler ve hareketler sonsuzca blnebilir niteliktedir. Hareket diye
bir ey yoktur, nk hareket eden her ey, sona ulamadan nce gittii yolun ortasna
ulamak zorundadr. Bir stadyumun en ucuna varmak iin, sonsuz sayda mesafe
katedilmelidir; nk nce o uca olan mesafenin yars katedilmelidir. Ama o yars
katedilmeden nce o mesafenin eyrei katedilmelidir. O eyrek katedilmeden nce de o
mesafenin sekizde biri katedilmelidir; ite bu byle sonsuza dein gider. Sonuta, her ilk
mesafe aral ikiye blnebileceinden, katedilmesi gereken kesin bir ilk mesafe aslnda
yoktur. Bu da byle bir kounun balang noktas olmad anlamna gelir. Balang yoksa
biti de yoktur. yleyse bu hareket bizim iin bir yanlsamadan (ilzyon) ibarettir. 4

1
2

Kenny 2006: 19; KRS 534.

Diogenes Laertios, 8.57; 9.25; diyalektik (Yun. dialektike): (Sokrates'te) Doruya varmak, kavramlar
akla kavuturmak, belirlemek ve bunlarn kesin tanmlarn bulmak iin kartlklar iinde ilerleyen
karlkl konuma yntemi, b. (Platon'da) dealarn bilgisine vardran yol; en yksek bilim; mantksal
yntem, c. (Aristoteles mantnda) Tantlama yolu. 2. Usun iine dt elimeler retisi. T. : fenn-i
mnazara, cedel, ilm-i cedel, ilm-i hitf cedel ng.: dialectic Fr.: dialectique Alm.: Dialektik Dgr.: Yun.
dialektike.
Paradoks: Aykr dnce. Grnte doru olan bir ifade veya ifadeler in bir elikiye yol amas ya da
manta aykr bir durum yaratmasdr. Ksaca beklenmedik bir durumla sonulanmasdr. (Yun. paradoksa)
Yanlsama: ( Lat. illusio = yanlma, aldanma, kuruntu):1. Duyu yanlmas, yanl alglama. (Sanr =
hallucination'dan ayrl; alglanan eyin gerekten var olmasdr.) 2. Yanl tasarm ve umut; kuruntu. 3.

161

Resim 24: Akhilleus ile kaplumbaa paradoksu

Zenonun en bilinen paradoksu Yunan kahraman Akhilleusun adyla anlan
Akhilleus ve Kaplumbaa paradoksudur: 1 Akhilleus ile bir kaplumbaann yar yapt
varsayarsak, byle bir yarta da Akhilleusu ok hzl bir koucu olarak grrsek, yava olan
asla hzl olan tarafndan yenilmeyeceine tank oluruz. Bunun iin, Akhilleus kaplumbaann
kendisinden belli bir mesafe nce yara izin vermi olsun. Akhilleus sabit yksek bir hzda,
kaplumbaa da sabit dk bir hzda koacandan, belirli bir sre sonunda Akhilleus
kaplumbaann balad yere gelecektir. Bu srada kaplumbaa da az da olsa yol alm
olacaktr. Akhilleus kaplumbaann ald o mesafeyi de kotuunda, kaplumbaa yine belirli
bir yol alm olacaktr ve bu byle srp gidecektir. Sonuta, Akhilleus hibir zaman
kaplumbaann ald mesafeye ulaamayacak, onun balad noktaya her vardnda,
ulamas gereken baka bir mesafe kalacaktr. Bu durumda Akhilleus kaplumbaay hibir
ekilde geemeyecektir.2

Resim 25: Ok paradoksu

Bunun yan sra ok paradoksu olarak bilinen paradoks da nldr: Yaydan frlam
ilerlemekte olan bir ok dnelim. Ok zaman iindeki her anda belli bir konumda olacaktr.

1
2

Bize gerek dnyay bir sre iin de olsa unutturan, sanat yoluyla yaratlm grnt. T. : vehim Lat.:
illusion yanlma, aldanma, kuruntu ng.: illusion Fr.: illusion Alm.: Illusion, Tuschung.
Kenny 2006: s. 19.
Paradokslar iin genel olarak bkz. Aristotle, Physika, 6.9. 239b5-239b9; 6, 239b33-240a15; Bkz. J. Barnes,
(ed.), The Complete Works of Aristotle, Princeton University Press, 1995; The Presocratic Philosophers (vol.
1), Routledge, 1975; Andrew Ushenko, Zenos Paradoxes, Mind, Vol LV, 1946, s. 151-165.

162

An belirli, tek bir noktaysa, okun o anda hareket etme zaman olmayacaktr yani duraan
olacaktr. Dolaysyla gelecek anlarda da duraan olacaktr. Bu ekilde her an duraan
olacaktr ve hareket etmeyecektir.

163

Uygulamalar
1)

Parmenidesin gereklik anlayn irdeleyin.

2)

Parmenidesin eserindeki mecazi kullanmlar tartn.

3)

Melissosun varlk anlayn irdeleyin.

4)

Zenonun paradokslarndan yola karak hareket kuram hakknda tartn.

5)
Parmenidesin ve rencilerinin grleri erevesinde Elea Okulunun
zelliklerini sorgulayn.

164

Uygulama Sorular
1)
edindiniz?
2)

Parmenidesin iirinin ana zellikleri ve slubu hakknda nasl bir fikir

Parmenidesin felsefe retisinde asl ama nedir?

3)
Parmenidesin hareket ve deiim zerine grleri ne ekilde Herakleitosun
bu konudaki grleriyle karlatrlabilir?
4)

Melissos kimdir? Ana grleri nelerdir?

5)

Zenon paradokslar hangi konuyla ilgilidir?

165

Bu Blmde Ne rendik zeti

Gerek Parmenides, gerekse kurduu okulun rencileri Melissos ve Zenonun
birletikleri en belirgin ortak nokta, kendilerinden nceki dnrlere kyasla, farkl bir
dnme biimi ve farkl bir yntem gelitirerek felsefe tarihinde yeni bir r amalardr.
Ama tm Eleallara nasl dnmeleri gerektiini reten Parmenides olduundan, hi
kukusuz, onun retisi her zaman iin baattr. Parmenidesin tm felsefesi varlk ve varln
doasn btn halinde anlamak zerine kurulmutur. Baka deyile, onun felsefi problemi
sadece ve sadece varlk problemidir. Ona gre bilinmesi gereken en nemli ey, iki farkl
bilgiye giden yolun ve bu yollarn sonucunda karlalacak sonularn birbirinden ok farkl
olduu ve her eyden nce Varln Bir, Btn, domam, sonsuz, sarslmaz, tam, hareketsiz,
esiz, srekli ve snrsz olduunu bilmemiz gerektiidir.
Buna gre Parmenides Miletos Okulunun evrenbilim problemi yerine varlk
problemini gndeme getirerek felsefeye yeni bir ivme kazandrmtr.

166

Blm Sorular
1)

Parmenidesin eserinin ad ve konusu aadakilerden hangisidir?

a)

Theogonia-Tanrlarn soy aac

b)

Doa zerine- Hakikat ve San

c)

Doa zerine nsanlar, hayvanlar ve bitkiler

d)

Odysseia-Odysseusun Troiadan, Ithakeye yolculuu

2)
Parmenides bu iirindeki grleriyle kendisinden nceki dnceye nasl
bir kar duru sergiler?
a)
Kendisinden nceki gzlem yoluyla elde edilen bilgi yntemine kar bir tavr
sergileyip kendi iinde tutarl metafizik bir sistem gelitirerek
b)

Homeros ve Hesiodosun mitolojik grlerini tmyle reddederek

c)

Anaksimenesin ilk ilkeyle ilgili gelitirdii tm fikirleri eletirerek

d)

Ksenophanesin tanrlara dair ileri srd tm fikirlere kar karak

3)
Aadaki tanmlarn hangisi Parmenidesin bilgi edinme yntemine hi
uymaz?
a)
Ionia dnrlerinin doay gzlem yoluyla elde ettikleri bilgileri ayn
yntemle yeniden harmanlar.
b)

Pythagoras ve Ksenophanesin balatt metafizik grleri gelitirir.

c)

Parmenides duyum ve alglardan elde edilen bilgiyi yadsmaz.

d)
Herakleitosa benzer ekilde, akln sesine kulak verir ve gereklie ancak bu
ekilde ulalabileceini vurgular.
4)

Parmenides felsefesini hangi temel nermeler zerine kurar?

a)

Varlk vardr, yokluk yoktur / Varolma ile dnme ayn eydir.

b)

Varlk yoktur, yokluk vardr/ Dnme ile varolma ayn eydir.

c)

Varlk vardr, yokluk yoktur/ Dnme ile varolmama bir ve ayn eydir.

d)

Varlk vardr, yokluk yoktur/ Dnememe ile varolma bir ve ayn eydir.

167

5)

Parmenidesin varlk tanmnn doal sonucu nedir?

a)

hareket ve deiimin olanakszl

b)

deimezliin olanakszl

c)

hareket ve deiimin varolma kavramyla elimezlii

d)

varln bilgisinin ancak gzlem yoluyla elde edilebilmesi

6)

Melissosun varlk tanmna aadakilerden hangisi uymaz?

a)

Varlk Birdir.

b)

Varlk ne kendi parasyla ne de bir baka varlkla snrldr.

c)

Acnn oluu, varln noksan olmasn gerektirir.

d)

Boluk, ancak varln bir paras olabilir.

7)

Melissosa gre,

a)

yer deitirme mmkndr.

b)

meknda yer kaplayan cisimlerin hareket edebilecekleri bir yer olmas

zorunludur.

c)

evrendeki en kk bir deiiklik onu tmyle yok etmeye yeter.

d)

hareket olanakldr.

8)

Zenon iin hareket neden ibarettir?

a)

bir yanlsamadan ibarettir.

b)

varlktan ibarettir.

c)

katedilmesi gereken bir ilk mesafeden ibarettir.

d)

gidilen yolun ortasna ulaamamaktan ibarettir.

9)

Zenonun Akhilleus ve Kaplumbaa Paradoksunda hangi temel bilgi

vurgulanr?

a)

Yer deitirme ve hareketin olanakll

b)

Hareketin olanakszl

c)

Akhilleusun her zaman kaplumbaay geebilecei

168

d)

Akhilleusun tecrbeli bir koucu olduu

10)

Parmenides ve Eleallarn felsefe tarihindeki en byk baarlar nedir?

a)

ahlak felsefesinin geliimine neden olmulardr.

b)

varlk bilimin geliimine neden olmulardr.

c)

mantn geliimine neden olmulardr.

d)

paradoksos (paradoks) kelimesini ilk kez onlar kullanmtr.

Cevaplar
1)b, 2)a, 3)c, 4)a, 5)a, 6) d, 7) c, 8) a, 9)b, 10)b

169

9. BR HTABET USTASI: EMPEDOKLES

170

Bu Blmde Neler reneceiz?

9.1.

Drt Element: Su-Hava-Toprak-Ate

9.2.

Sevgi ve Nefret

9.3.

Ruh G

171

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Empedoklese gre arkhe nedir?

2)

Sevgi ile Nefret arasndaki atknn anlam nedir?

3)

Empedoklesin Ruh g anlay nedir?

172

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu
Drt Element:
Toprak-Ate

Kazanm
Su-Hava- Empedoklesin,
Thalesin
suyu,
Anaksimenesin
havas,
Ksenophanesin
topra ve Herakleitosun
ateini
harmanlayarak
kurduu
drt
element
retisine vakf olma

Sevgi ve Nefret

Empedoklesin
drt
elemntini birletiren ve
ayran g olarak sevgi ve
nefret hakknda bilgi sahibi
olma

Ruh G

Empedoklesin ruh
retisini kavrama

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Empedoklesten
nceki
dnrlerin
arkhe
yorumlarn yeniden gzden
geirilmesi
ve
Empedoklesin arkhe teorisi
zerine yazl kaynaklardan
bilgi edinimiyle
Empedoklesin sevgi ve
nefret ile ilgili retisini
konu alan yorum kitaplar
okunarak

g Pythagorasn ruh g
retisi
tekrar
edilip
Empedoklesin bu konudaki
grleriyle kyas edilerek

173

Anahtar Kavramlar

Empedokles

Su-Hava-Toprak-Ate

Sevgi

Nefret

Ruh G

174

Giri
Bu blmde, Sokrates-ncesi dnrler arasnda bir filozof air, hekim, tragedya
yazar, hekim, hatta mucizevi olaylara imza atan bir byc-khin olarak nlenen
Empedokles hakknda bilgi verilecek ve zellikle onun drt element kuram ve bu kuramda
etkin olan Sevgi ve Nefret kavramlar zerinde durulacaktr.

175

9.1. Drt Element: Su-Hava-Toprak-Ate

Felsefe tarihinin en anl anl air dnrlerinden biridir Akragasl Empedokles
(). Olimpiyatlarda dller kazanan atlarn yetitirici olan soylu bir aileye
mensuptur ve 5. yzyln ortalarnda tannmtr.1 Aristoteles diyalektii Zenonun, hitabeti
de Empedoklesin bulduunu syler. 2 nk Empedoklesin iir tekniklerini ustaca
kullanmas, szck ve anlam sanatnda ve zellikle benzetmelerdeki yaratcl gl bir
edebi sluba sahip olarak tannmasna yol amtr. Gnmze kalan ve belli bir kronolojik
dzenlemeye izin vermeyecek kadar kark olan yaam yksn takip etmeye
altmzda, 3 karmza Pythagoras, Ksenophanes ve Parmenidesin rencisi olarak kar.
Fragmanlar halinde elimize geen Doa zerine ( : Peri physeos) ve Arnmalar
(Katharmoi) adl eserlerinden ilki, Parmenidesin eseri gibi iir eklindedir ve 2000 dizeliktir;
bu eserin gnmze yaklak 50 dizesi kalmtr. Dieri, dini ieriklidir ve ou dizesi
kaybolmutur.4

Resim 26: Empedokles

Empedoklesin felsefi dnceleri, zellikle doa zerine gelitirdii grleri
kendisinden nceki Ionial dnrlerin grlerinin adeta bir sentezidir. Thalesin suyu,
Anaksimenesin havas, Ksenophanesin topra ve Herakleitosun atei ve bu ana maddeler
zerindeki retileri Empedoklesin drt ana madde kuramnn oluumuna temel tekil
etmitir. Dolaysyla, Empedokles iin su, hava, toprak ve ate evrenin kkleridir. ddiasna
gre, bu kkler ya da bu eler (arkhe) ezelden beri hep vardr, ancak birbirleriyle belirli
oranlarda karm ve evrenin bu alldk yznn oluumunu salamtr. Bu drt eden
kmtr btn varolanlar ve bu drt e sayesinde var olacaklardr. Aalar, hayvanlar,
kadn erkeiyle btn insanlar, havada uan kular, denizin suyuyla beslenen balklar, yani
ne kadar canl varsa bu drt eye borludur varlklarn. Ona gre bu drt e birbirine rl
1
2
3
4

Diogenes Laertios, 8. 51-77.

Diogenes Laertios, 8. 57.
Kenny 2006: 20.
Bkz. N. van der Ben (ed.), The Proem of Empedocles' Peri Physios: Amsterdam , B. R. Gruner, 1975;
Empedocles, Peri Physes and Katharmoi, Henry W. Johnstone (trans.), Thomas Library, Bryn Mawr
College, 1985.

176

olarak vardr, hepsi bir aradadr, birbiriyle hemhal olmutur. Dnyadaki eitlilik bu
karmn, bu btnln bir eseridir. 1
Adeta bir kelimenin hecelerini artran Empedoklesin bu drt esine, sonradan
Platon ve teki Yunan dnrleri stoikheia diyeceklerdir. 2 Hatta Yahudi ve Hristiyan dn
dnyasnda da byk nemi olan bu drt e dini metinlerde yine bu adla anlacaktr. 3
Latince elementum (o. elementa) olarak evrilen drt enin ya da drt elementin,
gnmzn fiziinde, kimyasnda da baat rol oynad unutulmamaldr.

9.2. Sevgi ve Nefret

Empedoklesin drt elementi (drt e, drt ilke, drt kk, drt ana madde, drt arkhe
ya da drt unsur) maddenin farkl farkl formlardr. Kat, sv, gaz, buz, su, ate, vb. Bunlar
ayn tzn, yani ayn ana maddenin farkl halleridir. Bu drt element, ona gre, Sevgi (Philia)
ve Nefret (Neikos) kartlyla birleir ya da ayrlr. nk Sevgi, elementleri bir araya
getirir, Nefretse bunlar ayrr. Gn olur bu elementlerin ou bir araya gelerek tek bir eyi
dourur, gn olur tek bir btn halindeyken birok eye ayrlr; ve bu durum bu ekilde
sonsuzca srp gider.
Empedoklesin drt elementinin yaps, Parmenidesin Kresinden bir karm olduu
iin ve tek bir hali olmad iin az ok farkldr. Bu yap doal olarak deiime ve harekete
de olanak tanr. Ayrca, bu elementler Sevgi ve Nefret adn verdii mdahalelerle birleir ve
ayrlr. Bunlar etkin, kanlmaz kuvvetlerdir, ama her biri maddidir. Aristoteles,
Empedoklesin bu kuvvetlerinin her birini etkin, maddi nedenler olarak deerlendirir. 4 Bu
drt elementin ve bu iki kuvvetin toplam olan altlk btn, dengelilik ya da uygunluk (veya
oran, simetri) adn alr. Sevginin ilevi birlik yaratmaktr; Nefretin ilevi bu birlii bozmaktr.
Baka deyile, Nefret bler, Sevgi birletirir. Bu iki kuvvet, ekme ve itme kuvvetlerinin
atas saylr.5 Sevginin etkisiyle elementler bir arada homojen, uyumlu ya da ahenkli ve l
l parlayan bir kre oluturur. Bu Parmenidesin kre eklindeki btnlne benzer.
Nefretin etkisiyle de elementler birbirinden ayrlr; ama Sevgi tekrar bu dalanlar ve
kaybolan paralar bir araya getirmeye balaynca, varlk dnyasnn btn canl trleri yava
yava evren sahnesini doldurmaya balar. 6 Btn bileik varlklar, rnein, karada yaayan
hayvanlar, havadaki kular ve denizdeki balklar gelip geici, yani lml yaratklardr.
Sadece onlar douran drt element lmszdr, sonsuzdur ve bunlar sayesinde kozmik
dng, adeta nefes alr verir gibi, sonsuza dein srer. 7 nk lml olan bir ey ne
varolabilir, ne de sonlanabilir. lm, evrensel ritim iindeki bir ana insanlarn verdii bir
addan baka bir ey deildir. nsanlar bu drt elementin birleerek meydana getirdii
varlklar, rnein, hayvanlar, bitkileri, vb., grnce onlarn doduklarn syler, bu drt
1
2
3
4
5
6
7

KRS 355.
Kenny 2006: 21.
rn. bkz. Vulgata, Paulus, 1. Gal. 4.3,9.
Aristoteles, Metaphysika, A, 10. 1075 b 3.
Kenny 2006: 22.
KRS 360.
Waterfield 2000: 136.

177

unsurun birbirinden ayrlp da bu varlklarn yok olduunu grdklerinde ise, ldklerini

syler. Ama bunlarn hepsi hayali adlandrmalardr, hepsi birer grntden ibarettir. Asl
gerek bu grntnn ardndaki drt elementin birlemesi ve dalmasdr. nk hilikten
hibir ey domaz (ex nihilo nihil fit). Bu dnyann kanunudur. 1
Canl trlerinin kkenini aklama giriiminde, yukarda sz ettiimiz dengelilii gz
nnde bulundurduumuzda, Empedoklesin en uygun olann yaamn srdrmeye devam
edeceini belirtmesi, aslnda bir evrim kuramn dile getirmesidir ki, bu nemli bir
aklamadr. 2 Ona gre, elementlerin kimyasal karmndan ilkin et ve kan oluur. Bunlar
ate, hava ve suyun dengeli bir birleimi sonucunda olumutur; kemikse bu drt elementin
farkl oranlardaki karmndan, yani iki para su, iki para toprak ve drt para ateten
olumutur. Tm uzuvlar ve organlar ite bu asla sarslmaz, bozulmaz oluumlardan ya da
bileenlerden meydana gelir; henz yuvas olmayan gzler, omuzsuz kollar ve boyunsuz
yzler, hepsi bu temel bileenlerin rnleridir. 3 Her biri kendine uygun olan bulana kadar
dolanr durur. Bu ilk aamada genelde hep uygun olmayan birleimler meydana gelir.
rnein, eit eit canavarlar bu ekilde vcut bulur ve bunun sonucunda insan bal kzler,
kz bal insanlar, nnde ve arkasnda yz ve gs olan ift cinsiyetli yaratklar. 4Ama bu
rastlantsal canllar olduka krlgan ve ksr ya da verimsiz oluumlardr. En uygun at insan
ve bilindik hayvan trlerinde mevcuttur. Onlarn bu uygunluu da belli bir tasarmn
sonucunda olmayan, tamamen rastlantnn rndr. 5 Aristoteles, Empedoklesin birbirine
benzemeyen canl organizmalarn farkl paralarnn trde (birbirine denk) ilevlere sahip
olabileceini belirtmesinin biyoloji asndan nemine zellikle dikkat ekmitir. 6
Empedoklese gre doa adeta bir ressam gibi i grr. yle ki: Ressamlar
tapnaklara adak resimleri yaparken ellerine krmz, sar renkte farkl tonda boyalar alr ve
bunlar ahenkli bir ekilde birbirine karar; ne ok fazla, ne ok az. Sonra bu boyalarla bizim
u grdmz eylere benzer saysz resim izerler. nsanlarla dolu cvl cvl bir dnya
izerler mesela, aalar, hayvanlar, kular ve derin denizlerde beslenen balklar. Hatta uzun
mrl tanrlarn bile resimlerini izerler. 7 te ayn ekilde doa da bu drt unsuru birbirine
belli oranlarda karp ressamlarn izimlerine konu olan her eyi yaratmtr.

9.3. Ruh G
Empedoklesin eserlerine btnsel bir
bak asyla
yaklaldnda,
deerlendirmelerinin hem mekanik hem de dinsel bir tarzda yrd anlalr. Hatta bazen
drt elementini Yunann tanrlaryla zdeletirdii ve onlara Zeus (ate), Hera (toprak)
Aidoneus (hava) ve Nestis (su) adlarn verdii; Sevgi kuvvetini bile ak tanras Aphrodite
1

2
3
4
5
6

William Ellery Leonard (trans.), (1908), The Fragments of Empedocles, Chicago, The Open Court Publishing
Company.; Empedokles, Peri Physeos, 8, 11, 9, 12.
Kenny 2006: 22.
KRS 375-376.
KRS 379.
Kenny 2006: 23; Aristotle, Physike, 2.8.198b29.
Aristotle, , (De Generatione Animalium: Hayvanlarn Oluumu zerine),1. 23. 731a4;
bkz. Anthony Kenny 2006: 23.
Empedokles, Peri Physeos, 23.

178

ile bir tuttuu, Nefreti de uyumsuzluk, kavga ya da gazap olarak adlandrd grlr. 1
Arnmalar adl kitabnda doa anlayn, Pythagorasn metempsykhosis (ruh g)
retisiyle birletirerek bir ahlak retisi gelitirir. Ona gre, Sevgi iyi, Nefret ktdr.
nsanlar evvelce bulunduklar kutlu ruh hallerinden, kendilerini Nefret ve Gnaha terk ederek
dmlerdir. Ama Nefret, ister tanr, ister insan olsun, tm gnahkrlarn ruhlarn farkl
farkl yaratklar olarak karalara, denizlere datarak cezalandrr. Bu ekilde kh hava onlar
tutup denize frlatr, kh vahi deniz tutup karaya boaltr, kh toprak yakc gnein nlarna
kusar. Ama evrenin hi bitmeyen dngs iinde insanlar ruhlarn Sevgiye teslim
ettiklerinde beslenip geliirler ve olmalar gereken bedene yeniden dnebilirler. Empedokles
ruh gnden kendisinin de nasiplendiini u dizeleriyle dile getirir:
Ben de bir zamanlar olan oldum, kz oldum,
al oldum, ku oldum, dalgalarn iinde dilsiz bir balk oldum.2
Empedoklesteki ruh g retisi hi phesiz dle layk olacak ya da cezaya maruz
kalacak hareketlerden kanlmas gerektii fikrini de beraberinde getirir. nk sevgi
emberi iinde bir hayat srmek iin ruhun arnmas ve bunun iin de baz eylerden uzak
durulmas arttr; rnein, gerekli grlen diyete uyulmas, et yenmemesi, cinsel ilikiden
uzak durulmas (bir cinsel oru eklinde olmasa da), kan dklmemesi gibi. Bu ll
davran kurallar arasna tanrlarn bilgisine erme ve evrenin doas hakknda ak bir
kavraya sahip olma gibi nitelikler de girer.
Empedoklesin en byk umudu ayrcalkl insanlarn bir gn sahiden
tanrlaacaklarna olan inancdr. Bu ayrcalkl snflarn arasnda khinler, ozanlar, hekimler
ve krallar yer almaktadr.3 Kendisini de tm bu ayrcalkl snflarn arasna yerletirmeden
edememitir. 4 Onun tanrlatrlma umudu lmyle ilgili efsanelere, hatta modern airlerin
dizelerine de konu olmutur. Bu efsanelerin en dikkat ekicisi udur: Hekimlerin lme terk
ettikleri Pantheia adl bir kadna Empedokles mucizevi ekilde yeniden hayat verir. Bunu
kutlamak iin Etna Yanardann 5 eteklerindeki zengin birine ait evde seksen misafire bir
len verir. len bitip de btn misafirler uykuya ekildiinde, gklerden kendisinin adyla
arldn iitir. O hzla yanardan tepesine kadar kar ve kratere atlar (ya da der). 6
Bu efsane Arnoldun dizelerinde u ekilde hayat bulurken, Empedoklesin hakikati
bulma aknn zihninin (ruhunun) asla lmeyecek olmasyla dllendirilecei ima edilir. 7
Artk atmayacak bu yrek; canl bir insandn sen,

1
2
3
4
5
6

KRS 349.
Empedokles, Katharmoi, 117.
KRS 409.
Kenny 2006: 23
Sicilyann gney sahilinde yer almaktadr.
Bu efsaneler iin bkz. Diogenes Laertios, 8. 74-75; Milton, Paradise Lost, 3. 470; Matthew Arnold,
Empedocles on Etna, 326-338.
Kenny 2006: 24.

179

Empedokles, ama artk deilsin!

Artk yalnzca bir solukta yutan alevden bir dncesinrlplak, sonsuzca huzursuz bir zihinsin!
Her ey, vcut bulduu
kklere geri dner,
bedenimiz toprak olur,
kanmz su,
smz ate,
soluumuz hava.
Ahenkle doanlar, ahenkle lrlerPeki ya zihin?1
Grld zere, birden fazla ana maddeyi kabul ediiyle oku grn banda yer
alan Empedoklesin felsefi dnceleri aklc dn ve mistik inancn dengeli bir
karmndan ibarettir. Bu onu Ionial dnrlerin doaya salt bilimsel bir bak asyla
bakma kayglarndan uzak bir yerde olduunu gsterir. Felsefe tarihine bir armaan olarak
sunduu drt element kuram ve Sevgi ve Nefret kuvvetleri, zellikle Aristotelesin ilgisini
eken ve eserlerinde konu ald ve gelitirdii bir kuram olmutur. Empedoklesin ate, su,
hava ve toprak drtls, btn varlklarn kkeninde olan unsurlardr; domamlardr ve
bozulmayacaklardr, dolaysyla evrensel dngnn sonsuzca varolmasna hizmet
edeceklerdir. Doadaki tek tek eyler bu drt unsurun Sevginin ekim gcyle bir araya
gelmesinden ve Nefretin iti gcnn bunlar ayrmasndan meydana gelir ve yok olur. Ama
sadece bu tek tek eyler doar ve lr. Onlar meydana getiren ve yok olmalarna neden olan
drt ana unsur hibir zaman yok olmaz. nk derine inildiinde, karmzda duran tm
varlklar, rnein, aalar, hayvanlar, bulutlar, kayalar aslnda birer hayalden ibarettir, hepsi
gelip geici, yani lmldr. Bunlar asl gerek olan o drt enin zamana bal olan
karmlardr. Bu yzden bu varlklara gerek denemez.
Drt unsurun birlemesinde ve ayrlmasnda nemli olan Sevgi ve Nefret, etkin
nedenler olarak i grr. Bunlarn ileyii, Empedoklesin dinsel ve aklc yannn birleimiyle
ekillenen dncelerle belirlenir. Sevgi ve Nefretin ileyii rastlantsaldr, ama yine de drt
eyle birlikte hepsinin oluturduu altl btnlkte bir denge, bir oran sz konusudur. Sevgi
ve Nefret ezeli ve ebedi kartlktr; her biri kendi sras geldiinde devreye girer ve douma
ve lme neden olarak kozmik dngnn ift tarafl ilemesini salar. Sevginin hkm
altnda drt unsurun hepsi adeta bir kre halinde birbirine kenetlenir; Nefretin hkm altnda
1

Matthew Arnold, Empedocles on Etna, 326-338.

180

ise bu krede bu drt unsur kat kat (tabakalar halinde) bulunur. Ne tam Sevginin, ne de tam
Nefretin kontrol altnda olunduu zamanda ve bu drt unsurun ksmen birleip ksmen
ayrld anda, bu bilindik dnyamz olumutur.
Yaamn dzgn gidiat iin nemli olan bu drt unsurun meydana getirdii tm
varlklarn kendilerinin drt ezeli ve ebedi kkten geldiinin farknda olmas, yani her eyin
ortak bir bilinten pay aldn bilmesidir. Bu bilgi onlara belirli bir ahlak anlay
kazandracaktr. Dolaysyla Sevginin iyi, Nefretin de kt olduunun bilinmesi yaamn
birliinin srdrlmesi iin elzemdir. Bu birlie olan inan zellikle insanlarn Sevgiyle
beslenmelerine, Nefretin getirisi olan gnah ilemektense kanmalarna neden olacaktr.
Yaamn birliine olan inan, hayvanlarn ldrlmesine ve yenmesine tamamen kardr ve
bunu en byk gnah olarak sayar.

181

Uygulamalar
1)

Empedoklesin drt element teorisinin ieriinin irdelenmesi.

2)
Empedoklesin hakiki dnya ile grnen dnya zerine gelitirdii grlerin
sorgulanmas.
3)

Empedoklesin sevgi ve nefret kuram zerine ksa bir makale kaleme alnmas.

4)
Pthagorasn ve Empedoklesin ruh g retisi ile ahlak anlaylarnn
karlatrlmas.

182

Uygulama Sorular
1)
Empedoklesin drt element teorisi ile hakikat arasndaki ilikisi zerine ne
sylenebilir?
2)

Empedoklesin yaamn birliine olan inancnn temelinde hangi gr yatar?

3)

Empedoklesin sevgi ve nefret kuram zerine edindiiniz fikirler nelerdir?

4)
Empedoklesin ruh g retisi temelinde kurduu ahlak retisinin
zellikleri nelerdir?

183

Bu Blmde Ne rendik zeti

Empedoklesin ate, su, hava ve toprak drtls, btn varlklarn kkeninde olan
unsurlardr; domamlardr ve bozulmayacaklardr, dolaysyla evrensel dngnn sonsuzca
varolmasna hizmet edeceklerdir. Doadaki tek tek eyler bu drt unsurun Sevginin ekim
gcyle bir araya gelmesinden ve Nefretin iti gcnn bunlar ayrmasndan meydana gelir
ve yok olur.

184

Blm Sorular
1)

Empedoklesin drt element teorisinin temeli hangi dnrlere dayanr?

a)

Miletos Okuluna mensup tm dnrlere

b)

Thales-Homeros-Anaksimenes-Anaksimandros

c)

Ksenophanes-Hesiodos-Pythagoras-Anaksimenes

d)

Thales-Anaksimenes-Ksenophanes-Herakleitos

2)

Empedoklesin drt elementinin zellikleri iin aadakilerden hangisi

sylenemez?

a)

Evrenin kkleri bu drt elemente dayanr.

b)

Drt element ezeli ve ebedidir.

c)

Varlklarn hepsi bu drt elementten kmtr.

d)

Dnyadaki eitlilik, bu drt elementin birbirine kenetlenmesini salayan hava

elementinin bir rndr.

3)

Empedoklesin drt elementi aadakilerden hangisine karlk gelir?

a)

sevgi, nefret, ate, gaz

b)

Maddenin kat sv, gaz, vb. formlarna karlk gelir.

c)

gaz, toprak, su, ate

d)

su, hava, gaz, sevgi

4)

Drt elementi birbiriyle birletiren ve birbirinden ayran gler nelerdir?

a)

Sevgi-Keder

b)

Sevgi-Hzn

c)

Nefret-Keder

d)

Sevgi-Nefret

5)

Aadaki tanmlardan hangisi Empedoklesin retisine uymaz?

a)

Empedoklesin kuvvetleri, ekme ve itme kuvvetlerinin atas saylr.

b)

Sevginin oluturduu kre Parmenidesin kresine benzer.

185

c)
Asl gereklik, lml olarak adlandrdmz grntnn arkasndaki drt
elemntin birleip dalmasdr.
d)

Dnya kanunu, hilikten her eyin domasdr.

6) Empedokles canl trlerinin kkenini aklarken,

a)

Miletos Okulunun grlerini tekrarlar.

b)

mitoloji dnyasnn bu konudaki hikyelerini tekrarlar.

c)

en uygun olann yaamn srdrmeye devam edeceini syler.

d)

Pythagorasn grlerini dikkate alr.

7)
Aristotelese gre, Empedoklesin canllara ilikin hangi gr biyoloji
asndan nemlidir?
a)
Birbirine benzemeyen canl organizmalarn
ilevlere sahip olabileceini belirtmesi

farkl paralarnn trde

b)

Sevgi gcnn varlklar birletirdiini iddia etmesi

c)

Hareket ve deiimi kabul edii

d)

Hakikatin drt elementin birbiriyle uyumlu birliktelii olduu iddias

8)
Aadaki
kullanlabilir?

kelimelerin

hangisi

Empedoklesin

nefretine

olarak

a)

Hera

b)

Adonis

c)

Aphrodite

d)

uyumsuzluk

9)

Aadakilerden hangisi Empedoklesin ruh g retisi iin sylenemez?

a)

Bu reti, ahlak retisine temel tekil eder.

b)
Evrenin hi bitmeyen dngs iinde Sevgiye teslim olan ruhlar beslenip
geliirler ve olmalar gereken bedene yeniden dnerler.
c)

Empedokles kendisinin de eitli bedenlere girip ktn iddia eder.

d)

Ruh g retisi hayvanlarn ldrlmesini caiz klar.

186

10)
Empedoklesin hakikat retisi ile Ovidiusun dnm fikri hangi adan
karlatrlabilir?
a)

Doada hibir eyin yok olamayacana olan inan asndan

b)
Hayvan bedenine giren insann bir daha insan bedenine giremeyeceine olan
inan asndan
c)
Varolan her eyin bir gn lecek olmasnn gerek hakikat olduuna dair inan
asndan
d)
Nefretle beslenen ruhlarn baka bir bedene girmelerinin imknsz olduuna
dair inan asndan

Cevaplar
1)d, 2)d, 3)b, 4)d, 5)d, 6)c, 7)a, 8)d, 9)d, 10)a

187

10. ATNADA BR SRGN: ANAKSAGORAS

188

Bu Blmde Neler reneceiz?

10.1. Anaksagorasn Evreni
10.2. Nous ve Duyum Anlay

189

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Anaksagorasn varlk hakkndaki dnceleri nelerdir?

2)

Anaksagorasn evreni nasl olumutur?

3)

Varlklarn meydana gelmesinde hangi neden etkin olmutur? Neden?

4)

Anaksagoras iin Olu ve Yokolu nasl tanmlanabilir?

5)

Anaksagorasn duyum zerine grleri nelerdir?

190

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Anaksagorasn Evreni

En byk amac evreni her

ynyle aklamak olan
Anaksagorasn fragmanlar
halinde elimize geen
eserinden bu konudaki
grlerinin renilmesi

Nous ve Duyum Anlay

Varolu nedeni kendinde

olan Nous kavramna vakf
olma ve Anaksagorasn
duyularla ilikili grleri
hakknda bilgi edinme.

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Hem kendi fragmanlarndan
hem
de
doksograflarn
aktard
bilgilerden
Anaksagorasn
evren
anlayn irdeleyerek

Anaksagorasn
Nousu
hakknda bilgi veren yorum
kitaplarndan ve felsefi terim
szlklerinden
Nous
ve
Duyum retisi hakknda
ayrntl bilgi edinerek

191

Anahtar Kavramlar

Anaksagoras

Evren

evrinti (Dng) Hareketi

Nous

Olu ve Yokolu

Duyular

Duyum

192

Giri
Bu blmde, Atinaya gelip oradaki nl felsefecilerin arasnda yer edinmeyi baaran
ilk Sokrates-ncesi dnr, Klazomenail Anaksagoras ( yak. 500-428) hakknda tantc
bir bilgi verildikten sonra, onun evren anlay zerinde durulacak, ardndan evrensel dng
ve Nous kuram ile duyular hakkndaki fikirlerinden bahsedilecektir.

193

10.1. Anaksagorasn Evreni

Bat Felsefesi tarihinin nemli ahsiyetlerinden birisi de Anaksagorastr
(). Gnmzde zmirin Urla ilesinin snrlarnda yer alan Klozamenai kentinde
yaklak 500 ylnda doan dnrn, Anaksimenesin rencisi olduu sylenir. 1 Ama
Anaksimenes muhtemelen Anaksagoras domadan nce yaamn yitirmi olduundan bu
bilgi doru deildir.

Resim 27: Anaksagoras

Perslerle Yunanllar arasnda gerekleen savalar sonrasnda Atinaya gelen
Anaksagoras, nl Yunan devlet adam Periklesin yakn dostu olunca, 5. yzyl
Atinasnn en nl filozoflarndan ve edebiyatlarndan oluan evresine de rahatlkla kabul
edildi. Ama sonradan hem vatan hainlii hem de dinsizlik sulamalaryla hakknda
soruturma balatld ve mahkm edildi. Bunun zerine, yine Periklesin yardmyla, areyi
Atinadan kap anakkaledeki Lampsakosa (Lapseki) snmakta buldu ve 428 ylnda
lene kadar bu ehirde bir srgn hayat yaad. Diogenes Laertios, Anaksagorasn
mahkmiyet ve hatta ocuklarn yitirdii haberini, Doa oktan hem hkimlerimi, hem de
beni lme mahkm etmiti; ocuklarmn da lml olarak doduklarn zaten biliyordum, 2
diyerek gayet sakin bir tavrla ve serinkanllkla karladn belirtir.
Anaxagorasn felsefi grleri eski Yunan dncesi balamnda bile allmadk
grnr. Onun her ey her eydedir; kn en k diye bir ey yoktur, nk hep
daha k vardr; Ay bir tatr; Gne ise Peloponnesosdan bile daha byk olan, akkor
halinde demirden bir ktledir, eklindeki iddialar, gkyzndeki yldzlarn kozmik
evrinti iinde meydana gelen talarn o hzla evrintinin dna savrulmas ve aetherin
ateten kresine derek kor haline gelmesi sonucunda olutuunu sylemesi, evrenin
(kosmos) Nous (Zihin) tarafndan ynetildiini dnmesi; evrende bizim dnyamza
benzer, Gnei, Ay ve teki gezegenleri olan baka dnyalarn da olabileceini ima

1
2

Diogenes Laertios, 2. 6; Cicero, De Natura Deorum, 1.26.

Diogenes Laertios, 2.13. Bu deyiin Solon ya da Ksenophanese ait olduunu syleyenler de vardr.

194

etmesi, Platon ve Aristoteles gibi nl Yunan filozoflarnn ve Cicero gibi Romal

dnrlerin fazlasyla dikkatini eken konular olmutur.1
Aristotelesin doa dnrleri (physiologoi) arasnda sayd Anaksagorasn btn
amac evreni aklamakt; evrenin hangi eyden meydana geldii, u anki haline nasl
kavutuu, gksel cisimlerin hareketleri ve neden bu ekilde hareket ettikleri, meteorolojik
olaylarn ve depremlerin doas ve nedenleri onun zihnini zellikle megul eden sorunlard.
Gnmze fragmanlar halinde kalan Peri Physeos (Doa zerine) adl eseri
Anaksagorasn felsefesiyle ilgili bilgi edinebileceimiz en nemli kaynaktr. Dier
kaynaklarsa antik yazar ve dnrlerin eserlerindeki yorumlamalardr ki, bunlarn arasnda
Aristotelesin ve doksograflarn yorumlamalar bata gelir. 2
Anaksagorasa gre evrenin balangcnda, her ey bir aradayd ve her ey sayca
sonsuzdu; ayrca o kadar kkt ki, hibir eyi tek tek tanmann imkn yoktu ve stelik bu
kklk de sonsuzdu. Her ey hava () ve aether ()3 ile evriliydi ve bu ikisi de
hem sayca hem de byklk asndan sonsuzdu; 4 nk hava ve aether her eyde
bulunuyordu. Bu yusyuvarlak bir karmd ve okluu iinde barndran birlikti. Bu birlikte
eylerin tek tek rengi ya da herhangi bir ayrt edici nitelii yoktu; yani, slak kuru ile karkt,
scak soukla, k karanlkla, beyaz karayla.
Anaksagoras iin her ey, aslnda her eyin tohumu demektir (
: spermata khrematon) 5 ya da birer parac demektir (: moirai).
Aristoteles yorumunda bu paracklara homoiomereiai (paracklardan oluan eyler) adn
verir. Anaksagorasa gre, bu tohumlar sonsuz saydayd ve hibiri birbirine benzemiyordu,
nk hepsi birbirinden farklyd. Demek ki her eyde her eyden bir para vard, her ey her
eyden meydana gelmiti; her eyin tohumlar her eydeydi. Her eyde her eyin biimi, rengi
ve tad vard. 6 Sonra, bu karm (: symmixis) anafor eklinde, hzla dnmeye balad
(evrinti hareketi de diyebiliriz buna; Yun. , : perikhorin, dine); bu hz bizim
u an grdmz bildiimiz hza hi benzemiyordu, nk bu hz aklmzn alamayaca
kadar byk ve gl bir hzd, her hzdan kat kat byk bir hzd. Bu hzla karmn
btnl de zlmeye balad ve bu btnlkten ilk kopanlar hava ve aether oldu.
Dolaysyla, ilkin seyrek olan youn olandan ayrld, ardndan, scak olan souk olandan,
kuru olan ya olandan, aydnlk olan karanlk olandan. Youn olan, slak, souk ve karanlk
olan aaya dt ve tepsi eklinde dz olan dnyay (Yeryzn) oluturdu. Seyrek olan,
scak, kuru ve aydnlk olan da yukarya ykseldi. Aada, yani dnyada evrinti hareketinin
hz daha yavat ve insanlar ile dier canllar ve aklmza gelebilecek tm varlklar bu ekilde

1
2

4
5
6

Curd 2007: 3.
rnein, bkz. Aristoteles, Physika, 1.4; 187 a 20; 187 a 36; 3.4; 203 a 19; 3.5; 205 b 1; Aristoteles, De Caelo,
4.2; 309 a 20; Aristoteles, De Anima, 1.2; 404 a 25.
Aether: Esir tabakas, Gkkubbe ya da Yldzl gkyz anlamna gelir. Mitolojide tanrlarn soluk alp
verdii havadr; oysa aer, yani dier hava, insanlarn soluk alp verdii havadr.
Fr. 1; D. Sider (ed.) (1981). The Fragments of Anaxagoras, Hain: Meisenheim am Glan.
Fr.4.
Fr. 3, 4.

195

biimlendi. Sonra en altta bitkiler, stnde hayvanlar ve onun stnde de insanlar olmak
zere varlk katmanlar meydana geldi.
Anaksagorasa gre, evrinti hareketi ve bu ayrm hi son bulmadndan bizim
dnyamzdan baka dnyalarn da olumasna neden oldu. Bu dnyalarn sadece boyutlar
farklyd, yoksa hepsi ayn ekildeydi. Ayrca her eyde her eyden az da olsa bir eyler
kalarak srd gitti; yani kara olan bir eyde biraz da olsa beyaz, scak olan bir eyde biraz da
olsa souk kald. nk her eyde her eyin bulunmas, kartlklarn da bulunmas demekti.
(Bunun anlam souu bildiimiz iin biz sca da biliriz.) eylere de kendisinde en fazla
bulunan maddeye gre ad verildi. 1

10.2. Nous ve Duyum Anlay

Anaksagoras iin bu evrinti ya da dng hareketini balatan ve eylerin dzenli
olarak birbirinden ayrlmasn ve dzenlenmesini salayan sonsuz bir Zihin (Akl, Ruh)
vardr. Yunanca Nous adyla and bu Zihin, ona gre, her eyin iindedir, ama hibir eyle
karmamtr, hibir eyden pay almaz. Kendi kendinedir, yani varoluu kendinden
kaynaklanr. Nous sonsuzdur ve kendi kendini ynetir. Her eyin en incesi ve en safdr; her
eyin bilgisine sahiptir. Her eyin zerinde bir gc vardr, her eyde etkindir. 2 yle der
Nous iin:3
Her ey her eyden pay alr, ama Nous sonsuzdur ve kendi kendini ynetir. Hibir
eyle karmamtr; kendi kendine vardr. nk kendi kendine olmam olsayd, baka
eylerle karm olacandan, her eyden pay alm olacakt; ayrca, her eyde her eyden bir
para olduuna gre, Nous ile karm eyler ona kstek olacaklard; yani, hibir ey stnde
u an tek bana sahip olduu kudretine sahip olamayacakt. Oysa Nous her eyden daha ince
olandr ve her ey hakknda bilgisi olan, her ey zerinde en byk kudreti olandr. Nous
bykl kkl btn canl varlklar zerinde bir gce sahip olandr. Ayrca Nous evrensel
dng zerinde de gc olandr, yani balangta bu dngy balatandr. lkin kendisi ok
kk bir balangken evrilmeye balamtr. Daha sonra bu evrinti hareketinin boyutlar
bydke bym ve yaylmtr ve hala devam etmektedir; edecektir de. Birbiriyle
karm olan eylerin hepsi, Nous yardmyla birbirinden ayrlm ve tek tek ayrt edilmeye
balamtr. Nous, eyleri u anki hallerine gre (neyse, o ekilde) dzenlemitir. u ya da bu
olmayan (yani belli bir kimlikleri olmayan) eyleri, u an neyseler o ekilde dzenlemitir. Bu
hareket hlihazrda yldzlar, gnei ve ay devindiren harekettir, havann ve aetherin
ayrlmasna neden olan harekettir. Bu ayrlmaya neden olan hareket, seyrek olan youn
olandan ayrmtr, sca souktan, da karanlktan. Birok eyde birok eyin paras
bulunur. Ama Nous dnda, hibir ey olduu gibi btnden ayrlmaz ve tannmaz. nk bir
tek Nous kendisiyle ayndr. Ama onun dnda hibir ey hibir eye benzemez; tersine, hepsi
tek tek eylerdir ve bu tek tek eylerin iinde en ok olan hangi eyse en ok o grnr.

1
2
3

Aristoteles, Physike, 1.4. 187a 23.

Diogenes Laertios, 2. 6; DK B 12.
Fr. 12.

196

Anaksagoras Nous ilkesini, hibir dinsel nyargya dmeden aklc tarzda aklar;
tpk o dnemde bir tanr olarak tapnlan Gne ya da yldzlar yine yaygn olarak bilinen
dinsel aklamalarn dnda, evrinti hareketiyle aklayarak felsefeye aklc bir dnme
boyutu katar.
Tpk Parmenideste olduu gibi, Anaksagorasa gre de boluk yoktur ve hareket
denen ey maddenin paracklarnn yer deitirmesinden ibarettir. Ayrca, yine ona gre,
mutlak anlamda bir olu (genesis) ve yokolu (phthor) yoktur. nk eyler sonsuza kadar
blnebilir ve yok olmaz. Dolaysyla, hilikten gelme ya da hilie dnme diye bir ey sz
konusu deildir. Olu ve varlk olma temelde eylerin birbirindeki karmdr sadece;
bozulu ya da yokolu denen ey de bu eylerin birbirinden ayrlmasndan baka bir ey
deildir (: diakrinesthai). 1
Sokrates, Anaksagorasn Nous fikrini beendiini, ama Nousa eylerin
dzenlenmesini salamaktan baka nedensel bir g atfetmemesini tuhaf bulduunu syler;
ayn ekilde Aristoteles de, Anakagorasn evrenin oluumunda Nousu adeta Deus ex
machina olarak (Yunan tiyatrolarnda olaylarn karmakark olduu ve zmsz hale geldii
srada, aniden belirip btn sorunlar zen yapay bir tanr ya da karakter) kullandn
belirtir. Yani, Aristotelese gre, Anaksagoras Nousu hareket ettirici bir neden olarak
grd halde, olaylar aklarken bu olaylarn nedeni olarak Noustan baka eylere
bavurmakta, ama Nousa bavurmamaktadr. 2
Anaksagorasn duyularla ilgili grleri de her eyde her ey olmasyla balantldr.
Mademki tek tek eyler kendisinde en ok olan eyle bir kimlik kazanmaktadr, o zaman
onlardaki dier ayrntlar duyularmzla alglamamz ok zordur. nk duyular zayftr ve
bu yzden doru bilgiye duyular araclyla ulamamz imknszdr, nk duyulara
gvenilmez. 3 Kar tanesinde beyazlk olduu kadar siyahlk da sz konusuysa, duyulara
gvenilemeyecei de gayet aktr. Ama u da var ki, kar tanesinde siyahlk olduu, karn
siyah bir suya dnt grldnde fark edilebiliyorsa, yani duyularla alglanan eylerin,
yani grnglerin arkasnda bir grnmeyenin olduu anlalyorsa, o zaman grnglerin
(phainomena), grnmeyenin aynas ya da bir iareti olduu da aktr. 4
Grld zere, Anaksagorasn evrenin oluumu, dnyann, hatta u yaadmz
dnyadan baka dnyalarn, gkteki yldzlarn, gnein ve ayn oluumlarn aklama tarz,
felsefe tarihinde kozmogoniyi aklc bir yntemle aklama giriimi olduu iin nemlidir.
Felsefesini kurarken, Yunanlar arasndaki yaygn adlandrmalardan zellikle kanmas da
iten ie bir felsefi terminoloji gelitirmek isteini ima etmektedir. Bunun en iyi rnei,
Yunanlarn dou ve yokolula ilgili kullandklar dilin yanl anlalmalara neden olacan
vurgularken kendini gsterir. Yunanllar dou ve yok olutan sz ederken dili doru
kullanmamaktadr; nk hibir ey domaz ve yok olmaz. Yalnzca var olan eylerin

1
2
3
4

Fr. 17.
Aristoteles, Metaphysika, 985a 18-19.
DK B 21.
DK B 21a. Bazlar bu gr Anaksagorasa deil, Demokritosa atfeder.

197

karmas ve ayrlmas sz konusudur. O halde Yunanlarn domay karma, yok olmay ise
ayrlma olarak adlandrmalarnda fayda var. 1
Bunun dnda, Anaksagorasn her eyin balangc ve her eyin dzenleyicisi olan,
ezeli ve ebedi bir Nous fikrini felsefe tarihine tantm olmas da ayr bir neme sahiptir. Ayn
ekilde, varln temelini tohumlar olarak adlandrmas, ne kadar deiik nitelik varsa doada,
o kadar deiik tohum olacan belirtmesi ve eylerde her tohumdan bir nebze bulunduunu,
ama bir eyde hangi tohumdan en fazla varsa o eyin kimliini belirlediini iddia etmesi,
kendisinden sonraki dnrlerce heyecanla karlanm grlerdir. Yine varlklarn hem
say, hem de kklk bakmndan sonsuz olduklarn, bir varln en son paras diye bir
eyin olmadn ve sonsuza kadar blnebilir olduklarn sylemesi, her eyde her eyden bir
para bulunduunu, yani saf olan hibir eyin bulunmadn beyan etmesi de Anaksagorasn
ayn heyecana layk olabilecek dncelerindendir. zellikle sonsuz kk ya da sonsuz
byk olabileceini vurgulamas da nemlidir. nk ona gre, kk olan eyler iinde, en
son kklk derecesi diye bir ey yoktur, nk daima ondan daha k sz konusudur.
Var olan blnebilir ve bu blnme zellii onun asla yok olmas anlamna gelmez. Benzer
ekilde byk olan bir eyden, hep daha byk olan bir ey vardr ve nicelik asndan
bakldnda bu ey kk olana eittir; yani her ey ayn zamanda hem kktr, hem
byk."2

1
2

Fr. 17.
Fr. 3.

198

Uygulamalar
1)

Anaksagorasn varlk ve evren anlayn sorgulayn.

2)

Nous kavramnn zelliklerini irdeleyin.

3)

evrinti ya da dng hareketinin zelliklerini irdeleyin.

4)

Olu ve Yokolu zerine tartn.

5)
Duyular zerine sorgulamalar yapn ve duyularla alglanan ile duyularla
alglanamayan arasndaki ilikiyi aklayacak ksa bir makale kaleme aln.

199

Uygulama Sorular
1)

Anaksagorasa gre varln temelindeki tohumlarn zellikleri nelerdir?

2)

Anaksagorasn evren anlay hakknda bilgi verin.

3)

Nous kavramnn zellikleri nelerdir?

4)

Anaksagorasa gre Olu ve Yokolu nedir?

5)
Anaksagorasa gre duyularla alglanan ile duyularla alglanamayan arasnda
nasl bir iliki vardr?

200

Bu Blmde Ne rendik zeti

Anaksagorasn evrenle ilgili aklamalar felsefe tarihinde kozmogoniyi aklc bir
yntemle aklama giriimidir ve bu adan bakldnda ok nemlidir. Bunun yan sra her
eyin balangc ve her eyin dzenleyicisi olan, ezeli ve ebedi bir Nous fikrini felsefe tarihine
tantm olmas da ayr bir neme sahiptir. Ayn ekilde, varln temelini tohumlar olarak
adlandrmas, doada ne kadar deiik nitelik varsa, o kadar deiik tohum olacan
vurgulamas ve eylerde her tohumdan bir nebze bulunduunu, ama bir eyde hangi tohumdan
en fazla varsa o eyin kimliini belirlediini iddia etmesi, kendisinden sonraki dnrlerce
heyecanla karlanm grlerdir.

201

Blm Sorular
1)

Anaksagorasa gre evrenin balangcnda,

a)

her ey bir aradayd.

b)

her ey sayca sonsuzdu.

c)

her ey hava ve aether ile evriliydi.

d)

eyler birbirinden ayryd, hepsinin kendine zg ayrt edici nitelikleri sz

konusuydu.

2)

Anaksagorasn tohum dncesi iin aadakilerden hangisi sylenemez?

a)

Her ey, her eyin tohumudur.

b)

Aristoteles bu tohumlara ya da paracklara homoiomereiai adn vermitir.

c)

Tohumlar sonsuz saydadr.

d)

Tohumlar sonsuz saydadr, ama hepsi birbirine benzer.

3)
Evrenin oluumunu balatan evrinti ya da dng hareketin sonucunda
aadakilerden hangileri meydana geldi?
a)

yeryz, gkyz, varlk katmanlar

b)

teknoloji, ate, su, toprak

c)

lkeler, ehirler, kyler

d)

insanlar, bitkiler, teknoloji

4)

Her eyde her eyin bulunmas ne anlama gelir?

a)

Sadece gkyznn bulunmas anlamna gelir.

b)

Sadece souun bulunmas anlamna gelir.

c)

Kartlklarn da bulunmas anlamna gelir.

d)

Sadece aydnln bulunmas anlamna gelir.

5)
Anaksagorasa gre evrinti hareketini balatan Nous iin aadakilerden
hangisi sylenemez?
a)

Nous, eylerin birbirinden ayrlmasn ve belli bir dzene oturmasn salayan

gtr.

202

b)

Nousa Zihin, Akl veya Ruh denebilir.

c)

Nousun varoluu kendinden kaynaklanr

d)

Nous snrldr, kendinden stn bir Zihin tarafndan ynetilir.

6)

Nous kendi kendine olmam olsayd, sonu ne olurdu?

a)

Baka eylerle karm olacandan, her eyden pay alm olacakt.

b)

Her ey zerinde byk bir kudreti olurdu.

c)

Balangtaki dngy ancak o zaman balatabilirdi.

d)

eyler birbirinden onun vastasyla ayrlm olurdu.

7)

Anaksagorasn felsefeye en genel katks ne olmutur?

a)

Aklc dn tarz

b)

Gne ve yldzlarn mitolojik evren anlayna gre yeniden aklanmas

c)

Simgesel dn tarz

d)

Etik dn tarz

8)

Anaksagorasa gre hareket nedir?

a)

Noustur.

b)

Madde paracklarnn yer deitirmesidir.

c)

eylerin sonsuza dein blnemezliidir.

d)

Deus ex Machinadr.

9)
uymaz?

Aadaki tanmlardan hangileri Anaksagorasn duyumla ilgili grlerine

a)

Duyular gldr.

b)

Duyular araclyla ulalan bilgi doru bilgidir.

c)

Duyulara gvenilebilir.

d)

Duyularla alglanan, duyularla alglanamayann aynasdr.

10)

Anaksagorasa gre olu ve yokolu nedir?

203

a)

Mevcut olan eylerin karmas ve ayrlmasdr.

b)

Mutlak anlamda olan eylerdir.

c)

Hilikten gelme ve hilie dnmedir.

d)

Varken yok olmadr.

Cevaplar
1)d, 2)d, 3)a, 4)c, 5)d, 6)a, 7)a, 8)b, 9)a,b,c, 10)a

204

11. ATOMCU RET

205

Bu Blmde Neler reneceiz?

11.1. Demokritosun Atomosu
11.2. Boluk Fikri
11.3. Duyu Alglar
11.4. Ruh zerine

206

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Atomcu reti nedir?

2)

Atomosun anlam ve zellikleri nedir?

3)

Atomcu retinin ilk temsilcisi kimdir?

4)

Demokritosun atomcu grleri hakknda neler sylenebilir?

207

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Demokritosun Atomosu

Atomos teriminin etimolojisi

hakknda bilgi edinme ve ilk
atomcularn
atomosun
zellikleri
hakkndaki
fikirlerini renme

Boluk Fikri

Atomcu felsefede boluk Daha nceki dnrlerin

fikrinin anlam ve nemine boluk ve hareketle ilgili
vakf olma
retilerinin
tekrar
ve
Atomcularn
boluk
ve
hareket ile ilgili fikirlerinin
kyaslanmasyla
Atomcularn duyularla ilgili Daha nceki dnrlerin
dnceleri hakknda fikir duyum ile ilgili retilerinin
sahibi olma
tekrar ve atomcularn bu
konudaki
retilerinin
kyaslanmasyla
Demokritosun
Ruhun Demokritosun ruh ve ahlak
yaps ile ilgili grlerine anlay ile daha nceki
ve ahlak anlayna vakf dnrlerin ruh ve ahlak
anlayn karlatrarak
olma

Duyu Alglar

Ruh zerine

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Demokritos hakknda yazl
kaynaklardan bilgi edinip
Felsefe Terimleri szl
nda atomos teriminin
analiziyle

208

Anahtar Kavramlar

Leukippos

Demokritos

Atomos

Boluk

Mekan

Epikuros

Arlk

Duyu Algs

Ruh

Ahlak

209

Giri
Sokrates-ncesi dnce dneminin nemli akmlarndan biri olan Atomcu reti ve
bu retinin kurucular olup Atomcular olarak adlandrlan dnrlerdir. Bu blmde,
Atomculardan Leukippos ve zellikle Demokritosun gelitirdii reti ve bu retiye zg
kavramlar zerinde durulacaktr.

210

11.1. Demokritosun Atomosu

Sokrates-ncesi Dnem, Miletos Okulundan bu yana, Herakleitos, Parmenides,
Empedokles ve Anaksagoras sayesinde hem dnsel anlamda byk gelimeler kaydetmi,
hem de zellikle Trkeye Sevgi Nefret, varlk, olu, bozulu, hareket, duraanlk, deiim,
deimezlik, drt e, vb. eklinde evrilen ve derin anlam ierikleriyle donatlan Yunanca
kelimelerle kendine zg bir dil kazanmaya balamtr.
te bu dnemin geliimine ivme kazandran en son doa dnrleri de Leukippos ve
Demokritos olmutur. nk her ikisi de Atomculuk diye bilinen bir retinin ortaya kna
ve geliimine neden olduklar gibi, bu retiyle Aristoteles dnemi sonrasnda felsefe
sahnesinde yerini alacak ve Hellenizm Felsefesinin byk temsilcilerinden saylacak olan
nl filozof Epikurosun ve ardllarnn tanr, evren ve ahlak zerine grlerinin temelini
atmlardr. Bununla da yetinmeyip hem genel olarak Yunan felsefesinin kelime daarcn
zenginletirmi, hem de modern bilime (zellikle 19. ve 20. yzyln kimyasna ve fiziine)
byk katklar salamlardr.
5. yzyln ortalarnda yaam olan Miletoslu (ya da Eleal 1 ) Leukippos
(; Lat. Leucippus; yak. 480-420) hakknda, rencisi Abderal 2 Demokritos
(; yak. 460-370) kadar bilgimiz yoktur, hatta Epikuros byle bir felsefeciyi
tanmadn ya da hatta byle bir felsefecinin olmadn sylemektedir. 3 Ama Aristoteles ve
Theophrastos Leukipposu Atomcu retinin kurucusu sayar. Bu yzden Leukipposun
retisinin Demokritosun retisiyle kaynam olduu dnlr, grlerinin de
Demokritosun dncelerinde yaad. 4

Resim 28: Demokritos

Hocasnn grleriyle besledii Atomcu Kuram gelitiren Demokritos, ayn zamanda
iyi bir matematiki ve doa bilimcisiydi. Onun da Anaksagoras gibi zamannda bilginin
1
2
3
4

Burnet 1920: 384.

Abdera: Bat Trakyada, skee snrlarndaki nl Yunan kenti.
Diogenes Laertios, 10.13.
Kenny 2006: 26.

211

peine taklp Atinaya gittii, ama orada kimsenin kendisini tanmad sylenir. Hatta bu
durum kendi azndan yle aktarlr:
Atinaya gittim, baktm ki burada kimse beni tanmyor.1
Demokritos bilgi edinmek amacyla yalnzca Atinaya deil, Msr, ran, Babil,
Etiyopyaya da gitmi, zellikle Msrda epeyce kalm, sonra yeniden Abderaya dnmtr.
Bu seyahatleri srasnda pek ok ehir grm, pek ok halk tanm ve nl adamlar dinleme
olana bulmutur.
Bylece evrensel bir bilgiyle donanan ve bu yzden de Bilgelik unvanyla anlmay
hak eden Demokritosa gre, evren iki temel ksmdan ibarettir: Atomlar ve Boluk (ya da
Mekn). Bu ikisi evrenin iki byk gerekliidir. nk btn evren atom adn verdii
maddi paracklardan ve bunlarn hareketine olanak tanyan boluktan (mekn) olumutur.
Demokritosun zihnindeki atom, yani, Yunanca kelimesi, kesilip
paralanamayan ya da blnemeyen anlamna gelen a (olumsuzluk eki) + tomos
kelimelerinin birlemesinden olumutur. Atomlar gerein son, fiziksel anlamda
blnemez, bozulamaz, yok edilemez, iine nfuz edilemez olarak tasarlanan temel
eleridir; baka deyile maddenin en kk, gzle grlemeyen bileenleridir. Atomlar
ezeli ve ebedidir. Yani, yaratlmam olduklar gibi, yok edilemezler de. Bu, modern deyile,
maddenin korunumu ya da saknm kanununun temeli olacak bir ilkedir. Ayrca, atomlar
sonsuz sayda ve biimdedir. Hepsi ayn tzdendir, homojendir; ancak ekilleri,
dzenlenileri, konumlar ve byklkleri asndan birbirinden farkldr. Hepsi birer cisimdir.
Ayrca hepsi kendi ilerinde sreklidir ve hi deimez; baka deyile, atomun kendi iinde
bir deiim, bir hareket olmas mmkn deildir. Bu da u anlama gelir. Atomun kendi iinde
bir hareket yoktur, nitelikleri deimez, tz deimez. Hareket denilen ey, atomun yer
deitirmesidir. O halde atomun salt ii veya atom tek bana btn hareketlere, btn
deiimlere, btn niteliklere kapaldr. Ama harekete getikleri anda her trl oluu, her
trl deiimi ve her trl nitelii de beraberinde getirir.

11.2. Boluk Fikri

Boluk, atomlarn arasndaki usuz bucaksz bir aralktr. Baka deyile, Demokritos
iin boluk varl meydana getiren sonsuz saydaki atomun hareketine olanak tanyan snrsz
bir mekndr. Demek ki, Demokritosun adeta bir boluk (Latince: vacuum), bir aralk olarak
grd mekn (Yunanca: ) olmasayd, atomlarn hareket sahas da olmayacakt,
dolaysyla atomlar birbirlerine kenetlenip birbirlerinden ayrlarak gerekletirdikleri
hareketleri yapamayacaklard ve bunun sonucunda varlklar meydana getiremeyeceklerdi. 2
Byle bir eyin olmas da mmkn olamayacandan, demek ki boluk (mekn) gerektir.
nk atomlar ancak byle snrsz bir meknda rahata hareket ederler, bazen bir zm

1
2

Fr. 1.
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. A. G. van Melsen, From Atomos to Atom: The History and Concept of the
Atom, Phoenix Editions. ed., Mineola, N.Y.: Dover Publications, 1952.

212

salkmn andracak ekilde birbirlerine kenetlenir, 1 bazen de birbirlerine arpp dalrlar;

bunun sonucunda da deiik varlklarn doumuna ve dolaysyla tm lemin oluumuna yol
aarlar.
Demokritosun boluk (mekn) retisi Parmenides ve zellikle Zenonun gelitirdii
hareketin olamayacana dair fikirlere ve paradokslara adeta kar bir durutur. nk, daha
nce bahsedildii zere, Parmenides ve takipilerine gre, her hareketin bir bolua ihtiyac
olacana gre, hibir ey varolamaz; nk boluk diye bir ey yoktur. Ama, grld gibi,
Demokritos boluk fikrini gndeme getirip kendine gre kantlayarak onlarn bu retisine
kar bir yant vermektedir.
Demokritosun atom, boluk ve bolukta hareket konusunda Leukipposun Diogenes
Laertios araclyla edindiimiz fikirlerinden hareket ettii aktr. nk Diogenes
Laertiosa gre, Leukippos iin evren bir blm dolu, bir blm bo olan bir sonsuzdur;
Dolu olan blm elerdir (atomlardr). Bu eler sonsuz sayda dnyann oluumunu salar
ve bu dnyalar en sonunda yine bu elerde zlrler. Dnyalar u ekilde oluur: eitli
biimlerde bir sr atom sonsuzluktan kp byk bir bolua girer ve bir araya toplanp bir
burga (anafor, dng, evrinti hareketi) oluturur. Bu burga iinde eler (atomlar,
cisimler) birbirlerine arpar, dne dne birbirinden drt bir tarafa ayrlr. Ancak benzer
atomlar birbirleriyle birleirler. Atomlarn says ok olduundan, dengeli bir ekilde
devinemezler, hafif olanlar elekten geer gibi, dtaki bolua ynelir, kalan da bir arada kalr
ve birbirlerine kenetlenip birlikte devinirler, bylece ilk kre eklindeki ktleleri
olutururlar.2
Bykl kkl saysz dnya olduu fikrini hocasnn bu fikrinden alan Demokritos
da, yukarda belirttiimiz gibi, yine hocas Leukipposa mal edilen ve ondan daha nce de
Melissosun syledii iddia edilen dnceyi kesinkes dile getirir: Hibir ey yokluktan
varolmaz ve varolan ey asla yok edilemez. 3 Demek ki hem Leukippos hem de Demokritos
iin, hibir ey rastlant sonucu meydana gelmemektedir. Her ey bir nedene baldr ve bir
zorunluluun sonucudur.
Daha nce, atomlarn kendi iinde hareketsiz, niteliksiz eler olduu sylenmiti.
Peki onlar hareke geiren nedir, sorusuna Demokritosun verdii yant nasl bir yanttr?
Anaksagoras gibi Nous mudur, bu hareketi balatan ya da Empedokles gibi Sevgi ve Nefret
gibi birer g m onlar harekete geiren? Aristoteles bu konuda Atomcularn sessiz kaldn,
doyurucu hibir aklama yapmadn syler. Ona gre anlalan ilk atomcular atomlarn
hareketini kendiliinden bir hareket olarak grmektedir.4 Buradan karacamz tek sonu,
ilk Atomcular iin atomlarn ezelden beri doal bir harekete sahip olduklar, ayrca bir araya
gelip varlklar meydana getirmeleri sonucunda ortaya kan bir harekete sahip olduklardr.
Atomlarn varlklar meydana getirirken sahip olduklar hareket, bir tr arpma ve vurma
hareketidir. nceki ezeli ve doal hareketten farkldr bu hareket. nk artk arpma ve
1
2
3
4

Aristoteles, Metaphysika, 1.4. 985b 10-15.

Diogenes Laertios, 9. 31-32.
Diogenes Laertios, 9. 44.
Aristoteles, Metaphysika, 985b 19-20.

213

vurma hareketi gibi anlaml ya da tanml bir hareket sz konusudur. Bu hareket de hi

kukusuz doaldr, ama ncekine gre belli bir balangc vardr.
Aristotelesin dikkat ektii bu hareket sorunu, Hellenistik dnemin nl Atomcusu
Epikuros tarafndan almaya allmtr. nk Epikurosa gre atomlarn bir arl vardr
ve bu yzden sonsuz bolukta yukardan aaya doru dmektedirler ya da hareket
etmektedirler. Grld gibi Epikuros bu sorunu atomlarn kendi ilerinde var olan
arlna dayanarak zmeye almaktadr. lk atomcularsa atomlarn bir arla ya da
hafiflie ancak bir araya gelmeleri sonucunda kavutuklarn iddia ederler. Ayrca onlar
atomlarn, Leukipposun da syledii gibi, yukardan aaya deil de, drt bir yne hareket
ettiklerini belirtmektedir. Bu tarz bir hareket kark ve belirsiz bir hareketmi gibi grlebilir.
Ama Demokritosun hibir eyin rastgele olumadn belirtmesi bu hareketin de belirli
nedenlere dayandn ve aslnda doal anlamda kark ve belirsiz olmadn gsterir. nk
atomlar her ne kadar her yne doru hareket etseler de, onlarn birbiriyle temas etmeleri,
birlemeleri, arpmalar belli bir zorunluluk altnda olmaktadr. Bu hareketler kesin bir
ekilde belirlenmitir. Mekanik bir nedensellik sonucunda meydana gelmektedir. Bu da aka
bir determinizmdir.; yani evrende btn olan bitenlerin nedensellik balants iinde ele
alnd bir grn yansmasdr. Baka deyile, her olayn baka olaylarn gerekli ve
kanlmaz bir sonucu olduunu ileri sren retinin bir rneidir.

11.3. Duyu Alglar

Demokritosun duyu algsyla ilgili dnceleri de dikkat ekicidir. nk, ona gre,
bizim duyularmzla algladmz tatllk, aclk, vb. hisler tamamen insanlarn adlandrdklar
eylerdir. nk bunlarn doada olmas mmkn deildir. Doada varolan her ey atom ve
boluk olduuna gre, byle hislere neden olacak eyler, yani tatl, ac, scak, souk, renk,
kat, yumuak gibi eyler, birer sandr. 1 Bizim eylere byle adlar vermemiz, atomlarn ekil
ve byklk ya da kklklerinden ileri gelen bir durumdur. Farkl ekillerde ve
byklklerde atomlardan meydana gelen nesneler, kendilerini oluturan atomlarn bu farkl
zelliklerine gre nitelik kazanrlar. ekil ve byklk atomun gzle grlemeyen,
alglanmayan temel zellikleridir, ama bunlar birer nesne oluturduklarnda algya ak bir
durum meydana gelir. Yani, biz ancak nesnenin zelliklerini grp hissedebiliriz. Daha ak
bir deyile, tatllk, aclk, soukluk, scaklk, renk, vb. nitelikler nesneye has niteliklerdir.
Dolaysyla bunlar atomlarn doal nitelikleri deil, ikincil trde niteliklerdir.
ok eitli atom ekilleri vardr; yuvarlak, dz, kre, kp, kancal, vb. gibi. eitli
ekillerde olan atomlar, eitli nitelikte nesne doururlar. Nesnelerin bu farkll atomlarn
ekline, dizili dzenine ve konumlarna gre belirlenir. rnein, ate atomlar ekil
bakmndan dier atomlardan ok daha hzl hareket eden bir doaya sahiptir. Ayn ekilde,
ruh atomlar da ate atomlarna ok benzer bir yapya sahiptir. Bu yzden bedende rahata,
her yana, hzla hareket edebilir ve bedeni de harekete geirebilir. Solunan havann atomlar da
dz ve ok hareketlidir. Dolaysyla havay oluturan bu atomlar da ate atomlarna benzer.

Bkz. fr. 16; Theophrastos, Peri Aisthsen, 63.

214

Her ey atomlardan meydana geldiine gre, bizim duyu organlarmz da hi kukusuz

atomlardan meydana gelmitir. Duyum dediimiz olay, nesnelerden gelen atomlarn duyu
organlarna arpmas sonucunda meydana gelen bir olaydr. Bir biberin kanca eklindeki
atomlardan, dilimizin de yuvarlak atomlardan geldiini farz edersek, duyum srasnda biberin
kancal yapsnn dilimizde belli bir tahri yarataca ve ac bir tat brakaca ok aktr.
Benzer ekilde ekerin, dz (yani przsz) ve kaygan atomlardan meydana geldiini farz
edersek, ekerin dilimizde daha az tahri yarataca ve bize ho bir tat verecei de gayet
aktr.
Bu yzden nesnelerin atomlarnn ekli, dzenlenii ve konumlarndan dolay
kazandklar ikincil nitelikler, sadece bizde uyandrdklar izlenimlerden ibarettir. Dolaysyla
onlarn tatl, ac, yumuak, sert, vb. olmalar bize zg, znel fikirlerdir. Bu fikirler de
yalnzca birer san, birer varsaym, birer kanaat, birer addr; baka bir ey deildir. Ksaca,
ikincil niteliklere ilikin duyumlar aldatcdr.
Yine de Demokritos duyu algsn tamamen felsefesinden karm bir dnr
deildir. nk akl devreye sokup doru yorumlamalar yapld takdirde, duyu algs da
insana bilgi verebilecek kanallar arasndadr. nk biz nesneleri duyu alglarmzla
hissederiz, ama atomlar ve boluu duyu algsyla hissedemeyiz. Suya batrlan bir krek,
gzmze krk olarak grnebilir, ama bu gerek deildir. nk sudan karldnda, onun
krk olmadn anlar ve doru ekilde yorumlayabiliriz. Oysa krei oluturan atomlar asla
gremeyiz. yleyse, Demokritos bilgi konusunda duyu alglarnn insan yanlttn iddia
etmekle birlikte, duyular da tamamen bir kenara itmemektedir. Daha dorusu, salt aklc bir
dnr gibi davranmamaktadr.

11.4. Ruh zerine

Demokritosun retileri arasnda ruh retisi de ilgintir. Ona gre, ruh bedeni
oluturan atomlardan daha farkl olarak, ince, dz, yuvarlak atomlardan meydana gelmitir.
Bu atomlar ok hareketli, kaygan, akc ve ok hzl hareket eden atomlardr ve daha nce de
sylediimiz gibi, ate atomlarna benzerler. Onlarn bu zellii sayesinde ruh, bedene her tr
hareket imkn tanr. Ruh bir insann en asli parasdr ve mutluluunun da merkezidir. (Bu
gr, Demokritosun ahlak anlayn ekillendirecektir.) Beden ruh atomlarnn hava
atomlaryla srekli alverite olmas sonucunda yaamn srdrr, bu iliki kesildiinde
lm meydana gelir; nk ruhun atomlar artk hava atomlaryla beslenmez olur.
Demokritosa gre ruhun en byk zellii bilgi edinme zelliidir. Bilgi, atomlarn
arpma ve vurma hareketlerinin bir sonucundan baka bir ey deildir. Algladmz
cisimden duyu organlarmza akan ve onlara arpan atomlar, duyu organlarmzda bir izlenim
yaratrlar. Bylece duyum veya alg meydana getirmi olurlar. Ama bu duyumlara sahip
olanlar farkl yapda olduklarndan, atomlar duyu organna arptklar anda farkl alglara da
yol aabilirler. Baka deyile, ayn arpma olay farkl duyumlara yol aabilir. Buna ramen,
Demokritos ortak duyu organlarndan, ortak duyu alglarnn da kmas gerektiine, yani,
tatl, ac, gibi birtakm kanaatlerin her insan iin ayn olmas gerektiine de inanan bir
dnrdr.
215

Demokritosun duyum (veya alg) ile akl ve dnme ilikisini ak bir ekilde ortaya
koyan bir retisi olmamakla birlikte, onun duyu algs ile akl arasnda belli bir ayrm
olduunu dnd ve akl her zaman duyuma tercih ettii de aktr.
Demokritosun ruh ve bilgi edinme ile ilgili grlerinden, ahlak anlayn kartmak
istersek, en byk yardmcmz, ondan kalan ve ahlaka ilikin fragmanlarn, dier retilerini
dile getiren fragmanlardan daha fazla sayda olmasdr. 1 Demokritos ruh ile beden arasnda
atomlarnn ekli itibariyle bir ayrm yapmakta, dolaysyla ruhu bedenden daha stn
tutmaktadr; ama asla bedeni de dlamamaktadr.
Onun ahlak anlay, ll, aklc ve dengeli bir ruh ve beden anlayn iermektedir;
dolaysyla bir insann duyu alglarna ve duyu alglarndan alaca hazlara kendini
kaptrmamas ve aklyla hareket etmesi gereklilii zerine kurulmutur. Onun iin iyi olan
akla doru gelen ya da akla uygun olandr. Bu da insana en ok yarar dokunan eydir. En ok
yarar dokunan eyse insann yreini en ok ferahlatan ve ona dinginlik verendir. nk bu,
insann gelip geici hazlarndan te, tutarl ve kalc olandr. nsann kalc ruh ferahl ya da
memnun olma halini ona salayan en nemli eyse, her eyde, her olayda doru dnmesi ve
doru davranmasdr. Bu tr dn ve davran belirleyecek tek ilke de lllktr. nsan
lll benimsedii oranda, doann kendisine belirledii snrlarn dna tamayacak ve
kendi gc dhilinde olmayan eylere ulamaya ve elde etmeye almayacaktr. Bylece
kendisini her an mutlu hissedecei bir ruh haline kavuacaktr. Bu da unu gsterir ki,
Demokritosa gre bir insann mutluluu sadece kendi elindedir.

Demokritosun fragmanlar iin bkz. C.C. W. Taylor, The Atomists: Leucippos and Democritus-Fragments,
Phoenix, University of Toronto Press, Toronto, 1999.

216

Uygulamalar
1)

Demokritosun ana retisini sorgulayn.

2)

Atomun zelliklerinin irdeleyin.

3)

Demokritosun ruha ilikin grlerini irdeleyin.

4)
Atomcu
karlatrn.

felsefenin genel zelliklerini tartn ve nceki felsefelerle

217

Uygulama Sorular
1)

Demokritos felsefesinin ana hatlar nelerdir?

2)

Demokritosa gre atomlarn ve boluun anlam ve zellikleri nelerdir?

3)

Demokritosun ruh anlayn deerlendirin.

4)

Determinizm nedir?

5)

Atomcu felsefedeki yeri ve nemi hakknda bilgi verin.

218

Bu Blmde Ne rendik zeti

Sokrates ncesi Dnemin son temsilcileri olan Atomcularn gelitirdii doa anlay,
kendilerinden nceki dnrlerin retilerine baz bakmlardan benzese de, ou adan
farkl bir yapdadr. Onlarn maddenin en kk ve grnmez bileenini, tm yapsyla,
zellikleriyle ayrntl ekilde aklam olmalar; doada grlen her tr varln, bir insann
duyu organlarna kadar her eyin, ama her eyin atomlardan meydana gelmi olduunu
belirtmeleri ve tm felsefelerini atomcu gr zerine oturtmalar Bat Felsefesinin ve
Biliminin geliimi asndan ok nemlidir. Ayrca atomlarn arasnda hareket edebilecekleri
ve bu ekilde varlklar meydana getirebilecekleri trde bir mekn ya da boluk olduu fikrini
kabul etmi olmalar ve bu fikirle Felsefe tarihinin en nemli temsilcilerinden Parmenides ve
Eleallara sert bir yant vermi olmalar da zerinde durulmas gereken bir konudur. Duyu
algs, bilgi ve dnce zerine ve zellikle bunlar arasndaki ilikiler zerine ayrntl bir
atomcu reti gelitirmemi olsalar da, yine de bir btn olarak atomcu kuram yaratp
gelitirmekle sonraki byk filozoflarn dncelerine, Epikurosun ve Epikurosularn
geliimine ve Epikurosun Romadaki temsilcisi Lucretiusa bol bol dnsel bir malzeme
saladklar kesindir.

219

Blm Sorular
1)

Aristotelese gre Atomcu Felsefenin kurucu kimdir?

a)

Demokritos

b)

Leukippos

c)

Epikuros

d)

Herakleitos

2)

Demokritosa gre evren ka ksmdan ibarettir?

a)

ki ksmdan: Atomlar ve Boluk

b)

ki ksmdan: Gkyz ve Yeryz

c)

ki ksmdan: Mekn ve Boluk

d)

ki ksmdan: Boluk ve Su

3)

Atomos kelimesinin etimoloji ve anlam nedir?

a)

at+omos: paralanamayan

b)

atomos: blnebilir olan

c)

a (olumsuzluk eki)+tomos: blnemeyen

d)

a+tomos: sayca snrl olan

4)

Aadaki zelliklerden hangisi atomun zellikleridir?

a)

Maddenin en kk, gzle grlemez bileenleridir.

b)

Atomlarn tzleri ayr, ekilleri ise ayndr.

c)

Yars cisimdir.

d)

Atomun kendi iinde hareket yoktur.

5)

Boluk nedir?

a)

Snrl bir mekndr.

b)

Atomun kendisidir.

c)

Atomlarn arasndaki usuz bucaksz aralktr.

220

d)

Bir eit anafordur.

6)
Demokritos hangi
dnrlerinden ayrlr?

gryle

Parmenides

ve

Elea

Okulunun

dier

a)

Boluu kabulleniiyle

b)

Boluu kabul etmemesiyle

c)

Atomlarn snrsz olduuna dair kabulyle

d)

Atomlarn yaratlmam ve yok edilemez olduklarna dair gryle

7)

lk atomculara gre, atomlardan varlklar nasl meydana gelir?

a)

Atomlarn bolukta birbirlerine kenetlenip

gerekletirdikleri hareketler sonucunda.

b)

Atomlarn bo olmayan bir meknda zm salkmn andracak ekilde

birbirine kenetlenmeleriyle

c)

Bykl kkl saysz evrenle birlikte birbirlerine arpa arpa.

d)

Kendilerinden stn bir hareket ettirici sayesinde birbirlerine kenetlenip

birbirlerinden ayrlarak.

8)

Aadaki grlerden hangisi Leukippos ya da Demokritosun retisine

uymaz?

a)

Atomlar drt bir yne hareket ederler.

b)

Evren bir blm dolu, bir blm bo olan bir sonsuzdur.

c)

Her ey yokluktan varolur ve yoklua geri dner.

d)

Hibir ey rastlant sonucu meydana gelmez; her eyin bir nedeni vardr ve her
ey bir zorunluluun sonucudur.

9)

Epikurosa gre atomlarn hareketini balatan unsur nedir?

a)

atomlarn kendi arl

b)

atomlarnn saysnn sonsuz olmas

c)

duyularla alglabilir olmalar

d)

ok eitli ekillerde olmalar

birbirlerinden

ayrlarak

221

10)

Demokritosa gre biz atomlar,

a)

duyularla alglarz.

b)

duyularla alglayamayz.

c)

duyularmzla alglayamayz, sadece boluu bu yolla alglayabiliriz.

d)

dikkatli baknca gzlerimizle grebiliriz.

Cevaplar
1)b, 2)a, 3)c, 4)a,d, 5)c, 6)a, 7)a, 8)c, 9)a, 10)b

222

12. SOFSTLERN RETS

223

Bu Blmde Neler reneceiz?

12.1. Sophistesin Anlam
12.2. Kuku
12.3. nl Sofistler ve Kukucu Tavrlar
12.4. Daha Bilgili Olmak

224

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Sofistin anlam nedir ve bir sofisti kendinden nceki dnrlerden ayran en nemli
zellikler nelerdir?

2)

Sofistlerin kukuculuunun zellikleri nelerdir?

3)

Protagoras ve Gorgiasn bilgi kuramlar hakknda neler sylenebilir?

4)

Sofist iin arete nedir?

225

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Sophistesin Anlam

Sofist
kelimesinin
etimolojisi
ve
hangi
anlamlara geldiiyle ilgili
bilgi sahibi olma

Kuku

Bilgi
edinmede
duyu
alglarnn
her
zaman
yanltc
olduunu,
bu
yzden ncelikle her eyden
kuku duyarak ie balamak
gerektiini savunan kuku
yntemine ilikin bilgi sahibi
olma

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Felsefe
terimleri
szlnden
sophistes
kelimesi zerine ayrntl
bilgi edinip bu terimin tarih
iinde
geirdii
anlam
deiikliklerini sorgulayarak
Kuku yntemi zerine
yazl kaynaklardan bilgi
edinip Sofistlerin kuku
yntemi ile Descartesn
kuku
yntemini
kyaslayarak;
dolaysyla
Descartesn eserlerini de bu
balamda
yava
yava
okumaya balayarak

nl Sofistler ve Kukucu zellikle Protagoras ve

Tavrlar
Gorgiasun kuku yntemini
felsefi dncelerinde neden
ve nasl kullandklarna dair
fikir sahibi olma

Protagoras ve Gorgiasn
bilgi edinme ile ilgili
nermeleri tekrar ederek ve
nermelerin
temelindeki
dnceler zerine tartarak

Sofistlere gre daha bilgili

olmann daha yararl ve daha
iyi olmayla e olduunun
renilmesi.

Daha nceki blmlerde

geen arete terimiyle ilgili
bilgileri
tekrarlayp
Sofistlerin arete kavramyla
kyaslayarak

Daha Bilgili Olmak

226

Anahtar Kavramlar

Sophistes

Sofist

Protagoras

Gorgias

Prodikos

Kuku

Grecilik

Rlativist Bilgi Kuram

Bilinemezlik

227

Giri
Bu blmde, Sokrates-ncesinin son dnrleri olan Sofistler ve onlarn felsefeye
getirdikleri yeni bir retim yntemi ilenecektir. Bu amala artk doann deil, insann
merkeze alnd retinin kurucular olarak grlen bu dnrlerden Protagoras ve Gorgias
gibi nllerinin grleri nda genel olarak sofist hareketin karakteri zerinde
durulacaktr.

228

12.1. Sophistesin Anlam

Demokritosun yaad dnemde, yine Abdera yurtta olan gen bir dnr,
Protagoras (; yak. 490-420) felsefe sahnesinde grnd ve yepyeni bir felsefe
topluluunun oluumuna nclk etti. Bu oluuma Sofistler ad verildi. 1 Bunlar gezgin
retmenlerdi, ehir ehir dolap ok deiik konularda dersler veriyorlard ve esas ilgi
alanlar artk nceki dnrler gibi doa, ana madde gibi sorunlar deil, insann kendisiydi.
eitli meslek gruplarndan olmalarna ramen, matematik, astronomi, mzik, tarih,
corafya, edebiyat, mitolojiyle ilgili ok geni bilgi daarcklar olan bu retmenler parayla
ders verdikleri iin, Felsefe tarihinin ilk profesyonel felsefecileri olarak da tanndlar.
rnein, Elisli Hippias terzilik, kunduraclk gibi zanaatlarda usta olduu kadar, corafya
haricinde, yukarda saydmz btn bilim dallarnda yetkindi; keza Kallikles ve Euthydemos
da ayn ekilde.
Sofistlerin hepsinin uzman olduu tek konu hitabetti (Rhetorica); yani hepsi ele
aldklar konular hitabet teknikleriyle, sz ve anlam sanatlaryla donatarak anlatmasn ok
iyi biliyordu. Antikada hitabet sanat gerekten de aydn bir kiinin dncelerini en iyi ve
en gzel ekilde ifade etmesine yardmc olacak bir bilgi dalyd. Amac, konumacnn hitap
ettii kitleyi kendi dncesinin doruluuna ikna etmesiydi. Bu yzden hitabet, ikna etme
sanat (ars persuadendi) olarak da anld.
Bu filozoflarn adlarna gelince; Yunanca sophistes (sofist) szc Felsefede,
Bilge ve bilgelik anlamlarna gelen Yunanca sophos ve sophia kelimeleriyle balantldr
ve Eski Yunan dnyasndaki bu iki szcn ilk anlam, belli bir zanaatta ustalam kimse
ve belli bir zanaatta ustalk anlamna gelir. rnein, bir gemi iisi, bir arabac, bir dmenci,
bir falc, bir heykeltra, vb. kiiler elinden bir i gelen ve bu yzden sophos (iinin ustas)
olan kiilerdir. Dolaysyla, Yunan iin sophos genel olarak bilen, bilgili, usta, akll
anlamlarn ierir. Diogenes Laertios bir zamanlar sophos ile sophistes (sofist) kelimelerinin
e anlaml olarak kullanldn syler. 2 Bu nedenle Yedi Bilgeye de zamannda sophistes
(sofist) denmitir. Sofist olan kimse retici olan konumdayd ve Eski Yunanlar tarafndan
saygyla karlanrd; zellikle airler, bireyleri iyi bir yurtta haline getirmek iin dizelerinde
verdikleri yararl tlerden dolay bu adla anlrd. Bir sofist olan Isokrates sofistlerin
toplumdaki saygn konumlarn yle aklar: Atalarmzn anda Sofist denen kimseler
takdir grr ve onlarla birlikte olanlara gpta edilirdi Bunun en iyi kant Solonun, yani bu
lakab tayan ilk Atinalnn devleti ynetmek zere seilmi olmasdr. 3
Grld gibi, Eski Yunan iin bir sophistes, ya yazar ya retir; nk bildirecei
bir bilgi ya da zel bir becerisi vardr. Sophias ister idari alanda ve politikada olsun, ister
teknik sanatlarda olsun uygulamaldr. te ilk Sofistler de sophistes kelimesinin Yunan
dnyasndaki bu olumlu anlamndan yola karak bu ad kendilerine yaktrp bildikleri her
konuyu halka aktarmaya ve onlar zellikle siyasi alanda bilinlendirmeye alt. Ama
1
2
3

Kenny 2006: 28.

Diogenes Laertios, 1.12.
Herodotos, 4.95.2; 1.95.2; 2.49.1.

229

sonralar baz yanl uygulamalar yznden adlar felsefe dnyasnda olumsuz bir arm
yapmaya balad. Hem kendi dnemlerinde komedi yazarlarnn sivri dillerine malzeme
oldular, hem de dier filozoflarn ar eletirilerine maruz kaldlar. Bu olumsuzluun en
nemli nedenlerinden biri, ou sofistin bilgilerini hi lp bimeden, hitabet sanatnn
teknikleriyle ssleyip psleyip satar grnmelerinden kaynakland. Onlarn adn ktye
karan ikinci en nemli neden de, bilgilerinin karlnda para almalaryd. Bir nc neden
de her insann bilgi ve erdemi renmeye hakk olduunu sylemeleri ve eitim ve retim
aldklar takdirde halkn iinden kiilerin de gnn birinde lke ynetiminde sz sahibi
olabileceine inanmalaryd ki, zellikle bu inanlar aristokratik snf son derece rahatsz
eden bir sonu yaratt. Btn bu olumsuzluklar onlarn adn lekeledi ve gn geldi sofist
dendiinde, artk bilgili, akll, usta kii deil de, daha ok laf ebesi, safsatac, dzenbaz,
hilekr sfatlar anlalmaya baland.
Ama bizim szn ettiimiz ilk dnemde kelimenin olumlu anlamyla donanml ve
bir devre adlarn yazdran kimseler, yani Yunan genlerine cret karlnda ders veren
profesyonel retmenler sahnedeydi. Bu dersleri ya kk topluluklara zel dersler,
seminerler dzenleyerek, ya da halka ak konumalar yaparak veriyorlard. Onlarn zellikle
hitabet sanatn hem retmeleri hem de ahsen uygulamalar ve bunun yannda mantk
bilimine de zel bir yer ayrmalar dnemin Atinasndaki siyasete ilgi duyan genlerin
ilgisini eken niteliklerdi. Sz, gl bir despottur, diyen Gorgiasa kulak kabarttmzda,
beinci yzyln ortasndaki Atinada iktidarn anahtarnn etkili bir konumac olmaktan
getiini anlamamak olanakszdr. Dolaysyla baarl siyasi bir kariyer iin sofistlerin
retim konular ve teknikleri dnemin genleri asndan ok nemli ve yararlyd. zellikle
onlarn kkrtc sorular zerinde dnmek, kukucu tavrlarn izlemek, topluma ve siyasi
yapya ynelik eletirilerini dinlemek bir gen iin ayr bir hazd.

12.2. Kuku
Evet, sofistlerin hepsi kukucuydu ve eletiriden keyif alyordu; srekli duyularmzn
yetersizliinden, hata yapabilme olaslklarnn yksek oluundan ve bilinebilecek salam bir
gerekliin olamayacandan dem vuruyordu. Onlar gelenein doaya kart olduunu
sylyorlard. nsann yapt yasalar, toplumsal adetleri, dinsel inanlar sarslmaz olarak
grenlere kar bir tavr sergiliyorlard. Bu tutumlar da her an eletirilerin odanda
olmalarna neden oluyordu, ama bir yandan da Yunann Aydnlanma a olarak
adlandrlabilecek bir dneminin yaanmasna da olanak tanyordu; yani Yunann byk
dncelere imza atan filozoflarn kendi iinden dourmasna. Zeller bu konuda yle der:
Biz Almanlarn Aydnlanma a olmasayd, bir Kant da olmayacakt; ayn ekilde
sofistler olmasayd, Yunanlar da bir Sokratese ve Sokratesi felsefeye sahip
olmayacaklard. 1 Zellerin bu dncesi bile sofistleri Bat Felsefesi tarihinde Sokrates
ncesi dnrler arasnda ayr bir yere koymakta ve onlarn eletirel zihinlerini ve
balattklar hareketteki asl amalarn ayrntl olarak anlamay gerekli klmaktadr.

Guthrie: 1977: 48.

230

Sofistlerin felsefelerine temel aldklar yntem kuku zerine kurulmutu. Ama bu

kukuyu her eyi inkr etmeye ynelik bir hazrlktan te, zihni ve iradeyi her eyi daha
derinden aratrmaya yneltmek olarak alglamakta fayda var. nk kuku, doru
kullanld takdirde, felsefenin en nemli drtlerinden biridir. Sofistlerin hepsinin bu
kukuyu hakknca kulland sylenemezse de, en azndan sonraki byk filozoflarn eletirel
dncelerine etki etmi sofistler dnldnde, hatta Descartesin felsefesini kurarken salt
kukuyla ie balamas gz nne alndnda, felsefede yntemli bir kukuyla hareket
edilmesinin ne kadar gerekli olduu da anlalacaktr.

12.3. nl Sofistler ve Kukucu Tavrlar

Sofistlerin kukusuna ilk konu olan, kendilerinden nceki dnrlerin ve
adalarnn doa zerine grleri ve retileridir. nk sofistler bunlar yetersiz ya da
eksik bulmular ve onlarn iddialarna, ne srdkleri ilkelere znel bir bak asyla yaklap
aklamaya almlardr. Her konuya iki tr bak asyla yaklamak gerektiini de zellikle
vurgulamlardr. Ama her defasnda da olmadk ekillerde anlalm ve toplumun geneli
tarafndan ou defa hakszlklara uramlardr. rnein, Sofist oluumun babas saylan
Protagoras, Tanrlara Dair adl eserinde nceki dnrlerin tanr inanlarn masaya yatrp
yekten Tanrlarn ne var olduklarn ne de var olmadklarn ne de neye benzediklerini
bilebiliriz. nk bunu renmemize engel olabilecek bir sr neden var, ama en nemli
neden, bu meselenin kendiliinden bulank oluu ve insan mrnn bu konuya tam olarak
vakf olamayacak kadar ksa oluu, demitir. 1 Protagoras bu dncesiyle tanrlarn doasn
anlamann bir insan mrne smayacak kadar hummal ve uzun bir aratrma konusu
olduunu aklamak istedii halde, tanrtanmaz olduu iddiasyla hakknda su duyurusunda
bulunulmu ve areyi Sicilyaya kamakta bulduysa da yolda canndan olmutur.
Protagorasn dnceleri insan merkez alan bir yapdadr. Ona gre var olan ve var
olmayan her eyin ls insandr.2 Hibir konuda herkes iin geerli olan, kesin bir bilgi ya
da doru yoktur. nk bir konu zerinde en azndan daima iki ayr gr bulunacaktr ve bu
iki ayr grn doruluk derecesi de eittir. Protagorasa gre her ey iin birbirine tamamen
zt iki ey sylemek mmknse, o zaman nesnelerin gerek yasasn da kavramak
olanakszdr. O zaman Herakleitosun dncesinde olduu gibi, her ey ak halindedir. Bu
yzden hibir ey belli bir ey deildir. nk her ey, onu alglayana gre bir byle, bir
yle olabilir. Ksaca rzgr yene souk gelir. Ya da deniz suyu insana ldrc, ama bir
bala besleyici gelir.
Protagoras, bu grleriyle grecilik retisinin (rlativist bilgi kuram) temelini atm
ve kendisi de bu retinin en iyi rneini oluturmutur.3 Bu retinin esas, her tr bilgiyi
kukuyla karlamak, bilgi ieren her savn temel nedenlerini, etkilerini ve kesinliklerini

1
2
3

Diogenes Laertios, 9.51.

Bu sz insan her eyin lsdr, eklinde adeta bir forml ekline konmu ve nlemitir.
Btn bilgilerin greli olduunu ne sren reti; (ahlakta) genel geer, salt ahlak deerleri olmadn,
btn deerlerin alara, toplumlara, kiilere, kltr durumlarna, yaama biimlerine gre deitiini ne
sren reti. T. : izafiyet ng.: relativism Fr.: relativisme Alm.: Relativismus.

231

irdelemeden onlar kabule yanamamak gerektiine ve kesin bilginin asla elde edilemeyecei
fikrine dayanr.
Protagorasn bu greceli ve kukucu dnce tohumlarn daha da derinlere eken ve
kendisinden nce doa dnrlerinin birbirinden farkl ana madde grlerine kar kan
Leontinili Gorgias olmutur (; yak. 485-yak. 380). Protagoras gibi sofist oluumun
atas ve zamannn en nl hatiplerinden saylan ve varlk zerine kesin bir bilgi sylemenin
asla mmkn olamayacan belirten Gorgias btn felsefesini u temel akl yrtme zerine
kurmutur: (Bilinecek) bir ey yoktur; olsa bile bilinemez; bilinse bile bakasna
bildirilemez.1 Gorgias bir ey yoktur, der, nk byle bir ey olsa, ya olmu olurdu ya da
ncesiz olurdu; byle bir ey ne varolandan ne de varolmayandan olmu olabilir. ncesiz
olmas mmkn deildir, nk byle olsa sonsuz olurdu; sonsuz olansa hibir yerde yoktur;
o zaman ne kendisinde, ne baka bir eyde, ne de hibir yerde olabildiine gre bir ey
yoktur. kincisi, bir ey olsayd bile biz onu bilemezdik. nk varolann bilgisi olsayd,
varolan dnlm olurdu, varolmayansa dnlmezdi bile; o zamanda yanlma diye bir
ey olmazd (yani, birisi kalkp bir insan uuyor ya da deniz zerinde atl arabasyla gidiyor
dediinde, bu kadar sama bir eyi kabullenmek zorunda kalrdk). ncs, biz bir eyin
olduunu bilseydik bile bakasna bildiremezdik, nk bizim bir eyi bakasna bildirmemiz
ancak szle olur, deneyimle olmaz.
Anlmaya deer bir baka nl sofist de Keoslu Prodikostur. Prodikos ayn zamanda
ilk szlk yazar olarak bilinir. O da dierleri gibi kukucu yaklamla ie koyulur ve zellikle
yaygn dinsel inanlarn ve genel olarak dinin oluum sebebini insann kendisine yararl
olacak eylere tapmasnn sonucu olduunu syler. Eskiler gnee, aya, nehirlere, pnarlara
ve yaamlarnda yararl ne var ne yoksa, her eye tapard, nk onlar kendilerine yardmc
olurdu; tpk Msrllarn Nil nehrine tapmas gibi. 2

12.4. Daha Bilgili Olmak

Sofistlere gre bilgi edinmek kuru kuru bilgi edinmek iin olmamal, pratikte
kullanmak iin, yani yaamda ie yaramas iin edinilmelidir. Burada akla yle bir soru
gelebilir: peki ama her ey kiiye gre deiiyorsa, esas bilginin deimez lt ne olacaktr?
Protagoras bunu yararl olan eklinde yantlamtr. Daha ak bir deyile, Protagorasa gre
bir insann dncesi (san, kanaat) dierinin dncesinden daha doru olmayabilir, ama
daha iyi ya da daha yararl olabilir. Dolaysyla, daha yararl dnceleri olan kimseler
dierlerine oranla daha bilgilidir. Bilgili olanlar da bakalarn yetitirebilir. Bu dnce
sofistleri dier insanlar daha iyi olan retmeye vardran dncedir. Ksaca, onlarn dier
insanlara erdemi (arete) retmeyi stlenmelerine neden olan dncedir. Sofistler iin
erdemli olmak, bir yurtta olarak yetkin olmakla etir ve her insana erdem retilebilir. nk
her insann doasnda erdemi renebilecek bir kapasite vardr. Baka deyile, insann ham
hali erdemi alabilecek donanmdadr, sadece bunun eitim ve deneyimle ortaya karlmas ve

1
2

Kenny 2006: 31.

DK 84 B5.

232

gelitirilmesi gerekir. yleyse insan doas bakmndan erdeme yatkndr, tek yaplacak ey
eitimle bunun aa karlmasdr.
Sofistlerde birilerine bir eyler retme istei ve kaygsn douran balca neden, hem
nceki dnrlerin evrenin oluum ilkelerine dair birbirlerinden ok farkl dnceler ileri
srmeleri ve dolaysyla birbirileri arasnda bir uzlamn olmamas, hem de toplumun ve
siyasetin genel gidiatnda insanlarn kard yasalar olsun, koyduklar ahlak kurallar olsun
her konuda bir eliki yaamalar olmutur. Onlara gre her konuda insanlar arasnda byle
anlamazlklar douyorsa, o zaman insan yaratm her ey, her an deiebilir niteliktedir;
hibir eyin kalcl yoktur. yleyse, bunca deikenlik iinde yaamak zorunda olan insana
en iyi hizmet, kendisine yaam yolunda salam admlar atabilmesini retmek ve en yararl
olan bildirmek olacaktr.
Sofistler bu ana dnceyle zellikle insan iin balayc olan ve onlarn hem yaam
alanlarn daraltan, hem de zihinlerini yeni dncelere kapatan yasalara kar kmlardr.
nk onlara gre insan elinden km yasalar (Yunanca oul: nomoi; tekil: nomos) yere ve
zamana deitiine gre bunlarn hibir balaycl yoktur. Yere ve zamana gre
deimeyen tek yasa doa yasasdr, yani doa tarafndan konulmu yasalardr. nsann
koyduu yasalar sanlara dayanr ve gszdr, oysa doal yasa tm insanlkla ilgili yasadr.
nk doa karsnda yalnz Yunanlar kendi aralarnda eit deil, ayn zamanda Yunanlar
yabanc halklarla da (Barbarlar) eittir. yleyse, toplumun iindeki snf farkllklar,
ayrcalklar, soyluluklar, vb. gibi her deer insann kendi kendine koyduu deerlerdir. Oysa
toplum denilen oluumun kendisi insanolunun kendi yarar iin oluturulmutur ve
toplumdaki herkes toplumdan eit olarak faydalanmaldr. Bu bir insann en doal hakkdr. O
yzden, adalet sadece glye, egemen olana yaryor da, gsze yaramyorsa, ona adalet
denemez. Dolaysyla, doal hukuk, her zaman iin insann yaratt hukuktan daha deerlidir.
Sofistlerin doal olan ve insan tarafndan konulmu olan ayrm, akla gelebilecek her
konuda, zellikle din ve ahlak konusunda da geerlidir. Yani, sofistler iin, yasalarla ve kamu
gryle dayatlan dinsel ve ahlaki ltler, daha nce inanld gibi, tanr tarafndan
dayatlmamtr, tanr vergisi deildir. nsan tarafndan dier insanlara dayatlm, ya da en
azndan her bireyin zgrl zerine bir snrlama getirmek zere uzlam yoluyla meydana
getirilmi deerlerdir ve hibir kalclklar yoktur. Bu konudaki kurallar kat olamaz ve
deitirilebilir.

233

Uygulamalar
1)
Sofist retinin genel zelliklerini sorgulayn ve nceki felsefe retileriyle
karlatrn.
2)
Protagoras ve Gorgiasn kukucu yntemi hakknda daha ayrntl bilgi edinin
ve Descartesn kukucu yntemiyle karlatrn.
3)

Gorgiasn kesin bilginin elde edilemeyeceiyle ilgili karmn tartmaya

an.

234

Uygulama Sorular
1)

Sofist kelimesinin analizini yapn.

2)

Protagoras ve Gorgiasn kukuculuunun zellikleri nelerdir?

3)

Sofistler neden kendilerini bilginin retmeni olarak grr?

4)

Protagorasn nl sz nedir? Anlamn aklayn.

235

Bu Blmde Ne rendik zeti

Sofistler, Sokrates ncesi dnemin doa dnrlerine karn, insan dnce konusu
klmakla hem Sokratese hem de daha sonraki filozoflara nderlik etseler de, genel olarak
deerlendirildiklerinde, zellikle gelenee kar tavrlaryla toplumun ok fazla sevilmeyen
ocuklar olmutur. Bu yzden de onlarn kendilerine ykledikleri sophistes (bilgili) sfat
sonradan ok olumsuz bir anlamda alglanmaya balamtr. Buna ramen, felsefeye
kukuyu zerk etmeleri, her eyin, her an ve her yerde insana gre deitiini ve
biimlendiini savunmalar, yaygn olan dini inanlar, yasalar, ahlaki ilkeleri sarsmalar,
bunun yerine doal yasay, doal hukuku n plana karmalar, hibir eyde ve hibir yerde
kesin bir bilgiye ulalamayacan, sadece insana yararl olann doru olarak alnmas
gerektiini savunmalar onlarn bu konularda felsefe tarihinde srp giden tartmalarn
odana yerlemelerine ve adlarndan srekli sz ettirmelerine ve hi unutulmamalarna da
olanak tanmtr.

236

Blm Sorular
1)

Aadaki hangi k Sofistlerin temel ilgi alandr?

a)

insan

b)

doa

c)

ruh

d)

atom

2)

Sofistlerin ortak zellii nedir?

a)

astronomi

b)

hitabet

c)

kunduraclk

d)

terzilik

3)

Sophistes (Sofist)"kelimesinin etimoloji ve anlam nedir?

a)
salanmas

Sanayileme iin gerekli kaynaklarn byk lde tarm sektrnden

b)

sophia: bilgi sever

c)

sophos+sophia: sophistes: belli bir zanatta ustalam olan kimse, iinin ustas

d)

sophos+-istes:sophistes: Yedi Bilge

4)

Sz, gl bir despottur sz hangi Sofiste aittir?

a)

Prodikos

b)

Gorgias

c)

Sokrates

d)

Parmenides

5)

Aadaki hangi tanm Sofistin zelliine uymaz?

a)

Sofist kukucudur.

b)

Duyulardan edinilen bilgiye gvenmez.

237

c)

nsan merkez alr

d)

Her konuda herkes iin mutlaka kesin bir bilgi ya da doru vardr, grn
savunur.

6)

Var olan ve var olmayan her eyin ls insandr, sznn anlam nedir?

a)

Her bilginin kayna, insann kendi bak asdr.

b)
Nesnelerin gerek yasasn kavramak ancak ve ancak insani bir bak asyla
mmkndr.
c)

Mesela deniz suyunun hem insan iin hem de balk iin ldrc olmasdr.

d)

nsan kukucu bir varlktr.

7)

Rlativist bilgi kuramna gre,

a)

her tr bilgiye kukuyla yaklamak gerekir.

b)

kesin bilgi asla elde edilemez.

c)

temel nedenini irdelemeden hibir sav kabul edilemez.

d)

her bilgi batan kesindir.

8)
(Bilinecek) bir ey yoktur; olsa bile bilinemez; bilinse bile bakasna
bildirilemez ifadesi hangi sofiste aittir?
a)

Gorgias

b)

Platon

c)

Sokrates

d)

Herakleitos

9)

Sofistlere gre bilgi edinmenin asl amac nedir?

a)

pratikte kullanmak

b)

teoride kullanmak

c)

gkyzne hakim olmak

d)

yeryzne hakim olmak

238

10)

Daha bilgili olmak, bir Sofist iin ne anlama gelir?

a)

evreni iyi renmek

b)

daha iyi ve yararl bilgi sahibi olmak

c)

kunduracl iyi bilmek

d)

ahlak bellemek

Cevaplar
1)a, 2)b, 3)c, 4)b, 5)d,6)a,7)d, 8)a, 9)a, 10)b

239

13. FELSEFEDE DNM NOKTASI VE SOKRATES

240

Bu Blmde Neler reneceiz?

13.1. Bir Yunan Bilgesi
13.2. Ksenophonun Dilinden Sokrates

241

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Sokratesin yaam hakknda neler sylenebilir?

2)

Sokratesi kendinden nceki dnrlerden ayran zellikler nelerdir?

3)

Sokrates neden lme mahkum edilmitir?

4)

Sokrates neden hibir ey bilmediini bildiini sylemitir?

5)

Sokrates neden tam anlamyla bir Sofist deildir?

6)

Maieutike nedir?

7)

Daimon nedir?

8)

nsann kendisiyle bark olmasnn felsefi sonucu nedir?

9)

Ksenophona gre Sokrates nasl bir karakterdir?

242

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Bir Yunan Bilgesi

Yunanca Sophos kavramnn

canl bir rnei olan
Sokratesin
temel
dncelerine vakf olma

Ksenophonun
Sokrates

Dilinden Ksenophonun
eserinde
sunduu Sokrates karakteri
hakknda bilgi edinme.

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Platonun Diyaloglarndan
Sokrates ile ilgili blmleri
okuyup Yunanda Bilge
olmann anlamn Sokrates
karakteri zerinden analiz
ederek
Ksenophonun sz konusu
eserini okuyup Sokrates ile
ilgili ilgin ayrntlar karp
tartarak

243

Anahtar Kavramlar

Sokrates

Bilgelik rnei

Baldran Zehiri

Maieutike

Daimon

Doru Yaama

244

Giri
Bu blmde felsefe tarihinin ilk byk dneminin kurucusu saylan, gerek
dnceleriyle, gerekse yaamyla gnmze dein pek ok filozofun rnei olan Sokrates
ilenecektir. Bu balamda, zellikle bu byk dnrn insan doru yaamaya gtren
ahlak gr zerinde durulacak ve kiiliiyle ilgili Ksenophondan bilgiler aktarlacaktr.

245

13.1. Bir Yunan Bilgesi

Ardnda kendisine ait hibir eser brakmad halde, Bat Felsefe tarihi, Sokratesten
nce ve Sonra diye ikiye ayrldna gre, Sokratesin felsefedeki yeri ve neminin esizlii
tartlmaz bir gerektir. Sokratesin felsefi dnceleriyle ilgili birebir tanklmz gerek
Ksenophanesin gerekse Parmenides, Empedokles ve Demokritosn felsefi dnceleriyle
tanklmzla karlatrldnda yok denecek kadar azdr. Ama hayranlarnn elinden
kma kitaplardaki yorumlardan edinilen bilgilerle oluturulan Sokrates karakteri felsefe
tarihinin btn aamalarnda yle derin bir yer edinmitir ki, onu kendisinden nceki tm
dnrlerin nne geirdii gibi Bat Felsefesinin milad saylacak bir dnemin ba filozofu
klmtr. 1 nsan felsefi dncelerinin merkezine almakla ve gelitirdii ahlak retisiyle
Miletos Okulunun doa retisini merkeze alarak balad felsefi dnceyi gklerden yere,
yaadmz dnyaya ve hatta tek tek bireye indirmi ve bu baarsyla neredeyse
tanrsallatrlmtr. Bu yzdendir ki Antikada ou felsefe okulu kendisini kurucusu
saymaktan onur duyar, tek tek pek ok filozof onu filozoflarn en kusursuz rnei olarak
grr; Ortaada ne zaman bir mantk ya da bir metafiziki akl yrtmeyle ilgili bir rnek
verecek olsa hemen onun aklna bavurur. Ayn ekilde Modern alarda da onun zellikle
yaama bak tarz, farkl alanlarda uzmanlaan, zellikle zorba bir yneticinin hkm altnda
yaamak ve toplumda kabul gren fikirlere, siyasal rejime kar geldikleri takdirde hkm
giymeleri an meselesi olan filozoflarn yaama bak tarz olur, hepsi onun sorgusuz sualsiz
bir hayat, yaanmaya demez, ifadesini kendilerine dstur edinir. 2

Resim 29: Sokrates

zel yaam zor snavlardan geen, buna ramen her an ve hatta lmn karsnda
bile dimdik ayakta durmasn baaran ve belki de bu yzden bilge sfatn tmyle hak eden
Sokrates 490 ylnda Atinada, bir ta iisinin (ya da bir heykeltran) olu olarak
1
2

Kenny 2006: 32.

Kenny 2006: 33.

246

dnyaya gelmi ve Perikles devri demokrasisinin Yunan dnyasna egemen olduu yllarda
yaamtr. Hayatnn ilk yarsn kapsayan dnem, Atinada sanatn ve edebiyatn altn an
yaad, sokaklarn Phidiasn heykelleriyle, birbirinden gzel binalaryla donand,
aydnlarn Aiskhylos, Sophokles ve Euripidesin o muhteem trajedileriyle solukland,
tarihin babas Herodotosun Pers Savalaryla ilgili bilgilerini kaleme ald ve
Anaksagorasn kendi felsefesini Atinallara tantt bir dnemdir. 1
Hayatnn ikinci yars ise, Yunan gklerinin Peloponnesos Savalaryla ( 431-404)
bulutland, Atinann Yunan dnyasndaki nn cengver Spartaya kaptrd bir dneme
denk gelir. Hatta kendisinin de bu savan zellikle ilk yarsnda orduya hizmet ettii ve
422deki Delium savunmasnda cesaret rnei gsterdii ve savan son yllarnda Atinaya
geri dndnde ehir Meclisinde grev ald sylenir. 2 Sava bittiinde Atina Spartaya
teslim olmakla kalmayp, demokrasisini de Spartann oligarisine ve Otuz Tiran dnemine
teslim edince, Atina halk ve Sokrates iin de zor gnler balam oldu. Sokrates yasal
olmayan dzenlemelerin hep karsnda durdu, ama daha sonralar bu oligarinin yklp da
yerine yeniden demokrasinin ina edilme hareketinde yer almad. Onun bu tutumu hem
demokratlar hem de aristokratlar olduka rahatsz etti. Bunun zerine demokratlarn
arasndan Anytos ve iki yanda tarafndan hakknda dava ald ve Sokrates devletin tand
tanrlar tanmamakla, onlarn yerine yepyeni baka tanrlar tantmakla; genlerin ahlakn
bozmakla; devletin yasalarna itaat etmemekle suland ve idam istendi. 3 Durumasyla ilgili
kesin bilgi ieren bir belge olmamakla birlikte hem Ksenophonun, hem de Platonun, yani iki
byk hayrannn kaleminden kan metinler nda, kk bir grup savunucusuna karlk
byk bir kar grup tarafndan bu cezann yrrle konduunu ve nce hapse atldn,
sonra da 399 baharnda infazcsnn elinden baldran zehrini iip ldn biliyoruz.
Sokrates hakknda vatana, dine hyanet sulamalar aslnda sadece Anytosun
ndeliindeki demokratlarca yaplmamt. Daha nceleri, 423 ylnda Komedi yazar
Aristophanes Bulutlar adl eserinde bir anlamda onun ipini oktan ekmiti. nk bu
komedisinin ana karakterlerinden birinin ad Sokratesti ve bu karakter safsataclar olarak
deerlendirilen sofistlerle bir tutulan bir retmendi. rencilerine deiik kantlama
yntemleri retip kafalarn bozuyor, onlar ailelerine kar kkrtyordu. Bununla da
kalmayp geleneksel dini thmet altnda brakacak, bu dine duyulan saygy azaltacak
derecede gkbilimiyle ilgili deiik bilgiler veriyordu. renciler artk devletin
pantheonundan (tanrlar topluluu) deil, hava, aether, bulutlar ve khaostan yardm
diliyorlard; yani yepyeni bir pantheondan. Onlarn nceden bildii gibi dnya Zeus
tarafndan ynetilmiyordu artk, Dinos (Dng, Burga, Anafor) tarafndan, yani gksel
cisimlerin devinimiyle ynetiliyordu. 4 Ksaca, bu komedideki Sokrates karakteri genlere
devlet, toplum, din ile ilgili yeni ve bir o kadar da tehlikeli bilgiler retiyordu; yle ki,
rencilerinden birinin ondan rendii hitabet tekniklerini, kantlama yntemlerini kendi

1
2
3
4

Kenny 2006: 33.

Kenny 2006: 33.
Diogenes Laertios, 2.40.
Aristophanes, Nephelai, 260-261; 380-381.

247

babasna kar kullanmasna ve babann fkeden kudurup okulunu yakmasna vardracak

kadar tehlikeli bilgiler.
Bu oyun bir komedi oyunu olduundan yle pek de ciddiye alnmayabilir belki, ama,
yazk ki, o sralarda Anaksagorasn gnein, ateten bir ktle olduunu iddia etmesiyle
birlikte srgne yollanmas, toplumun genel din ve otoriteyi sarsc tutumlara nasl hassas bir
yaklam iinde olduuna k tutaca gibi, gerek hayattaki Sokratese ok benzeyen
Aristophanesin Sokrates karakterinin zellikleri ve onun genlerin zihinlerine gkbilimle
ilgili zerk ettii yeni dnceler hesaba katldnda, filozof asndan tnelin ucunun pek
kl grnmedii de aktr.
Sokrates toplumunun bu hassasiyetini bilmez deildir, ama iinden gelen hakikatin
sesine de bir trl direnememektedir. nk o doru olan sylemek, retmek ve bunun
ardndan gitmek gerektiine inanr. Atinay ve dolaysyla Yunan toplumunu a
kavuturacak, halkn huzura erdirecek her trl fikrin arkasnda durur, bunun iin gerekirse
yine iindeki sese kulak kabartarak yeni fikirleri de ak olmak zorunluluunu hisseder ve
zellikle gelecein yurttalar olarak grd genlii eitmesi gerektiine inanr. Zaten bu
yzden, kendinden nceki doa felsefecilerinin rneinde gitmez, o insan, doasn, akln,
duygularn, ahlakn ve insandan oluan toplumu ve siyasal yapy kendine i edinir. Bu
anlamda bir bakma sofistlerin amacna benzer bir amala yola kar. Zaten kendisine
zellikle bu yzden ve ayrca hitabete olan tutkusu yznden ounluk sofist der, ama hem
karakteri hem dnsel yaps hem de bilgi anlay onu birok bakmdan sofistlerden ayrr.
Bir ey biliyorum, o da hibir ey bilmediim ( hn oda hti oudn
oda; Latince: scio me nihil scire), 1 diyecek kadar mtevaz ve bir o kadar da salam
karakteri bir kere onu rencilerine parayla ders vermekten alkoyar. Bu konuda tmyle
sofistlerin karsnda durur. kincisi ve en nemlisi, sofistler gibi hibir dorunun olmadn
asla dnmez. Bu onu sofistlerden ayran belki de en temel unsurdur. nk, hatrlayacak
olursak, sofistlerin bilgi anlayna gre, her yerde ve her zaman geerlilii olan (yani, tmel
anlamda geerli olan) ne bir doru vardr, ne de bir l; oysa Sokrates her zaman tmel bir
dorunun olabileceine inanmtr. 2 Buradan hareketle din ve gelenek otoritesi sz konusu
olduunda, sofistlerden farkl bir tutum sergilemi, dncenin nesnel deerine, yani akla ve
bireylerin stnde bir deer olduuna sonsuzca gvenmitir. Ayrca, sannn (doksa) karsna
koyduu bilgiyi (episteme) hemen renilebilecek bir ey olarak grmemi, hummal bir
almayla varlabilecek bir hedef olarak grmtr.3
Sofistler iin ahlaksal iyinin bilgisinde insann sradan, rastgele, geliigzel bilgisi
(malumat) en nemli ltken, yani insan her eyin ltyken, Sokrates insann kendi
iinden gelen sesin aldatc olabileceini dnm, bu yzden her zaman karsndaki
kiilerden bir tanm beklemi ve yeri geldiinde onlara bu tanmlarnn ne kadar eksik ve
kusurlu olduunu gstermeye almtr. 4

1
2
3
4

Platon, Apologia, 21d.

Akarsu 1982: 32.
Akarsu 1982: 37.
Akarsu 1982: 37.

248

Sokratesin Yunanca maieutike (dourtma) olarak adlandrd bu yntemi, bir nevi

dourtma yntemidir ve karsndakine sorular sorarak onun ruhundaki sakl bilgileri ekip
kartmay amalar. Bu yntem, diyalektik dnme biiminin ilk rnei saylr. Diyalektik
dnme biimi (Yunanca: dialektike), gereklii ve onun elimelerini incelemeye yarayan
ve bu elimeleri amay salayan yollar aramay ngren akl yrtme yntemidir (eytiim);
baka deyile, bir kavramdan teki kavrama olabilecek elimeleri ortadan kaldrarak
ilerleyen mantksal dnme yoludur. Sokrates iin diyalektik, maieutike yntemiyle
kavramlar akla kavuturup belirleyerek ve bunlarn kesin tanmlarn bularak doruya
varmak iin kartlklar iinde ilerleyen karlkl konuma yntemidir. Bu yntemle ilgili en
esiz kaynak Sokratesin rencisi olan Platonun kaleme ald Menon diyaloudur. Bu
diyalogunda Platon, Sokrates ile Menon adl bir kleyi geometriyle ilgili karlkl konuturur.
Kle hi geometri bilmedii halde, Sokratesin kendisine sorduu sorularla, akl
yrtmeleriyle, tanmlamalaryla sonunda bir geometri problemini zer.
Sokratesin kleye geometri problemi zdrmesinin altnda yatan esas amac udur:
Ona gre, her insanda bu dnyaya gelmeden nce bir ruh vardr ve btn her eyin bilgisi bu
ruhta gizlidir. Ama doru bir yntemle yaklaldnda, yani kendisinin icad dourtma
yntemiyle (maieutike) ie balandnda, ruhtaki gizli bilgiler yava yava hareketlenmeye
ve ruhtan zihne akmaya balayacaktr. Buna gre, Sokrates iin renmek sadece
hatrlamaktan ibarettir. leride greceimiz gibi, bu dnce Platonun idealar kuramn
oluturmasnda baat rol oynayacaktr.
Evet, Sokrates Menon rneinde olduu gibi hayat boyunca karsndaki kiiye kendi
dorusunu hibir zaman zorla benimsetmeye kalkmam, aksine kiiye klavuzluk edip
doruyu kendisine buldurmak istemitir. nk ona gre, bilgi ve erdem bir ve ayn eydir,
yani bilgi erdemdir, dolaysyla bilgelik yoluna kan insan neyin doru olduu
retildiinde onu kendi kendine grr ve anlar. Anladnda da dorunun yoluna girer ve
doru davranr.
Dorunun bilgisinin insan ruhunun derinlerinde sakl olduu fikri, yukarda da szn
ettiimiz, Sokratesin Bir ey biliyorum, o da hibir ey bilmediim, eklindeki ifadesinin
anlamnda da gizlidir. nk Sokrates bir paradoks olarak syledii bu szle, unu
kantlamak ister: nsan mutlak olarak hibir eyi bilmese bile, belli bal eyleri bildiini
hissedebilir, yani sezgi gcyle kesin bilgilerden emin olabilir. 1
Demek ki nemli olan ilkin kiinin kendisinin hibir ey bilmediini, yani kendisinin
cahil olduunu kabul etmesidir. nk bilgelik nce merakla balar; oysa ok ey bildiini
sanan insanda merak duygusu bulunmaz.
Sokratesin dorunun peinden koarken bu merakl, sorgulayc yan ve karsndaki
kiileri de srekli drterek onlarn merak etmesine ve sorular sormasna neden olan tavr
Platonun Apologia adl eserinde uyuz bir ata dadanan at sineine (Yunanca: : mops)
benzetilmitir. Burada uyuz ya da uyuuk at, Atina ve Atinann siyasal sahnesidir. Sokrates
1

Platon, Apologia, 21d.

249

bir at sinei olarak bu ata konmu ve onu srekli mahmuzlamakta, yani uyandrmaya
almaktadr ki, Atina bir gn bu uyuukluundan silkinip tekrardan dnebilsin, hatta yeni
yeni dnceler bulabilsin ve dorunun yoluna girsin. 1
Sokratesin kendisine doruyu bulduran, gnlndeki sestir. Kendisi buna daimon adn
verir (Yunanca: ; Latince: daemon). Bir i sestir daimon; insan doruya ynlendirir ve
doru yoldan saptnda da ana yola karr. Erdemli insan mutluluunu yitirme tehlikesiyle
kar karya kald anda, ancak iinden ykselen bu sesle, yeniden dirilip mutluluun
hazzna varabilir. Daimon terimi aslnda Yunan dininin ve mitolojisinin ok iyi tand bir
terimdir. Yunanlar daimonlarn hem tanrda hem de insanda bulunan klavuz varlklar ya da
koruyucu ruhlar olduuna inanr. Sonradan, Yahudi-Hristiyanlk dnyasnda bu terimin
kazand kt ruh dncesi, hatta git gide eytana dntrlm fikri Yunann sz konusu
dneminde henz yoktur. 2 Hesiodosun Altna insanlarnn yaad dnemden itibaren
Zeusun emriyle bu ruhlar insanlarn doumunda yanlarna katlm ve onlara mrleri
boyunca hizmet vermeye adanmlardr. Bunlar grnmez varlklardr, ancak insann yapt
eylemlerle grnr klnrlar.
te Sokrates, Yunan geleneini izleyip kendisinin de doutan itibaren bir daimona
sahip olduuna inanmtr. Onun daimonu, hi kukusuz, mitolojideki daimonun evrilmi
biimidir; bu felsefelemi bir daimondur, tanrsal bir eydir; iten duyulan bir sestir, bir
iarettir. Aslnda bu iaret onun karakteri ve bu karakterinin ona belirledii kaderidir, tpk
Herakleitosun da dedii gibi: Karakteri, insann daimonudur (kaderidir). 3 (Sras gelmiken,
Sokratesin Herakleitosun eserinden ve onun derin bilgilerine olan hayranlndan da tam bu
noktada sz etmekte fayda var. Bu hayranlk, zellikle kendisine Herakleitosun eseri
hakknda ne dnd sorulduunda, Anladklarm muhteem; herhalde anlamadklarm da
yle; ama dibine inmek iin Deloslu bir dalg gerekir, eklindeki ifadesinden de aka
anlalacaktr.)4
Grld gibi Sokratesin btn amac doru yaay nedir, sorusuna doru bir yant
vermek zere kurulmutur. Bu yzden tm dnceleri ahlaka yneliktir. Onun tm
insanlarda ortak bir erdem bulunduuna ve her insann da bu erdeme yatkn olduuna inanc,
kendisini erdemin retmeni olarak grmesine yol amtr. Bu yzden de tm yaamn
insandaki sakl erdemi eitimle aa karmaya harcamtr. Ona gre bu eitimi alacak
insanlardaki en nemli engel, kiinin kendisini bilgiliymi gibi gstermek kaygsdr. Bu
nedenle insann her eyden nce kendisini tanmas arttr. Bilgi insan doru davranmaya,
bilgisizlikse yanl davranmaya srkleyeceinden, insan nce kendisini tanrsa, kendisine
faydal olan bilecek ve ona gre davranacaktr. yleyse bilgi btn ahlakn ve ahlakl
davranlarn temel kaynadr, ahlakszln ve ahlaksz davranlarn temel kaynaysa
bilgisizlikten baka bir ey deildir. nk bilginin ierii iyiden ibarettir. yinin ne olduunu
bilen insan, dorunun da ne olduunu bilir. Bunlar bilen insan erdemli insandr, adil olur,
1
2

3
4

Platon, Apologia, 30e.

Yahudi-Hristiyan geleneinde daimonun anlamndaki bu deiim, Hellenistik dnemde daimonlarn iyi
(agathos) ve kt (kakos) ruhlar olarak ikiye ayrlmasnn bir sonucudur.
Burket 1985: 179, 181, vb.
Diogenes Laertios, 2.22.

250

hakk korur ve her eyden te cesur olur. yleyse Sokrateste bilgi, ahlakl davran, erdem,
iyi, doru, gzel ve yararl, aslnda bir ve ayn eydir. Bilginin tek amac, kiiye yararl olan
gstermek ve kiinin yaamn mutlu klmaktr. Sokratese gre, hi kimse kendisine yararl
olan grmemezlik edemez. Ama bu yararl olan ona aslnda zarar veriyorsa, o zaman yarar
bilgisizlik zerine kurulmu demektir. Bilgisizlik, deerler zerine yalan yanl malumat
sahibi olmak ve iyi ile kty birbirinden ayramamaktr. Oysa insan bilirse, kesinlikle iyi
dururken kty semez ve yanla ynlenmez. Demek ki, Sokratese gre, hibir insan
bilerek ktlk yapmaz; ancak bilmedii iin byle bir ey yapabilir. te bu yzden zaten
bilgi erdemin kendisidir. Bilgi insan erdemli klar, erdemli insan da neyin iyi neyin kt
olduunu fark eder. Dolaysyla bilgi ile erdem zdetir. Bu btnlk, ie bilgisizliin ve
ktln karmasna engel olur. Sonuta, insan erdemli olmakla, iyi ile ktnn ayrdna
varmakla mutlu olur. Erdemin ruha kazandrd bu mutluluk (Yunanca: eudaimonia), insan
her admn bilerek atmaya arr, nk bu mutluluu tadan insan bir daha bu mutluluun
tadndan, yani hazzndan vazgeemez. Ayrca, bu mutluluk, insann davranlarndaki iyiliin
derecesine gre byr. nsan ne denli yksek iyiliklere imza atarsa, mutluluu da o denli
katlanm olur.
nsann ruhu, doru ve iyinin peinden kotuka geliip serpilir. Bir sanat ortaya bir
eser karrken, eserinin malzemelerini oradan buradan toplamaz, zihninde canlandrd
eserine son biimini ve gzelliini verecek malzemeleri batan seer; yani belli bir dzen ve
yntem takip eder. Ayn ekilde insan ruhu da kendisine son biimini ve gzelliini
kazandracak davranlar nceden belirlemek ve ona gre davranmak zorundadr. Bu
davrann sonunda bir karkla meydan verilmise, o zaman seilen yol yanl demektir. O
halde ruhtaki dzen ve uyum, davranlarn da dzenli ve uyumlu olmasnn en nemli
kouludur. Bu da ancak insann kendi kendisiyle en bandan uyumlu, yani bark olmasyla
mmkndr. Kendi kendisiyle uyumlu insan, davranlarn duygularna gre deil, aklna
gre belirleyen insandr. Akl, duygulara klavuz olarak alnnca, doru yanltan, iyi ktden,
yararl olan yararsz olandan kolaylkla ayrt edilir.

13.2. Ksenophonun Dilinden Sokrates

yak. 430-354 yllar arasnda yaam ve Sokratesin rencisi olmu olan Atinal
filozof-tarihi Ksenophonun (Xenophon) kaleme ald Memorabilia (Hatralar) adl eseri,
Sokrates hakknda bilgi edinebileceimiz en nemli kaynaklardan biridir. Yunanca zgn ad
(Apomnemoneumata) olan ve drt kitaptan oluan bu eser olaslkla
371 tarihinde tamamlanmtr ve zellikle Sokratesin savunmasn, kiiliini, ailesiyle,
halkyla ve rencileriyle ilikisini konu edinir.

251

Resim 30: Ksenophon

Eserine, Hep armmdr: Sokratesi mahkemeye verenler, acaba hangi delillere
dayandlar da Atinallar devletin iyilii iin onun lmesi gerektiine inandlar? 1 eklinde bir
soruyla balayan Ksenophon, Sokratesin devletin inand tanrlara inanmamakla, yeni
tanrlar tantmakla ve genlerin ahlakn bozmakla giydii hkmn ok yanl bir hkm
olduunu belirtir ve ardndan onun bu hkm hi de hak etmeyecek niteliklere sahip yaam
eklini ve karakterini anlatmaya koyulur. Her eyden nce, devletin inand tanrlara
inanmad yargsna nasl vardlar? diye sorar ve devam eder: nk ne zaman arasnz
kendisini kh evinde kh halka ak sunaklarda kurban keserken, ya da kehanet danrken
bulursunuz. Kendisine bir daimonun yol gsterdiine dair bir sylenti dilden dile dolanyor.
Zaten bana gre yeni tanrlar getirmekle sulanmas da buna dayanyor. Oysa o, kehanetlere
inanp da ku fallarna, bilici szlerine, eitli belirtilere ve kurbanlara bavuranlarn
yaptndan farkl bir ey yapmyordu..Sokrates tanrlara gveniyorsa, tanrlarn olmadn
nasl dnebilir ki? 2
Ksenophona gre her eyden nce Sokrates gizlisi sakls olmayan bir adamd.
Sabahlar gezintiye kar, gymnasiona gider, lene kadar da orada vakit geirirdi. Gnn
geri kalannda da kenti kalabalk sokaklarnda gezinip halkla sohbet ederdi. Hi kimsenin onu
dine aykr bir ey yaparken ya da konuurken grml yoktur. O sohbetlerinde sadece
dindarlk nedir, dinsizlik nedir; gzel nedir, irkin nedir; doruluk nedir, erilik nedir;
aklbandalk nedir, delilik nedir; cesaret nedir, korkaklk nedir; devlet nedir, devlet adam
nedir; insanlar ynetmek nedir, insan yneticisi olmak nedir gibi sorulara yant aryordu ve
bu sorular bilenlere zgr, bilmeyenlere kle demek gerektiine inanyordu. 3
Ksenophon Sokratesin Beyzler Meclisinin bir yesiyken, hakszca alnan bir
kararla dokuz komutann ldrlmesi istenince, bu istee kar kt diye, bu konudaki
tehditlere boyun emedi diye sulandn belirtir. Oysa o Meclise girerken ettii yemini
tutmutur sadece. Bu tavrndan da dine ve tanrlara ne kadar saygl olduu aka anlalr.
Hatta ou insan tanrlarn insanlarla ilgilenmediini, baz eyleri bilip baz eyleri

2
3

Ksenophon, Memorabilia, 1. 1. Bkz. Ksenophon, Sokratesten Anlar, C. entuna, (ev.) (1994). Ksenophon.
Sokratesten Anlar, Ankara: TTK.
Ksenophon, Memorabilia, 1. 2.
Ksenophon, Memorabilia, 1. 11-16.

252

bilmediini dnrken, o tanrlarn insanlar her zaman dndne ve tanrlarn her eyin
bilgisine sahip olduuna inanmtr.
Sokratesin genleri doru yoldan kardna dair sulanmasna gelince: Ksenophon
iin bu sulama da olduka yersizdir. Ona gre gerek dnceleri gerekse davranlar birer
ahlak rnei oluturan bir adamn byle bir sua maruz kalmas olacak ey deildir. Sokrates
her konuda insanlarn en iradelisidir. Soua, scaa direnlidir, her trl yorgunlua
dayankldr. Azla yetinmeyi bilir, boazna bir dknl yoktur. Kendisi byleyken,
bakalarn oburlua, ahlaksz ilikilere ve tembellie, miskinlie srklemesi sz konusu bile
olmamas gerekir. Aksine o her zaman iin insanlarda erdem sevgisi uyandrmaya, ruhlarn
tanyp doru drst bir adam olmaya yneltmeye alm, insanlarn kusurlarn kendileri
grsn ve dzeltsin istemitir.
Ksenophon Sokratesin devletin yasalarn hor grmekle, kurulu dzeni bozmakla
sulanmasn da haksz bulur. nk ona gre, insanlara yanl uygulamalar gstermek,
devletin yneticilerinden yurttalarndan daha stn bir g olduklarna inanp da kibirli bir
ruh haline brnmemelerini istemek, onlar salt doruya davet etmek asla bir sulama nedeni
olamaz. 1
Sokratese atfedilen sular byle teker teker yok sayan Ksenophon, Sokratesin her
konuda, her ekilde insanlara yarar dokunan bir ahs olarak deerlendirir. 2 Ona gre
Sokrates ile birlikte olmak, onun yamacnda yaamak insanlarn en ok isteyecei eydi. O
bedeni gzel olanlar deil, ruhu gzel olanlar seviyordu. Yaratltan iyi olanlar, retilen
eyi abuk kavramalarndan, kavradklar eyi bir daha hi unutmamalarndan, gerek bireysel
olarak yaadklar evle gerekse toplu olarak yaadklar devletle ilgili ne var ne yoksa her eyi
bilip renmek istemelerinden tanyordu. Byle insanlarn, yani ruhen gl, yetenekli ve
stlendikleri iin sorumluluuna vakf insanlarn eitim grrlerse ilerde stn insanlar
olacana inanyordu. Zenginliiyle bbrlenip eitime hi gerek duymadklarn, tek
amalarnn istedikleri eyleri elde etmek ve toplumdan sayg grmek olduunu syleyenleri
de sadece uyaryor ve onlara yle diyordu: Yararl ile zararly birbirinden ayrt etmeyi
renmeden, bu isteinizin gerekleeceine inanyorsanz, aptalsnz. 3
Ayn ekilde ok iyi eitim alp bilge olmakla vnenleri de uyaryordu. Kendi yanna
toplanp da ondan bir eyler renmeye alanlara ilk rettii ll olmakt. ll
olmadan bilgelik taslamaya alanlarn kt ilere daha yatkn olacaklarn ve adaleti
tanmayacan dnyordu. Doru drst bir i yapmak iin insann en bata kendisini
denetlemesi gerektiini sylyor ve bu gibi kimselere iradeli olmann ve mantkl dnmenin
yollarn gsteriyordu.
Kendisi bilgeydi, nk iradeli, ll, mantkl ve ahlaklyd. Yararly yararszdan,
iyiyi dorudan, gzeli irkinden akl yrterek bulabiliyordu. Kendi iinde dengeli, szlerinde
ve davranlarnda tutarlyd. Hibir konuda hrs ya da herhangi bir konuda saplants yoktu.
1
2
3

Ksenophon, Memorabilia, 2. 34.

Ksenophon, Memorabilia, 4. 1.1.
Ksenophon, Memorabilia, 4. 1. 5.

253

Edindii bilgi, onu her tr tutkudan arndrmay baarmt. Kendisini profesyonel bir eitimci
olarak grmyordu, rettii her ey yaamdan alnan rnekler dorultusunda, mantksal
rgler iinde sunuluyordu. O sadece insan drtyor ve iindeki erdemi grmesini
salyordu. Anaksagoras gibi gerek fizik gerekse astronomi alannda gereksiz ve bo bilgiler
vermiyordu insanla; erdemi retiyordu, yani eitimin temelini. Sonra sofistler gibi para da
almyordu karlkl konumalarndan, sohbetlerinden, diyalektik dnceyi uygulayarak
insann ruhunda varolan doruyu karmaktan. 1

Ksenophon, Memorabilia, 1. 6-7.

254

Uygulamalar
1)

Sokratesi felsefi bir dnemin balatcs olarak deerlendirin.

2)

Sokratesin felsefi terminolojiye katklar hakkndaki dncelerinizi yazn.

3)

Sokrates iin ahlakn nasl bir anlam ifade ettiini kaleme aln.

4)

Ksenophonun Sokrates ile ilgili dncelerini tartn.

255

Uygulama Sorular
1)

Sokrates neden Bat felsefesinin dnemecinde oturur?

2)

Sokratesin maieutike ve diyalektik yntemi nedir?

3)

Sokrates iin daimon nedir?

4)

Sokratese gre doru yaama ne anlama gelir?

5)

Ksenophonun Sokrates karakterinde n plana kard zellikler nelerdir?

256

Bu Blmde Ne rendik zeti

Grld gibi, Miletos Okulunda tohumlar atlan felsefenin katettii o koskoca
yolda bir dnm noktas olan Sokratesin tm retisi iyi bir insan olmak ve doru bir yaam
srmek zerine kurulmutur. Kendisi de ahsnda bu retinin en somut rnei olduunu
kantlamtr.
Yukarda da belirttiimiz gibi, Sokrates kendi dncelerini bize dorudan doruya
aktaran hibir yaz kaleme almamtr. Bu yzden bizler onun hakknda bilgi edinirken
Ksenophon ve Platonun eserlerine mahkmuz. Bunun bir iyi, bir de kt yan olabilir. yi
yan, Sokrates karakterini Ksenophon gibi tarihin btn detaylarn bilen, tarihi insanlarn ruh
hallerini ve davran biimlerini birebir gzlemliyormuasna aktarabilen gl bir
kalemden, ya da zellikle Platon gibi byk bir filozofun dilinden okumann byk bir
ayrcalk olmas. Kt yan ise, her ikisinin de Sokratese ar hayranl yznden Sokrates
karakterine yansz bir bak asyla yaklaamam olmalar ve yine zellikle Platonun kendi
dnya grn Sokratesin grleriyle rp sunmas ve hangi retinin kendisine,
hangisinin Sokratese ait olabileceini belirsiz brakmas. Ama dikkatimizi eken bu iki
unsuru hi unutmadan hareket edersek, ikisinin de yaama rnei olarak sunduklar Sokrates
karakterinin Yunan filozoflarnn bilge tanmna en ok uyan bir kii olarak gzlerimizin
nnde duruyor olmasn, yani btn ahlak filozoflarnn kuramlarnn etiyle kanyla bir
insana brnp sokaa inmesini bizim iin byk bir ans olarak deerlendirebiliriz.

257

Blm Sorular
1)

Aadakilerden hangisi Sokratesin idama mahkum olmasnn sebeplerinden

biri deildir?

a)

genlerin ahlakn bozmak

b)

devletin tanrlarn tanmamak

c)

Platonu ideal bir filozof olarak yetitirmesi

d)

yasalara itaat etmemek

2)

Sokratesin Miletos Okulu dnrlerinden en byk fark nedir?

a)

Arkhenin insan olduunu sylemesi

b)

Felsefeyi yeryzne indirip insan doasn konu edinmek

c)

indeki sese kulak vermesi

d)

Bir ey bilmediini sylemesi

3)

Sokratesi Sofistlerden ayran en temel unsur hangisidir?

a)

tmel bir dorunun olabileceine inanc

b)

tikel bir dorunun olabileceine inanc

c)

her eyin lsnn insan olacan sylemesi

d)

hitabete nem vermesi

4)

Maieutike ynteminin zellikleri aadakilerden hangileridir ?

a)

Karsndakine sorular sorup onun ruhundaki sakl bilgileri ekip karr.

b)

Diyalektik dnme biiminin ilk rneidir.

c)

Salt geometrik problemlerin zlmesinde kullanlr.

d)

Salt duygu alglarn temel alan bilgi biimidir.

5)

Sokrates maieutike yntemini insann hangi zelliine dayanarak kullanr?

a)

nsan doasnn hibir ey bilmeme zelliine

b)

nsan doasnn kartlklarn birliini alglayan yapsna

258

c)

nsann akll bir varlk olmasna

d)
Btn her eyin bilgisi insan domadan nce onda varolan ruhta gizlidir. Bu
gizli bilgi maieutike yntemiyle aa karlr.
6)

nsani bilgelik iin nce neyi kabul etmek gerekir?

a)

insann hibir ey bilmediini, yani cahil olduunu

b)

merakl olduunu

c)

her insann iyi bir ruhu olduunu

d)

lml olduunu

7)

Sokrates neden bir at sinei olarak tanmlanmtr?

a)

Atinal genleri ar uykularndan uyandrp siyasi ve sosyal sorunlar zerine

dnmeye tevik ettii iin

b)

Atinallar rahatsz edip Miletos Okulunun sorduu arkhe nedir sorusuna

yant vermelerini salad iin

c)

Atina halknn bana tebelle olup onlarn canlarn skt iin

d)

Atina halkn her an uyank tutup dolandrclara kar koruduu iin

8)

Aadakilerden hangisi Sokratesin daimonunun zelliklerine uymaz?

a)

Daimon, bir i sestir.

b)

nsan doruya ynlendirir.

c)

Yanla battnda, dze kmasna yardmc olur.

d)

nsan doasnn en kt yandr.

9)
Aadaki tanmlamalardan hangisi Ksenophonun Sokrates karakterine hi
uymaz?
a)

Sokrates gizlisi sakls olmayan bir adamdr.

b)

Genlere maddi ve manevi anlamda zarar verdii ok dorudur.

c)

Sokratesin devletin yasalarn hor grmekle, kurulu dzeni bozmakla

sulanmas byk hakszlktr.

d)

Sokrates her konuda insanlarn en iradelisidir.

259

10)

Sokratesi Platon ve Ksenophonun yazd eserlerden tanmak hangi

adan olumsuzdur?

a)

Sokrates karakterini yansz bir bak asyla tanma imknmzn olmamas

asndan

b)

Sokratesi bize kt bir karakter olarak yanstm olmalarndan

c)

Sokratesin iledii suu abartarak anlatm olmalarndan

d)

Sokratesin kkrtt genlerin adlarn teker teker yazm olmalarndan

Cevaplar
1)c, 2)b, 3)a, 4)a, b, 5)d, 6)a, 7)a, 8)d, 9)b, 10)a

260

14. SOKRATES OKULLAR

261

Bu Blmde Neler reneceiz?

14.1. Megara ve Elis Okulu
14.2. Kynikler
14.3. Kyreneliler

262

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)

Sokratesi Okullarn kurulu amalar ile uygulamalar birbiriyle tutarl mdr?

2)
Sokratesin zgn dnceleri ile Sokratesi Okullarn kendilerine zg
dnceleri arasnda ne gibi farklar sz konusudur?
3)

Megara Okulunun temel retisi nedir?

4)

Kynik ile Kyrene Okulunun temel retileri nelerdir?

263

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu

Kazanm

Megara ve Elis Okulu

Megara Okulu ile Elis

Okulunun (ya da Elis Eretria
Okulu)
temel
grleri
hakknda bilgi edinme

Kynikler

Kynik filozoflarn kendine

has
karakterleri
ve
dncelerinin
felsefe
tarihindeki yeri ve nemi
konusunda bilgi edinme

Kyreneliler

Kyrene
dnrleri ve
zg
hazc
hakknda bilgi
Kynikler ile
farka vakf olma

Okulunun
kendilerine
anlaylar
edinme ve
aralarndaki

Kazanmn
nasl
elde
edilecei
veya
gelitirilecei
Sokratesi Okullar konu
alan
yorum
kitaplarn
okuyup
bu
kitaplardan
zellikle Megara ve Elis
Okulunun kurucular ve
ura
konular
zerine
sorgulamalar yaparak
Sokratesi Okullar konu
alan
yorum
kitaplarn
okuyup
bu
kitaplardan
zellikle
Kynik
Okul
yelerinin
retilerini
irdeleyerek
Sokratesi Okullar konu
alan
yorum
kitaplarn
okuyup
bu
kitaplardan
zellikle Kyrenelilerin hazc
retisini sorgulayarak

264

Anahtar Kavramlar

Megara Okulu

Elis Okulu

Kynikler

Kyreneliler

Haz

Bilge

Dnya

Siyaset

265

Giri
Sokratesin hayat elinden alnmtr, alnmasna, ama ruhunun rencilerinin ya da
ardllarnn kurduu felsefe okullarnda yaatlmasn kimse engelleyememitir. Bu okullar
Sokratesin belli bal dncelerini yaatmay, bazlarn gelitirip yeni boyutlar katmay
ama edinmitir. Geri u da bir gerektir ki, bu okullar sonradan git gide Sokratesten ziyade
Sofistlere daha yakn bir dnme tarzn benimsemilerdir.
Felsefe tarihinde Sokratesi Okullar olarak bilinen drt okul vardr: Euklidesin
kurduu Megara Okulu; Elisli Phaidonun kurduu Elis Eretria Okulu; Atinal Antisthenesin
kurduu Kynik Okul; ve Aristipposun kurduu Kyrene Okulu.

266

14.1. Megara ve Elis Okulu1

Megara Okulunun kurucusu Eukleides ( yak. 435-365) Sokratesin en eski ve en
has rencilerinden biridir. Hatta yle ki Atinallar Megarallara kente girii yasakladktan
sonra bile, srf Sokratesi dinlemek iin kadn klna girerek gne batarken kente gelmi,
yine ayn klkta afak vakti kentten ayrlmtr. Eukleides balangta Eleallarn retisine
yaknlk duymu, sonradan bu retiyi Sokratesin ahlak anlayyla harmanlayp pek ok adla
bilinebileceini iddia ettii Biri yiyle zdeletirmitir. Bu ekilde aslnda her ne kadar
Sokratesin etkisine kaplm olsa da, Elea geleneini srdrmekten hi vazgememitir.
Sonuta gelitirdii dnceler, Eleal fikirlerle Sokratesin fikirlerinin bir sentezi olmutur.
Ona gre stn iyi Birdir ve bazen Akl, bazen Tanr, bazen Zihin olarak da adlandrlabilir.
yiye kart olan ne varsa yadsnmaldr, nk bir varl yoktur. Megara Okulu sonralar
Eristik Okul, daha ge tarihlerde de Diodoros Kronos ve Philon gibi tannm yelerinin de
olduu Diyalektik Okul olarak anlmtr. Yunann nifak, ekime ve kavga tanras Erisin
adyla anlmasnn nedeni, taraftarlarnn (Eristikoi) ileri srdkleri iddialar soru cevap
zerine kurmalarndan ve zellikle kar iddialar ge dnem Sofistleri gibi laf
cambazlklaryla didierek rtme tekniine (eristike tekhne) olan meraklarndan
kaynaklanmtr. Bylece tartmay bir ara deil de, ama haline getirip eitli retorik
teknikleri ve mantk oyunlaryla gnmzde dahi tannan paradokslar gelitirmilerdir.2
Elisli Phaidonun ( 4. yzyl) kurduu Elis Okulu, sonradan rencisi Menedemos
( yak. 345-261) tarafndan Eretriada faaliyetlerini srdrm olduundan Elis-Eretria
Okulu olarak anlr. Sokratesin bir rencisi olan ve Platonun nl diyalouna adn vermi
olan Phaidon, Megara Okulunun diyalektik yntemleriyle beslenmitir. Menedemos ise
Phaidondan nce Megara Okulunun yelerinden Stilponun rencisi olmu ve daha ok
ahlak konusuyla ilgilenip erdem ile bilginin bir olduu grn savunmutur. Yazk ki bu
okul ve yeleri hakknda ikinci el kaynaklardan edinilen krk dkk bilgiler dnda elimize
temel bir kaynak ulamamtr.

14.2. Kynikler
Sokratesi okullarn en nllerinden olan Kynik Okul, aslnda bir felsefe okulu
olmaktan ok inanlar ve kanaatlerle rl, varln 4. yzyl balarndan Romann son
dnemlerine kadar srdrmeyi baarm bir dnce tarikat olarak da tanmlanabilir.
Ellerinde bir baston, bir heybe, stlerinde eprimi bir harmaniyle, dank salar ve plak
ayaklaryla Yunanistan sokaklarnda dolanp avaz avaz bararak insanlar erdeme davet eden
taraftarlar dier okullarn taraftarlarndan hemen ayrt edilir. Kynikler olarak bilinen bu
taraftarlarn adlarnn kkeni, kurucular Antisthenesin ( yak. 446- yak. 366)53 derslerini
verdii Kynosarges Gymnasionuna dayanr. Buras Atinann dnda, Antisthenes gibi
yabanc anadan doma Atinallarn urak yeridir. Kynosarges beyaz ve hzl koan kpek

Sokratesi Okullar hakknda bilgi veren antik yazarlarla ilgi bkz. idem Drken (2014), Antika
Felsefesi:Homerostan Augustinusa Bir Dnce Serveni, Alfa Yaynevi, stanbul.
Bu paradokslara birka rnek iin bkz. Drken 2014: 159.

267

anlamna gelir. Bu yzden burada kurulan okul, adn kyn (kpek) kelimesinden alr; burada
yetien dnrler de Kynikoi (Kpeksiler) olarak adlandrlr.
Sofist Gorgiasn rencisiyken felsefi olgunlua eritike Sokratesin dncelerini
benimseyip onun ardl olan Antisthenes, hocasnn en byk hayranlarndandr. Hatta bir
keresinde hocasnn kendisini hi kimseyi sevmeyen bir adam olarak nitelemesi zerine,
Tanrlar akna Sokrates, ben seni tm kalbimle seviyorum, demitir. Sokratese duyduu
bu hayranln altnda yatan en nemli nedense, Sokratesin bamsz karakter zelliidir.
Sokratesin dnya nimetlerini hie sayp sadece erdeme deer vermesi, Antisthenesin
bamszl ve kendine yeterlii ama edinip dncelerinin temeline yerletirmesine neden
olmutur. Dolaysyla erdemi de dnyevi mal mlk ve hazlardan arnma olarak tanmlamtr.
Bu durumda erdem, feragat ve kendine yeterlikten baka bir ey deildir. Erdem, mutluluun
ta kendisi, tam bir zgrlktr.
Antisthenese gre insan iyi ya da kt yapacak tek lt, kendi znde sakldr.
Kendi zn dnya hazlarna kaptrmayan insan, iyi bir birey olduu gibi, zgr bir bireydir
de. Hazlardan, yani zenginlik, gzellik, n vb. gibi d deerlerden, yani gelip geici
deerlerden arnmak ve hatta onlar hor grmek, lemin btn deiimlerinden bamsz
olmak, her trl zincirden kurtulmak demektir.
Gelip geici hazlar Antisthenes iin en byk ktlktr. Bu dncesini Haz
duymaktansa deli olmay tercih ederim, eklinde dile getirmitir. nk bu tr hazlar insan
edilgin, yani tutkularna baml klan deerlerdir. Bunlarn karsna aba ya da emei koyan
Antisthenes iin erdeme giden yol ancak alma ve gayret gstermekten geer. Bu aba bizi
d hazlara tamamen kaytsz brakr, hibirine aldr etmememizi salar. En nemlisi de
tutkularmzn verdii acdan bizi kurtarr. nsan acdan kurtulduu anda da erdemi tadar ve
erdem bir kez tadld m bir daha asla unutulmaz. Erdemin tad da renilebilen bir eydir ve
bunun iin yle uzun uzadya mantksal karmlar yapmaya gerek yoktur.
Antisthenes idealar kuramna iddetle kar km ve sadece bireylerin olduunu
savunmutur. Bu savunusunu da Ah Platon, bir at gryorum, ama atll grmyorum,
diyerek dile getirmitir. Bunun yan sra her bireye sadece kendi bireysel doasnn
yklenebileceini, bu yzden de her eye sadece kendi adnn verilmesi gerektiini belirtmi,
bir zneye zneden baka bir ad yklenmesinin uygun olmayacan vurgulamtr. rnein
nsan iyidir, demek yerine nsan insandr ve yi iyidir demek daha doru olacaktr.
Antisthenesin Sokratesinkini bile aan zgrlk tutkusu, sonunda kendisini hibir
devlete ait hissetmemesine ve zellikle de hakiki erdeme sahip olmayan devletin yasalarn,
adap erknn tanmamaya kadar gtrmtr. Hatta geleneksel dine de kar km, tek bir
tanr olduunu vurgulayp Yunan pantheonunu zihnen terk etmitir. Ona gre tapnaklar,
kurbanlar, dualar, ayinler uzlamsal olarak kurulan pantheona, insan elinden kma bir sr
tanrya hizmet etme aralardr. Oysa tanrya hizmet etmek iin ya da ibadet etmek iin bir tek
erdem yeter.

268

Antisthenesin zgr ruhu tm Kyniklere sirayet etmitir. Onlar da kendilerini

herhangi bir devlete ait hissetmezler. nk onlara gre yaadklar yurt aslnda dnyann
kendisidir; kendileri de bu dnyann vatandalardr. Btn snrlardan arnm yaam, doal
yaamn yalnlnda gizlidir ve bu tr bir yaamda ne toplum basks, ne insann insana
zulm, ne dinsel banazlk ne de bo inanlara yer vardr.

Resim 31: Diogenes

Kynik Okul, zamannda byk n kazand. zgrl, bireycilii ve doay
dncelerinin oda yapanlar bu okulun rencileri olmak iin birbirleriyle yart; tpk
felsefe tarihinde doal yaam tercih edip dnyevi btn zevkleri kendi dnda brakmakla
nlenen Sinoplu Diogenes gibi ( 404-323). Diogenes yurdundan srlp Manes adnda bir
kleyle birlikte Atinaya vardnda ilk ii Antisthenesle tanmak ve onun okuluna kabul
edilmeyi istemek olmutu. Bir fda yaamay semesiyle de Kyniklerin doal yaam ve
kendine yeterlik zerine gelitirdii fikirleri kendi hayatnda bire bir uygulayarak bu konuda
en somut rnek olmay baard. Hele Korinthosta sabahn stne vuran ilk altnda
dinlendii bir srada karsnda dikilen ve kendisine bir ihtiyac olup olmadn soran Byk
skendere Imdan ekil yeter! eklinde verdii yant, basit yaam tarzyla ilgili esiz bir
rnek olarak gnmze kadar sregelmeyi baard.
Antisthenes rencilerini kapda karlayan, sevgiyle kucaklayan biri hi olmad.
Diogenes ona geldiinde de hep yaptn yapt ve elindeki sopasn kaldrd. Ama bu kez
beklemedii bir ey oldu, nk Diogenes dnden hazrd sopa yemeye ve hemen ban
sopaya uzatt. yle dedi: Vur, ama senin bana syleyecein bir eyler olduuna inandm
srece, beni senden uzak tutacak kadar sert bir odun bulman imknsz.

269

Antisthenesin uygarln btn nimetlerine srtn dnerek arad zgrlk, her eye
kaytsz kalma fikrine dayanyordu. Ama bir ilecilik deildi. Diogenes ise zgrl elde
etmek iin ilecilii seti ve zamannda ne pahasna olursa olsun bilgi edinmek iin kapsna
geldii, ban sopasna uzatt hocasn syledikleriyle yaptklarnn ayn ey olmamasndan
dolay eletirip onu kendi sesini sadece kendisi iiten bir borazan olarak nitelendirdi.

Resim 32: Diogenes

Diogenes, oradan oraya kouturan bir fareyi izlerken onun ne yatacak bir yer
aradn, ne karanlktan korktuunu ne de leziz eylerin peinde olduunu grnce,
kendisinin de her trl doal ortama ayak uydurabileceinin farkna vard. O andan itibaren
de sabah srtna geirdii, akam katlayp iinde uyuduu harmanisi, teberisini koyduu
heybesiyle her yerde uyudu, her yerde kahvalt etti, her yerde konutu, yani herhangi bir
mekn herhangi bir ama iin kullanmaktan hi ekinmedi. Sonunda birine bana kk bir ev
bul dedi, ama o kii bu sz kulak arkas edince o da gitti Metroondaki bir fy kendisine
mesken edindi.
adalarna hep tepeden bakard. Ona gre Eukleidesin okulu tam anlamyla bir
safrayd, Platonun dersleri vakit kaybyd, demogoglar satlm adamlard. Halktan da
ikyetiydi; kimsenin ciddi bir meseleyle uraacak vakti yoktu, ama vr zvr bir mesele
oldu mu, herkes bir anda iini gcn brakabilirdi. Olympiada yar kazanmak iin
birbirleriyle kyasya mcadele edenler, iyi ve drst bir adam olmak iin hi istifini
bozmazd. Gramerciler kendi ruhlarndaki kusurlara hi bakmaz, didik didik Odysseiada
kusur arard; algclar lirin tellerini akort etmekten kendi mizalarn akort etmeyi unuturdu.
Ama insanlarn, zellikle ocuklarn bazen yle davranlar vard ki, hayran olmamak
elde deildi. Bir gn bir ocuun tas mas kullanmayp avucundan su itiini grnce hemen
heybesinden tasn karp Bir ocuk sade yaama iinde beni alt etti, diyerek frlatp att.
Benzer ekilde yine bir ocuun mercimek lapasn ekmeinin arasna koyup yediini
grnce bu kez de anan karp krd.

270

Diogenesin dnya nimetlerini hie sayan tavr, bir fda geirdii mr,
hazrcevapl hocas Antisthenesi felsefi retide olmasa bile ahlakl yaama konusunda
fersah fersah amasn, Kynik filozof denince akla ilk onun gelmesini salad. Klasik
edebiyatlarn bazen ciddi bazen yar ciddi ekilde onu eserlerine bolca malzeme klmasna;
klasik dnrlerin kendine yeterlik, doaya uygun yaama teorilerini onun zerinden
aklamaya almasna ve Bronz bile zamanla pas tutar, ama senin hretini, Diogenes,
sonsuzluk bile alp gtremeyecek. nk sen tek bana lmllere kendine yeterlik dersi
verdin, onlara en kolay nasl yaanacan rettin, eklinde vglere mazhar olmasna
neden oldu.

14.3. Kyreneliler
Bir baka nl Sokratesi okul ise, Kuzey Afrikann Kyrene ehrinde Aristippos (
yak. 435-386) tarafndan kuruldu. Kendisinden dorudan hibir eser gnmze kalmam
olan Aristipposun sofist retiye de ayr bir tutkusu olduu bilinir.
Hazz (hedone) temel alan ahlak anlayyla, bu konuda Kynik Okulun grlerine
aykr bir tutum sergilemi olan Aristippos, bir anlamda Sokratesin yi nedir? sorusuna
yi, hazdr, diyerek kendine gre bir yant vermitir. Yaln dnlp doumdan itibaren
her canlnn hazz arad ve acdan saknd gz nnde tutulduunda, bu yant hi de
artc deildir. Ama nasl bir hazdr bu? An iinde yaanandr, yani imdiye aittir,
bireyseldir ve maddi ya da manevi oluunun, srekli olup olmaynn bir nemi yoktur. Haz,
salt haz olduu iin nemlidir. Bu nedenle Aristipposun haz anlayn, Sokratesin ruhun
srekli huzuru ve uyumu olan hazzyla (eudaimonia) kartrmamak gerekir. Aristipposun
haz anlay insan gevek bir yaantya sevk edebileceinden, en nemlisi de insan
bakalarnn klesi klabileceinden, dnemin baz dnrleri arasnda tartmalara neden
olmu ve tepkiyle karlanmtr. rnein Diogenes Laertiosa gre Ksenophon, Aristipposla
aras iyi olmad iin, onun haz anlayna kart grlerini Sokratesin dilinden aktarmay
tercih etmi; Theodoros Felsefe Okullar, Platon da Ruh adl eserinde Aristipposun hazzn
eletirmitir.
Aristippos yerine, zamanna ve adamna gre davranmasn iyi bildiinden, o an
yaad hazdan memnun olup o an olmayan eylere i geirip hayflanmadndan, yani
gemi ve gelecekle ilgili kayglar olmadndan insanlarla rahat iliki kuran bir karakterdir.
Bu karakterini de kendisine felsefenin kazandrdn syler. Hatta bu karakter yaps onu
yaantsnn ounu geirdii Syrakousai tiran I. Dionysiosun saraynda en itibar edilen
adam haline getirmitir. Geri bu kez de gsterili bir yaam srdnden eletiri oklarna
hedef olmutur, ama o yine kendine zg tavryla Gsterili olmak yanl bir ey olsayd,
tanrlarn lenlerinde bu kadar rabet grmezdi, diyerek sylenenleri geitirmeyi hep
bilmitir.
Kyreneliler (Kyrenaikoi) adyla anlan Aristipposun rencileri de haz konusunda
hocalarnn izinden gitmitir. Onlara gre iki duygu durumu sz konusudur: haz ve ac. Haz
insann nihai amac, hayatnn anlamdr. Buna karlk ac saknlan bir duygudur. Haz da ac
da birer uyarmdr. Ancak haz, acya gre daha yumuak bir uyarmdr, ac ise hazza gre
271

daha iddetli bir uyarm. Hazlar arasnda bir fark yoktur, baka deyile bir haz dier hazdan
daha iyi deildir.
Kyreneliler iin nihai ama ve mutluluk arasnda her zaman bir fark vardr. nsann
nihai amac anlk ve bireysel hazdr, mutluluk ise bu hazlarn toplamdr. Bu toplamda hem
gemiteki hem de gelecekteki hazlar sz konudur.
Haz, salt haz olduu iin arzu edilen bir duygudur, oysa mutluluk salt mutluluk olduu
iin deil de, haz olduu iin arzu edilir. nsan doduu andan itibaren sadece hazzn peine
der ve sadece acdan kaar. Byle doal bir duygu olduundan, bazen dzgn olmayan bir
davrantan alnan haz bile iyidir. nk sz konusu davran dzgn bir davran olmasa
bile, bu davrann getirisi olan haz, salt haz olarak iyidir.
Kyrenelilere gre insanlarn haz konusundaki genel dncelerinin ve hazz semek
istememelerinin ardnda ruh ve bedenle ilgili nyarglar yatar. Oysa ruhsal hazlar her zaman
bedensel hazlarn bir sonucu deildir. nk insan yeri geldiinde vatannn refah iinde
oluuna, kendisi refah iindeymi gibi tarafszca sevinebilir. Yine insan sadece grerek ya da
iiterek de haz almaz. Gerek hayatta alamalar, inlemeler insana ac verirken tiyatrodaki
temsillerini insan haz alarak seyredebilir ya da dinleyebilir.
Onlara gre ne acnn yokluu haz ne de hazzn yokluu acdr. Bunlar, onlarn
deyiiyle ara durumlardr. Haz da ac da birer uyarm olduuna gre, ikisinin yokluu,
uyarmn da yokluudur sadece. Acszlk bir uyku halinden baka bir ey deildir mesela.
Kyreneliler iin bedensel hazlar ve aclar ile ruhsal hazlar ve aclar kyaslandnda,
bedensel olanlar her zaman daha iddetli ve dolaysyla iyidir; sululara bedensel ikence
ektirilmesinin nedeni de budur zaten. Bu durum Kyrenelilerin ruhtan ziyade bedene daha
fazla nem vermelerine neden olmutur. Buradan hareketle haz salt haz olduu iin arzu
edilebilir bir duygu olmakla birlikte, baz haz yaratan durumlarn sancl bir zellii olduunu
ve bunun hazza tamamen zt bir ey olduunu dndler. Bunun sonucunda da mutluluk
yaratacak diye hazlar st ste ymann ok yorucu bir i olduuna karar verdiler ve
dolaysyla hazz anlk yaamann daha anlaml olacan ileri srdler.
Onlara gre Her bilge mutlu bir hayat srer, her budala da ac dolu bir hayat, demek
pek doru bir dnce deildi. nsann mrnde bazen tek bir hazz bile yaamas kfi gelir.
Bu yzden en iyisi aklselim (phronsis) sahibi olmaktr, en azndan srf aklselim olmann
arzu edilebilir bir yan olduundan deil de, getirileri asndan. Hatta yeri geldiinde servet
bile haz salar, her ne kadar kendi bana arzulanacak bir deer olmasa da. Bilge bir insann
kskanla, tutkulu bir aka ya da batl itikada yer vermesi beklenemez, nk bunlar bo
eylerdir, ama bilge insan haz da duyar, korku da yaar, nk bunlar doal hislerdir.
Bu noktada Kyrenelilerin Kyniklerden farkl dnd, Kyniklerin dnya nimetlerine
tamamen yz evirmesine karlk Kyrenelilerin akl klavuz almak kouluyla dnya
nimetlerinden son demine kadar yararlanlabileceini vurgulad aktr. nk Kyreneliler
iin dnyaya arkasn dnm bir bilge deil, dnyadan ve yaamdan ve her eyin en iyi

272

ynnden tat almasn bilen bilge ideal bilge rneidir. Tamamen bireyci bir anlaya sahip
olan Kyreneliler iin byle bir bilgenin toplum yaamna asla ihtiyac yoktur, herhangi bir
siyasi dzene ayak uydurmaya da. zgrl doyasya yaayabilecek donanmda
olduundan, onun iin btn dnya kendi yurdu olabilir. Bu konuda Kynik filozoflarla ayn
grte olan Kyreneliler iin bilge her trl yasann ve dzenin stnde yer alr ve bundan
dolay btn yasalar yrrlkten kaldrlsa bile, filozof yasalar varm gibi yaamaya devam
eder, yani akln klavuz ald lde yaantsn her zaman ve her yerde hukuk ve trelerin
gerektirdii kurallara uygun ekilde srdrebilir, bu yzden bireyin stndeki kurumlara
ihtiya gstermez.
Kyrenelilerin iddiasna gre ruhsal hazlar anlalabilir, ama bunlarn nereden
kaynaklandklar anlalabilir bir konu deildir. Bu yzdendir ki doa onlara anlalmaz
geldiinden, doa aratrmalarndan da uzak durmay yelediler. Felsefenin doa ve
diyalektik kollarn yararsz bulduklarndan, bu sahalara pek girmediler.

273

Uygulamalar
1)
Sokratese zg reti ile Sokratesi Okullarn retilerini birbiriyle
kyaslayan bir makale kaleme aln.
2)
kaleme aln.

Kyrene ve Kynik Okulun birbiriyle kyaslayn ve bu konudaki dncelerinizi

274

Uygulama Sorular
1)

Sokratesi Okullar hangileridir, kurucular kimlerdir?

2)

Kyniklerin genel retileri hakkndaki dnceniz nedir?

3)

Kyrene Okulunun temel gr nedir?

275

Bu Blmde Ne rendik zeti

Sokratesi okullar temelde hocalarnn dncelerini yaatmak iin kurulsa da, onun
dncelerinden ok adn yaatabilmilerdir. Hemen hepsi Sokratesi bir bilgelik anlayyla
ie baladklar halde, Sokratesi karakter ve zihinsel olgunluun btnne vakf
olamadklarndan, kl krk yaran akl yrtmeler, toplumdan tamamen elini ayan ekmeler,
kuramsal bilgiye kaytszlk, haz anlaynda arlklar etrafnda dnp dolanan retileriyle
Sokratesten ok Sofistlerin dnce tarzn andrr hale gelmilerdir.

276

Blm Sorular
1)

Sokratesi Okullarn kurulu amac nedir?

a)
Sokratesin belli bal dncelerini yaatmak ya da bu dnceleri gelitirip
yeni boyutlar katmak
b)

Sokratesin dnce tarzn Sofist dnce tarzna benzetmek

c)

Sokratesin doru yaama anlayn deitirmek

d)

Sokratesin dourtma yntemini gelitirmek

2)

Antisthenes iin hangi bilgi gereksizdir?

a)

Dourtma yntemiyle ortaya karlan bilgi

b)

Ahlaksal amalara hizmet etmeyen bilgi

c)

Ahlaki bilgi

d)

Mantk bilgisi

3)

Antisthenese gre, genel kavramlar

a)

nesnelerin zn ifade eder.

b)

insann nesnelerle ilgili nesnel kararlarn dile getirir.

c)
nesnelerin zn dile getirmez, sadece o nesnelerle ilgili insann bireysel
fikrini dile getirir.
d)

insann erdemlerini dile getirir.

4)
Antisthenes iin d hazlarn insanda yaratt sonu aadakilerden
hangisidir?
a)

nsan tutkularna baml klar.

b)

nsan erdemli klar.

c)

nsan bilgili klar.

d)

nsan ahlakl klar.

5)

Aadaki grlerden hangisi Kyniklerin siyasi anlaylarna uymaz?

a)

Kynikler zgr ruhlu olduklar iin kendilerini hibir devlete ait hissetmezler.

277

b)

Kynikler iin en ideal devlet, dnyadr.

c)

Kynikler kendilerini dnya vatandalar olarak grr.

d)

Doal yaam tamamen reddederler.

6)

Diogenesin bir fda yaamay tercih etmekle neyi kantlamaya alr?

a)

kendinden baka hibir insann byle bir hayat tarzn benimseyemeyeceini

b)

insann bir tek fda yaayabileceini

c)

insann kendi kendine yeten bir varlk olduunu

d)

insann dnyevi zevklere dkn bir varlk olduunu

7)

Aristipposun kurduu Kyrene Okulu, Kynik Okuldan hangi temel

gryle ayrlr?

a)

Hazc retiyi benimsemekle

b)

Hazz yeren retisiyle

c)

Basit yaam tarzn benimsemesiyle

d)

Hazzn olmad uyumlu yaam tarzn benimsemesiyle

8)

Aristipposun haz anlay ile Sokratesin haz anlay karlatrldnda,

aadakilerden hangisi sylenemez?

a)

Aristipposun haz anlay ruhun srekli dingin ve huzurlu olmasdr,

Sokratesin haz anlay ise anlk bir hazza odaklanr.

b)

Aristipposun haz anlay, anlk bir hazza odaklanr, Sokratesin haz anlay
ise ruhun srekli dingin ve huzurlu olmasdr.

c)

Aristipposun haz anlaynda hazzn maddi ya da manevi oluunun hi nemi

yoktur; Sokrateste ise haz ruhun srekli dinginlii olduuna gre hazzn
mahiyeti de doal olarak ok nemlidir.

d)
Aristipposun hazzna Yunanca hedone, Sokratesin hazzna ise eudaimonia
denir ve aralarnda nans fark vardr.

278

9)

Aadakilerden hangisi Kynikler

farkn en iyi ekilde dile getirir?

a)

Kyniklere ve Kyrenelilere gre, bireyin kendi stndeki kurumlara asla

ihtiyac yoktur.

b)

Kyreneliler ve Kynikler iin akl klavuz almak arttr.

c)

Kynikler ve Kyrenelilere gre: Btn yasalar yrrlkten kaldrlsa bile,

filozof yasalar varm gibi yaamaya devam eder.

d)

Kyniklerin dnya nimetlerine tamamen yz evirmesine karlk, Kyreneliler

akln klavuz alamk artyla dnya nimetlerinden de son demine kadar
yararlanmak gerektiini vurgular.

10)

Kynikleri en iyi tarif eden sfat aadakilerden hangisidir?

a)

karc

b)

bilgi sahibi

c)

kendine yeterli

d)

hayattan keyif almayan

ile

Kyreneliler

arasndaki

anlay

Cevaplar
1) a, 2)b, 3)c, 4)a, 5)d, 6)c, 7)a,8)a,9)d,10)c

279

KAYNAKA
(Bu Kaynakada, Antik yazarlarla ilgili eserler iin, baka trl belirtilmedike, Loeb
Classical Librarydeki basklarndan yararlanlmtr. Ayrca, almada dolayl
olarak yararlandmz kaynaklar da belirtilmitir.)
Adler, A. (ed.) (1928-1935). Suidae Lexicon, 4 vols., Leipzig: Teubner.
Akarsu, B. (1982). Ahlak retileri, stanbul: Remzi Kitabevi.
Arnold, M. (1869). Poems, 2. Vol: Dramatic and Lyric Poems, London: Macmillan
and Co.
Austin, N. (1990). Meaning and Being in Myth, USA: The Pennsylvania State
University Press.
Barker, E. (1964). Greek Political Theory: Plato and His Predecessors, London:
Methuen & Co. Ltd.
Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers, London/New York: Routledge.
Barnes, J. (ed.) (1991). The Complete Works of Aristotle, Princeton: Princeton
University Press.
Bekker, I., H. Bonitz, C. A. Brandis (1831-1870). Aristotelis Opera, Berolini: apud G.
Reimerum.
Ben, N. van der (1975). The proem of Empedocles Peri Physios: Towards a New
Edition of All the Fragments: Thirty-one Fragments, Amsterdam: B. R. Grner.
Burket, W. (1985). Greek Religion, Cambridge: Harvard University Press, 1985.
Burnet, J. (1920). Early Greek Philosophy, 3. ed., London: A & C Black.
Burnet, J. (ed.) (1900-1907). Platonis Opera, 5 Vols., Oxford: Oxford University
Press.
Bury, R. G. (ed.; trans.) (1960). Plato, Timaeus, Critias, Cleitophon, Menexenus,
Epistles, Cambridge: Loeb Classical Library.
Clark, G. (trans.) (1989). Iamblichus. On the Pythagorean Life, Liverpool: Liverpool
University Press.
Cohen, S. M., P. Curd, C. D. C. Reeve (ed.) (2011). Readings in Ancient Greek
Philosophy from Thales to Aristotle, Indianapolis: Hackett Publishing Company.
Cornford, F. M. (1952). Principium Sapientiae. The Origins of Greek Philosophical
Thought, Cambridge: Cambridge University Press.
280

Curd, P. (2007). Anaxagoras of Clazomenae: Fragments and Testimonia, Toronto:

University of Toronto Press.
akmak, C. (ev.) (2005). Herakleitos. Fragmanlar, Humanitas: Yunan ve Latin
Klasikleri Dizisi, stanbul: Kabalc Yaynevi.
Diels, H., W. Kranz (1954). Die Fragmente der Vorsokratiker, 7. ed., Berlin:
Weidmannsche Verlagsbuchhandlung.
Drken . (2014), Antika Felsefesi: Homerostan Augustinusa Bir Dnce
Serveni, Alfa Yaynevi, stanbul.
Fairbanks, A. (ed., trans.) (1898). Parmenides. Fragments and Commentary, (The
First Philosophers of Greece), London: K. Paul, Trench, Trubner.
Freeman, K. (trans.) (1946). The Pre-Socratic Philosophers: A Companion to Diels,
Oxford: Basil Blackwell.
Gill, C. (1995). Personality in Greek Epic, Tragedy and Philosophy. The Self in
Dialogue, Oxford: Oxford University Press.
Guthrie, W. K. C. (1977). The Sophists, Cambridge: Cambridge University Press.
Hack, R. K. (1931). God in Greek Philosophy to the Time of Socrates, Princeton:
Princeton University Press.
Hermann, A. (2004). To Think like God: Pythagoras and Parmenides. The Origins of
Philosophy, Las Vegas: Parmenides Publishing.
Humez, A., N. Humez (1983). Alpha to Omega. The Life & Times of the Greek
Alphabet, Boston: David R. Godine Publisher.
Johnstone, H. W. (ed.) (1985). Empedocles. Peri Physeos and Katharmoi, Thomas
Library, Bryn Mawr College.
Kahn, C. H. (2001) Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History, Indianapolis:
Hackett Publishing Company.
Kattel, R. (1997). The Political Philosophy of Xenophanes of Colophon, Trames: A
Journal of the Humanities and Social Sciences, Vol. 1 (51/46), No. 2, s. 125-142.
Kenny, A. (2006). A New History of Western Philosophy, Vol. 1: Ancient Philosophy,
Oxford: Clarendon Press.
Kirk, G. S., J. E. Raven, M. Schofield (1983). The Presocratic Philosophers: A
Critical History with a Selection of Texts, 2. ed., Cambridge: Cambridge University
Press.
Leonard, W. E. (trans.) (1908). The Fragments of Empedocles, Chicago: The Open
281

Court Publishing Company.

Melsen, A. G. van (1952). From Atomos to Atom: The History and Concept of the
Atom, Pittsburgh: Duquesne University Press.
Routh, H. V. (1927). God, Man & Epic Poetry: A Study in Comparative Literature,
Cambridge: Cambridge University Press.
Sena, C. (1978). Tanr Anlay, stanbul: Remzi Kitabevi.
Shorey, P. (trans.; ed.), Plato. Republic, London: W. Heinemann, 1930.
Sider, D. (ed.) (1981). The Fragments of Anaxagoras, Hain: Meisenheim am Glan.
Snell, B. (1930). Das Bewusstsein von eigenen Entscheidungen im frhen
Griechentum, Philologus, vol. 85, s. 141-58.
Snell, B. (1953). Discovery of the Mind. The Greek Origins of European Thought, T.
G. Rosenmeyer (trans.), Cambridge: Harvard University Press.
entuna, C. (ev.) (1994). Ksenophon. Sokratesten Anlar, Ankara: TTK.
Taylor, C. C. W. (1999). The Atomists, Leucippos and Democritus: Fragments,
Toronto: University of Toronto Press.
Ushenko, A. (1946). Zenos Paradoxes, Mind, vol. 55, s. 151-165.
Waterfield, R. (2000). The First Philosophers: The Presocratics and Sophists, Oxford:
Oxford University Press.
Wheelwright, P. E. (1959). Heraclitus, Princeton: Princeton University Press.

282