Professional Documents
Culture Documents
სარჩევი
1
თანამედროვე ენათმეცნიერებაც ენის სემიოტიკური გაგებიდან იღებს
სათავეს. ფუძემდებლურია ამ მხრივ ფერდინანდ დე სოსიურის მოსაზრება,
რომ ენა არის ნიშანთა სისტემა:
2
როგორც ხედავთ ნიშნის სოსიურისეული მოდელი, რომლის
მიხედვითაც ნიშანი ბგერითი ხატისა და მნიშვნელობის ერთიანობას
წარმოადგენს, ბილატერალური ანუ ორსახოვანია (იხ. გამ. 2.1 ). სემიოტიკაში
არსებობს ასევე უნილატერალური/ერთსახოვანი და ტრილატერალური
სამსახოვანი ნიშნის მოდელები.
უნილატერალური მოდელი ძირითადად სინტაქსურ თეორიებში
გამოიყენება. ამ მოდელში ნიშნის მხოლოდ ბგერითი მხარეა არსებითი.
(მნიშვნელობის ქონა ნიშნის მისი მხოლოდ ერთ–ერთი თვისებაა)
სინტაქსური ანალიზისას გარკვეული უპირატესობა უნილატერალურ
მოდელს შეიძლება იმიტომ მიენიჭოს, რომ მაგალითად გამოთქმაში Flinte
ins Korn werfen (თავის დანებება) ჩვენ 4 ნიშნის გამოყოფა შეგვიძლია, როცა
ბილატერალური მოდელის მიხედვით ჩვენ ის ერთ ნიშნადაც შეიძლებოდა
მიგვეჩნია, რადგან მას მხოლოდ ერთი ცნება (‘თავის დანებება’ –‘aufgeben’ )
შეესაბამება.
თანამედროვე ენათმეცნიერებაში ყველაზე გავრცელებული მაინც ნიშნის
ტრილატერალური/სამსახოვანი მოდელია. მათგან განსაკუთრებით ხშირად
განიხილავენ ოგდენისა და რიჩარდსის, ასევე ჩარლზ სანდერს პირსის
მოდელს. ოგდენი და რიჩარდსი თავიანთ ნაშრომში The Meaning of meaning
[მნიშვნელობის მნიშვნელობა] (1974: 18) გამოყოფენ სამ ძირითად ფაქტორს
ნებისმიერი ნიშნისთვის: ბგერით/გრაფიკულ ნიშანს („სიმბოლოს“),
ცნებას/მნიშვნელობას („იდეას“) და კონკრეტულ აღსანიშნ საგანს ან
მოვლენას („რეფერენტს“). ამასთან მნიშვნელოვანია, რომ ბგერითი ნიშანი
აღსანიშნ ობიექტთან მხოლოდ არაპირდაპირ არის დაკავშირებული,
უშუალო მიმართება კი არსებობს მხოლოდ ბგერით ნიშანსა („სიმბოლოსა“)
და ცნებას („იდეას“), ან ცნებასა და აღსანიშნ ობიექტს („რეფერენტს“) შორის.
შესაბამისად გამოსახულებაზე (გამ.2.2 ) „სიმბოლო“ და „რეფერენტი“
წყვეტილი ხაზით არიან დაკავშირებული, ხოლო „სიმბოლო“ და „იდეა“
ასევე „იდეა“ და „რეფერენტი“ – უწყვეტი ხაზით.
ოგდენისა და რიჩარდსისგან განსხვავებით პირსი ყურადღებას
ამახვილებს პრაგმატულ (ნიშნის გამოყენებასთან დაკავშირებულ)
ფაქტორებზეც. პირსის მიხედვით ნიშნის ცნება სამ ასპექტს მოიცავს: ნიშნის
3
(ბგერითი და გრაფიკული) თვისებებს, მის მიმართებას აღსანიშნ ობიექტთან
და მის მიმართებას „მომხმარებელთან“ (მოსაუბრესა (ადრესანტსა) და
მსმენელთან/ადრესატთან, რომელსაც პირსი ”ინტერპრეტანტს“ უწოდებს.
იხ. გამ. 2.3 ნიშნის ტრილატერალური მოდელი ჩ.ს. პირსის მიხედვით
)
აზრი/იდეა
ცნება
აკუსტიკური
ხატი
გამ. 2.1 ნიშნის ბილატერალური მოდელი სიმბოლო რეფერენტი
(აღსანიშნი ობიექტი)
გამ.2.2 ნიშნის ტრილატერალური მოდელი
ოგდენისა და რიჩარდსის მიხედვით
ნიშანი (1)
(აღმნიშვნელი
4
ინდექსების შემთხვევაში აღმნიშვნელსა და აღსანიშნი ერთმანეთთან
ლოგიკურად (მიზეზ-შედეგობრივად) არიან დაკავშირებულიკა– ერთის
ნახვა/გაგება მეორის არსებობას. „მოასწავებს“, მასზე მიანიშნებს. ტიპიურ
ინდექსიკალურ ნიშანთან გვაქვს საქმე მაგ. შემდეგ გამოთქმაში: Rote Flecken
auf seinem Gesicht bedeuten Masern (წითელი ლაქები მის სახეზე წითურის
ნიშანია/წითურას მოასწავებენ). ასეთივენაირად შეიძლება იყოს ღიმილი
კეთილგანწყობის ნიშანი, კვამლი – ცეცხლის ნიშანი, შავი ფერი – გლოვის
ნიშანი სხვა.
სიმბოლოებთან აღმნიშვნელი აღსანიშნთან მხოლოდ პირობითად,
კონვენციის (საზოგადოებრივი წესების/ნორმების, სიტყვასიტყვით:
შეთანხმების) საფუძველზეა დაკავშირებული: ის რომ ა–გრაფემით შესაბამის
ბგერას გამოვსახავთ, ან სიტყვა ზღვა ოთხი ფონემისგან <ზ>, <ღ>, <ვ> <ა>
შედგება, განპირობებულია კონკრეტული ენობრივი კონვენციით და არა
აღმნიშვნელისა და აღსანიშნის ურთიერთმსგავსებით.სიმბოლოდ უნდა
მივიჩნიოთ სიტყვათა დიდი უმრავლესობა, ასევე სხვადასხვა სახის
გრაფიკული ნიშნები და სხვ.
1. ის ის სტრუქტურული წარმონაქმნია,
2. მისი ფორმისა და მნიშვნელობის ერთმანეთთან მისადაგება
ნებისმიერია,
5
3. ნეოლოგიზმების – ახალი სიტყვების წარმოქმნა როგორც წესი
მოტივირებულია.
4. სიტყვა მიეკუთვნება კონკრეტულ ენობრივ ნიშანთა სისტემას,
5. სიტყვა (როგორც ენობრივი ნიშანი) არის სტაბილური, თუმცა
ცვალებადი,
6. სიტყვას შეიძლება ჰქონდეს როგორც ზოგადი და სპეციფიკური
მნიშვნელობა. (შდრ. როემრი/მაცკე 2005: 14)
თუ რაში მდგომარეობას თითოეული თავისებურება, ქვემოთ განვმარტავ.
6
მნიშვნელობაზე, სხვანაირად უპრობლემოდ შევძლებდით ნებისმიერი უცხო
ენის გაგებას.
3. თუმცა არსებობს სიტყვებიც, რომელთა გარეგნული ფორმა ან
სტრუქტურა გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის მის მნიშვნელობაზე. ასეთ
სიტყვებზე ამბობენ, რომ მათი მნიშვნელობა მოტივირებულია.
მოტივირებულია, როგორც წესი ნეოლოგიზმების, ახალი სიტყვების
წარმოქმნა, რამდენადაც მათ ბაზისს/საფუძველს უკვე არსებული ენობრივი
ერთეულები შეადგენენ. ამასთან მოტივაცია შეიძლება იყოს სხვადასხვა
სახის. როემერი და მაცკე (იქვე: 16) გამოყოფენ ბუნებრივ, მორფოლოგიურ,
სემანტიკურ და ეტიმოლოგიურ მოტივაციას.
• ბუნებრივი (ფონეტიკური) მოტივაციის დროს სიტყვის ფორმა
ირეკლავს აღსანიშნი ობიექტის რაიმე ნიშან–თვისებას. ბუნებრივად
მოტივირებული ნიშნების ტიპიურ მაგალითს წამოადგენენ ე.წ.
ხმაბაძვითი სიტყვები (Onomatopoetika) Kuckuck, kikeriki და მისთ.
• მორფოლოგიური მოტივაცია დამახასიათებელია რთული/
შედგენილი სიტყვებისთვის, რომელთა მნიშვნელობა შეიძლება
მივიღოთ მათი შემადგენელი ელემენტების მნიშვნელობაა
კომბინაციის შედეგად. მაგ. სიტყვის Wollkleid მნიშვნელობას
გავიგებთ თუ ვიცით რას ნიშნავს Wolle (მატყლი) და Kleid (კაბა) (ამის
გარდა უნდა ვიცოდეთ თუ რა სახის მიმართებაა ამ კომპონენტებს
შორის: Wollkleid → Kleid aus Wolle → მატყლისგან დამზადებული
კაბა.)
• სემანტიკური მოტივაციასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც ახალი
დენოტატის (საგნის, მოვლენის) აღსანიშნად უკვე არსებულ ენობრივ
ნიშანს იყენებენ, მაგ. კომპიუტერულ ტერმინოლოგიაში ძალიან
ხშირად გვხდება უკვე არსებული სიტყვები მაუსი, ვირუსი, შენახვა,
მეხსიერება. სიტყვის გადატანითი (მეტაფორული, მეტონიმური და
მსგ.) მნიშვნელობით გამოყენება სემანტიკურად არის
მოტივირებული.
• ეტიმოლოგიურად მოტივირებულს უწოდებენ ისეთ სიტყვებს,
რომლებიც მოტივირებული იყვნენ ენის განვითარების უფრო
7
ადრეულ ეპოქებში. მაგ. გერმანული სიტყვა Bett შესაძლოა
მოტივირებული უნდა იყოს საერთო ინდოევროპული სიტყვით
*bhed– რაც თხრას (ან მიწაში გათხრილ ადგილს) აღნიშნავდა.
8
თითქმის ყველა ადამიანმა იცის, რა არის სიტყვა, მაგრამ მისი
მეცნიერულად გამარტება ძალიან რთულია. სიტყვის მნიშვნელობის
განმარტებისადმი მეცნიერული მიდგომის მიზანია განსაზღვროს, რით
განსხვავდება სიტყვა სხვა ენობრივი ერთეულებისაგან, და აგრეთვე
შეისწავლოს ისეთი ნიშნები, რომლებიც მხოლოდ სიტყვისთვის არის
დამახასიათებელი.
სემიოტიკაში როგორც ვთქვით სიტყვის ორ ან სამ დონეს განასხვავებენ
(ბგრითი მხარე, მნიშვნელობა, ასევე რეფერენტი ან მისი მიმართება
მომხმარებელთან). მომდევნო პერიოდში ეს შეხედულება ნაწილობრივ
განვითარდა იმდენად, რამდენადაც ენის სხვა დონეებიც იქნა
გათვალისწინებული. ამასთან ყურადღება ექცევა იმ ფაქტსაც, რომ ენობრივი
ერთეულის ფორმასა და შინაარსს შორის არ არსებობს თანასწორი
(სიმეტრიული, იზომორფული) კავშირი: სიტყვების დიდი ნაწილი
მრავალმნიშვნელოვანია: მაგალითად, სიტყვას „Dame“ („ქალბატონი“)
სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს:
• მდედრობითი სქესის ზრდასრული პიროვნება (ქალბატონს ქუდი
ახურავს.)
• ბანქოს ქაღალდი (ის ბანქოს ქალს ჩამოდის)
• თამაშის სახეობა (Dame, Damespiel)
• ჭადრაკის ფიგურა - დედოფალი
მეორე მხრივ კი მდედრობითი სქესის ზრდასრული პიროვნება აღსანიშნად
გერმანულ ენაში მრავალი ბგერათშენაერთი არსებობს: Frau, Weib, Dame,
Fräulein ... მრავალდონეებიან გრამატიკულ მოდელში როგორც წესი 5
დონეა მოცემული, რომლებიც განიხილება როგორც დამოუკიდებელი
გრამატიკული კომპონენტები, თავისი წესებითა და შემადგენელი
ელემენტებით. სქემატურად ეს ასე გამოიყურება:
9
გამ. 2.5: მრავალდონეებიანი მოდელი
10
გამოყენება პირადი საუბრისას მისაღებია, მაგრამ სრულიად შეუსაბამოა
ოფიციალური სიტუაციისათვის.
სიტყვის მრავალდონეებიანი მოდელის გათვალისწინებით შესაძლოა
განვასხვავოთ განასხვავებენ სიტყვის 6 ძირითადი ტიპი: სიტყვა როგორც 1.
ფონეტიკურ–ფონოლოგიური, 2. გრაფემული 3. მორფოლოგიური, 4.
სინტაქსური, 5. სემანტიკური და 6. პრაგმატული ერთეული.
1. ფონეტიკურ–ფონოლოგიური თვალსაზრისით სიტყვა არის
ერთეული, რომელიც მეტყველებისას გამოიყოფა გარკვეული პროსოდიული
საშუალებების – აქცენტისა და პაუზის მეშვეობით. თუმცა უნდა ითქვას,
რომ ფონეტიკურ–ფონოლოგიური ფაქტორების გათვალისწინებით სიტყვის
ობიექტური დეფინიცია ნაკლებად არის შესაძლებელი. ამაში
დავრწმუნდებით, თუ ჩვენთვის სრულიად უცნობი ენის წინადადების
სიტყვებად დაშლას შევეცდებით – რაც არ უნდა კარგი სმენა და
ენათმეცნიერული განათლება გვქონდეს, სწორ შედეგებამდე იშვიათად თუ
მივალთ.
2. გრაფემული თვალსაზრისით სიტყვა არის
ერთეული, რომელიც სხვა ერთეულებისგან
გამოყოფილია ცარიელი სივრცით, ან
პუნქტუაციური ნიშნებით. თუმცა უნდა ითქვას,
რომ ცალკეული დამწერლობების განვითარების
გარკვეულ ეტაპზე სიტყვები ერთმანეთისგან
გამოყოფილი არ იყო (მაგ. ზოგიერთ ძვ. ქართულ ან
რუნული დამწერლობის ადრინდელ ნიმუშებში
გამ. 2.6: რუნული
დამწერლობის ნიმუში სიტყვების გამყოფი არ გვაქვს, თუმცა გარკვეულ
ტექსტებში გვხდება ორი წერტილი, შტრიხები ზოგიერთ რუნულ ტექსტში
ასევე ჯვარიც.) თუმცა აღსანიშნავია ისიც, რომ სიტყვის გრაფიკული
დეფინიცია დამოკიდებულია ბგერით, სემანტიკურ და გრამატიკულ
ფაქტორებზე.
11
მორფემისგან მაინც შედგება. მორფემები სიტყვის შემადგენელი ნაწილებია,
ე. ი. სიტყვები იქმნება მორფემების ერთმანეთთან დაკავშირებით, და ასეთი
სიტყვა შეიძლება დაიყოს მის შემადგენელ მორფემებად. მაგალითისათვის
განვიხილოთ სიტყვა “Essenmarkenentwertungsgerät”. იგი შეიძლება
შემდეგნაირად დაიშალოს:
12
4. სინტაქსურ სიტყვებს ენათმეცნიერებაში უწოდებენ ცალკეულ სიტყვა–
ფორმებს, ანუ ენობრივ ერთეულებს, რომლებსაც ჩვენ მეტყველებისას
ვხვდებით schreibst, beunruhigtes, Hausärtzte და სხვ. ტერმინი მეტყველების
ნაწილი შინაარსობრივად უფრო სინტაქსურ სიტყვებს შეესაბამება, თუმცა
მას ტრადიციულად მორფოლოგიური კლასების აღსანიშნავად იყენებენ.
რომერი და მაცკე (იქვე: 25) სინტაქსურ სიტყვებს უწოდებენ ისეთ
ენობრივ ერთეულებს, რომლებსაც შეუძლიათ შეასრულონ წინადადების
წევრის ფუნქცია, ან განსაზღვრონ სინტაქსური ჯგუფის/ფრაზის
გრამატიკული კატეგორია. მაგ. წინადადებაში Das Haus am See verfällt
სინტაქსური წყვილის კატეგორიას Das Haus am See განსაზღვრავს არსებითი
სახელი Haus, ფრაზის კატეგორიას – am See – თანდებული am, ხოლო მთელი
წინადადებისას – ზმნა verfällt.
სინტაქსური თვალსაზრისით სიტყვებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ: არს.
სახელები, ზმნები, ზედსართავი სახელები, ნაცვალსახელები, ზმნიზედები,
შორისდებულები, ნაწილაკები, თანდებულები, ასევე წინადადების
ტოლფასი ზმნიზედები. ხოლო არტიკლებს, დამხმარე ზმნებსა და კავშირებს
საპირისპიროდ სინტაქსური (სიტყვის) ფუნქციის შესრულება არ შეუძლიათ.
5. სემანტიკური თვალსაზრისით სიტყვა ეწოდება ლექსიკური
მნიშვნელობის მქონე ენობრივ ერთეულს. ლექსიკურია ისეთი მნიშვნელობა,
რომელიც არ მიიღება კომპოზიციურად – სხვა ელემენტთა კომბინაციის
შედეგად. სიტყვის სემანტიკური ცნება ლექსემასთან ყველაზე ახლოს დგას,
შესაბამისად ის ლექსიკოლოგიისთვის ყველაზე მეტად არის საინტერესო.
სემანტიკური თვალსაზრისით სიტყვებს წარმოადგენენ ასევე იდიომატური
გამოთქმებიც რომლებიც ფორმალურად რამდენიმე ელემენტს მოიცავენ მაგ.
ins Gras beißen, seinen Geist aufgeben (სიკვდილი), ხოლო ისეთი სიტყვები
რომლებსაც დამოუკიდებელი ლექსიკური მნიშვნელობა არ გააჩნიათ –
არტიკლები, დამხმარე ზმნები და მსგ. სემანტიკური თვალსაზრისით
სიტყვებად არ უნდა მივიჩნიოთ.
6. პრაგმატული თვალსაზრისით სიტყვა ეწოდება უმცირეს ენობრივ
ერთეულს, რომელსაც შეუძლია გარკვეული საკომუნიკაციო ფუნქციის
შესრულება; ე.ი. კომუნიკაციის პროცესში შეუძლიათ გამოხატოს
13
მიმართებები საგნებთან ან მოვლენებთან, გამოხატონ ემოციები, შეფასებები
ან განზრახვები და მსგ. ჩვეულებრივ სიტყვებს წინადადების კონტექსტის
გარეშე საკომუნიკაციო ფუნქცია არ, თუმცა შეიძლება გამოიყოს სიტყვები,
რომლებიც გარკვეული (სოციალურად რელევანტური) ქმედებების
მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენენ, მაგ. ე.წ. პერფორმატიული ზმნები,
როგორიცაა taufen (hiermit taufe ich dich... გნათლავ), ernennen (hiermit
ernenne ich ... ‘ვნიშნავ’), bitten (ich bitte dich, mir zu helfen –‘გთხოვ
დამეხმარო’); ამის გარდა ზოგიერთ სიტყვას აქვს გარკვეული
სოციალური/ინტერაქციული მნიშვნელობა (danke, bitte, Entschuldigung,
hallo), ან ექსპრესიული ფუნქცია – გამოხატავს ემოციას (მაგ.
შორისდებულები: Juchhe [სიხარული], Nanu [გაოცება], pfui [ზიზღი] ან
[უკმაყოფილება], [აღშფოთება] და სხვ. იდიომატური ფრაზები Ach, du liebe
Zeit [გაოცება],[დანანება]; oh, mein Gott ასევე [გაოცება],[სინანული] ...)
14
სიტყვათშენაერთში die kalte Küche (ცივი სამზარეულო) წარმოადგენს
ორთოგრაფიულ მაგრამ არა სემანტიკურ ერთეულს, რადგან მას მხოლოდ
გრამატიკული მნიშვნელობა აქვს. მეორეს მხრივ kalte Küche შეიძლება
სხვადასხვა მნიშვნელობა ჰქონდეს და იდიომატურ (ანუ მორფოლოგიურად
და სემანტიკურად გაუმჭირვალე) გამონათქვამში წარმოადგენდეს
სემანტიკურად ერთ, მაგრამ ორთოგრაფიულად, ფონეტიკურად და
სინტაქსურად ორ ერთეულს.
15