Cağdaş Felsef

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2446

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1418
ADAfi FELSEFE-I
Yazar
Yrd.Do.Dr. Ahmet Ayhan TL (nite 1-8)
Editr
Prof.Dr. Semiha AKINCI
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Atilla Tekin
Dil Yazm Danflman
Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
adafl Felsefe-I
ISBN
978-975-06-1115-8
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Nisan 2012
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve

Dewey .......................................................................................
DARWINN MRASI ......................................................................................

CHARLES SANDERS PEIRCE (1839-1914)....................................................
nancn Sabitlenmesi .....................................................................................
nan ve fiphe .............................................................................................
Doruluk ve Gereklik .................................................................................
Anlam ............................................................................................................
flaretler ..........................................................................................................
JOHN DEWEY (1859-1952) ..........................................................................
Darwinin Etkisi .............................................................................................
Bilgibilimin Doallafltrlmas ........................................................................
Doa ve Doa Bilimi ....................................................................................
Deerlerin Doallafltrlmas..........................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
5
7
8
10
13
14
14
15
16
17
19
21
22
23
24
25
1. NTE
Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege ............... 26

TARHSEL ARKA PLAN .................................................................................
SENTETK A PROR TARTIfiMASI ...............................................................
Kantn Yarglar Snflandrmas ...................................................................
Euklidesi Olmayan Geometriler .................................................................
Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti .........................................................
Aritmetiin Manta ndirgenmesi ................................................................
FRIEDRICH LUDWIG GOTTLOB FREGE (1848 - 1925).............................
Mantk ve Aritmetiin Temelleri...................................................................
Russell Paradoksu .........................................................................................
Fregenin Projesinin nemi ..........................................................................
Fregenin Dil Felsefesine Katklar ...............................................................
Anlam ve Gnderim......................................................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
27
28
28
29
31
33
34
34
37
38
39
39
40
41
43
44
46
46
47
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Analitik Felsefenin Bafllangc: Russell ve Moore.................. 48

Dilsel Felsefeye Sapfl....................................................................................
MODERN MANTIK .......................................................................................
MOORE (1873 - 1958)...................................................................................
Saduyuya Dayal Felsefe .............................................................................
Dfl Dnyann Varl Sorunu .......................................................................
Ahlk Felsefesi...............................................................................................
Moore Paradoksu .........................................................................................
RUSSELL (1872 - 1970)..................................................................................
Russelln Felsef Grfllerinin Etkisi ............................................................
dealizmin Reddiyesi .....................................................................................
Matematiin Manta ndirgenmesi ..............................................................
Belirli Betimleyiciler Kuram .......................................................................
Mantksal Atomculuk ...................................................................................
Bilgibilim Anlayfl .........................................................................................
Bilim Felsefesi................................................................................................
Ahlk Felsefesi...............................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
49
50
50
51
52
52
54
54
57
57
58
59
60
61
61
62
63
65
66
67
67
68
Dile Dayal Yeni Bir A Priori Anlayfl: Erken Dnem

Wittgenstein ............................................................................ 70
WITTGENSTEIN (1889-1951)........................................................................
Yaflam, Felsefe ve Konuflma.........................................................................
Mantk ve Dil.................................................................................................
Dnya, Dil ve Resmetme..............................................................................
Dflnce ve Dil..............................................................................................
Mantksal Doruluk.......................................................................................
Syleme ve Gsterme ...................................................................................
Dflncenin Snrlanmas .............................................................................
Ahlk Felsefesi...............................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
71
72
73
73
74
76
77
78
79
82
84
86
87
87
87
indekiler
Mantksal Pozitivizm ve Bilim Felsefesi: Schlick,

Ayer ve Carnap........................................................................ 88
POZTVZM ..................................................................................................
VYANA EVRES..........................................................................................
MORITZ SCHLICK (1882-1936) ....................................................................
Bir Anlam Kuram Olarak Dorulanabilirlik ..............................................
Dorulanabilirliin Snrlar...........................................................................
Felsefenin Mahiyeti .......................................................................................
A. J. AYER VE DUYGUSALCI AHLK KURAMI..........................................
Dorulanabilirlik lkesinin Mantksal Stats ..............................................
CARNAP (1891-1970) ....................................................................................
Mantksal Dizimbilim ....................................................................................
TARSKINN DORULUK TANIMI ...............................................................
BLM FELSEFES TARTIfiMALARI ................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
89
89
90
91
93
93
94
95
95
96
97
98
99
101
102
103
103
104
Dil Oyunlar: Ge Dnem Wittgenstein ............................... 106

WITTGENSTEIN (1889-1951)........................................................................
Felsef Yanlsama...........................................................................................
Dil Oyunlar...................................................................................................
rnekleyerek Tanmlama .............................................................................
Nesneler ve Adlar..........................................................................................
Ailevi Benzerlikler .........................................................................................
Kural zleme ve Kesinlik ..............................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
6. NTE
107
108
110
111
112
113
113
115
117
119
120
120
121
Gndelik Dile Dnfl: Ryle ve Austin ...................... ............. 122

DEAL DLDEN GNDELK DLE ................................................................
RYLE (1900-1976) ..........................................................................................
Felsefenin Konusu .......................................................................................
Sistemli Mulaklk ........................................................................................
Kavramlar, nermeler ve Anlam .................................................................
Gndelik Dil ..................................................................................................
Zihin-Beden Ayrm ve Kategori Hatas.......................................................
AUSTIN (1911-1960)......................................................................................
5. NTE
123
123
124
125
125
126
127
128
7. NTE
vi
indekiler
Austinin Yntemi..........................................................................................
Edimsel Szler ...............................................................................................
Duyum ve Duyulurlar ...................................................................................
A Priori Kavramlar ve Szcklerin Anlamlar..............................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
129
130
131
131
133
135
136
137
138
138
Btnclk (Holizm) ve Doal Gerekilik: Quine ............. 140

BTNC VE BTNLEfiK BAKIfi AISI .................................................
QUINE (1908 - 2000) ....................................................................................
Deneyciliin ki Dogmas .............................................................................
Btnclk ....................................................................................................
Anlamn Belirsizlii .......................................................................................
Varlkbilimsel Balanma ...............................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
141
142
142
143
145
147
149
151
152
153
153
154
nsz
nsz
Bu kitap 19. Yzyl felsefesine damgasn vuran, katkda bulunan, felsefi grfl
ve elefltirileri ve bunlarn felsefi dflnceye etkilerini ele alarak yer vermifltir. Baz
felsefi grfl ve elefltirilerin ne gibi yeni felsefelerin ortaya kmasna veya var
olan felsefi grflte nasl deiflikliklere neden olduu tarihsel sre iinde ve
baflka felsefi grfllere katklaryla ele alnmfltr. Bu ele alfl biimi sizlerin felsefenin genifl dflnce yelpazesi iinde kaybolmanzn nne geip, elefltirilerin
baflka felsefe grfllere nasl katkda bulunduunu ak bir biimde grmenizi
salayacaktr.
Birinci blm Darwinin evrim kuramnn bat felsefesinde nasl bir etki yaratt
ile bafllayp Darwinden Pragmatizme geifli ele almaktadr. kinci blmde sentetik a-priori yarglarn olanakl lna ynelik elefltirilerin analitik felsefenin ortaya
kfl bakmndan tafld nemi, Fregenin anlam ve gnderim ayrm ile dil felsefesinin geliflimine katks izleyecek. Daha sonra 19. Yzyla hkim olan Kant
metafizik anlayflnn elefltirisi ile Analitik felsefenin ortaya kflnn olanakl oluflu
ele alnacak. dealizmin reddiyesi ile analitik felsefenin geliflimi arasndaki iliflki
aklanacak. Ayrca Dilin analitik felsefenin geliflmesiyle felsefenin odana oturmas, dil-dnya iliflkisi, mantksal doruluk, Mantksal Pozitivizmin temel nitelikleri, Tarskinin anlam bilimsel doruluk kuramnn tarihsel nemi, Wittgensteinn
erken ve ge dnemdeki felsefe anlayfl, kategori hatasnn ne olduu, Austinn
kuflkuculuu hangi yntemle elefltirdii, gndelik dile dnfl, Quinenn elefltirdii
deneyciliin iki dogmasnn ne olduu, btnclk ve doal gerekilik bu kitapta zerinde durulan konular arasndadr.
Bu kitap sadece felsefe rencileri iin deil ayn zamanda felsefeye ilgi duyanlarn da faydalanaca bir kaynaktr. Severek, ilgiyle okuyacanz dflndmz
bu kitabn sizlere yol gsterici ve aydnlatc olmas dileiyle baflarlar dileriz.
Editr
Prof.Dr. Semiha AKINCI
vii
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Darwinin evrim kuramnn bat felsefesinde nasl bir etki yarattn aklayabilecek,
Peircen inancn sabitlenmesi iin hangi yntemi geerli kabul ettiini aklayabilecek,
Pragmatizmin bakfl asndan doruluk ve gerekliin ne olduunu aklayabilecek,
Peircen anlam kuramnn temel kavramlarn ifade edebilecek,
Bilgibilimin ve deerlerin doallafltrlmas srecini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Doal seilim kuram

Pragmatizm
nancn sabitlenmesi
natlk yntemi
Otorite yntemi
A priori yntem
Bilim yntemi
Anlambilim (Semantik)
Dizimbilim (Sentaks)
Kullanmbilim (Pragmatik)
flaret
Yorumlayan
Nesne
ndeks / Balamsal gsterge
kon / Grntsel gsterge
Sembol / Simgesel gsterge
Duygusal yorumlayanlar
Enerjik yorumlayanlar
Mantksal yorumlayanlar
Bilginin doallafltrlmas
Deerlerin doallafltrlmas
Arasalclk
indekiler
adafl Felsefe-I
Darwinin Evrim
Kuramndan Pragmatizme:
Peirce ve Dewey
DARWINN MRASI
CHARLES SANDERS PEIRCE
(1839-1914)
JOHN DEWEY (1859-1952)
Darwinin Evrim
Kuramndan Pragmatizme:
Peirce ve Dewey
DARWINN MRASI
19. yzyl, insanlk tarihinde hzl deiflimlerin yafland bir zaman dilimi olarak
karflmza kmaktadr. Tren yollarndan, gazetelere; retimin fabrikalarda yaplmaya bafllamasndan sosyalist fikirlerin ortaya kmasna; Euklidesi olmayan geometrilerin keflfinden modern mantn kurulufluna; enerjinin korunum yasalarnn ifade edilmesinden elektromanyetizma kuramnn gelifltirilmesine; smrgeciliin yaylmasndan tm Amerikan ktasnn beyaz adam tarafndan iflgal edilmesine kadar saysz olay, bu yzylda vuku bulmufltur. Bilimin ilerlemesi hissedilir hale gelmifl, bu ilerlemelerin insanln nnde yeni ufuklar amas, felsefecileri de derinden etkilemifltir.
19. yzylda yaflanan bilimsel geliflmeler arasnda Bat Felsefesini derinden
etkileyen en nemli kuramlardan birisi, hi flphesiz Darwinin gelifltirdii evrim kuramdr. Bazlar, Darwinin bu kuramn Newtonun mekanik kuram ile
karfllafltrmakta ve Newtonun madde ve kuvvetler hakknda gelifltirdii fikirleSIRA SZDE akladre benzer biimde, Darwinin canllarn deiflimini ve eflitlenmesini
n iddia etmektedirler.
Darwinin gelifltirdii kurama gre genlerde meydana gelen
rastlantsal deiD fi N E L M
flimler, bireylere evreye uyum srelerinde farkl avantajlar salamakta, bunun
sonucunda da doal bir seilim srecinde evreye en iyi uyum gsteren hayatta
S O R U
kalmaktadr. Bu suretle, bireyler sahip olduklar genetik zellikleri
sonraki nesillere aktarmaktadrlar. Bu aktarm sreci de uzun bir zaman dilimi ierisinde trlerin
deiflimini ve eflitlenmesini temin etmektedir.
DKKAT
Bu kuramn hem felsef hem de bilimsel tartflmalar bakmndan farkl ve
kktenci sonular olmufltur. rnein, ngiliz dflnr Herbert
Spencer (1820SIRA SZDE
1903), bu dflnce biimini tarihe ve toplumlara uygulamfl ve toplumsal Darwincilik ad verilen bir grfl gelifltirmifltir. Psikoloji alannda Amerikal psikolog ve felsefeci William James (1842-1910), ifllevselcilik olarak
adlandrlan yeAMALARIMIZ
ni bir kuram gelifltirmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
fllevselcilik Darwinin evrim
S O R U
kuramnn etkisinde
geliflmifl bir psikoloji
kuramdr. Zihinsel sreleri
ve davranfllar D K K A T
organizmann evresiyle
uyum sreci ierisinde ele
almay n plana karr.
SIRA SZDE
Uzun vadede kalc bir
psikoloji yaklaflm olamasa
da davranflln
geliflmesindeAMALARIMIZ
belirleyici
etkisi olmufltur.
N N
K iliflkin
T A Payrntlar flu
Darwinin kuramnn psikoloji zerindeki etkilerini ve ifllevselcilie
kaynaktan okuyabilirsiniz: Duane P. Schultz, Sydney Ellen Schultz. (2007) Modern Psikoloji Tarihi. eviren : Yasemin Aslay, ikinci basm, Kakns Yaynlar, Ankara.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
adafl Felsefe-I
20. yzylda gelifltirilen felsef grfllere etkisi bakmndan bizim bu blmde

zerinde duracamz grfller ise pragmatizm bafll altnda toplanabilir. Bu blmde, Darwinci yaklaflmlarla iliflkilerini de kurarak pragmatizmin geliflimine
nemli katkda bulunan iki dflnrn, Charles Sanders Peirce ve John Deweyin
grfllerini sunmaya alflyoruz.
CHARLES SANDERS PEIRCE (1839-1914)
Gnmzde niceleme
mantnn kurucusu Gottlob
Frege olarak kabul
edilmektedir. te yandan,
Fregenin alflmalarndan
bamsz olarak Peircen
niceleme kuramn
gelifltirdii ve birinci ve
ikinci dzey niceleyiciler
arasnda bir ayrma gittii
bilinmektedir.
Peirce, Harvardl bir matematikinin oludur. Gen yafllarndan itibaren bilimsel

ve teknik konularda eitim almfltr. Kendisinin sk sk bir laboratuvarda bytldn syledii anlatlr. Uzun yllar boyunca yeryznn lmlenmesine iliflkin mhendislik uygulamalar konusunda alflan United States Coast and Geodetic
Surveyde alflmfltr. Genel olarak, hassas lmleme konusu ile ilgilenmifl, sarkalar kuramna baz katklarda bulunmufltur. 1886da mantksal ifllemlerin elektrik
devreleri tarafndan gereklefltirilebileceini iddia etmifl ve bu itibarla modern bilgisayarlarn iflleyiflini ngrmfltr.
Peirce, erken yafllardan itibaren felsefeye ilgi duyar. Kant ve Hegelin metinleri
zerinde alflr. lgisi zellikle mantk ve olaslk kuram zerinde younlaflr. 19.
yzyla gelene kadar genel olarak Aristotelesin mantk kuram geerliliini korumufltur. Aristoteles mantnn afllmas ve mantn gnmzdeki biimiyle gelifltirilmesi 19. yzyln ikinci yarsnda yaplan alflmalar sayesinde mmkn olabilmifltir. (Bir sonraki blmde ele alacamz gibi, bu konuda en byk katk Alman
matematiki ve felsefeci Gottlob Fregeye aittir.) te yandan, bu konuda Peircein
gelifltirdii orijinal grfllerin etkisi de tartflma gtrmez. Frege, zellikle tmdengelimsel mantn bugn ayrlmaz bir paras olan niceleme mantn gelifltirmifltir. Tmdengelimsel mantk zerinde, Peircen da alflmalar bulunmaktadr.
te yandan, Peircen ilgi alan bununla snrl kalmamfl, bilimlerin geliflimi asndan son derece nemi olan tmevarm mant konusunda da zgn alflmalar
yapmfltr. Bunlarn yan sra, olgulardan bafllayan ve bu olgulardan hareketle, sz
konusu olgular en iyi biimde aklayan varsaym ortaya koymaya alflan, abdktif karm konusu ile de zellikle ilgilenmifltir. Gnmzde bu karm biimi,
akl yrtme ile en iyi aklamaya ulaflma (ng. inference to the best explanation)
olarak da anlmaktadr.
Bilime ve manta olan bu ilgisinin yan sra Peirce, metafiziksel bir dizge gelifltirme abasndan da uzak durmamfltr. Darwinci evrim kuramnn baz yaklaflmlarn Hegelin dflnce sistemine benzer, mutlak bir idealizm ile birlefltirmeye alflmfltr. Peirce, gerekliin z itibariyle zihinsel bir ierii olduunu ve akl bir
amaca doru devindiini savunmufltur. Ancak Peirce gnmzde de tartflmaya
deer klan bu metafiziksel yaklaflmlar deildir; kendisinin pragmatizm olarak adlandrd bir dflnce biimidir. Pragma amel ya da fiil (edim) anlamlarna gelen
Yunanca bir szcktr. Peirce, bu szc dflnsel olanla (kavramlar, kanlar,
kuramlar vb.) klgsal / pratik olan (edimler, eylemler vb.) arasndaki sk balar
n plana karmak zere kullanmaktadr. Peirce, paragmatizim yerine bazen pratikilik (ng. practicalism) ya da elefltirel saduyuculuk (ng. critical common sensism) terimlerini de kullanmfltr. Bir sonraki alt blmde John Deweyin grfllerini incelerken, Deweyn kulland arasalclk (ng. instrumentalism) teriminin
pragmatizm ile ok yakn balar olduunu greceiz. Dewey, kullandmz kavramlarn arasal bir iflleve sahip olduklarn vurgulamak zere bu terimi kullanmaktadr. Bu itibarla Dewey de tpk Peirce gibi edimsel olanla dflnsel olan arasndaki balar n plana karmaktadr.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey
SIRA SZDE
N N
Zaman ierisinde pragmatizm, Peircen kastettiinden ok farkl anlamlarda

kullanlmaya bafllanmfltr. Bunun zerine Peirce, kendi grfllerini adlandrmak
zere pragmatisizm szcn ortaya atmfl ve almay dflnenlerden
AMALARIMIZ emin olacak kadar irkin bir szck olduunu sylemifltir.
K T A P
Trkede Peircen ve Deweyin eserlerinin ok sayda evirisi bulunmamaktadr.
lgilenenler flu kitaptan yararlanabilirler: elik, Sara (ev.). (2008) Peirce -James - Dewey :
Pragmatizm Pratik Bir Felsefe. ev. Sara elik, Doruk Yaynlar, Adana. Biz, bu blmn
yazlmasnda Pericen kendi eserlerinin yan sra flu ngilizce kaynaktan
NorT E L E Vyararlandk:
ZYON
man Melchert. (2006). The Great Conversation: A Historical Introduction to Philosophy
Volume II: Descartes through Derrida and Quine. Oxford University Press, s.565-592.
nancn Sabitlenmesi
NTERNET
1870lerin sonlarnda Peirce, Popular Science Monthly dergisinde bir dizi makale
yaymlamfl ve bu makalelerinde bir konudaki kanlarn ya da inanlarn mulaklklarn ya da flphelerin ortadan kaldrlarak sabitlenmesi konusunda drt ayr
yntemden sz etmifltir. Bu yntemler, bir bakma, dflncemizi flphelerden arndrmak ve doru dflndmze karar vermek zere kullandmz yntemlerdir.
Bu yntemlerden ilki, inatlk yntemidir. Eer mevzu, bir konudaki kanaatimizi sabitlemek ise kendimize, kendi tercih ettiimiz bir kanaati niye benimsemeyelim diye sorar, daha sonra da bu kanaatte srar edebiliriz. Bu fikrimize karfl kabilecek her fleyi ve herkesi reddeder ve aklc bir tartflmaya girmekten kanrz.
Peircea gre, aklclktan ne kadar uzak olursa olsun bu yntemin kendine zg
bir avantaj bulunmaktadr: Bir kanya iliflkin sarslmaz ve deifltirilemez bir inan
beraberinde zihinsel bir rahatlk / huzur getirir. Ancak, elbette ki bu yntem, kanlarn sabitlenmesi iin arzu edilir bir yntem olmaktan uzaktr. Akla ilk gelebilecek itiraz, bu yntemle bir kiflinin sarlaca grfln yanlfl olabilecei ve aklc bir
tartflmadan kand iin kiflinin sz konusu yanlfl inanca veya kanlara sahip olmaya devam edecei ynndedir. Peircen itiraz bu ynde deildir. Peircen bu
yntemi reddederken ne srd akl yrtme hayli ilgintir ve kendi pragmatizmini anlamamz iin bize bir ipucu vermektedir. Peirce, bu yntemi benimseyen
kiflinin, baflka kiflilerin kendisinden farkl grflleri savunduunu gzlemleyeceini, soukkanl bir biimde dflnebildii bir anda, sz konusu bu farkl grfllerin
de en az kendisininki kadar iyi olduunu fark edeceini ve sonu olarak kendi kansna ya da inancna olan gveninin sarslacan ne srer. Dolaysyla, Peircea
gre bir kanda ya da inanta inat etme yntemine yaplacak en doru itiraz, bu
yntemin amacna hizmet etmeyecei, yani flpheyi ortadan kaldrmayacadr. Bu
yntemde itiraz eden bir kiflinin kendisinden flphe duymasna neden olan temel
etken nedir? Peircea gre bu toplumsal bir drtdr. Peircea gre bu drt, hi
kimsenin niha olarak yok sayamayaca kadar gldr. Bizler, dier bireylerin
grfllerinden etkilenen varlklarz. Dolaysyla, inanlarn ya da kanlarn sabitlenmesi iin aranan yntemin, sadece bireyler iin deil, iinde bulunduumuz toplum ya da cemaat dzeyinde de ifle yaramas gerekir.
Bu tartflma bizi, Peircen ele ald ikinci ynteme, otorite yntemine getirmektedir. Bu kez, bir toplum ya da cemaat ierisinde, belli kan ve inanlar yayan, bu
inanlardan flphe duyulmasna engel olmaya alflan, karfl ya da farkl grfllerin ortaya kmas ihtimali belirirse bunun zerinde giden ve bastran bir kurumun ihdas
edildiini dflnelim. Peirce, bu yntemin kanlarn ve inanlarn sabitlenmesi konusunda ilkine gre daha etkili olacan dflnmektedir. Ancak Peircea gre sorulacak
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
adafl Felsefe-I
soru, bu yntemin istikrarl olup olmayacadr. Peircen bu konudaki yant da olumsuzdur. Peircea gre, her toplumda bir grup insan, farkl toplumlarda ya da farkl zamanlarda, farkl otoriteler altnda farkl yaklaflmlarn ve grfllerin savunulduunu
grecektir. Kendilerine, kendi inanlarnn dierlerinden neden daha stn olmas
gerektiini soracaklar ve bu da yine flphelerin domasna yol aacaktr. yleyse, bu
ikinci yntem de arzu edilen amaca hizmet etmeyecektir.
Peirce, nc yntemi iki farkl biimde adlandrr: doal tercihler yntemi veya a priori yntem. Bu yntemde esas olan, farkl biimlerde ifade edilse de aflikr
olan kabul etmektir. Sz konusu aflikr olan, akla uygun - makul, ak ve seik gibi ifadelerle anlatlabilir. lk iki yntemdekinin tersine, burada dflnme, tartflma ve bu suretle reddedilemez olana ulaflma abas n plana kmaktadr. Peirce, bu alanda rnek olarak Bat felsefe tarihinden Platondan Hegele kadar uzanan metafiziksel dizgeleri rnek olarak vermektedir. Ancak bu yntem de sorunsuz deildir. Tarih gstermifltir ki bir kifliye apak gelen bir fley bir baflkas iin hi
de yle olmayabilir. Bu yntemde n plana karlan dflnme ve tartflma, tpk
beeni kavramnda olduu gibi bir dflnsel geliflimi var saymakta, bir bakma,
herkesin belli bir beeni dzeyine ulaflacan ve ortak bir noktada buluflacan
ummaktadr. Oysa dflnce tarihi, bunun gerekleflmediini bize gstermektedir.
Peircen kendi ifadesiyle, sarka daha maddeci ve daha zihinci felsefeler arasnda ileri geri salnmaya devam etmektedir.
Tm bu yntemler ifle yaramadna gre ne yapmalyz? Peircea gre aradmz,
inanlarmzn ve kanlarmzn insan olmayan, dflsal olarak kalc bir fley tarafndan
sabitlenmesidir. Bu dflsal fley, herkesi farkl biimde etkileyebilecek olsa da, herkes bu
etkilenmenin sonucunda bir ve ayn sonuca ulaflmaldr. Peircea gre bu yntem, bilim yntemidir. Peirce, bu yntemin ana varsaymn flu flekilde ifade etmektedir:
zellikleri bizim onlar hakkndaki kanaatlerimizden tamamen bamsz Gerek fleyler vardr; bu Gerekler bizim duyumlarmz dzenli yasalara gre etkilerler ve duyumlamalarmz, nesnelerde bantlarmz kadar farkl olsalar da alg yasalarndan yararlanarak, akl yrtme vastasyla fleylerin gerekte ve hakikaten nasl olduklarn tespit edebiliriz ve herhangi bir insan, yeterince deneyime sahipse ve bu deneyim hakknda yeterince akl yrtrse, yegne doru sonuca ulaflacaktr (The Fixation of Belief, s.243).
Grld gibi bu drdnc yntem, bilim yntemi, ilk nde olmayan baz
avantajlara sahiptir. ncelikle, bu yntem znel dflncelerimizin tesinde, bizden
bamsz bir fleye gnderme yapmaktadr. Dahas, yntem kamusal olarak gelifltirilebilecek ve kullanlabilecek bir yntemdir. lk yntemi aflndran ve amacndan
saptran toplumsal drt, burada tam tersine bir avantaja dnflmektedir.
te yandan, bu drdnc yntem temel bir varsayma, bamsz bir gerekliin bulunduu varsaymna dayanmaktadr ve sz konusu bu varsaymn nasl temellendirilebilecei ayr bir tartflma konusudur. Felsefe tarihinden bildiimiz gibi,
modern epistemolojinin belki de en temel sorunu, bizim znel kanaatlerimizden
bamsz bir gerekliin bulunup bulunmad sorusudur. Peirce, bu konuyu nasl
ele almaktadr?
ncelikle, Peircea gre, mevcut bilim pratii bu varsaym sorgulamamza yol
amamaktadr. Bir baflka deyiflle bu yntem, kanaatin bir karara balanmasnda
en harika zaferleri kazanmaktadr (The Fixation of Belief, s.249). Bu noktada
Peircen yant, yine pragmatik yaklaflmn rneklemektedir. Ancak Peircen bu
konudaki yaklaflmn daha iyi anlayabilmek iin, daha derinlikli bir soru sormalyz: Bir fleye inanmak ya da ondan flphe etmek ne anlama gelmektedir? Bu konuda Peircen dflncelerini anladmzda, pragmatizmin neyi ierdiini daha incelikli bir biimde kavramfl olacaz.
nanlarn ya da da kanaatlerin sabitlenmesinde bilim yntemini dier
yntemlerden
farkSIRA
SZDE
l ve stn klan vasflar nelerdir?
nan ve fiphe
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
nanmak ne demektir? fiphe etmek ne demektir? liflkili de olsalar inanmak ve

S O farklar
R U
flphe etmek edimleri arasnda farklar bulunduu ortadadr. Bu
nelerdir?
Peirce bu konu zerinde durmufl ve flu farkllklar tespit etmifltir. ncelikle, inanmakla flphe etmek esnasnda yaflanlan duygu farkldr. kinci olarak, genellikle
DKKAT
flphe etmekten kanmamza ya da flpheden kurtulmaya alflmamza ramen bir
inanca sahip olmaktan dolay bir rahatszlk duymayz; ta ki bu inancmz sarsan
SIRA SZDE
bir fleyle karfllaflncaya dek. ncs ve belki de en nemlisi,
inanmak ya da
inan oluflturmak bir alflkanlk iken flphe etmek byle bir alflkanln olmamas
ya da kesintiye uramas durumuna karfllk gelir.
AMALARIMIZ
fiimdi bir inan rnei alalm ve bu rnek zerinden tartflmamz srdrelim.
rnein, dnyann gneflin etrafnda dnen bir gezegen olduuna inandnz
varsayalm. Bu inanca uzun bir zaman nce varmfl olabilirsiniz.
elinizK Bu
T Akonuda
P
de kolaylkla ortaya koyabileceiniz deliller de olmayabilir ki biraz dflnrseniz
bunu inanmayan birine kantlamann o kadar da kolay olmadn grrsnz.
Byle bir inanca sahip olmak neleri gerektirir? Peircea greT bu,
E L E Vgeici
Z Y O N bir bilin
durumu deildir (What Pragmatism Is, s.279). Byle bir inanca sahip olmak, sizi
belli baz flartlar altnda, belli baz davranfllar sergilemeye hazr ya da yatkn hale
getirir. rnein, birisi size yi ki evrenin merkezinde dnya var, her fley bizim et N T Efarkl
R N E T olduunu
rafmzda dnyor? derse, buna karfl kar ve kendi fikrinizin
sylersiniz. Kardefliniz, yeeniniz, ocuunuz, bir okul projesinde gnefli merkezde, gezegenleri onun etrafnda gsteren bir maket yapsa, bu maketin ok gzel olduunu ve kendisinin astronomi bilgisinin artmakta olduunu grmekten memnun olduunuzu sylersiniz. Dolaysyla, dnyann gneflin etrafnda dndne
inanmak, belli davranfllar sergilemeye eilimli olmak demektir. Bu, tm dier
inanlar iin de geerlidir. Suyun altnda atefl yaknca suyun kaynayacana, nk s ile suyun kaynamas arasnda bir neden - etki bants olduuna inanrsnz.
Belli bir sre kaynayan suyun tamamen buharlaflacana inanrsnz. Su biterse ve
atefl yanmaya devam ederse aydanln zarar greceine inanrsnz. Tm bu
inanlarnz, sizi belli baz eylemlere eilimli klar. Kaynayan suyun zerine elinizi
uzatmazsnz. aydanlktaki su bitmek zereyse aydanla su ilave eder ya da atefli sndrrsnz. Bu anlamda, inanmak, bir alflkanla sahip olmak demektir. Bu
alflkanlklar, yaptnz belli eylemlerin belli amalara hizmet edeceini bekleyerek bu dnyada gvenle hareket etmenizi salar.
Buna karfllk flphe etmek, bir belirsizlik durumuna iflaret eder. Belirsizlik, belli bir durumda hangi davranfl sergileyeceinizi tam olarak bilememeniz anlamna
gelir. Bu nedenle, flpheden kurtulmaya alflrz. Peirce flpheden kurtulma ve
inancn o tatmin edici rahatlna ulaflma srecini soruflturma (ng. inquiry) olarak
adlandrr. Daha nce de vurguladmz gibi, bizi flpheden arndrp inanlarmz sabit klmak konusunda uzun vadede gvenebileceimiz tek yntem, bilimsel
soruflturma yntemidir.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
adafl Felsefe-I
Peirce soruflturmann zsel zelliinden sz eder: bir uyaran; bir ama ya da

sonu; bir de yntem. fiu ana kadar sylediklerimizden hareketle, Peircen bu
unsurdan neyi anladn karmak zor deildir. Soruflturmann uyaran flphe;
amac kanaatlerin bir karara balanmas; yntem ise bilimin ta kendisidir.
ncelikle, Peircen uyaran olarak flphe hakkndaki dflncelerini anlamaya
alflalm. Peirce, Descartesn sergiledii gibi kktenci bir biimde her fleyden flphe etme yntemine karfldr. Peircea gre bu tarz bir flphe, felsefecilerin flpheleniyormufl gibi yapmalarndan ibarettir. Bilimsel sorgulama sz konusu olduunda ise karflmzda gerein ve yaflanann iinden kan bir flphe sz konusudur.
Peircen Descartes bir flphe anlayflna neden karfl olduunu anlamak son derece kolaydr. Peircen inanmak ile neyi kastettiini hatrlayalm. nanmak belli baz alflkanlklara sahip olmaktr. Birisinin (bir felsefeci)nin Ben sorgulamalarma
her fleyden flphe ederek bafllyorum demesi ne lde samimi olabilir? nk bu
kifli hlihazrda yenilebilir olduuna inand fleyleri yemekten, karfl tarafn anlayacana inand trde cmleler kurmaktan, bir kt zerine belli bir flekilde bastrldnda anlafllr izler brakacana inand biimde bir kalemi tutmaktan vazgemekte midir? Peircea gre byle bir durum sz konusu olamaz. yleyse, her
fleyden flphe ederek bir soruflturmaya bafllamak diye bir fley sz konusu olamaz.
te yandan, bizim gerek flphelerimiz olabilir. Sz konusu gerek flpheler,
bir belirsizlik durumu yaratan ve nasl davranmamz gerektiini bilemememize yol
aan flphelerdir. Descartes gibi felsefecilerin flphe yntemini uygulayarak baflarmaya alfltklar, bilimsel arafltrmalara tam bir kesinlikle bafllamaktr. Oysa Peircea gre, bylesi bir tam kesinlie zaten ihtiyacmz bulunmamaktadr. Yapmamz
gereken, sahip olduumuz inanlarla ifle bafllamak ve gerek flpheleri gidermek
zere yola koyulmaktr. Zaman ierisinde inanlarmz iyilefltirmek ve gerek flphelerden arndrmaya alflmaktr. nanlarmz bizim iin ifl grdkleri srece onlar sorgulamak iin de bir sebebimiz yok demektir. Bu nokta, Peircen dflnsel
konumunun neden pratik sfatn tafldn gstermek bakmndan nemlidir.
Ancak, burada durup bir noktay daha ayrntl dflnmeliyiz. Peircen yaklaflmna gre sorgulamann amac kanaatleri bir karara balamak ve sabitlefltirmektir.
Dorulua ulaflmak deil. Bu itibarla pekl yanlfl bir inanta da karar klabiliriz.
Bu Peirce iin bir sorun deil midir? fiimdi bunu anlamaya alflalm.
Doruluk ve Gereklik
Guillelmus de Ockham 14.

yzylda yaflamfl nde gelen
bir felsefeci ve mantkdr.
Aklama yntemlerine
iliflkin olarak onun
gelifltirdii bir ilke, daha
sonra Ockhamn usturas
olarak anlmfltr. Bu yntem
ilkesine gre, ayn yetkinlie
sahip aklamalar arasnda
daima daha yaln olan
tercih etmek ve varolanlarn
saysn gereksiz yere
artrmamak gerekir.
Peirce, bir flphe ortaya kmad srece tm inanlarmzn doru olduunu dflnme eiliminde olduumuzu belirtir. Eer flphe ortaya karsa, bir sorgulama
bafllar ve inancmz yeniden bir kesinlik / sabitlik kazandnda da sona erer. Bu andan itibaren inancmzn gerekte doru olup olmad ile ilgilenmeyiz. Bu balamda Peirce doru ile neyi kastettiimizi tartflmaya giriflir. Doru ve yanlfl inan ve
flphe terimlerine dayal olarak Peircen yapt gibi tanmlayabiliriz. Doruyu, mutlak bir sabitlie gitgide yaklaflan bir inan olarak dflnlebiliriz. Peirce, eer doruluu bundan farkl bir biimde tanmlamak istersek varlklar hakknda hibir fley bilmediimiz fleyler hakknda konuflmaya baflladmz ifade eder. Burada Peircen
neyi kastettiini flyle anlayabiliriz. Varsayalm ki tm pratik yntemlerle doruluuna karar verdiimiz bir inancmz olsun. Hla iimizdeki bir flphe, bu inancn gereklie uygun olmayabileceini syleyebilir. nancmzla gereklik arasnda bir fark
olduu halde, bizim elimizde bunu tespit edecek bir yntem yoksa, Ockhamn usturasna baflvururuz. Peirce hakknda bir bilgi sahibi olamayacamz fleyleri varsayarak dflnmenin bofl yere varl oaltmak olduunu ne srer.
Bir baflka biimde ifade edersek, Peircea gre inanlarmzn doruluuna, onlar olgularla karfllafltrarak karar vermeyiz. Bunu zaten asla yapamayz. Sahip olduumuz inanlardan ve kavramlardan bamsz olarak bir olguyu kendimize sunamayz.
Dolaysyla ancak, mevcut baz inanlarmzla dier baz inanlarmz karfllafltrabiliriz. Tm inanlarmz ve kavramlarmz, dierlerine bir lde bamldr. Bir bakma, inanlardan bamsz saf ve dolaysz bir olgu yoktur. Bu durumda yapabileceimiz en iyi fley, kanaatlerimizin olabildiince sabit ve kararl bir hale gelmesidir.
Ancak burada, bir baflka soru karflmza kmaktadr. Peircen savunduu bilimsel
yntemin temel varsaym, bizim inanlarmzdan bamsz, dflmzda ve kalc bir
gerekliin olmasdr. Az nce ifade edilen grfller, bu varsaymla elifliyor gzkmektedir. Peirce, bu sorunun farkndadr. Bir baflka eserinde flyle sylemektedir:
(...) bize gre mevcut olan her fley kendimizin grngsel bir dflavurumu (olmasna
ramen), bu o fleyin biz olmakszn var olan bir fleyin fenomeni olmasna engel deildir, tpk bir gkkuflann, hem gneflin hem de yamurun birlikte bir dflavurumu olmas gibi (Some Consequences of Four Incapacities, s.169).
Peircen yaklaflm, daha nceki yntemleri tartflrken grdmz gibi, dier

inanlarmzdan etkilenmeyen, saf ve dolaysz bir bilgi tr, saf, duyusal olanla karflmamfl bir gr ortaya koymak deildir. Peirce bylesi bir kesinliin olamayacan dflnmektedir. Onun arad, inanlarn kesinliinden ok inanlarn iyilefltirilmesi ile ilgilidir.
Ancak, byle bir yaklaflm ierisinde doruluk, tam olarak ne anlama gelmektedir. Doruluun ne olduuna bafltan karar verip inan ve flpheyi dorulua gre tanmlayamadmza gre, doruluu nasl tanmlayabiliriz?
Peircen verdii birka tanm burada analm:
Tm arafltranlar tarafndan niha olarak zerinde anlafllma kaderini haiz olan kanaat bizim dorulukla kastettiimiz fleydir. (How to Make Our Ideas Clear, s.268)
[Doru] ... flphe tarafndan sarslamaz bir inan halidir. (What Pragmatism Is,
s.279)
Grld gibi Peircen yaklaflmnda doruluk, inan ve flphe cinsinden tanmlanmaktadr. Doru bir inan, sabitlik kazanmfl bir inantr. Ancak buradaki
sabitlik, geici bir sabitlik deildir. fiphe tarafndan sarslamayacak mutlak bir sabitliktir. Herhangi bir konuda arafltrma yapanlarn, azimli bir biimde bilimsel
yntemi izlerlerse, niha olarak zerinde anlaflacaklar inantr.
Tm bu sylenenler itibariyle, doruluun bir tr ideal olduu ortaya kmaktadr. nk arafltrmaclar, flu an iin hangi konuda uzlaflmfl olurlarsa olsunlar,
bunun deifliklie urama olasl bulunmaktadr. te yandan, sahip olduumuz
baz inanlarn doru olmas da olanakldr. Hangi inancn bu statye sahip olduu ise kesin deildir.
Doruluun bir baflka zellii ise kamusal, yani paylafllabilir olmasdr. Doruluu tek tek bireyler deil, sorgulama ya da arafltrmay yapan topluluun (bilim
cemaatinin) abas belirlemektedir.
Peircen bu yaklaflm, pragmatizmin ruhuyla son derece uyumludur. Doruluk
inanlar cinsinden tanmlanmakta; inanlar ise belli davranfl eilimlerini gerektirmektedir. Bu durumda doru inancn, inantan hareketle sergilediimiz davranfln, bu
davranfln sonunda arzu ettiimiz fleye ulaflmamz salayan inan olmas gerekir. Peircen dflncesi tam olarak bu yndedir. nmdeki bardakta duran svnn su oldu-
10
adafl Felsefe-I
una inanyorsam, onu itiimde belli bir tat hissedeceimi ve susuzluumu gidereceimi beklerim. Barda azma gtrp svy itiimde o tad alyorsam ve susuzluum geiyorsa, arzum tatmin olmufl demektir. Sonu olarak, arzularm tatmin etmemi salayan bu inan, doru bir inantr. te yandan, genel olarak doruluktan
bahsettiimizde, Peirce doruluun, arafltrmac ve sorgulayc cemaatin beklentilerini karfllayan ve uzun vadede flphe duyulmayan inan olduunu syleyecektir.
Doruluun anlamn bu biimde belirlemek, gerekliin ne olduuna dair bir
grfl belirtmek zere nmz amaktadr. Peircea gre gereklik, herhangi birinin, onlarn ne olduklarn dflnmesinden bamsz olarak fleylerin sahip olduklar zelliklerdir.
Bu tanm doru grnmektedir. te yandan, bize neyin gerek olup olmad
konusunda bir lt vermemektedir. Peirce, az nce ifade ettiimiz doruluk anlayflndan hareketle, gereklie iliflkin bir baflka tanm daha vermektedir. Bu yaklaflma gre gereklik, doru kanaatin yle olduunu syledii fleydir. Doru kanaat
ise, daha sonra yaplan bilimsel arafltrmalarca deifliklie uratlmayan kanaattir.
Hal byle ise, birisi kp, gerekliin kanaatler cinsinden tanmlandn, bu durumda ise gerekliin, Peircen olduunu iddia ettiinin aksine bize baml hale
geldiini ne srebilir. Peirce, bu elefltiriye flu biimde yant vermeye alflr. Peircea gre gereklik, sonlu sayda bireyin sorgulamalarndan bamszdr. te yandan, sorgulama bilimsel olduu ve yeterince uzun sre azimle srdrld srece sorgulama ierisinde kendisini aar. Peircea gre bilim, gerekliin ltdr.
Ancak burada, bilimsel etkinlie bafllamadan nce belirlenmifl bir ltten sz edilmemektedir ki byle bir belirleme, Peircea gre olanakl deildir. Peirce, sadece
sz konusu lte doru ilerlemenin yolunu bildiimizi sylemektedir. Ampirik
sorgulama, bizi ideal bir doruluk ve bilgi noktasna doru gtren yoldur.
Burada sorulmas gereken sorulardan birisi, Kantn da kastettii biimiyle bizim bilgimizin dflnda kalan bir kendinde fleyin Peirce iin bulunup bulunmaddr. Peirce, bu konuda Kanttan farkl dflnmektedir. fieyler, olduklar haliyle kendilerini sorgulamaya sunarlar. Bu varlk anlayflna efllik eden bilgibilim anlayfl ise
flu ilke ile ifade edilebilir: Eer bir hatay keflfetmek imknsz ise, hatann olduunu sylemek de imknszdr. Bu son ilkeyi anlamlandrmak ise Peircen anlam kuramna girmemizi gerektirmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Peircen doruluun
SIRA SZDEuygunluk kuram (ng. correspondance theory of truth) hakkndaki grflleri ne ynde olabilir? Tartflnz.
Anlam
D fi N E L M
Peirce, daha ncede ifade ettiimiz gibi, metafizik konusunda grflleri olan bir
O R U kendisi, pragmatizmi bir tr metafizik olarak grmemektedir:
dflnrdr.SAncak
(...) pragmatizm, kendi baflna, bir metafizik doktrini, fleylerin hakikatini belirleme
D K K A Sadece,
T
abas deildir.
zor szcklerin ve soyut kavramlarn anlamn akla kavuflturma yntemidir (Survey of Pragmatism, 317).
N N
SIRA SZDE
Peircen bu yntemi doruluk, inan, flphe gibi kavramlar karfllkl bantlar ierisinde ele alrken nasl kullandn yukarda grdk. te yandan, Peircen
bu yntemiAMALARIMIZ
tm zihinsel ierikler iin kulland sylenemez. Peircen amac, kendi deyifliyle, dflnsel (ng. intellectual) kavramlar akla kavuflturmaktr. Dflnsel kavramlar, nesnel olgulara iliflkin kantlamalara zemin salar (Survey of
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Pragmatism, 318). Peirce, bu tanmla neyi kastetmektedir? Bunu anlamak iin bir
yol, nesnel olgulara iliflkin kantlamalara zemin salamayan zihinsel ieriklerin
neler olduunu anlamaktan geer. Peirce, dflnsel kavramlara karflt olarak yalnzca, znel duygulanmlar koyar.
Dflnsel kavramlar ile yalnzca znel duygulanmlar arasndaki fark ortaya
koyabilmek zere Peirce, renk tayfndaki renklerin, sabit bir noktaya gre bakflml (simetrik) olarak yer deifltirdii bir dflnce deneyinden sz eder. Renk tayf, bir izgi zerinde renklerin frekanslarna gre dizilmeleri ile oluflur Bu tayfn orta noktasna eflit mesafede (eflit frekans byklnde farkllaflan) renkler, birbirlerine gre simetrik renklerdir. fiimdi varsayalm ki benim, fizyolojik/zihinsel yapm ile bir baflkasnnki yle bir biimde farkllaflmfl olsun ki benim belli bir renkte bir nesneyle karfllafltmda deneyimlediim renk ile dier kiflinin deneyimledii renk birbirlerine gre simetrik olsun. Bir bakma dier kifli, benim sahip olduum renk tayfnn ters evrilmifline sahip olsun. te yandan, her ikimize de renkler, sistemli olarak farkl grnse de nesnelerin rengi bize sorulduunda ikimiz de
ayn szc kullanmay renmiflizdir. Bir baflka deyiflle, renk tayfnn bu suretle
tersine evrilmifl olmas, her ikimizin sergilediimiz davranfllarda (konuflmamzdan, bilimsel arafltrmalar yapmamza) hibir farklla yol amaz. Byle bir farklln olduunu tespit edecek davranflsal bir ltmz yoktur. Peirce, bu biimde
davranflsal hibir farklla yol amayan bir tersine evirmeye olanak verdii iin
renkleri yalnzca znel duygulanmlar olarak adlandrmaktadr. Oysa durum, dflnsel kavramlar iin byle deildir.
rnein, bir nesnenin uzunluundan, sertliinden, kaplad hacimden bahsettiimizde ya da bir dflnceye inandmz, savunduumuzu sylediimizde kullandmz uzunluk, sertlik, hacim, inanmak, savunmak gibi kavramlar bizim davranfllarmz, kullandmz dili, akl yrtmelerimizi dorudan etkiler. rnein, uzunluk kavramn anlayp anlamamamz davranfllarmz belirler. Birisi,
bizden birka ubuktan en uzun olan istediinde hangisini nasl seeceimiz kavram anlamamza baldr. Uzunluk kavramnn ierdii unsurlar, uzun bir nesnenin salayaca belli zellikleri belirler. Uzun bir nesneyle yaplabilecek ama ksa
bir nesneyle yaplamayacak baz iflleri birbirinden ayrt edebiliriz. Bir bakma bu
unsurlar, sz konusu nesnenin yatknlklarn belirler.
Bu dflnce izgisini takip ederek flimdi, dflnsel bir kavramn anlamn nasl
belirleyebileceimize bakalm. Bir baflka deyiflle, dflnsel bir kavram nasl akla kavuflturabileceimizi soralm.
Peirce, fikirlerin akla kavuflturulmas sz konusu olduunda, dzeyi birbirinden ayrt eder. lk dzeyde bir fikirle aflina oluruz. Bu dzeyde, sz konusu
fikirle karfllafltmz sradan durumlarda sz konusu fikri (ya da bu fikrin bir nesnede zellenmesini (ng. instantiation) tanrz. kinci dzey, sz konusu fikrin tanmn ifade edebildiimiz dzeydir. nc dzey ise fikri kavramamzn pratik
alanda sonularnn/etkilerinin farknda olmamz ierir. Peircea gre bu etkilerin
toplam, bize akla kavuflturmaya alfltmz fikri verir. nc dzeyde bir
aklk elde etmek, sz konusu fikrin belirledii nesne ile ilgili bir ifllem gereklefltirmemizi ve bunun sonularn gzlememizi ierir. Bu yntemle elde ettiimiz tanm genellikle ifllemsel tanm olarak adlandrlr.
Bu dzeyi bir rnekle ele alalm. Akla kavuflturmaya alfltmz fikir
parlaklk olsun. lk akla kavuflturma dzey, parlak nesneleri dier nesneler
arasnda ayrt ettiimiz dzeydir. Birisi Gidip parlak tafllar toplayn dediinde ya
da bir bijuteri dkknnda kendimize parlak tafltan yaplma bir kolye semeye a-
11
12
adafl Felsefe-I
lflrken, iyi bir sonu alabilmemiz, parlaklk konusunda birinci dzeyde akla
sahip olmamz gerektirir. kinci dzey akla kavuflturma ise parlakla iliflkin bir
tr szlk tanm verebilmemizi ierir. rnein parlak, gz alacak veya dikkati
ekecek biimde flk saan veya yanstan olarak tanmlanabilir. nc dzey
aklk ise parlak nesnelerle ilgili baz ifllemler dflnp sonularn gzlememizi
gerektirir. rnein, parlak bir cisme el feneri tutarsak, fln yansmas gzmz
alr ya da parlak bir cismin zerinde dier cisimlerin yansmas grlebilir vb. Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Peircea gre, akla kavuflturmaya alfltmz
parlaklk fikri, tm bu gzlenen etkilerin ve sonularn toplamdr.
Bir baflka deyiflle, Peircen pragmatizminin tm amacnn, kendi ifadesiyle, zor
szckler ve soyut kavramlar hakknda bu biimde bir nc dzey akla ulaflmak olduunu syleyebiliriz. Bir fleye inanmak, bir fleyden flphe etmek, bir fleyin
doru ya da gerek olmas hep ayn ifllemi, sonu yntemini uygulamamz gerektirir. Sz konusu ifllemler, bir toplulua mensup tm bireyler tarafndan gereklefltirilebilir ve sonular, kamusal olarak gzlemlenebilir fleylerdir. Bu, akla kavuflturulmaya alfllan terimlerle ilgili znel duygulanmlara hi yer olmad anlamna gelmez. te yandan bu znel duygulanmlar, akla kavuflturmaya alfltmz terimlerin anlamlarnn bir paras deildir. Bu nokta bizi Peircen dil anlayflna getirmektedir. Peircea gre dil, ocukken rendiimiz ve baflkalarna rettiimiz toplumsal bir uzlaflmdan ibarettir. Eer anlam, kamusal ve paylafllabilir
bir fleye dayanmasayd, dilin renilmesi ve retilmesi olanakl olmazd. Bu bakfl asna gre, terimlerin anlamlarnn belirlenmifl ya da sabitlenmifl olduu
da sylenemez. Anlamlar ne yaptmza, neyi hangi yntemle ve ne lde akla kavuflturduumuza bal olarak deiflebilir. Bu deiflim olgusu, Peirce tarafndan kabul edilir. Peircen dil anlayfl ile Darwinin evrim kuram arasndaki ba da
tam bu noktada berrak hale gelir. Dil, Peircea gre, evrime tbdir.
Eer gzlemlenebilir ve paylafllabilir olan etkiler ve sonular anlam iin esas
ise flyle bir soru da akla gelebilir: Birbirinden farkl biimde ifade edilen ama
etkileri veya sonular bakmndan ayrt edilemeyen iki inancn farkl olduu
sylenebilir mi? Peircen grfllerini tutarl bir biimde takip edersek bu soruya
vermemiz beklenen cevap hayr olmak durumundadr. Pragmatizmin anlam
kuramnn bu yann William James, bir slogan haline getirmifltir: Her farkllk
bir fark yaratmaldr.
Bu anlam kuramnn, Bat metafizii asndan ykc sonular bulunmaktadr.
nk sz konusu metafiziksel ifadeler birbirleri cinsinden tanmlanan ve anlafllmalar, bilinen bir fark yaratmayan ifadelerdir. Peircea gre byle ifadeler, anlamsz ve sama olarak kabul edilmelidirler.
Elbette, bu elefltirinin sonucunda felsefe adna yaplabilecek neyin kald da
sorulabilir. Anlaml dflnsel etkinlikler, ampirik bilimlerle ve bu bilimlere zemin
salayan anlambilim alflmalar ile snrlanmfl grnmektedir. 20. yzylda bu sonucu ak biimde karan ve ifade eden (mantksal pozitivizm gibi) felsef hareketleri, bu kitap ierisinde ele alacaz.
Bu noktada, Peircen anlam kuramn daha iyi anlayabilmek iin anlam fikrinin kendisi ile ilgili Peircen ne dflnd zerinde biraz daha duralm. Peircea gre anlam, sabit bir olgu deildir. Dflnsel bir kavramn anlam nedir?
diye sorduumuzda, Bu kavram flu anlama gelir. deriz. Ancak, burada ifade ettiimiz anlamn kendisi de bir baflka anlama gnderme yapmaktadr. Bu itibarla
anlam, bir iflaret etme bants yoluyla anlafllabilir. Daha dorusu, anlam olan
fleyler iflaretlerdir.
flaretler
Peircea gre iflaretler, canllar dnyasndaki en ilkel iletiflimden en karmaflk dillere kadar her alanda karflmza kar. flaretlerin ayrt edici zellii, l bir yapy haiz olmalardr. Bir iflaret, bir yorumlayana gre bir nesnenin yerine geer. Bir iflaret
olmak, bu unsuru ierir. Bir iflaret bir nesneye iflaret eder. demek, yeterli deildir. Bir iflaret bir yorumlayana gre bir nesneye iflaret eder. demek daha dorudur. Bu l yapy kullanarak, dil felsefesinin farkl alt dallarn belirlememiz
mmkndr. Burada Peirce, yorumlayan terimi ile insanlar, bilin sahibi yorumlayanlar kastetmemektedir. rnein bir kuflun, bir sr ierisinde belli bir dzende uarken, sr baflnn gagasndan kan bir sese tepki vererek belli bir baflka dzene gemek zere yer deifltirmesi, sz konusu sesin (iflaretin) yorumlayandr.
flaretlerin birbirleriyle olan bantlar, dizilimleri, hangi dizilimlerin bir dil
oluflturduu vb. konular dizimbilimin (sentaks); iflaretlerin neyin yerine getikleri,
neyi temsil ettikleri ve neye iflaret ettikleri anlambilimin (semantik); iflaretlerin o
iflaretleri kullanan ve yorumlayanlar iin sonular ve etkileri ise kullanmbilimin
(pragmatik) konusunu oluflturur.
Ksaca, Peircen iflaretlerin anlambilimi hakkndaki baz snflandrmalarn ele
alalm. Peirce bir iflaret ile iflaret edilen nesne arasnda farkl tr bant bulunduunu ifade eder. Peirce ilk olarak indekslerden (veya balamsal gstergelerden)
sz eder. Bu durumda, iflaret ile iflaret edilen arasnda nedensel bir bant mevcuttur. Dumann atefle, bir yanaktaki krmz befl parmak izinin atlmfl bir tokata
iflaret etmesi gibi. kinci olarak ikonlardan (veya grntsel gstergelerden) sz
eder. Bu durumda, iflaret ile iflaret edilen nesne arasnda bir benzerlik bants bulunmaktadr. Son olarak sembolleri (veya simgesel gstergeleri) ayrt eder. Bu durumda ise iflaret eden ile iflaret edilen arasndaki bant, uzlaflmsal ya da rastlantsaldr. rnein, kitap szcnde okumakta olduunuz kitaba iflaret etmesini
gerektirecek hibir bant yoktur.
Peirce, yorumlayan olmakszn bir iflaretin bir nesneye iflaret etmeyeceini dflnmektedir. Bu noktada da yorumlayanlarn farkl trn ayrt eder. lk olarak, duygusal yorumlayanlar, iflaretlerle karfllafltklarnda youn baz duygular
hissederler. rnein, futbol takmnn renklerini taflyan bir nesne grnce oflku
hisseden bir taraftar. Burada, sz konusu duygunun kendisi de bir iflarettir. Sz konusu oflku ya da gurur duygusu, tutulan takma iflaret etmektedir. kinci olarak,
enerjik yorumlayanlar, bir iflaretle karfllafltklarnda belli bir fiziksel eylemi gereklefltirirler. Peirce, bunlara bir avuflun emriyle belli hareketleri yapan askerleri
verir. nc olarak, mantksal yorumlayanlar gelir. Peircen zellikle zerinde
durduu yorumlayanlar bunlardr. ncelikle, mantksal yorumlayanlar da iflaretlerdir. rnein, bir szcn szlkteki karfll, szcn (iflaretin) mantksal yorumlayandr ve kendisi de bir iflarettir. Ancak, iflaret etme sreci bu noktada sonlanmaz. Bir baflka deyiflle, szcn szlkteki karfll niha veya son yorumlayan olamaz. Kendisi bir iflaret olmas itibariyle, baflka yorumlayanlara gnderme yapar. Bu iflaret etme srecinin bir sonu var mdr? Baflka bir deyiflle, niha bir yorumlayan var mdr?
Peircea gre niha yorumlayan, bir alflkanlk veya bir yatknlktr. Burada, dflnsel kavramlarn akla kavuflturulmas srecinde karfllafltmz durumla tutarl bir cevapla karfllaflmfl oluyoruz. Bir iflaretin anlamn kuflatmak istediimizde
varacamz niha yorumlayan, tpk bir inanca sahip olmann belli bir alflkanla
ya da yatknla sahip olmamz anlamna gelmesi gibi, bir alflkanlk ya da yatkn-
13
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
14
adafl Felsefe-I
lktr. Bir dflnsel kavramn anlamn kuflatmak, anlamna hkim olmak, mantkTELEVZYON
sal yorumlayanlar bilmek ve en sonunda belli bir davranflsal alflkanlk gelifltirmekten ibarettir.
TELEVZYON
Peircen iflaretlere
ok sayda farkl ve i ie gemifl snflandrmalar bulunmakta N T E R N Eiliflkin
T
dr. Bu konuya girifl mahiyetinde bir kaynak kolarak flu internet kaynan inceleyebilirsiniz: Semiotic elements and classes of signs (http://en.wikipedia.org/wiki/Semiotic_elements_and_classes_of_signs_(Peirce))
NTERNET
Tm bu tartflmann nemli bir sonucu, iflaretlerin bir iflaretler dizgesi ierisinde bir anlam haiz olduklardr. Dierlerinden yaltlmfl olarak bir iflaretin anlamndan sz edilemez. Bir dier nemli sonu ise, dflnsel etkinliimizin eylemlerle
iliflkili olarak tanmlanmas ve dflnsel yaflantmzn amacnn ihtiyalarmza cevap veren alflkanlk ve davranfl biimlerini gelifltirmekten ibaret olmasdr. Darwinin evrim kuramnn esasnda yer alan evreyle uyum kavram, Peircen savunduu biimiyle pragmatizme de ana rengini vermektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
JOHN DEWEY (1859-1952)
D fi N E L M Amerikan Savaflnn bafllamasndan hemen nce dnyaya

Dewey, Vermontta
gelmifltir. Doduu yl, Charles Darwinin baflyapt Trlerin Kkenini yaymlad yldr. lgin
S O R Ubir biimde evrim kuram, Deweyin felsef dflncesine rengini vermifltir. Dewey, tm yaptlarnda evrim kuramnn sonularn ortaya koymaya alflmfltr.
S O R U
SIRA SZDE
Peircea greSIRA
dil SZDE
ne anlamda evrime tbdir?
Darwinin Etkisi
N N
Antik Yunan felsefesinin

varlk anlayfln belirleyen
bir dflnr olan
Parmenidese gre varlk,
TELEVZYON
(Yun. on) bir ve duraandr.
Bu varlk anlayfl, Platon ve
Aristoteles zerinde de etkili
olmufltur. Deweye gre
evrim kuram yzyllar boyu
N T E eden
R N Ebu
T etkinin
devam
krlmasna yol amfltr.
SZDE The Influence of Darwinisim on Philosophy bafllkl bir ders

1909 ylndaSIRA
Dewey,
verir. Bu derste, Darwinin Trlerin Kkeni adl eserinin doa bilimleri zerindeki
etkilerindense
felsefe zerindeki etkilerini n plana karr. Tr ve kken teAMALARIMIZ
rimlerinin eserin adnda bir araya getirilmesinin bafll baflna dflnsel bir devrim
olduunu ne srer.
Bu devrimin
anlayabilmek iin, Antik Yunan dflncesinde ortaya
K T mahiyetini
A P
konulan varlk anlayfl hakknda birka sz sylememiz gerekir. Antik Yunan dflncesine rengini veren ve Bat Felsefesinin iki nemli figr, Platon ve Aristoteles
zerinde derin
T E L E V etkisi
Z Y O N olan Parmenides, varl zamann flartlarna tb olmayanla,
bu itibarla da kalc olanla zdefllefltirmifltir. Varlk, z itibariyle dflnseldir ve duyusal olann geiciliine ve deiflkenliine karflt olarak kalcdr. Bu dflnfl tarz,
belli farkllklarla Platonun idea ve Aristotelesin form (Yun. eidos) anlayfllarnda
N T E R N EForm,
T
etkisini srdrr.
bir fleyi kendisi klan, o fleye birliini veren ilke olarak tanmlanr. Ortaada skolastik dflnce, Aristotelesin eidos terimini tr (ng. species) szc ile karfllar. Doada karflmza kan tm fleyler, bireyselleflmelerini ait
olduklar tre borludurlar ve sz konusu bu trler, Antik Yunan dflncesini takip
eden bir biimde sabittirler. Varln kalc, sabit ve dflnsel olanla zdefllefltirilmesi, gerek epistemoloji gerekse etik alannda felsefenin mahiyetini belirler. Bilmek,
en nihayetinde sabit ve deiflmez formlar bilmek demektir. ahlk ise kalc ve deiflmez olana katlmak ya da ona benzemek zerinden bir anlam ifade eder. Platonda en yksek form, iyi formudur. Bilgiyi ve ahlk bu form olanakl klar. Aristotelesin evrenindeki Tanr kendi kendini dflnen dflnce olarak tanmlanr ve
tm deiflimden azadedir. Tm dier varlklar, onun bulunduu eksiksizlik durumuna yknerek hareket halinde kalrlar. Kendisi deiflmeyen ve tamamen fiil
olan Tanr, tm doal tzlerin kendisi hareket etmeyen hareket ettiricisidir.
Bu tarihsel arka plan dikkate alan Dewey, Darwinin eserinin bu ereveyi
kkten biimde deifltirdiini ne srer. Bu durumda felsefenin mahiyeti de kkten biimde deiflmelidir. Yeni felsefe, mutlak kkenler ya da mutlak gayeler peflinde koflmamaldr. Bu dnyada karflmza kan somut sorunlara iliflkin somut
zmleri olanakl klan bir ynteme ynelmelidir. Dewey, bu yntem deiflikliinin bir anda olmayacan dflnmektedir. nk tpk Peirce gibi Dewey de
sahip olduumuz kavramlarn, soyut mantksal formlar ya da kategorilerle snrl
kalmayp birtakm alflknlklar, yatknlklar ve tavrlar ierdiini dflnr (The
Influence of Darwinisim on Philosophy,s.14). Ancak, eski yaklaflmlarn deiflmesi de kanlmazdr. Deweyin bu deiflim sreci hakkndaki yaklaflm, evrim
kuramn dflnsel deiflim alanna uygulamas bakmndan olduka ilgintir. Eski yaklaflmlar bir anda deiflmezler. nk onlar belli alflkanlklara ve yatknlklara dayanrlar. Ancak hayatiyetlerini yitirirler, ilgi alanlar deiflir ve zamanla tpk buharlaflr gibi ortadan kalkarlar. Yeni sorular ve sorunlara bal yeni yaklaflmlar onlarn yerini alr.
Deweyin bu yaklaflm, 20. yzyldaki bilimsel kuramlarn deiflim sreci hakknda yrtlen tartflmalar ncelemektedir. Bu tartflmann bir taraf, bilimsel kuramlarn deifliminin ve gelifliminin mantksal bir aklamas olduunu, bunun teorik bir dzlemde ortaya konulabileceini savunurken; dier taraf, sz konusu deiflimin ihtiyalara ve bilim cemaatinin deerlerine bal olarak gereklefltiini savunmaktadr. Grld gibi Dewey ,bu tartflmada ikinci tarafn yannda yer alan
bir grfl ne srmektedir.
Deweyin felsefenin mahiyetine iliflkin bu grflleri bir yandan epistemolojinin
bir yandan da deerler kuramnn doallafltrlmasn iermektedir. Doallafltrma
ile burada, doann ve doann ierisinde bulunduu evrimsel deiflimin bir paras haline getirmek kastedilmektedir. fiimdi, doallafltrmann mahiyetine daha
yakndan bakalm.
Bilgibilimin Doallafltrlmas
Dewey, her trl dflnsel soruflturmann, eninde sonunda bir tr problem zme
etkinliine dayandn dflnmektedir. Dflnme sreci karmaflk, flpheli, mulak veya sorunlu bir noktadan kurtulmamz ierir. Sonuta daha basit, kesin, ak
ve sorunsuz bir noktaya kendimizi taflrz.
Bu yaklaflmn arka plannda baz varsaymlar yer almaktadr, ncelikle Deweye gre biz insanlar dnyann edilgin izleyicileri deilizdir. Kendimizi dnyaya
katlan, onun bir paras olan ve srekli dnyayla etkileflen varlklar olarak dflnmemiz daha dorudur. Klasik felsefe anlayfllar, bilen ile bilinen arasnda keskin
bir ayrm yapmakta ve bunun sonucunda iinden klmaz bilgibilimsel sorunlar
yaratmaktadr. Dewey, temsile dayal bilgibilimsel anlayfllara fliddetle karfl kmaktadr. Bu anlayfla gre, biz sadece zihnimizde dorudan karfl karflya olduumuz ierikleri bilebiliriz ve nesnel olanla dorudan karfl karflya gelme olanamz
bulunmamaktadr. Deweye gre ise bilen - bilinen ayrm, en bafltan doru bir ayrm olmadndan, byle bir varsayma dayal bir bilgi anlayfl kabul edilemez. Sadece zihinsel olarak bize temsil olunan bilebileceimize dair bilgibilimsel anlayfln yaratt bir baflka sorun daha bulunmaktadr. Bu anlayfl savunanlar, bize verilenin tesinde varsaymlar ne srmekten kanmamz, savlarmz ve dflnfl
15
16
adafl Felsefe-I
biimlerimizi dorudan temas ettiimiz zihinsel ieriklerle snrlamamz salk vermektedirler. Dewey, bu tavsiyeye de karfl kmaktadr. Deweye gre biz insanlar,
doa ile etkileflimimiz ierisinde srekli varsaymlar oluflturmakta, bunlar snamakta ve bu varsaymlar arzu edilir sonular rettii lde onlar kullanmaya devam etmekteyizdir. Bu noktada aflr kuflkucu bir yaklaflmla varsaymlar retmekten kanmak, dnyadaki varolufl biimimizle ters dflmektedir. Mesele, ne srdmz bir varsaymn mevcut zihinsel ieriklerle uyumlu olup olmamas deil;
bizim gelecekteki amalarmz ulafltrmak zere ifle yarayp yaramamas, gelecekte karfllafltmz yeni durumlardaki testlerden geip geememesidir. yi bir varsaym, zamann testlerine dayanan ve bu itibarla da ifle yarayan bir varsaymdr.
Dflnme etkinliini bu biimde ele almak, geleneksel bilgi anlayfl ile bir karfltlk oluflturmaktadr. Herhangi bir anda, bilgimizin mutlak anlamda kesin olmasn istemek anlamszdr. Belli bir anda en kesinmifl gibi grnen inanlarmz bile,
gelecekte bu kesinliklerini yitirebilir. Kesinlie farkl ve karflt yaklaflmlar ile birbirlerinden ayrlan ampirisist (deneyci) ve rasyonalist (aklc) felsefe anlayfllarnn
her ikisi de bu itibarla, Deweye gre sorunludur.
Doa ve Doa Bilimi

Deweyin bilgi anlayfl, klasik felsefeninkinden farkl bir doa bilimi ve doa anlayfln da beraberinde getirmektedir. nsanlar doann edilgin izleyicileri olarak
almak, beraberinde, zihinsel olarak temas ettiimiz ieriklerin tesinde kendi baflna bir nesnellik olduunu arfltrmaktadr. yleyse, asl olan, bu nesnellie dair
bilgi sahibi olmaktr. flte bu nedenle, fiziin bir bilim olarak ncelii bulunmaktadr. Fizik, doann zn (ki modern felsefeye gre Descartestan beri bu z,
uzamsallkla iliflkilendirilmektedir) bize sunduu lde temel bilim daldr.
Dewey, bu sonuca ve bu sonucu reten dflnfl bilimine karfldr. Deweya gre fizik dhil hi bir bilim dal ncelikli deildir. Yukarda ifade edilen bilim ve doa anlayfl, bilen ile bilinenin ayrlmasna dayal yanlfl bir bilgibilimsel bakfl asna
dayanmaktadr. Oysa, doa ile etkileflim halinde bulunan biz insanlar iin esas olan,
karfllafltmz problemleri zmektir. Sz konusu problemleri zmek zere ne kadar farkl ifllem tr varsa, o kadar farkl bilgi anlayfl mevcuttur. Farkl bilim dallarnda kullanlan farkl fikirler, kavramlar ve yntemler, kendi amalarmza ulaflmak,
karfllafltmz sorunlar zmek zere kullandmz aralardan ibarettir. zmeye
alfltmz problemlere gre bu aralar, eflitlilik gstermektedir. Deweyin bilgiye
ve bilime ynelik bu yaklaflm, arasalclk olarak adlandrlmaktadr.
Fiziin (ya da kimyann), doann zn bize sunduunu dflnmek bu itibarla yanlfltr. Doa bilimlerinin kavramlar da en nihayetinde, belli amalara hizmet
eden aralardan ibarettir. Fiziin ya da kimyann kavramlarn ve kuramlarn dierlerine gre ncelikli ve ayrcalkl klacak bir durum yoktur. Fiziin veya kimyann kavramlar ve kuramlar ile tasvir edilen doay birincil olarak almak ve dier fleyleri ikincil kabul etmek doru deildir:
Ancak eski bilgi ve metafizik kuram korunursa bilim, bize doann gerekte ses,
renk veya kullanm ve tatminle iliflkili dier herhangi bir nitelikten yoksun, hareket
halindeki ktlelerin bir oyunundan ibaret olduunu syleyecektir. Gerekte bilimin
yapt ise ilgilendiimiz herhangi bir doal nesnenin, oluflunun kendisine dayand bantlar cinsinden ya da bir olay olarak ele alnabileceini gstermektir. Bu suretle ele almakla, dorudan deneyim yoluyla bize verilen nesnenin dolayszca mevcut zelliklerinin tesine geip, sz konusu nesnenin ortaya kmas iin bizim kon-
17
trolmz dflndaki baz flartlarn oluflmasn beklemektense kendimiz meydana gelmesini dzenleyebilelim. Deneyimlenen nesnelerin nitel zellikler kadar ntr bantlara indirgenmesi, deiflimin gidiflatn dzenleyebilmek iin bir n flarttr ki bu sayede, arzu edilen niteliklerde bir nesnenin ortaya kmas ile sz konusu deiflim nihayetlenebilsin (The Quest for Certainty, 104-105).
Deweye gre fizik, doay kendinde olduu haliyle tasvir eden bir temel
bilim olarak kaSIRA SZDE
bul edilebilir mi? Neden?
Deerlerin Doallafltrlmas
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Deerin mahiyeti ve kayna, nemli bir felsef sorun oluflturmaktadr. Olgulardan

farkl olarak deerlerin bulunup bulunmad, deerlerin olgulara
indirS Oindirgenip
R U
genemeyecei, deerlerin aflkn (doann dflnda ya da tesinde) olup olmad
vb. bir grup soru, dflnrlerin zihinlerini hemen her zaman meflgul etmifltir.
DKKAT
te yandan deer sorunu, Deweya gre modern felsefeyle birlikte farkl bir biim almfltr. Doa anlayflmzdan amalarn (ereksel veya gay nedenlerin) dfllanSZDE bir dzen
mas ve doann etker (fail) nedenlere dayal olarak iflleyen SIRA
mekanik
ierisinde alglanmas, deerlerin mahiyeti ve mekn konusunda byk bir sorun
yaratmfltr. Kendisi herhangi bir ama ya da deer iermeyen bir doann paras
AMALARIMIZ
olan insan, yaflamn dzenlemeye alflt deerlere nasl yer aabilecektir? Bu deerlerin kayna ne olacaktr?
Sz konusu sorunun zmnde Deweye gre, iki farklK yol
Bir
T izlenmifltir.
A P
grup dflnr, deerleri doann tesinde veya zerinde bir kaynakla (Tanr, saf
akl vb.) zdefllefltirmeye alflrken; bir ikinci grup, znel bir zemin (arzularn tatmin edilmesi, hazlar vb.) arayflna giriflmifltir. Dewey, her ikiT yaklaflmn
da tesiELEVZYON
ne gemeye alflmaktadr. Kendi bakfl asyla uyumlu olarak, deerleri doal bir
biimde aklamaya alflmakta ve fakat bireysel znel tercihlere terk etmek istememektedir. Deweyin bu konudaki yaklaflm, bilimsel varsaymlara iliflkin yakla N Tyer
E R Nvermemek
ET
flmna benzemektedir: Herhangi bir anda, mutlak bir kesinlie
ve
buna ramen ilerlemeyi olanakl klmak. Deerler sz konusu olduunda bu nasl
baflarlabilir? Dewey, bu noktada kfl yolunu, akla dayal davranfllarla konuyu
iliflkilendirmekte bulmaktadr.
Konuyu flu flekilde zetleyebiliriz: Herhangi bir fleyi deneyimleyip onu tatmin
edici bulmamz, bir znellik ierir. Bir fley, bize belli bir haz vermektedir. Sz konusu bu znellii aflp o fleyin tatmin edici olduunu sylemek, bir yarg edimini
gerektirir. Bir yargda bulunduumuzda artk, yafladmz znel bir deneyimden
deil, bir nesnenin kendi baflna flyle ya da byle olduundan bahsetmifl oluruz.
Bu yargy verebilmemiz ise, sz konusu deneyimlediimiz fleyi elde edebilmek
iin dediimiz bedeli, sz konusu hazz yafladktan sonra oluflan sonular, ayn
deneyimi gelecekte yaflayp yaflayamayacamz, tm bu unsurlar birlikte deerlendirmemizi ierir. Tm bu deerlendirmelerden sonra, belli bir eylemin iyi bir
sonu vereceini sylemek, belli bir ndeyide bulunmak demektir. Grld gibi, deerler sz konusu olduunda aklmz kullanarak gerekli deerlendirmeleri
yapmak, bilimsel etkinlikte bulunmaktan farkl deildir. Bu itibarla bilimin ve deerlerin alan, birbirleriyle i iedir. En nihayetinde, belli bir yntemle bir fleyin tatmin edici olup olmadn deerlendirip gelecee ynelik bir ndeyide bulunmaktayzdr. Bir fleyin deerli olduunu sylemek, mevcut nedenler ve sonular balamnda hofllanlabilir, tatmin edici olduunu ve byle olmaya devam edeceini
sylemektir. Bu itibarla deer yarglar, doru ya da yanlfl olabilecei gibi, olufltu-
Modern fiziin belki de en

S O R U
temel ilkesi, eylemsizlik
ilkesidir. Bu ilkeye gre
madde, kendi hareket
ilkesini kendisinde
DKKAT
barndrmaz. Sadece dflsal
kuvvetlerin etkisinde hareket
eder. Bu itibarla,
doay
SIRA
SZDE
oluflturan unsurlarn
hareketini belirleyen ereksel
veya gay nedenlerden sz
edilemez. Bu AMALARIMIZ
itibarla,
doann kendisinde
Aristotelesi anlamyla
formlarn ya da
organizmalaraKbirliini
T A P
veren ruhlarn varlndan
sz edilemez. Deweye gre
doa ve fizik anlayflmzdaki
bu deiflim doadan
E L E V ZdaY O N
amalarn veTsonuta
deerlerin giderilmesine yol
amfltr.
N N
NTERNET
18
adafl Felsefe-I
rulmalar da tpk bilimsel kavramlarda ve kuramlarda olduu gibi, akln belli bir
yntem dhilinde kullanlmasn iermektedir.
Bu noktada, Deweyin yaklaflmna flyle bir itiraz gelebilir: Bu yaklaflm, insanlarn neye deer verdiklerini aklayabilir ama kendisi gerekten deerli ya da kendinde deerli bir fleyin olup olmadn syleyemez. Deweyn bu itiraza cevab ne
olabilir?
Deweya gre, mutlak anlamda deerli olan bir fleyden, akla dayal bir sorgulamadan bamsz olarak sz etmek mmkn deildir. Bu konudaki yaklaflmn, Peircen yaklaflm ile iliflkilendirebiliriz. Kendinde iyi olana en yakn dflen fley, bilim topluluunun arzu edilir ve iyi olduu konusunda uzlaflt fleydir.
Bu itibarla, insanlarn etkinlikleri ile dflnceleri ya da sahip olduklar deerler arasnda, karfllkl bir etkileflim ve bamllk sz konusudur. Bu etkileflimlerden bamsz kesinlikler ve deerler aramak, pragmatizmin ruhuna tamamen ters
dflmektedir.
19
zet
N
AM A
Darwinin evrim kuramnn bat felsefesinde nasl bir etki yarattn aklamak.
19. yzylda yaflanan bilimsel geliflmeler arasnda, Bat Felsefesini derinden etkileyen en nemli kuramlardan birisi, hi flphesiz, Darwinin gelifltirdii evrim kuramdr. Bazlar, Darwinin bu
kuramn Newtonun mekanik kuram ile karfllafltrmakta ve Newtonun madde ve kuvvetler hakknda gelifltirdii fikirlere benzer biimde, Darwinin canllarn deiflimi ve eflitlenmesini akladn iddia etmektedirler. Darwinin gelifltirdii
kurama gre, genlerde meydana gelen rastlantsal deiflimler, bireylere evreye uyum srelerinde farkl avantajlar salamakta, bunun sonucunda da doal bir seilim srecinde evreye en
iyi uyum gsteren hayatta kalmaktadr. Bu suretle, bireyler sahip olduklar genetik zellikleri sonraki nesillere aktarmaktadrlar. Bu aktarm sreci
de uzun bir zaman dilimi ierisinde trlerin deiflimini ve eflitlenmesini temin etmektedir.
Evrim kuramnn beraberinde getirdii deiflim
olgusunu Peirce, dile uygulamfltr. nsan, hayatta kalma srecinde evresiyle srekli etkileflim
halindedir. Bu sre ierisinde anlamlar, ne yaptmza, neyi hangi yntemle ve ne lde akla kavuflturduumuza bal olarak deiflebilir.
Bu deiflim olgusu, Peirce tarafndan kabul edilir. Peircen dil anlayfl ile Darwinin evrim kuram arasndaki ba da tam bu noktada berrak hale gelir. Dil, Peircea gre, evrime tbdir.
Deweye gre ise Darwinin eserinin bafllnda
ki tr ve kken terimlerinin, eserin adnda
bir araya getirilmesi bile, bafll baflna dflnsel
bir devrimdir. Dewey, Darwinin eserinin, Antik
Yunandan beri Bat dflncesine hkim olan ereveyi kkten biimde deifltirdiini ne srer.
Yeni felsefe mutlak kkenler ya da mutlak gayeler peflinde koflmamaldr. Bu dnyada karflmza
kan somut sorunlara iliflkin somut zmleri
olanakl klan bir ynteme ynelmelidir. Dewey,
bu yntem deiflikliinin bir anda olmayacan
dflnmektedir. nk, tpk Peirce gibi Dewey
de sahip olduumuz kavramlarn soyut mantksal formlarla ya da kategorilerle snrl kalmayp
birtakm alflknlklar, yatknlklar ve tavrlar
ierdiini dflnr.
N
AM A
N
AM A
Peircen, inancn sabitlenmesi iin hangi yntemi geerli kabul ettiini aklamak.
Peircea gre, inanlarn sabitlenmesi srecinde
aradmz yntem, inan ve kanlarmzn insani
olmayan dflsal olarak kalc bir fley tarafndan sabitlenmelidir. Bu dflsal fley, herkesi farkl biimde etkileyebilecek olsa da herkes, bu etkilenmenin sonucunda bir ve ayn sonuca ulaflmaldr.
Peircea gre bu yntem, bilim yntemidir. Bilim
yntemi, ilk nde olmayan baz avantajlara sahiptir. ncelikle, bu yntem znel dflncelerimizin tesinde, bizden bamsz bir fleye gnderme yapmaktadr. Yntem, kamusal olarak gelifltirilebilecek ve kullanlabilecek bir yntemdir.
Dahas, ilk yntemi aflndran ve amacndan
saptran toplumsal drt, burada tam tersine
bir avantaja dnflmektedir.
Pragmatizmin bakfl asndan doruluk ve gerekliin ne olduunu aklamak.
Peircen yaklaflmnda doruluk, inan ve flphe
cinsinden tanmlanmaktadr. Doru bir inan, sabitlik kazanmfl bir inantr. Ancak, buradaki sabitlik, geici bir sabitlik deildir. fiphe tarafndan sarslamayacak, mutlak bir sabitliktir. Herhangi bir konuda arafltrma yapanlarn, azimli bir
biimde bilimsel yntemi izlerlerse niha olarak
zerinde anlaflacaklar inantr.
Bu itibarla, doruluun bir tr ideal olduu ortaya kmaktadr. nk arafltrmaclar, flu an iin
hangi konuda uzlaflmfl olurlarsa olsunlar, bunun
deifliklie urama olasl bulunmaktadr. te
yandan, sahip olduumuz baz inanlarn doru
olmas da olanakldr. Hangi inancn bu statye
sahip olduu ise kesin deildir. Peirce, bu doruluk anlayflndan hareketle, gereklie iliflkin
bir baflka tanm daha vermektedir. Bu yaklaflma
gre gereklik, doru kanaatin yle olduunu
syledii fleydir. Doru kanaat ise, daha sonra
yaplan bilimsel arafltrmalarca deifliklie uratlmayan kanaattir.
20
adafl Felsefe-I
N
A M A
N
AM A
Peircen anlam kuramnn temel kavramlarn

ifade etmek.
Peircea gre dil, ocukken rendiimiz ve baflkalarna rettiimiz toplumsal bir uzlaflmdan
ibarettir. Eer anlam, kamusal ve paylafllabilir
bir fleye dayanmasayd, dilin renilmesi ve retilmesi olanakl olmazd. Bu bakfl asna gre,
terimlerin anlamlarnn belirlenmifl ya da sabitlenmifl olduu da sylenemez. Anlamlar ne
yaptmza, neyi hangi yntemle ve ne lde
akla kavuflturduumuza bal olarak deiflebilir. te yandan, gzlemlenebilir ve paylafllabilir olan etkiler ve sonular, anlam iin esastr.
Birbirinden farkl biimde ifade edilen ama etkileri veya sonular bakmndan ayrt edilemeyen
iki inancn farkl olduu sylenemez. Bu anlam
kuramnn, Bat metafizii asndan ykc sonular bulunmaktadr. nk, sz konusu metafiziksel ifadeler, birbirleri cinsinden tanmlanan
ve anlafllmalar, bilinen bir fark yaratmayan ifadelerdir. Peircea gre byle ifadeler, anlamsz
ve sama olarak kabul edilmelidir.
Bilgibilimin ve deerlerin doallafltrlmas srecini aklamak.
Deweyin felsefenin mahiyetine iliflkin grflleri
bir yandan epistemolojinin bir yandan da deerler kuramnn doallafltrlmasn iermektedir.
Doallafltrma ile burada, doann ve doann
ierisinde bulunduu evrimsel deiflimin bir paras haline getirmek kastedilmektedir.
Doa ile etkileflim halinde bulunan biz insanlar
iin esas olan, karfllafltmz problemleri zmektir. Sz konusu problemleri zmek zere
ne kadar farkl ifllem tr varsa, o kadar farkl
bilgi anlayfl mevcuttur. Farkl bilim dallarnda
kullanlan farkl fikirler, kavramlar ve yntemler,
kendi amalarmza ulaflmak, karfllafltmz sorunlar zmek zere kullandmz aralardan
ibarettir. zmeye alfltmz problemlere gre
bu aralar eflitlilik gstermektedir. Deweyin bilgiye ve bilime ynelik bu yaklaflm, arasalclk
olarak adlandrlmaktadr.
Deerler sorunu sz konusu olduunda ise Deweye gre, gemiflte iki farkl yol izlenmifltir. Bir
grup dflnr, deerleri doann tesinde veya
zerinde bir kaynakla (Tanr, saf akl v.b.) zdefllefltirmeye alflrken, bir ikinci grup, znel bir zemin (arzularn tatmin edilmesi, hazlar vb.) aray-
flna giriflmifltir. Dewey, her iki yaklaflmn da tesine gemeye alflmaktadr. Kendi bakfl asyla
uyumlu olarak, deerleri doal bir biimde aklamaya alflmakta bununla birlikte bireysel ya da
znel tercihlere terk etmek istememektedir. Deweyin bu konudaki yaklaflm, bilimsel varsaymlara iliflkin yaklaflmna benzemektedir. Herhangi
bir anda mutlak bir kesinlie yer vermemek buna
ramen ilerlemeyi olanakl klmak. Deweya gre, mutlak anlamda deerli olan bir fleyden, akla
dayal bir sorgulamadan bamsz olarak sz etmek mmkn deildir. Bu konudaki yaklaflmn,
Peircen yaklaflm ile iliflkilendirebiliriz. Kendinde iyi olana en yakn dflen fley, bilim topluluunun arzu edilir ve iyi olduu konusunda uzlaflt
fleydir. Bu itibarla, insanlarn etkinlikleri ile dflnceleri ya da sahip olduklar deerler arasnda,
karfllkl bir etkileflim ve bamllk sz konusudur. Bu etkileflimlerden bamsz kesinlikler ve
deerler aramak, pragmatizmin ruhuna tamamen
ters dflmektedir.
21
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki kuramlardan hangisi, pragmatizmin gelifliminde belirleyici rol oynamfltr?
a. Cantorun kmeler kuram
b. Fregenin niceleme kuram
c. Darwinin evrim kuram
d. Maxwellin elektromanyetizma kuram
e. Marxn iktisat kuram
2. Afladakilerden hangisi, Peircea gre inanlarn sabitlenmesi iin kullanlan yntemlerden biri deildir?
a. Bilim yntemi
b. Otorite yntemi
c. Arasalc yntem
d. natlk yntemi
e. Doal tercihler yntemi
3. Afladakilerden hangisi, Peircen inan ve flphe
arasnda karfllafltrma yaparken vurgulad noktalardan biri deildir?
a. nanca ve flpheye sahip olduumuz durumlarda yafladmz duygular farkllaflr.
b. Bir inanca sahip olmak, belli bir alflkanlk kazanmak anlamna gelir.
c. fiphe, bir alflkanln olmamas veya kesintiye
uramas durumu ile iliflkilendirilebilir.
d. fiphe duyduumuzda, bu durumdan kurtulmak
iin bir aba gsteririz.
e. fiphe duymak, bir konuya iliflkin yeni bir alflkanlk kazandmz gsterir.
4. Peirce, Descartes bir flphe yntemini geerli kabul etmemektedir. Peircen bu yaklaflmnn gerekesi
afladakilerden hangisidir?
a. Descartes flphe yntemi, bizi kesin bir bilgiye ulafltramamaktadr.
b. nanlarmz, alflkanlklarmz belirler ve tm
alflkanlklarmzdan, kkten bir biimde vaz gemek olanakl deildir.
c. Descartes flphe yntemi, doa ile etkileflimi
olmayan bir zne anlayfl ile neticelenmektedir
ve bu kabul edilemez.
d. Descartes flphe yntemi, temsile dayal bir
bilgibilim anlayflna dayanmaktadr.
e. Sadece inanlarmz sarsacak olaylarla karfllafltmzda flphe duymaya bafllarz.
5. Bir kifli, yaflad bir deneyimin manyetik alan kavramyla iliflkili olduunu bilmesine ramen, bu kavramn kuramsal olarak ne anlama geldiini bilmemektedir. Peircen bir fikrin akla kavuflturulmasnn dzeyleri hakkndaki grflleri dikkate alndnda, bu kifli hakknda afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Birinci dzeydedir ve fikirle bir aflinal bulunmaktadr.
b. nc dzeydedir ve fikrin pratik alandaki sonularnn ksmen farkndadr.
c. nc dzeydedir ve fikrin pratik alandaki sonularnn tamamen farkndadr.
d. kinci dzeydedir ve fikrin tanmn verebilmektedir.
e. kinci dzeydedir ve fikrin pratik alandaki sonularnn ksmen farkndadr.
6. Bir iflaret olarak alndnda, bir kiflinin fotoraf hakknda afladakilerden hangisi dorudur?
a. Sadece bir indekstir.
b. Sadece bir ikondur.
c. Sadece bir semboldr.
d. Hem bir indeks hem de bir ikon olarak alnabilir.
e. Hem bir indeks hem de bir sembol olarak alnabilir.
7. Eski bir dostundan kalan bir eflyay gren bir kiflinin
gzlerinin yaflarmas, sz konusu eflyann, o eski dosta
ya da yaflanan anlara iflaret etmesi olarak yorumlanabilir. Gzlerin yaflarmas bu balamda afladaki hangi tr
yorumlayana bir rnek olabilir?
a. Duygusal yorumlayan
b. Enerjik yorumlayan
c. Mantksal yorumlayan
d. Hem duygusal hem de enerjik yorumlayan
e. Hem enerjik hem de mantksal yorumlayan
8. Deweye gre, Darwinin evrim kuramnn felsefe tarihi bakmndan nemini afladakilerden hangisi ifade eder?
a. Trlerin mutlak kkeninin bulunabilmesi iin
bir yntem nermifl olmas
b. evreye uyum srelerinin, trlerin geliflimindeki belirleyici roln ortaya koymas
c. Biyolojinin bir bilim haline gelmesine katk salamas
d. nsan, bir canl tr olarak ele almas
e. Tr ve kken kavramlarn iliflkilendirerek, trlerin
ve formlarn mutlaklna iliflkin inanc sarsmas
22
adafl Felsefe-I
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi, Deweye gre, temsile dayal bilgibilimsel anlayfln sakncalarndan biri deildir?
a. Bilen ve bilinen arasnda keskin bir ayrm yapmas
b. Sadece dorudan ulaflmmz olan zihinsel ierikleri bilebileceimizi ne srmesi
c. Kendi baflna olan ve bizim dorudan ulaflamayacamz bir gereklik anlayflna yol amas
d. Zihinsel ierikler yoluyla verilenin tesinde
varsaymlar ne srmekten kanmamz salk
vermesi
e. Bilgibilimin doallafltrlmasnn nn amas
10. Deweye gre, bilimin ve deerlerin alanlarnn i
ie olmasnn temel nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Deerler doada mevcuttur ve bilimsel arafltrmann konusunu olufltururlar.
b. Bir fleyin deerli olduunu sylemek, mevcut
nedenler ve sonular balamnda hofllanlabilir,
tatmin edici olduunu ve byle olmaya devam
edeceini sylemektir; bu da akln, bilimlere
benzer biimde kullanmn gerektirir.
c. Deerler, olgulara indirgenebilirler.
d. Deerler, arzularn tatmin edilmesi ve haz elde
edilmesiyle iliflkili olarak kurulabilir.
e. Deerlerin kayna aflkndr ve bilimlerin niha
amac da aflkn bir gerekliin bilgisine ulaflabilmektir.
Eitimle Bantl Olarak Matematiin Mant

1 Genelde matematik zerine
[1] Saynn ne olduunu anlamak iin ncelikle, saynn
iinde kullanld matematik iflinin doasyla ilgili bir
tanflkla sahip olmak zorunludur.
(...)
[6] (19. yzyln) sonlarndaki onyllarda felsefeci matematikiler, kendi ifllerinin doasna dair, olduka adil
bir kavrayfla sahip olmufllardr. Benjamin Peirce, 1870te
matematiin zorunlu sonular karma bilimi olduunu iddia etmifl ve matematiin nesnel olarak deil,
znel olarak tanmlanmas gerektiini eklemifltir. Bu
grflle uyum halinde olan, ama gereksiz derecede karmaflk bir makale de Encyclopedia Britannicada ortaya konulmufltur.
Yazar, Prof. George Chrystal, matematiin znn saf
varsaymlar yapmakta ve yapt varsaymlarn karakterinde yattn savunmufltur. Matematikilerin varsaymlarla kastettikleri fleylerin, ideal haliyle ilgili sk bir
biimde doru olduu hayal edilen bir nermedir. Bu
anlamda, sadece varsaymlarla iliflkili olarak zorunlu
akl yrtmenin bir uygulamas olabilir; nk gerek
dnyayla iliflkili olarak, herhangi bir verili makul nermenin mutlak sklkta doru olduunu farz etmeye
hakkmz yoktur. te yandan, olasla dayal akl yrtme, deneyimin sradan akfl ile ilgilidir; flimdi, ideal
varsaymlar iin deneyimin sradan akfl gibi bir fley
sz konusu olamaz. Dolaysyla, matematiin zorunlu
sonular karmakla meflgul olduunu sylemek ve matematiin varsaymlarla meflgul olduunu sylemek
mantknn ayn fleye karfllk geldiini dflnd iki
ifadedir.
[7] Matematikinin ifline iliflkin doru bir kavrayfla ulaflmann en kolay yolu, herhangi bir bilimsel veya dier
soruflturmada hangi hizmeti sunmak zere davet edildiini dikkate almaktan geer. Matematik, daima afla befl yukar bir ticaret olmufltur. Bir mhendis, veya ticari bir flirket (mesela, bir sigorta flirketi) veya bir satn
almac (mesela, arazi satn alan birisi) veya bir fiziki,
olanakl baz olgularn zorunlu sonularnn ne olduunu netlefltirmenin kendi amacna uygun olduunu dflnr; ancak olgular o kadar karflktr ki onlarla olaan
yntemlerle bafla kamaz. Bir matematikiyi arr ve
ona bir soru sorar. fiimdi matematiki, ifade edilen olgular dorulamann kendi iflinin bir paras olduunu
dflnmez. Onlar sorgulamakszn mutlak surette kabul eder. Onlarn doru ve yanlfl olmalarn hi mi hi
dikkate almaz. Ancak, hemen hemen her durumda ifade edilenin uygunsuz bir yan olduunu ve pek ok
durumda bir ikinci yan daha olduunu belirler. lk uygunsuzluk, ifade ilk bakflta ok karmaflk grnmese
de, hassas bir biimde zmlendiinde fleylerin yle
anlafllmas g bir durumunu ierebilir ki bu durumun
sonucunun ne olacan kesin olarak sylemek matematikinin gcn aflar. Ayn zamanda, sk sk flyle bir
durumla da karfllafllr: fade edilen olgular, ortaya konulan soruyu cevaplamak iin yetersizdir. Dolaysyla,
matematikinin ilk ifli, ki bu sklkla ok zor bir ifltir, zm kendi gcnn snrlar ierisinde olan (belki farz
edilen bir unsurla desteklenmifl) daha basit fakat hayali bir problem oluflturmaktr ki bu problem cevap vermesi beklenen probleme, iyi veya kt, yerine gemek
zere yeterince benzemelidir. kame edilen bu problem matematikinin nne koyulan problemden bir
baflka andan da farkldr: yani,bu yeni problem olduka soyuttur. Problemin ncllerle sonu arasndaki
bantlara bir etkisi olmayan tm cihetleri giderilir ve
ortadan kaldrlr. Problemin iskeletinin karlmas veya diyagramnn izilmesi, birden fazla amaca hizmet
eder; ancak onun birincil amac, nemli bantlarn rtlerini kaldrmak ve aa karmaktr. Sadece bir tr
somut rtnn kalmasna izin verilir yani, alflkanlktan
ya da zihnin kuruluflundan dolay aflina olduumuz ve
varsaymn sonularn izlemek konusunda ciddi anlamda bize yardmc olan rtnn [yani, sz konusu infla edilen diyagramn veya iskeletin (evirenin notu)].
Bylece, matematiki iki farkl fley yapmfl olur. lk olarak, saf bir hipotezden sonular karmasyla iliflkili olmayan tm cihetleri soyarak saf bir varsaym ortaya koyar ve bunu sz konusu varsaym olgularn kendileriyle uyumlu olup olmadn soruflturmakszn ve dikkate
almakszn yapar; ve, ikinci olarak, bu varsaymdan zorunlu sonular karmak zere ilerler.
[8] Kant, bu sonularn karlmasnda matematikinin,
geometri de infla veya genel olarak diyagram veya karakterlerin ve satrlarn grsel dizisi olarak adlandrlanlar kullandn sylerken hakldr. Byle bir infla varsaymn belirledii bir ynergeye gre biimlendirilir.
Bu suretle biimlendirilen infla, gzlemin incelemesine
sunulur ve paralar arasnda, inflann kendisine gre
yapld ynergede belirtilmeyen yeni bantlar keflfedilir ve kk bir zihinsel deneyle, bu bantlarn bu
tr bir inflada daima mevcut olaca tespit edilir. Bylece, matematiin zorunlu akl yrtmesi, gzlem ve deneyle gereklefltirilmifl olur ve onun zorunlu karakterinin kaynanda, gzlem ve deneyin nesnesi olan fleyin,
23
varlnn flartlarn tamamen bildiimiz, kendi yaratmmz olan bir diyagram olmas yatar.
[9] Ancak Kant, kendi zamannda biimsel mantk ok
az miktarda geliflmifl bulunduu iin, mantn tamamna flk tutan bantlar mant hakkndaki mutlak bilgisizlii nedeniyle, matematiin ve felsefenin zorunlu akl
yrtmelerinin bunlardan ilkinin inflaya dayanmas nedeniyle farkl olduunu dflnmfltr. Bu doru deildir. Tm zorunlu akl yrtmeler her ne olurlarsa olsunlar inflaya dayal olarak yrrler. Matematiin ve felsefenin zorunlu karmlar arasndaki tek fark bunlarn
ikincisi aflr derecede basit olduu iin sz konusu infla dikkati ekmez ve gzden kaverir. nfla en basit kyas biimi olan Barbarada bile mevcuttur. (...)
Kaynak: Charles Sanders Peirce (1898) The Logic of
Mathematics in Relation to Education, Educational Review (William Ewald, From Kant to Hilbert: A Source
Book in the Foundations of Mathematics, vol.1, Oxford
University Press, Oxford, 1996. s. 632-7).
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
2. c
3. e
4. b
5. a
6. d
7. a
8. e
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Darwinin Miras bafllkl

ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise nancn Sabitlenmesi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise nan ve fiphe bafllkl
Yantnz yanlfl ise nan ve fiphe bafllkl
Yantnz yanlfl ise Anlam bafllkl ksm tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise flaretler bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise flaretler bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Darwinin Etkisi bafllkl
Yantnz yanlfl ise Bilgibilimin Doallafltrlmas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Deerlerin Doallafltrlmas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
24
adafl Felsefe-I
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Bilim yntemi, znel dflncelerimizin tesinde, bizden bamsz bir fleye gnderme yapmaktadr. Dahas
yntem, kamusal olarak gelifltirilebilecek ve kullanlabilecek bir yntemdir. lk yntemi aflndran ve amacnda saptran toplumsal drt, burada tam tersine bir
avantaja dnflmektedir. te yandan bu drdnc yntem, temel bir varsayma, bamsz bir gerekliin bulunduu varsaymna dayanmaktadr ve sz konusu bu
varsaymn nasl temellendirilebilecei, ayr bir tartflma
konusu teflkil etmektedir.
Sra Sizde 2
Peircen, doruluun uygunluk kuramn kabul etmesini bekleyemeyiz. Peircen yaklaflmna gre sorgulamann amac, kanaatleri bir karara balamak ve sabitlefltirmektir. Dorulua ulaflmak deildir. Doruyu ve yanlfl, inan ve flphe terimlerine dayal olarak Peircen
yapt gibi tanmlayabiliriz. Doruyu, mutlak bir sabitlie gitgide yaklaflan bir inan olarak dflnlebiliriz.
Peircea gre inanlarmzn doruluuna, onlar olgularla karfllafltrarak karar vermeyiz. nk Peircea gre sahip olduumuz inanlardan ve kavramlardan bamsz olarak bir olguyu kendimize sunamayz. Dolaysyla, ancak mevcut baz inanlarmzla dier baz inanlarmz karfllafltrabiliriz. Tm inanlarmz ve kavramlarmz dierlerine bir lde bamldr. Bir bakma,
inanlardan bamsz saf ve dolaysz bir olgu yoktur.
Bu durumda yapabileceimiz en iyi fley, kanaatlerimizin olabildiince sabit ve kararl bir hale gelmesidir.
Sra Sizde 3
Peirce, pragmatizmin tm amacnn, zor szckler ve
soyut kavramlar hakknda akla ulaflmak olduunu
ifade eder. Bir fleye inanmak, bir fleyden flphe etmek,
bir fleyin doru ya da gerek olmas hep ayn ifllemi sonu yntemini uygulamamz gerektirir. Sz konusu ifllemler, bir toplulua mensup tm bireyler tarafndan
gereklefltirilebilir ve sonular kamusal olarak gzlemlenebilir fleylerdir. Bu, akla kavuflturulmaya alfllan
terimlerle ilgili znel duygulanmlara hi yer olmad
anlamna gelmez. te yandan, bu znel duygulanmlar,
akla kavuflturmaya alfltmz terimlerin anlamlarnn bir paras deildir. Bu nokta bizi, Peircen dil anlayflna getirmektedir. Peircea gre dil, ocukken rendiimiz ve baflkalarna rettiimiz toplumsal bir
uzlaflmdan ibarettir. Eer anlam, kamusal ve paylaflla-
bilir bir fleye dayanmasayd, dilin renilmesi ve retilmesi olanakl olmazd. Bu bakfl asna gre, terimlerin anlamlarnn belirlenmifl ya da sabitlenmifl olduu da sylenemez. Anlamlar ne yaptmza, neyi hangi yntemle ve ne lde akla kavuflturduumuza
bal olarak deiflebilir. Bu deiflim olgusu, Peirce tarafndan kabul edilir. Peircen dil anlayfl bu itibarla evrime tbdir.
Sra Sizde 4
Alfllagelmifl felsefe anlayfllar, temsile dayal bir bilgi
anlayflna sahip olduklarndan, zihinsel olarak temas
ettiimiz ieriklerin tesinde kendi baflna bir nesnellik
olduunu varsaymaktadr. Bu anlayfllara gre asl olan,
bu nesnellie dair bilgi sahibi olmaktr. flte bu nedenle, fiziin bir bilim olarak ncelii olduu dflnlmektedir. Fizik, doann zn (ki modern felsefeye gre
Descartestan beri bu z uzamsallkla iliflkilendirilmektedir) bize sunduu lde temel bilim daldr. Oysa
Dewey, insanlar doann edilgin izleyicileri olarak grmez. Deweya gre fizik dhil hibir bilim dal ncelikli deildir. Yukarda ifade edilen bilim ve doa anlayfl, bilen ile bilinenin ayrlmasna dayal yanlfl bir bilgibilimsel bakfl asna dayanmaktadr. Oysa, doa ile etkileflim halinde bulunan biz insanlar iin esas olan karfllafltmz problemleri zmektir. Sz konusu problemleri zmek zere ne kadar farkl ifllem tr varsa,
o kadar farkl bilgi anlayfl mevcuttur. Farkl bilim dallarnda kullanlan farkl fikirler, kavramlar ve yntemler, kendi amalarmza ulaflmak, karfllafltmz sorunlar zmek zere kullandmz aralardan ibarettir. Fiziin (ya da kimyann) doann zn bize sunduunu
dflnmek, bu itibarla yanlfltr. Doa bilimlerinin kavramlar da en nihayetinde, belli amalara hizmet eden
aralardan ibarettir. Fiziin ya da kimyann kavramlarn ve kuramlarn dierlerine gre ncelikli ve ayrcalkl klacak bir durum yoktur. Fiziin veya kimyann kavramlar ve kuramlar ile tasvir edilen doay birincil olarak almak ve dier fleyleri ikincil kabul etmek doru
deildir.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Dewey, John. (1929). Experience and Nature. W.W.
Norton. New York.
Dewey, John. (1933). How We Think. D.C.Heath. Boston.
Dewey, John. (1939). Theory of Valuation. University
of Chicago Press, Chicago.
Dewey, John. From Absolutism to Experimentalism.
On Experience, Nature, and Freedom (1960) ierisinde.
Dewey, John. The Need for a Recovery of Philosophy.
On Experience, Nature, and Freedom (1960) ierisinde.
Dewey, John. (1960). The Quest for Certainty: A
Study of the Relation of Knowledge and Action.
(G.P.Putnams Sons, New York, 1929). Capricorn
Books.
Dewey, John. (1960). On Experience, Nature, and
Freedom. Ed. Richard Bernstein, Bobbs-Merrill. Indianapolis.
Dewey, John. The Influence of Darwinism on Philosophy. John Dewey: The Middle Works (18991924) (1977) ierisinde.
Dewey, John. (1977). John Dewey: The Middle Works
(1899-1924). 4. cilt, Ed. Jo Ann Boydston. Southern
Illinois University Press. Carbondale.
Peirce, Charles Sanders. (1934). Collected Papers of
Charles Sanders Peirce. Cilt 5. Ed.Charles Hartshorbe ve Paul Weiss. Harvard College. Cambridge,
MA.
Peirce, Charles Sanders. The Fixation of Belief. Collected Papers of Charles Sanders Peirce (1934)
ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. How to make our ideas clear.
Collected Papers of Charles Sanders Peirce
(1934) ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. Some Consequences of Four
Incapacities. Collected Papers of Charles Sanders Peirce (1934) ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. Survey of Pragmatism. Collected Papers of Charles Sanders Peirce (1934)
ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. What Pragmatism is. Collected Papers of Charles Sanders Peirce (1934) ierisinde.
25
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Sentetik a priori yarglarn olanakllna ynelik elefltirilerin, analitik felsefenin ortaya kfl bakmndan tafld nemi aklayabilecek,
Analitik felsefenin ortaya kfl srecinde, Euklidesi olmayan geometrilerin
keflfinin oynad rol ayrtedebilecek,
Aritmetiin manta indirgenmesi ile neyin kastedildiini aklayabilecek,
Fregenin anlam ve gnderim ayrm ile dil felsefesinin geliflimine katksn
aklayabilecek,
Russell Paradoksunu ve nemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sentetik a priori
Analitik a priori
Euklidesfli olmayan geometriler
Aritmetiin manta indirgenmesi
Niceleme
Russell Paradoksu
Anlambilim
Anlam
Gnderim
indekiler
adafl Felsefe-I
Matematiin
Temellerinden
Anlambilime: Frege
TARHSEL ARKA PLAN

SENTETK A PROR TARTIfiMASI
FREDCH LUDWG GOTTLOB
FREGE (1848-1925)
SONU
Matematiin
Temellerinden
Anlambilime: Frege
TARHSEL ARKA PLAN
Analitik felsefenin ortaya kfl, her fleyden nce 19. yzylda hkim olan Kant
metafizik anlayflnn elefltirisi ile olanakl olmufltur. Bilindii gibi Kant kendi transandantal felsefesinde metafiziin olanan sorgulamfl ve speklatif metafizii kyasya elefltirmiflti. Kantn elefltirisinin sonrasnda ruhun lmsz bir tz olup olmad, Tanrnn bir ispatnn verilip verilemeyecei ya da evrenin genel vasflar
hakkndaki akl yrtmelerin bir tr yanlsama ierdii genel olarak kabul grmflt. te yandan Kant, akln snrlar ierisinde bir tr metafiziin olanakl olduunu
dflnyordu. Kant metafiziin merkezinde ise Kantn sentetik a priori olarak
adlandrd yarglar yer alyordu. Kanta gre matematiin yarglar (3 ile 5in toplam 8dir. veya Bir genin i alarnn toplam 180 derecedir. gibi), ve kuramsal fiziin temelinde yer alan yarglar (Tm olaylar bir nedene gre gerekleflir.
gibi) evrensel zorunlulua ve nesnel geerlilie sahip sentetik a priori yarglard.
Kant metafiziin elefltirisi zerinden dilin ve dilin mantnn felsefenin odana
yerleflmesi sreci, analitik felsefenin doduu sre olarak kabul edilebilir.
Bir bakma, Kantn elefltirileri zerinden bir tr metafiziin elenmesinin ardndan Kantn savunduu biimiyle metafiziin elenmesi, analitik felsefenin geliflimi
asndan belirleyici olmufltur. Metafiziin bu ikinci versiyonunun elenmesi sreci
nasl gerekleflmifltir? Bunu anlayabilmek iin, 19. yzylda ve 20. yzyln bafllarnda, matematik ve bilim alanlarnda yaflanan arpc geliflmelere gz atmamz uygun olacaktr. Anmak istediimiz geliflmelerden ilki, Euklidesi olmayan geometrilerin keflfedilmesidir. Sz konusu keflif, o dnemde etkili olan Kant matematik
anlayfln derinden etkilemifltir. Bu tartflmalar asndan son derece nemli bir
baflka geliflme ise Einsteinn zel ve genel grelik kuramn ortaya koymasdr. Bu
geliflmeler, geometrinin yarglarnn sentetik ve a priori olduuna iliflkin dflnceyi temelinden sarsmfltr. Bu geliflmelere paralel bir baflka geliflme ise matematiksel mantk alannda gerekleflmifltir. Matematiin manta indirgenebilecei ve bu
itibarla da matematiin nermelerinin analitik olduunun gsterilmesi, zellikle
Gottlob Fregenin alflmalar ile ivme kazanmfltr.
Bu blmde, tm bu geliflmelerin felsefe zerindeki etkilerini anlamaya
alflyoruz.
nl Alman felsefecisi Kant

1781 ylnda yaymlad
Kritik der reinen Vernunft
adl eserinde, metafiziin
olanakl olup olmadn
sorgulamfl ve akln kendi
snrlar ierisinde neyi bilip
bilemeyecei sorusuna bir
yant aramfltr. Kritik
terimi, Antik Yunancada
snr izmek kknden
tremifl bir szcktr. Bir
anlamda Kant akla, akln
iinden bir snr izmeye
alflmfltr.
28
adafl Felsefe-I
SENTETK A PROR TARTIfiMASI

Kantn Yarglar Snflandrmas
ncelikle belirtmemiz gereken nokta, Kantn kendi dizgesi ierisinde nermelerin
deil, yarglarn snflandrlmasndan sz ettiidir. Kanta gre yarg, dflnme yetisinin bir edimidir. Dil felsefesinin geliflim sreci ierisinde Kantn yarglara iliflkin
snflandrmas, nermelere uygulanmfltr. Bazlar, nerme ile haber tmcelerini
kast ederken; bazlar, farkl biimlerde ya da farkl dillerde ifade edilen nesnel ieriin kendisine, nerme adn vermifltir. Bu dzey farkllklar, yaplan tartflmalar
okurken gzden karlmamaldr.
Hatrlanaca zere Hume, bilgimizin snflandrlmasndan sz ederken fikirlerin bantlarna dayal dorular (ng. relations of ideas) ile olgular ifade eden
dorular (ng. matters of fact) arasnda bir ayrm yapmfltr. Tm anlaml nermeleri ya da yarglar, bu ikili snflandrmann kuflattn, bunun dflnda kalan herhangi bir ifadenin ise anlamsz olduunu ne srmfltr. Kant, kendi snflandrmasn iki farkl boyutta gereklefltirmifltir. Birinci boyut, bilgibilimle; ikinci boyut
ise anlambilimle ilgili olarak grlebilir. Birinci boyuta gre, bir yargnn doruluuna karar verebilmek iin ampirik deneyime ihtiya yoksa bu yarg, a priori; eer
ihtiya varsa, a posteriori olarak adlandrlr. kinci boyuta gre ise yargda, zne
konumunda olan kavram ierisinde yklem konumunda olan kavram ieriliyorsa
sz konusu yarg, analitik; ierilmiyorsa, sentetik olarak adlandrlr. Kant, bu ikili
snflandrmadan hareketle drt farkl yarg tr belirlemifltir. te yandan, analitik
ve a posteriori yarglar bulunmamaktadr. Geriye analitik a priori, sentetik a posteriori ve sentetik a priori yarglar kalmaktadr. Humeun fikirlerin bantlarna dayal dorular, Kanta gre analitik a priori yarglarca karfllanmaktadr. Bunlar, genel mantksal yarglardr. Humeun olgular ifade eden dorular ise sentetik a posteriori yarglara karfllk gelmektedir. Ampirik ierii olan tm yarglar ise sentetik
a posteriori yarglardr.
Kantn analitik a priori yarglara Tm cisimler uzamldr yargsn rnek vermektedir. Cisim kavramn dflndmzde, ksm bir kavram olarak uzamll
da dflnrz. Bu nedenle, cisim kavram ierisinde dflnlen uzamllk kavram, bu yargda cisime atfedilmektedir. Bu itibarla da bu yarg, analitiktir. Analitik olan bir yargnn dorulanmas iin, deneyime baflvurmamza ihtiya yoktur.
Dolaysyla, bilgibilimsel adan bu yarg, a prioridir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Kanta gre herhangi bir yargnn analitik ve a priori olabilmesi, ad
stnde bir yarg olabilmesine, yani bir yarg edimi ile kavranlmasna baldr. Anlambilimi esas alan bir felsefe anlayflnn geliflmesi, Kantn anlambiliminin dayand bu edimlerin elefltirilmesini gerektirmifltir.
Analitik felsefenin merkeznde yer ald biimiyle anlambilim, psikolojist yaklaflmlarn bir elefltirisine dayanmaktadr. Psikolojist yaklaflmlar, znel psikolojik
edimlerden bamsz nesnel ieriklerin bulunmadn savunur. Ancak burada psikolojik olan gnmzdeki adafl psikoloji bilimi ile ilgili olarak deil, metafiziksel bir balamda ele almak daha doru olacaktr. Psikolojik edimlerden burada kast, Kantn da kendi felsefesinde ska gnderme yapt biimiyle, deneyimi kuran ruha ait (dflnme, duyumlama, imgelem gibi) yetilerin edimleridir. Bu anlamyla psikolojik yarg edimlerinin eleflitirildii sreci, aflada bir Okuma Paras
ile sunmaya alflyoruz. Bu blmde ise zellikle, Kantn sentetik a priori yarg
anlayflnn elefltirisine odaklanacaz.
29
2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege
Kantn transandantal felsefesi dhilinde ilgin ve yeni olan, sentetik ve a priori yarglardr. Kanta gre analitik yarglar, sahip olduumuz bir kavramda ierilen
bilgiyi aklayc bir zelliktedir. Sentetik yarglar ise bilgimizi geniflletir. Sentetik a
priori yarglar, hem bilgimizi geniflletmekte hem de duyu deneyimine ihtiya gsSIRA SZDE
termeksizin doru olabilmektedir.
Kanta gre, ncelikle matematiin yarglar sentetik ve a prioridir. Sentetik a
posteriori yarglarn doru olabilmesi iin, zne ve yklem konumundaki kavramD fi N E L M
lar birbirine balayan nc bir fleye, deneyimde mevcut bir nesneye ihtiya vardr. Sentetik a priori yarglar sz konusu olduunda ise bu nc fley, uzay ve zaU
S O Rkonusu
mann saf grsne dayanarak infla edilen a priori nesnelerdir. Sz
infla, a
priori bir zemine dayand iin, matematiin sentetik yarglar, a priori olarak
dorudur. Kanta gre, geometrinin (o dnemde sadece Euklides
keflD K geometrisi
KAT
fedilmifl bulunduu iin Euklides geometrisinin) aksiyomlar, bu itibarla sentetik
ve a prioridir. Sentetik ve a priori olmalar itibariyle de evrensel zorunlulua ve
SIRA SZDE
nesnel geerlilie sahiptir.
Kantn bu kuramnn genel kabul grd 19. yzyln ilk yarsnda, bu kuram
sarsacak bir geliflme yaflanr. Euklidesi olmayan geometrilerAMALARIMIZ
keflfedilir. fiimdi bu
kefliflerin mahiyetini ve Kant metafizik zerindeki etkilerini anlamaya alflalm.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Analitik - sentetik yarg / nerme ayrmna iliflkin tartflmalarn seyriK iin,

T flu
A Pkitab okuyabilirsiniz: Dursun, Y. (2004) Felsefe ve Matematikte Analitik - Sentetik Ayrm. Elips Kitap.
Euklidesi Olmayan Geometriler
TELEVZYON
Euklides, Unsurlar (ng. Elements) adl eserini, M.. 300 yllarnda yazd. nsanlk
tarihinin en nl ve belki de en ok okunan kitaplarndan birisi olan bu kitap, befl
aksiyoma dayanarak pek ok geometri teoreminin ispat edilmesini ieriyordu.
NTERNET
1. Bir noktadan bir baflka noktaya doru bir izgi izilebilir (veya iki noktadan
bir doru geer).
2. Bir doru izgi zerinde sonlu ve srekli bir doru paras izilebilir (veya
iki nokta arasndaki srekli doru sonludur).
3. Belli bir noktay merkez ve herhangi bir uzunluu yarap olarak alarak bir
ember izilebilir (veya bir noktadan eflit uzaklktaki noktalarn geometrik
yeri, bir emberdir).
4. Tm dik alar birbirine eflittir.
5. ki doru bir doru ile kesildiinde, kesenin bir tarafnda oluflan iki i ann toplam 180 dereceden kkse, bu iki doru bu 180 dereceden kk
alarn bulunduu tarafta kesiflir.
Bunlara ek olarak, Euklides ve onu izleyen geometriciler, doru izgilerin sonsuz olduunu ya da iki ynde de sonsuzca uzatlabileceini dflnyorlard. Bunun beflinci aksiyom ile bir ilgisi olabileceini dflnmyorlard. Grld gibi,
ilk drt aksiyomun basitlii ve aklna karfln beflinci aksiyom daha karmaflk duruyordu. Belki, Euklidesin kendisi de beflinci aksiyom ile ilgili belli kayglar taflyordu. Verdii ilk 28 ispatta, bu beflinci aksiyomu kullanmad.
Proclus (410-485), Unsurlar zerine bir flerh kaleme ald ve beflinci aksiyomun
ilk drdnden tretilmesine iliflkin abalara yer verdi. Ptolemynin (Batlamyus) yanlfl bir ispat verdiini de belirtti. Kendisi de bir ispat vermeye alflt fakat bu ispat
da yanlflt. te yandan, beflinci aksiyoma efldeer bir baflka aksiyom ne srd:
Bir doru ve bu doru zerinde olmayan bir nokta verildiinde, bu noktadan
geen ve doruya paralel olan bir ve yalnz bir doru izilebilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Aksiyom ile postla
arasnda bir fark
bulunmaktadr. Euklides,
baz ifllemlerin
N dair
TERNET
yaplabileceine
kabuller olarak
postlalardan sz etmifltir.
Biz burada, genel bir
teaml izleyerek aksiyom
terimini kullanacaz.
30
adafl Felsefe-I
Proclusun bu postlas, 1795te John Playfairin yazd bir flerhten sonra, Playfairin aksiyomu olarak anlr oldu. Playfair, kendi flerhinde beflinci aksiyomun
kendi aksiyomu ile deifltirilmesini neriyordu.
Tarihsel bakmdan nem atfedilen bir ispat giriflimi, 1697 ylnda Girolomo
Saccheri tarafndan gereklefltirildi. Saccheriyi nemli klan, yaklaflmndaki farkllkt. Saccheri, beflinci aksiyomun yanlfl olduunu varsayp buradan hareketle bir
eliflki tretmeye alflmflt. Paralel iki doruyu kesen dorunun 90 dereceden az
bir a yapt varsaym altnda, Euklidesi geometriye ait olmayan birok teoremi
ispatlad. Sonuta, bir eliflki bulduunu da iddia etti. Bir dzlem zerinde sonsuz
uzaklkta bir nokta bulunduu varsaym altnda; dar a varsaym bir eliflkiye yol
ayordu.
1766 ylnda Lambert, Saccheriye benzer bir yntem izledi. Ancak onun amac,
bir eliflki ortaya koymak deildi. Lambert, dar a varsaym altnda, bir genin
alan azaldka i alar toplamnn arttn gsterdi.
Legendre yaflamnn neredeyse 40 yln paralel aksiyomuna iliflkin arafltrmalara vakfetti. Elments de Gomtrie adl kitabnn ekinde, Euklidesin beflinci aksiyomun Bir genin i alar toplam iki dik asn toplamna eflittir. aksiyomuna efldeer olduunu gsteren bir ispat verdi. Legendrein ispat, tpk Saccherinin ispat gibi, doru izgilerin sonsuz olduu varsaymna dayanyordu ancak bu yanlfll Legendre fark etmemiflti.
Tm bu sonusuz abalar karflsnda DAlembert, paralel aksiyomuna iliflkin sorunlar temel geometrinin skandal olarak adlandrd. Belki de paralel aksiyomunun ardnda yatan sorunu ilk anlayan matematiki, Gauss olmufltu. Gauss, 1792 ylndan itibaren paralel aksiyomu zerinde alflmaya bafllamflt. 1813 ylnda Paraleller kuram konusunda flu anda bile Euklidesten ileride deiliz. Bu matematiin
utan verici bir ksmdr... demek zorunda kald.
1817ye gelene kadar Gauss, beflinci aksiyomun dier drdnden bamsz olduuna kani olmufltu. Bir doruya kendi dflndaki bir noktadan birden fazla paralel izilmesine izin veren bir geometri fikrinin sonular zerinde alflmaya bafllad. Ancak, Gauss bu alflmalarn yaymlamad ve gizli tuttu. O yllarda Kantn
sentetik a priori anlayfl hkimdi ve Euklidesi geometrinin saf grnn bir zorunluluu olduu fikri yaygnd. Tarihilerin belirttiklerine gre ise Gauss, bu tr konularda atflmaya girmekten hofllanan bir akademisyen deildi.
Gauss, paralel aksiyomu zerinde meslektafl Farkas Bolyai ile grfl alflveriflinde bulunurdu. Farkas Bolyai de gemiflte, sonradan yanlfl olduu ortaya kan ispatlar yapmflt. Konunun ne denli zor olduunu ve bunu taknt haline getirmenin
zararlarn biliyordu. Bolyai, matematiki olarak yetifltirdii olu Jnos Bolyaiye,
beflinci aksiyom problemi zerine bir saat bile harcamamasn salk veriyordu. Ancak Jnos Bolyai babasn dinlemedi. Yapt alflmalarn sonucunu babasna bildirmek zere 1823te babasna yazd mektupta, Keflfettiim fleyler o kadar harika ki
flaflkna dndm.. Hilikten bafllayarak acayip yeni bir dnya yarattm. yazyordu.
Oul Bolyainin, bu acayip yeni dnyay anlatt alflmasn yazarak tamamlamas
iki yl daha ald ve alflmasn babasnn geometri kitabnn ekinde yaymlad.
Bolyainin gereklefltirdii srama, yeni bir geometrinin olanakl olmasyd.
Gauss bu alflmay okudu ve bir arkadaflna yazd bir mektupta Bolyaiyi bir dahi olarak and. te yandan, Bolyainin flevkini kracak biimde, kendisinin de bunu daha nce keflfettiini ama yaynlamadn syledi.
Bu geliflmelere paralel olarak bir Rus matematiki Lobachevsky, Gaussun ve
Bolyainin alflmalarndan habersiz olarak 1829da, Euklidesi olmayan geometriler
zerine bir alflma yaymlad. alflma, Rusa yazld ve yerel bir niversitenin
dergisinde yaymland iin genifl bir okur kitlesine ulaflamad. Lobachevsky, daha
sonra 1837 ylnda, alflmasn Franszca olarak Crelles Journalda yaymlad. Daha
sonra da 1840 ylnda alflmasn ayrntl olarak anlatan bir kitapk kaleme ald ve
burada Euklidesin paralel aksiyomunu flu flekilde deifltirdi: Bir doru zerinde olmayan bir noktadan o izgiye iki paralel izilebilir. Lobachevsky, bu aksiyomdan
hareketle, trigonometrik zdefllikler zerinde alflt ve genler kldke trigonometrik zdeflliklerin Euklides geometrisinde olan biime yaknsadn gsterdi.
Gaussun doktora rencilerinde olan Riemann, 10 Haziran 1854 tarihinde verdii alfl dersinde, yeni bir geometri anlayflndan sz etti. Riemann bu konuflmasnda, bir doruya kendi dflndaki bir noktadan hibir paralelin izilemeyecei
kresel geometriyi anlatt.
Bolyai ve Lobachevskynin ortaya koyduu geometrilerin, tutarl olduuna dair bir ispat verilmemiflti. Bir teoremin hem kendisinin hem de deillemesinin ispatnn verilemeyecei henz gsterilememiflti. te yandan, Euklidesi geometri
hakknda da bu biimde verilmifl bir ispat yoktu. Yzyllardr yaplan ispatlarda bir
tutarszlk ortaya kmamflt. Daha sonra Riemann, Euklidesi olmayan geometrilerin greli olarak tutarl olduunu gsterdi: Euklidesi olmayan geometriler, ancak ve ancak Euklidesi geometri tutarl ise tutarldr.
Euklidesi olmayan geometrilerin bir modele sahip olabileceini ilk kez Eugenio Beltrami (1835 - 1900) ortaya koydu. 1868 ylnda yazd, Essay on the interpretation of non-euclidean geometry adl eserinde Beltrami 3 boyutlu Euklides
geometrisi ierisinde, 2 boyutlu Euklidesi olmayan geometri iin bir model ortaya koydu. Bu model, sahte kre ad da verilen ve bir traktriksin asimptotu zerinde dndrlmesi ile elde edilen bir yzeydi.
Daha sonra Klein, 1871 ylnda Riemannn, Euklidesi olmayan geometrisi de
dhil olmak zere tm Euklidesi olmayan geometriler iin birer model ortaya
koydu. Klein, temel olarak farkl geometri olduunu gsterdi: Bolyai, Lobachevsky geometrisinde doru izgiler iki sonsuz uzaklkta noktaya sahiptir. Riemann geometrisinde byle sonsuz uzaklkta bir nokta bulunmamaktadr. Euklides geometrisinde ise her bir izgi iin st ste akflan iki sonsuz uzaklkta nokta vardr.
fiimdi, bu tarihsel arka plan dikkate alarak geometrinin aksiyomlarnn mahiyeti hakkndaki felsef tartflmalar ele alalm.
Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti

Bir nceki altblmde zetlediimiz srece, 19.yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln bafllarnda, sentetik a priori yarglarn mahiyetine iliflkin felsef bir tartflma efllik etmifltir. Euklidesi olmayan geometrilerin keflfedilmesi, beraberinde flu soruyu
getirmifltir: Sz konusu geometriler zellikle beflinci aksiyom dikkate alndnda
birbiriyle eliflik ifadeler iermektedir. Bir geometri, tek bir paralelden sz ederken
bir dieri, hibir paralelin izilemeyeceinden ya da birden fazla (hatta sonsuz sayda) paralelin izilebilmesinden sz etmektedir. Dolaysyla bu geometriler birbirleriyle tutarl olmayan, ayn yorum altnda doru olamayacak, nermeler iermektedir. Eer Kantn iddia ettii gibi, geometrinin aksiyomlar evrensel zorunlulua
ve nesnel gererlilie sahip ise bunlarn hepsinin ayn anda zorunlu ve nesnel geerli olmas gerekir. Ancak, birbiriyle eliflik iki nerme bir ve ayn anda zorunlu
ve nesnel geerli olamaz. Bunun farknda olan Kant felsefeciler, Euklidesi olmayan geometrilerden haberdar olduklarnda iki tr tepki vermifllerdir: ncelikle bu
31
32
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
adafl Felsefe-I
geometrilerin dflnsel adan olanaklln kabul etmifl ancak, sadece Euklidesi

geometrinin grnn biimini belirlediini ve dolaysyla, nesnel geerlilie sahip
olduunu ne srmfllerdir. kinci olarak da Euklidesi olmayan geometrilerin tutarl olmayabileceini yani, zaman ierisinde eliflkiler barndrdnn gsterilebileceini savunmufllardr.
Ancak tarihsel geliflmeler, bu iki savn da geersizliini ortaya karmfltr. ncelikle Riemannn verdii greli tutarllk ispat, Euklidesi geometrilerin Euklides
geometrisi kadar tutarl olduunu ortaya koyarak ikinci elefltiriyi ortadan kaldrmfltr. lk elefltirinin bertaraf edilmesi ise iki aflamada gereklemifltir. lk aflamada,
Euklidesi olmayan geometrilerin modelleri bulunmufl ve sz konusu geometrilerin de matematiksel alanda nesnel bir geerlilii olduu grlmfltr. Ancak, Kant dflncenin savunucular, yine de Euklidesi geometrinin uzayn geometrisi olduunu ne srmfllerdir. kinci aflama ise Einsteinn genel grelilik kuramn ortaya koymas ile gerekleflmifltir. Einstein, fizik yasalarnn betimlenmesinde Euklidesi olmayan bir geometrinin daha uygun olduunu ifade etmifltir.
Tm bu geliflmelerin sonucunda, geometrinin aksiyomlarnn, sentetik a priori
yarglar olduu dflncesi savunulamaz bir hale gelmifltir. yleyse, geometrinin
SIRA SZDE
aksiyomlarnn
anlambilimsel ve bilgibilimsel stats hakknda ne sylenecektir?
Nasl bir felsef ereve ierisinde bu soru yantlanabilecektir?
Bu konuda yrtlen bir tartflma, geometrinin aksiyomlar ierinde ad geen
D fi N E L M
nokta, dz izgi gibi temel terimlerin mahiyeti ile ilgilidir. Bir yandan Frege ve
matematiki ve felsefeci David Hilbert (1854 - 1912), dier yandan da Russell ve
S Ove
R Ufelsefeci Henry Poincar (1862 - 1943), bu konu etrafnda bir tarFransz fiziki
tflmaya giriflmifller ve mektuplaflmfllardr. Poincar, 1880lerden itibaren geometrinin aksiyomlarnn
D K K A T ne olgusal bir ierie sahip olduunu ne mantksal bir zorunluluu ifade ettiini ne de sentetik a priori yarglara dayanmakta olduunu ve fakat rtk tanmlar olduunu savunmufltur. Hilbertte benzer bir biimde, geometSIRA SZDE
rinin aksiyomlarnn tanmlar olduunu ifade etmifltir. lgintir ki matematiin manta indirgenmesini savunan iki nemli ad, Russell ve Frege, bu yaklaflmlara karfl
kmfllar ve
uzun bir sre geometrinin aksiyomlarnn tanmsal olmayaca konuAMALARIMIZ
sunda, srasyla Poincar ve Russell ikna etmeye alflmfllardr.
N N
Sz konusuKbu tartflmalar
ve bu tartflmalarn anlambilimi merkeze alan bir felsefe geleT A P
neinin oluflmasna etkilerini Alberto Coffa ayrntl olarak ele almfltr: Coffa, A. (1991)
The Semantic Tradition from Kant to Carnap: to the Vienna Station. Cambridge University Press. TCambridge.
E L E V Z Y O N Chapter 7: Logic in transition: s.113-140.
Bu tartflmalarda Hilbert ve Poincarnin savunduu grfl, sz konusu terimlerin aksiyomlar ierisinde tanmland ve bu tanmlarn dflnda bir anlamlar ve
NTERNET
gnderimleri bulunmaddr. Poincar bu grfl, geometrinin aksiyomlarnn
nermesel bir ierii bulunmad ve fakat rtk tanmlar (ng. definitions in disguse) olarak dflnlmeleri gerektii biiminde ifade etmifltir. Tanmsal olmalar
itibariyle de geometrinin aksiyomlar, analitik olmak durumundadr.
Geometrinin aksiyomlarnda sz, geen basit ve tanmsz kabul edilen terimlerin mahiyeti zerine yrtlen tartflmalar, genelde dilin ve mantn mahiyetinin
belli bir biimde anlafllmas iin anahtar rol oynamfltr. Bir bakma, analitik felsefe gelenei kendi mantk ve a priori anlayfln, bu tartflmalar ierisinde netlefltirmifltir. Konunun geliflimini flu flekilde zetleyebiliriz: Kant, kendi dflncesi ierisinde
Platoncu idealarn ve sz konusu bu idealara iliflkin bilgi sahibi olmamzn arac ola-
33
rak entelektel grnn bir elefltirisini sunmufltur. Kantn metafiziin olanakllna iliflkin elefltirisinin merkezinde, Platonculuun bir elefltirisi yer almaktadr.
te yandan Kant, matematiksel yarglar temellendirmeye alflrken, kavramsal
bilgiye karflt olarak yine grsel bilgiden yararlanmfl ve matematiin saf grye
dayandn savunmufltur. Netice olarak, sentetik a priori yarglar, saf grde infla
olunan nesnelerin dolaysz bilgisine dayanmaktadr. Ancak, yukarda da ifade ettiimiz gibi, geometrinin sentetik a priori yarglara dayand grfl, Euklidesi
geometrilerin ortaya kflyla artk savunulamaz hale gelmifltir. Dolaysyla, zelde
aritmetiin, genelde de matematiin analitik olana (mantksal olana) indirgenmesine ynelik bir eilim ortaya kmfltr. Ancak burada sorulmas
gereken
SIRA
SZDE bir soru,
mantksal olann bilgisinin nereden kaynaklanddr. Mantksal biimler (mantksal doru nermelerin ve geerli karmlarn biimleri), eer olgular olarak grL M edebiliriz.
D fi N Esz
lrse kendileri hakknda kavramsal bir bilgiye sahip olduumuzdan
Lakin bu takdirde, mantksal olan a posteriori bir statye sahip olacaktr ki bu, ok
kolaylkla savunulabilir bir grfl deildir. Eer, mantksal olanS hakkndaki
bilgiO R U
miz kavramsal deilse, geriye kalan bir seenek, sz konusu bilginin grsel olduudur. Ancak bu suretle, Kantn elefltirdii ve afllmasna katkda bulunduu bir
DKKAT
bilgi tr olarak, entelektel gr, tekrar devreye sokulmaktadr.
Bu da eflit lde kabul edilemez bir durumdur. flte bu balamda, geometrinin aksiyomlarnn
SZDE Bu yakrtk tanmlar olduunun ortaya konulmas, iki bakmdan okSIRA
nemlidir:
laflm, bir yandan matematiin mantksal olana indirgenmesi bakmndan byk
nem taflmaktadr; te yandan da bu indirgeme esnasnda, grsel bir bilgiye
AMALARIMIZ
gnderme yaplmamfl olmaktadr. A priori olann temellendirilmesi sadece ve sadece dilin snrlar ierisinde kuflatlabilmektedir.
Felsefenin dilin snrlar ierisine ekilmesi srecine son noktay ise WittgensteK T A P
in Tractatus adl eserinde koyacaktr. Mantksal biimlerin, Platoncu bir tarzda anlafllmasna ynelik elefltirilerin genel tarz olumsuzlaycdr. Yani, onlarn ne olmadn ortaya koymaya yneliktir. Wittgenstein, onlarn ne olduklarn dilin snrlaTELEVZYON
r ierisinde ortaya koymay denemifltir. Wittgensteinn bu grfllerini nite 4te
ayrntl olarak ele alacaz.
Gr ile nesneler ile dolaysz

olarak (kavramlarn dolaym
olmakszn) temas ettiimiz
bir mekn ya da ara yz kast
edilmektedir. Sz konusu
nesnelerin (Platoncu
nesneler ya da idealar gibi)
duyusal alanda mevcut
olmamalar durumunda sz
konusu gr entellektel
(akl) sfatn almaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Aritmetiin Manta ndirgenmesi
O R U
Matematiin sentetik a priori yarglara dayand dflncesinin Selefltirisinin
bir dier ciheti ise aritmetiin nermelerinin analitik a priori olduunun gsterilmesini
iermektedir. Bu nemli admn atlmas ve bir bakma aritmetiin
D K Kdilsel
A T - mantksal olana indirgenmesi srecinde en nemli katk hi flphesiz Gottlob Fregeden
gelmifltir. Aflada, Fregenin alflmalarn sunduumuzda, kendisinin bazlarnca
SIRA SZDE
neden analitik felsefenin bykbabas olarak anld daha iyi anlafllacaktr.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Frege ve Hilbertin bu konudaki tartflmalar iin flu kayna okuyabilirsiniz:

N T E R N E T The FregeHilbert Controversy: (http://plato.stanford.edu/entries/frege-hilbert/).
SIRA SZDE
Sentetik a priori yarglarn olanakllnn elefltirilmesi ile dilin ve dilsel
olann felsefenin
odana yerleflmesi arasndaki banty aklaynz.
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
34
adafl Felsefe-I
FRIEDRICH LUDWIG GOTTLOB FREGE (1848 - 1925)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Frege, alflmalarnn odan, manta ve bununla balantl olarak felsefeye kaydrmfl bir matematikidir. Bazlar, kendisini analitik felsefenin kurucusu olarak
kabul eder. Yaflad sre ierisinde yapt alflmalar, dar bir evre dflnda tannmamfltr. Matematiin temelleri ve mantk zerine yapt alflmalar, Giuseppe
Peano (1858-1932) ve Bertrand Russell (1872-1970) tarafndan gelecek nesillere
aktarlmfltr. Wittgenstein, Tractatusta Fregenin alflmalarndan vgyle sz etmifltir. te yandan, Fregenin en nemli alflmalarndan biri olan Grundlagen der
Arithmetik, ancak 1950de ngilizceye evrilmifltir. Fregenin alflmalarna olan ilgi 1960larda artmfl, 1970lerden sonra ise Fregenin baz alflmalar, analitik felsefe alflan bir rencinin standart okuma metinleri arasna girmifltir.
Frege, 1848 ylnda Mecklenburg-Schwerinde (bugn Almanyaya bal Mecklenburg-Vorpommern Federe Devletinde) yer alan Wismarda dodu. Babas, bir
kz lisesinin kurucusu ve yneticisiydi. Babasnn lmnden sonra annesi ayn ifli
srdrd. ocukluktan itibaren dille ve mantkla ilgili konularla karfllaflma frsat
buldu. Bunun nemli nedenlerinden birisi, babasnn 9 - 13 yafl arasndaki ocuklar iin Alman dili zerine yazd bir ders kitabyd. Bu kitabn girifl blm, dilin
mant ile ilgiliydi.
Frege 1869da Jena niversitesinde renime bafllad. lk drt dnemde, zellikle fizik ve matematikle ilgili yaklaflk 20 kadar derse devam etti. Ald dersler
arasnda felsefe dersleri de vard. 1871den itibaren Frege, alflmalarna Gttingende devam etme karar ald. 1873 ylnda Ernst Scheringin yannda doktora alflmasn tamamlad. Doktora tezi ber eine geometrische Darstellung der imaSIRA SZDE
ginren Gebilde
in der Ebene (Dzlemde majiner Biimlerin Geometrik Temsili)
baflln taflyordu. Bu alflmasnda Frege, projektif geometrideki bir problemi
zmeye alflyordu. Problem, sonsuz mesafedeki noktalarn temsil edilebilmesi
D fi N E L M
ile ilgiliydi. Frege, doktora derecesini aldktan sonra matematik dersleri vermeye
bafllad. Matematik alannda 1879da doent ve 1896da profesr oldu. Frege 1887
S O R UKatharina Sophia Anna Lieseberg ile evlendi. Akademik alflmaylnda Margarete
larn 1918e dein srdrd. 1925te Bad Kleinende ld.
Frege, 1874ten
D K K A T 1918e kadar sren akademik alflmalarnn byk bir blmn tek bir amaca hasretmifltir. Aritmetii manta indirgeyerek salam bir temele
oturtmak. 1879 ylnda yaymlad Begriffsschrift (Kavram Yazs) adl eserinden
SIRA SZDE
1906 ylnda Russelln kendisine gnderdii ve kurduu sistemin bir paradoks
ierdiini gsteren mektuba kadar, neredeyse tamamen bu ama iin aba sarf etmifltir. fiimdi
Fregenin neyi amaladn ve bunun nasl olup da kendisini analitik
AMALARIMIZ
felsefenin kurucusu haline getirdiini anlamaya alflalm.
N N
Fregenin Trkeye
kitap ve makalalerine iliflkin bilgileri, bu blmn sonundaK T A evrilen
P
ki Yararlanlan Kaynaklar ksmnda bulabilirsiniz.
MantkT Eve
Temelleri
L E VAritmetiin
ZYON
Fregenin, aritmetii mantksal olana indirgeme projesi, hem saylarn tek tek tanmlanmasn hem de saylarn srasnn yakalanmasn iermektedir. Frege, 1884
tarihli aritmetiin temelleri zerine yazd eserinde (Die Grundlagen der ArithmeNTERNET
tik, eine logisch-matematische
Untersuchung ber den Begriff der Zahl) ve 1893 ylnda ilk ve tek cildini yaymlad aritmetiin temel yasalar hakknda yazd eserinde de (Die Grundgeseztze der Arithmetik) tek tek (sayal; ng. cardinal) saylarn, saf mantktan nasl tretilebileceini ortaya koymaya alflmfltr.
Ancak, saylarn tek tek tanmlanmas abasna ncelikli bir biimde 1879 tarihli eserinde (Begriffsschrift) bir dizideki sra kavramnn mantksal sonu kavramna
indirgenebileceini gstermeye alflmfltr. Fregenin bu eseriyle gelifltirmeye bafllad ideografi fikri, biimsel mantn gelifliminde de bir dnm noktas olmufltur. Begriffsschrift, fonksiyonlar ve deiflkenlerin biimsel bir dil ierisinde temsil
edilebilmesini salyordu. Frege, matematiin manta dayandn ve mantn
ierisinden gelifltiini gstermeye alflyordu. Bunun gsterilebilmesi iin mantn
o gnk halinden ok ileriye grtlmesi icap ediyordu. Ne Aristotelesin kyas
kuram ne Stoac nermeler mant nermelerin ve karmlarn temsil edilebilmesi iin yeterliydi. rnein, Euklides geometrisinin karmlar, klasik mantk ierisinde ele alnamyordu.
Klasik mantk, mantk deiflmezleri ile ilgili bir ilerleme salamfl olsa da zellikle tm ve baz gibi ifadeleri ieren nermelerin ele alnfl, yeterince ayrntl
deildi. Fregenin gelifltirdii niceleme mant, tm bu sorunlar kknden halletmifl ve modern mantn gelifliminde yeni bir bafllang olmufltur. Fregenin gelifltirdii mantk ierisinde en karmaflk matematiksel ifadeler temsil edilebilmifl, ispatlar kendi ifade ettii anlamda grsel herhangi bir unsurun szmasna izin vermeyen bir biimde mantksal aralarla ele alnabilmifltir.
Frege, Begriffsschrift adl eserindeki amacn, nszde flu flekilde ifade etmifltir:
...dorulanmay gerektiren tm dorular sadece mantk vastasyla bir ispat verilebilenler ve deneyimin olgular ile desteklenmek durumunda olanlar olmak zere ikiye ayryoruz. Ancak, bir nermenin ilk trde olabilmesi, flphesiz ki sz konusu
nermenin duyularn efllii olmakszn insan zihninde beliremeyecei gerei ile
uyumludur. Dolaysyla, psikolojik kaynan ne olduundan ziyade en iyi ispat yntemi, bu snflandrmann temelinde yer almaktadr. fiimdi ben, aritmetiin yarglarnn bu trlerin hangisine ait olduu sorusunu ele almak istersem, ncelikle, aritmetikte yalnzca, tm tikelleri aflan dflnce yasalarnn desteiyle, yani yalnzca karmlar yoluyla ne kadar ilerleyebileceimi kesinlefltirmek durumundaym demektir. Benim ilk admm, bir dizideki sra kavramn mantksal sonu kavramna indirgeme ve buradan da say kavramna ulaflma abas olacaktr. Grsel olan herhangi bir fleyin gzden kaarak buraya szmasn nlemek iin, karm zincirlerinin
boflluksuz olmas iin her trl gayreti gstermek durumundaydm. Bu gereksinime
mmkn olan en sk biimde uyma abasn gsterirken dilin yetersizliini bir engel olarak karflmda buldum... Dile ait sz konusu eksiklik beni bu ideografi fikrine
itti (Begriffsschrift, s.1).
Bu alntdan anlaflld zere Frege, karmlarn temsil edilmesinde tamamen mantksal bir dizge oluflturmay hedeflemektedir. Bu dizge iine grsel olan hibir unsurun szmasna izin vermeyecektir. Fregenin daha genifl balamdaki amac ise aritmetiin mantn bir alt dal olduunu gstermektir. Aritmetiin doru nermeleri, birer
mantk teoremi olarak ve mantksal bir dizgenin olanaklar ierisinde ispatlanabilir.
Fregenin baflard deiflimi anlayabilmek iin kendisinin kavram, nesne ve niceleyiciler ile ilgili gelifltirdii bakfl asnn ayrntlarna girmemiz gerekmektedir.
ncelikle say ifade eden bir nermeyi dikkate alalm. Fregenin bu tr nermelerle ilgili yapt ilk tespit, bu nermelerin kavramlarla ilgili bir fley sylediidir. Bir
nesnenin herhangi bir sayal say kadar olduunu sylemek, esasen belli bir kavramn altna dflen belli bir sayda nesne olduunu sylemektir. Bir baflka deyiflle,
bu tr nermeleri n tane F vardr biimindedir. Dolaysyla, saysal nermelerin
zmlenmesi, kavramlarn mantk ierisinde nasl ele alnabileceini aklamam-
35
20. yzylda, mantk

alannda salanan
ilerlemelerin tamam,
Fregenin niceleme
mantna dayanr. Bertrand
Russell (1872-1970) ve
Alfred North Whiteheadn
(1861-1947) mantksal
kavramlar ele aldklar ve
biimsellefltirdikleri nl
yaptlar Principia
Mathematica (1910-1913),
Bertrand Russelln belirli
betimleyiciler kuram,
matematiksel mantn ve
hesap kuramnn
gelifliminde bir dnm
noktas olan Kurt Gdelin
(1906-1978)
tamamlanamazlk teoremleri
ve Alfred Tarskinin (19011983) nesne dili ile st dilin
birbirinden ayrlmasna
dayanan doruluk kuram
Fregenin gelifltirdii
manta dayanmaktadr.
36
adafl Felsefe-I
z gerektirir. Frege bu noktada, fonksiyonlardan yararlanr. Bir rnek olmak zere,

toplama fonksiyonunu ele alalm. Toplama fonksiyonu sral llerden oluflur. Sral lnn ilk iki srasndaki saylar, fonksiyonun tanm kmesini, nc sradaki say ise deer kmesini teflkil eder. rnein 1, 3, 4 sral ls, toplama fonksiyonunun bir zellemesidir. nk 1 + 3 = 4 nermesi doru bir nermedir.
fiimdi toplama fonksiyonu ile oluflturduumuz basit bir denklemi ele alalm: x + 3
= 4. Bu denklem, bir nerme ifade etmez. Belli bir doruluk deeri yoktur. Gnmzde mantkta bu tr ifadelere, nermelerden farklarn belirtmek iin ak nerme adn veriyoruz. Sz konusu ak nerme, bir deiflken (x) iermektedir. Bu
deiflken, doal saylar kmesinden deerler alyor olsun. rnein 1 says bu
denklemi salar. 1in sz konusu denklemi salamas demek, x yerine 1 koyduumuzda doru bir nerme elde ederiz demektir. Byle bir ak nermeye gereklenebilir bir nerme diyoruz.
Frege, kavramlar tpk yukarda ifade ettiimiz denklemdeki gibi ak nermeler cinsinden ele almakta ve onlara tamamlanmamfl simgeler adn vermektedir.
Bir bakma kavramlar, kendilerini salayan nesneler tarafndan doldurulacak boflluk veya (ya da ikili ve daha oklu bantlar sz konusu olduunda) boflluklar ierirler. rnein dnyann uydusu kavramn x dnyann uydusudur biiminde
bir ak nermeyle ifade edebiliriz. Sz konusu ak nermeyi, dnyann uydusu
olduu iin ay salamaktadr.
Ak nermeleri kapal hale getirmenin bir yolu, grld gibi, bir nesneyi
(daha dorusu nesneye iflaret eden bir terimi), sz konusu deiflkenin yerine koymaktr. Ancak tek yol bu deildir. Fregenin devrim niteliindeki buluflu flu flekilde ifade edilebilir: Niceleme, ak nermeleri kapal hale getirme, yani ak nermeleri doruluk deeri taflyan nermelere dnfltrme ifllemidir. Yine dnyann
uydusu kavramn ele alalm. Fx: x dnyann uydusudur olarak tanmlansn.
(I) Tm xler iin Fxtir.
(II) Baz xler iin Fxtir.
Yukardaki nerme biimlerinden (I), tmel bir nerme biimi olup tmel bir
niceleyici (tm) iermektedir. (II) nermesi ise tikel bir nerme biimi olup tikel
bir niceleyici (baz) iermektedir. Her iki nerme de sz konusu deiflken xin
deer ald alana bal olarak belli bir doruluk deeri taflmaktadr. rnein, tm
fleyleri deer alan olarak belirlersek (I) yanlfl, (II) ise doru olacaktr.
Ayn nerme Gxy: x, ynin uydusudur yklemini kullanarak ve dnya yerine
bir sabit terim koyarak da ifade edilebilir. a sabit bir terim olarak dnyann yerine gesin:
(III) Tm xler iin Gxadr.
(IV) Baz xler iin Gxadr.
Grld gibi, niceleyici ieren tm nermeler ierdikleri birli, ikili, nli bantlar uygun nerme eklemlerini de tanmlayarak biimsel mantk ierisinde temsil edilebilir hale gelmifltir. Niceleyicilerin bu flekilde ele alnmasnn bir dier
avantaj da klasik mantkta mmkn olmayan bir biimde saysal ifadelerin temsil
edilebilmesidir. rnein, Dnyann bir ve yalnz bir uydusu vardr. ifadesini,
mantmza zdefllik simgesini (=) katarak kolayca ifade edebiliriz: En az bir x
vardr ki Gxadr ve eer herhangi bir y iin Gya ise x=ydir.
Benzer biimde tm dier saysal ifadeler, tam olarak iki, en az iki, en fazla bir, en az iki vb. herhangi bir mulakla yol amakszn Fregenin gelifltirdii mantk ierisinde temsil edilebilir.
Frege, gelifltirdii niceleme mant ierisinde karmaflk matematiksel nermeleri ve bu nermeleri ieren mantksal karmlar temsil edebilme olanana sahip
olmufltur. Dolaysyla sra, tek tek saylarn tanmlanmasna gelmifltir. Projesinin bu
ksmna girifl olarak Frege, 1884 ylnda Die Grundlagen der Aritmetiki (Aritmetiin Temelleri) yaymlar. Bu kitap, ilki gibi teknik notasyonlar iermez. Birok felsefe tarihisine gre Grundlagen yazlfl biimi, kantlamalarn sunuluflu vb. itibariyle felsefe tarihinde yazlmfl en baflarl analitik metinlerden birisidir. Frege, ncelikle aritmetiksel nermelerin stats ve sayal saynn mahiyetine iliflkin mevcut
kuramlar elefltirel bir biimde ele alr. Bunlarn her birinin neden kabul edilemez
olduunu ayrntl kantlamalar vererek gsterir. Ta ki kendi nerdiinin haricinde
aritmetiin ve sayal saynn aklanmasnda geerli baflka bir kuram kalmayncaya
kadar. Daha sonra bir sre, ilk iki kitabnda ne srd kavram ve nesne anlayfln netlefltirmek zere alflr. Bu alflmalarnn sonularn 1891 ylnda verdii
Funktion und Begriff (Fonksiyon ve Kavram) bafllkl derste sunar. Aritmetiin temellerine iliflkin yaklaflmnn artk olgunlafltna ikna olduundan, sz konusu temellerin biimsel bir sunumunu yapmaya karar verir ve Grundgesetze der Aritmetikin (Aritmetiin Temel Yasalar) ilk cildini 1893 ylnda yaymlar. Grundgesetze
biimsel ve teknik bir metindir. Felsef tartflmalar ve temellendirmeler yoktur. Birinci ksmda, sadece kulland biimsel dilin anlambilimine iliflkin bir sunum bulunmaktadr. kinci ksm ise ayrntl tretimleri ierir. Sonlu sayal saylar olarak
doal saylarn inflas gereklefltirilir. Grundgesetzenin ikinci cildi, on yl sonra
1903te yaymlanr. kinci ksmn sonu, ikinci ciltte sunulur. nc ksmda gerel
saylarn inflasna iliflkin tartflmalar bafllar. Bu tartflmalar, Grundlagende sayal saylara iliflkin tartflmann bir benzeridir. Bu kez gerel saylara iliflkin farkl kuramlar elefltiriye tb tutulur. Fakat ikinci cildin sonunda tamamlanmaz. Bir nc cilt
ise hibir zaman yaymlanmamfltr.
Sonuta Frege, sayal sayy nasl ele almakta ve nasl tanmlamaktadr? Bunu anlayabilmek iin ncelikle birinci dzey ve ikinci dzey biimsel mantk arasndaki
ayrma dikkat etmemiz gerekir. Birinci dzey niceleme mantnda, niceleyiciler
deiflkenleri nicelerler. Bir baflka deyiflle, tm xler iin ya da baz xler iin biimindeki ifadelerden baflka niceleyiciler birinci dzey mantkta yer almaz. kinci
dzey niceleme mantnda ise yklemlerin de nicelenebildiini grrz. Bir bakma ikinci dzey mantk, sadece yklemlerin kaplamlarndaki nesneler hakknda
deil bizatihi yklemlerin kendileri hakknda konuflabildiimiz bir mantktr.
Frege sayal saylar ikinci dzey yklemler mantnda tanmlamaktadr. Biraz nce Belli bir yklemi salayan bir ve yalnz bir nesne vardr. nermesinin biimini ifade etmifltik. fiimdi bu nerme biimini salayan yklemleri dikkate alalm. Bu yklemlerin kaplamlarnda sadece bir birey bulunmaktadr. Fregeye gre Bir says, ikinci derece yklemler mantnda, birinci derece yklemler mantndaki sz konusu
ifadeyi salayan tm yklemlerin kavramdr. Bir bakma Bir saysnn kendisi kaplamnda bir birey bulunan yklemlerin kmesidir. Sfr says kaplamnda hibir birey
bulunmayan (bu itibarla da eliflik olan) yklemlerin kavramdr. Benzer biimde, dier tm saylar da ikinci derece yklemler mantnda artk tanmlanabilmektedir.
Russell Paradoksu
Fregenin projesinin son aflamas, Fregenin mantksal olarak kabul ettii aksiyomlardan aritmetiin yasalarnn tretilmesini iermektedir. Frege sz konusu bu tretimleri yaparken, kendisinin Temel Yasa V olarak adlandrd bir yasaya mracaat etmifltir. Bu yasay flu flekilde ifade edebiliriz:
37
38
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
adafl Felsefe-I
Bir f(x) fonksiyonunun ve bir dier g(x) fonksiyonunun deer-alanlar bir ve

ayndr ancak ve ancak tm xler iin f(x) = g(x) ise.
Temel Yasa Vin zel bir durumu yklemlere ve yklemlerin kaplamlarna uygulanabilir. Eer {x|Fx} kmesi F ykleminin kaplamn belirtiyor olsun, yani F
yklemini salayan tm fleyleri ieriyor olsun. Bu durumda Temel Yasa V flu flekilde yeniden ifade edilebilir: F ve G yklemleri ayn kaplama sahiptirler ancak ve
ancak tm xler iin Fx Gx ise (Burada simgesi karfllkl koflulu gstermektedir). Bir baflka deyiflle, Flerin kmesi ve Glerin kmesi ile bir ve ayndr
ancak ve ancak her F, G ise ve her G, F ise.
SIRA SZDE
Frege, bu yasay mantksal ve aflikr kabul etmifl ve bu yasadan Humeun eflsayllk ilkesinin ve Peanonun aritmetiksel aksiyomlarnn tretilebileceini gstermeye alflmfltr.
Yasa Vten aritmetiin aksiyomlarnn tretilmesi bugn
D fi N E L Temel
M
Fregenin Teoremi olarak anlmaktadr.
Frege, Grundgesetzenin ikinci cildini yaymlamaya hazrlanrken Russell, kenS O R U
disine bir mektup
yazar ve Temel Yasa Vten bir paradoksun tretilebildiini ifade
eder. Russell, kendi kendisinin eleman olmayan kmelerin kmesinin Fregenin
dizgesi ierisinde
D K K A Ttanmlanabileceini, ancak byle bir kmenin kendisinin hem
eleman olacann hem de eleman olamayacann gsterilebildiini, dolaysyla
bir eliflkinin ortaya ktn gsterir. Bu durumda Fregenin dizgesi bir eliflkiye
SIRA SZDE
yer vermekte ve tutarsz olmaktadr. Frege sorunu kabul eder ve bir zm olmak
zere bir Ek blm kaleme alr. zm Temel Yasa Vte bir deifliklik nermektedir. Frege AMALARIMIZ
sz konusu ek blmne flu satrlarla bafllar: Bilim zerine yazan birisinin baflna, alflmasnn tamamlanmasndan sonra eserinin temellerinden birisinin sarslmasndan daha talihsiz bir olay zor gelir. Bu cildin basm tamamlanmak
zereyken KBay
Russelln bir mektubu ile benim iine dfltm durum
T Bertrand
A P
iflte budur. (Russelln mektubu ve Fregenin cevab Heijenoort (1967) ierisinde
yaymlanmfltr.) Fregenin nerdii zmn yeterli olmad daha sonra anlafllr.
Fregenin
T E L Emantk
V Z Y O N zerine alflmalar Bertrand Russell (1872 - 1970), Rudolf Carnap (1891-1970) ve Ludwig Wittgensteinn (1889-1951) yaptlarndaki gndermelerle zaman ierisinde tannr.
N N
T E R N E T Grundgesetzede baflarmaya alflt tretimlerin byk ksmnn,

Gnmzde NFregenin
Russell Paradoksuna yol amakszn kurtarlabilecei dflnlmektedir. Bu konudaki alflmalara iliflkin bilgiler iin ltfen flu balanty inceleyiniz: Freges Logic, Theorem, and
Foundations for Arithmetic (http://plato.stanford.edu/entries/frege-logic/)
Fregenin Projesinin nemi

Neden Frege analitik felsefenin kurucusu kabul edilir? Aritmetiin manta indirgenmesi projesinin analitik felsefenin geliflim seyri bakmndan nemi nedir? ncelikle, analitik felsefenin temel vasflarn hatrlayalm: Dili ve dilin mantn merkeze almak; metafizii elemek; felsef sylemi mulaklklardan ve karflklklardan
arndrmak. Frege, gelifltirdii kavram yazs ve niceleme kuramyla modern mantn kurucusudur. Bu itibarla, analitik felsefe zerindeki etkisi tartflma gtrmez.
Kendisi, yazd metinlerde son derece kantlamac bir slup kullanmfl ve analitik
felsefe metinlerinin ilk rneklerini vermifltir. Bu bakmdan da etkisi son derece
nemlidir. Analitik felsefe, felsef adan nemli konularn dilin ve dilin mantnn
snrlar ierisinde zmlenebileceini; bu sayede anlafllr klnacan ve zlebileceini dflnmek demektir. Bu, ayn zamanda dili aflan, dilin ve dilin mantnn dflnda kalan metafiziksel bir ieriin de reddedilmesi anlamna gelmektedir.
Bu itibarla Fregenin sayal saylarn mahiyeti konusunda yapt alflma analitik
felsefe bakmndan yaflamsal nemdedir.
39
Analitik felsefenin zellikle sentetik a priori yarglarn ve bu yarglar olanakl

klan saf grnn elefltirisi zerinden flekillendiini bir kez daha ifade edelim. Neden? Gr, ister Platoncu ve Plotinosu biimiyle idealarla karfl karflya kaldmz
ve onlara temas ettiimiz bir arayz olarak, ister Kant biimiyle matematiksel
nesneleri infla ettiimiz mekn olarak anlafllsn, dilsel ve mantksal olann dflnda
kalan, dilsel - mantksal olana ncelii olan bir nesnellik alanna gnderme yapmaktadr. Bir bakma, gr ve grye dayal felsefe hkim olduu srece gnl rahatlyla felsefenin merkezine dili ve dilin mantn yerlefltirmek sz konusu olamaz. te yandan, felsefenin odana metafiziksel olan yerlefltirmek isteyen hemen her dflnrn kantlamalarnn bir yerinde, matematiksel olann mahiyetine
gnderme yaptn da hatrlamalyz. Platon, idealarn bilgisinden sz etmek istediinde ncelikle, rneklerini matematiksel bilgiden ve bu bilgiyi olanakl klan
matematiksel nesnelerden semektedir. Keza Kant, her ne kadar Platoncu bir metafizie karfl ksa da, kendi transandantal metafiziinin odana matematiksel
nesneleri ve onlarn infla mekn olan saf gry yerlefltirmektedir. Oysa Fregenin
projesinin temel mesaj, saynn bu anlamlarda bir nesne olmayp, ikinci derece
yklemler mantnda tanmlanabilen bir kavram olduudur. Sayya, metafizie de
kap aacak bir biimde nesnellik atfetmek, dilin mantn yanlfl anlamfl olmaktan kaynaklanmaktadr. Aritmetik, manta dayanmaktadr ve aritmetiksel nermeler, analitik nermelerdir. Bu adan bakldnda, analitik felsefenin kfl noktasn Fregenin projesinin oluflturmas anlafllr olmaktadr. Fregenin alflmalarn bilen ve onu yakndan tanyan dflnrler, artk kendilerine flu soruyu sormaya bafllamfllardr: Acaba Fregenin saylar ve aritmetik sz konusu olduunda baflardna benzer bir proje dier felsef konular iin de sz konusu olabilir mi? Belki de
dili ve dilin mantn doru anlamadmz iin uraflp durduumuz ve iinden kamadmz felsef sorunlar mevcuttur. flte bu sorular ve bu sorulara aranan cevaplar, bizim bugn sonularn grdmz analitik felsefe geleneinin kfl
noktasn oluflturmaktadr.
te yandan Frege, aritmetie iliflkin projesini gereklefltirme srecinde sadece
modern mantn kuruluflunu gereklefltirmemifltir. Gnmz dil felsefesinin temel
kavramlarn da yapt yan alflmalarda oluflturmay baflarmfltr. fiimdi; Fregenin
bu katklarndan da ksaca sz edelim.
SIRA
SZDE
Frege, neden analitik felsefenin kurucusu olarak kabul edilmektedir?
Aklaynz.
Fregenin Dil Felsefesine Katklar
SIRA SZDE
D fi N E L M
Daha nce de ifade ettiimiz gibi Fregenin amac, kapsaml bir
anlam kuram gelifltirmek deildir. Dil felsefesine iliflkin konulara, ana projesinin ilgilendirdii lde girmifl ancak bu alanlarda yapt alflmalar, dil felsefesininS geliflimi
bakmnO R U
dan son derece nemli olmufltur.
Fregenin kavramlar, fonksiyonlara benzer biimde ele alflndan daha nce sz etDKKAT
mifltik. Nesne ile kavram arasnda Fregenin yapt ayrm, zellikle niceleme mantnn kuruluflunda esas teflkil etmifltir. Ancak, Fregenin dil felsefesinin geliflimi bakmnSIRA SZDEgnderge
dan belki de en nemli etkisi, Sinn (anlam) ve Bedeutung (gnderim;
ya da ynletim biiminde evirileri de mevcuttur) arasnda yapt ayrm olmufltur.
D fi N E L M
Anlam ve Gnderim
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
N N
Fregenin konuyla ilgilenmesinin temel nedeni, cebirsel zdeflliklerin ifade ediliflindeki sorunlar ele almaktr. a=a gibi bir zdefllik ifadesinde bir sorun yoktur.
K T kabul
A P edilebileAncak, a=b biiminde yazlan bir zdeflliin nasl olup da doru
cei bir sorun teflkil etmektedir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
40
adafl Felsefe-I
1892 ylnda yazd ber Sinn und Bedeutung bafllkl makalesinde Frege,
anlam ve gnderimi, bir ifadenin iflaret etme biiminde belirleyici olan iki farkl cihet olarak sunmufltur. Frege, ilk aflamada zel adlarn gnderiminden sz etmifltir.
Sz konusu ad taflyan nesnenin kendisi, adn gnderimini oluflturur. Ancak daha
sonra , gnderimi ad dflndaki ifadeler iin de kullanmfltr. rnein, Fregeye gre bir nermenin (haber tmcesinin) gnderimi, sz konusu nermenin doruluk
deeridir. nermenin anlam ise sz konusu nermenin aklad dflncedir. Bir
ifadenin anlam ise gnderim yaplan nesnenin sunum biimi olmaktadr.
Fregenin de tartflt bir rnei ele alalm: Sabah Yldz, Akflam Yldzdr. Burada sabah ve akflam saatlerinde gn belli bir blgesinde gzlemlenen gk cisminin srasyla Sabah Yldz ve Akflam Yldz olarak adlandrlmas ve daha sonra
astronomlarn bu cismin bir ve ayn cisim olan Vens gezegeni olduunu keflfetmelerine gnderme yaplmaktadr. Sabah Yldz ve Akflam Yldz farkl ifadeler olmalar itibariyle farkl anlamlara sahiptir. Oysa her ikisinin de gnderimi bir ve ayndr. Sabah Yldz, Akflam Yldzdr. nermesi, farkl anlamlara sahip iki ifadenin gnderimleri ayn olduu iin doru olmaktadr. Burada da tartfllan Sabah
Yldz ve Akflam Yldz ifadeleri belirli betimleyiciler olarak da anlmaktadr.
Belirli betimleyicilerin, zel adlara benzer flekilde gnderimlerinin bulunup bulunmad; gnderimin anlama dayal olmasnn gerekip gerekmedii; bir baflka
deyiflle, adlarn ve ifadelerin dorudan gnderim yapp yapmad; dilden bamsz anlamlarn bulunup bulunmad; Fregenin ele ald trde zdeflliklerin zorunlu olup olmad vb. konular Russelldan Wittgensteina, Quinedan Kripkeye
pek ok analitik felsefeci tarafndan tartfllmfltr. Bu tartflmalarn bir ksmn tarihsel seyri ierisinde kitabn ilerleyen blmlerinde sunmaya alflacaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Blmn sonunda
yer alan Okuma Parasn okuyunuz. Kantn anlambilim anlayflna
iliflkin ifade edilen sorunlar belirleyiniz.
D fi N E L M
SONU
lk iki blmde, bir yandan Peirce ve Deweyin; dier yandan da Fregenin grflS O Rkarmamz
U
lerini n plana
sebepsiz deildir. Metafiziin elendii, bilimin mahiyeti, yntemi ve snrlar konusundaki tartflmalarn odakta yer ald ve hepsinden
nemlisi, dilin
ve anlamn, felsefenin merkezine yerlefltii analitik gelenek ierisinDKKAT
de bu felsefecilerin yaklaflmlarnca rneklenen bir gerilim, en baflndan beri var
olmufltur. Fregenin gereklik anlayflnn merkezinde, bizim inanlarmzdan ve
SIRA SZDE
kanaatlerimizden bamsz dflnceler yer almaktadr. Sz konusu bu dflceler,
dilde nermelerle ifade edilir. Sz konusu bu nermelerin mantksal bir biimi bulunmaktadr
ve bu biim, nesnel bir biimde unsurlarna ayrlabilir, yani zmleAMALARIMIZ
nebilir. Buna karfllk Peirce, bizden bamsz bir gereklie vurgu yapmakla beraber, bu gereklii inanlarmza ve kanaatlerimize greli bir ideal olarak ortaya
koymaktadr.
K Mantk
T A P ya da matematiin esas itibariyle dier bilimlerden bir fark
yoktur. Mantksal ve nesnel bakmdan niha bir zmlemeden ancak bir ideal olarak ve bir bilimsel cemaatin deerlerine ve abasna greli olarak sz edebiliriz.
Doal olarak,
T E L E Vbu
Z Yiki
O N yaklaflm arasndaki farkllk, kendisini tm felsef tartflmalarda gstermektedir
Analitik felsefenin tarihi seyrini incelediimiz bu alflmamzda ilk olarak, analitik felsefenin kurucular ya da bafllatclar olarak grlen Moore ve Russelln g N ana
T E R Nkadar
ET
rfllerini, flu
sunmaya alfltmz bu arka planda ele almaya alflacaz.
N N
41
zet
N
A M A
N
A M A
Sentetik a priori yarglarn olanakllna ynelik elefltirilerin, analitik felsefenin ortaya kfl
bakmndan tafld nemi aklamak.
Analitik felsefe, zellikle sentetik a priori yarglarn ve bu yarglar olanakl klan saf grnn elefltirisi zerinden flekillenmifltir. Gr, ister Platoncu ve Plotinosu biimiyle idealarla karfl karflya
kaldmz ve onlara temas ettiimiz bir ara yz
olarak, ister Kant biimiyle matematiksel nesneleri infla ettiimiz mekn olarak anlafllsn, dilsel mantksal olann dflnda kalan, dilsel - mantksal
olana ncelii olan bir nesnellik alanna gnderme yapmaktadr. Bir bakma, gr ve grye dayal felsefe kaim olduu srece, gnl rahatlyla felsefenin merkezine dili ve dilin mantn yerlefltirmek sz konusu olamaz. te yandan, felsefenin odana metafiziksel olan yerlefltirmek isteyen hemen her dflnrn kantlamalarnn bir
yerinde, matematiksel olann mahiyetine gnderme yaptn da hatrlamalyz. Platon, idealarn
bilgisinden sz etmek istediinde ncelikle rneklerini matematiksel bilgiden ve bu bilgiyi olanakl klan matematiksel nesnelerden semektedir. Keza Kant, her ne kadar Platoncu bir metafizie karfl ksa da kendi transandantal metafiziinin odana, matematiksel nesneleri ve onlarn
infla mekn olan saf gry yerlefltirmektedir.
Analitik felsefenin ortaya kfl srecinde, Euklidesi olmayan geometrilerin keflfinin oynad
rol ayrtetmek.
19. yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln bafllarnda, sentetik a priori yarglarn mahiyetine iliflkin felsef bir tartflma efllik etmifltir. Euklidesi
olmayan geometrilerin keflfedilmesi, beraberinde flu soruyu getirmifltir: Sz konusu geometriler, zellikle beflinci aksiyom dikkate alndnda, birbiriyle eliflik ifadeler iermektedir. Bir
geometri, tek bir paralelden sz ederken bir dieri, hi bir paralelin izilemeyeceinden ya da
birden fazla (hatta sonsuz sayda) paralelin izilebilmesinden sz etmektedir. Dolaysyla, bu
geometriler, birbirleriyle tutarl olmayan, ayn yo-
rum altnda doru olamayacak nermeler iermektedir. Eer Kantn iddia ettii gibi, geometrinin aksiyomlar evrensel zorunlulua ve nesnel
geerlilie sahip ise bunlarn hepsinin ayn anda
zorunlu ve nesnel geerli olmas gerekir. Ancak,
birbiriyle eliflik iki nerme bir ve ayn anda zorunlu ve nesnel geerli olamaz. Bunun farknda
olan Kant felsefeciler, Euklidesi olmayan geometrilerden haberdar olduklarnda iki tr tepki
vermifllerdir: lk olarak, bu geometrilerin dflnsel olarak olanakl olduunu ve ancak sadece
Euklidesi geometrinin grnn biimini belirlediini ve dolaysyla, nesnel geerlilie sahip olduunu ne srmfllerdir. kinci olarak da Euklidesi olmayan geometrilerin tutarl olmayabileceini, yani zaman ierisinde eliflkiler barndrdnn gsterilebileceini savunmufllardr.
Ancak, tarihsel geliflmeler bu iki savn da geersizliini ortaya karmfltr. ncelikle Riemannn
verdii greli tutarllk ispat, Euklidesi geometrilerin Euklides geometrisi kadar tutarl olduunu ortaya koyarak ikinci elefltiriyi ortadan kaldrmfltr. lk elefltirinin bertaraf edilmesi ise iki aflamada gereklemifltir. lk aflamada, Euklidesi olmayan geometrilerin modelleri bulunmufl ve sz
konusu geometrilerin de matematiksel alanda
nesnel bir geerlilii olduu grlmfltr. Ancak,
Kant dflncenin savunucular yine de Euklidesi geometrinin uzayn geometrisi olduunu
ne srmfllerdir. kinci aflama ise Einsteinn genel grelilik kuramn ortaya koymas ile gerekleflmifltir. Einstein, fizik yasalarnn betimlenmesinde Euklidesi olmayan bir geometrinin daha
uygun olduunu ifade etmifltir.
Tm bu geliflmelerin sonucunda, geometrinin
aksiyomlarnn sentetik a priori yarglar olduu
dflncesi savunulamaz bir hale gelmifltir. Bu durumda, geometrinin aksiyomlarnn anlambilimsel ve bilgibilimsel stats hakknda bir tartflma
bafllamfltr.
42
adafl Felsefe-I
N
AM A
N
A M A
Aritmetiin manta indirgenmesi ile neyin kastedildiini aklamak.

Frege, 1874ten 1918e kadar sren akademik alflmalarnn byk bir blmn tek bir amaca
hasretmifltir: Aritmetii manta indirgeyerek salam bir temele oturtmak. Fregenin aritmetii
mantksal olana indirgeme projesi, hem saylarn
tek tek tanmlanmasn hem de saylarn srasnn
yakalanmasn iermektedir. Frege, 1884 tarihli
aritmetiin temelleri zerine yazd eserinde,
(Die Grundlagen der Arithmetik, eine logischmatematische Untersuchung ber den Begriff der
Zahl ) ve 1893 ylnda ilk ve tek cildini yaymlad aritmetiin temel yasalar hakknda yazd
eserinde de (Die Grundgeseztze der Arithmetik)
tek tek (sayal; ng. cardinal) saylarn saf mantktan nasl tretilebileceini ortaya koymaya alflmfltr. Frege, bu alflmalarnn sonucunda aritmetie iliflkin tm doru nermeleri biimsel bir
dizge ierisinde temsil etmeye alflmfltr.
Fregenin anlam ve gnderim ayrm ile dil felsefesinin geliflimine katksn aklamak.
Fregenin dil felsefesinin geliflimi bakmndan belki de en nemli etkisi Sinn (anlam) ve Bedeutung (gnderim; gnderge ya da ynletim
biiminde evirileri de mevcuttur) arasnda yapt ayrm olmufltur. 1892 ylnda yazd ber Sinn
und Bedeutung bafllkl makalesinde Frege, anlam ve gnderimi bir ifadenin iflaret etme biiminde belirleyici olan iki farkl cihet olarak sunmufltur. Frege, ilk aflamada zel adlarn gnderiminden sz etmifltir. Sz konusu ad taflyan nesnenin kendisi, adn gnderimini oluflturur. Ancak
daha sonra, gnderimi ad dflndaki ifadeler iin
de kullanmfltr. rnein, Fregeye gre bir nermenin (haber tmcesinin) gnderimi, sz konusu nermenin doruluk deeridir. nermenin anlam ise sz konusu nermenin aklad dflncedir. Bir ifadenin anlam ise gnderim yaplan
nesnenin sunum biimi olmaktadr.
Belirli betimleyicilerin, zel adlara benzer flekilde gnderimlerinin bulunup bulunmad; gnderimin anlama dayal olmasnn gerekip gerek-
N
AM A
medii; bir baflka deyiflle, adlarn ve ifadelerin

dorudan gnderim yapp yapmad; dilden bamsz anlamlarn bulunup bulunmad; Fregenin ele ald trde zdeflliklerin zorunlu olup
olmad vb. konular Russelldan Wittgensteina,
Quinedan Kripkeye pek ok analitik felsefeci
tarafndan tartfllmfltr.
Russell Paradoksunu ve nemini aklamak.
Frege, Grundgesetzenin ikinci cildini yaymlamaya hazrlanrken Russell, kendisine bir mektup yazar ve Temel Yasa Vten bir paradoksun
tretilebildiini ifade eder. Russell kendi kendisinin eleman olmayan kmelerin kmesinin
Fregenin dizgesi ierisinde tanmlanabileceini,
ancak byle bir kmenin kendisinin hem eleman olacann hem de eleman olamayacann
gsterilebildiini, dolaysyla bir eliflkinin ortaya
ktn gsterir. Bu durumda Fregenin dizgesi
bir eliflkiye yer vermekte ve tutarsz olmaktadr.
Frege, sorunu kabul eder ve bir zm olmak
zere bir Ek blm kaleme alr. Fregenin nerdii zmn yeterli olmad daha sonra anlafllr. Daha sonra, baflta olmak zere pek ok matematiki ve felsefeci Russell Paradoksuna bir
zm getirmeye yahut sz konusu paradoksun
ortaya kmayaca aksiyomatik kme kuramlar
gelifltirmeye ynelirler. Sz konusu bu aba, modern matematik felsefesinin ana tartflma konularndan birisini oluflturur.
43
Kendimizi Snayalm
1. Matematiin yarglarnn sentetik a priori olduunu
savunan felsefeci afladakilerden hangisidir?
a. Kant
b. Frege
c. Hilbert
d. Hume
e. Russell
2. Sentetik a priori yarglar bilgimizi geniflleten yarglar
olduundan, zne ile yklemi birbirine balayan nc bir nesneye gereksinim duyar. Bu nesne, Kanta gre afladakilerden hangisidir?
a. Ampirik deneyimde verili nesneler
b. Saf grde infla edilen nesneler
c. Platoncu matematiksel nesneler
d. Duyusal nesnelerden soyutlama yoluyla elde
edilen nesneler
e. Fikirler aras bantlar
3. Euklidesin beflinci aksiyomunun, dierlerinden bamsz olmas gerektiini dflnerek bu ynde ilk alflmalar yapan matematiki afladakilerden hangisidir?
a. DAlembert
b. Gauss
c. Jnos Bolyai
d. Lobachevsky
e. Riemann
4. Geometrinin aksiyomlarnn nermesel bir ierie
sahip olmayp rtk tanmlar olduunu ifade eden
dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Frege
b. Hilbert
c. Russell
d. Riemann
e. Poincar
5. Fregenin sayal saylara iliflkin grfl afladakilerden hangisidir?

a. Sayal saylar, Platoncu nesneler olarak mevcuttur.
b. Sayal saylar, ikinci derece niceleme mantnda
kaplamlarnda birinci derece kavramlar barndran kavramlardr.
c. Sayal saylar, saf grde infla edilir.
d. Sayal saylar, birinci derece niceleme mantnda yer alan kavramlardr.
e. Sayal saylar, grde mevcut nesne topluluklar
yardmyla tanmlanabilir.
6. Afladakilerden hangisi, Fregenin eserlerinden biri
deildir?
a. Begriffsschrift
b. Die Grundlagen der Aritmetik
c. Grundgesetze der Aritmetik
d. ber Sinn und Bedeutung
e. Die Grundlagen der Geometrie
7. Fregenin Begriffsschrift adl eseri yazmasndaki temel ama afladakilerden hangisidir?
a. Aristoteles mantn elefltirmek
b. Sayal saylar tanmlamak
c. Saylarn srasn mantksal sonuca indirgemek
zere, grsel olan herhangi bir unsuru iermeyen bir ideografi gelifltirmek
d. Dzlemde imajiner biimleri geometrik olarak
temsil etmek
e. Anlam ve gnderim arasndaki banty aklamak
8. Fregenin Teoremi, afladakilerden hangisine karfllk gelemektedir?
a. Fregenin Temel Yasa Vten aritmetiin aksiyomlarn tretmesi
b. Fregenin Temel Yasa V Humeun eflsayllk ilkesini tretmesi
c. Fregenin sayal saylar ikinci derece niceleme
mant ierisinde tanmlamas
d. Fregenin dzlemde imajiner biimlerin geometrik olarak nasl temsil edileceini gstermesi
e. Fregenin srey varsaymn bir ispatn vermesi
44
adafl Felsefe-I
Okuma Paras
9. Russell Paradoksunun Fregenin projesine etkisini
en iyi aklayan ifade afladakilerden hangisidir?
a. Fregenin gelifltirdii mantksal dizgenin bir eliflki ierdiini gstermifltir.
b. Saylarn kmeler yoluyla tanmlanamayacan
gstermifltir.
c. Temel Yasa Vten aritmetiin aksiyomlarnn tretilemeyeceini gstermifltir.
d. Temel Yasa Vten Humeun eflsayllk ilkesinin
tretilemeyeceini gstermifltir.
e. Kme kuramnn genel anlamda tutarsz olduunu gstermifltir.
10. Afladakilerden hangisi, Fregenin analitik felsefenin kurucusu olarak kabul edilmesinin nedenlerinden
biri deildir?
a. Mulakla yer vermeyen, kantlamalara dayal
bir yazm tarzna sahip olmas.
b. Aritmetii manta indirgeyerek, matematiin
mantksal - dilsel olanda temellendirilebileceini gstermeye alflmas.
c. Saysal ifadelerin mantksal bir dizge ierisinde
temsil edilebilmesini salayarak modern mant
kurmas.
d. Dil felsefesinin temel kavramlarna iliflkin nc
alflmalar yapmfl olmas.
e. Akademik olarak ncelikle matematik alflmfl
olmas.
Blm 1: Kant, zmleme ve Saf Gr

(...)
Kantn saf gr doktrinin birden fazla kayna vardr.
Biz bunlarn iki tanesini belirlemifl bulunuyoruz: Sentetik yarglarn ilkesi ve sentetik a priori bilgi. Akl yrtme flu biimde ifllemektedir: En baflnda, aktr ki zmlemenin nominal anlamnda ok az kiflinin a posteriori olarak kabul edebilecei pek ok sentetik yarg
bulunmaktadr. Kant izleyerek aritmetiin ve geometrinin yarglar bunlar arasnda saylabilir ama daha sradan rnekler de mevcuttur, rnein Bu krmz ise mavi deildir, Eer bu bir metre uzunluundaysa, iki
metre uzunluunda deildir ve Eer a bden uzunsa
ve b cden uzunsa a cden uzundur gibi. Bu yarglarn
hi birisinde zne yklemi (yklemleri) iermemektedir. Ancak bunlar, flphesiz zorunludurlar ve dolaysyla, Kanta gre, a prioridirler. stelik, Kantn ltne
gre, basit bir kavram ieren her yarg sentetiktir ve
flphesiz bu yarglarn bazlar zorunludur. Bylece, szel tanm kullanrsak, Kant sentetik a priori yarglar
tespit etmekte bir glk yaflamamaktadr. Esasen,
Kantn yazlarnda sentetik a priori yarglarn varlna
iliflkin kantlamaya benzer yegne mlahazalar Kantn
yapt ayrmn nominal versiyonuna gnderme yapmaktadr - bu ya da flu yklem kavram aka grld gibi flu ya da bu zne kavramnn bir bilefleni deildir veya sz konusu zne kavramnn iinde dflnlmemektedir.
Bu noktaya kadar, Kanta istedii her fleyi kendisine
bahfledebiliriz. Ancak kendi akl yrtmesindeki ikinci
adm, szel anlamda sentetik yarglara saf anlamda kavramsal bir zemin tayin edilemeyeceini varsayarak, nominal anlamda sentetii bilgimizi geniflletici anlamda
sentetikle karfltrmaktadr. Bu hatann sebepleri daha
sonra zmlenecektir, ancak Kantn treninin nasl bir
yol izlediini flimdi ifade edebiliriz: Sentetik yarglar
bir fleye dayanmaldrlar ve bu fley kavramlar olamaz;
dolaysyla, bu fley, Humeun da hofluna gidecek bir biimde ampirik grlere benzer grler olmaldr. Ancak biz flu anda keflfetmifl bulunuyoruz ki baz sentetik
yarglar a prioridir ve dolaysyla ampirik bir grye
dayanarak temellendirilemezler. Dolaysyla, ok zel
ve ampirik olmayan bir tr gr olmaldr - iflte bu gry saf gr olarak adlandralm.
Daha nce Kantn saf grye baflvurmasnn kkeninde kt bir anlambilim yattn ifade etmifltik. Analitikin iki farkl anlamn birbirine karfltrmasnn arkasndaki gdleri inceledikten sonra flimdi problemi daha net biimde, anlambilimin psikolojik bir kavranflndan kaynaklandn teflhis etmemiz olanakldr. rnek
olarak, Tm bekrlar evlidir yargsnn zeminini anlayabilmek iin bekr kavramn anlamamzn gerekip gerekmedii sorusunu dikkate alalm. Kantn dflnfl
izgisinin flu hatt izlediini hayal edebiliriz: Bekr kavramn anlamak bir zmlemeye (analize) giriflmemiz
iin flphesiz zorunludur; ancak analitik yarglar sz
konusu zmlemenin sonucundan baflka bir fley deildirler. Dolaysyla, - ve mantksal kuruluflunu ve yapsal cihetlerini deil de - kavram anlamak analitik yarglarn temellendirilebilmesi iin lzumlu olmaldr veya Kant flunu (da) ne srebilir: Bir kavram bilmek veya anlamak onun tanmn bilmek veya anlamaktr; dolaysyla, kavramsal bilgi tanmlar vastasyla bilgidir.
Analitik bilgi, tam olarak (ksmi) tanmlar yoluyla bilgi
olduuna gre, tm saf olarak kavramsal bilgi analitik
olmaldr.
Bu ekici fakat mantksal bir yanlfllk ieren akl yrtmeler edim - ierik farkn dikkate aldmzda tm ekiciliklerini kaybeder. Yeniden bakalm:
(*) Tm bekrlar evlenmemifl olanlardr.
Bir nceki alt blmde yaptmz bir ayrma gre, kkten bir biimde birbirinden farkl iki yarg edimi bu
cmleye karfllk gelmektedir; (*) cmlesi ile bunlardan
birini ya da tekini iliflkilendirip iliflkilendirmeyeceimiz bekr (erkek) (ng. bachelor; evirenin notu: ngilizcede bachelor sadece erkekler iin kullanlmaktadr) iliflkin temsilimizin ne kadar seik (ng. distinct) olduuna baldr. Eer temsilimiz tamamen seikse (ve
eer evlenmemifl ve erkek ve yetiflkin, bekrn tam bir
zmlemesi ise) (*) ile ifade ettiimiz znel yarg - daha da ak bir surette - flu biimde de iletilebilir:
(**) Tm evlenmemifl erkek yetiflkinler evlenmemifllerdir.
Ancak eer, bekr temsil etmemiz seik deilse, (*)
cmlesi ile ifade ettiimiz yarg, genel olarak, (**) cmlesi ile ifade ettiimizden olduka farkl olacaktr. Sonu
olarak eer bekra iliflkin kavrayflmz seik deilse, (*)
cmlesi ile ifade edilen zihinsel durumlar farkl olacaktr ve zmlemenin bir amac (*) cmlesi ile ilgili zihinsel hallerden (**) cmlesi ile ilgili zihinsel hallere bizi
ynlendirmek olacaktr. Ancak flu da ayn oranda aktr ki psikoloji bir yana braklrsa, (*) cmlesi ile (**)cmlesinin ierikleri, Kantn kendi koyduu ltlerle, zdefltir, nk aksi takdirde, Kantn yapt gibi, zmleme sreci srasnda, kavram kullandmzda onu syleyerek neyi kastettiimiz deil, sadece kavram kavrayflmzn deifltiinde srar etmek anlamsz olacaktr.
fiimdi (*)deki zne kavramnn unsurlar hakkndaki
kavramsal bilgimizin yargnn analitik olarak temellendirilmesinde ne lde belirleyici olduunu incelemeye
hazrz. (*) cmlesi bekr seik olmayan bir biimde
anladmzda retilen yargnn bir ifadesi olduu zaman, sz konusu kavram anlayflmzn iyilefltirilmesinin, bekrn anlamn kavramamzn (*) cmlesinin temellendirilmesi iin, (*) cmlesinin doru olduu kansna ulaflabilmemiz iin zsel olduunu sylemek makul karfllanabilir. Ancak flimdi (*) cmlesinin bekra ynelik seik haldeki bir yargmz ifade ettiini veya (*)
cmlesinin ieriini dikkate alalm. Kavramlar kavray-
45
flmz ne lde sz konusu cmlenin temellendirilmesinde bir rol oynamaktadr? Veya soruyu baflak bir biimde sorarsak, ilgili kavramlarn tmn kavramakszn (*) cmlesinin ieriini - yani, (**)nin ieriini - temellendirebilir miyiz? (**) cmlesine baktmzda cevap
aktr: Elbette! (**) cmlesine bir zemin salayabilmek
zere gerekten anlamamz gereken tmel evetleme ve
yklemlemenin anlamlardr. Sonu olarak, (*) cmlesinin, seik olmayan znel bir yarg itibariyle, kavramsal
zmleme yoluyla temellendirilmesi ierilen tm kavramlar kavryor olmamz gerektirirken, (*) cmlesinin
ne sylediinin temellendirilmesi bunu gerektirmez.
fiimdi, Kantn anlambilimin psikolojik olmayan boyutunu ihmal etmesinin kendisini analitik ve saf olarak
kavramsal olan karfltrmasna nasl yol atn grebiliyoruz; Kant (psikolojik anlamda) zmlemenin tm
kavramlarn kavranlmasnda zsel olduunu ve analitik yarglarn zmlemenin bir sonucu olduunu dflnmekte hakl olabilirdi. Psikolojiden anlambilime kaymak kendi akl yrtmesi iin lmcl olmufltur. Bir
kavramn zmlenmesi elbette ki onun kavranlmasn
gerektirir; ancak ierii itibariyle analitik bir yargnn temellendirilmesi daha ncede ifade ettiimiz gibi sadece
yapsnn kavranlmasn gerektirir.
Kantn sorununu ifade etmenin bir baflka yolu da kavramsal bilgi ile tanmsal bilgiyi karfltrmfl olmasdr.
Yani kavramlara dayal olarak temellendirilebilir olanla
daha kk bir bek olan tanmlar yoluyla temellendirilebilir olan karfltrmasdr. Kantn grd biimiyle
analitik bilgi sadece kavramsal karmaflkln mevcudiyeti ile olanakldr; ancak grden yardm almakszn
basit kavramlarn, daha karmaflk eflleri gibi a priori bilginin temelinde yer almak iin uygun olduklar artk
ak olmaldr. (...)
Neredeyse 19. yzyln tamamna yaylan, karmaflk ve
zahmetli bir srecin sonucunda Kant karflklklar belirlemifl ve zararsz hale getirilebilmifltir. Kitabn birinci
ksmnda bu srecin merkezi aflamalarna gz atacaz.
Bu sre en basit biimiyle saf grnn inifle gemesi
ve gzden dflmesi sreci olarak adlandrlabilir. ncelememize konu olan Kantlk karflt gelenein nde
gelen mensuplar zgl baz konularda anlaflamamakla
beraber Kantn dizgesinin anlambilimsel bir bataklk
zerinde kurulu olduu kanaatini paylaflyorlard. Benzer bir kaderden saknmak iin anlam kuramn, yani
kavramlar, yarglar ve nermeler hakkndaki kuram
felsef kayglarn ieren listenin en tepesine yerlefltirmek konusunda da anlaflyorlard. Anlambilim, Kantn
a priori kuramndan saknma abasnn sonucunda domufltur. (...)
Kaynak: J.Alberto Koffa (1991) The Semantic Tradition from Kant to Carnap: To the Vienna Station. Cambridge University Press. s.18-21.
46
adafl Felsefe-I

1. a
2. b
3. b
4. e
5. b
6. e
7. c
8. a
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Kantn Yarglar Snflandrmas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kantn Yarglar Snflandrmas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Euklidesi Olmayan Geometriler bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Mantk ve Aritmetiin Temelleri bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Friedrich Ludwig Gottlob
Frege (1848 - 1925) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Mantk ve Aritmetiin Temelleri bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Russell Paradoksu bafllkl
Yantnz yanlfl ise Russell Paradoksu bafllkl
Yantnz yanlfl ise Fregenin Projesinin nemi ve Fregenin Dil Felsefesine Katklar bafllkl ksmlar tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
Sentetik a priori yarglarn olnakllna iliflkin sorgulamalar ncelikle, geometri ve aritmetik alanlarnda gerekleflmifltir. Euklidesi omayan geometrilerin keflfedilmesi ile geometrinin aksiyomlarnn sentetik a priori
yarglar olduu dflncesi savunulamaz bir hale gelmifltir. Bu durumda, geometrinin aksiyomlarnn anlambilimsel ve bilgibilimsel stats hakknda bir tartflma bafllamfltr. Geometrinin aksiyomlarnda sz geen basit
ve tanmsz kabul edilen terimlerin mahiyeti zerine
yrtlen tartflmalar genelde dilin ve mantn mahiyetinin belli bir biimde anlafllmas iin anahtar rol oynamfltr. Bu konuda yrtlen bir tartflma geometrinin
aksiyomlar ierinde ad geen nokta, dz izgi gibi
temel terimlerin mahiyeti ile ilgilidir. Geometrinin aksiyomlarnda sz geen basit ve tanmsz kabul edilen terimlerin mahiyeti zerine yrtlen tartflmalar genelde
dilin ve mantn mahiyetinin belli bir biimde anlafllmas iin anahtar rol oynamfltr. Bir bakma analitik
felsefe gelenei kendi mantk ve a priori anlayfln bu
tartflmalar ierisinde netlefltirmifltir.
te yandan, aritmetiin nermelerinin sentetik ve a priori

olmayp analitik olduuna dair bir elefltiri de Fregeden
gelmifltir. Fregenin projesinin temel mesaj da saynn
bir tr gr zerinden temas ettiimiz bir nesne olmayp, ikinci derece yklemler mantnda tanmlanabilen
bir kavram olduudur. Sayya, metafizie de kap aacak bir biimde nesnellik atfetmek, dilin mantn yanlfl anlamfl olmaktan kaynaklanmaktadr. Aritmetik,
manta dayanmaktadr ve aritmetiksel nermeler analitik nermelerdir. Fregenin alflmalarn bilen ve onu
yakndan tanyan dflnrler artk kendilerine flu soruyu sormaya bafllamfllardr: Acaba Fregenin saylar
ve aritmetik sz konusu olduunda baflardna benzer bir proje dier felsef konular iin de sz konusu
olabilir mi? Belki de dili ve dilin mantn doru anlamadmz iim uraflp durduumuz ve iinden kamadmz felsef sorunlar mevcuttur. flte bu sorular
ve bu sorulara aranan cevaplar bizim bugn sonularn grdmz analitik felsefe geleneinin kfl noktasn oluflturmaktadr.
Sra Sizde 2
Analitik felsefenin temel nitelikleri arasnda, dilin ve dilin mantnn merkeze alnmas; metafiziin olanakllnn ortadan kaldrlmas; felsef sylemin mulaklklardan ve karflklklardan arndrlmas yer almaktadr.
Fregenin alflmalar tm bu alardan nc bir ifllev
grmfltr. Frege gelifltirdii kavram yazs ve niceleme
kuramyla modern mantn kurucusudur. Bu itibarla,
analitik felsefe zerindeki etkisi tartflma gtrmez. Kendisi, yazd metinlerde son derece kantlamac bir slup kullanmfl ve analitik felsefe metinlerinin ilk rneklerini vermifltir. Bu bakmdan da etkisi son derece nemlidir. Analitik felsefe, felsef adan nemli konularn dilin ve dilin mantnn snrlar ierisinde zmlenebileceini; bu sayede anlafllr klnacaklarn ve zlebileceklerini dflnmek demektir. Bu, ayn zamanda dili
aflan, dilin ve dilin mantnn dflnda kalan metafiziksel bir ieriin de reddedilmesi anlamna gelmektedir.
Bu itibarla, Fregenin sayal saylarn mahiyetleri konusunda yapt alflma analitik felsefe bakmndan yaflamsal nemdedir. Fregenin projesinin temel mesaj
saynn metafiziksel gnderimleri olan bir nesne olmayp, ikinci derece yklemler mantnda tanmlanabilen
bir kavram olduudur. Sayya, metafizie de kap aacak bir biimde nesnellik atfetmek, dilin mantn yanlfl anlamfl olmaktan kaynaklanmaktadr. Aritmetik man-
47
Kaynaklar
ta dayanmaktadr ve aritmetiksel nermeler analitik
nermelerdir. Bu adan bakldnda, analitik felsefenin kfl noktasn Fregenin projesinin oluflturmas anlafllr olmaktadr. Fregenin alflmalarn bilen ve onu
yakndan tanyan dflnrler artk kendilerine flu soruyu sormaya bafllamfllardr: Acaba, Fregenin saylar ve
aritmetik sz konusu olduunda baflardna benzer bir
proje dier felsef konular iin de sz konusu olabilir
mi? Belki de dili ve dilin mantn doru anlamadmz iim uraflp durduumuz ve iinden kamadmz felsef sorunlar mevcuttur. flte bu sorular ve bu sorulara aranan cevaplar bizim, bugn sonularn grdmz analitik felsefe geleneinin kfl noktasn oluflturmaktadr.
Sra Sizde 3
Kantn anlambilim anlayflnn en nemli sorunu, anlambilimin psikolojik olmayan boyutunu ihmal etmesidir. Kant, analitik ve saf olarak kavramsal olan birbirine karfltrmaktadr. Psikolojik anlamda zmlemenin
tm kavramlarn kavranlmasnda zsel olduunu ve
analitik yarglarn zmlemenin bir sonucu olduunu
dflnmektedir. Ancak, bir kavramn zmlenmesi elbette ki onun kavranlmasn gerektirir; ancak ierii itibariyle analitik bir yargnn temellendirilmesi sadece
yapsnn kavranlmasn gerektirir.
Kantn anlambilim anlayflndaki sorun, bir baflka ifadeyle, kavramsal bilgi ile tanmsal bilgi arasndaki ayrm gz ard etmesidir. Kant, kavramlara dayal olarak
temellendirilebilir olanla (daha kk bir bek olan)
tanmlar yoluyla temellendirilebilir olan bir ve ayn
kabul etmektedir. Kantn grd biimiyle analitik
bilgi sadece kavramsal karmaflkla dayanmaktadr.
Oysa basit kavramlar da a priori bilginin temelinde
yer alabilir.
Frege, G. (1879) Begriffsschrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelsprache des reinen Denkens. Halle a. S.: Louis Nebert. ngilizceye
evirisi: Concept Script, a formal language of
pure thought modelled upon that of arithmetic. ev. S. Bauer-Mengelberg, Van Heijenoort, ed.,
(1967) ierisinde yaymlanmfltr.
Frege, G. (1884) Die Grundlagen der Arithmetik: eine logisch-mathematische Untersuchung ber
den Begriff der Zahl. Breslau: W. Koebner. ngilizceye evirisi: The Foundations of Arithmetic:
A logico-mathematical enquiry into the concept of number. (1974). ev. J. L. Austin, 2. bask,
Blackwell. Trkeye evirisi: Gzkn, B. (2007) Aritmetiin Temelleri. Yap Kredi Yaynlar. stanbul.
Frege, G. (1892) ber Sinn und Bedeutung, Zeitschrift fr Philosophie und Philosophische Kritik, yeni
seri - 100. s.25-50. evirisi: Elktip, fi.(1989) Anlam
ve Ynletim stne. Felsefe Tartflmalar. 5.Kitap.
stanbul. s.7-23.
Frege, G. (1893) Grundgesetze der Arithmetik, Band
I. Jena: Verlag Hermann Pohle. Band II, 1903. ngilizceye ksmen evirisi: Furth, M (1964) The Basic
Laws of Arithmetic. Univ. of California Press.
Frege, G. (1918-23) Logische Untersuchungen.
ksm hlinde, Beitrge zur Philosophie des deutschen Idealismus I. s.58-72, s.143-57; III (1923-26),
s.36-51; ngilizceye evirisi: Geach, P. (1975) Logical Investigations. Blackwell.
Van Heijenoort, J. (ed.) (1967) From Frege to Gdel:
A Source Book in Mathematical Logic, 18791931. Harvard University Press.
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

dealizmin reddiyesi ile analitik felsefenin geliflimi arasndaki iliflkiyi aklayabilecek,
Saduyuya dayal felsefe anlayfln tanmlayabilecek,
Mooreun ahlk felsefesinin ana hatlarn sralayabilecek,
Russelln belirli betimleme kuramnn kt tarihsel balam ortaya koyabilecek ve analitik felsefenin geliflimi bakmndan nemini aklayabilecek,
Russelln kendisinden sonraki matematik ve bilim felsefesi tartflmalar bakmndan nemli katklarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dilsel felsefeye sapfl

dealizm
Gerekilik
Saduyuya dayal felsefe
Doalc yanlsama
Ak soru kantlamas
Doal olmayan zellikler
sel bantlar doktrini
Belirli betimleyici
Tanflklk yoluyla bilgi
Betimleme yoluyla bilgi
Mantksal atomculuk
Matematiin manta indirgenmesi
Duyu verileri
indekiler
adafl Felsefe-I
Analitik Felsefenin
Bafllangc: Russell
ve Moore
MODERN MANTIK
MOORE (1873-1958)
RUSSELL (1872-1970)
Analitik Felsefenin
Bafllangc: Russell ve Moore
Dilsel Felsefeye Sapfl
Bir nceki blmde dilin, felsefenin odana nasl yerlefltiine iliflkin ipularn
sunmaya alfltk. Dilin, felsefenin odana yerlefltii bu sre, zellikle Kanttan
bafllayarak ayn zamanda dilin ne kadar yanltc olabileceini de rendiimiz sretir. Kant, zellikle birinci elefltirisinin diyalektik blmnde, yzyllardr felsefecilerin zerinde sz sylemekten ekinmedikleri pek ok konunun nasl olup da
akln snrlarn afltn, bir baflka deyiflle metafizik yaparken kullandmz dilin ne
kadar yanlsamal olabileceini gstermifltir. Fregenin alflmalar, saylarla ilgili
kullandmz dilin, saylar dil dfl bir varlkmfl gibi ele almamza yol atn, oysa dilin mantn yeterince zmlediimizde saylara iliflkin doru nermelerin
nasl olup da dil ierisinde ele alnabileceini retmifltir. Ayrca, Russell Paradoksu, szel ifadelerle kmelerin tanmlanmasnn eliflkilere yol aabileceini, dolaysyla, dilin kullanmnda baz snrlamalarn getirilmesinin gerekli olduunu ortaya koymufltur. Ksacas, dil bizi yanltabilir. Dolaysyla felsefenin birincil ilgi alan
dilin iflleyiflinin anlafllmas, hata ve yanlsamalardan kendimizi koruyacak biimde
kullanmnn snrlandrlmasdr. Neyin var olduu ya da olmad, neyi bilip neyi
bilmeyeceimiz gibi sorulardan nce, neyi ne lde ifade edebileceimiz sorusu
felsefenin asl konusu haline gelmifltir. Felsefedeki bu odak kaymas dilsel felsefeye sapfl (ng. turn to lingusitic philosophy veya lingusitic turn) olarak da
adlandrlmaktadr.
20. yzyl, sz konusu dil felsefesinin iki ayr safhasna, iki ayr yaplfl biimine arka arkaya tanklk etmifltir. Bu safhalardan ilkinde dilin, Frege sonrasnda geliflmeye bafllayan manta dayal olarak zmlenmesi, anlaml olan ve olmayan
arasndaki ayrmn bu zmlemelere dayanarak yaplmas n plana kmfltr Bu
ilk safhada da birisi mantksal atomculuk bir dieri ise mantksal pozitivizm olarak
adlandrlabilecek iki yaklaflm birbirinden ayrt etmemiz gerekmektedir. kinci
safha ise felsefeciler, ideal - biimsel bir dil olarak mant esas almaktansa gndelik yaflamda kullandmz biimiyle dilin kendisine ynelmifllerdir. Mantksal
atomculuk sz konusu olduunda, Moore ve Russelln; mantksal pozitivizm sz
konusu olduunda Schlick, Carnap ve Ayern; gndelik dilin felsefesi sz konusu
olduunda ise Ryle ve Austinin gfllerini bu alflmamzda tantmaya alflacaz.
te yandan her iki safhada da kendi grflleriyle ne kan ve tm bu felsefeciler
zerinde byk etkisi bulunan bir felsefeci olarak, Wittgensteinn grfllerine zel
bir yer ayracaz. Dilin manta dayal zmlenmesi zerinde etkili olan eserleri
Richard Rortynin dilsel

dnfl baflln taflyan
antolojisi, bu terimi popler
hale getirmifltir: Richard
Rorty (ed.) (1967) The
Linguistic Turn: Recent
Essays in Philosophical
Method. The University of
Chicago Press. Chicago ve
Londra. Terimin ilk kullanm
Avusturyal felsefeci Gustav
Bergmanna (1906 - 1987)
atfedilmektedir.
50
adafl Felsefe-I
bakmndan erken dnem Wittgensteindan, nite 4te; gndelik dilin felsefeye konu edilmesi zerinde etkili olan eserleri bakmndan ge dnem Wittgensteindan,
nite 6da sz edeceiz.
MODERN MANTIK
Modern mantk gerek
nermeleri ve nerme
eklemlerini, gerekse
nermelerin iyaplarn,
olduka net bir biimde
simgelefltirebilmemizi ve bu
sayede, nermeler
arasndaki anlambilimsel
iliflkileri sorunsuz bir surette
zmleyebilmemizi salar.
Bir bakma, modern
mantkta oluflturulan
biimsel dizgeler, Gottfried
Leibnizin (1646 - 1716) bir
zamanlar hayalini kurduu
evrensel dilin,
characteristica
universalisin birer
rneidir.
Analitik felsefenin, zellikle de yukarda ifade ettiimiz ilk safhasnn mahiyetini

hakkyla anlayabilmemiz, modern mantn geliflimi ve gc hakknda bir fikir sahibi olmamz gerektirir. Modern mantkta nermeler, biimsel bir dil ierisinde
temsil edilir. Biimsel dil, sadece iflaret dizilerinden oluflur. Biimsel bir dizge, sz
konusu bu biimsel dile iflaret dizileri arasndaki dnfltrme kurallarnn eklenmesi ile elde edilir. Sz konusu iflaretlerin ve iflaret dizilerinin, neye iflaret ettikleri ya da ne anlama geldikleri dikkate alnmaz. Bu itibarla gndelik dilden kaynaklanan mulaklklar, vurgu ya da tonlamaya bal belirsizlikler, hemen tamamen
afllmfl olur.
Analitik felsefenin kuruluflunda ve gelifliminde byk katks bulunan Bertrand
Russell, Alfred North Whitehead ile birlikte 1910 - 1913 yllar arasnda kaleme ald Principia Mathematica adl eserinde, modern mantn o ana kadar ulaflt
sonular baflaryla ifade etmifltir.
Bu lde geliflmifl ve temsil gc yksek bir mantn felsefenin nnde yeni
ufuklar amfl olmas da gayet beklenebilir bir sonutur. Burada sunulan yaklaflm
ierisinde, gndelik dilin barndrd mulaklklar ve belirsizlikler elefltirilmektedir. Bu sorunlardan arnmfl mantksal bakmdan mkemmel bir dilin pefline dfllmelidir. Ancak konu, sadece bylesi mkemmel bir dilin kurulmas deildir. Belki
de gndelik dil, barndrd sorunlar nedeniyle biz farknda olmadan karflmza
birtakm felsef sorunlar karmaktadr. Dilin kendisinden bu sorunlar aykladmzda, belki de bu felsef sorunlardan kurtulmamz da mmkn olacaktr.
MOORE (1873 - 1958)

George Edward Moore, 1873 ylnda bir doktorun olu olarak Londrann banliysnde dodu. Dullwich Collegeda ve 1892den itibaren Cambridgede Trinity Collegeda renim grd. 1898de Tirinity Collegeda akademi yesi (ng.fellow) nvan ald. Cambridgedeki ilk ylnn sonunda, kendisinden iki snf ileride bulunan
Bertrand Russell ile tanflt. Russell, kendisini felsefe okumas iin teflvik etti. Moore, 1925 - 1939 yllar arasnda, Cambridge niversitesinde zihin felsefesi ve mantk profesr olarak akademik alflmalarn srdrd. Moore, saduyuya dayal
felsefe anlayflnn nde gelen savunucusudur. Ahlk felsefesi alannda doalclk
karflt anlayfl savunmufltur. Kendi adyla anlan bir paradoksu ortaya koymufltur.
Yaflad dnemde, felsefe camiasnda olduka etkili olmufltur. Mind dergisinin
editrln stlenmifltir. 1918 ve 1919 yllarnda Aristotelian Societynin baflkanln stlenmifltir. 1958 ylnda hayata veda etmifltir.
Gottlob Frege, Bertrand Russell ve Ludwig Wittgenstein ile birlikte, ad analitik
felsefe geleneinin kurucular arasnda yer alr. ngiliz felsefesinde idealist yaklaflmlarn etkisinin ortadan kaldrlmas srecinde, son derece etkili ve belirleyici olmufltur. ok ak ve konular kuflatan bir yaz dili gelifltirmifltir. Genel olarak felsefenin, bilimlerle karfllafltrldnda yeterince ilerlemeci olmadndan yaknmfltr.
Ahlk felsefesi zerine grfllerini ifade ettii Principia Ethica bafllkl kitab ile
The Refutation of Idealism, A Defence of Common Sense ve A Proof of the
External World bafllkl makaleleri en etkili eserleri saylmaktadr.
3. nite - Analitik Felsefenin Bafllangc: Russell ve Moore
Saduyuya Dayal Felsefe

Moore, saduyuya dayal nermeler olarak adlandrd bir grup nermeyi
ayrt eder. Bunlar iki grupta ele alr. lk grupta yer alan nermelere rnek olarak flunlar verebiliriz:
Moore, bir insan bedenine sahiptir. Bedeni belli bir zaman nce domufl ve o
zamandan bu zamana kesintisiz olarak yerkrenin zerinde varln srdrmfltr. Zaman ierisinde deiflimlere uramfltr. Dier birtakm boyutlu, hacme ve
biime sahip nesnelerle farkl zamanlarda, belli mesafelerde birlikte var olmufltur.
Bu nermeler, yaflayan baflka insan bedenleri iin de sylenebilir. Dnya, benim
bedenimim var olmasndan ok uzun zaman ncesinden beri vardr. zerinde,
pek ok insan bedeni yaflamfl ve lmfltr. Bedenim farkl trlerde deneyimlere
(evremdeki nesneler ve dier bedenlerle ilgili alglara) sahip olmufltur. Farkl bedenlere sahip insanlar da bu tr deneyimlere sahip olmufltur.
Moore, ayrca bu nermelere flu ikinci nermeyi (ya da nerme grubunu da ekler): Dier insanlar da Mooreun kendisi ve evresi ile ilgili bildii nermeleri, kendi deneyimleri dahilinde bilirler. flte bu iki grupta yer alan nermeler bir araya getirildiinde saduyuya dayal dnya grfln oluflturur (A Defense of Common
Sense, s.32-45).
Moore bu nermeleri (burada szck szck evirmediimiz biimde) ayrntl
olarak ifade eder. Bunlarn arasna Tanryla, evrenin oluflumuyla ilgili birtakm
nermeleri, ne kadar ok insan bunlara inanyorsa inansn, katmaz. Moorea gre
ben bu nermelere sadece inanmakla kalmam, belli bir kesinlikle doru olduklarn da bilirim. Sz konusu nermeleri reddetmek, bir eliflki iermez. Bu itibarla
da bu nermeler, bir zorunluluk iermez. Ancak Moorea gre, bu tr saduyuya
dayal nermeler, felsefeye bafllamak iin varsaylan nermelerdir. Bunun anlam,
hibir felsefecinin bunlar inkr etmedii deildir. Nitekim felsefe tarihinde, bu
nermeleri reddeden felsefeciler de olmufltur. Ancak Moorea gre, bu nermeleri reddetmeleri o felsefecilerin kendi grfllerini kabul edilmez klar. rnein, sz
konusu bu nermeler hakknda kuflkucu bir yaklaflm sergileyen, bu konuda kitaplar veya makaleler yazan bir felsefeci, bu sylediklerini dier insanlarn okumas
ve elefltirmesi iin sylemektedir. Baflkalarnn doru kabul ettii baz nermelerin
olduunu ancak, bunlardan flphe duyduklarn ifade etmektedirler. Bu durumda,
aslnda, kuflkucu yaklaflmlarnn redettii baz dflnceleri, bafltan kabul etmeksizin bu yaptklarn yapamazlar.
Kuflkucu yaklaflm savunan bir felsefeci, bizim felsefe ncesi birtakm bilgilerimizi sorgulamakta ve eer kendisine yeterli delili sunamazsak, bu bildiimizi iddia
ettiklerimizi aslnda bilmediimiz bize sylemek iin hazr beklemektedir. Mooreun bu noktadaki bakfl as, bir seimle karfl karflya olduumuzdur. Felsefe ncesi saduyuya dayal kannatlerimizle felsef kuflkuculuun bir ilkesi arasnda,
hangisine daha fazla gven duyacamz konusunda bir seimdir bu. Mooreun bu
konudaki tavr ise aktr. Saguyuya dayal kanaatlerimize gvenimiz, asla bir felsef ilkeye olan gvenimizle kyaslanamaz. nk felsefecilerin saduyuya dayal
bilgilerimize ncelii olan ve daha gvenilir bir bilgi trne sahip olduklarn dflnmek iin geerli bir sebebimiz yoktur.
Moore, neden bu nokta zerinde bu kadar durmaktadr? Mooreun mcadele
ettii ve karfl kt felsefe gelenei, sz konusu saduyuya dayal nermeleri sorgulayan bir tr idealist felsefedir. Mooreun, Cambridgete renim grd dnemde hakm olan felsefe anlayfl budur. En azndan Mooreun bu felsefe gelene-
51
52
adafl Felsefe-I
ini anlayfl biimi byledir. Felsefe, bu tr nermeleri sorgulayarak ifle bafllamamaldr. Felsefe, sz konusu nermeleri nasl olup da bildiimizi aklamaldr. Bunu yapabilmenin ilk aflamas ise bu tr nermeleri bildiimizi iddia ettiimizde, bildiimizin aslnda ne olduunu ortaya koymaktr.
Moore, bu noktadan hareketle felsef zmleme yntemini iki konuya, etie
(ahlk felsefesine) ve dfl dnyann bilinmesine ynlendirmifltir.
Dfl Dnyann Varl Sorunu
Wittgenstein Mooreun
sunduu el kantlamasndan
etkilenmifl ve bu
kantlamaya iliflkin farkl bir
yaklaflm gelifltirmeye
alflmfltr. Wittgensteinn
lmnden sonra
yaymlanan On Certainty
adl alflmasnda bu konuya
iliflkin ilgin grfller
bulunmaktadr.
Mooreun ve Russelln 20.yzyln bafllarnda, kendilerini iinde bulduklar ve karfl ktklar felesefi yaklaflmlar, genel olarak, idealizm olarak adlandrlabilir. 19.
yzyln sonlarnda ve 20. yzyln bafllarnda, zellikle ngilterede, F.H.Bradley
veya John Mc Taggart gibi Leibniz ve Hegelden etkilenmifl idealist metafizikilerin
grflleri hkimdir. Gerek Moore gerekse Russell, bu tr bir idealizmi reddederek
bugn, analitik felsefe gelenei olarak adlandrlan felsefe geleneinin kurucusu
olmufllardr. Mooreun savunduu pozisyon, genel olarak saduyuya dayal gerekilik olarak adlandrlr.
Mooreun zmeye alflt sorun flu biimde ifade edilebilir: Dfl dnyayla ilgili bilgimiz, duyumlara ve duyumsal deneyimlere dayanr. Ancak duyusal deneyimler, alglayann bilincinde ortaya kan zel olaylardr. Buna karfllk bizim dfl dnyayla ilgili bilgimiz, kamusal olarak dier alglayanlar iin de mevcut olan nesnelere iliflkin bir bilgidir. Dolaysyla, duyusal deneyimin zellii (deneyimleyene zgl) ile bu zel kanta dayal olarak sahip olduumuz bilginin kamusall (deneyimleyenden bamszl) arasnda bir boflluk (bir uurum) bulunmaktadr. Bu
boflluk nasl afllacaktr?
Moore, 1925 tarihinde yaymlanan A Defence of Common Sense bafllkl makalesinde, duyusal deneyimin zel oluflundan hareketle gelifltirilen kuflkucu yaklaflmlar elefltirir. Bu makalesinde Mooreun genel stratejisi, dfl dnyann varl konusunda kuflkucu yaklaflmlar ve idealist grflleri savunan felsefecilerin sunduu
sebeplerin veya gerekelerin, saduyuya dayal bir gerekiliin sunduklaryla kyaslandnda daha az gvenilir ve inanlr olduu ynndedir.
Moore daha sonra, 1939 ylnda Proof of an External World bafllkl makalesinde, saduyuya dayal bu tavrn srdrr. Bu makalesinde sunduu bir kantlama, zellikle ilgintir. Moore, sa elini kaldrarak flte bir el. ve sol elini kaldrarak Ve iflte bir baflka el. diyebileceini ve buradan hareketle de dnya da en
azndan iki tane benim dflmda var olan nesne bulunduu sonucuna varabileceini syler. Dolaysyla dfl dnya vardr. Kuflkucular byle bir kantlamay ok ikna edici bulmasalar da Moore, kuflkucularn felsef varsaymlarn desteklemek
zere sunduklar kantlamalarn, kendi kantlamasna gre daha zayf temellere
dayandn ifade eder.
Ahlk Felsefesi
Moore, Principa Ethica adl eserinde, ahlk felsefesinde doalc yaklaflmlara karfl kar ve kendisinden sonra gelen meta-etik tartflmalarnda belirleyici olur.
Moore, felsef kantlamalarn, kendisinin doalc yanlsama olarak adlandrd
bir sorunla malul olduunu ifade eder. Bu sorunun kaynanda, bir terimin belli
bir kantlama dhilindeki kullanmnn, sz konusu terimin tanm ile karfltrlmas
yatar. Ahlk felsefesi tartflmalarnda bu sorunla, zellikle iyi teriminin tanmlanmasnda karfllafllr. Ahlki kantlamalar genellikle flu flekilde ifade edilir. Bir fley belli baz zellikleri haiz ise iyi olduu kabul edilmelidir. Farkl ahlk anlayfllar sa-
vunan dflnrlere gre bu zellikler farkllk gsterebilir. rnein, hazc yaklaflmn savunucularna gre hofl, haz veren fleyler iyidir. Moore, bu kantlamalarn bir
geerlilii olsa dahi bize, iyinin tanmn vermediklerini ne srer. Bir zellik olarak iyi, Moorea gre tanmlanamaz. Sadece ne olduu gsterilebilir ve bu gsterme zerinden kavranlabilir. A iyidir eer B zelliine sahipse biimindeki ifadeler, B zelliinin neden iyi kabul edildiini aklayamad iin sadece iyinin
tanmlanmasn ertelemifl olur.
Mooreun iyinin tanmlanamaz olduuna dair kantlamas, genellikle ak soru kantlamas olarak anlr. Moore, bu kantlamasn Principia Ethicann on
nc blmnde sunar. Moore Haz veren bir fley ayn zamanda iyidir. biimindeki bir ifadeyi ele alr. Eer bu ifade iyinin tanmn ieriyorsa Bir fleyin haz
verici olmas iyi midir? sorusu ile Bir fleyin haz verici olmas haz verici omas mdr? sorusunun ayn anlama gelmesi ve anlamca efldeer olmas gerekir. Oysa,
Moorea gre ilk soru gayet anlamldr, bir ierii vardr; te yandan ikinci soruya
kolayca evet cevab verilebilir. lk biimdeki sorular ak sorulardr. Haz veren
yerine hangi zellik konulursa konulsun bu durum deiflmez. Moore bu kantlamasnn sonucunda, deer kavramnn zmlenmesine ynelik tm giriflimlerin
baflarszla mahkm olduunu ifade eder. Eer, deer kavramnn zmlemesi
olanakl olacaksa, yukarda sz geen soru ve ifadelerin aflikr olmas beklenir ki
byle bir durum, sz konusu deildir. Bir baflka biimde ifade edersek, eer iyi
kavram baflka baz kavramlara zmlenebiliyor olsa, iyi kavramn ieren analitik ifadelerin bulunmas gerekir ki Moore, tam olarak byle analitik ifadelerin bulunmadn iddia etmektedir:
yi olan fleylerin ayn zamanda baflka bir fley de olduu doru olabilir, tpk sar olan
tm fleylerin fln belli bir tr titreflim retmesinde olduu gibi. Ahlk Felsefesinin,
iyi tm fleylere ait olan dier zellikleri keflfetmeyi amalad da bir olgudur. Ancak
pek ok filozof, bu dier zellikleri adlandrrken aslnda iyiyi tanmladklarn dflndler. Bu zellikler, aslnda basit olarak ifade edilirse, dier zellikler deil,
mutlak olarak ve tamamyla iyilikle aynydlar (Principia Ethica, 10).
Sonu olarak iyiyi dier szckleri kullanarak tanmlayamayz. Sadece bir eyleme veya bir fleye iflaret ederek flte bu iyidir. diyebiliriz. Bu durum, grme
zrl bir kifliye sar rengini betimleyemememize benzemektedir. Biz, ancak grebilen bir kifliye sar bir nesne gsterip flte bu sardr. diyebiliriz.
Mooreun bu kantlamas, sadece deer kavramyla snrl tutulmayabilir. Baz
dflnrler, Mooreun burada altn izdii sorunun baflka zmlemeler iin de
geerli olacan sylemektedirler. Dolaysyla tartflma, ahlk felsefesi alanyla snrl olmayp zmlemenin olanana dair bir tartflmaya dnflmektedir.
Eer Moore hakl ise ve iyi kavram dier baz zellikler cinsinden aklanamyorsa iyi hakknda ne syleyebiliriz? Moorea gre iyi, doal olmayan bir zelliktir. Bunun anlam, iyinin ampirik veya bilimsel olarak test edilemeyecei veya dorulanamayacadr. yi kavram, doa bilimlerinin snrlarnn dflnda kalmaktadr.
Hal byle ise iyi ile ilgili bilgimizin kayna, bir sorun olarak karflmza kmaktadr. yi, duyusal deneyimin snrlar ierisinde alglayp kavrayabileceimiz bir
zellik deil ise bir fleyin iyi olup olmadn iddia ederken neye dayanmaktayz?
Moore, bu noktada dolaysz bir bilgi edinme biimi olarak ahlk bir grden sz
eder. Ahlki bilgiler, kendiliinden aflikr nermelerdir ki ispatlar ya da deillemelerinin ispatlar sz konusu deildir.
53
54
adafl Felsefe-I
te yandan Moore, kendi yaklaflmnn ahlk grselcilik olarak grlmesine de

karfl kmaktadr. Ahlki grselci yaklaflmlar, bir eylemin sonularndan bamsz olarak iyi olup olmadnn grsel olarak bilinebileceini savunmaktadr. Moore ise, sadece baz amalarn kendi baflna iyi olup olmadn ahlk gr vastasyla bilebildiimizi, te yandan eylemler sz konusu olduunda, eylemlerin iyi olup olmad iin eylemlerin sonularn dikkate almamz gerektiini savunur. Bu itibarla Mooreun ahlk felsefesi devbilimsel (ng. deontological) deil, sonucudur (ng.
consequentialist) ve eylemleri sonularna gre yarglar (Principia Ethica, 89-90).
Moorea gre deer, ahlki bir senaryo ierisinde ortaya kar. Belli bir deeri
deneyimleyen bir bilinten sz etmeksizin, deerin ortaya kmasndan sz edilemez. Moore bu konuda, gzel bir nesnenin gzelliini fark eden bir bilinci verir.
Burada deer, ne tek baflna bilincin ne de gzel olduu sylenen nesnenin varl ile aklanabilir. Deer, gzelliin farkna varan bilinte ortaya kar. Bu nedenle Moore, bir btnn deerinin onu oluflturan paralarn toplamndan fazla
olduunu savunur (Principia Ethica, 18). Mooreun deerlere ynelik bu grfl,
organik btn yaklaflm olarak anlr.
Moore Paradoksu
Mooreun grflleri arasnda, Wittgensteinn zellikle etkilendii bir baflkas ise
bugn, Moore Paradoksu olarak anlmaktadr. Wittgenstein, bu paradoksun Mooreun ifade ettii en etkileyici felsef grfl olduunu sylemifltir. Hatta rivayete gre Wittgenstein, Mooreun bu paradoksu bir dersinde ifade ettiini duymufl ve
Mooreun evine giderek kendisini yataktan kaldrarak Mooreun verdii dersi kendisine tekrar etmesini sylemifltir.
Paradoks, Yamur yayor ama ben yamur yadna inanmyorum. biimindeki bir ifadenin barndrd eliflki ile ilgilidir. Sorun, herhangi bir kiflinin tutarl
bir biimde byle bir ifadede bulunmasnn beklenmemesine ramen, nermenin
kendisinin mantksal bir eliflki olmamasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Saduyuya dayal
nermelerin, Mooreun felsef yntemi asndan tafld nemi aklaSIRA SZDE
ynz.
D fi (1872
NELM
RUSSELL
- 1970)
Bertrand Russell, 1872 ylnda Gallerde Ravenscroftta, aristokrat bir ailenin mensubu olarak dnyaya
S O R U geldi. Russell ailesi, birka yzyl boyunca ngilterenin siyas yaflamnda etkili olmufltu. Bykbabas, Kralie Viktorya dneminde 1840lar ile 1860lar
arasnda baflbakanlk grevinde bulunmufltu. Bertrand Russelln annesi, CambridDKKAT
geteki Girton Collegen kurucular arasndayd. Russelln ailesi, o zamanlar iin radikal kabul edilebilecek siyas grflleri savunuyorlard. Russelln babas John RusSZDEannesi hem de babas, doum kontrolnn savunucusuydular.
sell, ateistti SIRA
ve hem
John Russell, felsefeci John Stuart Millden Bertrand Russelln sekler vaftiz babas
olmasn istemiflti. Mill, Russelln doumundan bir yl kadar sonra ld. Ancak Millin
AMALARIMIZ
Russell zerindeki etkisi, yaptlarn daha sonra okumasyla yaflam boyu devam etti.
Russelln bir abisi ve bir ablas vard. Russell iki yaflndayken annesini ve daha
sonra da ablasn
kaybetti. Drt yaflndayken de babas bronflitten vefat etti. RusK T A P
selln ve abisinin bakmn, baflbakanlk yapmfl olan bykbabas ve efli stlendi.
Russell, alt yaflndayken de bykbabasn kaybetti. ocukluu ve genlii boyunca Russelln yaflamndaki merkez figr, bykannesi Kontes Russell oldu. Rus-
N N
TELEVZYON
NTERNET
selln bykannesi, dinsel adan bir muhafazakr olmakla beraber Darwinciliki

benimseyen ve toplumsal adalete nem veren ilerici grfllere de sahipti. Bu grfller, Russelln yetiflmesinde belirleyici oldu.
Russelln genlik yllar, yalnz ve skntl geti. Otobiyografisinde intihar etmeyi dflndn ancak, daha fazla matematik renme isteinin kendisini intihar
etmekten vazgeirdiini yazmfltr.
Genelde, evde zel dersler alarak renim grmfltr. Abisi Frank, kendisini
Euklidesin geometrisi ile tanfltrmfltr ve geometri alflmalar, Russelln ilgi alanlarn belirlemifltir. Russell, 15 yaflndan itibaren Hristiyan inancna ait dogmalar
sorguladn ve 18 yaflnda ise bu dogmalar tamamen terk ettiini ifade etmifltir.
Russell, Cambridge Trinity Collegeda matematik okumak zere burs kazanr ve
buradaki renimine 1890 ylnda bafllar. Burada, kendisinden bir yafl gen Moore
ile tanflr. Alfred North Whiteheadden zellikle etkilenir. Russell, matematik ve
felsefe alanlarnda ok baflarl olur ve 1893 ylnda mezun olur. 1895 ylnda, akademik ye nvann alr.
1893 ylnda ilk evliliini yapar. Evlilii, 1901 ylndan itibaren dalr. Ancak
boflanmas 1921 yln bulur.
1896 ylnda German Social Democracy bafllkl eserini yaymlar. Bu konuda,
London School of Economicste bir ders verir. Politika ile ilgisi bu tarihten itibaren
etkin olarak hep devam eder. Bu yllarda, matematiin temellerine iliflkin konulara ilgi duymaya bafllar.
Gottlob Fregenin alflmalarn incelerken, kendi adyla anlan Russell Paradoksunu bulur ve bunu bir mektupla Fregeye bildirir. 1903 ylnda, matematiksel
mantk alanndaki ilk nemli eseri olan The Principles of Mathematicsi yaymlar.
Bu alflmasndaki amac, az sayda temel ilkeden hareketle, matematiin yaplabileceini gstererek mantk yaklaflma destek olmaktr. 1905 ylnda Mind dergisinde yaymlad On Denoting adl makale, analitik felsefenin kuruluflu bakmndan ok nemlidir. Bu alflmasnda Russell, belirli betimleyicilerin tekil adlar
gibi bir bireye gnderim yapmasnn gerekmediini, bu dflncenin dilin mantnn yanlfl anlafllmasndan kaynaklandn gsterir. 1910 ylnda Alfred North
Whitehead ile birlikte hazrladklar Principia Mathematicann ilk cildi yaymlanr.
Ayn yl Cambridge niversitesinde ders vermeye bafllar. Ludwig Wittgenstein, burada kendisi ile tanflr ve Russelln doktora rencisi olur. Russell, Wittgensteinn
psikolojik sorunlar ile ilgilenir ve bu konular, onun ciddi anlamda zamann ve
enerjisini alr. Fakat Wittgensteinn yeteneklerini takdir eder ve kendisini akademik bir kariyer yapmas iin teflvik etmekten geri durmaz. 1922 ylnda, Tractatusun yaymlanmasna yardmc olur ve bir nsz kaleme alr. (Wittgenstein dana
sonra bu nszde yer alan grfllerin kendi fikirlerine uygun olmadn dflnerek Almanca basksnda yer vermez.) Russell, 1918 ylnda, Birinci Dnya Savafl
sona ermeden, mantksal atomculua iliflkin fikirlerini anlatt bir ders verir.
Birinci Dnya Savafl srasnda Russell, pasifist bir grfl benimser. 1916 ylnda
Trinity Collegedan uzaklafltrlr ve 100 ngiliz Sterlini cezaya arptrlr. Russell, bu cezay demez ve hapse gnderilmeyi tercih eder. Ancak kitaplar ak artrma yoluyla
satlarak bu para tahsil edilir. Kitaplar, Russelln arkadafllar tarafndan satn alnr.
ABDnin ngilterenin yannda savafla girmek zere davet edilmesine karfl yapt bir
konuflma nedeniyle, alt ay hapis cezas alr ve 1918 ylnda, bu cezasn eker.
1920 ylnda, devrimin etkilerini incelemek zere hkmetin grevlendirdii
bir heyetle birlikte, Rusyaya gider. Leninle tanflma ve konuflma frsat bulur. Genel olarak, Rusyadaki rejimle ilgili olumsuz izlenimlerle Rusyadan ayrlr ve bu iz-
55
56
adafl Felsefe-I
lenimleri zerine bir kitap yazar. Daha sonra, bir yl sreyle Pekinde felsefe dersleri verir. 1921 ylnda ngiltereye dner. O sradaki sevgilisi hamile olduu iin
efliyle hzl bir srete boflanr ve ikinci evliliini yapar. Bu evlilikten ocuu
olur. Russell bu dnemde geimini fizik, ahlk felsefesi vb. konularda yazd popler kitaplarla salar.
1927 ylnda, ikinci efliyle birlikte, Becaon Hill School adl deneysel bir renim
yntemi benimseyen bir okul aar. 1931 ylnda aabeyi Franki kaybeder. 1932de
bu okuldaki alflmalarn sonlandrr ve sonrasnda ikinci eflinden de boflanr. Efli
okulla ilgili alflmalarn 1943e kadar srdrr. 1936 ylnda nc evliliini yapar. Bu evliliinden de bir olu olur.
kinci Dnya Savafl srasnda nce Nazi Almanyaya karfl silahlanmaya karfl
ksa da Nazi iflgalini uzun vadede demokrasinin aleyhine bir tehdit olarak grr
ve pasifist grfllerini ksmen yumuflatr. Savafln fler olduunu, ama baz daha byk tehlikeler karflsnda ehveni fler olabileceini syler. kinci Dnya Savaflnn
ncesinde Russell, Chicago niversitesinde ve daha sonra Los Angelestaki Kaliforniya niversitesinde dersler verir. 1940ta City College of New Yorkta felsefe
profesr olarak atanr. Ancak zelikle Marriage and Morals bafllkl kitabnda savunduu baz ak fikirli grfller nedeniyle, kolejde eitim vermesine iliflkin tepkiler alr ve bu atamas, bir mahkeme kararyla iptal edilir. John Dewey baflta olmak zere bir grup aydn, bu muameleyi protesto ederler. Albert Einstein, Russell
desteklemek zere kamuya ak bir mektup yazar.
Russell daha sonra Barnes Foundationa katlr ve felsefe tarihi zerine konuflmalar yapar. Russelln bu konuflmalar, daha sonra A History of Western Philosophy bafllyla yaymlanr ve 1945ten itibaren ok satan bir eser olarak Russella
dzenli bir gelir salar.
Russell, 1944te Trinity Collegea geri dner. 1940lara ve 1950lere gelindiinde
Russell, artk akademi dflnda da tannan bir kifliliktir. BBCnin pek ok programna katlr. Bu programlarda yapt konuflmalar ve verdii dersler kamuoyunda tartflmalara yol aar.
Russell, Erns Gellnerin ge dnem Wittgensteinn grfllerini sert bir biimde
elefltiren kitab Words and Thingse bir nsz yazar. Gilbert Ryle bu kitaba iliflkin
bir tantm metninin, editrln yapt Mind dergisinde yaymlanmasna izin
vermez. Bunun zerine Russell the Timesda bir yaz yazar. Bu yaz, yaklaflk bir ay
sreyle the Timesda gndelik dile dayal felsefe anlayflna iliflkin bir mnazaraya
yol aar. Tartflma, the Timesn editoryal bir yaz ile her iki taraf da elefltirmesi ile
sona erer. te yandan editoryal yaz, gndelik dile dayal felsefeyi elefltirenlerden
yana karak son bulur.
1950 ylnda Russell, insancl idealleri ve dflnce zgrln savunan yazlar dolaysyla Nobel Edebiyat dln layk grlr. 1952 ylnda nc eflinden
boflanr ve ayn yl drdnc evliliini yapar. Russelln en byk olu ve efli psikiyatrik rahatszlklar nedeniyle kendi kzlarna bakamadklar iin Russell ve drdnc efli, bu kzn yasal koruyucusu olurlar. Bu torunun ikisine de daha
sonra flizofreni teflhisi konur.
Russell, 1950li ve 1960l yllarda nkleer silahszlanmadan, Vietnam Savafl karfltlna kadar pek ok politik mcadele ierisinde yer alr. 1967, 1968 ve 1969da
otobiyografisini cilt halinde yaymlar. 31 Ocak 1970te srailin Ortadoudaki
saldrgan politikalarn elefltiren bir bildiri yazar. 2 fiubat 1970te hayata gzlerini
yumar. Yazd son bildiri, Kahirede toplanan Uluslararas Parlamenterler Konferansnda okunur. 1980 ylnda, Londradaki bir meydana Russelln bst dikilir.
Russelln Felsef Grfllerinin Etkisi

Bertrand Russell, Gottlob Frege, G.E. Moore ve Ludwig Wittgenstein ile birlikte analitik felsefenin kurucusu olarak kabul edilir. Russell felsef zmlemeyi, akademik
felsefenin temel yntemi haline getirmifltir. Analitik felsefe alannda alflmalar yapan hemen her felsefecinin, Russelldan bir lde etkilendii sylenebilir.
Russell, akademik yaflam boyunca mantktan matematik felsefesine, metafizikten ahlk felsefesine, bilgibilimden felsefe tarihine hemen her alanda alflmalar
yapmfltr. Bu alflmalar ierisinde farkl felsef pozisyonlar savunduu, zaman
ierisinde ilk baflta savunduu grflleri deifltirdii de olmufltur. Russelln en
nemli zelliklerinden birisi, yapt alflmalarn yeni tartflma alanlar oluflturmasdr. Russelln hemen her zgn alflmas, baflka felsefecilerin ilgi gsterdii ve
genellikle Russell elefltirerek de olsa yeni tartflmalar bafllatt konular iermektedir. 20. yzyln en nemli filozoflarndan birisi kabul edilen Ludwig Wittgenstein,
1911-1914 yllar arasnda Cambrigde niversitesinde Russelln rencisi olmufltur. Alfred J. Ayerdan Rudolf Carnapa; Alonzo Churchten Kurt Gdele; David
Kaplandan Saul Kripkeye; Karl Popperdan W. V. Quinea pek ok mantk ve
felsefeci, Russelln alflmalarndan yararlanmfl ve kendisinden etkilenmifllerdir.
Bu itibarla, Russelln zellikle 20. yzyl felsefe tarihinin en etkili simalarndan birisi olduu sylenebilir.
Russelln, Fregenin matematii manta indirgeme projesinde kendi adyla anlan paradoksu keflfetmesi, matematik felsefesinde yeni bir dnemi bafllatmfltr. Bu
paradoksu ve kme kuramnda yer alan dier baz paradokslar zmek zere Alfred North Whiteheadle, Principia Mathematicada gelifltirdii tipler kuram, daha
sonraki matematik felsefesinin geliflim seyri zerinde belirleyici olmufltur.
dealizmin Reddiyesi
Russell, felsefe alannda eitim grd dnemde, Leibnizin ve Hegelin metafiziksel grfllerinden etkilenen bir idealizm anlayfl ngiliz akademisinde hakm konumdayd. Russell, A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz bafllkl doktora tezinde Leibnizin mantk ve dil felsefesinin benimsenmesi, metaiziinin ise reddedilmesi gerektiini savunmufltu. 1900 ylnda yaymlanan tezinde, Leibnizin characteristica universalis olarak adlandrlan projesinden sz etmifl, felsef sorunlarn Leibnizin hayalini kurduu bu ideal dil ierisinde zmlenebileceini dflnmflt.
Russell, elefltirdii idealist anlayfl isel bantlar doktrini olarak adlandryordu. En u noktasnda alndnda bu yaklaflma gre gereklik, tek bir birleflik nesne olarak tasarlanyordu. Tm nesneler birbirlerine doalar ve varolufllar itibariyle balyd. Eer herhangi bir nesne, tek bir zelliine bile hlihazrda sahip olduu gibi sahip olmasa, bu tm evrenin varln ortadan kaldrrd. Her fley zorunlulukla ve bir btn olarak mevcuttu.
Bu yaklaflma ncelikle Moore karfl kt. Refutation of Idealism ve External
and Internal Relations bafllkl makalelerinde, bu doktrine ynelik elefltirilerini
sundu. Bu yaklaflmla ilgili olarak Russell da benzer bir sorun gryordu. Sorun,
bir nesnenin bilinebilmesinin nesnenin sahip olduu tm bantlarn bilinmesini
gerektirmesiydi. Russella gre bu durumda uzay, zaman, say ve genel olarak bilimin konusunu teflkil eden nesneler, tam olarak bilinemez hale geliyorlard.
Bu doktrinin yerine Russell ve Moore, farkl biimleriyle de olsa gerekilii
koyuyorlard. Dfl dnyann, bizden bamsz varln savunmakszn, bilimden ve
bilimsel ilerlemeden sz edilemeyeceini dflnyorlard. Russell, felsefenin man-
57
58
adafl Felsefe-I
t ve bilimi kullanarak karmaflk felsef sorunlar basit bileflenlerine ayrmas gerektiini savunuyordu. Genel olarak, metafiziksel nermeler bilgimize yeni bir fley
katmamaktadr. yleyse, Ockhamn usturasn kullanarak metafiziksel olan kesip
atlmalyd.
Erken dnem gereki yaklaflmlarnda gerek Moore, gerekse Russell, gndelik
yaflamda karflmza kan nesnelerin varlna inanmamz gerektiini dflnyorlard. Bunun yan sra, soyut nesneler olarak adlandrabileceimiz saylar, kmeler,
bantlar da var kabul edilmeliydi. Son olarak da, dflncemize konu ettiimiz
herhangi bir nesnenin bir tr varl olmas gerektiini dflnyorlard. Bu tr nesneler arasnda Pegasus, Fransann gnmzdeki kral gibi, gerekte mevcut olmayan nesneler de vard.
Russell ilk dnemlerde savunduu bu oku ve aflr gereki yaklaflm, zaman
ierisinde terk etmifltir. Gndelik yaflamda karflmza kan nesnelerin kurucu unsurlarna iliflkin grfllerini, mantksal atomculuk olarak adlandrlan bir kuram dahilinde ele almfltr. Matematiin manta indirgenmesi projesinde, Peanonun ve
Fregenin alflmalarn ilerletmifltir. Mevcut olmayan nesnelere bir tr varlk atfetme zorunluluunun, dilin mantnn doru bir biimde konulamamasndan kaynaklandn dflnmfl ve kendisinden sonraki analitik gelenek zerinde, olduka etkili olan belirli betimleyiciler kuramn gelifltirmifltir. Bu blmde, Russelln
bu grfllerini matematikle ilgili alflmalarndan bafllayarak sunmaya alflacaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Russell, genlik
yllarnda aflr gereki bir konuma iten nedenleri aklaynz.
Matematiin Manta ndirgenmesi

D fi N E L M
Russelln matematik felsefesi zerine ilk alflmas, 1897 tarihli An Essay on the Foundations of Geometry olmufltur. Bu eseri, genelde Kant bir izgide yazlmfltr.
R U bu yaklaflmnn Albert Einsteinn uzay-zaman anlayfl ile ters
Russell, dahaS Osonra
dfltn dflnmfl ve burada savunduu grflleri tamamen terk etmifltir.
RussellnD ilgi
izleyen dnemde saynn tanmna kaymfl ve bu alanda Ge K K alan,
AT
orge Boole, Georg Cantor ve Augustus De Morgan gibi matematiki ve felsefecilerin grfllerini incelemifltir. Ayn dnemde Charles Sanders Peircen ve Ernst ShrSIRA SZDE
derin alflmalar hakknda fikir sahibi olduu da tarihilerin arafltrmalar ile belirlenmifltir. 1900 ylnda Pariste katld bir kongrede, talyan matematiki Giuseppe Peano (1858
- 1932) ile tanflr. Peano, o sralarda aritmetii aksiyomatik bir dizAMALARIMIZ
ge ierisinde ele almak zere alflmalarn srdrmektedir. Sfr, say ve ardflklk bants terimlerini ve ngilizcedeki the belirtecini basit (tanmsz) olarak
kabul edipKsaylara
T A P iliflkin tm aksiyomlar ve bunlara da dayanarak aritmetiin
teoremlerini, bir dizge ierisinde ele almay hedefliyordu. Russell, bu temel terimlerin de mantksal olarak tanmlanp tanmlanamayacan merak ediyordu ve alflmalarnT bu
E L E Vkonuda
Z Y O N younlafltrd. 1903 ylna kadar, bu konulardaki alflmalarn srdrd. 1897den 1903e kadar ayr alflmasn yaymlad: On the Notion
of Order, Sur la logique des relations avec les applications la thorie des sries ve
On Cardinal Numbers.
TERNET
Russell, Nmatematiin
temellerinin gnmzde yksek dzey (birinci dzeyden
daha yksek) mantk olarak adlandrlan bir mantksal dizge ierisinde ele alnabileceini dflnyordu. Russell, bu dnemde Fregenin alflmalar ile karfllaflt ve
kendininkilere benzer kayglarla Fregenin sayy tanmlamaya alfltn grd.
Daha nce de ifade ettiimiz gibi Fregenin dizgesinde bir paradoks keflfetti ve bunu bir mektupla Fregeye bildirdi. te yandan, o srada kendi srdrd alflma-
N N
sn, The Principles of Mathematicsin ekinde bu paradoksu sundu ve bir zm

nerisi kaleme ald. Ayn dnemde Russell, Georg Cantorun bir baflka ispat zerinde de alflyordu. Cantor, en byk sayal saynn bulunmadna dair bir ispat
vermiflti ve bu teorem, Cantor Paradoksu olarak anlr olmufltu. lk baflta Russell,
bu ispatn hatal olduunu dflnyordu. Daha sonra bu paradoksun, Russell Paradoksunun zel bir durumu olduu anlaflld. Bunun zerine Russell, kmeler ve
bekler (ng. class) zerine alflmalarn younlafltrd. Sz konusu ek blmnde
Russelln nerdii zm, Russelln bekler konusundaki grfllerine dayanyordu. Russell daha sonra bu fikirlerini gelifltirerek bugn, tipler kuram olarak adlandrlan kuramn gelifltirdi. Bu kuramn asl amac, kme kuramn sz konusu paradokslarn kmasna engel olacak biimde aksiyomatiklefltirmekti.
Russell tipler kuramnda elde ettii sonular da kullanarak, Alfred North Whitehead ile birlikte, nl Principia Mathematica adl eseri kaleme ald. lk cildi
1910 ylnda yaymlanan bu eser, drt ciltten oluflmak ve drdnc cildinde geometrinin temellerini de iermek zere tasarlanmflt ancak, drdnc cilt hibir zaman yaymlanmad.
Russelln matematik felsefesi alanndaki son nemli alflmas, Birinci Dnya
Savafl srasnda sergiledii savafl karflt tutum nedeniyle arptrld hapis cezasn ekerken yazd, Introduction to Mathematical Philosophy bafllkl kitabdr. Bu
alflmasnda Russell, o ana kadar bu alanda yapt alflmalar ve felsef sonularn sunmufltur.
Belirli Betimleyiciler Kuram

Russell, dili nasl kullandmza dair tartflmalar, felsef tartflmalarn odana yerlefltirmifltir. Russelln gelifltirdii baz yntemler, kendisinden sonraki felsefeciler
tarafndan kullanlmfltr. Russelln etkili olan zmlemelerinin baflnda, belirli betimleyiciler kuram gelir. Russell 1905 ylnda yazd On Denoting bafllkl makalesiyle bir bakma, analitik felsefenin ifl yapfl biimini belirlemifltir.
Russell bu alflmasnda, belirli betimleyicileri ieren nermelerin, nasl doruluk deeri alabilecei zerinde durmufltur. Belirli betimleyiciler tek bir nesneyi betimleyen szck gruplar olarak tanmlanabilir. Grelilik kuramn gelifltiren fiziki, Trkiyenin sekizinci cumhurbaflkan vb. ifadeler belirli betimleyicilerdir. Bu
tr ifadelerin felsef bir sorun teflkil etmesinin nedeni, belli bir gnderimlerinin bulunmad durumlarda ortaya kar. Grnflte anlaml bir szck grubuna, dnyada karfllk gelen bir birey olmadnda sz konusu szck grubunu ieren nermenin doru veya yanlfl olup olmadna nasl karar verilecektir?
Russelln kendi verdii bir rnei inceleyelim Fransann gnmzdeki kral
keldir. nermesi grnflte Fransann gnmzdeki kral betimleyicisinin gnderim yapt kifli hakknda bir hkm iermektedir. Oysa byle bir birey mevcut
deildir. Bu durumda, nermenin nasl olup da bir doruluk deeri alaca tartflmaldr. Frege, kendi alflmalarnda bu soruna eilmifl ve sz konusu nermeleri
anlaml fakat ne doru ne de yanlfl olarak kabul etmifltir.
Russell, Fregenin bu zmn kabul etmez. Russelln kendi yaklaflm, gndelik dilde grnflte belirli betimleyicilerin bir bireye gnderim yaptklarn, oysa
sz konusu ifadelerin mant zmlendiinde, bu sorunun ortadan kaldrlabilecei ynndedir. Russell sz konusu nerme biimini Fregenin gelifltirdii niceleme mantnn aralarn kullanarak flu fleklide zmler: Bir x vardr yle ki x
Fransann gnmzdeki kraldr ve xten baflkas Fransann gnmzdeki kral
59
Gnmzde matematiksel
mantn ve hesap
kuramnn kendisine
dayand nl Gdel
Tamamlanamazlk
Teoremleri (1931), Principia
Mathematicada sunulan
biimsel dizgeyi
varsaymaktadr. Gdel, bu
teoremlerin ilki aritmetiksel
nermeleri temsil edebilecek
kadar gl bir biimsel
dizge ierisinde ne
kendisinin ne de deilinin
ispat verilemeyecek doru
nermeler bulunduunu, bu
itibarla da biimsel
dizgelerin aritmetiin doru
nermelerini temsil etmek
konusundan bir eksiklik
barndrdn gstermifltir.
kinci teorem ise
aritmetiksel nermeleri
temsil edebilecek kadar
gl bir biimsel dizgenin
tutarllnn dizge ierisinde
verilemeyeceini ifade
etmifltir.
60
adafl Felsefe-I
Russelln belirli
betimleyiciler kuram
zellikle Frederick Strawson
(1919 - 2006) tarafndan
elefltirilmifltir. Strawsonun
elefltirisinin ana noktas
belirli betimleyicilerin
gnderimlerine varlk
atfetmedii ve fakat onlar
varsayd ynndedir. Sz
konusu varsaylan birey eer
mevcut deilse nerme
biimi ne doru ne de yanlfl
olarak yorumlanmaldr. Bu
elefltiri beraberinde
deerli bir mantn
gelifltirilmesi projesini
getirmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
deildir ve x keldir. Grld gibi bu ifade, bir tikel niceleyicinin etki alannda
bulunan tmel evetlemeli bir nerme biimidir. nermenin ilk blm, Bir x vardr yle ki x Fransann gnmzdeki kraldr ve xten baflkas Fransann gnmzdeki kral deildir. bir varlk ve biriciklik flartn iermektedir. Sz konusu varlk flartnn salanp salanmamasna bal olarak artk, bu nermenin doru olup
olmadna karar verilebilir. Nitekim Russell, bu nerme biiminin anlaml fakat
yanlfl olduuna karar vermifltir.
Russelln bu zmlemesi, Platonun dikkat ektii var olmayandan bahsederken, var olmayann var olduuna gnderme yapmann zorunluluundan kaynaklanan paradoksa da bir zm getirmektedir. leride, Quinen bu zmden yararlanarak kendi varlkbilimsel grelilik kuramn nasl gelifltirdiini ele alyoruz.
Russell, bu zmlemesinin tekil adlar iin de geerli olduunu ne srer. Tekil
adlar da esasen belirli betimleyiciler yerine kullanlan ksaltmalar olarak dflnlebilir. rnein, Albert Einstein ad grelilik kuramn gelifltiren fiziki gibi belirli
betimlemeler yerine kullanlan bir ksaltma gibidir. Dolaysyla, adlarn gnderimlerinin bulunmad durumlarda da nermelerin doruluk deeri almalar ile ilgili bir
sorun olmayacaktr. Russell bireylere meflru olarak gnderim yapan yegne szcklerin iflaret zamirleri (bu, flu, o v.b.) ve balamsal ifadeler (flimdi, burada, ben vb.)
olduunu ne srer. Bu ifadelerin gnderimde bulunduu nesneler, bizatihi mevcut olmak durumunda olduundan iinde bulunduklar nermelerin doruluk deeri alp almamas bakmndan bir sorun yaratmazlar. Russelln belirli betimleyicilerle ilgili zmlemesi, genel olarak kabul grse de adlarn belirli betimleyiciler
olarak yorumlanmas, tartflmalara yol amfltr.
Russelln belirli
betimleyicilere iliflkin kuramnn, analitik felsefenin geliflimi bakmnSIRA SZDE
dan nemini tartflnz.
D fi Atomculuk
NELM
Mantksal
Mantksal atomculuk, deneycilikle mantkl mezceden bir yaklaflm olarak, Russelln felsefeS anlayflnn
temelinde yer alr. Russell bu yaklaflm 1918 ylnda verO R U
dii, The Philosophy of Logical Atomism bafllkl derste sunar. Russell bu dersinde, dnyay bir ayna gibi yanstan (temsil eden) ideal ve dnyayla eflbiimli bir dilDKKAT
den sz eder. Bu itibarla bilgimiz, temel atomsal nermeler ve bu nermelerin
doruluk fonksiyonlarnn bir araya getirilmesiyle oluflan bileflik nermelerden
SIRA SZDE
ibarettir. Russella
gre her anlaml nerme, duyu deneyiminde dorudan bir karfll (gnderimi) bulunan terimlerden oluflmaldr. Kendi bilgi anlayflnda yer alan
bir ayrma dayanarak Russell, terimlerin gnderimlerini ya tanflklk yoluyla bilmeAMALARIMIZ
miz ya da bildiimiz terimlerden mantksal olarak tretebilmemiz gerektiini syler. Bu biimiyle mantksal atomculuk u noktada deneyci bir felsef konumdur.
Russelln
K ideal
T A Pdili ierisinde tm, baz, dr gibi yardmc terimler yer almaz. Russelln dnyas, birbirinden bamsz olgularn okluundan oluflur. Bu
dnya hakkndaki bilgimiz ise dnyadaki olgularla duyu deneyimi yoluyla dorudan karfl karflya
gelmemize baldr.
TELEVZYON
Russell, yaflamnn ilerleyen yllarnda mantksal atomculuun baz ynlerine
iliflkin gvensizliini ifade etmifltir. zellikle, sz konusu dilin eflbiimliliini sorgulamfltr. Atomsal olgulara ulaflmak zere, zmleme ynteminin izlenmesi geNTERNET
rektii dflncesinden
vazgemese de sz konusu atomsal olgulara niha olarak
ulafllp ulafllamayaca konusunda flphelerini ifade etmifltir.
N N
Bilgibilim Anlayfl
Russell, akademik kariyeri boyunca farkl bilgibilim anlayfllarn savunmufltur.
Genken, bir dnem Hegelin grfllerinden etkilenmifl olsa da bu grfllerden vaz
getii andan itibaren, gereki bir yaklaflm savunmufltur. Bu yaklaflmnn bir
baflka unsuru ise bilgimizin kaynann dorudan, duyu deneyimi olmasdr.
Russell nesnelere iliflkin bilgi edinme kaynaklarmz ile ilgili ikili bir ayrm yapar: Tanflklk yoluyla bilgi ve betimleme yoluyla bilgi.
Russell, bir sre tanflklk yoluyla edindiimiz bilginin duyu verileri ile snrl
olduunu, kalan tm bilgilerimizin, fiziksel nesneler hakkndaki bilgilerimiz dhil,
dolayl yoldan karmlara ihtiya duyduunu, bu nedenle de betimleme yoluyla
bilgi snfna girdiini dflnd. Russelln bu ayrm olduka etkili oldu ve yaygn
bir kabul grd. Ancak Russell, daha sonra tanflklk yoluyla edindiimiz bilginin
arac olarak duyusal veriye ihtiya duymadn iddia etti.
Daha sonraki yllarda Russell, madd ve zihinsel alanlar arasndaki ikinci grfllerinden vazgeti ve hem madd hem de zihinsel olann yansz (ng. neutral) bir
zellie indirgenebileceini, dolaysyla yaplan ayrmn rastlantsal olduunu iddia etti. Bu konumu, yansz bircilik olarak adlandrld. Russelln bu grflleri William Jamesin saf deneyim kavramn andryordu. Ancak Russell, algmzn birincil
hallerinin nesneler ya da zellikler olarak ele alnamayacan fakat olaylar
olduunu savundu.
Bilim Felsefesi
Russell, kendi felsefe yapma biiminden emin olduu kadar, elde ettii sonulardan emin olmadn syler. Kendi zmleme ynteminin asl bir bilefleni de bilimin kendisidir. Bu itibarla Russell, bilimin bulduu yantlarn geici olduunu
(mutlak olmadn), bilimin kk ilerlemeler kaydettiini, her fleyi iine alan organik bir kavrayfla ulaflamayacan dflnr.
Bir bakma bilim ve felsefe, yntemleri ve ilerleme biimleri bakmndan birbirlerine benzemektedirler. Her ikisinin de gereklii anlamakla ilgili bir amalar vardr. Dolaysyla, bilimin de yegne amac ndeyilerde bulunmak deildir. Russelln 1914 ylnda yaymlad ve bilimin yntemi zerine grfllerini ifade ettii
kitab, Our Knowledge of the External World as a Field for Scientific Method in Philosophy, mantksal pozitivistler ve daha sonra geliflen bilim felsefesi gelenei zerinde etkili olmufltur.
Russella gre, fiziksel dnyann sadece soyut yaps hakknda bilgi sahibi olabiliriz. sel karakteri hakknda bilgi sahibi olamayz. Bunun belki tek istisnas, iflleyifline dorudan temas edebildiimiz beynimizdir. Algsal olanla (ng.percepts)
algsal olmayan arasnda bir st ste akflma (ng. copunctuality) olduunu varsayarz. Sz konusu algsal olanlar da dfl dnyann bir parasdr fakat bunlarn ikin (ng. intrinsic) karakteri konusunda dorudan bilgi sahibi oluruz. Bu itibarla
da salt yapsal bilginin tesine bu noktada geebiliriz. Russelln bu grflleri, daha sonra yapsal gerekilik olarak adlandrlmfl ve adafl bilim felsefesi tartflmalarnn bir paras olmufltur.
Russell bu alflmalarnn yan sra The ABC of Atoms (1923) ve The ABC of Relativity (1925) gibi kitaplarn da bulunduu popler bilim kitaplar da yazmfltr.
61
62
adafl Felsefe-I
Ahlk Felsefesi
Russell, ahlk felsefesi zerine yazmakla beraber, ahlka iliflkin konularn kendi
anlad anlamda bizatihi felsefenin alanna girdiini dflnmyordu. Russell, ilk
bafllarda Mooreun Principia Ethica adl eserinden etkilenmiflti. Ahlki olgularn
nesnel olduklarn ve bir tr gr yoluyla bilinebildiklerini dflnyordu. Tpk
Moore gibi, ahlki terimlerin (iyinin) doal zelliklere indirgenemeyeceini, byle
yapmaya alflmann bir yanlsama ierdiini savunuyordu.
Zamanla, bu konudaki fikirleri deiflti. Humeun bu konudaki grfllerine hak
vermeye bafllad. Ahlk terimlerin znel deerlerle ilgili olduunu ve bu nedenle,
olgulara iliflkin dorular gibi dorulanamayacaklarn dflnmeye bafllad. Russelln bu konudaki grflleri, mantksal pozitivistlerin bazlarnn ahlk felsefesine
iliflkin grfllerini etkiledi. zellikle Ayern duygusalc ve biliflselci karflt grfller
gelifltirmesinde belirleyici oldu. (Ayern bu grfllerini nite 5te ele alyoruz.) te
yandan, Russelln kendi grflleri, mantk pozitivistlerden biraz daha farkl bir
seyir izledi. Russell, ahlk mlahazalarn anlaml olduunu ve Ayern dflndnn aksine kamusal anlamda tartflmaya ak olduunu dflnd. Humea benzer
bir biimde, akln ahlk deerlendirmelere tb olmas gerektiini savundu.
63
zet
N
A M A
N
A M A
dealizmin reddiyesi ile analitik felsefenin geliflimi arasndaki iliflkiyi aklamak.

Analitik felsefenin kurucular olarak kabul edilen
Russell ve Moore, felsef grfllerini idealizmin
reddiyesi ekseninde gelifltirmifllerdir. Russell ve
Mooreun felsefe alannda eitim grd dnemde, Leibnizin ve Hegelin metafiziksel grfllerinden etkilenmifl bir idealizm anlayfl ngiliz
akademisinde hkim konumdayd. Gerek Russell
gerekse Moore, bu yaklaflm sorunlu gryorlard. Sorun, bir nesnenin bilinebilmesinin nesnenin
sahip olduu tm bantlarn bilinmesini gerektirmesiydi. Russella gre bu durumda uzay, zaman, say ve genel olarak bilimin konusunu teflkil eden nesneler tam olarak bilinemez hale geliyorlard. Bu durumda, bilimlerin metafiziksel bir
zeminden bamszlk kazanmalar mmkn olamazd. Moore ve Russell, genlik dnemlerinde
bu idealist yaklaflma karfl aflr gereki bir konumu savunmufllardr. Daha sonraki yllarda ise
Moore, saduyuya dayal bir gerekilii savunmaya bafllad. Russell ise ilk dnemlerde savunduu bu aflr gereki yaklaflm zaman ierisinde terk etti. Gndelik yaflamda karflmza kan
nesnelerin kurucu unsurlarna iliflkin grfllerini
mantksal atomculuk olarak adlandrlan bir kuram dahilinde ele ald. Matematiin manta indirgenmesi projesinde Peanonun ve Fregenin
alflmalarn ilerletti. Mevcut olmayan nesnelere
bir tr varlk atfetme zorunluluunun, dilin mantnn doru bir biimde anlafllamamasndan
kaynaklandn dflnd ve kendisinden sonraki
analitik gelenek zerinde olduka etkili olan belirli betimleyiciler kuramn gelifltirdi. Mooreun
ve Russelln dflnce izgilerindeki bu deiflim,
daha sonra geliflen analitik felsefe geleneinin
ana tartflma konularn oluflturdu.
Saduyuya dayal felsefe anlayfln tanmlamak.
Saduyuya dayal felsefe anlayfln gelifltiren felsefeci Moore, ncelikle saduyuya dayal nermeler olarak adlandrd bir grup nermeyi ayrt
eder. Moorea gre, ben bu nermelere sadece
inanmakla kalmam belli bir kesinlikle doru olduklarn da bilirim. Sz konusu nermeleri reddetmek bir eliflki iermez. Bu itibarla da bu
N
A M A
nermler bir zorunluluk iermez. Ancak Moorea

gre, bu tr saduyuya dayal nermeler felsefeye bafllamak iin varsaylan nermelerdir. Bunun
anlam, hibir felsefecinin bunlar inkr etmedii
deildir. Nitekim felsefe tarihinde bu nermeleri
reddeden felsefeciler de olmufltur. Ancak Moorea gre bu nermeleri reddetmeleri o felsefecilerin kendi grfllerini kabul edilmez klar. rnein, sz konusu bu nermeler hakknda kuflkucu bir yaklaflm sergileyen, bu konuda kitaplar
veya makaleler yazan bir felsefeci, bu sylediklerini dier insanlarn okumas ve elefltirmesi iin
sylemektedir. Baflkalarnn doru kabul ettii
baz nermelerin olduunu ve ancak bunlardan
flphe duyduklarn ifade etmektedirler. Bu durumda, aslnda kendi kuflkucu yaklaflmlarnn
reddettii baz dflnceleri, bafltan kabul etmeksizin bu yaptklarn yapamazlar.
Mooreun ahlk felsefesinin ana hatlarn sralamak.
Moore, Principa Ethica adl eserinde ahlk felsefesinde doalc yaklaflmlara karfl kar ve kendisinden sonra gelen meta-etik tartflmalarnda belirleyici olur. Moore felsef kantlamalarn, kendisinin doalc yanlsama olarak adlandrd bir
sorunla malul olduunu ifade eder. Bu sorunun
kaynanda bir terimin belli bir kantlama dhilindeki kullanmnn, sz konusu terimin tanm
ile karfltrlmas yatar. Ahlk felsefesi tartflmalarnda bu sorunla, zellikle iyi teriminin tanmlanmasnda karfllafllr. Mooreun iyinin tanmlanamaz olduuna dair kantlamas, genellikle ak
soru kantlamas olarak anlr. Moore bu kantlamasn, Principia Ethicann on nc blmnde sunar. Moore Haz veren bir fley ayn zamanda iyidir. biimindeki bir ifadeyi ele alr. Eer bu
ifade iyinin tanmn ieriyorsa Bir fleyin haz
verici olmas iyi midir? sorusu ile Bir fleyin haz
verici olmas haz verici olmas mdr? sorusunun
ayn anlama gelmesi ve anlamca efldeer olmas
gerekir. Oysa, Moorea gre ilk soru gayet anlamldr, bir ierii vardr, te yandan ikinci soruya kolayca evet cevab verilebilir. lk biimdeki
sorular ak sorulardr. Haz veren yerine hangi
zellik konulursa konulsun bu durum deiflmez.
64
N
A M A
adafl Felsefe-I
Moore bu kantlamasnn sonucunda, deer kavramnn zmlenmesine ynelik tm giriflimlerin baflarszla mahkm olduunu ifade eder.
Eer deer kavramnn zmlemesi olanakl olacaksa, yukarda sz geen soru ve ifadelerin aflikr olmas beklenir ki byle bir durum sz konusu deildir. Bir baflka biimde ifade edersek, eer
iyi kavram baflka baz kavramlara zmlenebiliyor olsa, iyi kavramn ieren analitik ifadelerin
bulunmas gerekir ki Mooreda tam olarak byle
analitik ifadelerin bulunmadn iddia etmektedir. Sonu olarak iyiyi dier szckleri kullanarak tanmlayamayz. Sadece bir eyleme veya bir
fleye iflaret ederek flte bu iyidir. diyebiliriz. Moore gre iyi, doal olmayan bir zelliktir. Bunun
anlam, iyinin ampirik veya bilimsel olarak test
edilemeyecei veya dorulanamayacadr. yi
kavram, doa bilimlerinin snrlarnn dflnda kalmaktadr. Hal byle ise iyi ile ilgili bilgimizin kayna, bir sorun olarak karflmza kmaktadr. yi,
duyusal deneyimin snrlar ierisinde alglayp
kavrayabileceimiz bir zellik deil ise bir fleyin
iyi olup olmadn iddia ederken neye dayanmaktayz? Moore bu noktada dolaysz bir bilgi
edinme biimi olarak ahlk bir grden sz eder.
Ahlki bilgiler kendiliinden aflikr nermelerdir
ki ispatlar ya da deillemelerinin ispatlar sz konusu deildir.
Russelln belirli betimleme kuramnn kt tarihsel balam ortaya koymak ve analitik felsefenin geliflimi bakmndan nemini aklamak.
Russell genlik yllarnda, aflr gereki bir konumu savunuyordu. Bunun nedeni ise o dnemde geerli olan idealist felsefe anlayfllarna karfl
kmasyd. Daha sonra, mevcut olmayan nesnelere bir tr varlk atfetme zorunluluunun, dilin
mantnn doru bir biimde anlafllamamasndan kaynaklandn dflnd ve kendisinden
sonraki analitik gelenek zerinde olduka etkili
olan belirli betimleyiciler kuramn gelifltirdi.
1905 ylnda yazd On Denoting bafllkl makalesiyle bir bakma, analitik felsefenin ifl yapfl
biimini belirledi.
N
AM A
Russelln kendisinden sonraki matematik ve bilim felsefesi tartflmalar bakmndan nemli katklarn aklamak.
Russelln Fregeye yazd bir mektupla bugn,
Russell Paradoksu olarak anlan eliflkiyi ifade
etmesi, matematik felsefesi tartflmalar bakmndan bir dnm noktasdr. Sonraki yllarda, kme kuramn paradokslar dflarda brakacak bir
biimde gelifltirmek matematik felsefesi alannda alflan matematiki ve felsefecilerin temel
arafltrma konularndan birisi olmufltur. Bu tartflmalar ierisinde, Russelln gelifltirdii tipler kuramnn da zel bir yeri vardr. te yandan, Russelln Alfred North Whitehead ile birlikte kaleme ald Principia Mathematica, biimsel mantn geliflimi asndan bir kilometre tafldr. Bu
eserde, o ana kadar modern mantkta elde edilen geliflmeler kapsaml bir dizge ierisinde sunulmufltur. Kurt Gdel, nl matematiin tamamlanamazl teoremlerini, Principiada gelifltirilen biimsel dizge ierisinde ispatlamfltr.
Russelln 1914 ylnda yaymlad ve bilimin
yntemi zerine grfllerini ifade ettii kitab,
Our Knowledge of the External World as a Field
for Scientific Method in Philosophy, mantksal
pozitivistler ve daha sonra geliflen bilim felsefesi gelenei zerinde etkili olmufltur.
65
Kendimizi Snayalm
1. Dilsel felsefeye sapfl tabirini ilk kulland dflnlen felsefeci afladakilerden hangisidir?
a. Russell
b. Moore
c. Frege
d. Rorty
e. Bergman
2. Felsef sorunlar, kendi ierisinde rahata zme
kavuflturabileceimiz ideal bir biimsel dil fikrini, characteristica universalis adyla ilk olarak ortaya atan felsefeci afladakilerden hangisidir?
a. Descartes
b. Malebranche
c. Hume
d. Leibniz
e. Frege
3. Afladakilerden hangisi Moorenin eserlerinden biri
deildir?
a. Our Knowledge of the External World
b. Principia Ethica
c. The Refutation of Idealism
d. A Defence of Common Sense
e. A Proof of the External World
4. Mooreun bir terimin belli bir kantlama dhilindeki
kullanmnn, sz konusu terimin tanm ile karfltrlmas sonucu ortaya ktn iddia ettii sorun, afladakilerden hangisidir?
a. Saduyuya dayal gerekilik
b. Kuflkuculuk
c. Doalc yanlsama
d. Moore Paradoksu
e. Ak soru
5. Afladakilerden hangisi, Russellin eserlerinden biri
deildir?
a. Principia Mathematica
b. A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz
c. An Essay on the Foundations of Geometry
d. External and Internal Relations
e. The Philosophy of Logical Atomism
6. Russelln kme kuramn, paradokslarn kmasna

engel olacak biimde aksiyomatiklefltirmek zere gelifltirdii kuram, afladakilerden hangisidir?
a. Belirli betimleyiciler kuram
b. Mantksal atomculuk kuram
c. Yansz bircilik kuram
d. sel bantlar kuram
e. Tipler kuram
7. Afladakilerden hangisi, Russelln savunduu biimiyle mantksal atomculuun savlarndan biri deildir?
a. Mantksal atomculuk, mantksal bir inflay n
plana karmas nedeniyle aklc (rasyonalist) bir
felsefe anlayfldr.
b. Mantksal atomculua gre her anlaml nerme,
duyu deneyiminde dorudan bir karfll (gnderimi) bulunan terimlerden oluflmaldr.
c. Mantksal atomculua gre bilgimiz, temel atomsal nermeler ve bu nermelerin doruluk fonksiyonlar ile bir araya getirilmesiyle oluflan bileflik nermelerden ibarettir.
d. Mantksal atomculuk, dnyay bir ayna gibi yanstan (temsil eden) ideal ve dnyayla eflbiimli
bir dil fikrine dayanr.
e. Mantksal atomculuk, deneycilikle mantkl
mezceden bir yaklaflmdr.
8. Russelln, Principia Mathematicay birlikte kaleme
ald felsefeci afladakilerden hangisidir?
a. Frege
b. Moore
c. Whitehead
d. Bradley
e. Peano
9. I. Adlar
II. flaret zamirleri
III. Balamsal ifadeler
IV. Belirli betimleyiciler
Russelln, belirli betimleyicilere iliflkin grflleri dikkate alndnda yukardakilerden hangilerinin bir gnderimi bulunmaktadr?
a. Yalnz II
b. II ve III
c. I, II ve III
d. II, III ve IV
e. I, II, III ve IV
66
adafl Felsefe-I
Okuma Paras
10. Afladakilerden hangisi, gerek Russell gerekse Mooreun karfl olduklar isel bantlar doktrinin temel
savlarndan biri deildir?
a. Gereklik, tek bir birleflik nesne olarak tasarlanabilir.
b. Herhangi bir olgunun var olmas ya da olmamas, bir dierinin varln etkilemez.
c. Tm nesneler, birbirlerine doalar ve varolufllar itibariyle baldr.
d. Herhangi bir nesne, tek bir zelliine bile halihazrda sahip olduu gibi sahip olmasa bu tm
evrenin varln ortadan kaldrr.
e. Her fley zorunlulukla ve bir btn olarak mevcuttur.
Tmeller Sorunu
(...)
Esasen, eer birisi tmellerin gibi fleylerin var olduunu tamamen inkr etmek iin abalyorsa, flunu kabul
etmeliyiz ki nitelikler gibi fleylerin, yani, sfatlar ve mahiyetlerle temsil edilen tmellerin var olduunu sk bir
biimde ispatlayamayacamz, ancak bantlarn, yani genel olarak fiiller ve edatlar tarafndan temsil edilen
tmel trnn var olduunu ispatlayabileceimizi kabul etmemiz gerekir. Bir rnek olarak beyazlk tmelini ele alalm. Eer byle bir tmelin var olduuna inanyorsak, fleylerin beyaz niteliine sahip olduklar iin
beyaz olduklarn syleriz. te yandan, bu grfl Berkeley ve Hume tarafndan byk bir gayretle reddedilmifltir ve daha sonraki deneyciler kendilerini bu reddedifllerinde takip etmifllerdir. Onlarn reddiyelerinin ald biim soyut fikirler gibi fleylerin var olduunu reddetmektir. Onlara gre, beyazl dflnmek istediimizde tikel beyaz bir fleye iliflkin bir imge olufltururuz
ve bu tikel hakknda akl yrtrz. Baflka bir beyaz
fley iin eflit lde doru olduunu grmediimiz hibir fleyi bu imgeden karm yoluyla elde etmemeye
zen gsteririz. Zihinsel srelerimizin gerekte nasl
iflledii konusunda bu, flphesiz, byk lde dorudur. Geometride, rnein, tm genlerle ilgili bir fley
ispat etmek istediimizde, tikel bir gen izeriz ve
onunla ilgili akl yrtrz ve dier genlerle bu genin paylaflmad zellii kullanmamaya zen gsteririz. Bu tr bir ifle yeni giriflen biri, bir hata yapmaktan
saknmak iin, akl yrtmesinin tm genlere eflit
oranda uygulanabileceinden emin olmak zere birbirine mmkn olduunca benzemeyen birka gen izer. Ancak kendimize, bir fleyin nasl olup da beyaz veya gen olduunu sorduumuzda, bir glkle karfllaflrz. Eer tmellere baflvurmaktan saknmak istiyorsak, tikel bir beyaz yzey paras veya tikel bir gen
alp, herhangi bir fley bizim setiimiz tikel belli bir
benzerlie sahipse beyaz veya gendir deriz. Ancak o
zaman ihtiya duyulan benzerliin bir tmel olmas gerekecektir. nk ok sayda beyaz fley vardr, benzerlik ok sayda tikel beyaz fley ifti arasnda geerli olmaldr ve bu da bir tmel olmann zelliidir. Her bir
ift iin farkl bir benzerliin olduunu sylemek bir ifle
yaramayacaktr, nk o zaman da bu benzerliklerin
birbirine benzediini sylemek durumunda kalrz ve
sonunda, benzerliin bir tmel olduunu kabul etmeye
zorlanmfl oluruz. Benzerlik bants, dolaysyla, ger-
67

ek bir tmel olmaldr ve bu tmeli kabul etmeye zorlanmfl olduumuzdan, beyazlk veya genliin tmel
olduklarn kabul etmekten saknmak zere farkl ve
zorlama kuramlar icat etmek iin uraflmaya demeyeceini fark ederiz.
Berkeley ve Hume soyut fikirleri reddiyelerinin [burada sunulduu biimiyle] reddedilmesini fark edememifllerdir. nk tpk kendilerini izleyenler gibi, sadece nitelikleri dflnmfller, tmeller olarak bantlar
tamamen ihmal etmifllerdir. (...)
fiimdi tmeller gibi fleyler olduunu grdmze gre, ispat edilecek bir sonraki nokta onlarn sadece zihinsel olmadklarn gstermektir. Bununla kastedilen
her nasl bir varlklar var ise bunun onlarn dflnlmfl olmasndan veya bir biimde zihinler tarafndan
kavranlmfl olmalarndan bamsz olduudur. (...)
Edinburgh Londrann kuzeyindedir. gibi bir nermeyi dikkate alalm. Burada biz, iki yer arasndaki bir bantya sahibiz ve aka grnmektedir ki bu bant,
bizim onun hakkndaki bilgimizden bamsz olarak
mevcuttur. Bizim Edinburghun Londrann kuzeyinde
olduunu bilmemiz sz konusu olursa, bizim sadece
Edinburghla ve Londrayla ilgili olan bir fleyi bilmemiz
sz konusu olur. Biz sz konusu nermeyi bilmekle bu
nermenin doru olmasna neden olmayz. Tam tersine, bizim onu bilmemizden nce orada olan bir olguyu
kavramfl oluruz.
Dnya yzeyinin Edinburghun bulunduu paras, kuzey ve gneyin ne olduunu bilen hibir insan olmasa
da ve hatta evrende hibir zihin olmasa da, Londrann
bulunduu parasnn kuzeyinde yer alr. Bu dflnce,
flphesiz, Berkeleyin veya Kantn sunduu gerekeler
nedeniyle pek ok felsefeci tarafndan inkr edilir. Ancak biz bu sebepleri daha nce ele aldk ve yetersiz olduklarna karar verdik. Dolaysyla flimdi, Edinburghun
Londrann kuzeyinde yer ald olgusunda zihinsel hibir fleyin varsaylmadn varsayyoruz. (...) Sonu olarak bant, bantlandrd terimler gibi, dflnceye
baml deildir, fakat dflncenin var klmad ve sadece kavrad bamsz dnyaya aittir.
Kaynak: Bertrand Russell (1912) The Problem of Universals. Clarendon Press. s.91-100.
1. e
2. d
3. a
4. c
5. d
6. e
7. a
8. c
9. d
10. b
Yantnz yanlfl ise Dilsel Felsefeye Sapfl bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Modern Mantk bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Moore (1873 - 1958) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Ahlk Felsefesi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Russell (1872 - 1970) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Matematiin Manta ndirgenmesi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Mantksal Atomculuk bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Russell (1872 - 1970) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Belirli Betimleyiciler Kuram bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise dealizmin Reddiyesi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
Mooreun mcadele ettii ve karfl kt felsefe gelenei, sz konusu saduyuya dayal nermeleri sorgulayan
bir tr idealist felsefedir. Mooreun Cambridgede renim grd dnemde hkim olan felsefe anlayfl budur. En azndan Mooreun bu felsefe geleneini anlayfl
biimi byledir. Felsefe, bu tr nermeleri sorgulayarak
ifle bafllamamaldr. Felsefe, sz konusu nermeleri nasl olup da bildiimizi aklamaldr. Bunu yapabilmenin
ilk aflamas ise bu tr nermeleri bildiimizi iddia ettiimizde bildiimizin aslnda ne olduunu ortaya koymaktr. Moore, bu noktadan hareketle felsef zmleme
yntemini iki konuya, etie (ahlk felsefesine) ve dfl
dnyann bilinmesine ynlendirmifltir.
Sra Sizde 2
Russell, felsefe alannda eitim grd dnemde Leibnizin ve Hegelin metafiziksel grfllerinden etkilenmifl bir idealizm anlayfl ngiliz akademisinde hakm konumdayd.
Russell, elefltirdii idealist anlayfl, isel bantlar doktrini olarak adlandryordu. En u noktasnda alndnda bu yaklaflma gre gereklik, tek bir birleflik nesne
olarak tasarlanyordu. Tm nesneler birbirlerine doa-
68
adafl Felsefe-I
Kaynaklar
lar ve varolufllar itibariyle balyd. Eer herhangi bir
nesne, tek bir zelliine bile halihazrda sahip olduu
gibi sahip olmasa, bu tm evrenin varln ortadan
kaldrrd. Her fley zorunlulukla ve bir btn olarak
mevcuttu.
Bu doktrinin yerine Russell ve Moore, farkl biimleriyle de olsa gerekilii koyuyorlard. Erken dnem gereki yaklaflmlarnda gerek Moore, gerekse Russell,
gndelik yaflamda karflmza kan nesnelerin varlna
inanmamz gerektiini dflnyorlard. Bunun yan sra
soyut nesneler olarak adlandrabileceimiz saylar, kmeler, bantlar da var kabul edilmeliydi. Son olarak
da, dflncemize konu ettiimiz herhangi bir nesnenin
bir tr varl olmas gerektiini dflnyorlard. Bu tr
nesneler arasnda Pegasus, Fransann gnmzdeki
kral gibi, gerekte mevcut olmayan nesneler de vard.
Sra Sizde 3
Russell, belirli betimleyicilere iliflkin zmlemesinin
tekil adlar iin de geerli olduunu ne srer. Tekil adlar da esasen belirli betimleyiciler yerine kullanlan ksaltmalar olarak dflnlebilir. Dolaysyla, adlarn gnderimlerinin bulunmad durumlarda da nermelerin
doruluk deeri almalar ile ilgili bir sorun olmayacaktr. Russell bireylere meflru olarak gnderim yapan yegne szcklerin iflaret zamirleri (bu, flu, o vb.) ve balamsal ifadeler (flimdi, burada, ben vb.) olduunu ne
srer. Bu ifadelerin gnderimde bulunduu nesneler,
bizatihi mevcut olmak durumunda olduundan iinde
bulunduklar nermelerin doruluk deeri alp almamas bakmndan bir sorun yaratmazlar. Russelln belirli betimleyicilerle ilgili zmlemesi, genel olarak kabul grse de adlarn belirli betimleyiciler olarak yorumlanmas tartflmalara ve farkl kuramlarn gelifltirilmesine
yol amfltr.
te yandan, Russelln belirli betimleyiciler kuram, Platonun dikkat ektii var olmayandan bahsederken var
olmayann var olduuna gnderme yapmann zorunluluundan kaynaklanan paradoksa da bir zm getirmektedir. Daha sonra Quine, bu zmden yararlanarak kendi varlkbilimsel grelilik kuramn gelifltirmifltir.
Mooreun afladaki eseleri internet ortamnda mevcuttur: http://fair-use.org/.

Moore, G. E. (1903) Principia Ethica.
Moore, G. E. (1903) The Refutation of Idealism
Moore, G. E. (1918) Some Judgments of Perception.
Moore, G. E. (1925) A Defence of Common Sense.
Moore, G. E. (1939) Proof of an External World.
Moore, G. E. (1925) A Defence of Common Sense.
Moore G. E. (1962) Philosophical Papers. Collier Books. Londra. ierisinde s.32-59.
Moore, G. E. (2002) On Defining Good. Analytic
Philosophy: Classic Readings ierisinde Stamford, CT: Wadsworth, pp. 1-10.
Russell, B. (1896) German Social Democracy. London: Longmans, Green.
Russell, B. (1897) An Essay on the Foundations of
Geometry. Cambridge: Cambridge University Press.
Russell, B. (1900) A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz. Cambridge: Cambridge University Press.
Russell, B. (1903) The Principles of Mathematics.
Cambridge University Press.
Russell, B. (1905) On Denoting. Mind, vol. 14. ISSN:
00264425. Basil Blackwell.
Russell, B. (1910) Philosophical Essays. London:
Longmans, Green.
Russell, B. ve A.N.Whitehead (1910-1913) http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=umhistmath;cc=umhistmath;view=toc;idno=AAT3201.0001.001 Principia Mathematica. 3
vols. Cambridge: Cambridge University Press.
Russell, B. (1912) http://www.ditext.com/russell/russell.html The Problems of Philosophy. London:
Williams and Norgate.
Russell, B. (1914) Our Knowledge of the External
World as a Field for Scientific Method in Philosophy. Chicago and London: Open CPublishing.
Russell, B. (1919) Introduction to Mathematical Philosophy. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1920) The Practice and Theory of Bolshevism. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1921) The Analysis of Mind. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1922) The Problem of China. London:
George Allen & Unwin.
Russell, B. (1923) The ABC of Atoms. London: Kegan

Paul. Trench, Trubner.
Russell, B. (1924) Icarus; or, The Future of Science.
London: Kegan Paul, Trench, Trubner.
Russell, B. (1925) The ABC of Relativity. London: Kegan Paul, Trench, Trubner.
Russell, B. (1925) What I Believe. London: Kegan Paul, Trench, Trubner.
Russell, B. (1927) The Analysis of Matter. London:
Kegan Paul, Trench, Trubner.
Russell, B. (1927) An Outline of Philosophy. London:
Russell,
B.
(1927)
http://www.positiveatheism.org/hist/russell0.htm Why I Am Not a Christian. London: Watts.
Russell, B. (1927) Selected Papers of Bertrand Russell. New York: Modern Library.
Russell, B. (1928) Sceptical Essays. London: George
Allen & Unwin.
Russell, B. (1929) Marriage and Morals. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1931) The Scientific Outlook. London:
Russell, B. (1940) An Inquiry into Meaning and
Truth. New York: W. W. Norton & Company.
Russell, B. (1945) http://www.archive.org/details/westernphilosoph035502mbp A History of Western
Philosophy and Its Connection with Political
and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day. New York: Simon and
Schuster.
Russell, B. (1948) Human Knowledge: Its Scope and
Limits. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1956) Portraits from Memory and Other
Essays. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1956) Logic and Knowledge: Essays 19011950. Edited by Robert C. Marsh. London: George
Allen & Unwin.
Russell, B. (1957) Why I Am Not A Christian and Other Essays on Religion and Related Subjects.
Edited by Paul Edwards. London: George Allen &
Unwin.
Russell, B. (1959) http://www.archive.org/details/myphilosophicald001521mbp My Philosophical Development. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1961) The Basic Writings of Bertrand
Russell. Edited by R.E. Egner and L.E. Denonn.
London: George Allen & Unwin.
69
Russell, B. (1961) Has Man a Future? London: George

Allen & Unwin.
Russell, B. (1965) On the Philosophy of Science. Edited by Charles A. Fritz, Jr. Indianapolis: The BobbsMerrill Company.
Russell, B. (1951-1969). The Autobiography of Bertrand
Russell. 3 vols.. London: George Allen & Unwin.
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Wittgensteinn dil - dnya iliflkisini nasl kurduunu aklayabilecek,
Mantksal doruluu tanmlayabilecek,
Syleme ile gsterme arasndaki farkll ayrtedebilecek,
Wittgensteinn dflnceye ne anlamda ve nasl snr getirdiini aklayabilecek,
Wittgensteinn ahlk felsefesine bakfl asn ana hatlaryla aklayabilecek.
Anahtar Kavramlar
Dil
Resmetme
Olgu durumu
Mantksal uzay
Mantksal doruluk
Syleme
Gsterme
Dflncenin snrlanmas
indekiler
adafl Felsefe-I
Dile Dayal Yeni

Bir A Priori Anlayfl:
Erken Dnem
Wittgenstein
WITTGENSTEIN
Dile Dayal Yeni Bir A Priori

Anlayfl: Erken Dnem
Wittgenstein
WITTGENSTEIN (1889-1951)
Ludwig Wittgenstein, 1889 ylnda Viyanada zengin bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. O dnem Viyanas, kltrel adan son derece canlyd ve dnemin yazarlar ve sanatlar, Ludwigin byd evin ziyaretileri arasndayd. Ludwigin
babas, mhendis ve sanayiciydi. Annesi mzie ok meraklyd. Ludwigde mzik
dhil pek ok alanda sahip olduu yeteneklerini gelifltirme frsat buldu. te yandan, ailenin gemiflinde psikolojik sorunlar olan ve bu nedenle intihar eden kifliler de vard. Ludwigin kendisi de yaflam boyunca birtakm psikolojik sorunlarla
bouflmak durumunda kald.
niversite ana gelince Wittgenstein, mhendislik okumak zere nce Berline, daha sonra da Manchestera gitti. Bir sre uurtmalar ve uak pervanesi tasarm zerine alflt. lgisi zamanla matematie ve daha sonra matematiin temellerine iliflkin sorunlara kayd.
Frege ile bir grflme yapt ve Frege kendisine Cambridgee gidip Russell ile alflmasn nerdi. Wittgenstein, Fregenin bu tavsiyesini tuttu ve 1911de Cambridgee gitti. Russell, Wittgensteinn Cambridgede geirdii ilk dnemin sonunda,
kendisini ziyaret ediflini ve felsefeye devam edip etmemek konusunda fikrini sormasn flyle anlatr:
Cambridgedeki birinci dneminin sonunda bana geldi ve konufltu: Ltfen bana tam bir aptal olup olmadm syler misiniz? Ben de cevap verdim: Sevgili
dostum, bilmiyorum. Niin bana soruyorsun? Dedi ki nk tam bir aptalsam gidip pilot olacam, eer deilsem bir filozof olacam. Ona tatilde felsef bir konu zerine bir fley yazmasn ve o zaman kendisine tam bir aptal olup olmadn
syleyebileceimi syledim. kinci dnemin baflnda bana nerdii fleyi tamamlamfl olarak getirdi. Sadece bir cmleyi okuduktan sonra ona dedim ki: Hayr, sen
bir pilot olmamalsn. (Philosophers and Idiots, s.26-27)
Birinci Dnya Savafl baflladnda Wittgenstein Tractatus Logic-Philosophicus
zerinde alflyordu. Wittgenstein, Avusturya ordusuna yazld. Savafl srasnda,
yaklaflk bir yln savafl esiri olarak bir talyan esir kampnda geirdi. Bu esirlik dneminde, Tractatusu tamamlad. Bu eserinde, dil, mantk, mutluluk vb. pek ok
konuyu ele ald ve eseri tamamladnda, ele ald konular niha olarak zdne ikna olarak felsefeyi brakt ve Avusturya kylerinde retmenlik yapmaya bafllad. Bu dnemde bir manastrda bahvanlk yapmaktan, bir kz kardefli iin bir ev
tasarlayp infla etmeye kadar muhtelif ifllerle uraflt.
72
adafl Felsefe-I
Daha sonra Moris Schlickin ve Friedrich Waismannn davetiyle Viyana evresi olarak anlan bir grup bilim adam ve felsefeci ile 1924 - 1932 yllar arasnda tartflmalarda bulundu. (Viyana evresinin alflmalarnn tarihsel seyrini ve nemini
bir sonraki blmde ele alyoruz.)
Dostlaryla bu dnemde girifltii tartflmalar sonucunda, felsefe alannda yaplacak bir fley kalmadna dair fikrini deifltirdi. 1929 ylnda Cambridgeden ald
davet zerine, daha nce yaymlanmfl olan Tractatusu doktora tezi olarak sundu
ve akademik hayata geri dnd.
kinci Dnya Savafl srasndaki bir dnem hari, hayatnn geri kalann Cambridgede geirdi. Bu dnemde hibir yayn yapmad. Baz alflmalar, gayr resmi
olarak felsefe evrelerinde okundu. Tractatustan sonra ikinci byk eseri olan
Philosophical Investigations lmnden sonra1953te yaymland.
Yaflam, Felsefe ve Konuflma
Antik Yunancada kritikos

snr izmek anlamna gelir
ve Kantn Kritik der reinen
Vernunft
adl eserinin
SIRA SZDE
bafllndaki kritik bu
anlamda bir snr izme
ifllemin ifade eder.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Wittgensteinn felsefe alflmalar boyunca etkili olan temel kaygsnn Nasl yaflamalyz? sorusuna bir cevap bulmak olduu sylenebilir. Wittgensten, imparatorluklarn tasfiye olduu, eski dzenlerin ykld ancak yenisinin kurulamad,
sahte, ikiyzl, yapay vb. yaklaflmlarn kltrel ve politik yaflamda etkili olduu
bir dnemde yaflad dflnlrse, kendisinin bu kaygs daha iyi anlafllabilir.
Wittgenstein, yaflam boyunca yalnlk ve u noktada bir drstlk deerlerini sergilemifl, belki de bu deerler sayesinde an karmaflasndan kendisini koruyabilmifltir. Wittgensteinn nasl yaflamamz gerektii konusunda ortaya koyduu bir
doktrin ya da sistem olduu sylenemez. Bu konuda ne kadar konuflabileceimiz
de tartflmaldr. Wittgensteinn konuya yaklaflmnn daha ok neyin sylenemeyeceini aa karmak olduu sylenebilir. Sylenebilir olan sylenemez olandan ayrmak, Wittgensteinn felsef projesine ana rengini vermektedir, diyebiliriz.
Wittgensteinn bu yaklaflm, Kantn metafizik elefltirisini hatrlatmaktadr. Kant,
Kritik der reinen Vernunft adl eserinde akln kendi snrlar iersinde neyi bilebileceini ortaya koyarak, bilinemez ve zerinde sz sylenilemez olan aa karmaya alflmfltr.
SIRA SZDE Kanta gre bizim bilgimiz, grngsel olanla snrldr; kendi
baflna olan dflnebilmekle beraber onun hakknda bir bilgi sahibi olmamz olanakszdr. Ayrca Tanr, ruh ya da evrenin tamam gibi, grmzde temsil edeme fi N E L hakknda
M
yeceimiz Didealar
akl yrtmemiz ve doru bir takm sonulara ulaflmamz da olanakszdr. Wittgenstein da benzer bir izgide ilerlemektedir. Ancak, belki de onun projesi
S O R U daha da kktencidir. Wittgenstein, neyin dflnlemez olduunu dilin snrlar ierisinde belirlemeye alflmaktadr.
Ancak burada, bir sorun mevcuttur. Snr izmek, akla ncelikle coraf bir resDKKAT
mi getirmektedir. Bu balamda izilen bir snr, belli bir blgeyi snrn ii ve dfl
olarak ikiye ayrr. Dolaysyla, snrn ii kadar dflna da bir varlk atfedilmifl olur.
SIRA
SZDEdflndaki blgeye varlk atfetmeksizin bir snr izilebilir? WittNasl olur da
snrn
genstein bu ifli dilin ierisinden ve yine dil vastasyla baflarmaya alflmaktadr.
fiimdi, Wittgensteinn Tractatusta bu amaca ulaflmak zere izledii yolu anlamaAMALARIMIZ
ya alflalm.
N N
TractatusunK Trke
evirisi mevcuttur: Wittgenstein, L. (2011) Tractatus Logico-Philo T A P
sophicus. ev. Oru Aroba. Metis Yaynlar. 6. Basm. stanbul.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4. nite - Dile Dayal Yeni Bir A Priori Anlayfl: Erken Dnem Wittgenstein
Mantk ve Dil
Wittgenstein, iinde yaflad an ve gemifl alardan o gne aktarlan felsef sorunlarn zm iin anahtar mantkta grmektedir. Felsefenin sorunlarnn ortaya konulmasnn kendisi felsef bir sorundur ve bu sorunlarn ortaya kmasnn
nedeni, dilin mantnn yanlfl anlafllmasdr (Tractatus, nsz, 3). Tractatusun
yazlfl amac da bu balamda ortaya konulur:
Kitabn tm anlam flu szcklerle ifade edilebilir: Sylenilebilecek her fley aka
sylenilmelidir, konuflamayacamz hakknda ise sessizliimizi korumalyz (Tractatus, nsz, 3).
Eer dilin mantn akla kavuflturabilirsek, dilin snrlarn da grmfl oluruz. Felsefecilerin ne zaman bu snrlar getiklerini ve felsef olarak addettikleri
sorunlar ortaya koyduklarn da grmfl oluruz.
Dnya, Dil ve Resmetme

Tractatus ksa, numaralandrlmfl aforizmalardan oluflur. Yedi temel aforizma
1den 7ye kadar numaralarla sunulur. Her bir aforizmann altndaki aklama ve
yorumlar 1.1, 3.1 biiminde, sz konusu aklamaya dair grfller 1.11, 3.11 biiminde numaralandrlmfltr.
fiimdi Tractatusun alfl cmlelerini grelim:
1. Dnya olduu gibi olandr.
1.1 Dnya fleylerin deil olgularn bir toplamdr.
Dnya hakknda fikirlerini bu biimde ifade eden Wittgenstein, daha sonra dilin neliine ynelir. Bir olgu durumunu resmeden bir izim dflnelim. Olgu, gerekte
olup biten fleyin kendisidir. izim ise olanakl bir olgu durumunu resmeder.
2.1 Biz olgular kendimize resmederiz.
2.12 Bir resim gerekliin bir modelidir.
2.131 Bir resimde resmin unsurlar nesnelerin temsilcileridir.
2.14 Bir resmi oluflturan fley, unsurlarnn bir dieriyle belirli bir bant ierisinde
olmalardr.
2.141 Bir resim bir olgudur.
izim rneini ele alrsak izimdeki unsurlar (izgiler, flekiller, belki renkler),
gerekte mevcutturlar. Her bir resmin belirli bir yaps vardr. Yap ile kastedilen,
resmi oluflturan unsurlarn birbirleriyle belirli bantlar ierisinde olmalardr. ki
farkl resim, benzer bir yapya sahip olabilir. ki resim benzer yaplar haiz olmalarnn tesinde, ortak bir resimsel biime sahiptirler. Burada resimsel biimle kastedilen ne resimlerdeki unsurlardan birisi ne de resimlerin yapsdr. Resimsel biim,
bir olanakllk olarak dflnlmelidir. Birtakm unsurlarn byle bir yap ierisinde
dzenlenebilme olanakll bize, resimsel biimi verir. Resimsel biim varln bir
olguya ya da o olguyu temsil eden bir resme bal deildir. Sz konusu olanakllk, bir resimde fiil hale gelebilecei gibi ok farkl resimlerde de fiil hale gelebilir. Tm bu resimlerin, ayn resimsel biime sahip olduunu syleriz.
Resimler ve resmedilenler arasndaki resmetme bantsndan sz edilebilmesi,
resim ile resmedilen arasnda ortak bir fleyin olmasna baldr. Resim, ister resmettii gereklii doru biimde resmetsin, ister etmesin, resimle gereklik arasndaki
bu ortak fley, resimsel biimdir.
73
74
adafl Felsefe-I
Wittgenstein, resim terimini ok genifl bir anlamda kullanmaktadr. Resim, sadece iki boyutlu bir izim olmak durumunda deildir. Nerede olgularn, olgularn
ierisinde yer alan nesnelerin temsil edilmesi sz konusu ise bir resmetme bantsndan sz edilebilir. Wittgensteina gre, her bir resim mantksal bir resimdir.
Mantksal resimler, dnyay doru ya da yanlfl resmedebilir.
Wittgenstein tm olanakl olgularn ya da olanakl tm nesnelerin, olanakl tm
bantlarnn mevcut olduu bir mekndan sz eder ve bu mekna mantksal uzay
adn verir. Mantksal uzay sadece fiil olgu durumlarn deil, tm olanakl olgu
durumlarn da kapsar. Mantksal uzay bu flekilde ortaya koyan Wittgenstein, resimlerin neliini flu flekilde ortaya koyar:
2.202 Bir resim mantksal uzayda olanakl bir durumu temsil eder.
Bu grfllerden hareket ederek bir resmin doru ya da yanlfl olmasndan nasl sz
edilebilir?
2.22 Bir resim temsil ettiini doruluundan veya yanlfllndan bamsz olarak,
resimsel biimi vastasyla temsil eder.
2.223 Bir resmin doru veya yanlfl olduunu syleyebilmek iin onu gereklikle karfllafltrmalyz.
2.224 Sadece resme bakarak resmin doru veya yanlfl olup olmadn sylememiz
mmkn deildir.
2.225 A priori olarak doru olan resimler yoktur.
Bir resmin doru olmas, resmettii olgunun fiil olmasn gerektirir. Bunu anlayabilmek iin ise resmin olgu ile karfllafltrlmas zorunludur. Eer Wittgenstein
hakl ise bu, aklc tm epistemoloji anlayfllarnn yanlfl yolda olduunu gsterir.
Herhangi bir resim ne kadar ak ve seik olursa olsun, olgulardan bamsz olarak doru ya da yanlfl olamaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Wittgenstein
Tractatusu
yazmaya iten felsef kayglar hakknda neler sylenebilir?
SIRA
SZDE
Dflnce ve Dil
D fi N E L M
Wittgenstein
mantksal resimlerin bir eflidi zerinde zellikle durur ki bunlar, dflncelerdir.
S O R U
3. Olgularn mantksal resmi bir dflncedir.

3.001 Bir olgu durumu dflnlebilirdir: Bunun anlam onu kendimize resmedeDKKAT
bilmemizdir.
3.01 Doru dflncelerin toplam dnyann bir resmidir.
3.02 BirSIRA
dflnce
SZDEhakknda olduu durumun olanan ierir.
N N
Grld gibi dflncelerimiz de Wittgensteina gre resimlerdir. Bu itibarla

resimlerin AMALARIMIZ
sahip olduu tm zellikleri haizdirler: Belli bir dzenlemeye sahip unsurlar ierirler; dolaysyla belli bir yaplar ve resimsel bir biimler vardr ve olanakl olgu durumlarn resmederler.
K T sorulacak
A P
Bu durumda
bir soru fludur: Dflnceler nasl iletilebilir? Wittgenstein bunun cevabn flu flekilde vermektedir:
3.1 Bir nermede bir dflnce duyular tarafndan alglanacak surette dflavurulur.
TELEVZYON
3.11 Biz bir nermenin (szl veya yazl vb.) alglanabilir iflaretini olanakl bir durumun izdflm olarak kullanrz.
NTERNET
Dolaysyla, dflnceler ifadelerini alglanabilir iflaretlerde, dilde, bulur. Bu

noktada, Wittgensteinn dilin snrlarn izerek dflnceye nasl snr ekebilecei
anlafllr hale gelir.
nermesel bir iflaret yani, bir cmle, belli nesnelerin bir dzenleniflinden ibarettir. Ancak dilin yaps, olduka karmaflktr. Dilin dflnceleri nasl temsil ettii kolayca gzden kaabilir. Wittgenstein, dille karfllafltmzda, dilin mantn kolayca
zemeyebileceimizi ve bu nedenle dilin dflnceyi gizlediini ne srer (4.002).
Dilin z, bu itibarla sakl olabilir ama bu onun alp, aflikr hale getirilemeyecei ve teflhir edilemeyecei anlamna gelmez. Dilin sakl zn aa karan,
mantktan baflka bir fley deildir. Wittgensten, hocas Russell izleyerek dilin yzeysel grameri ile dilin mantn birbirinden ayrr. Frege, Russell, Whitehead gibi
mantklarn alflmalar ile geliflmekte olan modern mantn, dilin isel yapsn
yanstmakta yetkin olduunu savunur. Bunun anlam, gndelik dillerin dfllanmas
ya da ideal - mantksal bir dile doru evrilmelerinin talep edilmesi deildir. Wittgensteina gre gndelik diller dil olmalar itibariyle, her ne kadar mulaklklar,
karflklklar ve belirsizlikler ierseler de dilin zn haizdirler. Yaplmas gereken
onlardan kurtulmak deil, onlar anlamaktr.
Dilin saklad dflnceyi aa karmak, bir zmlemeyi gerektirir. Dil, bir
resim olduuna gre, belli unsurlar ve bu unsurlarn belli bir dzenleniflini iermelidir. Bir nermeyi dikkate aldmzda, nermeyi oluflturan unsurlar nelerdir?
Wittgenstein, sz konusu bu temel unsurlarn adlar olduunu syler. Gndelik dilde karflmza kan dier szckler, nermenin asl unsurlar deildirler. nermeler, adlardan ve onlarn belli bantlar ierisinde yer almalarndan ibarettir. simlerin kendileri daha basit unsurlara indirgenemez. Kendileri basit iflaretlerdir. simler, nesnelere iflaret ederler. Bir baflka ifadeyle, adlarn anlamlar nesnelerdir.
nermelerin yapsnn bu biimde ortaya konulmas Tractatusun giriflindeki aforizmalar anlafllr klmaktadr.
Cmleler (baz felsefeciler, nermelerle haber cmlelerini zdefllefltirirken; bazlar, nermeleri birden fazla cmlenin ortak ierii olabilen daha soyut bir fley
olarak tanmlar. Burada iki terimi eflanlaml olarak kullanyoruz.) olanakl olgu durumlarn resmederler. Doru cmleler olgular temsil eder. Cmleler, belli bir bant ierisindeki adlardan oluflur. Bu cmlelerdeki adlar, nesnelere karfllk gelir.
Ancak cmleler adlarn bir yn deildir. simler, belli bir yap ierisinde yer alr
ve olgular temsil eder. Bu durumda dnya, doru cmlelerin btn tarafndan
temsil edildiine gre, nesnelerin bir yn olamaz. Dnya, nesnelerin deil, olgularn bir toplamdr. Mantksal uzaydaki olgular, dnyay oluflturur ve bu itibarla,
dnya olduu gibi olanlarn tmdr.
fiimdi karmaflk ya da bileflik nermeleri, yani birden fazla basit nermeyi ieren nermeleri dikkate alalm. Wittgenstein, bu tr nermelerin zmlenmesi sonucu atomsal ya da temel nermelere varacamz syler. Temel nermeler, adlarn dolayszca iliflkilendirildii basit nermelerdir. Temel nermelerin nemli bir
zellii ise doruluk deerlerinin bir baflka nermeden tretilememesidir. Bir baflka deyiflle, temel nermelerin doruluk deerleri birbirlerinden bamszdr (2.061).
Temel nermeler olgu durumlarn temsil ettiklerine gre olgu durumlar, birbirlerinden bamszdr. Bir olgu durumundan bir dieri tretilemeyeceine gre, bir
olgu durumunun varl ya da yokluundan bir baflka olgu durumunun varl ya
da yokluu tretilemez (2.062).
Bu aklamalar Tractatusun giriflindeki baz nermeleri anlamamza yardmc
olmaktadr:
75
76
adafl Felsefe-I
1.2 Dnya olgulara blnmfltr.

1.3 Herhangi bir fley dier her fley ayn kalmak zere olabilir de olmayabilir de.
flte bu nermeler, mantksal atomculukun tam bir tarifini ierir. Atomsal olgular arasnda, mantksal - zorunlu balar bulunmamaktadr. te yandan bileflik
nermeler arasnda mantksal - zorunlu balar olabilir. Bileflik nermeler arasndaki mantksal balar gstermek zere Wittgenstein, bugn, nermeler mantnda
sklkla kullanlan doruluk tablolarn infla etmifltir.
Bileflik nermelerin doruluk deerlerinin, temel nermelerin doruluk deerlerine dayanarak belirlenebilmesi, nerme eklemlerinin doruluk fonksiyonlar
olarak ele alnmalar sayesinde olmaktadr.
Mantksal Doruluk
Bir nceki blmde altn izdiimiz gibi, Wittgensteina gre hibir resim, a priori olarak doru olamaz. Bu itibarla temel nermelerin her biri olumsaldr; yani
doru da yanlfl da olabilirler. Bir baflka deyiflle, resimler neyi resmederlerse etsinler, olgularn bu resmedilenden farkl olabilecei dflnlebilir. Basit (temel) nermeler sz konusu olduunda, iki ayr olanakllk vardr: nerme doru olabilir veya nerme yanlfl olabilir.
Bileflik nermeler sz konusu olduunda, basit nermelerin aldklar farkl
doruluk deerleri, bir doruluk tablosunun farkl satrlarn oluflturur. Bu flekilde
oluflturulan her bir satr, bize olanakl bir dnya verir. Tablo 4.1de p ve q iki farkl temel nermeye karfllk gelsin. Tablonun ilk satrnda p nermesi doru, q nermesi de doru deerini almfltr ve bu, olanakl bir dnyaya karfllk gelir. Bu durum dier satr iin de geerlidir. fiimdi, dier stunda verilen bileflik nermeleri inceleyelim. Burada V simgesi tikel evetleme eklemine simgesi ise tmel evetleme eklemine karfllk gelmektedir. Bileflik nermelerin kuruluflunda kullanlan nerme eklemleri, nermelerin ieriine ait deildir; nermelerin yaplarnn bir parasdr.
Tablo 4.1
p V ~p
p ~p
pVq
Tablo 4.1de ayr bileflik nermenin bileflenlerinin ald farkl doruluk deerlerine gre doruluk deerleri belirlenmifltir. Birinci bileflik nerme, tm olanakl dnyalarda dorudur. Bir baflka deyiflle bu nerme biimi, zorunlu olarak
dorudur ve mantksal bir dorudur. Byle bir nermeye (nerme biimine) Wittgenstein, totoloji adn verir. kinci bileflik nerme ise tm olanakl dnyalarda
yanlfl deerini almfltr. Bir baflka deyiflle bu nerme biimi, zorunlu olarak yanlfltr ve mantksal bir yanlfllktr. Bu nerme biimine, eliflki ad verilir. Sonuncu bileflik nerme ise en az bir olanakl dnyada doru, en az bir olanakl dnyada yanlfl deerini almfltr. Bu bileflik nerme biimi ise olumsal olarak adlandrlr.
Bu deerlendirmelerden kacak bir sonu fludur: Mantksal doru ve mantksal yanlfl nermeler, bileflik nermeler olmak durumundadr. Basit (temel) nermeler, olgular resmettikleri iin olumsaldr ve mantksal olarak doru ya da yanlfl olamaz.
77
Totolojiler ve eliflkiler, bir olguyu resmetmez. Temel nermeler, bir olgu durumunun olup olmadn syledii iin ierii olan bir fley sylemekte, bu itibarla da bir olguyu resmetmektedir. Oysa totolojiler ve eliflkiler iin byle bir durum
sz konusu deildir. P yerine neyi seersek seelim, tm olanakl dnyalarda
doru veya yanlfl olan birer nerme biimi elde ederiz ki bu durumda resmedilen
bir olgu bulunmamaktadr (4.461 ve 4.462).
SIRAtane
SZDE
nerme eklemleri, doruluk fonksiyonlar olarak ele alndnda ka
farkl birli ve
ikili nerme ekleminden sz edilebilir?
Syleme ve Gsterme
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Wittgensteina gre nermeler bir fley syler ve gsterir.

4.022 Bir nerme anlamn (ng. sense) gsterir.
Bir nerme, eer doru ise fleylerin nasl olduunu gsterir ve fleylerin yle olduunu
DKKAT
syler.
Tm kuular beyazdr. nermesi kendi anlamn gsterir. nermenin ne anSIRA SZDE

lama geldiini grmek istersek, nermeyi anlamamz iin neyin gerekli olduunu
sorarz. nermeyi anlamak, onun anlamn kavramaktr. nermenin anlamn kavramak ise eer nerme doru ise fleylerin nasl olmas gerektiini
anlamaktr. Bu
AMALARIMIZ
nermeyi anladmzda, rastlayacamz her bir kuunun beyaz olacan bilmek
demektir. (nermeyi anlamamzn onun doru olmasn gerektirmediine dikkat
K T A P
ediniz.) Tekrarlarsak, bir nerme kendi anlamn bu itibarla gsterir.
te yandan, ayn nerme tm kuularn beyaz olduunu da syler. Bu itibarla
doru ya da yanlfl olabilir. Bu bakmdan, tm nermelerin genel bir nerme biiTELEVZYON
mi bulunmaktadr:
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
4.5 flte fleyler byledir.
Totolojilerde ve eliflkilerde ise bir snr durumu sz konusudur:

ve
N T E R N ETotolojiler
T
eliflkiler, hibir fley sylemediini gsterir. Eer bir fley sylemediklerini gsteriyorlarsa totolojilerin ve eliflkilerin herhangi bir nemi var mdr? Onlar, mantksal
uzayn yapsn aa karrlar. Neyin olanakl neyin olanaksz olduunu ortaya
koyarlar. Ayn zamanda totolojiler, mantksal (zorunlu) nermelerdir. Tractatusa
gre, tm mantksal karm kurallar, bir totoloji biiminde ifade edilebilir.
Bu, flphesiz, nermeler mant iin dorudur ancak, yklemler mantnda
durum farkldr. te yandan daha sonraki yllarda Wittgenstein niceleyici ieren tmel ya da tikel nermelerin de basit nermelere zmlenebileceini savunmufltur. rnein x Fx (Tm xler iin x Ftir) biimindeki bir nerme (Fa ve Fb ve
Fc ve...) bileflik nermesine, ]x Fx (Baz xler iin x Ftir) biimindeki bir nerme ise (Fa veya Fb veya Fc veya...) bileflik nermesine zmlenebilir. Ancak,
nermeler mantnda bir karmn geerli olup olmadn kontrol etmek iin
doruluk tablosu gibi mekanik karar verme yntemleri varken, yklemler mantnda deiflkenlerin deer aldklar tanm kmeleri sonsuz olduunda, byle bir
karar verme yntemi bulunmamaktadr.
Mantksal nermelerin doruluuna, sadece iflaretlerin dizilimine (sentaksa)
bakarak karar verilebilir. Bu itibarla da mantksal nermeler a priori nermelerdir.
Doruluklarna karar vermek iin, gereklikle bir karfllafltrma yapmak gereksizdir. Bu itibarla mantksal uzayn yaps, mantksal doruluk zerinden tam olarak
NTERNET
78
adafl Felsefe-I
bilinebilirdir. Wittgenstein bunu, Mantkta asla srprizlere yer yoktur. szleriyle

ifade eder (6.1251).
Dflncenin Snrlanmas
Elimizde, tm temel nermelerin bulunduunu varsayalm. Olanakl tm birli ve
ikili doruluk fonksiyonlar da tanmlanmfl olsun. (Sra sizde 2 numaral sorunun
cevabnda belirtildii gibi 4 adet birli 16 adet ikili doruluk fonksiyonu bulunmaktadr.) Bu durumda, olanakl tm nermeleri ieren bir kme oluflturabiliriz. Bu
kmenin bir ksm elemanlar, totolojiler ve eliflkiler olacaktr. Geriye kalan nermeler ise olanakl tm olgular temsil edebileceklerdir. Bir baflka deyiflle, mantksal uzayn tamamn temsil edebileceklerdir. Bu olanakl nermelerin dflnda kalan, sadece anlamsz olandr. Dolaysyla, dflnlebilir olann snr dilin ierisinden izilmifl olmaktadr. Sylenemez bir fleyi sylemeye kalktmzda bu snr,
kendini gsterecektir.
6.5 Cevap szcklere dklemediinde, soru da szcklere dklemez.
Bilmece yoktur.
Eer bir soru ifade edilebiliyorsa, cevap verilmesi de mmkndr.
rnein, Dnya gerekten var m?, Dnya niin var?, Tanr var m? gibi sorular aslnda birer soru deildir. Bunlara cevap olarak verilebilecek ve bir olguyu
temsil eden bir nerme bulunmamaktadr.
te yandan:
6.522 Esasen szcklere dklemeyecek fleyler vardr. Bunlar kendilerini aflikr klarlar. Bunlar mistik olanlardr.
Totolojiler ve eliflkiler bir yana braklrsa sylenilebilir olan, olgular resmedendir. Bu durumda, olgular resmeden doru nermelerin toplam bize, bilim dediimiz etkinliin alann verir. Bu durumda, felsefe hakknda ne syleyebiliriz?
4.111 Felsefe doa bilimlerinden birisi deildir.
(Felsefe szc doa bilimlerinin stnde ya da altnda bir yerde bulunan bir fleye karfllk gelir ama, bilimlerin yannda yer almaz.)
Felsefe, dflncelerin mantksal olarak akla kavuflturulmasn amalar.
Felsefe, bir doktrin deil, bir etkinliktir.
Felsef, bir alflma, tariflerden/aklamalardan oluflur.
Felsefe, felsef nermelerle deil, nermelerin akla kavuflturulmas ile nihayet
bulur.
Felsefe olmakszn dflnceler kapal ve mulaktr. Felsefenin grevi, onlar akla
kavuflturmak ve onlara keskin snrlar kazandrmaktr.
4.003 Felsef alflmalarda bulunan sorularn ve nermelerin ou yanlfl deil, fakat
anlamszdr.
Sonu olarak, biz bu eflit sorulara cevap veremeyiz, sadece anlamszlklarn ortaya
koyarz.
Felsefecilerin sorularnn ve nermelerinin ou, dilimizin mantn anlamakta
baflarsz olmamzdan kaynaklanr.
(Bu sorular ve nermeler, iyiye gzele gre daha az m daha ok mu zdefllie sahiptir gibi sorularla ayn bee aittirler.)
En derin sorunlarn aslnda hi sorun olmamalar hi de flaflrtc deildir.
6.53 Felsefede doru yntem gerekten de flu olmaldr: sylenilebilir olandan (yani,
doa bilimlerinin nermelerinden yani, felsefe ile hibir ilgisi olmayan fleylerden)
gayr bir fley sylememek ve sonra, eer birisi metafiziksel bir fley sylemek isterse, ona
nermelerindeki baz iflaretlere bir anlam vermekte baflarsz olduunu gstermek...
Eer Wittgensteinn bu grflleri doruysa, felsefe tarihi sahte baz sorulara verilmifl sahte baz cevaplarla dolu olacaktr. Wittgensteinn bu grfllerini, Tractatustaki nermelere uygularsak nasl bir sonu elde edebileceimizi de sorabiliriz.
Mantk, dil, felsefe, bilimler, hayat, mistisizm vb. hakknda Wittgensteinn tm
syledikleri, kendi ortaya koyduu testi geebilmekte midir? Wittgensteinn bu soruya verdii bir yant mevcuttur:
6.54 Benim nermelerim flu anlamda tarifler olarak ifl grrler: Beni anlayan kifli onlar basamaklar olarak kullandnda ve onlarn tesine trmandnda - sonunda onlarn anlamszln fark eder. (O, lafn gelifli, tepesine trmandktan sonra
merdiveni atmaldr.) O bu nermeleri aflmaldr ve o zaman, dnyay dosdoru grecektir.
Buradan anlafllan, Wittgensteinn yapt felsefenin tesinde, felsef arayfllarmz bakmndan daha nemli bir alan var gibi grnmektedir. Bu alanla ilgili ne
syleyebiliriz?
Ahlk Felsefesi
Wittgensteinn genliinden itibaren etie (ahlk felsefesine) iliflkin konularla ilgilendii bilinmektedir. te yandan, Tractatusun byk ounluu dille ve dilin
mant ile ilgili tartflmalar iermektedir. Wittgensteinn asl kayglarna iliflkin neler syleyebiliriz? Wittgenstein, Tractatusu yaymlatma aflamasnda bir yayncya
yazd mektupta, bu konuda ne yazp ne yazmadn flu flekilde aklar:
Kitabn temel noktas, etikle ilgilidir. Bir ara nsze, flimdi orada olmayan bir
cmle katmak istemifltim, ama flimdi burada sizin iin yazyorum, nk bu cmle,
sizin alflmay anlamanz iin bir anahtar olacaktr. O zaman yazmaya niyetlendiim fley fluydu: alflmam iki ksmdan olufluyor: Burada sunulan tm yazmadklarm ve (iflte bu ikinci ksm asl nemli olandr). Benim kitabm ahlk felsefesi ile
ilgili olana kendi iinden bir snr ekmektedir ve fluna kaniyim ki bu sz konusu
snrlar izmenin karflklk ve mulaklk iermeyen (ng. rigorous) yegne yoludur. Ksacas, inanyorum ki gnmzde dierleri sadece gaz karmaktadr. Ben
kitabmda onun (etiin) hakknda sessiz kalarak her fleyi tam olarak yerli yerine
yerlefltirmeyi baflardm (Letters from Ludwig Wittgenstein, s.143-4).
Wittgenstein bu yazdklar ile neyi anlatmak istemektedir? Yazmad ve daha
nemli bu ksm hakknda ne sylenebilir? Wittgenstein zerinde alflan baz tarihiler yazlmayan bu ksm hakkndaki ipularnn, yazlan ksmda mevcut olduunu dflnmektedirler.
ncelikle, dnyann olduu gibi olanlardan olufltuunu, resim kuram itibariyle
doru nermelerin toplamnn dnya hakknda doa bilimlerinin syleyebileceinin tamamn ierdiini hatrlayalm. Bu nermeler toplam ierisinde, ahlk nermelere (ki bunlara nerme bile diyemeyiz) yer yoktur. Neyi yapmamzn iyi, neyi
yapmamzn kt olduunu ya da hayatn anlamnn ne olduunu ifade eden nermeler, bu toplam ierisinde yer almamaktadr. Peki, sz konusu etik ile ilgili olann bu resim ierisindeki yeri neresidir:
79
80
adafl Felsefe-I
6.4 Tm nermeler eflit deerdedir.

6.41 Dnyann anlam dnyann dflnda yer almaldr. Dnyada her fley olduu gibidir ve her fley, meydana gelmekte olduu gibi meydana gelir: Onun iinde hibir deer yoktur ve eer var olsayd, hibir deeri olmazd. Eer deeri olan herhangi bir deer varsa, o olann ve meydana gelenin alannn dflnda yer almaldr.
6.42. Ve yleyse etiin nermelerinin var olmas olanakszdr.
nermeler, daha yksek olan hibir fleyi ifade edemezler.
6.421 Aktr ki etik szcklere dklemez.
Etik aflknsaldr.
Etiin aflknsal ve daha yksek olmasn nasl anlamalyz? Etiin kendisi iin
balayc olmas beklenen kendimiz hakknda Wittgensteinn ne sylediine bakmamz yararl olabilir.
5.632 zne dnyaya ait deildir; dorusu, o dnyann bir snrdr.
5.641 Felsef benlik (kendilik) insan deildir, insan bedeni veya psikolojinin ilgilendii insan ruhu deildir, fakat metafiziksel bir znedir, dnyann snrdr, onun bir
paras deildir.
Etik bu dnyaya ait deildir; kendimiz de bu dnyaya ait deiliz. yi ve kt bu

dnyada olmadna gre, iyi ve kt ile benliimiz / kendimiz hakknda ne syleyebiliriz? Bu konuda bir ipucu, Wittgensteinn irade hakkndaki grfllerinde bulunabilir:
6.373 Dnya irademden bamszdr.
6.374 Arzuladmz her fley meydana da gelse, yine de bu, szn gelifli, sadece talihin bize bahflettii bir ltuf olabilir.
Benim herhangi bir fleyi isteyip yapabilmem, pek ok fleyin, benim elimde olmayan pek ok fleyin gerekleflmesine baldr: Nronlarn uyarmlar iletmesine,
kaslarn kaslmasna, bir sr dflsal flartn yerine gelmesine vb. Bunlarn hepsinin
olmas ve benim dnyada bir fleyi yapmam, irademi aflan bir durumdur. Bu durumda, bana ait olan tek eylemim, benim bir fleyi istememdir. Benim istemem, benim eylemimdir. Sz konusu bu eylemin iyi ya da kt olmasndan veya bu eylemin sonucunda mutlu olup olmamamdan sz edilebilir:
6.422 ... yapacaksn biiminde bir etik yasa ortaya konulduunda, akla gelen ilk
dflnce Eer bunu yapmazsam ne olur? sorusudur. Ancak aktr ki etik szcklerin genel geer anlamnda ceza ve dlle ilgili deildir. Dolaysyla, eylemin sonular hakkndaki sorumuz nemsizdir. Ortaya koyduumuz soruyla ilgili doru olan
bir fley olmaldr. Etik bir tr dl ve ceza gerekten olmaldr, ancak bunlar eylemin
kendi iinde bulunmaldrlar. (Aktr ki dl, hofl olan bir fley; ceza ise hofl olmayan
bir fley olmaldr.)
Sz konusu dller ve cezalar eyleme dflsal olan, bu dnyaya eklenen fleyler

deilse nasl fleylerdir? Wittgenstein bunu flu flekilde aklar:
6.43 Eer iradenin iyi ya da kt kullanm dnyay deifltirirse, o sadece dnyann
snrlarn deifltirir, olgular deil dil tarafndan aklanabilen fleyleri deil.
81
Sonuta ortaya kan etki, bambaflka bir dnya olmaldr. Szn gelifli, bir btn olarak dnyay geniflletmeli ya da soldurmaldr.
Mutlu insann dnyas, mutlu olmayan insann dnyasndan farkldr.
Buradan anlayabildiimiz kadaryla iradenin iyi kullanm, etik adan iyi davranfllar, beraberinde zneye farkl bir dnyada bulunma ve bu dnyada mutlu
olma olana verir. Sz konusu mutluluk, mutlak anlamda deerli bir fleye sahip
olmaktr. Bu anlamda deerli olan ne olabilir? Wittgenstein, 1929 veya 1930 ylnda verdii ve 1965 ylnda yaymlanan Lectures on Ethics adl dersinde, bu tr iki
deneyimden sz eder: Dnyann varlna karfl hayrete dflmek ve mutlak olarak gvende hissetmek (Lectures on Ethics, s.8). Eer bu ifadeler, Wittgensteinn Tractatusta gelifltirdii ltlere vurulursa, anlaml olmayan ifadelerdir. Bu tr
ifadeler, Wittgensteinn mistikten ne anlad ile iliflkilidir:
6.44 Dnyada fleylerin nasl olduu deil, onun var olmas mistiktir.
6.45 Dnyay sub specie aeternie [sonsuzluun bakfl asndan] grmek, onu bir
btn olarak grmektir - sonlu bir btn olarak grmektir. Dnyay snrl bir btn
olarak hissetmek - iflte bu mistik olandr.
Mutluluk, dnyay olduu gibi, bir btn olarak grmek, korku ve umutlardan
azade bir biimde dnya ile karfl karflya kalmaktr. Mistik olann deneyimi anlatlabilir mi? Tam bu noktada Tractatusun son nermesini hatrlamak yararl olabilir:
7. Konuflamadmz hakknda sessizliimizi korumalyz.
Wittgensteinn bir ahlk felsefesinin olduu sylenebilir mi? Tartflnz.

SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
82
adafl Felsefe-I
zet
N
A M A
N
AM A
Wittgensteinn dil - dnya iliflkisini nasl kurduunu aklamak.

Tractatusun bafllang nermeleri flunlardr:
Dnya olduu gibi olandr. ve Dnya fleylerin
deil olgularn bir toplamdr. Dil ile dnya arasndaki bant ise bir resmetme bants olarak
dflnlmektedir. Resimler ve resmedilenler arasndaki resmetme bantsndan sz edilebilmesi,
resim ile resmedilen arasnda ortak bir fleyin olmasna baldr. Resim, ister gereklii doru biimde resmetsin, ister etmesin, resimle gereklik
arasndaki bu ortak fley, resimsel biimdir. Wittgenstein, resim terimini ok genifl bir anlamda
kullanmaktadr. Resim, sadece iki boyutlu bir izim olmak durumunda deildir. Nerede olgularn, olgularn ierisinde yer alan nesnelerin temsil edilmesi sz konusu ise bir resmetme bantsndan sz edilebilir. Wittgensteina gre her bir
resim mantksal bir resimdir. Mantksal resimler,
dnyay doru ya da yanlfl resmedebilir. Wittgenstein tm olanakl olgularn, ya da olanakl
tm nesnelerin olanakl tm bantlarnn mevcut olduu bir mekndan sz eder ve bu mekna mantksal uzay adn verir. Mantksal uzay,
sadece fiil olgu durumlarn deil, tm olanakl
olgu durumlarn da kapsar. Bir resim de mantksal uzayda olanakl bir durumu temsil eder. Wittgenstein mantksal resimlerin bir eflidi zerinde
zellikle durur ki bunlar, dflncelerdir. Dflnceler ifadelerini alglanabilir iflaretlerde dilde, bulurlar.
Mantksal doruluu tanmlamak.
Wittgensteina gre hibir resim, a priori olarak
doru olamaz. Bu itibarla temel nermelerin her
biri olumsaldr yani, doru da yanlfl da olabilirler. Bir baflka deyiflle resimler, neyi resmederlerse etsinler, olgularn bu resmedilenden farkl olabilecei dflnlebilir. Basit (temel) nermeler
sz konusu olduunda, iki ayr olanakllk vardr: nerme doru olabilir veya nerme yanlfl
olabilir. Bileflik nermeler sz konusu olduunda, basit nermelerin aldklar farkl doruluk
deerleri bir doruluk tablosunun farkl satrlarn oluflturur. Bu flekilde oluflturulan her bir satr,
bize olanakl bir dnya verir. Tm olanakl dn-
yalarda doru olan bir nerme biimi, mantksal

bir dorudur. Byle bir nermeye (nerme biimine) Wittgenstein, totoloji adn verir. Tm olanakl dnyalarda yanlfl deerini alan bir nerme
biimi ise mantksal bir yanlfllktr. Bu nerme
biimine eliflki ad verilir. Grld gibi, mantksal doru ve mantksal yanlfl nermeler, bileflik nermeler, olmak durumundadr. Basit (temel) nermeler olgular resmettikleri iin olumsaldrlar ve mantksal olarak doru ya da yanlfl
olamazlar. Totolojiler ve eliflkiler, bir olguyu
resmetmezler.
N
A M A
Syleme ile gsterme arasndaki farkll ayrtetmek.

Wittgensteina gre nermeler bir fley syler ve
gsterir. Tm kuular beyazdr. nermesi, kendi anlamn gsterir. nermenin ne anlama geldiini grmek istersek, nermeyi anlamamz iin
neyin gerekli olduunu sorarz. nermeyi anlamak onun anlamn kavramaktr. nermenin anlamn kavramak ise eer nerme doru ise fleylerin nasl olmas gerektiini anlamaktr. Bu nermeyi anladmzda, rastlayacamz her bir kuunun beyaz olacan bilmek demektir. (nermeyi anlamamzn onun doru olmasn gerektirmediine dikkat ediniz.) Tekrarlarsak, bir nerme kendi anlamn bu itibarla gsterir. te yandan, ayn nerme tm kuularn beyaz olduunu da syler. Bu itibarla, doru ya da yanlfl olabilir. Totolojilerde ve eliflkilerde ise bir snr durumu sz konusudur: Totolojiler ve eliflkiler,
hibir fley sylemediklerini gsterirler. Eer bir
fley sylemediklerini gsteriyorlarsa totolojilerin
ve eliflkilerin herhangi bir nemi var mdr? Onlar, mantksal uzayn yapsn aa karrlar. Neyin olanakl neyin olanaksz olduunu ortaya koyarlar. Ayn zamanda totolojiler, mantksal (zorunlu) nermelerdir. Tractatusa gre tm mantksal karm kurallar, bir totoloji biiminde ifade edilebilir.
N
AM A
Wittgensteinn dflnceye ne anlamda ve nasl

snr getirdiini aklamak.
Elimizde tm temel nermelerin bulunduunu
varsayalm. Olanakl tm birli ve ikili doruluk
fonksiyonlar da tanmlanmfl olsun. Bu durumda, olanakl tm nermeleri ieren bir kme oluflturabiliriz. Bu kmenin bir ksm elemanlar, totolojiler ve eliflkiler olacaktr. Geriye kalan nermeler ise olanakl tm olgular temsil edebileceklerdir. Bir baflka deyiflle, mantksal uzayn tamamn temsil edebileceklerdir. Bu olanakl nermelerin dflnda kalan, sadece anlamsz olandr.
Dolaysyla dflnlebilir olann snr, dilin ierisinden izilmifl olmaktadr. Sylenemez bir fleyi
sylemeye kalktmzda, bu snr kendini gsterecektir. Totolojiler ve eliflkiler bir yana braklrsa sylenilebilir olan olgular resmedendir. Bu
durumda olgular resmeden doru nermelerin
toplam bize, bilim dediimiz etkinliin alann
verir. Wittgenstein buradan hareketle, felsefeye
de bir snr getirmektedir. Ona gre felsefe tarihi,
sahte baz sorulara verilmifl sahte baz cevaplarla
doludur.
N
AM A
83
Wittgensteinn ahlk felsefesine bakfl asn

ana hatlaryla aklamak.
Wittgensteinn genliinden itibaren, tinsel ve
etie (ahlk felsefesine) iliflkin konularla ilgilendii bilinmektedir. te yandan, Tractatusun byk ounluu dille ve dilin mant ile ilgili tartflmalar iermektedir. ncelikle, dnyann olduu gibi olanlardan olufltuunu, resim kuram
doru nermelerin toplamnn dnya hakknda
doa bilimlerinin syleyebileceinin tamamn
ierdiini hatrlayalm. Bu nermeler toplam ierisinde ahlk nermelere (ki bunlara nerme bile diyemeyiz) yer yoktur. Neyi yapmamzn iyi,
neyi yapmamzn kt olduunu ya da hayatn
anlamnn ne olduunu ifade eden nermeler,
bu toplam ierisinde yer almamaktadr. Etik, bu
dnyaya ait deiliz; kendimiz de bu dnyaya ait
deildir. yi ve kt, bu dnyada olmadna gre, iyi ve kt ile benliimiz / kendimiz hakknda ne syleyebiliriz? Bundan sonra syleyebildiklerimiz, Wittgensteinn farkl alflmalarnda
yazdklarndan hareketle bizim kardmz baz
sonulardr. Benim, herhangi bir fleyi isteyip yapabilmem, pek ok fleyin, benim elimde olmayan pek ok fleyin gerekleflmesine baldr: Nronlarn uyarmlar iletmesine, kaslarn kaslmasna, bir sr dflsal flartn yerine gelmesine vb.
Bunlarn hepsinin olmas ve benim dnyada bir
fleyi yapmam, irademi aflan bir durumdur. Bu durumda bana ait olan tek eylemim, benim bir fleyi istememdir. Benim istemem, benim eylemimdir. Sz konusu bu eylemin iyi ya da kt olmasndan veya bu eylemin sonucunda mutlu olup
olmamamdan sz edilebilir. radenin iyi kullanm, etik adan iyi davranfllar, beraberinde zneye farkl bir dnyada bulunma ve bu dnyada
mutlu olma olana verir. Sz konusu mutluluk,
mutlak anlamda deerli bir fleye sahip olmaktr.
Bu anlamda deerli olan ne olabilir? Wittgenstein, 1929 veya 1930 ylnda verdii ve 1965 ylnda yaymlanan Lectures on Ethics adl dersinde, bu tr iki deneyimden sz eder: Dnyann
varlna karfl hayrete dflmek ve mutlak olarak gvende hissetmek. Eer bu ifadeler, Wittgensteinn Tractatusta gelifltirdii ltlere vurulursa anlaml olmayan ifadelerdir. Bu tr ifadeler, Wittgensteinn mistikten ne anlad ile iliflkilidir.
84
adafl Felsefe-I
Kendimizi Snayalm
1. Wittgensteinin doum yeri afladakilerder hangisidir?
a. Berlin
b. Londra
c. Zrih
d. Viyana
e. Salzburg
2. Wittgensteinn Cambridge niversitesinde birlikte
alflt ve kendisini felsefe alflmalarn srdrmesi
konusunda destekleyen ngiliz felsefecisi afladakilerden hangisidir?
a. Moore
b. Russell
c. Schlick
d. Ryle
e. Austin
3. Wittgenstein felsefe yapmaya iten temel saiki, afladakilerden hangisi en doru biimde ifade etmektedir?
a. Modern mantn gelifltirdii aralar, felsef sorunlara uygulamak.
b. Dilin iflleyifli hakknda, yetkin bir kuram gelifltirmek.
c. Dilin syleme ve gsterme ifllevleri arasndaki
ayrm berraklafltrmak.
d. Mantksal atomculuu savunmak.
e. Nasl yaflayabiliriz? sorusuna bir yant ararken
neyin tartflma konusu edilemeyeceini belirleyerek felsefeye bir snr izmek.
4. Wittgenstein, tm olanakl olgularn ya da olanakl
tm nesnelerin olanakl tm bantlarnn mevcut olduu mekna ne ad vermektedir?
a. Dil
b. Yap
c. Olgu durumu
d. Mantksal uzay
e. Resimsel biim
5. I. Temel nermelerin doruluk deerleri birbirlerinden bamszdr.

II. Temel nermeler adlarn dolayszca iliflkilendirildii
basit nermelerdir.
III. Temel nermelerin doruluk deerleri, bir baflka
nermeden tretilemez.
Wittgensteinn Tractatusta sunduu grfller dikkate
alndnda yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. I ve III
d. II ve III
e. I, II ve III
6. I. Felsefenin yntemi doa bilimlerine benzer.
II. Felsefe, dflncelerin mantksal olarak akla kavuflturulmasn amalar.
III. Felsefe, genel geer doktrinler retir.
Wittgensteinn felsefe hakkndaki grflleri dikkate
alndnda, yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. Yalnz III
d. I ve II
e. II ve III
7. I. rade, dil tarafndan aklanabilen fleyleri deifltirebilir.
II. Dnya, irademizden bamszdr.
III. zne, dnyann asl bir unsurudur.
Wittgensteinn Tractatusta zne ve irade hakknda ne
srd grfller dikkate alndnda yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. Yalnz III
d. I ve II
e. II ve III
8. Wittgenstein, mistik olann mahiyetini nasl ifade etmifltir?

a. Mistik olan, dnyada fleylerin nasl olduu ile ilgilidir.
b. Mistik olan, szcklere dklebilir.
c. Mistik olan, irademizin dnyay deifltirebildii
balamlarda ortaya kar.
d. Mistik olan, dnyamzn snrlarn geniflletir.
e. Mistik olan, dnyay snrl bir btn olarak grebilmektir.
9. Wittgensteina gre, totoloji ve eliflkiler hakknda
afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Totolojiler ve eliflkiler, hibir fley sylemediklerini gsterirler.
b. Totolojiler ve eliflkiler, olgular hakknda en genel bilgiyi bize sunarlar.
c. Totolojiler ve eliflkiler, olumsaldrlar.
d. Totolojiler ve eliflkiler, basit nermeler de olabilirler.
e. Totolojiler ve eliflkiler, olmakszn da neyin olanakl neyin olanaksz olduunu dflnebiliriz.
10. Afladakilerden hangisi dflnceler ve resimler arasnda Wittgensteinn kurduu benzerliklerden biri deildir?
a. Dflncelerimiz de resimler olarak ele alnabilirler.
b. Dflnceler de resimler de belli bir dzenlemeye sahip unsurlar ierirler.
c. Dflncelerin de resimlerin de belli birer yaplar vardr.
d. Dflnceler de resimler de a priori olarak doru
olabilirler.
e. Dflnceler de resimler de olgu durumlarn resmederler.
85
86
adafl Felsefe-I
Okuma paras
Russell, Wittgenstein ve Mantksal Pozitivizm
Mantksal pozitivizmin Russelldaki ve Wittgensteindaki kkleri arasndaki banty, Ayern konumunun temel baz dayanaklar ile bu iki nemli dflnrn doktrinlerini karfllafltrarak daha iyi hissedebiliriz.
Erkenden orta dneme kadar Russell
Ayern mantksal pozitivizmi
1. Matematik, manta indirgenebilir.
1. Matematiin dorular, dier tm zorunlu ve a priori dorular gibi analitiktir.
2. Fiziksel nesneler, duyusal verilere uygulanan mantksal in- 2. Fiziksel nesneler, dier zihinler ve kendilik duyusal verileflalardr.
re uygulanan mantksal inflalardr.
3. Betimlemeler kuram, felsef zmlemenin paradigmas3. Felsefenin tm, dilsel zmlemedir.
dr.
Erken dnem Wittgenstein
Ayern mantksal pozitivizmi
1. Dil, atomsal olan ve olmayan cmlelere ayrlr.
1. Dil, gzlemsel olan ve olmayan cmlelere ayrlr.
2. Tm anlaml cmleler totolojik, eliflik veya olumsal - am- 2. Tm anlaml cmleler analitik, eliflik veya olumsal ampiprik olanlardr.
rik olanlardr.
3. Anlaml ampirik nermeler, atomsal nermelerin doru- 3. Anlaml ampirik nermeler, (olanakl) gzlem tarafndan
luk fonksiyonlardr.
dorulanabilir.
4. Atomsal bir ifade, ancak ve ancak, atomsal bir olguya kar- 4. Bir gzlem ifadesi, ancak ve ancak, gzleme dayanarak kufllk geliyorsa dorudur.
rulabiliyorsa dorudur.
5. Gzleme dayal olmayan ifadelerin doruluk deerleri,
5. Atomsal olmayan ifadelerin doruluk deerleri, atomsal
gzlem ifadelerine uygunluklar ve uygunsuzluklar ile test
ifadelerin doruluk deerlerince belirlenir.
edilirler.
6. Etie ait ifadeler, biliflsel olarak anlamszdr. Onlar, tutumlar ve duygular betimlemezler ama dflavururlar. felsef ifa6. Etie ait ve dier felsef ifadeler anlamszdr. Onlar, sadedeler doru iseler, analitiktirler ve dolaysyla, dnya hakknce gsterilebilir olan ifade etmeye alflrlar.
da bilgi vermezler. Buna karflt olarak, metafiziksel ifadeler
anlamszdr.
Kaynak: Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in the Twentieth Century, 2 Cilt, Princeton: Princeton University Press. Cilt 1. s.258-9.
87

1. d
2. b
3. e
4. d
5. e
6. b
7. b
8. e
9. a
10. d
Yantnz yanlfl ise, Wittgenstein (1889 - 1951)

bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Wittgenstein (1889 - 1951)
Yantnz yanlfl ise, Yaflam, Felsefe ve Konuflma bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Dnya, Dil ve Resmetme
Yantnz yanlfl ise, Dflnce ve Dil bafllkl
Yantnz yanlfl ise, Dflncenin Snrlanmas
Yantnz yanlfl ise, Ahlk Felsefesi bafllkl
Yantnz yanlfl ise, Ahlk Felsefesi bafllkl
Yantnz yanlfl ise, Mantksal Doruluk bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Dnya, Dil ve Resmetme

Sra Sizde 1
Wittgenstein, iinde yaflad an ve gemifl alardan
o gne aktarlan felsef sorunlarn zm iin anahtar, mantkta grmektedir. Felsefenin sorunlarnn ortaya
konulmasnn kendisi, felsef bir sorundur ve bu sorunlarn ortaya kmasnn nedeni, dilin mantnn yanlfl
anlafllmasdr. Bir bakma Wittgenstein, Tractatusta neyin dflnlemez olduunu dilin snrlar ierisinde belirlemeye alflmaktadr. Eer dilin mantn akla
kavuflturabilirsek, snrlarn da grmfl oluruz. Felsefecilerin ne zaman bu snrlar getiklerini ve felsef olarak addettikleri sorunlar ortaya koyduklarn da grmfl oluruz.
Sra Sizde 2
Birli doruluk fonksiyonlar doru ve yanlfl doruluk
deerlerini (doru, doru), (doru, yanlfl), (yanlfl, doru) ve (yanlfl, yanlfl) sral ikililerine eflleyebilecei iin
drt farkl nerme ekleminden sz edebiliriz. kili doruluk fonksiyonlar sz konusu olduunda ise benzer
bir dflnflle bu say, on alt olmaktadr. Dolaysyla,
toplam yirmi farkl nerme eklemi bulunmaktadr.
Sra Sizde 3
Wittgensteinn felsefe alflmalar boyunca etkili olan
temel kaygsnn Nasl yaflamalyz? sorusuna bir cevap bulmak olduu sylenebilir. Wittgenstein, yaflam
boyunca yalnlk ve u noktada drstlk deerlerini
sergilemifl, belki de bu deerler sayesinde an karmaflasndan kendisini koruyabilmifltir. te yandan, Wittgensteinn nasl yaflamamz gerektii konusunda ortaya koyduu bir doktrin ya da sistem olduu sylenemez. Bu konuda ne kadar konuflabileceimiz de tartflmaldr. Wittgensteinn konuya yaklaflm, daha ok neyin sylenemeyeceini aa karmak olduu sylenebilir. Sylenebilir olan sylenemez olandan ayrmak
Wittgensteinn felsef projesine ana rengini vermektedir, diyebiliriz.
Kaynaklar
Englemann, P. (1967) Letters from Ludwig Wittgenstein with a Memoir. Basil Blackwell. Oxford.
Russell, B. (1955) Philosophers and Idiots. Listener 52.
No. 1354 (10 fiubat 1955): 247. Russell, B. (1956)
ierisinde yeniden bafllmfltr.
Russell, B. (1956) Portraits from Memory. Allen and
Unwin. Londra. s.26-7.
Wittgenstein, L. (1961) Tractatus Logico-Philosophicus. ngilizceye ev. D.F.Pears ve B.F.McGuinness.
Routlege and Kegan Paul. Londra.
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Mantksal pozitivizmin temel niteliklerini sralayabilecek,
Dorulanabilirlie dayal anlam anlayfln tanmlayabilecek ve snrlarn
aklayabilecek,
Pozitivistlerin, ahlki nermeleri nasl ele aldklarn aklayabilecek,
Carnapn manta ve bilim felsefesine iliflkin olarak yrtt projeleri
sralayabilecek,
Tarskinin anlambilimsel doruluk kuramn ve tarihsel nemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pozitivizm
Metafiziin elenmesi
Dorulanabilirlik
Dolayl dorulama
Zayf ve gl dorulama
lkesel dorulanabilirlik
Duygusalc ahlk kuram

Mantksal dizimbilim
Nesne dili
st dil
Anlambilimsel doruluk kuram
indekiler
adafl Felsefe-I
Mantksal Pozitivizm ve
Bilim Felsefesi: Schlick,
Ayer ve Carnap
POZTVZM
VYANA EVRES
MORITZ SCHLICK (1882-1936)
J. AYER VE DUYGUSALCI AHLK
KURAMI
CARNAP (1891-1970)
TARSKINN DORULUK TANIMI
BLM FELSEFES TARTIfiMALARI
Mantksal Pozitivizm ve
Bilim Felsefesi: Schlick,
Ayer ve Carnap
POZTVZM
Pozitivizm (ispatlk veya olguculuk), felsefeye bir terim olarak Auguste Comte
(1798-1857) tarafndan kazandrlmfltr. nsanlk tarihinin veya toplumlarn getii
aflamann sonuncusunu adlandrr. Comtea gre, insanlk geliflimi srecinde
aflamadan (safhadan) geer: Teolojik, metafiziksel ve pozitivist. Olgucu veya pozititivist aflamada insan akl, grnglerin (ng. phenomena) nedenleri konusundaki
arayfln brakr ve fenomenleri belirleyen yasalarn belirlenmesi ile yetinir. Mutlak
olana dair arayfl, yerini greli kavramlara brakr. Bilim, gereklie yaklaflan/yaknsayan bir etkinlik olarak dflnlr.
VYANA EVRES
Mantk pozitivizm, Viyanada bir araya gelen bir grup felsefeci ve bilim adamnn
dflnsel arayfllar neticesinde flekil almfl bir felsef yaklaflm olarak belirlenebilir.
Viyana evresi olarak anlan bu topluluun faaliyetleri, 1920lerin baflndan
1930larn ortalarna kadar yaylr. Topluluk, fiziki ve felsefeci Moritz Schlickin
nderliinde 1924ten 1936ya kadar, dzenli olarak haftalk toplantlar yapmfllardr. evrenin bir dier nemli ad Rudolf Carnap, gruba 1926 ylnda katlmfltr. Viyana evresinin nde gelen adlar arasnda, matematiki Hans Hahn, fiziki Philipp Frank, toplum bilimci Otto Neurath ve efli matematiki Olga Hahn Neurath,
felsefeci Viktor Kraft, matematiki Theodor Radacovic ve Gustav Bergmann saylabilir. Daha sonra bu kiflilere Schlickin rencileri Friedrich Waismann, Herbert Feigl ve Marcel Natkin; Hahnn rencileri Karl Menger ve Kurt Gdel de katlmfltr. Ancak bu kiflilerin bazlar, resm olarak grubun yesi iken bazlar, kendilerini
sadece sempatizan olarak tanmlanmay tercih etmifllerdir. rnein Hahnn rencileri arasnda yer alan Karl Popper baz toplantlara katlp tartflmalarda taraf olsa
da kendisini hibir zaman grubun bir mensubu olarak grmemifltir. Grubun yeleri ve sempatizanlar, bu saylanlarla snrl deildir. Deiflik zamanlarda toplantlara katlan ve ayrlan baflka adlar da olmufltur.
Bu bakfl asnn temel nitelikleri flu flekilde zetlenebilir:
Metafizik karfltl: Bu bakfl asna sahip dflnrlere gre felsefe, metafiziksel dflnfl biimlerinden ve metafiziksel nermelerden arndrlmaldr. Aflada
ayrntl bir biimde ele alacamz gibi, metafiziksel ifadeler, yanlfl olmaktan ok
anlamszdr.
Viyana evresinin
alflmalar ve tartflmalar
19. yzyln sonundan 20.
yzyln bafllarna yaylan
dnemde zelikle mantk,
matematik ve fizik alannda
gerekleflen ilerlemelerin
flnda deneycilii ve bilimi
yeniden flekillendirmek
zerine kurulmufltur.
90
adafl Felsefe-I
Sentetik a priori yarglarn olanakllnn reddedilmesi: Birinci blmde ortaya koymaya alfltmz gibi, matematikte ve fizikte yaflanan baz geliflmeler, Kant matematik ve bilim anlayflna etkili darbeler indirmifltir. Grup yelerinin, fizikle
ve matematikle yakn iliflkileri, bu konuda nemli bir farkndalk yaratmfltr. Matematiin ve bilimin sentetik a priori yarglara dayal bir zemini yoksa, matematiin
ve bilimin temelleri neye dayandrlacaktr? evrenin tartflmalarnn, belki de en
nde gelen temas budur.
Matematiin mantk bir biimde temellendirilmesi: Grup Frege, Russell ve
Whitehead gibi mantklarn alflmalarndan haberdardr ve matematiin nermelerinin mantksal, yani analitik ve a priori olduunu dflnmektedirler. evrenin
toplantlarna bir sre katlan Wittgensteinn Tractatusta ortaya koyduu mantk
anlayfl, bu konudaki eilimleri glendirmifltir.
Dorulamac anlam anlayfl: Mantk pozitivizm denince, belki de ilk akla
gelen terim, dorulamaclktr. Bu anlayfla gre, bir nermenin anlam, onun dorulanma yntemidir. (Bu ifadenin neyi ierdiini, aflada, Moritz Schlickin sunduu biimiyle anlamaya alflacaz.)
Yakn zamanda yaplan tarihsel alflmalar grup yelerinin ayn ya da benzer grfllerden ok, farkl grfllere ve bakfl alarna sahip olduklarn gstermektedir.
Viyana evresinin destekilerinden bilim felsefesicisi Carl Hempel, 1991 ylnda
yapt bir yorumda, Viyana evresinin, birisi zellikle Schlick ve Carnapn, dieri
ise Otto Neurathn alflmalar ekseninde geliflen iki ayr izgisi olduunu ne srmfltr. Schlick ve Carnapn izgisi, dilin mantnn zmlenmesine dayal iken
Neurathn bakfl as ok daha pragmatiktir (Wolters 2003, s.117).
Biz bu blmde, zellikle Schlick ve Carnapn grflleri ekseninde, mantksal

pozitivizmi sunmaya alflyoruz.
MORITZ SCHLICK (1882-1936)

Friedrich Albert Moritz Schlick, 1882 ylnda Berlinde varlkl bir ailenin yesi olarak dnyaya geldi. Heidelbergde ve Lozanda fizik okudu. Berlin niversitesinde
nl fiziki Max Planckn rencisi oldu ve doktora tezini onun danflmanl altnda yazd. Doktora tezi bafll ber die Reflexion des Lichts in einer inhomogenen Schicht (Trdefl Olmayan Bir Ortamda Ifln Yansmas) idi.
Schlickin ilgi alan fizik ve doa bilimleri ile snrl deildi. 1908 ylnda Lebensweisheit (Yaflam Bilgelii) adn taflyan kk hacimli bir kitap yaymlad. Bu eserinde mutluluu pefline dfllmeye deer en yksek ama olduunu savundu. Doentlik tezi Das Wesen der Wahrheit nach der modernen Logik (Modern Manta
Gre Doruluun Doas) 1910 ylnda yaymland.
Schlick, fizik alannda o dnemde olup bitenlerden haberdardr ve hatta 1915
ylnda Einsteinn zel grelilik kuram hakknda bir makale kaleme alr. Newton
sonras fizie iliflkin bir alflmasn da Raum und Zeit in der gegenwrtigen Physik
(adafl Fizikte Uzay ve Zaman) bafll ile yaymlar.
1922 ylnda Viyana niversitesinde Tmevarma Dayal Bilimlerin Felsefesi
alannda profesr olarak atand. 1922 yl, ayn zamanda Tractatusun yaymland yldr ve bu itibarla mantksal pozitivizmin tarihi asndan son derece nemli
geliflmelere sahne olmufltur.
Rudolf Carnap, Herbert Feigl, Kurt Gdel, Hans Hahn, Otto Neurath ve Friedrich
Waisman gibi adlarn da aralarnda bulunduu bir grup bilim adam ve felsefeci
5. nite - Mantksal Pozitivizm ve Bilim Felsefesi: Schlick, Ayer ve Carnap
Schlicke dzenli toplantlarda bir araya gelmeyi nerdiler. lk baflta kendilerini Ernst
Mach Topluluu olarak adlandrsalar da daha sonra Viyana evresi olarak anldlar.
Schlick ve Waismann, Wittgenstein Tractatustaki grfllerini tartflmak zere
Viyana evresinin toplantlarna katlmaya ikna ettiler. Wittgenstein 1924-1932 yllar arasnda Viyana evresi ile temas etti ve felsefe alflmalarna Schlickin abas
ile geri dnmfl oldu.
Schlick, 1918-1925 yllar arasnda Allgemeine Erkenntnislehre (Genel Bilgi Kuram) bafllkl eseri zerinde alflt. Schlick, bu alflmasnda sentetik a priori dorulara iliflkin kapsaml bir elefltiri sundu.
1926-1930 yllar arasnda Fragen der Ethik (Ahlk Felsefesinin Sorular) adl alflmas zerine younlaflt. Schlickin, etii felsefenin nemli bir paras olarak ele
almas Viyana evresinin baz mensuplar tarafndan elefltirildi. 1932-1933 tarihlerinde kaleme ald Pozitivizm ve Gerekilik bafllkl makalesi, tm mantk pozitivistlerin zerinde uzlaflt biimiyle pozitivizmin temel tezlerini ortaya koydu.
Ayn dnemde evrenin mensuplar Bilimsel Dnya Grfl: Viyana evresi adl
kitab yaymladlar.
Almanya ve Avusturyada Nazizimin ykselifle gemesi nedeniyle Viyana evresinin baz yeleri ABDye ve ngiltereye gitmek zere Viyanadan ayrldlar.
Schlick 1936 ylnda eski bir rencisi tarafndan niversitenin merdivenlerinde bir
tabanca ile vurularak ldrld. Schlicki katleden rencinin gerekesi konusunda, farkl grfller ortaya atld. Bazlar, Schlick Yahudi kkenli olmamasna ramen cinayeti, o srada ykselen Yahudi karfltlna balad. Sz konusu rencinin ald on yllk cezann iki yln doldurduktan sonra salverilmesinin ardndan
Avusturya Nasyonal Sosyalist Partisine katld.
Schlick bilime dayal bir felsefe anlayflnn gelifltirilmesine yapt katk nedeniyle mantksal pozitivizmin nde gelen bir temsilcisi olarak anld.
Bir Anlam Kuram Olarak Dorulanabilirlik

Yukarda Schlickin, mantksal pozitivizmin bir tr bildirisi olarak kabul edilen Pozitivizm and Gerekilik adl alflmasndan sz etmifltik. Bu alflmasna Schlick,
pozitivizmin iinde bulunduu krizi zmleyerek bafllar. Sz konusu krizi aflabilmek iin pozitivizmi neyin temel olarak nitelendirdiini tartflr. ncelikle, pozitivizm metafizik karfltl ile belirlenmektedir. Ancak bu yeterince iyi bir belirlenim
deildir. nk pozitivizmi karfltyla tanmlamaktadr. Bazlar pozitivizmi metafiziksel gerekilikten ayrt etmektedir. Bunun gerekesi olarak da pozitivizmin deneyimde verili olan esas almasn gstermektedirler. Schlick, bu yaklaflm da benimsemez. nk bu yaklaflmn kendisi de esas itibariyle metafizikseldir. Bu yaklaflm, pozitivizmi bir tr idealizme yaklafltrmaktadr. yleyse nasl bir kfl yolu
bulunmaldr? Schlick bu noktada daha kktenci bir adm atar ve gereklik kavramn tartflmaya aar. Acaba gereklik terimini kullanrken bununla neyi kastediyoruz? Neyle ilgili konufltuumuzu anlayabiliyor muyuz? Bir baflka deyiflle, gereklikle ilgili tartflmalarn daha en baflnda anlaml olduunu syleyebilir miyiz?
Grld gibi Schlick tartflmay metafiziksel konumlar aras bir tartflmadan,
bir anlam tartflmasna ekmektedir ki belki de bu yaklaflm mantk pozitivizmin
felsef sorunlara karfl tavrnn esasn ortaya koyar. Schlick tartfllan konunun anlaml olup olmadn neyin belirlediini sorar:
Genel olarak ne zaman, bir sorunun anlamnn bizim iin ak olduundan
emin oluruz? Aflikrdr ki, ancak ve ancak soruyu olumlu olarak cevaplamamz
salayacak veya duruma bal olarak, soruyu olumsuz olarak cevaplamamz sa-
91
92
adafl Felsefe-I
layacak flartlar tam olarak ifade edebildiimiz zaman. Bu flartlar ifade ettiimizde
ve yalnz bununla, bir sorunun anlam tanmlanabilir.
Bir nermenin anlam, akas, sadece flundan, belli olgu durumlarn (ng. state of
affairs) ortaya koymasndan ibarettir. fiphesiz, nermenin kendisi de hlihazrda bu
olgu durumlarn ortaya koyabilir. Bu dorudur, ancak nerme sz konusu olgu durumlarn sadece nermeyi anlayan kifliye ifade eder. Ancak ben ne zaman bir nermeyi anlarm? Ne zaman o nermede mevcut kelimelerin anlamlarn anlarm? Bunlar tanmlama ile aklanabilir. Ama tanmlarda, anlamlar nermeler vastasyla betimlenemeyecek yeni szckler ortaya kar ki bunlar dorudan ortaya konulmaldr:
Bir szcn anlam en nihayetinde gsterilmelidir, verilmelidir. Bu bir ortaya koyma,
iflaret etme edimiyle yaplr ve iflaret edilen verili olmaldr, aksi takdirde ona gnderme
yapamam (Positivism and Realism, s.86 - 87).
Schlicke gre szcklerin anlamlarnn belirlenmesinde bu yntem geerlidir.

Schlicke gre bu o kadar aflikrdr ki bir kuram olarak bile adlandrlamaz. te
yandan bu anlam anlayfl kabul edilirse bunun kktenci sonular olacaktr. Bir
nermenin anlaml olabilmesi, ilkesel olarak dorulanabilme flartlarnn belirlenebilmesini gerektirir. Eer bir nermenin dorulanabilme flartlarn veremiyorsak ne
olacaktr? Bu durumda sz konusu nermenin anlamsz olduunu kabul etmek
durumunda kalrz.
Schlick farkl rneklerle bu anlam anlayflnn sonularn tartflr. rneklerden birisi, bir atomalt paracnn (bir elektronun) merkezinde etkili olan fakat paracn dflnda gzlemlenemeyen bir kuvvetin bulunduu iddiasdr. Byle bir iddiann
doru ya da yanlfl olduu flartlar ifade edilemez. Birisi byle bir nerme srdnde anlamsz bir fley sylemifl olur. Schlick grelilik kuramndan hareketle bir baflka
rnek seer. Bilindii gibi grelilie dayal fizik anlayfl mutlak bir uzay anlayfln
reddetmektedir. Birisinin kalkp mutlak uzayn varlndan sz ettiini dflnelim.
Bu nermesinin dorulanabilecei flartlar ifade edebilir miyiz? Hayr, edemeyiz. Bu
durumda kalkp, sz konusu nermenin anlaml olduunu da syleyemeyiz.
Schlickin ele ald bir baflka rnek, Peircen da daha nce tartflt, renk tayfnn sistemli olarak tersine evrilmesi vakasdr. Byle bir durum, gzlemlenebilir
davranfllarda herhangi bir fark yaratmamaktadr. Bu durumda da iki farkl kiflinin,
iki farkl ve simetrik olarak yer deifltirmifl birer renk tayfna sahip olduunu ne
srmek anlaml olmayacaktr.
Schlick, tartflmasn felsefeden rneklerle srdrr. Descartesn Ben varm.
ya da Zihinsel ierikler vardr. nermelerini ele alr ve byle bir nermenin doru olmad flartlarn dflnlemeyeceini ne srer. Doruluk flartlar verilemeyen
bu nermeler de dolaysyla anlamsz kabul edilmek durumundadr. Schlick son
olarak, varlk terimi zerine bir tartflmaya girer ve Deneyimimizin tesinde bir
gereklik vardr. tr bir nermenin anlaml olup olmadn tartflr. Ayn dflnce izgisini izleyerek byle bir nermenin ne dorulanabileceini ne de yanlfllanabileceini syler. Dolaysyla gereklie iliflkin metafiziksel savlar ieren nermeler de anlamszdr. Anlamsz olmasna ramen bu nermeleri ifade etmeyi felsefeciler neden srdrmektedir? Birisinin kalkp bu nermeler anlaml ancak dorulanamyorlar demesi Schlicke gre kabul edilemez. Schlick bunun ancak psikolojik bir ihtiyala aklanabileceini savunur.
Sonu olarak, mantksal pozitivizmin metafizik karfltlnn nedeni metafiziksel
tezlerin yanlfl olmalar deildir; anlamsz olmalardr.
Dorulanabilirliin Snrlar
Schlickin bu sunumunda, Wittgensteinn Tractatustaki grfllerinin etkisi aka
grlmektedir. Basit nermeleri oluflturan szckler, anlamlarn gnderme yaptklar nesneler zerinden kazanmaktadr. Schlick szcklerin nesneleri gstermek
yerine nesnelerin verilmesinden sz etmektedir. Tractatusta szcklerin (adlarn)
temsil ettii nesneler, ak biimde belirlenmemifltir. Oysa mantk pozitivistler
iin nermelerin doruluk flartlar duyusal deneyimde, algda verili olmaldr. Dolaysyla, bu anlam anlayflna gre eer bir nerme duyusal deneyim itibariyle bir
farka yol amyorsa, anlaml olarak kabul edilemez. Bu itibarla mantksal pozitivizmin amprisizm/deneycilikle yakn balar bulunmaktadr.
Mantksal pozitivistlerin anlamsz olana karfl hibir hoflgrs yoktur. Anlamsz olan, felsef sylemin ierisinden tamamen sklp atlmaldr. Anlaml olarak
geriye kalan bilimsel olandan baflkas deildir. Bu itibarla sadece Platonun idealar, Aristotelesin entelekyas, Plotinos ve Yeni-Platoncularn Tanrs, Descartesn
bir tz olarak zihni, Kantn saf akl ya da numeni, Hegelin tini deil, Wittgensteinn mistik olan da elenmifl olmaktadr. Duyu deneyiminin olanaklar iersinde
dorulanamayan hibir nerme anlaml kabul edilemez. Mantksal pozitivistlerin
tm bunlar reddederkenki stratejileri bu metafiziksel unsurlarn olmadn iddia
etmek deildir. Bu unsurlarn olup olmad hakknda anlaml bir konuflma yapabilmek olanakszdr.
Elbette ki her bir nermenin bizatihi duyu deneyimi ile dorulanmas beklenmemektedir. Sz konusu dorulama, duyu organlarmz kullanarak dorudan yaplmak durumunda deildir. Duyu organlarmza bir takm deney tehizat da dhil edilebilir. Ayrca baz varsaymlarn kendileri dorudan deneyimle karfllafltrlamayabilir. Bu durumda sz konusu varsaymn baz sonularnn test edilmesi yeterli olacaktr. Dolaysyla baz nermeler dolaysz olarak dorulanabilirken baz
nermeler ancak dolayl olarak dorulanabilir.
Ayrca, elimizde bulunan teknolojik imknlar bir dorulamann yaplabilmesi
iin yeterli olmayabilir. Sz konusu teknolojinin olduu varsaym altnda, bir nermenin ilkesel olarak dorulanabiliyor olmas, anlaml olabilmesi iin yeterli kabul
edilmek durumundadr. Tm bunlardan kan sonu fludur: Bir nermenin anlaml
olmas iin dorudan, dolayl veya ilkesel olarak dorulanabilmesi yeterlidir.
te yandan bir nermenin mutlak anlamda dorulanp dorulanamamas ayr
bir tartflma konusudur. Mantksal pozitivistler, gl ve zayf dorulanabilme arasnda bir fark olduunu dflnmfllerdir. Gl dorulanmada eldeki veri, sz konusu nermenin dorulanabilmesi iin kesin bir sonu vermektedir. Zayf dorulanmada ise bir olaslktan sz edilmektedir. Eldeki veri ve deliller nermenin kesin bir biimde dorulanmas iin yeterli deildir. Bu durumda ancak bir olaslktan sz edilebilmektedir. Bu konu daha sonraki bilim felsefesi tartflmalarnn odanda yer almfltr. (Aflada bu tartflmalarn seyrini ksaca ele alyoruz.)
Felsefenin Mahiyeti
Mantksal pozitivistler, tpk Wittgenstein gibi, felsefenin iflini aflkn olana dair bilgi vermek olmadn dflnmektedirler. Yine Wittgensteinla paralel bir biimde
felsefenin ifadeleri akla kavuflturma grevi olduunu dflnmektedirler. Ancak
felsefenin ieriine bakfllar Wittgensteindan daha olumlaycdr. Felsefe, bilimin
dili zerine konuflmakta ve bilimin mantn ortaya koymaya alflmaktadr. Mantksal pozitivistlerin genel alflma konular bu itibarla bilimle ve bilim felsefesi ile
93
94
adafl Felsefe-I
ilgilidir. Kuram, varsaym, delil, dorulama, gerekleme vb. temalar mantksal pozitivistlerin alflmalaryla karfllkl iliflkileri ierisinde akla kavuflturulmufltur.
Bugn, felsefe alflmalarnn nemli bir paras olarak bilim felsefesinden bir alt
dal olarak sz ediliyorsa, bunda mantksal pozitivistlerin yaptklar alflmalarn byk katks olduu inkr edilemez.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SZDE
SIRA
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
K T A P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Schlickin sunduu
biimiyle dorulamac (dorulanabilirlie dayal) anlam anlayflnn
SIRA SZDE
genel olarak felsefe iin sonular nelerdir? Tartflnz.
E L M DUYGUSALCI AHLK KURAMI
D fi NVE
A. J. AYER
Dorulanabilirlik anlaml olmann belirleyici flart ise ahlki nermeler hakknda

ne syleyebiliriz?
S O R UYap ve yapmalar ieren, neyin olmas gerektiini salk veren ahlki nermeleri dorulayacak ya da yanlfllayacak olgularn bulunmad ortadadr.
Bu durumda karlacak ilk sonu ahlki nermelerin anlamsz olduudur.
DKKAT
ngiliz felsefecisi Ayer bu konuya 1936 ylnda yaymlanan Language, Truth,
and Logic adl kitabnda eilir. Ayera gre ahlki kavramlar sadece sahte-kavramSIRA
SZDE
lardr. Belli
birSZDE
eylemi yapmann yanlfl olduunu sylediimizi dflnelim. alSIRA
mak ahlken yanlfltr., nsanlar ldrmek ahlken yanlfltr. vb. Ayera gre olgusal olarak sz konusu eylemi ifade etmekten fazla bir fley sylemifl olmayz.
AMALARIMIZ
D fi N E L Mifadesi sadece sz konusu nermeye iliflkin bizim tavrmz beAhlken yanlfltr.
lirtir. Bu itibarla ahlken yanlfltr ya da ahlken dorudur gibi ifadeler nlem
bildiren ifadelerden
ya da tonlamalardan farkl deildir. Bu itibarla ortada ifade
S O R U
K T A P
edilen olgusal bir ierik yoktur. Bu tr ifadeler sadece baz duygularn (onaylamaonaylamama gibi) dflavurumundan ibarettir. Ben Bu eylem yanlfltr. diyebilirim
DKKAT
ve bir baflkas Bu eylem yanlfl deildir diyerek kendi duygularn ifade edebilir.
TELEVZYON
Ama bunu yaparken benim sylediim bir ifadeyle eliflen bir ifade ortaya koymufl
SIRA her
SZDEiki durumda da birbiriyle eliflmesi beklenen olgusal ierikler
olmaz. nk
sz konusu deildir. Dolaysyla ahlki yarglar, nermesel bir ierie sahip olmaT E R N E Tdoru ya da yanlfl olamazlar. Ayn nedenden tr dorulandklarndan Ndolay
AMALARIMIZ
malarndan ya da yanlfllanmalarndan sz edilemez.
N N
N N
SIRA SZDE
Language, Truth,
K T Aand
P Logic Trkeye evrilmifltir: Ayer, A.J. (1998) Dil, Doruluk ve
Mantk. ev. Vehbi Hackadirolu. 2. Basm. Metis Yaynlar. stanbul.
D fi N E L M
Ayern
duygusalc ahlk kuram olarak adlandrlr. Ayern gT E bu
L E V yaklaflm
ZYON
rfl kabul edilirse
ahlki
konularda zerinde tartfllacak nesnel bir ierik de sz
S O R U
konusu deildir. Felsefe tarihi boyunca felsefecilerin gelifltirmeye alfltklar ahlk felsefeleri de bu felsefecilerin hissettiklerinin ifade edilmesinden baflka bir
DKKAT
NTERNET
fley deildir.
Ayer ile ayn dnemde yaflayan ve gerek Ayern gerekse Mooreun grfllerini
SZDE olan David Rossun adn da bu alt blm bitirmeden nce
elefltiren birSIRA
felsefeci
anmak istiyoruz. Burada ifade edilen grfllerin tersine David Ross, ahlki nermelerin doru veya yanlfl olabileceini savunmufl, hem duygusalc hem de sonucu
AMALARIMIZ
yaklaflmlar elefltirmifltir.
N N
Rossun bu grflleri
K T A Piin flu kitaplara bakabilirsiniz: Ross, W.D. (1930) The Right and the
Good. Clarendon Press. Londra ve Ross, W.D. (1939) Foundations of Ethics. Clarendon
Press. Londra.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
95
Dorulamac anlam anlayflna gre ahlk felsefesine iliflkin konularn

SIRAnesnel
SZDEbir zeminde
tartfllabilmesi olanakl mdr? Tartflnz.
Dorulanabilirlik lkesinin Mantksal StatsD fi N E L M
D fi N E L M
Dorulanabilirlik ilkesi hakknda bir baflka tartflma konusu ise sz konusu ilkenin
mantksal statsdr. Dorulanabilirlik ilkesi ya analitik bir nerme
S O R ya
U da sentetik
(olgusal) bir nerme olmak durumundadr. Eer olgusal ise kendisinin dorulanabilirlik flartlarnn ifade edilebilmesi gerekir. Ancak hangi deneyim bu genellikte
KKAT
bir ilkeyi dorulayabilir? Dolaysyla, olgusal bir nerme olarak Ddflnlemez.
Ancak analitik bir nerme olduunu sylemek de mmkn grnememektedir. Bir
neri olarak anlamlln tanmnn bu ilke olduunu syleyebiliriz.
Ancak hibir
SIRA SZDE
biimde dorulayamacamz halde anladmz/anlamlandrdmz dflndmz nermeler vardr. Geriye kalan bir seenek ise dorulanabilirlik ilkesinin biAMALARIMIZ
ze ne yapmamzn doru olduunu telkin eden ahlki bir nerme
olmasdr. Ancak bu durumda nermenin deeri uyandrd duygularla llebilir. Bir kifli,
uyandrd olumlu duygulardan tr bu ilkeyi kabul etmemiz gerektiini savuK T dorulanabilirA P
nurken; bir baflkas, byle hissetmediini syleyebilir. Bu durumda
lik ilkesinden beklenen yarar ortadan kalkmfl olur.
N N
CARNAP (1891-1970)
SIRA SZDE
TELEVZYON
Rudolf Carnap, Bat Almanyada 1891 ylnda dodu. Barmen Gymnasiumunda orta renimini tamalad ve 1910-1914 yllar arasnda Jena niversitesinde fizik
okudu. Bu dnemde Kantn Kritik der Reinen Vernunft adl baflyaptn okuduu
NTERNET
bir ders ald. Ayrca Gottlob Fregenin baz derslerine devam etti. Birinci Dnya Savaflnda yl askerlik yapt ve 1917-1918 yllarnda Berlin niversitesinde fizik
okumak zere ordudan izin ald. O srada Albert Einstein da ayn blme profesr
olarak yeni atanmflt. Carnap daha sonra Jena niversitesine geti ve uzay ve zamana iliflkin aksiyomatik bir dizgeyi savunduu bir tez yazd. Tezi fizik blm
fazla felsef, felsefe blm de fizikle ilgili bulunca felsefe blmnden Bruno Bauchun gzetiminde Kant grfllere daha yakn yeni bir tez yazd. Bu tez 1922 ylnda Kant Studienin bir ek saysnda Der Raum (Uzay) bafll ile yaymland. Bu
alflmasnda Carnap biimsel, fiziksel ve algsal veya grsel uzaylar arasndaki ayrmlar netlefltirmeye alflt.
Carnap 1921 ylnda Russell ile Principia Mathematica ile ilgili olarak mektuplaflt. 1924 ve 1925 yllarnda Edmund Husserlin baz seminerlerine devam etti.
1923te bir konferansta Hans Reichenbachla tanflt. Reichenbach Carnapn Schlick
ile temas etmesini salad ve Schlick, Carnapa Viyana niversitesinde akademik
bir ifl teklif etti. Carnap bu teklifi kabul etti ve 1926 ylndan itibaren Viyana niversitesinde akademik alflmalarna bafllad. Bir yandan da Viyana evresi ile temas etti ve dzenli toplantlara katld.
Carnap 1929 ylnda Otto Hahn ve Otto Neurath ile birlikte Viyana evresinin
Bildirisini kaleme ald. Ayn yl Hans Reicehenbachla birlikte Erkenntnis dergisini karmaya bafllad.
1928 ylnda Carnap iki kitap yaymlad: Der logische Aufbau der Welt (Dnyann Mantksal Yaps) ve Scheinprobleme in der Philosophie (Felsefenin Szde Sorunlar). Carnap Dnyann Mantksal Yapsnda bilimsel terimleri grngsel terimler cinsinden tanmlayaca biimsel bir dizge gelifltirmeye alflt. Sz konusu
biimsel dizge, ikili bir yklem olan benzerlike dayanyordu. Eer iki birey birbirine benzer ise sz konusu ikili yklem salanmfl oluyordu. alflma, ayrca
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
adafl Felsefe-I
Principia Mathematicada gelifltirilen mantktan da azam lde yararlanyordu.

Ancak Carnap elde ettii sonutan kendisi de tatmin olmad ve projeyi ileriki yllarda gelifltirmeye alflmad. (Hatta 1967 ylna kadar ngilizceye evrilmesine dahi izin vermedi.) Felsefenin Szde Sorunlarnda ise pek ok felsef sorunun aslnda anlamsz olduunu, nk dilin yanlfl kullanmndan kaynaklandn savundu.
Bu kitapta Carnapn savunduu grfllerin dorudan bir sonucu ise metafiziin
felsef sylemden tamamen elenmesiydi.
1930 ylnn flubat aynda Polonyal mantk ve matematiki Alfred Tarski Viyanada dersler verdi. zleyen kasm aynda Carnap, Tarskiyi Varflovada ziyaret etti
ve kendisinin anlambilime iliflkin olarak gelifltirdii kuramsal yaklaflm hakknda
bilgi edindi. (Tarskinin doruluk kuramn aflada ayr bir alt blmde ele alyoruz.) Carnap, Tarskinin alflmalarndan etkilendi ve Tarskinin doruluun tanmlanmasna iliflkin yaklaflmn kendi felsef projesine eklemlemeye alflt.
Carnap 1931 ylnda renim dili Almanca olan Prag niversitesinde profesr olarak greve bafllad. Kendisinin en tannmfl eseri olan Logische Syntax der Spracheyi
(Dilin Mantksal Dizimbilimi) burada kaleme ald ve 1934 ylnda yaymlad. Bu eserinde hoflgr ilkesini de ortaya att. Bu ilkeye gre doru olarak adlandrlabilecek bir dil veya mantk sz konusu olamaz. Herkes amalarna uygun olan dilsel bir
biimi benimsemekte zgrdr.
Tarihsel adan ilgin karfllaflmalardan birisi de Carnap ile Quinen Pragda bir
araya gelmeleridir. Bir bursla Avrupada bulunan Quine, Pragda Carnap ile tanflmfl ve Carnapn alflmalar hakknda kendisi ile konuflma olana bulmufltur. Felsef yaklaflmlar birbirlerinden kkten bir biimde farkllaflsa da bu iki felsefeci arasnda Pragda kurulan karfllkl saygya dayal iliflki yaflamlar boyu devam etmifltir.
Carnap, Nazizimin ykselifle gemesi zerine kendi sosyalist ve pasifist grflleri nedeniyle kendisini tehdit altnda hissetti ve 1935 ylnda ABDye g etti.
1941den itibaren de bu lkenin vatandafl oldu. 1936-1952 yllar arasnda Chicago niversitesinde felsefe profesr olarak grev yapt. Quinen daveti ve araclyla 1939-1941 yllar arasnda Harvard niversitesinde bulundu. Ayn yllarda
orada bulunan Alfred Tarski ile yeniden temas etme olana buldu.
fiikagoda bulunduu yllarda Carnap anlambilim, kiplikler mant, olaslk ve
tmevarm mant zerine kitaplar yazd. Kiplikler mant zerine alflmalar olanakl dnyalara gnderme yapmakta ve Kripkenin 1959 ylndan itibaren n plana kard alflmalarna paralellik arz etmekteydi.
1954 ylndan itibaren UCLAde (Los Angelesteki Kaliforniya niversitesi) greve bafllad. Burada alflmalarnn odanda bilim felsefesi, dorulanma vb. konular yer ald.
Carnap iki kez evlenmifl ve ilk evliliinden drt ocuk sahibi olmufltur. On drt
yaflndayken kendi abasyla Esperanto renmifl, 1908de ve 1922de iki kez Dnya Esperanto Kongresine katlmfltr. 1970 ylnda hayata veda eden Carnapn termodinamik, tmevarm mant ve olaslk ile ilgili eseri lmnden sonra yaymlanmfltr.
Mantksal Dizimbilim
Carnapn Dilin Mantksal Dizimbilimi adl ederi Wittgensteinn Tractatusuna bir
cevap olarak ele alnabilir. Carnap bu alflmasnda Wittgensteinn Tractatusta
nerdii mantksal dizimbilim kavramn ele alr ve gelifltirir. Bilindii gibi Wittgenstein, Tractatusta dilin yzeysel yapsnn bizi yanlglara dflrmesinden saknmak
iin farkl simgeler iin ayn iflaretlerin kullanlmad ve farkl iflaret etme kiplerine
97
sahip iflaretler iin farkl iflaretlerin kullanld mantksal bir dizimbilim gelifltirilmesi gerektiini ifade etmifltir (Tractatus, 3.325). te yandan Wittgenstein, nermelerin mantksal formu temsil etmek konusunda tam olarak yeterli olmadklarn da
ne srmfltr. nermeler mantksal formu sadece gsterebilirler (Tractatus, 4.121).
Carnap tpk Aufbau projesinde olduu gibi herkesin yaplmas gerektiini syleyip yapmad ifle soyunan kifli olur. Sz konusu dizimbilimi gelifltirme ifline giriflir. Ayrca Wittgensteinn nermelerin temsil gc hakkndaki ekincelerini de
kendisi ile paylaflmaz.
Carnap mantksal dizimbilimi flu flekilde tanmlar:
Bir dilin mantksal dizimbilimi ile o dilin dilsel biimlerinin biimsel bir kuramn
dili yneten biimsel kurallarn sistemli ifadesini ve bu kurallar izleyen sonularn
gelifltirilmesini kastediyoruz. Bir kuram, bir kural, bir tanm veya bunun gibileri ya
simgelerin (rnein, szcklerin) anlamna ya da (cmleler gibi) ifadelerin anlamna hibir gnderim yaplmadnda, ancak ifadelerin kendilerinden hareketle infla
edildii simgelerin sadece ve basite trlerine ve sralarna gnderimde bulunulduunda biimsel olarak adlandrlr (Logical Syntax of Language, s.1).
Mantksal dizimbilimin amac, iflaretlerden oluflan bir dizge oluflturarak mantksal zmlemenin sonularn bir mulakla yol amakszn tam olarak ifade edebilmektir.
Carnapa gre bu baflarlabilirse felsefe, bilimin cmlelerinin ve kavramlarnn
mantksal olarak zmlenmesine dnflebilecektir. Felsefe bilimin mant olacaktr. Bu, Leibnizin kurduu characteristica universalis ryasnn gerekleflmifl halidir.
Carnap mantksal dizimbilim sayesinde metafiziin cmlelerinin mantksal
zmleme ile bofl veya anlamsz olduunu gsterebileceini, bu itibarla da metafiziin cmlelerinin dizimbilimin kurallarn ihlal eden sahte cmleler olduunun
iddia edilebileceini dflnmektedir. Geriye kalan anlaml felsef sorunlar, bilimin
mant ile ilgili sorunlar olacaktr. Grld gibi Carnapn amac; metafizii ortadan kaldrarak bir tr felsefeye yer amaktr. Felsefeyi tamamen ortadan kaldrmak deildir.
Carnap dizimbilim ile ilgili alflmalarn yrtrken, dizimbilimin snrlar ierisinde doruluu tanmlamay denemifl ancak dilin snrlar ierisinde doruluk
ykleminin kullanmn bir trl akla kavuflturamamfltr. Carnap bu alm
Tarskiden renir. Carnapn rencilerine Tarskinin kendisine doruluk hakkndaki grfllerini ilk kez anlatt grflmelerini flu flekilde anlatt rivayet edilir. Bir
kafede oturmaktadrlar ve Carnap Bu masa siyahtr gibi duyusal ierii olan
(mantksal-matematiksel olmayan) bir nermenin doruluu hakknda ne syleyebileceini Tarskiye sorar. Tarski Bu masa siyahtr ancak ve ancak bu masa siyahtr ise fleklinde cevap verir. Bu cevap Carnapn uzun zamandr arayp da bulamad bir kuram iermektedir. Carnapn o anda yaflad hislerini gzmdeki
perde nihayet kalkverdi (ng. the scales fell from my eyes) diyerek ifade ettii
sylenir (The Semantic Tradition from Kant to Carnap, s.304). fiimdi ksaca Tarskinin bu kuramn ele alalm.
TARSKINN DORULUK TANIMI

Alfred Tarski (1901-1983) Polonyal bir mantk ve matematikidir. renimini
Varflova niversitesinde grmfl, 1939 ylndan itibaren ABDye g etmifltir.
1942den lmne kadar Berkeleydeki Kaliforniya niversitesinde akademik a-
Carnap mantksal
dizimbilimin nermelerin
yapsn ve nermeler aras
bantlar gzler nne
sererek nermelerin
dorulanma yntemini
belirlememizi salayacan
dflnmektedir.
98
adafl Felsefe-I
lflmalarn srdrmfltr. Bazlarna gre Tarski, Aristoteles, Gottlob Frege ve Kurt

Gdel ile birlikte gelmifl gemifl en byk drt mantkdan birisi olarak kabul
edilmektedir.
1933 ylnda Tarski 100 sayfadan uzun Lehe bir makale yaymlar ve bu makalesinde biimsel diller iin doruluun matematiksel bir tanmn sunar. Makale
The Concept of Truth in Formalized Languages adyla 1956 ylnda ngilizceye
evrilir.
Doruluk yklemi bir dilin ierisinde dier yklemler gibi kullanlabildiinde
yalanc paradoksu gibi birtakm paradokslara yol amaktadr. rnein, Bu cmle
doru deildir. cmlesi eer doru ise kendinsin doru olmadn, yanlfl ise kendisinin doru olduunu ifade etmektedir. Bu tr sorunlar ortadan kaldracak biimde Tarski nesne dili (ng. object language) ile st dil (ng. metalanguage) arasnda bir ayrm yapar ve doruluk yklemini st dilde tanmlar. Doruluk kuramnn teoremleri P nesne dilinde bir nerme olmak zere st dilde flu nerme biimini salar: P dorudur ancak ve ancak P. Bir rnek vermek gerekirse Kar
beyazdr ancak ve ancak kar beyazdr ise.
Tarskinin anlambilimsel doruluk kuram olarak anlan bu kuramn doruluun uygunluk kuramn tekrar m ettii yoksa doruluk terimini gereksiz klan bir
kymetten dflrme kuram m olduu tartflma konusu olmufltur. lk bakflta karfllkl koflulun art bilefleninin nermeyi tekrar etmesi, sz konusu nermenin gereklii temsil ettii oranda doru olaca izlenimini dourmaktadr. te yandan doruluun bu flekilde tanmlanmas, sz konusu nermenin doruluk koflullar ile ilgili
hibir fley sylememektedir. Bu nedenle, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda geliflen gerekilik karflt pek ok kuram Tarskinin kuramndan yararlanmfltr.
BLM FELSEFES TARTIfiMALARI

Mantksal pozitivistlerin alflmalarnn bilimin bilim olmayandan ayrlmas, bilimin
dorulanabilen nermeler ile zdefllefltirilmesi gibi savlarn gelifltirilmesini saladn grdk. Carnap daha ileriki alflmalarnda nermeler aras olaslksal iliflkileri
inceleyerek bir tmevarm mant gelifltirmeyi de hedeflemifltir. Mantksal pozitivistlerin dilin mantn (tmdengelimsel ya da tmevarmsal olsun) zmleyerek
bilimi salam bir felsef temele oturtma projesi genel olarak bilim felsefesi olarak
anlan bir felsefe geleneinin domasna yol amfltr. Bir nermenin mutlak olarak dorulanmasnn olanakl olmamasndan hareketle Karl Popper bilimsel olanla olmayann ayrt edilmesinde yeni bir neri olarak yanlfllamacl ortaya atmfltr. Bilimsel geliflimin mantksal pozitivistlerin ya da Poppern dflnd gibi
mantksal bir biimi olmadn ve bilim cemaatinin deerlerinin belirleyiciliini n
plana karan Thomas Kuhn The Structure of Scientific Revolutions adl eserinde
devrimler yoluyla deiflen bir bilim anlayfln savunmufltur. Carnapn nesnel olaslklara dayal olarak tmevarm mantn gelifltirme abasnn snrllndan hareketle, nermelere znel olaslklar atanmasna ve Bayes Teoremine dayal farkl
bir bilimsel geliflim mant oluflturulmaya alfllmfltr. Tm bu konular Bilim Felsefesi derslerinin ieriinde tartfllmaktadr. Burada vurgulamak istediimiz nokta,
tm bu tartflmalarn kkeninde mantksal pozitivistlerin bilimi merkeze alan yaklaflmlarnn ve emeklerinin bulunduunun gzden karlmamasdr.
SIRA SZDE
Mantksal pozitivizmin
SIRA SZDE bilim felsefesinin geliflimi bakmndan etkilerini tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
99
zet
N
AM A
N
A M A
deneyimi ile dorulanmas beklenmemektedir.

Sz konusu dorulama duyu organlarmz kullanarak dorudan yaplmak durumunda deildir.
Duyu organlarmza bir takm deney tehizat da
dhil edilebilir. Ayrca baz varsaymlarn kendileri dorudan deneyimle karfllafltrlamayabilir.
Bu durumda sz konusu varsaymn baz sonularnn test edilmesi yeterli olacaktr. Dolaysyla
baz nermeler dolaysz olarak dorulanabilirken baz nermeler ancak dolayl olarak dorulanabilir.
Ayrca elimizde bulunan teknolojik imknlar bir
dorulamann yaplabilmesi iin yeterli olmayabilir. Sz konusu teknolojinin olduu varsaym
altnda, bir nermenin ilkesel olarak dorulanabiliyor olmas anlaml olabilmesi iin yeterli kabul edilmek durumundadr. Tm bunlardan kan sonu fludur: Bir nermenin anlaml olmas
iin dorudan, dolayl veya ilkesel olarak dorulanabilmesi yeterlidir.
te yandan bir nermenin mutlak anlamda dorulanp dorulanamamas ayr bir tartflma konusudur. Mantksal pozitivistler, gl ve zayf dorulanabilme arasnda bir fark olduunu dflnmfllerdir. Gl dorulanmada eldeki veri sz
konusu nermenin dorulanabilmesi iin kesin
bir sonu vermektedir. Zayf dorulanmada ise
bir olaslktan sz edilmektedir. Eldeki veri ve
deliller, nermenin kesin bir biimde dorulanmas iin yeterli deildir. Bu durumda ancak bir
olaslktan sz edilebilmektedir. Bu konu daha
sonraki bilim felsefesi tartflmalarnn odanda
yer almfltr.
Mantksal pozitivizmin temel niteliklerini sralamak.

Mantksal pozitivizmin temel nitelikleri flu flekilde sralanabilir:
Metafizik karfltl: Bu bakfl asna sahip dflnrlere gre felsefe, metafiziksel dflnfl biimlerinden ve metafiziksel nermelerden arndrlmaldr. Aflada zet bir biimde ele alacamz
gibi metafiziksel ifadeler yanlfl olmaktan ok anlamszdrlar.
Sentetik a priori yarglarn olanakllnn reddedilmesi: Birinci blmde ortaya koymaya alfltmz gibi matematikte ve fizikte yaflanan baz geliflmeler Kant matematik ve bilim anlayflna etkili darbeler indirmifltir. Grup yelerinin fizikle ve matematikle yakn iliflkileri bu konuda
nemli bir farkndalk yaratmfltr. Matematiin
ve bilimin sentetik a priori yarglara dayal bir
zemini yoksa matematiin ve bilimin temelleri
neye dayandrlacaktr? evrenin tartflmalarnn
belki de en nde gelen temas budur.
Matematiin mantk bir biimde temellendirilmesi: Grup Frege, Russell ve Whitehead gibi mantklarn alflmalarndan haberdardr ve matematiin nermelerinin mantksal, yani analitik ve
a priori olduunu dflnmektedirler. evrenin
toplantlarna bir sre katlan Wittgensteinn
Tractatusta ortaya koyduu mantk anlayfl bu
konudaki eilimleri glendirmifltir.
Dorulamac anlam anlayfl: Mantk pozitivizm denince belki de ilk akla gelen terim dorulamaclktr. Bu anlayfla gre bir nermenin
anlam onun dorulanma yntemidir.
Dorulanabilirlie dayal anlam anlayfln tanmlamak ve snrlarn aklamak.
Schlickin ortaya koyduu biimiyle bir szcn anlam en nihayetinde gsterilmelidir, verilmelidir. Bu bir ortaya koyma, iflaret etme edimiyle yaplr ve iflaret edilen verili olmaldr. Bir nermenin anlaml olabilmesi, ilkesel olarak dorulanabilme flartlarnn belirlenebilmesini gerektirir.
Eer bir nermenin dorulanabilme flartlarn veremiyorsak, bu durumda, sz konusu nermenin
anlamsz olduunu kabul etmek durumunda kalrz. Elbette ki her bir nermenin bizatihi duyu
N
A M A
Pozitivistlerin ahlki nermeleri nasl ele aldklarn aklamak.

Yap ve yapmalar ieren, neyin olmas gerektiini salk veren ahlki nermeleri dorulayacak ya
da yanlfllayacak olgularn bulunmad ortadadr. Bu durumda karlacak ilk sonu ahlki
nermelerin anlamsz olduudur. ngiliz felsefecisi Ayer bu konuya 1936 ylnda yaymlanan
Language, Truth, and Logic adl kitabnda eilir.
Ayera gre ahlki kavramlar sadece sahte kavramlardr. Ahlken yanlfltr. ifadesi sadece sz
konusu nermeye iliflkin bizim tavrmz belirtir.
100
adafl Felsefe-I
Bu itibarla ahlken yanlfltr ya da ahlken dorudur gibi ifadeler nlem bildiren ifadelerden
ya da tonlamalardan farkl deildir. Bu itibarla
ortada ifade edilen olgusal bir ierik yoktur. Bu
tr ifadeler sadece baz duygularn (onaylamaonaylamama gibi) dflavurumundan ibarettir.
N
A M A
Carnapn manta ve bilim felsefesine iliflkin olarak yrtt projeleri sralamak.

Carnap Der logische Aufbau der Welt (Dnyann
Mantksal Yaps) adl eserinde bilimsel terimleri
grngsel terimler cinsinden tanmlayaca biimsel bir dizge gelifltirmeye alflt. Sz konusu
biimsel dizge ikili bir yklem olan benzerlike
dayanyordu. Eer iki birey birbirine benzer ise
sz konusu ikili yklem salanmfl oluyordu. alflma ayrca Principia Mathematicada gelifltirilen mantktan da azam lde yararlanyordu.
Ancak Carnap, elde ettii sonutan kendisi de
tatmin olmad ve projeyi ileriki yllarda gelifltirmeye alflmad.
Scheinprobleme in der Philosophie (Felsefenin
Szde Sorunlar) adl eserinde ise pek ok felsef
sorunun aslnda anlamsz olduunu, nk dilin
yanlfl kullanmndan kaynaklandn savundu.
Bu kitapta Carnapn savunduu grfllerin dorudan bir sonucu ise metafiziin felsef sylemden tamamen elenmesiydi.
Logische Syntax der Sprache (Dilin Mantksal Dizimbilimi) adl eserinde Wittgensteinn Tractatusta nerdii mantksal dizimbilim kavramn
ele ald ve gelifltirdi. Bu eserinde hoflgr ilkesini de ortaya att. Bu ilkeye gre doru olarak adlandrlabilecek bir dil veya mantk sz konusu olamaz. Herkes amalarna uygun olan dilsel bir biimi benimsemekte zgrdr.
Carnapn termodinamik, tmevarm mant ve
olaslk ile ilgili eseri, lmnden sonra yaymlanmfltr. zellikle, tmevarm mantna iliflkin alflmasnda, nermeler aras nesnel olabilirliklerden hareketle bilimsel geliflimin aklc bir
zemine dayandn gstermeye alflt.
N
A M A
Tarskinin anlambilimsel doruluk kuramn ve

tarihsel nemini aklamak.
Anlambilimsel doruluk kuram olarak anlan
bu kurama gre Tarski, nesne dili (ng. object
language) ile st dil (ng. metalanguage) arasnda bir ayrm yapar ve doruluk yklemini st
dilde tanmlar. Doruluk kuramnn teoremleri P
nesne dilinde bir nerme olmak zere st dilde
flu nerme biimini salar: P dorudur ancak
ve ancak P. Bir rnek vermek gerekirse Kar
beyazdr ancak ve ancak kar beyazdr ise.
Bu kuramn doruluun uygunluk kuramn tekrar m ettii yoksa doruluk terimini gereksiz klan bir kymetten dflrme kuram m olduu tartflma konusu olmufltur. lk bakflta karfllkl koflulun art bilefleninin nermeyi tekrar etmesi, sz
konusu nermenin gereklii temsil ettii oranda doru olaca izlenimini dourmaktadr. te
yandan doruluun bu flekilde tanmlanmas, sz
konusu nermenin doruluk koflullar ile ilgili
hibir fley sylememektedir. Bu nedenle, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda geliflen gerekilik
karflt pek ok kuram, Tarskinin kuramndan
yararlanmfltr.
Ayrca Davidson, doal dillere iliflkin olarak gelifltirdii anlam kuramnda Tarskinin biimsel
diller iin gelifltirdii bu doruluk kuramn esas
almfltr.
101
Kendimizi Snayalm
1. Pozitivizmi, toplumlarn geliflimlerinde vardklar niha aflama olarak belirleyen ve bir terim olarak felsefeye kazandran dflnr, afladakilerden hangisidir?
a. Kant
b. Comte
c. Schlick
d. Carnap
e. Ayer
2. Afladakilerden hangisi mantksal pozitivizmin temel tezlerinden biri deildir?
a. Bir nermenin anlam, onun dorulanabilme
yntemidir.
b. Felsefe, metafiziksel dflnfl biimlerinden ve
metafiziksel nermelerden arndrlmaldr.
c. Matematiksel nermeler, analitik ve a piroridir.
d. Felsefenin ifllevi, dilin kullanmna iliflkin mulaklklar gidermektir.
e. Felsefe, bilimin dili zerine konuflmal ve bilimin mantn ortaya koymaya alflmaldr.
3. Viyana evresinin toplantlarna katlsa da kendisini grubun bir mensubu olarak kabul etmeyen dflnr
a. Moritz Schlick
b. Rudolf Carnap
c. Hans Hahn
d. Otto Neurath
e. Karl Popper
4. Afladakilerden hangisi, Maurice Schlickin eserlerinden biri deildir?
a. Language, Truth, and Logic (Dil, Doruluk ve
Mantk)
b. Das Wesen der Wahrheit nach der modernen
Logik (Modern Manta Gre Doruluun Doas)
c. Raum und Zeit in der gegenwrtigen Physik
(adafl Fizikte Uzay ve Zaman)
d. Allgemeine Erkenntnislehre (Genel Bilgi Kuram)
e. Fragen der Ethik (Ahlk Felsefesinin Sorular)
5. Afladakilerden hangisi, Rudolf Carnapn eserlerinden biri deildir?

a. Der Raum (Uzay)
b. Der logische Aufbau der Welt (Dnyann Mantksal Yaps)
c. Scheinprobleme in der Philosophie (Felsefenin
Szde Sorunlar)
d. Logische Syntax der Sprache (Dilin Mantksal
Dizimbilimi)
e. The Concept of Truth in Formalized Languages
6. Afladaki ifadelerden hangisi, Ayerin ahlki yarglara iliflkin grfllerini yanstmaktadr?
a. Ahlki yarglar, tpk olgulara iliflkin yarglar gibi nesnel deerlendirmeye tbdirler.
b. Ahlki yarglar, mnatksal karmlarda ncl olarak yer alabilirler.
c. Ahlki yarglar, nermesel bir ierie sahip olmadklarndan dolay doru ya da yanlfl olamazlar.
d. Ahlki yarglarn ierikleri, dolaysz bir gr vastasyla edinilirler.
e. Ahlki yarglar, kiflilerin deer yarglarndan bamsz bir evrensellie sahip olabilirler.
7. Mantksal pozitivistlerin Ruhumuz lmsz bir tzdr gibi bir ifadeye karfl olmalarnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Ruh, fizik biliminin konusu deildir.
b. Ruh, iddia edilenin aksine lmldr.
c. Ruhun etkinlikleri, ancak dolayl olarak gzlemlenebilmektedir.
d. Sz konusu iddia dorulanabilir olmadndan
anlamszdr.
e. Sz konusu ifadenin deillemesini destekleyen
kantlamalar mevcuttur.
102
adafl Felsefe-I
Okuma Paras
8. Carnapn Der logische Aufbau der Welt (Dnyann Mantksal Yaps) adl eserindeki temel amac afladakilerden hangisidir?
a. Felsef baz sorunlarn dilin yanlfl kullanmndan kaynaklandn gstermek.
b. Bilimsel terimlerin grngsel terimler cinsinden tanmlayaca biimsel bir dizge gelifltirmek.
c. flaretlerden oluflan bir dizge oluflturarak mantksal zmlemenin sonularn bir mulakla
yol amakszn tam olarak ifade edebilmek.
d. Nesnel olaslklara dayal olarak tmevarm mantn gelifltirmek.
e. Biimsel, fiziksel ve algsal veya grsel uzaylar
arasndaki ayrmlar netlefltirmek.
9. Atom alt bir paracn gzlenememesi fakat bir
fortoraf filmi zerinde brakt iz zerinden hakknda
deneysel hesaplamalar yaplabilmesi, sz konusu paracn varlnn ortaya konulmas bakmndan hangi
tr dorulamaya bir rnektir?
a. Mutlak dorulanma
b. Dolayl dorulanma
c. lkesel dorulanma
d. Gl dorulanma
e. Zayf dorulanma
10. Tarskinin anlambilimsel doruluk kuram hakknda afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Doruluun uygunluk kuramnn yeni bir ifadesidir.
b. st dil ile nesne dili arasnda bir ayrma dayanmaktadr.
c. Nesne dilindeki her bir tmce st dilde anlmaktadr.
d. Doruluun tanm st dilde verilmektedir.
e. Tarski bu kuram ncelikle biimsel diller iin
gelifltirmifltir.
Pozitivizm ve Gerekilik
(...)
Tartflmamzn sonular afladaki gibi zetlenebilir:
1. Her nermenin anlamnn verili olanda dorulanmasyla eksiksiz belirlendii ilkesi pozitivist dflnce okullarnn meflru ve rtlemez ekirdeini oluflturur.
Ama bu okullarda, bu [ilke] nadiren aka aydnlanmfltr ve sklkla savunulamaz ilkelerle karfltrlmfltr ki
mantksal bir temizlik flart olmufltur. Eer bu temizliin
sonucunu, tarihsel bir zeminde gereklenecei zere,
pozitivizm olarak adlandrrsak, belki de baflna ayrt
edici bir sfat eklemeliyiz: mantksal veya mantksal
pozitivizm terimi sklkla kullanlmaktadr. Dier trl,
tutarl deneycilik ifadesi bana uygun grnmektedir.
2. Bu ilke, sadece verili olann gerek olduu anlamna
gelmedii gibi ondan da karlmamaktadr. Byle bir
iddia gerekte anlamszdr.
3. Tutarl deneycilik, dolaysyla, bir dfl dnyann varln inkar da etmez. Sadece varlk iddiasnn ampirik
anlamna dikkat eker.
4. Bu [tutarl deneycilik] bir sanki kuram deildir. rnein, fiziksel olarak bamsz cisimler varmfl gibi davrandn sylemez; tam tersine, onun iin, felsefe yapmayan bir bilim insannn gerek olduunu iddia ettii
her fley de gerektir. Fiziin konusu duyumlardan deil
yasalardan oluflur. Baz pozitivistlerin kulland cisimlerin duyumlardan oluflan karmaflk btnlerden ibaret
olduu ifadesi dolaysyla reddedilmelidir. Tek doru
grfl, cisimler hakkndaki nermelerin, duyumlarn
meydana gelmelerinin dzenlilii hakknda benzer anlama gelen nermelere dnfltrlebileceidir.
5. Mantksal pozitivizm ve gerekilik dolaysyla muhalif deildirler. Bizim ilkemizi tanyan herkes gerekte
bir deneyci gerekidir.
6. Sadece tutarl deneyci ile metafiziki arasnda bir muhalefet vardr ve bu muhalefet, idealiste olduu kadar
gerekiye de yneliktir (ki bu tr gerekilik bizim tartflmamzda trnak ierisinde gereki olarak anlmfltr).
7. Aflkn bir dfl dnyann varlnn reddedilmesi, bunun ifade edilmesi kadar metafiziksel bir nermedir.
Tutarl deneyci dolaysyla aflkn olan reddetmez, ancak reddedilmesinin de onaylanmasnn da eflit oranda
anlamdan yoksun olduunu ilan eder.
(...)
Kaynak: Moritz Schlick, Positivism and Realism.
Schlick (1979b) ierisinde. s.259-284.
103

1. b
2. d
3. e
4. a
5. e
6. c
7. d
8. b
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise Pozitivizm bafllkl ksm

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Viyana evresi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Viyana evresi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Moritz Schlick (1882 -1936)
Yantnz yanlfl ise Carnap (1891 - 1970) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise J. Ayer ve Duygusalc ahlk
kuram bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Bir Anlam Kuram Olarak
Dorulanabilirlik bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Carnap (1891 - 1970) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Dorulanabilirliin Snrlar bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Tarskinin Doruluk Tanm bafllkl ksm tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
Dorulamac anlam anlayfl, metafiziin elenmesi srecinde felsefecilerin eline bir lt vermifltir. Bu biimde
dorulanabilme olana olmayan metafiziksel nermeler, anlamsz kabul edilmifltir. Mantksal pozitivistler,
tpk Wittgenstein gibi, felsefenin iflini aflkn olana dair
bilgi vermek olmadn dflnmektedirler. Yine Wittgensteinla paralel bir biimde felsefenin ifadeleri akla kavuflturma grevi olduunu dflnmektedirler.
Ancak felsefenin ieriine bakfllar Wittgensteindan
daha olumlaycdr. Felsefe bilimin dili zerine konuflmakta ve bilimin mantn ortaya koymaya alflmaktadr. Mantksal pozitivistlerin genel alflma konular bu
itibarla bilimle ve bilim felsefesi ile ilgilidir. Kuram, varsaym, delil, dorulama, gerekleme vb. temalar mantksal pozitivistlerin alflmalar ierisinde karfllkl iliflkileri ierisinde akla kavuflturulmufltur. Bugn felsefe alflmalarnn nemli bir paras olarak bilim felsefesinden bir alt dal olarak sz ediliyorsa, bunda mantksal pozitivistlerin yaptklar alflmalarn byk katks
olduu inkr edilemez.
Sra Sizde 2
Ayern grflleri dikkate alndnda ahlki yarg belirten ifadeler sadece baz duygularn (onaylama-onaylamama gibi) dflavurumundan ibarettir. Ben Bu eylem
yanlfltr. diyebilirim ve bir baflkas Bu eylem yanlfl
deildir. diyerek kendi duygularn ifade edebilir. Ama
bunu yaparken benim sylediim bir ifadeyle eliflen
bir ifade ortaya koymufl olmaz. nk her iki durumda
da birbiriyle eliflmesi beklenen olgusal ierikler sz
konusu deildir. Dolaysyla ahlki yarglar, nermesel
bir ierie sahip olmadklarndan dolay doru ya da
yanlfl olamazlar. Ayn nedenden tr dorulanmalarndan ya da yanlfllanmalarndan sz edilemez. Sonu
olarak ahlk felsefesine iliflkin konularn nesnel bir zeminde tartfllabilmesi olanakl deildir.
Sra Sizde 3
Mantksal pozitivizm bilimin dili ve yntemi hakkndaki tartflmalar felsef tartflmalarn odana getirmifltir.
Mantksal pozitivistlerin alflmalar bilimin bilim olmayandan ayrlmas, bilimin dorulanabilen nermeler ile
zdefllefltirilmesi gibi savlarn gelifltirilmesini salamfltr. Carnap daha ileriki alflmalarnda nermeler aras
olaslksal iliflkileri inceleyerek, bir tmevarm mant
gelifltirmeyi de hedeflemifltir. Mantksal pozitivistlerin
dilin mantn (tmdengelimsel ya da tmevarmsal olsun) zmleyerek bilimi salam bir felsef temele oturtma projesi genel olarak bilim felsefesi olarak anlan bir
felsefe geleneinin domasna yol amfltr. Bir nermenin mutlak olarak dorulanmasnn olanakl olmamasndan hareketle Karl Popper, bilimsel olanla olmayann ayrt edilmesinde yeni bir neri olarak yanlfllamacl ortaya atmfltr. Bilimsel geliflimin mantksal pozitivistlerin ya da Poppern dflnd gibi mantksal
bir biimi olmadn ve bilim cemaatinin deerlerinin
belirleyiciliini n plana karan Thomas Kuhn The
Structure of Scientific Revolutions adl eserinde devrimler yoluyla deiflen bir bilim anlayfln savunmufltur.
Carnapn nesnel olaslklara dayal olarak tmevarm
mantn gelifltirme abasnn snrllndan hareketle
nermelere znel olaslklar atanmasna ve Bayes Teoremine dayal farkl bir bilimsel geliflim mant oluflturulmaya alfllmfltr. Tm bu konular Bilim Felsefesi
derslerinin ieriinde tartfllmaktadr. Tm bu tartflmalarn kkeninde mantksal pozitivistlerin bilimi merkeze alan yaklaflmlarnn ve emeklerinin bulunduu gzden karlmamaldr.
104
adafl Felsefe-I
Kaynaklar
Ayer, A. J. (1936) Language, Truth and Logic. 2nd ed.
(1946). London: Gollancz. Trkesi:
Ayer, A. J. (2010) Dil, Doruluk ve Mantk. ev. Vehbi Hackadirolu. nc bask. Metis Yaynlar. stanbul.
Ayer, A. J. (ed.). (1959a) Logical Positivism. New York:
Free Press.
Ayer, A. J. (1959b) Editors Introduction. Ayer (1959a)
ierisinde, s. 3-28.
Carnap, R. (1928a) Der logische Aufbau der Welt.
Berlin: Bernary, transl. by R.A. George (1967) The
Logical Structure of the World. Berkeley: University of California Press.
Carnap, R. (1928b) Scheinprobleme in der Philosophie. Berlin: Bernary, transl. by R.A. George (1967)
Pseudoproblems in Philosophy. (Carnap, 1928a)
ierisinde, s. 301-343.
Carnap, R. (1934/37) Logische Syntax der Sprache
Wien: Springer, 1934, revised edition; ngilizceye
eviren: Smeaton, A. (1959) The Logical Syntax of
Language. London: Kegan, Paul, Trench Teubner
& Cie.
Carnap, R. (1939) Foundations of Logic and Mathematics. Chicago: University of Chicago Press.
Carnap, R. (1942) Introduction to Semantics. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Carnap, R. (1950a), Empiricism, Semantics and Ontology, Revue International de Philosophie, 4: 20-40;
repr. in Carnap 1956a, pp. 205-221.
Carnap, R. (1950b) Logical Foundations of Probability. Chicago: University of Chicago Press.
Carnap, R. (1956a) Meaning and Necessity. 2nd ed.
with supplementary essays, Chicago: University of
Chicago Press.
Carnap, R. (1966) Philosophical Foundations of Science. New York: Basic Books; repr. as An Introduction to the Philosophy of Science, 1972, repr. New
York: Dover, 1996.
Coffa, A. (1991) The Semantic Tradition from Kant
to Carnap: to the Vienna Station. Cambridge University Press. Cambridge.
Parrini, P., Salmon W., Salmon, M.(ed.) (2003) Logical
Empiricism. Historical and Contemporary
Perspectives. Pittsburgh: University of Pittsburgh
Press.
Schlick, M. (1915) Die philosophische Bedeutung des

Relativittsprinzips. Zeitschrift fr Philosophie und
philosophische Kritik, 159: 129-175; ngilizceye eviren: Heath, P. (1979a) The Philosophical Significance of the Principle of Relativity. Schlick (1979a)
ierisinde. s. 153-189.
Schlick, M. (1917) Raum und Zeit in der gegenwrtigen Physik, Die Naturwissenschaften 5, nc
geniflletilmifll bask (1920) Berlin: Springer. ngilizceye eviren: Brose, H.L. (1979a) Space and Time
in Contemporary Physics. Oxford: Oxford University Press. Schlick (1979a) ierisinde. s. 207-269.
Schlick, M. (1918/25) Allgemeine Erkenntnislehre.
Berlin: Springer, 1918, 2nd rev. ed. 1925. ngilizceye eviren Feigl H. ve Blumberg (1974) A. General
Theory of Knowledge. Lasalle: Open Court.
Schlick, M. (1932) Positivismus und Realismus. Erkenntnis, 3. s.1-31. ngilizceye eviren Heath, P.
Positivism and Realism. Schlick (1979b). s.259284.
Schlick, M. (1979a) Philosophical Papers Vol.1 (19091922), Henk L. Mulder and Barbara van de VeldeSchlick (eds.), Dordrecht: Reidel.
Schlick, M. (1979b) Philosophical Papers Vol.2
(1925-1936), Henk L. Mulder and Barbara van de
Velde-Schlick (eds.), Dordrecht: Reidel.
Tarski, A. (1933-35) Der Wahrheitsbegriff in den formalisierten Sprachen, Studia Philosophica, 1
(1935): 261-405. Trav. Varsovie 34 (1933)deki Lehe originalinden eviri; ngilizceye evirisi The Concept of Truth in Formalized Languages. Tarski
(1956) ierisinde.
Tarski, A. (1956) Logic, Sematics, Metamathemathics. J. H. Woodger (ed.). Oxford: Oxford University Press. 2. bask. J. Corcoran (ed.) (1983). Indianapolis: Hackett.
Wolters, Gereon, 2003, Carl Gustav Hempel: Pragmatic Empiricist. Parrini, P., Salmon W., Salmon,
M.(ed.) (2003) ierisinde. s.109-122.
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Wittgensteinn erken ve ge dnemdeki felsefe anlayfllarn karfllafltrabilecek,
Dil oyunu ile Wittgensteinn neyi kastettiini aklayabilecek,
rneklemeli tanmlamalarn neden dil oyunlarna gereksinim duyduunu
aklayabilecek,
Wittgensteinn geleneksel kavramsal snflandrma anlayflna karflt olarak
savunduu ailevi benzerlikler anlayfln tanmlayabilecek,
Wittgensteinn inanlarmzn temelinde kesinlie sahip bir zemin bulunmadna ynelik grflnn gerekelerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dil oyunlar
rnekleyerek tanmlama
Ailevi benzerlikler
Kural izleme
Kesinlik
zel dil
indekiler
adafl Felsefe-I
Dil Oyunlar:
Ge Dnem
Wittgenstein
Dil Oyunlar:
Ge Dnem Wittgenstein
Wittgensteinn yaflam yksnden bahsederken Tractatusu kaleme aldktan sonra, ele ald konulara niha bir zm getirdiinden ve Avusturya kylerinde retmenlik yapmaya baflladndan sz etmifltik. Ayrca, baz arkadafllaryla ve Viyana evresiyle girdii tartflmalarn sonucunda bu fikrinin deifltiini de sylemifltik. Bunun anlam, rnein Viyana evresindeki dflnrlerin Wittgenstein grfllerinin yanlfl olduu konusunda ikna etmeleri deildir. Tam tersine Viyana
evresi, Tractatusun temel tezlerini kendi felsef amalar iin uygun bulmufl ve
savunmaya devam etmifllerdir. Kendi eseriyle ilgili fikrini deifltiren ve yeni bir arayfl ierisinde giren Wittgensteinn kendisi olmufltur.
lmnden sonra yaymlanan ikinci nemli eseri Philosophische Untersuchungende (ngilizce ad: Philosophical Investigations; Trke ad: Felsef Soruflturmalar), Tractatusta savunduu baz grflleri kyasya elefltirdiini grrz.
Philosophische Untersuchungen Trkeye evrilmifltir: Wittgenstein, L. (2010) Felsef
Soruflturmalar. ev. Haluk Barflcan. 2. Basm. stanbul.
Tractatusun ierdii birtakm sorunlar olduuna geen blmde dikkat ekmifltir. rnein, Tractatusun nermeler mantn ve doruluk tablolarn kullanan
yntemi, sonsuz tanm kmelerinden deiflkenlerin yer ald yklemler mant
sz konusu olduunda, ifle yaramaz bir hale gelmektedir. Ayrca, eer resim kuramnn gereklilikleri Tractatusun nermelerine uygulanrsa, bu nermelerin pek
ou anlamsz duruma dflmektedir. Ancak Wittgensteinn Tractatustaki bakfl
asn terk etmesinin nedenleri daha derine inmektedir. Wittgenstein, resim kuramnn kendisinde ve buna bal olarak gelifltirdii ad ve nesne anlayflnda bir sorun olduunu dflnmektedir. Norman Malcolmun naklettii ve Wittgenstein ile P.
Sraffa arasnda bir trende geen flu konuflma Wittgensteinn neden fikirlerinin deifltii konusuna flk tutar niteliktedir:
Bir gn (sanrm bir trende seyahat ederken) Witgenstein bir nermenin ve nermenin betimlediinin ayn mantksal forma, ayn mantksal oklua sahip olmas
gerektiinde srar ediyorken Sraffa, Neapolitanlara tandk gelen ve irenme veya
hofllanmama anlamna gelen bir jest yapar, bir elinin parmak ularn enesinin al-
108
adafl Felsefe-I
tn fralar gibi dflarya doru hareket ettirir. Daha sonra sorar: Bunun mantksal
formu nedir? (Malcolm, 69, s.622).
Sraffann rnei, Wittgensteinn bir nerme ile nermenin betimlediinin ayn
forma sahip olmas gerektiinde srar etmekte bir samalk bulunduu hissini
uyandrr. Bu olay, bir nermenin betimledii gerekliin bir resmi olmas gerektiine dair kavrayfln terk etmesine yol aar (Ludwig Wittgenstein: A Memoir,
s.69).
letiflim srasnda kullanlagelen yle ifadeler, yle mimikler, yle jestler bulunmaktadr ki bir anlam gayet gzel iletebilmektedir. Ancak bunlarda mantksal bir
form, basit adlar vb. aramak ok anlaml grnmemektedir. Bunlar bir ad iseler,
hangi olgu durumlarn temsil ettikleri tamamen belirsizdir. Resim kuram doa bilimlerinin uraflt olgularn temsil edilmesinde son derece etkili olabilecekken,
dilin baflka alanlardaki kullanmlarnda yetersiz kalabilmektedir. yleyse
Tractatustaki mantksal zmleme, dilin zn aa karmakta yetersiz kalmfl
grnmektedir.
Felsef Yanlsama
Fakat neden? Wittgenstein anda bir zek, bu kadar ayrntl bir alflma yapp,
dilin zn nasl bu kadar skalayabilir? Wittgenstein bunun basit bir hatadan ok
daha derine inen bir yanlsama olduunu dflnmektedir. zellikle felsefeciler bu
tr bir yanlsamaya tbdirler. Felsefeciler nasl olup da byle bir yanlsamaya dflmektedirler?
Bunun bir aklamas, yanlfl anlafllmalarn giderilmesi srecinde ne yaptmzla
ilgilidir. Eer sylediimiz bir fleyi karflmzdaki anlamazsa ifademizi farkl biimlerle, baflka kelime gruplar kullanarak, bir szck ya da szck grubunun yerine bir
baflkasn koyarak aklamaya alflrz. Bu yaptmza zmleme adn da veririz (Philosophical Investigations, 90).
Tractatusta Wittgenstein benzer bir yol izliyor grnmektedir. Gndelik dil yanltcdr ve dilin gerek mantn saklamaktadr. fadeler zmlenerek niha bir
biime ulafllmaya alfllmaktadr. Modern mantk, bu konuda bize yardmc olmaktadr.
flte bu yol, yanlsamaya giden yoldur. Biz, yzeysel olarak ortada olann altnda bir fleyi arama ve bir tr zmleme ile onu bulmaya alflyoruzdur.
z bizden saklanmaktadr. Sorunumuzun flimdi ald biim budur. Kendimize
sorarz: Dil nedir?, nerme nedir? Bu sorulara cevaplar bir kerede ve niha olarak ve gelecekte yaflanabilecek herhangi bir deneyimden bamsz olarak verilmifl
olur (Philosophical Investigations, 92).
Burada izlenen yntemin, Platonun diyaloglarnda Sokratesin tartfllan konu

her ne ise o fleyin znn ne olduunu sorgulamasndan bir fark yoktur. Bu yntem, Sokratesi izleyenleri nasl bafltan karmfl ve peflinden srklemiflse, Wittgenstein da Tractatusu yazarken bu biimde peflinden srklemifltir.
Wittgenstein, dilin kristal saflnda bir mantknn olduunu, dilin bir tr kalkl
olduunu sanmamza yol aan bir resmin kendisini esir aldn ifade etmektedir
(Philosophical Investigations, 107).
6. nite - Dil Oyunlar: Ge Dnem Wittgenstein
Wittgensteinn ifadesiyle, burnumuzun stne takl bir gzlk gibi her fleye onun
iinden bakmfl ve onu karmay hi akl etmemiflizdir (Philosophical Investigations, 103).
Dilin bir mant olmas gerektii, nermelerin mantksal bir formunun olmas
gerektii, adlarn nesneleri temsil etmesi gerektii fikri bizi ele geirmifltir. Bu nedenle biz, dili betimlemeye (tasvr etmeye) alflmaktan ok, dilin ne olmas gerektiini dile dayatmaya alflmflzdr. flte, Tractatusta yanlfl olan budur. Bu yanlsamadan kurtulmann yegne yolu, bu dayatmadan kurtulup betimlemeye (tasvr etmeye) geri dnmektir.
(...) Tm aklamalar kaldrp atmalyz ve yalnzca tasvir etme onun (aklamann), yerini almaldr. Bu tasvir fln, yani amacn felsef sorunlardan almaldr.
(...) Sorunlar yeni bilgiler vererek deil, fakat zaten daima bildiklerimizin dzenlenmesiyle zlr. Felsefe, zekmzn dil vastasyla bylenmesine karfl verilen bir savafltr (Philosophical Investigations, 109).
Burada ortya konulan proje Tractatustakinden ok farkl grnmemektedir. Yaplan ifl yeni bir bilgi vermekten ok, bir yeniden dzenlemedir. Ancak artk aradmz bir z, bizden saklanan bir mantk yoktur. Gndelik dile ve szcklerin bu
dil ierindeki kullanmna gvenilmektedir. Felsefecilerin, szckleri gndelik dilin
balamnda koparp anlamszlafltrmalarna karfl, dikkatli olmamz gerekmektedir.
Felsefeciler bir szc - bilgi, varlk, nesne, ben, nerme, ad - kullandnda ve fleyin zn kavramaya alfltnda, daima flu sorulmaldr: Bir szck, kendi kaynakland evi olan dil oyunu ierisinde hi gerekten bu anlamda
kullanlmfl mdr?
Bizim yaptmz, szckleri metafiziksel kullanmlarndan gndelik kullanmlarna geri getirmektir (Philosophical Investigations, 116).
Burada, Tractatusta nerilene bir bakma benzeyen bir bakma da benzemeyen bir neriyle karfllaflyoruz. Tractatusta da anlamsz ya da metafiziksel kullanmlara karfl uyarlyorduk. Ancak orada davet edildiimiz alan, doa bilimlerinin
dili ile snrlyd. fiimdi ise geri dnmemiz salk verilen yer, gndelik dilin gvenli
blgesi olmaktadr. Bu durumda felsefenin ifllevi ne olacaktr?
Felsefe, dilin fiil kullanmna hibir surette karflmaz. En nihayetinde sadece onu
tasvir edebilir.
nk ona herhangi bir temel de temin edemez.
Her fleyi olduu gibi brakr (Philosophical Investigations, 124).
Felsefe, alflk olunduu zere, gereklik, Tanr, lmszlk, iyi ve kt gibi sorunlarla uraflmak durumunda deildir. nk zaten bu konular ve sorunlar dilin
yanlfl kullanmndan domufllardr. Felsefeci ne ile nasl uraflmaldr?
Felsefecinin bir soruyu ele alfl, bir hastal tedavi etmek gibidir (Philosophical
Investigations, 255).
Elbette buradaki kendini hasta eden de felsefecinin kendisidir. Dili yanlfl kullanarak paradokslar, karmaflalar ve mulaklklar retir. Yine felsefe, Wittgensteinn nerdii tarzda yaplrsa, bu hastal tedavi edebilir.
109
110
adafl Felsefe-I
Felsefede amacnz nedir? fiiflenin iindeki sinei dflar karmak ( Philosophical

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Wittgensteinn
felsef zmleme yntemini terk etmesinin nedenlerini ifaSIRATractatustaki
SZDE
de ediniz.
D fi N E L M
Dil Oyunlar
Bir dil oyunu, yazl ya da szl olarak ifade edilen szckleri ieren bir etkinlikS Obu
R Uetkinlik ierisinde bir yere sahiptir ve gnderme yaptklar iflaret
tir. Szckler,
ettikleri, fleylere bu sayede iflaret eder. Dil oyunlarnn nasl bir iflleve sahip olduunu grebilmek
iin Wittgenstein karmaflk olanlardansa daha basit, daha ilksel
DKKAT
dil oyunlarna bakmamz salk verir:
N N
Dil bir inflac,

A, ile bir yardmc, B, arasndaki iletiflime yardmc olma amacna
SIRA SZDE
hizmet etsin. A yap tafllar ile (bir fley) infla ediyor: Bloklar, direkler, levhalar ve kirifller var. B yap tafllarn iletmeli ve bunu Ann ihtiya duyduu sraya gre yapmal. BuAMALARIMIZ
amala blok, direk, levha, kirifl szcklerinden ibaret bir dil kullanrlar. A onlar anar; - B flyle bir arda getirmeyi rendii yap tafln getirir. Bunu tam ilksel dil olarak kabul edin (Philosophical Investigations, 2).
K T A P
Bu dil oyunundaki szcklerin her biri, bir nesneye karfllk gelen bir ad olarak
kabul edilebilir. Bu haliyle ele alnan bir dil oyunu, Tractatustaki dil anlayflyla
TELEVZYON
uyumlu grnmektedir.
Ancak tm dil oyunlar byle deildir.
fiimdi bir baflka dil oyunu rnei alalm:
Birini alflverifle gnderiyorum. zerinde befl krmz elma yazl bir pusulay ona
N T EO,
R Nbu
E T pusulay dkkn sahibine veriyor ve zerinde elmalar yazan
veriyorum.
ekmeceyi ayor; sonra bir tabloda krmz szcne bakyor ve onun karflsnda
bulunan renk rneini buluyor; sonra sayal saylarn bir serisini ki onlar ezbere bildiini varsayyorum befle kadar sylyor ve her bir say iin renk rnei ile ayn
renkteki bir elmay ekmeceden alyor. flte bu ve benzeri yollarla szcklerle ifllem
yaparz (Philosophical Investigations, 1).
Bu rnekte elma szc, bir nceki rnee benzer bir biimde bir nesneye
karfllk gelen bir ad gibi durmaktadr. Krmz sz konusu olduunda bunu sylemek o kadar da kolay deildir. Peki ya befl iin? Bu son ikisi de adlar ise hangi nesnelerin adlardrlar?
Ama befl szcnn anlam nedir? Burada byle bir soru tartflma konusu deildir, sadece befl szcn nasl kullandmz sz konusudur (Philosophical
Investigations, 1).
Grld gibi burada Wittgenstein, bizi befl szcn bir ad olarak almak
ve elma szcndeki gibi bir nesneye efllemek konusunda uyarmaktadr. Szc kullanrken ve elmalar sayarken sorunlu hibir fleyle karfllaflmayz. Ancak
sayy bir nesne olarak dflnmeye baflladmzda sorunlar kmaya bafllar. Bu
nesne nasl bir nesnedir? Nerededir? Ben onu nasl bilirim? Wittgensteinn bu uyars biraz nce felsefe ile ilgili syledikleri ile uyum ierisindedir.
Wittgensteinn yapt szckleri metafiziksel kullanmlarndan gndelik kullanmlarna geri getirmektir. Bu ifllem srasnda bir aklama yaplmamaktadr. Sa-
dece mevcut durum tasvir edilmektedir. Wittgenstein, hlihazrda bildiimizi sadece dzenlemektedir.
Geri bu rnekte olduu gibi, iimizden bir ses Acaba gerekten say nedir?
diye sormaktadr ama Wittgensteina gre bu kflkrtc sese kulak vererek kazanabileceimiz bir fley yoktur. Genel bir anlam kuram peflinde koflmak, szcklerin
ifllevini anlamamaktan kaynaklanmaktadr. Wittgenstein, szckleri bir alet antasndaki farkl aletlerle ya da bir lokomotifteki farkl kumanda kollaryla kyaslar
(Philosophical Investigations 10-13). Benzerliklerine ramen nasl aletlerin her biri
farkl ifllevlere sahipse szckler de yledir. Aslolan bu ifllevleridir. Genel aklamalara, genel anlam kuramlarna ynelmek bizi yanlsamalara srkler. Dilin trdefl bir yapsnn olduunu ve dilin tamamn kuflatacak bir aklamann verileceini dflnmek, bu tr yanlsamalarn nde gelen iki rneidir. Wittgensteinn
kendisi de Tractatusta bu yanlsamalar yaflamfltr; ancak, artk bizi bu yanlsamalara karfl uyarmaktadr.
Dil yaflayan, geliflen, deiflen bir fleydir. Saylamaz oklukta farkl cmle biimleri vardr ve kullanclar yaratc bir biimde bunlara yenilerini eklemektedirler.
Trdefl bir yapya sahip bir dil tahayyl etmek ve onun tamamn kuflatan bir kuram gelifltirmeye alflmak dilin dinamizmini skalamaktadr. Dilin nasl olduunu
deil, nasl olmas gerektiini n plana almaktr ki bu yol, kmaz bir sokaktan baflka bir yere bizi gtremez.
rnekleyerek Tanmlama
Wittgensteinn tm bu uyarlarna ramen, iimizden bir ses adlarn dil iin temel
olduunu ve adlarn renilmesi srecinin aklamasn verebilirsek, dilin tamamn kuflatan bir kuram gelifltirebileceimizi dflnebilir. simler dil iin esastr ve biz
adlar belli bir yntemle renir ve dili renenlere retiriz. Bu yntem, rnekleyerek (gstererek) tanmlama yntemidir. Dili yeni renen bir ocua elma,
krmz ve hatta befl szcn retmek istiyorsak aklmza gelen ilk yntem
budur. Bir elmay elimize alr ya da ocuun nne koyar ve ona iflaret ederek elma deriz. Onun bunu tekrarlamasn ya da hafzasna kaydetmesini umarz. Befl
tane elmay yan yana koyup befl diyerek befl saysn, bir krmz ve bir yeflil elmay yan yana koyup krmz elma ve yeflil elma diyerek farkl renkleri retmeyi umabiliriz.
Wittgenstein bu yntemi kullanarak genel bir anlam kuram gelifltirilebileceini dflnmemektedir:
fiimdi birisi zel bir ad, bir rengin adn, bir malzemenin adn, bir rakam, bir pusulann bir ynnn adn ve bunun gibilerini rnekleyerek tanmlayabilir. ki kabuklu yemifle iflaret ederek Bu iki olarak adlandrlr iki saysn tanmlamak gayet kesindir. Ama iki nasl olur da bu biimde tanmlanabilir? Kendisine tanmn sunulduu kifli neyin iki olarak adlandrlacan bilmemektedir; bu kabuklu yemifl
grubuna verilen adn iki olduunu varsayacaktr. (...) rneklemeli bir tanmlama,
her bir durumda deiflik bir biimde yorumlanabilir (Philosophical Investigations, 28).
yleyse, rnekleyerek tanmlama nasl ifle yaramaktadr? Ben birisine elma

szcn retirken kalkp flte flu masann stnde duran meyve elma diye
adlandrlr diyebilirim. Bu durumda karflmdaki elma szcnn ne iin kullanldn anlayacaktr. Tabii ki sylediim dier szckleri anlamak flartyla. Bu tam
111
112
adafl Felsefe-I
da Wittgensteinn vurgulamak istedii fleydir. Wittgenstein, sz konusu szcn

renilmesinin, szcn iinde kullanld dil oyununda stlendii roln anlafllmasna bal olduunu, bu itibarla da rnekleyerek tanmlamann dil iin temel
olamayacan dflnmektedir.
rneklemeli bir tanmlama ancak bir dil oyunu ierisinde bir ifle yaramaktadr.
Wittgenstein buna satrantan bir rnek verir. Eer oyunun kurallarn bilmeyen birisine flah gsterip, Bu flah olarak adlandrlr. derseniz o kifli sadece flahn flekli
ile flah szcn iliflkilendirir. Ancak oyunun kurallarn bilen birisi bir tafln
adn anlaml olarak sorabilir (Philosophical Investigations, 30-31).
Bu durumda dil oyunlarnn nasl bafllad sorulabilir? Eer dil oyunlarnn, rnekleyerek tanmlamaya ncelii var ise dil nasl renilebilmektedir? Wittgenstein dilin retilmesinin ncelikle dilin aklanmasn deil, bir tr talimi (eitimi)
ierdiini ifade eder. Bir ocua elma szc ile elmalar arasndaki iliflki, bir
eitim srecinde retilir. lk baflta ocuun szckten anlad, belki de sadece
basit bir komuttan ibarettir. Elma szcn duyunca, civardaki yuvarlak krmz bir fleyi tutmaya alflmaktadr. ocuk, zaman ierisinde elmalarla ve dillerle dier fleylerle ilgili eitimi arttka, daha fazla fley anlamaya bafllar. Dilin kaps bu
itibarla aklama deil, eitimdir.
Nesneler ve Adlar
Tractatusta Wittgentein, adlarn nesnelere iflaret ettiini sylemekteydi. Dahas,
sz konusu nesnelerin basit olduklar yani karmaflk olmadklar, daha basit unsurlara zmlenemedikleri ne srlmekteydi. Eer adlar basit nesnelere karfllk
gelmezlerse, adlarn tanmlamasnn sonsuza kadar srecei ve belirli bir anlamn
ortaya kamayaca syleniyordu. Felsef Soruflturmalarda Wittgenstein, bu fikrini tamamen deifltirmifl grnmektedir.
ncelikle Wittgenstein, bir adn anlam ile neyi kastettiimizi aklamaya alflr. Bir adn anlam ile o ad taflyan fley, bir ve ayn deildir. Wittgensteinn bu ayrm ortaya koymak iin verdii bir kantlama flu flekildedir: Bir ad taflyan bir kifli
ldnde adn anlam ortadan kalkmaz. Aksi takdirde o kiflinin ldn dahi
syleyemeyiz (Philosophical Investigations, 40). Eer adn anlam, ad taflyan deilse nedir? Wittgensteinn grflne gre bir szcn anlam onun dildeki kullanmdr (Philosophical Investigations, 43). Buradan anlafllan, adlarn (genelde de
szcklerin) anlam onlarn iflaret ettii basit nesneler deildir. Sz konusu anlamlar dil oyunlar ierisinde belirlenmektedir.
Wittgenstein bu noktadaki grfln daha da pekifltirmek zere basit szc zerinde de durur.
Fakat, gerekliin kendilerinden oluflturulduu basit bileflenler nelerdir? Bir sandalyenin basit kurucu paralar nelerdir? Kendisinin yapld odun paralar m veya
molekller mi veya atomlar m? Basitin anlam: Karmaflk olmayan. Burada esas
olan fludur: Hangi anlamda karmaflk? Mutlak anlamda bir sandalyenin basit
paralarndan sz etmek hibir surette bir anlam ifade etmez (Philosophical
Bizim, karmaflk olandan ne anladmz ya da karmaflk olan zmleme biimlerimiz deiflkenlik gsterir. Dolaysyla, iinde bulunduumuz dil oyunundan
bamsz olarak mutlak anlamda basit paralarn bulunduundan sz etmek ola-
113
nakszdr. Yine iimizden bir ses, orada bir yerde, bizim kurmacalarmzdan bamsz basit unsurlarn olduunu sylese de Wittgenstein, bize bu sese kendimizi
kaptrmamamz salk vermektedir.
Wittgensteinn Felsef Soruflturmalardaki grflleri dikkate alndnda
bir adn anlam
SIRA SZDE
ve gnderimi hakknda ne sylenebilir?
Ailevi Benzerlikler
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Wittgensteinn Felsef Soruflturmalarda kulland yntemi, en iyi zetleyecek

S O R U
motto sanyoruz fludur:
S O R U
Dflnmeyin, fakat bakn! (Philosophical Investigations, 66).

DKKAT
Bu mottonun nemli nedenlerinden birisi, dflndke aklamalarn ve kuramlarn pefline dflmemiz ve Wittgensteinn bizi uyard yanlsamalara kolayca
SIRA SZDE
kaplmamzdr. Olan deil, olmas gerekeni dflnp bununla nmzde olan kyaslama eilimine girmemizdir. Oysa davet edildiimiz gibi bakarsak, olan tasvir
etmeyi ve dolaysyla sz konusu yanlsamalardan kanmayAMALARIMIZ
baflarabiliriz.
Bu noktada birisi flu soruyu sorabilir: Wittgenstein tm tartflmalarda konuyu dil
oyunlarna getirip balamaktadr. Bu itibarla, her fley dil oyunlar cinsinden aklanyor grnmektedir. Eer dil oyunu diye bir fley ve dil oyununu
K T A dil
P oyunu yapan bir z varsa, Wittgenstein kanmamz syledii fleyi kendisi yaparak dili btnyle ve trdefl bir biimde, tek bir kavram yoluyla aklamfl olmaktadr.
Wittgenstein byle bir sorunun gelebileceinin farkndadr
T E ve
L E Vbu
Z Y soru
O N iin hazrlad bir cevap mevcuttur. Wittgenstein zc yaklaflmlar elefltiren ve aflan bir
benzerlik kavram gelifltirmifltir. Wittgensteinn burada ne srd ailevi benzerlikler terimi son derece nemlidir. Belki Sokratese ve Platona kadar geri gNTERNET
trebileceimiz ve Bat felsefesi tarihi boyunca sregelen zc yaklaflmlar, kavramlarn snflandrlmas, ayrlmas, iliflkilendirilmesi konusunda net ve kesin snrlarn peflinde olmufllardr. Witgensteinn bu yaklaflmnda ise bu snrlarn arayfl
anlamn yitirmektedir. Bizler pek ok kavramn zn belirlemekte, bir kavram
dierlerinden kesin snrlarla ayrmakta zorluk yaflayabiliriz. Fakat bu sz konusu
kavramlar kullanamayacamz ya da onlarn ifle yaramaz olduklar anlamna gelmez. Pek ok kavram iin durum byledir.
Sonu olarak dil ideal, kesin snrlar olan bir kalkl deildir. Dil, sonsuz eflitlilikte etkinlikler (yaflam formlar) ierisinde flekil alr, deiflir, geliflir ve ailevi benzerlikler zerinden bize bir btn olarak grnr. Dili bu flekilde anlamamak bizi
birtakm fliflelerin ierisine birer sinek gibi tkfltrverir.
N N
Kural zleme ve Kesinlik

Son olarak Wittgensteinn kesinlik kavram etrafnda dnen tartflmalarndan sz
etmek yararl olacaktr. Soru aslnda basittir: Bir yn tabelas ile karfllafltnzda ne
yaparsnz? Cevap olduka basit grnmektedir. Eer tabelada yazan yere gitmek
istiyorsanz okun gsterdi yne gidersiniz? Witgenstein burada Neden sorusunu
sorar. Buna farkl aklamalar getirebilirsiniz. Okun ucunun o yn gsterdiini
syleyebilirsiniz. Ancak neden okun ucunun gidilmesi istenen yn gsterdii sorulabilir. Yine baz aklamalar vermeye alflabilirsiniz. Ancak sonuta baz uzlaflmlara ifl gelip dayanr. Siz belli uzlaflmlara uygun olarak hareket etmek konusunda bir talime tb tutulmuflsunuzdur. Ancak sz konusu uzlaflmlar birtakm tea-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
114
adafl Felsefe-I
mllere, geleneklere, greneklere dayand iin bunlarn tek bafllarna bir kerecik
yaplamayaca grlr. Biz kendimizi bir topluluun ierisinde belli fleyleri doSZDE
ru varsayar,SIRA
belli
kurallar izler olarak buluruz. Kural izleme, bir topluluk ierisinde renilen bir pratiktir. Dolaysyla dili kullanrken de kullandmz kurallar ve
dier kurallar izlediimizde de bunun nedenine iliflkin bir sorgulama, en nihayeD fi N E L M
tinde bir bilginin aa karlmas ile deil, bizim basite byle yafladmz
(Philosophical Investigations, s.217) gereine gelip dayanr. Sz konusu kurallaO R Uok inancmzn arkasnda yaflam biimlerimiz bulunmaktadr.
rn ve dierSpek
Dil oyunlar sz konusu yaflam biimleri ierisinde oynanr.
Wittgenstein,
lmnden sonra yaymlanan On Certainty (Kesinlik stne)
DKKAT
bafllkl alflmasnda, bu izgide grfllerini gelifltirir. Kendimizi bu yaflam biimlerinin ierisinde buluyorsak ve baz fleyleri ister istemez varsayyorsak, bunlardan
SIRA SZDE
flphe edemez miyiz? Wittgenstein, flphe edebilmek iin bile baz fleylere inanyor olmamz gerektiini syler. Dnyaya iliflkin sahip olduumuz grfller, bizim
ampirik olarak
test ettiimiz ve dolaysyla bildiimiz fleyler deillerdir. Biz, bir baAMALARIMIZ
kma bize miras kalan bir btnle ifle bafllarz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
On CertaintyK Trkeye
T A P evrilmifltir: Wittgenstein, L. (2009) Kesinlik stne/Kltr ve
Deer. ev. Doan fiahiner. Metis Yaynlar. stanbul. Witgensteinn Trke evirileri arasnda flu kitaplar da sayabiliriz: Wittgenstein, L. (2007) Mavi Kitap Kahverengi Kitap.
ev. DoanT fiahiner.
E L E V Z Y OflN Bankas Kltr Yaynlar. stanbul; Wittgenstein, L. (2004) Defterler (1914-1916). ev. Ali Utku. Birey Yaynclk. stanbul.
K T A P
TELEVZYON
Wittgenstein sz konusu bu miras oluflturan nermeleri test ederek, arafltra N T E R N E T karar vererek edinmediimiz iin bir tr mitoloji olarak adlanrak, doruluklarna
drr. Farkl mitolojilere tb olan ok farkl dnya grflleri dolaysyla olanakldr.
Bu anlamda, farkl mitolojilere inanan iki kifli belli bir konuyu tartflabilirler. Bunlardan birisinin dierinin grfln kabul etmesi de olanakldr. te yandan, bu
kabul edifl nesnel olgulara dayal bir kantlamaya dayanmaz. Daha ok bir inan
sistemini, bir dini deifltirmek gibi olur.
NTERNET
Biz bir fleye inanmaya baflladmzda, inandmz fley tek bir nerme deildir,
nermelerin btn bir dizgesidir (Iflk derece derece btnn zerinde yaylr.) (On
Certainty, s.141).
Kanaatlerimin en dibine ulaflrm. Birisi bu durumu hemen hemen flu flekilde ifade
edebilir ki temel duvarlar tm ev tarafndan taflnmaktadr (On Certainty, s.248).
Artk bu noktada Wittgenstein, Tractatusta ulaflt noktann tam tersine bir yere varmfltr. Atomculuk tamamen terk edilmifltir.
yi temellendirilmifl inanlarn temelinde iyi temellendirilmemifl inanlar yer alr
(On Certainty, s.253).
Bizim yaflam biimimizin dayand ve varlklarndan flphe duymadmz kesin inanlarmz vardr ve fakat bu inanlar temelsizdir. Bir temel arama abas ise
beyhudedir.
SIRA SZDE
Wittgensteinn
ve Kesinlik stne adl eserlerindeki felsef temellendirme anSIRATractatus
SZDE
layfllarn kyaslaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
115
zet
N
A M A
N
A M A
Wittgensteinn erken ve ge dnemdeki felsefe

anlayfllarn karfllafltrmak.
Wittgenstein ge dnem eserlerinde Tractatusta
savunduu grflleri terk etmifl ve hatta, o grfllerine ters dflen fikirleri savunmufltur. Kendisi
bu durumun basit bir hatadan ok daha derine
inen bir yanlsama olduunu dflnmektedir.
zellikle felsefeciler bu tr bir yanlsamaya tbdirler. Tractatustaki dil anlayflna gre gndelik
dil yanltcdr ve dilin gerek mantn saklamaktadr. fadeler zmlenerek niha bir biime
ulafllmaya alfllmaktadr. Modern mantk bu konuda bize yardmc olmaktadr. Wittgensteina
gre iflte bu yol, yanlsamaya giden yoldur. Biz
yzeysel olarak ortada olann altnda bir fleyi arama ve bir tr zmleme ile onu bulmaya alflyoruzdur. Dilin bir mant olmas gerektii, nermelerin mantksal bir formunun olmas gerektii,
adlarn nesneleri temsil etmesi gerektii fikri bizi
ele geirmifltir. Bu nedenle biz, dili betimlemeye
(tasvir etmeye) alflmaktan ok, dilin ne olmas
gerektiini dile dayatmaya alflmflzdr. flte
Tractatusta yanlfl olan budur. Bu yanlsamadan
kurtulmann yegne yolu bu dayatmadan kurtulup betimlemeye (tasvir etmeye) geri dnmektir.
flte Wittgensteinn ge dnem eserlerinde izledii yol budur. Tractatusta da Wittgenstein bizi
anlamsz ya da metafiziksel kullanmlara karfl
uyarmakta ve bizi doa bilimlerinin diline davet
etmekteydi. Ge dnemde savunduu grfllere
gre ise geri dnmemiz salk verilen yer, gndelik dilin gvenli blgesi olmaktadr. Artk bir temellendirme, saf bir mantksal yap arama kaygs tamamen kalkmfltr.
Dil oyunu ile Wittgensteinn neyi kastettiini
aklamak.
Bir dil oyunu, yazl ya da szl olarak ifade edilen szckleri ieren bir etkinliktir. Szckler bu
etkinlik ierisinde bir yere sahiptirler ve gnderme yaptklar (iflaret ettikleri) fleylere bu sayede
iflaret ederler. Dil yaflayan, geliflen, deiflen bir
fleydir. Saylamaz oklukta farkl dil oyunu, bu
dil oyunlar ierisinde kullanlan farkl cmle biimleri vardr ve kullanclar yaratc bir biimde
bunlara yenilerini eklemektedirler. Trdefl bir ya-
pya sahip bir dil tahayyl etmek ve onun tamamn kuflatan bir kuram gelifltirmeye alflmak,
dilin dinamizmini skalamaktadr. Dilin nasl olduunu deil, nasl olmas gerektiini n plana
almaktr ki bu yol kmak bir sokaktan baflka bir
yere bizi gtremez.
N
A M A
N
A M A
rneklemeli tanmlamalarn neden dil oyunlarna gereksinim duyduunu aklamak.

Wittgenstein, sz konusu szcn renilmesinin, szcn iinde kullanld dil oyununda
stlendii roln anlafllmasna bal olduunu,
bu itibarla da rnekleyerek tanmlamann dil iin
temel olamayacan dflnmektedir. rneklemeli bir tanmlama ancak bir dil oyunu ierisinde bir ifle yaramaktadr. Wittgenstein buna satrantan bir rnek verir. Eer oyunun kurallarn
bilmeyen birisine flah gsterip, Bu flah olarak
adlandrlr. derseniz o kifli sadece flahn flekli ile
flah szcn iliflkilendirir. Ancak oyunun kurallarn bilen birisi bir tafln adn anlaml olarak
sorabilir.
Wittgensteinn geleneksel kavramsal snflandrma anlayflna karflt olarak savunduu ailevi
benzerlikler anlayfln tanmlamak.
Wittgenstein zc yaklaflmlar elefltiren ve aflan
bir benzerlik kavram gelifltirmifltir. Wittgensteinn burada ne srd ailev benzerlikler terimi son derece nemlidir. Belki Sokratese ve
Platona kadar geri gtrebileceimiz ve Bat felsefesi tarihi boyunca sregelen zc yaklaflmlar,
kavramlarn snflandrlmas, ayrlmas, iliflkilendirilmesi konusunda net ve kesin snrlarn peflinde olmufllardr. Witgensteinn bu yaklaflmnda ise bu snrlarn arayfl anlamn yitirmektedir.
Bizler pek ok kavramn zn belirlemekte, bir
kavram dierlerinden kesin snrlarla ayrmakta
zorluk yaflayabiliriz. Fakat bu sz konusu kavramlar kullanamayacamz ya da onlarn ifle yaramaz olduklar anlamna gelmez.
116
N
AM A
adafl Felsefe-I
Wittgensteinn inanlarmzn temelinde kesinlie sahip bir zemin bulunmadna ynelik grflnn gerekelerini aklamak.
Belli kurallar izlememizin nedenlerini sorgulamaya baflladmzda ifl, sonuta baz uzlaflmlara
gelip dayanr. Belli uzlaflmlara uygun olarak hareket etmek konusunda bir talime tb tutulmufluzdur. Ancak sz konusu uzlaflmlar birtakm
teamllere, geleneklere, greneklere dayand
iin bunlarn tek bafllarna bir kerecik yaplamayaca grlr. Biz kendimizi bir topluluun ierisinde belli fleyleri doru varsayar, belli kurallar izler olarak buluruz. Kural izleme, bir topluluk
ierisinde renilen bir pratiktir. Dolaysyla, dili
kullanrken de kullandmz kurallar ve dier
kurallar izlediimizde de bunun nedenine iliflkin bir sorgulama, en nihayetinde bir bilginin
aa karlmas ile deil bizim basite byle
yafladmz gereine gelip dayanr. Sz konusu kurallarn ve dier pek ok inancmzn arkasnda yaflam biimlerimiz bulunmaktadr. Bizim yaflam biimimizin dayand varlklarndan
flphe duymadmz kesin inanlarmz vardr
ve fakat bu inanlar temelsizdir. Wittgensteinn
kendi ifadesiyle iyi temellendirilmifl inanlarn
temelinde iyi temellendirilmemifl inanlar yer alr.
117
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Wittgensteinn eserlerinden biri deildir?
a. Tracatus Logico Philosophicus
b. Felsef Soruflturmalar
c. Mavi Kitap
d. Kesinlik stne
e. Hapishane Defterleri
2. Afladakilerden hangisi, Wittgensteina gre Tractatusta dili betimlemeye (tasvir etmeye) alflmaktan
ok dilin ne olmas gerektiini dile dayatmaya alflmasnn arkasnda yatan dflncelerden biri deildir?
a. Gndelik dil yanltcdr ve bir zmlemeye ihtiya duymaktadr.
b. Dil, gerek mantn saklamaktadr.
c. simlerin nesneleri temsil ettii kabul edilemez.
d. fadeler zmlenerek niha bir biime ulafllmaya alfllmaldr.
e. Modern mantk, ideal dili bize sunarak felsef
zmlemede bize yardmc olmaktadr.
3. Wittgensteinn Felsef Soruflturmalarda savunduu
felsefe anlayfl haknda afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Felsefe, dilin fiil kullanmna hibir surette karflmaz, en nihayetinde sadece onu tasvir edebilir.
b. Felsefe, dile bir temel temin edebilir.
c. Felsefe, alflk olunduu zere, gereklik, Tanr,
lmszlk, iyi ve kt gibi sorunlarla uraflmak durumunda deildir.
d. Felsefecinin bir soruyu ele alfl bir hastal, dili
yanlfl kullanmaktan kaynaklanan bir hastal
tedavi etmek gibidir.
e. Felsefede amacnz, fliflenin iindeki sinei dflar karmaya benzer.
4. Dil oyunlar hakknda afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Bir dil oyunu, yazl ya da szl olarak ifade edilen szckleri ieren bir etkinliktir.
b. Szckler, bir dil oyunu ierisinde bir yere sahiptirler ve gnderme yaptklar (iflaret ettikleri)
fleylere bu sayede iflaret ederler.
c. Szckler iin aslolan dil oyunu ierisinde sahip
olduklar ifllevlerdir.
d. Dil oyunlar, dilin iflleyifli hakknda genel bir anlam kuram gelifltirebilmemizin anahtardr.
e. Dil oyunlarnn eflitlilii gz nne alndnda,
dilin trdefl bir yapsnn olduu iddia edilemez.
5. Wittgensteina gre dil oyunlarnn rnekleyerek tanmlamaya nceliinin olmasnn temel nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Dilin ncelikle bir aklama arac olmas.
b. Dilin kuruluflu bakmndan adlarn ncelikli ve
temel olmas.
c. rneklemeli bir tanmlamann ancak bir dil oyunu ierisinde bir ifle yaramas.
d. Kendisine rneklemeli tanmn sunulduu kiflinin kendisine neyin tanmlandn her seferinde doru olarak anlayabilmesi.
e. simlerin dilde nesneleri dorudan temsil etmesi.
6. Felsef Soruflturmalarda sunulduu biimiyle adnesne bants hakknda afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. simler, nesnelere iflaret eder.
b. simlerin iflaret ettii nesneler basittir.
c. Eer adlar basit nesnelere karfllk gelmezlerse,
adlarn tanmlamas sonsuza kadar srer.
d. Bir adn anlam ile o ad taflyan fley, bir ve ayndr.
e. Bir szcn anlam, onun dildeki kullanmdr.
7. Wittgensteinn Felsef Soruflturmalardaki grflleri itibariyle gerekliin kendilerinden oluflturulduu
basit bileflenler hakknda afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Gereklii oluflturan basit bileflenler, adlarn iflaret ettii basit nesnelerdir.
b. Mantksal atomculuun ngrd biimiyle
atomlardr.
c. Gerekliin basit paralarndan sz etmek anlaml deildir.
d. Karmaflk olandan ne anladmz ya da karmaflk olan zmleme biimlerimiz trdefl olduundan iinde bulunduumuz dil oyunundan
bamsz olarak mutlak anlamda basit paralarn
bulunduundan sz edebiliriz.
e. Gereklik basit olgularn bir bileflimi olarak tanmlanabilir.
118
adafl Felsefe-I
8. Afladakilerden hangisi, Wittgensteinn Dflnmeyin, fakat bakn! ifadesiyle kastettii anlamlardan biri
olamaz?
a. Dflndke ideal bir dile ulaflmaya ve dilin
mevcut halini sorunlu grmeye bafllarz.
b. Dflndke aklamalar ve kuramlarn pefline
dfleriz ki bu doru bir felsefe yapma biimi deildir.
c. Dflndke dilin tasvirinden teye geip birtakm yanlsamalara kolayca kaplabiliriz.
d. Dflndke olan deil, olmas gerekeni dflnp bununla nmzde olan kyaslama eilimine gireriz.
e. Dflndke tasvir etmeyi ve dolaysyla sz konusu yanlsamalardan kanmay baflarabiliriz.
9.
I. Ailev benzerlikler kavram Bat dflncesinde sregelen zc yaklaflmlara karfl olarak gelifltirilmifltir.
II. Ailev benzerlikler kavram, kavramlarn snflandrlmas, ayrlmas, iliflkilendirilmesi konusunda net
ve kesin snrlarn olmadn gsterir.
III. Bir kavram dierlerinden kesin snrlarla ayramasak da sz konusu kavramlar kullanmaya devam
edebiliriz.
Yukardaki ifadelerden hangileri, Wittgensteinn ailev
benzerlikler kavramlafltrmasna uygun dflmektedir?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. Yalnz III
d. I ve II
e. I, II ve III
10.
I. Kural izleme bir topluluk ierisinde renilen bir
pratik olduundan sz konusu kurallarn arkasnda
yaflam biimlerimiz bulunmaktadr.
II. Yaflam biimlerimizden kkten bir biimde flphe
etmemiz olanakldr.
III. yi temellendirilmemifl inanlarn temelinde iyi temellendirilmifl inanlar yer alr.
Yukardaki ifadelerden hangileri, Wittgensteinn kural
izleme ve kesinlik kavramlarna iliflkin dflnceleriyle ilgilidir?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. I ve III
d. II ve III
e. I, II ve III
119
Okuma Paras
zel Dil Kantlamas: Temel fikir
fiimdi 243 ila 315inci blmlerde bulunan zel dil kantlamasna dnelim. Kantlamann arkasndaki temel
fikir fludur: Benim, bana zel olan bir anlk bir duyuma
yani, baflkalarnn sahip olmadklar ve gzlemlemedikleri (belki de ayn trde benzer duyumlara onlarda sahip olabilir) bir duyuma gnderimde bulunacak bir szck ortaya atmaya alfltm varsayalm. Ayrca, gelecekte, ayn szc ayn trde bana ait dier duyumlara gnderim yapmak zere kullanmak istediimi de
varsayalm. Byle bir durumda, ne ben ne de bir baflkas szc doru olarak kullanp kullanmadm konusunda yani, benim flimdi szc kendileri hakknda
kullandm duyumlarn beni szc ortaya atarken
uyaran duyum (veya duyumlar) ile ayn trde olduuna niha olarak karar veremez. Byle bir yetkinlik yoksa, szc doru kullandm konusunda, ve dolaysyla doru ve yanlfl kullanm arasndaki fark konusunda ne srlecek bir iddiann bir ierii de olamaz. Ne
zaman bir terimle bir fleyi kastetsek, (doru ve yanlfl
kullanm arasnda) daima byle bir fark vardr. Dolaysyla, Wittgenstein, kimsenin bir terimi zel bir biimde
anlaml olarak kullanamayaca sonucuna varr.
258inci alt blmde bu senaryonun ksa bir zetini sunar:
fiu vakay hayal edelim. Ben belli bir duyumun tekrar
etmesi hakknda bir gnlk tutmak istiyorum. Bu amala onu S iflareti ile iliflkilendiriyorum ve bu iflareti duyuma sahip olduum her gn bir takvime yazyorum. ncelikle iflaretin bir tanmnn formle edilemeyeceini belirtmek isterim. Nasl? Ben duyuma iflaret edebilir
miyim? Sradan anlamyla Hayr. Ancak ben iflareti
syleyebilirim, veya yazabilirim, ve ayn zamanda dikkatimi duyum zerinde younlafltrabilirim ve bylece,
bunu (duyuma iflaret etmeyi) ieriye doru yaparm. Ama bu tren ne iindir? nk grnenin tamam bu
kadardr! Bir tanm flphesiz bir iflaretin anlamn ortaya
koymak iin yaplr. Her neyse, bu [tanm] tam olarak
benim dikkatimi younlafltrmamla yaplmaktadr; nk bu yolla ben iflaretle duyum arasndaki balanty
kendime ifllemifl (ng. impress) olurum. Ama Bunu
kendime iflledim sadece flu anlama gelebilir: bu sre
gelecekte banty doru hatrlamam salar. Ancak
mevcut durumda dorulua iliflkin herhangi bir ltm yoktur. Birisi flunu syleyebilir: bana doru (ng.
right)grnen fley dorudur. Ve bu da doru hakkn-
da konuflamaycamz anlamna gelir (Philosophical

(...)
zel dil kantlamasn anlamak iin onun tam olarak
neyi olanaksz addettiini tam olarak belirlememiz
nemlidir. lgili bir blm altblm 243te mevcuttur.
Ama bir kiflinin kendi isel deneyimlerine duygularna,
ruh hallerine ve dierlerine kendi zel kullanm iin
szel bir dflavurumda bulunduu veya yazd bir dili
de hayal edebilir miyiz? Aslnda, gndelik dilde zaten
byle yapmyor muyuz? Ama benim kastettiim bu deil. Bu dilin bireysel szckler sadece konuflan kifli tarafndan bilinen bir fleye gnderimde bulunacaktr;
onun dolaysz zel duyumlarna. Dolaysyla, baflka bir
kifli dili anlamayacaktr (Philosophical Investigations,
243).
Son iki cmleye dikkat ediniz. Wittgensteinn saldrmaya hazrland grfl dilin bireysel szcklerin sadece
konuflan kifli tarafndan bilinen bir fleye - dolaysz zel
duyumlarna - gnderim yaptn savunmaktadr.
(...)
Szckler duyumlara nasl gnderimde bulunur? - Burada bir sorun yok gibi grnmektedir; duyumlar hakknda her gn konuflmuyor ve onlara adlar vermiyor
muyuz? Ama adla adlandrlan fley arasndaki balant
nasl kuruluyor? Bu soru flu soruyla ayndr: Bir insan
duyumlarn adlarnn anlamn nasl renir? - rnein,
ac szcnn. flte bir olanak: szckler duyumlarn ilksel, doal ifadeleriyle balantldr ve onlarn yerine kullanlr. Bir ocuk kendisini incitir ve alar; ve o
zaman yetiflkinler onunla konuflur ve ona nlemleri ve
daha sonra cmleleri retirler. Onlar ocua yeni ac davranfln retirler.
yleyse siz ac szc gerekte alamak anlamna
gelir mi diyorsunuz? - Tam terinse: acnn dilsel ifadesi
alamann yerini alr, ve onu betimlemez (Philosophical
Wittgensteina gre ac szcnn kullanmlar alama veya inleme gibi belli doal davranfllarla balantldr. O [Wittgenstein] birisi szc kullanmay rendiinde, o davranfllar ac szcnn veya ilgili szcklerin iinde getii cmlelerin ifadeleriyle deifltirmeyi renir demektedir. Wittgenstein bu noktay altblm 256da srdrr.
fiimdi, sadece benim isel deneyimimi betimleyen ve
sadece benim anlayabileceim dil ne olacak? Duyumlarn yerine geecek szckleri nasl kullanacam? - Bi-
120
adafl Felsefe-I

zim gndelik olarak yaptmz gibi mi? O zaman benim duyum szcklerim benim duyulmamamn doal
dflavurumlar ile bal m olacak? Bu durumda benim
dilim zel bir dil olamaz. Bir baflkas da benim anladm gibi onu anlayabilir. - Ama varsayn ki benim duyulmamamn doal herhangi bir dflavurumu yoktu, ama
sadece duyumlamam vard? Ve flimdi basite adlarla duyumlamalar iliflkilendiriyorum ve bu adlar betimlemelerde kullanyorum (Philosophical Investigations, 256).
Burada, Wittgenstein ac szcnn, anlam dolaysyla, belli doal davranfllarla iliflkilendirildii dflncesi zerine kantlamasn kurmaktadr. Bu iliflki nedeniyle, ac szcn ieren bizim gndelik dilimiz zel
bir dil deildir. Bu da hakiki bir zel dil olmak iin, ve
zel dil kantlamas tarafndan olanaksz bulunarak saldrlan trde bir fley olmak iin, dilin, kamusal olarak
gzlemlenebilen davranflla balant iermektense, yerine getii zel duyumlar tarafndan anlamlar eksiksiz
belirlenen szckler iermesi gerekmektedir.
Kaynak: Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in
the Twentieth Century, 2 vols., Princeton: Princeton
University Press. Cilt 2: s.44-45.
1. e
2. c
3. b
4. d
5. c
6. e
7. c
8. e
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise Wittgenstein (1889-1951)

Yantnz yanlfl ise Felsef Yanlsama bafllkl
Yantnz yanlfl ise Felsef Yanlsama bafllkl
Yantnz yanlfl ise Dil Oyunlar bafllkl ksm
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise rnekleyerek Tanmlama
Yantnz yanlfl ise Nesneler ve Adlar bafllkl
Yantnz yanlfl ise Nesneler ve Adlar bafllkl
Yantnz yanlfl ise Ailevi Benzerlikler bafllkl
Yantnz yanlfl ise Ailevi Benzerlikler bafllkl
Yantnz yanlfl ise Kural zleme ve Kesinlik

Sra Sizde 1
Wittgenstein Tractatusta gelifltirdii resim kuramnn
kendisinde ve buna bal olarak gelifltirdii ad ve nesne anlayflnda bir sorun olduunu dflnmektedir. letiflim srasnda kullanlagelen yle ifadeler, yle mimikler, yle jestler bulunmaktadr ki bir anlam gayet gzel
iletebilmektedir. Ancak bunlarda mantksal bir form,
basit adlar vb. aramak ok anlaml grnmemektedir.
Bunlar bir ad iseler hangi olgu durumlarn temsil ettikleri tamamen belirsizdir. Resim kuram doa bilimlerinin uraflt olgularn temsil edilmesinde son derece
etkili olabilecekken, dilin baflka alanlardaki kullanmlarnda yetersiz kalabilmektedir. yleyse Tractatustaki
mantksal zmleme dilin zn aa karmakta yetersiz kalmfl grnmektedir. Buradaki hatann ya da
eksikliin temel nedeni basit bir hatadan ok daha derine inen ve zellikle felsefecilerin yaflad bir yanlsamadr. Wittgenstein dilin kristal saflnda bir mantknn olduunu, dilin bir tr kalkl olduunu sanmamza yol aan bir resmin kendisini esir aldn ifade etmektedir. Wittgensteinn ifadesiyle burnumuzun stne takl bir gzlk gibi her fleye onun iinden bakmfl
ve onu karmay hi akl etmemiflizdir. Bu yaklaflm
terk edilmeksizin dilin mahiyetini anlayabilmenin olana bulunmamaktadr.
121
Kaynaklar
Sra Sizde 2
Bir adn anlam ile o ad taflyan fley bir ve ayn deildir. Wittgensteinn grflne gre bir szcn anlam
onun dildeki kullanmdr. Buradan anlafllan, adlarn
(genelde de szcklerin) anlam onlarn iflaret ettii basit nesneler deildir. Sz konusu anlamlar dil oyunlar
ierisinde belirlenmektedir.
Sra Sizde 3
Tractatusta mantksal atomcu bir yaklaflm hkimdir.
Dnya birbirinden bamsz olgulardan oluflur ve dil
ierisinde basit nermeler sz konusu olgular resmeder. Mantksal uzay mantksal doruluun snrn izdii biimiyle tm olanakl olgular temsil eder.
Wittgenstein lmnden sonra yaymlanan On Certainty (Kesinlik stne) bafllkl alflmasnda Tractatustaki grfllerini tamamen terk eder. Kendimizi belli yaflam biimlerinin ierisinde buluruz ve baz fleyleri ister
istemez varsayarz. Bunlardan kkten bir biimde flphe edemeyiz. Wittgenstein flphe edebilmek iin bile
baz fleylere inanyor olmamz gerektiini syler. Dnyaya iliflkin sahip olduumuz grfller bizim ampirik
olarak test ettiimiz ve dolaysyla bildiimiz fleyler deillerdir. Biz bir bakma bize miras kalan bir btnle ifle
bafllarz. Wittgenstein sz konusu bu miras oluflturan
nermeleri test ederek, arafltrarak, doruluklarna karar vererek edinmediimiz iin bir tr mitoloji olarak
adlandrr. Farkl mitolojilere tb olan ok farkl dnya
grflleri dolaysyla olanakldr. Bu anlamda farkl mitolojilere inanan iki kifli belli bir konuyu tartflabilirler.
Bunlardan birisinin dierinin grfln kabul etmesi de
olanakldr. te yandan bu kabul edifl, nesnel olgulara
dayal bir kantlamaya dayanmaz. Daha ok bir inan
sistemini, bir dini deifltirmek gibi olur. Biz bir fleye
inanmaya baflladmzda, inandmz fley tek bir nerme deildir, nermelerin btn bir dizgesidir. (Iflk derece derece btnn zerinde yaylr.) Kanaatlerimin
oluflturduu ev yledir ki Wittgensteinn ifadesine gre temel duvarlar tm ev tarafndan taflnmaktadr. Bu
itibarla Wittgenstein Tractatusta ulaflt noktann tam
tersine bir yere varmfltr. Atomculuk tamamen terk edilmifltir. yi temellendirilmifl inanlarn temelinde iyi temellendirilmemifl inanlar yer almaktadr.
Malcolm, N. (1958) Ludwig Wittgenstein: A Memoir.

Oxford University Press. Oxford.
Wittgenstein, L. (1953) Philosophical Investigations.
MacMillan. New York.
Wittgenstein, L. (1969) On Certainty. Basil Blackwell.
Oxford.
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Rylen szcklerin anlamlar hakkndaki yaklaflmn aklayabilecek,
Rylen felsefenin konusuna iliflkin grfllerini aklayabilecek,
Kategori hatasnn ne olduunu tanmlayabilecek ve rnekleyebilecek,
Austinin sz edimleri kuramnn temel terimlerini tanmlayabilecek,
Austinin kuflkuculuu hangi yntemle elefltirdiini ayrtedebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gndelik dil
Sistemli mulaklk
Zihin - beden ayrm
Kategori hatas
Makinedeki hayalet dogmas
Edimsel sz
Sz edimi
Edimsel eylem
Dzsz edimi
Etkisz edimi
Sesil edim
Sz edimi
Anlam oda
Duyum
Duyulurlar
indekiler
adafl Felsefe-I
Gndelik Dile
Dnfl: Ryle ve
Austin
DEAL DLDEN GNDELK DLE

RYLE (1990-1976)
AUSTIN (1911-1960)
Gndelik Dile Dnfl: Ryle

ve Austin
DEAL DLDEN GNDELK DLE
Frege ve onu izleyenlerin katklaryla gelifltirilen yeni mant kullanarak dili zmlemeye alflmak, ister mantksal atomculuk ister mantksal pozitivizm tarafndan yaplsn, istenilen sonular tam olarak verdiini sylemek gtr. Sz konusu zmlemelerde ideal ve biimsel bir dil olarak mantn esasa alnmas belki de doru
bir yntem deildir. Belki de dilin gerekte nasl ifllediine daha fazla arlk verilmesi gerekmektedir. Manta dayal yntemleri istenilen sonucu vermemesinin belki de
birincil nedeni, dilin kedisini yeterince iyi anlayamamfl olmamzdr. Belki de felsefeciler dili ve kullanmn yanlfl yorumladklar iin bu sorunlar ortaya kmaktadr.
Herkes bu noktada ittifak etmese de gndelik dili n plana karan bir grup felsefeci bu yolu izlemeyi tercih etmifllerdir. Bu adlarn baflnda ise, daha nceki alflmalaryla gerek mantksal atomculara gerekse mantksal olguculara (destek olmasa da) ilham veren Wittgenstein yer almaktadr. Wittensteinn bu grfllerini bir
nceki blmde ele almfltk. fiimdi ise sorunun kaynana iliflkin teflhisleri iin
iki felsefecinin, Ryle ve Austinin grfllerine baflvuruyoruz.
Gndelik dili merkeze alan felsefeciler elbette Ryle ve Austinle snrl deildir.
Burada zellikle Peter Strawson (1909-2006), Norman Malcolm (1911-1990) ve
Paul Gricen (1913-1988) adlarn da anmak istiyoruz.
RYLE (1900-1976)
Gilbert Ryle ngilterede, Brighton, Sussexte 19 Austos 1900 ylnda dodu. On
kardeflten biriydi ve varlkl bir ailesi vard. Babas doktordu ancak felsefeyle yakndan ilgiliydi. Brighton Kolejinde renimini tamamladktan sonra 1919dan itibaren Oxfordda Queens Collegea devam etti. lk baflta klasikler konusunda alflmaya bafllasa da ilgisi felsefeye kayd. 1924 ylnda mezun oldu. Christ Church
Collegeda ders vermeye bafllad. 1968de emekli olana kadar Oxfordda akademik
alflmalarn srdrd. kinci Dnya Savafl srasnda gnll olarak orduya yazld ve savafl sonrasnda G.E. Mooreun emekli olmasndan sonra Mind dergisinin
editr oldu. Bu grevini 1971 ylna kadar srdrd. rencilerinin geliflimini
salamak ve ynlendirmek konusunda teflvik edici ve yreklendirici bir yaklaflm
vard. te yandan felsef tartflmalarda olduka iddiac ve sert bir sluba sahipti.
Wittgensteinn arkadaflyd ve ona olan hayranln her zaman ifade etmekten ekinmemifltir. Yaflam boyunca hi evlenmemifl olan Ryle 1976 ylnda Yorkshireda
hayata veda etti.
124
adafl Felsefe-I
Ryle 1931 ylnda yaymlad ve felsefeyi felsef sorunlarn kaynanda yer alan
dilsel karflklklar ortaya karmak ve dzeltmekle zdefllefltirdii Systematically
Misleading Expressions adl makalesiyle tannmfltr. Dil felsefesinden felsefe tarihine, dflnme kavramndan Platona, pek ok konuda yayn yapmfl bulunan
Rylen en tannmfl eseri The Concept of Minddr. Bu eserinde Ryle, Kartezyen kicilii ortadan kaldrmay ve yerine felsef (veya analitik) davranfll ikame etmeyi amalamfltr. Zihin felsefesi ile ilgili grflleri gnmzde tam olarak kabul grmese de zihinsel olann davranflsal uyaranlar ve tepkiler zerindeki belirleyici rol zerinden anlafllmas gerektiine dair grflleri, gnmzn ifllevselci yaklaflmlarna eklemlenmifltir.
Rylen Russell ve Moore izgisinde bir analitik felsefeci olup olmad tartflmaldr. Kendisi, felsef zmlemenin felsefenin biricik ve yegne ifllevi olduunu savunmufl, dilin bizi yanltan gramerinin altnda yatan mant zmlemeye alflmfl
ve saduyuya dayal gndelik dil anlayfln esasa almfl olmas itibariyle analitik bir
felsefeci olarak kabul edilebilir. te yandan Ryle anlamlarn, ifadelerin kullanmn
belirleyen kalc nesneler ya da kurallar olarak dflnlmesine tamamen karfldr. Bu
itibarla, Rylen grflleri ge dnem grflleri itibariyle Wittgensteina daha yakndr.
Felsefenin Konusu
20. yzyln bafllarnda, psikolojiye dayal felsefe anlayfllarnn dfllanmas ile felsefenin konusunu fiziksel olana karflt olarak zihinsel olann teflkil ettiine iliflkin kan artk kabul grmez bir hale gelmiflti. Ryle bu dnemde felsefecilerin kendilerine ne fiziksel ne de zihinsel olan baz nesneler aradn, Platoncu idealardan,
nermelere, mantksal biimlerden, duyu verilerine ve ynelimsel nesnelere pek
ok bu tr nesnenin, bu konu hakknda alflan felsefeciler iin konu teflkil ettiini ne srmfltr. Rylea gre ise felsefeyi felsefe yapan fley, zel bir takm nesnelerle ilgili konufluyor olmas deildir. Felsefe baz sorunlar kendine zg bir tarzda konu edinmektedir. Rylea gre bir dili yetkin bir biimde konuflan kiflilerle felsefeciler arasndaki iliflki, belli bir yreyi orada uzun yllar yaflad iin bilen kyllerle o yrenin haritasn karan bir haritac arasndaki iliflki gibidir. Sz konusu
yerli, yreyi kendi deneyimleri ve hafzas zerinden bilir. Nereden nereye nasl gidecei hakknda kiflisel fikirleri vardr. Oysa yrenin haritasn karmak isteyen
uzman, bu kiflisel bakfl alarn terk etmek ve daha genel bir bakfl asyla konusunu ele almak durumundadr. lm birimlerini, cetvel, pergel gibi aralar kullanmak durumundadr. Sz konusu yrenin yerlisine bir harita izmesi ya da mevcut bir haritay kullanarak bir tarifte bulunmas istense, o kiflinin haritacnn kulland aralar ve birimlerle konuflmaya bafllamas beklenir.
Bizim gndelik dili renmemiz de o yerlinin yaflad blgeyi renmesine
benzer. Dili konuflmay renirken dili belirleyen kurallar ifade etmeyi renmemiz gerekmez. te yandan, dili konuflmay renirken bir szck ya da szck
grubunu bir baflkas ile deifltirdiimizde, sz konusu ifadenin anlamnn ve ierdii sonularn farkllafltn reniriz. Bu durum, kendi yresinde bir yerden bir
yere giderken farkl yollar izleyen ve setii baz yollarla farkl noktalara varan yerlinin durumuna benzerdir. O kifli de bu farkllklar bilir, te yandan kendi blgesinde hareket ederken bu farkllklar hakknda dflnme gerei hissetmez. Ancak
gndelik dilde farkl ifadeleri kullandmda, bu ifadelerin ierdiklerinin birbirleriyle zt baz anlamlara (zt ynlere) doru bizi ynlendirdiini de fark ederiz.
Ryle bu noktay aabilmek zere, yorgun bir denizcinin bir frtnadaki eylemini betimleyen szckler arasndaki gerilimleri rnek olarak verir. Denizci frtnada
7. nite - Gndelik Dile Dnfl: Ryle ve Austin
125
gnll olarak (ng. voluntarily) ama iinden gelmeksizin (ng. reluctantly) abalamaktadr (Abstractions, s.443). Burada kullanlan iki szck bir karflkla
yol amaktadr. Denizci bir zorlama nedeniyle deil gnll olarak ne yapyorsa
yapmaktadr. Ama her ne yapyorsa iinden gelmeden bunu yapmaktadr. Her
iki ifadenin iermelerinin beni tafld yerler (ng. implication threads) birbirine
terstir.
Burada karfllafltm karmaflk durumu zebilmek zere, ncelikle sz konusu atflmann sadece grnflte olduuna ikna olmam gerekir. Her iki ifadenin
ierdiklerinin bir araya gelebileceini zmek zere, kavramsal bir zmleme
yapmam yeterli olacaktr. Ancak bunu yapabilmem iin, artk sz konusu denizciye veya iinde bulunduu duruma bir gnderimde bulunmama gerek yoktur. Artk eylem, gd, tercih, irade gibi daha genel kavramlardan genel bir slup ierisinde sz etmeye bafllarm.
Ryle felsef sorunlarn tekrar tekrar karflmza kan bu tr atflmalardan kaynaklandn dflnmektedir. Rylen verdii bir baflka rnei kullanrsak, biz, ayn
anda hem insanlarn zgr olduklarndan hem de davranfllarnn bir nedensellik
a ierisinde ngrlebilir ve aklanabilir olmasndan sz ederiz. nsan davranfln, kullandmz farkl ifadelerle, hem mekanikmifl hem de mekanik deilmifl gibi ele alrz (Abstractions, s.444). flte bu durum, zgrlk ve gerekircilik arasndaki gerilimin ele alnd felsef bir sorunun ortaya kt atflmadr. Nasl olup
da bu iki farkl ifade biimini kullanageldiimiz sorusu, felsefenin alflma alanna
girmektedir. Artk, gndelik olarak rahata yryp dolafltmz bir alana iliflkin
bir kurama ihtiyacmz vardr.
Sistemli Mulaklk
Rylen felsefenin konusunu bu biimde belirlemesi, bir baflka adan genel felsef
kuramlarn oluflturulmasn da imknsz hale getirmektedir. Szckler ve daha karmaflk ifadeler, farkl balamlarda farkl anlamlara ve gnderimlere sahip olmakta
ve bu sadece, mulaklk ieren belli bir grupla snrlandrlamamaktadr. Farkl szck ve ifadelerin farkl balamlarda farkl iermelere sahip olmas, sistemli bir
mulaklk yaratmaktadr. Felsefe, anlamlarn bu farkllaflma ve sapmalarn dikkate almak ve izlemek durumundadr. te yandan, bu sistemli mulaklklarn farkna varmamak pek ok felsef sorunun kaynanda yer almaktadr. Baflka bir deyiflle sz konusu mulaklklar giderememekten dolay baz sahte sorunlar ortaya kmaktadr.
Kavramlar, nermeler ve Anlam

Ryle dilin mulaklklarna iliflkin bu anlayfl anlam ve anlamna gelmek szcklerinin kendisine de uygular. x, y ne anlama geliyorsa o anlama gelir. gibi bir
ifade bizi yanlfl ynlere sevk etmeyebilir. Ancak xin anlam ile ynin anlam ayndr. veya xin anlam ak deildir. gibi ifadeler bizi anlam gibi ok farkl bir
fleyin var olduu dflncesine sevk edebilir. Rylea gre, kavramlar, idealar, terimler, yarglar vb. fleyler hakknda gelifltirilen yanlfl doktrinlerin temelinde, x szcnn anlam gibi ifadelerin bir fleye gnderim yapmas gerektiini dflnmemize yol aan mantksal yanlfllk (ng. fallacy) bulunmaktadr.
Bir ifadenin anlam, o ifade tarafndan kast edilen bir fley deildir. Ryle bu konuda, Wittgensteina benzer bir grfl savunur: Anlamlar veya kavramlar dille
btnleflik olarak dflnlen veya sylenilen, iinde ayrt edilen fakat dilden koparlp ayrlamayan fleyler olarak ele almak daha dorudur. Sz konusu anlamlar
Rylea gre sistemli

mulaklk sadece szckler
ve karmaflk ifadelerle
snrl deildir. Gramere
iliflkin inflalarda da bu
mulaklk etkili
olabilmektedir.
126
adafl Felsefe-I
ve kavramlar, tam bir cmlenin birlie sahip anlam ierisinde farkna varlan fakat
o anlamdan bamsz olarak var olamayan fleylerdir. Onlar, katkda bulunduklar
anlamla iliflkileri ierisinde ele almaktan baflka bir yol yoktur. Kavramlar ve anlamlar kendi bafllarna, yaltlmfl fleyler olarak dflnmek, dilin baz kullanmlarnn bizi yanltmasnn bir sonucudur.
Dolaysyla, ifadeleri ancak baz fleylere karfllk geldikleri srece anlaml olduklarn sylemek kabul edilebilir bir grfl deildir. Baz ifadeler, elbette ki baz fleylere iflaret ettikleri iin anlamldr. te yandan, bir ifadenin anlamn renmek o
ifadeyi doru bir biimde kullanmay renmektir. Bu, tpk bir el aletini alfltrmay renmeye benzer.
Ryle bu noktadan hareketle, Moore ve Russelln felsefe anlayfllarn elefltirir.
Ryle bu noktada Aristotelesin bir konuyu ele alrken, bu dnyada var olmayan bir
ze iliflkin bir deerlendirme yapmaktansa, sz konusu terim her ne ise onun dil
ierisindeki farkl kullanmlarn deerlendirmesini, felsefe iin doru bir bafllang
noktas olarak grr.
Gndelik Dil
Gndelik dile dayal felsefe
anlayfl sz konusu dili,
teknik terimlerin kendi
anlamlarndan ok genel
anlamda szcklerin
kullanmna odaklanarak
yapar. Rylea gre
felsefeciler szcklerin nasl
ifllediklerine odaklanrlar.
Ryle felsefenin gndelik dile odaklanmas gerektiini savunur ve bu balamda

kendisi bir gndelik dil felsefecisidir. te yandan, felsefecilerin incelemesi beklenen ifadeler ilgilendikleri konuya bal olarak, son derece teknik veheler ieriyor
olabilir. Matematik, hukuk veya biyoloji felsefesiyle bir felsefecinin ilgilendiini
dflndmzde bunlarn her birinde felsefeciyi bekleyen ayrntlar gzmzde
daha net bir biimde belirir. Eer gndelik dili teknik olmayan anlamnda kullanrsak, baz felsefecilerin gndelik dile dayal bir felsefe yaptn ama dier bir grup
felsefecinin, ise gndelik dile dayal olmayan bir biimde felsefe yapmas gerektiini teslim etmek durumunda kalrz. te yandan felsefeciler, kendilerini zelleflmifl ve teknik bir dil ierisinde kaybetmeksizin, ilgilendikleri alan hakknda daha
genel ve uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir dil ierisinde konuflmay baflarabilmelidirler. Teknik bir alandaki farkl kuramlar kyaslamak, iliflkilerini gstermek ve hatta bir alan dier teknik alanlarla iliflkilendirmek, byle bir dil kullanmn zorunlu klmaktadr.
Rylen gznde felsefeciler, ifadelerin kullanmlarnn biimsel olmayan anlamda mantna odaklanrlar. Principia Mathematica gibi biimsel dilleri oluflturmaya alflan felsefeciler Rylea gre tartflmalarn, orijinal olarak ortaya kt
alandan, biimsellefltirilmifl bir dile taflnmas yoluyla zlebileceini dflnrler.
Oysa Rylea gre gndelik dildeki ifadeler de bilimlerin, kendi oluflturduklar dillerdeki ifadeler de biimsel diller ierisinde dzgn tam deyimlerle yeterince temsil edilemez. Dolaysyla, felsef sorunlara biimsel bir dil ierisinde zm bulunabileceini dflnmek, biimsellefltirmecilerin ryasndan ibarettir.
Bu, biimsel notasyonlarn tamamen gereksiz olduu anlamna gelmez. Satran nasl generallere yardmc oluyorsa biimsel diller de felsefecilere yardmc olabilir. Ancak, biimsel dil hibir zaman biimsel notasyon iermeyen sylemin yerini alamaz.
Gndelik dile dnelim! slogan biimselci ryalardan uyanmamz gerektiini ifade eder (Ordinary Language, s.316).
SIRA SZDE
Rylea gre dili

SIRAideal
SZDEbir biimsel dille kyaslayarak felsef sorunlara neden zm getirilemez? Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
127
Zihin-Beden Ayrm ve Kategori Hatas

Gndelik dilde kullanrken sorun yaflamadmz terimler (bilin, madde, anlama,
iflaret vb.), felsefeciler bunlar, ele almaya baflladklarnda sorunlar kmaktadr. Neden? Ryle burada sorunun kaynan felsefecilerle uzmanlar karfllafltrarak teflhis
etmeye alflr. Herhangi bir konudaki uzmanlar kendi alanlarna giren malzeme ve
nesnelerle iliflki kurarak, onlarla uraflarak kendi uzmanlklarn gelifltirirler. Ryle
flunu sormaktadr: Bilifl, duyumlama, ikincil nitelikler ve zler gibi kavramlar sz
konusu olduunda, felsefeciler hangi zel iflleri yaparak uzmanlk/ustalk kazanmaktadrlar (Ordinary Language, s.123-4). Ryle byle bir zel ifl ya da etkinlik olmadn ve nnde sonunda felsefecilerin kullandklar kavramlarn, srekli bofla
dnerek farkl ynleri gsteren bir pusula gibi hibir zaman kuzeyi gstermediini iddia etmektedir.
Ryle felsefenin yntemine iliflkin gelifltirdii tm dflnceleri, zihin kavramna iliflkin olarak tartflmaya koyar. Ryle, Descartesn kulland biimiyle zihin kavramn ele alr. The Concept of Mind adl alflmasnda, Kartezyen kicilii (zihin ve
bedenin iki ayr tz olarak sunulmasn), Descartesn miti olarak adlandrr. Ryle,
Descart ikiciliin temel tezlerini sunduktan sonra grfllerini flyle ifade eder:
flte bu ana hatlaryla resmi kuramdr. Ben onun hakknda sk sk, kt bir sz kasten kullanarak, Makinedeki Hayalet Dogmas diye konuflacam. Onun, sadece ayrntda deil ilkesel olarak, tamamen yanlfl olduunu gsterebilmeyi umuyorum. O
byk bir hatadr ve zel bir tr hatadr. O, adlandrmam gerekirse, bir kategori hatasdr. Zihinsel yaflamn olgularn, onlar gerekte baflka birine aitken, belli bir mantksal tipe ya da kategoriye (veya tipler ve kategoriler silsilesine) aitmifl gibi temsil etmektedir. Dolaysyla bu dogma bir felsefecinin mitidir (The Concept of Mind, s.15-6).
Ryle kategori hatasyla neyi kastettiini bir rnekle flu flekilde anlatr:
Oxfordu ya da Cambridgei ilk defa ziyaret eden bir yabancya birok kolej, ktphane, oyun sahas, mze, bilimsel blmler ve idari ofisler gsterilir. O ziyareti sorasnda sorar: Ama niversite nerede? Kolejlerin yelerinin nerede yafladn, Kayt
flleri Yetkilisinin nerede alfltn, bilim insanlarnn nerede deney yaptn ve dierlerini grdm. Ancak niversitenizin yelerinin yaflad ve alflt niversiteyi
henz grmedim. O zaman kendisine niversitenin dierlerinin yannda bulunan
bir kurum, kendisinin grd ofislere, laboratuvarlara, kolejlere ek bir baflka fley olmad sylenir. niversite tm bu grdklerinin belli bir dzenleniflidir. Onlar grldklerinde, aralarndaki eflgdm anlaflldnda, niversite grlmfl olur
(The Concept of Mind, s.16).
Ryle benzer bir dflnflle zihnin, bedenin dflnda ve tesinde bir baflka fley
olmadn, bir insann zihninden bahsettiimizde onun davranfllarnn ve etkinliklerinin belli bir dzenleniflinden sz etmekte olduumuzu syler.
Ryle, kitabn adnda sadece zihin szc gemekle beraber, kendisinin zihinle ilgili ok farkl kavramlar bilmek, renmek, keflfetmek, hayal etmek, ummak, istemek, ac veya haz hissetmek, bunalmda hissetmek vb. kavramlar bu kitabnda ele aldn ifade eder (Phenomenology versus The Concept of Mind,
s.188). Yukarda ifade ettiimiz haritac benzetimine uygun olarak tm bu kavramlar, karfllkl iliflkileri ve iermeleri ile birlikte ele alr.
Kitap, kartezyen felsefenin zihin anlayflndan etkilenmifl felsefecilerin, zihinsel
edimlere iliflkin szcklerden hareketle yapmaya yatkn olduklar tip yanlfllarn
veya kategori hatalarn teflhir etmeye alflr.
Rylea gre zihin bafll

baflna bir nesne deil,
insann davranfllarnn ve
etkinliklerinin belli bir
dzenleniflidir.
128
adafl Felsefe-I
Descartesn iki dnya (iki tz) anlayfl varlkbilimsel, bilgibilimsel ve anlambilimsel dzlemlerde farkl balanmalara yol aar ve bunlarn her biri, kendine zg
felsef bilmeceler retir.
Dflnrleri varlkbilimsel anlamda balayan grfl, iki farkl fleyin (tzn) olduu ve bunlarn bir biimde etkilefltikleri grfldr. Bu iki fleyden birisi, uzayzamanda yer alr ve mekanik yasalarna gre devinir. Dieri ise uzay-zamanda yer
almaz ve zn dflnme oluflturur. Her naslsa bu iki tz, birbiriyle etkileflim halindedir. Bu grfle balanan bir zihin felsefecisinin amac, zihinsel ve fiziksel
zellikler arasndaki banty akla kavuflturmaktr. Bu sorun ksaca zihin-beden problemi olarak anlmaktadr ve gnmze kadar farkl kuramlar gelifltirilmifl
olsa da iinden klabilmifl deildir.
ki farkl fleyin (tzn) olduuna dair grfl, felsefecileri bilgibilimsel adan da
balamaktadr. Bu kez ortaya kan sorun (bilmece) baflkasnn zihni problemi
olarak anlmaktadr. Bedenle ilgili sreler fiziksel olduklar iin dflsal olarak gzlemlenebilmektedir. Oysa zihinsel sreler isel (yani dfl dnyada belirli bir yeri bulunmayan) ve zel olduklar iin gzlemlenemez. Sz konusu isel haller, bu
hallere sahip olan zne tarafndan dolayszca bilinebilir. Dierleri ise bunlar ancak dolayl olarak ve karmlar zerinden bilebilirler. Ancak burada bir sorun bulunmaktadr. Ben sadece kendi zihinsel ieriime ulaflabiliyorsam baflkalarnn zihinsel deneyimlere sahip olduunu nasl gerekleyebilirim? Belki de onlar, sanki
zihinsel deneyimlere sahipmifl gibi davranan otomatlardan ibarettirler.
Bu sorunla ilintili olarak, dilin kullanmna iliflkin bir baflka sorun daha ortaya kmaktadr. Biz baflkalarnn karakter zelliklerini ya da sergiledikleri performanslar,
kendileri hakknda hibir bilgi sahibi olamadmz zihinsel srelere bal olarak
ifade ederiz. Bu srelere iliflkin fiiller, sfatlar, szckler kullanrz. Bu durumda,
sz konusu zihin anlayfl dilin bu szckleri ieren ksmna iliflkin olarak son derece yetersiz kalmaktadr (Philosophical Arguments, s.17).
Biz bu szckleri doru bir biimde kullanmakta, yanlfl kullanmlaryla karfllafltmzda hemen dzeltebilmekteyiz. te yandan kartezyen dflncenin telkin ettii kurama gre, bizim bu etkinlikte sz konusu szckleri hibir surette kullanamamamz gerekir. Rylen elefltirisi, sadece zihinsel-isel srelere gnderme yapan kuramlarla snrl deildir. Sz konusu isel sreleri fiziksel olana indirgemeye alflanlar da bu elefltiriden paylarn almaktadr. nk baflkalarnn zihinsel etkinlii
ile ilgili kullandmz ifadelerin doruluk-flartlarn ister ulafllamaz (bir bakma sakl) bilin srelerine, isterse de nrolojik-hesap kuramsal srelere balasn bu tr
kuramlar sz konusu szckleri kullanmmz bir gizeme balamaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Rylea gre kartezyen

SIRA SZDEikicilik hangi alanlarda sorunlara yol amaktadr?
AUSTIN (1911-1960)
D fi N E L M
John Langshaw
Austin 1911 ylnda ngilterede Lancasterda dodu. Babas bir mimard. Ailesi 1922 ylnda skoyaya taflnd. Shrewsbury School ve Balliol ColleO R U 1929da Oxford niversitesine klasikleri okumak zere geldi.
geda eitimSgrd.
Bu dnemde felsefeye ve zellikle Aristotelese olan ilgisi artt. kinci Dnya Savaflnda MI6 iin alflt ve savafl sonrasnda Oxford niversitesinde ahlk felsefesi
DKKAT
alannda ders vermeye bafllad. 1950li yllarn ortalarnda Austin, Harvard ve Berkeley niversitelerinde ziyareti retim yesi olarak bulundu. 1955te Harvardda
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
verdii dersleri How to Do Things With Words bafll ile yaymland. Bu dnemde
Noam Chomsky ile tanflt ve dostluk kurdu. 1956-1957 yllarnda Aristotelian Societynin baflkanln yrtt. 1960 ylnda 48 yaflndayken akcier kanseri nedeniyle yaflama veda etti.
SIRA SZDE
Austin, konuflma edimleri kavramnn nde gelen savunucusu
olarak bilinir.
Austin, konuflmann kendisini bir eylem tr olarak zmlemesiyle tannd. Dili
verili bir gereklii betimleyen edilgin bir pratik olarak deil, gereklikleri etkileD fi N E L M
mek ve ortaya karmak zere kullandmz bir pratik olarak dflnmemiz gerektiini savundu. Sz edimleri kavram daha sonra baflka felsefeciler tarafndan da
S O konuflma
R U
kullanld ve gelifltirildi. zellikle Amerikal felsefeci John Searle,
edimlerine dayanan kapsaml bir kuram gelifltirdi. Szcklerin gndelik kullanmlarn
zmlemeye dayal anlambilim anlayfl nedeniyle ge dnem
ve
KAT
D KWittgenstein
Gilbert Ryle ile birlikte gndelik dili esasa alan felsefe anlayflnn kurucular arasnda yer ald. te yandan Wittgesteinn grflleri ile kendi felsefesi arasnda ba
SIRA SZDE
kurmay reddetti ve kendi dflnce biimini G.W.Mooreun felsef grfllerinin etkisinde gelifltiini iddia etti. Austinin analitik felsefeye nemli bir katks da Gottlob Fregenin Grundlagen der Aritmetik adl eserini 1952 ylnda
Foundations of
AMALARIMIZ
Arithmetic bafll ile ngilizceye evirmesidir.
N N
Austinin How To Do Things With Words adl eseri Trkeye evrilmifltir:

K T A P Austin, J.L.
(2009) Sylemek ve Yapmak (Harvard niversitesi 1955 William James Dersleri). ev.
R. Levent Aysever. Metis Yaynlar. stanbul.
Austinin Yntemi
TELEVZYON
Rylen da aa kard gibi felsefede kategori hatalar ve benzeri hatalar yapmak

bu kadar kolay ise, bu sorunlardan saknmak nasl mmkn olabilir? Austinin bu
TERNET
konudaki reetesi ne zaman ne sylememiz gerektiine azam Nzen
gstermemizdir. Austin felsef sylemde n plana kan szckleri inceler ve onlarn kullanm
kurallar zerinde durur. A Plea for Excuses bafllkl yazsnda nerdii ynteme
iliflkin grfllerini sunar. Yaznn genel olarak konusu sorumluluktur. Austin sorumluluk gibi byk bir konuyu dorudan ele almaktansa, bahane ve zrler zerinde
durur. Bunlarn hangi koflullarda ifade edildiini, eylemlerin meflrulafltrlmasndan
ne anlamda farkl olduklarn, nasl deerlendirildiklerini inceler. Bu incelemesi srasnda Rylen ya da Wittgensteinn iflaret ettii hatalar yapmamaya zen gsterir.
Austinin bu makalesinde rnekleme yoluyla gstermeyi ierir. Ayn zamanda
gndelik dil felsefesinin yntemlerinin bir savunusudur. Dildeki mevcut ayrmlar
ve eflitlendirmeler Austine gre, insanlarn yapmaya deer ve gerekli bulduklar
ayrmlar ve eflitlendirmeleri ierir. Bunlar zamann (ve evrimin) testlerinden gemifl ve bir ifle yaradklar iin oradadr. Austinin verdii bir rnek yanlfllkla ve
kazayla ifadeleri ile ilgilidir. Austin bu iki ifadenin hangi balamlarda farkllafltn tartflr.
Austine gre szckler ve onlarn kullanmlar ile ilgili farkndalmz artrmamz, grngleri alglamamz keskinlefltirmemizi salayacaktr. te yandan Austin
bu yntemin tm felsef sorunlar niha olarak zeceini de sylememektedir. Bir
baflka deyiflle felsef tartflmalarda son sz bu yntem sylemeyecektir. Ama Austine gre ilk sz, bu ynteme dayanarak sylenmelidir.
Austin, bu zmlemeleri srasnda baz kelime oyunlarn da nerir. Bu yntemlerden birisi flyledir: Anahtar bir kavramn anlafllmasnda bu kavramla ilintili
bir kavram alnr ve szlkten anlamlarnn aklamasna baklr. Bu ifllem, seilen
129
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
130
adafl Felsefe-I
szckler iin de tekrarlanr. Bu ifllemler srasnda, ayn szckler tekrar etmeye

baflladnda ember kapanmfl ve amaca ulafllmfl olur.
Edimsel Szler
Austinin How to Do Things With Words bafllkl kitab, flphesiz en tannan ve en etkili olmufl eseridir. Austin bu eserinde, o sralarda felsefe evrelerinde yaygn olarak kabul gren dil anlayfln elefltirmifltir. Bu dil anlayflna gre, cmlelerin temel
ifllevi olgular ifade etmektir. Cmleler eer bu olgular ifade etmekte baflarl iseler
doru, deil iseler yanlfl olurlar. Austin bu grflte deildir. Ona gre doruluk deeri taflyan cmleler szlerin (ng. utterance) ok kk bir blmn oluflturmaktadr. Austin bu kitabnda ne doru ne de yanlfl olabilen birka cmle rnei verdikten sonra kendisinin edimsel sz olarak adlandrd cmleleri ele alr.
Bu tr cmleleri niteleyen iki temel vasf bulunmaktadr. Bunlardan birincisi,
bu cmlelerin bildirim cmlelerinin formuna sahip olmalarna ramen betimleyici
olmamalar ve bu nedenle, bir doruluk deeri almamalardr. kincisi ise belli uygun flartlar altnda bu cmlelerden birini ifade etmek, sadece bir fley sylemek deil, bir eylemde bulunmaktr.
Edimsel bir sz (ng. performative utterance), arzu edilen sonucu retmediinde yanlfl olmaktansa sonusuz olur. Edimsel bir sz sarf edildiinde sergilenen eylemi Austin sz-edimi (ng. speech-act) olarak adlandrr. Bu edim biimini, daha
sonra Austin syleme yoluyla sergilenen syleme dfl bir eylem olduu iin edimsel eylem (ng. illocutionary act) olarak adlandrmfltr. Sz-edimlerine flu rnekler
verilebilir: Bir nikh treninde Bu kifliyi eflim olarak kabul ediyorum. demek, bir
bebek doduunda Bu bebei Ali olarak adlandryorum. demek; bir vasiyetnamede Bu evi kardeflime brakyorum demek vb.
Bu ifadelerin her birinde Austine gre bir eylem sz konusudur ve bu ifadelerin hibiri doru ya da yanlfl bir doruluk deeri almaz. Sz konusu ifadeler,
bir fley yapmak (evlilii kabul etmek, adlandrmak veya vasiyette bulunmak) iin
kullanlmfllardr.
Austin daha sonra edimsel szleri daha ayrntl bir snflandrmaya tb tutmufltur. Bir soru sorma edimini dikkate alalm. Ali, Ayfleye Cep telefonunun kab deriden mi? diye sorsun. Burada Ali, bir ses dizisi rettii bir eylemde bulunmufltur.
Bu itibarla sergilenen baflarm Austin, sesil edim (ng. phonetic act) olarak adlandrmaktadr. Edimin kendisi ise bir sessel-edimdir (ng. phone). Alinin sorduu soru Trke gramerine uygun olduu ve Trke szckler ierdii iin Trke bir
cmledir. Bu nedenle sz konusu sesil edim, ayn zamanda szsel bir edimdir
(ng. phatic act). Austin bu tr edimleri szsel-edimler (ng. pheme) olarak da adlandrmaktadr. Ayrca Ali, belli bir nesneye (cep telefonuna ve onun yapld malzemenin trne) gnderimde bulunan bir edimde bulunmufltur. Byle bir gnderim ieren bir szsel-edim ayn zamanda anlam oda (ng. rheme) olarak adlandrlmaktadr. Grld gibi bir anlam oda ieren edimi sergilemek iin szsel bir
edim ve dolaysyla sessel bir edim sergilemek zorunludur. Bu tr edim de bir
fley syleme edimleridir ve Austin tarafndan dzsz edimi (ng. locutionary act)
olarak adlandrlr. Ancak Ali sadece bir fley sylememifl ayn zamanda bir soru da
sormufltur. Byle bir edim, soru sorma edimi, syleme yoluyla sergilenen syleme
dfl bir edimdir.
Soru sormann dflnda sergilenebilecek farkl pek ok edim bulunmaktadr: Emir
vermek, sz vermek, vaatte bulunmak vb. syleme yoluyla sergilenen syleme dfl
bir edimde bulunmak bir syleme edimini belli bir etki (ng. force) ile birlikte kullanmaktr. Bir fleyi syleme edimi deil bir fleyi sylemekle bir edim sergilemektir.
Alinin sorduu soruya Ayflenin bir cevap verdiini, mesela Evet, yle. dediini dflnelim. Austin, bir baflkasnn cevap vermesini teflvik etmek zere sergilenen edimi baflka bir edime yol at iin, bir etkisz edimi (ng. perlocutionary)
olarak adlandrmaktadr. Byle bir edim, bir fleyi syleyerek bir edimde bulunmay
ierir. Baflarl bir biimde byle bir edimde bulunan hem bir syleme edimi hem
de syleme yoluyla sergilenen syleme dfl bir edim gereklefltirmifl olur.
Duyum ve Duyulurlar
Austin lmnden sonra yaymlanan Sense and Sensibilia (Duyum ve Duyumlanabilirler) bafllkl kitabnda, baflta A.J.Ayern The Foundations of Empirical Knowledge kitabnda savunduu biimiyle, duyu verilerine dayal alg anlayfln elefltirir.
Elefltirisinin merkezinde yanlsamaya dayal kantlama yer alr. Bu kantlama, algsal bir yanlsama yafladmz durumlarda alglanann kendisini doru biimde alglamadmza gre, farknda olduumuz fleyin zihinsel bir ierik olmas gerektiini ne srmektedir. Austin yanlsama ve bununla iliflkili delzyon, halsinasyon gibi szckler ile grnr, tezahr eder vb. fiilleri dikkate alr. Bu szcklerin felsefeciler tarafndan icat edilmifl zel bir kullanm olduuna dikkat eker. Austine gre bu szckleri biz sylediklerimizin doruluu ile ilgili ekince
ve kaytlarmz ifade etmek zere kullanrz. flin iine duyusal veri gibi bir fleyi
katmak, grdmzle ilgili konuflmalarmza herhangi bir fley eklememektedir.
Ayer, Austinin bu elefltirilerine Has Austin refuted the sense-data theory? bafllkl makalesi ile cevap vermifltir. (Austinin dier bir elefltirisini blmn sonunda
Okuma Parasnda bulabilirsiniz.)
A Priori Kavramlar ve Szcklerin Anlamlar

Austinin Are there A Priori Concepts? adl alflmas, genel anlamda idealizmin
bir elefltirisini ierir. Austinin buradaki stratejisi dorudan a priori kavramlar hedef almaz. ncelikle kavram kavramn ele alr ve bu kavramn kendisine iliflkin
sorunlara dikkat eker.
Makale, tmellere iliflkin baz kantlamalar tartflmaya aar. Tmellerin varln savunanlarn baflvurduu bir kantlama flyledir: Biz gri ya da embersel gibi szckleri farkl grilerle ve farkl flekillerle karfllafltmzda kullandmza gre, sz konusu tek szcn iflaret ettii bir fley olmaldr. Ayrca gri ve embersel gibi szckleri kullandmz farkl durumlarda farkl fleylerle karfllafltmza
gre, bu szcklerin gnderimde bulunduu tmellerin kendileri duyumlanmyor
olmaldr.
Austin, ilk olarak tmellerin tikellerle bantlar zerinden tanmlandklarn
ne srer. Daha sonra, sadece gri ve embersel szcklerini sanki bunlar bir
fleyleri adlandryormuflasna kullanyor olmamzn, adlandrlan bir fleyin var olduunu gstermeye yetmediini ne srer. Szcklerin, esas itibariyle zel adlar
olarak ele alnmasn elefltirir. Kullanlan szcn tek ve zdefl olmasnn, gnderimde bulunulan fleyin tek ve zdefl olmasn gerektirmediini ne srer.
alflmasnn ikinci ksmnda Austin, tmellere iliflkin gelifltirdii elefltirisini kavramlar iine alacak biimde geniflletir. fiyle bir kavrama sahip miyiz? ya da fiu
kavrama nasl sahip oluruz? gibi sorularn anlamsz olduunu, nk kavramlarn
sahip olunan fleyler olmadn ifade eder.
alflmasn son blmnde ise Austin, tartflmay bantlar iine alacak surette geniflletir. Bant gibi bir fley olduuna dair grflleri elefltirdii kantlamalar
ne srer.
131
Austinin sz-edimi
kuramndaki odak noktas,
syleme yoluyla sergilenen
syleme dfl edimlerdir.
Dier snflandrmalar bu
edimleri aklamak zere
ortaya konulmufllardr.
132
adafl Felsefe-I
Austin The Meaning of a Word bafllkl makalesinde felsefeyi, szcklerin anlamn belirlemeye alflmakla zdefllefltiren yaklaflmlara karfl kar. X kelimesinin anlam olarak bir szc belirlemenin basit ve kolay bir yordam bulunmamaktadr. Austin kelimeleri gndelik kullanmlarndaki balamlarndan ekip karmann yol at yanlfllklara zellikle dikkat eker.
SIRA SZDE
Austinin edimsel
szlere iliflkin yaklaflmnn dil felsefesi tartflmalarna nasl bir katk
SIRA SZDE
saladn tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
133
zet
N
A M A
N
AM A
Rylen szcklerin anlamlar hakkndaki yaklaflmn aklamak.

Rylea gre bir ifadenin anlam, o ifade tarafndan kast edilen bir fley deildir. Ryle bu konuda
Wittgensteina benzer bir grfl savunur: Anlamlar veya kavramlar, dille btnleflik olarak
dflnlen veya sylenilen iinde ayrt edilen fakat dilden koparlp ayrlamayan fleyler olarak
ele almak daha dorudur. Sz konusu anlamlar
ve kavramlar, tam bir cmlenin birlie sahip anlam ierisinde farkna varlan fakat o anlamdan
bamsz olarak var olamayan fleylerdir. Onlar
katkda bulunduklar anlamla iliflkileri ierisinde
ele almaktan baflak bir yol yoktur. Kavramlar ve
anlamlar kendi bafllarna, yaltlmfl fleyler olarak
dflnmek dilin baz kullanmlarnn bizi yanltmasnn bir sonucudur. Dolaysyla, ifadeleri ancak baz fleylere karfllk geldikleri srece anlaml olduklarn sylemek kabul edilebilir bir grfl
deildir. Baz ifadeler, elbette ki baz fleylere iflaret ettikleri iin anlamldr. te yandan bir ifadenin anlamn renmek, o ifadeyi doru bir biimde kullanmay renmektir. Bu, tpk bir el
aletini alfltrmay renmeye benzer.
Rylen felsefenin konusuna iliflkin grfllerini
aklamak.
Rylea gre felsefeyi felsefe yapan fley zel birtakm nesnelerle ilgili konufluyor olmas deildir.
Felsefe baz sorunlar kendine zg bir tarzda
konu edinmektedir. Rylea gre, gndelik dilde
farkl ifadeleri kullandmzda, bu ifadelerin ierdiklerinin birbirleriyle zt baz anlamlara (zt ynlere) doru bizi ynlendirdiini de fark ederiz.
Ryle felsef sorunlarn, tekrar tekrar karflmza kan bu tr atflmalardan kaynaklandn dflnmektedir. Rylen verdii bir rnei kullanrsak,
biz ayn anda hem insanlarn zgr olduklarndan hem de davranfllarnn bir nedensellik a
ierisinde ngrlebilir ve aklanabilir olmasndan sz ederiz. nsan davranfln, kullandmz
farkl ifadelerle, hem mekanikmifl hem de mekanik deilmifl gibi ele alrz. flte bu durum, zgrlk ve gerekircilik arasndaki gerilimin ele alnd felsef bir sorunun ortaya kt atflmadr.
Nasl olup da bu iki farkl ifade biimini kullana-
geldiimiz sorusu felsefenin alflma alanna girmektedir. Artk, gndelik olarak rahata yryp
dolafltmz bir alana iliflkin bir kurama ihtiyacmz vardr. Felsefe, iflte tam bu noktada bafllar.
Ryle, felsefenin gndelik dile odaklanmas gerektiini savunur ve bu balamda kendisi bir
gndelik dil felsefecisidir. Rylen gznde felsefeciler, ifadelerin kullanmlarnn biimsel olmayan anlamda mantna odaklanrlar.
N
A M A
N
A M A
Kategori hatasnn ne olduunu tanmlamak ve

rneklemek.
Gndelik dilde kullanrken sorun yaflamadmz
terimler (bilin, madde, anlama, iflaret vb.), felsefeciler bunlar, ele almaya baflladklarnda sorunlar kmaktadr. Bu hatalardan birisi Rylea
gre nemlidir. Felsefeciler baz olgular, onlar
gerekte baflka bir mantksal tipe ya da kategoriye aitken, belli bir mantksal tipe ya da kategoriye aitmifl gibi temsil etmektedirler. Bu hataya
Ryle, kategori hatas demektedir. Sz konusu hatalar varlkbilimsel, bilgibilimsel ve anlambilimsel dzlemlerde iinden klmaz sorunlara yol
amaktadr. Ryle bu konudaki yaklaflmn, zihin kavramna iliflkin olarak uygulamaya koyar.
Zihin, kartezyen ikiciliin iddia ettii gibi bedenin dflnda ve tesinde bir baflka fley deildir.
Bir insann zihninden bahsettiimizde onun davranfllarnn ve etkinliklerinin belli bir dzenleniflinden sz etmekteyizdir.
Austinin sz edimleri kuramnn temel terimlerini tanmlamak.
Austine gre doruluk deeri taflyan cmleler,
szlerin (ng. utterance) ok kk bir blmn oluflturmaktadr. Austin olgular temsil eden
cmlelerdense edimsel sz olarak adlandrd
cmleleri ele alr. Bu tr cmleleri niteleyen iki
temel vasf bulunmaktadr. Bunlardan birincisi,
bu cmlelerin bildirim cmlelerinin formuna sahip olmalarna ramen betimleyici olmamalar
ve bu nedenle bir doruluk deeri almamalardr. kincisi ise belli uygun flartlar altnda bu cmlelerden birini ifade etmek, sadece bir fley sylemek deil bir eylemde bulunmaktr. Edimsel bir
sz (ng. performative utterance), arzu edilen so-
134
adafl Felsefe-I
nucu retmediinde yanlfl olmaktansa sonusuz

olur. Edimsel bir sz sarf edildiinde sergilenen
eylemi Austin, sz-edimi (ng. speech-act) olarak
adlandrr. Bu edim biimini daha sonra Austin
syleme yoluyla sergilenen syleme dfl bir eylem olduu iin edimsel eylem (ng. illocutionary act) olarak adlandrmfltr. Austin daha sonra edimsel szleri daha ayrntl bir snflandrmaya tb tutar. rnein, bir soru sorma ediminde
bir kifli bir ses dizisi rettii bir eylemde bulunur.
Bu itibarla sergilenen baflarm, Austin sesil edim
(ng. phonetic act) olarak adlandrr. Edimin kendisi ise bir sessel-edimdir (ng. phone). Sorulan
soru bir dilin gramerine uygun olduu ve o dile
ait szckleri ierdii iin, sz konusu sesil edim
ayn zamanda szsel bir edimdir (ng. phatic act).
Austin bu tr edimleri szsel-edimler (ng. pheme) olarak da adlandrmaktadr. Ayrca soruyu
soran belli bir nesneye gnderimde bulunan bir
edimde bulunmuflsa, byle bir gnderim ieren
bir szsel-edim ayn zamanda anlam oda (ng.
rheme) olarak adlandrlr. Bu tr edim de bir
fley syleme edimleridir ve Austin tarafndan dzsz edimi (ng. locutionary act) olarak adlandrlr. Soru sormann dflnda sergilenebilecek farkl
pek ok edim bulunmaktadr: emir vermek, sz
vermek, vaatte bulunmak vb. syleme yoluyla
sergilenen syleme dfl bir edimde bulunmak,
bir syleme edimini belli bir etki (ng. force) ile
birlikte kullanmaktr. Bir fleyi syleme edimi deil bir fleyi sylemekle bir edim sergilemektir.
Eer sorulan soruya bir baflkas bir cevap veriyorsa, Austin, bir baflkasnn cevap vermesini teflvik etmek zere sergilenen edimi baflka bir edime yol at iin bunu, bir etkisz edimi (ng.
perlocutionary) olarak adlandrr. Byle bir edim,
bir fleyi syleyerek bir edimde bulunmay ierir.
Baflarl bir biimde byle bir edimde bulunan,
hem bir syleme edimi hem de syleme yoluyla
sergilenen syleme dfl bir edim gereklefltirmifl
olur.
N
AM A
Austinin kuflkuculuu, hangi yntemle elefltirdiini ayrtetmek.

Austinin kuflkuculua karfl elefltirisinin merkezinde yanlsamaya dayal kantlama yer alr. Bu
kantlama, algsal bir yanlsama yafladmz durumlarda, alglanann kendisini doru biimde
alglamadmza gre farknda olduumuz fleyin
zihinsel bir ierik olmas gerektiini ne srmektedir. Austin yanlsama ve bununla iliflkili delzyon, halsinasyon gibi szckler ile grnr, tezahr eder vb. fiilleri dikkate alr. Bu
szcklerin felsefeciler tarafndan icat edilmifl
zel bir kullanm olduuna dikkat eker. Austine gre bu szckleri biz sylediklerimizin
doruluu ile ilgili ekince ve kaytlarmz ifade
etmek zere kullanrz. flin iine duyusal veri gibi bir fleyi katmak, grdmzle ilgili konuflmalarmza herhangi bir fley eklememektedir.
Okuma Parasnda da grld gibi Austinin
niha hedefi kuflkuculuun badaflklnn altn
oymaktr. Austinin amac, kuflkucularn bafllang noktalarn inkr ederek kuflkuculuun daha
en bafltan ayaa kalkmasna engel olmaktr.
Ayern grnfl ifadelerinin (fenomenal ifadelerin) dflsal nesneler hakkndaki ifadelerimiz iin
kant temin ettii hakkndaki iddiasn reddederek yaplabileceine inanmaktadr.
135
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflnrlerden hangisi gndelik dili esas
alan bir dil felsefesi gelifltirmemifltir?
a. Rudolf Carnap
b. Gilbert Ryke
c. Norman Malcolm
d. Paul Grice
e. J. L. Austin
2. Afladakilerden hangisi, Rylen kaleme ald
eserlerden biri deildir?
a. The Concept of Mind
b. Abstractions
c. Ordinary Language
d. Phenomenology versus The Concept of Mind
e. Naming and Necessity
3. Afladakilerden hangisi, Austinin eserlerinden
biridir?
a. The Concept of Mind
b. How to Do Things With Words
c. The Logical Syntax of Language
d. Word and Object
e. On Certainty
4. Rylen felsefe anlayflyla ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. Felsefeyi felsefe yapan fley, ne fiziksel ne de zihinsel olan zel bir takm nesnelerle ilgili konufluyor olmasdr.
b. Bir dili yetkin bir biimde konuflan kiflilerle felsefeciler arasndaki iliflki, belli bir yreyi orada
uzun yllar yaflad iin bilen kyllerle o yrenin haritasn karan bir haritac arasndaki iliflki gibidir.
c. felsef sorunlar gndelik dilde tekrar tekrar karflmza kan baz atflmalardan kaynaklanmaktadr.
d. Felsefe, gndelik dilde anlamlarn farkllaflmalarn ve sapmalarn dikkate almak ve izlemek durumundadr.
e. Pek ok felsef sorunun kaynanda, dildeki birtakm mulaklklar giderememek yatmaktadr.
5. Rylea gre, bir ifadenin anlam hakknda afladakilerden hangisi yanlfltr?

a. Anlamlar, dille btnleflik olarak dflnlmelidir.
b. Anlamlar, sylenilen iinde ayrt edilen fakat dilden koparlp ayrlamayan fleylerdir.
c. Anlamlar, bir ifade tarafndan kast edilen fleylerdir.
d. Anlamlar, tam bir cmlenin birlie sahip anlam
ierisinde farkna varlan fakat o anlamdan bamsz olarak var olamayan fleylerdir.
e. Anlamlar kendi bafllarna, yaltlmfl fleyler olarak dflnmek dilin baz kullanmlarnn bizi yanltmasnn bir sonucudur.
6. Afladakilerden hangisi, Descartesn iki tz anlayflnn yol at sorunlardan biri deildir?
a. ki tzn (zihin ve beden) etkileflmesinin nasl
akla kavuflturulaca.
b. Bir baflkasnn zihinsel deneyimlere sahip olduunun nasl gereklenebilecei.
c. Bir znenin kendi zihnindeki isel halleri nasl
bilebilecei.
d. Bilgi sahibi olamadmz zihinsel srelere iliflkin szckleri nasl yetkin bir biimde kullanabileceimiz.
e. Zihin-beden arasndaki neden-etki bantlarnn nasl zmlenebilecei.
7. Austinin kulland felsef yntemle ilgili afladaki
ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Hangi balamda neyin sylenip neyin sylenemeyeceine azam zen gsterilmelidir.
b. felsef sylemde n plana kan szcklerin kullanm kurallar ayrntl olarak incelenmelidir.
c. Dildeki mevcut ayrmlar ve eflitlendirmeler zamann (ve evrimin) testlerinden gemifl olduklarndan dikkate alnmaldrlar.
d. Szckler ve onlarn kullanmlar ile ilgili farkndalmz artrmamz, grngleri alglamamz
keskinlefltirmemizi salar.
e. Gndelik dilin esasa alnmas tm felsef sorunlar niha olarak zecektir.
136
adafl Felsefe-I
Okuma Paras
8. Edimsel szlere iligili, afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Edimsel szlerin temel ifllevi, olgular ifade
etmektir.
b. Edimsel szler, bildirim cmlelerinin formuna
sahip olabilirler.
c. Edimsel szler, betimleyici deildir.
d. Edimsel szler, bir doruluk deeri almaz.
e. Edimsel szleri belli uygun flartlar altnda ifade
etmek bir eylemde bulunmaktr.
9. Afladakilerden hangisi, edimsel bir sz olarak kabul edilemez?
a. Bir futbol ma srasnda bir oyuncunun Topu
ileri vur! demesi.
b. Bir snavn baflnda bir retmenin Adnz kda yazmay unutmaynz. demesi.
c. Bir deney srasnda bir bilim adamnn bre 5
derece sapt. demesi.
d. Bir gencin sevgilisine Benimle evlenir misin?
demesi.
e. Bir otobs flofrnn yolculara Arkaya doru
ilerleyelim demesi.
10. Austinin kavramlar ve anlamlar hakkndaki grflleri dikkate alndnda, yukardakilerden hangilerinin
doru olduu sylenebilir?
I. Ayn genel szc farkl zellemelerle karfllafltmzda kullandmza gre, sz konusu genel szck tek bir fleye iflaret ediyor olmaldr.
II. Kullanlan bir szck tek ve zdefl ise gnderimde
bulunulan fley de tek ve zdefl olmaldr.
III. Szckleri gndelik kullanmlarndaki balamlarndan ekip kararak anlamlarn belirlemeye alflmak yanlfllklara yol aar.
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. Yalnz III
d. II ve III
e. I, II ve III
Austinin Duyum ve Duyumlanabilirleri

(...)
Austin kendisine birka hedef semekle beraber, elefltirisinin temel konusu, A.J.Ayern 1940 ylnda yaymlanan The Foundations of Knowledge adl kitabdr. Bu
kitabnda Ayer, flu afladaki ana noktalar ierecek biimde zetlenebilecek bir grfl, ana hatlaryla ortaya
koyar:
1. Bir grup grnfl nermesi vardr ki bunlar, belli bir
zamanda duyusal deneyime dayanarak fleylerin birinde nasl grndn ya da tezahr ettiini ifade eder. Bu grnfl nermeleri, kiflinin idealar,
deneyimleri veya zihinsel durumlarnn ierikleri ve
kiflinin kendisi hari herhangi bir fleyin varln belirten iddialarn doruluuyla ilgili hibir fleyi kavramsal olarak iermez. zellikle, deneyimleyen zneden ayrk dier kifliler ve madd nesneler hakkndaki ifadelerin doruluunu kavramsal olarak iermezler. Ancak, bu nermeler madd nesneler ve dier kiflilerle ilgili ifadelerimiz iin sahip olduumuz
tm kantlar ierirler.
2. Bu grnfl ifadeleri verili bir zamanda bir znenin alglad duyum verilerini raporlarlar. Duyum
verileri flu zelliklere sahiptirler: (a) Bizim dorudan grdmz, iflittiimiz, kokladmz, vb. fleylerdir. (b) Dier fleyleri onlar alglayarak alglarz.
(c) Birisinin alglad duyum verileri kendisine
zeldir; farkl kifliler ayn duyum verilerini alglamazlar. (d) Grsel duyum verileri tam olarak sahip oluyor grndkleri renkleri, biimleri ve hacimleri haizdirler. (e) Duyum verileri hibir surette fiziksel nesneler deildirler; birisinin bilimcinin
unsurlardrlar.
3. madd nesne ifadeleri duyum verileri hakknda kategorik ve olgu karflt ifadelerin sonsuz kmelerine
efldeerdirler. Bir madd nesne ifadesi ortaya koyduunuzda, yapyor olduunuz fley belli flartlar salandnda meydana gelebilecek duyum deneyimleri hakknda sonsuz ve ak ulu bir ndeyiler kmesi oluflturmufl olursunuz. Bunu, madd nesnelerin duyum verilerinin mantksal inflalar olduunu
syleyerek ifade edebiliriz.
(...)
Ayerin ana noktasndan, ilki en nemlisidir. Eer
dfl dnya hakkndaki ifadelerimiz iin sahip olduumuz tm kantlar, bir grnfl ifadeleri grubundan ibaretse ve bu grnfl ifadeleri, bizimle ve bilincimizin
137
ierikleri hakknda iddialarda bulunuyorsa ve dflsal

nesneler hakkndaki ifadeleri kavramsal olarak iermiyorsa, o zaman bu nesneler hakknda kuflkucu bir tavr
almak, gerek ve badaflk bir seenek olarak karflmza kar. Austinin niha hedefi, kuflkuculuun badaflklnn altn oymaktr. Onun amac, kuflkuculuun
dorulanmamfl ya da savunulamaz veya kabul edilmesi iin iyi bir sebebe sahip olmadmz bir konum olduunu gstermek deildir. Onun hedefi kuflkucularn
bafllang noktalarn inkar ederek, kuflkuculuun daha
en bafltan ayaa kalkmasna engel olmaktr. O bunun,
Ayern grnfl ifadelerinin dflsal nesneler hakkndaki
ifadelerimiz iin kant temin ettii hakkndaki iddiasn
reddederek yaplabileceine inanmaktadr. Austinin
bunu yapabilmek iin iki ana stratejisi bulunmaktadr.
lki, dnyadaki dier nesnelerle ilgili herhangi bir iermeye sahip olmakszn, sadece bizimle ve bilincimizin
ieriiyle ilgili iddialarda bulunabilen grnfl ifadelerinin bulunmadn gstermektir. teki ise, flimdi benim
masaya bakarak benim tarafmdan sylenen Bu bir
masadr. gibi cmlelerle ortaya konulan ifadelerin haklarnda bir kanta sahip olmakszn bildiimiz fleyler olduunu gstermeye alflmaktr. Bunlar, kant iin felsef
bir talepte bulunmann anlamsz olduu ifadelerdir.
le olduunu artk grebilirim, sorunun cevab bulunmufltur. fiphesiz, farkl durumlarda, en bafltan bunu
grrm ve kant toplamay dert etmem gerekmez. Ayrca, bir adamn bir baflkasn vurduunu grrsem ben
grg tan olarak, bana gre daha elveriflsiz bir konumda olanlara kant sunabilirim; ancak, vurmann gereklefltiine dair kendi ifadem iin bir kanta sahip olmam, onun olduunu gerekten grmflmdr. (Sense
and Sensibilia, s.115-6)
Dnya hakkndaki bilginin daima kanta ihtiya

duymadn gsteren kantlama
Biz ikinci stratejiye bakarak ifle bafllayacaz. Austine
gre biz ancak, bir iddiann doru olduu hakknda
flartlarn zel durumunun bir flpheye yol amas iin
bir sebep vars,a bir iddia ile ilgili kant bulunup bulunmadndan bahsederiz. Eer flphe etmek iin hibir
sebep yoksa kimse kanta iliflkin bir soru ortaya atma.
lk olarak, doktrinin ierdii fley fludur ki, bir madd
nesneye iliflkin bir ifadede bulunulduunda, konuflmacnn bir kant ne srmesi veya srmesinin gerektii vaki deildir. Bu yaplabilirdir, ama kant nosyonunun ciddi surette bir yanlfl kullanmndan ileri gelir. Bir
hayvann domuz olduuna iliflkin bir ifadeye ynelik
bir kanta sahip olmamdan uygun bir biimde bahsedebileceimiz bir durum, rnein hayvann ortalkta olmad, ama ortalkta domuzun brakt pek ok iflaret
grdm bir durumdur. Eer birka kova domuz yiyecei bulursam, bu biraz daha fazla kant ierir ve sesler
ve koku daha da fazla kant sunar. Ama tam o anda
hayvan ortaya kar ve orada karflmda durursa, artk
kant toplamakla ilgili bir sorun kalmamfl demektir.
Hayvann benim grfl alanma girmesi onun domuz
olduu ile ilgili daha fazla kant temin etmez, onun y-
5. c
Kaynak: Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in

the Twentieth Century, 2 vols., Princeton: Princeton
University Press. Cilt 2, s.171-5.

1. a
2. e
3. b
4. a
6. c
7. e
8. a
9. c
10. c
Yantnz yanlfl ise deal Dilden Gndelik dile

Yantnz yanlfl ise Ryle (1900-1976) bafllkl
Yantnz yanlfl ise Austin (1911-1960) bafllkl
Yantnz yanlfl ise Felsefenin Konusu bafllkl
Yantnz yanlfl ise Kavramlar, nermeler ve
Anlam bafllkl ksm tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Zihin-Beden Ayrm ve
Kategori Hatas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Austinin Yntemi bafllkl
Yantnz yanlfl ise Edimsel Szler bafllkl
Yantnz yanlfl ise Edimsel Szler bafllkl
Yantnz yanlfl ise A Priori Kavramlar ve
Szcklerin Aanlamlar bafllkl ksm tekrar
okuyunuz.
138
adafl Felsefe-I
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Rylea gre biimsel dilleri oluflturmaya alflan felsefeciler tartflmalarn, orijinal olarak ortaya kt alandan,
biimsellefltirilmifl bir dile taflnmas yoluyla zlebileceini dflnrler. Oysa Rylea gre gndelik dildeki
ifadeler de, bilimlerin kendi oluflturduklar dillerdeki
ifadeler de biimsel diller ierisinde dzgn tam deyimlerle yeterince temsil edilemez. Dolaysyla felsef sorunlara biimsel bir dil ierisinde zm bulunabileceini dflnmek biimsellefltirmecilerin ryasndan ibarettir. Bu biimsel notasyonlarn tamamen gereksiz olduu anlamna gelmez. Satran nasl generallere yardmc oluyorsa biimsel diller de felsefecilere yardmc
olabilir. Ancak biimsel dil, hibir zaman biimsel notasyon iermeyen sylemin yerini alamaz.
Austin, J.L. (1964). Sense and Sensibilia. G. J. Warnock

(ed.). Oxford: Oxford UP.
Austin, J.L. (1961 ve 1979). Philosophical Papers. J.
O. Urmson ve G. J. Warnock (ed). Oxford: Oxford
UP.
Austin, J.L. (1962). How to do Things with Words:
The William James Lectures delivered at
Harvard University in 1955. J. O. Urmson (ed.).
Oxford: Clarendon.
Austin, J.L. (1961.) Other Minds. Austin (1961 ve 1979)
ierisinde. (lk yaymlanma tarihi 1946).
Austin, J.L. (1961). Performative Utterances. Austin
(1961 ve 1979) ierisinde.
Austin, J.L. (1961). A Plea for Excuses. Austin (1961 ve
1979) ierisinde.
Austin, J.L. (1971). Performative-Constative. Searle,
J.R. (ed.) The Philosophy of Language ierisinde.
Oxford: Oxford UP. S.13-22.
Ryle, G. (1945). Philosophical Arguments. Collected
Papers. Cilt. 2 ierisinde s.194-211.
Ryle, G. (1949a). The Concept of Mind. London:
Hutchinson. Page references are to the 2000
republication, London: Penguin Books.
Ryle, G. (1953). Ordinary Language. Philosophical
Review, LXII. Collected Papers. Cilt. 2 ierisinde.
s.301-318.
Ryle, G. (1962a.) Abstractions, Dialogue (Canadian
Philosophical Review). Collected Papers. Cilt. 2
ierisinde s.435-445.
Ryle, G. (1962b). Phenomenology versus The Concept
of Mind. La Philosophie Analytique, Cahiers de
Royaumont
Philosophiede
Franszca
yaymlanmfltr. Collected Papers. Cilt 1. s.179-196.
Ryle, G. (1971a). Collected Papers. Cilt 1. London:
Hutchinson.
Ryle, G. (1971b). Collected Papers. Cilt 1. London:
Hutchinson.
Sra Sizde 2
Descartesn iki dnya (iki tz) anlayfl varlkbilimsel,
bilgibilimsel ve anlambilimsel dzlemlerde farkl balanmalara yol aar ve bunlarn her biri, kendine zg
felsefi bilmeceler retir. Varlkbilimsel dzlemde iki tzn (zihin ve beden) etkileflmesinin nasl akla kavuflturulaca, bilgibilimsel dzlemde bir baflkasnn zihinsel deneyimlere sahip olduunun nasl gereklenebilecei, anlambilimsel dzlemde ise bilgi sahibi olamadmz zihinsel srelere iliflkin szckleri nasl yetkin bir biimde kullanabileceimiz bir sorun olarak karflmza kmaktadr.
Sra Sizde 3
Austin, edimsel szlere iliflkin kuramn gelifltirdiinde
felsefe evrelerinde yaygn olarak kabul gren dil anlayfln elefltirmifltir. Bu dil anlayflna gre cmlelerin temel ifllevi olgular ifade etmektir. Cmleler eer bu olgular ifade etmekte baflarl iseler doru, deil iseler
yanlfl olurlar. Austin bu grflte deildir. Ona gre doruluk deeri taflyan cmleler, szlerin (ng. utterance)
ok kk bir blmn oluflturmaktadrlar. Austinin
alflmalar sayesinde dizimbilimin ve anlambilimin yan sra kullanmbilim nemli bir arafltrma alan haline
gelmifltir. Sz edimleri kavram daha sonra baflka felsefeciler tarafndan da kullanlmfl ve gelifltirilmifltir. zellikle Amerikal felsefeci John Searle sz edimlerine dayanan kapsaml bir kuram gelifltirmifltir.
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Quinen elefltirdii deneyciliin iki dogmasnn neler olduunu aklayabilecek,
Deneyciliin iki dogmasnn birbirleriyle nasl iliflkili olduunu aklayabilecek,
Kuramlarn gzlemlerce dflk belirlenmesinin btncle nasl yol atn aklayabilecek,
Anlamn belirsizlii ve gnderimin netlefltirilememesi ile neyin kastedildiini
aklayabilecek,
Varlkbilimsel balanmann dil ile iliflkisini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Btnclk
Anlamn belirsizlii
Deneycilik
Analitik nerme
Dflk belirlenim
En az sakatlama dsturu
Gzlem nermesi
Gnderimin netlefltirilememesi
Varlkbilimsel balanma
indekiler
adafl Felsefe-I
Btnclk
(Holizm) ve Doal
Gerekilik: Quine
BTNC VE BTNLEfiK BAKIfi

AISI
QUINE (1908 - 2000)
Btnclk (Holizm) ve
Doal Gerekilik: Quine
BTNC VE BTNLEfiK BAKIfi AISI
20. yzyln baflndan itibaren felsefenin geliflimine baktmzda, felsefenin bilimlerden ayrldn ve konusunun dil ve dilin mant ile snrlandn grrz. ster
mantsal pozitivistler ve erken dnemdeki grflleriyle Wittgenstein, ister ge dnem grflleri ile Wittgenstein dikkate alalm, felsefenin metafiziksel olanla ilgili
savlarndan vazgemesi, beraberinde felsefenin ilgi alannda bir daralmaya yol amfltr. Felsefe dil hakknda, zellikle bilimin dili hakknda konuflur. Amac bilgi
vermek, sentez yapmak vb. deil, ifadeleri akla kavuflturmaktr. Felsefenin yapabilecei en iyi fley tutarl bir anlam kuram ortaya koyabilmektir. Hatta ge dnem grflleriyle Wittgenstein dikkate alrsak, tek ve btnlkl bir dil anlayfl
gelifltirmek bile olanakl deildir. Felsefe iflini bitirdiinde de dnyay zaten olduu gibi brakr. Felsefe 20. yzyln ortasna gelindiinde byle bir izgide ilerlemektedir, ancak bu izgiden bir sapmann da sinyalleri belirmeye bafllamfltr.
Hatrlanaca zere, analitik felsefeyi hazrlayan ve etkileyen bir yaklaflm olarak doalc ve pragmatist grflleri ilk blmde ele almfltk. Bu yaklaflmlar Peirce
ve Dewey gibi filozoflar tarafndan savunulmaktayd. nsan tpk dier trler gibi,
doann bir parasdr ve doayla etkileflim halindedir. nsanlk, elde ettii bilimsel bilgilerin herhangi bir aflamasnda, mutlak bir kesinlie ulaflamaz. Farkl ve yaratc varsaymlar dener, sz konusu varsaymlar sonu verdii srece mevcut bilgi daarnn bir paras haline gelir. Bu bakfl asnn beraberinde getirdii bir baflka yaklaflm ise herhangi bir bilgi trnn ya da bilim dalnn dierlerine bir nceliinin olmamasdr. nsanlarn ihtiyalarna bal olarak arayfllar farkllaflr ve sahip olduklar deerlere gre bilgi edinme yntemleri deifliklik gsterebilir. Bilen
ile bilinen arasnda ve deerlerle olgular arasnda kktenci ayrmlar yaplamaz.
Yukarda ksaca ifade ettiimiz bu doalc anlayfln felsefeye ykledii misyon,
dilin ve dilin mantnn zmlemesine dayal felsefe anlayflndan olduka farkldr. Bu yaklaflma gre felsefe, dier bilim dallarnn yapamayaca kapsaml ve
btnlkl bir sentezi gereklefltirmekle mkelleftir. Ancak felsefenin bu biimde
yaplabilmesinin nn aabilmek, dile ve dilin mantna iliflkin zmlemeleri
esasa yerlefltiren felsefe anlayflnn kkten bir elefltirisini gerektirmektedir. Tarihin
bu noktasnda byle bir elefltiriye soyunan ve bu elefltiriden hareketle sz konusu
kapsaml ve btnc bir felsefe anlayfln ikame etmeye alflan felsefeci Willard
Van Orman Quine olmufltur.
142
adafl Felsefe-I
QUINE (1908 - 2000)

Willard Van Orman Quine 1908 ylnda Ohioda Akron flehrinde dodu. 1930 ylnda Ohioda bulunan Oberlin Collegedan matematik lisans diplomas ald. Bu
dnemde matematik felsefesi ile ilgilenmeye bafllad. 1932 ylnda Harvard niversitesinde felsefe doktorasn tamamlad. Doktora tezini Whiteheadn ve Russelln
Principia Mathematicas zerine yazd. 1932-1933 yllarnda Avrupada bulundu.
Bu dnemde Carnapla tanflma frsat buldu. 1933 - 1936 yllar arasnda Harvardda mantk ve kme kuram zerine alflmalar yrtt.
1936dan 1978e kadar Harvardda retim yesi olarak akademik alflmalarn
srdrd. 1940 ylnda Mathematical Logic kitabn yaymlad. kinci Dnya Savafl
srasnda Amerikan Donanma stihbaratnda grev yapt. 1953 ylnda, iinde Two
Dogmas of Empiricism bafllkl makalesinin de yer ald From a Logical Point of
View bafllkl eserini yaymlad. 1995 ylna kadar ok sayda makale ve kitab yaymland. 2000 ylnda Bostonda vefat etti.
Quine genel olarak mantk, matematik felsefesi ve kuramsal felsefe alanlarnda
alflmalarn yrtt. Mantksal pozitivizme ve deneycilie karfl elefltirileri ile tannd. Bu elefltiriler zerinden felsefe ile bilim dallar arasndaki snrn ortadan
kalkt btnc ve doalc bir felsefe anlayflnn ncs oldu.
Deneyciliin ki Dogmas
Quinen hkim felsefe tarzn elefltirisinde anahtar roln Two Dogmas of Empiricism makalesi oynamfltr. Quine bu makalesinde gerek deneyciliin gerekse
belli ynleriyle deneyci felsefeye yakn dflen mantksal pozitivistlerin, birbiriyle
iliflkili iki dogmay savunduklarn iddia etmifltir. Bu dogmalardan ilki analitik ve
sentetik nermeler arasnda keskin bir ayrm olduu; ikincisi ise anlaml ifadelerin
dolaysz deneyimle bire bir karfllafltrlabilecek basit nermelere zmlenebilecei dogmasdr. Quine bu ikinci dogmay indirgemecilik dogmas olarak da adlandrmaktadr. nk en nihayetinde nesneler hakknda bir konuflma, duyu deneyiminde mevcut basit ieriklere indirgenmektedir.
Bu dogmalardan ilki, bilim adamlar ile felsefeciler arasnda bir iflblmn de
beraberinde getirmektedir. Bilim adamlar sentetik dorularn pefline dflerken,
felsefeciler mevcut terimleri analitik tanmlar yoluyla ak hale getirmekte, mantksal karmlarn biimlerini ortaya koyarak doru dflnmenin aralarn ortaya
koymaktadrlar. kinci dogma, gerek Humeun deneyimin duyusal izlenimlerle
bafllad fikrine, gerekse mantksal pozitivistlerin dorulanabilirlik ilkesine dayandrlabilir. ki dogma birbiriyle ilintilidir nk analitik nermelerin bulunmas sentetik nermeler iin bir snr durumunu ifade etmekte, ayrca analitik nermeler
karmaflk sentetik nermelerin unsurlarna zmlenerek duyu deneyimiyle karfllafltrlabilir basit nermelerin elde edilebilmesine olanak salamaktadr.
Quinea gre bu iki dogma da ad stnde dogmadr ve savunucular bunlara
temelsiz bir inanla baldrlar. Quine her iki dogmann da neden savunulamayacan kantlarla ortaya koymaya alflr.
Sonu olarak her iki dogma da terk edilmelidir. Ancak bu dogmalarn terk edilmesi ok kkten sonulara yol amaktadr. Quinea gre bu dogmalar ortadan
kalktnda, felsefe ile bilim arasnda ve dolaysyla speklatif metafizik ile doa bilimleri arasnda izmeye alflk olduumuz snrlar keskinliini kaybedip bulanklaflacaktr. te yandan saduyuya dayal genelgeer dflnme biimleri ile bilimsel
dflnme biimleri arasndaki yapsal farklardan da artk sz edilemeyecektir. Dolaysyla, genel anlamda pragmatizme doru bir kayma olacaktr.
8. nite - Btnclk (Holizm) ve Doal Gerekilik: Quine
Btnclk
Humeun fikirler aras bantlara dayal dorular ile olgusal bir ierie dayal dorular arasnda yapt ayrm, deneyciler iin son derece belirleyici olmufltur. Daha
nce de vurguladmz gibi analitik dorular, fikirler (terimler) aras bantlara
dayanr. Dili anlyor olmamz analitik dorular anlyor olmamz iin yeterlidir. Gidip deneyimimizde ne olup bittiine bakmamz gerekmez. te yandan olgusal bir
ierii olan dorular sz konusu olduunda sadece dili anlyor olmamz yeterli deildir. Bu tr dorular sentetiktir. Duyusal deneyimimizde ne olup bittiine bakmakszn sz konusu ifadelerin doru olup olmadna karar veremeyiz.
Analitik ve sentetik dorular arasnda yaplan bu ayrm, dorular karfllkl olarak birbirini dfllayan iki gruba ayrr. Yani bir nerme hem analitik hem de sentetik olamaz. Ayrca bir doru ya analitik ya da sentetiktir. Eer bir nerme fikirler
aras bir banty ya da bir olguyu ifade etmiyorsa anlamszdr. Bu durumda her
iki gruba da sokulamayan tm nermeler, tm metafiziksel nermeleri de iine
alacak bir biimde, anlamsz olarak kabul edilmek durumundadr.
fiimdi Quinen szn ettii iki dogmay tekrar ele alalm ve karfllkl olarak
nasl ilintili olduunu daha yakndan grelim. Olgusal ierie sahip herhangi bir
nerme alalm ve bu nermeye P diyelim. Mantksal pozitivistlerin anlam anlayflndan hareket edersek sz konusu nermenin anlam, onun dorulanma yntemi
olacaktr. Bu dorulanma yntemine dair nermeleri bir bileflik nerme halinde E
ile ifade ettiimizi dflnelim. Quinen deneyciliin ikinci dogmas olarak and
dogma, bu durumda flu nermenin analitik ve tanmsal olarak doru olduunu
sylemektedir: P ancak ve ancak E. nk Pnin anlam Eye indirgenmifltir. fiimdi
Pnin ve onun anlamn ieren Enin duyu deneyimine dayanarak dorulanmas ya
da yanlfllanmas sz konusu olabilir. Ancak P ancak ve ancak E nermesinin
dorulanmas iin bir deneyime ihtiya yoktur. nk o analitiktir ve tanmsal olarak dorudur. Acaba yle midir?
flte Quine bunu sorgulamaktadr. P nermesine baktmzda, sadece dili anlyor olmamz, sz konusu nermeyi analitik olarak E nermesine zmlememizi
salayabilir mi? Quinen bu soruya verdii yant olumsuzdur. Bir terimin hangi terimlerle efl anlaml olduu, bir terimin tanmnn ne olduu olgulara baflvurmakszn belirlenemez. Gndelik dili bir yana brakp biimsel bir dizge oluflturarak analitiklii byle bir dilde tanmlamaya alflmak da sonusuz kalacaktr. nk hangi nerme biimlerinin analitik olduunu belirleyecek kural ya da kurallara, dflardan bizim karar vermemiz gerekecektir. Bu durumda, analitik olann ne olduuna biimsel dilden bamsz olarak karar verebiliyor olmamz gerekir. Bu da bizi
baflladmz noktaya geri getirecektir. Sonu olarak sadece anlambilimsel bir zemine dayanarak belirlenebilen analitik nermeler olduu savunulamaz. Bu itibarla sentetik nermelerin dorudan deneyimle dorulanabilecek nermelere zmlenebilmesinden de sz edilemez. Her iki dogma da reddedilmelidir.
Quine bilgimizin duyu deneyimine dayandn dflnmektedir. Bu itibarla deneycilii reddediyor olmas, bilgi iin duyu deneyiminin esas teflkil etmedii anlamna gelmez. Quinen karfl kt fley, nermelerin anlamlarnn atomsal bir biimde belirlenmesidir. Duyusal deneyimle karfllafltrmak zere, tek tek nermeler
kk bir birim olarak kalmaktadr. Quinea gre deneyimle ancak bilimin tamam karfl karflya getirilebilir. fiimdi bunun nedenini anlamaya alflalm.
Quinen yaklaflm bu noktada Fransz fiziki ve felsefeci Duhemn dflk belirlenim (ng. underdetermination) savlarndan (kuramlarn deneyim tarafndan eksik belirlenmesine iliflkin savlardan) destek grmektedir. Sorunu bir rnekle ele alalm. Di-
143
144
adafl Felsefe-I
yelim ki bize bir miktar ieriinde ne olduunu bilmediimiz bir bileflik verilsin. Bizden baz deneyleri yaparak bu maddenin hangi elementleri ierdiini belirlememiz istensin. Baz deneyler tasarlayabiliriz. rnein, bir baflka bizim ne olduunu bildiimiz (bildiimizi varsaydmz) bir bileflikle tepkimeye girip girmediine bu tepkimede ne kadar s aa ktna, renk deiflimleri olup olmadna bakabiliriz. Diyebiliriz ki tepkimedeki scaklk flu kadar dereceye karsa ve karflmn rengi fluna dnerse bu bileflik fludur. Fakat bu varsaym olufltururken mevcut fizik ve kimya kuramlarndan yararlanrz. Sadece bununla da kalmayz. Kullandmz deney aralarnn dayand kuramlar da varsayarz. rnein termometrenin iflleyifline iliflkin olarak genleflme, termodinamik vb. pek ok kuramn savlarndan yararlanrz. Dolaysyla, Testin sonucunda eer flu sonular elde edilirse, ilgili bileflik fludur. dediimizde sadece
tek bir varsaym deil, ok farkl kuramlarn ve git gide tm bilimsel kuramlarn varsaymlarn test ediyor oluruz. Testin sonucunda istediimiz scaklk ve renk deiflimi
olursa bafllangtaki varsaymmzn doru olduuna hkmederiz. Ama bunu yaparken dier tm varsaymlarn da doru olduunu kabul ederiz. Eer istediimiz scaklk ve renk deiflimi olmazsa bafllangta varsaydmz tm kuramsal nermelerin
hangisi ya da hangilerinin aslnda yanlfllandna kolayca karar veremeyiz.
Mantksal bir yap ierisinde konuyu flyle sunabiliriz:
Y: Deneyimizi tasarlarken varsaydmz yasalarn tmel evetlemelerle bir araya getirildii bileflik nerme
V: Bizim test etmek istediimiz varsaym
: Deneyin yaplmas aflamasndaki zel flartlar (rnein iki bilefliin karfltrlp belli bir dereceye kadar stlmas)
G: Sonuta gzlemlenmesi beklenen durumu ifade eden nerme
olsun.
Y ve V ve
yleyse, G
Biiminde bir kantlama elde ederiz.
Eer Y ve V ve doru ise G de doru olacaktr. G nermesinin deney sonunda dorulandn varsaydmzda Y ve V ve nn dorulandn syleyemeyiz. Sadece yanlfllanmadn syleyebiliriz. G nermesinin deney sonucunda
yanlfllanmas durumunda ise Y ve V ve bileflik nermesinin yanlfl olduu sonucuna varrz. Ancak tikel evetleme ile birlefltirilen nermelerin hangi blmnden bu yanlflln kaynaklandna karar veremeyiz.
Bu rnekten de anladmz gibi, bilimsel nermelerin duyu deneyimiyle karfllafltrlmas atomsal bir varsaymn doruluuna karar vermekle snrlandrlamaz.
Quinea gre karfllafltrmann bir tarafnda duyu deneyimi yer alrken dier tarafnda ise bilimsel nermelerin tamam yer almaktadr. Quinen savunduu bu yaklaflm btnclk (ng. holism) olarak adlandrlmaktadr.
Quine bu yaklaflmn bir baflka metaforla aktarmaya alflr: nsan bilifli bir
inanlar a gibidir. Tpk bir rmcek andaki her bir parann dierleriyle dorudan ya da dolayl bir ba ierisinde olmas gibi bizim inan ve kanaatlerimizin
hibiri de tek baflna deildir. Hemen tamam dnyayla (duyusal deneyimle) dolayl bir ba ierisindedir. Bu itibarla herhangi bir inancmzda bir deifliklik olmas dierlerini flu ya da bu biimde etkilemektedir. Quine insanln sahip olduu
bilgiyi snr flartlarn deneyimin belirledii bir g alanna benzetmektedir. Bu
alanda baz bilgiler merkeze daha yakn ve bu itibarla duyu deneyimine daha
uzakken bazlar ise duyu deneyimine daha yakndr.
145
Bu resim ierisinde cevaplanmas gereken bir sorun ise her biri dieriyle iliflkili olan bilimsel kuramlarn, nasl olup da deifliklie urayacadr. Yukardaki rneimizi hatrlayarak sormamz gereken soru fludur: Bir grup kurama (ya da mevcut tm kuramlara) dayanarak oluflturduumuz bir varsaymmz bir gzlemle dorulanmazsa hangi kuram, ne lde revize etmemiz gerektiine nasl karar veririz? Quinea gre bu sorunun yant fludur: Bilgisel dizgemizde en az sarsnty yapacak surette deifliklie gitme eilimindeyizdir. Quine bunu bir dstur olarak ifade eder ve en az sakatlama dsturu (ng. maxim of minimal mutilation) olarak
adlandrr. te yandan Quinea gre hibir kuram ya da yasa, deiflim srecinden
azade deildir. Bilimsel devrimler sz konusu olduunda bu tr radikal deiflimler
de gerekleflebilir. Quinea gre ndeyide bulunma gcmz artrd ve oklafltrd srece bilimsel deiflim kabul edilebilirdir.
Benzer ndeyilerde bulunan iki farkl kuram sz konusu olduunda ise Quinea
gre daha basit olan tercih etme eilimindeyizdir. Sz konusu bu basit olan tercih
etme kural sadece bilimsel kuramlar iin deil, saduyuya dayal gndelik dflnme
biimlerimiz iin de aynen geerlidir. Quinea gre, temel unsurlar duyumlar olan bir
varlkbilimdense, orta byklkte nesneler olan bir varlkbilimi kabul etmemizin nedeni de basitlik kuraldr. Bu varlkbilimle duyum deneyimindeki karmaflklktan kendimizi kurtarp kendi dflmzdaki nesnelerden bahsedebiliriz. Bu adan bakldnda
kendi dflmzda birer nesne olarak bir sandalye ya da masadan bahsettiimizde, kendi baflna var olan fleylerden deil bizim kurduumuz, bu itibarla da kuramsal nesnelerden sz etmekteyizdir. Ancak bu yaklaflm bir sorun barndrmaktadr. Quinen buradaki akl yrtmesi, znel deneyimimizin unsurlarndan sz edebileceimiz zel bir
dili olanakl grr gibidir. Quine daha ge dnem yazlarnda byle bir zel dildense
daha nesnel ve kamusal bir yaklaflm savunmay tercih etmifltir. Bir baflka deyiflle, duyu organlarmzn uyarlmas neticesinde dnyayla temas ediyor olsak da gzlem
nermelerimiz bu uyarmlarla deil kendi dflmzdaki nesnelerle ilgilidir. Gzlem
nermeleri bilgimizi ieren kuvvet alannn snrlarnda bulunmakta ve dier tm bilgilerimiz tarafndan etkilenmekte ve belirlenmektedir. te yandan, dnyayla temasmz salayan nermeler olarak bilimi nesnel klan da bu gzlem nermeleridir.
Quinea gre deneyciliin iki dogmas birbiriyle nasl iliflkilendirilebilir?
SIRA SZDE
Anlamn Belirsizlii
D fi dorularla
NELM
Quinen geleneksel biimiyle felsefeye ynelik elefltirisi analitik
snrl
deildir. Quine doalc bakfl asn genel olarak dil anlayflna ve anlambilime taflr. Ontological Relativity bafllkl makalesinin giriflinde DeweyS ve
O RWittgensteinn
U
zel bir dilin olanaklln reddedifllerinden bahseder. te yandan Wittgensteinn
Deweye benzer bir biimde zel dili reddetse de dile iliflkin kopya kuramn saDKKAT
vunmay srdrdn syleyerek kendisini elefltirir:
N N
Deiflik biimleriyle kopya kuram ana felsef gelenee ve gnmzdeki

saduyuya
SIRA SZDE
dayal tavra yakn durmaktadr. Elefltirel olmayan anlambilim, sergilenenlerin anlamlar ve kelimelerin de etiketler olduu bir mze mitinden ibarettir. Dil deifltirmek
AMALARIMIZ
etiketleri deifltirmektir. fiimdi doalc yaklaflm savunanlarn bu
grfle asl itirazlar anlamlarn zihinsel fleyler olmasna bir itiraz deildir ki bu da yeterince gl
bir elefltiri olurdu. Esas elefltiri, etiketlenmifl teflhir rnlerinin zihinsel fikirler deil
K T A olsa
P da ayPlatoncu fikirler ve hatta kendilerine gnderme yaplan somut nesneler
nen geerliliini korur. Bir kiflinin anlambiliminin, sergileyebilecei ak davranfl-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
146
adafl Felsefe-I
larna ikin olann tesinde zihninde bir biimde belirlenmifl olduunu dflndmz srece, anlambilim habis bir zihinsellikle bozulmufl demektir (Ontological
Relativity, s.569-570).
Quinen burada gzlemlenebilir davranfllara yapt vurgu son derece nemlidir. Quinea gre dil renme srecinde, bir kiflinin dierlerinin sergiledii davranfllarn tesinde nfuz edebilecei baflka bir veri kayna mevcut deildir. Anlamn davranfl bir biimde ele alnmasnn ise derin sonular bulunmaktadr. Quinea gre doalc bir dil anlayfln ve davranfla dayal bir anlam kuramn benimsediimizde, anlamn belirliliinden de vazgemifl oluruz. Bir baflka deyiflle, iki
farkl ifadenin anlamlarnn ayn olup olmadnn belirli bir cevab artk yoktur.
Quine bu belirsizlii gstermek iin hi bilmediimiz ve bizim dilimize uzak bir
dili bir dilbilimcinin renmeye alflt bir durumu rnek olarak seer. Elimizin
altnda szlkler, gramer kitaplar vb. bulunmamaktadr. Dili renmenin yolu
kktenci eviri yntemidir. Bu durumda sadece dili bilen muhataplarmzn sergiledikleri davranfllarla karfl karflyayzdr. Aslnda bu durum, dil renen bir ocuun durumundan farkl deildir. Tek fark yeni dili renmeye alflan kiflinin, mesela bir dilbilimcinin elinde, kendi bildii dil bulunmaktadr.
Dilbilimcinin bu durumda yapmaya alflt fley, gzlemlenebilir davranfllara
dayanarak bir tr eviri elkitab oluflturmaktr. Quine bir rnek olarak, dilbilimci ile
renmeye alflt dili konuflan bir kiflinin yanndan bir tavflann getii bir durumu anlatr. Yabanc dili konuflan kifli tavflana iflaret ederek Gavagai der. Dilbilimci bu szcn tavflan szcne karfllk geleceine dair bir varsaym gelifltirir.
Farkl durumlarda bunun tekrarlanp tekrarlanmadna bakar. Tmevarmsal bir
karmla sonuta bu szcn tavflan anlamna geldiine karar verebilir. Quinea gre ise burada yabanc dili konuflanlarn aslnda tek bir tavflan m, tavflann
bir parasn m, uzay - zamanda tavflann kaplad belli bir yeri mi kastettiinin
sergilenen davranfla bakarak belirlenemeyeceini ne srer. Zaman ierisinde dilbilimcinin baflka baz szckleri renip, Bununla flu ayn m? vb. sorularla bu
durumu netlefltirmeye alflabileceini, ancak ayn belirsizliin bu yeni renilen
szckler iin de aynen geerli olduunu belirtir. Sz konusu bu belirsizlik hem
szcklerin ilemleri hem de kaplamlar iin geerlidir.
Quine daha sonra tartflmasn anadil iin tekrarlar. Baflka bir dilin renilmesi
ile anadilin renilmesi arasnda esasen bir fark bulunmamaktadr. Dili yeni renen bir ocuun elinde de gzlemledii davranfllarn tesinde bir veri bulunmamaktadr. Ayn dili konuflan iki kifliden birinin bir szc kullandnda neye iflaret ettii ya da neyi kastettii de ayn lde belirsizlie tabidir. Quinea gre sorunun znde nesnelerin bireysellefltirilmesine dair bir belirsizlik yatmaktadr.
Nesnel olarak kendi bafllarna bireylerden ve bireyselleflmeden sz edemeyeceimiz iin, dilin ierisinde ve dile gre bir blme ve bireysellefltirme yapmak durumundayzdr. Ancak bunu yaparken de elimizde gzlemlenebilir davranfllardan
fazla bir ara bulunmamaktadr. Sonuta Quine bu sorunu gnderimin netlefltirilememesi (ng. inscrutability of reference) olarak adlandrmaktadr.
Ancak Quine hakl ise bu durumda belirsizlik sadece ayn dili konuflan kiflilerin birbirlerini tam olarak anlayamamalarnn da tesinde, her kiflinin kendi konufltuu dilde bir belirsizliin olduunu kabul etmemizi gerektirmektedir. zel bir dil
olanakl olmadna gre, bir dili konuflurken sz konusu belirsizlii aflabilmemizin bir olana bulunmamaktadr.
Quine ifli bu noktaya kadar vardrmak istememektedir ve sz konusu belirsizlie bir snr ekmeye alflmaktadr:
147
Bu amaz zmek iin kendimizi evde, tm yklemleri ve yardmc aralar ile dilimizde dflnelim. Bu szck daar tavflan, tavflan paras, tavflan (olmann
bir) evresi, tamdeyim, say, kz, sr kelimelerini iermektedir; ayrca aynlk ve farkllk gibi ikili yklemleri ve dier mantksal paracklar da iermektedir. Bu
terimlerle pek ok szckle bunun bir tamdeyim ve flunun bir say, bunun bir tavflan,
flunun bir tavflan paras, bu ve flunun ayn tavflan, bu ve flunun farkl paralar olduunu syleyebiliriz. Tam da bu szcklerle. Bu terimlerin ve yklemlerin ve yardmc aralarn oluflturduu flebeke, grelilik jargounu kullanrsak, bizim referans
erevemizdir, bizim koordinat sistemimizdir. Bu ereveye gre, tavflanlar ve paralar, tamdeyimler ve saylar hakknda anlaml ve ayrt edici bir surette konuflabiliriz
ve konufluruz. Ayrca, daha nceki paragraflarda yaptmz gibi, bize aflina terimlerin farkl gnderimleri hakknda tefekkr edebiliriz (...). Evet, gnderim samadr,
ama sadece bir koordinat sistemine greli olmad srece. Bu grelilik ilkesinde bizim amazmzn zm yatmaktadr (Ontological Relativity, s.582-3).
Sz konusu btnclk ve belirsizliin iki farkl trde snrlanmas sz konusudur. lki, her ne kadar inanlarmz ve bilgilerimiz birbirleri tarafndan belirlenen badaflk bir dizgede olufltursalar deneyimle temas ettikleri bir nokta bulunmaktadr.
Gzlem nermeleri bu itibarla btncle ve badaflkla bir snr ekmektedir.
Quine bu itibarla bilginin badaflklk kuram ile bilginin duyusal bir temele dayand grfln bir araya getirdiini dflnmektedir. kinci snr ise her bir dilin anlaml
ve farkl gnderimleri ayrt edici bir referans erevesi oluflturmasyla izilmektedir.
Evet, farkl dilleri birbiriyle kyaslayacak dil dfl bir nirengi noktamz bulunmamaktadr ama bu dilin anlamsz ve tamamyla belirsiz olduu anlamna gelmemektedir.
Quinen anlam hakkndaki grflleri dikkate alndnda dil ierisinde
SIRA anlamn
SZDE tamamen
belirsiz olduu sylenebilir mi?
Varlkbilimsel Balanma
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
On What There is? adl makalesinde Quine, varlkbilimle ilgili tartflmasna var olmayann bilmecesi adn verdii bir sorunla bafllar. ki felsefeci S(ya
O Rda
U iki kifli) birbirlerinden farkl ontolojilere sahip olabilirler. Birisine gre bir fley varken, dierine
gre o fley var olmayabilir. Ancak ikinci kifli var olmayan fley hakknda tartflmaya
DKKAT
girmek isterse, kulland dil ister isteme o var olmayan fleye gnderme
yapacaktr.
Bu durumda da var olmadn dflnd fleyin var olmadn sylerken, ncelikSIRA SZDE
le o fleyin var olduunu ifade etmek durumunda kalacaktr. Quinen
bu konuda setii rnek Pegasustur. Pegasus yoktur. dediimde zne konumundaki Pegasus
teriminin iflaret ettii bir nesne olarak Pegasustan sz etmek durumundaymdr.
AMALARIMIZ
Quine bu sorunun zm iin Russelln belirli betimleyicilere
iliflkin kuramndan yararlanr. Russelln yntemini kullanrsak Pegasus vardr nermesi Bir x vardr ki o x Bellorophon tarafndan yakalananmfl kanatl bir attr ve Bellorophon taraK T A P
fndan yakalananmfl baflka bir kanatl at yoktur. nermesine zmlenebilir. lk
nermede tekil bir ad olarak Pegasus bir nesne olarak Pegasusa gnderme yapyor
gibi grnrken, ikinci nermede byle bir zorunululuk ortadan kalmaktadr. Artk
TELEVZYON
Pegasus hakknda Pegasusun varln onaylamak zorunda olmakszn konuflabiliriz.
Bu dier tm tekil adlar iin geerlidir. Quine buradan flu sonucu karmaktadr:
N N
Bir milyondan byk asal saylar vardr dediimizde kendimizi saylar ieren bir
NTERNET
varlkbilime balamfl oluruz; sentorlar vardr dediimizde kendimizi sentorlar
ieren bir varlkbilime balamfl oluruz; Pegasus vardr dediimizde kendimizi Pegasusu ieren bir varlkbilime balamfl oluruz. Ancak Pegasus veya Wawerley in
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
148
adafl Felsefe-I
yazar veya Berkeley Kolejinde yuvarlak kare bir kubbe yoktur dediimizde Pegasusu, Wawerley in yazarn veya sz konusu kubbeyi ieren bir varlkbilime balamfl olmayz. Biz artk, tekil bir terimi ieren bir ifadenin anlaml olmas iin bu terim tarafndan adlandrlan bir fley olmaldr gibi bir delzyonla bouflmak zorunda deiliz (On What There Is, s.47)
Quine bu noktadan hareketle tmeller sorununu ele alr ve benzer bir elefltiriyi genel terimler iin de yapar. Quinea gre genel terimlerin anlaml olmas tmellerin varln gerektirmez. Quine bu dflnfl izgisini kendi anlam anlayfln savunmak zere srdrr ve szcklerin ve ifadelerin anlaml olabilmeleri iin kendi bafllarna anlamlarn bulunmas gerektii fikrini de elefltirir.
Tm bu tartflmalardan kan sonu, varlkbilimsel adan kendimizi baladmz
durumlarn ancak fiu ve flu zelliklere sahip flu fley (x) vardr. tr ifadeler yoluyla olduunu grrz. Quine bu durumu flu ifadeyle zetlemifltir: Bir fley olarak var
saylmak, saf ve basit biimde ifade edersek, bir deiflkenin deeri olarak kabul edilmektir (On What There Is, s.50).
Quinen verdii rnei kullanrsak Baz kpekler beyazdr. nermesi bizi beyaz kpeklerin varlnn kabul etmek durumunda brakr. Ama kpek olmak ya
da beyaz olmak gibi tmellerin var olup olmamas konusunda balamaz.
Bu adan ele alndnda tm kuramlar, bal deiflkenlerinin deer ald bir
varlk alann var sayarlar ve bu itibarla ontoloji ile ilgili tartflmalar bir lde dile
iliflkin tartflmalarca belirlenir.
Bizim bir varlkbilimi kabul etmemiz, bence, ilkesel olarak, bir bilimsel kuram, mesela bir fizik dizgesini kabul etmemize benzerdir: Biz, en azndan makul dflndmz lde, ham deneyimin dzensiz paralarnn iine yerlefltirilip dzenlendii en basit kavramsal flemay benimseriz. Bizim varlkbilimimiz en genel anlamda
bilimin yerini tutacak kapsaml bir kavramsal flemay sabit kldmzda belirlenmifl
olur. O kavramsal flemann, mesela biyolojik veya fiziksel bir parasnn akla uygun
bir biimde inflasn belirleyen mlahazalar, btnn akla uygun bir biimde inflasn belirleyen mlahazalardan tr bakmdan farkl deildir. Bilimsel bir dizgenin
benimsenmesi ne lde bir dil meselesi ise, ayns, fazlas deil, bir varlkbilimin benimsenmesi iin aynen geerlidir (On What There Is, s.53).
Quinen burada altn izmek istedii nokta fludur: Varlkbilim hakkndaki sorular dile iliflkin sorulara tercme edilebilir ama bu, sorunun kendisinin dilsel olduu anlamna gelmez. Quinen kendi verdii rnei dikkate alrsak, Napoliyi
grmek yklemi bir zneyle birlefltirilirse anlaml bir cmle elde edilir ancak Napoliyi grmenin kendisi dilsel bir fley deildir.
Tm bu tartflmalardan flu sonucu karabiliriz. Quine geleneksel dile ve dilin
mantn zmlemeye dayal felsefe anlayfln elefltirmekte, doalcla ve pragmatizme doru felsefenin dnflmesini arzu etmektedir. te yandan, gelifltirdii
anlayfln bilime ve bilimsel ilerlemeye engel olmamasn da gzetmeye alflmaktadr. Bir bakma hem btnc ve badaflkla dayal bir doruluk anlayfln savunmakta hem de duyusal deneyimin bilginin geliflimindeki kontrol edici roln
korumaya alflmaktadr. Bu ikisini ayn anda baflarmaya alflmann yaratt gerilim Quinen felsefesine ana rengini vermektedir.
SIRA SZDE
Quinea greSIRA
ontolojiye
SZDE iliflkin tartflmalar dile iliflkin tartflmalara indirgenebilir mi? Neden?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
149
zet
N
A M A
N
A M A
Quinen elefltirdii deneyciliin iki dogmasnn

neler olduunu aklamak.
Bu dogmalardan ilki, analitik ve sentetik nermeler arasnda keskin bir ayrm olduu; ikincisi
ise anlaml ifadelerin dolaysz deneyimle bire bir
karfllafltrlabilecek basit nermelere zmlenebilecei dogmasdr. Quine bu ikinci dogmay
indirgemecilik dogmas olarak da adlandrmaktadr. nk en nihayetinde nesneler hakknda
bir konuflma duyu deneyiminde mevcut basit ieriklere indirgenmektedir. Bu dogmalardan ilki
bilim adamlar ile felsefeciler arasnda bir iflblmn de beraberinde getirmektedir. Bilim adamlar sentetik dorularn pefline dflerken felsefeciler mevcut terimleri analitik tanmlar yoluyla
ak hale getirmekte, mantksal karmlarn biimlerini ortaya koyarak doru dflnmenin aralarn ortaya koymaktadrlar. kinci dogma, gerek
Humeun deneyimin duyusal izlenimlerle bafllad fikrine gerekse mantksal pozitivistlerin dorulanabilirlik ilkesine dayandrlabilir.
Deneyciliin iki dogmasnn birbirleriyle nasl
iliflkili olduunu aklamak.
Deneyciliin iki dogmas, birbiriyle iliflkilidir nk analitik nermelerin bulunmas sentetik nermeler iin bir snr durumunu ifade etmekte, ayrca analitik nermeler karmaflk sentetik nermelerin unsurlarna zmlenerek duyu deneyimiyle karfllafltrlabilir basit nermelerin elde edilebilmesine olanak salamaktadr.
N
A M A
Kuramlarn gzlemlerce dflk belirlenmesinin

btncle nasl yol atn aklamak.
Quine bilgimizin duyu deneyimine dayandn
dflnmektedir. Bu itibarla deneycilii reddediyor olmas, bilgi iin duyu deneyimini esas teflkil
etmedii anlamna gelmez. Quinen karfl kt
fley nermelerin anlamlarnn atomsal bir biimde belirlenmesidir. Duyusal deneyimle karfllafltrmak zere tek tek nermeler, kk bir birim
olarak kalmaktadr.
Mantksal bir yap ierisinde konuyu flyle sunabiliriz:
Y: Deneyimizi tasarlarken varsaydmz yasalarn tmel evetlemelerle bir araya getirildii bileflik nerme
V: Bizim test etmek istediimiz varsaym
: Deneyin yaplmas aflamasndaki zel flartlar
(rnein iki bilefliin karfltrlp belli bir dereceye kadar stlmas)
G: Sonuta gzlemlenmesi beklenen durumu ifade eden nerme olsun.
Y ve V ve
yleyse, G
Biiminde bir kantlama elde ederiz.
Eer Y ve V ve doru ise G de doru olacaktr. G nermesinin deney sonunda dorulandn varsaydmzda Y ve V ve nn dorulandn syleyemeyiz. Sadece yanlfllanmadn syleyebiliriz. G nermesinin deney sonucunda yanlfllanmas durumunda ise Y ve V ve
bileflik nermesinin yanlfl olduu sonucuna varrz. Ancak tikel evetleme ile birlefltirilen nermelerin hangi blmnden bu yanlflln kaynaklandna karar veremeyiz. Sonu olarak, bilimsel nermelerin duyu deneyimiyle karfllafltrlmas, atomsal bir varsaymn doruluuna karar vermekle snrlandrlamaz. Quinea gre, karfllafltrmann bir tarafnda duyu deneyimi yer alrken dier tarafnda ise bilimsel nermelerin tamam yer almaktadr.
150
N
AM A
adafl Felsefe-I
Anlamn belirsizlii ve gnderimin netlefltirilememesi ile neyin kastedildiini aklamak.

Quinea gre elefltirel olmayan anlambilim, sergilenenlerin anlamlar ve kelimelerin de etiketler
olduu bir mze mitinden ibarettir. Dil deifltirmek etiketleri deifltirmektir. fiimdi doalc yaklaflm savunanlarn bu grfle asl itirazlar anlamlarn zihinsel fleyler olmasna bir itiraz deildir, ki bu da yeterince gl bir elefltiri olurdu.
Esas elefltiri, etiketlenmifl teflhir rnlerinin zihinsel fikirler deil, Platoncu fikirler ve hatta kendilerine gnderme yaplan somut nesneler de olsa aynen geerliliini korur. Bir kiflinin anlambiliminin, sergileyebilecei ak davranfllarna ikin olann tesinde zihninde bir biimde belirlenmifl olduunu dflndmz srece, anlambilim habis bir zihinsellikle bozulmufl demektir.
Quinen burada gzlemlenebilir davranfllara
yapt vurgu son derece nemlidir. Quinea gre, dil renme srecinde bir kiflinin dierlerinin
sergiledii davranfllarn tesinde nfuz edebilecei baflka bir veri kayna mevcut deildir. Anlamn davranfl bir biimde ele alnmasnn ise
derin sonular bulunmaktadr. Quinea gre, doalc bir dil anlayfln ve davranfla dayal bir anlam kuramn benimsediimizde, anlamn belirliliinden de vazgemifl oluruz. Bir baflka deyiflle,
iki farkl ifadenin anlamlarnn ayn olup olmadnn belirli bir cevab artk yoktur. Dili yeni renen bir ocuun elinde de gzlemledii davranfllarn tesinde bir veri bulunmamaktadr. Ayn
dili konuflan iki kifliden birinin, bir szc kullandnda neye iflaret ettii ya da neyi kastettii
de ayn lde belirsizlie tabidir. Quinea gre,
sorunun znde nesnelerin bireysellefltirilmesine dair bir belirsizlik yatmaktadr. Nesnel olarak
kendi bafllarna bireylerden ve bireyselleflmeden
sz edemeyeceimiz iin, dilin ierisinde ve dile
gre bir blme ve bireysellefltirme yapmak durumundayzdr. Ancak bunu yaparken de elimizde
gzlemlenebilir davranfllardan fazla bir ara bulunmamaktadr. Sonuta Quine, bu sorunu gnderimin netlefltirilememesi (ng. inscrutability of
reference) olarak adlandrmaktadr.
N
AM A
Varlkbilimsel balanmann dil ile iliflkisini aklamak.

Quine var olmayann bilmecesi adn verdii
sorunun zm iin Russelln belirli betimleyicilere iliflkin kuramndan yararlanr. Quine buradan hareketle, tekil bir terimi ieren bir ifadenin
anlaml olmas iin bu terim tarafndan adlandrlan bir fley olmaldr ifadesinin geerliliini yitirdiini syler. Quine bu noktadan hareketle, tmeller sorununu ele alr ve benzer bir elefltiriyi
genel terimler iin de yapar. Quinea gre genel
terimlerin anlaml olmas, tmellerin varln gerektirmez. Tm bu tartflmalardan kan sonu,
varlkbilimsel adan kendimizi baladmz durumlarn ancak fiu ve flu zelliklere sahip flu fley
(x) vardr. tr ifadeler yoluyla olduunu grrz. Quinen verdii rnei kullanrsak Baz kpekler beyazdr. nermesi bizi beyaz kpeklerin varlnn kabul etmek durumunda brakr.
Ama kpek olmak ya da beyaz olmak gibi
tmellerin var olup olmamas konusunda balamaz.
151
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Quinen yazd eserlerden biri deildir?
a. On What There Is
b. Two Dogmas of Empiricism
c. Truth and Meaning
d. Ontological Relativity
e. Word and Object
2. Quinen ifadesiyle, deneyciliin birinci dogmas
hakknda afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Birinci dogma beraberinde bilim adamlar ile felsefeciler arasnda bir iflblmn getirmektedir.
b. Birinci dogmaya dayanarak bilim adamlar sentetik dorularn pefline dflerken; felsefeciler
mevcut terimleri analitik tanmlar yoluyla ak
hale getirmektedirler.
c. Analitik ve sentetik nermeler arasnda, keskin
bir ayrm bulunmaktadr.
d. Karmaflk nermelerin deneyimle karfllafltrlabilen basit nermelere indirgenmesi, analitik
nermelerin varln gerektirmez.
e. Analitik nermelerin bulunmas, sentetik nermeler iin bir snr durumunu ifade etmektedir.
3. Quinen ifadesiyle, deneyciliin ikinci dogmas hakknda afladakilerden hangisi sylenemez?
a. kinci dogmaya gre, anlaml ifadeler dolaysz
deneyimle bire bir karfllafltrlabilecek basit
nermelere zmlenebilir.
b. kinci dogma nermelerin duyu deneyimiyle
karfllafltrlmasn ierdiinden doalc bir bilgi
anlayfln desteklemektedir.
c. kinci dogma, indirgemecilik dogmas olarak da
adlandrlr.
d. kinci dogmaya gre nesneler hakknda bir konuflma duyu deneyiminde mevcut basit ieriklere indirgenebilir.
e. kinci dogma, mantksal pozitivistlerin dorulanabilirlik ilkesine dayandrlabilir.
4. Kuramlarn gzlemlerce eksik (dflk) belirlendiini
savunan ve bu grflleriyle Quine etkileyen dflnr
a. Carnap
b. Tarski
c. Mach
d. Duhem
e. Ryle
5. I. Bir nermeyi dorulanma yntemini ifade eden

bir nermeyle tanmlama aflamasnda analitiklie
ihtiya vardr.
II. Bir terimin hangi terimlerle efl anlaml olduu,
bir terimin tanmnn ne olduu, olgulara baflvurmakszn belirlenemez.
III. Biimsel bir dizge oluflturarak analitiklii byle
bir dilde tanmlamaya alflmak, hangi nerme
biimlerinin analitik olduunu belirleyecek kural
ya da kurallara dflardan karar verilmesi gerekecei iin sonusuz kalacaktr.
Yukardaki ifadelerden hangileri, analitiklik dogmas ve
onun indirgemecilik dogmas ile arasndaki bantsna
iliflkin Quinen ne srd grfllerden deildir?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. I ve III
d. II ve III
e. I, II ve III
6. Quinea gre, bilimsel deiflim sreci iin afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Hibir kuram ya da yasa, deiflim srecinden
azade deildir.
b. Bir grup kurama dayanarak oluflturduumuz bir
varsaymmz, bir gzlemle dorulanmazsa btnc bir yaklaflmla tm kuramlar reddederiz.
c. Bilgisel dizgemizde en az sarsnty yapacak surette deifliklie gideriz.
d. ndeyide bulunma gcmz artrd ve enoklafltrd srece bilimsel deiflimi kabul ederiz.
e. Benzer ndeyilerde bulunan iki farkl kuram sz
konusu olduunda daha basit olan tercih ederiz.
7. Afladakilerden hangisi, Quinen savunduu doalc dil anlayflnn unsurlarndan birisi deildir?
a. Dil renme srecinde, bir kiflinin dierlerinin
sergiledii davranfllarn tesinde nfuz edebilecei baflka bir veri kayna mevcut deildir.
b. Doalc bir dil anlayfln ve davranfla dayal bir
anlam kuramn benimsediimizde, anlamn belirliliinden vazgeilmelidir.
c. Doalc dil anlayflna gre, iki farkl ifadenin
anlamlarnn ayn olup olmadnn belirli bir cevab yoktur.
d. Bir kiflinin anlambilimi, sergileyebilecei ak
davranfllarna ikin olann tesinde zihninde bir
biimde belirlenmifltir.
e. Dil, dili bilen muhataplarmzn sergiledikleri
davranfllar zerinden renilebilir.
152
adafl Felsefe-I
Okuma Paras
8. Quinea gre, nesnel olarak kendi bafllarna bireylerden ve bireyselleflmeden sz edemeyeceimiz iin,
dilin ierisinde ve dile gre bir blme ve bireysellefltirme yapmak durumunda kalmamzdan kaynaklanan sorun afladakilerden hangisidir?
a. Dflk belirlenim
b. Var olmayann bilmecesi
c. ndirgemecilik dogmas
d. Radikal eviri
e. Gnderimin netlefltirilememesi
9. Quinen bir kiflinin var olmadn dflnd fleyin
var olmadn sylerken, ncelikle o fleyin var olduunu ifade etmek durumunda kalmasndan kaynaklanan
soruna verdii ad, afladakilerden hangisidir?
a. Varlkbilimsel balanma
b. Dflk belirlenim
c. Anlamn belirsizlii
d. Varolmayann bilmecesi
e. Btnclk dogmas
10. I. Tekil bir terimi ieren bir ifadenin anlaml olmas
iin bu terim tarafndan adlandrlan bir fley olmaldr.
II. Genel terimlerin anlaml olmas, tmellerin varln gerektirmez.
III. Varlkbilim hakkndaki sorular, dile iliflkin sorulara tercme edilebilir ama bu sorunun kendisinin dilsel olduu anlamna gelmez.
Quinen varlkbilimsel balanma hakkndaki grflleri
dikkate alndnda, yukardakilerden hangileri sylenebilir?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. Yalnz III
d. I ve II
e. II ve III
Neyin Varolduu zerine

(...)
Burada iki farkl kavramsal flema ile grngsel ve fizikselci olanla karfl karflyayz. Hangisi stn gelmeli?
Her birinin kendisine gre avantajlar var; her biri kendi tarznda kendi zgl basitliine sahip. Her biri, benim nerime gre, gelifltirilmeyi hak ediyor. Her birinin, esasen, farkl anlamlarda olmakla beraber daha temel olduu sylenebilir: Biri bilgibilimsel adan, dieri fiziksel adan daha temel.
Fiziksel kavramsal flema deneyime iliflkin ykmz
basitlefltiriyor nk saylamaz kadar ok, dank duyusal olaylar tek tek nesnelerle iliflkilendiriliyor; stelik,
ne kadar karmaflk ve dolambal bir yol izlenirse izlensin fiziksel nesnelerle ilgili bir cmlenin grngsel dile evrilmesi de olas gzkmyor. Fiziksel nesneler,
oransal olmayan saylarn devreye sokulmas nasl aritmetiin yasalarn basitlefltiriyorsa, deneyimin akflyla
ilgili ykmz basitlefltiriyor ve yuvarlyor. Sadece
oransal saylarn basit aritmetiinin kavramsal flemasnn bakfl asndan oransal olan ve olmayan saylarn
daha genifl aritmetii elveriflli bir mit statsne sahip
(oransal saylarn aritmetiine iliflkin): Geree gre daha basit ama o gerei dank bir para olarak iinde
barndryor. Benzer flekilde, grngsel bir bakfl asndan, fiziksel nesnelerin kavramsal flemas da elveriflli bir mit: Gerekten olana gre daha basit ama o gerei dank bir para olarak iinde barndryor.
Fiziksel nesnelerin snflar veya vasflar hakknda ne
diyebiliriz? Bu tr Platoncu bir ontoloji, kat fizikselci
bir kavramsal flemann bakfl asndan, fizikselci kavramsal flemann grngsel bakfl asna gre bir mit
olduu kadar bir mittir. Bu daha st dzey mit [Platoncu mit] fizikle ilgili ykmz basitlefltirdii lde iyi
ve yaraldr. Matematik bu yksek mitin btnleflik bir
paras olduundan, bu mitin fizik bilimi iin yarar yeterinde aktr. (...)
Matematik miti ile fizik miti arasndaki benzeflim, dier
baz ilave ve tesadfi alardan bakldnda olduka da
yakndr. rnein, yzyln bafllarnda, Russell paradoksunun ve kme kuramnn dier atflklarnn keflfi dolaysyla, matematiin temelleri ile ilgili ortaya kan
krizi dikkate aln. Bu eliflkiler sezgilere uymayan, durumu kurtarmaya ynelik baz aralarla ortadan kaldrlmalyd; matematikle ilgili mit oluflturma etkinliimiz
herkesin gznde kast ve aflikr bir hale geldi. Peki ya
fizik? Ifln parack ve dalga kuramlar arasnda bir a-
153

tflk ortaya kt ve bu, Russell paradoksundaki kadar
btn btn bir eliflki deildi. Ben bunun nedediinin
fiziin matematik kadar btnlkle olmamasndan kaynaklandndan flpheleniyorum. Yeniden, matematiin temellerine iliflkin ikinci byk adafl kriz 1931de
Gdelin ispatlaryla ortaya kt: Aritmetikte saptanr
olmayan ifadeler olduu anlaflld. Bunun fizikteki karfll ise Heisenbergin belirsizlik ilkesiydi.
Daha nceki sayfalarda, baz ontolojilerin lehine ne
srlen baz genel geer kantlamalarn mantksal adan yanlfl olduunu gsterme ifline giriflmifltim. Ayrca,
bir kuramn ontolojik balanmalarnn neler olduuna
karar vermek iin ak bir lt ne srmfltm. Ancak
hangi ontolojinin gerekte benimseneceine iliflkin soru halen aktr ve bu konuda aflikr olan tavsiye hoflgr ve deneyci ruhtur. Tm yollar deneyerek fizikselci kavramsal flemann grngsel flemaya ne lde indirgenebileceini grmeye alflalm; te yandan, fizik
de doal olarak btnyle indirgenmeksizin yoluna devam etmek isteyecektir. Doa biliminin Platoncu matematikten nasl ve ne lde bamsz olabileceine bakalm; ancak, matematik yapmay ve Platoncu temellerini derinlemesine taramay srdrelim.
(...)
Kaynak: W.V.Quine (1948) On What There Is. Review of Metaphysics, cilt.2. s.21-38.
(W.V.Quine (1953) From a Logical Point of View, Harvard
University Press ierisinde yeniden baslmfltr: s.1-19 )
1. c
2. d
3. b
4. d
5. e
6. b
7. d
8. e
9. d
10. e
Yantnz yanlfl ise Quine (1908 - 2000) bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Deneyciliin ki Dogmas
Yantnz yanlfl ise Deneyciliin ki Dogmas
Yantnz yanlfl ise Btnclk bafllkl ksm
tekrar okuyunuz.
tekrar okuyunuz.
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Anlamn Belirsizlii bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Anlamn Belirsizlii bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Varlkbilimsel Balanma
Yantnz yanlfl ise Varlkbilimsel Balanma

Sra Sizde 1
Olgusal ierie sahip herhangi bir nerme alalm ve bu
nermeye P diyelim. Mantksal olgucularn anlam anlayflndan hareket edersek sz konusu nermenin anlam, onun dorulanma yntemi olacaktr. Bu dorulanma yntemine dair nermeleri bir bileflik nerme
halinde E ile ifade ettiimizi dflnelim. Quinen deneyciliin ikinci dogmas olarak and dogma, bu durumda flu nermenin analitik ve tanmsal olarak doru
olduunu sylemektedir: P ancak ve ancak E. nk
Pnin anlam Eye indirgenmifltir. fiimdi Pnin ve onun
anlamn ieren Enin duyu deneyimine dayanarak dorulanmas ya da yanlfllanmas sz konusu olabilir. Ancak P ancak ve ancak E nermesinin dorulanmas
iin bir deneyime ihtiya yoktur. nk o analitiktir ve
tanmsal olarak dorudur. Tam bu noktada ikinci dogma birinci dogmaya dayanmaktadr. te yandan, analitik nermeler sentetik nermeler iin bir snr durumunu ifade etmekte, dorulanabilmeleri iin deneyime
ihtiya bulunmayan nermeler olarak tanmlanmaktadrlar. Bu itibarla, iki dogma karfllkl olarak birbiriyle
iliflkilendirilmektedir.
154
adafl Felsefe-I
Kaynaklar
Sra Sizde 2
Quinen anlamn belirsizlii ve gnderimin netlefltirilememesi hakkndaki grflleri geerli kabul edilirse bu
durumda, belirsizlik sadece ayn dili konuflan kiflilerin
birbirlerini tam olarak anlayamamalarnn da tesinde,
her bir kiflinin kendi konufltuu dilde bir belirsizliin
olduunu kabul etmemizi gerektirmektedir. zel bir dil
olanakl olmadna gre, bir dili konuflurken sz konusu belirsizlii aflabilmemizin bir olana bulunmamaktadr. Quine ifli bu noktaya kadar vardrmak istememektedir ve sz konusu belirsizlie bir snr ekmeye alflmaktadr. Kendi yaklaflmn grelilik kuram ile
karfllafltrmaktadr. Belli bir dil ierisinde szcklerin
gnderimi konusunda bir belirsizlik olduunu syleyemeyiz. te yandan farkl referans erevelerini, farkl
dilleri kyaslamamza olanak salayacak mutlak bir referans sistemi, mutlak bir dil bulunmamaktadr. Kendi
ifadesini kullanrsak, Gnderim samadr, ama sadece
bir koordinat sistemine greli olmad srece.
Sra Sizde 3
Quinen Bir fley olarak var saylmak, saf ve basit biimde ifade edersek, bir deiflkenin deeri olarak kabul edilmektir. biimindeki grfl dikkate alnrsa,
tm kuramlarn, bal deiflkenlerinin deer ald bir
varlk alann var saydklar ve bu itibarla ontoloji ile ilgili tartflmalarn bir lde dile iliflkin tartflmalarca belirlendii sylenebilir. Ancak Quinea gre, varlkbilim
hakkndaki sorularn dile iliflkin sorulara tercme edilebilecei doru olmasna ramen, sorunun kendisinin
dilsel olarak kabul edilemez. Kendi verdii rnei hatrlarsak: Napoliyi grmek yklemi bir zneyle birlefltirilirse anlaml bir cmle elde edilir ancak Napoliyi
grmenin kendisi dilsel bir fley deildir.
Quine, W. van O. (1951) Two Dogmas of Empiricism.

Philosophical Review. 60: 20-43; From a Logical Point of View ierisinde s. 20-46.
Quine, W. van O. (1953) From a Logical Point of View. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Gzden geirilmifl bask (1980).
Quine, W. van O. (1960) Word and Object. Cambridge, Mass.: MIT Press.
Quine, W. van O. (1969) Epistemology Naturalized.
(Quine, 1969) ierisinde. s. 69-90.
Quine, W. van O. (1969) Ontological Relativity and
Other Essays. New York: Columbia University
Press.
Quine, W. van O. (1990a) Pursuit of Truth. Cambridge, MA: Harvard University Press. Dzeltilmifl
bask (1992).
Quine, W. van O. (1995) From Stimulus to Science.
Cambridge, MA: Harvard University Press.

Cağdaş Felsef

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cağdaş Felsef

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2446

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve

DARWINN MRASI ......................................................................................

Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege ............... 26

Analitik Felsefenin Bafllangc: Russell ve Moore.................. 48

Dile Dayal Yeni Bir A Priori Anlayfl: Erken Dnem

Mantksal Pozitivizm ve Bilim Felsefesi: Schlick,

Dil Oyunlar: Ge Dnem Wittgenstein ............................... 106

Gndelik Dile Dnfl: Ryle ve Austin ...................... ............. 122

Btnclk (Holizm) ve Doal Gerekilik: Quine ............. 140

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Doal seilim kuram

20. yzylda gelifltirilen felsef grfllere etkisi bakmndan bizim bu blmde

CHARLES SANDERS PEIRCE (1839-1914)

Peirce, Harvardl bir matematikinin oludur. Gen yafllarndan itibaren bilimsel

Zaman ierisinde pragmatizm, Peircen kastettiinden ok farkl anlamlarda

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

nanmak ne demektir? fiphe etmek ne demektir? liflkili de olsalar inanmak ve

Peirce soruflturmann zsel zelliinden sz eder: bir uyaran; bir ama ya da

Guillelmus de Ockham 14.

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Peircen yaklaflm, daha nceki yntemleri tartflrken grdmz gibi, dier

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

JOHN DEWEY (1859-1952)

D fi N E L M Amerikan Savaflnn bafllamasndan hemen nce dnyaya

Antik Yunan felsefesinin

SZDE The Influence of Darwinisim on Philosophy bafllkl bir ders

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Doa ve Doa Bilimi

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Deerin mahiyeti ve kayna, nemli bir felsef sorun oluflturmaktadr. Olgulardan

Modern fiziin belki de en

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Peircen anlam kuramnn temel kavramlarn

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Eitimle Bantl Olarak Matematiin Mant

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanlfl ise Darwinin Miras bafllkl

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey

Bu niteyi tamamladktan sonra;

TARHSEL ARKA PLAN

nl Alman felsefecisi Kant

SENTETK A PROR TARTIfiMASI

2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege

Analitik - sentetik yarg / nerme ayrmna iliflkin tartflmalarn seyriK iin,

Euklidesi Olmayan Geometriler

2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege

Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti

geometrilerin dflnsel adan olanaklln kabul etmifl ancak, sadece Euklidesi

2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege

Gr ile nesneler ile dolaysz

Aritmetiin Manta ndirgenmesi

Frege ve Hilbertin bu konudaki tartflmalar iin flu kayna okuyabilirsiniz:

FRIEDRICH LUDWIG GOTTLOB FREGE (1848 - 1925)

2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege

20. yzylda, mantk

z gerektirir. Frege bu noktada, fonksiyonlardan yararlanr. Bir rnek olmak zere,

2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege