You are on page 1of 600

S e r v e r T a r d lli

Uygarlk Tarihi

alkm \

U y g a r lk T a r ih i / S e r v e r T anilii
A L K I M / 148 T a r ih - 1 2
1. b as k : 1981
11-21 b ask : ( 1 99 9 -2 0 0 5 ): A d a m Y a y n la r

K it ap Ed it r : Ali B e rk ta y
K a p a k v e T a s a r m : Er bil K a rg
K a p a k res mi: O r o z c o , Zapataclar

A l k m Y ay n ev i, 2 0 0 6
IS BN : 97 5 - 9 9 2 -0 4 4 - 1
22. Bas k: Ma rt 2 0 0 6 ( 10 .0 00 ad e t )
23. Bas k: lki 2 0 0 6 ( 5 0 0 0 a de t)

Bask: A l A U n i p n n l B a s m Sa n. v e Tie. A .
I l.u l mk oy A*.lall ( >mrrl k n y i M e vk ii 3 4 5 5 5 H a d n k v - slanbul
r i O? 1.7 7 9 H 2H 10 w w w . a p a . m m . t r

Alktn

Mii ln iu l. il t .id Nn <0 K ad k y

Yaynevi

Islanl-l I rl (().' M 1-19 10 (0 (Tb x)

I a k s (U? I i) '!!* 10 i* 1 tt.nl .ilk ni'<\tll> i n l ll p / / \v\v w ..lkm t m 11

in d e k ile r
nsz

GR
U Y G A R L IK N E D EM EK T R ?

13

I
BATI DNYASI
I

BATI UYGARLIININ KAYNAKLARI


Eski Yunan'n miras
Roma'nn miras
Hristiyanlk

35
35
42
47

(O kum a paralan: /. Bury, A.B. Schwarz, F. Clalla/e)

II
BATI UYGARLIININ DOUU
^ Jv p d a l ^ - N
|
Kilise ve Ortaadaki rol
Kentlerin uyan; burjuvazinin douu

53
53
59
65

(Okuna paralan : B. Vardar, /. n/, Z. Gvem li)

III

BATI UYGARLIININ YKSEL


(16., 17. ve 18. yzyllar)
Teknik dnmler, keif yllar
Rnesans ve Reform
mparatorluktan ulusal devlete
ngiltere'de parlamentarizm
ve siyasal liberalizm
18. yzyl ve Fransa'nn etkisi

71
71
81
95
99
104

(O kum a paralan : /. C. Lciihatser, Z. Giizemli,


I. i . Ak, K. Alcock, M. Sarca)

IV BATI UYGARLIINDA DEVRMLER


(19. yzyl)_____
Fransz I )ev rim Q
Milliyetler ilkesinin douu ve gelimesi
Sanayi Devrimi ve sonular
Emperyalizm
19. yzyln kltrel tablosu
( ( ktmu paralan : M. Sanca, S. N. zerdim,
K. At/bti/. M'i/la l.avssc, C. apan)

111
111
116
119
129
132

ADA BATI UYGARLII: (1)


BATI AVRUPA
Sosyal ve iktisadi yaam
Siyasal yaam
Kltrel yaam
(Okuma paralan: /. Amado, H. Reed, Bertolt Brecht)
VI ADA BATI UYGARLII: (2)
BRLEK AMERKA
Birleik Amerika'nn douu
ktisadi ve sosyal yaam
Siyasal sistem
Dnce ve sanat yaam
Dinsel yaam
(Okuma paralan: Z. Bay ar, Edgar Allan Pae)

141
141
143
148

157
157
158
162
165
167

II
SOSYALST DNYA
I

SOSYALST AVRUPA'NIN DOUU


Marksizm
Kutsal Rusya'dan Sovyet Rusya'ya
Orta ve Dou Avrupa'daki oluum
(Okuma paralar: O. Hanerliolu, R. Alcock)
II
SOVYETLER BRL
Sovyetler Birlii'nin kuruluu ve geliimi
Siyasal sistem
ktisadi sistem
Sosyal tablo
Edebiyat ve sanat
(Okuma paralan: S. apan, Resul Rza)
III HALK DEMOKRASLER
Halk demokrasilerinin kuruluu
eitli kurumlar ve sorunlar
Halk demokrasilerindeki gelimeler
(Okuma paras: M. C. Anday)
IV N HALK CUMHURYET
Eski in'den yeni in'e
deolojik temeller: Maoculuk
Siyasal kurumlar, siyasal yaam
ktisadi sistem ve gelime
Sosy.l ve kltrel yaam

177
177
190
204
207
207
211
215
221
226
241
241
242
246
251
251
254
257
259
261

(ktna paralan: Le Monde, Ai Z'ing)


VETNAM VE KBA
Vietnam
(Okuma paralan: Milliyet Sanat Dergisi, e Lan Vien)
Kba
(Okuma paralar: /. F. Reo, N. Gillen)

267
267
272

III
NC DNYA
AZGELMLK NEDR?
Azgelimiliin belirtileri ve etkenleri
Azgelimi lkelerde sosyal snflar ve siyasal
rejimler
(Okuma paras: A. Gevgilili)
KALKINMA VE BAIMSIZLIK
Kalknma ve nndeki engeller
Kalknmann teki sorunlar
ve sosyal yapda deiiklik
(Okuma paras: Nevsveek)
BALICA AZGELM LKE GRUPLARI
Latin Amerika
Kara Afrika
slam dnyas
Asya'daki azgelimilik
(Okuma paralar: H. Yavuz, P. Neruda)

283
283
289
295
295
299
305
305
307
307
309

IV
TRKYE
TRKYE'DE KAPTALZM VE SORUNLARI
Trkiye'de kapitalizmin douu ve geliimi
Sanayi kesimi
Tarm kesimi
Kapitalizmin sorunlar ve gelecei
(Okuma paralan: . Seluk, G. Kazgan,
C. O. Tiitengil, Y. Doan)
TRKYE'DE SOSYAL SINIFLAR
Burjuvazi
i snf
Kyllk

321
322
340
345
352

363
363
372
377

(Okuma paralan: . Seluk, M. Tuncay, . Cem)


T R K Y E 'D E D EM O K R A S V E SO R U N L A R I
387
Trkiye'de demokrasinin douu ve geliimi
388
Demokrasimizin sorunlar ve gelecei
406
(Okuma paralan: A. Gevgilili, M. Soysal)
IV TRKYE'DE SYASAL PARTLER
413
Sa kanat
413
Sosyal demokrasi
421
Sosyalizm
430
(Okuma paralan: M. Soysal, I. Seluk)
V
KLTRMZN KAYNAKLARI VE SORUNLAR l~43 >
Kltrmzn kaynaklan
436
Kltrmzn sorunlar ve gelecei
448
(Okuma paralan: H. Yavuz, M. Belge)
VI TRKYE'DE ETM VE RETM
457
Kimler eitiliyor? Ne, nasl retiliyor?
457
Eitim ve retimin rgt
464
(Okuma paralar: . Seluk, R. Serazat)
VII R, ROMAN VE HKYE
471
iir
471
Roman ve hikye
482
(Okuma paralar: C. Siireya, M. Ergiin)
VIII TYATRO, SNEMA VE MZK
Tiyatro
495
Sinema
510
Mzik
524
(Okuma paralar: S. Clzol, A. Dorsay, A. Dino)
IX MZAH VE KARKATR
537
Mizah
537
Karikatr
544
(Okuma paras: Z. Oral)
X
MMARLIK, RESM VE HEYKEL
559
Mimarlk
559
Resim ve heykel
571
(Okuma paralar: . Seluk, B. Cmert)
III

KAYNAKA
EKLER
Savunma
Mahkeme karar

583
589
595

ONSOZ
Bu kitap, 1972-1975 yllarnda yazld. Am ac da, liselerden
niversite ya da yksekokullara gelen rencilerin "kiiltiir a
"ut giderm ekti.
Gerekten, byle bir sorun vard. Liseler, genlere - hemen
h em en - hibir ey verm iyordu. Tarih, felsefe, sosyoloji, edebiyat
ve sanat gibi kltrn temel konularnda, rencilerin kafalar
na yalan yanl, abuk sabuk, ipe-sapa gelm ez birtakm eyler t
ktrlyordu. N e gereki ve bilim sel bir yaklam, ne de bir b
tn olarak kucaklay kltr. Bir blk-prkliik, bir derneatm alk, bir kem eke ksacas.
Niin byleydi bu?
nk, Trkiye'de egem en snflar, zellikle 50'li yllarla be
raber, genlerin uyanmasn istem iyorlard. yle olduu iin
de, daha liseden balayarak, gzlerinin nne bir "duman per
d esi" ekip, iinde yaadklar aa ve toplum a yabanclatr
yorlard onlar. Yaman bir oyundu oynadklar ve dorusu m a
haretle oynuyorlard. niversite ya da yksekokullara bu du
rumda gelen genler de, oralarda izleyeceklerini gerektii gibi
izleyem iyor, reticilerle aralarnda bir "kltrel d iy alog ku
rulam yor, bir "kr diiii"dr gidiyordu zetle.
Ne yapm ak gerekiyordu ?
Liselerin dzeltilm esini beklerken, fak lte ve yksekokullarn
ilk snflarna bir "uygarlk tarihi" ya da "kltr tarih i" koya
rak, genlerin "kltr a n " giderm ek! Bylece hem yksek
retim boyunca rencilerle reticiler arasnda bir diyalog ku
rulmas olana yaratlm olacak, hem de genlerin bir dalda
uzman, am a temel kltrden ve dnyadan habersiz yaam a atl
malar nlenm i olacakt.
1972-1973 ders ylm a girerken, stanbul'da -so n ra fak lte
haline gelecek o la n - bir yksekokul, ili ktisadi ve Ticari lim
ler Yksek Okulu, uyank yneticisi Prof. Kvan Ertop'un na
yak olm asyla, bu yolda ilk adm att: lk snfna bir "uygarlk
tarihi" dersi koydu ve retim i de bana verdi.
9

O turdum , bu kitab yazdm ben de.


D orusu, ummadn bir ilgiyle karland yazdklarn.
Ama arkasndan ynla tepki de kageldi: yarglanm alar,
kurunlanm alar; zetle, aclar, gzyalar...
Uzunca bir tedaviden sonra yurda dnnce, U ygarlk TarihVi basm ak istediler. Ynla eksii de olsa raz oldum. Yurtdnda hastane koullar iinde yapabildiklerim e yle bir eki
dzen verm ekle yetindim . 12 Eyliil'e dein olan gelim eleri kap
sayacak biim de noktaladn kitab basm a verdim.
Kitap kt ve kapld.
U ygarlk T a rih i'nin 5. bass, 1981 ylnn sonbaharnda
kmt. Arkasndan bir yenisi, ok istendii halde gereklee
medi. N edeni de u idi: 12 Eyll rejimi, fa ist ehresini, ilerici,
dem okrat ve devrim ci kurum ve yaynlara kar kesin olarak be
lirtm eye kalktnda, bu kitab da ihmal etmedi. M illi G venlik
Korseyi'nin onu - hem ad da vererek- yasaklam asnn arkasn
dan, Trkiye'de niversitelerin bana bela olan, o sralarda d
pedz faizm in uaklna soyunm u olan YK yneticileri, ki
tabn niversite rencilerine -oku tu lm ak yle d u rsu n - tavsi
ye bile edilem eyeceine ilikin bir karar verdi. Dahas, 1978 y
lnda m ahkem e karar ile aklanm eser hakknda yeniden dava
ald ve ne hikm etse, zun yllar bir trl sonulanam ad.
zetle, kitap bir yasak em beri iine alnd ve okuyucularndan
koparld.
12 Eyll rejim inin bin bir ayb arasnda bu da var.
1991 ylnda yarn yam alak bir affn arkasndan gidip kitab
yeniden yaym ladk. Okurlar her zam anki ilgilerini gsterdiler.
11. bass da, im di Adam Yaym lar'nda kyor.
Ancak okurlarm a da syleyeceklerim var: Kitap, nceki ha
liyle yaym lanyor; kalem im den kam bir iki yanl dzelt
m ekle yetindim ve bir de kitaplarm n i sergilem esinde gelip
balandn biim i uyguladm , o kadar! A m a hatrlatm aya g e
rek yok: u son yllarda, dnyada ve Trkiye'de pek byk de
iiklikler oldu; okurlar, bu deiikliklerin -b ir bakm a- g ncel
liini yaadklarndan, onlardan nasl olsa haberdardrlar. Son
ra, kitabn bir temel kltr kitab olm as, aradaki bu boluun
bir lde doldurulm asnda yardm c olacaktr kansndaym.
Bir syleyeceim de u: Bu arada, ben de deitim elbette. K itap
taki baz dncelerle bugn savunduklarm arasnda -k im i

10

n oktalard a-farkllklar var. 1980'den bu yana yaynlarm izle


mi bir okur, onlar da grm ekte giiliik ekm eyecektir.
nanyorum , benden ok daha uzman kiiler, bu konuda, ileriki yllarda kukusuz ok daha giizel eyler koyacaklardr orta
ya. A m a u "ilkel" biim iyle de olsa, bu kitaptan, okurlarm n,
ada dnya hakknda genel bir fik ir edinebileceklerini sanyo
rum. A ncak bununla yetinm ez de, okum a ve aratrm alar daha
ilerilere gtrrlerse, iinde yaadm z dnyann ve toplu
mun tablosu onlar iin ok daha anlam l izgilerle donanacaktr.
Bu kitab hep arayarak yazarn hem onurlandrm hem de
yreklendirm i olan okurlarm n, zellikle de genlerin nne
yeniden km ann -a n la tlm a z - m utluluu iindeyim.
Bu yetiyor bana ve hep yetecek...
Strasbourg /I O cak 1999
Server TAN LL

im di de, U ygarlk T arih i'/ 22. bass Alkm Yaynlar'nda kyor...


Server TA N LL

11

g ir i

UYGARLIK NE DEMEKTR?
"U y g arlk " deyince, birbirinden farkl iki ey anlalr:
Bir anlam yla uygarlk, "d o al hal"in, "barbarlksn
kart olan bir durum u anlatyor. Bu anlam da, "u ygar
m illet", "u y g ar halk" deyince, gelim e yolunda hayli iler
lem i, ideal llere pek yaklam bir topluluk anlal
makta.
Kolayca fark edilecei gibi, bir "d eer yargs" tam ak
ta uygarln bu anlam.
Bir baka anlam yla uygarlk, bir halk baka halklar
dan ayran, onun zgn yann ortaya koyan, yaay bi
im lerinin, kullanlan aletlerin, alm a biim ve yn
tem lerinin, inanlarn, dnsel ve sanatsal faaliyetle
rin, siyasal ve sosyal rgtlenm e biim lerinin btn.
rnein tannm bir ansiklopedi, M eydan-Larosse, bu
anlam yla uygarl, "b ir m em leketin veya bir toplum un
dnce ve sanat hayatyla m addi ve m anevi varlna
has niteliklerin t m " olarak tanm lam akta. Bu anlam da,
tarihncesi insan ya da A frika'da bugn de yaayan - r
nein- H otanto'larn, sa'dan nce 5. yzylda yaayan
A tinallar ya da 20. yzyl A vrupa topluluklar gibi bir uy
garlklar vardr.
U ygarlk, artk bir "d eer hkm " tam yor bu anla
m yla. yle olunca da, uygarlklar arasnda bir derecelenm eye gidilm eyecek, gidilem eyecek.
G erekten gidilem eyecek mi? Soruyu ilerde tartacaz.
Ancak, u noktaya da dikkat etm eli im diden: U ygarl
n ortaya k, insanln evrim inin belli bir aam asnda
oluyor. "B arbarlk "tan sonraki bir aam a olarak "u y gar
lk", "k en t yaam , devlet, yaz, kanun, m atem atik" dem ek
zetle. Bu anlam da, tarihncesi insan ya da A frika'da bu
13

gn de yaayan H otanto'larn bir uygarl olm asa gerek.


"U y g arlk olay " hakknda biraz daha ayrntl akla
m alara girim eden nce, kelim e zerinde duralm biraz.
U YG A RLIK VE U Y G A R LIK LA R
Bat dillerinin ounda, "u y garlk " karl olarak, "c i
v ilisatio n " kelim esi kullanlr. alacak olan u ki, Bat
d illerinin szlnde -o ls a o ls a - ancak iki yz yllk bir
gem ii var bu kelim enin, 18. yzyln ikinci yarsndan
nce hibir yerde rastlanm yor ona. Fransz A kadem isi'n in nl szlne girii ok sonralar -1 8 3 5 basm n
d a - olm u. D 'A lem bert ile D iderot'nun A nsiklopedi'sin d e
ise, kavram a deinilm em i bile.
"C iv ilisation " kelim esini ilk kullanan, -1 7 5 6 y ln d a iktisat M arki de M irabeau oluyor. H ani, Fransz D evrim i'nin nl hatibi M irabeau var ya, onun babas.
O ndan sonra gitgide yaylr kelim e, szlklere girer.
ster istem ez akla bir soru geliyor burada: N iin baka
b ir yzylda deil de, 18. yzylda byle bir kavram yara
tlm ve karlnda da yeni bir kelim e kullanm ak gerek
sinm esi duyulm u Bat'da?
eitli nedenler akla geliyor:
18. yzyl, b y k tartm alarn yzyldr Bat'da.
Tartm alarn odaklat konulardan biri de "toplu m
szlem esi".
Ne bu?
nsanlar, "d o a l" bir halde yaarken, bir szlem e ya
pp, "top lu m y aam "n a gem iler. "U y g arl " kabul et
m iler daha dorusu. A m a sonradan hkm lerine u ym a
yanlar km szlem enin. yle olunca da, yeniden y
rrln salam ak gerekiyor onun.
A slnda, m utlak hkm darlklara kar m cadelede
ortaya atlm b ir kuram bu. D oru ya da yanl. A m a bir
sava silah.
te bu kuramda, "doal yaam ", "doann insan", "saf
ilkel" (bon sauvage) gibi kavram lar byk yer tutuyor. D
nceler de -iste r istem ez- "uygar olm ayan" insan da ta
nmlamak zorunda bu kavram lar aklam aya ynelirken.
11

Am a asl neden u olsa gerek: Bat A vru pa'd a 18.


yzyl, R nesans'taki b y k u yann daha da b y k bo
yutlar kazand bir yzyl. Bilim ler - o zam ana dein g
r lm em i- bir gelim e iine girm i, teknik bulular birbi
rini izlem ekte ve yava yava da sanayiye uygulanm akta;
Bat A vrupa, dnyaya alarak youn ticaret ilikilerinin
m erkezi olm u durum da. Ve bu arada burjuvazi, Batl
toplum larn en zengin snf haline gelm i.
Btn bu iktisadi ve sosyal gelim enin, dnceler
zerinde etkisini gsterm em esi olas m?
D nceler de gem ile ballklarn koparm , ileriye
dnk bir tutum iine girm itir. 18. yzylda felsefe, ana
izgileriyle, bir "ile rle m e fe lse fe si"d ir.
lerlem e: O zam anki kltr evrelerinin batacdr bu
lk.
te Bat Avrupa'da, yaamn ve dncenin vard bu
aama, yeni bir kelime ile anlatlm ak isteniyor. "Civilisation"
(uygarlk), yeni bir yaam grnn karl oluyordu
aslnda.
Bir noktaya dikkat edilsin ancak: U ygarlk denince, as
lnda belli bir toplum tipinin yaay, yani Fransa gibi, n
giltere gibi B at'nn belli bir aam aya varm toplum larnn yaay kast ediliyordu. Bu anlam da uygarlk, dnya
nn teki btn topluluklarndan ilerde, onlara rnek ola
rak sunulan bir eydi. Btn bu gelim elerde nayak olan
snf burjuva snf olduuna gre, rnek uygarlk da, son
bir zm lem ede, "bu rju v azinin uygarl" oluyordu.
u nem li sonu kar bundan: A vrupa uygarl, Bat
uygarl gibi deyim ler soyut deyim ler deildir aslnda,
olam azlar da. A vrupa uygarl, daha yaygn bir terim
olarak Bat uygarl, A vru pa'd a tarihin belli bir dnem in
de ortaya kp gelim esini yapm belli bir sosyal snfn,
"b u rju v a s n fn n u y g arl "d r.
in gerei bu!
Daha sonra nem li gelim eler olur dnyada.
19. yzylda, Asya halklar, zellikle Hint, uygarlyla
arpar Bat'y. G rm ediini grr, duym adn duyar Ba
t onda.
Kendi uygarlndan kukuya dm tr burjuvazi.
15

19. yzyln sonlarndan balayarak, zellikle I. Dnya


Sava'nd an sonra A vrupa'nn iktisadi ve siyasal stnl
snm eye yz tutar zaten. Hele kinci D nya Sava'ndan sonra, tm Latin A m erika ve A frika halklar sah
neye km tr.
Btn bunlar, tek uygarln Bat uygarl olduu d
ncesinin yanlln ortaya kard gibi, Bat uygarl
nn stnl sylencesini de ykp atar.
Sosyoloji ve etnoloji alanndaki aratrm alarn, zellik
le 20. yzylda kazand byk younluk ve derinlik,
"u ygarlk larn o k lu u " gereini daha da dorular.
yle am a, Bat'nn yceliine, onun uygarlnn rnek
uygarlk olduuna bugn de inananlar yok mu?
Var.
Ancak, Batllam ann, giderek Batcln bir tek anla
m kalm tr bugn: Batclk, geri kalm toplum lardaki
aydnlarn, kendi toplum larnn gerilii gerei karsn
da, ilerlem i toplum lara bakarak aalk duygularn ha
fifletm ek iin yaptklar bir hayal, bir toplum sal sakatl
n aydnlar arasnda nkseden bir belirtisidir. H ele sos
yalist adan baknca, Batclk, ba sonu belli olm ayan
anlam sz bir kelim edir.
slam clk gibi, O sm anlclk gibi, Trklk gibi...
H ibir yerde gereklem em i, son bir zm lem ede ge
ricilie yarayan bir bireyci aydn topyasdr Batclk.1
Bir baka gerek de bu!
K onunun baka bir yanna deinelim im di.
U YG A RLI I Y A PA N N ELERD R?
U ygarlklar ne denli ok olursa olsun, her insan toplu
luu da uygarla yol am yor. Bir topluluun uygarlk
aam asna vardn syleyebilm ek iin, kendisinde baz
kou llan ve nitelikleri toplam olm as gerekiyor.
N edir o koullar ve nitelikler?
H er uygarlk, belli bir iktisadi yapnn biim lendird i
i bir deerler sistem idir. Bir uygarla, kendine zg bir
nitelik kazandran en nem li elerden biri, belki de birin
cisidir "iktisad i yap".
1 Nvm/ I V k e s , T r k IV i n i H r K ll S u n im i, A n k a r . , 1475, s. 2 9 5 .

I,

Ne anlalr iktisadi yap deyince?


iktisadi yap, insanlarn "d o a " ile m cadelesini ve o
m cadelenin ortaya kard " ili k ile r i" iine alyor: n
sanlar, yaam ak ve bunun da tesinde, -h ay v an lard an
farkl o la ra k - "d o ay a a b ilm e k " iin alp retm ek,
bunun iin de birtakm retim aralar kullanm ak, retim
deki alm alarn da rgtlendirm ek zorundalar.
te, insanlarn retim faaliyetinde kullandklar m ad
desel aralar ve teknik, bu retim faaliyetinin dourduu
ilikiler, giderek btn bunlar kapsayan " retim b i im i",
uygarlklarn tanm nda nem li rol oynuyor. nsann belli
bir toplum iindeki varln, bilincini etkileyen ve m lki
yet kavram n, bireylerin ya da gruplarn toplum iindeki
grevler bakm ndan farkllam asn, baka bir deyile
"so sy a l sm f"la r yaratanlar da bunlar aslnda.
yle olunca da, toplum lar, giderek uygarlklar, bu
"retim ilikileri"nin evresinde oluuyor her eyden n
ce. Toplum lar ve uygarlklar anlayabilm ek iin de bu
ilikileri incelem ek art. Doal kaynaklardan yararlanm a
koullarm , belli bir adaki retim aralarnn gelim e
durum unu ve insanlar arasndaki iblm n yani.
retim ilikilerini oluturanlar ite bunlar.
Am a, insanlarn doaya kar m cadelesinin biim ve
teknii elbette ayn kalm yor, deiiyor: Yeni kaynaklar
bulunuyor, aralar geliiyor, iblm yeniden dzenle
niyor; btn bunlar kapsayan "retim biim i" deiiklie
uruyor giderek.
Ve btn bu gelim e, uygarlklar da etkiliyor ister is
temez.
Nasl?
H em en btn ilka uygarlklar, D ou'da olsun Bat'da olsun, " k le c i" retim biim inin biim lendirdii uy
garlklardr. O uygarlklarn birok kurum lann, bu kleci
retim biim ini ve o retim biim i iinde yer alan sosyal
snflar bir yana brakarak anlayam ayz.
Batda, ortaadaki H ristiyan uygarln ise, "feo d al"
retim biim i biim lendirm itir.
Yine Bat'da, ortaan sonlarna doru balayan "k a
pitalist" retim biim i, yeni bir uygarl, bugnk Bat
17

uygarln dourm utur. G erekten, Bat uygarlnn


-d n ve bugn ile - hem en hem en hibir belirtisini, ka
pitalizm i ve onun snf burjuvaziyi bir yana brakarak
aklam ak olas deil. O uygarln kurum larm a ve o uy
garlktaki ilikilere ylesine dam galarn vurm ulardr ka
pitalizm ve burjuvazi.
Bugnk sosyalist uygarlk iin de syleyeceiz ayn
eyi.
Sosyalist uygarla da -h em en btn k u ru m lary ladam gasn vuran, bata, belli bir retim biim i, yani "so s
y alist" retim biim i deil de nedir?
ktisadi yap, retim faaliyetinde kullanlan m addesel
aralar ve tekniiyle, retim ilikileriyle, sonuta btn
bunlar kapsayan retim biim iyle, insan topluluklarnn,
giderek uygarlklarn "tem el y ap "sn oluturuyor.
Ne var ki, bir uygarl oluturan yalnzca bu deil. U y
garlk, ayn zam anda, bu tem el yapnn stne kurulan,
-b ir yerde onun biim lendirdii, onu y an stan - bir "d e
erler siste m i"d ir de.
N eler giriyor bu deerler sistem inin iine?
Siyasal ve hukuksal kurum lar, din, ahlak, felsefe, ede
biyat, sanat, zetle bir "k lt r" oluturan btn eler...
rnein, her uygarln belli bir siyaset felsefesi ve
belli bir siyasal rgtlenme biimi vardr. Bazen bu felse
fe ve rgtlenme, bir uygarln baka uygarlklardan ay
rlmasnda llerden biri de olabiliyor. Eski Yunan uy
garl bir "site uygarl" idi; ilka Dou uygarlklar
nn -hem en h em en- hepsi "despotik" ynetimli idiler.
Ve bu ynetim biimleri, o uygarlklarda sosyal yaa
mn birok belirtisine baka bir grn vermitir.
Bunun gibi, bugnk Bat uygarlyla sosyalist uy
garl birbirinden ayran farklardan biri de "demokrasi"y e verdikleri farkl anlamlar deil midir?
Bat uygarl dem okrasiyi, "parlamentarizm" ve
"ok partili" bir rejim biiminde anlar ve uygulamaya a
lrken; sosyalist uygarlk onu, ii snfnn lklerine
hizmet eden tek partili" bir rejim biiminde anlamakta
ve uygulamaya almakta.
IH

Din, bir uygarlk yaratr m ?


A m a dinin, uygarlklarda nem li rollerden birini oyna
d da gerek.
Hi olm azsa bugne dein byle olm u.
G erek eski uygarlklarda gerek bugn yaayan u ygar
lklarda, dinin yeri, oynad rol km senem ez. Fransz
tarihisi Fustel de C oulanges, antik toplum u dinle akla
m aya kalkar, "srail'in eski tarihi bir kutsal tarih tir" der
ken, dinin o uygarlkta gerekten oynad byk rol be
lirtm ek ister aslnda.
M odern ada, zellikle Bat'da, arl gitgide artan
bir "laik lem e" olay o uygarln niteliklerinden biri ol
m utur. A m a her eye karn, bugn bile, rnein tal
ya'd a K atolikliin, n giltere'de ve Birleik A m erika'da ise
Protestanln etkisi gz nne alnm adan, o toplum larn
baz olaylar aklam asz kalr.
M slm anln yaygn olduu lkelerde, uygarlk, he
m en hem en btnyle, aslnda bir dinin, slam ln dam
gasn tam yor mu?
Bu lkelerde uygarlk, bugn de bir bakm a bir "slam
u ygarl"d r.
Son olarak, dnce ve sanat yaam ve faaliyetleri, bir
uygarln en anlam l belirtisi belki de. D nce ve sanat
faaliyetlerinin biim ve ierii, uygarlklar birbirinden
ayrm ada - o k k e z - bata gelen llerden biri oluyor.
U YG A R LIK LA RA RA SI ETKLER
VE U Y G A R LIK LA R IN EVRM
H ibir uygarlk trde (hom ojen) deildir.
Bir uygarlk, baka uygarlk ya da uygarlklarla iliki
iindedir m utlaka. Byle bir iliki doar dom az da, o uy
garlk deim eye balar. nsanlk tarihi, uygarlklar arasn
daki bu tr ilikiler ve onlarn sonucu ortaya kan deiik
liklerin tarihidir bir yerde: lkada A surlular, Babil uygar
lna kondular. Rom a uygarl, aslnda Yunan uygarl
nn bir yetitirm esidir. Hal savalarnda karlaan, yal
nz ordular deil, ayn zam anda iki ayr uygarln, slam
uygarl ile Hristiyan uygarlnn teknii idi.
19

Ve bu karlam ann Bat uygarlnn dousundaki


payn kim yadsyabilir?
Yaadm z ada haberlem e ve ulatrm a aralarn
daki dev gelim eler, bugnn uygarlklar arasndaki al
verii ve karlkl etkilenm eleri ok daha byk boyutlara
ulatrm bulunm akta. Tepkili uaklarn btn m esafeleri
hem en hem en anlam sz hale getirdii, televizyonun dn
yann birbirine en uzak noktalar arasnda annda ilikiler
kurabildii, m akinelem enin hem en her yana kk sald,
giyim kuam n enlem ve boylam lar aarak yeknesakl
salad bugnk dnyada, som ut uygarlklarn stnde,
-m ad d esel planda da o ls a - dnya ap nda b ir u ygarln
-d a h a im d id en - olum aya baladn syleyenler var.
U ygarlklar, yaayan her canl varlk gibi, zam an iinde
deiiyorlar.
Bu deiiklikte, b ir uygarln her esi kukusuz ayn
ritim le deim iyor. D eim eye kar direnen kurum lar
oluyor. Bazen de gem iin kalntlar -esk in in dinsel n ite
likteki m askelerinin gnm zde karnavallarda kullanl
m alar g ib i- ilk zam anlardaki anlam ve rollerini yitirerek
yaam larn srdryorlar.
Son olarak, her canl varlk gibi, bir uygarlk da lyor.
Tarihte byle gp gitm i nice uygarlklar var. G n
m zde, rnein Bat uygarlnn da "l m e m ahkm "
bulunduunu syleyenler var.
U ygarlklarn -b iy o lo jik bir b e n z e tm e y le - douu,
ykselii ve l, tarihilerin zellikle filozoflarn dikka
tini ekm itir teden beri. Bunlarn tm n sergilem enin
yeri buras deil. G erekli de deil bu sergilem e. nk
byk A rap filozofu b n i H ald u n 'u n (1334-1406) dnda
ou nesnel gereklii bir yana brakarak, m etafizik d
nceler ileri srm ler bu konuda.
K im ine gre, insanlarn tarihi "T an r'n n iradesiyle"
ynetilm ekte; Tanr nasl istem ise yle olm utur ve bun
dan sonra da yle olacaktr. K im ine gre ise, "byk
ad am lar", bir baka deyile "stn d nceler" yn et
m ektedir insanlarn tarihini. Bu byk kiiler nasl iste
m ilerse yle olm utur ve bundan sonra da yle olacaktr.
Bu m etafizik yaklam , zam anm zda daha da "h asta
lkl" biim lere brnr.
kisi de 20. yzyldan olm ak zere iki rnek verelim :
20

O sw ald S p en g le r ile A rnold T o y n b ee.


Bunlar, gklere karlm iki rnektir ayn zam anda.
- Batnn k adl eseriyle I. Dnya Sava ncesin
de byk yanklar uyandrm olan Oswald Spengler'e
(1880-1936) gre, insanlk tarihinde "sekiz orijinal kl
tr" var olmutur: Babil, Msr, Hint, in, Yunan, Arap ve
Meksika kltrleri ve son olarak da Almanya'nn kuze
yindeki ovada (Prusya'da) doan Faust kltr. Kltr
lerin her birinin, 500 ykselm e ve 500 de alalma yllarn
dan oluan "biner yllk" mrleri var ona gre.
Yine ona gre, her kltrn yok olmasnn nedeni,
"soylu snfn yok olmas ya da soysuzlamas. Bu, gl
lk ve yiitlik zerine kurulu aristokrasinin yerini, kentler
de treyen para burjuvazisinin alyla olur. Burjuvazi
devleti ele geirince, grnte eitliki ama aslnda zorba
lk olan demokrasiye gider. Bat uygarln, demokratik
ve sosyalist dnceler kertecektir. nk demokrasi,
canll ve medeni cesareti ortadan kaldryor ona gre.
N edir Bat'y kmekten kurtaracak olan? "Faust kl
tr"!
Peki, iin iine rk kartrlm olmuyor mu?
Spengler'e gre, insanln gelimesinde ekonominin
ve tekniin rol ikinci plandadr zaten. Tarihte gelime
rklarn eseridir.
- Ingiliz Arnold Toynbee'ye (1898-1975) gre, tarihin
konusu uygarlklardr geri. Ne var ki, uygarlklar, kiisel
karakterin, blgesel ve siyasal niteliklerle birlemesinden
oluur. Irksal zellikler de rol oynar bu birleimde. Tarihte
ilerleme yoktur. Dnya tarihi, byk ini ve klar bii
minde kendini gsteren "dngler" iinde hareket eder.
Ve Bat uygarl knt iindedir bugn.
Kurtulu? Tanr'da ve Hristiyanlkta!

N e var ki, btn bu hezeyanlar; ipe sapa gelm ez d


nceler Spengler ile T oynbee'n in tekelinde deil. ada
dnyann Sorokin, D anilevski, Berdiaeff, Schw eitzer, Kroeber gibi baka nlleri de, tekiler gibi tutarsz ve bu la
nk kafalar aslnda.
Bu m etafizik tarih felsefelerinin dnda, tarihin ve ta
rih felsefesinin gerek kurucusu, Alm an dnr K ari
21

M arx'tr. M arksizm le tarih, tarihsel geliim bilim sel bir


aklam aya kavuur.
Tarihle beraber uygarlklar da kukusuz.
Bu konunun ayrntlarna ileride M arksizm i anlatrken
gireceiz. Bir baka nem li noktaya deineceiz im di.
" a d alk " konusuna.
U Y G A R LIK VE A D A LIK
Reform cu Padiah III. Selim, 1789'da tahta ktktan son
ra, "darda esen rzgrlar" hakknda kendisini aydnlat
m as iin, - o zam anlar "reislkttap" d en ilen - Dileri Ba
kam A tf Efendi'den bir m uhtra ister. Byk Fransz Devrim i'nin stnden birka yl gem itir henz. A tf Efendi'nin
hazrlayp padiaha sunduu -v e m etni bugn de elimizde
b u lu n an - nl m uhtrasnda - z e tle - unlar syler:
"Burada Voltaire, Rousseau adl zndklar ve onlardan
beter ukalalar, peygamberlere svmek, bykleri zem et
mek, btn dinleri kaldrmak, cumhuriyet ve eitlii ima
etmekten ibaret birtakm kkrtc dnceler yaymlar
dr. Aslnda fitne ve fesattan baka bir ey olmayan bu
dnceler -frengi hastal gibi- halkn beyinlerine ile
mitir. in garip yan, halk da rabet etmektedir bu tr
dncelere. te, bunlarn etkisinde kalanlar, birka yl
nce, bir fitne ve fesat atei tututurup evreye yaymlar,
Allah korkusunu kaldrp ar ve namusu mahvetmiler,
Fransa halkn vahi hayvan kyafetine sokmaya alm
lar, bununla da yetinmeyip -her yerde kafadarlar sala
yarak- nsan Haklar dedikleri isyan bildirilerini yabanc
dillere de evirtip, milletleri hkmdarlar aleyhine k
krtmlardr."2
18.
yzyl "Aydnlklar felsefesi"nin -adlar nnde bu
gn de en derin sayglarla eildiim iz- byk temsilcilerini,
"zndk", yani allahsz deyip -a k l sra - km seyen ve k
krtclkla sulayan, insanlk tarihinin dnm noktalarndan
2 Cevdet Paa Tarihinden Semeler (hazrlayanlar: Sadi Irmak, B. K. alar),
Cilt 1, stanbul, 1973, s. 464-466.

22

biri olan Byk Fransz Devrim i'ni de "fitne ve fesat hareke


ti" olarak niteleyen A tf Efendi'nin kafas nasl bir kafadr?
K ukusuz, "a d "!
1789'da, burjuvaziye kar soylular, onlarn dzenini
-y a n i feo d alitey i- tutm ak ad idi.
Peki, ya bugn em ekilere kar burjuvaziyi tutm ak?
Sosyalizm e kar kapitalizm i, m illi bam szla kar em
peryalizm i, laiklie kar m m etilii, dem okrasiye kar
diktatrl, giderek faizm i tutm ak?
N asl bir hkm vereceiz bylesine bir gr, bylesine bir kafa hakknda?
" a d a " m, "a d " m yoksa?
Konu hayli nem li, grlyor ki...
A caba bugn, zellikle Trkiyeli bir insan iin, ada
olm ann, giderek ada kafa tayor olm ann "asg a ri" l
tleri nelerdir? Salt, belli bir zam an erevesi, 20. yzyl
iinde yayor olm ak m, baka eyler m i yoksa?
uradan girm eli konuya: N asl bir ada yayoruz?
am zn anlam nedir?
nsanlk tarihinde her an bir anlam olduu gibi, ya
adm z an da bir anlam var: am z, -e n genel ve
belirgin iz g ileriy le- "k ap italizm d en sosyalizm e gei"
adr. Bizim kiisel zlem ve yelem elerim izin dnda,
nesnel bir olgudur bu. stesek de istem esek de, houm uza
gitse de gitm ese de, bu geii yayor insanlk; onun so
runlaryla yz yze.
te adaln, ada bir kafa tayor olm ann bata
gelen lt, bu nesnel olguyu kabul etm ektir nce.
G erekten, 1917 ylna dein, salt kapitalizm in egem en
lii sz konusuydu yeryznde. Bat'nn sanayi toplum larnda siyasal iktidar elinde tutan bu rju va snf, tm dn
yay egem enlii altna alan bir dzen kurm utu. Bu dze
nin, ileri A vrupa lkeleriyle Birleik A m erika dndaki
halklara dnk yzn em peryalizm ve sm rgecilik
oluturuyordu,
1917'de ilk kez kapitalist dnya atlar.
R usya'da patlayan devrim , yeni bir g oda yaratr
yeryznde. Burjuva snfnn iktidarna kar, tarih, ilk
kez em ekilerin iktidarnn kuruluuna tank olur bylece.
23

O gnlerden bu yana sosyalist dnya gittike byd;


koskoca in, devrim ini gerekletirdi. Bu g n bir m ilyar
akn insan kapitalizm in karsna gem itir. K apitalizm in
egem en olduu ou lke ise, iindeki sosyalist m uhalefe
tin gelecekteki iktidarna gebe. O sosyalist m uhalefet,
F ransa'd a iktidara da gem itir bugn. K apitalizm in vak
tiyle sm rd ve bu g n de eitli yollarla sm rsn
srdrm eye alt dnya halklar da, em peryalizm e her
gn yeni bir darbe indirerek, onu geriletm ekte.
M illi bam szlk savalaryla alkalanyor am z.
A syas, A frikas, Latin A m erikas ile dnya halklar,
em peryalizm e kar bam szlklarn elde etm enin kavga
sn veriyorlar.
B tn bu gelim eler, dnce dnyasn da etkilem ez
olur m u?
Etkilem itir elbette.
19.
yzyl ortalarndan balayarak, dnce dnyasna
yeni bir gr, yeni bir dnya gr doar: M arksizm .
Ve yan sra, yeni bir "d n m e y n tem i" de getirir.
N asl, M odern a'a girerken, dnce dnyasnda,
-D e sca rte s'n nclk e tti i- bir "y n tem k avgas" yapl
m sa, M arksizm in ortaya kyla da, insanlk, "d oru
dnebilm enin y olu " zerine b ir kez daha eilir. V e b u
gn, M arksizm in nerdii dnm e yntem inin zellikle
am zn sorunlarn anlam akta ve onlara gereki
z m ler getirm ekteki deerini, artk b t n akl banda
olanlar kabul ediyorlar. Bu dnm e yntem ine srt evi
rerek tarihsel ve toplum sal aratrm alar yaplam az, gide
rek bilim yaplam az denm ektedir.
V aroluuluun b y k tem silcilerinden olan J. P. Sartre, son b y k eserlerinden birinde, D iyalektik Akln Eletirisi'nde unlar syler:
"Tarihte Descartes ile Locke'un dnemi olmutur;
Kant'n ve H egel'in dnemi olmutur. Son olarak -iinde
yaadm z- M arx'm dnemi gelmitir. Bu felsefenin
de, srasyla, btn bir dnceyi besleyen tarla ve
btn bir kltrn ufku oluyor. Daha nce syledim,
imdi de tekrarlyorum: nsanlk tarihinin tek geerli yo
24

rumu diyalektik m addeciliktir." "V e nk -y in e Sartre'a


g re- gerekliin kendisi M arksisttir ve Marksizm -h i
olmazsa amz iin - almaz durumdadr".

Byle sylyor J. P. Sartre, hem de bir bu rju va filozof


olarak byle sylyor.
Biz ne yapm z? Ve ne yapyoruz bu g n de?
Bizde M arksizm teden beri bir "zabta vakas"dr;
M arx'in arkasnda polis, ceza kanunu ve savclar vardr.
nsanla yeni bir dnm e yntem i neren kiiyi byle
karlar olm uuzdur lkem izde. "K k darda ve zarar
l id eo lo ji" denilerek kfredilir kendisine ve kovuturu
lur. A m a bu arada, -"m illiy e t ilik " de iinde olm ak ze
r e - hem en btn dnce akm larnn bize dardan gel
diini unutm uuzdur.
Ve bir eyi daha unutm uuzdur: nsanlk eer yeni bir
dnce biim inin gereksinm esi iine girm ise, bu nu n ya
salarm M arx ya da Engels olm asa bir bakas bulacakt.
G izli kalm asna olanak var m yd bunlarn?
A slnda sanayilem em i ve -e n b a ta - o yzden a
nn gerisinde, giderek dnda kalm bir toplum un dra
m dr bu. A m a Trkiye sanayiletike, onun toplum sal, si
yasal, gid erek ideolojik sonular da -iste r istem ez - kendi
ni kabul ettirecektir.
K anlm az bundan!
G ericiliin ve yobazln bugnk karanlndan, a
m zn aydnlna da o zam an kacaz.
K apitalizm den sosyalizm e gei anda, Trkiyeli bir
insan olarak, adaln u "asg ari" ltn de u nu t
m am al:
M illi bam szla inanm ak, laik olm ak ve dem okrat
olm ak.
Bunlardan birinin eksik olduu bir kafa, ada deil
dir, giderek uygar deil.
Bir eyi daha unutm am al: adalk, birtakm erdem
leri kendisinde toplayp, sonra da bir kenara ekilip olup
biteni "tem a a " etm ek dem ek deildir. adalk, ada
lk uruna verilen kavgaya katlm ay da iine alyor. S
m rlen, ezilen ve horlanan insanlar iin daha gzel bir
25

dnya, daha insanca bir dzen yaratm ann yolu buradan


geiyor nk.
Sm rye ve em peryalizm e kar direnm ek, zgrlk
ve bam szlk urunda m cadele etm ek.
adalk bu ksacas!
Byk Fransz airi ve yazar Paul V alry, u ygarlkla
rn lm l olduklar gereini I. D nya Sava'nn sonun
da syledii u zl szlerle bir kez daha dile getirir:
"B iz uygarlklar, artk lm l olduum uzu biliyo
ru z."
Am a nasl bir lm dr bu?
Y zyllar ve binyllar sresince, eitli uygarlklarn,
kireli topraklardaki kaynaklar gibi uzun sre kaybold uk
tan sonra -b ir l d e - yeniden ortaya ktklarn gryo
ruz. rnein tarihiler, "K elt u y g a rl n n hl yaayan
kalntlarna rastlyorlar.
Siyasal kopular, b y k felaketler ve kesiklikler tesin
de, uygarlklar, zam anda ve m eknda -b ir yn etki ve
tepki ile - varlklarn srdrrler: rnein, Bat A vru
pa'd a R nesans ad verilen "u y an ", uzun sre lm bi
linen bir uygarln, Yunan ve Rom a uygarlklarnn tek
rar ortaya km asndan baka bir ey deildir. Geri 15. ve
16. yzyllarda bir Y unan ve Rom a uygarlndan sz ed i
lem ez: O yzyllarda A vru pa'd a uygarlk, bir talyan uy
garldr, bir Fransz, bir ngiliz, bir spanyol... uygarl
dr. Am a yine de antik kaynaklardan beslenm ektedir b
tn bunlar. Bunun gibi, yeralt gm tleri zam anndaki H
ristiyanln, bir 18. yzyl H ristiyanlyla ya da bu g n
k H ristiyanlkla benzem ediini syleyebiliriz.
Ama hepsinde b ir srekliliin bulunduu da ak.
Tarih bilim i, teki bilim lerin de yardm ile, yakn ya da
uzak gem ii aratrm a yntem lerini gelitirdike, eitli
uygarlklar arasndaki derin ballk daha ak bir biim de
ortaya km akta.
unu da belirtelim ki, ulatrm a aralarnn hzlanm as,
dnce ve sanat yaym a yollarnn artm as (radyo, sine
ma, televizyon...), teknik ilerlem enin gitgide btn dn
yaya yaylm asyla, bugnk uygarlklarn "tek bir u ygar
lk" halinde birlem eye doru gittiine, bir "D n ya U y
2(>

garl"nn dom ak zere olduuna inananlar, ulusal ge


leneklerin, dil ayrlklarnn, ekonom i, sosyal yaplar ve
dinsel inanlar yznden beliren farkllam alarn ne den
li b y k bir engel olduunu da hesaba katm aldrlar.

inde yaadm z dnya, eitli uygarlklar barn d


ryor. Saylar hakknda herhangi bir tartm aya girm e
den, bunlarn en belli ballar unlar: Bat uygarl, Latin
A m erika uygarlklar, Sosyalist A vrupa uygarl, slam
uygarl, Hint uygarl, in uygarl, Japon uygarl,
Kara A frika uygarlklar.
Ne var ki, yaadm z dnya, uygarlklar planndaki
bu blnten ok daha baka, ok daha kkl bir bl
n barndran ve onun sorunlarn yaayan bir dnya.
ktisadi, sosyal ve giderek kltrel gerekler bakm ndan,
e blnm durum da dnyam z: Bat dnyas, Sosya
list dnya ve nc D nya diye adlandrlyor bu bl
n.
Tem eldeki bln bunlar tem sil ediyor.
U ygarlklar arasndaki bln ise, bu tem eldeki bl
nn stne kurulu bir baka gerek.
A klam alarm z bu l tablo zerine kuracaz biz
de. T rkiye'yi ise, -b u tablo iindeki yerini belirledikten
so n ra - ayr bir blm de inceleyeceiz.
OKUM A
Y A M Y A M LIK M A SA LI
Bundan bilemediniz yirmi yl ncesine kadar Afrika, ou
muzun kafasnda insan eti yiyen ilkel ve vahi insanlarn yaa
d byk bir kara parasyd. Smrgeci dzenin srdrl

mesi amacyla tezghlanp sunulan bir yamyamlk masaln,


sanrm oumuz anmsarz. Jomo Kenyatta, Kenya'da bam
szlk sava atnda, gazeteler M au-M au'lar insan eti yiyen
yamyamlar diye gstermilerdi. Uygarlkla ilikisi olmayan bu
'yam yam 'lar, eski deyimle 'zaptrapt' altnda tutmak gereki
27

yordu. Yiyip iip smrgecilere dua etmeliydik: Bu vahiler g


nn birinde teki kara paralarna da atlayverirlerse halimiz ni
ce olurdu? Bir kazanda halanmamak iin, Afrika'nn sahipleri
nin orada kalmas zorunluydu.
Geenlerde Gney Amerika'da bir uak kazasna urayp
sa kalarak And Dalar'ndaki ku umaz kervan gemez bir
blgeye denlerin, kurtarlmay beklerken kazada lenleri ye
mek durumunda kaldklarn okuyunca bu 'yam yam lk' masal
geldi aklma. nce, "Kim bilir, belki de insan eti yiyen bu kaza
zedeler arasnda, Kenyatta'nn yamyamlna inanmlardan bi
ri de vard" diye gldm. Sonra dndm: nsanolu, doa
karsndaki savan, bizim uygarlk dzenimizin snrlar d
nda srdrmek durumunda kalnca nasl da deiiyor. And
Dalar'na giden kurtarma ekipleri biraz daha ge kalsaydlar,
l insan etini yiyip tketen salar, en gsz olandan balaya
rak birbirlerini ldrp yiyeceklerdi belki de. Buradan, VVilliam
G olding'in o byk ve sekin rom an Lord o f the Flies'
[Sineklerin Tanrs] anmsadm. Roman, tatile giden bir grup il
kokul ocuunun, bir uak kazas geirerek ssz bir adaya d
leri ile balar. O, hepsi de sekin ailelerin ince, uygar, tkrl
dm ocuklarnn, doann ilkel yaam koullan karsnda bar
barlamalar; doa yasas gerei grbzn zayfa kar giritii
kaba, aman vermez ve korkun zorbalk anlatlr. lkokul ocuk
larnn ssz adadaki yaamlarn dzenlemek iin rgtlenileri
ilkel bir kabile dzenindedir; avlama, barnak kurma vb. ile ilgi
li iblmnn yaps ve totem ayinleriyle tam bir kabile yaa
mdr bu.
Bizim uygarlk llerim iz, iinde bulunduum uz toplum
yapsn belirleyen ilik ilerin ulat dzeye baldr. Afri
ka'daki Bororo kabilesine bal bir insann dnyay yanst, el
bette bizimkine benzemeyecek. Ama bu benzemezlii l alp
onlar 'geri'likle nitelem ek geerli saylabilir mi? Fransz top
lumbilimcisi L. Levy Bruhl, Bororo kabilesi insannn kendisini
hem bir papaan hem de bir buday tanesi saymasna bakarak
bir genellemeye varm, bu ve buna benzer topluluklarn insan
larnn ilkel bir m antaliteye sahip olduunu sylemiti. Bruhl,
'bizim ' uygarlmzn mantnn "b ir ey hem kendisi hem de
baka ey olam az" ilkesine bavurarak bu sonuca varyordu.
Gel gelelim, smrge ann bilimi de deiiyor bugn. a-

2H

rmzn byk dnrlerinden biri olan Lvi-Strauss, " ilk e l"


toplumla "uyg ar" toplum arasnda bir ilerilik ya da gerilik ayr
mndan sz edilemeyeceini ortaya koymutur. Ona gre,
Bruhl'n 'ilk e l' dedii insanlar, en az bizim kadar uygardrlar;
d eiiklik, her iki uygarlkta dncenin birbirinden farkl
sem boller sistem iyle dile getirilm esindedir. Montaigne'in de
dii gibi, "akln kurallarna uyarak barbar diyebiliriz yamyam
lara ama bize benzemiyorlar diye barbar diyemeyiz."
Sz Montaigne'den almken, "Yam yam lar stne" adl
denemesindeki ok sevdiim bir blm buraya aktarmadan
edemezdim. Kral Charles anda Fransa'nn Rouen kentine ge
len yamyam kraln nne karlr: "Kral uzun zn konu
tu onlarla. Yaaymz, zenginliimiz, gzel ehir rneimiz
gsterildi. Sonra bizimkilerden biri ne dndklerini, en ok
neyi beendiklerini sordu. Yamyamlar ey sylediler; iincsn ne yazk ki unutmutum. En bata atklar ey sakall,
gl kuvvetli, silahl bir sr adamn ocuk yandaki bir kra
la bekilik, uaklk ettikleri, niin bunlardan birinin kral seil
medii olmu. kincisi, kendi dillerinde bir tek bedenin, eli, ko
lu, paralar, birbirinin yars olarak anlatlan insanlardan kimi
lerinin neden bolluk, rahatlk iinde keyif srp de biroklar
nn dilenciler gibi kaplarda alk ve perianlk iinde yaadkla
r olmu."
Yamyam akl ite, ne olacak!
(Hilmi Yavuz, "Yamyamlk stne",
Yeni Ortan, 10 Ocak 1973)

SO RU LA R
1. Uygarln ka anlam vardr? Bunlar iinde bilimsel olan
hangisidir?
2. "Civilisation" kelimesi, Bat'da hangi yzylda ve hangi
anlamda ortaya kyor? Nedenleri?
3. Bat uygarlnn teklii ve stnl sylencesinin sona
ermesinin nedenleri nelerdir?
4. Bir uygarln eleri nelerdir? Bu eler iinde, bir uygar
ln gelimesini en ok etkileyen e sizce hangisidir?
5. 'Trde bir uygarlk olabilir mi? Olamazsa niin?
29

6. Uygarlklarn evrimi hakknda ileri srlen grler neler


dir? Bunlar iinde bilim sel olan sizce hangisidir? Niin?
7. Bugnk dnyada teknolojik" gelimeler, uygarlklar
aras etkilenmeler bakm ndan ne gibi bir rol oynuyor? Bunun
gelecek iin olas sonular sizce neler olabilir? Bir "Dnya Uy
g a rl n n domasnn nnde ne gibi engeller vardr?
8. Uygarlk ile adalk arasnda ne gibi bir iliki vardr?
zellikle Trkiye'de, adaln asgari ltleri" nelerdir?
9. Y am yam lk m asal aslnda niin uydurulm utur? Montaign e'in denem esindeki yam yam larn grleri hakknda ne
dnyorsunuz?

.M)

BATI DNYASI

Bat uygarl, A vru pa'n n batsnda douyor ve ora


dan evreye yaylyor. "B at u ygarl" deyim indeki "bat"m n corafi anlam yalnzca bu. Yoksa, Bat uygarl,
A vru pa'n n bu g n dousunda bu lu nan lkeler de iinde
olm ak zere, baka A vrupa lkelerine yayld gibi, A v
rupa dna da tam tr. rnein, Birleik A m erika ile K a
nada, bir baka ktada bu lu ndu klar halde, Bat u ygarl
nn iindedirler. D nyann bir baka ucundaki A vustralya
da yle.
Bat uygarl, bir corafi deyim deil, her eyden nce
b ir iktisadi ve sosyal sistem in ifadesidir ki, o da "k ap italiz m "d ir. G erekten, Bat uygarl, kapitalizm in doup
gelitii lkelerin uygarldr.
Ve kapitalizm , bu g n bir "ileri sanayi kapitalizm i"dir.
A m a ileri sanayi kapitalizm inin bulunduu her lke
nin bu uygarla girdii de sanlm am al. rnein Jap o n
ya, bir ileri sanayi kapitalizm inin -h e m de byk bir g
le - yrrlkte olduu bir lke olm asna karn, Bat u y
garlnn dndadr. nk Japonya, bir uygarl u y
garlk yapan baka baz eler -y a n i sanat, edebiyat, m
zik, dinsel inanlar vb - bakm ndan Bat uygarlnda
rastlanm ayan b y k farkllklar gsterir.
O halde, Bat uygarl, yalnz ileri sanayi kapitalizm i
nin uygarl deil, ayn zam anda belli "k lt rel deer
ler "in de uygarldr.
N edir bu kltrel deerler? H angi kaynaklardan do
m u, nasl gelm itir?
Ve nasl bir tablo ortaya koym aktadr bugn?
A adaki paragraflarda bunlar greceiz.

33

BOLUM I
BATI UYGARLIININ KAYNAKLARI
Bat u ygarl, aslnda ortaa n son larn a doru b a
layan bir g elim enin rn d r. Bir iktisadi sistem in,
"k ap ita liz m "in dam gasn tar bu gelim e. V e bu g eli
m enin b ay rak tarl n y apan sosyal bir snf vard r bir
de: "B u rju v a z i". N e var ki, bu gelim e daha nceki a
larn kltr m irasna da konm utur. Bu g eliim in tad
kend ine zg ren klerin fon bo y asn d a ite bu kltrel
m iras yatar.
N edir o m iras?
Bat uygarl, ilkadan Y unan ve R o m a'n n m irasna
konm utur. lkan sonlarna doru ortaya kan H risti
yanlk bir baka tem el edir. zellikle H ristiyanlk, or
taada, K ilisesi ile, B at'nn inan dnyasna dam gasn
vurur.
Bu dam gann, ileriki yzyllarda kendini duyurduu
ilikiler ve kurum lar olacaktr.
ESK Y U N A N 'IN M RA SI
Bat uygarlnn ilkadaki en nem li kaynaklarndan
biri, Y unan uygarldr.
B at'y iki yoldan etkiledi bu uygarlk:
nce, R om allar yoluyla. nk Y unan uygarl,
-H ellen istik hkm darlklar aracl ile - Rom a m paratorlu u 'nu derinden derine etkilem iti. Y unan kltrn
zm seyen Rom allar, onu ayn zam anda Bat'ya geir
m ilerdir.
Ne var ki, Yunan uygarl asl etkilem esini sonraki
yzyllarda, zellikle R nesans'ta yapt. G eri O rtado
u'da da A ristoteles'in eserleri -e n azndan z etleri- b ili
nirdi. 12. yzyln sonlarnda A raplar sayesinde, Yunan
35

kltrnn m etinleri yeni yeni Bat'ya sokulm u ve b


yk yanklar uyandrm t. Ama asl R nesans'tadr ki,
Yunan uygarlnn eserleri sanki yeniden kefedilir. Y u
nan uygarlnn Bat'y dorudan doruya etkilem esi de,
ite o tarihlerden balar.
Yunan uygarl, hangi alanlarda etkiledi Bat'y?
Bata felsefe, sanat ve edebiyat geliyor.
Ama hepsi bu deil.
D em okrasi ideali

Yunanllar, "D ou desp otizm i"n e kar "dem okratik


ynetim "in ilk uygulayclar oldular. Rejim in yalnz bii
mi deil, kelim enin kendisi de onlarn. Yunanca "d em o s"
(halk) ve "k rato s" (iktidar) kelim elerinden oluuyor de
m okrasi: "H alkn iktidar" dem ek.
Y alnz dem okrasi mi?
M onari, aristokrasi, oligari, dem agoji, tirani... gibi ke
lim eler de Bat'ya Yunancadan gem i. Ve edebiyatta, fel
sefede bugn de kullanlan ynla kelim e, gene onlardan.
Eski Y unan'da dem okratik ynetim , zellikle A tina si
tesinde uygulanm .
Atina'da iki nemli siyasal kurum vard: Beyzler

Meclisi ile Eglezya.


Beyzler Meclisi, otuz yan bitirm i olan ve halkn
bir vl iin kur'a ile setii yurttalardan kurulu idi. Daha
ok bir yrtme organ niteliinde idi bu meclis. Eglezya,
yani Halk Meclisi ise yirmi yan doldurmu olan tm
yurttalardan oluuyordu. Halk Meclisi, sitenin Agora
denilen alannda yln her otuz be, otuz alt gnnde bir
kez toplanr; sava ilan, bar akdi, i ve d politikann
belirlenmesi ve zellikle kanunlarn yaplmas gibi temel
egemenlik haklarn kullanrd. Bu meclis, bir yasama
meclisi oluyordu bylece.
Halk, egem enlik hakkn tem silciler yolu ile deil,
bizzat kulland iin de, tem sil bir dem okrasi deil,

dorudan demokrasi nitelii tayordu Atina dem ok


rasisi.

M-,

Atina dem okrasisi, bir tek kiinin egem enlii dem ek


olan hkm darl reddetm ekte; site ileriyle ilgili her e
it dnce ve grn tartm asnda zg rl k ilkesin i
tanm akta, ou n lu u n oylarn, alm an kararlarn m eru
luu iin yeterli grm ekteydi.
Yurttalarn zgrlklerinin gerek gvencelerinden
biri olan k an u n lara sayg esasna dayanrd Atina dem ok
rasisi. Bylece, dem okrasi dncesi gibi, kanun ve ka
nunlara sayg dncesini de Y unanllar yaratm ve gele
cek kuaklara m iras olarak brakm lardr.
Ne var ki, gnm zdeki dem okrasilerden farkl bir ya
n vard Atina dem okrasisinin: Gerekte, bir az n l n de
m okrasisi idi o. Yani halkn ancak bir blm dem okratik
haklardan yararlanabiliyordu. "M etek " denilen yabanc
lar ile "k leler" bu haklardan yararlanam azlard; kadnlar
da yle.
Ama halkn ounluu da bunlardan oluuyordu.
Niin byleydi bu?
nk o gnk Yunan toplum unda egem en snflar,
dem okrasiyi byle bir ereve iinde anlyor ve uygulu
yorlard. retim i srtlanm olan klelerin elini toplum un
ynetim ine sokm ak istem iyorlard daha dorusu.
Byle olm akla beraber, A tina dem okrasisi, Dou halk
larnn ynetim biim i gz nnde tutulursa, byk bir
ilerilik idi insanlk tarihinde. Ve klasik Yunan kltr, i
te bu dem okrasinin salad siyasal zgrlk havas iin
de geliebilm itir.
D em okrasiye borluyuz onlar.
Bilim

M odern bilim , eski Y unan'a iki bakm dan borlu:


nce, m atem atiin ilkelerini onlar koydular: Tales'in
teorem ini, Eukleides'in geom etrisini, A rim ed'in (Arkhim edes) kanununu anm sayalm . u da var ki, yalnz ku
ramsal deil, - zellik le tp g ib i- deneysel bilim lerde de
byk eyler braktlar Yunanllar.
Ve hl her hekim , faklteyi bitirirken, H ipokrates'e
mal edilen bir and ier. Tutar, tutm az o ayr. Ama ant
onun and.
37

kinci olarak, Yunan bilim sel dncesi, doa olaylar


nn incelenm esinde byden kendini kurtarm olm akla
yani "a k lc" olm akla da Bat'ya rnek oldu. Gerekte, do
a olaylarnn "b elli kanu nlara" bal olduunu, doa d
zeninin "an lalabilir" oluunu ve insan aklnn da bu ko
nular bulabileceini, Yunan bilim sel dncesi ortaya
koydu ilk nce.
Edebiyat ve sanat
Bat edebiyatna rneklik eden tem el ve lm sz eser
leri Y unanllar yarattlar:
Trajedi ve kom edisi ile tiyatro, Yunanllarndr. R ne
sans'ta ve ondan sonra olduu gibi, bugn bile, eski Yu
nan tiyatrosunun byk yazarlar, A iskhylos, Euripides,
Sofokles, A ristfanes gpta ve esin konuudurlar.
T arih, Y unanllardan nce, bir ad ve kronoloji listesin
den baka bir ey deildi. H erodotos, bugn bile "tarihin
b ab as" diye anlyor. Tukidites, eletirici tarihin kurucu
su olm ak onurunu bugn de tayor.
D estanda, H om eros'u n lyada ile O dysseia's, Bat k l
trnn bugn de tem el eserleri arasnda.
Lirik iirde, Safo, hl byk bir zevkle okunur durur.
M asalda, A isop os'u n ycelii ve La Fontaine zerinde
ki byk etkisini bilm eyen ok azdr.
H itabet sanatn da Y unanllar yarattlar. Byk hatip
D em ostenes'in brakt sylevler, bugn de kom pozis
yon ve hitabet rnekleri arasnda.
H ele eski Y u n an'n m itolojisi, yalnz o uygarln ed e
biyat ve sanatna deil, yzyllarca Bat edebiyat ve sana
tna da esin kayna oldu ve olm akta.
Y unan sanat m im arlkta ve zellikle heykelde ylesi
ne aheserler yaratt ki, B at'nn etkilenm em esi olanaksz
d bunlar karsnda. zellikle Rnesans'ta, Yunan sanat
nn etkisi kesindir. Fid ias'n ve Praksiteles'in eserleri, y z
yllarca gzelliin kanunlarn tem sil ettiler. Yunan sana
tndaki soyluluk, ahenk ve denge, Bat sanatnda sanat
larn lks oldu yzyllarca.
:W

Felsefe
A m a Yunanllarn, Bat kltrn -b e lk i d e - en ok et
kiledikleri alan felsefedir.
Felsefe, aslnda eski Y un an'd a balam tr; kelim e de
oral. G erekten, felsefenin yantlam aya alt, "evrgjin
tem eli ve kayna n ed ir?", "in san yaam nn anlam ve
am ac nered ed ir?" gibi soru lan "a k la " dayanarak y antla
m aya alan ilk dnrler Y unan dnyasnda yetitiler:
Eski Yunan filozoflar, dinlerin ve m itoslarn (sylencele
rin), bu eit sorulara verdikleri yantlarla yetinm ediler;
"a k la " dayanan yantlar verm eye altlar. O ysa eski Do
u dncesinde, felsefe kendini dinden btnyle syra
rak, yalnz akla dayanan bam sz bir aratrm a abas
olarak ortaya kam ad.
- Yunan felsefesinin ilk dneminde ele alman temel
soru, doann nereden geldii, varlklarn nereden ve na
sl tredii sorusu. Bu ilk dnemde, Yunan felsefesi doa

ya ynelm i ve doann srlarn aa vurmaya alan


bir dnce abasdr.
- kinci dnemde, zellikle SokratesTe birlikte, "insan
nedir?" sorusunun ve ahlak sorununun nem kazand
n gryoruz. Felsefe insana ynelmitir bylece. Yine
ayn dnemde, Platon ve Aristoteles gibi filozoflarla, fel
sefe hem doann, hem insann kavranlmasna ynelir,
yani gerekten evrensel bir bilgi olma amacn tar.
- nc dnemde ise, Stoaclk ve Epikurosuluk
akmlaryla, felsefe, "erdemli yaam nedir?" ve zellikle

"insann mutluluu nerededir?" sorusuna yneliyor.


- Drdnc dnemde, yeni bir dinle -yan i Hristiyan
lk la- kar karyadr felsefe.

Bat'nn, Yunan felsefesinden etkilenm esi, giderek ona


sahip km asnn sosyal nedeni ne?
u: Bat uygarln yaratan snf, yani burjuvazi, R ne
sans'la beraber girdii b y k uyan dnem inde, "im an
ve o torite"n in yerine "akl ve d en ey"i geirecektir. R ne
sans insan -ile rid e greceim iz g ib i- doa ile kendisi ara
39

sndaki btn perdeleri kaldrarak, hem doaya hem de


kendisine yeni bir gzle bakm ak, doa ve insan yeni bir
gzle incelem ek isteyen insandr. Byle bir insann, ei
lim leri ile ztlaan "skolastik d nce" ve onun tem silcile
ri - z ellik le K ilise- ile daha iyi savam ak iin, ortaadan
nce insanolunun bilgi ve kltr alannda yaratm o l
duu rnleri arayp bulm as, ilgiyle karlayp ben im se
m esi doald. te eski Yunan felsefesi, byle bir gereksin
m e sonucunda, doan yeni bir uygarln, yani Bat uy
garlnn felsefi dncesinin kaynaklan arasna girdi
pek hakl olarak.
Daha doru bir deyile, balca kayna olup kt.
DAHA O K BLG
Azra Erhat, M itoloji Szl, 2. Bas, stanbul, 1978.
Suat Yakup Baydur, Hellen-Latin Eski n Bilgisi, stanbul,
1948.
John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. D. Bartu), s
tanbul, 1978.
Gilbert Murray, Yunan M edeniyeti Niin Ebedidir? (ev. O s
man Derinsu), stanbul, 1940.

OKUM A
YU N A N LILA R A EN O K NE B O R LU YU Z?
Uygarln Yunanllara en ok hangi bakmdan borlu olduu
sorulunca, her eyden nce ve en doal olarak, onlarn edebiyat
ve sanattaki yksek baarlar akla gelir. Fakat bu soruya, Yunan
llara kar en derin kran borcumuz, onlarn dnce ve tart
ma zgrlnn ilk yaratclar olmalarndan dolaydr, yant
verilirse daha doru olur. nk dnce zgrl, onlarn
yalnz felsefi dncelerinin, bilim alanndaki grlerinin, siya
sal kurumlardaki denemelerinin ana koulu olmakla kalmam
tr. Edebiyat ve sanatta erdikleri yksek aamann da balca ko
ulu olmutur. rnein, Yunan edebiyat yaamn zgrce eleti
rilmesi olanandan yoksun kalsayd, bu stnlne eremezdi
asla. Fakat onlarn yarattklar yksek eserler bir yana braklsa,
40

hatta onlar insani faaliyet alannn byk bir blmnde ortaya


koyduklar akla hayret verecek eyleri yapmam olsalard bile,
sadece zgrlk ilkesini kabul etmi olmalar ile de insanln
velinimetleri arasnda en yksek mertebeye kabilirlerdi; nk
insanln ilerleyiinde en byk admlardan biri o ilkedir...
Klasik eski tarihi -esk i Yunan tarihi kastediliyor- toptan bir
bakla gzden geirirsek, dnce zgrlnn, o devirlerde
bir eit solunan hava gibi olduunu grebiliriz. Bu zgrlk o
kadar doal saylrd ki, hi kimse onunla uramazd. Geri,
Atina'da yedi sekiz dnr inan ayrlndan dolay cezaya
urad. Fakat bunlarn birkann, belki de ounun cezaya u
ramasnda inan ayrl bir bahaneden ibaretti... Eitim grm
Yunanllar, hep hogr sahibi insanlard; nk akln dostu
idiler. Ve ondan stn hibir otorite tanmazlard. Dnceler
zorla deil, kantlama ve tantlamayla kabul ettirilirdi; hi kim
seden, "Gkler Saltanat"na kck ocuklar gibi inanvermesi ya da zeksn -yanlm azl ileri srlen- bir otorite nnde
secde ettirmesi istenmezdi...
(John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi,
ev. D. Bartu, stanbul, 1978)

SO RU LA R
1. Yunan uygarl Bat'y ka yoldan etkiledi? Bu yollar iin
de Araplarn bir rol olmu mudur? Olmusa nasl?
2. Yunan uygarl, Bat'y hangi alanlarda etkilemitir?
3. Eski Atina demokrasisinin nitelikleri nelerdir? O demok
rasinin bu nitelikleri tamasnn balca nedeni nedir?
4. Yunan bilimsel dncesinin ana nitelii nedir? Yunan bil
ginlerinden kimleri tanyorsunuz?
5. Yunan edebiyat ve sanatnn Bat'y etkileme gc nere
den geliyor? Yunan edebiyat ve sanatlarndan kimleri bili
yorsunuz? Bunlarn balca eserleri ile, sanatlarndaki zellikleri
belirtiniz. Ayrca bunlar, Bat edebiyat ve sanatnda kimleri, na
sl etkilemilerdir? rnekler veriniz.
6. Yunan m itolojisinin byk tanrlar ve kahramanlar ara
snda kimleri tanyorsunuz? Yunan mitolojisini bilmenin yarar
lar nelerdir?
41

7. "Yunan dncesi" ile "Dou dncesi" arasndaki te


mel fark nedir? Yunan felsefesinin gelime aamalar nelerdir?
Rnesans'n Yunan kltr ve felsefesini benim semesinin nedeni
nedir?
8. Yunanllara aslnda en ok neyi borluyuz? (Okuma par
asn okuyunuz.)

R O M A 'N IN M RASI
Y unan uygarln B at'ya geiren Rom a, ona kendi
katksn da ekledi. Bu katk, Bat uygarln oluturan
eler arasnda.
A slnda, R om a'nn m iras -Y u n a n 'n m iras g ib i- her
alanda zenginlik gsteren bir nitelik tam az. Rom allar,
bilim lerin gelim esine pek az katkda bulunm ulardr;
m atem atik olsun, doa bilim leri olsun, tp olsun R om al
lara pek byk ey borlu deiller. Bu bilim lerde ya da
teknikte, R om allarn hatr saylr herhangi bir bulular
gsterilem ez. Rom allar, "H ellen istik " bilim i kabul etm ek
le yetinm ilerd ir daha ok.
Ama buna karlk, asker, idareci, byk m im ar ve b
yk hukuku idiler Romallar. Onun iindir ki, Bat uygarl
nn "fikr" temelini Yunanllar kurmusa, "idari ve hukuk
sal" temellerini de Romallar kurmulardr hi kukusuz.
R om a hu ku ku

R om a'nn b y k yetenei, siyasal bir yetenekti her


eyden nce. G erekten, o dnem in pek ilkel olan ulatr
m a ve haberlem e aralar gz nne alnacak olursa, Ro
m allarn, dil ve kltr bakm ndan birbirinden pek farkl
onca kavm i, im paratorluun o denli geni snrlar iinde
toplayp yzyllarca ynetebilm ek iin byk bir siyasal
gce ve - o oranda d a - m aharete sahip bulunm alar gerek
tii kolayca anlalr.
Rom a'nn dnyaya egem en olm asn salayan bu siyas.l yetenek yannda, bir kincisi h u k u k sa l yetenei idi.
Roma lukuk, ne bir kiinin ne de birka kiinin eseri.
Tersine, b lukk yzyllar boyunca gelim i ve bu geli

me, Rom a tarihi boyunca srp gitm itir. Zam an zam an


eitli toplam alarn konusu olan bu hukuk kurallar, son
olarak, byk Bizans m paratoru Iu stinianus'u n girii
m iyle -s ta n b u l'd a - toplanp bir araya getirildi.
Roma'nn eski grkeminin bilin ve heyecanna sahip
bir imparator olan -v e M.S. 527'den 565 ylna dein h
km sren- Iustinianus, eski imparatorluu yeniden kur
mak arzusundayd. Bir sre yapt baarl savalarla -b ir
lde- gerekletirmiti de bu emelini. Roma hukukunun,
eski Roma'nn yaratt en byk eserlerden biri olduunu
biliyor ve bu hukuka kar byk bir hayranlk besliyordu.
Kendi giriimi zerinedir ki, yzyllar boyunca ilenip ge
limi olan Roma hukuku kaynaklan, yani Romal hukuk
ularn eserleri ile imparator kanunlar, birka klliyat ha
linde bir araya topland. Biz, Iustinianus'un bu klliyatnn
btnne -"m ed eni hukuk klliyat" anlamna gelen"Corpus Iuris C ivilis" diyoruz. Iustinianus'un gerekle
tirdii bu eserin byk nemi, Roma hukukunu gelecek
kuaklar iin korumu ve saklam olmasdr.
Roma hukukunun modern dnya zerindeki etkileri
de bu sayede olabilmitir ancak.

Bu eser, 12. yzyldan balayarak, talya'd a Bologna


niversitesi'nde, derin incelem elere ve alm alara konu
oldu. Asl m etinleri "g lo ssa" denilen haiyelerle yoru m la
dklar iin g lo ssator ad ile anlan bilginler, retim lerini
bu m etinler zerine yaptlar ve bir sre sonra teki talyan
niversiteleri ile baka lkelerdeki niversiteler de ayn
yolda hareket ettiler. O rtaan sonlarna doru, bu Rom a
hukuku retim i, Bologna'daki beiinden karak Bat
A vrupa lkelerine ve oradan da -g n getike daha geni
l d e - b tn dnya lkelerine yayld.
Roma hukukuna gsterilen bu yakn ilginin ve onun
gitgide yaygnlam asnn altnda, Bat'da o sralarda do
an kapitalizm byk rol oynam olsa gerek. Roma hu
kukunun birok ilkeleri, zellikle mlkiyetle ilgili kural
lar kapitalizme uygun dyordu nk.
43

Roma'tim m iraslar
Bat'da R om a'nn m iraslar kim ler olm utur?
Roma m p aratorlu u 'n u n y aylm olduu snrlar
iinde yaayan her halk, Rom a'nn dam gasn ayn derece
de tam am tr. R om a'nn m irasn temsil etm e bakm n
dan, lkeler birbirinden ayrlyor:
- nce, im paratorluun dou lkeleri Yunan etkisinde
olup, Rom a'nn dam gasn tam az: Rom allar o lkelerde,
yalnzca "H ellen istik " fethinden sonra da devlet rgt
nn ve kltr evrelerinin dili olm akta devam etm itir.
- m paratorluun bat blmnde, Kuzey Afrika, nce
Vandallar, sonra da Araplarca istila edilmi ve sonuta s
lam uygarlna girmitir. Fas'tan Tunus'a dein, Rom a'dan
kalan izler, ynla antn ykntlardr yalnzca. Bunun gibi,
im paratorluun batsnda, ngiltere, Ren lkeleri, Gney A l
manya ve Avusturya'da, Roma etkisini srdrmtr.
Egem en durum a gem ese bile.
- Rom a'nn gerek miraslar, Italyanlar olm utur do
allkla. Bunun gibi, dilleri Latinceden gelen baz halklar da
Rom a'nn miraslar arasnda saymal: Rumenler, spanyollar, Portekizler, Belikallar, svireliler ve zellikle Franszlar byledir. Avrupa'nn Latin halklar ad verilir bunlara.
Son olarak, Rom a m paratorluu'nun snrlar iinde
doup gelim i K atolik Kilisesi gelir ki, Rom a'nn dam
gasn uzun zam an korudu. Gerekten Roma, Katolik Kilisesi'nin m erkezidir. Bu Kilisenin dili bugn de Latincedir; duasn ve ayinini onunla yapar. Ve bugn de, A vru
pa'da Katolik halkn ounlukta olduu lkeler, vaktiyle
Rom a m paratorluu iindeydiler.
Roma'n etkisine bir rnek: Fransa
R om a'nn gerek m irass talya'dan, ileride Rnesans
blm nde bahsedeceiz. Burada, onun bir baka m iras
s olan Fransa stnde duralm biraz.
Franszlar, rk bakm ndan, Rom allardan ok G alyal'larn (G alois) ocuklardr. Ne var ki, Fransz kltr
Roma uygarlndan dom utur bir bakm a.
G erekten Rom allar, G alyal'lara, kentlerde toplam a
II

y rettiler. Fransa'da, birok byk kenti, Rom allar


kurm ulardr. Belediyecilii reten Rom allardr. R om a
llardan kalan karayollarnn, eitli antlarn, su yollar
nn, tiyatrolarn, ham am larn ykntlar, Rom a'nn kuru
culuunun canl rnekleridir. Fransa'ya Rom a'dan kalan
byk m iraslardan biri de, hukuktur: Fransa'nn gneyin
de, 1789 D evrim i'ne dek uygulanan hukuk, Rom a huk u
ku idi. D evrim 'den sonra yaplan ve bugn de yrrlkte
olan Fransz M edeni K aunu'nda, Roma hukukunun bir
ok kurum ve hkm leri korunm utur.
Rom a tarihi, edebiyat ve sanat eserleri, Fransa'y s
rekli etkilem ilerdir. zellikle baz dnem lerde ok canl
dr bu etki.
- Politikada, Roma m paratorluu'nda olduu gibi,
tek bir hkm darn otoritesi altnda birlem i, ayn uygar
la sahip geni bir im paratorluk dncesi, ortaada
C h arlem ag n e ile K utsal R o m a-G erm en m p arato rlu u'nun kurucularnn lks oldu.
Daha sonra da N apolyon'un.
Fransz devrim cileri, Rom a C um huriyet rejim i ile Rom a'y Etrsk despotlarndan kurtaran Brutus gibi kahra
m anlara kar byk bir hayranlk duym ulardr. Plutarkos'un bahsettii Rom a yurtseverlii ve erdem leri ile
G racchu s'lar ve onlarn nl toprak kanunu iin de. Hele,
Rom a C um huriyet dnem inin zgrlk ideali, onlar b
yleyen eyler arasndayd.
- Edebiyat ve sanatta, Rom a'nn etkisi, zellikle 16., 17.
ve 18. yzyllarda byk olm utur:
G erekten 16. yzylda, Fransz Rnesans, esinlendii
talyan R nesans gibi -k sm e n de o ls a - Yunan ve Latin
yazarlarnn eserleri ile, eski Rom a antlarnn yknm e
sinden dom utur.
XIV. Louis zam annda, Fransa'nn byk klasik yazar
lar, Boileau, M olire, Corneille, Racine, eski Romal ya
zarlardan esinlenm ilerdir. K ahram anlarn bile Rom al
lardan sem itir kimisi.
18. yzyln ikinci yarsnda, zellikle H erculanum ve
Pom pei gibi eski Rom a kentlerinde yaplan kazlardan
sonra, eski Rom a eserleri iin bir m erak ve giderek bir tut
kunluk balam tr ki, ta N apolyon dnem inin sonlarna
45

dein srecektir bu. Paris'teki birok ant, nl Z afer T a


k, M adeleine K ilisesi ite bu dnem in rnleridir.
Byk ressam D avid 'in kim i tablolar da.
zetle, eski Rom a, Fransz kltrnde yaam n srd
rr gider. Latince, retim de bugn de nem li bir yer tut
m aktadr.
D A H A O K BLG
R. H. Barrow, Romallar (ev. E. Grol), stanbul, 1965.
Suat Yakup Baydur, Hellen-Latin Eski a Bilgisi, stanbul,
1948.
John Bury, Diiiince zgrlnn Tarihi (ev. D. Bartu),
stanbul, 1978.
A. B. Schwarz, Roma Hukuk Dersleri (ev. T. Rado), 7. Bas,
stanbul, 1965.

OKUM A
R O M A N IN T A R H SEL RO L N ED R ?
Geen yzyln en byk Alman Roma uygarl uzmanlarn
dan ve hukukularndan biri olan Rudolf von Jhering (18181892) Roma Hukukunun Ruhu (Geist des Rmischen Rechts) adl ese
rinin banda u satrlar yazmaktadr: "Rom a kendi kanunlar
n, dnyaya kez kabul ettirdi; eitli milletleri kez birlik ha
linde bir araya toplad. lk kez, Romallar henz glerini tam
olarak koruduklar bir dnemde, bu kaynatrma bir devlet bir
lii iinde gerekletirildi. Siyasal ykltan sonra kendini gste
ren ikinci byk birlik, Kilise birlii biiminde oldu. ncs,
Roma hukukunun kabul dolaysyla hukuksal bir birlik bii
minde ortaya kt. Birincisinde silah gcyle oluturulan kay
nama, teki ikisinde manevi alandaki g ve stnlklerin r
ndr. Ksaca diyebiliriz ki, Rom a'nn tarihsel grevi ve tarihte
oynad roln nemi, onun sayesinde evrensellik ilkesinin

milliyet ilkesinden stn tutulmasndadr."


(A. B. Schwarz, Roma Hukuku Dersleri
ev. T. Rado, 7. Bas, stanbul, 1965, s. 9-11)
(Not: Bu eviri Trkeletirilmitir)
46

SORULAR
1. Roma uygarl, eski Yunan uygarlna oranla hangi ba
kmlardan nemlidir? Rom a'nn tarihsel rol ne olmutur?
(Okuma parasn okuyunuz.)
2. Roma hukuku Bat hukukunu ne zaman ve nasl etkileme
ye balamtr? Bunun iktisadi nedenleri nedir ve sonular ne
olmutur?
3. Rom a'nn miraslar Bat'da kimler olmutur? Bu etki her
lke iin ayn mdr?
4. Rom a'nn etkisine, Fransz tarih ve kltrnden rnekler
veriniz.

H IR STY A N LIK
sa ve retisi
H ristiyanlk, Dou m istisizm inin, Yahudi m esihciliinin, Yunan dncesinin ve Rom a evrenselciliinin "k a v
ak noktasnd a" ortaya kt.
D oduu yer, bylesine etkilerin odaklat bir yer.
H ristiyanln kurucusu sa, ilk Rom a im paratoru Augustus zam annda, Filistin 'd e dnyaya geldi. Ve orada va
azda bulundu. K urduu din, kendisinden ok sonra, Ro
ma m paratorlu u 'nu n resm dini haline gelm i ve sonu
ta tm Bat dnyasnn egem en dini olm utur.
sa'n n retisinin tem eli u: Tanr, efkati btn evre
ni kapsayan bir Baba'dr. Ve yeryznde "T an r'n n sal
tan at" hkm srecektir gnn birinde.
sa'n n retisinin tem eli olan "T an r saltanat" dn
cesi iin, "in san dncesini harekete geiren ve kafasn
deitiren en byk ihtilal doktrinlerinden b irid ir" der,
ngiliz tarihisi W ells.
sa, T an r'nn evreni kavrayan babal adna, neye kar
kyor ve ne getiriyordu?
Ne idi ierii "sa 'n n ihtilalcilii"nin?
nce, zam annn dar m illiyet inancna kar kyor
du sa.
sa'dan nce Yahudiler, evrenin biricik Tanr's olan
47

"Y eh ova"n n , bir adalet Tanrs olduuna inanyorlard.


Ancak Yehova, kendisiyle pazarlk da edilebilen bir Tanr
idi. Nitekim bu Tanr, brahim Peygam ber'le pazarlk ede
rek, Yahudileri yeryznde "egem en bir rk" haline getire
ceine sz vermitir. Oysa, sa'ya gre, Tanr'yla pazarlk
olmaz. Ve gelecekteki Tanr saltanatnda ayrcalkl rk, ay
rcalkl insanlar yoktur. Btn insanlar karde ve birbi
rine eittir. Tm insanlar bu lahi Baba'nn evlatlardr.
G nahkrlar da iinde olm ak zere.
- sa, zam annn dar aile balarna da kar kyordu.
Yahudiler, aile balar ok gl olan bir kavim di.
sa'nn alad byk Tanr sevgisi, onlarn dar ve snr
layc olan aile kurum unu paralayacakt. Tanr saltanat,
sa'nn arkasndan gidenlerden oluacak byk bir aile
topluluu olacaktr.
yle diyordu sa: "G klerd e olan Babam n iradesine
kim uyarsa, benim kardeim , kz kardeim ve anam olu r".
- sa, zam annn iktisadi dzenine, zenginliine ve
kiisel ayrcalklara da kar kyordu.
M adem ki, btn insanlar, Tanr lkesi'nin u yruklary
d; o halde varlar yoklar da bu lkenindi. H er insan iin
doru yol, biricik doru yol, olanca varl ile Tanr'ya
hizm et etm ektir. sa, tekrar ve tekrar, zel servetleri ve b
tnyle Tanr'ya adanm am yaam lar ktler: "Z en g i
nin Tanr lkesi'ne girm esi devenin ine deliinden ge
m esinden daha g olacaktr" sz onundur.
- Son olarak, sa, zam anndaki yerleik dine bal kim
selerin karlara dayanan sahte drstlklerine de taham
ml edem iyordu. G sterdii kzgnln byk bir ksm
da o zam anki din adam larnn, din kurallaryla ilgili bi
im ciliklerine kardr.
zetle, sa'nn vaat ettii gz kam atrc lkede, ne
m lkiyet ne ayrcalk ne gurur ne iistlk-altlk olacakt.
Sevgiden baka dl bulunm ayacakt orada.
Btn bunlarla, sa, iinde yaad toplum un dzen
ve inanlarna kar kyordu. O dzenden yararlananlar
da ona kar ktlar ve "garip bir ynetim kurm aya yel
tenm ekle" suladlar.
Ve arm h a g erd iler.
IH

det yerini bulsun diye yarglam ay da unutm adlar


doallkla.
H tristiya nl yayl mas
H ristiyanlk, balangta bir "y o k su llar h arek eti" ol
m utur. lk K ilise, bir yoksullar birlii, bir kardeler toplu
luu idi; "y o k su l" (ebionim ) diye adlandrlrd ilk H ristiyanlar. "H ristiyanln kurulm as, halktan gelen insanla
rn im diye dein baardklar en b y k eserdir".
Byk Fransz dnr Ernest R en an'nd r bu sz.
sa'nn retisini, onun lm nden sonra, m ezleri
(H avariler) yayar. Dinin dayand esaslar ieren kutsal
m etinlerin yazlm as da sa'dan sonra olur.
Bu mezler iinde zellikle Aziz Paulus, ok nemli
bir yer tutar. Yahudilii, Mithra dinini ve o zamann sken
deriye'sinde egemen inanlarla ilgili birok dnceleri ve
anlatmlar Hristiyanla sokan o olmutur. sa'nn, Tanr
Osiris gibi, yeniden dirilmek ve insanlara lmszlk ver
mek zere len bir Tanr olduu inancn alayan da odur.
Dinin tutunmas ve yaylmasndaki hizmeti ne denli b
yk olursa olsun, "Tanr-sa" ile "nsanln babas olan
Tanr" arasndaki hsmlk konusunda kark ilahiyat kav
galarna yol aan da yine Aziz Paulus olmutur.
Ksacas, hayli azizlikler etmitir Hristiyanla Aziz
Paulus!

sa'dan sonraki iki yzyl boyunca, H ristiyan dini Ro


ma m paratorluu'nda durm adan yaylyor.
Yeni dinin, Filistin'den karak Roma m paratorluu'nda
hzla yaylm asnda, tad dnceler kadar -belki onlar
dan da o k - o zamann Rom a'sndaki sosyal gerekliin b
yk pay vardr: Roma devletinde dzene, kanunlara ve te
amllere olan o eski gvenden eser kalmamt. Bir yanda
klelik, zulm ve korku, te yanda israf, ihtiam ve sefahat
hkm sryordu. Bir huzur zlemi iinde idiler ezilen y
nlar. Onlar yeni dinin, yani Hristiyanln kollarna atan
bata bu sosyal koullard.
49

Ve H ristiyanlk da, bu zavalllara aradklar huzuru


verebilecek bir ierikte idi.
Btn teki dinlerden daha fazla.
Roma im paratorlarnn bu yeni dine kar takndklar
tavr, dm anlkla hogr arasnda deim itir. sa'dan
sonraki 2. ve 3. yzyllarda, bu yeni inan ortadan kaldr
ma yolunda giriim ler olm u ve sonuta m parator Diocletianus zam annda aka zulm edilm itir H ristiyanlara. Ne var ki, onlar yldrm am tr bu zulm ler. 317 yln
da da Byk C onstantinus H ristiyanl kabul etm i ve
bylece yeni din, im paratorluun resm dini olm utur.
Bat Rom a m paratorluu barbarlarn darbeleriyle y
kldktan sonra, Rom a'daki K atolik K ilisesi, uzun yzyl
lar kendisini Rom a devletinin m irass olarak grecek ve
gsterecektir.
D A H A O K BLG
John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. D. Bartu),
stanbul, 1978.
Flicien Challaye, Dinler Tarihi (ev. S. Tiryakiolu), stanbul,
1960.

OKUM A
H IR ST Y A N LIK N A SIL BR SEN TEZD R ?
Hristiyanln teki dinlerden esasl ekilde ayr bir din ol
madn tarih gstermektedir.
Btn teki kutsal kitaplar gibi, Hristiyanln Kutsal Kitap' da insan eseridir.
Mslmanlk hari olmak zere, teki dinlerin oundan da
ha yeni olan Hristiyanlk, daha nceki dinlerle artc benzer
likler gstermektedir. Tanr's, Yahudi peygamberlerin Yehova'sdr ki, Gksel Baba haline girmitir. Btn ilkel tapnlarda
kutsal olan, olmayandan nasl yksekse, Kalde'deki tepeler nasl
ovalara hkimse, onun yaad Gk de yeryznden yksektir.
Perseus nasl Danae'den domusa, sa da bir bakireden doma
dr; o da Dionysos ve Horus gibi, dmanlarndan mucizeli bir
ekilde kurtulur. Osiris, Dionysos-Zagreus gibi lp, sonra Attis
50

ve Temmuz gibi, baharn balangcnda dirilir. lmnn baz


ayrntlarna Babilonya'da rastlamak mmkndr. Tpk Mithra'ya olduu gibi, ona da bir Kurtarc sfatyla tapnlr. Teslis d
ncesi zaten birka dinde vardr. Bakire Meryem, tpk teki ka
dn Tanrlarn -sis'in, tar'n, Astarte'nin, K ibele'nin- yaptklar
gibi, insanlarn az ok sevgi dolu bir dindarla olan eilimini tat
min eder; Meryem tpk Demeter gibi strapl bir anadr, sa'y
kucanda tayan Madonna tasviri ise kk Horus'u kollar
arasnda tutan sis'in tasvirinin tpksdr. eytan, ran'n Angra
Mainyu'sudur. Melekler, iblisler, azizler, animizmdeki ruhlardr.
Son yarg gnne Zerdt'n Mazdeizm'inde daha nce rastla
nr. Hristiyanln verdii lmszlk szne daha nceki Orfeus ve Dionysos gizli ayinlerinde de rastlanr. Komnyon, kutsal
varln etine ve kanna ortak olmak demek olup, totemik kkten
gelmektir. Bu daha nce Eleusis'te ekmekle, Dionysos'a inanan
lar tarafndan arapla, Mithra dininde ise ekmek, arap ve su ile
yaplmaktayd. Mithra dininde daha nce birtakm takdisler, r
nein vaftiz vard. Hristiyan pazar, Yahud ilerin sebt (abbat: cu
martesi) gn, Kaidelilerin de tabu'' saylan gndr. Katolik
rahipleri de sis rahipleri gibi tra olur, kafalarnn tepesini kazr,
uzun urbalar giyerler, zerlerine el dedirilip kendileri "m ana"
ile mebu hale getirilince kutsal bir vasf edinirler; anlar alnr
ken mminlerin zerine su serpip onlar ttsleyerek arttklar
zaman ise, Hellen tapn usullerini uygulam olurlar.
Bu benzerlikler, hem kiisel hem kolektif bir eit gururla,
kendi dinlerinin tek ve esiz olduuna inanan baz dar ruhlu
Hristiyanlarn arna gidebilir. Tersine olarak da, daha geni
gnll insanlar, sa'nn kiiliine hissi bir tercih beslemekten
vazgemeksizin, inandklar dinin engin b ir in san lk gem ii
nin sentezi olduunu dnerek, sevin dahi duyabilir.
(Flicien Challaye, Dinler Tarihi,
ev. Semih Tiryakiolu, stanbul, 1960, s. 208-209)

SO RU LA R
1. Metinde geen "D ou m istisizm i", "Yahudi m esihcilii",
"Yunan dncesi" ve "Rom a evrenselcilii" deyimlerini ak
laynz.
2. Hristiyanlk aslnda nasl bir "sentez"dir? Bu sentezde da
51

ha nceki din ve uygarlklardan gelen unsurlar saptaynz.


(Okuma parasn okuyunuz.)
3. "sa'nn ihtilalcilii"nin ierii nedir?
4. Hristiyanlk, balangta nasl bir hareketti? Daha sonraki
yzyllarda b niteliini korumu mudur? Koruyamam ise
bunun nedenleri nelerdir?
5. Hristiyanln hzla yaylmasnda, tad dnsel esas
lar m yoksa o zamanki Roma devletinde halkn sosyal durumu
mu daha ok rol oynamtr?

52

BOLUM II
BATI UYGARLIININ DOUU
O rtaa, Bat Roma m paratorluu'nun k (476)
ile balayan ve stanbu l'un Trklerce fethine (1453) dein
srd -g e n e llik le - kabul edilen bir tarihsel dnem in
ad. Bin yllk bir dnem aa yukar.
N edir ortaaa zelliini veren?
lkadan farkl bir iktisadi ve sosyal dzene ve o d
zeni belirten bir deerler sistem ine sahip olm as.
"F eo d alite" (derebeylik) ad veriliyor o iktisadi ve sos
yal dzene. D eerler sistem ini ise -h em en hem en tek ba
n a - H ristiyanlk tem sil ediyor. K ilise, bu tem silcilikte
bir arac rolnde.
Ortaan sonlarna doru, hem iktisadi ve sosyal dzen
de hem de deerler sisteminde kkl deimeler balar. Bat
uygarln asl douracak olan da ite bu deiikliklerdir.
FEO D A LTE
Feodalitenin douu
O rtaada, zellikle Bat A vrupa'daki toplum dzeni
ne "feo d alite" (derebeylik) ad verilir. Klasik feodalitenin
-b t n izg ileriy le- ortaya k, Fransa'da Karolenj m
paratorluu'nun batndan (10. yzyl), ngiltere'de ise
Norman istilasndan (11. yzyl) sonraya rastlar.
Ayn zam anda siyasal, hukuksal, iktisadi ve sosyal bir re
jim olan feodal dzende "devlet birlii" yoktu. Birok bey
liklere ayrlm bulunuyordu lkeler. Gerekten de, feoda
litenin siyasal adan gsterdii en byk zellik, devlet ik
tidarnn paralanm olmas ve halkn, -F ran sa'd a Capet
Hanedan'n iktidarnn balarnda olduu g ib i- dorudan
doruya devletin deil, topraklarn sahibi olan senyrlerin
53

(derebeylerin) uyruu durum unda olmalardr.


Klelikten farkl bir durum olan "b ir kiiye uyrukluk",
barbar istilasnn yaratt gvensizlik yznden ok a
buk yaylm ve genellem i. Koullar, kendilerine bir senyr sem ek zorunda brakm tr btn insanlar. Bu d
nemde, toplum da him aye ilikilerinin artm asn normal
bir olay olarak kabul etm ek gerekir. Bylece, retim tekni
inin gelim esi sonucunda geveyen klelik ba d olay
larn da etkisiyle, feodal rejim in kurulm asna yol amtr.
Feodal rejim kuruluunda nemli rol oynayan bir baka
olay, Akdeniz'in dou ve bat kylarnn slam egemenlii
altna girmi olmas. Bylece Dou ile Bat arasndaki kl
tr ve ticaret ilikilerinde en nemli rol oynam olan Ak

deniz yolu, bir ksm Avrupa lkelerine kapanm ve bu l


keler Dou ve giderek dnya ticaretinin dna atlmlar
dr. Dnya ticaretiyle ilikisi kesilip kendi iine kapanmaya
ve bu yeni duruma gre yeniden rgtlenmek ve derlenip
toplanmak zorunda kalan Avrupa'da ekonomi bakmndan
en fazla kayda deer olay, malikneler sisteminin genile
mesi ile "para ekonomisi"nin yerine "ayn f' diyebileceimiz
bir ekonominin gemesi ve tam anlamyla tarmsal bir uy

garln egemen olmasdr.


Feodalitenin anlam
Feodalite bir piram ide benzetilebilir. Burada, Rom a hu
kukunda olduu gibi, topraa serbeste tasarruf edebil
m ek sz konusu deildir.
Senyrsz toprak bir istisnadr.
Topraklar, fief szlem esi ile "h iy erarik " bir dzene
balanm tr.
Fief szlem esi, iki yanl bir szlem e. Y anlardan biri
senyrdr. Senyr, tabi ya da vasal denilen bir ikinci kii
yararna, belirli bir toprak paras zerinde adaleti dat
m a gibi bir grevi -s re k li bir hak o la ra k - tanr. Buna kar
lk, vasal da senyrn kendisinden bekledii hizm etleri
yerine getirm ek zorundadr. A yrca vasal da ald topra
ksm en bakalarna verebilir ve bu yoldan kendisi de
r>t

derebeyi olabilirdi. u var ki, bu hiyerari iinde, sonuncu


vasaln ilk senyrle hibir ilikisi yoktur.
Vasal durum unda olan senyrlerin eitli ykm l
lkleri vardr: A sker alanda yapaca yardm la, eitli
m addi yardm larn yan sra vasal senyre "d an m an
lk " yapm akla grevlidir. Senyr, vasallarn dnce ve
dileklerini renm eyi yararl bu lm aktadr. V asallarn d
ncelerini, eitli konulardaki grlerini senyre b ild ir
m eleri de bir grev ayrca. V asallarn, bu am ala bir ara
ya geldikleri toplulua "cu ria " ya da "co n ciliu m " ad ve
rilm ektedir.
B at'd a feodal dzene verilebilecek en gzel rnek, o
zam anki Fransa'dr.
Fransa Kral, "Fransa Dukal" adyla bilinen toprak
larn senyrdr. Bu bakm dan da br fief sahipleriyle
hibir iliii yoktur. Sadece, kendi vasallaryla dorudan
doruya kiisel ilikiler kurmutur. te yandan, Capet
slalesinin krallar ayn zamanda btn Fransa'nn da
kral idiler. Bu durumda kral Fransa'daki br btn sen
yrlerin lideri idi. Kral, en yksek senyrdii; feodal hiye
rarinin en yksek katnda bulunuyordu. Baka bir de
yimle, kral, senyrlerin senyr durumundadr. Bu ba
kmdan btn teki senyrler -k i kraln vasal oluyorlar
d - ona baml durumdadrlar. Ancak, yukarda dein
diimiz ilke gereince, kendi vasal olan senyrlerin top
randa yaayan halkn yaamna kraln mdahale hakk
yoktur. Kraln dorudan ynetimi, yalnzca kendi duka
lyla snrldr.

K raln br senyrlerle olan ilikilerinin nitelii ok


nem li. nk bu ilikiler, yava yava tem sil rejim in
d om asna yol aacaklar, tem sil anlaynn ilk ekirdei
ve kayna olacaklardr ilerde.
Feodal dzende sosyal snflar
Feodal dnem de sosyal snflar, dven soylular, dua
eden rahipler ve alan kyller ile serilerdir.
55

Bu sosyal snflarn, farkl hukuksal statleri var ayn


zam anda. Bu bakm dan da gnm zn sosyal snflarn
dan ayrlrlar: O rtaada snflar, am z toplum larndaki snflara kyasla, birbirinden daha kesin izgilerle ayrl
d gibi -b irin d en brne gem ek kast sistem i gibi b
tnyle nlenm i olm am akla b erab er- daha kapaldr. O r
taada bir snftan tekine gem ek belli trenleri ve birta
km hukuksal ilem leri gerektiriyor. ktisadi eitsizlii,
"hukuksal eitsizlik" tam am lyor bylece.
Soylular ile rahipler, "ayrcalkl snflar"d r. zgr
kyller ile serfler, btn deerleri yarattklar halde, re
tim aralarna tam sahip olm adklar gibi, hukuksal ba
km dan durum lar teki ayrcalkl snflardan aadr.
A yrcalkl snflar, ayn zam anda topraa sahip olan snf
lardr. Topraklarn iki sahibi var bu dnem de:
Soylular, yani senyrler ve Kilise.
Ne var ki, balarda idari ve dinsel m erkezler ya da tah
kim edilm i yerler olan kentler -ilerid e de greceim iz gi
b i- yava yava, m eta retim inin (piyasa iin retim ) ve
bylece ticaretin gelim esine kout olarak, gelim eye ba
layacaklardr. Ticaretin ve zanaatn gelim esi sonunda
kentlerde yeni bir snf ortaya kacaktr.
B urjuva snfdr bu snf.
O rtaan sonlarna doru B at'd a kendini gsteren en
nem li sosyal olaydr bu!
Burjuvalarn zenginlii topraa deil, kentlerde henz
ilkel bir durum da olan m eta retim ine ve ticarete dayan
m akta. Sava sanatyla uram adklar, toprak sahibi de
olm adklar iin, soylularn yararlandklar "hukuksal ay
r c a lk la r d a n yararlan am yorlar. G elecekte toplum un
sosyal yapsn deitirecek olan snf - retim tekniinin
gelim esi so n u cu n d a- yeni retim aralarn elinde topla
yacak olan bu burjuva snf olacaktr.
ngiltere ile Fransa'daki farkl gelim eler
Feodal dnyadaki gelim elerde dikkati eken bir nokta
da u: ngiltere'de feodalite, Fransa'dan farkl bir biim de
yerleip geliiyor:
rK>

n g ilte re 'd e Fatih VVilliam'n kurduu rejim in en


nem li nitelii, feodal dzeni n giltere'ye getirm i olm as.
Kendi iktidarn glendirm ek am acyla yapm bunu.
Bylece, ngiltere'de feodalite, devletin zayf oluunun so
nucu ortaya km am . Tersine, ngiltere'de, yengin Norman prensinin kurduu ve zor kullanarak kabul ettirdii
bir rejim feodalite.
Fransa'd a ise feodalite, K arolenj m paratorluu'nun
batnn bir sonucu; devletin dalm asnn ortaya kard
bir durum . Bu dnem de kral, ulusal devlet efi sfatyla
sahip olduu yetkileri kabul ettirm ek iin yeter derecede
gl olm adndan, ancak prina inter pare s, yani eitler
arasnda birinci idi.
Ne gibi sonular olm u bu farklln?
Tem sili rejimin, Fransa ve ngiltere'de deiik yollardan
gelim esinin tem elinde bu farkllk vardr ite. Bu farkllk,
ngiliz siyasal kurum lan ve ynetici snflarn birbirleriyle
ilikileri zerinde etkisini gsterecek, ngiltere'ye has zel
liklerin olum asnda nem li bir rol oynayacaktr.
DA H A OK BLG
John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. D. Bartu),
stanbul, 1976.
Murat Sarca, Siyasal Tarih, stanbul, 1980.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1980.
Charles Seignobos, Avrupa M illetleri Tarihi (ev. S. Tiryakiolu), stanbul, 1960.

OKU M A
FEO D A LT E VE ED EBYA T
Derebeylik rejiminin kuvvetlenmesi, toplum hayatnn d
zenlenmesi, ilk Hal seferleri, aristokratlarn gcn ve nfu
zunu artrmtr. Bunun sonucu olarak, XII. yzyln daha he
men balarnda aristokrat snfn dnya grn yanstan
gerek bir edebiyatn kurulduunu, valyelik lksnn en
stn deer olarak edebiyatta ve toplum hayatnda kendini ka
57

bul ettirdiini, geni halk ynlarn da peinden srklediini,


dinsel -ulusal- bir cokunluk akmnn Fransa'y batan baa
sardn gryoruz.
XII. yzylda, zellikle destan tr, sz konusu dnya gr
nn en tutarl anlatm arac olmutur. Genellikle yazarlar
belli olmayan ve "Chanson de Geste" diye anlan manzum ve
epik betiklerdir destan trn meydana getiren eserler. okluk
Charlemagne, Guillaume d'Orange gibi gemi devir kahra
manlarnn maceralar, yararlklar anlatlmaktadr bu iirlerde.
Yarm kafiyeli bentlerden kurulu bu 9-10 bin msral iirler ato
larda, konak yerlerinde okunur arlrd. Her snftan halk b
yk bir ilgi ve coku ile dinlerdi onlar.
XII. yzyln ikinci yarsnda ve zellikle XIII. yzylda soy
lulara hitap eden, Chanson de Geste'ler gibi rlmak iin deil
de okunmak iin yazlm eserler, "romanlar" gryoruz. Se
kin evrelerde yaayanlarn trelerini, ak ve incelik anlay
larn gzler nne seren bu trl romanlar ve lirik iirler saray
edebiyatn (courtois edebiyat) meydana getirir. Bu eserler, ge
ni halk ynlarna seslenen Chanson de Gesfe'lerden kesin ola
rak ayrlr.
Fransz edebiyatnn daha ilk devirlerinde "satir" trne ok
yakn eserlere rastlanr. Destan ve saray edebiyatna balanan,
bir yandan "dinsel-ulusal kahramanlk", te yandan da "sekin
lik" kavramlaryla lkc" bir dnya grnde birleen
akmlarn karsnda yer alan bu eserler "gereki" bir edebiyat
ve dnya grn yanstrlar.
Fransa halknn alayc ve yergici zeksnn etkisiyle gelien
gereki, satirik akmn Ortaa Fransas'mn toplumsal koul
laryla yakn ilikileri vardr. Gerekten de XII. yzyln sonla
rndan itibaren kkl deiimler grlr Fransz toplumunda.
Tecimin (ticaretin) gnden gne gelimesi, burjuvalarn gitgide
i alanlarn genileterek aristokrasinin manevi kuvvet ve kud
reti karsna paraya ve maddi zenginlie dayanan bir snf ola
rak kmaya balamas, toplum yapsn yakndan etkilemi, ye
ni bir toplumsal dengenin tohumlarn atmtr. "Komn" hare
ketleri, yani burjuvazinin baz kentler evresinde nispi bir ba
mszla kavumas ile dorudan doruya ilikili olan bu de
iimlere paralel olarak, iktisadi bamszlk, burjuvazinin d
nce ve duygu alanlarnda da bamszla kavumasna yol
58

am, burjuva evrelerinde yeni bir dnya gr yeermeye


balamtr: uyank, diri, aklc, alayc bir dnya gr. Bir
yandan serven heveslerini, ar kahramanlklar alaya alan,
bir yandan da kadn ve ak saray edebiyatndaki sekin yerle
rinden indirmeyi ama edinen bir zihniyet...
(Berke Vardar, Fransz Edebiyat,
cilt 1, stanbul, 1985, s. 13-28)
SO R U LA R
1. Bat'da ortaada, feodal rejimin kurulmasnn nedenleri
nelerdir?
2. Feodalite, bir "piramit'e benzetilebilir derken, bununla be
lirtilmek istenen nedir?
3. Feodal dzende sosyal snflar hangileridir? Ve amz
daki sosyal snflardan ne bakmdan ayrlrlar?
4. Feodalitenin, ngiltere'de ve Fransa'da birbirinden farkl
biimde yerlemi olduu doru mudur? Doru ise, bu farkl
lk, her iki lkede -ilerdeki gelimeler bakmndan- hangi konu
da, ne gibi sonular dourmutur?
5. Feodal dzen ve bu dzendeki gelimeler, edebiyat nasl
etkilemitir? Fransa'y rnek vererek anlatnz (Okuma paras
n okuyunuz).
K LSE VE O R TA A D A K RO L
O rtaada uygarlk, "H ristiy an " bir uygarlktr bir b a
km a. Ve kilise, bu u ygarln oluum unda balca roller
d en birini oynar.
Bu rol belirtm ed en nce, kilise nedir onu grelim .
Kilise'nin kuruluu
lk H ristiyanlar, sa'n n yaknda geri dneceine ina
nyorlard. G elm esi gecikince - k i bu gecikm e bu g n de
s rm ek ted ir!- "k ilise" adyla rgtlenm eye baladlar.
lk iki yzyl boyunca, Kilise, "laik " bir birliin nitelikleri
ni korudu. Aslnda, kilise kelim esinin geldii Yunanca "ekk59

lesia" sz de sadece "topluluk" ya da "birlik" anlamnda.


Bu biim de anlalan Kilise'nin iinde kk bir "hiy e
rari" kuruldu: Eskiler ya da yaa kdem liler (presbyterios),
gzeticiler (episkopos), bahtszlara yardm la grevli kadnerkek arkadalar (diyakos) vard. 2. yzyldan balayarak
presbyterios'larla episkopos'lar gittike artan bir nem ka
zanm aya baladlar ve kendilerini kilisenin tek temsilcisi
saymaya baladlar. lerinden biri de kilisenin ba oldu.
Sonra eitli kiliselerin balan birbirleriyle temasa geerek,
bir eit oligari halinde, "Evrensel Kilise"yi kurmulardr.
lkel kilisenin yerini alan bu evrensel kilise, K a to lik K i
lise si diye adlandrlr.
Katolik Kilisesi, kendini Roma devletinin mirass sa
yar. Bu kilise, kendinde imparatorluk kurumlarnn ben
zerleri ile onun anlaynn bir parasn tamaktadr.
Katolik Kilisesi, ok sk bir hiyerariye bal. Bata
Papa vardr. Katolik kuramna gre, papalk "Tanrsal"
kktendir. Sonra Papa, ruhani bir devletin bandadr. Ki
lise, ortaada, ruhani iktidarn cismani iktidara stn ol
duunu ilan etmitir.

2.
yzylda Katolik Kilisesi paralanr. Kendisini " O r
to d o k s" diye nitelendiren D ou K ilise s i, Katolik Kilisesi'nd en kesin olarak ayrlr. Doulu devletler, her biri ken
di efine ve kendi hiyerarisine sahip bam sz kiliseler
kurarlar: Yunan, Srp, Rum en, Rus vb. kiliseleridir bunlar.
N edir O rtodoks K ilise'yi Katolik K ilise'den ayran?
Ortodoks Kilise A'raf, M eryem 'in bir erkekle ilikide bu
lunm adan gebe kal ve Papa'nn yanlm azl dncele
rini reddeder. Ortodoks papazlar evlenirler. Tapn, eski
usullere uygun olarak, her lkenin kendi dilinde yaplr.
Daha akl banda, bir yerde daha milli.
O rtaa boyunca, K atolik Kilisesi, K ilise'nin balardaki
saflndan ve halka olan yaknlndan gittike uzaklar
ve tedirgin etm eye balar insanlar. te yandan, baz h
km darlar da, K ilise'nin cism ani egem enlikten stn ola
rak grd ruhani egem enliine glkle katlanyorlar.
Ve son olarak K ilise'nin - z ellik le toprak balar yoluy(>()

la - byk zenginlik sahibi bir kurum haline gelm esi gibi


m anevi, siyasal, ekonom ik nedenler 16. yzylda Katolik
K ilisesi'nin yeniden paralanm asna yol at. Reform hare
keti sonunda eitli Protestan kiliseleri byle dodu.
A vrupa'nn "d in sel" corafyas -a n a izg ileriy le- ta
m am lanm oluyordu bylece.
Kil ise' i rol

O rtaada Kilise, insanlarn yalnz iman ile ilgili deil


dir. Sosyal yaam n hem en btn alanlarnda byk bir
rol oynam aktadr. K ilise'nin karm ad ok az ey var
dr. A ncak, dnce zgrlnn karsna kard
-z a m a n zam an k o rk u n - engeller bir yana braklrsa, or
taada yer yer olum lu rolleri de grlyor Kilise'nin.
a) K lt r k oru y u cu lu u

G erekten, Bat Rom a m paratorluu, Kavim ler G'nn seli altnda ezilip yklnca, eski Y unan'la Rom a'nn
m iras brakt kltr de yok olm ak tehlikesi ile kar kar
ya kalm t. te, Eski D nya'm n ykntlar iinde, Yunan
ve Rom a'nn kltrel deerlerine sahip karak, onlar ge
lecek iin kurtaran Kilise oldu. Barbar kavim lere ilka
kltrn benim setm ek iinde k noktas dindi geri.
Ne var ki, kltrsz gen kavim ler K ilise'nin aracl ile
eski Yunan ve Roma dnyasnn okuluna girip, onun kl
tr deerlerini yava yava benim seyerek yetitiler.
R nesans ile balayan B at'n n yeni kltrn, bu ye
titirm e hazrlam tr bir bakm a.
Ama Kilise de, o sralarda bunu yapacak durum da idi.
nk Rom a mparatorluu ykld zaman, ayakta kalm
tek byk g oydu. Ne var ki, l din olunca, Kilise'nin
ilka kltrnden ancak kendine uygun bulup ald d
nceler ayakta kalabilmi, benim sem edii dnce ve ina
nlar darda braklmtr. Eski Yunan ve Roma kltr
nn birok deerleri karanlklara gm lm tr bu yzden.
Y zyllarca sonra, ancak Rnesans'ta gn na ka
caktr bunlar.
61

Kilise, ilka felsefesini benimsemitir. Ama bu, H ristiyan latrlm bir antik felsefedir. te yandan, antikan "dinam ik" felsefe anlaynn zddna, ortaada
felsefe anlay duruktur (statik). Sonra skolastik ve -b az
grnleriyle- m istiktir ortaa felsefesi.
Skolastik iin temel, Kilise'nin saptad retidir;
mistisizm ise, kiisel dindarl esas alyor.

b) Eitim ve retim
R om a m paratorluu ykldktan sonra, okul adna ya
b ir piskoposun ya da m anastrlarn okullar kalm t an
cak. Bunlar da, "y ed i serbest san at" ad altnda toplanm
- v e iki gruba b l n m -b ilg ileri retiyorlard: "Q u ad ri
v iu m " m zik, aritm etik, geom etri, astronom iyi iine al
yord u; "triv iu m " ise gram er, retorik ve A ristoteles'in b ir
ka parasnn evrilm esinden ibaret olan m antkt.
Ve aslnda yzeysel bir biim de retilirdi btn bunlar.
Bir sre sonra, retm enlerle renciler, piskoposun
ynetim inde P aris'te bir birlik halinde rgtlendiler. Bu
birlie "U n iv ersitas", yani "gen el b irlik " ad verildi. ni
versite, hem retm enleri hem rencileri iine alm aktay
d am a birlii yalnz retm enler, yani papazlar yneti
yordu. niversite, retilen konulara gre ilahiyat, kilise
hukuku, sanatlar gibi fakltelere blnm t. Daha son
ra alan tp fakltesiyle faklte says drde ykseldi.
rencilerin ou yoksuldu. Baz hayr sahipleri, adlarna
"k o le j" denen m isafirhaneler atlar. rencilerin ou
buralarda doyurulup barndrlyor ve m anastrlardakine
ben zer bir disipline tabi tutuluyordu.
13. yzyln banda Paris niversitesi, retm en ve
renci bakm ndan en kalabalk topluluk oldu. H er lke
den insanlar geliyordu buraya. En nl retm enler ya
banclard. A lm an A lbrecht ve talyan A quino'lu Tom a
da vard bunlar arasnda.
t\) Giizel sanatlar
Papazlar yalnz Latince yazyorlar, niversitelerde de

yalnz Latince konuuyorlard. Bunlar, canl bir edebiyat


yaratm ay baaram adlar. A m a yine de gzel sanatlarn
olum asnda byk paylar oldu. M im ar ve heykelcilere,
binalarn ve konularn seilm esi iini sm arlyorlard. "R o
m an" stilde olsun, "G o tik " stilde olsun, hem en hem en b
tn antlar kiliselerdi; heykeller, kabartm alar, sslem eler
hep kiliseler iin yaplyordu.
Ruhban zm resi, zellikle m ziin ilerlem esi iinde
byk aba gsterdi: O rgun kullanlm asyla, m zik, daha
soylu ve daha gl bir anlatm olan bir alg kazanm
oldu. T eksesli m zikten oksesli m zie geii balatan
lar da onlar oldular. "N o talar sistem i"ni saptayan ve no
talara -b u g n de tad k lar- adlar veren bir talyan kei
iydi: G uido d'A rezzo. D ies Irae, Stabat M ater gibi en ta
nnm kilise ilahilerini besteleyenler, gene talyan papaz
lar oldular.
Buraya kadar sylediklerim iz, K ilise'nin "u y g arlk "
roldr. A m a ayn K ilise'nin, kendi retisine inanm a
yanlara ya da ilahiyat stne tartm alarda K ilise'nin yo
rum undan baka bir yorum u benim seyenlere kar takn
d tavr, zam an zam an bavurduu zulm ve bask, in
sanlk tarihinin en iren sayfalar arasndadr.
Kilise, "ilerici" dncenin srekli karsnda olm utur
tarih boyunca.
D n olduu gibi, bugn de byledir bu...
Kilise ve siyasal iktidar
H ristiyanlk ortaya ktnda, yeryznde egem enlik
kurm ak savnda deildi. "nsanlarn br dnyadaki kur
tuluunu h azrlam ak "t balca am ac. Rom a m paratoru 'n a vergi verip v erm em ek te d u raksay an lara kar,
sa'nn verdii yant nldr:
"Sez a r'n k in i Sezar'a, T anr'nnkini de T an r'y a!"
Bu sz, bir bakm a, yeryz ve gkyz iktidarlarnn
ayrln kabul anlam na geliyordu.
N e var ki, balangtaki bu ayrla karn, Rom a m paratorlu u 'nu n son yllarndan balayarak, siyasal iktidar
la K ilise arasnda bir yaknlam a olur. A m a daha sonra,
63

Kilise, kendisini "e n st n g " olarak grr ve siyasal


iktidarlara bunu kabul ettirm eye alr. Bir sre de kabul
ettirir. yle ki, ortaa boyunca, aslnda kendilerine bal
senyrlere kar gsz olan krallar ve hkm darlar, bir
de gkyzndeki senyr, yani Tanr'y yeryznde tem
sil eden K ilise nnde diz kerler.
OKUMA
K L S E V E D N C E Z G R L
Milano Ferm am 'ndan on yl kadar sonra, byk Constantinus, Hristiyanl kabul etti. Bu ani karar ile yeni bir dnem
balad. Bin yl sren bu dnemde, akl zincire vuruldu, dn
ce kle oldu, bilgi ise hi ilerlemedi.
Kilise'nin retilerine inanmayanlarn ebedi cezaya mah
km olacaklar ve ilahiyat yanllarn Tanr'nn en kt sular
gibi cezalandraca hakkmdaki derin kan, onlar doal olarak
zulme ve baskya gtryordu...
Elimizde, Kilise'nin sapkl iddetle kovuturmasnn ba
lca amacnn dnyevi kar olduunu belirten kantlar vardr;
nk bu kovuturmalar, ancak sapk retiler Kilise'nin gelir
lerini drecek ya da toplum iin bir tehdit oluturacak aam a
ya vard zaman iddetlenerek zulm halini alyordu...
Fakat sapkl kknden kaldrabilmek iin onun en gizli s
naklarn bulup ortaya karmak gerekiyordu. A lbigeois'lar
[Albi'liler] tepelendi ise de, retilerinin zehri henz giderileme
miti. Sapklar arayp ortaya karmak iin inquisition (engizis
yon) ad ile nl sistem 1233 yl dolaylarnda Papa IX. Gregorius
tarafndan kuruldu ve IV. Innocentius'un bir ferman ile bu zulm
makinesi "her kentin, her devletin toplum yapsnn ayrlmaz bir
esi olmak zere" esasl ve dzenli bir rgt haline getirildi.
Piskoposlar, Kilise'nin stne ald bu devi gerei gibi ya
pacak yetenekte olmadklar iin, her ruhani ynetim blgesin
de maksada elverili keiler seildi ve sapklar arayp bulmak
ii bunlara brakld...
Sapkl tepelemek iin en etkili aralardan biri... Btn halk
engizisyon hizmetinde sayld iin, herkes o rgte h afiyelik
etmekle ykml tutuluyordu...
M

spanya'da sapklkla itham edilenlerin tabi tutulduklar yar


glama usul, bir gerei ortaya karm ak iin kullanlacak akla
uygun ve mantki nlemlerin hibirini kabul etmemiti. Mahke
meye den sulu saylrd. Susuz olduunu kendisinin tant
lamas gerekiyordu; hkim de fiilen davac durumunda idi.
Aleyhte olan her tanklk, iftira bile olsa kabul edilirdi...
Engizisyon'un yarglama usulnce, tek bir sulu cezasz kal
masn da varsn yz susuz ac eksin dncesi ilke hkmn
de idi. Mahkmun yaklmas iin odun getirenler, gnahlar af
fedilmek yoluyla dllendirilirdi.
(John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi,
ev. D. Bartu, stanbul, 1978, s. 45-54)

DA H A O K BLG
John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. D. Bartu),
stanbul, 1978.
Charles Seignobos, Avrupa M illetleri Tarihi (ev. S. Tiryakiolu), stanbul, 1960.

SO R U LA R
1. Kilise nasl kurulmutur? "Katolik Kilisesi", "Ortodoks Ki
lise" ve "Protestan Kilisesi" deyince ne anlalr?
2. Bat'da, ortaada, kilisenin kltrde koruyucu bir rol ol
mu mudur? Olmusa bunun erevesi nedir?
3. Ortaa felsefesinin nitelikleri nelerdir?
4. Kilise'nin ortaada, eitim ve retimde, sanatta ve m
zikte oynad roller nelerdir?
5. Kilise, dnce zgrln tanm mdr? Tanmamsa,
bunun sosyal nedenleri nelerdir? (Okuma parasn okuyunuz.)
6. Ortaada, Kilise ve devlet ilikileri nasldr?

KEN TLERN UYAN II, BU RJU V A Z N N D O U U


O rtaan ilk dnem lerinde bata gelen iktisadi faali
yet, tarm retim idir. Alveri henz pek nem kazanm a
mtr. Sanayi ise son derece zayftr.
65

G erekten, A vrupa'da ortaada tarm , uzun sre hal


kn balca ura olarak kalyor. O da ok ilkel bir teknik
le yaplm aktadr. Kylnn yaay pek iyi deildir: O l
duka rahatsz evler, yetersiz eya, kabasaba giyim ve
- o k zam an ekinleri m ahveden savalar yznden kan
ktlklarn tehlikeye d rd - yetersiz bir beslenm e...
A lveri, ilkel ekonom inin biim ciliinden kurtarlm
olm akla beraber, pek kstldr henz, ky ekonom isi ku
ral olarak, pazar olm ayan bir ekonom idir. M alikne ye
lerinin gereksinm eleri, kendi aralarnda hizm et ve mal ta
kas ile giderilm ektedir. Bu kendi kendine yeterlik (otari),
ierde istilalardan, feodal savalardan, ekyalktan ileri
gelen gvensizlik duygusuyla glenm ektedir. U luslara
ras alanda ise, 7. yzyldan balayarak, slam ln yayl
m as sonucu, deniz yoluyla alverilerin durm asyla daha
da g bulm utur bu otari. O zam ana dein kylarda ya
ayan halklar arasnda balantlarn kurulm asna hizm et
eden A kdeniz, slam ln yaylm asyla, Bat'y D ou'dan
ayran bir uurum olup km tr.
11.
yzyldan balayarak, yukarda izdiim iz tabloyu,
iki byk olay batan baa deitirecektir: Kentlerin uya
n ve Hal Seferleri. lki lkenin i yaam , kincisi da
ryla ilgili bu olaylar, iktisadi faaliyet alann corafi ba
km dan gelitirecek ve daha da younlatrp eitlendire
cektir. Bylece, ky ekonom isinden kent ya da kom n
ekonom isine ve hem en hem en btnyle tarm a dayanan
bir ekonom iden de kk el sanatlar ekonom isine gei
lecek ve olduka nem li geliim lere yol aacaktr bu gei.
G erekten i ve d dinam iklerin gelim esiyle, iktisadi
faaliyetin tem el hcresi, artk sadece bir "m stahkem
m evki" olm aktan kp toplum yaam nn gerek m erkezi
haline gelen kent oluyor. Ve yeni bir snf ortaya kyor
ehirlerde: Burjuvazi. Serveti topraa deil meta retim i
ne (piyasa iin retim ) ve ticarete dayanan bir snftr bu.
Birok Bat A vrupa lkesinin tarihinde birinci derecede
rol oynayan kom nlerin ham le yapt bir dnem deyiz.
Pazar devi grdkleri ve beslenm e gereksinm elerini sa
lam ak iin bal bulunduklar evre kylerle kom nler bir
btn oluturm aktadr.
66

Bunun bir sonucu, daha ileri bir iblm , daha geni


bir uzm anlam a oluyor. ki alanda kendini gsterir bu i
blm :
- nce kentlerle kyler arasnda bir iblm ve uz
m anlam a geliiyor. Kentler, sanayi ve ticaretle urar
ken, hem en her trl tarm faaliyetinden uzak durur. Bu
da onlar, yiyeceklerini evredeki kylerden satn alm aya
ve imal ettikleri eyay da bu kylere satm aya yneltir.
Bylece kentlerle kyler arasnda iktisadi ilikiler kurul
m aya balar. Bunun bir sonucu olarak da, feodal d zende
ki "hiyerari ve bam llk" durum u ortadan kalkar ya da
hafifler hi olm azsa.
- Sonra, reticilerle zanaatkrlar arasnda da bir ib
lm ve uzm anlam a gelim ektedir. Gittike daha ok sa
yda m eslek ortaya km akta; kendi aralarnda eitli el sa
natlarna blnm ektedir bunlar da.
Bu m esleklere giri ve alm a rejim i, korporatif rejim
ad verilen bir rejim e baldr.
Ayn meslekten reticiler, korporasyon, "lonca" ya da
"juranda" ad verilen bir topluluk iinde birlemilerdir.
Bu kurulularda -artk klelik ya da serflikte olduu gi
b i- zorla altrmak yok. Ama meslein seimi, uygulan
mas, altranlarla alanlar arasndaki sk kurallara
bal. Korporatif rejim, Avrupa lkelerinin ounda,
-zellikle Fransa'nn iktisadi tarihinde- birinci derecede
rol oynayan elerden biri olacaktr.

Tarm da tek faaliyet olm aktan kyor bu dnem de.


Kukusuz, hl geni bir yer tutm aktadr ekonom ide.
Ama onun yannda ihm ale uratlm aya hi gelm eyecek
sanayi ve ticaret faaliyetleri de geliiyor ve kredi ok b
yk bir rol oynam aya balyor.
Sanayi, el sanat ve sanayii ya da kk ev sanayii b i
im inde geliiyor. A lveri ise, nce yresel, sonra da
ulusal ve uluslararas alanda younlam aya balam akta
dr: Kentler zam anla faal ticaret m erkezleri, -zan aatkrlarn rnlerini, kyllerin ise besin m addelerini sattk larpazarlar haline geliyor.
67

12.
ile 13. yzyllardadr ki, byk "fu arlar" kurulm a
ya balar.
nsanlarn ve eyann rahata yol alabilm esini sala
mak am acyla zel yasalar kabul edilir. zellikle kuzey l
kelerinde, gl ticaret kurulular (H ansa Birlii) olu
m aktadr ayn zam anda. Bunlardan bazlar Kuzey Denizi'nde, Baltk D enizi'ndeki ticarette hem en hem en tekel
salam ay baaracaklardr. Bunun gibi, gney lkelerin
de, rnein talya'da M ediciler gibi tacir aileleri byk bir
iktisadi ve siyasal g kazanacaklar ve edebiyat ile sana
tn ilerlem esinde de geni lde yararlanacaklardr bu
gten.
Kredi, yani para ticareti de gelim eye balyor. Byle
likle 13. ve 14. yzyllara doru zel bankalar kuruluyor
ve devletlerin yaam yla uluslararas politikada birinci
derecede rol oynayacak olan "b y k serm ayedarlar" orta
ya kyor: M ediciler gibi, Fu gger'ler gibi... Bir sre sonra
da devlet bankalar ortaya kacaktr (A m sterdam , Stock
holm ). Ve sonunda borsalar kurulacak (Brugge, Anvers,
Londra) ve ok ksa zam anda -p a ra ve tanr deerler
alv eriin d e- faal m erkezler durum una geleceklerdir.
Btn bu geliim iinde, "feodal m lkiyet anlay" ya
va yava zlm ekte ve Rom a hukuku anlayna ok ya
kn bir m lkiyet kavram na yerini terk etm ektedir. Bunun
gibi, 13. yzyldan balayarak, Bat A vrupa'da siyasal bir
lie ve m erkezlem eye doru hzl bir gelim e grlm ek
tedir. zellikle Fransa ve ngiltere'de grlm ektedir bu
hzl gelim e. Bu m erkezlem eye kout olarak, nceleri
soylular ve rahipler, daha sonralar burjuvalar, ayr snf
lar halinde ve blgelere gre toplanarak, zam anla ilk tem
sil organlarn (Fransa'da Etats G nraux, ngiltere'de P ar
lam ento) kurulm asna yol am lardr.
D A H A OK BLG
Claude Delmas, Avrupa Uygarl Tarihi (ev. E. Giirol), stan
bul, 1967.
Charles Srignobos, Avrupa Milletleri Tarihi (ev. S. Tiryakiolu), stanbul, llX(t.

OKUMA

R O M A N SA N A T VE G O TK SA N A T
Roman sanat, Ortaa Avrupas'nda bal bana bir devir
meydana getiriyor... Roma Kilisesi'ne bal memleketlerde
meydana getirilmi, az ok ayn anlayta eserlerin btnne
deniyor.

lk zamanlarda yasak edilen heykel, sonralar stun balk


larndaki bitki ve hayvan sslemelerinin yerini almaya bala
mt. man sahiplerinin dikkatini putlara ekmemek iin eski
den stun balklar bitki ve bitkiletirilm i hayvan figrleriyle
sslenirdi. Sonra sonra bunlara insan balar yahut hareket ha

linde insan vcutlar konuldu... Bu heykeller elbette ilka


heykellerine benzemiyordu. nk bu devirde heykelin kendi
si deil, grevi nemliydi.
Roman sanatta resim eskiydi... Kilise resmi bilhassa tal
ya'da gelimiti... Bu resimlerin hemen hepsi ayn sahneleri tas
vir eder...
allan eser ne olursa olsun, mesela bir kitap resmine bile

fresko teknii hkimdi. Yani renkler dmdz, glgelendirilme


den, klandrlmadan, kabartma veya tonunu ama fikrine gi
dilmeden srlyordu. Resimler birka renge bal kalyordu.
Resim yapan kimseler, genel olarak tabiata bakp ondan pay
karmaya gayret etmiyorlard. Daha ziyade kitap sslem eleri
ni, minyatrleri, tezhibi rnek alyorlard... Ne resimde ne renk
te derinlik tesiri aryorlard. Zaten perspektifin, u tabiatta e
yann uzaklatka kk grnnn farknda bile deildi
ler... Bu resimlerin ssleme bakmndan inkr edilmesine imkn
olmayan bir gzellii vard sadece...
Gotik sanat, 12. yzyldan itibaren grlyor. Fransa, ngilte
re ve Almanya, bu sanatn kendilerinden ktna inanrlar. Her
halde adyla, yani Got'larla bir ilgisi yoktur. Bu ad, balangta
alay olsun diye o tarz eserlere taklmt.
Gotik sanat da aslnda bir mimarlk okuludur. Resim ve hey
kel... Kilise mimarlna yardmc olmutur.
Gotik heykel, katedrallerde, kap yanlarndaki yuvalarda ken
dini gsterdi. Hemen de yayld. lkin sadece dinle ilgiliydi. Yani
sa'y, Meryem'i gsteren heykeller yaplyordu. Sonra daha ba69

kalan, lml insanlar da bu heykeller arasna kartlar. Tek fi


grden ok figre geildi... Bu heykellerde hareket ve denge ba
lca unsurlard...
13. yzyln sonlarna doru heykellerin lml insana ben

zemeye yneldii grld. Meryem Ana, kutsal bir kadn oldu


u kadar sadece ana olarak da canlandrlmak isteniyordu. K
sacas, yava yava insan yznn izgi ve ifadeleri taklit edil
meye baland.
Gotik mimarln bir zellii, duvar sathlarn azaltmak ol
mutu. Bunun sonucu, resim, gotik sanatta duvar resmi olm ak
tan kt. Kendine daha baka bir gelime alan arad ve buldu:

Cam resmi...
Gotik sanat talya'da kolay kolay yerlememitir. Sebebi de bu
memleketin ok kuvvetli bir sanat geleneine sahip olmasyd...
(Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968, s. 56-59)

SO RU LA R
1. Bat'da, ortaan ilk dnemlerinde, iktisadi faaliyetin tab
losu nedir? Bu tabloyu hangi yzyldan balayarak, hangi olay
lar deitirmitir?
2. "Kentlerin uyan"nn iktisadi ve sosyal sonular neler
dir?
3. Korporatif rejim nedir?
4. Bat'da, ortaan sonlarnda, iktisadi tablonun deime
siyle, siyasal birlie ve merkezlemeye doru hzl bir gelime
nin balamas arasnda bir iliki var mdr?
5. "Rom an" sanat ile "gotik" sanat ne zaman ortaya km
lardr ve hangi zellikleri tarlar? (Okuma parasn okuyu
nuz.)

70

BOLUM III
BATI UYGARLIININ YKSEL
(16., 17. VE 18. YZYILLAR)
15.
yzyln ortalarndan 16. yzyln sonlarna dein
-O sm an l m paratorluu'nun en gl ve grkem li ylla
rna rastlayan bir buuk yzyllk d n em d e- Bat A vru
pa'd a ortaan son izleri de silinir; asker, corafi, iktisa
di, dnsel, dinsel ve siyasal alanlarda byk deiiklik
ler olur, ufuk geniler ve Bat'nn yenia belirgin zellik
leriyle balar.
D ou'nun ykseliine kar, Bat m cadeleye hazrlanm aktadr.
Srayla inceleyelim bu evrim leri.
TEK N K D N M LER , KEF YILLA RI
Bata askerlik, denizcilik ve corafya alanlarnda kkl
deiiklikler gryoruz: O rtaada kullanlan "G rek ate
i" yerine, nce topulukta kullanlm aya balanan barut
geer. zellikle pusula sayesinde gem iler byk seferlere
km a olanan bulur. Son olarak, Avrupa, bir dizi keif
lerle yeni ktalar ve lkeler bu lu r ve tanr.
Bu ise, iktisadi alanda byk sonular dourur.
Teknik gelim eler
Bizansllar, be yzyla yakn bir zam an, reine, gherile ve kkrtten oluan bir m addeyi savata dm an ge
m ilerini ve kuatm a aralarn yakm ak iin kullanm lar
d. 13. yzyla doru, bu karm daki reine yerine km r
kullanlarak elde edilen barutun patlam asndan yararlan
larak m erm i atlm aya baland.
Top bunun sonucudur ve 14. yzylda hzla genelleir
kullanlm as.

71

Topun kefi, mutlak hkmdarln, feodal rejimin


yerine gemesini kolaylatran en nemli aralardan biri
oldu. Derebeylerin barnd salam atolarn topla ykl
mas kolaylamt nk. Bundan baka, sava ve tah
kim biimlerinde de deiikliklere neden oldu top. Ve
top, en nemli bir silah niteliini kazand iin, 15. yz
yldan balayarak savalarn sonucu en ok topu gcne
bal olmaya balad.

Bunun gibi, ortaada A vrupa'daki gem iciler kydan


uzaklam aya cesaret edem ezler, yalnz ky boyunca seya
hat ederlerdi. Oysa, G ney A sya'nn m allarn Kzldeniz'den A kdeniz kylarna getiren M slm an gem iciler,
uzun zam anlardan beri H int O kyanusu'nu kolaylkla bir
batan br baa geiyorlard. O nlarn ykseklik alm ak
(le vakti gnein yksekliini lp derecesini belli et
m ek) ve corafyadaki yeri belirlem ek iin usturlap aletini
kullandklar kesindir. P usula kullanarak yn belirlem ede
de usta idiler. in uygarln kuranlarn kefettii ve
M slm anlarn A vrupallara tantt bu ara da, 12. yz
yldan balayarak, A vru pa'd a kullanlr oldu. 14. yzyl
dan sonra da -M sl m an larn oktan beri b ild ik leri- co
rafi yeri belirlem e yntem i renildi.
Gemi yapm teknii de bu ilerlemelere kout yryordu.
Mslmanlar, teden beri Hint Okyanusu'nda ak
denizlere zg gemiler kullanyorlard. Avrupa'da ise,
15. yzyl sonlarna doru, karavela denilen gemiler,
yksek kpeteleri, hafiflikleri ve hzlar, pek kullanl
yelkenleri ile okyanuslarda dolamaya elverili bir duru
ma gelmilerdi. Manevra yapmas daha g olan kalyon
ve nef denilen gemiler, daha ok ar nakliyat iin elve
rili idi. Balangta yalnz krekle hareket eden kadrga
lar da sonralar donatld.
Ama hep Akdeniz'de kullanld bunlar.

Corafi keifler
A vrupa'da gem icilik alanndaki ilerlem eler, hep 12.
72

yzyldan, yani Hal seferlerinden sonra balam oldu


una gre, bu ilerlem eler zerinde Dou dnyasnn b
yk bir etkisi olduunu kabul etm ek gerek. Bu ilerlem eler
ledir ki, 15. yzyldan balayarak, AvrupalIlarn o zam ana
dein tand dnyann snrlar genilem eye balar.
Geri daha nce de, A kd eniz'den baka birok lkeler
bilinirdi. Roma m paratorluu'nun sonuna doru, kuzey
den Baltk D enizi'ne, skoya'ya, gneyden Byk Sahra'ya; doudan nds nehrine ve -b elk i d e - Cava adasna
dek gidilebiliyordu. 9. ve 10. yzyllarda, N orm anlar
G rnland'a ve Kuzey A m erika'nn kuzeydou kylarna
gitm iler, bir yandan da Rusya ilerine dek sokulm ulard.
M slm an gem ileri 9. yzyldan 12. yzyla dein A rabis
tan, ran, M alezya ve in'i tanm lard. 13. yzylda, Papa'nn C engiz H an'a gnderdii eliler K arakurum 'a git
miler; M arko Polo da in 'e gitm i, Japonya, in Hindi,
M oliik adalar hakknda bilgi alarak H indistan yolu ile
A vrupa'ya dnm t. A frika'da M slm anlar, oktan be
ri Zengibar, M adagaskar kylar, ierde de N ijer nehri
havzasna dein Sudan ile ticaret yapyorlard. Bununla
beraber, A vrupallar 14. yzylda Afrika kylar boyunca
gneye inm ekten ekiniyorlard. yle de olsa, Portekizli
ler, - z ellik le "g em ici" lakabyla bilinen Prens H enri'nin
zen d irm esiy le- eitli seferler dzenleyerek A frika'nn
nceleri M slm anlarca ele geirilm i ve M slm an dn
yasnca tannm olan bat kylar boyunca, gittike daha
gneye doru seyahatler yapm aya balam lard.
Artk daha byk keiflere sra gelm iti. eitli neden
ler, Bat'n denizci lkelerini harekete zorluyordu:
15. yzyla doru A vrupallar biber, tarn, zencefil
gibi baharat ok kullanm aya balam lar ve M slm an
dnyasyla tem as, baharat ve Dou m allarn A vrupalIla
ra tantm , yem eklerine, araplarna deiik bir tat kazan
drm t. pek, gnlk ve altn da ok aranyordu. Baha
ratn Dou H int adalarndan, ipein de in'den geldii bi
liniyordu. Bunlar ya M slm anlar gneyden deniz yolu
ile ya da Trkler A sya'nn ortasndan karayolu ile A kde
niz ve K aradeniz'e getiriyorlar, Venedik ve C eneviz tacir
lerine satyorlard. Bu baharat ve altn lkelerine -M sl 73

m anlarn aracl o lm ak szn - dorudan doruya deniz


den ya da karadan gidilm esi, bu m allarn asl yerinden
alnm as pek byk kazanlar salayacakt.
Bylece ik tisa d i bir neden Bat'y zendiriyordu.
- M atbaacln kefi, Dou ve M slm an dnyas ile
sava ve ticaret ilikileri, corafya bilgisinin A vrupa'da da
yaylm asna neden olm utu. zellikle dnyann yuvar
laklna birok kim seler inanm t. M adem ki dnya yu
varlakt, gem iler de okyanuslar aacak hale gelm iti, g
neydoudan ya da batdan H indistan'a gidilebilirdi. u
halde, doru ya da yanl, bu dnem in bilgileri, kiflerin
dnceleri zerine byk bir etki yapyordu.
Bu da, keiflerin d nsel nedenleri.
- Bunlara d in sel baz nedenler de eklenebilir: H abeis
tan'da H ristiyan bir devletin varlndan ve orada R ah ip
Je a n adnda birinin yaadndan, ona kavum ak gerein
den sz ediliyordu.
- Bundan baka Portekiz, daha nce M slm anlara
kar zafer kazanm , faaliyetini yarm ada dna, denizle
re ve denizlerin tesine taracak durum a gelm iti. span
ya da, yzyln sonlarna doru, birliini kurm ay baar
m t. Y arm adada M slm anlara kar baarl olan ve bir
sra Hal seferlerinden baka bir ey olm ayan m cadele
yi, bu kez ticari am alarla A frika'da ve A frika tesinde
srdrm ek de bir am a haline gelm iti.
K eiflerin ne biim de ve hangi yollarda olutuuna ge
lince...
H indistan'a balca drt yoldan gidilebilirdi. Bunlar da
gneydou (A frika'nn gneyinden dolaan), gneybat,
kuzeybat (A m erika'nn kuzeyinden dolaan) ve kuzey
dou A vrupa'nn ve A sya'nn kuzeyini izleyen yollard.
Hepsi de denendi bu yollarn.
Bunlardan birincisini Portekizliler izledi: 1487'de Bartelmi Diaz, Hint Okyanusu'nda Nepal kylarna dein
gitti. On bir yl sonra Vasco da Gama da Afrika'y dola
arak Hindistan'da Kalkiita'ya vard.
Gneybat yolundan ilerleyen bir kif Kristof Kolomb oldu. Amerika ktasn o buldu. Bu alandaki keif
74

ler bundan sonra hzla birbirini izledi. Balbua, ilk olarak


Panama araln aarak Byk Okyanus'u grd. span
ya hizmetinde bulunan Macellan da Amerika'nn gne
yini dolaarak Byk Okyanus'a geti, Filipin Adalar'na
geldi. Kendisi orada yerlilerle bir atmada ldrld
iin dnyay ilk kez dolamak ii arkadalarna kald. Ve
onlar da baardlar bu ii.
Portekizlilerle spanyollarn gneyden aradklar Hin
distan yolunu Ingilizler, Franszlar, HollandalIlar ve

Ruslar kuzeyden aradlar. ngilizlerle Franszlarn tm


abalarna karn, 18. yzyln sonlarna dein kuzeybat
yolu bulunmamt. Ne var ki, bu abalar sonucunda
Am erika'nn kuzeydou kylar tannmtr. Bunun gibi,
ngilizler ve HollandalIlarn aradklar kuzeydou yolu
da abucak kefedilemedi.
16.

yzyln sonlarnda ancak Avrupa'nn kuzeyi tan-

nabilmiti.

zetlersek, 16. yzyln sonlarnda, A m erika'nn, A s


ya'n n bir yarm adas deil, ayr bir kta olduu anlald.
Fakat A vu stralya'nn varl henz bilinm iyordu. Yalnz,
gneyde geni bir ktann var olm as gerektiine inanl
yordu.
O, sonraki yzylda bulunacaktr.
K apitalizm in gelim esi
C orafi keiflerin A vrupa iin en nem li sonularndan
biri, k ap italizm d eki gelim elerdir.
K apitalizm , kurulurken, byk apta sm rgecilie
bavurm utur. G erekten, A vrupallar ticari am alarla e
itli lkelerde sm rgeler oluturdular. Yeni ticaret yolla
rndan, tm dnyann rnleri, zenginlikleri Bat A vru
pa'ya akyordu artk.
Sm rgecilie ilk nce atlan uluslar, keiflerde byk
roller oynam olan Portekizliler ve spanyollardr. Daha
so n ra F ra n sz , ngiliz ve H o lla n d a lIla rn da sm rgecilie
baladklar grlr.
D nyann henz, A vrupallarca bilinm eyen paralar
75

l n , U , lt'i.M i. I .pa IX . A lexander, Portekizlilerle s-

|i.m\o l l . ,n . s ncliki uyum azlklara set ekm ek iin,


I rU 'le , dnyay bir boylam izgisi ile bu iki lke arasnda
bltrverm iti. A sor adalarnn 370 mil batsndan ge
en bu izginin dousunda kalan lkeler (A frika ve A sya)
P ortekizlilerin, batsnda kalan lkeler de (A m erika) s
panyollarn olacakt.
Bltrlen blgeler iinde Portekizliler, 16. yzyln
ilk eyreinde, A sya'nn Hint O kyanusu kylarndaki lke
lerinde teden beri ticaretle uraan M slm an toplulukla
r skp atm aya alm lard. Bu hareket, daha bata Dou
ticaretinden yararlanan Venediklilerle, M sr'daki M sl
m an hkm darlarn dikkatini ekti. Msrllar, Venediklile
rin de destei ile Portekizlilere kar bir sava am ak istedi
ler. Fakat pek az sonra M sr, Osm anllarn eline geti.
Yavuz Selim'in Svey Kanal'n amay tasarlamas,
iin nemini anladn gsterir... Daha sonra, Kanuni
Sultan Sleyman zamannda eitli donanmalar gnderil
mi, Hint'teki Trk devletleriyle el ele verilmek istenmi
tir. Ne var ki, bu giriimlerdeki baz baarszlklardan ve
Hint'teki Trk devletlerinin denizlere ilgisiz kaldklar
anlaldktan sonra, Kanuni'nin Akdeniz ve Avrupa'daki
seferlere daha ok nem vermesi, Gney Asya ticaret yol
laryla lkelerinin Portekizliler elinde kalmasna ve Osmanl mparatorluu'nun bu ticaretin yararlarndan yok
sun kalmasna neden oldu.

Portekizliler, K zldeniz'den in'de K anton'a dein k


y boyunca ve bir de Sonda adalarnda b y k bir sm r
ge im paratorluu kurm ay baardlar. A yrca, A m erika'da
Brezilya'y da sm rgeleri arasna kattlar.
1493'ten 1541 tarihine dein K onkistador ad ile hret
kazanan spanyol istilaclar, -e n bilinenleri Cortes, Pizarro, A lm a g ro - M eksika'y, Peru'yu ve ili'y i ele geirdiler.
Ele geirilen lkelerde M eksika'da yaayan A ztekler ile
M ayalar, P eru'da devlet kurm u olan nkalar ileri bir u y
garla sahiptiler.
Btn bu uygarlklar yerle bir edildi.
76

Fransa kral I. Franois Papa'nn keyf bltrm esini


kabul etm em i, kapal deniz ilkesine kar "ak deniz" il
kesini savunarak, kefedilen lkelerden yararlanm ak iste
m iti. N e var ki, Franszlar yalnz Kuzey A m erika'da
-im d ik i K an ada'n n d o u su n d a- Yeni Fransa adyla bir
sm rge kurabildiler. Franszlarn K anuni Sultan Sley
m an'la uyum alar, yalnz H absburg'lara kar deil, Ve
nedikliler, spanyollar ve -b e lk i d e - Portekizlilerle m ca
dele ve yarm ada baarl olm ak iindi.
H ollandalIlara gelince, sm rge kurm a gereini ancak
16. yzyln sonlarna doru duydular. O zam ana dein,
Portekizlilerden satn aldklar m addeleri ve eyay arac
olarak tam ak ve yeniden satm akla yetiniyorlard. span
ya kral II. Felipe Portekiz'i ynetim ine aldktan sonra,
1594'te H ollandalIlar, bu lke ile ticaret yapm aktan ya
saklam ak isteyince, onlar da kendi hesaplarna Cava ve
M olk adalarnda yerlem eye karar verdiler. Bylece
H ollandalIlar 17. yzylda -P o rtekizliler, spanyollar ve
ngilizler za ra rn a - dnyann en zengin lkelerinden biri
olan D ou H int sm rgesini kurm ay baardlar.
C orafi keifler ve sm rgecilik, ulatrm a biim ini, ti
caret yollarn, dei-toku edilen eya ve m addelerin ni
telik ve nicelii ile ticaretin niteliini de deitirdi:
G erekten, 15. yzyl sonlarndan balayarak, kara
ulatrm as azalm aya, buna kar deniz ulatrm as artm a
ya balar. K eiflerden sonra, okyanus yollan, karayollar
na, hatta A kdeniz yollarna oranla byk nem kazand.
K arayollar ounlukla T rklerin ve genellikle M sl
m anlarn elinde idi. Bu yollardaki faaliyetin azalm as,
doal olarak, Trk ve M slm an lkelerinin zararna ol
du. D enizyollarnda ise, Trkler, eitli nedenler yz n
den A vrupalIlarla yaram adlar.
O n be kadar A vrupa kentinde pek ilek panayrlar ku
ruluyordu. Bunlar arasnda Leipzig, Frankfurt, Lyon zel
likle belirtilm eye deer. A ncak asl okyanus yollardr ki,
b y k ticareti ekiyordu.
L izbon ehri, V enedik ve C enova'nn yerine gem iti.
M arsilya, O sm anl padiahnn verdii ticaret ayrcalkla
r sayesinde, gcn yitirm ekten bir derece kurtulm utu.
77

Buna kar, A tlas O kyanusu lim anlarnn, zellikle Bor


deaux ve Lond ra'nn zenginlii artyordu.
Venedik, M sr hkm eti ve M slm anlarla anlaarak,
Portekizlilere kar koym ak ve m cadele etm ek istedi. Ti
caretinin snm em esi iin gerek arenin Svey K anal'n
am ak olduunu anlam it. Bu tasarya, M sr' zapt ettik
ten sonra, H indistan'a seferde bulunm ak am acyla Yavuz
Selim de yanda oldu. Ne var ki, yalnz H indistan seferini
kolaylatrm ak deil, Hindistan ve Asya ticaretinin, Osmanl m paratorluu iinden geen yollarla devam etm esi
ni salayacak ve iktisadi faaliyetin btnyle Bat'ya ge
m esini nleyebilecek olan bu tasar -b ira z da gerekletiril
m esindeki glklerden t r - eylem alanna kam ad.
- Ticaretteki deiikliklerden biri de ticaret m allarnda
grlr. En ok nakledilen ve satlan m allar, sm rge
rnleri ve esirlerdi. Sm rge rnlerinden bir blm
A m erika'da yetiiyordu. Ttn, kakao, vanilya bu trden
dir. Asya, ran hallarn ve atlarn; H indistan, ceviz, bi
ber, tarn ve afyonla kum alarn; Sonda adalar H indis
tan cevizi ve karanfillerini, kfur ve kym etli aalarn;
in, ipeini, porselen ve bronz m am ulatn satyordu.
Bu m allar ve rnler oald, genelleti, fiyatlar dt.
Yeni D nya'da m adenlerde alacak, topraklar ileyecek
yeterli el em ei bulunm uyordu. Yerliler, daha ilk zam an
lardan balayarak, vahice yok edilm eye baland. Bunla
rn yerine gem ek zere A frika'd an zenci getirilm esi d
nld.
Z enci ticareti byle balad.
- Sm rgeciliin kuruluundan ve ticaret biim inin de
im esinden, iktisadi dncelerin de etkilenm em esi
olas deildi.
alma, ortaada, Tanr'nn buyurduu bir grev,
herkesin bal olaca bir kural gibi kabul ediliyordu. u
halde herkes uygun bir biim de alarak yaayabilmeli
idi. rf ve teaml ile lonca rgt, patronla cretli ii
nin, satanla satn alann karlkl ve birbirine zt karla
rn dengelendiriyordu. Emein hakl ve lml bir creti,
eyann da yine akla yakn ve lml bir fiyat olmas gere
78

kecei dnlyordu. Hi kimsenin yksek kazanlar


elde etmeye hakk yoktu bu dnceye gre.

O ysa, 15. yzyln sonlarndan balayarak, bu "sn rl


kazan k ural" braklr. Ticaret alan ve kazancn snr
geniler bylece.
Ticaret m addesi ve konusu saylm ayacak hibir ey
kalm am tr artk.
Birok kentlerde bankalar alm t. Kifler, sm rge
ileriyle uraanlar, tacirler bu sayede gereksindikleri ser
m ayeleri buluyorlard. G iriim ve taahht dncesi by
le yayld, glendi. D eniz seferlerinin dourabilecei teh
likelere kar da tacirler, m allarn balangta talya'da
doan deniz sigortas ile gven altna alabildiler. Daha
13. yzyldan balayarak, D ou 'da ve zellikle lhanlI
larn egem enlii altndaki lkelerde kullanlm aya bala
yan polie ve ek kullanlm as daha ok yayld.
16. yzyln ilk yansnda A vrupa'ya A m erika'dan nem
li miktarda deerli m aden (altn, gm ) getirilmiti. Bu
nunla, zellikle yeni snf, yeni burjuvazi glendi. Deerli
madenlerin oalmas, ayrca eya fiyatlarn byk lde
ykseltti.
Bununla beraber, bu deiikliklerden ilk nce yararlan
m ay baaran Portekizliler ve spanyollar, em ein ve re
tim in verdii gerek zenginlii altnla kartrm ak, yani
deerli m adenleri asl zenginlik sanm ak aym azlnda bu
lundular. Sm rgelerden gelen altna gvenerek lkele
rindeki retim i savsakladlar. Bunun sonucu iktisadi bir
k olacakt.
Ve gecikm eden de oldu.
Sonu olarak unu gryoruz: Avrupa, yzlm ba
km ndan ktalarn en k idi geri. Oysa, yenian
balarndaki gelim elerle ktalarn en nem lisi oldu. teki
ktalar ise, A vru p a'n n birer sm rgesi haline gelm eye
balad. A vrupa, ticareti ile dier lkeleri sm ryor, ora
daki servetler kendisine akyordu.
Bat A vrupa'nn, 16. yzyldan balayarak, iktisadi, si
yasal ve giderek kltrel stnl ele geirm esinin te
m elinde bu yatar en bata.
79

DAHA OK BLG
J. G. Leithauser, Dnyamzn Fatihleri (ev. D. Trkmer),
stanbul, 1971.
Pierre Rousseau, Keifler ve catlar Tarihi (ev. Ayda Dz),
stanbul, 1972.

OKUM A
A Z TEK LER N U YG A RLI I
Cortes... Aztek mparatorluu'nun bakenti Tenochtitlan'a
(Mexico) doru yrd. ehir, drt bir yandan sularla evriliy
di. Bu byk uygarln kalbine doru ilerledike, spanyollarn
aknl iyice artyordu. Grdkleri barajlar, inip kalkan tahta
kprlerle birbirlerine balanmt. Montezuma, sarayn ileri
gelenleriyle birlikte spanyollar karlad. Gz kamatrc bir
tahtrevann zerinde oturuyordu. mparatorun byk bir ihti
am iinde yaad sarayna yakn binalara gtrlen spanyol
lar, sokaklarda, damlarda, kayklarda birikmi byk bir kala
balk merakla izliyordu.
Avrupallar, kaldklar binalarn pencerelerinden nlerinde
ki geni ovaya yaylan baraj ve suyollarn, ehre su getiren ke
merleri, renkli elbiseleri iinde sokaklar ve pazarlan dolduran
insanlar, eitli yiyecek, giyecek vb. satan dkknlar aknlk
iinde seyredip durdular. Sokaklar ylesine temizdi ki, "bu so
kaklarda yryen biri, ayaklarn ancak elleri kadar kirletebilird i". ehrin ortasnda piramit eklinde ykselen kocaman bir
tapnak vard. Bunun etraf eitli stunlar, parklar ve binalarla
evrilmiti. ehirde ayrca birok hastane, bitki baheleri, berber
dkknlar, hamamlar, emeler ve scak su datm ebekesi
vard. ok ileri dzeyde bir gzel sanatlar anlay, her yerde
kendini gstermekteydi. Dkknlarda renk renk hallar, gzel
kokular, altn ileri, kaplumbaa kabuundan yaplm anak
lar, keten kumalar, deri ceketler satlyordu. ehrin mkemmel
bir polis ve posta rgtyle eitli kamu kurulular da vard.
Yiyecek ve iecek boldu. Aztek mutfanda av etleri, balklar,
reeller ve baharatl yem ekler bata geliyordu...
Azteklerin spanyollar aknla dren bir baka yn
de namus ve ahlak anlaylaryd. Kimse evinin kapsn kilitle
miyordu. Evinden kan, ierde kimse olmadn iaret iin eiKl)

in zerine ufak bir denek koyuyor ve gnl rahatlyla iine


gidebiliyordu. Fakat bu yksek uygarln yan sra dinsel rf
ve detlerde ok ilkel bir yn vard. Byk piramidin en stn
deki kutsal yeri gezen spanyollarn gzleri korkuyla doldu. Aztekler burada insan kurban ediyorlard.
(J. G. Leithauser, Dnyamzn Fatihleri,
ev. Derin Tiirkmer, stanbul, 1971, s. 190-193)

SO RU LA R
i

1.
Bat'da yenian balarnda ne gibi teknik gelimeler g
ryoruz ve bunlarn sonulan ne olmutur?
2. Batllar corafi keiflere gtren etkenler nelerdir? Bu etkenler arasnda Osmanllarn ne gibi bir rol olmutur? Corafi
keiflerin Bat ve Osmanl ekonomileri iin sonulan nelerdir?
3.
Batllar Amerika'y kefettiklerinde orada ne gibi uygar
lklarla karlatlar? Ve nasl davrandlar bu uygarlklar kar
snda? Aztekier kimlerdir ve uygarlklar hakknda ilebiliyorsu
nuz? (Okuma parasn okuyunuz.)

R N ESA N S VE REFORM

1
'
I

14. yzyldan 16. yzyl sonlarna dein, Bat A vrupallar, yalnz okyanuslarn tesindeki lkeleri keifle yetin
m ediler; edebiyat, sanat ve dn alanlarnda da byk
ilerlem eleri oldu.
"R n esan s" ad veriliyor bunlarn tm ne.
Kt retim inin yaylm as, oym acln ilerlem esi ve
basm cln, Rnesans'n olum asnda ve gelim esinde
rolleri byk. Ama asl neden, ykselen burjuvazinin varlyla ilgili.
N edir Rnesans?
Burjuvazinin kltr devrim i.
Rnesans
a) Rnesans'n anlam
Rnesans, kelim e anlam yla, "yeniden dou" dem ek.
A ncak, Rnesans deyim inden Bat'da edebiyat ve sana81

tn gerekten yeniden doduu ya da dirildii anlam


karlm am al. nk, O rtaa A vrupas'nda da, bir ed ebi
yat ve sanat vard. Rnesans, Bat A vru pa'd a edebiyat ve
sanatn yeni bir yne evrilii.
G erekten, R nesans hareketinin, grld her yerde
bu hareketi sim geleyen belli nitelikleri vardr: Eski Yunan
sanatna dnm ek, dinsel konularda bile insan m erkez
olarak alm ak, dnyay, dnya gereklerini deerlendir
m ek... gibi. K olayca fark edilecei gibi, ortaa dn
nn zdd bu nitelikler. nk, ortaa dn, yalnz
teki dnyay m erkez yapyor, yalnz Tan r'y ve dini ya
am a nedeni olarak kabul ediyordu.
A ncak u noktaya da dikkat etm eli: O yzyllarda ya
ayanlar, kendilerini ortaadan btn btne de kurtara
bilm i deillerdi. G em iin kalntlar yer yer sryordu
hl. N e var ki, o insanlar, G reko-R om en sanat ve edebi
yat zerine daha ok eilm iler, onu daha iyi incelem i
lerdi. K lasik dnceye gereken nem i verm ekten kan
m am lard. Bunun gibi, Latince, bu ala anszn nem
kazanm , eskiden kalm a eserler gn na kverm iti.
Btn bunlar, R nesans'n yalnz "y en ilik " dem ek ol
m adn gsterir. Rnesans, m odernizm in ncs old u
unca, ortaan da bir m irass. D aha yerinde bir deyi
le, Bat'd a, ortaa ile m odern dnya arasnda bir basa
m aktr Rnesans.
G rkem li bir basam ak ama.
Ortaa, "b irlem i bir toplum "u savunuyordu. R ne
sans, "b ire y "i ne ald.
"B ire y cilik " balam tr.
Ve o aa gre ilerici b ir akm dr da bu.
Bireycilik, giyim ve kuam a varncaya dek her alanda
dr. nan ve ahlakta serbestlik ister. K ilise'nin basksna
direnir, giderek bakaldrr ona.
Protestanlk, ite bu bakaldrnn dindeki grn.
Bireyciliin en gzel deyim ini bulduu hareket stelik.
Btn bu deiimde, Bat'daki iktisadi gelimenin, doan
kapitalizmin ortaya kard yeni bir snfn, yani burjuvazi
nin yaam anlay ve yaaynn byk pay var. ktisadi
gelim enin bu snf yararna yaratt zenginlik ve refah, or
82

taan ve Hristiyanln skc ahlak kurallarn eip bke


cekti ister istemez. Ve yaama tutkuyla ball, zevk ve se
vin iinde yaam a arzusunu, giderek biim ve m addenin
yetkinlik ve gzelliine nem vermeyi getirecekti arkasn
dan doal olarak. Maddesel ve zgr bir yaam aknn,
edebiyat ve sana etkilememesi de olanakszd aslnda.
N itekim yle oldu.
Bundan baka, kk Dou'da olan Ispanya'daki Ms
lman uygarlk ile Kuzey Afrika Mslmanlarnn Sicil
ya ve talya ile ilikileri, gney ve bat Avrupa'nn dn
ce ve sanat ufkunun genilemesine yardm etmitir. En
dls m edreselerinde renim gren Hristiyanlar vard.
Fransa'da bni Sina'nn tpla ilgili eserleri okunuyordu.
Gney talya ve Sicilya'da M slmanln etkisiyle, Av
rupa'nn teki lkelerindeki banazlk hafiflemi, dar
zihniyet deimeye balamt.

R nesans hareketi, Bat'da her lkede ayn zam anda


balam ad. Baz yerlerde hi grlm edi bile. Bunun gibi,
kimi sanat kollarnda pek erkenden balayan bu uyan,
kim i sanat kollarnda duyulm ad. Ama R nesans hareke
tinin, Bat'da nce talya'd a balad ve oradan evreye
yayld bir gerek.
b) H m anizm ve edebiyat
H m anizm deyim i, ilkin ve dar anlam yla, ilka ede
biyat zerindeki -d a h a ok filolojik nitelikte o la n - al
m alara verilen bir ad. lka edebiyat ile ilgili uralarn
ortaya km as ise, yeni b ir yaam anlay ve duygusunun
kendisine biim kazandrm ak istem esinden ileri gelm itir.
Bu yeni anlay, dinden bam sz bir kltr kurm ak, in
san ve dnya ile ilgili bir felsefe yaratm ak istiyordu. O
halde hm anizm , sadece filolojik bir aratrm a deil, m o
dern insann yeni yaam anlayn ve duygusunu dile ge
tiren bir akm oluyor.
A ncak hm anizm i dinden, yani H ristiyanlktan btn
btne ayr olarak da dnm em eli. Dinle yakndan ilgi
83

lenen kiilerdi hm anistlerin ou.


H m anist hareket, bata talya'd a doar: I la roketin n
cs, 14. yzylda yaam byk air Petrarca'dr; 15.
yzylda, hareketin en nem li m erkezi Lorenzo di M edici'n in Floransa's olur. 16. yzylda ise, btn Bat'y sarar
hareket: Bata H ollandalI Erasm us olm ak zere, A lm an
Reuchlin ve Pirkheim er, Fransz Bude ve Estienne, ngi
liz Colet ve T hom as M ore hm anist hareketin akla gelen
ilk byk adlar oluyor.
- talya, R nesans edebiyatnn ilk tohum larn 14. y z
ylda verecek denli olgundu. D ante, bir ortaa adam yd,
ama yeni alarn da bir habercisiydi. ada Petrarca ise
btn btne bir Rnesans adam dr. Boccacio'nun Decam eron'u, talyan R nesans'nn bugne dein nn koru
yan eserleri arasnda.
15.
yzyln ortalarndan 16. yzyln ortalarna dein
geen dnem talya'da Rnesans edebiyatnn altn adr.
Akla nce drt byk destan yazar geliyor: Fulci, Boiarda
-v e zellikle- Ariosto ve Tasso. Siyasal kuramn en nem
li eserlerinden biri olan H km dar'm (II Principo) yazar o
ok nl M achiavelli de (M akyavel) bu dnem de. Son ola
rak, otobiyografi trnn en gzel rneklerinden biri de o
dnem de yazlm : Benvenuto Cellini'nin otobiyografisi.
- Rnesans spanyas, Don Kiot'u (D oQ ijote) yazan
Cervantes'i yetitirdi. O nun ad, eseri gibi, dnya edebi
yatnn lm szleri arasndadr.
- 1492'de balayan talya Savalar, Fransa ile bu lke
arasndaki ilikileri oaltarak, Rnesans'n Fransa'ya gir
m esinde b y k bir rol oynuyor. Yeni bir dnce ve duy
gu dnyasnn fethine kan Bude, R. Estienne gibi co
kun hm anistlerin yan sra zellikle R abelais, R onsard,
M ontaigne, Rnesans edebiyatnn nde gelen tem silcile
ri oluyorlar Fransa'da.
- Rnesans, Kuzey Avrupa'da, edebiyattan ok m im arl
ve resmi etkiler. zellikle Alm anya'da byledir. Fakat n
giltere'de hele hele Tudorlar a, ngiliz edebiyatnn en
parlak dnem idir belki. 16. yzyl, airlerle, eine ancak
M.. 5. yzyl Atinas'nda rastlanabilecek tiyatro yazarla
ryla doludur ngiltere'de. nl Utopia'nn yazar Thom as
84

M ore, Spencer, Francis Bacon, M arlowe, Ben Jonson, R


nesans dnce ve edebiyatnn ngiltere'deki byk adlar.
Ama o a anlnca akla ilk gelen bir baka dev var:
Shakespeare.
Shakespeare (1564-1616), iki dnemin, can ekien fe
odalizm ile doan kapitalizmin karlat noktada ya
ad ve her ikisiyle de mcadele etti bunlarn.
Soyluluun miras yoluyla gemesi, dinsel banazlk,
rk dnceler gibi ortaa kavramlarna kar karken,
agzll, altn hrsn da sergiler.
Tm insanlarn eitliinden yanadr. rnein kara
Afrikal Othello, ahlak ve zekca evresindeki Venedikli
soylulardan stndr vb... Babalarn otoritesine kar,
gen kuan zgrln savunur. Ak iin mcadele
lerinde kadn kahramanlarn korur. Erkekle kadn eittir
onun gznde, eit olmaldr.
nsanlar arasndaki ilikilerde geree stn bir yer
verir: Hamlet, Kral Lear, Othello gerei, hep gerei -hem
bkm adan- ararlar.
Ve gerek sonunda yalana, iki yzlle daima stn
gelir onda.
Ynetici dnce olarak doay alr: Hareket ve yara
t doaldr; gzellik ve iyilik de yle. Bylece doa, Sha
kespeare iin ar, gzel ve yaratc yaamdr, gelimedir;
iyiye, daha gzele giditir.
Eserlerinin kaynaklar, hayli eitlidir: Antik dnyada
ok ey buldu. Ama btn bu etkilerin yan sra, ngiliz
halk tiyatrosunun geleneklerini de srdrr. "Trajik" ile
"kom ik" i iedir bu tiyatroda ve gerekilik egemendir:
Kulland dil, o byk dil de, bu gerekliin bir baka
grnmdr aslnda.1

c) Giizel sanatlar
Rnesans, byk yeniliini ve yaratcln yalnz ede
biyatta deil, -b elk i daha o k - gzel sanatlarda gsteri
lin konuda ayrnt iin bkz. A. Smirnov, Le Sens de L' uvre de Shakes
peare, Recherches Internationales, s. 43.

85

\ 111 II.l .\ \ 1111>.> l . k iktisadi g elim e d e /e llik le g ii/e l

........ ..... m gelinm esinde etkili bir rol oynuyor: A sya'nn ve

\mr k. kefi, Bat'ya byk gnen ve zenginlik sal. m s, hkm darlarn ve zengin burjuvalarn sanat erba
bna yeni eserler, antlar ve binalar yaptrm as m m kn
olm utur. M een ad verilen bu sanat koruyucularnn
varl, sanat iin doaldr ki, ok evklendirici bir ortam
yaratm tr.
Sanatta Rnesans, nce talya'da, orada da zellikle
Floransa'da kendini gsterdi. H areketin balangc, 15.
yzyl balarna dein uzanyor.
talyan R nesans'nm kurucusu M asaccio'dur. Giotto'nun getirdii yenilikleri daha da ileriye gtrd o.
oklarnn dedii gibi insan resmi, ilk kez M asaccio ile
topraa ayak basar.
M asaccio'nun izinden gidenler oldu: zellikle Fra Angelico, insan figrlerine verdii nurlu grnle, Kilise
resm inde yeni bir adm atar ve "ru h an ilik " diyebilecei
miz, insanlara insanst bir anlam kazandran bir resim
biimi ortaya koyar.
Floransa primitifleri arasnda-hangi snfa sokulaca
bir trl kestirilem eyen- en nl sanat, hi kukusuz
Botticelli'dir. Medicilerden birinin evi iin yapt lkba
har tablosu, konusunu Yunan mitolojisinden almas, p
lak insan figrne yer vermesi, konudan ok grsel ama
c n planda tutmas bakmndan, Rnesans' mutulayan
bir eserdir. Gerek bu tablo, gerekse Vens'n Douu adl
tablo, tam bir Rnesans ncs durumuna getiriyor Botticelli'yi.

Rnesans'n ncleri, talya'da elbette yalnz Floran


sa'da yetim edi. Ama yine de Floransa'nn etkisi aktr
hepsinde.
talyan Rnesans'n her bakm dan gerekletiren ve
ykselten byk dev -h i kukusuz- Leonardo da
Vinci, M ichelangelo ve Raffaello'dur.
Venedik Okulu, en ok 16. yzylda parlad. Bu okul
G iorgione, Tintoretto, Veronese, Tiziano gibi byk
86

renk ustalar yetitirir. Venedik O kulu'nun balca zelli


i, renki" olm as. Bunun gibi, Floransa O ku lu'nun "in
san v cudunu" kefetm esine ve buna "h ey kelv ari" bir ifa
de kazandrm asna karlk; V enedik Okulu, zellikle G i
orgione ile, "d o a"y buldu ve resm e getirdi. nsan doa
nn iinde, onun bir paras olarak dnd.
talyan Rnesans'n kaplayan bu iki okuldan hibiri
ne sokulamayacak bir byk ressam da Correggio. Cor
reggio, ileride zellikle 18. yzyl Fransz ressamlar ze
rinde en ok etki yapan sanat olacaktr.

talyan Rnesans, heykel ynnden de esiz eserler


verdi. Rnesans heykeli de nce Floransa'da dodu. O rta
ada, dinin ar basm as yznden bam sz bir sanat
olarak gelim eyen heykel, F loransa'da eski Y unan sanat
nn incelenm esiyle ortaya kt. 15. yzylda Floransa,
nem li heykelci yetitirm itir ki, ilerde doacak olan hey
keltraln m utucusudur onlar: Jacopo della Q uercia,
Lorenzo G hiberti ve D onatello. Am a heykelde, talyan
R nesans'm n en byk dehas hi kukusuz M ichelange
lo oldu. Freskolarndan belki ok daha stn deer tar
heykelleri onun.
talya'd a Rnesans m im arlna gelince... 15. yzyl ile
16. yzyln ilk yarsnda yaam olan m im arlardan Bru
nelleschi, eski Rom a ykntlarn inceleyerek gotik etkisin
den kurtulm aya alm t. Bram ante ise, gotik ile ilikisi
ni bsbtn kesm eyi baarr.
B ram an te'd en sonra, Rnesans m im arln M ich e
langelo doruuna ulatrr.
Bramante'nin inasna balad, M ichelangelo'nun da
ksmen tamamlad Roma'daki San Pietro K ilisesi, R
nesans mimarisinin en gzel rneklerindendir. Katolik
Reform u'ndan sonra Cizvit papazlar, kiliseleri daha e
kici hale koymak istediklerinden, yeni kiliseler yaptrm
lard. Bylece, 16. yzyl ikinci yarsnda Cizvit mimari
biimi ortaya kmtr. Doaldr ki, kiliselerden baka,
birok saraylar da yaplmtr bu dnemde.
87

R nesans sanat hareketi, talya dndaki lkelerin t


m nde grlm edii gibi, bu hareketin grnm de her
yerde ayn deildir. rnein Fransa'da Rnesans, daha
ok m im arlkta ve -b ir dereceye kadar d a - heykeltralk
ve resim de grld halde, A lm anya'da ve H ollanda'da
-h e m e n hem en y a ln z - resim de eserler verm itir.
R nesans m im arl, Fransa'da dinsel eserlerden yani
kiliselerd en ok, saray ve ato ortaya koydu. Dnem in en
ok tannan m im ar da Pierre Lescot. H eykeltralk, Fran
sa'da, nceleri talyan sanatnn etkisi altndayken, sonla
ra doru Fransz geleneine dnm ve pek gzel eserler
ortaya koym utur.
ngiltere'd e heykeltralk, hem en hem en yalnz ssle
m e sanatnda kullanlm tr. A lm anya'da ise, talyan res
sam l b u lkenin byk ressam larndan A lbrecht D rer'in kiiliini pek etkilem em itir.
H ollanda'da, 16. yzylda talyan ressam l ilerlem eye
balar, am a sonra m illi renk bu ilerleyiin nne der ve
kendi kiiliini ortaya koyar.
Fransa'da ise, talyan ressam l eitli ressam lar ze
rinde az ya da ok etkili olm utur.
zetle sylenebilir ki, talyan Rnesans sanat, Bat'da
kuzey lkelerinin gerekiliini boam am , -b ir dereceye
d e in - kural ve dzen altna girm esini salam tr yalnzca.
R nesans'tan sonra A vrupa resm i, zellikle spanya,
H ollanda, Flandres ve Fransa'da byk bir gelim e gste
recektir. N e var ki, spanya ve H ollanda'da orijinal oldu
u oranda, Fransa'da akadem izm e ynelecektir bu geli
m e. ngiltere ve A lm anya ise, R nesans'tan sonra derin bir
uykuya dalarlar adeta.
talya'd a da, R nesans sonras, nce "b a ro k " anlayn
eseri olacaktr...
Reform hareketleri
10. yzyld an 14. yzyla dein, K atolik Kilisesi kendi
iindeki bozukluklar, kendi kendine dzeltm eyi baar
m t zam an zam an. 14. ve 15. yzyllarda ise bu konuda
acze der. O yzdendir ki, 1520 tarihinden balayarak,

rye bir son verm ek iin, kendi dnda bir dinsel s


lahat hareketi balar.
R eform diye adlandrlan budur.
Bu hareket sonucunda, A vru p a'n n dinsel birlii bozul
m u ve H ristiyanlardan bir ksm K atolik K ilisesi'nden
ayrlarak Protestanl kabul etm itir.
a) Protestan reformu
Protestan reform unun nedenleri dinsel, dnsel, ikti
sadi ve siyasal olm ak zere eitlidir:
- K ilise, ortaa boyunca, toplum daki etkinliini gitgi
de artrrken, snflararas ilikilerde de yerini seer; ru h
ban z m resi, egem en snflar arasna girer bylece.
Ve ok gem eden yaam lar da, o snflarnki gibi olur.
yle ki, ruhani bakanlarn ou laik derebeyler gibi;
birok papaz da gnahkr saydklar kim seler gibi y aa
m aya balarlar. Bu nedenle K ilise'nin hem ba, yani Papa,
hem de yeleri, yani papazlar bakm ndan bir y enilik ge
reksinm esi kendini duyurur.
Bu yeniletirm e gereine inananlardan biri de A lm an
L uther'dir.
Bir ara, durum u anlam ak ve anlatm ak zere, R om a'ya
kadar gelir. N e var ki, bu gezi sadece hayal krklna u
ratr kendisini. R om a'da, hatta Papalk saraynda -R n e
sans'n etkisi ile - baka bir hava vardr ve slahata nem
veren de yoktur.
R eform 'u n dinsel nedenlerinin banda gelir bu du
rum.
- te yandan aydnlar, hm anistler artk geni bir d
nce ufkuna sahip bulunuyorlard. Birok papaz bile ila
hiyat ile yetinm eyerek -h a tta onu sav sak lay arak - felsefe
ve edebiyat ile uram ay yeliyorlard.
Ortaa, insan bedenini ktln kayna kabul et
miti. Bu nedenle H ristiyanlk, akln roln snrlam , bir
otoriteye uym a dncesini alam aya alm t. Oysa,
bunun tersini yapyordu Rnesans. D oaya dnerek plak
bedeni antlatryor, eletiri dncesini ortaya karyor,
Kutsal K itap 'm Latince m etnini denetlem e olanan vere
89

cek olan, Grek ve brani dillerini genelletiriyordu.


Arka arkaya gelen keifler ve bulular ise, insanln
gururunu ykseltiyordu.
K afalardaki bu deiiklik, R eform 'u n dnsel n ed en
leridir:
- Balarda yoksul halktan oluan K atolik Kilisesi, za
m anla b y k servetler ele geirm iti. A lm anya'da topra
n te biri, svire'd e kantonlarn b y k bir ksm Kilise'nindi. 15. yzyl sonlarndan balayarak artan yaam
pahall iinde, rahip olm ayan birok kim se, hrs ve ta
m ahla bakyorlard K ilise em lakine. Soylular, K ilise'de ya
placak ilk d zeltm enin, bu em laki K ilise'den alm ak oldu
u kansnda idiler. nk gelim eler, soylularn serveti
ni kararsz bir durum a getirm iti. Fransa kral, Fran sa'd a
ki K ilise em lakini Papa ile blm t. ngiltere kral da
bu em laktan yararlanm a arzusundayd.
zetle K ilise em lakinin ele geirilm esi, sosyal snflar
harekete getiriyordu.
B unlar da, iktisadi nedenleriydi R eform 'un.
- Son olarak, K atolik m ezhebinden iki hanedan, H absburg ve Fransz h anedanlar arasndaki sava da Protes
tanln yararna olm utur.
A lm a n y a 'd a L u th er, F ra n sa 'd a C alv in , sv ire'd e
Z w ingli, eitli sorunlar hakknda -b irb irin d en az o k farkl dnce ve inanlarla ortaya km ve Reform ha) reketinin nderleri olm ulardr.
Saksonya'da doan Luther, kurtuluun ancak iman ile
salanacana inanmt. Bundan dolay gnahlarn satn
alnabilecei kansn veren af belgesi" (Endljans) sat
dolaysyla Papala kar bir mcadele at ve Papa'nm
"yanlm az" olduu ilkesini reddetti. mparator Kral, m
cadeleye kararak uzlatrmaya alt iki yan. Ancak Lut

her, davasndan vazgemedi. mparatora kar nfuzlarn


glendirmek isteyen prenslerin bir blm zaten kendisi
ni tutuyor ve koruyorlard. Byk bir mcadele sonunda,
Katolik Kilisesi'nden ayr Luther Kilisesi kuruldu.
Fransz kkenli Calvin de, kurtuluun iman ile olaca
n kabul ediyordu geri. Ne var ki, Luther'den daha ile
90

ri giderek, imann "ilahi bir vergi" olduuna, Allah'n


takdiri ne ise onun da deimeyeceine inanyordu. O da
kabul etmiyordu Papa'nn yanlmazln. Azizlerin hey
kel ve tasvirlerine tapmay, ayinlerin trenlerle ve srma
l giysilerle mutlaka papazlarca yaplmasnn doru ol
madn sylyordu.
Kovuturmaya urad iin bir aralk Fransa'y terk
ederek svire'de yerleti ve rgtn kurdu.

1.11 th erjm v.h ebi, az zam anda, A lm anya'dan baka - s


ve ve D anim arka hkm darlarnn k ab u l y le- skandi
navya lkelerinde ve Baltk kylarnda da yayld. Kalvinizm ise, svire'de, Fransa'da, H ollan d a'd a ve skoya'd a
yer tuttu. Fransa'daki K alvinistlere H uguenot (H gno),
skoya'd akilere de P resbiteryen ad verildi.
Protestanlk ngiltere'ye de geti. Fakat buradaki Re
form hareketi, bir m ezhep yenilikisinin gr ve abas
ile deil, K ral VIII. H enry'nin -k iise l ve siyasal nedenler
y z n d en - Papa ile ilikisini kesm esiyle balad. A ngli
kanizm adn alan ngiliz Protestanl, VIII. H enry'nin
yerine geenlerin dnem inde, - e itli eilim lerin etkisiy
le - ileri geri baz aam alar geirdikten sonra, Elizabeth za
m annda karlan kanunlar ile iyice yerleti ve salam la
t. A nglikanizm , gerek kurallar gerek rgt bakm ndan,
Protestanln K atoliklie en yakn olan blm dr.
zetle Reform , ortaan dnce planndaki em per
yalizm i ve teokrasisine kesin olarak son verdi.
b) K atolik kar-reform u
Protestanlk, eitli lkelerde ilerlerken, K atoliklie
bal kalm lkeleri korum ak ve Protestanla direnm ek
iin K atolik K ilisesi'nde de bir kar-reform hareketi ba
lam tr.
K atolik R eform u'nda papalar, Engizisyon, Trento Konsili ve zellikle C izvitler nem li birer rol oynam lardr.
G erekten, 16. yzyln ortalarna doru Papalk m aka
m na geenler, K ilise'yi sarm olan hastaln nedenlerini
anlam grndler ve dzeltm elere giritiler. Bunlardan
91

Papa Palus, bir y a n d a n teh lik eli sayl.n k itap larn bir
fih ristin i y ap trd , en g iz isy o n u faaliyeti- g eird i; te y a n
d an C iz v it rg t n kabu l ve o n a y la rk en T ren to K o n sili'n i de to p la n ty a a rd .

Papa Paulus'un balatt yenilem e iini kendinden son


ra gelenler de izlemekten geri kalm adlar.
Bilim sel gelim eler
B at'd a 16. yzyl, bir yandan geleneklere ball y k
m aya alrken, bir yandan da doann dorudan doru
ya gzlem ine yneldi.
B ilim sel gelim elerin balam as bunun sonucu olm u
tur.
Bilim lerin ilki ve tem eli olan m atem atik ve bunun eit
li blm leri aritm etik, cebir ve astronom i bu dnem de b
yk ilerlem eler kaydetm itir. Polonyal K opernik, Alm an
Kepler, talyan G alilei, astronom i alannda nem li keif
lerde bulundular.
Gzlem ve aratrm alardaki bu anlay ve gelimeler, do
al olarak Descartes'n felsefesini douracak, yani "akl"
bilgiye varm ann arac olacaktr: Ona gre, ancak akl gere
e varabilir. Deneysel sorunlarda, Aristoteles'in -h l say
gnln k oru yan- otoritesinin karsna, Descartes "k u
ku" yu karyordu.
Bu zgr aratrm a, B at'd a m odern an b y k ha
bercilerinden biridir.
Ancak, A vrupa'da dn alanndaki bu gelim enin kav
gasz gerekletii de sanlmasn. H ristiyan dnyasnn
skolastik yntem e bal ilahiyatlar ve papazlar, bu iler
lem eye kar b y k direni gsterm iler, bilim adamlar
-g l n olduu k a d a r- feci kovuturm alara uram lardr.
D A H A OK BLG
J. D. Bcrnal, Materyalist Bilimler Tarihi (ev. E. Marlal), stan
bul, 1976.
Jacop Burckhart, talya'da Rnesans Kltr (ev. B. S. Baykal), 2 Cilt, Ankara, 1978.
92

I1,. II. ( lombric'h, Sanl ( h/ki -t (ev. 15. Cmert), stanbul,


1480.
smail I labib Sevk, Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul, 1940.
OKUMA

TA LYA N R N ESA N SI'N IN DEV


talyan Rnesans'n her bakmdan gerekletiren ve yksel
ten byk dev, elbette Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarotti ve Raffaello'dur.

Leonardo da Vinci... Btn 16. yzyla egemen olmu, res


me yeni esaslar getirmi bir devdi. Dehas, anda onun Borgia'lar, Sforza'lar, Fransa Kral Franois'ca korunmasna yol a
t. Bugn elde pek az resmi, pek az kompozisyonu kalan bu
adam, ressamdan baka her eydi ama, her ey olduu kadar da
ressamd. Leonardo, Rnesans sanats tipini en yetkin bii

miyle temsil edebilen bir insand. Dneminin en byk bilgi


niydi. Matematik, mekanik, mhendislik alanlarndaki bilgi
siyle, ancak 20. yzyl insannn gerekletirebilecei birok bu
luu daha o zamandan grm, kefetmi, ama ya giderine dayanlamad iin ya da inandramadndan, ounu gerekle
tirememiti. Byk bir biyoloji bilginiydi. Tarih, corafya, siya

set, balistik, iir ve edebiyat alanlarnda esizdi. Mzikte bir ta


neydi... te btn bunlardan sonra, Leonardo, bo zam anlarn
da resimle de uramtr. Ressam olarak en byk ihtiras, de

sendi. Renkle ok ilgilenmi, renklerin ahengi ilkelerini bul


mu, ama eserlerinde renge fazla nem vermemiti.
Bugn Leonardo'dan kalan en nl eserler, La Cena (Son Ye
mek sahnesi), La Gioconda ile Kayalklar Bakiresi gibi bir iki kom
pozisyondan, birka yz desenden ibarettir...
Leonardo, evrensel k denilen ve resmi her yandan kua
tan, glgeye pay brakmayan k yerine tek kaynaktan gelen
yelemiti... nk insanlar, her eyi gzelletiren, hayale
tasarlama olana brakarak doay btnleme iini yklenen
hava tabakas, yar glgedir.
Bu ressamn asl byk buluu, renklerin kendisinde bulu
nan uzaklk, yaknlk etkisiydi. Renkle ok uraan Leonardo,
ufka doru uzaklatka renklerin solduu ve griletii gerei93

ilk li k * li'ilc n i 11 'u m nl..l-

r..n ,m.ilmilisi zerindeki

ey . 1 / I *1 1j ., I n li j', lj.i'li'i i' v- I m i)', l.n .1 I >.t^, d Jaleleri ve kas


kn lit, h ll olm a/ lmml.yke bile-, resimlerinde niin byk
bir y.p salaml blunJuunu bize tantlyor.
talyan Rnesans'nn ikinci byk devi Michelangelo Bu-

onarotti'dir. Gerek aheserler yaratm olan bu heykeltra ve


ressam, freskolaryla n salm ve Leonardo'nun getirdii yeni
liklere bakalarn katmt... air, ressam, heykeltra Michelan
gelo, daha birok bilgi ve marifet sahibiydi...
M ichelagelo'nun resimdeki hneri n ey Ji?
Bir kez bu sanat, yal boya resmi sevmez, onunla ura
maya tenezzl etmezdi... Bugn elde bir tek yal boya tablosu
v arJr. O J a , Kutsal Aile tablosudur. Michelangelo, birok kar
ton eskizleriyle hazrlad freskolarna deer verirdi. Capella

Sistina'daki tavan freskolar, bu nedenle, hem byk kom po


zisyonlar olduu iin, hem de sanatnn btn zelliklerini be
lirttii iin, resim alannda en nemli eseridir. Kyamet Gn ad
n verdii bu muazzam kom pozisyonJa tanrlar, insann yarat
l, cehenneme gidi gibi din tarihinin ve kutsal kitaplarn bah
settii birok olay, bu arada birok tarih kii gsterilmiti.
Sistina Kapellas'nn incelenmesi, bize M ichelangelo'nun sa
natlna egemen anlay aka gsterir. Bu konular canlan
drmak zere sanatnn bavurduu tek ara, tek e insan be
denidir. nsan bedeninin, hatta yalnzca insan mecrasnn, din
kitaplarndan bile karlm olsa, eserin merkez noktas olmas
vnnden, Rnesans'a uygun bir ey... Michelangelo resme

heykel sanatnn kanunlarn uyguluyordu. M ichelangelo'nun


resim sanatna ekledii yenilik, grsel anlatm abartmasnda
kendini gsterir.
Michelangelo, eski Yunan sanatn tamamlam, o sanat da
ha ileriye gtrm, daha insanlatrmtr. Michelangelo, eser
lerinin konular ve onlar ileyi biim iyle ileriki sanat da haber
vermektedir: Barok sanatn ve Romantik grn kklerini,
pek belli bir biimde onun eserinde buluyoruz.
talyan Rnesans'nn nc devi Raffaello Sanzio'dur...
Raffaello'nun birok nl eseri vardr. Hemen hepsinin de
konusu ya dinle ilgilidir ya klasik Yunan sanatyla... Sistina M adonas, Atina M ektebi, sa'nn Ge ekilii, Parnassus gibi byk
kompozisyonlarnda olsun, Meryem Ana resimleri ve Kardinal
94

pol relerinde t stl, Ralfaello'n figrleri gzellik lksne


gre yaratlmtr... R.ttfaello, oski Yunan felsefesi sanat gr
nden ite bu gzellik lksn almt... ok gen ve sanat
nn en olgun anda lnui olduu halde, Raffaello birok
renci yetitirmiti. Onlara, sanatnn gizini ahenk ve denge ola
rak retiyordu. Gerekten de Raffaello'nun kompozisyonlarn
da her ey, en ok bu bakmdan ele alnmtr.
Raffaello, kendinden nce yetimi Rnesans ustalarnn tam
bir sentezi, onlarn hepsinin yalnz deerli ynlerini birletiren
tam bir bireimi olduu iin eserleri yetkin grnr.
(Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968, s. 66-67)
(Not: Metin bugnk dile evrilmitir)

SO R U LA R
1. Rnesans ne demektir? Yenian yeni insannn nitelikle
ri nelerdir?
2. Hmanizm nedir? Byk hmanist yazarlardan kimleri
biliyorsunuz?
3. Rnesans dnemi yazarlarndan kimleri tanyorsunuz?
Shakespeare'in sanatnn anlam nedir?
4. Rnesans'ta, talya'da ve talya dnda gelien sanatn
zellikleri nelerdir? O dnemde yetimi sanatlardan hangile
rini tanyorsunuz? Leonardo da Vinci, Michelangelo ve Raffael
lo'nun sanat anlaylarndaki zellikler nelerdir? (Okuma par
asn okuyunuz.)
5. Protestan reformu ile Katolik kar-reformunun nedenleri
ve sonular nelerdir?
6. Rnesans'la balayan bilimsel gelimeler zellikle hangi
alandadr?

M PA RA TO RLU K TA N U LU SA L D EVLETE
Ulusal devletler nasl kuruldu?
B at'da, 16. yzylda sosyal dnce, Rnesans ve Reform 'un getirdii genel ereve iinde geliir. Toplum la il
gili kon u lan kapsayan genel bir retiden henz sz edi
95

lem ez geri; ancak yeni dncenin nda bir ekonom ik


dnce ve ona bal olarak bir devlet dncesi dom u
tur. D evlet dncesi, baka bir deyim le egem enlik ve ik
tidar sorunu, daha nceki alara, zellikle ortaaa gre
b y k yenilik gsterm ektedir.
G erekten ortaada, Bat'da siyasal birim olarak, im
paratorluklar iinde, bam sz derebeylikler grlm ekte
dir. Byk im paratorluklar, m erkez bir otoriteden de
yoksun bulunm akta, yerel kanun ve ller, eitli halk
lar, birbirinden farkl rf ve detler im paratorluklar iinde
bir kargaalk yaratm aktadr.
te, 15. ve 16. yzyllardan balayarak, Bat'da im para
torluklarn ve im paratorluk kalnts derebeyliklerin y kl
d, yerine siyasal birim olarak bir Fransa, bir spanya, bir
ngiltere gibi "u lu sal devletler"in kurulduu grlr.
N iin 16. yzylda bu trden ulusal devletler kurulm a
ya balanm ve ulusal snr ve birlikten yoksun kurulu
lar geerliliklerini yitirm ilerdir?
Bunun yantn, Batl toplum larn deim ekte olan
ekonom ik ve sosyal yapsnda aram al gene.
M erkantilizm
16. yzyln iktisadi dncesi "m erk an tilizm "d ir. T a
cir anlam na gelen Latince "m erk ato r"d an geliyor kelim e.
M erkat ti stlere gre, bir lke ne denli para ya da de
erli m adene sahip olursa o denli zengin saylr. u halde
olabildiince ok deerli m addenin lkeye girm esini sa
lam ak gerekir. Bu da, ancak d ticaret yoluyla olas. lke
ye en ok gelir salayan d ticaret ise, lkenin kendi tacir
leri araclyla ve kendi ticaret filosuyla yapaca ticaret
tir. H ele dsatm m addeleri, ham m adde deil de ilenm i
m allarsa, daha ok kazan salar.
M erkantilizm , "b ir lkenin zenginlik kayna nedir?"
sorusuna B at'da verilm i ilk tutarl yanttr.
te, gelien ticaret burjuvazisinin, glenebilm ek ve
yeni bir dnya kurabilm ek iin, her eyden nce kendisi
ni koruyacak bir st kurulua, ulusal snrlara, mal ve can
gvenliinin salanm asna, belli bir snr iinde l ve
96

kanun birliine gereksinm esi vardr. Bu gereksinm eler


ise, ancak "ulusal devlet" biim indeki bir kurulua ger
ekletirilebilirdi. N itekim , m erkantilist ekonom i ve b u r
juva snf gelitike, ulusal devletin kuruluu da hz ka
zanm tr. te, 16. yzyln sosyal dncesi, daha ok,
kurulm akta olan bu ulusal devletlere ynelm i, onlarn
sorunlarna dnk bir dncedir. 16. yzyl devlet d
ncesini belki en iyi dile getiren ve ilkelerini en iyi orta
ya koyan dnr de bir talyan olan M ach iav elli'd ir. La
tince "sta tu s" kelim esinden gelen "stato "y u devlet anla
m nda ilk kez kullanan da o olm utur.
M erkantilist politikann baarya ulaabilm esi iin dev
letin iktisadi alana karm as da gerekir. Bu karm a ve de
netim den am a, "k ap italist serm aye birikim i"ni ulusal
snrlar iinde salam ak, bylece baka uluslar karsnda
devleti glendirm ektir. nk, ticaret stnl siyasal
stnl salar. D oaldr ki, m erkantilizm in ngrd
devlet karm as aslnda tm yle ticaret burjuvazisi yara
rna bir karm adr ve birikim de bu snfn elinde olm ak
tadr. Bylece, m erkantilizm , B at'd a gelim ekte olan bu r
juva snfna bu gelim enin ilk aam asnda yararl bir ikti
sadi anlay oluyor.
Yeni yeni beliren ulusal devletler, dom akta olan "tica
ret kap italizm i"ne kkten baldrlar. Byle olunca da, 16.
yzylda devletin, kapitalizm i gelitirici bir nitelik tam a
s gerekm ektedir. teki lkelerden ok daha nce ulusal
d evlet niteliini kazanm olan ngiltere, m erkantilizm in
spanya ile birlikte ilk uyguland lkedir.
Fransa bu rejim i daha ge, 17. yzylda uygulam aya
balayacaktr.
M utlak m onari
O rtaya kan ulusal devlete egem en ynetim biim i, 16.
ve 17. yzyllarda "m u tlak m onari"dir.
Bata bir "kral" vardr. Tanr'nn yeryzndeki tem silci
sidir o. lkenin btn byk ve nemli sorunlar hakknda,
son bir zm lem ede o karar verir. Kraln otoritesini, rf ve
detlerin dnda, ancak m anevi ve ahlaki kurallar snrlar.
97

Kral, ekonom iden sanata, politikadan dine varncaya


dek, hem en her alana karabilm ektedir bylece.
H km darlarla toplum un ilikilerinin ne dereceye var
dn anlayabilm ek iin, Fransa'da XIV. Louis'nin yneti
m ini anm sam ak yeter.
16. ve 17. yzyllarn m utlak m onarisi, 18. yzylda
"'a y d n d espotluk" haline gelecektir.
G een yzyllarn m onarkndan farkl olarak, aydn
despot, rf ve detlere gre deil, "ak ln ilkelerine gre"
ynettiini ileri srm ekte, "k am u o y u "n a kulak verm ekte,
en azndan "filozofIar" dinlem ektedir artk. Bir yerde, bu
na zorunlu da duym aktadr kendisini. 18. yzyla gelindi
inde, burjuva snf iyice glenm i ve m utlak yetkili h
km dara kar bir stnlk m cadelesine girim itir n
k. Eskiden krala kar olan Kilise, m onarinin istibdadn
cehennem tehditleriyle artrm aya alan bir g olarak,
bu m cadelede burjuvaziye kar kraln yanndadr.
u da var am a; aydn despotluuna karn, m onarinin
ilkeleri kkl bir deiiklie uram deildir. Yalnz bir
lkede farkl bir geliim grlm ektedir: ngiltere'de. ngil
tere, Bat'daki btn m onarilerden farkl olarak rejim in
m onarik grnn srdrm ekle beraber, "parlam entarizm "i kurm akta ve "siyasal liberalizm "in kurallarn
saptam aktadr.
DAH A OK BLG
Murat Sarca, Siyasal Tarih, stanbul, 1980.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1980.

OKUM A
M A C H IA V ELLI
Machiavelli'nin yaad yllarda (1469-1567) talya'nn duru
munu ksaca belirtelim. Bylelikle dncesini daha iyi kavrarz.
Btn papalar dnya nimetlerine gz dikmi, bu yzden talya
din konusunda stnln kaybetmiti. Henz kmeyen drt
be kk devlet ise, talya'y birlie kavuturamayacak kadar
98

narik grnn srdrmekle beraber, parlamenta.


rizm i kurmakta ve siyasal lib eralizm in kurallarn sapta

maktadr.

D A H A O K B L G
Murat Sarca, Siyasal Tarih, st. 1980.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas, st. 1980.

OKUM A
M A C H IA V E L L I
Machiavellinin yaad yllarda (1469-1567) talyann duru
munu ksaca belirtelim. Bylelikle dncesini daha iyi kavrarz.
Btn papalar dnya nimetlerine gz dikmi, bu yzden talya din
konusunda stnln kaybetmiti. Henz kmeyen drt be
kk devlet ise, talyay birlie kavuturamayacak kadar bitkin
di. Buna karn komular, yani Fransa ile spanya (ve ngiltere)
birlie varm, kendilerini dnyaya kabul ettirmilerdi.
Bu koullarn etkisinde kalan, uzun sre beklemenin tal
yay ykacan sezen Machiavelli bir an nce gl bir prensliin
kurulmasn istemek zorundayd. (Hkmdar adl nl eserinde)
Devletin kurulmasnda her yolu meru saymas, bunun talya iin
bir lm dirim meselesi olduuna inanmasndan ileri gelir...
Prensin vatandalarna ktlk etmesini, sznden caymas
n tlerken gerekletirmek istedii tek ey, devletin bir an n
ce kurulmas, birliin salanmasdr. Ama Prens, bize aykr gelen
bu yollara, ancak devletin kurulmas tehlikeye dnce bavura
cak. Yoksa ktl ktlktr diye savunuyor Machiavelli, ke
sin bir kural diye karmyor karmza. Nitekim, devletin kurul
masndan sonraki durumunu inceleyen sylevlerde meru olma
yan yollar benimsemediini aka belli ediyor.
Machiavellinin eserleri dorudan doruya yurt sevgisine da
yanr. Bunlardan ykselen lk boa gitmemi, daha sonralar
talyay birlie kavuturan Cavourun, Garibaldinin kulacnda
nlamtr.
(lhan F. Akn, Devlet Doktrinleri, st. 1964. s.
%

SORULAR
1. M e r k a n t i liz m n e d ir ?
2. B a t da u lu sal d e v l e t l e r i n d o u u ile m e r k a n t i l i z m a r a s n d a bir
l^k vwr m d r ? V a r s a n a s l?
3. M u t la k m o n a r i ile m e r k a n t i l i z m a r a s n d a d a b ir iliki v a r m
dr?
4 M a c h i a v e l li k i m d i r ? N asl b ir siy asal d n c e y e s a h ip t ir ? B u
>-;al d n c c n i n t a r i h s e l v e t o p lu m s a l k a y n a k l a n n e l e r d i r ? ( O k u
ma p arasn o k u y u n u z .)

N G L T E R E D E P A R L A M E N T A R Z M
VE S Y A S A L L B E R A L Z M
Ortaada Ingiltere'nin kendine zg bir siyasal yaa
m vardr: Balangta, tam anlamyla Kara Avrupa feodali
tesine benzeyen bir toplum dzeni grlmez. nk, 11.
yzylda ngiltereyi egemenliine alan Norman krallar, ele
geirdikleri topraklar, dorudan doruya kendi adamlar
olan soylulara datr ve bylece merkeze bakaldrp dire
necek bamsz senyrlerin tremesini nlemi olurlar. Bu
nunla beraber, O rtaadaki hemen btn hkmdarlar gi
bi. ngilteredeki Norman krallar da kendi egemenliklerini
tanyan soylular zaman zaman toplar, eitli konularda g
rlerini alrlard onlarn.
te bu toprak sahibi soylular, Norman istilasndan ok
sonra, kraln otoritesini snrlamak ve kendi durumlarn
salamlatrmak iin Kral Yurtsuz Je a n a, -onun halk ara
sndaki saygnszlndan da yararlanarak- 1215 ylnda
Magu Carta (Byk Berat) denen bir belge imzalatrlar.
Kral, bu belgeyle, kendi rzalar olmadka vergi alama
yacana dair sz veriyordu onlara.
Daha ok baron unvanyla anlan soylular, 13. yzyl
boyunca, kendilerine daha sk danlmas iin urarlar.
Danlan kimselerin says oalr giderek; baronlarn ya
nnda, baka evrelerden de temsilciler (valyeler, din
adamlar, kent ve kasabalardaki erafn temsilcileri) toplan
tlara arlr. ngilterede Parlamentonun balangc, ite
bu konuma toplantlarfdr.

V e kral, artk bu P a rla m e n to y a d anm akla ykml


dr.

14.
yzyldan balayarak, P a rla m e n to d a bir blnme
oluyor. Kendilerini krala daha yakn bilen soylular ve din
adamlar L o rd lar M eclisi nde to p la n rk e n , kk valye
lerle kentlerin ve k asab alarn eraf, yani burjuvalar da
Avam M eclisi ni oluturuyorlar. ngiliz Parlamentosu, o
tarihlerden sonra ite b yle iki m e c lisli" olacaktr.
16.
yzylda bir b aka n em li g elim e gryoruz: Kral
8. Henry, ng ilterede K ilis e yi P apaln egemenliinden
kurtaryor ve kendisine bal A n glik an K ilisesini kuruyor.
Kilisenin topraklar da, n c e kraln, s o n ra da - s a t yoluylayeni gelien bir snfn, yani burju v azin in elin e gemektedir.
18. yzylda, burjuvazi, artk iyice g len m i ve krala
kar direnmeye balamtr. 184 9'd a K ra l I. C h a r l e s in ida
mna yol aan ve bir yerde rndan k p C rom w ell yne
timine dein varan ayaklanm a aslnda b u ek im ed en do
mutur.
1660tan balayarak, n g ilte re de yklan onarp d
zeltm e anlamna gelen bir re s to r a s y o n d n em i balar:
Parlamentolu ve krall eski sistem e d n l r yeniden. Ama
Avam Kamaras da arln iyice o rta y a kovm utur. n
k burjuvazi, o an ncln y ap m ay a hazr durumda
dr. Kraln yetkilerini kstlayan ve P a r l a m e n l o nun, gide
rek Avam Kamarasnn gcn artran nl H aklar Yasa
s ( Bili o f Rights) da o d n em d e kabul edilir. lU yasa. Par
lamentomun haklarna K r a ln sayg duym asn salamann
yan sra, bireylerin hak ve /g rl k le rin i de etkili bir hi
imde gvence altna alm aktadr.
R ejim , henz d e m o k r a tik deildir, a m a liberal bir
nitelik kazanm aktadr gitgide. A a m a a a m a , basn ve d
nce zgrl kabul edilir. Parlam entom la iki siyasal par
ti, W hig ve T o r) m cadele halindedir. S e im le r , kent ve
kasabalarda hayli fesat kartrlm asna ka
yine de
tem sil dncesine bir lde saygnlk kazandrmakta
dr.
K ra llar, devlet ilerine b a k m a k iin, ken d ilerin e.
la m e n to nu ileri gelen kiileri iind en v ad m cla mV
ve - kk o d a " an lam n a k a h i n e " d e n e n u r d e lopla
nrlard. 18. yzyln bala tu la hu k ah in e u su l " artk

JK

yerlemitir. K a b in e , - b a / n ed en lerle kraln karsnda


bal bana bir varlk k a / a n r giderek. V e yine ayn yzyl
da. kraln " k a b in t/ 's in d e k i b a k a n lard a n biri, tekilere
ranla sivrilir ve b a b a k a n olur, ilerid e, P a rla m e n to da
ounluu ka zan an siyasal partinin lideri bu grev y k le
necektir.
Bakanlar, hem kendilerini atayan krala, hem de kendileri
ni destekleyen Avam Kamaras na kar sorumlu" olurlar
uzunca bir sre. Balarda, Meclis karsnda bu sorumluluk,
cczai" bir nitelik tarken, sonralar yalnz ibandan ekil
mekle sonulanan "siyasal" bir nitelik alyor. 19. yzyln orta
larna kadar da, bu siyasal sorumluluk bireysel ya da tek ba
na" olurken, o tarihlerden balayarak birlikte ya da toplu
sorumluluk" ilkesi yerleir. Bakanlar, Avam Kamarasfna kar,
kendi grev alanlarna giren ilerden tek balarna sorumlu ol
duklar gibi, genel politikann yrtlmesinden de birlikte so
rumlu olurlar.
Bylece, n g ilte re 'd e tarihsel ve toplumsal koullar,
nce parlamentolu b ir re jim 'e yol am ve bu rejim, gi
derek parlam enter b ir nitelik kazanmtr: Lordlar K a
maras dnda kalan P a r la m e n to yelerinin halka seilm e
si ve kanunlarn da bu P a rla m e n to c a konulm as parlamentolu bir rejim in esaslar idi; b a k a n larn , -k r a l c a atanm ala
rna karn- P a r la m e n t o ya kar sorumlu olmalar ve kabi
nenin P arlam en to 'da ounluu kazanan siyasal partice ku
rulmas da, bu P a r la m e n to 'lu rejim in p a rla m e n te r niteli
ini belirtiyordu.
Avam K a m a ra sn n tem sil niteliinde de, 19. yzyl b o
yunca, kkl d eiiklikler olur. B a la rd a hayli snrl olan
oy hakk, 1 8 3 2 d eki B y k R e f o r m K a n u n u ndan balaya
rak, zellikle 1867 ve 1 8 8 4 te kab u l edilen kanunlarla geni
letilir. B y le c e o y h a k k , 1 8 32 'lerd en b alayarak, byk
toprak sahiplerinin dna, tica ret ve sanayi burjuvazisine,
giderek ken tlerdeki k k bu rju v a la rla ii ynlarna do
ru yaylr.
Daha n c e li b e ra l bir n itelik tayan rejim, d e m o k
ratik bir ierik de Jcazanr b y le ce .
ngiliz p a rla m e n te r r e ji m i , belli bir dem okrasi tipi
olan B at d e m o k r a s i s i n i n u y g u la m a la rj in d e , teki bir-

99

ok Batl, -v e Bat dndaki- lkelerce de taklit edilecek


ve hayli geni bir yaygnlk kazanacaktr.

D A H A O K B L G
Mnci Kapani, ngiliz Demokrasisine Baklar, Ank. 1960.
Andr Maurois, ngiltere Tarihi, (ev. H. C. Yaln), 2 cilt, st.
1938.

OKUMA
PO LTK A V E E D E B Y A T

17.
yzyln ilk yllarnda ngilterede ekonomik, toplumsa
ve ideolojik bir deime oldu. Ayn deime daha sonra Fransada
ve Amerikada da olmutur.
16.
yzylda ngiltereyi ynetenler aristokratlard. Onlar a
tolarnda, kklerinde tembel tembel keyif srerlerken, alkan
bir iadamnn yetitiinin farknda bile deillerdi. adam Puritand1... 1642de Stuart Soyuna kar ayakland. Kraln adamla
r pek ciddiye almadlar onu. Nasl olsa yeneceklerini sandlar.
Ama 1649da 1. Charlesin kafas celadn nndeki sepete dverince yanldklarn anladlar.
1688 htilalinde Puritanlar yine baar kazandlar. Stuartlarn sonuncusu olan II. Jam es hayatn zor kurtarabildi. Ingiltere
de tccarlarn lkesi oldu.
Byle kavgalarla geen bir yzylda ya/.arlarn bazlar Pritenleri, bazlar da eski dzeni savundular. Milton, Bnyan.
Jpcke, VVnstanley gibi yazarlar ihtilali benim serken, Dryden,
Taylor, Herrick, Popys... de kral adna konuuyor gibiydiler. Ba
snda kavgalarn, atmalarn arkas kesilmedi. Bu yzden lirik

'Pritanizm, ngilterede bir Protestan mezhebidir. Priten de


o mezhepten olanlara verilen ad. nsanlara, kutsal kitapla, para ka
zanmaktan baka hibir eyin gerekmediini savunan Pritani/m. fe
odal dzenin destekisi olan Hristiyanl kapitalist dUzenin karla
rina uydurabilmek iin 16. yzyl ngilteresinde atlm dinsel adm
lardan biridir. ngiliz kapitalist burjuvazisinin inanc bu idi.

1(M)

iirlerin, duygulu yazlarn yazlmas alacak bir eydir doru


su...
Shakespeare'den sonra en byk ngiliz airi olan John Milton, Pritenlerin yann tutmu, ama hibir zaman tek grn
adam olmamtr...
Milton nesir alannda iki nemli eser vermitir. Bunlardan
biri, ngiliz Halknn Savunmas Pritanizm propagandasdr. Areopagilica ise dnce ve basn hrriyetini savunan ateli bir kitap
tr.
1652'de kr olduktan sonra yazd U uzun iir, onun adn
da lmszler listesinin balanna eklemitir. Din konusundaki
dncelerini en iyi belirten, iir gcn en iyi veren bu iir s
rasyla, Kaybolan Cennet, Yeniden Kazanlan Cennet ve Samson

Agonistesdi.
Thomas Hobbes, teki yazarlara benzemez; filozoftur o... in
sanlarn dUzenli yaamas iin balarnda bir nderin bulunmas
gerektiini ileri sren Hobbes, ihtilal srasnda Stuart'larn yann
tutmutur.
(Richard Alcock, Ksa Dnya Edebiyat Tarihi,
ev. lk Tamer, st. 1961. S. 96-100)

SORULAR
1. ngilterede siyasal liberalizmin geliim aamalar nelerdir?
2. Parlamentolu rejim ne demektir? ngilterede byle bir re
jim, ne zaman domutur?
3. Parlamenter rejim ne demektir? ngilterede byle bir reji
min dou ve geliimi nasl olmutur?
4. ngilterede parlamentonun demokratik ieriini kazanma
s hangi yzylda olmutur? Nasl?
5. Bir toplumda politika ile edebiyat arasnda iliki var mdr?
Vana niin? 17. yzy ngiltere'sinde byle bir iliki nasl bir tablo
gsterir? (Okuma parasn okuyunuz.)

18. YZYIL V E FR A N SA NIN ETKS

Bat uygarlnn geliim inde 18. yzyl her bakm dan

nemlidir.

101

18. yzyl, bir akl a f dr. F e ls e fe d e n edebiyata


"akl" egemendir. N eo-klasisizm z a f e r yllarn yaar. Siya
sal alanda F ran sada ve K u z ey A f r i k a da o rtaya kan iki
byk ihtilal bu yzyl b itirirk en , s a n a t ve edebiyatta Ro
mantizmin ipular da g r lm e y e b a la y a c a k tr.

Fransz kltrnn nem i


18.
yzylda A v ru p a da r n e k n e t a l y a dr, ne Alman
ya. hatta ne de ngiltere.
Fransa'dr tm B a t nn yldz.
Baz tersliklere karn, A v r u p a ktasn n en kalabalk
ve en gnenli lkesidir F ra n sa . Y a z a r l a r n d a n sanatna dek
her evi sonsuz bir takdir ve h a y ra n l n konusudur.
Avrupa'nn hem en btn lk e le r in d e , prensler, soylu
lar, byk burjuvalar, top lu m u n b t n ayd n evreleri. Pa
ris'i inceliin ve zeknn b a k e n t i o l a r a k grrlerdi: Ya
ammn yarsn Paris'i grm eyi a r z u la m a k la geirdim; otcki yarsn da bu g ecik m ey e e s e f e t m e k l e g e ire c e im .

PrusyalI bir prensin szleridir bunlar.


Franszca, bir eil u luslararas dil h a lin e gelmitir: Ga
zeteler ok kez Franszca k a rd ; o z a m a n hayli faal olan
eitli akademilerin tu tan a klar F r a n s z c a ya/lrd ve hr
ok Alman yazar gibi Biiytik F r e d e r ik d e m eram n Fran
szca dile getirildi. M o da d an kral sa ra y la r n a d ek. her yan
da Fransz zevki taklit edilir; L iz b o n 'd a n Saint-Petersburg'a
dein, yalnz I ransz kitaplar ve sa n a t e s e r le r i deil, Fran
sz artistleri. edebiyatlar ve bu a ra d a a h lar tanr du
rurdu. Fransa'nn atolar, P a risin a la n la r , hele lu Vei
sailles Saray " butin A v ru p a 'd a taklit k o n u su idi. ok ke/.
Fransz m m arlaa yapt trd hu ta k litle r.
Saraylardan b a h e l e e d ek t m A v r u p a y kaplayan
btn bu e s e le . klasik suatMan e s in le n m e k te d ir ve
yzyln sonlarndan b a lay ara k tm A v r u p a ya yaylm;
olan B aro k akmn p ov esi.lzm e ve d in sel sanata lofcu
itmektedir
k l a s i k s a n a t, zellikli* s a r a y l a r
mtndu etkisini g o M ev o r

ve

k o n a k l a r n yap;

l 1l u s l a t . i t . s t i c a e t t e n /engi n

it sini k c n t k n s u s u d e a s l n d a o l a d r . K l a s i k s a n a t t a *i-

10.

inciri, ssleme yalnlk, zariflik, orantlarla yetkinlik var


lr, lka Y u nan vc R o m a sanatnn esinleridir aslnda
btn bunlar. Yzyln sonuna doru, 16. Louis Stili ortay. kacak, biim ler deirm ileecek, iri stunlar eserleri
arlatrmaya balayacaktr. Ayn zam anda R om antizm 'e
lc bir balangtr bu: ngilizvari bahelerin duygusal d
zensizlii, dengeli bir perspektifin yerine gem eye b a la
mtr.
Heykel ve resim, sanatn gzde alanlar olmakta devam
etmektedir. B ouchardon, Falcon et, H oudon, W atteau, Bochcr, Fragonard... yzyln byk ustalardr.
Belki yalnz mziktedir ki, Fransa o yzyln yldz de
ildir. Geri, -b t n 18. yzyl Avrupasnda olduu gibi,Fnnsada da canl bir mzik yaam vardr. Oda mzii
gelimi ve 17. yzylda doan opera , -b a k a lkelerde
olduu gib i- orada da gzdedir. B ir Ram eau byk bir bes
tecidir. A m a 18. yzyln en byk bestecileri, bir Jean - S e
bastian Bach, bir Haydn ve -s o n o la ra k - bir M ozart A l
manyada ve zellikle Avusturyada dehalarn ortaya kor
lar.
Btn bu sanat, aslnda soylularn ve burjuvazinin
yaayn ren klen d irm ektedir. B u snrlar, yzyln bir
baka zelliini belirten kulpler, kahveler, zellikle sa
lonlarda -m id e d e n dnceye varncaya d e k - her eye
kar duyduklar zevki in celtm ek te ve yetkinletirm ektedir.

Bilim ve felsefe
Bu aydn ve incelmi topluluun merak ve zeks, ay
n zamanda doamn incelenmesine, bilime de evrili
yor. 18. yzyl, eitli szlklerin, halkn anlayaca biim
de yazlm eserlerin, ansiklopedilerin yzyldr. D Alem
bert ve D iderotun Ansiklopedisi - o k g em ed e n - yzy
ln simgesi haline gelir. D o a , 18. yzyln temel kavramlarndandr. J . J . Rousseau, el dememi doa sevgisi ni
getirir.
ngiliz filozofu B acon (15 61-1626)un mezi olan 18.
yzyl ayn zamanda denemeler yzyldr da.
103

Franszca bir eit uluslararas dil haline gelm itir: G a


zeteler ok kez Franszca kard; o zam an hayli faal olan
eitli akadem ilerin tutanaklar Franszca yazlr ve birok
Alm an yazar gibi Byk Friedrich de m eram n Fransz
ca dile getirirdi. M odadan kral saraylarna dek, her yanda
Fransz zevki taklit edilir; Lizbon'dan Saint-Petersburg'a
dein, yalnz Fransz kitaplar ve sanat eserleri deil,
Fransz artistleri, edebiyatlar -v e bu arada a h la r- ta
nr dururdu. Fransa'nn atolar, Paris'in alanlar, hele
nl "V ersailles Saray" btn A vrupa'da taklit konusu
idi. ok kez, Fransz m im arlarna yaptrlrd bu taklitler.
Saraylardan bahelere dek tm A vrupa'y kaplayan
btn bu eserler, "klasik san at"tan esinlenm ektedir ve 16.
yzyln sonlarndan balayarak tm A vrupa'ya yaylm
olan barok akm n provensializm e ve dinsel sanata doru
itm ektedir.
K lasik sanat, zellikle saraylar ve konaklarn yapm n
da etkisini gsteriyor. U luslararas ticaretten zenginle
m i kentlerin ss de aslnda onlardr. K lasik sanatta si
m etri, sslem e, yalnlk, zariflik, orantlarla yetkinlik
vardr. lka Yunan ve Rom a sanatnn esinleridir asln
da btn bunlar. Y zyln sonuna doru, XV I. Louis Sti
li ortaya kacak, biim ler deirm ileecek, iri stunlar
eserleri arlatrm aya balayacaktr. Ayn zam anda Rom antizm 'e de bir balan gtr bu: ngilizvari bahelerin
duygusal dzensizlii, dengeli bir perspektifin yerine
gem eye balam tr.
H eykel ve resim , sanatn gzde alanlar olm akta de
vam etm ekted ir. B ou ch ard on , Falcon et, H oudon, W at
teau, B ou ch er, Frago n ard ... y zy ln b y k u stalard r.
Belki yalnz m ziktedir ki, Fransa o yzyln yldz de
ildir. G eri, -b t n 18. yzyl A vrupas'nda olduu gibi
Fransa'da da canl bir m zik yaam vardr. "O d a m zii"
gelim itir ve 17. yzylda doan "o p era" -b a k a lkeler
de olduu g ib i- orada da gzdedir. Bir Ram eau byk bir
bestecidir. A m a 18. yzyln en byk bestecileri, bir
Johann Sebastian Bach, bir H aydn ve -s o n o la ra k - bir M o
zart A lm anya'da ve zellikle A vusturya'da dehalarn or
taya koyarlar.
105

Btn bu sanat, aslnda soylularn ve burjuvazinin y a


ayn renklendirm ektedir. Bu snrlar, yzyln bir ba
ka zelliini belirten kulpler, kahveler, zellikle salon
larda -m id e d e n dnceye varncaya d e k - her eye kar
duyduklar zevki inceltm ekte ve yetkinletirm ektedir.
Bilim ve felsefe
Bu aydn ve incelm i topluluun m erak ve zeks, ay
n zam anda "d o a"n n incelenm esine, "b ilim e" de evrili
yor. 18. yzyl, eitli szlklerin, halkn anlayaca b i
im d e y azlm eserlerin , an sik lo p ed ilerin y zy ld r.
D 'A lem bert ve D iderot'nun A n siklopedi'si - o k gem e
d e n - yzyln sim gesi haline gelir. "D o a ", 18. yzyln te
m el kavram larndandr. J. J. Rousseau, "el dem em i do
a sevgisi"ni dile getirir.
ngiliz filozofu B acon'un (1561-1626) m ezi olan 18.
yzyl ayn zam anda denem eler yzyldr da.
H er alanda gelim e halindedir bilim . A stronom ide,
N ew ton 'u n genel ekim kuram dnceye byk yenilik
getirm itir. Bunun gibi, Fransz bilginlerind en Lagrange
ve Laplace gk m ekaniini aydnlatm aktadrlar. Fizik, s
ve zellikle elektrik stne aratrm alar da byk geli
m eler kaydetm ekte; kim ya, Lavoisier ile gerek bir bilim
halini alm akta; Buffon, doa bilim leri alannda cesur b ir
takm bireim ler ileri srm ektedir.
N e var ki, 18. yzyl, her eyden nce "filo zo flar" y z
yldr. Filozoflar, doa incelem esinde D escartes'n kuku
sunu uygular ve "sa d u y u "n u n , en etin sorunlar zebi
leceini dnrler. Bunlardan bazlar Locke ile Condillac' izleyerek dncenin tek kaynan duygularda g
rrler. H ristiyanlk da iinde olm ak zere, btn "tarih
sel" dinleri reddeden filozoflar ya "d eist"tirler ya da - n a
dir de o ls a - "tan rtan m az". Felsefi eserlerde "m etafizik "
az yer tutar. D ncelere zm lem e ve yararllk ege
m endir. Bunun sonucu olarak, dikkatler, ok zam an "so s
yal o lay lar"a evrilm ektedir.
Ve asl yaratc faaliyet de o zam an kendini gsterm ek
tedir.
106

Bylece, V oltaire, birbirinden kopuk olaylarn ve ay


rntlarn dna karak, "XIV. L ou isnir Yzyl'' adl ese
riyle, yenian ilk tarih kitabn veriyor. Bunun gibi, top
lum da zenginliklerin nasl retildii, datld ve tke
tildiini aratran fizyokratlar, birtakm deim ez kanun
larn varln gryorlar ve bylece iktisat bilim inin ilk
esaslarn koyuyorlar. M ontesquieu, corafi etkenlerle
toplum daki rfler ve ku ram larn karlatrlm asndan ge
nel kanunlara vararak sosyal bilim in olasln gsteriyor;
Locke ise, siyaset bilim inin tem ellerini atyor bir bakm a.
Filozoflar, ite bu kanunlara bakarak, rflere dayanan
toplum u, K ilise'nin ayrcalklarn, khne m onarinin ge
leneklerini m ahkm ediyorlar. V oltaire, D iderot ve fiz
yokratlar gibi bazlar iin lk, akln kanunlarna gre
hareket edecek olan bir "ay d n despotluk"tur. teki baz
lar, baka zm ler neriyorlar.
Bunlardan M ontesquieu ve R ousseau 'nu nkiler stelik
byk bir gelecee de adaydrlar.
- Gerekten Montesquieu'ye gre, her toplum iin
ama, bireylerin zgrldr. Kimdir bu zgrln
dman? Despotluk. O halde, zgrl gerekletir
mek iin despotluktan saknmal. Onun da yolu, devlette
zellikle yasama, yrtme ve yargy birbirinden ayr
maktr.
"Gler ayrl" ilkesini kabul etmek yani.
- Rousseau ise, insanln geliimi ile ilgili yle bir
dnceden hareket eder: nceleri doal bir yaam ya
amlardr insanlar. O zaman zgrdler; mutlu idiler
de. Daha sonra, aralarnda bir szleme yaparak, toplum
yaamna gemilerdir. Ne var ki, szlemenin hkmle
rine uymaz olmutur iktidardakiler. Artk doal yaaya
dnmek sz konusu olamaz. Ama hkmleri bozulmu
sosyal szlemeye de eski deerini ve gcn vermek ge
rekir. Bu olasdr ve yolu da toplumda ynetimi halka
vermektir, "egemenlik halkndr" nk.
ngiliz parlamentarizminin etkisini tayan Montesquieu'nn sistemi bireysel ve liberaldir; Rousseau ise,
eitlii savunarak ve "zgrl, kanunlarn yaplna
107

katlma diye gstererek siyasal demokrasinin kurallar


n koymaktadr.
Her iki dncenin de byk etkileri olmutur: nce
her ikisi bir bireime kavuturulmak istenmi (rnein
Condorcet); sonra da, 19. yzylda eitli ideolojik mca
delelere kaynaklk etmilerdir. Hele Rousseau'nun "mut
lak demokrasi''si, Marksist demokrasi anlayn ok nok
tada etkileyecektir ilerde.
D A H A O K BLG
E. R. Curtius, Fransa stne Deneme (ev. S. Eybolu), stan
bul, 1953.
E. H. Gombrich, Sanatn yks (ev. B. Cmert), stanbul,
1980.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1980.
OKUM A
A Y D IN LA N M A FELSEFES N ED R ?
Feodal dzen iinde yava yava gelierek iktisadi ve sosyal
alanda stnl ele geiren snfn burjuva snf olduunu
daha nceleri belirttik. te maddi temellere dayanan bu olay,
yeni bir sosyal snfn ortaya karak siyasi iktidara adayln
koymas olay, her zaman olduu gibi, yeni bir dnya gr,
yeni bir felsefe, yeni bir iktisadi ve sosyal doktrini de beraberin
de getirmitir. te burjuvaziye zg bu genel dnya grne
"Aydnlanma Felsefesi" diyoruz.
lkada Yunan Aydnlanmas'nn merkezi Atina idi. 18.
yzyl Aydnlanmas ise btn Avrupa'ya yaylm olan bir fi
kir akmdr.
Aydnlanma felsefesi nce ngiltere'de balam; oradan
Fransa'ya gemi ve ok radikal bir nitelik kazanmtr. Alman
ya'ya da ksmen Fransa yoluyla, ksmen de ngiltere'den gelen
bu akm, Avrupa'nn bu byk lkesinde bunlarn sosyo-politik zelliklerine uygun ekiller almtr. Aydnlanma felsefesi,
ngiltere'de daha ok deneyci, Fransa'da daha ok aklc, Al
manya'da ise daha ok mistik-aklcdr...
108

|
I

Aydnlanma felsefesinin dayand ilkeler, yalnzca burjuva


ziye deil, btn insanlar kapsayan, eski dzenden yana olan
lara kar (asiller, rahipler) btn insanlarn mutluluunu
ama edinmi grnen ilkelerdir. "Hrriyet", "ilerleme", "in
san deeri" gibi kavramlar, btn insanl hedef tutmaktadr.
nsann z gerei bir deer olduu, burjuva felsefesinin temel
ilkesidir.
Aydnlanma felsefesinin amac, pein yarglar ykmaktr.
Aydnlanma felsefesi akla, doaya, insann mutluluuna aykr
tm pein yarglara, bo inanlara kardr...
Aydnlanma felsefesi, her eyden nce, Katolik dinin getirdi
i pein yarglara kar kyordu... Dinin getirdii pein yarg
lar ortadan kaldrmak otomatik olarak siyasi pein yarglar da
sz konusu etmek, zayflatmak anlamna geliyordu. Bu pein
yarglara kar kn kkleri, Rnesans ve Reform hareketleri
ne dayanmaktadr.
(Murat Sarca, Fransz htilali, stanbul, 1970, s. 30-33)
SO R U LA R
1. Bat uygarlnn geliiminde 18. yzyln nemi nedir?
2. 18. yzylda Fransz kltr nasl bir yer tutar?
3. 18. yzylda bilimsel gelimeler nasl bir tablo gsterir?
4. "Aydnlanma felsefesi" deyince ne anlalr? (Okuma par
asn okuyunuz.)
5. Montesquieu ile Rousseau'nun dnceleri arasnda temel
ayrlklar hangi noktalardadr? Kendilerinden sonra etkileri ne
ler olmutur bu dnrlerin?

109

i
I

BLM IV
BATI UYGARLIINDA
DEVRMLER
(19. YZYIL)
19.
yzyl, Bat uygarlnn tarihi iin, ani ve keskin
dnm lerin, -d a h a yerinde bir d ey im le- "d ev rim ler"in
yzyldr. Yalnz "siy asal" deil, "ik tisad i" ve "so sy al"
alanda da byledir bu. ylesine deiikliklerdir ki bunlar,
yeni bir "y n " verir tarihe, yeni bir hz kazandrrlar.
A m a yalnz Bat uygarlnn tarihine deil, btn in
sanln tarihine de...
FR A N SIZ D EV RM
Devrim in nedenleri
nce u iki kavram a deinelim : "h tila l" ve "d ev rim "
kavram larna.
htilal, m evcut bir durum un ya da toplum dzeninin
zor kullanlarak anszn deitirilm esi ya da yklm as an
lam na gelir. D evrim ise, daha geni kapsam ldr. htilalin
ykc niteliinin yan sra, "y ap c" eyi de ierir. htilal
ler, tasfiye edilen " retim ilikileri" nin yerine, daha geli
m i bir yeni dzen kurabildiklerinde devrim e dnrler.
1789 htilali, bu anlam da bir devrim dir.
N ereden kaynaklanyordu Fransz D evrim i?
D aha nce belirttiim iz gibi, 18. yzylda "filo zo flar",
"a k l" adna, rflere dayanan m utlak m onariyi sert bir
eletiriye tabi tutm ulard. te yandan, "so y lu lar" ve
"ru h b a n ", Fransz toplum unun bu "ay rcalk l" snf ve
zm releri, bu ayrcalklarn hakl gsterecek hibir etkin
rol oynam yorlard. O ysa "b u rju v azi", iktisadi planda en
zengin, giderek egem en bir snf durum una geldii halde,
111

bu ayrcalklardan yararlanam yor ve bunun sonucu ola


rak da bu ayrcalklarn kaldrlm asn istiyordu. A yrca
lkl snf ve zm relerin varl topraa bal olduu hal
de, burjuvazi topraa bal deildir. G eim ini, ticaret ve
zaaatle salam aktadr. Zam anla, bu snfn karlar, hem
feodal toprak d zeniyle hem de kentlerdeki zanaat erba
b nn ilikilerini d zenleyen korporasyonlarn sk disipli
ni ile elim eye balar.
K yllere gelince, bu ok yoksul ve kltrsz kitleler,
ilkel koullar altnda ve sefalet iinde yayorlard. O za
m ann b ir karikatr, kyly srtna iki kiinin bindii
b ir insan olarak gsterm ektedir. Bylece -to p lu m d ak i ge
lim eye zaten ters dm o la n - "feo d al h aklar" arl
n artk ekem ez olm ulard.
Fransa'd a devrim ncesi sosyal snflar tablosunun bu
grn, devrim in tem el nedenleridir.
Bu n edenlerin zorunlu sonularn dourm as iin u y
gun b irtakm koullarn ortaya km as gerekiyordu. O
yllarn bir m ali ve iktisadi bunalm bu koullar h azrla
d. Soylular, "E tats-G n rau x"n u n toplanarak, m utlakye
tin snrl (m eruti) bir hale getirilm esiyle, bu bu nalm lar
dan -k e n d i h esa p la rn a - yararlanabileceklerini sandlar.
Ne var ki, 1789'da toplanan "E tats G n rau x"d a bu rju va
ziyi tem sil eden "T iers-E tats", m utlakyete son verm ek ko
nusunda ayrcalkl snf ve zm relerle anlarken, ayrca
lklar da ortadan kaldrd.
D evrim in geliim i
Burjuvazi, soylulara kar giritii bu m cadelede b a
arya ulat: O nun zaferi, h alk k itlelerinin gznde, "feo d alite"n in ve onu n "y k m l l k leri"n in tasfiyesi anla
m na geliyordu nk. Bunun iindir ki, zellikle Paris
halk, 14 Tem m uz 1789'dan balayarak, "E sk i R ejim "i kur
tarm ak iin kraln yapt giriim leri etkisiz brakacaktr.
A nayasay h azrlayacak olan M illet M eclisi, 9 Tem m uz
1789'da "K u ru cu M illet M eclisi" adn alr. K endilerini
m illetin tem silcileri olarak ilan edenler, yasam a gcn
ele geirm ekle beraber, iktidar kralla paylam aktan vaz

112

gem i deillerdir yine de. M ecliste ve halk arasnda cum


huriyeti dnceler henz yaygn deildir.
26 A ustos 1789'da "n san ve Y urtta H aklar B ildiri
si" kabul edilir. Eyll 1791'de bir A nayasa kabul edilerek
"snrl bir m onari" kurulur.
lk anayasasdr bu Fransa'nn.
XVI. Louis, elinden m utlak iktidar alndktan sonra ay
rcalklarn kaldrlna kar km ak giriim inde bulunur.
Devrim, 10 A ustos 1792 ayaklanm as ile, onu btnyle
tasfiye eder; krallk yklr ve az sonra da "C u m h u riy et"
ilan edilir. Yeni rejim in anayasas da 24 H aziran 1793'te
kabul edilir.
lk C um huriyetidir bu Fransa'nn.
Bunun sonucunda, btn Avrupa m onarileri Fransa'ya
kar birleirler. Burjuvazinin iktidardaki ilerici kanad, yani
Jakobenler, bu d tehlikeye kar, ieride -birtakm dem ok
ratik nlem lere de bavu rarak- halkla daha sk biim de
balaklk kurarlar: Genel oy, m lkiyetin geniletilmesi,
herkese ak eitim, sosyal yardm gibi konular bu nlem le
re rnektir. A ncak Robespierre'in d (1794) ile, rejimin
bu "dem okratik ve sosyal" grn kaybolur ve yeniden
1789'un "bireyci ve liberal" program na dnlr. Yeni d
neme, Fransa tarihinde "D irektuvar" denir. A yn zam anda
bir iktisadi bunalm ve enflasyon dnem idir bu dnem.
B ir sre sonra, D irek tu v ar yn etim i, h alk n d esteini
y itird ii gibi h alk tak i h u zu rsu zlu k, baz b a k ald rm ala
ra da yol aar. Y akn a n ilk k om n ist h arek eti olan
B abeu f H arek eti de bu h u zu rsu zlu k lard an biridir.
K anla bastrlr b tn bunlar.
Rejim den, burjuvazi de m em nun olm am aya balam tr.
1799 ylnda, burjuvazinin, salam , yerlem i b ir rejim e
gereksinm esi vardr artk ve ancak byle bir rejim , feoda
liteye ve em eki halka kar burjuvazinin elde ettii ayr
calklar koruyabilm esine olanak salayacaktr. D irektu
var ise, bu nu yerine getirecek durum da deildir.
Fakat nasl kurulm aldr yeni hkm et? N asl bir sis
tem getirilm elidir?
9-10 K asm 1799'da gerekletirilen bir hkm et darbe
si bu sorular yantlar. D arbe Fransa'y, b y k bu rju vazi
113

n in tem silcisi b ir d ik ta t re teslim ed er.

Ad, N apolyon Bonapart'tr bu diktatrn.


Ve onunla Fransa'd a devrim dnem i gerekten sona
erer.
K azanan burjuvazidir; kaybeden h alk olacaktr.
zgrlk ve eitlik
Fransz D evrim i'n in ilkelerini, bata "n san ve Yurtta
H aklar B ild irisi" sim geler. J. J. R ou sseau 'd an esinlenen
bu bildiriye gre, insann doutan birtakm haklar var
dr; toplum , bu haklara saygyla ykm ldr.
Bildiri, bata iki tem el hak tanyor: zgrlk ve eitlik.
Bildirideki zgrlk, bir doal hak olarak, A nglosak
son bildirilerindeki zgrlklerden aslnda pek farkl de
il. Vicdan, din ve basn zgrlkleri tannrken, dernek
zgrl hayli kstlanyor: Bu noktada, giriim zgrl
ne herhangi bir engel karlm asndan korkan bu rju va
zinin bireysel anlay grlm ektedir.
E itlik ise, daha yeni bir ilkedir. O srada B irleik A m e
rik a'd a klelik ve rklktan kaynaklanan eitsizlikler bu
lunuyordu. Eitlik ilkesi, eski rejim in dayand toplum sal
hiyerarinin ilkelerini rtyordu: A rtk, kiisel ya da
k orp oratif ayrcalklar yoktur. zellikle K ilise'nin ayrca
lklar ortadan kaldrlm tr. H erkes istedii greve gire
bilecektir; yeter ki yetenei olsun.
Bu "m ed en i eitlik ", 1789'u n b y k yeniliklerinden b i
ri oldu.
Bununla beraber, fiil bir ayrcalk srm ektedir: para
nn ayrcal.
1789'un bireyci burjuvalar, zenginlerle yoksullar ara
sndaki farkllklar h afifletecek nlem leri reddetm ekle
kalm yor, stelik, belli lde bir servete sahip olm ay,
sem en olabilm ek iin yeterlik ls olarak ileri sryor
lard.
"G en el o y "u engelleyen bu kaytlar, Fransa'da 1848
D evrim i'n e dein srecektir.

114

DAH A O K BLG
A. Aulard, Fransa nklabnn Siyasi Tarihi (ev. N. Poroy), 3
cilt, Ankara, 1944.
Pierre Gaxotte, Fransz htilali Tarihi (ev. S. Tiryakiolu),
stanbul, 1969.
]. Lepine, Grachhus Babeuf (ev. iar Yalm), stanbul, 1969.
A. Mathiez, Fransz htilali (ev. kr Kaya), 3 cilt, stanbul,
1940.
J. Michelet, Fransa htilali Tarihi (ev. H. Varolu), 3 cilt,
stanbul, 1967.
Murat Sarca, Fransz htilali 2. Bas, stanbul, 1981.
A. Soboul, Fransz nklab Tarihi (ev. erif Hulusi), stanbul,
1969.
OKUM A
FR A N SIZ D EV R M 'N N A N LA M I
Fransz htilali'ni, Bat'da, daha kesin bir deyimle Atlantik
blgesinde, Fransa'dan nce ngiltere'de, Amerika'daki ngiliz
smrgelerinde, svire'de ve Hollanda'da gerekleen, sonra
Fransa'ya, oradan da yine svire ve Hollanda'ya atlayan, ardn
dan Almanya ve talya'ya geen burjuva ihtilallerinin sadece
bir halkas olarak grmek yanl olacaktr. Yanl olacaktr, n
k bu ihtilaller sadece Bat'da, zellikle Atlantik blgesinde pat
lak vermemi, 19. yzylda kapitalist ekonominin yerleebildi
i btn lkelerde (Japonya gibi) meydana gelmitir.
ngiltere'de 1648 ve 1688 ihtilalleri, sonunda burjuvazinin
aristokrasiyle uzlamasna yol at halde, eitli bocalamala
ra ramen, Fransz htilali tam tersi bir gelime gstermitir.
Jean Jaures'in dedii gibi ngiliz burjuva devrimi "dar anlam
da burjuvadr ve muhafazakrdr". Oysa Fransz Devrimi "ge
ni anlamda burjuva ve demokratiktir".
Fransz aristokrasisinin uzlamaz tutumu, byk burjuva
zinin zaman zaman kk burjuvazi ve emeki halkla ibirlii
yapmasna ve bu ktlelerle ibirlii yapt lde de, onlarn
isteklerini bir dereceye kadar olsa da yerine getirmesine yol a
mtr.
115

ngiltere'de 1648 htilali srasnda ortaya kan fakat etkin


olmayan ve Cromwel tarafndan ezilen Eiti (Niveleurs) Hare
ket bir yana, Fransz htilali'nin kendine zg bir nitelii var
dr. Bu da, genel burjuva nitelii yannda, Fransz htilali'ni
ileriye doru iten kyl ve kentli emeki ktlelerin bakaldr
ma hareketlerini de iinde tamasdr. fkeliler Jakobenizmi
ve Babeuf Hareketi bu bakaldrmann en sivri noktalardr.
Halk ktlelerinin ihtilale katlmas, ileride bir btn haline
gelecek olan proletarya ideolojisinin temel talarnn atlmasna
da yol amtr. Nitekim sonradan gelitirilecek olan proletarya
diktatoryas kavramnn, gerek hrriyet-formel hrriyet ayr
mnn ilk tohumlan Fransz htilali srasnda atlmtr.
(Murat Sarca, Fransz htilali, stanbul, 1970, s. 182-183)
SO RU LA R
1. Devrim ncesinde Fransa'nn toplumsal yaps nasldr?
2. Devrimin aknn kabataslak tablosunu iziniz.
3. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi nedir? Bu bildirinin, "z
grlk ve eitlik"ten anlad nedir?
4. Fransz Devrimi'nin insanlk tarihi iindeki anlam nedir?
Bu devrim niin bir burjuva devrimidir ve ngiliz burjuva devrimlerinden fark nerededir? (Okuma parasn okuyunuz.)
M LL Y E TL ER LK ESN N D O U U
VE G ELM ES
M illiyetler ilkesinin kaynaklan
M illiyetler ilkesine gre, her halkn, rk, dili ya da ge
lenekleri bakm ndan kendine zg bir varl vardr. Bu
nun sonucu olarak da, her h alk bir "bam sz devlet" h a
linde rgtlenebilir; rgtlenm elidir daha dorusu.
H alklarn, kendine zg b ir kltre sahip canl varlk
lar olduu dncesi, Fransz D evrim i'n d en nce ortaya
km tr. zellikle A lm an filozofu H erder'in -1 7 7 0 'lere
d o ru - iledii bir tem a idi bu.
Fransz D evrim i ise bu dnceyi biim lendirm i, ona
116

bir saygnlk ve nem kazandrm ve bu arada dayand


tem eli de deitirm itir: G erekten, Fransz D evrim i'n e
dein, bireylerle devlet arasndaki iliki m onarik bir te
m ele dayanyordu. Fransz D evrim i'nde, kral ortadan kal
drlnca, ortaya kan boluu "u lu sal eg em en lik" dn
cesi doldurm aya balad. A z sonra, "h alk larn kendi yaz
glarn kendilerinin belirlem esi h akk " ortaya kt.
M illiyetler ilkesinin, A lm an kaynakl bir "ro m an tik " yo
rumu vardr ki "d il"e dayanr; Fransz kaynakl "k lasik "
yorum ise, bu ilkeyi "halklarn iradesi"ne dayandrr.
G rld gibi, birbirine zt her iki yorum da.
A m a en ok yaylan, Fransz D evrim i'n in tem eli olan
yorum oldu: 1814'lerden balayarak, m illiyetler ilkesi A v
ru pa'da gl bir akm haline gelir. Ve sonuta u form
le varlr: U lusla devlet birbiriyle btnleen, b tnlem e
si gereken iki gerekliktir.
V iyana K ongresi, aslnda eski dzeni korum ak isteyen
A vrupa m onarilerinin, bu akm durdurm ak iin sarf et
tikleri abann bir belirtisidir. N e var ki, 1830 ve hele hele
1848 tarihleri bir yana braklrsa, 19. yzyln zellikle
ikinci yarsnda, bazen liberal kuru m lardan yararlanarak,
bazen ihtilallere bavurarak, m onarilerin surlarnda at
gedikleri durm adan geniletecektir bu ilke.
M illiyetler ilkesi ve yeni A vrupa
Ve en b y k darbelerden birini O sm anl m paratorluu'na vuracaktr m illiyetler ilkesi: 1830'larda Y unanis
tan 'n bam szln tanyan O sm anl D evleti'nden, daha
sonraki yllarda Srbistan, Rom anya, Bulgaristan, A rna
vutluk birer birer kopacaktr. Bu kopular, im paratorlu
un 1918'd e yklna dein srecektir. inde birbirinden
farkl on h alk barn dran A vusturya-M acaristan m para
torluu da ayn akbete urar. Bunun gibi 1830'da Belika,
P ays-Bas'dan; 1920'de de rlanda n giltere'd en ayrlr. ki
yeni g ortaya km tr bu nlarn yan sra: 1870'te talya,
1871'de de A lm anya doar.
Bat'da ortaya kan m illiyetler ilkesi, ok gem eden dn
yann baka ktalarna da yaylacak; A sya'nn, A frika'nn
117

uyanan halklar, ayn ilkeyi tarihin bir baka dnem inde bir
baka hedefe, yani em peryalizm e ynelteceklerdir.
D A H A O K BLG
Murat Sarca, Siyasi Tarih, stanbul, 1980.
OKUM A
M LLY ET LK V E ED EB YA T : A N D O R PET F
Macarlarn milli airi Petfi (1823-1849) yirmi alt yanda
lmtr. En gzel iirleri arasnda yurdunun tasvirleri de yer
alr. Vatan sevgisi, bu yurt tasvirlerinden balar gibidir.
Hayat belli bir dzen iinde gememiti. Zaten, bu kadar k
sa bir mr, dzene girmi olsayd, bu derece verimli olamazd...
Halkyd, samimiydi, teklifsizdi... Ancak yeni kuaklarn halka,
demokrasi ilkelerine ynelmeleridir ki, onun da zaferine yol at:
1848 ihtilalleri Macaristan'a da bulamt. Macar vatanseverle
ri Avusturya boyunduruuna kar ayaklanmlard. "Millet ark
s" adl iirini halkn nnde okuduu zaman adeta kyamet kop
tu. "Kalk Macar!" diyordu. "Vatan seni aryor. Tam zamandr...
Ya imdi... Ya hibir zaman..." Sonra ant iiyordu: "Macarlarn
Tanrsna ant ierim!.. Ant ieriz, artk esir olmak yok!" Ama Pet
fi o kadar comutu ki... "krallar asnz" diye iir yazyordu...
1849'da... General Bern'in ordusuna girdi... AvusturyalIlar,
Macarlarla baa kamaynca, Rusya'dan yardm istemiler... Pet
fi de, Segesvar savanda ehit dmt. Petfi'nin naa buluna
mad. Baka llerle birlikte mterek bir ukura gmld an
lald. "Bir dnce bana azap veriyor: Yatakta, yastklarn ara
snda lmek!" diyen ve bir sava alannda can vererek "Dnya
hrriyeti" iin arpan kahramanlarla birlikte bir ukura gml
mek istediini syleyen Petfi'nin dilei yerine gelmi oluyordu...
(S. N. zerdim, Byk airler ve iirleri,
stanbul, 1968, s. 173-175)

118

SO RU LA R
1. Milliyetler ilkesi nedir, nasl domutur? Ve Avrupa'nn
siyasal corafyasna ne gibi deiiklikler getirmitir?
2. Milliyetilik ve edebiyat arasnda hangi koullarda bir ili
ki doar? (Okuma parasn okuyarak bulmaya alnz.)

SA N A Y D EV R M VE SO N U LA R I
nsanlar tarm a ve yerleik yaam a gtren tarihncesinin "neolitik" (cilal ta) devrim iyle 19. yzyln "Sanayi
D evrim i" arasnda, Bat'da yaam koullar ok byk de
iikliklere uram deildir aslnda. XV. Louis'nin ada
olan insanlar, yaayta, eskilere, bizlerden daha yakndlar.
Sanayi ncesi dnem de A vrupa
18.
yzyl insanlarnn b y k ounluu "k y l " idi.
T opran ilenii, onlardan belli birtakm abalar ister
di ve bu ite kullanlan aralar da yaln eylerdi. D oaldr
ki, bu nu n karlnda alm an rn de -is te r istem ez - y e
tersiz oluyordu.
Seyahat aralar, bir yerde atn yapabilecei en fazla h
za bal olduundan, insanlarn ounluu, yaad b l
genin dna p ek kabilm i deildir.
Ve yine insanlarn b y k ounluu okuryazar deil
dir. yle olunca da, kltr, "b ir aznln ayrcal" ola
rak kalm aktayd. O aznlk ise soylular, kilise adam lar ve
burjuvazidir. Kitaplar, bir yerde onlar iin yazlm akta, sa
nat eserleri de onlar iin yaratlm aktadr.
Sanayi D evrim i
B ununla beraber, 18. yzyln ortalarnda "San ay i D ev
rim i" denen yeni bir gelim enin, bu -b ir l d e - kapal
dnyay sarsan ilk iaretleri de grlm ektedir.
a) Sanayi D evrim i'nin anlam
Sanayi D evrim i derken, bu deyim deki "d ev rim " teri
m ini en geni biim iyle anlam ak gerekir.
119

1
Sanayi D evrim i, Batl toplum larn yaam nda kkl
d eiikliklere yol am tr; ama bu deiiklikler hi de
"a n i" deildir. yle ki, 18. yzyln ortalarnda kendini
gsteren Sanayi D evrim i bugn de srm ektedir. Bir de,
Sanayi D evrim i'ni yalnz sanayi ile ilgili sanm am al; asln
da tarm sal retim in biim lerindeki kkl deiikliklerle,
ulatrm a aralarndaki byk deiiklikleri de ona sok
m ak gerekir.
te Sanayi D evrim i'yle, insanlk gitgide genileyen bir
m akinelem eye ynelirken, nfus da artm aya, hem de
eskiyle kyaslanm ayacak lde artm aya balam tr. A s
lnda birbirine bal olan bu iki olay, tarihte ilk kez, Bat'd a 18. yzyln ortalarnda ve n giltere'de ortaya kt.
b) Sanayi D evrim i'nin zellikleri
Sanayi D evrim i baz zellikleri tayor:
- Sanayi D evrim i'n in bata gelen zellii, zincirlem e
b irok bulua yol am asdr. Bu bulular, insanlarn re
tim iin yaptklar abay derece derece azaltm aya yara
m tr.
lk bulular 18. yzylda, eitli nedenlerle ngiltere'de
grlyor.
- Sanayi D evrim i, serm ayenin ve el em einin m erkez
lem esini de getiriyor beraberinde. M akinelerin gitgide
karm ak durum a gelm esi ve enerji kaynaklarna yakn
bir yerde toplanm alar zorunluluu, byk fabrikalar do
uruyor. Bylece, fabrikalarn sahipleri b y k kapitalist
lerle iiler arasnda, eskiden olduundan ok daha farkl
sosyal ilikiler kuruluyor.
- Son olarak, sanayiciler kentlerde yerleiyor ya da ye
ni kentler kuruyorlar ok kez. Bunun sonucunda kentler
le ky ve kasabalar arasnda -esk id en beri g r len - fark
llk, bylece daha da derinleiyor: A rtk kentler snai ve
ticari faaliyetlerin m erkezleridir; kyler ve kasabalar ise
yalnzca tarm faaliyetlerinde bulunacaklardr. Kentlerin,
ky ve kasabalarn aleyhine olarak bym esi yle bir n ok
taya gelir ki, 20. yzyln balarnda Bat A vrupa nfu su
nun ounluu artk kentlerde bulunm aktadr.
Bugn de yledir.
120

c) Sanayi Devrim i'nin aam alar


Sanayi D evrim i'nin bu gelim e izgisi iinde, genellikle
iki aam a birbirinden ayrlr ve baka baka adlandrlr:
Bunlardan ilk aama 1750'den 1890'lara dein srer yakla
k olarak. kinci aama ise, 19. yzyln sonlarnda balar.
- Sanayi D evrim i'n in ilk aam asna, bu har a dendi
i de olur bazen. nk fabrikalarn balangta ku llan
dklar "h id ro lik " enerjinin yerine "b u h ar" enerjisinin ge
m esi bu dnem de gereklem itir.
Jam es VVatt'n (1765) buluudur ki, buharn sanayide
kullanlm asn genelletirir.
Sanayi Devrim i'nin ilk aamasn nitelendiren, yalnz
ca buhar enerjisi deildir; byk dokuma sanayii ile "m etalurji"yi de kaydetmelidir, 18. yzyl ortalarnn ilk yk
sek frnlarndan Bessem er (1856) yntemiyle elik reti
mine dein metalrjideki gelimeler, zellikle "dem iryol
lar" yapmna olanak hazrlyor.

lk aam ada, Bat A vrupa, b tn bu gelim elerin m er


kezi olm utur. zellikle m aden km r bakm ndan zen
gin lkeler, hareketin ban ekm ilerdir: 19. yzyln or
talarna dek ngiltere, sonlarna doru da A lm anya bu l
kelere rnektir.
- 1896'd an 1928'e dek, fiyatlarda yeni bir ykseli, Sa
nayi D evrim i'n in ikinci aam asn balatr. Birincisinden
farkl nitelikleri vardr bu aam ann:
nce, enerji kaynaklar bakm ndan, m aden km r
nem li bir rol oynam akta devam eder; ne var ki, baka
enerji k ayn ak lan da bulunm utur: "E lek trik " ve "p etro l"
gitgide byyen bir rol oynam aktadr.
Sonra, yeni sanayi alanlar ortaya km tr: "K im y a sa
nayii" ile otom obil ve u ak yapm na yarayan "m ekan ik
sanayiler". Bu yeni sanayi, daha ileriye vardrlm bir "ib l m "n e dayanm aktadr ve iilerin zam an kaybn n
ley ecek y n tem ler aratrlm ak tad r: "T a y lo riz a sy o n ",
zincirlem e alm a, m eta retim ini o zam ana dein iitil
m em i llere karr.
121

Son olarak, tarm da sanayileiyor ve uzm anlayor:


M ekanik tarm aralar, el em einin yerine geiyor; bota
kalan el em ei de kentlere doru akm aya balyor.
Belli blgeler, belli rnlere ayrlm aktadr artk.
Sanayi D evrim i'n in bu ikinci aam asnda Bat A vru
p a'n n dnya apndaki eski egem en rol de kaybolm aya
balam tr; R u sy a's ve Jap on ya's ile, baka ktalardan
yarm aclar trem itir. zellikle B irleik A m erika, zen
gin kaynaklarnn iletm eye alm as ve dev iletm elerde
alm ann rasyonalize edilm eye balanm as ile hareketin
ban ekm ektedir.
Sanayi Devrim i'nin sonular
Sanayi D evrim i'n in ok nem li sosyal sonular oldu:
Sanayi D evrim i Bat'da, eski sosyal snflar tablosu yerine,
yeni bir sosyal snflar tablosu koydu.
Ve bu yeni snflar tablosu, yeni bir ideolojik m cadele
ye yol at.
a) Burjuvazi-Proletarya atm as
K ap italist bu rju vazi, yeni b ir sn f d eildir aslnda.
D ah a nce de b elirtti im iz gibi, ta ortaa n son larn da
d om u ve o tarih lerd en b eri gitgide g elim i olan b ir s
n ftr o. Fransz D ev rim i'n d e barol oyn ayan o olm u
tur. 19. yzyld a B at A v ru p a'd a eg em en snf yine bu
b u rju v a snfdr.
K im ler girm ektedir bu burjuva snfna?
Sanayiciler, tacirler, serbest m eslekten olanlar, rantiye
ler... Bu zengin evreler, b y k fabrikatrler, iletm eleri
nin dnda arazileri ve atolaryla, soylularn en yksek
tabakasnn yaam n srdrm ektedirler. D aha alakg
nll olanlar, dkkn sahipleri ve zanaatkrlar, alm a
nn yan sra faizle para vererek, ok kez orta burjuvaziye
girebilm ektedirler.
Burjuvazinin lks "lib eralizm "d ir. Liberalizm , giri
im zgrln savunur ve her trl devlet karm n
reddeder. Bu, iktisadi yzdr liberalizm in. Siyasal libe
122

ralizm ise, m onaride ifadesini bulan eski rejim e kardr


ve " b ir e y c ili i" (individualism e) savunur. D oaldr ki, li
beraller iinde de ayrlklar vardr: Tutucu liberaller top
lum dzeninin sarslm am asn isterken, ilerici liberaller
dem okratik reform lardan yanadrlar.
Burjuvazinin karsna yeni b ir snf dikilm itir: Prole
tarya.
Proletarya, gitgide silinm ekte olan eski korporasyonlarn iisinden farkl bir kitledir. B y k ounluu tarm
kkenlidir: eitli n edenlerle kyden ve kasabadan ko
pup gelm itir. K oparlm tr daha dorusu. Ve kentlerin
evresine yerlem ektedir. K entin asl ahalisiyle bunlar
arasnda yaay dzeyi bakm ndan bir fark vardr ki,
"k o rk u n " tur.
Burjuvazi, korku ve tiksintiyle bakm aktadr bu kitlele
re. yle de olsa, her iki snf arasndaki sosyal eitsizlikler,
gn gelir nce m antk ve kardelik adna, daha sonra ba
ka gerekelere dayanarak, eitli sosyal kkenlerden gelen
aydnlarca eletirilm eye balanr.
Sosyalist akm byle byle doar.
b) Sosyalizm
aa- Sosyalizm in anlam
Sosyalizm in tarihi, bir bakm a, eski alara, ilk din ki
taplarna dein uzanr. Bylesine geni anlam da anlald
nda, sosyalizm , toplum daki adaletsizliklere, insanlarn
sm rlm esine, eitsizlie kar bir tepkidir. te, insanla
rn teden beri iinde yaayan bu lk, 19. yzylda so
m ut bir iktisadi ve snfsal tem el zerine oturur.
Sosyalizm , Sanayi D evrim i ile doan yeni bir snfn, i
i snfnn retisi olur.
i snfnn retisi olarak sosyalizm , burjuvazinin k a
pitalist sistem ine ve onun liberal retisine bir "tep k i"y i
dile getirir. nk kapitalizm , burjuva snfnn yararna
olarak, ii snfnn sm rlm esine hizm et etm ekte; libe
ralizm ise, aslnda, ii snfna kar burjuvazinin haklar
n savunm aktadr.
123

bb- topyac sosyalizm


lk sosyalistleri, Fransz D evrim i yetitirir. D nr
den ok, eylem adam lardr bunlar.
B abeuf, Fransz Devrim i'nin emeki halk kitlelerine
hibir ey getirmediini, yalnzca smren snfn deiti
ini ilk kez gren ve devrimin snfsal zmlemesini ya
pan kiidir. Ve zm yolu olarak da emeki snflarn ik
tidar ele geirmesini ister. 1795'ten sonra kurulan Direktuvar hkmetini devirmek zere halk ihtilale kkrtt
gerekesi ile idam edilir.

1848 D evrim i'ni izleyecek bir baka grup aydnsa, -s o s


yalizm tarihinde topyac da say lsalar- byk nem ta
rlar. Bunlardan ngiliz R obert O w en ile Fransz SaintSim on, Proudhon, Bakunin, Louis Blanc ilk akla gelen
adlar. A lm anya'da ise Rodbertus, Lassale, sosyalist d
ncenin - to p y aclk tan bir lde u zak lam - tem silci
leridir.
A ralarndaki btn ayrlklara karn, ortak bir yan
vardr bu dnrlerin: Flepsi kapitalist dzene, liberal
ekonom iye, -b a k alarn sm rm eye v a ra n - bireycilie
kardr. Fiepsi zel m lkiyeti, hi olm azsa retim arala
r ynnden reddetm ektedir. Ve son olarak sosyal adale
tin ve snfsz bir toplum un gereklem esini istem ektedir
hepsi de. Ne var ki, b t n bu istek ve dileklerin ne yoldan,
hangi aralarla gerekleebilecei noktasnda, aralarnda
ayrlklar vardr.
Bazen derin saylabilecek ayrlklardr o ayrlklar.
cc- Bilim sel sosyalizm
Bu " to p y a c" sosyalizm , gn gelir, "b ilim sel" tem el
ler zerine oturtulur. Bilim sel sosyalizm in kurucusu, -F r i
edrich Engels'le b e ra b e r- K arl M arx'tr (1818-1883).
Karl M arx, topyac sosyalizm in uygulam ada hibir so
nuca varam adn syler. Ona gre, topyac sosyalizm ,
m odern toplum un anari, snf ztlklar ve bask stne
124

oturduunu syler ama, bu m ahzurlar ortadan kaldrm ak


zere nerdiklerinin evrim le ve iktisadi zorunluluklarla
hibir ilgisi yoktur. Sosyalizm , iktisadi gelim enin som ut
ve ayrntl zm lem esine dayanm ak zorundadr oysa.
te Karl M arx, kapitalist sistem in bylesine bir zm
lem esi sonucunda bulduu elikilerden yola karak,
onun "yklm aya m ahk m " olduunu syler. K apitalizm
yklacak ve yerine "sosyalist d zen " geecektir.
Tarihsel ve sosyal gerekirciliin bir sonucu olacaktr bu.
M arx'in syledikleri, tarihin belli bir yorum una daya
nr aslnda: H egel'in diyalektik felsefesinden ve ngiliz
klasik iktisatlarndan etkilenen M arx, tarihin keskin bir
gerekircilie bal olduunu ileri srer. Ona gre tarihi
yapan ey, " s n fla r arasn d ak i m cad ele"d ir. Bugne
dein b tn tarih de aslnda snf m cadelelerinin tarihi
olm utur.
M odern tarih, feodal dzenin tem silcisi olan soy lu lar
ile kapitalizm in kurucusu olan bu rju v azin in m cadelesi
ne sahne olm utur nce. Bu m cadele, feodalitenin ve
soylularn tasfiyesiyle sonulanm tr. K anlm azd yle
olm as da. nk kapitalizm , feodal sistem e oranla daha
ileri bir retim biim i idi.
Ne var ki, Sanayi Devrim i, burjuvazinin karsna yeni
bir snf karm tr: P roletarya. Bu iki snfn da yararlar
birbirine zttr. Burjuvazi, retim aralar zerinde zel
m lkiyete sahip olduu iin, "artd e er"i alkoym akta ve
bylece ii snfn sm rm ektedir. //A rtd e er"in biriki
m inden oluan serm aye gnbegn artm akta ve -s a n a y i
deki m erkezlem enin bir sonucu olarak d a - belli ellerde
toplanm aktadr. O ysa, el em einden baka serm ayesi ol
m ayan proletaryann "yo k su llam as" ise, gitgide trajik
bir grn alm aktadr.
Bu trajediyi douran udur aslnda: retim, "so sy al"
bir nitelik alm tr; am a retim aralar zerinde burjuva
zinin zel m lkiyeti bulunduu iindir ki, aslan payn o
snf alm akta ve asl retim i yapanlar, onun nim etlerinden
yararlanam am aktadr. retim gleri ile retim ilik ile ri
arasnda ztlk vardr yani. Soylular ile burjuvazi arasnda
ki m cadelede de byle bir ztlk ortaya km t vaktiyle.
125

O halde?
O halde, retim aralar zerindeki zel m lkiyet kal
drlr, bu nlar toplum a m al edilirse, sm rnn de k ayn a
kurutulm u olur.
Peki kim yapacaktr bunu? Proletarya.
Nasl yapacaktr? htilal yoluyla!
Proletarya, bu rju vaziye bakaldracak, yani ihtilal ya
pacak ve retim aralarn toplum a m al ederek, bu rju vazi
nin sm rsne son verecektir.
te byle bir tarihsel grevi vardr proletaryann ve bu
grev devrim ci bir grevdir.
Proletaryann kuraca toplum sosyalist bir toplum
olacaktr. Bu toplum , kapitalist toplum un aksine snfsz
bir toplum dur. H erkes, em einin gerek deerine gre
retim den yararlanacaktr bu toplum da.
M arx'in sosyalizm i, ii snfnn ve sosyalizm in tari
hind e bir dnm noktasdr. M arksizm in ortaya km a
syla, ii hareketinin retisi olarak sosyalizm de "d ev
rim ci" bir ierie kavum u olur.
N e var ki, 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarn
da, M arx'in dncelerini "g zd en geirm ek" isteyenler
kacaktr. Sosyalizm in tarihinde bu nlarn dourduu
akm a "R ev izy o n izm " denir.
Revizyonizm, Marksizmden hareket etmekle beraber,
onu eletirir ve snf mcadelesinin karsnda yer alr.
zellikle devrim kuram nn karsna kar ve yeni dze
ne ihtilal yoluyla deil, reformlar, sosyal nlemler -v e ge
rektiinde- burjuva iktidarlaryla ibirlii yoluyla ula
labileceini savunur.

R evizyonizm , eitli biim ler altnda bugn de sr


m ekte ve zam anm zn sosyal dem okrat anlaylarna yol
am aktadr.
c) Sendikalarn douu, sosyalist partiler ve Enternasyonaller
D nce dnyasnda bu gelim eler olurken, kapitalist
lerle em ekiler arasndaki m cadele, iilerin durum larn
126

dzeltecek nlem lerin alnm aya balam asna yol at.


Sendikalam a, bunlarn ban da gelir.
iilerin birlikler kurarak birlem eleri, nceleri yasak
lanm iken, zamanla bu hak kendilerine kanunlarla veri
lir. ngiltere'de, 1824 ylndan balayarak "trade unions"
ad verilen ilk ii sendikalar faaliyete geer. Fransa'da,
yasaklama 1868 ylma dein srer. Prusya'da 1845 yln
da karlan bir kararname, iilere sendika kurm ay ve
grev hakkn yasaklamaktayd. Ne var ki, 1869'da kar
lan yeni bir kanun -b a z snrlam alarla- ii birliklerinin
kurulmasna olanak salar.

Sendikalar, ilk nceleri, cret ve alm a koullarnn


dzeltilm esi iin m cadeleye baladlar. D aha sonralar,
toplu i szlem eleri, sosyal kanunlarn karlm as, iile
rin korunm as ve sosyal kuru lu larn yaratlm asnda faali
yet gsterdiler.
i hareketinin ortaya kard yeni b ir parti tipi olan
Sosyalist Partiler, sendikalarn siyasal alanda en byk
yardm cs rolndeydiler. Sosyalist partiler, b y k nem
kazanm aya balarlar zam anla.
U lusal plandaki bu rgtlenm elerin yan sra, sosyaliz
m in "u lu slararas" eylem i de kendini gsterir: 1864 yln
da "B irin ci E n tern asyon al", 1889'da da "ik in ci Enternas
y on al" kurulur. Enternasyonallerin geliim i, sosyalist par
tilerin eilim lerini de etkiler. ok gem eden, sosyalist
partiler arasnda "refo rm cu " eilim ler grlm eye ba
lanr. 1919'da Lenin " n c E n tern asyon al"! kurunca,
sosyalist partilerle kom nist partiler ayrl ortaya
kar. Sosyalist partiler, kesin olarak "refo rm cu " izgiyi
tem sil ederken; kom nist partiler, "devrim ci'T ii asl ken
dilerinin tem sil ettiklerini ileri sreceklerdir artk.
D A H A O K BLG
Rona Aybay, Sosyalizmin nclerinden Robert Ooen, stanbul,
1970.
Franois Barret, Emein Tarihi (ev. B. Kuzucu), stanbul, 1970.
127

Max Beer, Sosyalizmin ve Sosyal Mcaddderi Tarihi (ev. G.


stn), stanbul, 1965.
Pierre Brizon, Emein ve Emekilerin Tarihi (ev. C. Sreya),
Ankara, 1977.
Jacques Duclos, Birind Enternasyonal (ev. . Ufuk), stanbul,
1969.
Friedrich Engels, topik ve Bilimsel Sosyalizm (ev. S. Kemal),
stanbul, 1979.
Walther Kiaulehn, Demir Melekler (ev. H. rs), stanbul, 1971.
Pierre Rousseau, Keifler ve catlar Tarihi (ev. A. Dz), stan
bul, 1972.

OKUM A
SA N A Y D EV R M N N N CE N G LT ER E'D E
O LM U T U R ?
...ngiltere'nin, Endstri Devrim i'nde btn lkelere nc
lk etmesi, bu lkede birok zelliklerin bir araya gelmi olma
snn bir sonucu olarak gzkmektedir...
Endstri Devrim i'ne nclk etme yolunda, ngiltere'ye s
tnlk salayan zelliklerin en nemlisi de, Avrupa lkeleri
arasnda en geni smrge imparatorluunun ngiltere'nin
elinde bulunmasayd. Asya, Afrika ve Am erika'daki pazarlar
ele geirme yarnda ngiltere, spanya, Hollanda ve Fransa'y
yenerek aslan payn kazanmt. Donanma gc, rakipleri ara
snda ngiltere'ye stnlk salamt...
Smrge m paratorluu, ngiltere'ye hem endstrisini kur
mak iin gerekli kapital kaynaklarn biriktirme imknn ver
mi; hem imal ettii mallar satabilecei geni pazarlar sala
m, hem de endstrisi iin gerekli ham m addeleri ve halk iin
gerekli yiyecei smrgelerden ithal kolayln yaratmtr...
(Rona Aybay, Sosyalizmin nclerinden Robert Owen,
stanbul, 1970, s. 23-25)

128

SO RU LA R
1. Sanayi Devrimi'nin anlam ve zellikleri nelerdir?
2. Sanayi Devrimi niin nce ngiltere'de olmutur? (Okuma
parasn okuyunuz.)
3. Birinci Sanayi Devrimi ile kinci Sanayi Devrimi arasnda
hangi farklar vardr?
4. Sanayi Devrim i'nin sonucunda ortaya kan snflar tablo
su nedir?
5. topyac sosyalistlerin ortak yanlan nelerdir?
6. Bilimsel sosyalizmin ana izgileri nelerdir?
7. Sendikalar nasl domutur? i hareketi nasl bir parti e
idi ortaya karmtr? "Enternasyonal" deyince ne anlalr?
nc Enternasyonal'in en nemli sonucu nedir?

EM PERYA LZM
19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, B at'nn
iktisadi, sosyal ve siyasal yaam m biim lendiren yeni bir
olay vardr: Em peryalizm . Em peryalizm ile, B at'n n tari
hi yeni bir aam aya girer ve ona bal olarak da teki halk
larn tarihi...
Em peryalizm , kelim e anlam yla "im p aratorlu k kurm a
eilim i" dem ek. Bylece, etnik ve kltrel bakm dan bir
birinden ok farkl birtakm halklar, bir baka halkn oto
riter ynetim i altnda, ayn iktisadi ve sosyal b tn iin
de bir araya getirilm ek istenir. Em peryalist eilim , yalnz
otoriterlii deil, saldrganl da beraberinde tayor.
Bunun gibi, em peryalizm olay ile, sm rgecilik olay
arasnda da sk sk rastlanan bir ba var.
m paratorlu k kurm a eilim i en eski alardan bala
m ak zere, tarih boyunca srp gitm i. 16. yzyldan son
ra ise, Bat'da im paratorluklarn sm rgeci nitelii daha
belirgin hale geliyor.
19.
yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, Bat, ta
rihte em peryalizm in yeni bir rneini ortaya koyar.
H er eyd en nce, kapitalizm in, Sanayi D evrim i'nden
sonra bnyesinde ortaya kan bir byk deiikliin so
nucudur bu em peryalizm .
N edir o deiiklik?
129

r
O deiiklik, "yarm ac k apitalizm "den "tek elci ka
p italizm "^ geitir.
zgr yarm ann yerini tekellerin alm as, em peryaliz
m in tem el ekonom ik izgisidir, zdr.
Tekelcilik, Bat kapitalizminde balca u biimlerde
ortaya kmtr:
- retimin bir elde toplanmas, giderek karteller ve
trstler gibi tekelci gruplar oluturmutur;
- -be byk banka btn iktisadi yaam egemen
lii altna almtr;
- lkel madde kaynaklarn, trstler ve -tekelci hale
gelmi sanayi sermayesi ile banka sermayesinin kayna
mas demek o la n - mali oligari ele geirmitir;
- Dnya, iktisadi bakmndan m illetleraras karteller
arasnda bllm ve -tekelci olmayan kapitalizm d
nemindeki emtia dsatmndan farkl olarak- sermaye
ihrac n plana gemitir.
- Dnya, yalnz iktisadi bakmdan deil, topraklar ba
kmndan da bllm ve smrgecilik balamtr.

20.
y zyln balarn d a, dnyann em peryalistlerce
paylalm as tam am lanm t. Bu durum , dnyann y en i
den paylalm asn gnn sorunu haline getiriyordu. So
runu gndem e getirenler de, dnyay daha nce payla
m ngiltere ve Fransa gibi em peryalist lkelere kar, bu
paylam aya katlm akta gecikm i, A lm anya ve talya gibi
em peryalist lkelerdi.
I. D nya Sava bu ndan doacaktr.
II. D nya Sava da yle.
D nyann paylalm asnda, daha nce yeri snrl m
cadelelerle yetinen em peryalizm , 20. yzylda "d n ya sa
valar" dnem ini aacaktr bylece.
I.
Dnya Sava'nda yenik den talya ve Alm an
ya'da, tekelci burjuvazi, ii snfna gereken dn vere
medii iindir ki, sosyalist devrim tehlikesiyle yz yze
gelir. Bu tehlikeyi savuturmak iin de oven ve kanl bir
diktatrle bavurur.
Faizm byle ortaya kar.
130

Bylece, faizm olay ile emperyalizm arasnda yakn


bir iliki var.

ki dnya sava arasnda sosyalist bir lkenin kurulu


u; ii hareketleri ile ulusal kurtulu hareketlerinin geli
mesi; anti-em peryalist bir cephenin ortaya karak dnya
lsnde serpilip gelim esi; kapitalizm in genel bu nal
m nn gitgide younlam as, em peryalist politikada da
-is te r iste m ez - deiikliklere neden oldu. Sm rgeciliin
geleneksel biim leri olan ask er istila ve sm rge h alkla
rnn g kullanlarak kleletiril m einin yerine, bir ei
lim ortaya kt.
Bu eilim e, bugn yeni sm rgecilik deniyor.
Nedj,r am ac yeni sm rgecilik politikasnn?
Yeni sm rgecilik politikas, yeni bam sz devletlerin
gelim elerini etkilem ek, siyasal bam szlklarn salam
latrm alarn ve tam bir iktisadi bam szlk kazanm alar
n nlem ek, bu gen devletleri kapitalist ekonom inin y
rngesinde tutm ak ve giderek sosyalizm i kurm alarna en
gel olm ak am acn gder.
Bu tr lkelerdeki dem okrat, giderek devrim ci gelim e
leri baltalam ak iin, balarna faizm i m usallat etm ek de
yeni sm rgeciliin politikas iindedir. Bu politika, o l
kelerin ibirliki snflaryla ortaklaa gerekletiriliyor.
D A H A O K BLG
V. . Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas (ev.
Cemal Sreya), 7. Bas, Ankara, 1979.
Murat Sarca, Siyasal Tarih, stanbul, 1980.

OKUM A
E M PER Y A LZ M V E D N CE
...Emperyalist doktrinler, ak ve sistematik ifadelerini, s
mrgeci gelim elerin grld son yzyldan (19. yzyl) iti
baren buldular ve bu gelimelerin ideolojisi haline geldiler.
Genileme halinde olan her lkede Chamberlain, Froude, See

ley ve R. Kipling, A m erika'da bakan Th. Roosevelt, Alman


131

ya'da Panjermanistler, Rusya'da baz Panslavistler, Fransa'da


byk bir smrgeci fikir akm. Bu doktrinin yanklar Japon
ya'da bile kendini duyurdu. Okakura Kakuzo gibi orijinal nazariyetilerin yetimesi bunu gsterir.
Emperyalist doktrinler, kuvvete dayanarak imparatorluk
kurma hakkn, rk, kltr, ekonomi ve toplum nedenleriyle ve
ou kere bunlarn tmyle hakl karmaya alrlar. Bu dok
trinlerin, baz baka teorilerle balar vardr. Bunlar arasnda,

kuvvet teorilerini, hayat mcadelesi kavramna dayanan "sos


yal Darvin'cilik"i, gl olma iradesine dayanan "sosyal Nietzsche'cilik"i, ulusal ekonomi ve byk alanlar doktrinlerini,
"nasyonal sosyalizm"e ynelmi baz akmlar saymak gerekir.
(Meydan Larousse, "Em peryalizm " maddesi)

SO RU LA R
1. Emperyalizm deyince ne anlalr?
2. Bat kapitalizminin emperyalizme geii nasl olmutur?
Ve sonuta nasl bir tablo ortaya kmtr?
3. Faizm nedir? Emperyalizmle ne gibi bir ilikisi vardr?
4. Yeni smrgecilik nedir?
5. Emperyalist retilerin zellikleri nelerdir? (Okuma par
asn okuyunuz.)

19. Y ZYILIN K LT R EL TA BLO SU


19. yzyl dncesinin nitelii
Bat'da, bir 16. yzyln belirgin zelliinden, bir 18.
yzyln belirgin zelliinden -b ira z da k o lay lk la- bah se
dilebilir. Am a 19. yzyln belirgin zelliinden sz a
m ak pek yle kolay olm asa gerek.
Bata, byle bir "belirg in zellii" biim lendiren sosyal
ortam , 1800'lerde bakadr, 1900'lerde ok daha bakadr:
Yzyln balarnda, bilim , sanat ve felsefenin, ksacas
kltrn m erakllar, -1 8 . yzylda olduu g ib i- bir azn
lktr; am a yzyln sonlarnda, erevesi hayli genilem i
sosyal tabakalar, kltrel gelim eler hakknda bir dn
132

I
ce sahibi olabilm ektedir. O nlarn yardm clar vardr artk:
Basn, halkn anlayabilecei biim de yazlm eserler ve
konferanslar... zellikle basn tekniindeki gelim eler, ga
zetelerin fiyatn "tek kuru a" indirerek, yzyln ilk yar
sndaki erevesi hayli dar okuyucu zm resi yerine, b
yk kitlelere hitap etm enin yollarn am tr.
Sonra, 19. yzyln kltrel yaam , nceki herhangi bir
adan daha karm aktr.
Deiik nedenlerden ileri gelm ektedir bu:
- nce, kltrel yaam n corafi snrlar, baka kta
lara doru genilem itir: Bir A m erika, bir Rusya bu klt
rel yaam n iindedir ve nem li katklar olm aktadr bu
yaam a. Bunun gibi A vrupa, D ou'nun, zellikle eski ve
m odern H int'in edebiyat ve felsefesinin farkna varm ve
kaplarn am tr ona.
- 18. yzyldan beri yaplan yeniliklerin belli bal kay
na olan bilim , zellikle jeolojide, biyolojide, fizikte ve
organik kim yada yeni fetihler yapm tr.
- M akineli retim , toplum yapsn, derinden derine
deitirm i ve insanlara, doa karsndaki gleri bak
m ndan yeni bir gr kazandrm tr.
- Son olarak geleneksel dnce, siyaset ve ekonom i
sistem lerine kar, gerek felsefe alannda, gerek siyasal
alanda kkl bir bakaldr, o zam ana dein dokunulm az
saylan pek ok inanca ve kurum a kar saldrlara giriil
m esine yol at.
Bu bakaldrmann, biri romantik, teki aklc iki
farkl biimi vardr: Romantik bakaldr, Byron, Schopenhauer ve Nietzsche'den -2 0 . yzylda- faist harekete
dek uzanr. Aklc bakaldr ise, 18. yzyl Fransz filo
zoflaryla balar, -biraz yumuatlm olarak- ngiliz fel
sefesi kktencilerine (radikallerine) geer, sonra M arx'ta
daha kkl bir biime brnrken, ayn zamanda bilim
sel bir ierik de kazanarak, ilk sosyalist devrimin gerek
letii Sovyet Rusya'da somut sonularna ular.

Bilimlerin geliim i
19. yzylda, B at'da en bata gze arpan ey, bilim le
rin olaanst geliim idir.
133

1
Fizik dalnda, daha 17. ve 18. yzylda balayan al
m alar, 19. yzyln ilk yarsnda younlar. Bunda m ate
m atik dildeki zenginlem enin pay kukusuz byktr.
Fizik olaylar, artk temel kanunlara balanm tr: Enerji
nin sakinim i ilkesi, n dalga kuram , elektro-m anyetizm kanunlar...
18.
yzyln ikinci yarsnda Lavoisier'nin tem ellerini
att kim yada, basit elem entler birbirinden ayrlm akta
ve snflandrlm aktadr. K im yadaki gelim eler giderek
yle bir boyut kazanacaktr ki, 19. yzyln sonlarnda
kim yac ile fiziki, yer yer ortak alm aya gideceklerdir.
zellikle "m ad d en in b n y esi" bah sind e byle olacaktr:
A tom un yaps, elektronlarn rol, radyasyon ve dalgala
rn yayl...
O zam ann tartm alarnn tem el konulardr bunlar.
Fizik ve kim yadaki bu gelim eler yalnz kuram sal plan
da kalm az, ok gem eden uygulam aya da geerler. D ina
mo, patlam al m otor, elektrik lam balar, yapay boyalar, in
sanlarn gnlk yaayna girm ekte ve ona bir renk ve e
itlilik katm aktadr.
D oa bilim lerine gelince... 18. yzyln ortalarnda ba
layan aratrm a ve snflandrm alar, 19. yzylda daha b
yk bir younluk kazanr. Ve bunlardan dnyann ve can
llarn geliim i ile ilgili "toplayc bir gr e" varlacaktr
artk: Canllar dnyasnn, gzle grlm eyen canllardan
balayarak, insana dek uzanan -a r ve s rek li- bir geli
m e geirm i olduu dncesi, sonuta D arw in'le kesin
b ir zafer kazanr.
ngiliz bilgini Charles Darwin (1809-1882), trlerin
doal ayklama, ortam ve soyaekimle belirlenerek dei
mek yoluyla olutuklarn ileri srer. Bu reti, trlerin
tek tek yaratldklarn ve yaratldklar gnden beri de
yaratldklar biimde kaldklarn ileri sren dinci gr
leri yerle bir eden bir retiydi. Bu yzden, dinciliin
egemen bulunduu btn lkelerde byk grltler
kopard ve Osmanl mparatorluu'nda da yasakland.
M arx'm sosyal bilim lerde yapt devrimi, Darwin do
a bilimlerinde yapmtr.
134

O zam ana dein hayli am pirik kalm olan tp, m ikrop


lar dnyasnn kefiyle ok gem eden gerekten bir bilim
niteliini alacaktr.
nsan bilim lerinde de b y k gelim eler olm aktadr;
zellikle tarihte byledir. "D u ra an " bir tarih anlay ye
rine, "d in a m ik " bir tarih anlay gem ektedir. 18. yzyl
dan gelen ve 19. yzyln zellikle doa bilim lerindeki bu
lularla zenginleen "ilerlem e" kavram tarihin aklan
m asnda da kullanlm aktadr. Hegel ve M arx, bu "ilerlem e"y e "d iy alek tik " bir ierik kazandracaklardr. Filoloji
ve arkeolojinin de yardm yla, tarih bir bilim dir artk.
K endine zg nesnel incelem e yntem leri vardr ve bun
lara dayanarak, gem iin olaylar sk b ir eletiri szgecin
den geirilm ektedir. R anke'ler, M om m sen'lerle nce A l
man niversitelerinde balayan bu eletirici tutum , ok
gem eden Fransz, ngiliz, Belika ve talyan tarih klt
rn de etkileyecektir.
19. yzylda, insan bilim lerinde bir baka nem li geli
me, toplum bilim in (sosyoloji) douudur. Toplum bilim ,
- retilerd en farkl o la ra k - sosyal olaylar, doa bilim le
rindeki gibi olum lu yntem lerle ele alm ak savyla doar.
Fransa'da A uguste C om te'un yaratt bu yeni bilim , ok
gem eden -F ra n sa 'd a ve Fransa d n d a- byk gelim e
ler kaydedecektir.
Felsefi dnce
19. yzylda, Bat'da, bilim lerdeki o olaanst geli
m e ile ilerlem e dncesinin gitgide g kazanm as, felse
fi dnceyi de etkilem itir.
Byle olm as da doald.
18.
yzyln "filo zo flar"n a, onlarn "m ek an ik " ve - b a
zlarnda ra stlan an - "m ad d eci" grlerine kar, ayn
yzyln sonlarnda bir tepki balayacaktr: A lm anya'da
Kant, m etafizie dalm adan "m an evi d e erler"e -k e n d in
c e - yeniden bir saygnlk kazandrm aya alr. D aha son
ra H egel, m addesel dnyadaki diyalektik gelim elerin,
dncenin diyalektik gelim esinin bir yanks olduunu
135

s y ley e ce k tir. O na gre, itici g "d ii n c e " d ir ; d iy a le k ti


e tabi o lan da od u r.

M adde dnceyi, dncedeki diyalektii izlemektedir.


D nceci felsefenin H egelTe ulat bu grkem li bi
reim , 19. yzyln daha ortalarna gelm eden bir byk
tepkiyle karlar: H egelci sol akm -k i Karl M arx da bu
akm n iin d ed ir-, H egel'in sylediinin tersine, dnce
dnyasndaki deim elerin m adde dnyasndaki dei
m elerin bir yanks olduunu ileri srer. M arx -E n g els'le
b e ra b e r- bu tem el ilkeye dayanarak, "d iyalek tik m adde
cilii" kurar. Bylece, dnceci felsefenin karsnda
ada m addecilii artk M arx'in bu "d iy alek tik" yn te
m e dayanan m addecilii tem sil edecektir. M arx, az sonra
-n g iliz iktisatlaryla Fransz sosyalistlerinin de katks
na d ay an arak - bu diyalektik m addecilii tarihe ve toplu
m a uygulayarak "tarih sel m addecilii" kuracaktr. T arih
sel m addeciliin kurulm asyla da, Bat'da 19. yzylda
balayan burjuvazi ile proletarya snflar arasndaki zt
lk, felsefe planndaki blnm eyi de tam am lar. Artk, "d
n ceci" felsefe burjuvazinin, "diy alek tik m addecilik" de
proletaryann felsefesi olarak birbiriyle atacaktr.
Bu atm a gnm zde de srm ektedir.
19. yzyln ortalarnda, felsefi dnce bakm ndan,
A lm anya'da bu gelim eler olurken, Fransa'da Saint-Sim on'un bir m ezi, A uguste Com te "P o zitivizm "i k ur
m aktadr. Pozitivizm e gre, gerek bilgi "bilim sel bil
g e d ir . Bu bilgi ise, denem eyle ve denem eye dayanan usavurm a ile kazanlr. D enem eye gelm eyen tm dnceler
ve kavram lar -b u arada m etafizik, tanr, ru h - dayanaksz
dr, hayal rndr.
Pozitivizm , grld gibi, "b ilim ci"d ir. Bu tutum uy
la, Fransa'd a "la ik " hareketin gelim esinde byk hizm e
ti dokunacaktr.
Pozitivizm in n giltere'd ek i byk tem silcisi H erbert
Spencer'dir. F ran sa'd a ise A uguste C om te'u zellikle
T aine ve Renan izleyecektir. Fransa'd a toplum bilim i - g e
ne A uguste C o m te - bu pozitivizm den karacaktr. Ne
var ki, toplum bilim e F ransa'd a gerek kiiliini Em ile
D urkheim kazandrr. u var ki, Fransa'd a toplum bilim
136

pozitivizm gibi, diyalektik yntem in katklarndan yok


sun bir biim de g e lie ce k -a sln a b a k lrsa - gelim eyip
km aza saplanacaktr.
"D o a st "n ii reddediyordu pozitivizm . 19. yzyln
sonlarna doru bir tepkiyle karlar bu gr: Bu tepki
yi B ergson tem sil eder ve akln her eyi aklayam ayaca
n syleyerek, geree varm ann bir baka yolu olarak
"sez g i"y i ileri srer. Ve arkasndan din, hatta "m istik "
-e sk i apnda olm asa d a - yeniden canlanrlar.
Pozitivizm , "geri k alm " idi; Bergsonculuk ise aka
"g e ricilik "e hizm et eder.
Bu tepkinin felsefede ve edebiyatta hayli izleyicisi ola
caktr.
Dikkate deer nokta udur: 19. yzyln sonlaryla 20.
yzyln balarnda, "akla kar" olan felsefe akm lar
"b u rju v a" evrelerde palazlanm aktadr. 18. yzyln son
larna doru "akla kar" bir tutum taknm aktadr. Bunu,
burjuvazinin o yllardan balayarak karlat ve z
m nde b y k glkler ektii sosyal sorunlarda aram ak
doru olur. Daha ak bir deyile, kapitalizm em peryalist
aam aya geerken, burjuvazinin felsefe sorunlar karsn
daki tutum u da "akla kar" -v e yer yer "k aran lk " (obsk ra n tist)- olm aktad r.1
lerde faizm, btn o karamsar, bulank ve kaypak ide
olojik malzemesini, ite bu "m ezbele"den bulup karacaktr.
Edebiyat ve sanat
Toplum ve dnce planndaki gelim e ile edebiyat ile
sanattaki gelim e arasnda da yakm bir paralellik gr l
yor:
19. yzyln ortalarna dein egem en olan rom antizm ,
doaya ve duygulara yaknl, lirik klaryla, bir yerde,
19. yzyln ilk yarsndaki o cokun ve tutkulu aratrc
ln dile getirilm esidir.
1 Bu geliim i inceleyen G eorg L u k acs'm nl eseri La dcstruction de la
raison'un (2 cilt, Paris, 1959) Trkeye de evrilm i bir zetlem esi iin,
bkz. H enri Deni, Ekonom ik D oktrinler T arihi (ev. A tilla Tokatl),
stanbul, 1974, c. 2, s. 606 vd.

137

Y zyln ortalarndan balayarak "g erek ilik " (re


alizm ) kendisini gsterecektir. Bilim lerdeki o byk geli
m elerle gzleri byyen "bilim ci akm " az sonra, ed ebi
yatta da yanksn bulur: D oalclk (natralizm ) byle do
ar. D oalclk, edebiyatta ifade arac olarak bata "ro
m an "! seecektir. M zikte o kadar deil, am a "grsel sa
n atlar"! derinden derine etkileyecektir bu akm.
izlen im cilik (em presyonizm ) bu etkilenm eler iinde
ilk akla gelen bir sanat akm.
Son olarak, 19. yzyln bitim ine doru gzken o
"sp iritu alist" deiiklik, edebiyatta eitli araylara yol
ayor: Fransz sem bolizm i, Ingiliz prerafaelizm i eya
nn gizem li kelerine eilm ek savn tayan akm lardr.
M ziin folklora ve ulusal kaynaklara ynelm esi de bu
dnem e rastlar. Bu arada Bat m ziinin tem ellerinden
olan "g a m ", yava yava terk edilm ekte ve yeni bir m zik
dilinin aratrlm as balam aktadr. Daha 16. yzylda ku
rulm u olan resm in tem el ilkelerinden de dn balam
tr: R essam n fras, artk "p ersp ektif"in kanunlarna de
il, bata sezgi ve hayale dayanm aktadr.
20.
yzyl sanatna alan kaplar hem en hem en belli ol
m utur.
DA H A O K BLG
J. D. Bernal, M ateryalist B ilim ler Tarihi (ev. E. Marlal), cilt 2,
stanbul, 1976.
Henri Deni, E konom ik D oktrinler Tarihi (ev. Atilla Tokatl),
cilt 2, stanbul, 1974.
Murat Sarca, Siyasi D nce Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1980.
Boris Suchkov, G erekiliin T arihi (ev. Aziz allar), stan
bul, 1976.

138

OKUMA

R O M A N T ZM VE G ER EK LK
Rom antizm i "kapitalist-burjuva dzenine", "yitirilmi
dler" dzenine, i hayat ve kazancn bayalna kar bir
ayaklanma, tutkulu ve elimeli bir ayaklanma olarak tanml
yor Ernst Fischer. Bu ayaklanma tiyatroda ilk nemli rnekle
rini 18. yzyln ikinci yarsnda Alm anya'da "Sturm und
Drang" (frtna ve atl) akmyla verdi (1767-1785). Goethe'nin
ve Schiller'in nclk ettikleri rom antik yazarlar, Rousseau'nun doaya dn retisini benimseyerek, Corneille ve Racine'in neo-klasik kurallarna ve neo-klasisizmle uzlaarak ge
lien burjuva duygusallna iddetle saldrdlar. Saysz sah
neye blnm oyunlarda, birka saat iinde, yllar kapsayan
olaylar anlatlarak yer ve zaman birlii bir yana brakld. Avru
pa'nn yaam akta olduu devrim bunalm , rom antiklerin
oyunlarnda ayaklanmalar, soygunlar, kadnlarn karlmas
gibi heyecan verici olaylar biiminde belirmeye balad....
Romantizmin tiyatrodaki ilk rnekleri Almanya'dan gel
mekle birlikte, bu oyunlarn en nemli esin kayna Shakespeare'den bakas deildi. Neo-klasisizme bakaldran Alman
yazarlar, Shakespeare'in Almancaya evrilen oyunlarnda ken
di cokunluklarna biim verecek stn rnekler buldular....
Romantizmin, dnce ve duyguyu dizginleyen kurallara
kar bir ayaklanma hareketi oluu, ilk bakta bu akmn dev
rimci niteliini artrr. Nitekim Rousseau, ayn zamanda
Fransz Devrim i'ni hazrlayan dncelerin balca kaynakla
rndan biridir. Ama romantik akm temsil eden yazarlar ayr
ayr ele alacak olursak, bu yazarlarn ortak yannn "devrim ci ya
da devrime kar, ilerici ya da tepkici bir siyasal gr benim
semeleri deil, bu gre akl ve diyalektik d, hayalci bir
yoldan varmalar olduunu" grrz...
Romantizm, iirin ileyebilecei konulan ve kullanabilecei
dili snrlayan neo-klasisizme bakaldrmakla birlikte, ar birey
sel tutumu ve znel yntemi yznden bu bakaldrn temelin
de yatan sorunlara olumlu bir zm getirmedi... Buna karlk
romantizm, ehirle ky arasndaki kopuu, bireyin toplum iin
deki yalnzln, kazan hrsnn bayalklarn dile getiriyordu.

139

Burjuva deerlerine bakaldrmn ikinci aamas diyebilecei


miz gerekilik... Yalnz ehirlemenin ve makinelemenin de
il, ayn zamanda yaylmakta olan demokrasi ve eitlik dn
celerinin... Bilim ve tekniin getirdii ve koullandrd bir an
latm yntemiydi... Gerekilik bir tutum olarak yeni bir kavram
deildi. Tarihteki btn nemli sanatlarn ortak bir zellii ola
rak grebileceimiz bu kavram romanla birlikte nesnel olgula
ra, deneye ve grgye dayanan bir yntem nitelii kazand.
(Cevat apan, Deien Tiyatro, stanbul, 1972, s. 126-136)

SO RU LA R
1. Bat'da 19. yzyl dncesinin nitelikleri nelerdir?
2. Bat'da 19. yzylda bilimlerin geliimi nasl bir tablo gs
terir?
3. Bat'da 19. yzylda felsefi dncedeki geliimler neler
dir?
4. Bat'da 19. yzylda edebiyat ve sanattaki geliimlerin ge
nel tablosu nedir?
5. "Rom antizm " ve "gerekilik", 19. yzylda neye kar bir
bakaldrm adr ve edebiyatla sanata ne getirmilerdir? (Okuma
parasn okuyunuz.)

140

BLM V
ADA BATI UYGARLII: (1)
BATI AVRUPA
D ayand kltrel kaynaklar bakm ndan olsun, tarih
sel geliim i bakm ndan olsun, baka uygarlklardan ayr
lan Bat uygarl, bugn nasl bir tablo gsteriyor?
Bu tabloyu, -tem eld e baz ortak izgiler tasalar d a "Bat A vru pa" ile "B irleik A m erik a" iin ayr ayr izm ek
gerekiyor.
G lln, term onkleer bom balar ve aya yaplan se
ferlerin says ile lld bir dnyada, Bat A vrupa'nn
uluslararas planda -b u g n d e - byk bir arl olm as,
biraz paradoks gibi grnr. Y aadm z dnyada, Bat
A vrupa iktisat ve teknikte -2 0 . yzyln balarna dek ol
duu g ib i- "s r k ley ici" bir rol oynam yor geri; ama
edebiyat ve sanat ile kltrde -b u g n d e - yer yer nc
roliindedir.
Bat uygarlnn kltrel corafyas iinde ise, hl bu
uygarln "b ey n i"d ir Bat Avrupa.
SO SYA L VE K TSA D YA A M
Sosyal yaam
Nfus artndaki yavalk, Bat A vrupa'da sosyal ya
amn bata gelen zelliklerinden biri bugn. Y a oram
bakm ndan ise, Bat A vrupa nfusu gitgide yalanm akta.
Sosyal yaam n bir baka nem li olay da, kentlem e
nin gn getike artm as. Sanayilem e ve tarm n m akine
lem esi ile - o k daha n celeri- balam olan kylerin
kentlere boalm as olay, bugn de srm ekte.
Bat A vrupa'da, bu birikm e byk m erkezin evre
sinde olm akta: Londra, Paris ve Ren Ruhr blgesi. D oal
141

dr ki, kent-ky ilikisinin gn getike deim esi, kylerin


istikrar ve kentlerin dengesi ile ilgili olarak sosyal, iktisa
di, siyasal ve kltrel etin sorunlar karm aktadr ortaya.
Kentlerin sosyal yaam ise, hem artan nfus hem de
konut yetersizlii yznden gnden gne bozulmakta
dr. Gitgide devleen yaplar iinde, kent insannn iine
gmld yalnzlk, kent yaam nn dourduu yor
gunluk, zellikle televizyon gibi elence aralarnn bi
reysellemesi, kent topluluklarnn gelimesinde daha
bugnden insan dndren noktalar oluyor. Kent d
na dinlenmeye giden insanlarn her yl artmas, "kam ping"lerin oalmas, futbol gibi kolektif sporlarn byk
kitleleri gitgide daha fazla uratrmas -elendirici ol
malarnn yan sra- acaba bir "ka" da deil midir?

ktisadi yaam
Bat A vru pa'd a, iktisadi yaam "k ap italizm "e dayanr.
Bu kapitalizm , bir ileri sanayi kapitalizm idir. Ekonom ide
tem el kesim sanayi kesim idir. zellikle talya'd a gneyin
y er yer "azg elim i" bir grnm de olm as nadir rnek
lerdir.
Sanayide enerji retim i bata gelir. Term onkleer ener
ji ise, -em ek lem e dnem inde de o ls a - enerji retim inde
yeni ufuklar am aktadr. M ekanik sanayi hl nem ini
koruyorsa da, kim ya sanayii - zellik le plastik m addelerin
retim in d e- dev gelim eler kaydetm i ve m odern yaam a
ok b y k katklarda bulunm utur.
Tam a aralarndaki gelim eler, zellikle "jet'Terin b u
lunuu, gidi gelie, giderek iktisadi yaam a byk bir yo
unluk kazandrm aktadr.
Y aadm z dnyada, eitli lkeler arasnda iktisadi
ibirliini gelitirm ek iin hem en her yanda giriilen b
tnlem e denem e ve rgtlenm elerine Bat A vru pa'd a da
rastlyoruz.
-

Bunlardan biri, 1950'de -ngiltere'nin nderliinde-

yedi Bat Avrupa lkesi arasnda kurulan Avrupa Ser


best Ticaret Blgesi'dir (EFTA).
142

- Am a Bat Avrupa'da bundan daha ok ad duyulan


ve geni tartmalara konu olan, Ortak Pazar -y a da daha
teknik deyim iyle- Avrupa Ekonomik Topluluu'dur
(AET). Bu, alt Bat lkesi (Bat Almanya, Fransa, talya,
Belika, H ollanda, Luxem burg) arasnda, 1958'de kuru
lan bir gm rk birliidir. N e var ki, bu rgt bir gm
rk birlii olarak kalm ayp, iktisadi ve giderek siyasal
am alar dleyen bir topluluktur.
- Bat A vrupa'da, btn lkeleri -v e teki lk eleribir araya getiren, bir de Avrupa iktisadi ibirlii r

gt (OEEC) vardr ve 1948'de kurulm akla tekilere


nclk etm itir.

B at A v ru p a 'n n tek elci k ap italizm i, ad a ek o n o m i


n in artk v azg eilm ez kuru m u olan "p la n la m a "y a da
b av u rm a k ta d u raksam am aktad r. N e var ki, bu p lan la
m a -s o s y a lis t p lan lam ad an fark l o la r a k - "b u y u ru cu "
ve "z o rla y c" deil, " z e n d irici" b ir n itelik tam ak ta
dr.
B at A v ru p a ek o n o m isin d ek i g elim elerin k olayca
y r d de sy len em ez. Siy asal, u lusal, p sik o lo jik b ir
o k en g eller b u g n de v ard r b u k on u d a. A m a yin e de,
k a p ita liz m in k an u n lar ve zo ru n lu lu klar, b t n b u en
g elleri t rp lem ek te ve aabilm ek ted ir.
S Y A SA L Y A A M
B at A vru pa, belli b ir d em o k rasi tip inin yu rd u d u r:
"B a t d e m o k ra sisi" ya da "k la sik d e m o k ra si" d en en bu
d em okrasi tipi, nce B at A v ru p a'd a d om u ve orad an
ev reye y aylm tr.
N ed ir B at d em o krasisi? H an gi ilkelere d ayanr?
V e b u g n v ard aam a ned ir?
Siyasal liberalizm
B at d em o k rasisin in eg em en ilkesi, "s iy a s a l lib eraliz m "d ir.
S iy asal lib eralizm , en g zel an latm n , 1789 tarih li
143

"n s a n ve Y u rtta H ak lar B ild irisi"n in 1. m ad d esin d e


bulur: "nsanlar, haklar bakm ndan zgr ve eit doar
ve yle yaarlar."
N edir eitlik?
H i kim senin, kendisini bakalarnn stne karan
birtakm haklara ve ayrcalklara "m iras yolu y la" sahip ol
m am as. Ve btn insanlar birbirine eit olduuna gre,
toplum da siyasal iktidar kullanacak kim seleri de yurtta
larn kendileri belirlem elidir.
B unun da sonucu, hkm darlk yerine Cum huriyet,
giderek dem okrasi, "tem sil sistem " ve "seim "d ir.
Ya zgrlk?
zgrlk, bir kim senin istedii gibi dnebilm esi,
dndn yapabilm esi ve istedii gibi hareket edebil
mesi. Tek snr vardr zgrln: "B ak ald rn n z
g rl ". zgrlk yalnz bakalarnn zgrln s
nrlam az; ayn zam anda siyasal iktidarda bulunanlar da
snrlar. "k tid arn sn rlan m as", siyasal liberalizm in
dikkati eken bir baka yan.
H em en b tn b y k liberal kurum lar bu am aca d
nktr.
zgrlkler, "k ii zgrlkleri" ve "k am u sal zgr
l k ler" olm ak zere ikiye ayrlr.
Kii zgrlkleri, zellikle kiinin zel faaliyetiyle il
gilidirler. nce, "gvenlik" ya da keyf tutuklamalara
kar koruma gelir. Bunun hemen yan sra, konut doku
nulmazl, haberleme ve seyahat zgrlkleri gelir. Ai
le ile ilgili zgrlkler de bunlara girer: evlenme hakk,
ocuklar serbeste eitme hakk, boanma hakk vb.
Kamusal zgrlkler, kolektif eylem, yani yurttala
rn kendi aralarndaki ilikilerle ilgilidir. Bunlarn balcalar, basn ve teki anlatm aralar zgrlkleri, tiyatro
ve sinema, toplanma ve gsteri zgrlkleri, dernek z
grldr.

Siyasal liberalizm , "eiti" ve "zgrlk " olarak, bir


gr ya da reti yararna tekelcilii ve ayrcal kabul et
mez. zgrle saygl olduka, her trl gr ve dn
celer serbesttir: Serbeste tartr, serbeste rgtlenirler.
144

Bunun sonucu olarak Bat dem okrasisi "o u lcu "d u r.


Ve yalnz yurttalar deil, ynetenleri de balar bu ilke.
Siyasal liberalizm in uluslararas rgtlenii
Siyasal liberalizm , Bat A vru p a'd a uluslararas bir r
gtlenm eye de gitm i. ki u luslararas rgt gryoruz:
A vrupa Parlam entosu ile A vrupa Konseyi.
A vrupa Parlam entosu ile A vrupa K onseyi birbirleriyle sk sk kartrlan iki organ. A vrupa P arlam entosu 'nu n
A vrupa K onseyi ile h ibir ilikisi yok aslnda. M erkezi
L u xem bou rg'da, ancak zam an zam an S trasb o u rg 'da top
lanyor.
A vrupa Parlam entosu, ilk kez 1979 ylnda A ET yesi
lkelerin her birinde halk tarafndan dorudan seilen
parlam enterlerle olutu. A ET ya da O rtak Pazar diye b ili
nen ve Y unanistan'n kendilerine katlm asyla saylar ona
ykselen grubun "siyasal o rgan ".
Parlam enterler geldikleri lkelere gre deil, tadkla
r dncelere gre gruplayorlar.
Avrupa Parlamentosu parlamenterlerinden 113' Sos
yalist, 107'si Hristiyan Demokrat, 64' Avrupa Demok
ratlar (Muhafazakrlar), 44' Komnist, 40' Liberal, 22'si
Avrupa lerici Demokratlan (De Gaulle'cler), 10'u Tek
nik ibirlii ve 10'u Bamszlar grubuna mensup.

A vrupa K onseyi ise, II. D nya Sava'ndan sonra 1949


ylnda on A vrupa lkesi tarafndan kuruldu.
Belika, Danimarka, zlanda, ngiltere, Fransa, Hollan
da, talya, sve, Norve ve Luxembourg tarafndan kuru
lan Konsey'e 1950'de Trkiye ve Yunanistan, daha sonraki
yllarda ise F. Almanya, zlanda, Avusturya, svire, Malta
ve Kbrs katldlar. spanya ve Portekiz bu iki lkede de
mokrasiye geildikten sonra 1977'de ye olmulardr. Buna
karlk, Yunanistan, 1967'deki albaylar cuntasndan sonra
yelikten karlma noktasna gelmi, ancak Konsey'in bu
kararn beklemeden kendisi yelikten ayrlm.
145

A vrupa K onseyi'nin Parlam entosu olan A ssam ble, ye


lkelerin 170 P arlam ento tem silcisinden oluuyor.
Bat dem okrasisi hedeflerine ulaabilm i m idir?
Eletirilere bakarsanz hayr.
Bat dem okrasileri, yurttalarna dev ilerlem eler sala
dklar halde, hedeflerine ulaam am lardr. Yalnz sorun
lar olan bir dem okrasi deil, "b u n alm " iinde bir de
m okrasidir o.
Bat dem okrasisinin bunalm
K kleri 19. yzyla giden, fakat 20. yzylda kesin iz
gilerle ortaya kan gelim eler, Bat dem okrasisine baz
d eiiklikler getirm i ve sonuta onu "k la sik " kim liin
den syrp "sosyal d em okrasi" denen yeni bir kim lie
brndrm tr.
Bu deim ede, sosyalist dnce ve hareketlerin katk
s byktr.
Btn bunlar sorunlar zebilm i ve Bat dem okrasisi
ni hedeflerine ulatrm m dr?
K endisi hi de M arksist olm ayan C laude Julien adl ta
nnm bir Fransz yazar, D em okrasilerin intihar adl ese
rinde pek ilgin bir tablo iziyor.
zetle u syledikleri:
"B a t dem okrasileri, yurttalarna dev ilerlem eler sa
ladklar halde, hedeflerine ulaam am lardr. Sanayile
m i toplum lar, asl dem okratik hedeflerini daha baka u
ralara feda etm ie benziyorlar. Bu hedefleri tam am en
yadsm am akla beraber, bazen grem eyecek kadar uzaa,
ikinci plana itiyorlar... A nlalan, zenginliklerin ve gcn
gelim esi, dem okrasilerin zellikle zerinde durduklar
bir ura olm utur...
D em okratik saylm ak iin, refahn gelim esi, elbette
zenginliklerin eit biim de datlm asn gerektirir; oysa
kalknm ann rnleri ok eitsiz bir biim de blnm ekte
dir. Ve baz sosyal snflar eer bir kenara itilm em ilerse,
pay diye yalnz birka krnt alabilm ekte, bu na karlk
b ir m utlu aznlk aslan payna konm aktadr.
Z enginlik ve g b tn insan topluluklarnn am alar
146

arasnda yer alr, am a dem okratik bir toplum da asla nce


lik tannacak hedefler diye kabul edilem ez: Byle bir top
lum iin asl olan, yine zgrlk, eitlik, adalet, kardelik
tir. Ve bunlar h ibir zam an ekonom ik kalknm ann yan
rnleri saylam azlar. Y zyln bandan beri Bat dnya
s retim m ekanizm asn kknden deitirm i, zengin
liklerini kat kat artrm , tketim dzeyini ykseltm i, ya
am biim ini allak bu llak etm itir. M ilyonlarca insan yok
luun, hastalklarn, cehaletin sultasndan kurtarm , bir
b enzetm e yapm ak istenirse kan andan, sesten de h z
l uak dnem ine geirm itir.
Am a acaba zgrlk, eitlik, adalet bylesine hzl bir
kalknm aya tank olm u m udur? Bu kavram lar ok ar
bir ilerlem e gsterm i, aralksz parann ya da b ir snfn
ayrcalklarna, pein yarglara, gruplarn bencilliine
ve dncenin katlam asna toslam tr. Toplum un en
kendi halinde diye bilinen snflar, ortarenim yapm ak
olanaklarna ve zel otom obile kavuurken, bir zam anlar
bunlar ayrcalk olarak bilen snf da, son derece gelim i
bir uzm anlk renim ine ve zel uaa sahip olm aya ba
lam aktadr. Refah ve g, toplum da dev bir genel kalkn
m aya neden olurken, ayn toplum u gerekten zgr klam am tr. im di yoksullar daha az yoksuldur, am a eit
sizlikler yine alabildiine byktr. Bilgisizlikleri geri
lem itir, am a iktidar sahibi olm alarna yetecek insancl b il
giler edinem em ilerdir. D aha rahata kavum ulardr, am a
bo b ir lksle donanm lardr. Seslerini belki y kseltebil
m ektedirler, am a kitle haberlem e aralar ya da reklam c
ln sesi kadar deil. Tek silahlar, tpk yzyln banda
olduu gibi, yine oy pusulalar ve grevdir. O ysa ekono
m ik ve siyasal iktidar ellerinde tutanlar, bilim ve tekno
lojinin b t n kaynaklarndan yararlanarak kom uta ettik
leri aralar gelitirm ek yolunu sem ilerdir.
Refah ve g, dem okratik yaam n serpilip gelim esine
yarayabilirdi; bu nu n yerine bunalm l rpntlar iinde
brakverm itir d em o krasiy i..."1

! Claude Julien, Demokrasilerin ntihar (ev. M ehm et A. Kayabal), stanbul,


1974, s. 351-353.

147

r
K LT R EL YA A M
Bat A vrupa lkelerinin son on yllarda geirdii ikti
sadi ve teknik deiikliklerden, belki siyasal yaam dan
ok daha fazla kltrel yaam etkilenm itir.
Felsefe ve bilim
Bat A vru pa'd a felsefi akm larn ada tablosunu b ir
ka satrda izm ek aslnda pek kolay deil. G ze ilk ar
pan noktalar unlar oluyor:
19.
yzylda esaslar konan M arksist felsefenin, 20. yz
yldaki gelim elerle daha da zenginlik kazand bir gerek.
Bunun yan sra fenom enoloji ile v arolu u lu k (existen
tialism e), dnyay ve insan yeni bir biim de kavram ak iin
yaplan abalan tem sil eden iki byk felsefe akm. Tem el
de kapitalizm in km azlarnn dourduu "bunalt"nn bel
ki en ok zerinde duran da varoluuluk oluyor. Personalizm in de stnde zellikle durduu konulardan biri bu.
Btn bu akm larn iinde Marksizm, egem en durumda
olan. Varoluuluun en byk temsilcilerinden olan JeanPaul Sartre, -so n byk eserlerinden biri o lan - Diyalektik A k
im Eletirisi'nde bunu aka sylyor: "Tarihte Descartes ile
Locke'un dnemi olmutur; Kant'm ve H egel'in dnemi ol
mutur. Bu felsefenin de, srasyla, btn bir dn
ceyi besleyen tarla ve btn bir kltrn ufku oluyor. Daha
nce syledim, im di de tekrarlyorum: nsanlk tarihinin tek
geerli yorumu diyalektik m addeciliktir." "V e nk -y in e
Sartre'a g re- gerekliin kendisi M arksisttir ve Marksizm,
-h i olmazsa amz iin - almaz durum dadr."
Fizik, kim ya ve biyoloji gibi deneysel bilim lerdeki b
yk gelim elerin yan sra, Bat A vru pa'd a zellikle "insan
bilim leri" (antropoloji, psikoloji, toplum bilim , iktisat ve
siyaset bilim leri), son on yllarda ok b y k gelim eler
kaydetm itir ve etm ektedir.
Edebiyat
Bat A vrupa'nn eitli lkelerinde edebiyatn artk k la
siklem i biim lerine u yarak eser veren yazarlarn says
148

bugn de hayli fazla. E d eb biim ler arasnda, rom an, b u


gn de bata gelen bir yer tutuyor; tiyatro ondan sonra, i
ir ise daha sonra geliyor.
A m a bunlarn yan sra, konu ve biim de bir yenilem e
yi deneyen abalar da gze arpm akta: Fransa'da, Alain
R o b b e -G rille t'n in "yen i rom an" anlay bunlardan biri.
Bunun gibi, Bat A vrupa'da "A m erikan rom an"m n kefi
nin -b ira z ge de olm u o ls a - etkileri bugn de sryor.
Sinem ann anlatm gcnn ulat boyutlarla, resim
ve m zikteki soyutlam ann genilettii ufuk karsnda,
tiyatronun z ve olanaklar tartm a konusu oluyor. Ionesco, yazd eserlerle tiyatroyu gerekten bir sorun ha
line getirm itir. A m a tiyatronun geliim inde, son zam an
larda, en b y k yeniliklerden ve katklardan birini byk
A lm an yazar B ertolt B recht yapt.2
nsanln iinde yaad byk dnm en iyi an
layabilenlerden biri Bertolt Brecht (1898-1956) oldu. Ve
am zn getirdii yeni ze uygun yeni sanatsal biim le
rin arkasna dt.
Brecht'in btn sorulan, kendi zellikleriyle amza
ynelmitir. Onun asl zgnl de buradadr. Ortaya
att sorular ile onlara verdii yantlar, hep insanl iin
de yaad honutsuzluktan kurtarmak gereksinmesin
den doar.
Brecht, gerek bir dram yazardr. En byk amac,
kitleleri, piyeslerini grenleri, dinleyenleri deitirmek

tir. nsanlar tiyatrodan ktklar zaman, yalnzca sarsl


m deil, deimi de olmaldrlar: Uygulamada iyiye,
bilinli uyana, eyleme, ilerlemeye ynelm ilerdir.
nk estetik etkinin ilevi, sosyal, ahlaksal bir dnm
oluturmaktr.

Gzel sanatlar
G zel sanatlardan resim , bu g n -esk isin d en ok fa z la bir bollu k ve eitlilik gsteriyor. yle olunca da, resim le
' Brecht konusunda zellikle bkz. Teoman Aktrel, "B ir H alk Filozofu:
Bertolt B rech t", M illiyet Sanat Dergisi, Yeni dizi, say 21, s. 21-23.

149

ilgili akm larn bir tablosunu verm ek aslnda hayli zor bir
i. Bununla beraber, Bat'da bugnk resim , iki byk
akm arasnda paylalm tr denebilir: Bunlardan biri,
-b u g n de savsaklanam ayacak eserler v e re n - figratif ya
da gereki gelenei tem sil eder; tekisi de soyut resim
akm dr.
B at'd a ada resim deki devrim in sim gesi olarak da
Picasso kabul edilm ektedir hl.
Bat'd a, ada heykele iki eilim egem en durum da:
inde A uricosto, C outurier, G iacom etti'lerin bulunduu
ekspresyonist eilim in yannda, soyutu eilim gze ar
pyor. Bu ikinci eilim in iinde, ilk anda akla gelen b y k
adlar Calder, Arp, H enry M oore, A. Pevsner... oluyor.
am zda, gzel sanatlarda arlk "m im arlk "a do
ru kaym aktadr.
ada m im arlk, dnya apnda bir geliim iindedir:
ada m im arlktaki katklar belli bir lkeye balam ak
hayli g. Bu konuda eitli dnceler, Birleik A m eri
ka'd an gelip A vru pa'ya, giderek dnyaya yaylyor: "O r
ganik m im arlk" kavram na b y k bir aklk getiren
A m erikal W right'in etkisi bu bakm dan byk olm utur.
M ies van der Rohe, W alter G rapius, A lvor A olto, M arcel
Breuer, vb...
B at'd a ada m im arln, giderek ehirciliin kendisi
ne ok ey borlu olduu b y k adlardan biri Fransz Le
C orbusier'dir. Toplum larn tam bir bym e halinde ol
duu bir dnyada ehirciliin grevlerini -b e lk i- en iyi
belirten o oldu. Le Corbusier, kentte yalnz, insanca, daha
konforlu yaayabilm enin koullarn deil, ayn zam anda
k en t-d o a b t n lem esin in de y ollarn saptam tr.
"B an liy ler kaldrlm al, doa kentlerin iine getirilm eli
d ir" ilkesi onundur.
V e bu ilke, ehirciliin "on su z olm az" ilkelerinden b iri
dir bugn.
M zikteki gelim eler
B at'd a ada m zikteki gelim elerin iinde, bata
nem le bir olay stnde durm ak gerekir: M zik, nceleri,
150

dar bir sekinler evresine hitap eden ve konser salonlar


na hapsolm u bir durum da idi. Bugn ise, geni kitlelere
doru yaylm aktadr. Plak sanayim deki gelim eler, radyo
ve televizyonun bolluu, m zii -h e m e n - her yere ve her
kese gtrm tr.
Ve eskisinden daha yetkin bir dinlem e teknii yaratl
m tr.
Bugn Bat'da, M artinen, Lesur, Land o w sky Terin tem
sil ettii "k la sik " akm n karsnda, -d a h a im diden kla
sik rneklerini verm i sa y la n - bir "y en i m zik " akm
vardr: Schoenberg, Bartk, Stravinski, W ebern, Varese,
M essiaen... ada yeni m ziin nl adlardr. Bunun gi
bi, sibernetik m zik, elektronik m zik, som ut m zik, Bat'da ada m zik iindeki yeni araylara birer rnek
olarak gsterilebilir.3
D insel yaam
Bat A vrupa toplum larnda dinsel yaam da, iinde y a
anlan dnem in bunalm n yanstm aktadr.
nce, dinin etkisinin, sosyal planda, eitli nedenlerle
hayli gerilem i olduu bir gerektir. nsanlar eskisinden
daha az inanm akta ve dinin ayin ve trenlerine daha az
katlm aktadr. Btn bunlar, gerek Katoliklii, gerek Pro
testanl -eitli y n lerd en - birtakm giriim lere, giderek
yeniliklere gtrm ekte.
D A H A O K BLG
Aragon, am zn Sanat (ev. Bertan Onaran), stanbul, 1966.
Bertolt Brecht, H alkn E km ei (ev. A. Kadir - A. Bezirci),
stanbul, 1972.
M. . pirolu - S. Eybolu, A vrupa R esm in de G erek D uygu
su, stanbul, 1972.

Claude Julien, D em okrasilerin ntihar (ev. Mehm et A. Kayabal), stanbul, 1974.


Ernest Mandel, A vrupa M eydan O kuyor (ev. T. Tayan),
' Bat'da son m zik gelim eleri iin bkz. Filiz Ali Laslo, "Yeniden Dou
m u?", Gsteri, 1981, say 8, s. 46-47.

151

Ankara, 1974.
A. Mishin, Teoride ve Pratikte Burjuva Demokrasisi (ev. E.
Akz), stanbul, 1976.
Herbert Read, Manet'den Picasso'ya 20 ada Ressam (haz.
Adli Moran), stanbul, 1966.
Boris Suchkov, Gerekiliin Tarihi (ev. Aziz allar), stan
bul, 1976.

OKUM A
B R EC H T VE PC A SSO
...ada yazarlardan pek azmin eserleri bu byk Alman
airinin, bu dhi dram yazarnmki kadar bar dncesiyle
dolmu, bara hizm etin gerekliliini belirtmitir. Brecht, insan
lk davasnn, iyilik iin, gelecek iin, yaam ak iin savaan ba
sit insann davasnn eri olmutur. in ilgin yan, amzn en
iyi hmanistlerinden birka Prusyal baronlarla barbar general
lerin bu militarist Alm anya'sndan, bu kltr dman Hitler
Alm anyas'ndan kmtr: Heinrich ve Thomas Mann, Anna
Seghers, Arnold Zweig, Bertolt Brecht. phesiz, Alman halk
nn en derin gereini onlar temsil ederler.
Brecht, bize derin grler, byl dnceler ve yksek
duygular ile atlgan bir biim orijinalliinden meydana gelmi
bir eser brakt. Sanyorum ki, zamanmzn herhangi bir eserin
den ok, Brecht'in eserinde, sanatn gelecekte ne olacan im
diden grebiliriz: Sanat eserinin her trl ematizmden ve dog
maclktan iyice arnmas... Yeni bir hayat kurulur ve insanln
yz deiirken, Brecht, amzn getirdii yeni ze uygun ye
ni sanatsal biimlerin peine dt.

Halka adanan bir eserin, nasl halkn silah haline geldii


ni, bunun iin kendisini snrlamaya, formllere, emalara hap
setmeye nasl ihtiya olmadn ve insanlar silkelemek, etkile
mek, dnyann deimesini var gcyle desteklemek zere ba
yalam ann nasl gerekli olmadn gsterdi... "Popler" ile

"entelektel"in birbirine kart alanlar olmadn ispat etti. En


yksek dzeyde bir aydnn dahi nasl bir halk yazar olabilece
ini retti. yleyken, hibir zaman sadelikle yalmkatl, halk
la ayaktakmm birbirine kartrmad. Bir zamanlar moda olan
152

u tezi de kabul etmedi: Byk ynlar etkilemek ve bu ymlarca anlalmak iin entelektel dzeyi drmek, yeni biim
ler aramay bolam ak yahut duygular ve gereklii snrlandr
mak gerekir. Brecht halkna kar da, kendine kar da namuslu,
tam anlamyla gereki, esiz bir yazar rnei oldu.
Brecht, insann savat ve yceldii her yerde hazr olacak
tr...
(Jorge Amado - Bertolt Brecht, H alkn Ekm ei,
ev. A. Kadir - A. Bezirci, stanbul, 1972 s. 5-6)
Les Lettres Franaises dergisinin 25 Mart 1945 tarihli saysnda

Picasso'nun u bildirisi yaymlanmt:


"Bir sanat nedir dersiniz? Ressam sa yalnz gzleri, mziki ise yalnz kulaklar, ozansa kalbinin her katnda bir lir ve hat
ta boksrse, yalnz adaleleri olan bir ahmak m? Tersine ayn za
manda siyasal bir kiidir sanat. Btn varl ile tepki gster
mesi gereken, ackl, keskin, mutlu olaylarn karsnda her an
bilinli olmas zorunlu bir kiidir sanat. Bakalarna kar ilgi
gstermeden yapabilir mi kii... Kendisine bol bol canllk geti
renlerden kopabilir mi? Resim, odalar sslemek iin yaplma

mtr. Resim, dmana kar saldrda ve savunmada kulla


nlmas gereken bir sava silahdr."
Ve dman, Picasso'nun birok defalar belirttii gibi, bencil
lii ve kar iin baka insanlar smren kiidir.
(Herbert Read, M anet'den Picasso'ya 20 ada R essam ve
tekiler, hazrlayan: Adli Moran, stanbul, 1966, s. 122)

H A LK IN EK M E
Bilin: H alkn ekm eidir adalet.
Bakarsnz bol olur bu ekm ek,
bakarsnz kt,
bakarsnz doyum olm az tadna,
bakarsnz berbat.
Azald m ekm ek, balar alk,
bozuldu m u tad, balar honu tsu zlu k boy atm aya.
Bozuk adalet yeter artk!
153

A cem i ellerde yorulan, iyi piirilm em i adalet yeter!


Yeter katksz, kara kabuklu adalet!
D ura dura bayatlayan adalet yeter!
B olsa insann nnde ekm ek, lezzetliyse,
gzler br yiyeceklere yum ulsa da olur.
A m a her ey bollam az ki birdenbire.
Bilirsiniz, nasl bolluk dourur ekm ek:
A daletin ekm eiyle beslene beslene.
Ekm ek her gn gerekliyse nasl,
adalet de gerekli her gn,
hem o, gnde birok kez gerekli.
Sabahtan akam a dek, i yerinde, elencede,
hele alrken canla bala,
kederliyken, sevinliyken,
halkn ihtiyac var pikin, bol ekm ee,
gnlk, has ekm eine adaletin.
M adem adaletin ekm ei bu kadar nem li,
onu kim piirm eli, dostlar, syleyin?
teki ekm ei kim piiren?
A daletin ekm eini de
kendisi piirm eli halkn,
gndelik ekm ek gibi,
Bol, pikin, verim li.
Bertolt Brecht
(ev. A. Kadir - A sm Bezirci)
SO R U LA R
1. Bat Avrupa'da, son zam anlarda sosyal yaamda ne gibi
deiiklikler olmutur ve olmaktadr?
2. Ne gibi iktisadi gelimeler olmutur ve olmaktadr?
3. Siyasal liberalizm nedir? "oulculuk" deyince ne anla
lr? Bat demokrasisi, hedeflerine ulam bir demokrasi midir?
Deilse bunun temel nedenleri nelerdir?
154

4. Bat Avrupa'nn kltr yaamnda son yllarda felsefe ve


bilim bakm ndan ne gibi gelimeler olmutur? Marksizmin bu
yaamdaki yeri nedir?
5. Edebiyatta, ne gibi gelimeler olmutur? Bertolt Brecht'in
tiyatro ve Picasso'nun resim anlayndaki zellikler nelerdir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
6. Gzel sanatlar ve mzikte ne gibi gelimeler olmutur?
7. Bat Avrupa'da bugnk dinsel yaam ne gibi zellikler
tar?

155

BLM VI
ADA BATI UYGARLII: (2)
BRLEK AMERKA
Birleik A m erika, iki yz m ilyonu akn nfusuyla
-K a n a d a ile b e ra b er- A m erika ktasnda "B at U ygarl
"m n tem silcisidir.
Bat A vrupa ile ortak noktalar var Birleik A m eri
ka'nn, iktisadi ve sosyal sistem olarak "k ap italizm i", si
yasal rejim olarak da "B at d em okrasisi"n i kabul etm esi,
ilk akla gelenler. Bununla beraber, Birleik A m erika'ya
has birtakm zellikler var ki, onun Bat A vru p a'd an ayr
olarak incelenm esini gerektiriyor.
BR LEK A M E R K A 'N IN D O U U
Bat uygarlm Bat A vru p a'd a kuranlarn atalar, y z
yllardan b eri o topraklarda yaam lard. Birleik A m eri
k a'y kuranlar ise, 16. yzyld an sonra - zellik le A vru
p a 'd a n - A m erika'ya g edenler oldu. A m erika'nn asl
yerli ahalisinin bu kurulutaki pay, -b irk a kentin tad
kzl derili kelim enin d n d a - hi denecek denli az.
Bu gn iki rol olm utur:
- A vrupal gm enler A m erika'ya, ayrldklar lkenin
rf ve detlerini de getirdiler.
- N e var ki, gm enler A m erika'ya, A vru pa'd aki siya
sal baskdan ve iktisadi zorluklardan kaarak geliyorlard.
Bylece, ilerinde A vru pa'ya kar derin bir tepkiyi ta
yorlard. A m erika onlar iin bir "zg rl k beld esi" idi.
O rada h em zgrlk iinde yaayabilir, hem de zenginleebilirlerdi. ok gem eden, "A v ru p alla" kar kan ve
kendisini "A m erik al" olarak duyan bir kuak dom aya
balad.
Bugn A vrupaldan birok ynleri ile ayrlan A m erika
lnn atas ite bu kuaktr.
157

A m erika'ya yalnz A vrupal "b ey azlar" g etm edi. Be


yazlarn dnda -A sy a l inli ve Japonlar bir y a n a - zel
likle A frikal "k ara in san lar" da geldiler, daha dorusu
getirildiler. Tarladan m adenlere dein alan, -d a h a do
rusu krba altnda altrlan lar- bu kara derili bahtszlar
oldu. Bugn de Birleik A m erika'da nfusun -y ak lak
o la ra k - % 10'unu onlar oluturuyor.
Kara insanlarn ou, beyazlarn yaam biim ini be
nim sem i olm akla beraber, her ikisi arasndaki ilikiler
-b u g n b ile - eitli glklerle doludur; zellikle gneyli
eyaletlerde, karalarla beyazlar arasnda bir "ay rm a" poli
tikas uygulanr. G nlk yaayn hem en her kesim inde
byledir bu: K aralar, ayr m ahallelerde yaar, ayr okulla
ra gider, ayr kiliselerde dua eder, ayr aralarda seyahat
ederler. Federal devletin, bu ayrm a politikasna kar al
d nlem ler, zellikle gney eyaletlerde, bugn bile e
tin glklerle karlam aktadr. 1861-1865 yllarnn
Sava'nd a "k leli in " kaldrlm as, "karalarn sorunu"nu
kknden zm eye yetm edi. Bu sorun, bugn de eitli
grleri biim lendirm ekte ve bu farkl grler
re
form cu " ya da "d ev rim ci" biim ler altn d a - eylem lere yol
am aktadr.
K TSA D VE SO SY A L YAAM
Kapitalizm ve sosyal snflar
Birleik A m erika, zellikle I. D nya Sava'ndan bala
yarak, dnyann "1 n u m aral" ekonom ik gc olarak or
taya kar. Sosyalist ekonom ilerin de arlklarn ortaya
koyduklar gnm zn iktisadi dnyasnda, "kap italist"
ekonom iler iinde, - z ellik le "d o la r"m deerindeki sal
lant ve dlere k a rn - bugn de "lid er" durum unda
olan odur.
Birleik A m erika, "k ap italist" bir lkedir. Ne var ki,
sistem , Bat A vru pa'd akinden ok daha fazla, iktisadi ve
sosyal yaam a -d e rin li in e - kk salm tr. Sendikalar bile,
sistem in kendisini tartm az. Sosyalist akm ise, Bat Av158

rpa'dan farkl olarak, serpilip yaylm a olanan hibir


zam an bulam am tr.
Balarda "y arm ac" bir nitelik tayan A m erikan ka
pitalizm i, -kap italizm in am zdaki geliim ine u y arak "te k e lci" bir kapitalizm haline gelm itir. "T ek elci" nitelik,
Bat A vru pa'd aki kapitalizm den daha nce balam tr:
1929 ktisadi Bu nalm 'n dan sonra, federal ynetim in
trstlere kar ald nlem lere karn, sistem e bugn de
yn veren, belli tekelci gruplardr: "G eneral M otors", "U .
S. Steel", "G eneral Electric", "IT T ", A m erikan iktisadi ya
am nn dizginlerini ellerinden tutan byk tekelci grup
lar iinde ilk anda akla gelenler.
Bu tekelci gruplar, Birleik Amerika'da, yalnz iktisa
di ve sosyal yaama deil, siyasal yaama da yn veriyor
lar. Emperyalizmin z gerei, azgelimi lkelerdeki ge
limelere -siyasal iktidar deiikliklerine varncaya d ek uzanyor bu yn veri. erde, silah fabrikatrleriyle yk
sek rtbeli askerlerin oluturduu -kendi de bir tr fa
izm o la n - "pentagonizm", azgelimi lkelerdeki ba
mszlk isteklerine kar oralara "ihra" edilecek faizmi
belirliyor.
Son ili rnei, bunun ilgin bir rneidir.

Birleik A m erika'da, iktisadi iktidar ok kk bir


aznln elinde olm asna karn, hayli geni bir "orta s
n f" da var.
Bunun yan sra, byk bir "ii snf" gryoruz: N
fusun -h em en h e m en - te biri bu snfa giriyor. ilerin
b y k bir ksm sendikaldr. Sendikalar, lkenin iktisadi,
giderek siyasal yaam nda byk bir arl olan kuru
lulardr. Ne var ki, A m erikan sendikacl, kapitalist sis
tem in tem elini tartm a konusu yapm ayan bir sendikac
lk anlayn tem sil eder. A m erikan sendikalar, grev ara
clyla, yalnz daha fazla cret ve daha iyi alm a kou l
lar iin m cadele ederler.
Yer yer "d ev rim ci" bir anlay tem sil eden Bat A vru
pa sendikaclndan ayrlrlar bu bakm dan.
Birleik A m erika'da -g n e y bir y a n a - klasik kyl
159

zm resi yoktur. Kendi topranda, nce kendi gereksin


mesi iin eitli eyleri ekip bien kyl yerine, tarm ke
sim inin norm al tipi " farm er"dr: Farm er, tarm da m akineli
faaliyet gsteren ve genellikle belli bir retim dalnda uz
m anlam bir giriim cidir.
Toprak akndan ok daha fazla, "v erim lilik "tir onu
dndren.
'A m erikan yaam biim i"
Am erikal "o rta " insan tipi "b irey ci"d ir. nk yaam ,
karsna bir yar alan gibi karlr. O alanda m cadele
serttir ve herkesin ans da kendinedir. Bu "o rta " insan ti
pi, ayn zam anda, toplum un kurallarna daha ok bal
dr; daha dorusu, bal olm ak zorundadr. Bata tabi o l
duu eitim sistem i ona bunu tler, bunu alar.
Birleik A m erika'da ilk ve orta eitim ve retim , 18
yana dein srer. ocuun eitim i, cezalandrc nitelik
ten -o la b ild i in ce - uzaktr. ocuk ailede bir kral kadar
serbesttir. lkretim , sonra da ortaretim de (high school),
program lar az ykldr. renciler arasnda ister iste
m ez eitlii bozacak olan "k o m p o zisy o n "a yer verilm ez.
Okulun am ac bilgi verm ekten ok, kiisel grlerini
-y zey sel de o ls a - form llendirebilecek serbest yurttalar
yetitirm ektir.
O kulda spora byk yer verilir.
Boanm a bir l olarak alndnda, A m erikan ailesi
dayanksz ailedir. zellikle kentlerde boanm alar hayli
sktr (% 17). Eski geniliini yitirip bugnk dar ereve
sine geen A m erikan ailesinin bir zellii "o k ocuklu"
olm asdr. Dourganlk, 1940'lardan balayarak hayli yk
sek oranda gelim ektedir (% 0,24). A m erikan ailesi, gnlk
yaaynda "m ak in e"y e en ok yer veren bir ailedir. D a
rda "s perm arket" denilen byk m aazalar, bu yaay
daha kolaylatrr.
A m erikallar, "in ziv a"y ok az ararlar. Genel elence
nin konusu, bata " n iversite fu tbolu "du r. Baka lkeler
deki byk futbol kulpleri yerine, dev statlarda karla
anlar eitli niversite ekipleridir. Beyzbol, ulusal sporun
l(.()

bir baka eididir. G olfe de byk yer verilir.


Btn bunlar A m erikan toplum unun bir yzdr. le
ri, "u y g a r" A m erika'nn bir de " b r yz" var.
Ne gryoruz o yzde?
Birleik A m erika'da, son istatistiklere gre, insanlarn
cebinde ya da evinde serbeste 50 milyon silah bulunm ak
ta, yani her drt A m erikaldan biri tabanca tam akta; l
kede her yirm i drt dakikada bir cinayet ilenm ekte; her
on saniyede bir ev soyulm akta ve her yedi saniyede bir
kadnn rzna geilm ektedir.
M ilyonlarca A m erikal, zellikle byk kent sakinleri
bu korkuyu yaarlar her g n .1
Koca lkeyi saran "cin a y e t h u m m as"n d a, 19. yzy l
dan kalma uygulam alarn sonucu silah alveriinin ser
best olm as ve herkesin rahatlkla silah tam asnn rol
byk kukusuz. Toplum bilim ciler, ruhbilim ciler, yllar
dan beri bunu sylyorlar ve silahlarn denetim altna
alnm as halinde, bu cinayet dalgasnn byk lde di
nebileceim savunuyorlar.
Byk cinayetlerden sonra, konu hep gndem e gelir.
Televizyonda ve teki forum larda tartlr; hatta bu konu
da bir eyler yaplm as gerei zerinde anlam aya da va
rlr. Ancak, btn bunlar unutulur ksa bir sre sonra ve
dnlen nlem lerin hibiri alnm az.
G deildir bunun nedenini anlam ak. O dev silah sa
nayinin VVashington'daki etkisi byktr. Kongre'deki
"silah lobisi", im diye dek, silah sat zerinde herhangi
bir kstlam aya gidilm esini hep nlem itir, nleyebilm itir.
A m erikan toplum unun zam an zam an bakanlar hedef
alan saldrlara dein yol aan bunalm n, yalnzca silah
bolluuna balam am ak gerek kukusuz. Btn bir toplu
mu saran cinayet dalgas, ciddi toplum sal sorunlarn orta
ya kard bir patlam adr. Baka bir deyile, toplum sal
ve ruhsal bir bunalm geirm ektedir Birleik A m erika.
N ereden kaynaklanyor bu bunalm ?
ok ey sylenm itir bu konuda ve daha da sylene
cektir.
1 Bu konuda u ilgin yazya bkz. Haluk ahin, "Kentleri Bekleyen Kor
ku", Cumhuriyet, 30 H aziran 1981.

161

Am a sorunun yant, byk lde kapitalizm e, onun


bunalm na bal olm asn?
SY A SA L SSTEM
Birleik A m erika, bugn dnyann en yal bir anaya
sasyla ynetilm ektedir. 1787 tarihli bu anayasa, A m eri
ka'd a iktisadi ve sosyal gelim elerin gerektirdii eitli
d eiikliklere urayarak bugne dein yaayabilm itir.
A m erikan anayasas, bata iki temel ilke zerine daya
nr: federalizm ve dem okrasi.
Federalizm
Birleik A m erika, 50 devletten oluan bir federasyon
dur.
Bylece, her "fed ere" devletin rgtnden baka, onla
rn stnde bir "fed eral rg t" vardr.
D evlet yetkileri, bu iki eit otorite arasnda paylal
m tr. Ulusal savunm a, d politika, gm rk ve posta ile
ilgili nem li konular federal devletin yetkisine braklm ;
m edeni hukuk, polis, salk ve eitim gibi konular da fe
dere devletlerin yetkisine giriyor.
ada iktisadi ve sosyal zorunluluklar, federal devle
tin otoritesini gitgide artrm aktadr. Federe devletler, h al
kn setii valilerin bakanlk ettii yrtm e organlaryla,
m eclisleriyle ve yarg organlaryla varlklarn hl sr
drm ektedir.
D em okrasi
A m erika'da rejim , "B at d e m o k ra s is in in temel ilkele
rine dayanr.
H km et edenleri halk seer; seim ler, "gen el o y "a da
yanr. Y urttalarn tem el hak ve zgrlkleri kabul edil
m i olup, hepsi kanun karsnda eittirler. Geri, dem ok
rasinin bu ayrcalklarndan "kara derili insanlar" uzun
sre yoksun tutulm ular; am a sonuta, onlara da bu hak162

lar tannm tr. Bunun gibi, kilise ile devlet ayrl ilkesi
nin bir sonucu olarak, tm m ezhepler arasnda m utlak bir
eitlik vardr. Y asam a yetkisi, K ongre ad verilen -ik i
m e clisli- bir parlam entoya braklm tr.
Bu meclislerden biri (Senato), teker teker federe dev
letleri temsil ediyor. Her devletin Senato'da ikier temsil
cisi oluyor.
teki meclis (Temsilciler Meclisi), her devletin nfu
su orannda seilen temsilcilerden oluuyor. Bu meclis,
federe devletleri deil, tm federal halk temsil ediyor.
Kanunlar ve bteyi Kongre yapyor; Senato'nun ay
rca uluslararas antlamalar konusunda birtakm yetkile
ri vardr.

Y rtm e yetkisi, bir "B ak an "a verilm i. A m erikan si


yasal sistem inin asl zellii de bu Bakan'n durum unda
ve yetkilerinde kendini gsteriyor.
Bakan', drt yl iin, -ik i dereceli bir seimle ve genel
o y la - halk seiyor.
Bakan'n elinde ok geni yetkiler bulunuyor: O rdu
larn bakomutanlndan, i ve d politikann yrtl
mesine varncaya dek ynla yetki. Kongre'nin yapt
kanunlar "veto" etmek de, Bakan'n nemli yetkilerin
den biri. Bakan'n, bir de Kongre'ye "m esaj" gnderme
yetkisi var ki, Kongre ile ilikilerini dzenleyen balca
aralardan biri o oluyor.
Bakan, faaliyetini birtakm yardmclarla yrtyor.
"Sekreter" ad verilen bu yardmclar seen de kendisi.
Sekreterler, yalnz Bakan'a kar sorumlular; parlamento
karsnda sorumluluklar yoktur. Bunun gibi Bakan'n
kendisi de parlamento karsnda siyasal bakmdan so
rumsuz.

B akan lk stat sn d eki bu zellikler, A m erikan h k


m et biim in i parlam en ter h k m et biim in d en ayryor:
A m erikan h k m et biim i, "B at d em o k rasisi"n in bir
farkl u ygu lam as olarak, "B ak an lk rejim i" adyla an
lyor.
163

A m erikan yarg rgtnn ba, Y ksek M ahkem e


denen bir anayasa kurum udur. eitli yetkileri iinde, asl
nem lisi, adi m ahkem elerden gelen "kan u n larn anayasa
ya ay krl" savlarna bakm ak.
Siyasal yaam
Birleik A m erika'da siyasal yaam birtakm zellikler
tayor:
- A m erikan siyasal yaam , iki partili bir rejim e daya
nr. Bu partilerden biri C um huriyeti Parti, teki D em ok
rat Parti adn tayor: ktidar, bu iki parti arasnda alnp
veriliyor. Seim sistem i, bu ikisinin dnda bir nc
partinin desteklenm esi iin sem enlere cesaret verm iyor.
- A m a daha nem li olan, her iki partinin de ideolojik
farkllklar tam am alar. D aha dorusu, her iki parti "k a
pitalist d zen"in srdrlm esi konusunda anlam du
rum da. A ralarndaki m cadele, bu nem li noktann dn
daki konularda oluyor.
Birer reti partisi olmamakla beraber, iki partiden bi
rini ya da tekini destekleyen evreler arasnda yine de
birtakm sosyal farkllklar gze arpar: rnein sendika
lar, kuzeyli zenciler, daha ok Demokrat Parti'yi destek
lerken; i evreleri, byk iftlik sahipleri de daha ok
Cumhuriyeti Parti'ye oy verirler. Bunun gibi, Demokrat
lar destekleyenler daha ok byk kentlerde bulunur
ken; Cumhuriyeti adaylar daha ok tarmsal blgelerin
desteine gvenirler.

- A m erikan siyasal yaam nn bir baka nem li zelli


i, kapitalizm in etkisinin -b u arada tah rib atn n - daha
gzle grlr biim ler alm asdr: Lobbying denen ve bir
eit "kan u n ticareti" ile uraan kurulularla, her drt
ylda bir yinelenen B akanlk seim leri, bu etki ve tahriba
tn hangi boyutlara vardn gsteren tipik rneklerdir.
Amerikan siyasal yaamnda bugn bir adayn Ba
kan seilebilmesi iin, her eyden nce paraya gereksin
164

mesi vardr. Bu sistemde byk i evreleri ile aras iyi


olan aday, seimlerde kam panyasn baaryla yrtebil
mekte, bu ilikileri gereince salam tutamayan aday ise
byk skntlara dmektedir.
Para toplamak iin kullanlan yntemler pek deiiktir:
Dans partileri, pahal akam yemekleri, poker partileri...
Adaylara byk mali yardm da bulunanlara eitli el
ilikler datld ise bilinen bir gerektir. te yandan,
byk irketler de kendi karlarna uygun adaya mali
destekte bulunmaktadrlar. 400 milyon dolarn harcand
1972 Bakanlk seimleri dolaysyla, bir senatrn sy
ledii u szler ne kadar ilgin:
"Parann bylesine gl oluu, demokratik sistemi
mizin en byk ayplarndan biridir."2

D N C E VE SA N A T Y A A M I
Kolej ve niversiteler
A ncak A m erika'da yksekretim 18 yanda balar.
A ncak yksekretim in Birleik A m erika'ya zg bir
zellii vardr ki, A vru pa'd a rastlanm az: niversitede
belli bir dalda uzm anlk renim ine balam adan nce bir
kolej aam asndan geilir. Koleji bitirenlere, graduates"
(diplom al) olarak baklr ve graduate school"d a alm ala
rn srdrrler. Bir A m erikan niversitesi, genel olarak,
bir "k o le j" ile bir "graduate school"d a n oluur.
Kolej ve niversitelerin ou "zel"d ir.
Ve eitli kaynaklardan gelen paralarla yaarlar: Eski
rencilerin balar, sanayi ve ticarette n yapm (Ford,
Rockefeller, C arnegie gibi) b y k para babalarnn kurdu
u fonlarla, asl okuyacak rencilerin dedikleri paralar,
bu kaynaklarn banda gelir.
Aslnda belli bir refah dzeyine gelm i ailelerin ocuk
larn ayrcalkl durum a getiren bu sistem in zararlar,
dorudan doruya devletin k u rd u a niversiteler yoluy
la -b ir p a r a - giderilm ek istenir.

2 23 Ekim 1972 tarihli Time dergisi.

165

Edebiyat ve sanat
Birleik A m erika'd a b y k bir edebiyat ve sanat faali
yeti vardr.
Bir ada Fransz romanndan daha az kltrl, ama da
ha canl ve daha insani olan Amerikan roman, dnya edebi
yatnda srekli byk bir yer tutmutur, M arx Twain ve
Henry Jam es'lerden gnmze dein ulaan byk bir ya
zarlar kafilesi iinde, I. Dnya Sava'ndan sonra gelen ve
"kayp kuak" ad verilen yazarlar -H em ingw ay, Faulkner,
Caldwell ve Steinbeck- zellikle hatrlatm ak gerekir.
Rom an, bir A m erikan buluu olan "cep k itab" biim iy
le, b y k okuyucu kitlelere yaylm ak frsatn daha kolay
bulabilm itir.
A m erikan edebiyat, Edgar A llan Poe'dan balayarak,
Ezra Pou nd 'a dein iirde b y k tem silciler yetitirm itir.
Tiyatronun da, Eugene O 'N eill'den bir A rthur M iller'e dein soylu tem silcileri olm utur.
M zik de en popler sanatlardan biridir. A m erikan
genlerinin b y k bir blm , bir m zik aleti kullanm as
n bilir. O rkestralar hayli yaygndr. Copland, C hadw ick,
G ershw in gibi bestecilerin tem silcisi olduklar senfonik
m ziin yan sra, zencilerin yarattklar caz m ziinin et
kisi byktr.
Bu etki, Birleik A m erika'yla snrl olm ayp dnya a
pndadr da...
H ollyw ood'da m erkezleen sinem a, ayn zam anda dev
bir sanayi halindedir. "M ily o n er" yldzlarn evresinde
"y ld z " olabilm ek iin ynla insann verdii -y e r yer
d ra m a tik - bir m cadeleye rastlanr. Film retim inde b a
ta gelen A m erikan sinem as -g e n e llik le - "orta dzey
d e d ir . Bununla beraber "w estern'Terle, grkem li sahne
lerin oluturduu film ler ve kom edi film leri iinde, sine
m a tarihine geenler olm utur.
A m erika'da, sinem ann etkisini, radyo ve zellikle tele
vizyon tam am lar.
G rsel sanatlarn banda m im arlk gelir.
A m erika'nn m im arl "ilev sel"d ir. Ev kullanl ve
konforlu olm aldr, i yaam , b y k "gkdelen'Terde ge
166

er. Bu gkdelenler iinde gerekten gzel olanlar vardr.


Antlar, -fa z la bir zgnl o lm a y a n - grekorom en stilde
yaplr genellikle.
A m erikan resm inde, A vrupa etkisinden kurtulm ak a
balarna karn, bu etki hl egem endir.
H eykelde de yle.
A vrupa sanatnn resim ve heykelde ortaya koyduu
baeserlerin nde gelen alcs da Birleik A m erika olm ak
tadr.
Bu arada, ok ileri bir m zecilik gryoruz.
Basn
Basn, Birleik A m erika'da, A vrupa'da olduundan
ok daha nem li bir rol oynar. Y ksek dzeyde birka ga
zetenin dnda kalanlar, yerel ve sporla ilgili haberlerle
arpc haberlere ayrlm tr.
G azetelerin ou byk iktisadi kurulularndr. Ve
bylece ister istem ez kapitalizm in dnce ve karlarn
savunurlar.
D N SEL Y A A M
A m erikallar, kendilerini dnyann en dindar halkla
rndan biri olarak grrler. G erekten de halkn % 60' d
zenli olarak kiliseye gitm ekte; % 98'i de T anr'ya inand
n sylem ektedir.
Birleik A m erika'da tm kiliseler devletten bam sz
dr.
E gem en din H ristiyanlk, m ezhep de Protestanlktr:
1954'te 57 m ilyon Protestana karlk, 32 m ilyon Katolik
ve 5 m ilyon da Y ahudi vard.
H em en hepsi Protestan olan zencilerin, zellikle g
neyde, kendilerinin olan kiliseleri vardr.
D A H A O K BLG
Trkkaya Atav, Amerikan Emperyalizminin Douu, 2. Bas,
Ankara, 1970.
167

IV
Juan Bosch, Pentagonizm, (ev. B. Kuzucu), stanbul, 1969.
Carl Van Doren, Ksa Amerikan Edebiyat Tarihi (ev. O. Azizolu), stanbul, 1952.
Claude Julien, Amerikan mparatorluu (ev. T. Sara - A. Glercan), Ankara, 1969.
Andr Maurois, Amerika Birleik Devletleri Tarihi (ev. F. Gkbudak), 2 cilt, stanbul, 1945.
Wright Mills, Dinle Yankee (ev. . zgden - D. zgden),
stanbul, 1969.
Vladimir Pozner, Amerika Birlememi Devletleri (ev. C. Sreya), stanbul, 1967.
Paul Sweezy - Paul Baran - Harry Magdoff, ada Kapitaliz
min Bunalm, Ankara, 1975.
David Wise - Thomas B. Ross, Grnmeyen Hkmet CIA,
(ev. A. Bilgi), 2. Bas, Ankara, 1976.
OKUM A
ED EB YA T I H A LK IN M U TFA IN A SO K A N A D AM :
JA C K LO N D O N
XX. yzyln balarnda Amerikan edebiyatn altst eden,
yerlemi beeni ve dnce kalplarn sarsarak krp atan bir
"serseri" kt ortaya. Bu ad kendisine kendisi yaktrmt. Fel
sefi anlamda da savunuculuunu yapyordu bunun. Ortaokulu
zar zor bitirmi ama niversite giri snavlarn be hafta gibi k
sa bir alma sonucunda baaryla vermiti. Onun gerek okulu
hayatn ta kendisiydi aslnda. On alt yanda, ky koruma rg
tnde bekiyken be azl korsann stne tek bana ve silahsz
yrmt. Yirmi ikisinde Alaska'da altn aryordu, bir yn se
rvencinin arasnda. Marx'i, Nietzsche'yi, Spencer'i kendi ken
dine okumutu. Rudyard Kipling'le Herman Melville'e hayran
d. Krk-elli cilt kitap yazd bu "serseri", on iki-on be kadar ro
man. Bir dolu da gazete, dergi yazlar, bilimsel ve gezi konula
rnda. yi bir gazeteciydi. 1905'teki Rus-Japon savan bin bir en
geli atlatarak, cephenin gbeine girerek izlemi, unutulmaz r
portajlar yazmt. Snrsz bir zverisi vard. Ylda kitaplarndan
ve yazlarndan binlerce dolar kazanyordu. Kazandklarm ei
ne dostuna, akrabasna hesap tutmakszm harcyordu. Evindeki

168

iki masasnda her akam ortalama on be-yirmi kii bulunurdu.


Glmsemesi, iyi yreklilii ve korkusuzluu nlyd... Yete
nekli bir profesrn yasad evlilikten doma oluydu.
Tamdnz tabii, bu gz kamatran insan Jack London'dan
bakas deildir. Kitaplardan deil, yaamdan doma bir sa
natyd Jack London. Her eyi yaamdan renmiti. Kitaplar
daki yanllklar yaam deneyleriyle yzletirerek dzeltmiti.
Snrsz bir imge gcne sahip olan, ama gerein ve gereki
liin akyla yanan London, katksz doann ocuuydu.
London'da, Anatole France'n deyiiyle, "kalabalklara gizli
kalan eyi sezmek, stn bilgisiyle gelecei grp, tasvir et
mek yetenei" vardr. Nitekim, bu yeteneini, Demir ke-The
Iron Heel adl imgesel romanyla yetkin bir biimde kantlamt.
Demir ke, drt yz yl sonra gelecee bakan bir romand.
Adem'den nee-Before Adam bunun tersidir. Bu romanda, Lon
don, "insann insan olma savan" anlatr. lkel, vahi ve iirli
bir dille... Bu iki romann ortasnda kalan Deniz Kurdu-7/u Sea
W olf u hepiniz bilirsiniz. arptlm bir dnyann 20. yzyl
balarndaki patlamaya her an hazr durumunu bu romandan
gizli motifler halinde sezmek mmkndr...
Biyografik romanlar yazmakla n kazanm Irving Stone,
London hakknda yazd Doludizgin Denizci adl kitabnda yle
der: "Jack London, youn dnce ve gerek sanat gc sayesin
de, ancak devlerin yapabilecei ii baarmt." Bu kitab oku
yup da London'n yaamn yakndan tanyanlar, Irving Stone'un
bu yargsnda hi de abartma olmadn anlayacaklardr...
Trk okuru London' daha ok Vahetin ars-T/ie Cali of
the Wild, Ate Yakmak-To Build a Fire ve Yaamak Hrs- The Lo
ve of Life gibi roman ve yk kitaplaryla tanr. Bunun, London gi
bi ok boyutlu bir yazarn, yurdumuzda tek boyutuyla tannm
olduu anlamna geldiini kestirmek zor deil. Yllar yl yurdu
muzda, London'a, yalnz ocuklar ve servenci ruhlu kimseleri
elendiren, doa ve vahet ykleri yazan biri nazaryla bakl
mtr. Bu kan ok daha sonralar, yazarn Demir ke, Yanan
Gn-Burning Daylight ve Martin Eden gibi soylu yaptlarnn
evrilmesiyle yava yava deimi ve London, Trk okurlar
arasnda layk olduu ilgiyi bulabilmitir...
...Amerikan romann kurtarm, Henry James'in salon ede
biyatn "halkn mutfana sokmay" baarmt...
169

London, kendi eliyle izdii bir plana gre yaamtr. Kim


bilir, belki de Anatole France'n szn ettii "sezgicilii" ken
di alnyazs sz konusu olunca da geerliydi... 1916 yl Kasm'nda bir gn, hi kimseye bir ey sylemeden, arkasnda bir
mektup bile brakmadan morfin slfat tabletleri alarak intihar
etti. Cesedini bir krematoryumda yakarak, kllerini iftliinde
sevdii bir tepeye gmdler...
(Ziiht Bayar, "Edebiyat Halkn Mutfana Sokan Adam:
Jack London", Yeni Ortan, 13 Austos 1973)
A N N A BEL LEE
Senelerce senelerce evveldi
Bir deniz lkesinde
Yaayan bir kz vard bileceksiniz.
Ad A nnabel Lee
H ibir ey dnm ezdi sevilm ekten
Sevm ekten baka beni.
O ocuk ben ocuk, m em leketim iz
O deniz lkesiydi
Sevdal deil, karasevdalydk
Ben ve A nnabel Lee
G klerde uuan m elekler bile
K skanrd bizi
Bir gn ite bu yzden gze geldi
O deniz lkesinde
d rzgrndan bir bulutun
G zelim A nnabel Lee
G trdler el stnde
K oyup gittiler beni
M ezar ordadr im di
O deniz lkesinde.
Biz daha bahtiyardk m eleklerden
O nlar kskand bizi
Evet -Bu yzden ahidim dir herkes ve o deniz lkesiBir gece rzgrndan
d gitti A nnabel Lee.
170

Sevdadan yana kim olursa olsun


Yaa baa ileri
G eem ezdi ki bizi
Ne yedi kat gkteki m elekler
N e deniz dibi cinleri
H ibiri ayram az beni senden
G zelim A nnabel Lee.
A y gelip r, hayalin eriir
G zelim A nnabel Lee.
Bu yldzlar gzlerin gibi parlar
G zelim A nnabel Lee.
Orada gecelerim , uzanr beklerim
Sevgilim , hayatm , gelinim
O azgn sahildeki
Y attn yerde seni.
Edgar A llan Poe
(ev. M. C. A nday)
SO RU LA R
1. Birleik Amerika'nn tarihsel kaynaklan nelerdir?
2. Birleik Amerika'nn iktisadi ve sosyal tablosunun zellik
leri nelerdir? "Amerikan yaam biimi" nasldr?
3. Birleik Amerika'nn siyasal sistemi hangi ilkelere dayan
maktadr? Birleik Amerika'da hkmet biimi ile siyasal yaa
mn zellikleri nelerdir? Kapitalizmin, Amerikan siyasal yaa
mn etkiledii balca noktalar hangileridir?
4. Amerikan eitim sistemi nasldr?
5. Birleik Amerika'da ada edebiyat, sanat ve basn hak
knda neler biliyorsunuz? Edgar Allan Poe ile Jack London'un
Amerikan edebiyatndaki yerleri ile sanat anlaylar nelerdir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
6. Birleik Amerika'da dinsel yaam hangi zellikleri tar?

171

n
SOSYALST DNYA

inde yaadm z dnyada, "B at d nyas"n m kar


snda "so sy alist dnya" yer alr. Bat dnyas, nasl eitli
ktalara yayld halde, birtakm "o rtak deerlere" sahip
se, sosyalist dnyann da, bugn, eitli ktalara y aylm a
sna karn, "ortak deerler"i vardr. Bu ortak deerler Bat'da, "B at u ygarl"n olutururken, sosyalist dnyada
da "so sy alist u ygarl" oluturm aktadr.
Sosyalist uygarlk da, Bat uygarl gibi, bir "ileri sana
y i" uygarldr. H er iki uygarlk arasndaki benzerlik
-b e lk i- yalnzca bu noktadadr. Yoksa, bu "ileri sana
y i n i n zerine kurulu olduu "iktisad i s is te n id e n bala
m ak zere, sosyal, siyasal, ideolojik ve kltrel deer ve
kurum lar bakm ndan, Bat dnyas ile sosyalist dnya
arasnda derin farklar vardr.
Sosyalist dnya, 20. yzylda kurulm aya balar. II.
Dnya Sava'n a dein, bu dnya yalnz "S o v yetler B irli
in d e n ibaretti. II. D nya Sava'yla, sosyalizm , Sovyet
ler Birlii dnda, yalnz A vru pa'ya yaylm akla kalm az,
-A s y a ktas bata olm ak z e re - Latin A m erika'ya dek ya
ylr. A vrupa'daki sosyalist rejim lere zel bir ad verilir:
"H alk D em okrasileri". Yugoslavya, D em okratik A lm an
ya, ekoslovakya, Polonya, M acaristan, Bulgaristan, R o
m anya ve A rnavutluk bu gruba girer. Sosyalist dnyann
A sya'da tem silcisi var; in H alk C um huriyeti bata ol
m ak zere, K uzey Kore ve K uzey V ietnam .
Latin A m erika'da ise, sosyalist dnyaya girm i tek l
ke gryoruz: K ba.
C orafya plannda bylesine bir yaygnlk gsteren
sosyalist dnyay, aada iki ayr paragraf halinde incele
yeceiz. Birinci paragrafta, "Sovy etler B irlii" ile "H alk
d e m o k ra s ile rin i iine alan "So sy alist A vru p a"y; ikinci
paragrafta da " in ve teki sosyalist lkeleri" ele alacaz.

175

BLM I
SOSYALST AVRUPA'NIN DOUU
Sosyalist Avrupa dnyasna giren btn lkelerin ba
ta gelen ortak zellii, hepsinin siyasal ve sosyal felsefele
rinin tek bir kaynaktan km as: O felsefe "M arksizrT'dir.
M arksizm , ayn zam anda "resm " dnya grdr bu
lkelerin. Tm siyasal, sosyal, iktisadi ve kltrel kurum
lar, bu dnya grnden esinlenir.
Ne var ki, bugn M arksist dnya grn kabul et
mi olan btn bu lkeler, birbirinden farkl bir tarihi ya
am lardr. Sosyalizm i kurarken karlatklar sorunla
rn birbirinden farkll da, bir yerde, vaktiyle yaadkla
r tarihin birbirinden farkl izgilerinde bulunm akta.
M ARKSZM
M arksizm Bat'da, 19. yzylda, belli iktisadi ve sosyal
koullarn ortaya kard yeni bir dnya grdr. N e
dir o iktisadi ve sosyal koullar? Ve nasl bir dnya gr
dr M arksizm ?
M arksizni douran koullar
M arksizm Bat'da, "Sanayi D evrim i"nin yaratt or
tam da dodu.
G erekten, 18. yzyln ikinci yarsnda, ngiltere'de,
buhar gcyle ileyen m akinelerin gelitirilm esi, bunlarn
bata dokum a tezghlar olm ak zere eitli im alat kolla
rna ve m adencilie uygulanm as, fabrikalar yoluyla trl
dallardaki retim in o zam ana dein grlm em i lde
artm as gibi -ta rih te benzeri o lm ay an - bir olay grlr.
G enellikle "San ayi D evrim i" diye adlandrlan bu oluum ,
19. yzyln balarndan balayarak, Bat A vrupa'y da sa
177

r
rar. Ve gerekten "d ev rim " adm yarar bir oluum dur
bu: Sanayinin ba dndrc bir hzla bym esi, toplum
yapsn kknden sarsm tr. O zam ana dein tarm la u
raan insanlar kylerini brakp kentlere kom akta, daha
nce adlar bile duyulm am yerlerde yeni sanayi m erkez
leri dom akta ve lkelerin nfuslarnda hzl artlar ol
m aktadr. Sanayi Devrim i, Bat A vrupa'ya iktisadi ve sos
yal planda bir "h arek etlilik " getirm ekle kalm yor, ayn za
m anda bir sefalet tablosu da karyor ortaya: Byk ii
kitleleri, ok dk cretlerle, en kt koullar iinde a
ltrlm aktadr. Geri, bundan elde edilen b y k krlar,
serm aye birikim ine ve yeni yatrm lara yol at iin Sa
nayi Devrim i daha da hzlanm aktadr.
Ne var ki, b y k ynlarn sefaleti pahasna olm akta
dr bu.
Sanayi D evrim i'n in doduu yllarda, "gen el o y "u n
henz tannm am olm as, saylar gibi byyen ii
kitlelerin yaknm alarn parlam entolara tam anlam yla
yanstm alarna olanak verm iyor. stelik, o yllarn yaygn
ve gzde iktisadi gr olan liberalizm , devletin sosyal
sorunlarna karm asn istem em ekte, tam bir zgrlk,
tam bir yarm ay savunm aktr.
Sanayi D evrim i'nin ortaya kard sefalet tablosunu
d eitirm ek zere, szde birtakm "in san i" nlem lere b a
vurulur. alm a yaam n dzenlem ek iin baz kanunlar
karlm aya balanr. Btn bu nlem ve kanunlara karn
ocuk ve kadn em einin m adenlerde ve ar sanayide s
m rlm esi, ii ynlarnn ezilircesine altrlm as da
ha uzun yllar srecektir.
te, M arksizm Bat A vrupa'd a, 19. yzyln ortalarn
da, byle bir ortam da doar.
M arksizm in tem elleri
M arksizm in kurucular iki Alm an dnrdr: Kari
M arx (1818-1883) ile Friedrich Engels (1820-1895).
Bat A vru pa'd a Sanayi D evrim i'nin dourduu iktisa
di ve sosyal sonularn nedenleri ile kanlm az gelim ele
rini aratran bu iki dnr, bu aratrm alarndan, so
178

nunda yepyeni bir dnya gr ortaya karrlar. Bu ye


ni dnya gr, artk yalnz Sanayi D evrim i ile ilgili so
runlarn deil, tm doa, toplum ve insanla ilgili her so
runun karln veren eksiksiz bir grtr.
M arx ve E n g els'in ortaya koyduklar yeni dnya gr
ne diyalektik m addecilik ad verilir. Ve genellikle
M arksizm diye anlr.
M arksizm m addeci, diyalektik ve hm anist bir dnya
grdr.
a) D iyalektik m addecilik
M arksizm , her eyden nce, m addeci (m ateryalist) bir
tem ele dayanr.
N edir m addecilik?
Ve nasl bir m addeciliktir M arksizm in m addecilii?
M addecilik, evrendeki tek zn "m ad d e" olduunu ve
btn varlklarn m addeden trediini ileri sren bir dn
ya gr. Bu genel anlam da m addecilik, her trl ger
ekliin tek znn "d n ce" (idea) olduunu ileri s
ren "d n cecilik "in (idealizm ) zdd oluyor.
Bir de, yaamn temel deerlerinin beden ve zihin ra
hatl, servet ve hazdan baka bir ey olmadn ileri s
ren bir anlay var. "Maddeci bir insan" ya da "maddeye
tapan" deyimlerinde grld gibi ou zaman yerici
ve ktleyici bir anlama brnen bu anlamdaki maddeci
lii, felsefi anlamdaki maddecilikle asla kartrmamak.
Ama kartrlr ve ou kastl olarak yaplr bu!
Marksizmin maddecilii, ite bu felsefi anlamda mad
deciliktir.
M addecilik, felsefe tarihinde, 19. yzyla gelinceye dek,
"m ek an ist" bir yorum a tabi tutulur: M adde bizim d
m zda, bizim dncem izden bam sz ve ezeli olarak var
olan bir eydir; am a ancak d etkilerle deien hareketsiz
bir nesnedir.
M arksizm in m addecilii byle deildir: M arksizm e g
re m adde, bizim dm zda, bizim dncem izden bam 179

sz ve ezeli olarak vardr; ama srekli bir hareket, bir de


vinm e iindedir de. H areket, m addenin bir var olm a bii
m idir; hibir yerde, hibir zam an hareketsiz bir m addeye
rastlanm am tr. Bu hareket, gerek uzayda, gerek m olekl
lerin titreim i olarak sda ya da ekim akm larnda;
zm lem e ve bileim olarak kim yada, canl yaratklarda s
rekli olarak vardr. M addesiz hareketi kavrayam ayaca
m z gibi, hareketsiz m adde diye bir ey de dnem eyiz.
K art akm larn, glerin arpt bir alandr m adde. Bu
arpm a sonunda kartlar yeni bir bireim e varrlar. te
"d iy alek tik" diye de, bu harekete, bu arpm aya ve kart
larn bireim ine varm alarnn incelenm esine denir.
D iyalektik, eski Y unanca'da "tartm a sanat" anlam
na gelen "d ialek tik e" sznden geliyor. "K art tezler" ile
ri srerek bir tartm a sanatdr diyalektik. Bu anlam yla,
diyalektiin unutulm az rneklerini E flatun'u n diyalogla
rnda gryoruz.
M odern ada, diyalektik H egel'le beraber, yaln bir
tartm a ve kartlar yoluyla sonuca varm a sanat olm ak
tan kar, "k u rallar" olan b ir "d n m e yn tem i" haline
gelir.
ada dncenin yaratc yntem lerinden biri olarak
stelik.

Hegel'e gre, doada ve tarihte btn oluum,


"idea''ya, "yaratc bir idea"ya dayanyordu. Ama bu
/'idea"nn yaratcl, "idea"run dourduu "eitleme"lerde sakldr: "Tez" ad verilen bir balang, zamanla,
kendi iinden kan -ama kendisinden farkl olan- "anti
tez"! yaratmakta, her ikisinin elimesinden de bir "sentez"
ortaya kmaktadr. Sentez, daha ncekilerin her ikisini de
iine alr; ama hibiriyle ayn deildir ve onlar amakta,
teye gemektedir. Baka bir deyile, deien, "kendi at
masn kendi iinde tad iin" deimektedir.
H egel, her eyin hareket halinde ve deim ekte oldu
unu, olular arasnda stelik srekli bir balant bu lu n
duunu ortaya koyarak diyalektik yntem i gelitirm iti
am a, btn bu "d iy alek tik o lu u m "u n tem elini "som u t
180

'

g eree" deil, bir eit "d n celetirilm i T a n r iy a ya


da "T an rlam d nce"ye, kendi deyim iyle "id ea "y a
dayandrm aktayd.
H egel, felsefesin i "id e a "y a d ayand rd iin, felsefi
anlam yla "id e a list", yani "d n ceci" bir filozoftu. A n
cak "d iy a le k tik " d nen bir filozof. Ve H eg el'le b era
ber, d nceci felsefe, B at'd a en grkem li bireim in e
ulam tr.
M arx ve Engels, nasl m addeciliin "m ek an ist" yoru
m u yerine ona "b ilim sel" b ir ierik kazandrm larsa, Hegel'in "so y u t" diyalektiini de "so m u t" olaylar dnyasna
uyguladlar. O nlara gre, oluum , giderek tarihsel gerek
lik "d iy alek tik "tir. Am a d gereklikteki bu diyalektik ge
lim e, yle H eg el'in sand gibi dncenin davurm as
deildi. Tam tersidir: M adde, dncenin, in san akim n
bsbtn dndadr. Tezli, antitezli ve sentezli geliim ,
yani diyalektik geliim , aslnda m addenin kendisinde
olur; dncenin diyalektii ise, m adde planndaki diya
lektiin b ir yanksdr. M arx, "H eg el'in sistem i ba aa
duruyordu; ben onu ayaklan zerine kald rd m " derken
ite bunu belirtm ek ister.
M arx ve En gels'i bylesine bir diyalektik anlaya gt
ren, kendi kiisel beenileri deildi. B at'd a 19. yzyln
ortalarna dein sren dnem de, doa bilim lerindeki b
yk ilerlem eler diyalektii dorulad gibi, onun "n es
n el" bir tem ele dayandn da tantlyordu. Fizik ve kim
yadaki bulular, hele D arw in 'in grleri, bu konuda b
yk rol oynam lardr.
M arx ve Engels, m addeci diyalektik yntem i tarihe ve
toplum a uyguladklarnda, ortaya -d a h a nce yaplanlar
d a n - ok daha doru, ok daha anlam l bir tablo kacaktr.
b) Tarihsel m addecilik
M arx ve Engels, "m ad d eci diyalektik" yntem i, tarihin
ve toplum un zm lenm esinde de kullanrlar. Bundan,
tarihsel ve sosyal birtakm sonulara varrlar.
Bu aklam alarnn tm ne "tarihsel m ad d ecilik " ad
verilir.
181

1
nce nedir toplum ?
"T o p lu m " deyince, M arx ve E n gels'e gre, aslnda yal
nz insanlara ve insanlar arasndaki ilikilere rastlarz. Bir
toplum daki insanlar gibi, insanlar arasndaki ilikiler de
"som u t"tu r.
M arx ve Engels, toplum lar insanlar arasndaki som ut
ilikiler asndan incelerken, bu ilikilerin tem elinde ya
tan etken olarak "in san n doa ile m cad elesi"n i gryor
lar: nsanlar, yaam ak ve -b u n u n da tesind e-h ay van lardan farkl olarak, "d o ay aabilm ek" iin her eyden n
ce alp retm ek zorundadrlar. nsanlar, retim faaliye
tinde bulunurken de, birtakm retim aralar kullanr ve
retim deki alm alarn rgtlerler. D em ek ki, bir toplu
m un ana ilikileri doa ile olan ilikileridir. Bu ilikiler ise,
dorudan doruya retim e dayandna gre, bir toplu
mu tanyabilm ek iin, her eyden nce, o toplum daki
" retim ilikileri"ni incelem ek gerekir.
N eler girer retim ilikilerinin iine?
retim ilikilerinin iine, doal kaynaklar (topran ve
rim i, iklim , vb.), retim i salayacak aralar ve dolaysyla
bunlarn kullanlm as, yani retim teknii, bir de retim in
dzene sokulm as, yani iblm girer. M arx ve Engels,
bunlara da " retici g ler" diyorlar.
Bu glerin her biri zam an iinde -k u k u s u z - ayn k al
m az, deiirler; yeni kaynaklar bulunur, aralar gelitiri
lir, iblm yeniden dzenlenir. nsanlarn belli bir top
lum iindeki varln, bilincini etkileyen ve zel m lkiyet
kavram n, fertlerin ya da gruplarn toplum iindeki g
revler bakm ndan farkllam asn, dolaysyla "sn flar"
yaratanlar da bunlardr.
retici glerle retim ilikileri bir toplum daki " re
tim biim i"ni m eydana getirirler. M arx ve E n gels'e gre,
retim biim i her toplum un "altyap "sm oluturur. Toplum larn yzeyde grlen "styap'Tarn, yani siyasal ve
hukuksal rejim kurum larn, felsefe, din, ahlak, sanat ve
edebiyatn, baka b ir deyile "k lt r" n yaratan hep
"alty ap "d r. Bu "a lty ap "n m yansm as bakm ndan en
ok nem tayan da "m lk iyet ilik ileri" ve zellikle
toprak, ara, m akine ve daha geni anlam yla serm aye gi
182

bi retim aralarnn s a h ip li id ir.


Toplum larm " a lt y a p is da " s ty a p is da ayn kalm az,
deiirler. lk bakta, s ty a p id a k i deiiklikler, hep b i
reylerin eseriym i gibi grnr. N e var ki bireyler, kendi
alarnn retim biim inden bam sz olarak hareket
edebilm i deildirler; tarih, aslnda, retici glerdeki ge
lim enin retim biim inde yaratt deiiklikleri yanst
m aktadr: nsanlk tarihinde, ilkel ve daha sonraki ataerkil
retim biim lerini b y k apta el em einin kullanld
klelie eviren, topraa bal serilerin altrlm asna
dayandrlm feodal dzeni yaratan ve daha sonra kapi
talist dzeni douran, aslnda hep bu retici glerdeki
gelim eler olm utur.
retim biim inin bylece deim esi, er-ge styapy
da deitirir.
A ncak, toplum larm oluum unda ekonom ik etken, "en
gl, en tem el ve en ar basan etk en"d ir. Bir toplum da
" sty a p ", " a lty a p id a k i deiikliklerin bir sonucudur
am a, " sty ap " ku ru m lan da " a lt y a p iy etkilem ekten,
daha dorusu etkilem eye alm aktan geri kalm az. En
gels, iin kolayna kaan birtakm em ac genellem eleri
nlem ek iin bu noktay aka belirtir.
Egemen snflarn "ideolojik" faaliyeti, "styap" etki
lemesinin tipik rneklerinden biridir: retim aralarn
ellerinde bulundurduklar iin "egemen snf" durumuna
gelmi olanlar, kurulu dzenin ideolojisini kullanarak
-rnein dine bavurarak ya da snf atmas gereini
yadsyarak ya da yozlatrarak- tarihsel geliimi gzler
den karmaya ve artk "aikr" duruma gelmi zmler
yerine sahte zmler ileri srmeye alrlar.
Toplum dzenindeki gelim elerin yaratc kayna ne
dir?
M arx ve E n gels'e gre, bu " s n f e li m e le r id ir . Baka
b ir deyile, retim aralarna sahip olan snflarla sahip ol
m ayan snflar arasndaki atm adr. G erekten, M arksizm e gre, snf ayrm larn ortadan kaldrm am olan her
toplum dzeni kendi iindeki elim eler sonucunda baka
183

1
bir toplum dzeni dourm aktadr. Marx ve Engels, ilk
adaki klelik dzeninden feodaliteye, feodaliteden de
burjuvazinin kapitalist dzenine geii, o dzenlerden her
birinin kendi ilerindeki snf elim eleriyle aklam akta
drlar.
K apitalist dzendeki elim e hangi snflar arasnd a
dr?
M arx ve Engels'e gre, bu elim e b u rju v azi ile p ro le
tarya, yani ii snf arasndadr. retim aralarna sahip
bulunan, dolaysyla stn ve "eg em en " durum da olan
burjuvazi, proletaryay "art d e er" yoluyla sm rm ekte
dir. G erekten, kapitalist dzen iinde iiler, gnlk ge
im lerini salam ak iin, bedenlerinin gcn, yani em ek
lerini sata karm aktadrlar. Baka bir yol da yoktur on
lar iin. Ne var ki, proletarya, em einin tam karln da
alam am aktadr; daha dorusu insanca yaam as iin ge
rekli olandan fazla altrlm akta ve aradaki fark da "artd eer" olarak serm ayeye eklenm ekte, bir baka deyile,
kapitalistin cebine girm ektedir. Bylece, proletarya ile
burjuvazi, ayn retim ilikisi iinde birbirine "k art" s
nflar durum undadrlar.
Bu kartlk, bir yerde "ku tu p lam tr" da...
M arx ve Engels'e gre, kapitalizm in gelim esi iinde,
Sanayi D evrim i ile ortaya kan burjuvazi-proletarya a
tm as, insanlk tarihinde son snf atm asdr. Ve prole
taryann burjuvaziyi devirip toplum u "sn fsz" hale getir
m esiyle yalnz burjuvazi-proletarya atm as deil, btn
tarihi kaplam olan snf atm alar dnem i de sona ere
cektir. Burjuvazinin yklm as kanlm azdr, m utlaka ola
caktr bu. nk, burjuvazi gitgide zenginlem ekte ve
hep yoksullaan, durm adan da byyen proletarya ile a
tm aktadr; bu atm ann ortaya kard gerilim yldan
yla artm aktadr. oalan ve glenen proletarya nasl ol
sa bir gn burjuvaziye stn gelecektir.
K endiliinden m i olacaktr bu?
H ayr, zora bavurarak, yani "ih tilal" yoluyla!
Ama niin bu yolla?
Tarihsel geliim in belli bir dnem inde iktidara geen
ve onu elden brakm am ak iin rgtlenen, toplum da kilit
184

noktalan ele geiren bir burjuva snfndan, ayrcalklarn


kendiliinden brakm asn istem ek, bo bir hayal arkasn
dan kom ak olur. O yzdendir ki, ii snf zora bavu r
m adan iktidara geem ez.
Bununla beraber, Marx ve Engels, zora bavurmann
burjuvazinin tutumuna bal olduunu da belirtmiler
dir: Burjuva snf anlay gsterirse, kanlmaz bir olu
um adna, insanln iyilii adna gelimeyi engellemek
istemezse, iktidar deiimi parlamento yoluyla da ger
ekleebilir. Ancak, -bu yolla da olsa- iktidara gelen ii
snf -ister istemez- burjuva snfnn ayrcalklarn elin
den alacaktr.
Proletaryann, aslnda kendi lehine olan tarihsel gelii
mi sezm esi, onun kurallarn kavram as ve kendi rolnn
bilincine varm as, karsndaki snfn, burjuvazinin ka
nlm az olan ykln abuklatracaktr.
Proletaryann iktidar bu rju vazin in elinden alm asn
dan hem en sonra "k o m n ist" bir toplum kurabilm esi
olanakszdr. nk, bir toplum un "ko m n istlem esi"
kolay eriilebilen bir aam a deildir. Byle bir aam aya
varabilm enin zorunlu u rak noktalar -M ark sizm e g re unlardr:
- i snf iktidara geince, nce bir "p roletarya dikta
trl " kurulacaktr.
Buradaki "d ik tat rl k ", devlet ynetim inin yalnz pro
letarya elinde bulunm as ve burjuvazinin "egem en snf"
olm aktan karlp proletaryann egem enlii altna aln
m as anlam nda kullanlm aktadr. Burjuvazinin egem en
snf olm aktan karlm as iin bavurulacak ilk nlem de,
"retim aralarn toplum a aktarm ak"tr.
- kinci aam a "so sy alist" aam adr.
Burjuva snf tasfiye edilm i, fakat iktisadi bollua he
nz ulalm am tr. Toplum da retim ve tketim in "h e r
kesten kendi gcne, herkese kendi em eine gre" ayar
land bir aam adr bu.
- Son olarak "k o m n ist" toplum aam asna varlacak
tr.
185

Bu aam ada, toplum , iktisadi bakm dan tam bir bollua


ulaaca iin, herkes "gereksinm esine gre" tketebilecektir. Vaktiyle, burjuvazinin "sm r rgt ve basks"
dem ek olan "d ev let" de -p roletaryan n elinde eski toplum
dzenini deitirm e gc olarak kullanldktan so n ra - or
tadan kalkacaktr. Bu aam ada, "hkm et, insanlarn y
netim ini brakp, retim in ynetim ini zerine alr."
Engels, yle diyordu.
c) H m anist m addecilik
M arksizm in ngrd "kom n ist toplu m "da, insan
"y ab an clam a"d an da kurtulacaktr.
N edir yabanclam a?
Ve nasl kurtulacaktr insan bu yabanclam adan?
Snfl toplum lar, zellikle kapitalist burjuva dzeni,
insann kendi kendisinden kopm asna, asl bilincinden,
asl sorunlarndan u zaklam asna yol am akta, onu bakalatrm akta, evrenin yce varl olm aktan karp "in san
lndan uzaklatrm aktadr." rnein, alan bir ii tut
sak olm u, alabildiine sm rlm ektedir; insann doaya
kar m cadelesinin bir rn olan zenginlik, serm aye,
zel m lkiyet yoluyla belli bir snfn eline gem i, alan
lar bask altnda tutm aya yaram aktadr ve alanlarn
em ei dem ek olan para, bu em ekten ayr tutularak al
anlarn efendisi durum una gelm itir.
nsann kendi yaratt eylerden kopm as, bunlar ken
di dnda birer soyut varlk, stn birer g gibi grm esi,
onlarn karsnda kendi kiiliinden, insanlndan olm a
s, bunlarn boyunduruu altna girm esi M arx'in dilinde
yabanclam a (alination) kelim esiyle dile getiriliyor.
Btn yabanclam alarn tem elinde iktisadi yabanc
lam a vardr. D inler, daha genel bir deyim le, egem en s
nflarn "id eo lo ji"si, aslnda bu yabanclam aya hizm et et
m ektedir.
Snfl bir toplum olarak, kapitalist burjuva dzeninde
hkm sren yabanclam ann ortadan kaldrlm as ancak
devrim le m m kndr. Bu devrim i gerekletirm ek grevi
de ii snfna dm ektedir. i snfnn kuraca kom
186

nist toplum da, bireyin, zellikle snfl toplum larda grlen


kstl, kusurlu, eksik ve sakat yaam nn yerini; tam geli
mi, toplum yaam na egem en ve zgr insan yaam ala
caktr. M arksist dncede bu durum a, "btnsel insana"
varm ak denir. M arx, genlik eserlerinde, tarihsel gelim e
nin am acn, "btnsel insana" ulam ak olarak gryordu.
Y abanclam a kavram , M arksist dncenin bir h
m anizm (insanclk) olm asn salayan kavram dr. Bu
kavram kklerini, ekonom inin ve tarihin saptanm asndan
alarak "a h lak i" bir gre ynelir, insan yaam nn yetkin
ve m utlu bir hale geliinin "k o u llarn " ve bu koullara
ulam ak iin yaplm as gereken "ey lem i" aklar.
D A H A O K BLG
Max Beer, Karl Marx (ev. erif Hulusi - Muvaffak eref),
stanbul, 1968.
Emile Burns, Marksizmin Temel Kitab (ev. M. Dikmen),
stanbul, 1978.
Fedoseyev ve arkadalar, Karl Marx -Biyografi (ev. E. Krk
), stanbul, 1976.
Roger Garaudy, Karl Marx'in Fikir Dnyas (ev. A. Cemgil),
stanbul, 1969.
Henri Lefebvre, Karl Marx, Hayat ve Eserleri (ev. M. Reat
Baraner), 2 cilt, Ankara, 1968.
Henri Lefebvre, M arxin Sosyolojisi (ev. S. Hilav), 2. Bas,
stanbul, 1976.
V. . Lenin, Karl Marx ve Doktrini (ev. iar Yaln), 2. Bas,
Ankara, 1980.
OKUM A
M A R X 'IN ELET R S
Marx'a kar kmaya alan btn bu "mzmz felsefeler"
(Max Sheler, Ernest Mach ve tekiler kast ediliyor) bir yana,
Marx'in asl eletirisi, Marx'tan yana grnenlerce yaplmtr.
Gerekten de Marx'l bozmann ve dnceleri saptrmaya
almann en etkili yolu Marks' grnmektedir. Bu yolun en
187

tipik rnekleri gzden geiricilik (revizyonizm) ve iyiletirmecilik (reformizm) adlarn tarlar. Sol gsterip sa vurmann en
yeni rnei de Marcuse'lktr.
Alman dnr Edouard Bemstein'a (1850-1938) gre, "di
yalektik, Marksizmin sinesinde barnan bir hain, eyann her tr
l gzlemi yolunda kurulmu bir tuzaktr." Bu anlamda gzden
geiricilik, diyalektik olmayan bir Marksizm gtmektedir. Gz
den geiricilik (revizyonizm), Marksizmin bu temel yapsnn ve
daha baka yanlarnn yeniden gzden geirilerek dzeltilmesi
gerektiini savunduklar tantland halde, korumak iin rpn
maktadrlar... Gerekten Marx, topyaclarm bulduklar zm
kabul etmi ve ondan yola kmt. Ama zm yollarn ve kul
landklar tanmlamalar yetersiz buluyordu. Bu yzden bunlar
deitirmek istedi ve bunu bilimci bir dehann abas, keskin ze
ks ve geree olan sevgisiyle yapt. Hibir nemli gerei gr
memezlikten gelmedi. Bu noktaya gelinceye kadar Marx'in yap
tnda bilimsel yntemi bozan hibir eilim yoktur. i snfnn
kurtuluu iin yapt mcadeleye genellikle yaknlk duymas
bilimsel ynetimi sarsmaz. Ama son amacn ortaya kt nokta
ya gelince, Marx'in syledikleri belirsiz ve gvenilmez bir biim
almaktadr. rnein modern toplumda gelirlerin el deitirme
siyle ilgili parada elimeler vardr. Bylece bu byk bilim de
has, bir retinin esiriymi gibi grnmektedir. Bernstein, Al
man dnr Conrad Schmidt'le, Kant'a dnmek gerektiini
savunmu ve Alman sosyal demokrat (sac toplumculuk) hare
ketinin ncln yapmtr.
yiletirmecilik (reformizm), amalanan genel iyilie azar
azar gerekletirilen kk iyiliklerin birikmesiyle hissedilme
den varlacan, amaca varmak iin srama ve devrim gerek
medii gibi, byk kkl reformlarn da gerekmediini savu
nur. yiletirmeciler... Devrimleri rastlant saymaktadrlar...
retiyi birok bakmlardan dzeltmeye giritii iin daha ok
gzden geirmeci olarak anlan Edouard Bernstein'la 1910 yln
dan sonraki tutumuyla Kari Kautsky (1854-1932) iyiletirmecilii savunmulardr.
Btn bu savlar, gerekte, Marx'lkla kkten eliik dn
celerdir.
Amerika'ya yerlemi Alman Profesr Herbert Marcuse'e
gre, "...Dnyamz iki kampa ayrlmtr. Her iki kamp da tek

188

nik gelimenin en tehlikeli izgisine varmlardr. Teknolojinin


bu izgisi basky gerektirir. Bu bask, teknolojik toplumun ya
psndan domaktadr. Baskl toplumlarsa kartlksz toplumlardr ve tek boyutludurlar. Tek boyutlulukta niteliksel bir dev
rim yaplamaz, nk niteliksel bir srama iin bir kartlk bu
lunmas gerekir. Diyalektik teori bir kenara atlmamtr, ancak
bir are de getirememektedir..." yleyse ne yapmal? Profesr
Marcuse tliiyor: "nemli olan kurumlan deitirmek deil
dir. nemli olan insan deitirmek, grlerine yeni bir yn
vermek, igdlerini yeniden biimlendirmek, hedeflerini taze
lemek ve deer llerini yeni batan dzenlemektir." Akas,
hayal alannda olan gerei elde etmek iin maddeyi bir yana
brakp ruhu ilemek gerekir.
Ruhu nasl ilemek gerektiine gelince... Marcuse'n bunun
iin de bir d var. 1967 ylnda Berlin niversitesi'nin kon
ferans salonunda Alman rencilere yle sesleniyor: "zgr
sevimenin tadna varn."
(Orhan Hanerliolu, Dnce Tarihi, stanbul, 1970, s. 352-353)
SO RU LA R
1. Bat'da Marksizmi, hangi iktisadi ve sosyal koullar do
urmutur?
2. Marksizmin "maddecilik" anlay ile, daha nceki d
nemlerin maddecilik anlay arasnda ne gibi farklar vardr?
3. "Diyalektik" kelimesi, kkeninde ne anlama geliyordu?
Hegel'in, diyalektik kavramna yapt "katk" nedir? Hegel'in
diyalektii ile Marksist diyalektiin birbirinden ayrldklar te
mel nokta hangisidir?
4. "Tarihsel maddecilik" deyince, kavram olarak ne anlalr?
5. Marksizm, "toplum" deyince, her eyden nce neyi ince
ler? "retim ilikileri", "retim gleri", "snf", "retim bii
mi" ne demektir?
6. Marksizme gre, bir toplumun "altyap"s ile "styap"s
derken ne anlalr? Bu ikisi arasnda nasl bir iliki vardr?
7. "Snf elimesi" ne demektir? Marksizme gre, tarih bo
yunca hangi dzenlerde, balca hangi snf elimeleri ortaya
kmtr? Bat kapitalizminde, Sanayi Devrimi'nden sonra, te
189

1
mel elime hangi snflar arasndadr?
8. Bat kapitalizminde, burjuvazi ile proletarya niin birbiriyle
"elien" snflardr? Bu iki snfn "uzlama"s mmkn mdr?
Deil ise, bu elime -Marksizme gre- nasl son bulacaktr?
9. Marksizm, "komnist toplum" a ulaabilmek iin ne gibi
aamalar ngrmektedir? Ve niin?
10. "Yabanclama" nedir? Hangi toplumlarda ortaya kar?
"Marksist hmanizm" ile "klasik hmanizm" arasnda ne gibi
farklar vardr?
11. Marx'n eletirisi, kimlerce, nasl yaplmtr? (Okuma
parasn okuyunuz). Bu eletiriler karsnda siz ne dnyor
sunuz?
KU TSA L R U SY A 'D A N SO V Y ET R U SY A 'Y A
Tarihsel balanglar
O rtaan balarnda, Slavlar b t n D ou A vrupa'y
igal etm i buluyorlard. Slavlarn bir kolu olan V areg'ler,
skan d in avya'd an gelir, bu gnk R u sya'd a K iev'e yerle
irler. O gnk kervanlarn belli bal m erkezlerinden biri
olan K iev 'e yerleen bu V areg'ler, bir oluum un ilk ekir
deidir. Efsanevi bir kii olan R u rik'ten sonra Oleg, Kiev
Prensi unvann alr (881). Bylece tarihte ilk "R u s" devle
ti kurulm u olur.
nce B izan s'la, sonra daha baka topluluklarla ilikiler
balar. eitli d etkiler ve katklar, K iev P renslii'n in ge
liim ini biim lendirir.
eitli etkiler
a) Bizans ve H ristiyanln etkisi
lk etki ve katk B izans'tan gelir. O nunla H ristiyanlk
girer R usya'ya. O rtodoks H ristiyanlktr bu.
Bu Hristiyanlama, balangta olumlu sonular dourur:
O zam anki b t n O rtaa A vru pas'nda olduu gibi,
R u sya'd a da H ristiyanlk m anevi planda, birletirici bir
rol oynar;
190

- K ilise'nin hukuksal otoritesi araclyla Bizans huku


ku gelir, rf ve det h ukuku nu n yerine geer;
- Y ine K ilise araclyla, Y un an alfabesi ve arkasndan
H ristiyanln dinsel edebiyat gelir;
- ok gem eden, Bizans etkisi, m im arlkta, resim de ve
dinsel sslem ede byk gelim elere yol aacaktr.
Btn bu katklar ylesine etkilidir ki, Bizans devleti
1453'te tarihe karnca, Rusya kendisini B izan s'n tek m i
rass olarak grm eye ve gsterm eye balar. M etropolit
Z osim , 1492'de bu inanc yle dile getirir: "H e r iki Rom a
da ykld. nc R om a, M oskova olacaktr ve bir dr
dncs grlm eyecek tir."
O rtodoks K ilisesi'nin balardaki olum lu etkilerine da
ha sonra olum suz etkiler de katlacaktr:
- D evlet otoritesi gitgide bir istibdat halini alnca, K ili
se de ona tabi ve giderek onun yardm cs olur;
- Kilise, R usya'y Bat'd aki gelim elerden u zak tuta
caktr: R nesans ve Reform , R u sya'y ok sonralar -v e o
da bir l d e - etkileyecektir;
- Kilise'nin anlayszl, bilim in gelimesini de engeller;
- Son olarak, R usya'da gerekten ulusal b ir sanatn ge
lim esini kstekleyenlerin banda K ilise'yi gryoruz.
b) A syal etkiler
O rtaa R usyas zerinde, eitli A syal toplum larn da
etkileri olm utur. Bunlardan M oollar ile inlilerin etki
leri zellikle nem lidir.
- M ool istilas, eitli Rus devletlerinin varlna son
verm i, onlar yalnzca vergiye balam t. O dnem den
en kazanl kan M oskova prensleri oldu. Ve sonuta, si
yasal arln m erkezi R u sya'n n gneyinden m erkez
R usya'ya geer.
- 1852'den balayarak, R u sya'n n Sibirya'ya doru y a
yl balar. Sibirya'nn fethi in 'le ilikileri kolaylatrr.
O rta A sya ile K afkasya'y da iine alan Rus yayl, b tn
b ir 19. yzyl boyunca srecektir. A rtk A sya, Rus coraf
yaclarnn, jeologlarnn, etnograf ve arkeologlarnn ince
lem e konusudur. K afkasya, nice Rus yazarnn eserine k o
191

nu olurken, O rta Asya stepleri byk besteci Borodin'e


esin kayna olacaktr.
Ruslarn Asya'ya yayllarnn daha nemli sonular
da vardr:
- nce, u anlalmtr: Dou Avrupa'y Asya'dan
ayran ciddi hibir corafi engel yoktur; Urallar, bir snr
olamaz.
- kinci olarak, Asya'da o denli eitli topluluklarla
karlaan Ruslar, rk nyarglardan herkesten nce sy
rlmlardr; Rusya'da 1917'den sonra kurulan "okulus
lu devlet"in koullan aslnda ok nceden gereklemeye
balamt.
c) Bat'nm etkisi
R usya'n n Bat ile ilikileri, Byk P etro'd an ok nce
balam tr geri. A m a Bat uygarlnn etkilerini hzlan
dran ve bunu -y e r yer zora b av u rarak - gerekletiren
Byk Petro olm utur.
Byk P etro'nun balatt hareket, 20. yzyl balar
na dein srer. Btn bu geliim iinde birbirine zt iki
akm biim lenir: Batclar, Bat uygarlnn her eyiyle be
n im senm esinin art olduunu savunurken; Slavclar, y e
ni R usya'nn kaynaklarnn kendi gem iinde aranm as
gerektiini ileri srerler.
U ygulam ada ortaya kan karm ak bir tablodur.
nce klk ve kyafette deiiklik balar. Byk Petro,
kendi deyim iyle, "h ay v an srsnn insanlar gibi giyin
m esin i", yani A vrupah gibi giyinm eyi ister ve giyiniteki
deiikliin, giderek grlerde de deiiklik yapacan
dnr. Saray ve konaklara, zam ann Fransz ve Alm an
rf ve detleri girer. 18. yzylda, soylular ve burjuvazi,
tem el olarak Fransz toplum unu rnek alm tr. Bat A v
ru pa'yla bu ilikiler, 19. yzylda daha da sklaacaktr. Bu
arada kadn da kapallktan kurtulm utur. A m a btn
bunlar, aslnda egem en snf ve zm relerin erevesini a
m az; kentlerin em eki halk ile kyller, bu deiikliin
ve yaayn dndadrlar.
192

Y aaytaki bu deiikliin yan sra, Bat sanat ve ede


biyat da R u sy a'y a girer. zellikle A ydnlanm a yzylnn
(18. yzyl) Fransz sanat ve edebiyat gzdedir. Bu etkilerin at yolda, 19. yzyln - z ellik le ro m an d a- byk
Rus edebiyat doacaktr. H eykel ve resim de o denli deil,
am a m zikte, - zellik le G linka'dan b alay arak - ulusal tem alar ileyen bir senfoni, bir opera, bir bale doacaktr.
Bat'nn etkisi, siyasal planda daha snrl oldu. Zam an
zam an "ng iliz parlam entarizm i" ile "Fransz A nayasacl "n a zenilir; am a bundan, gelecek vaat eden sonular
dom az. Bu, 1905'lere dein srecektir. 1905'te, II. Nikola
bir anayasa yaym layp da parlam entoyu (Dum a) toplad
nda, aslnda Bat'nn etkisi bitm i, R usya'da olum akta
olan devrim in etkisi balam t.
Bat, en belirleyici roln, iktisadi planda oynar. B
yk Petro'd an II. A leksandr'a dein, am pirik yollarla, Ba
t yknm esi birtakm fabrikalar kurulur. A m a ekonom i
deki bu canlann tem elinde -B a t kapitalizm inin gcn
o lu tu ran - nem li bir ey eksiktir: U latrm a aralarnda
ki eksikliin yan sra, serm aye birikim i tam am lanm am
ve rgtlenm em itir. N e var ki, 1914'lerin eiinde, R us
ya, -o u , B at'd an ald dnlerle de o ls a - ciddi sayla
bilecek bir sanayi potansiyeline sahip bulunuyordu.
Bu, borlanarak sanayilemenin birtakm sonular olur:
- Diplomatik planda, ar ynetimi, Bat'daki alacak
llarna baml duruma dm, giderek onlarn denetimine girmiti;
- Ama sosyal planda, nce sayca, sonra etki bakmn
dan arln gsteren bir ii snf (proletarya) doar.
1905 Devrimi, hele hele 1917 Devrimi, byk lde, bu
snfn varlyla aklanabilir.
D nceler plannda, B at'nn etkisi daha da ar bas
t ve ar ynetim ine kar m uhalefetin douunda b y k
katks oldu.
Balangta, siyasal sorunlarn yine siyasal nlem lerle
zlebilecei dnlr; soylular snfnn liberal kanad
nn bu konuda ar bastn gryoruz. Bu ilk liberal can193

!
j
!
j

lan, ar ynetim i, hapis ve Sibirya srgnleri ile yantlar.


Liberal canlan, (1815 A ralk'nd a) D ek am b rist'lerin
bakaldrs ile daha belirgin olarak tekrarlanr; hareket,
"anayasal bir rejim " -v e belki cu m h u riy et- istem ektedir.
Ne var ki, halkn ounluunun katlm ad bakaldr
iddetle bastrlr.
Sosyal sorunlar sivrilik ve keskinlik kazandka, re
form yand alan, zm yollan iin gzlerini daha ok Bat'ya evirirler: A lm an felsefesi ile ilgilenilir (zellikle He
gel ve Feuerbach); Bat'daki bilim sel aratrm alar dikkat
leri toplar (zellikle A lm an Bchner ve ngiliz D arw in);
sosyal eletiri ve topyac sosyalizm - o k g em ed en Fransa'da kagelir. Petraevski'nin kurduu -D o sto yevski'nin de k atld - dernek, nl Fransz sosyalistle
rinden Saint-Sim on, Fourier ve Proudhon'un eserleri ze
rine alyordu. Dernek, 1849'da kapatlr.
Baz aydnlar da Bat'ya gitm eyi yelerler.
Herzen ile Bakunin bunlarn ilk akla gelenleri. (Bakunin, I. Enternasyonal'de etkin bir rol oynayacaktr.) Pop
lizm hareketi baarszla uraynca Profesr Lavrov da
Paris'e gelir. Zrih'te ve Cenevre'de ynla sosyalist top
lanr. Bat'daki Rus aydnlar arasnda kadnlar da vardr.
(En tannmlarndan biri olan Elizabet Dimitrief nl
Paris Komn htilali'ne katlacaktr).

te bu dnem dedir ki, gr ve yntem leri uzun za


m andr aklk kazanm am olan btn bu dnce hare
ketleri, yepyeni bir akm n Rusya'ya girm eye balam asy
la yenilem eye ve aklk kazanm aya balar.
"M ark sizm "d ir bu akm.
M arksizm ve 1917 Ekim D evrim i
a) M arksizm in Rusya'ya girii ve Leninizm in douu
M arksizm , R usya'daki devrim ci evrelere, 1864 yln
dan balayarak -a r a r- girer. Am a M arksizm asl etki
sini, Rusya'daki gelim elerin salad bir ortam da, Le-

nin'in reti ve eylem iyle gsterecektir.


M arksist dnce, R usya'd a bata ar ynetim inin
sansryle karlar. Bundan baka, o sralarda hl g
l olan "P o p lizm " de M arksizm in etkisini snrlar.
Poplizm, "snf mcadelesi" dncesini kabul et
mekle beraber, kapitalizmin Rusya'da "geici bir olay"
olduunu ileri srmekte ve -buradan hareket ederek"ii snfnn devrimci rol"n yadsmakta, rgtl k
k gruplarn eylemine bal kalarak, halk kitlelerinin de
bunu izleyeceine inanmaktadr. Ancak "iddet hareket
leri" (terrizm) baarszla urayp da ar ynetimini
daha da sertlie yneltmekten baka bir eye yaramad
anlalnca poplizm saygnln yitirir.
C enevre'de P lek h a n o f ile Rus aydnlar -"E m e in Kur
tuluu" adn tay an - ilk M arksist kuruluun tem ellerini
atarlar. Ayrca Plekhanof, gerek kiilii gerek eserleri ile,
M arksist dncenin yaylm asna ve M arksist bir partinin
kurulm asna elverili bir ortam n hazrlanm asna byk
katkda bulunur. Bunun yan sra, ii hareketi de geli
mekte ve eitli blgelerde rgtlenm ektedir. Ne var ki,
bu eitli hareketler arasnda bir birlik yoktur.
L en in ite bu srada ortaya kar.
1902'den balayarak Lenin adn tayacak olan V ladi
mir li U lyanov, hem bir kuram c hem de bir m ilitan d r.
"D nceyle eylem in bir btn oluturduunu" iyi bil
mektedir.
Balangta, ynde aba gsterecektir:
- P op lizm i red. Lenin'e gre, Rusya'daki kurulu d
zene kar poplizm in verdii m cadele byktr, kahra
mancadr. Ama yaplan zveriler olum lu bir sonuca var
m amtr, varam azd da. "B u g n e dein tutulan yoldan
baka bir yol tutacaz" der.
- M a rk sist h a rek etlerin b irle tirilm e si, daha dorusu
em ekilerle aydnlar arasnda ba kurm ak.
- M ark sizm i d erin letirm ek . M arx, Ruslarn yerinde
olsayd ne yapard? M arx gibi dnm ek, am a gereklii
hibir zam an gzden uzak tutm am ak.
195

Bunun bir sonucu olarak, Lenin nce Rusya apnda


sorunu ele alr; Rusya'da Kapitalizm in Gelim esi adl eserin
de (1898) byle yapar. Bir sre sonra sorunlara, daha ge
ni bir tarihsel perspektiften bakm aya balar ve zellikle
em p ery alizm olay zerinde durur. M arx ld zam an
(1883) em peryalizm yeni yeni yeeriyordu. Am a Lenin'in
tarihin sahnesinde grnm eye balad yllarda, em per
yalizm artk btn nitelikleri ile ortadadr. Em peryalizm i,
geliim i iinde incelem ek, niteliklerini belirtm ek, tehlike
lerini haber verm ek gerekiyordu. Kapitalizm in Son A am a
s O larak Em peryalizm adl eserinde bunu yapar Lenin.
1905 D evrim i'ne yaklaldnda, ortada henz Leninizm
yoktur, am a onu haber veren birtakm yaklam lar da g
rlm ektedir.
1905 D evrim i'nin ncesinde u hedeflere varlm bu lu
nuyordu:
- 1898'de Rus Sosyal D em okrat i Partisi kurulm u
tur. Partinin program M arksizm den esinlenm ektedir; ne
var ki, btn M arksist kurulular henz bu partiye katl
m deildir.
- 1900 ylnda skra (Kvlcm ) karlm aya balanr.
Z rih'te yaym lanr, fakat btn Rusya'ya datlr. Parti,
kendisi iin gerekli aratrm a ve propaganda organna ka
vum utur.
- 1903'te, Londra K ongresi'nde, Lenin kendi parti anla
yn aklar: Bu, doktrini ak, devrim ci ve m erkezci bir
rgte sahip, sert disiplinli bir partidir. Bu parti anlay
K ongre'deki "o u n lu k "a kabul edilir (Rusa'da oun
lua "b olev ik " denildii iin, bu anlayta olanlara daha
sonra "bolev ikler" denilecektir; Lenin'e kar olanlara ise
aznlk anlam nda "m en ev ik ler" denilm itir).
Bylece daha 1905 D evrim i ncesinde ciddi tem eller
atlm tr. 1905 D evrim i'yle de bu ilkeler ve rgtleni, so
m ut bir olayn deneyinden gem ek frsatn bulur.
1905 Devrimi, Marksizmden esinlenmedii gibi,
Marksistlerce de ynetilmi deildir. Bu devrimi aslnda
"merutiyeti ve demokrat" burjuvalar ynetir ve ou,
-geici nitelikte- reformlarla kolayca yetinebilecek du
1%

)
rumdadrlar. Bununla beraber, Marksistler, 1905 Devrimi'e etkin olarak katlrlar. htilali, burjuva demokratik
devrimi aamasnda omuzlarlar ve hareketin giderek

sosyalist devrime dnmesi iin aba harcarlar.


Ama sonu olumsuzdur.
htilal, ar ynetimince bastrlr ve devrimci glerin
ekilii balar.

1905 D evrim i'nin, "K om n 'd en sonra proletaryann en


byk hareketi" olduunu syleyen Lenin, bu denem e
den birtakm nem li dersler de karm aktan geri kalmaz.
N edir o dersler?
- Devrim ci m cadele sresince, birok kentlerde ii
delegelerden oluan birtakm konseylerle (Sovyet), "ok
kk yerel cu m hu riyetler" kurulm u ve "yeni bir siyasal
iktidar" rnei gsterm ilerdir.
Bu yeni iktidar biim inden ileriki devrim hareketinde
faydalanlm ak gerekir.
- Birok noktalarda, askerler ve denizciler isyan etm i
lerdir (Lenin, zellikle "P o tem kin " isyanndan ok duygu
lanm tr). Bylece, ileriki bir devrim hareketinde bu " n i
formal m ujikler"in de katl salanm aldr.
- Birok yerlerde, zellikle K afkasya'da, "ulu sal azn
lklar" bakaldrmtm Am a ortak dm ana -y a n i arl
a - kar savaacaklar yerde, birbirlerine dm lerdir.
O nlarn hareketine de bir dzen getirm ek gerekir.
- K yller, onlar da bakald rm alard r; am a bu kanl
bir ayaklanm adan teye geem em i ve zellikle kentler
deki hareketlerle bir ibirliine girm em i ya da girem e
m itir. A ncak kyller, bir devrim iin gereklidirler ve ile
riki bir harekete kazanlm aldrlar.
1905 D evrim i'n in baarszlndan Lenin'in kard
dersler ve ileriki bir devrim hareketi iin M arksistlere
nerdii grevler ite bunlar.
1912'de, Prag K ongresi'nde, Parti, "B olev ik " adn alr
ve yeniden eylem e koyulur.
1917 D evrim i, ite btn bu M arksist dnce ve ey
lem lerin bir sonucu olarak olacak ve ii snf ile beraber
M arksizm i de iktidara getirecektir.

197

b) Ekim Devrimi'nin anlam


M arx ve E n gels'in 1848 ylnda yaym ladklar nl K o
m nist Partisi M anifestosu yle balar: "A v ru p a'n n ze
rinde bir hayalet dolayor: K om nizm h ayaleti." L enin'in
liderliindeki bolevikler, 1917 E kim 'inde iktidar -b ir ih
tilal so n u cu n d a- ele alnca, M arx ve Engels'in bahsettii
"h a y a let", 69 yl sonra "g erek " haline gelir.
Ekim D evrim i'n in insanlk tarihindeki anlam nedir?
Ekim D evrim i, sosyalist devrim in R usya'daki gerek
lem e biim idir.
- Ekim D evrim i'yle, R usya'daki burjuva ve toprak sa
hiplerinin iktidar devrilm i, Bolevik Parti ynetim inde,
ii-kyl balaklna dayanan ve Sovyet devlet biim i
ne dnen proletarya diktatoryas kurularak, "iktid ar so
runu" zlm tr.
Lenin'e gre, iktidara el koymak, devrimin ta kendisiydi. Gerekten, sosyalist devrimle, sosyalist iktisat ve
toplum dzeninin kurulu srecini, yani sosyalizmin si
yasal esiyle, iktisadi ve sosyal elerini birbirine kar
trmamak gerekir.
Sosyalizm bir durum deil, bir harekettir. Sosyalist
devrim, ite bu hareketin siyasal esini oluturur. Sosya
list devrim, ii snfnn -bata geni kyl ynlar ol
mak zere- balaklaryla birlikte, sosyalist iktisat ve
toplum dzenini kurma amacyla, devletin snf yapsn
deitirerek, iktidara el koymas demektir. yleyse, sos
yalist devrim bir srama andr ve sosyalist hareketin,
sosyalist iktisat ve toplum dzeninin kurulmasn ama
layan devrimci mcadele srecinin zorunlu bir uradr.
- Ekim Devrim i, yalnz burjuva ve toprak sahiplerinin
iktidarn ykm akla kalm am , ayn zam anda, "iktisad i ba
km dan geri" bir lkede sosyalist devrim i gerekletirerek
-em p ery alist an koullar iinde sosyalist bir hareket
iin ayak ba haline gelm i b u lu n a n - dogm atik bir sosya
list devrim anlayn da ykm tr.
lk sosyalist devrim in "iktisadi bakm dan geri" bir lke
l)K

olan Rusya'da gereklem esi ortaya bir tartma konusu


karmtr. nk, bir zam anlar, sosyalistler arasnda da
yaygn bulunan dogm atik anlaya gre, kapitalizm in te
mel elim esinin zm, nce bu elim enin en keskin ha
le geldii "ileri sanayi lkeleri" iin sz konusu olabilirdi.
Genel olarak M arx'ta bir "k h in " grm ekten holanan
ou burjuva yazarlar, Ekim D evrim i'ni M arx'in "kehane
t i n i yalanlayan bir olay olarak deerlendirirler. Onlara g
re, M arx'in zm lem eleri doru olsayd, ilk sosyalist dev
rim Rusya gibi "g eri" bir lkede deil, - rn ein ngiltere ya
da Alm anya g ib i- "ileri" bir lkede gerekleirdi. Bylece,
burjuva ideolojisi, M arksizm i "r ten " belli bal "kant
lar" arasnda Ekim D evrim i'ne de sekin bir yer verir.
O ysa M arx, sosyalist devrim in nce hangi lkede ger
ekleecei konusunda herhangi bir kehanette bu lu nm a
m tr. Bata u nedenle ki, M arx bir khin deil, sosyal
gelim enin genel kanunlarn arayan -v e bu arada b u la n bir bilim adam yd. M arx, yalnzca yaam nn sonlarna
doru, olaylarn akna dayanarak, o zam anlar Fran
sa'd an A lm anya'ya kaym bulunan devrim ci hareketin
arlk m erkezinin, daha da "D o u "y a kaym a eilim ini
sezm i, sosyalist devrim in Bat'da deil, D ou'da bala
m as olasl zerinde durm utur.
K ehanete benzer bir ey varsa M arx'ta, o da budur.
zellikle II. Enternasyonal evrelerinde yaygn ve ege
m en bulunan anlaya gre, sosyalist devrim in baar ka
zanm as iin, retim glerinin sosyalist iktisat dzeninin
hem en kurulm asn salayacak lde gelim i; ii snf
nn da, genel nfus iinde ounluk salayabilecek denli
genilem i ve yksek bir kltr dzeyine ulam olm as
gerekiyordu. Baka bir deyile, sosyalizm in siyasal e
siyle iktisadi esi arasnda b ir uygunluk bulunm as gere
kiyordu. O ysa, Rusya, Ekim D evrim i'nden sonra, sosya
lizm in siyasal esini gerekletirdii, sosyalist devrimi
baarya ulatrd, yani ii snf -ba lak lary la birlik
te siyasal iktidara el koyduu iin "siy a sa l bak m d an
ile r i"; fakat, retim gleri henz sosyalist iktisat dzeni
ni kuracak kadar gelim i bulunm ad iin, "ik tisa d i b a
k m d an g e ri" bir lke durum undayd. Lenin'in sosyalist
199

devrim anlay, sosyalizm in siyasal esiyle iktisadi e


si arasndaki uygunluk zorunluluunu reddeder, siyasal
eye ncelik verir.
Bylece Ekim Devrim i, Lenin'in sosyalist devrim anla
ynn bir gereklem esidir.
M arx'n dncesini em peryalist an koullan iinde
gelitiren Lenin'e gre, sosyalist devrim bakm ndan asl
nem li olan ey, u ya da bu lkenin iktisadi gelim e du
rumu deil, em peryalist sistem in btnyd. Em perya
lizm kapitalizm in en yksek gelim e aam asyd; byle ol
duu iin de, sosyalist devrim , em peryalist sistem in b t
n bakm ndan olas bir hale gelm i bulunuyordu: 1914'te
balayan em peryalist sava, btn insanl ya m ilyonlar
ca insann lm esi ya da uygar lkelerde siyasal iktidarn
en devrim ci snfa devredilm esi, yani sosyalist devrim
arasnda bir sem e zorunluluu karsnda brakyordu.
Peki, em peryalist sava koullar iinde, btn "u y g ar"
lkeler iin olanakl hale gelen sosyalist devrim , niin yal
nz Rusya'da gerekleebildi?
Bunun yant, R u sya'n n o zam anki zel koullarnda
gizlidir.
O zam an varl olas btn tarihsel elim elerin b iri
kip iddetlendii bir lke olan Rusya, bundan dolay "e m
peryalist devletler zincirinin en rk halkas"n olutu
ruyordu. Rusya, em peryalist dnyann hem bir yzyl ge
risinde hem de nndeydi. Burjuva dem okratik devrim ini tam am lam am , sosyalist devrim in kapsna dayan
mt.
ki devrim e birden gebeydi.
Birinin tam am lanm am oluu, tekini daha zorunlu
klyordu.
DA H A OK BLG
Henri Lefebvre, V. . Lenin, Hayat ve Eserleri (ev. R. N. leri),
Ankara, 1968.
Kenan Somer, Ekim htilali, stanbul, 1970.

200

OKUM A

19. Y ZYIL RUS ED EBYA T I


...1812'de Napoleon'un seferinden sonra, btn edebiyat tr
lerinde devler yetitirmitir Rusya.
Rus edebiyatnn byklnn en byk sebebi, Rus dili
dir. Zengin bir kelime hzinesi ve deiik, eitli sluplara yat
kn bir yaps vardr Rusann...
Rus halkn tanmann en salam yolu, Rus edebiyatn
bilmektir. Tartmay seven, kadere inanan, ac ektike phe
ci olan bir insandr -Rus insan. Arkadalarn, tabiat, hayvan
lar sever.
teki Avrupa lkeleri gibi, Rusya da nce Fransa, ngiltere
ve talya'da yazlan eserlerden etkilenmitir. Kendi kaynaklar
n bir yana itmi, halk trklerini, masallarn umursamaz ol
mutur.
Aleksandr Pukin'le (1799-1837) birlikte, yabanc klasisizm
ve romantizmin yerini, yerli bir gerekilik ald. Geri Pukin,
Shakespeare'den, Scott'dan, Byron'dan, Schiller'den etkilenmi
ti, ama bir takliti deildi. Kulland yaln, basit dil ve ele ald
konular birok yazar peinden srkledi. iirlerinden baka
oyunlar da (bu arada 1825'te yazd Boris Godunov) -yabanc
lkelerde bile- ilgi uyandrd.
Pukin'in hayatnn baars da baarszl da, 1833'te ev
lendii gzel bir kadn yzndendir. Ne sevgi ne de eserlerine
ilgi bulabilmitir ondan... Onun yznden bir delloda ldrl
mtr. Kadnn tek faydas, Pukin'in edebiyata lmsz ka
dn tipleri katmasna sebep olmaktr. Yevgeni Onegin adl uzun
iir geliyor insann aklna.
Aleksandr Griboyedov (1795-1829), Moskova toplumuna
dair yazd canl komedilerle tannr. Kiilerinin gereklii
bakmndan Moliere'i, oyun yaps bakmndan da Beaumarchais'yi andrr biraz.
Mihail Turevi Lermontov (1814-1841), Pukin'in lmne
dair yazd iirle lkeyi sarst zaman yalnz yirmi yan
dayd. ar'a seslenen bu iir yznden Kafkasya'ya srlm
t air. En iyi eserleri de o srgnde yazlmtr. 1840'ta yazd
Zamanmzn Bir Kahraman adl roman nemlidir.
201

Yazd bir oyun yznden memuriyetinden atlan Aleksandr Nikolayevi Ostrovski (1823-1886), gereki Rus tiyatro
sunu yaratan sanatdr. Orta snf halkn yaayn, dertlerini
yanstan bu yazar eitli konulara el atmtr. Yoksulluk Ayp De
il ile Frtna adl oyunlar en iyi eserleridir.
19. yzylda, Rus roman deyince be yazar geliyor insann
aklna. Bu be yazarn ilki olan Nikolay Gogol (1809-1852), Uk
rayna kyllerini anlatan bir destancdr sanki. Gerekiliine
katt mizah apayr bir zellik vermitir ona.
Drt eit edebiyat trnde kalem oynatmtr Gogol... Tiyat
ro alannda, deerli komedisi Mfetti, nl oyun yazarlar ara
sna sokmutur onu. Kiiler ve durumlara uygulad esiz mi
zah, gnmzde bile -btn rengiyle, canllyla- durmakta
dr... Tara Bulba gibi bir destan verebilmi, gereki romann en
gzel rneklerinden birini ustalkla yaratabilmitir: l Canlar.
Bir Rus Hamleti'ni anlatan Oblomov, gereki bir incelemedir
sanki. teki drt yazarn yannda Gonarov'un (1812-1891) ad
pek anlmaz.
Zengin bir ailenin ocuu olan van Turgenyev (1818-1883),
her eit Rus insann yazm, ama en ok kylleri anlatrken
baar gstermitir.
Anlatm ve iir gc ok etkili bir sanatyd. Tabiat anlatr
ken kulland kelimeler, benzetmeler birinci snf bir yazar kl
mtr onu. Ak kavramn byk bir anlayla ele alm, gere
ken nemi vermi ona...
En gzel romanlar unlardr: Rudin, Akamst, Babalar ve
Oullar, Duman ve Bakir Toprak.
Freud, Dostoyevski (1821-1881) kadar hibir yazardan psi
koloji renmediini sylemitir. Hearn de, onun insan kalbinin
derinliklerine ne kadar kolayca inebildiim belirtmitir. yi ile
ktye onun kadar ustaca eilen, kiilerin i atmalarn onun
kadar verebilen bir baka yazar daha yoktur belki.
Moskova'da doup bym olan Dostoyevski'nin ilk eseri
nsancklar'dr. Bu eserden drt yl sonra, sosyalist bir toplulu
un yesi olduu iin lme mahkm edilmi, ama son dakika
da karar deitirilerek Sibirya'ya srlmtr. l Bir Evden
Hatralar o gnleri anlatr. 1859'da baland, ac ekmeyi
renmi olan bir yazard artk. Dine, Hristiyanla eilmi, kt
lkleri deil, gnah denen eyi incelemeye balamt. Onun
202

dev romanlar hakknda bilgi vermek bile sayfalarca srer;


onun iin, balca eserlerinin adlarn vermekle yetinelim: Ezi
lenler, Ecinniler, Su ve Ceza, Budala, Karamazof Kardeler...
Lev Tolstoy (1828-1910), zengin bir ailenin ocuuydu. St.
Petersburg'a gidip hukuk renimi yapmak istedi, ama elence
ye, kumara, aka dald. Askerlikten sonra kyllerin kalknma
s iin almaya balad; eitim yntemleri buldu, okuma ve
aritmetik kitaplar yazd. 1862'de Sava ve Bar' yaymlamaya
balad; bu eseri Anna Karenina takip etti. 1879'da iinde bulun
duu zengin, soylu snftan ayrlarak kyllerin arasna kart.
1879-92'de tirafm, 1884'te Dinim ve Sanat Nedir?, 1886'da da Ka
ranln Gc adl eserlerini yaymlad; Dirili ise 1899'da yaym
lanmtr.
1881'den sonra Rusya'y saran umutsuzluk duygusunu, ye
ni bir toplum olma abasn en iyi veren oyun yazar phesiz
Anton ehov'dur (1860-1904)... Ellerinden bir ey gelmeyen in
sanlarn umutsuzluunu ustalkla yanstmtr. Bu umutsuzlu
u mizahla verebilme gc lmsz yapmtr onu...
ehov krk drt yandayken ld zaman, drt esiz oyun
brakmt arkasnda: Mart, Vanya Day, Kz Karde, Vine
Bahesi...
(Richard Alcock, Ksa Dnya Edebiyat,
ev. lk Tamer, stanbul, 1961, s. 175-178, 190-193)
SO R U LA R
1. lk Rus devleti nasl kurulur?
2. Rusya, tarihsel geliiminde, hangi etkilere uramtr? Bu
etkiler iinde zellikle hangisi daha ar basmtr?
3. Marksizm, Rusya'ya ne zaman ve nasl girer?
4. Leninizm nedir, nasl doar ve Marksizme katks hangi
noktadadr?
5. Rusya'da Ekim Devrimi'nin tarihsel anlam nedir? Sosyalist
devrimin ilk kez Rusya'da gereklemesinin nedenleri nelerdir?
6.19. yzylda Rus edebiyatnn genel nitelikleri nelerdir? Bu
edebiyatn, iir, roman ve hikyede balca temsilcileri kimler
dir? Her birinin sanatndaki nitelikleri ve balca eserlerini belir
tiniz (Okuma parasn okuyunuz.)
203

O R TA VE D OU A V R U PA 'D A K O LU U M
"O rta ve D ou A vru pa" derken, II. D nya Sava'ndan
sonra kurulan "H alk d em okrasileri"nin bulunduu co
rafya parasn kastediyoruz.
Bu topraklar, ortaan balarndan beri, iki ayr m er
kezden gelen "H ristiyanlatrm an n " etkisinde kalm lar
dr: R om a'd an K atoliklik, Bizans'tan O rtodoksluk gelm i
tir. Daha 10. yzylda A vru pa'n n bu blgesinin dinsel
corafyas belli olm utu: Rum enler, Bulgarlar, Srplar O r
todoksluu; M acarlar, ekler, Polonyahlar ve A lm anlar
da K atoliklii kabul etm ilerdi. D aha sonralar, "M sl
man elerin" de geldiini -y a da g etirild i in i- gryo
ruz: zellikle Bosna ve A rnavutluk'ta... K atolik blgeler
de V atikan'a kar "u lu sa l" nitelikte bakaldrm alar ola
caktr: 15. yzylda, Jan H uss'un hareketi gibi.
P rotestanlk da, baka bir liberal hava getirecektir.
Btn bu oluum dan nem li sonu doacaktr. Din, A v
rupa'nn bu blgesinde uzun zam an ve ok kez darya
- zellik le T rk lere- kar ulusal direniin etkeni olm utur.
A syal etkiler iki biim de ortaya kyor:
- nce etnik bakm dan. O rta ve D ou A vrupa halkla
rnn bir blm A sya'dan gelm ilerdir: zellikle M acar
lar ve Bulgarlar byledir.
- Sonra, A vru pa'nn bu blgesi, uzun zam an M sl
m an istilasna uram tr. Trkler, bu blgenin bir bl
m n fethetm i, am a yalnzca vergi alm , fakat halk di
ninde ve rflerinde serbest brakm lardr. D oal olarak,
bu arada karlkl etkilenm eler olm utur.
Bat'nm iktisadi ve siyasal etkileri, zellikle O rta A vru
pa'da erkenden balyor. Kltrel etkiler ok daha yaygn
oluyor. zellikle Fransz kltr Polonya, M acaristan ve
R om anya'da pek etkili olm u. A lm an eitim i, tbba ve bi
lim e de byk etkilerde bulunuyor. Baz blgelerde, A k
d en iz'd en ve D ou 'dan gelen etkiler de var.
Batl bir etki olarak M arksizm in etkisi, A lm anya'da
-p e k doal o la ra k - nem li ve yaygn, M arx ve Engels'in
A lm anca yazm olm alarnn yan sra, -b e lk i ondan fazla - A lm an ekonom isinde 19. yzyln son eyreinden
204

balayarak grlen byk geliim ve bu geliim in ortaya


kard sosyal m cadelelerin byk pay var bunda. B
tn bu geliim lerin bir sonucu olarak, 19. yzyln sonla
rnda sosyalist partilere rnek olacak olan A lm an Sosyal
D em okrat Partisi kurulur ve seim lerde hzl gelim eler
kaydeder. A m a bir sre sonra partinin retisi kem ikleir.
B ern stein'n reform culuu da, devrim ci eilim lerin ou
nu zayflatan bir rol oynar.
M arksizm , A vusturya ve M acaristan' daha ardan et
kiler. ktisadi gelim enin bu lkelerde daha yava olm as
nn pay byk bu arlkta. Buna karn, A vusturya'da
1888'de, M acaristan'da 1890'da sosyal dem okrat parti ku
rulur. Ne var ki, "A u stro-M arxism e" denen anlay, M arksizm in ve devrim ci glerin gelim esini yer yer felce ura
tr: nk, m onariye raz, ayr m illiyetten topluluklara
- zellik le ek lere- kar kukucu, kyllere kar da ilgi
siz, ksa grl ve reform cu bir anlaytr bu. A ncak Rus
ya'd a 1905 D evrim i'nin etkisiyledir ki, sol eilim li bir sos
yal dem okrasi doacak ve bir canllk getirecektir.
Srbistan 'd a ve B u lgaristan 'da M arksizm ok daha za
yf olarak tem sil ediliyor. Sosyalist dnce, daha ok ba
z air ve rom anclara esin kayna oluyor oralarda.
R om anya'da sosyal dem okrat parti 1893'te kuruluyor,
sonra kapatlyor, 1910'da tekrar kuruluyor. Burada da
kent em ekileriyle kyler arasnda balar yoktur, en azn
dan ok zayftr; 1907'deki byk kyl isyannn baar
szlnn nedeni biraz da bundan ileri geliyor.
zetlem ek gerekirse, btn bu lkelerde, ezilen insan
lar ounluu oluturuyor. I. D nya Sava -k ay p lar ve
acla ry la- bu kitleleri isyana gtrecektir.
Ve R usya'daki 1917 D evrim i de rnek olacaktr onlara.
SO RU LA R
1. Orta ve Dou Avrupa'da, Hristiyanlatrmann etkisi ile
Asyal etkilerin sonucu ne olmutur?
2. Bu lkelerde Bat'nn etkisi neler getiriyor?
3. Marksizm, Orta ve Dou Avrupa'y nasl etkiliyor ve so
nular ne oluyor?
205

BLM II
SOVYETLER BRL
K lasik tipteki devrim ler, yalnz "siy asal deiiklikler
le" yetinirler; yani yalnzca iktidardaki kiileri deitirir
ler. 1917 Ekim D evrim i bu tip bir devrim deildir. O, da
ha "k k l " bir dnm h ed ef alm t. Yalnz iktidarda
ki kiileri deitirm ekle yetinm em i, R usya'da iktisadi ve
sosyal tem elleri de deitirm itir. Bu niteliiyle, yeni bir
uygarlk yaratm ak istiyordu, yaratm tr da.
Bylesine bir deiiklik, her eyden nce, "burjuva
d evleti"n in b tn dayanaklarnn ortadan kaldrlm asyla
olasyd. Lenin bunu, D evlet ve Devrim adl eserinde ak
lar. G eriye, bu kuram sal verilerin som ut hale getirilm esi
kalyordu.
1917'de o yaplr.
SO V Y ETLER B R L 'N N K U RU LU U
VE G ELM
lk nlem ler
N asl kaldrlacakt burjuva devletinin dayanaklar or
tadan?
Proletarya diktatrl ile!
"P ro letary a diktatrl, ezenleri ezm ek iin, ezilenle
rin nclerinin rgtdr. Proletarya diktatrl, de
m okrasinin genilem esidir: O dem okrasi, artk yoksulla
rn ve halkn dem okrasisidir. A m a proletarya diktatrl
, ayn zam anda zgrlklere de snrlam alar getirir. Fa
kat kim lerin zgrlne? Ezenlerin, sm rclerin, ka
pitalistlerin... nsanl cretli klelikten kurtarm ak iin,
ezm em iz gerekiyor; direnileri zorla krm ak gerekiyor."
Lenin byle tanm lyordu proletarya diktatrln.
207

Ve bylesine bir ilke, her eyden nce Rusya'nn o gn


iinde bulunduu koullarn dourduu bir zorunluluu
dile getiriyordu: lke sava iindeydi ve birok blgeleri
igal edilm iti; kar-devrim ci eler ise etkin durum day
dlar. arlk rejim ini yeniden kurm ak isteyenler, dar
dan, em peryalist lkelerden yardm gryordu. M ali
knt, ktlk, sanayideki ykl, karanlk bir iktisadi tablo
sergiliyordu. Bu tabloyu karaborsa, fiyat artlar ve balta
lam alar daha da karartyordu.
lke yerindeydi. A ncak gerekletirm ek gerekiyordu.
Birtakm aralar harekete geirilir bu am ala.
Proletarya diktatrln gerekletirmek iin kulla
nlan aralar unlardr:
- Temelde, 24.000 yesi olan Komnist Parti;
- Kyllerin, iilerin ve askerlerin konseyleri (Sovyetler). Halk kitleleriyle iliki kuranlar zellikle bunlar
dr.
- Sovyetler Kongresi: Hkmet rgtn eitli g
rnleriyle belirleyen bu kongredir.
- ok gemeden iki tamamlayc rgt daha kurulur:
Kar-devrimcilere, speklasyona ve baltalamalara kar
mcadele iin eka ile Kzl Ordu.
te yandan b ir seri kararnam elerle yeni rejim in temel
ilkeleri konulur:
- Bar Kararnamesi, insanla kar ilenmi en byk
su" olarak tanmlad savaa son verilerek genel, adil
ve demokratik bir bar iin, derhal grmelere giriil
mesini neriyor.
- Toprak Kararnamesi, byk toprak sahiplerinin btn
topraklarna -hibir tazminat denmeksizin- el koyar ve
btn topraklar kyllere verir.
- Sanayi Kurulular Kararnamesi ile bu kurulularda
denetim ii ve cretlilere geer.
- Milliyetler Kararnamesi ile, okuluslu federal bir dev
letin ilk esaslar konulur.
Bunlarn yan sra, bankalar, demiryollar, i ve d ti
208

caret ulusallatrlr. Bir baka kararname kadnlara siya


sal haklar tanrken, bir bakas devlet ile Kilise'yi birbirin
den ayrr.
Btn bu nlem ler, "yen i bir toplum d zeni"n in tem el
lerini kurm ak iin giriilen abalardr. Yeni Sovyet toplu
mu, 1917'yi izleyen yllarda, ite bu tem eller zerinde ge
lim esini srdrecektir.
A am alar
1917 ncesinde, aslnda bir tarm lkesi olan Rusya'nn,
devrim le hzl bir biim de sanayileerek -k s a s re d e - en
nde gelen sanayi gleri arasnda yer alm as, eitli ve
g aam alardan gem itir:
- D evrim in hem en ardndan Sava K om nizm i olarak
adlandrlan bir dnem balar (1917-1921). Em peryaliz
m in sosyalist rejim i ykm ak iin kkrtt i sava ve
onun yaratt cephe gereksinm eleri, yalnz b y k sanayi
nin u lusallatrlm asyla yetinm eyerek, orta sanayii, hatta
bazen kk sanayii de u lusallatrm ak zorunluluunu
ortaya karr. D eyim yerindeyse, bir "ar u lusallatr
m a" dnem idir bu.
- Bunu, Y eni iktisat Siyaseti (N .E.P.) dnem i izler
(1922-1928). te ve dta ortaya kan eitli glklere
karn; sosyalist kesim yararna ileyen bir karm a ekono
minin uyguland bir dnem dir bu. 1928 ylndan bala
yarak nl Be Yllk Planlar dnem i balayacaktr.
- N azi A lm anyas'n n yenilgisiyle sonulanan etin sa
va ise, Sovyetler Birlii ile Batl balaklar arasndaki
tem el anlam azlklarn som ut sorunlar halinde ortaya k
mas ve bunun sonucu olarak beliren Souk Sava dne
mi izler.
- Stalin 'in 1953'te lm , nihayet 1956'da toplanan 20.
Kongre ile yeni bir dnem balar.
"B u zlarn z l " diye de adlandrlr o dnem .
erde Stalin putu yklr; dta "bar iinde birlikte yaa
m a" ilkesi uygulanm aya balanr.
Sovyetler B irlii'n d e yeni bir dnem balar.
209

Gerekten, 20. Kongre, gerek ierde gerek darda yol


at gelimeler bakmndan, amz etkileyen en nem
li toplantlardan biriydi. Sovyetler Birlii'nin yan sra,
Dou Avrupa'da da derin alkantlara yol ayordu.
Kruev, 20. Kongre'de Lenin'in grlerine de nem
li deiiklikler getiriyor ve d dnyada geni alkantla
ra yol aacak " tez" ileri sryordu:
- Sosyalist dnya, byk asker gce ve kapitalist
dnya ile -aa yukar- nkleer eitlie ulatndan, ka
pitalist blokla sosyalist blok arasnda sava, artk Lenin'in
ne srd gibi kanlmaz deildi.
"Bar rekabet" gndeme geliyordu bylece.
- Devrim iddete bavurmadan, "parlamenter yol
la rd a n da gerekletirilebilirdi.
- Ve nihayet, her lke sosyalizme kendine zg ", dei
ik yollardan geebilirdi.
Kruev bu tezleri, deien dnya koullarnn bask
s altnda, pragmatik bir anlayla ne srmtr.
Ne var ki, Kruev bu grleri ile, sosyalist dnyay
ikiye blecek olan, "in-Sovyet anlamazlinn da to
humlarn ekiyordu. 1960'larda su yzne kan nl
kavgada, inliler Kruev'in 20. Kongre'de ne srd
tezlere dayanarak, Sovyetleri "revizyonizm" ve Marksizm-Leninizme ihanetle sulayacaklard.
Ne olursa olsun, 20. Kongre, yol at gelimeler a
sndan yzylmz etkileyen toplantlardan biri olmu
tur.1

Son dnem , K ru ev'in i bandan uzaklatrld


1964'ten gnm ze dein uzanan ve K osigin-Brejnev or
tak ynetim inin, sanayide ve tarm da verim liliin artrl
m asna ynelen b y k reform larn uygulanm asna giri
tikleri bir dnem oluyor.
Sovyetler Birlii, bu g n bu dnem in iinde bulunm ak
tadr.

1 Bkz. Ergun Balc, "D nyam z Etkileyen Kongre", Cumhuriyet, 24 u


bat 1981.

210

SYASAL SSTEM
Sovyetler B irlii'n d e siyasal sistem , nce u iki nitelii
tayor:
- Sovyetler Birlii okuluslu federal bir devlettir.
- Sovyetler Birlii, bir sosyalist dem okrasidir.
lke, 1977 tarihli yeni bir anayasa ile ynetilm ektedir.
R ejim in kuruluundan sonra yaplan drdnc anaya
sadr bu. lk anayasa 1918, kincisi 1924, ncs ise
1936'da yaplr.
okuluslu devlet
arlarn im p aratorlu u , - o zam an k i d e y im le - bir
"h alk lar h ap ish an esi" idi. m paratorluk snrlar iinde
birbirinden rk, dil, din bakm ndan farkl ynla h alk ya
ard. B u nlarn arasnda im paratorluu yalnz Slav halk
nn -y a n i R u sla rn - tem sil ettii kabul edilirdi. Btn bu
halklar, P etrograd 'm otoritesine bal tutabilm enin yolu
olarak, bask ve "R u slatrm a" politikas uygulanrd.
D evrim d en sonra, - o zam ana dein ezilm i o la n - bu
uluslarn birbirine haka eit olduklarn kabul etm ek,
tutulm as gereken tek yoldu. Bu yol, o uluslarn topluca
sosyalizm e geilerini salayacak bir gvence idi ayn za
m anda. Bam szlklar kabul edilen uluslar, sonra, fede
ralizm ilkeleri iinde yeniden bir araya getirildi.
Sovyetler Birlii, bu g n 15 federe cum huriyetten olu
m aktadr (m. 71). A yrca, bu nlarn iinde de zerk cum hu
riyetler, eyalet ve blgeler var. C um huriyetlerden her biri,
-fed e ra l devletin yetkisine girm eyen k o n u lard a- egem en
lie sahip. zellikle kltrlerini ve dillerini gelitirm ek
bakm ndan, geni bir serbestlik tannm tr kendilerine.
Tm Sovyetler Birlii'n i ilgilendiren u tem el konular ise
federal devletin yetkisine braklm tr (m. 73):
- Sovyetler Birlii'n in u luslararas ilikileri ile savunul
m as;
- Sovyetler B irli i'n in i rgtlenii;
- Ekonom inin genel ynetim i;
211

H ukuksal rgtlenm e ile kltrel rgtlenm enin ge


nel ynetim i.
Sosyalist dem okrasi
1977 A nayasas -1 9 1 8 tarihli anayasann tersin e- tm
Sovyet halkna yurttalk sfat tanr. Ve kadm -erkek her
yurttan, 18 yandan balayarak seim lerde oy hakk
vardr (m. 96).
Btn teki tem el hak ve zgrlkler yurttalara tann
m tr. Bunlar iinde sosyal haklar ve zgrlkler daha
ar basar.
D evlet iktidarnn tem el kurum u, iki m eclisli Yce Sov
yet'tir (m. 108). Bu m eclislerden biri (Birlik Sovyeti), Sovyetler B irlii'ndeki halklarn btnn tem sil eder; teki
si (U lusal Topluluklar Sovyeti) ise federe cum huriyetleri
ve zerk blgeleri.
Yce Sovyet bir yasam a organdr. Y rtm e organn
oluturan B akanlar K urulu'nu seen bu Yce Sovyet'tir.
Yce Sovyet 5 yl iin seilir ve ylda iki kez toplanr.
Olaanst toplantlar yapt da olur (m. 112). Toplant
halinde bulunmad zamanlar -yine kendisinin setiiYce Sovyet Prezidyumu adndaki bir kurul -sonradan
onaylanmak kouluyla- onun yerine yasama yetkisini
kullanr.
G rld gibi, Sovyetler Birlii'nde, Bat dem okrasi
lerinde eitli biim lerde uygulanan gler ayrl ya da
grev blnm elerine benzeyen bir durum yok. Tersine
gler birlii bah is konusu: D evlet organlar arasnda
"yatay bir yetki p aylam " deil, "d ik ey bir yetki devri"
var. K uram sal olarak, btn yetkiler Yce Sov yet'in elin
de. Prezidyum , ondan ald yetkileri onun adna kullan
yor. Bakanlar K urulu da alnan kararlar uyguluyor. Ne
var ki, dorudan doruya yrtm e grevinin banda bu
lunm ak, ister istem ez Bakanlar K u ru lu 'nu n nem ini art
ryor ve n plana karyor onu.
Sovyet dem okrasisinin anlam nedir?
212

a) Tek parti anlay


Sovyet dem okrasisi anlayyla Bat dem okrasisi anla
y birbirinden farkl eylerdir. Bu farkllk, en bata par
ti anlaynda kendini gsteriyor: Bat dem okrasilerinden
farkl olarak, Sovyet dem okrasisi "tek p artili"d ir. Bu par
ti, Sovyetler Birlii K om nist Partisi adn tar.
Sovyetler, bu farkll yle aklyorlar:
- Bat dem okrasileri, geri ok partilidir. A m a bu parti
ler kapitalist toplum larda - o k kez birbiriyle uzlam az
karlar o la n - eitli snflar tem sil eder. Oysa, Sovyetler
Birlii gibi snfsz bir toplum da, ok partili bir rejim in bu
lunm asnn hikm eti yoktur. Geri orada da halkn eitli
katlar arasnda farkl grler -h a tta u zlam azlklar- ola
bilir; ancak btn bunlar, "tek n ik " nitelikte ve ayrntlarla
ilgili farkllklar ya da uzlam azlklardr. Ve hepsini de uy
gulam ada zm ek olasdr. Bylece, tek partililik, eski d
zen kalntlarnn ortadan kaldrlm as, kom nist dnem
ncesindeki sosyalist devletin tem ellerinin atlm as ve
toplum un snfszlatrlm as iin gerekli saylyor. Parti
iin, baka kurulularla ekim ek, seim kaybedip iktidar
dan dm ek sz konusu deildir. Bu bakm dan, Sovyetler
Birlii'nde "seim " kavram da Bat dem okrasilerindeki
anlam n ve nem ini yitirm ekte; bir yerde halkn Parti y
netim ine gven ve ballk gsterisi halini alm aktadr.
- A yrca, tek partinin yani K om nist P arti'nin bir rol
vardr: K om nist Parti, Sovyetlere gre, toplum un "y n e
tici ve yn verici g c ", siyasal sistem in ve tm rgtle
rin "ek ird ei"d ir. "M arksist-L enin ist retiyle donan
m " olan K om nist Parti, anayasaya gre, "top lu m u n ge
nel gelim e perspektifini, Sovyetler Birlii'n in i ve d po
litika dorultusunu belirler, Sovyet halknn b y k yara
tc alm alarn ynetir, kom nizm in zaferi urundaki
m cadelesine planl, sistem li ve kuram sal esaslara daya
nan bir n itelik kazand rr" (m. 6).
Partinin bylesine nemli bir rol yklenmesi, -ister
istemez- kendi iinde, seim esasna dayanan, ok ciddi
bir hiyerari ve disiplini, partiden kiiler iinde ok dik
katli bir semeyi gerektiriyor:
213

- Sovyetler Birlii'nde Komnist Parti'ye girme zorunluu yoktur; ama partiye girmeyi arzulayan bir yurtta
da, gven uyandrmak ve bir stajdan gemek zorundadr.
- Bunun gibi, Partinin her kademesinde sk bir disip
lin hkm srer. Ancak, bu disiplin, kr krne bir di
siplin olmayp, demokratik merkeziyetilik ilkesine ba
ldr: ak tartma ve karar alnnca da savsaklamadan
yerine getirme.
K om nist P arti'nin kendi kongrelerindeki kararlar,
Sovyetler B irli i'n in siyasal yaam nda bir aam a nitelii
tar. D evlet m ekanizm asnn gerek dinam osu aslnda
bu parti olm aktadr.
b) zgrlklerin anlam
zgrlklere gelince... Sovyet dem okrasisinde bunun
da anlam Bat dem okrasisinde olduundan bakadr.
M arksist anlayn sonucu olarak, zgrlkler, soyut ve
m utlak veriler deil, toplum yapsnda belli bir srece gre
yaplacak deiikliklerle gerekleecek eylerdir. Bu yz
den soyut, m utlak bir zgrlk kavram yerine, gitgide so
m utlaacak "zgrletirm e'Terdir sz konusu olan. "D
nce zgrl" de bu sre iinde ele alnm aldr. Bu
inanca gre, toplum yapsndaki deiiklikler, geriye dn
yollarn, rejim in sarslm a olaslklarn iyice ortadan kald
rnca, daha dorusu bu yolda gereken adm lar atld l
de, dnce zgrlnn kalplar da geniletilecektir.
Stalin 'in lm nd en sonra (1953), rejim de -k s m i de ol
s a - bir "lib erallem e" olm utur. Bu liberallem e hareketi
ne, "S talin cilik ten arn d rm a" (destalinizasyon) ad veril
m ektedir. R ejim in baskyla ayakta durur gibi grnd
gnlerin gerilerde kald b ir gerektir. Bilginler, aydnlar
bu liberallem enin erevesini daha da geniletm ek iste
m ekte ve zam an zam an yneticilerle bunlar arasnda
"s rt m eler" olm aktadr. A ncak bu srtm elerin, sos
yalizm in kendisi ile ilgili olm ayp, rejim i ynetenlerin "tu tu m "u ile ilgili olduunu da gzden u zak tutm am al.

214

KTSAD SSTEM
Sovyetler Birlii'n in iktisadi geliim i, hem zerine ku
rulduu yeni tem eller hem de nicel ilerlem eleriyle, ada
tarihin en nem li olaylarndan biridir.
lkeler
Sosyalist bir ekonom inin tem el ilkesini, vaktiyle Engels
u biim d e form llendirm iti:
(Kapitalist) retimdeki anarinin yerine, sosyalist re
jimde bilinli ve sistemli bir rgt geecektir. Bu, insan
ln, bir srayta, zorunluluk alanndan zgrlk ala
nna gemesidir.
D em ek ki, sosyalist bir ekonom ide retim in rgtlen
m esi gerekiyordu. Bu ise, bata retim aralarnn kolek
tifletirilm esini gerektiriyordu. retim aralarnn m lki
yetinin toplum a m al edilm esi, retim glerinin hzla ge
lim esine yol aacakt. "H erk esten kendi yeteneklerine
gre" aba beklenirken, "h erk ese kendi em eine gre"
datm yaplacakt. D aha sonra kom nist toplum aam a
sna varldnda, toplum da retici gler ylesine geli
mi, teknik dzey yle bir izgiye varm olacakt ki, artk
"h erk esten kendi yeteneklerine g re" beklenirken, "h e r
kese kendi gereksinm esine g re" datlabilecekti.
Ne var ki, 1917 Ekim D evrim i'nin ertesinde bu ilkeleri
hem en uygulam ak olanakszd; nk ekonom i o yllarda
hem geri bir nitelik gsteriyordu, hem de lke bir d ve
-so n ra d a - i savatan henz kmt. Bylece sosyalist bir
ekonom inin geliim i, -iste r istem ez- aam a aama olacakt:
"S av a kom n izm i" (1917-1922) ad verilen birinci
aam ada, birtakm devrim ci kararnam elerle " retim in
teknii ve ileyii" dzenlenm ek istenir. A m a -ad n d an
da anlalaca g ib i- hayli glklerle dolu bir dnem dir
bu. K uram sal ilkeler -is te r istem ez - b tn katl ile u y
gulanr. H er trl zel m lkiyete son verilir; pazar, para
ve fiyat m ekanizm as ortadan kaldrlr. Btn sanayi ve
tarm rnleri toplanarak, bu nlar tketiciler arasnda ay215

nen, her birinin gereksinm esine gre ve harcad aba


gz nnde tutulm akszn pay edilir.
Bu denem enin sonular ok kt oldu. Sanayi retim i
azald; kyller kendi hayvanlarn kestiler, karklklar
artt.
- "Y en i iktisadi p o litik a" (1922-1928) ad verilen ikin
ci aam a, ok belirli bir geriye dn dnem idir. ktisadi
faaliyetin canlandrlm asna allr. Snrl ve denetim li
olm ak zere, geici bir dnem iin kapitalizm e de yer v e
rilir; tarm ile baz k k ve orta sanayi iletm eleri alann
da yeniden zel m lkiyet kabul edilir. zel ticarete ve
onunla birlikte fiyatlarn sunum ve istem e gre saptand
pazar sistem ine gz yum ulur.
Bu deneme retimin artmasna olanak salad ama,
bu da, ayrcalkl bir snfn yeniden domas pahasna ol
du. "Kulak"lar denilen bu zenginlemi kyl zmresi,
ok gemeden sosyalist rejimin temelleri iin bir tehlike
olup kt.
Ancak, rejim, bu arada kararlla kavuup glendiin
den, iktisadi geliim de "planl ekonom i" aam asna geilir.
- 1928 ylnda balayp bugn de sren planl ekono
m i aam asnda, sosyalizm in tem el ilkeleri erevesinde,
"B eer y llk" planlarla, retim ve tketim arasndaki ili
kiler ve retim i artrc nlem ler ve olanaklar akla ka
vuturulur. Ve yeniden sosyalist ilkelere dnlr. Ne var
ki, bu sistem de zam ann gereksinm elerine gre -a z ya da
ok sert b iim d e - uygulanm tr. Planlarn genel ynelim i
de, rejim in genel politikasnn gereksinm elerine gre, za
m an zam an d eiikliklere uram tr.
Plan, bir yand an halkn gereksinm elerinin giderilm esi
iin gerekli grlen retim in, te yandan bu am alarn
gereklem esi iin gerekli retici glerin kullanlm asnn
ngrld ve em redildii bir belgedir.
Plan, lkenin hem iktisadi yaam m hem kltrel yaa
m n hem de sosyal yaam n kapsar.
Plan Sovyetler Birlii'nde ortak bir alma ile ortaya
kar: Onu, merkezde bir kurulu (Gosplan) ilgili bakanlklar
216

la iliki kurarak hazrlar; yetkili sendika, kooperatif ve kuru


lularda tartlr, bu arada uzmanlarn dnceleri sorulur.
Ve plan bylece ortaya kar.
" zen d irici" nitelikteki kapitalist planlam ann tersine,
Sovyet planlam as "m erk ez" ve "b u y u ru cu " nitelikler ta
r. Btn iktisadi kararlar, tek bir kum anda m erkezinde
verilir ve bylece ortaya kan plan, siyasal otoritenin s
rekli gzetim i altnda -h i b ir tartm a ve sapm aya olanak
v erm ey ecek - bir disiplin iinde yrtlr. D oaldr ki,
retim aralarnn tm nn devletin elinde ya da deneti
m inde olm as da bu nu olas klm aktadr.
Bununla beraber, Sovyet planlam asnda, son yllarda,
ar m erkeziyetilikten uzaklam a ynnde baz geli
me ve deiiklikler de gze arpm aktadr.
Libermanizm diye adlandrlan ve gittike genileme
eilimi gsteren bu yeni hareket sonucunda, Sovyetler Birlii'nde -ve baz halk demokrasilerinde- ekonomik faaliyet
lerin byk bir blm, artk tek merkezden planlanmaz ol
mutur. Ekonominin ynetiminin daha esnek ve koullara
daha kolay uyan bir biime sokulmas iin allyor. Bu
nun yolunun da, sorumluluklarn merkezde toplanmasn
dan vazgeilerek datlmas olduu sanlyor. Aslnda, bu
gelimelerin nedenini -baz planlama uzmanlarnn da be
lirttikleri gibi- byyen, gelien ve gittike karmak bir
bnye kazanan bir ekonominin tmnn ayrntl olarak
planlanmasndaki maddi olanakszlklarda aramak gerekir.
Ne var ki, Sovyet planlamasndaki bu yntem deiik
liini bir sistem deiiklii olarak da grmemeli: Sovyet
planlamasnn genel nitelii deimedii gibi onun uygu
lad ekonomik dzende de bir temel yap deiiklii
meydana gelmi deildir.
Sanayi
Sovyetler Birlii'n d e sosyalist ekonom inin gereklem e
ls ve hz, sanayi ve tarm kesim lerine gre baka ba
ka olm utur.
217

Sovyet ekonom isinde en kolay ve en abuk kolektifle


tirm e sanayi kesim inde oldu.
Sanayi Sovyet ekonom isinde de iletm eler halinde r
gtlenm itir.
letmeler retim biimine gre gruplara ayrlmtr:
Ayn faaliyette bulunan iletme gruplarna "trst" denir:
Buday trst, petrol trst... gibi. (Bunu, kapitalist sis
temdeki trstlerle kartrmamal); birbirini tamamlayc
faaliyetlerde bulunan iletmeler "kom bina"lar olutu
rurlar (zellikle maden iletmeleriyle ona bal metalrji
ve kimya sanayilerinde byledir).
Sanayinin kuruluunda, daha ilk yllardan balayarak
u soru ortaya kt: "T em el m ad d eleri" veren ar sanayi
ye mi, yoksa "t ketim m allar" salayacak olan hafif sa
nayiye m i ncelik ve stnlk tanm al?
U zun bir sre ar sanayiye ncelik ve stnlk tannd.
nk sanayi, hem ekonom inin gerekten temeli idi, hem
kolayca el em ei buluyordu; hem de Sovyetler Birlii'ne
kapitalist ekonom i karsnda bam szlk salayacakt.
A r sanayiye tannan bu ncelik ve stnln bir so
nucu olarak da, ii snf byk bir hzla byd ve kent
lerin saysyla beraber hacm i de geniledi.
arlk R usya's, snai retim hacm i bakm ndan, dn
yada beinci, A vru p a'd a ise drdnc srada bu lu nu yor
du. Sanayi retim inin btn, Ekim D evrim i'nden bu g
ne 60 m isli artm tr; art, retim aralarnda 141 m isli,
tketim m addelerinde 20 m islidir. Elektrik retim i, kim ya
sanayii ve m akine yapm , yani ekonom inin btn iin
de teknik ilerlem enin bal olduu kilit sanayi dal,
1965'te toplam snai retim in % 35'in i salam tr.
Bugn Sovyetler Birlii, m aden km r, kok, dem ir
cevheri, lokom otif, kereste, im ento, fabrika rn inaat
m alzem esi, yn kum a, tereya retim inde dnyada ilk
sray tutm aktadr. Snai retim alannda A vrupa'nn bel
li bal kapitalist lkelerini daha im diden gem itir. Y a
kn bir gelecekte B irleik A m erika'nn bugnk seviyesi
ne ulam as beklenm ektedir.
218

Tarm
Sanayi planndaki bu gelim eye oranla -d a h a yava ol
m akla b e ra b e r- tarm da sanayilem eye ve kentle ky ara
sndaki farkllklar ortadan silinm eye balad.
- D evrim in balarnda karlan nl "T o p rak lar H akkndaki K ararnam e"nin bir sonucu olarak, b y k arazi
ler, zellikle K ilise'nin, b y k toprak sahiplerinin ve im
paratorluk ailesinin arazileri kylere -p a ra sz o la ra k - da
tld. Bu, toprakta "birey sel m lkiyet" dnem idir ki,
1927 ylm a dein srm tr.
Bu dnem geici olm aya m ahkm du; sakncalar vard
nk.
zellikle iki byk saknca grld:
- Kk ve orta iletmeler tarmsal yntemlerdeki
modernlemeye uymuyorlard. rnein, traktr kullan
m, bu nitelikteki iletmelerde hemen hemen olanakszd.
- Sosyal planda, kulaklar denilen, "zengin kyl"
zmresi ortaya kar ve kar-devrimci bir tavr taknr.
Bylece topraklarn kolektifletirilm esi zorunlu olu
yordu: 1928 ylndan balayarak buna giriildi. Byle bir
ilem e direnen "k u lak lar" ise -b ira z da serte- tasfiye
edildiler.
- Tarm da ortaya kan yeni tem el iletm e "k o lh o z"
adn tar: K olhoz, seilm i b ir bakan ve kurulca yn eti
len, "k o lek tif" bir tarm iletm esidir. K olhozlarda i, ko
lektif olarak rgtlenir ve gelir de yeler arasnda pay ed i
lir. H erkesin pay, grd ie gre hesaplanr.
K olhozlar, rettikleri rnn b y k bir blm n
-d e v le te saptanan fiyat zerin d en - devlete verir. K arl
nda elde edilenin bir blm , donanm n yenilenm esi
ve yetkinletirilm esine harcanr; bir blm de yedek ola
rak saklanr.
K olhozu n her yesi, oturduu evin, km esinin ve bah
enin "k u lla n m a" h akkna sahip tir ve bu nlar dilediinde
iletir. P lan d a ngrlm m iktarlarn devlete satn
alnm asnd an sonra, alm as karl payna den
219

rnleri ve kk aile ekonom isinden artrdklarn kolhoz pazarlarnda serbeste satm a" hakkna sahiptir. (Bu
pazarlara gelen rnn % 10'unun kaynan bunlar
oluturm aktadr).
Kolhozlar, 1929'da tarm daki iletm enin % 3,9'unu
tem sil ederken, 1933'te bu oran % 65,6'ya ykselm itir.
Bugn Sovyetler B irlii'nde ilenen topraklarn % 96,9'u
kolhozlarndr.
Sovyetler Birlii'nde, tarm da, kolhozlara kout ola
rak bir de sovhozlar vardr: Bunlar, "d evlet iftlikleri"
olup, dorudan doruya Tarm B akanl'nca ynetilir.
Balangta, sovhozlarn balca rol kentlerin beslen m e
sini salam akt; daha sonra, kolhozlara yeni teknikleri ve
yeni tarm kltrn gtrecek birer denem e istasyonu,
birer "p ilo t iftlik" haline geldiler.
Bir btn olarak ele alndnda, tarm kesim inde,
1917'den bu yana byk gelim eler olm u, byk sonu
lar elde edilm itir. Ne var ki, Sovyetlerin kendileri de, ta
rm daki gelim elerin sanayideki gelim elerin gerisinde
kaldn kabul etm ektedir. Tarm daki gelim eyi daha ile
ri boyutlara kavuturm ak iin eitli nlem lere bavu rul
m aktadr: En kk kolhozlar, daha gelim i kolhozlara
balayarak kolhozlar byltm ek bu nlem lerden biri.
Bugn Sovyet tarm na egem en genel eilim , toprakta ko
lektifletirm e ilkesini bozm adan, daha yum uak bir ileyi
i salam aya dnk bulunm aktadr.
ve d ticaret
Kolhoz pazarlar b ir yana braklrsa, Sovyetler B irli
i'n d e i ticaret btnyle devlet elindedir: Onu bir zel
bakanlk ynetir. M am ullerin 2 / 3 'i i devlet m aazalarn
da, geri kalan da kooperatiflerce satlr.
nceleri daha ok halk dem okrasileri ve baz Asya l
keleriyle olan d ticaret ve d iktisadi ilikiler, u son y l
larda daha geni allara sahne olm aktadr.
Sovyetler Birlii, biri 1917, tekisi U. D nya Sava'ndan
sonra olm ak zere iki kez yeniden kurulm utur. H er iki
220

kurulu da, byk zveriler pahasna, ama yntem le ol


m utur. Sosyalist ekonom inin tem elleri bugn ylesine
gl olarak rgtlenm itir ki, Sovyet yneticileri, n
m zdeki 20-25 yllk dnem iinde, -K ru ev 'in vaktiyle
dnd gibi, "kom nizm i kurm ak" deil a m a - kom
nizm in teknik ve m addi tem ellerinin atlacan ileri sre
bilm ektedirler. N itekim , bu am aca ynelen, 1976-1990 yl
larm kapsayacak on be yllk bir plann hazrlanm akta
olduu im diden aklanm tr.
SO SYA L TA BLO
Sosyalist ilkelere dayanan retim biim i ve ilikileri,
Sovyetler Birlii'nde, btn kurum laryla -B at'd ak in d e
fa rk l- bir toplum yaps ortaya karm tr.
N edir zellikleri bu yapnn?
Snfsz toplum
Bugn, Sovyetler Birlii'nde, devrim den nceki eski s
nf ve zm reler kalm am tr: "So y lu lar" snf btnyle
ortadan kalkm tr; "ru h b an " ise, sosyal planda sadece bir
m eslektir; "b u rju v azi" btn biim leriyle tasfiye edilm i
tir. Devrim yllarnn u ilkesi stne oturm aktadr sosyal
gereklik:
"Y em ek isteyen retm elidir".
Sovyetler Birlii'nde, erkek ve kadn, ancak kendi
em ekleriyle yaarlar ve hibir -y o lla - bakasnn em eini
sm iirem ezler. Bu bakm dan, insanlar arasnda eitlik
salanm tr. eitli m esleklerin toplum dan edindii ya
rarlanm alar arasnda -k ap italist toplum larda g r len uurum da doldurulm utur.
Ancak, sosyalizm - o k a sanld g ib i- yzeysel bir
eitilik dem ek deildir. Sosyalist bir rejim de de, em ein
eitli biim leri arasnda bir katk fark olduu kabul edi
lir. O rada da, bir iinin, bir m hendisin, bir opera sanat
snn toplum a verdiklerinin birbirinden farkl eyler o l
duu ve bylece em eklerinin farkl biim de karlanm as
gerektiine inanlr.
221

te bu farkllklar, cret ve gelirler arasndaki farkll


da ortaya karm aktadr doal olarak.
Ne var ki, bu farkllklar da birtakm snrlam alara b a
ldr:
- Speklasyon yoluyla kazan olas deildir. nk,
Sovyetler B irli i'n d e ne borsa ne de tahvil piyasas vardr.
Tek yatrm , olsa olsa, devlet istikrarlar iin olabilir.
- G enellikle zorunlu gereksinm e m addelerinin fiyatla
r dk, onun dnda kalanlarn fiyatlar ise yksek tu
tulm utur. Bylece, herkes ksa dnem de zorunlu gerek
sinm elerini karladna ve onun dnda kalanlarn satn
alnm as da byk tasarruflar gerektirdiine gre, bir
yerde aileler iin para biriktirm ek b y k bir nem tam a
m aktadr.
- Son olarak, bireyin sosyal planda ykselm e olanaklar,
-zellikle herkese ak eitim rgt ile - en geni llere
vardrmtr. Bir ii ya da kyl ocuu -kapitalist lkeler
de olduundan ok daha kolaylkla- bir teknisyen, bir m
hendis, bir profesr... olabilir. te yandan, alma yntem
lerinin srekli olarak gelitirilmesi, otom atizasyonun ilerle
m esinin daha alt dzeyde olan grevleri gitgide en aza indi
recei ve gerek eitlie yaklatraca sylenmektedir.
zetlem ek gerekirse, 1917 ncesinin alm az duvarlar
la blnm toplum undan snfsz bir toplum a gei,
Sovyetler B irlii'n d e g ve nazik sorunlar ortaya kar
m tr. Bu sorunlarn - e itli abalara k a rn - bugn de
btnyle zlm olduu sylenem ez.
A m a 1917'den bu yana ok byk m esafeler alnd
da bir gerektir. Sosyalizm , halkn yaam a dzeyini gitgi
de ykselterek, konut, salk ve eitim gibi tem el yaam
sal sorunlar -b y k l d e - zerek kapitalizm e olan s
tnln tantlam tr.
H alkn yaam a dzeyi ykselm ekle Sovyetlerin burjuvalaaca ya da burjuvalat hakknda ileri srlenler
-ilk e o la ra k - yanltr. Y aam a dzeyi ykselm ekle burjuvalam ak arasnda bir iliki kurm aya olanak olm asa gere
kir. G eri, Sovyetler Birlii'nde, "b ro k ratlar" ve "tek n o k
ratlar" diye adlandrlan, -h a lk ounluuna o ra n la - da
ha refah iinde bir "azn lk " grlm ektedir. A ncak bu nla
222

rn refah -h e r eye k arn - kiisel yetenekleri ve toplum a


yaptklar hizm etle orantldr. A yrca, herhangi bir ayr
calklar, hukuksal ya da iktisadi bir stnlkleri olm ad
iin snf saylm azlar.
Aile, kadn ve ocuk
1917 Ekim D evrim i'nden hem en sonra, - e itli etkiler
le - aile kurum u paralanr hale geldi: Bir yandan, btn
basklarn ortadan kaldrlm asn ve " zg r ak " savunan
baz anaristler, te yandan toplum un iinde bulunduu
iktisadi ve sosyal koullar, aileyi bir sre sarst ve h rp ala
d. Evlenm e ve boanm a ileri -o la b ild i in ce - y alnlat
rld. ocuk aldrm ak -b a z k o u llard a- serbest brakld.
N e var ki, koullar iyiletike, ailenin glend irilm esi
ne alld: 1936'da ocuk drm ek yasakland ve ayn
zam anda gebe kadnlara devletin ilgisi ve yardm artm a
ya balad. A na-baba, ocuk zerinde bakm ve zen h ak
kn elde ediyordu; baba da bir "sosyal e itici" idi.
1944 ylnda aile ile ilgili olarak karlan bir kanun, ev
lenm e kurum una yeniden byk deer veriyor. A m a ev
lenm e d doan ocuk ve anas da m addi ve m anevi ola
rak korunm akta ve yardm grm ektedir.
Sovyet rejim inin ilk yapt eylerden biri, kadn b t
nyle bam sz hale getirm ek olm utur.
K adna, yalnz siyasal ve m edeni haklar tannm akla ka
lnm am , toplum yaam yla btnlem esi salanm tr
onun.
Kadn, ayn zam anda, btn retim faaliyetlerine katl
m aktadr: K adnlar, kolhozlarda, tarm sal yaam da ok et
kin bir rol oynadklar gibi, m aden sanayiinde alanlarn
-a a y u k a r- % 30'u kadnlardan olum aktadr. Bu, sa
nayi kapitalizm inin ilk zam anlarnda olduu gibi iktisadi
zorunluluklarn ve sm rlm enin deil, dorudan do
ruya kadnn bam szlnn bir sonucu.
Sovyetler Birlii'nde, byk b ir nfus art vardr.
Bata, doum lardaki fazlalktan ileri geliyor bu. ocuk,
devletin doum evlerinde doar. Buralar paraszdr. K a
dn, ifte bir role sahip olduundan, yani hem " retici",
223

hem "a n a " olarak grldnden, doan ocuun bak


m na, pek ok sayda kre ve ocuk baheleriyle devlet,
byk lde yardm c olm aktadr. K re ve ocuk bah e
leri kentlerden kylere, kolhozlara dein yaylm tr.
D rt be yam a dein krelerde b y tlen ocuklar,
okul ana dek ocuk bahelerinde vakit geirirler.
Sovyetler Birlii'nde, btn sosyalist lkelerde olduu
gibi, ocuk birinci planda gelir. A yrcalklarn kaldrlm
olduu bir toplum da, belki tek ayrcalkl kiidir o.
nk ocuk, ana-babann deil, toplum un m aldr da
ha ok.
Btn bir gelecek yatm aktadr onda.
Toplum un zerine titreyii de bu yzden.
Eitim ve bilim sel aratrm a
arlk R usyas'nda ocuklarn ve yetikinlerin hem en
hem en bete drd okum ak olanaklarndan yoksundu.
R usya'da yaplan 1897 genel nfus saym na gre, dokuz
yanda ve daha yukar yata olup da okum a yazm a b il
m eyenlerin oran, nfusun % 76'sn buluyordu.
K adnlarda % 88'e ykseliyordu bu oran.
Ekim D evrim i'nden sonra, eitim sorununa, rejim in
gelim esi ve salam lam asnda dorudan katks olan bir
sorun olarak bakld. 1920'lerde Lenin yle diyordu: "B ir
anlam da, kom nist toplum u yaratm ak grevi gerekten
genlie d ecektir." te yandan iktisadi ham le ve geli
me, eitim in yaylm asn zorunlu klyordu.
Bugn, Sovyetler B irlii'n de okum a yazm a bilm eyen
tek insan kalm am tr.
Eitim tam am yla "la ik "tir. O kullarda dinsel eitim i,
anayasa aka yasaklam tr. Eitim - 1 4 yana d e in paraszdr da. zellikle yksekretim de, geni bir burs
sistem i uygulanr. niversite rencilerinin halen drtte
devletten para yardm grm ektedir. Bunun gibi, ni
versite rencilerinin hem en hem en yars ii ve kyl
ocuudur.
Asl dikkati eken de bu galiba.
Lenin, iktidar ele geirdikten 5 ay sonra, yani 1918 N i
224

san'nda, nl "B ilim sel ve teknik alm alar iin bir plan
tasla" kalem e alr. Bu taslakta, bilim in retim le sk bir i
birlii iinde gelim esinin yollarn izer. Bu anlayla ele
alnan bilim sel gelime, Sovyet iktidarnn -ku rulu undan
bu y a n a - en nem verdii sorunlardan biri olm utur.
Bunu rakam larla gsterm ek olas.
1914'te arlk Rusyas'nda, bilimsel aratrclarn sa
ys 10.200 idi; bu rakam, 1940'ta 98.300', 1986'da ise
711.000'i bulmutur. Sovyetler Birlii'nde yalnz fizik ve
matematik alanlarnda alan bilimsel aratrmaclarn
says 60.000'den fazladr.
1966'da 16.600 bilimler doktoru (bizdeki profesr kar
ldr. Bunlardan kimi yalnz bilimsel aratrma ilerin
de alr, kimi niversitelerde retim yelii yapar. Her
iki ii birlikte yapanlar da olur); 152.300 bilimler doktoru
aday (bizde doent karl) vard. Bunlarn dnda,
aratrma merkezlerinde ve yksekretim kuramlarn
da, halen 90.000'den fazla asistan almaktadr. Bugn,
yeryzndeki her drt aratrcdan biri Sovyetler Birli
i'nde bulunmaktadr.
Kadnlar, Sovyetler Birlii'ndeki aratrclarn % 40'n
oluturur; ilerinde binden fazlas, Bilimler Akademisi
yesi ve niversite profesrdr.
1914'te bilimsel aratrma merkezlerinin says 289'du;
bu rakam, 1940'ta 1.821'e ve 1965'te 4.724'e ykselmitir.
Bilimin gelimesi iin devletin ayrd mebla,
1943'te 113 milyon ruble (1 ruble aa yukar 1 dolardr),
1950'de 524 milyon ruble ve 1955'te 4 milyar 265 milyon
rubledir.
1917'de Bilimler Akademisi'ne bal 52 aratrma mer
kezi vard; bunlarda, 45'i akademisyen olmak zere, 154
aratrc alyordu. 1965 sonunda ise, Akademi'ye ba
l aratrma merkezlerinin says 193'e, aratrclarn say
s da -538'i Akademi yesi olmak zere- 25.000'e yksel
mitir.
Devrimden nce aratrma merkezleri, Petersburg'da
ve Moskova'da toplanmt; oysa bugn btn Sovyetler
Birlii'ne yaylmtr bu merkezler.
225

Din sorunu
M arksizm le din uzlaam az.
yle olduu iindir ki, daha 1919'un O cak aynda, Sovyet
rejim i bu konuda kesin tavrn alm, devletle kiliseyi birbi
rinden ayrarak, yurttalar da istedikleri dine inanm akta -y a
da inanm am akta- serbest brakmt. Ne var ki, uygulam a
da, arlk rejimini tutan bir ksm ruhban sert yaptrmlarla
karlarken, "M ilitan Tanrtanmazlar D em ei"nin ncl
nde youn bir din aleyhtar propaganda yrtlmtr.
O laylar, 1924'ten balayarak norm ale dnm , 1929 y
lnda, bir dine inananlarn toplant ve dernek kurm alar
kabul edilm itir. 1936 tarihli anayasaya da bu konuda u
hkm konulm utur: "Y u rttalara vicdan zgrl sa
lam ak iin, Sovyetler B irlii'nde K ilise ile devlet birbirin
den ayrlm tr; dinsel ayin ve ibadette bu lu nm a zgrl
ile din aleyhtar propaganda zgrl btn yurtta
lara tannm tr."
1943 ylnda O rtodoks K ilisesi'nin kendisine bir patrik
sem esine ve ruhani m eclis kurm asna m saade edilm i
tir. Bugn, K ilise ile devlet arasndaki ilikileri zel bir ku
rul dzenler.
Yeni 1977 A nayasas da, dinle ilgili olarak u hkm
koym aktadr: "So vy etler Birlii yurttalarnn vicdan z
grl, yani herhangi bir dine inanm a ya da hibir dine
inanm am a, dinsel gereksinm elerini yerine getirm e ya da
tanrtanm az propaganda yapm a hakk gvence altnda
dr. D insel inanlar dolaysyla dm anlk ve nefret uyan
d rm ak y asaktr" (m. 52). Ve eklem ektedir: "Sovyetler Bir
lii'n d e kilise devletten ve okul kiliseden ayrdr."
D enebilir ki, bugn, Sovyetler Birlii'nde, din bireylerin
kendilerine ait "zel bir sorun" dan baka bir ey deildir.
ED EBY A T VE SA N A T
Sosyalist kltrn douu ve dayanaklar
Btn bu Rus edebiyatnda oka rastlanan bir Slav ti
pi vardr: Yar-gereki, yar-uzlam az, duruksun, yeltek,
226

ok kez eylem e p ek yanam ayan bir tip...


Ne var ki, 1917'lere gelirken, iktisadi ve sosyal gelim e
ler bu tipi hayli deiikliklere uratm t. A m a asl 1917
Ekim D evrim i'd ir ki, bu tipin yaad koullar altst
eder ve onu daha kkl biim de deitirir. N asl Franszlar 1789'la yeni bir dnyaya girm ilerse, 1917'de de Rus
insan yeni bir dnyaya girm itir: savan etin yllar,
sosyalizm in kuruluu, sonra yeniden sava, -a c n n ve s
trabn pay ne denli byk olursa o lsu n - her biri baary
la biten b tn bu olaylar, yen i bir insan tipini de biim len
diriyordu beraberinde.
M arx ve Engels, daha 1848'de, Kom nist Parti M anifes
tosu'nd a, "E m ek ilerin yurdu y o k tu r" diyorlard. Sosya
lizm , R usya'y, bata Sovyet em ekileri bir yurt yapm t.
Bu "S o v yet yu rtseverlii"ni b y k air M ayakovski, da
ha ihtilal dnem inde selam lar ve alklar. zellikle II.
D nya Sava'n d a faizm in istilas ve o istilaya kar kaza
nlan b y k zafer, bu yurtseverlii daha da glend irm i
tir. H ele Sovyet tekniinin, uzay apnda fetihleri gerek
letirm esi, Sovyet insannda gururu ve rejim e ball da
ha da artrm aktadr.
Btn bu gelim eler, yeni b ir ahlak, kiiyi kendinden
nce toplum u dnm eye ynelten, em ei ycelten ve ge
rektii yerde zveriye gtren bir "S o v yet ahlak"n da
oluturdu.
Bu gelim eler, ayn zam anda yeni bir kltr de geli
tirdi. Bu kltr, gem ii yadsm az, zorunlu olarak sosyal
am alara ynelm itir. Ve bu yeni kltr anlay iinde,
edebiyat, L en in 'in deyim iyle "u lu sal bilincin ay n as" ol
m utur: iir ve zellikle rom an, uzun zam an devrim in te
m alarn, sosyalizm in kuruluunu ilem iler, 1945'lerden
sonra da sava ve sonularn ele alm lar ve bugn de al
m aktadrlar. 1932 ylndan beri kullanlan bir deyim le,
"sosyalist g erek ilik ", -zam an zam an hayli dar b ir b i
im de yorum lanm da o ls a - zellikle rom anda byk
eserlerin ortaya kn hazrlam tr.
N edir "so sy alist g erekilik"?
Sovyetler Birlii'n d e doduu ve daha sonra dier sos
yalist lkelerde gelitirildii biim iyle, sosyalist gereki
227

lik, "san at iin sanat" anlayna, biim cilie, soyuta ve iz


lenim cilie kar kar ve ulusal sanata, halk sanatna,
folklora ynelir. Bir baka deyim le, sanat, "sosy al bilin "in bir biim i, bir retim arac, "ieri iy le proletaryac, biim iyle u lu sal" olur.
Sosyalist gerekiliin kaynaklan, Rusya'da, 19. yz
ylda, Bielinski, ernievski, Herzen, Plekhanov'a dein
uzanr. Ama onun en ateli savunucularndan biri Mak
sim Gorki oldu. A. Jdanov, bu gr zel olarak iledi.
Ama hayli darlatrd da bunu yaparken.
Sosyalist gerekilik, zellikle sanat ve kltr kavram
larna, sosyal ve iktisadi altyapya ve bu yapnn gelim e
siyle ortaya kan elikileri yanstan birer styap kuru
mu olarak bakan M arksist gre sk skya baldr.
Sosyalist gerekilik anlaynn bir sonucu olarak, r
nein resim , sanat kaygsnn yan sra, byk halk kitle
lerini aydnlatm ak ve eitm ek am acn gtm tr. Kapal
(herm etique) edebiyat m ahkm edilm i; soyut sanata kar
klm tr (rnein Picasso, M atisse, "b iim ci" olarak kar
lanm tr). Bunun gibi etin m zik de saldrya uram
tr (Prokofiev ve ostakovi de bu saldrya u rayanlar
dandr). A ncak son yllarda btn bu alanlarda bir y um u
am a aka gze arpm aktadr. Bundan yararlanan bir
"gen ressam kua" byk bir gelecek vaat ediyor.
Sovyetler B irlii'nde aka bir kitle sanat olan sinem a
da, gerekten de eserler ortaya konm utur ve bugn de
konm aktadr. Lenin, "sin em a, sanatlar arasnda en fazla
iim ize yarayacak olan d r" diyordu. Bu alanda da b y k
tarihsel ve siyasal oluum lar yanstan bir dnem den - r
nein A yzentayn'm film leri bu dnem in tem silcileridir-,
insani grn ele alan bir dnem e geilm itir.
Edebiyat
1917'den nce, R usya'da, b y k bir "gerekilik gele
nei" kurulm utu.
Btn bir 19. yzyl boyunca, Rus edebiyatnn byk
228

adlar, Gogol, G onarov, Sedrin, O strovski, Turgenyev,


D ostoyevski, Tolstoy, ehov, Gorki ve daha bakalar ger
ekiliin aheserlerini ortaya koydular.
iirde de yle.
19. yzyln, P ukin'le Lerm ontov'dan sonra en byk
airi olan N ekrasov'da dorudan doruya halk vardr.
Sava, arln yklm as ve sosyalizm in iktidara gel
m esi, edebiyat -is te r istem ez- etkiledi. Geri nl baz
yazarlar gt, bazlar da sustu. A m a buna karlk, b
tn gleriyle devrim i dileyenler yeni edebiyata salam
kadrolar kazandrm ak iin didindi durdular.
G orki'nin oynad rol bu bakm dan pek nem li ol
m utur.
Etkin ve iten bir devrimci olan Maksim Gorki, ro
manlarnda olduunca, sahne eserlerinde de, Ekim Dev
rimi ncesi ve sonrasnn sosyal yaamn, tarihsel dn
mleri kapsayan sreci iinde, "ok ynl" ve "drama
tik" bir slup ile yanstmtr. Yalnz sanayi emekileriy
le kyller arasndaki devrimci kaynamay gstermekle
kalmam, byk ve kk burjuvazinin, itelligetsia'mn
o adaki geni bir tablosunu izmitir.
Devrim ncesi Rusya'nn "nsanlk Komedyas"dr
yazd onun.
Ne var ki, Gorki, yeni Sovyet insannn geliimini sez
di ve grd, ama tipik Sovyet insann betimlemek olana
n bulamad. Bunu, onun lm srasnda yetimekte
olan Ehrenburg, Simonov, Polevov, olohov gibi -ok bo
yutlu- yazarlar gerekletireceklerdir sonradan...2
D evrim in ateli iirini M ayakovski (1893-1930) yazd.
D evrim in en byk ozan gerekten o'dur. "P u gaev syan "n destanlatran gen Y essenin (1895-1925), iirin, o s
ralarda bir baka byk addr. Lirik iirler yazan Boris
Pasternak, sonra bir rom an verecektir: D oktor Jivago. Usd iirleriyle V ladim ir K lebnikov'u (1885-1922) da unut
m am al.
D om akta olan sosyalist edebiyatn ilk byk yazarla- Zht Bayar, "G orki ile Lukacs", Yeni Ortan, 19 M art 1973.

229

r i savata yetitiler ve sava izlediler: vanov (Zrhl


Tren) ve Babel (Kzl Svari), eserlerini cephede kalem e al
dlar; Furm anov ve Fadeyevz ( apayev), savata grevleri
nin bilincine varm tipler izdiler; on yl sonra olohov,
i savatan bir b y k tablo yaratacaktr: Ve D urgun A kar
d Don.
1925-1930 yllar, Sovyet edebiyat iin bir dnm nok
tas olur. lk be yllk plan bireylere, lkenin kalknm asn
da bir grev yklyordu. Yazarlar da bu grevden k an
m adlar; gerek nazm gerek nesir olarak, lkenin h arcad
dev abay yanstm aya altlar. B irok yazar, kendile
rine bir fabrika, bir antiye, bir tarm alan seerek bu ralar
da alanlar vdler. Sonuta belgesel deeri ok yksek
-v e b elli b ir ed eb deeri de o la n - eserler verildi: G ladgov'un imento'su, aginyan'n rom anlar...
Bunun gibi, K ateyev'in kom edileri b y k baar ka
zand.
Edebiyat ve sanatta yeni gr, "sosyalist gereki
lik ", ite bu sralarda dom aya ve gelim eye balar. Stalin, 1934'te, yazarlar, "in san ruhunun m hendisleri" ola
rak ilan eder. nsanlar ve olaylar, geri itenlikle, am a b i
raz da O rtodoks bir anlayla ele alnacaktr.
II. D nya Sava balarken, Sovyet edebiyatnda byk
adlar belli olm utur: A. Tolstoy, lya Ehrenburg, Leonid
Leonov, A. Fadeyev, M. olohov, N. O strovski...
II.
D nya Sava'm n yaklam asyla, yurt dncesi,
yurtseverlik yeniden n plana kar. Yazarlar, faizm in is
tila ettii blgelerdeki yaam ve savaanlarn unutulm az
direniini anlatarak askerlerin ve halkn m oralini ykselt
tiler. O sava srasnda ortaya kan byk yazar Sim onov
olm utur. II. D nya Sava'n d an sonra yeni adlar da ken
dini gsterecektir: Fedin, A gayev, Babayevski...
1955 tarihli Sovyet Y azarlar K ongresi ile 1936 ylndaki
K om nist Parti 20. Kongresi, edebiyatta eitli eilim leri,
yeni allar haber verir. Sosyalist gerekilik stne tar
tm alar srer; am a Jd an o v'u n kurallar da geerli olm ak
tan km tr. Yeni yazarlar, yeni airler kar ortaya.
Rom anda bir Soljenitsin, iirde bir Y evtuenko ve da
ha bakalar...
230

Sovyet edebiyatnda sivrilenler yalnz Slav rkndan


olanlar deil kukusuz. Slav olm ayan teki Sovyet h alkla
r da byk air ve yazarlar yetitirm itir: K rgz Cum huriyeti'nden bir C engiz A ytm atov, yalnz Sovyetler Birli i'n d e deil, b tn dnyada nl. A zerbaycanlI Resul R
za, Sovyetler B irlii'n in en b y k airleri arasnda anlr.
G erekten de b y k bir airdir o.
Sanat
R usya'da sanat, 10. yzyldan Byk Petro'ya dein,
zellikle Bizans'n, Hristiyanln ve geleneklerin etkisindedir. 1700'lere doru, siyasette olduu gibi sanatta da,
-h em en hibir yerde eine rastlanm ayan- byk deiik
likler balar. D inden kopan sanat, gereki bir grn alr.
Ve Bat A vrupa biim lerine balanr giderek.
1917 Ekim Devrim i, Sovyetler B irlii'n de sanat yaam
nn btnyle deim esine yol at. D aryla ilikisini ke
sen lke, yzyln banda birok Rus sanatsnn da b e
nim sedii estetik retilerin dnda kald. D evrim cilerin
b ir sre destekledii gen yenilikiler (Kandinskiy, Chagall, M alevi, Pevsner, A ripenko... vb.) daha Lenin'in
lm nden nce Sovyetler B irlii'nde eserlerini sergile
m ekten vazgetiler.
Fransa'ya ya da Birleik A m erika'ya gtler.
Yeni toplum da, sanatnn greviyle geleneksel sanat
anlay badam yordu: Sanatnn rol, yeni bir dnya
nn kurulm asna katlm ak, eitici, inandrc ve yararl
olm akt. Bireycilikle kolektivizm arasndaki tem el ideolo
jik uyum azln, sanat alannda da kendisini gsterm e
m esi olanakszd.
Ne var ki, gelim e ve evrim , -a ra ve gerece dorudan
doruya bal o la n - m im arlk ve ehircilik alannda en
belirli biim de kendini gsterdi.
Baka yerlerde zel yaplara kurban edilen ehircilik,
Sovyetler Birlii'nde tartlmaz bir biimde geliti.
1933'ten sonra mimarlk eitimi yeniden rgtlendirildi.
Daha bilimsel bir hal ald ve Gzel Sanatlar Akademisi'231

nin retiminden ayrld. Sovyet mimar-mhendisleri,


rasyonel inaat yntemleri uyguladlar; birok yeni kent
ler, Moskova evresinde ve Sibirya'nn en uzak illerinde
uydu kentler kurdular. 1954-1957 yllarndan beri mesken
programlarnn genilemesi ve gemitekinden daha id
dial binalarn yaplmas, sanayilemi mimarln ilerle
mesine yol at. Ayn zamanda, ehircilik anlay deie
rek, sokaklara srayla dizilmi binalarn yerini ara yollar
la evre yollarna balanan baheli ev topluluklar ald.
Y eni rejim , resim ve heykelde de, ulusal sanat gelenek
lerini gelitirm e yolunda, birok b y k eserin ortaya k
m asna olanak hazrlayan koullar yaratm tr. Bu eserler,
bu g n yalnz Sovyetler B irlii'n de deil, onun dnda da
beenilm ekte ve takdir edilm ektedir. rnein, yaratclk
lar, Sovyet grsel sanatlarnn daha sonraki gelim esine
de yardm c olan K orin, D eyneka, Favorski, N esterov,
K onalevski gibi ressam lar, Erm enistan ressam larndan
K lev, A zerbaycanlI sanat Salahov, zbekistanl sa
nat Tansbay ve daha birok sanat bu gelim e ve olu
um a katlm lardr.
zetlem ek gerekirse, Ekim D evrim i, Sovyetler Birli
i'n in tm halklarnn sanatlarna ok ynl ve gr bir ge
lim e olana salanm tr.
M zik
19. yzyldan nce, Rusya'nn, stnde nem le durula
cak, kendine zg bir sanat m zii yoktu. talyan ve Fran
sz operaclar, A lm an konser m zikileri R usya'n n m
zik yaam n dardan besler dururlard.
N apolyon savalarnn etkisiyle uyanan ulusal bilin,
edebiyatta gereki, halka ynelen bir eilim i gelitirir
ken, m zikte de G linka ile D argom iyski'yi lkenin halk
m ziine yneltm itir.
Mzikte, ulusal bir Rus okulu kurmay baaran beste
ci diye Glinka (1804-1957) gsterilir. Onun hedefi, Rus
halk arklaryla Bat mzik yazsn birletirmekti.
Ve birletirmitir.
232

G linka ile D argom iyski'yi, "R u s B eleri" adyla anlan


bir blk besteci izler: B alakirev (1837-1910), Cesar Cui
(1835-1918), R im sk i-K o rsak o f (1844-1908), M usorgski
(1839-1881), B orodin (1838-1887).
Beler beinin ok daha sekin bir ada aykovski
(1840-1893), R us m illiciliini yanstm ayan, yabanc eilim
lerin, zellikle A lm an etkisinin sim gesi bir besteci olarak
gsterilir.
Rus olm aktan ok A vrupaldr o!
Ekim D evrim i'n den sonra, m zii halka indirm ek iste
i, halkn anlam ayaca sanlan deneyim lere bir bakm a
set ekm i, Sovyet bestecilerinin aratrc alm alarn
-b ir l d e - engellem itir dorusu. Bununla beraber, Sovyetlerin ileri gelen bestecilerinde, yaratn nne kar
lan baz engellerin dna doru tam a istekleri de grl
m ektedir.
ada Sovyet bestecileri arasnda ilk akla gelen byk
adlar unlardr: Sergey Prokofiyef (1891-1953), u nu tul
m az Leningrad Senfonisi'n in bestecisi D im itri ostakovi
(1906-1975), N ikolai M iyaskovski (1881-1950). Eserlerin
de bir yand an Erm eni h alk m ziini, te yandan ayk ov ski'ye balan an Rus rom antizm i geleneini yanstan
A ram H aaturyan (1903-1978) b tn dnyada hakl bir
n kazanm tr.
A z erb a y ca n lI b esteci K ara K arayef de yle.
G eleneklerini daha arlk R usyas zam annda kurm u
ve B at'd a b y k bir saygnlk kazanm olan B ale, Sovyetler B irli i'n d e bu g n de en gzde sanat dallarndan b i
ridir ve gnden gne yaylm akta ve zenginlem ektedir.
D A H A O K BLG
Melih Cevdet Anday, Sovyet Rusya, Azerbaycan, zbekistan,
Bulgaristan, Macaristan, stanbul, 1965.
Ataol Behramolu, "Yazn Akmlar Asndan Rus Yaznna
Genel Bir Bak", Trk Dili 1981, say 349, s. 372-401.
A. Fadeyef - E. erminski - G. Golikof, Sovyetler Birlii'nde
Sosyalizmin Kuruluu (ev. erif Hulusi), stanbul, 1966.
P. N. Fedoseyev, Gnmz Dnyas ve Leninciliin Sosyalist
233

Devrim Teorisi (ev. N. zkan), stanbul, 1978.


Nadir Nadi, ki Sovyet Rusya, ki Polonya (gezi notlar), stan
bul, 1978.
Varlk zmenek, te Sovyetler Birlii (SSCB gezi izlenimleri),
Ankara, 1980.
lhan Seluk, Sovyetler, ran, Amerika zlenimleri, stanbul,
1976.
Atilla Tokatl, Sovyet airleri Antolojisi, stanbul, 1968.
OKUM A
SO V Y ET SN EM A SI
Sinemann Rusya'ya girii arlk ynetimi srasnda oldu. lk
Rus filmi 1908'de evrildi. Rus sinema tarihinin devrim ncesi
bu dnemi zerinde sylenebilecek olan, baz nl edebiyat
larn yaptlarnn sk sk sinemaya uyarlanddr... Bu d
nemde Rusya'da 2000'i akn film yapld.
Devrim, Rus sinemasnn bu "burjuva" dnemine son verdi...
sava, bir sre sinemann unutulmasna sebep oldu. Yeni Sov
yet hkmeti, bir sre sonra, stnde durulmayan ve gerektiin
ce nemsenmeyen bir alan olan sinemaya el att. "Sinema, bizim
iin sanatlarn en nemlisidir" diyerek, btn sanat dallar iin
de yenilii, zellikleri, yaygnl, ynlar etkilemesiyle sinema
nn ilevine ve geleceine dikkati eken Lenin'in hkmeti, 1919
Austosu'nda sinemay devletletirdi. 1922'de, daha da gelitiri
lecek olan Devlet Yksek Sinema Teknik Okulu kuruldu.
Dziga Vortov, Lev Koloov, Sergey Mihaylovi Ayzentayn,
Vsevolod Pudovkin, Aleksandr Dovenko gibilerin oluturdu
u gen kuak, ksa bir sre iinde Sovyet sinemasn -sesli fil
min geliine dein srecek olan- altn ana ulatrd.
...1924'te toplanan 13. Parti Kongresi'nde sinemaya yeni bir
dzen verildi. Sovyet sinemasnn devrim dneminin baeserleri
bundan sonra evrildi. Ayzentayn, ilk filmi olan Grek'in (1925) ar
dndan "btn zamanlarn en iyi filmi" olarak nitelenen Potemkin
Zrhlsm yapt. 1905'te Potemkin zrhlsnn ar'a kar ayaklamn, "artc bir yalnlk iinde veren, baoyuncu olarak kitleyi
kullanan, byk bir ereveleme, sahne dzeni, ritim duygusu ta
yan, kurguyu en gelimi biimiyle uygulayan" Potemkin Zrhl
234

s, bugne dein alamayan bir film olarak kald. Ayzentayn'n


tersine bireyi ne alan, bireyle toplum arasndaki atmalar ince
leyerek yeni rejimin gereklerini sinemaya uygulayan Pudovkin
de, Gorki'nin romanndan sinemaya uyarlad Ana (1926) ile ba
ar kazand... "Sinemann en byk airi" Dovenko da Zvenigora (1928), Cephanelik (1929) ve Toprak (1930) gibi en gzel eserlerim
bu dnemde verdi. 1930'larda sesin sinemaya girmesiyle Sovyet
sinemasnn altn a saylan devrim dnemi sona erdi.
Sovyet sinemaclar bir sre sese kar durdular...
Ayzentayn ve Pudovkin'in tersine, sesli film karsnda du
raksamayan Vertov, 1934'te Lenin zerine ark adl belge fil
minde folklor arklarm ustaca kulland. Nikolay Ekk'in Hayat
Yolu (1931), Sergey Yukovi'in Altn Dalar' (1931), Yutkevi ve
Frederik Ermler'in Kar Plan' (1932) sesli filmin ve sosyalist
gerekiliin ilk baarl rnekleri oldular. Ama sosyalist ger
ekilik anlaynn en kusursuz rnei ve ilk byk sesli Sov
yet filmi, Vasilyev kardelerin apayev'i idi (1934). apayev, Potemkin kadar n kazand.
Que Viva Mexico'dan sonra Ayzentayn'n Rusya'ya dn
nde evirmeye balad Bejin ayr da (1936) bitirilemedi.
1938'de evirdii Aleksandr Nevski'de Ayzentayn, Rus tarihinin
eski yapraklarn eviriyordu... (Onun) ardndan Korkun van
geldi... Korkun van (1944-45), btn sinema tarihinin en
nemli filmlerinden biri oldu. Pudovkin de, Ayzentayn gibi bir
sre tarihsel konulara yneldi.
Savatan sonra sarslan sinemann durumunu yeniden d
zeltmek amacyla eitli almalar yapld... Sinemann byk
ustalar Ayzentayn, Pudovkin, Dovenko, Vertov gibi sinema
clar art arda gp gittiler.
Stalin'in lmyle sinemaclar zerinde uygulanan "dn
ce kontrol" yavalad. "Buzlarn zl" diye adlandrlan
serbestleme hareketi, Parti'nin 1956'daki nl 20. Kongresi'nde
Kruev'in kiileri putlatrma tutumuna atan konumasyla
bsbtn kuvvet kazand. 1954-58 arasnda, eski ve orta kuak
sinemaclarn yan sra yer alan yeni bir kuak, Sovyet sinema
snn tarihsel geliimi iinde, ksr, verimsiz bir dnemin kapan
dn, propagandadan, siyasal gdmlerden, zgr anlayla
ra, kiisel eletirilere kayan bir yaratma bamszlm tanyan
ve kabullenen yepyeni bir dnemin aldn haber veriyordu.
235

Bir "yeni dalga" eklinde ortaya kan gen kuakla Sovyet


sinemas yeniden canland. teden beri, ze biimden daha faz
la deer veren anlay, bylece gen sinemaclarla biime de z
kadar deer kazandrd. "Halkn yaama ve alma isteini ar
trmak, olumlu kahramanlarla seyirciye toplumsal ideal kav
ramn vermek, halkn beenisini eitmek" amac gen kua
n eserlerinde baaryla uyguland. "Gemii eletiren, bu
gnn gzyle dnn gereklerine bakan" gen sinemaclarn
uluslararas ilk yz ak Sergey Samsanov'un ehov'dan uyarla
d Austos Bcei (1956) oldu. Sovyet sinemasnda yenilerin
meydana getirdii bu canl dnemin ilgi ekici filmleri, eskiler
den Yutkevi'in Othello'su (1956), Gerasimov'un Durgun Don'u
(1957), Kozintsev'in Don Kiot (1956) ve Hamlet'i (1964), Heifitz'in Kk Kpekli Kadn (1960), Romm'dan Bir Yln Dokuz
Gn (1952), Mihail Kalatazov'un Leylekler Geerkeni (1957),
Grigoriy ukray'm Krkbirinci (1956), Askerin Trks (1956) ve
Duru Gk (1961), Sergey Bondarcuk'un Bir nsann Alnyazs
(1959) ve Savala Bar' (1965), Marlen Kutziyev'in Yirmi Yandaym'\ (1964), Andrey Tarkovski'den van'n ocukluu (1962)
ve Mihail veitzerin Dirilii'dir (1962).
Sovyet sinemasndaki bu yeni kuan btn abalarna kar
n, o yce ustalar ann imgesel olanla nesnel arasndaki di
yalektik birlii ustaca kuran salam sinemasn canllyla,
sarsclyla btn srdrebildii, yineleyebildii sylenemez.
Ama bugn ada Sovyet sinemas, belli llerde, o eski, par
lak dnemlerinin baarsna erimitir.
(Sungu apan, "Ellinci Ylnda Sovyet Sinemas",
Ant, say 45, s. 14-15)
Bu sinemada imdiye dek ustaca anlatlm toplu destanlar,
tarihin dnm noktalarna eilen kitle filmleri, kusursuz ve aka
demik klasik yazm uyarlamalar vard. Ama gerek ve ada
anlamnda bireyler yoktu. Sovyet sinemas imdilerde bireye
gelmi gzkyor...
Sovyet sinemasnn bu yeni tavr kukusuz bazlarnca ele
tirilecektir. Bireyi anlatmaya dnn sanatta yeni revizyonizmlere kap aaca, burjuva sanatnn tuzaklarna yeniden
d getirecei sylenebilecektir. Biz... bireye yaklamann
236

temelde sosyalist sanatla, sosyalist gerekilikle hi de elime


dii grndeyiz. Sonu olarak her trl sanat eseri bireyi an
latr. Sorun, bireyi ele al biimidir. Burjuvazi, bunu bireyi
sosyal balarndan yaltarak, bireyi ar ve zaman zaman has
talkl bir yaklamla boyutlandrarak yapmtr. Sosyalist sanat
bireye yaklamda doru lleri koruduu, bireyin sosyal ya
nn ve balamn belirgin tuttuu, bireyi burjuvazinin yapageldii gibi yalnz kendi ego'sunu deil, tm dnyay yanstan bir
ayn olarak ald srece, bireyin ilenmesinde sosyalist sanat
anlayna ters den hibir ey yoktur. Doru ller, salkl
yaklamlar korunduu srece sanatn bireyi, yani insan anlat
masndan ekinilir mi? Sovyet sinemas, bu alardan bize yeni
ve ilgin bir yola girmi gibi geldi.
(Attila Dorsay, "Sovyet Sinemasnda Bireyin lenmesi
Revizyonizm mi, Yeni Bir Alm m?"
Cumhuriyet, 25 Mays 1979)
ELM D EN G ELSE
Ben isterim ki
Bulutlar alasn,
Am a ocuklar alam asn;
H ibiri kszlk, yetim lik nedir duym asn.
Ben isterim ki
K onusun her iek kendi dilince;
A m a silahlarn kesilsin sesi.
Ben isterim ki
K apansn btn kaplar karanla;
Am a gzler kapanm asn
Szler kapanm asn.
Ben isterim ki
Y angnlar snsn,
A m a um utlar snm esin;
Erisin her m eyva kendi dalnda,
Y reklere ac bir sz dem esin.
237

Ben isterim ki
Eilsin dallar bereketten;
A m a insanolu ban em esin
U tantan ya da gszlkten.
Ben isterim ki
G zya gibi aksn pnarlar,
Topran zerinde duru berrak;
A m a pnarlar gibi akm asn gzya,
Y eryznn h ibir yerinde.
Ben isterim ki
Bir yldzlar kalsn uykusuz
G kyznn derinliklerinde;
A m a insanlar yatp dinlensinler,
Taze bir gle balam ak iin
G zel sabahlara
A yd nlk sabahlara.
B en isterim ki
H er ey
H er ey
H er ey eilsin insann nnde,
A m a insan, insana tu tsak olm asn.
B en isterim ki
Sevin bol olsun,
M utluluk bol olsun
lkeden lkeye giden yol olsun.
R esul Rza (ev. A taol Behram olu)
SO R U LA R
1. Ekim Devrimi'nin ertesinde, sosyalist rejimin temellerini
atan hangi kararnameleri biliyorsunuz? Her birinin ierii ne
dir?
2. Sovyet siyasal sistemi hangi ilkelere dayanr? "okuluslu
devlet" ile "sosyalist demokrasi" neyi dile getirmektedir? "Sos
238

yalist demokrasi", "Bat dem okrasisinden hangi noktalarda


ayrlmaktadr?
3. Sovyetler Birlii'nde sosyalist iktisatm kuruluu hangi
aamalardan gemitir? Sovyet sanayisi hangi zellikleri tar?
Kolhoz ve sovhoz neyi dile getirirler? Sovyet sanayisi ile tarm
dnden bugne hangi sorunlarla karlamtr? Bugnk so
runlar nelerdir? Sovyet ekonomisinin darya al hakknda
ne biliyorsunuz?
4. Sovyetler Birlii'nin sosyal tablosunun zellikleri neler
dir? Bu tablo ile kapitalist lkelerin sosyal tablosu arasnda ne
gibi temel farklar vardr?
5. Sovyetler Birlii'nde ailenin, kadnn ve ocuun toplum
daki yeri ne idi, ne olmutur?
6. Sovyetler Birlii'nde eitim ve bilimsel aratrma hangi
zellikleri tar ve nasl bir gelime gstermitir?
7. Sovyetler Birlii'nde din sorununun zellikleri nelerdir?
Nasl bir gelime gstermitir?
8. Sovyetler Birlii'nde sosyalist kltrn douu ve geli
mesi nasl olmutur?
9. Sosyalist gerekilik nedir? Ne gibi sonular dourmu
tur?
10. Sovyet edebiyat bugne dein hangi aamalardan ge
mitir? Yazar ve air olarak tandnz byk Sovyet edebiyat
lar kimlerdir? Maksim Gorki'nin Sovyet edebiyatndaki yeri
nedir? Resul Rza kimdir? Okuma paras olarak verdiimiz i
iri hakknda ne dnyorsunuz?
11. Sovyetler Birlii'nde sanatn gelimesi ne gibi zellikler
tar?
12. Mzikte, Ulusal Rus Okulu'nu kim, ne zaman kurmu
tur? "Rus Beleri" kimlerdir? aykovski'nin sanatnn zellii
nedir? Ekim Devrimi'nden sonra mzikte ne gibi gelimeler ol
mutur? nl Sovyet bestecilerinden kimleri tanyorsunuz?
13. Sovyet sinemas, nasl domu ve hangi aamalardan
gemitir? nl Sovyet sinemaclarndan kimleri tanyorsunuz?
(Okuma parasn okuyunuz.)

239

BLM III
HALK DEMOKRASLER
II.
D nya Sava'nn en nem li sonularndan biri, Orta
ve D ou A vrupa'da, genellikle "h alk dem okrasileri" ad
verilen, yeni bir devlet tipinin dom u olm asdr. "H alk
C u m huriyetleri" de denen bu yeni devlet tipine, D em ok
ratik A lm anya, Polonya, ekoslovakya, M acaristan, Y u
goslavya, A rnavutluk, Bulgaristan giriyor.
H A LK D EM O K R A SLER N N KU RU LU U
I.
D nya Sava'ndan sonra 1919-1920 antlam alar,
O rta ve D ou A vru pa'd a b y k deiiklikler yapm t:
D aha nceden var olan baz devletler bym (rnein
Rom anya, eski Srbistan da Y ugoslavya oluyor), bazlar
da tarihe k aran A vu stu ry a-M acaristan m paratorlu u'nd an dom ulard (A vusturya, ekoslovakya ve M a
caristan); son olarak -ek sik lerle de o ls a - Polonya yeni ba
tan kurulm utu.
Btn bu devletlerde -b azlar ak, bazlar gizli faali
yetlerde b u lu n an - M arksist gruplar ve partiler vard. Rus
ya'd aki 1917 Ekim D evrim i, bu gruplara ve partilere b
yk bir canllk getirdi. Bununla beraber -b ir tek istisna dn d a - bunlardan hibiri, iktidara gelebilecek durum a ula
am ad. O tek istisna da M acaristan'da gerekleti (1919)
ve pek az yaayabildi.
D aha sonra, b tn bu devletler, parlam entarizm yolu
na girdiler. Bu parlam entarizm , yalnz ekoslovakya'da
dzenli bir yol izledi; onun dndakiler ise yer yer kralc
m dahaleler ya da sonu diktatrle varan hkm et dar
belerine sahne oldu.
O rtaya kan rejim ler, gerekli sosyal reform lar ya snr
ladlar ya da reddettiler; bununla da kalm ayp, M arksist
241

ve halk nitelikteki partileri kovuturdular. Ve sonuta,


ekoslovakya bir yana, hepsinin ortak nitelii, ieride anti-so sy alizm , darda ise an ti-sovyetizm oldu. 19381939'da ekoslovakya bam sz bir devlet olarak ortadan
kaybolurken, Polonya sapm alar iinde bocalayan bir poli
tika uyguluyordu. tekiler ise Berlin ve R om a'daki faiz
m e yaklatlar ve onlarla beraber savaa, II. D nya Sava'n a srklendiler.
II.
D nya Sava sresince, hem faizm e bam l hk
m etlere, hem de A lm an igaline kar bir direni hareketi
geliti, ii ve kom nist partiler bu m cadelede birinci
planda gelen bir rol oynadlar.
1944-45 yllarnda, Sovyet ordular bu lkeleri faizm in
istilasndan kurtardnda, yeni bir devlet kurm ak hakk
ve grevi de ite btn bir sava boyunca direnm e h areke
tini yrtm olan glere ait bulunuyordu.
Yugoslavya ve Bulgaristan'da olduu gibi, hkm dar
lklar hem en tarihe kartlar ya da -R o m an y a'd a olduu,
g ib i- pek az yaadlar. Sava sresince iktidarda olan par
tiler, dm anla ibirlii yapm olm alarndan dolay say
gnlklarn yitirdiklerinden, koalisyon hkm etleri kurul
du. Bu koalisyonlar, eitli partilerden oluuyordu; ama
hepsine egem en olan ruh, direni hareketinin ruhu idi.
H epsinde burjuva partileri yeniden kurulm aya balarken,
kom nist partiler de daha byk bir hzla geliiyordu.
Ve sonuta, ynetim in dizginlerini de onlar ele geir
m eye baladlar.
Bylece, halk dem okrasileri ya da halk cum huriyetleri
denen rejim ler kurulm u oldu.
ETL K U R U M LA R VE SO RU N LA R
Siyasal kurum lar
H alk dem okrasilerinin birkanda bir cum hurbakan
vardr; tekilerde kolektif nitelikte bir "p rezid y u m " bu
grevi yapyor. H epsinde, genel oyla seilen bir m eclis
vardr. K anunlar o yapar. Yalnz Y ugoslavya'da, federal
bir rejim olduundan, ift m eclisli bir parlam ento bu lu nu
242

yor; tekilerde parlam ento tek bir m eclisten oluuyor.


ktisadi gelim e ve kurum lar
a) Tarm
H alk dem okrasileri kurulduunda, iktisadi bakm dan
bata gelen sorun, tarm sorunu idi: nk, bu lkelerde,
halkn b y k ounluu kyl idi ve topraklar -feo d a l ti
pe uygun bir b iim d e - belli ellerde toplanm t.
- Bata u kural uyguland: Topraklar, "o n lar ekip bi
en lere" datld. Fakat az sonra -1 9 1 7 'y i izleyen yllard a - R u sya'd a ortaya kan bir sorunla karlald: Kk
iletm elerin okluu, topra ilem eyi gletirdii gibi,
em ein verim liliini de azaltyordu. Bunun gibi, toprakta
-a s a la k - soylular ortadan silinm ilerdi; am a onlarn yeri
ne -v a k tiy le gene R usya'da grld g ib i- zengin bir
kyl zm resi ortaya km t.
- Bu nedenle ikinci bir aam aya geildi: G eici olan bu
aam ada kylye yardm n yan sra, -S o v y etler Birlii'ndeki sovhozlara b en zey en - devlet iftlikleri ile m aki
ne ve traktr istasyonlar kuruldu.
- Son bir aam ada "k o lek tifletirm eye" bavuruldu.
Bunda kooperatifler b y k rol oynad. K ylleri direnie
gtrm em ek iin de ar ve tem kinli hareket edildi.
Halk demokrasilerinde, tarmda alanlar -gen el ola
ra k - gruba ayrlr:
- Devlet iftliklerinde cretli alanlar. Bunlar iilere
pek benzerler;
- Kendi topran ekip bienler;
- Kooperatifler halinde toplam toprak sahipleri.

b) Sanayi
Sanayi alannda, halk dem okrasileri arasnda, balan
gta yalnz ikisinde, ekoslovakya ile D em okratik A l
m anya'da salam bir sanayi gelenei vard. tekilerde
ise, 1945'ten nce, sanayilem e pek zayf kalm t. Sanayi
243

lem e zorluu -iste r istem ez- "d evletletirm e"yi de zo


runlu klyordu.
Btn bu nlarn sanayi alannda sonular u oldu: i
snf byk lde oald; retim -n ic e l ve nitel o la ra k artt.
Daha 1947'de b tn halk dem okrasilerinde, 1938'deki
retim dzeyine eriilm i bulunuyordu. 1947'den bu yana
ise, bu lkelerde sanayi -ek o n o m in in teki alanlaryla bera b e r- dev adm laryla ilerlem ektedir. Bu ilerleyi, zel
likle Dou A lm anya'da btn dikkatleri toplayan boyu t
lara erim itir.
Btn halk dem okrasilerinde, ekonom i, "p lan l ekono
m i" dir. U zun yllar, sanayiye tarm karsnda, retim e
tketim m addeleri karsnda tannan ncelik de, son y l
larda yerini daha liberal bir gelim eye brakm tr. Bu ko
nuda en ileri giden lke olarak P olon ya'y gryoruz.
Polonya, kk iletm eleri devlet denetim inden kar
tarak "zelletirm ek te", b rokrasinin koyduu snrlar
da gevetm ektedir.
K ltrel tablo
D em okratik A lm anya ile ekoslovakya bir yana, Orta
ve D ou A vrupa, okur yazar orannn hayli dk olduu
bir blge idi. Bu oran, R om anya'da ve P olonya'da % 23'e,
B u lgaristan'da % 32'ye, Y ugoslavya'd a % 45'e, A rnavut
lu k 'ta % 65'e ulayordu.
Bu tabloyu tersine evirm ek iin btn halk dem okra
silerinde b y k bir eitim faaliyetine giriildi. Bugn, he
m en hepsinde okur yazarlk sorunu zlm durum da
dr. Eskiden kurulm u niversitelere yenileri eklendi.
zellikle iilere hitap eden iletm e okullar, teknik oku l
lar, i faklteleri kurulm utur. Geni bir gezici ktpha
necilik, konferans ve tiyatro ebekesi, b y k h alk kitlele
rine kltr tayp durm aktadr.
K ltrel gelim ede, hem en b tn halk dem okrasileri
ne Sovyetler Birlii rnek olm utur. N e var ki, her halk bu
gelim eye kendi rengini de katm , katabilm itir. Bugn,
halk dem okrasilerinde, edebiyatta, grsel sanatlarda, m
244

zikte ve sinem ada b y k boyutlara varan gelim eler g


rlyor: rnein, sinem a alannda savatan sonra dikkate
deer eserler ortaya kondu.
Bu bakm dan, aralarnda en artc ilerlem eyi gste
ren de Polonya olm utur; tiyatroda da yle.
Sosyalist lkelerde bugn sanat ve zellikle tiyatro yoz
lam yorsa, bunda seyircinin m addecilii ve diyalektii iyi
kavram olm asnn da b y k rol var kukusuz. zellik
le Polonya tiyatrosunda, sanat kaygs her vakit nde gel
m i; kaynaklara eilite, sahne sanatnda uyguladklar bir
eit sem ecilik byk nem kazanm tr. Burjuva seyirci
sinden uzak, kapitalist dzene yaslanm ayan repertuvar
anlay, sanayileen toplum da tiyatro ve seyirci ilikisi
gereki bir gzlem e dayanyor. G erekilik, eserlerin yorum lanm daki her eit gzlem cilik, ynetm enlerin tem el
uralar arasnda yer alyor. Burjuva seyircisinin bu denli
bir ilikisi olm ad iin, gnm z Bat tiyatrolarnda grlegelen yozlam a ortaya km am tr.1
Din sorunu
H alk dem okrasileri iinde Bu lgaristan'da ve R om an
y a'd a bir din sorunu ortaya km am tr. Bu iki lkede O r
todoks K ilise devletten ayr olarak, serbeste faaliyette bu
lunm aktadr.
A ncak, rnein ekoslovakya'da, K ilise'nin "ay rlk
h arek eti" desteklem ek zere, gerici elerle ibirlii yap
t grlm tr. M acaristan'd a K ardinal M indszenty, fe
odal papaz tipini srdrp durm utur. P olon ya'd a da, K i
lise ilgilileri -b a z e n b ilm ed en - tehlikeli siyasal d avranla
ra srklenm ilerdir.
Bu konuda, darda, zellikle V atikan 'n son derece
kkrtc bir rol oynad da ak.

1 Hayati Aslyazc, "Polonya Tiyatrosu", 1973 Sinan Yll, stanbul, 1973,


s. 534-535.

245

H A LK D EM O K R A SLER N D EK G ELM ELER


Yugoslavya dndakiler
1945 ylnda, h alk dem okrasileri, Sovyetler Birlii ile
B irleik A m erika arasnda bir yelem ede bulunm u deil
lerdi. G eri, siyasal ve sosyal rejim leri, Sovyet rneinden
esinleniyordu am a, yine de Batl devletlerle norm al dip
lom atik ve iktisadi ilikileri srdryorlard.
1947'de, -ile ri srd k o u llarla- siyasal am alar ta
yan M arshall P lam 'n m yardm reddedilince denge bo
zuldu. M arshall P lam 'n a kar bir nlem ve arlk olm ak
zere, 1949 ylnda Com econ adl karlkl bir iktisadi
yardm lam a rgt kuruldu. Bu rgtte bugn, -Y u g o s
lavya d n d a - btn halk dem okrasileri bulunm aktadr.
A sk er planda da ibirliine gidildi: A tlantik P akt'n a
kar 1949 ylnda V arova Pakt kuruldu.
Yugoslavya
Yugoslavya 1948 ylnda, bata retisel ve ulusal ne
denlerle, Sovyetler B irlii'yle olan ilikilerine son vererek,
sosyalist dnyada apayr bir yer seti kendine.
Ve 1950'den sonra kendine zg bir yol tuttu sosyaliz
m in kuruluunda.
"Y u g oslav yolu "n u n zellikleri unlar:
- D evletin ve brokrasinin ekonom i zerinde etkisi
ni en aza indirm ek.
- Artk, ekonom ik faaliyetin genel ve ayrntl yneti
m ini devlet yklenm iyor. D evlet, yalnz retim ile tke
tim arasndaki orann tem ellerini saptam akla yetinm ekte,
teknik ve ekonom ik kararlar ise bam sz iletm elerde
alnm aktadr.
- letm eler devletin m aldr am a, iilerce ynetilir.
B tn iiler, bu ynetim e, setikleri bir kurul kanalyla
katlrlar.
- Bu iletm eler m allarn, m erkezilem i bir ekonom i
nin otoriter ve b rok ratik kararlarndan bam sz olarak,
yarm ann bulunduu bir piyasaya srer. Bam sz grup
246

lar arasndaki bu yarm a, geri m erkez egem en planca


kabul edilm i genel ku rallar erevesind e olm aktadr
am a, plan artk ayrntlara girm em ektedir.
Toprak, bireysel m lkiyet rejim i (10 hektardan az) ile
pazar iin alan genel kooperatifleri badatran karm a
bir sistem e bal.
Bu yanlaryla, Y u goslavya'n n sosyalizm in kuru lu u n
da "lib e ra l" bir yol izledii ileri srlm ektedir. Bununla
beraber, rejim orada da tek partilidir. K om nist Parti 1952
ylndan beri K om nistler B irlii adn tar.
D politikada, Yugoslavya, Dou ve Bat ile ilikilerin
de "y a n sz" bir politikadan esinlenm ekte.
D A H A O K BLG
A. Alvarez, Dou Avrupa'da Yazar ve Toplum (ev. Esin r
c - Mehm et Harmanc), stanbul, 1966.
Melih Cevdet Anday, Sovyet Rusya, Azerbaycan, zbekistan,

Bulgaristan, Macaristan, stanbul, 1965.


OKUM A
M .O .M . FA B R K A SI'N IN K LT R SA RA YI
Bu fabrika, byk bir optik gereleri fabrikasdr ve M acaris
tan'da btn fabrikalarn olduu gibi bunun da bir kltr sara
y vardr. M acarlarn "K lt r Saray" dedikleri bu kurumlar,
bizim eski "H alkevleri"ne benzer; orada kadm erkek fabrika i
ileri toplanr, eitli sanat ve kltr alanlarnda, spor dallarn
da alr ve zel meraklar iin de kk kulpler kurarlar.
M.O.M. Fabrikas'nn Kltr Saray'nda, tiyatro, sinema gs
terileri, elence toplantlar iin kullanlan bir bahe, gzel, ge
ni ve byk bir yap olan sarayn iinde de gene koca bir tiyat
ro ve toplant salonu, bir sergi salonu, jimnastikhane, bale dersanesi, ktphane ve eitli kltr kollar iin ayrlm odalar,
dersaneler vard.
Sergi salonunda bir resim sergisi vard, bu sergide amatr
ressamlarn resim leri sergilenmiti. eitli anlaylarda yapl
m ve gerekten beendiim resimler grdm orada. Soyut ve
247

non-figratif olanlar da vard. Demek bu fabrikann iileri ve o


mahallede oturanlar, modern sanat yaptlarn kendi anlayla
rna aykr ve kendi beenilerinin dnda grmyorlard...
Baka bir salonda pul merakllar toplanmlard; bunlar kar
lkl oturmular, pul dei-tokuu ile meguldler...
Ktphanede bize Trkeden evrilmi olan kitaplar gs
terdiler. Nzm Hikm et'in, Sabahattin Ali'nin kitaplarn hatrl
yorum.
Baka bir odada gen kzlar ve gen erkekler toplanmlard.
Kltr Saray'm n direktr, burada gen iilerin eitli sosyal
konular zerinde tartmalar yaptklarm syledi. O gnk ko
nu, "kz-erkek arkadal ve flrt" idi...
Oradan alt kata, drt be yandan, yedi sekiz yana kadar
olan ocuklarn bale rendikleri dersaneye girdik. Bunlar iek
gibi giyindirilmi, salam, neeli ii ocuklaryd. urackta
syleyeyim, btn sosyalist lkelerde en byk nem ocuk

lara veriliyor, onlarn baheleri, onlarn okullar, onlarn elen


celeri, oyuncaklar... ocuklar, orada annelerinin bana dert de
ildiler artk, hani bizde sylendii gibi "tatl bela" deildiler,
sadece tatlydlar, annelerinin almasna engel olmuyordu hi
biri. Kimsesiz ocuklar daha da byk bir itinaya layk grl
mlerdir. Pete'deki kimsesiz ocuklar sitesi bu bakmdan en
gzel rnek...
Kltr Saray direktr ile dolamamz bitirip bize arap ik
ram ettii odaya girince aklm kurcalayan bir sorunu atm
ona: - Fabrikanz, gzellii, elencesi dnyaya n salm byk
bir ehrin yan banda, dedim. stelik bu ehirde tiyatro, m
zik, sinema hayat da ok canl. Siz iilerinizi byleine hare
ketli bir ehrin yan banda amatrce sanat gsterileri ile nasl
eitebilirsiniz?
Bunu sorarken bizim "H a lk e v le rin i dnyordum. Hal
kevleri sanattan ve kltrden yana yoksul blgelerimizin kltr
ihtiyalarn karlamak zere kurulmulard. Ankara'da bile
byleydi...
Kltr Saray direktr dedi ki:
Bizim Kltr Saraymz, yalnzca iilerimize deil, btn
bu evrede oturanlara aktr. Onlar, ehir biraz uzak olduu iin
-

bizim sinemamza gelirler, burada hem ehirde gremedikleri

eski ve sevilmi filmleri grrler, hem de yenilerini (o srada ba


248

ka bir fabrikann kltr saraynda Cherbourg emsiyeleri oynu


yordu). Tiyatromuz heveslilerin bo vakitlerini deerlendirmeye
yarar. Gerekten btn bu Kltr Saray, yeni hayatmzn so
runlarn halka aklamak amac yannda, iilerimizin ve mahal
lemizin bo vakitlerini deerlendirmek amac da gder.
(Melih Cevdet Anday, Sovyet Rusya, Azerbaycan, zbekistan,
Bulgaristan, M acaristan, stanbul, 1965, s. 154-157)

SO RU LA R
1. Halk demokrasileri nasl kurulmutur?
2. Halk demokrasilerinde hangi siyasal kurumlar vardr?
3. Halk demokrasilerinin tarmda ve sanayide iktisadi gelii
mi nasl olmutur ve bugn ne durumdadr iktisadi tablo?
4. Halk demokrasilerinde bugn nasl bir kltrel tablo g
ryoruz? (Okuma parasn okuyunuz.)
5. Halk demokrasilerinde din sorunu nasl bir zme ka
vuturulmutur?
6. Halk demokrasilerinde iktisadi ve siyasal btnleme
hangi gelime ve kurumlara yol amtr?
7. Halk demokrasileri iinde Yugoslavya ne trl zellikler
tar?

249

BLM IV
N HALK CUMHURYET
A sya'd a sosyalizm i kabul etm i lke var: in, V iet
nam ve K uzey Kore. Latin A m erik a'd a ise tek bir lke:
Kba.
A ada -K u z e y K ore'yi im dilik bir yana b ra k a ra k bunlar srasyla inceleyeceiz.
in H alk C um huriyeti'nden balayalm .
ESK N 'D E N YEN N 'E
in, 4 bin yllk yazl tarihi ile, dnyann en eski uy
garlklarndan biri. Kd, daha 2 bin yl nce inliler
yapm lar; (sa'dan sonra 9. yzylda) barutu bulanlar da
onlar... Bunlar, o uygarln teknikteki baarlarndan ilk
akla gelenler. Felsefede, sanat ve edebiyatta ise in uygar
lnn insanla brakt byk bir "m ira s" var.
19.
yzyln ortalarna dein, in B at'y a "kapal bir l
ke" olarak kalm ; in hkm darlar, btn yabanc m il
letlere "b a rb a r" gzyle bakm lar. A m a 1839-1842 yllar
arasnda n giltere'ye kar yaplan A fyon Sava ile in,
A vrupa'ya kaplarn am ak zorunda kalyor: ngilizler,
18. yzyln sonlarndan balayarak, H indistan'da haha
yetitiriyor ve elde ettikleri afyonu -y a sa k olm asna kar
n - in'e satyorlard. 1839'da in m paratoru'nu n afyon
ticaretini kesin olarak nlem e karar alm as zerine, ngi
lizler in 'e sava ilan ederler. A ncak, im parator, 1842 y
lnda kesin bir yenilgiye urar ve N anking A ntlam as'n
im zalam ak zorunda kalr. ngiltere bylece H ong K ong'u
ele geirdii gibi, teki baz nem li lim anlar da ngiliz ti
caretine zorla am olur.
Bu antlam adan dolay, in halknda yabanc dm an251

1
l daha da younlar. 1850'de tahta kan bir im parator,
N anking A ntlam as'n im zalayanlar saygnlktan dr
d halde, halkn tepkisi yatm az ve T aiping syan
patlar. O n be yl sren bu isyan, yalnz in'deki y abanc
lar deil, ayn zam anda bata bu lu nan M anu H aneda
n 'm da h ed ef tutuyordu.
syan, b y k b ir kym ile bastrlr.
ngilizler, daha sonra -F ran szlarn da y ard m y la in 'e yeni saldrlarda bulunurlar, Tientsin ve Pekin'i ele
geirir ve baka lim anlarn da ngiliz ticaretine alm asn
salarlar. Bu arada, in 'e daha ok afyon sokularak, in
liler uyuturulm aya balanm , H ristiyan m isyonerler de
-h a lk ngiliz em peryalizm inin am acna uygun bir biim
de yetitirm ek i in - in'in en uzak kelerine dein yayl
m tr.
1898'de, bir saray ihtilali sonunda, reform cular im pa
ratoru, "anayasaya dayanan bir m on ari" kurm aya zorlar
lar; fakat im paratorie -h an ed an tehlikede grdn
d e n - im paratoru hapsettirir ve lm ne dein, in'in
gerek egem eni olur. 1894'te, Japonya in 'e hcum ede
rek im paratorieyi yener ve 1900'de, in 'e kar yedi Bat
l lke -A v u stu ry a, ngiltere, A lm anya, Fransa, talya,
Rusya ve Birleik A m erik a- ile balam a yapar. 1901 y
lnda balayan "B o xer syan"n sekiz em peryalist lke
birlikte bastrrlar. m paratorieyi korkun bir sava taz
m inat dem eye ve Tienstsin ile P ekin'd e em peryalist g
lerin slenm esini kabule zorlarlar.
Y abanclarn in 'e girm eleri ve inli yneticilerin ye
tersizlikleri karsnda M anu H anedan'na kar yer yer
bagsteren isyanlar, 20. yzyln banda genel bir hal
alr.
1894 ylnda, Sun Y at Sen adl bir devrim ci, M anu Haned am 'n devirip yerine cum huriyeti ilan etm ek am acyla,
bir ihtilal kom itesi kurarak m cadeleye giriir. in'deki
baka birok ihtilal kom itesi de destekler kendisini. Sun
Y at Sen, daha sonra, teki ihtilalci gruplarla birlikte in
htilalci Birlii'ni kurar. eitli m cadelelerden sonra,
1911 ylnda M anu H anedan yklr ve 1912'de Sun Yat
S en 'in liderliinde in C um huriyeti kurulur.
252

Ve in htilalci Birlii de parti haline gelerek, K uom in


tang adn alr.
1919 ylnda ilk M arksist gruplar ortaya kar. 1921 y
lnda da in K om nist Partisi resm en kurulur ve ilk
kongresini angh ay'd a yapar. Bu kongrede, K uom intang
ile -r e s m o lm ad an - ibirlii yaplm asna karar verilir.
1923'te K om nist Parti, K uom intang ile birleerek onun
"so l k anad n" oluturur.
1925'te in 'in b y k lideri Sun Y at Sen lr ve an
Kay ek onun yerine geer. Sac an Kay ek'in 1926'da
kom nist liderleri tu tuklattrm as zerine, K om nist P ar
tisi ile K u om intang'm ibirlii suya der ve an Kay ek
ksa zam anda in'in b y k blm ne -z o r k u llan arak tam anlam yla egem en olur. Bu sac hareket karsnda
kom nistler gneye ekilerek o blgede toplanrlar ve
1928 ylnda da ilk in K om nist O rdusu - u Teh ile M ao
e Tung lid erli in d e- kurulur.
Japonlarn M anurya'y istila ettii 1931 ylnda, in
Sovyet C um huriyeti kurulur. an Kay ek, Japon igalini
hie sayarak kom nistlerle m cadeleyi srdrrken, in
Sovyet Cum huriyeti Japonlara kar sava ilan eder. A n
cak 1934 ylnda an Kay ek'in in'de alt blgede dene
tim i ele geirm esi zerine, in Sovyet Cum huriyeti ker
ve -in sa n lk tarihinin en g ve skntl ekili hareketi
o la n - 8 bin m illik U zun Y ry balar.
K iangsi'den 100 bin komnistin katlmasyla balayan

Uzun Yry, tam bir yl srm ve yollarda 80 bin ki


i can verdikten sonra, yalnz 20 bin komnist kuzey sn
rnda Shensi'ye ulaabilmitir.

U zun Y r y ' n de verdii m cadele azm iyle, bu ra


da yenid en bir ordu kuran kom nistler, kyllerin de
desteini kazanarak, yeniden b y k bir g haline gelir
ler ve 1936 A ralk aynda, an Kay ek'i, kom nistlere
kar m cadele etm ek yerine, kom nistlerle ibirlii yapa
rak Japonlara kar savam aya zorlarlar.
1937'de in-Japon sava balar. K om nist Parti ile
K uom intang istilaclara kar "te k cephe h alin d e" savar.
253

K om nistler, bir yandan Japonlara kar savarken, bir


yandan da nfuz blgelerini geniletirler. II. D nya Sava
sona erdikten sonra, an Kay ek ile kom nistler ara
snda i sava yeniden balar. Sonunda, 1 Ekim 1949'da
-b a k e n t Pekin olm ak z ere- in H alk C um huriyeti k u
rulur.
an Kay ek de Form oza adasna snr. lm ne de
in orada kalacaktr.
D EO L O JK TEM ELLER: M A O C U LU K
in H alk C um huriyeti'nde btn kurum lar "M aocu lu k " retisine dayanr. M aoculuk, aslnda M arksizm in,
m ateryalist d iyalektiin " in g ere i"n e uygulanm asn
dan ortaya kan bir gr. Bu gr, darda em perya
lizm ile onun ierideki ortaklarna kar srdrlen uzun
bir sava boyunca olum utur.
Mao, klasik M arksizm e u yeni tezleri getirm itir:
- Birincisi, "d evrim ci strateji" ile ilgilidir. Sosyalist ikti
dar in'd e -R u sy a 'd a olduu g ib i- bir proletarya devrim i
sonucunda deil, krlarda bir "g erilla" hareketi sonucun
da kurulm utur. Bu m cadelede, Kzl Ordu, gitgide ky
llerin gvenini kazanm tr. Sonunda kentler, krlarca
kuatlm ve ele geirilm itir.
Mao, ayn stratejinin dnya apnda da uygulanabile
ceini ve uygulanm as gerektiini ileri srer. Ona gre,
ileri sanayi lkeleri, bir eit "d n ya kentleri"dir: Burjuvalam a, bu lkelerde devrim ci atei sndrm tr. D ev
rim in bugn en fazla yaylm a ans azgelim i lkelerdir;
"d nyan n krlar"d r bu lkeler. A zgelim i lkeler, n
ce sosyalist olacaklar ve sonra -y a a m a k iin ham m adde
lere gereksinm esi o la n - sanayi lkelerini kuatacaklardr.
Asya, Afrika ve Latin A m erika'daki durum -b e lli bir
l d e - bu zm lem eye uym aktadr.
Tekrar edelim : Belli bir lde...
- kinci olarak, M ao'ya gre, retim aralarnn kolektif
m lkiyeti, snflar arasndaki m cadeleye son verm iyor.
Bylece sosyalist toplum larda elikiler sryor ve "yeni
bir bu rju vazi"nin dom as tehlikesini bile yaratyor. rne
254

in Sovyetler Birlii'nde ve -A rn av u tlu k bir y a n a - A vru


pa'daki halk dem okrasilerinde byle olm utur ona gre.
Ne yapm al?
M ao'va gre, sosyalist rejim , bu burjuvalam a eilim i
ne kar m cadele edebilm ek iin, "devrim ci tansiyonu"
aralksz srdrm elidir. N itekim in 'd e 1966 ylnda pat
layan "K lt r D evrim i", ite byle bir tansiyonu srdr
m e aralarndan biri olarak grlm tr. Mao, dokusu
sertleen, brokratlaan, giderek halktan kopm a yolunda
grnen parti ve devlet m ekanizm asna kar genlii h a
rekete geirirken -k e n d in c e - bunu am alyordu.
Bu kuram -b ir l d e - Troki'nin "s rek li devrim "
tezlerinden esinleniyor.
M ao'nun tezleri, gerekleri ne lde yanstm aktadr?
H ayli tartm alara neden olm utur bu konu; bugn de
olm akta.1
M ao'ya kar olanlar, nce "k y l sosyalizm i" diye
rek, onun getirdiini km sem ilerdir. O nlara gre,
M arksizm in tem el ilkelerinden olan, "kentlerdeki ii kit
lelerinin nderliinde devrim " kuralndan bir sapm adr
M aoculuk.
Ne var ki, M ao tarihsel bir deneyim den, 1927 ylnda,
anghay ve Kanton kentlerinde, on binlerce iinin an
Kay ek'ce ldrlm esinden sonra kyl hareketine y
nelm itir.
Eletiriyi yapanlar, bata bu noktay unutm aktadrlar.
G erekten 1927 M art'nda, an Kay ek'in ordular
anghay'n kaplarna dayandnda, em ekiler kenti sa
vunm ak istem ilerdi. A ncak -S ta lin 'in d en etim in d eki"K o m in tern 'in in p o litik as", o zam anlar in kom
nistlerinin an Kay ek'le "K u o m in tan g " iinde ibirlii
y ap m alarn ngr yord u . te bu politika uyarnca,
anghay'n an Kay ek'e teslim edilm esi em redilm i ve
kente elini kolunu sallayarak giren an Kay ek de, iki
hafta sonra on binlerce iiyi ldrtm t.
Kom inter, ayn yanl, ayn yl iinde bir kez daha
tekrarlar.
' Bu konuda bkz. Ergun Balc, "M ao Yarglanyor", Cumhuriyet, 6 Ocak
1981.

255

u ya da bu nedenle Stalin'in etkisinde kalan Komin


tern, 1927'nin Aralk aynda, in Komnist Partisi'ne, Kanton'da ayaklanma dzenlemesi emrini verir. Oysa, an
Kay ek'ten ar darbeler yemi olan in komnistleri,
byle bir ayaklanmaya hi de hazrlkl deildir. yle oldu
u iindir ki, Kanton denemesi de byk bir bozgunla so
nulanacak, an Kay ek gene binlerce iiyi ldrtecektir.

M ao, ite bu olaylardan sonra, dikkatini kentlerden kr


sal kesim e, giderek kyllere evirir, in 'in o gnk ger
ekleridir kendisini etkileyen.
M ao'nun K ltr D evrim i de b y k tartm alara ve
deiik grlere yol am tr.
M ao'dan yana olanlara gre, K ltr Devrim i, "b ro k
ratik kem iklem eye kar kitleleri harekete geiren, yn
lar parti ynetim ini eletirm eye ynelten bir hareket"
olup, sosyalizm e de nem li bir katk niteliini tam akta
dr am zda.
M ao'ya kar olanlar ise K ltr D evrim i'ni, "bilgisiz
kyl kitleleri iin bir yutturm aca, M ao'n u n ieride siya
sal rakiplerini tasfiye iin de kulland bir ara" olarak
karladlar.
G erek nerede?
K ltr D evrim i'ni deerlendirirken, o dnem in i ve
d koullarm gzden karm am al.
Tersi, yanlglara gtrr insan.
G erekten, K ltr D evrim i, in H alk C um huriyeti'nin
tarihindeki "en bu nalm l" bir dnem e rastlar: eride,
1961 ylnda, K ru ev 'in P ekin'e tm yardm -a n s z m kesm esinden sonra, ekonom i felce uram durum dadr.
Y ed ek para yokluundan alam ayan m akineler paslan
m akta, yeni yaplan fabrika binalar kendi yazglarna terk
edilm ektedir. Birka yl nce balatlan "ileriy e doru b
yk atlm " program , teknoloji ve uzm an olm adan, y al
nzca cokunun ekonom ik kalknm aya yetm ediinin so
m ut rnei olarak iflas bayran am tr.
D arda ise, Endonezya'da, M ao sem patizan Kom nist
Parti kapatlm , on binlerce kom nist ldrlm tr. Bu
arada, Kuzey K ore ve Japon kom nist partileri in'den
uzaklam , K uzey V ietnam K om nist Partisi de M oskova
256

ile flrte balam tr. Ve son olarak, Birleik A m erika'nn


A sya'daki em ellerinden b y k kayg duyan in'in, Sovyetler Birlii ile ilikileri de giderek gerginlem ektedir.
te M ao, K ltr D evrim i'ni, in 'in darda b y k bir
yalnzlk, ieride ise -a y n b o y u tta - bir ekonom ik bu nal
m n iine srklendii srada balatm tr. K ltr D evri
m i'ni, ieride ve dardaki gelim elerden derin d krk
lna urayan kitlelerin cokusunu uyank tutm ak, dik
katlerini baka yne ynelterek paralanm ay nlem ek
am ac ile kullanm tr.
Bunu belirtirken, o sralarda yaplm birtakm "soytarlklar"m da altn izmeli ama.
Gerekten Kltr Devrimi srasnda, M ao'nun Kzl
Muhafzlar, Marksizm adna -Balzac, Victor Hugo, Sha
kespeare ve Beethoven g ib i- uygarlk tarihinin byk de
halarn, "burjuva kltrnn rm temsilcileri" diye
lanetliyor; anghay'da Pukin Ant'na saldryor, ernievski'yi knyorlard. Ama bunlar yaparken, M arx'm, ya
am boyunca, Shakespeare ve Balzac'a hayranlk duydu
unu; Lenin'in ise, bo zamanlarnda Beethoven'i dinleye
rek ya da Pukin'i okuyarak dinlendiini unutuyorlard.
Kltr Devrimi, bu anlamda, kltrden yoksun kyl
kitleleri iin bir yutturmaca, -u zu n vadede yol aaca
olumsuz sonular bakm ndan- ac bir yutturmacayd
hem de...

Bu sylediklerim iz bir gerek.


A m a yadsm am ayacak bir baka b y k gerek vardr
ki, o da udur: M ao, in halkn em peryalizm in penesin
den kurtarm ; ok yerin kapsna "b u ray a k pekler ve
inliler g irem ez" diye yazl bir lkede, bam sz ve
onurlu bir ulus yaratm , yaratabilm i bir liderdir.
Tarih onu yanllarndan dolay yarglam adan nce, bu
niteliiyle anacaktr kukusuz.
SYA SA L K U RU M LA R , SYA SA L YA A M
1949-1954 yllar arasnda in anayasaszdr. 1954 yln
da ilk anayasa yaplr.
257

1954 Anayasas'nn ortaya koyduu genel ema, Sovyetler Birlii'ndeki gibidir: Meclis, Prezidyum, Bakanlar
Kurulu.
Tek meclisten oluan parlamento 4 yl iin seiliyor.
Ylda bir kez toplanyor. "Srekli K om ite" adn alan Pre
zidyum, Sovyetler Birlii Prezidyum u'nunkine benzeyen
yetkilere sahip. "D evlet Konseyi" adn tayan Bakanlar
Kurulu da yle.
Bakanlar Kurulu ile Meclis (ve onun prezidyumu) ara
snda in'e zg bir organ var: Cumhurbakan.

1966'd a ortaya kan K ltr D evrim i'n e dein, in K o


m nist Partisi siyasal iktidarn tem el dayanaklarndan b i
ridir. K ltr D evrim i'yle ikinci plana der.
A ncak geici bir dnem iin olur bu.
Resm planda, teki partiler varlklarm srdrmekte
dirler. (Kuomintang, Demokratik Parti, i ve Kyl De
mokratik Partisi...) Bunlar, "H alk ve Demokratik Cep
he" iinde Kom nist Parti'yle birlem ilerdir. Ne var ki,
uygulamada, bu teki partilerin hemen hemen hibir et
kisi grlmyor.
nemli olan yalnz Komnist Parti'dir.

Bununla beraber, K om nist Parti'nin karsna, in'de


bir baka byk g dikilm ektedir: Ordu. sava srasn
da, halk kitleleriyle sk bir iliki kurm u olan devrim in bu
tem el arac, kuru m sal adan, K om nist P arti'nin siyasal
ynetim ine tabi idi. Ve yle de olm as gerekiyordu. N e
var ki, ordu byk bir zerklik kazanm ve - s te lik - ge
lenekleri, kendisine siyaseti etkilem e olanan verm itir.
1966'da balayan K ltr Devrim i, -b ir b a k m a - K om
n ist Parti rgtne kar ynelm iti. nk M ao, Parti
iinde aznla dm grnyordu. Banda M areal
Lin P iao'n u n bulu ndu u ordunun destei ile, M ao hasm larna, yani Parti yneticilerinin ounluuna kar, gen
liin devrim ci duygu ve eilim lerini harekete geirdi.
G en "K zl M u h afzlar" hareketi, rgtn altn stne
getirdi. N orm al durum , ordunun denetim i altnda, yava
258

yava kurulabildi. 1961 Tem m uzu 'ndaki K ongre'de, Parti


ynetim i yeniden rgtlendirildi.
Y eniden kurulan ve arm an Parti, rejim in iindeki ne
mini tekrar duyuracaktr bylece.
kinci anayasa, 1975 ylnda kabul edilir. C um hurba
kanl kurum u kaldrlrken, K om nist P arti'ye olduun
ca, M ao'n u n kiiliine ve dncesine de ayr ve stn bir
yer verilir.
1978 ylnda, in 'in -b u g n de yrrlkte o la n - n
c anayasas yaplr.
K TSA D SSTEM VE G ELM E
M ao e T u n g'u n iktidar ele aldktan sonra, usuz bu
caksz in topraklarn ve kalabalk in halkn sosyalist
dzene sokaca p ek belliydi. A ncak, o yllarda (1949),
in ekonom isine egem en olan koullar, Sovyetler Birlii
ile A vru p a'd aki halk dem okrasilerine egem en olan koul
lardan o denli farklyd ki, sosyalist ekonom iyi bird en
kurm ak olas deildi.
K urulacak ekonom i de, in 'e zg zellikler kazana
cakt ister istem ez.
Balanglar
in ekonom isinin yaps, 1953 ylnda bile, tam bir kolektiflem eden ok uzak bulunuyordu. Y alnz pam uklu
sanayii hem en hem en devletletirilm iti am a, kam u k esi
mi, k ooperatif kesim , kk el sanatlar kesim i yannda,
hl zel kapitalizm e bal bir kesim ile devlet ve zel ka
pitalizm in ibirliinden oluan bir karm a kesim vard.
N e var ki, bu son iki kesim in ortadan kalkm asn bek
lem eden m dahale edilm esi gerektiine karar verildi: K a
m u kesim i ynetici rol oynayacak ve teki kesim ler ze
rindeki denetim i (ham m adde ya da kredi datm ) saye
sinde, kendi yaylna hz verecekti. A yn zam anda, zel
kesim in de karm a kesim e katlm as ve kk el sanatlar
kesim inin de kooperatif kesim e katlm as zendiriliyordu.
Bylelikle, bu nlar ar ar ortadan kaldrlm olacak ve
259

sonunda, ticaret ile sanayinin devletletirilm esine ve tar


mn kolektifletirilm esine gidilecekti.
U ygulam ada kredi, ar sanayi ve d ticaret ilk h am le
de devletletirilen dallar oldular. Ayn zam anda 47 m il
yon hektar ve 450 m ilyon kyly kapsayan geni bir
toprak reform u, yar-feodal nitelikteki m lkiyet rejim ini,
kk kyl m lkiyeti rejim i haline getiriyordu.
Planl ekonom i
1953
ylnda, birinci be yllk plan yrrle girer.
Plan u ilkelere dayanyordu:
- retim m allarnn artrl derecesini, tketim m alla
rna oranla ykseltm ek;
- Tketim m allarn, halkn satn alm a gcnn yk
selm esiyle orantl olarak gelitirm ek;
- Tarm rnleri fazlasn artrm aya ynelm i bir tarm
kalknm as salam ak;
- El em ei verim inin cretlerden daha hzl artn sa
lam ak yoluyla kapital birikim i yaratm ak.
Yani btn retim dallar arasnda ahenkli bir art pla
n deil, dengesiz bir kalknm a plan sz konusu idi; am a
c da -h e r ne pahasna ve ne kadar g olursa o lsu n - da
ha hzl bir iktisadi atlm gerekletirm ekti. Sovyetler
Birlii'nde olduu gibi, be yl iinde sanayi retim inde %
98'lik bir art salayabilm ek ve on be yl iinde gerek
lem esi beklenen bir sosyalist ekonom inin yapsna sa
lam bir temel hazrlayabilm ek iin ar sanayiye m utlak
ncelik tannd.
1958'de u ygulanm asn a balanan ikinci be yllk
plan, bu geliim i daha da hzlandrm ak iin olaanst
bir aba harcanm asn ngrm ektedir.
- Tarm alannda, 1956'dan beri, toprak reform unun
rn olan toprak ve hayvanlarn kk m lkiyeti, "o r
tak alm aya" dayandrlm , ancak tanm az m allarn
gelirine dokunm ayan bir yar-sosyalist kooperatife yerini
terk etm itir. 1958'de bu yar-sosyalist kooperatifin yerini
de -y a ln z ortak alm ay deil, konut olarak kullanlan
evin dnda topran da ortak m lkiyetini n g ren - bir
260

"tam sosyalist koop eratif" alm tr.


Ayn zam anda kylerin sanayilem esi yolunda da
byk aba harcanm aktadr.
K om n tem eli zerine yaplm aktadr bu.
Kom n, kylleri ve iileri tek bir sosyal hcre halin
de bir arada toplayan, elli bir ya da daha fazla nfusluk
bir yerlem e biim idir.
Kom iin sistem i, aile yaam yerine topluluk iinde ya
am koyarak, kyl kadnlar ev ilerinden ve ocuk bak
m a klfetinden kurtaryor. K om nn btn yelerini ger
ek bir disipline bal tutuyor ve bunlar yapm akla da, b
tn insan gcn gereince retim in em rine verm e am a
cn gdyor.
M aden retim ine verilen m utlak ncelik, ikinci be yl
lk planda vardr ve olabilen her yerde -k y lerd e b ile - de
mir retilm ektedir.
Bu kylerin sanayilem esi politikas ile birlikte, elik,
m ekanik yap, petrol gibi kilit sanayilerin kalkndrlm as
yolunda geni bir program yrtlm ektedir.
SO SYA L VE K LT REL YA A M
"Bugnk in'i, in'in m odernlem e srecinin son
aam as, in'in B at'ya son 'yan t' saym am z olas g
r nm ekted ir" (John K. Fairbank).
in'in yeni dzeninde, im paratorluk geleneinden, Ba
t etkisinden kalm a baz eler hl bulunm aktadr. Ne
var ki, yeni rejim , bu yerli ile yabanc elerin oluturdu
u karm am da kullanarak, yeni bir toplum yaratm ak is
tem ektedir.
Bu yeni toplum un en dikkate deer yanlarndan biri,
kitlelere verilen ayr nem ve kitlelerin kalknm ada oyna
d b y k roldr. Kendi iradelerine karn da olsa, gele
neksel top lu m un bireylerini bir kitle olarak m od ern siya
sal yaam a katlm asn bilen bir halk h aln eln t rm ek,
yenTrejim in dikkat ettii balca noktalardan_biri. Bunun
iin kitlelere, siyaliaT yaam n dnda ve ses karm adan
oturm ak hakk da tannm am tr.
in ulusu, bugn dzenli ve alkan bir "m av i karn261

1
alar" ulusu haline gelm i (Robert G uillain) ve hzl bir
retim art salam ak m cadelesine kendisini verm itir.
Hzl nfus art bunu daha da zorunlu klm aktadr. G er
ekten in 'in nfusu, ilk zam anlardan beri in 'in yaam
biim ini etkilem itir.
Bugn iin de in 'in en tem el sorunlarndan biridir bu.
K entlerde oturanlar, devrim den bu yana b y k bir ar
t gsterm itir. Buna karn, tm halka oranla bu art, y i
ne de zayf kalm aktadr. H er eye karn, kentlerin b y
m esi in 'd e de en dikkat ekici n oktalardan biri.
Sanayilem e ve kentlem e gelitike, ii snf da b
ym ekte ve gelim ektedir.
K yllerin ve iilerin yaam a dzeyi, bugn, 1949 n
cesine oranla ok farkldr. K adn ve erkek giyim ine tek
rnekTTIIk ve yalnlk egem en am a, herkes norm al giyine
bilm e k tedir.
Ne isizlik vardr ne de eskinin sefalet tablosu!
Yeni rejim in k arlat en b y k glklerden biri, b u
b y k kkl deiim i y netecek kad rolara, yetikin tek
nisyen elere yeterince sahip bulunm ay olm utur. Bunu giderm ek iin her derecede eitim e ve teknik retim e
yer verilm itir ve verilm ektedir. D ili m odernletir
m ek, eitli diyalektler yerine tek bir diyalekt (Pekin diya
lekti) kabul etm ek, aslnda eitim ve retim i daha da ko
laylatrm ak am acna dnk. H ele kark in yazsn yalnlatrm akla okur-yazarln daha b y k bir hzla yay
laca ileri srlyor.
Eitim de, "b y k y eniliklerden" ve "M aoizm in ekici
yanlarndan b iri" olarak "7 M ays o k u llar" gsterilm ek
tedir.
Z aten ok zengin ve zgn olan edebiyat ve sanatn,
D evrim 'd en bu yana -y e n i bir ru h la - b y k eserler orta
ya kovm ay srdrd grlm ektedir.
in 'le ilgili konum uza son verirken unu da belirtelim
ki, M ao'd an sonra eski dnem le kprler atlm , in
H alk C um huriyeti'nin tarihinde yeni bir sayfa alm tr.
Y eni in, Bat teknolojisinin yardm ile ieride hzl m o
dernlem eye ynelen, ideolojiyi geri plana iten ve Birleik
A m erika'ya yaknlam ay am alayan bir lkedir. Eski ka
262

buundan syrlm , ancak yeni kabuunu da henz bu la


m am bir in 'd ir bu. Bu in 'in yneldii iddial yolda ne
m esafe alacan zam an gsterecektir kukusuz.
D A H A O K BLG
in Devrimi, Devrimler ve Kar Devrimler Tarihi Ansiklopedisi.

OKUM A
BR A M ER K A L IN IN N N O TLA R I
Yedi yz, belki de sekiz yz milyon nfuslu bu lkenin sefa
leti tammay, Leontieff'i2 etkileyen en nemli elerden biri.
nc Dnya lkelerinin byk kentlerinde a isizler toplu
luunun yaratt ackl grnmn, Asya'nn bu en byk l
kesinde grlmeyii olaand bir olay gibi grnyor... "n
sanlar iyi, hatta ok iyi beslenebiliyorlar ve herkesin bir ii
var"...
Leontieff'i ikinci etkileyen e ise, gelir dalm arasndaki

farklarn ok kk oluu. "H angi kuruluta olursa olsun... En


yksek gelir en dk gelirin mislini gemiyor"...
Leontieff'e gre, in'de kii bana den yllk ortalama
gelir, 130 ile 150 dolar arasnda deiir. "B ir Amerikal ya da bir
Fransz byle bir gelir ile geinem ez" diyor Leontieff. Ama satn
alma gc ile karlatrm azsak bu rakamlarn hibir anlam
kalmyor... cretlerin satn alma gc, zellikle besin ve giyim
maddeleri iin ok uygun. Bu m addelerin fiyatlar deiken de
il, hatta bazen dyor bile...
Kii bana den yllk gelir dalm ve satn alma gc ba
kmndan, in, bu konuyu en iyi zen lke olarak (Japon
ya'dan, Fransa'dan, hatta Amerika Birleik Devletleri'nden n
de) ilk sray igal ediyor...
(Baz sanayi mallarnn byk kentler yerine kylerde yap
l), kyden kente g engelleyebilmeye yaryor. "Sanayi, el

zanaatlarn ykc deil, yannda yer alyor ki, bu da doallkla


ok olumlu bir i" diyor Leontieff.
^ Rus Vassily Leontieff, eyrek yzyldan beri Birleik A m erika'ya sn
m olup, zam anm zn -kom nist rejimlere kar sem pati b eslem eyen en nemli iktisatlarndan biridir.

263


Bylece in'in gelime mant ortaya km oluyor: nsan
emeinin gerektii yerlerde, el zanaatlarnn gelitirilmesi.
nc Dnya lkelerinde, buna kart, yani kapitalist modele
daha uygun bir uygulama yrtld biliniyor. Bu da, o lke
lerde grlen byk isizlie neden oluyor...
Bu ilerin yrtlmesinde ordu nemli bir rol oynamyor
mu? Leontieff, "ok nemli bir rol oynuyor" diye yantlyor. O r
du en nemli "sosyal hizm et" grevlisi durumunda. Kentlerde
ki imleri kesen, demiryollarn yneten, hatta okullarn ve ni
versitelerin ynetimine katlan askerlere rastlanyor.
(Lc M onde'dan naklen Yeni Ortam, 21 Ocak 1973)

H R O M A 'Y A
Gzel bir lim an olacaktm
yandan dalarla evrili
Bir yan ovaya bakan bir liman.
Bir yelpaze gibi yaylrsn ovaya doru
Yedi rm akla beslenir koyun
Ilk nem li lodoslar sana eser.
Yosunlarn saak ve eritlerini yayd
Sahili ssleyen iekleri okayarak.
H iroim a, eski bir kentsin sen
Sandal aac kokan.
Barndrdn insanlar
Y llar yl canlar dilerinde altlar.
G ndzleri tekneler vzr vzr gelip giderdi.
Uzun gecelere trkler, ezgiler elik ederdi.
H ibiri sava istem iyorduN agasaki'li, H iroim a'l
Japon iilerin, iftilerin hibiri,
H ibiri, hibiri sava istem iyordu.
N efretle bakyorlard
inlilere, M alayllara.
Ne bir kauuk aac dikebildiler Seylan'a.
Ne C ava'ya hindistancevizi,
Ne de M ekong rm a stne bir koloni.
Sava tekileri sem irtti,
264

O nlar deil.
Yine de bir sabah
H erkes yatandan frlad ddk sesleriyle,
Bir k dem eti grltszce
D oudan batya g tarad.
A nlam t herkes ykm n gelip attn.
G eride kalanlar
Sakat batan baa,
A nlatrlar dururlar, resim ler gibi,
O gnlerin rknln dnyaya.
N elere tank olm adlar kiN e sahnelere.
Ik ylesine kr edici,
R zgr ylesine sertti ki.
Bir patlam ada koskoca kayalar tuzla buz.
Bir patlam ada elik halatlar incecik tellere dnyordu.
Y zbinlerce yaam
Bir anda gidiverdi.
A k sanat, m zik hepsi
Bir anda can verdi.
Y eller esiyordu artk o kentin yerinde,
D inse ya o ac -ne gezer,
Bugn bile yrekler paralayan
A lam alar duyulur orada,
A radan on yl getii halde.
Tank, ayaa kalk!
H iroim a, sana sylyorum , duy beni.
Son ver artk ykm a, acya.
Savan olanca zulm ne tank oldun.
Kim savunabilir bar senden daha iyi?
B arm alsm btn dnyaya,
A nlatm alsn lenin nasl lp,
K alann nasl kaldn,
T ank, ayaa kalk!
Efendiler, susalm ltfen biraz,
H iroim a konuacak.
A i Z 'ing
(ev. G rkal A ylan)
265

SO R U L A R
1. Eski in'den Yeni in'e gei nasl olmutur? Bu geite en
nemli tarihsel olaylar hangileridir?
2. M a o, klasik M arksizme hangi tezleri getirmitir? Bu tezler,
gerekleri ne lde yanstmaktadr?
3. in Halk Cum huriyeti'nde siyasal yaam ve kuram larn
tadklar zellikler nelerdir?
4. in Halk Cum huriyeti'nde iktisadi gelime nasl bir yol iz
lemitir? in'in iktisadi tablosu ne gibi zellikler tamaktadr?
(Okuma parasn okuyunuz.)
5. in H alk Cum huriyeti'nde sosyal ve kltrel yaamn tab
losu hangi zellikleri gstermektedir?
6. in'de M ao'nun lmnden sonraki gelimeler hakknda
ne dnyorsunuz?

BLM V
VETNAM VE KBA
V ETN A M
V ietnam , G neydou A sy a'd a 127 bin kilom etre kare
geniliinde bir lkedir. Ve G neydou A sy a'n n -h e
m e n - en dinam ik halk yaar bu lkede.
ok eskiye giden bir tarihi var V ietnam 'n: sa'd an nce
in'den gerek bu lkeye yerleen Vietler, -s a 'd a n nce
1. yzyldan, sa'd an sonra 10. yzyla d e in - in'in ege
m enlii altna girm i; daha sonra bam sz olm u ise de,
bam szln korum ak iin in ile zam an zam an sava
m ve sonunda gene de in 'in him ayesi altna girm itir.
16. yzylda Portekizlilerin, sonra da Franszlarn V iet
n a m lIla rla iliki kurduklarn gryoruz. Son olarak F ran
sa 1858'de V ietn am 'a giderek lkeyi "h im ay esi" altna
alr; 1884'te de tm V ietnam ve kom usu Laos ve K am
boya F ran sa'n n "h im ay esi" altna alnm olur. Franszlar, in H in d i'ni sm rm ekle kalm am lar, kltrlerini ve
K atoliklii de yayarak n fu sun % 1 2 'sini K atolikletirm ilerdir. K atolik m ezhebinin kabul, V ietn am 'n yazgsn
etkilem itir. nk kurtulu savalarnda K atolikler daha
ok sm rgecilerden yana olm ulardr. F ransa'n n ve son
ra B irleik A m erik a'n n nfuzlarm srdrm ek iin kul
landklar kiilerin ou H ristiyan Vietnam lIlardr.
Vietnam , II. D nya Sava'nda Japonlarn istilasna u
rad. Japonlar, V ietn am 'd a stlenm ek, n giltere'n in s
m rgesi o lan M alezya'ya girm ek istem ilerdi. D aha Fran
szlarn igali zam anlarnda V ietn am 'd a ulusal duygular
uyanm t. Jap o n igali altnda b u duygular daha da geli
ti. Ho i M inh liderliinde bam szlk program n be
nim seyen V ietnam Birlii kuruldu ve 2 Eyll 1945'te H o i
M inh, V ietn am 'n bam szln ilan etti.
267

Fran szlar geri gelm ek isted ilerse de zay ftlar ve


1946'd a Fransz Birlii iinde V ietn am 'n bam szln
tam dlar. A ncak, H o i M inh kaytsz artsz bam szlk
istediinden, Fransa ile 1954 ylm a dein sren ulusal
kurtulu sava balad. A m erikallar, nce V ietn am 'n b a
m szlndan yana karken, in b y k bir g olup da
V ietn am 'a yardm etm eye balaynca, Fransz ynetim i
nin srm esini istediler ve Fransa'ya yardm etm eye bala
dlar. D ie n B ie n F u 'd a sarlan Fransz askerlerinin kurta
rlm as iin B irleik A m erika, F ransa'ya atom bom bas
verm eyi bile nerdi, ancak Franszlar kabul etm ediler.
1954 Tem m uzu 'nda C enev re'd e yaplan toplantda, -H o
i M inh lid erli in d e- Fransa'ya kar 1946'd an beri srp
gelen savaa son verilerek bir bildiri im zaland. Fransa, bu
bildiri ile, Laos, K am bo ve V ietn am 'n bam szln ta
nyor, ancak V ietn am 'n kuzey blgesi H o i M inh, gney
b lgesi de M ao D ai ynetim inde olduundan, 1956 ylna
dein yaplacak olan plebisit ile iki blgenin birlem esi
ngrlyordu.
C enevre A ntlam as zerine, Fransa in H indi'nden
elini ekti. Ne var ki, C enevre Bildirisi'ni im zalam ak iste
m eyen Birleik A m erik a'n n G ney V ietn am 'd a yerle
m ek niyetinde olduu kim sece tahm in edilm em iti. P lebi
sit yaplm as iin kuzeyden gelen neriyi gneydeki rejim
-B irle ik A m erik a'n n telkini ile - reddetti.
C enevre A ntlam as'na aykr olarak plebisitin reddi,
gneyde plebisitten yana olan halk ayaklanm alara ve
gerilla savann balam asna yol am , bu savata H o i
M inh gneydeki bu hareketleri desteklediinden, Vietnam
b ir i savaa srklenm iti. Bu arada zor durum da olan
gneydeki rejim i kurtarm ak iin Birleik A m erika, - " d a
n m an" etiketi altn d a- G ney V ietnam 'a asker yollad.
1964'te, kuzeyin basks altnda, gneydeki kukla rejim y
klm ak tehlikesi karsnda kalnca, Bakan Johnson -A m e
rikan gem ilerinin Tonkin K rfezi'nde kuzeylilerin saldr
sna urad gerekesiyle- G ney V ietnam 'a asker ym a
ya balad. Tonkin K rfezi olaynn, V ietnam 'a asker yolla
m ak yetkisini Senato'd an elde etm ek iin uydurulm u bir
yalan olduu da sonradan anlald. Senato D ileri K om i
268

tesi Bakan Senatr Fulbright, aldatlm olduundan son


ralar yaknm tr.
Johnson, V ietnam 'a yarm m ilyondan fazla asker yd
halde sonu elde edem edi; bar nerdi ve grm eler
Paris'te balarken iktidardan ekildi. Seim kam panyasn
da bar vaat eden Nixon, aslnda V ietnam 'dan A m erikan
askerlerini ekerek, savan ykn G ney V ietnam 'a
devretm eyi dnyordu. Bir yandan Paris'te grlr
ken, bir yandan da sava "V ietn am latrm ak " adn ver
dii bir program uygulam aya balad. A m erikan askerle
rinin m oralleri de bozulm utu. A sker kaaklar, neferlerin
subaylara kar ayaklanm alar, uyuturucu m addelerin
kullanlm as, sivil halka kar zulm ve ikence, beyaz ve
zenci askerler arasnda kan atm alar, disiplinsizlik
A m erikan ordusunu bozguna uratm t. Byle bir ordu
nun zafer kazanm as sz konusu olam azd. N ixon bu as
kerlerin b y k bir ksm n ekti ise de, G ney V ietn am 'n
b u sava ykn tayam ayaca anlald.
Bunun zerine, N ixon, K uzey V ietnam 'a bom ba ya
drm aya balad, lim anlarn abluka altna ald. Btn
bunlar da V ietn am ' dize getirem edi. D nya kam uoyu
nun da isyan etm esi sonunda, B irleik A m erika 1972 son
larnda "a tek es"e raz oldu. D aha sonra kuzeyle gney
birleti ve V ietnam , bam szln n yan sra b tnl
n de elde etti.
V ietnam llar, bam szlk ve zgrlkleri iin, em per
yalizm e kar 26 yl savam lard. Bunun 8 yl Fransa, 18
yl da Birleik A m erika iledir. Em peryalizm e kar ulusal
kurtulu m cadeleleriyle dolu am zda, bu m cadelele
rin en grkem li ve en destans olann kahram an V ietnam
halk verm itir.
20. yzyln en b y k gereklerinden biridir bu.
D A H A O K BLG
Vietnam Devrimi, Devrimler ve Kar-Devrimler Tarihi Ansiklo
pedisi, c. 1, s. 49-96.

269

OKUM A

V ET N A M ED EB Y A T I V E SAVA
Vietnam sanat ve edebiyat yalnz lkemizde deil, Avru
pa'da da az tannmtr. Avrupallar, bir Kuzey Vietnam roma
nn ilk olarak 1969'da yaymlamlardr. Gk Cephesi adl bu ro
man ayn yl lkemizde de yaymlanmtr. Oysa, Vietnam ede
biyatnn ok derin kkleri, ok nl atalar vardr.
Yzylmzda da Vietnam'da pek ok roman, hikye ve iir
kmtr. Roman alannda geen yzylda er drder bin msralk dev eserler yaratlmtr. Du adl yazarn Kiy adl eseri ve
Van Tien'in Gney Vietnam Destan bunlarn en nlleridir,
yzylmzdaki Vietnam romanlar manzum romanlardan etki
lenerek ortaya kmtr. ok veciz anlatmlar ve bunlara uygun
biimlerle yazlm manzum romanlarn yabanc dillere evril
mesinin ok g olduu belirtilmitir. ada bir Vietnaml ya
zarn da halknn geleneklerine, dilinin ince ayrntlarna bal
kald oranda evrilmesinin g olduu, eserindeki dncele
ri ve imajlar yabanc dillerde karlamak imknnn o oranda
azald kabul edilmektedir. ada airlerin evrilmesinde bu
gln daha da artt muhakkaktr. Szgelimi Vietnam'n
Pukin'i denilen To Hu'nun iirlerinin evrilemez olduu kan
s yerlemitir. Onun ve Kuzey Vietnam'n kurucusu Ho i
M inh'in iirlerinin bu glklere ramen evrilip beenilmele
ri, bu iirlerin kendi dillerinde ne kadar gl olduklarn orta
ya koymaktadr.
Son yllarn Vietnam roman, hikye ve iir kitaplarnda ortak
bir zellik savatr. Otuz yl sava iinde yaayan bir lkede, sa
va gnlk olaylardan herhangi biri olmutur. Karartmalar,
alarm ddkleri, bombardmanlar, lmler ve yaralanmalar san
ki ok olaanm gibi karlanmaktadr bu eserlerde. Savan ge
tirdii btn felaketler, byk szlere, sloganlara bavurulma
dan, gereksiz gsteriler yaplmadan, alak sesle anlatlmaktadr.
Vietnaml sanatlarn, yazarlarn byk bir ksm cephede
n saflarda da grev almlardr. Fransz yazarlarndan Madeleine Riffaud bu durumu yle anlatmtr: "1966 yaznn son
larnda Hanoi'de bulundum. Birok yazar ve sanatnn cephe
ye gittiklerine tank oldum. Hepsi de en ufak bir kayg gster
270

meden niformay stlerine geiriyor, iyimserliklerini ve nee


lerini hi yitirmeden atein ortasna atlyorlard, hem de edeb
tasarlarn dnmeyi -iirmi, hikyeymi, denemeymi- hi
aksatmadan. Ne saklayaym, bana dehet vermi, iime ile
miti bu manzara."
Vietnam'da son yirmi be yln nemli bir olay da dil hareke
tidir. Vietnamcada bilimsel kelimeler, terimler nceleri hi olma
d iin dili teknik aamaya uydurma zorunluu ortaya km
tr. Bunun iin yabanc kelimelerin okunduklar gibi Vietnamcaya uydurulmas ya da eski in Vietnamcasnn bilimsel kelimele
rinin anlamca geniletilmesine gidilmemi, Vietnamca kelimeler
den yeni kkler tretilmesi yolu seilmitir. Yneticiler, Vietnam
geleneklerini gz nnde tutarak otuz bin kelime yaratmlardr.
Bylece niversitelerde ve yksekokullarda renimin Vietnam
ca yaplmas olana salanmtr. Babakan Van Dong, aydnlar
ve teknisyenleri yeni bir gramer hazrlamaya, teknik kelimeler
iin bir szlk yapmaya, dildeki yabanc kelimeleri atmaya ar
m ve bunlar yava yava gereklemitir. Bugnn sanatlar
da bu kurallara uymu ve eserlerinde yabanc kelimelerden arn
m, Vietnaml her kulaa ho gelen bir dil kullanmlardr. Bu
gn Vietnam'da Batl bir okuru artacak kadar zengin bir a
da edebiyat ortaya kmaktadr. Korkun bir savan ortasnda
ykselen bu edebiyat, genlikle ve bulunmaz bir iyimserlikle
dolu olarak kendi savan akmaktadr.
(Milliyet Sanat Dergisi, say 18)
A N A LIK Z A N A A TI
Z ordur bizde analk zanaat.
B aka lkelerde analar
iek sevgisini retirler ocuklarna.
Bizde, bom balardan korunm asn da retm eleri gerekir.
B aka lkelerde analar
Ezgiler retirler, ku seslerinin gzelliini
ocuklarna,
Bizde, ocuklara
B -52'yle F -105'in sesini
271

retirler ayrt etm esini.


Ey kutsal M eryem A na,
Bin dokuz yz altm dokuz yldr
Tutuyorsun ocuunu kollarnn arasnda,
Biliyor m usun V ietnam l analar
A ylardr oullarndan uzak uyuyor?
A nalarn ocuklarna
nsan olm a zanaatn retm e zam andr.
Z am andr bu ndan da fazlasn yapm ann
O nlara yiit olm ay retm enin de zam andr.
e Lan Vien
(ev. Eray Canberk)
SO RU LA R
1. Vietnam 'n ada tarihinin zellikleri nelerdir?
2. ada Vietnam edebiyatnn zellikleri ve nemli olayla
r nelerdir? (Okuma parasn okuyunuz.)

K BA
Kba kurtulu hareketleri
G ney A m erika'n n kuzeyi ile M eksika'n n dousun
da, Birleik A m erik a'n n da gneydousunda bulunan
K araib denizindeki K ba, A ntil adalarnn en bydr.
D oudan batya doru bir tim sah gibi uzanr.
G neydouda h ayv an yetitirm eye elverili olan da
lk blge bir yana braklrsa, adann geri kalan blm n
de yer yer kalkerli ovalar ve yaylalar uzanr. K k birka
rm an sulad bereketli topraklarda, tarihin her dne
m inde eitli bitkiler yetitirildii halde, son zam anlarda
bu ras yalnz ekerkam , kahve ve ttnden oluan - s
m rgelere z g - tek tip rn yetitiren bir tarm lkesi
haline gelm iti.
B y k bir yeralt zenginlie sahip olan adann 7 m ilyo
na yakn nfusunu, G ney A m erika'n n spanyollarca is
272

tilas srasnda buraya gelip yerleen spanyollarla, K zl


derili denilen -v e sayca yok denecek denli az o la n - yerli
ler ve -1 6 . yzyldan balayarak altrlm ak zere geti
rilm i- A frikal zenci kleler oluturur.
Bereketli bir topraa ballk, dardan gelenlerin (nce
spanyollar, sonra A m erikallar) kendilerini sm rdkleri
duygusu, 19. yzylda, ortaya zgn bir ulus karm tr.
K ba'nn ada tarihi, "sm rgecilik ten kurtulm ak"
iin verilen m cadelelerle doludur. ou, Birleik A m eri
ka'ya kar verilen m cadelelerle...
Bugnk rejim
Bugnk Kba rejim i, 1 O cak 1959'da, Fidel Castro'n un "gu erilleros'Tarm n Batista'nn tutucu ve korkun
d iktatrlne kar zaferi sonucunda kuruluyor.
Fidel Castro, balangta, sosyalist deildi. Bununla be
raber, kurduu rejim ekonom iyi sosyalistletirdi. nk,
bu ekonom i, btnyle yabanc - zellik le A m erik an - or
taklarn egem en olduu, sm rge tipinde bir ekonom i idi.
Fidel Castro, yava yava sosyalizm e kayd. nk,
kurduu rejim e kar Birleik A m erika'nn besledii d
m anlk, kendisine baka bir yol brakm yordu. Kba, ka
pitalist ve yar feodal bir yapdan sosyalist kesim in ege
m en rol oynad bir yapya ok hzl olarak gem i bir l
kedir. D nyann hibir lkesi, bu denli ksa zam anda bu
trl yap deiiklikleri geirm em itir. Bu yap deiiklik
leri, hatta srekli denebilecek b ir hareket iinde olm utur;
hem de nitelike bir kopm a olm adan ve siyasal kadroda
pek nem li bir deiiklie uram adan...
K ba'd a bugnk siyasal kurum lar, aslnda pek basit
tir; Parlam ento yoktur. Btn yetkiler C um hurbakan ile
Bakanlar K urulu'ndadr. C u m h u rb ak an m h alk seer.
Bakanlar K u rulu 'nu ise C um hurbakan seer. Bununla
beraber, eitli konularda, h alk referandum yolu ile kat
lr. Y etkilerin bylesine "tek eld e" toplanm asna rnek ve
rilebilecek pek az sosyalist rejim vardr. yle de olsa, K
ba rejim i, siyasal bakm dan, teki sosyalist lkelerden da
ha liberaldir.
273

R esm planda K ba'da ok partililik vardr. Fiil plan


da ise, tek bir parti grlyor: 1965'ten nce "K b a Sos
y alist D evrim P artisi" adn tayan K om nist Parti. K o
m nist P arti'nin devlet ynetim indeki rol sosyalist lke
lerde olduu gibidir.
Btn bunlara karn, K ba'da bugn, tem el siyasal
g, aslnda Fidel C astro'dur.
DA H A O K BLG
Kba Devrimi, De>rinler ve Kar-Devrimler Tarihi Ansiklope
disi, c.l, s. 97-120.
OKUM A
K B A 'D A K LT R SYA SET
Gerek edebiyatta, gerek gze ve kulaa seslenen br sanat
larda uygulanagelmekte bulunan anlatm zgrlnn teme
li, Bakanmz Fidel Castro'nun nl Palabras a los intellectuales
(Aydnlara Szckler) adl sylevinde aklad kltrel siya
sete dayanmaktadr. Bu sylev, yaratcnn anlataca eye en
uygun gelecek biim ve deyii seip seemeyecei konusundaki
btn kukular ortadan kaldrd, ayrca devrimci olmayan ya
zarlarn izleyecei yolu da izdi. Btn sanatsal eilimleri ho
karlayan bu bilgece tutum, Kba'daki geni sanatsal verimi
aklayan balca nedenlerden biridir. Bununla birlikte, Fidel
Castro'nun devrimci olmayan aydnlarn durumuna parmak
basmas ok daha nemlidir: Devrim, ancak yola gelmeyecek
derecede gerici, kar devrimci olanlar gzden karacaktr...
Devrim bu gerei anlamal, dolaysyla da, sahiden devrimci
olmayan btn sanat ve aydnlar Devrim iinde alabilecek
bir ortama kavuturacak, onlarn yaratc akln, devrimci yazar
ya da sanat olmasalar bile, Devrim iinde eser verebilecek ola
nak ve zgrle sahip klacak biimde davranmaldr. Bunun
anlam u: Devrim iinde her ey yaplabilir; ama Devrim'e
kar hibir ey yaplamaz."
Kar-devrimciler bir yana, herkese gsterilen bu anlatm z
grl ve olana, Devrim'in trl eilim ve grteki aydnlar274

ca kararl bir biimde desteklenirinin balca nedenlerinden biridir.


(Jose Rodriguez Feo, Kba'da Edebiyat",
ev. Bertan Onaran, Yeni Dergi, say 50, s. 329)

A N G ELA DA VIS
Gzel olduunu sylem eye gelm edim .
Biliyorum , gzelsin.
Ama konu bu deil im di,
konu ln istem eleri,
K afatasn istiyorlar, Angela,
Jackson'un , Lum um ba'nn kafataslar gibi,
Byk ef'in adrn sslem ek iin.
Ve biz
gln istiyoruz senin.
D eitireceiz kin duvarlarn
havann saydam duvarlaryla,
ektiin aclarn atsn
bulutlarn, kularn atsyla,
banda nbet tutan gzcy
elinde kl tutan bir m elekle.
Nasl da yanlyor cellatlarn, Angela!
Sert ve ltl bir dokudan yaratlm sn,
paslanm az bir atlm dan;
gnelere, yam urlara kar koyarsn,
rzgrlara, aylara,
kar koyarsn frtnalara.
D ler vardr hani,
o dlerde heykellere can verir zam an
ve boyuna trkler yaratr,
sen o dlerin parassn.
Aktan sz etm eye gelm edim buraya,
seni sevdiim i sylem eye gelm edim ,
seni tutkuyla istediim i...
Ah, konu bu deil imdi.
275

G lsn, direnlisin, bun syleyeceim ,


yaprsan boazlarna, krarsn kafalarn
seni diri diri yakm ak isteyenlerin
lkenin gneyinde bir diree balayp,
kor kesilm i bir diree balayp
yapraksz bir m ee aacna balayp
gneyde alev alev bir arm ha balayp
seni yakm ak isteyenlerin boynuna sarlrsn.
Beceriksiz bir dm an bu,
Kendi sesiyle bastrm aya kalkyor senin sesini,
am a biliyoruz hepim iz
yalnz senin sesin nlyor imdi,
bir dinam it gibi patlyor gecede
tutuklanm bir im ek gibi akyor,
gklere ykselen bir alev gibi,
nda zencileri grdm z,
yrtc trnaklaryla zencileri,
ve yoksul insanlar, fkeli insanlar grdm z
bir yldrm gibi dyor sesin.
inde yaadm o gereklem i dten,
kararl insanlarn yanndan,
bu azgn am a dosta denizin kysndan,
yrtc dalgalara bakarak rhtm da,
baryorum , srtna biniyor rzgrn sesim,
o byk rzgr gtryor sesim i
benim rzgrm babam z Karaipler.
Adn sylyorum , A ngela, baryorum .
K avuturuyorum ellerim i, yalvarm ak iin deil,
yakarm ak iin deil cellatlarna,
alklam ak iin seni,
tutm ak iin elim de senin ellerini,
gl ellerini, o gl ellerini,
senin olduum u bilm en iin, Angela.
N icolas Guillen
(ev. lk Tam er)
276

SO RU LA R
Kba'da kurtulu hareketleri nasl bir yol izlem itir ve so
nucu ne olmutur?
2. Kba'da bugnk rejimin zellikleri nelerdir?
3. Kba'da bugn nasl bir kltr siyaseti izlenmektedir?
(Okuma parasn okuyunuz.)

277

m
NC DNYA

20.
yzyl baladnda, bir tek dnya vard: E gem enli
ini hem en b tn yeryzne kabul ettirm i "B a t dnya
s." Bir baka deyile "kap italist d nya." 1917'lerden ba
layarak ikinci bir dnya doar: "S o sy alist d n y a." II.
D nya Sava'n m bitim inden bu yana da, kitaplarda bir
" n c D ny a" terim i yer alm tr.
N edir nc D nya?
nc D nya, "azg elim i" de denen, belli nitelikleri
olan birtakm toplum larn oluturduu bir dnya.
O toplum larda, kapitalist olsun, sosyalist olsun, "ileri
sanayi" aam asna varm toplu m larn niteliklerine rast
lanm az. B am baka gereklerin, bam baka sorunlarn dn
yasd r bu. G nm zn iktisatlar, sosyologlar, dem og
raflar ve politikaclar da, bu ayr dnyaya giren lkeleri,
"g elim i" lkelerden ayrt etm ek iin bu deyim leri kul
lanm aktadr.
A ada, ilk paragrafta, ite bu nc D nya'nn, az
gelim i lkeler dnyasnn gerekleri ve sorunlarn ele
alacaz; ikinci paragrafta da, bu dnyay oluturan bal
ca gruplardan sz aacaz.

281

BOLUM I
AZGELMLK NEDR?
ktisad i ve sosyal bakm dan "azgelim i lk e" deyin
ce, "g elim i" kapitalist ve sosyalist lkeler dnda kalan
lkeler anlalr.
A ncak, her eyden nce, nedir "azg elim ilik "?
A zgelim iliin, gelim ilikten ayrlan "b elirtileri" ne
lerdir?
Ve hangi "etk en ler" azgelim ilii dourm utur ve
bugn de srdrm ektedir?
A Z G ELM L N BELR TLER
VE ETK E N LER
Bir lkenin "azg elim ili i"n i gsteren eitli belirtiler
vardr.
Ve bu belirtilerden hibiri de "g elim i" bir lkede
yoktur.
A zgelim iliin belirtileri
A zgelim iliin, gelim ilikten ayrlan belirtileri n eler
dir?
B ir lkede okur-yazar olm ayanlarn ounlukta olm a
s, kadnn erkekten aada tutulm as, beslenm e yetersiz
lii, sal korum ada yetersizlik, m illi ve iktisadi b t n
ln zayfl, yapsal isizlik, ortalam a ulusal gelirin d
kl, snrl bir sanayilem e, tarm da uraanlarn
okluu ve ikin bir hizm et kesim i, iktisadi bakm dan
- z e llik le - kapitalist lkelere bam llk... Akla ilk gelen
belirtiler oluyor.
Bunlardan birka zerinde durm ak, konuya berraklk
getirm esi bakm ndan yararl olacak.
283

- " m m ilik " (analphabtism e) kelim esiyle dile getirilen,


genel nfus iindeki okur-yazar olm ayanlarn oran bak
m ndan azgelim i lkelerle gelim i lkeler arasnda
nem li bir fark vardr. (G elim i lkelerde 10 ve daha yu
kar yalarda okur-yazar olm ayanlarn b tn nfusa ora
n % 0-5 arasnda deiirken; bu oran azgelim i lkelerde
% 90'a dek ulam aktadr).
A zgelim i lkelerle gelim i lkelerde oku r-yazar
oranlarndaki bu byk fark u nedenlere balam ak ola
s: Ulusal gelirden eitim ve retim iin ayrlan m iktar
yetersiz kalm aktadr: A zgelim i lkelerde yeterli ret
m en, okul ve ders arac yoktur; hele eitli dillerin konu
ulduu azgelim i lkelerde, bu durum engelleyici ve
eitim in m aliyetini ykseltici bir rol oynam aktadr; eitim
nim etind en faydalanm ada cinsiyet, yerlem e dzeni (ky
ve kent yerlem eleri) ve sosyal snflar asndan byk
farklar vardr.
Azgelimi- Hkolor bakmndan, durumu daha da k
tletiren bi
'L>?>n g nd verilen ve gelimi
lkelere d o j.. .wu-ien kalifiye insanlarn yurtlarndan
ayrlmalar olav. Gelimi lkeler arasnda bundan en
ok yararlanan da Birleik Amerika olmaktadr.
- O bjektif bir l olarak kabul edilen "u lu sal g elir",
azgelim i lkelerle gelim i lkeler karlatrlm asnda
en ok bavurulan l lerden biridir. nk "u lu sal gelir"in saylarla belirtilm esi, iktisadi durum u gsterm esi
kadar, sosyal ve kltrel durum larla da yakn ball
vardr.
Ulusal gelirin gelim i ve azgelim i lkelerdeki zel
likleri yle zetlenebilir:
U lusal gelirin art, gelim i lkelerde, azgelim i lke
lerden daha b y k ve daha hzl olm aktadr. A zgelim i
lkelerde, ulusal gelirin dalnda, sosyal snflar ve bl
geler bakm ndan b y k eitsizlikler vardr. Bu tr lke
lerde, ulusal gelirin ok byk bir ksm kk bir aznl
n eline geer. rnein ulusal gelirin % 80'ini % 5'lik bir
aznln ele geirdii lkeler vardr nc D nya iinde.
284

- G enel olarak gelim i lkeler, en bata sanayinin ok


gelim i olduu lkelerdir. A zgelim i lkelerde yaygn
olan tarm yaam nn yan sra, snrl bir sanayilem e g
rlm ektedir. Bir yandan, tarm kesim i ile birlikte ele aln
m ayan hzl bir sanayilem e, dem eler dengesinde ak,
enflasyon, hzl bir kentlem e ve geleneksel sosyal yapda
anari yaratrken; bir yandan da azgelim i lkelerin sa
nayilem esi baz engellerle karlam aktadr. Bu engelle
rin, iktisadi evrelerin kusurlar, sosyal ve dem okratik so
runlar, retim etkenlerinin yetersizlii olm ak zere bal
ca grupta topland grlr.
- A zgelim i lkeleri gelim i lkelerden ayran gve
nilir llerden biri de, alan nfus iinde tarm la ura
anlarn b y k oranlarla yer alm asdr. G elim i lkeler
de tarm kesim inde alan nfus orannn dk olm as
na karlk, azgelim i lkelerde bu oran % 40' aarak, r
nein K ongo'd a % 86'ya varm aktadr.
A zgelimi lkelerde, snrl bir sanayilem eye karlk,
ticari faaliyet artc bir grn kazanm aktadr. Bu lke
lerde aile ekonom isinin yaygn oluunun "ticaret"i snrlan
drmas beklenirken, alan nfusun iktisadi faaliyet dalla
rna gre blnnde ticaretle uraanlar dikkati eken
bir oran gsterir. Daha da artc olan, ulusal gelirin da
lnda ticaret kesim inin bu lkelerde ald ar paydr.
- Son olarak, azgelim i lkelerin ekonom isi, eitli ba
km lardan gelim i lkelere, zellikle kapitalist lkelere
baldr.
Baz azgelim i lkeler iin tarihsel nedenlere dayanr
bu ballk. nk bu lkeler, siyasal bam szlklarn
kazanm adan nce, sm rge ya da yar-sm rge dne
m inden gem ilerdir ve bu nu n yaratt ilikilerden b t
nyle kurtulam am lardr.
Bununla beraber, tarihleri boyunca bir bam lla ko
nu olm am bulunan azgelim i lkeler de, bugn derece
farklar ile, iktisadi bakm dan bam l durum dadrlar.
A zgelim iliin etkenleri
A zgelim ilik neden dom utur? H angi etkenler, azge285

lim ey i ortaya k a rm tr ve -b u g n d e - s rd rm ek ted ir?

a) Corafi etken, tek bana azgelim eyi belirleyebilir mi?


C orafi etkenin, tek bana azgelim eyi belirleyem eyecei bir gerektir. Geri, bir dnya haritasna bakldn
da, azgelim i lkelerin ounlukla tropik ve yar tropik
blgelerde topland grlr. A ncak bunun, azgelim i
lke olm akla ilikisi bulunduu sylenem ez. nk bu
kuak dnda da (A kdeniz evresinde baz lkeler ve O r
tadou gibi) azgelim i lkeler vardr.
te yandan, yalnz srail rnei bile corafi etkenle azgelim e arasnda kesin ve kat bir ban kurulam ayaca
n aka gsterir.
b) Irk, azgelim enin etkeni olabilir mi?
Irk etkeni de tek bana gelim eyi etkileyem ez. Geri
beyaz rkn stn olduu gr yaygndr ve A kdeniz,
O rta A vrupa, O rtadou ile Latin A m erika lkelerinde, be
yaz rkn egem en olduunu gryoruz. A ncak bu lkeler
iinde de azgelim i olanlar vardr. Bu da, beyaz rkn s
tnlnden bahsedilem eyeceini gsterir.
Bunun iindir ki, corafi etken gibi rk etkenini de az
gelim enin nedeni olarak gsterm ek doru olm az.
c) Din, azgelim ilii aklayabilir mi?
Din, toplum larn gelim esinde, onlarn ileri gitm esinde
ya da geri kalm asnda nasl bir rol oynam aktadr? rne
in btn M slm an lkelerin azgelim i lkeler arasn
da bulunm as ne dereceye kadar dine balanabilir?
Baka dinlere gz atm adan, yalnz M slm anlk ile il
gili olarak yle yantlayabiliriz bu soruyu: Balangtan
11. yzyla dein M slm an lkelerdeki b y k ilerleyi,
bata iktisadi ve ona bal olarak sosyal gelim e ile ilgili
dir. O yzyldan sonraki duraklam a ve gerilem e, bata
iktisadi zlm enin bir sonucu olm utur. te, iktisadi ve
sosyal koullarn zam an iinde deiiklii, M slm anh286

n deiik biim lerde yorum lanm asna neden olm utur:


ktisadi bakm dan gelim i bir dnem de ve evrede, M s
lm anlk ilerlem eye yardm eden bir biim de yorum lanr
ken, iktisadi zl ve gerileyi dnem inde ve bu du
rum daki evrelerde M slm anlk gelim eyi engelleyici
biim de yorum lanm tr. Ve bu nu n doal sonucu olarak
da, engelleyici bir yorum a tabi tutulduu lkelerde ve za
m anlarda da, M slm anlk toplum larn ilerlem esine e
itli biim lerde engel olan bir din halini alm tr. Daha k
sa bir deyile, M slm anlk lkelerin geri kalnda etken
olm am tr.
O lam azd da...
Sonu olarak denilebilir ki, azgelim eyi tek bir etkene
dayanarak aklam ak olas deildir. A zgelim ilik, bir
"karm aklk " iinde karm za km aktadr aslnda. A n
cak, hem en btn azgelim i lkeler iin geerli olan bir
tarihsel neden vardr ki, azgelim iliin genel erevesini
izm itir ve bugn de izm ektedir.
N edir o?
Bat kapitalizm i ve em peryalizm i.
d) Kapitalizm , em peryalizm ve yeni sm rgecilik
G erekten 15. ve 16. yzyllarda "b y k keifler'Te
balayan "B a t s m rg ecilii", genellikle doal zengin
liklerin ve deerli m adenlerin talan edilm esine dayan
yordu. Fethedilen yerler anatavanm bir eit iftlii duru
m undayd. 18. yzyln sonlarndan kalkarak - n c e ngil
tere'd e olm ak z e re - balayan Sanayi D evrim i ile, bu es
ki tp sm rgeciliin yerini, anavatanda elde edilen fab
rika rnlerine pazar bulm ak abas ald. K apitalist lke
ler, kendi retim dzenlerini, yani kapitalizm i ayakta tu
tabilm ek iin, b y k "h am m ad d e ve pazar im paratorluk
lar" kurarak dnyay paylatlar. D oaldr ki, bu payla
ma, kendi aralarnda da zam an zam an byk atm alara
neden oldu. zellikle I. ve II. D nya savalarnn kayna
nda, en bata bu paylam ann ortaya kard u zla
m azlklar yatar.
Burada, konum uz bakm ndan asl dikkat edilecek
287

nokta udur: Bat kapitalizm inin ham m adde deposu ve


pazar haline getirilen btn lkeler, bugn "azgelim i
lk eler" diye adlandrlan kategorinin iine girm ektedir.
Btn bu lkeler, B at'd a olduu gibi "k ap italizm i" kura
m adklar gibi, "San ayi D evrim i" ni de gerekletirem e
m ilerdir. A m a bu "g eri k al"n nedeni -e n b a ta - "B at
k ap italizm i"n in kendisidir. nk Bat kapitalizm inin
varln srdrebilm esi, bu lkelerin bir "ham m ad d e de
p o su " ve "p a z a r" olarak kalm asn zorunlu klm aktayd.
Baka bir deyile, bu lkeler, "San ayi D evrim i"n i gerek
letirdikleri takdirde, giderek Bat kapitalizm inin pazar
olm aktan kurtulacaklarndan ve bu da -d o a l o la ra k - Ba
t kapitalizm inin aleyhine olacandan, bu lkelerin byle
bir sre iine girm elerine, Bat her trl yola bavurarak
- o k kez silah z o ru y la - engel olm utur. Bylece, azgeli
m i lkelerin "geri k a lm l n d a n deil, aslnda "g eri
b raklm l"ndan bahsetm ek daha uygun der tarih
sel gereklere.
eitli nedenlerle, II. D nya Sava'ndan sonra, artk
silah zoruyla toprak elde edip sm rge ve pazar d urum u
na getirm ek yolu terk edildi. D oaldr ki, bu gelim ede en
nem li etken " n c D nya"n n u yan ve "u lu sal ba
m szlk h arek etleri"nin iddetlenii oldu. Bugn, -d n ya kam uoyunca p ek "a y p " k arlan an - "a sk er igal" y o
luna arada srada yine bavurulduu oluyor ama, "y en i
sm rgecilik " denen yollar kullanlyor genellikle.
N edir yeni sm rgecilik?
Yeni sm rgecilik, kapitalist sm rgecilik ve em perya
lizm in, azgelim i lkede ulusal bam szlk kazanldk
tan sonra sren biim ine verilen ad. U lusal bam szlk
kazanlm tr am a, eski sm rgeci lkeyle iktisadi balan
tlar srm ektedir ya da baka birtakm kapitalist lkelerle
-y in e sm rlm eye d ay an an - yeni ilikiler kurulm utur.
Y eni sm rgecilik arkasnda koan devletler de, sm re
cekleri lkelerde salam bir sosyal tem ele dayanabilm ek
iin, kendi kltrlerini yaym ak, zellikle "y ab an c serm a
ye ile kalknm a zo ru n lu lu u " gibi kavram lar ben im set
m ek yoluna gitm ekte, hatta gerektiinde, kendilerine ya
kn evreleri iktidara getirm ek iin siyasal tertiplere giri288

inekten kanm am aktadrlar. nsancl dncelere daya


nr gibi gzken "d yard m lar", ou zam an, yeni s
m rgecilie doru atlm birer adm olm akta, yardm da
bulunan lke ile yardm alan lke arasndaki ticaret iliki
lerini gelitirm ek ve giderek azgelim i ekonom ileri dene
tim altnda tutm ak hedeflerine ynelm ektedir.
in iine, siyasal ve asker am alar da girm ektedir do
allkla.
Yeni sm rgecilik, azgelim i lkelerde, genellikle " tu
tu cu " glerle ibirlii yapm aktadr. A ncak, bu glerin
toplum dzenini altst olm aktan kurtaram ayacam gr
d hallerde de, h afif "re fo rm c u " hareketlerle ibirlii
yapm ay kendisi iin daha krl bulm aktadr.
A Z G ELM LK ELERD E SO SY A L SIN IFLA R
VE SY A SA L R EJM LER
Azgelim i lkelerde sosyal snflar
Sosyal snflar bakm ndan azgelim i lkelerle Batl
lkeler karlatrldnda u noktalar dikkati ekiyor:
- Bu lkeler, tem elde birer tarm lkesi olduundan,
sanayilem e de yeni ve zayf olduundan, nfu sun byk
bir blm n kyl kitleler oluturur. "F eo d al" ilikilerin
kyl kitleler zerinde arlm hl duyurduu baz az
gelim i lkelerin bulunduu da grlyor.
- A zgelim i lkelerde ii snf, say, rgtlenm e de
recesi ve yaps bakm ndan lkeden lkeye byk farklar
gsteriyor. B az lkelerde, kendi partileri evresinde top
lanm bilinli bir ii snf vardr; bazlarnda ise, ii s
nf henz ilk adm larn atm akta ve rgtl politik bir
g olarak ortaya kam am aktadr. Baz azgelim i lke
lerde ise, sanayi iisi ya yoktur ya da yeni yeni ortaya k
m aktadr.
- Bu karlatrm ada "o rta sm fla r"n durum u da dik
kati ekm ektedir.
"O rta snflar" deyince, toplum da bam sz olarak al
anlarn oluturduu kesim anlalr. Bu snfn iine, bir
ksm esnaf, bam sz zanaat erbab, orta m em ur tabakas,
289

serbest m eslek erbab, m stahdem ler, orta ve kk sat


clar girm ektedir.
G elim i lkelerde, bir lde "d en g e ve kararllk e
si" olarak rol oynayan, iktisadi ve kltrel gelim elerde
b ir yeri olan orta snflarn azgelim i lkelerde neden bu
rol oynam adklar sorulabilir. H em en akla gelen, orta s
n flarn azgelim i lkelerdeki zayfldr. G erekten, ge
lim i lkelerin snf piram idinde orta snflarn b y k yer
tutm asna karlk, azgelim i lkelerde orta snflar az
yer tutar. rnein Fransa'd a nfusun % 30'un u, ngilte
re'd e % 33-37'sini ve Birleik A m erika'da % 50'sin i orta s
nflar olutururken, bu oran azgelim i lkeler iin % 5-10
arasnda deim ektedir.
Azgelimi lkelerde orta snflarn zayf olmasnn
nedenleri arasnda unlar var:
- Batl toplumlar, feodalite dneminden geerek
ulus halini almlardr. Bu dnemde kyllerin zgr
lklerini kazanmalar, byk kentlerin kurulmas, ticaret
yaamyla sanayiye balang olan el sanatlar, bu lke
lerde orta snflarn ekirdeini oluturmutur. Oysa az
gelimi lkeler bu tarihsel geliimin dnda kalmlar
dr.
- Azgelimi lkelerde, iktisadi faaliyetlerin d g
ler yararna iletilmesi, orta snflarn gelimesini snr
landrmtr. nk ou hallerde, zellikle smrge d
neminde, iktisadi ve ticari faaliyet yabanclarca yrtl
mtr.
- Azgelimi lkelerin -zayf da olsa- burjuvazisi, ya
ratc iktisadi faaliyetler yerine speklasyona ve aracla
eilim duymutur.
Hl da duymaktadr...
Sonu olarak, azgelim i lkelerde, orta snflar nicelik
ve nitelik olarak zayftr. K endilerinden beklenen grevle
ri yerine getirdikleri kolaylkla sylenem ez. Buna karlk,
azgelim i lkelerin gelim i lkeler dzeyine u lam alar
n orta snflarn gelim esine bal grenler de vardr.
nk, bunlara gre, iktisadi gelim enin ncs olan, ri
290

zikoyu gze alarak yatrm faaliyetine girien "g iriim ci"


tip, orta snflardan kar.
A zgelim i lkelerde siyasal rejim ler
A zgelim i lkeler, ister u zun bir gem ie dayansnlar,
ister bam szlklarn yeni kazanm olsunlar, geleneksel
dem okratik kurum lardan yoksun bulunm aktadrlar. Bu
lkelerin sosyal yaplar, eitli biim ler altnda otoriter
ynetim eilim lerini beslem ektedir. yle ki, "d em okratik
y n etim "in yrrlkte olduu azgelim i lkelerde bile
kendini gsterm ektedir bu eilim .
G erekten m onari ya da diktatrlk ile ynetilen az
gelim i lkelerin yan sra, grnte dem okratik ku
ru m lan olan azgelim i lkeler de vardr. Bata seim ve
parlam ento olm ak zere lkenin ynetim inin "h a lk irade
s i n e dayand kansn veren bir durum un olm asna
karn, bu dem okratik grnn altnda - o k k e z - bir e
it "z m re egem enlii" hkm srm ektedir.
A zgelim i lkelerde dem okratik ynetim le birlikte or
taya kan balca grn vardr:
- T ek parti eilim i.
zellikle O rtadou ve A frika lkelerinde tek parti ei
lim ine "K e m a list" tek parti m od ellik etm ektedir. N e var
ki, zellikle iktisadi bakm dan yetersiz saylm aktadr bu
m odel.
- Egem en partili rejim .
Bu rejim , "d em o k ratik oulculuk" ile "tek partili dik
tatrl k" arasnda yer alm aktadr: lkede birok parti
vardr, am a bu nlarn iinde biri, eitli nedenlerle -s re k
li o la ra k - siyasal iktidara egem en bulunm aktadr. "M e k
sika m o d eli" de denen bu rejim , "bak an lk sistem i" ile
birlem i olarak, Latin A m erika lkelerinde yaygndr.
- Silahl glerin arl.
A skerlerin siyasete m dahalesi, azgelim i lkelere z
g bir durum dur.
H er eyden nce, bu lkelerin yaplarnda toplum sal
gszlk egem endir. Bu genel gszlk ortam nda, "en
iyi rg tlen m i" ve "e n etkili g " olan ordu, kendiliin291

d en siyasal sistem e arln koyabilm ektedir.


A yrca, azgelim i lkelerin byk ounluunun ulu
sal kurtulu savandan yeni km olm asndan dolay, si
yasal ve asker kadrolarn i ielii ve rol karm akl, sa
vatan sonra da etkinliini srdrm ektedir.
Bu lkelerde izlenen bir baka nem li olgu da u: kti
sadi ve kltrel bakm dan egem en olan "ato m lam a" ge
nel gszle katkda bulunurken, "u lu slam a" srecini
de geciktiriyor ve ulusal savunm a grevini stlenm i olan
orduya, m dahale iin, hem olanak hem de gereke h azr
lam olu yor.1
A zgelim i lkelerde zam an zam an karlalan asker
ynetim -h e r lkede ayn nitelii tam am akla beraberounlukla sosyal adaletten yana, giderek ilerici grn
m ektedir. Bunun balca nedeni, gelim i lkelerden fark
l olarak, azgelim i lkelerdeki ordularn "h a lk " olm a
sna yol aan sosyal snf ve tabakalardan gelm esidir.
Ama her eye karn, bu tr lkelerde, ordunun "ileri
ci" roln fazla abartmamak da gerekir. Byle bir roln
oynanmad, tersine "tutucu", giderek "faist" bir rol
oynad da ok grlmtr.
zellikle Latin Amerika'da olanlar, bunun belirgin bir
rneidir.
A zgelim i lkelerde grnte var olan dem okratik
k u ram lara karn "seim "lerin yurtta oylarn ne lde
yanstt, araya birtakm etkilerin girip girm edii zerin
de dnlebilir. uras aktr ki, bu tr lkelerde seim
m ekanizm as ve parlam entonun varl, dem okratik y
netim iin yeter deildir. A nayasalardaki parlak ifadelere
karn, "u y g u la m a"lar hi de tam anlam yla dem okratik
b ir nitelik tam am aktadr. Bu farklln da azgelim i l
kelerin sosyal yaplarna has zelliklerinden doduu ar
tk bilinen bir gerektir.

! Bu konuda u ilgin yazya bkz. Trker Alkan, "A zgelim ilerde Askeri
M dahaleler ve Trkiye..." M illiyet, 18 ubat 1980.

292

DA H A O K BLG
Y. Lacoste, Azgelimi lkeler (ev. Y. Grbz), stanbul.
Y. Lacoste, Snf Asndan Azgelimilik (ev. S. Avcolu),
stanbul, 1966.
Cavit Orhan Ttengil, Azgelimenin Sosyolojisi, 3. bas, stan
bul, 1980.
OKUM A
Y O K SU L, A M A D EV K EN TLER ...
2000 ylnn dnyas, yeryznn yoksul toplumlarmda kent
lerin patlad bir a olacaktr. Ne New York ne Paris ve ne de
Londra, yakn gelecekte en kalabalk bakentler denince, ilk d
nlen yerler arasnda yer alabileceklerdir. Dnya Bankas'nm
yapt aratrmalara baklrsa, Meksiko, 31,6 milyon kiilik nfu
suyla 2000 ylnn en dev bakenti olmaya imdiden adayln
koymu gibidir. Sao Paulo 26 milyon, Kalkta 19,6 milyon, Rio de
Janeiro ya da Bombay ise, 19 milyon kiilik dev metropollar ola
caktr. Bir zamanlar stnde gnein batmak bilmedii bir impa
ratorlua merkezlik etmi bulunan Londra, btn bu yoksul dn
ya bakentlerinin yannda, ancak 12,7 milyon kiinin yaayabile
cei bir kent grnmndedir.2 Dnyann var olan ylm nokta
larn bylesine deitirme potansiyelini tayan olay, nc
Dnya diye de tanmlanan yoksul toplumlarn uyan srecidir.
XX. yzyl sona erdii gn, ortalama nfus art beklentilerine g
re, yeryznn gelime savamndaki gen toplumlannm insan
ynlar da 1 milyar kii daha bym bulunacaktr.
2000 ylnda, toplam emek gc 1 milyar 250 milyon insana
ulamas beklenen gen toplumlarda, kentlerin gerek sorunu,
hem gelir dalm ve blmnde hem de sosyal hizmetlerde
kkl dnmlerin baarlabilmesidir. Dnya Bankas'nm
nerdii zm, kentlerde, sorunlarna arlk verilen gruplarn
ncelikle yoksul kesimler olmasdr. Baka bir deyile, gelecein
byk kentleri, salk, eitim, konut, ulatrma alanlarnda salt
varlkl snflan gzeten politikalardan kesinlikle uzak durabilmelidirler...
"The W orld Bank Report", The Financial Times, 16.8.1979, s. 2.

293

Kukusuz, ussal dnce yoluyla ulalan bu modeli yaama


geirmek, ne uluslararas yapdan ve ne de sz konusu toplumlarn i sosyopolitik dinamiklerinden soyutlanabilir. Saf akl yer
yzne ylesine kolay biimde istedii modelleri uygulayabilseydi, tarihin gittii yol ok ksa ve kolay olabilirdi. Oysa, bir
baka dnya dzeni yaratabilmenin, olaanst ar snfsal en
gelleri ve kurumsal ayakbalar da vardr. Dnyay deitirmek
iin, yeni kentsel uygarlklarda, yeni bir ynsal demokrasinin
tm alt ve styaplarn kurmak gerekir. Bunun iin de, ncelik
le, souk savatan devralman yakn gemiin btn darboazla
rnn birer birer yok edilmesi zorunlulayor. Yantn en strate
jik dm, byyen ve dnen nc Dnya'ya, toplumcu
bir demokrasinin nasl yerletirilecei sorusunda zetlenebilir.
(Ali Gevgilili, "Yoksul, Ama Dev Kentler..."
Milliyet, 23 Austos 1979)
SO R U LA R
1. "Azgelimilik" deyince ne anlalr? Belirtileri nelerdir?
Hangi etkenler "azgelimilii" dourmutur? Bu konuda em
peryalizmin rol ne olmutur?
2. Azgelimi lkelerde sosyal snflarn tablosu nedir? Bu
tablo, kapitalist lkelerin sosyal snflar tablosundan hangi nok
talarda farkllklar gsterir? Niin?
3. Azgelimi lkelerde siyasal rejimin zellikleri nelerdir?
Siyasal yaamda ne gibi eilimler ve kurumlar ar basmakta
dr?
4. Azgelimi lkelerde "kentlerin patlamas" olay deyince
ne anlalr? Bu lkelerde kentlerin gerek sorunlar nelerdir?
Bu sorunlarn stesinden nasl bir demokrasi gelebilir? (Okuma
parasn okuyunuz.)

294

BLM II
KALKINMA VE BAIMSIZLIK
Bir azgelim i lkenin en bata gelen zellii byk
d engesizlikler ve elim eler lkesi olm as. Btn bu den
gesizlik ve elim eler ise, zlm esi -o lan ak sz deilse
d e - ok g sorunlar ortaya kartm akta. Bu sorunlar ik ti
sadi, sosyal ve kltrel sorunlardr ve hepsi de i iedir.
A m a b t n bu sorunlarn zm , asl tem el bir soru
nun zm ne baldr ki, o da kalknm a ve bam szlk
sorunudur.
K A LK IN M A VE N N D EK EN G ELLER
K alknm ann anlam
zellikle azgelim i lkeler iin kalknm a, yalnz ikti
sadi deil, ayn zam anda sosyal ve kltrel ierii olan
bir kavram dr. nk azgelim i lkelerin, kapitalist ya
da sosyalist lkelere oranla geride kal, yalnz iktisadi
planda deil, sosyal ve kltrel plandadr da.
Bylece kalknm a b tn bu alanlar kapsyor zorunlu
olarak.
Ne var ki, kalknm ann tem elinde, iktisadi kalknm a
yatar. ktisadi bakm dan kalknm ayan bir lkenin sosyal
ve kltrel kalknm asn yapm as olanakszdr. Sosyal ve
kltrel alanlardaki kalknm a, iktisadi kalknm ay da b e
raberinde getirm ez. K alknm a treninin lokom otifi "ik tisa
d i" dir. O gtrr sosyal ve kltrel gelim eyi arkasndan.
N edir iktisadi kalknm a?
ktisadi kalknm a, bata sanayilem e dem ektir.
ktisadi kalknm a ile sanayilem ek, bir bakm a ean
lam ldr. K apitalist olsun, sosyalist olsun btn "ile ri"
toplum lar, kalknm alarm en bata sanayileerek gerek
295

letirm ilerdir. O toplum lara bugn ayn zam anda "sa n a


yi toplum u" derken, sanayinin nem i kendiliinden belir
m i olur. Bylece, iinde yaadm z dnyada gerekten
ileri bir toplum dzeyine varm ann yolu sanayilem ektir.
Sanayi, en bata ar sanayi dem ektir. A r sanayi ise
m akine yapan m akine sanayiidir.
Ar sanayide bugn nc kesim de, motor ve dona
nn sanayiidir. Bir toplumda, sanayinin yapsnda dina
mik gelimeleri, ancak, ar sanayi fabrikalar, makine ve
donanm tesisleri salar. Bir toplumda gerek teknoloji
yi yaratan sanayi kesimleri, ite bu kesimlerdir. Sanayide,
giderek toplum olarak, "da balln zincirleri"ni kran
da yine bu kesimlerdir.
Ancak, "kalkn m a n ed ir" sorusunu yantlarken, btn
bu sylediklerim iz doru olm akla beraber, ok nem li bir
noktay da gzden uzak tutm am aldr: G erekten, bir k
sm iktisatlara gre, kalknm a "ekonom ik b y m e" ile
eanlam ldr. Yani ulusal geliri yksek, retim hacm i faz
la, zengin, sanayilem i toplum lar kalknm tr. Buna g
re, ulusal gelirdeki artlar, retim deki artlar, dalm lar
la dsatm lardaki artlar, fabrika saysndaki artlar, hep
kalknm ann belirtileridir.
Ne var ki, bir yandan rakam lar, te yandan da kalkn
may yalnzca gstergelerin byklne balam a yanl
tcdr. K alknm ann tek doru tanm vardr. Rakam
oyunlaryla arptlam ayacak olan, tek bir snfn deil,
toplum un kalknm as anlam na gelen, kalknm ann asl
hedefi olan "in san "t m akinelere ve m addeye feda etm e
yen ya da geni em eki kitleleri bir aznln karlarna fe
da etm eyen tek bir doru tanm ... O da udur:
K alknm a, insan h ed ef alan bir biim de, retici gle
rin alabildiine gelim esi, em ek verim liliinin buna
bal olarak artm as ve bunun sonucunda da insann da
ha insanca ve doaya daha fazla egem en olarak yaaya
bilm esidir.
Ne dem ektir retici glerin gelim esi?
D oaldr ki, yalnzca retim aralarnn, teknolojinin
296

gelim esiyle snrl bir kavram deildir bu. retici gler


kavram iinde "in sa n ", insann bilgisi, hneri, akl ve ya
ratcl da vardr. Byle olunca da, retici glerin alabil
diine gelim esi olarak tanm lanacak kalknm a, bir yerde
insann alabildiine gelim esinden baka bir ey deildir.
K alknm a, yalnz insanlar iindir. "S o y u t", havada bir
hedefi olam az kalknm ann. Byle bir hedefi varm gibi
grnd anda, aslnda tek bir snfn, serm aye sahibi s
nfn karlar dorultusunda bir kalknm adr sz konusu
edilen.
Ksaca "b ir" snfn kalkndrlm asdr bu...
nsann alabildiine ezildii bir kalknm a m odeli, 19.
yzyln m odeliydi. 20. yzyln son eyreinde, bu m o
del, geerliini artk kesin olarak yitirm itir. " n ce kalkn
ma, sonra insan" form l bir aldatm acadan baka bir ey
deildir bugn. zellikle, em eki kitlelerin de hak ettii
pay alam ad, giderek yalnzca toplum un dar bir kesim i
nin sebeplendii bir kalknm a, artk retici gleri gerek
ten gelitirici olam az. Em ein verim liliini artrm akta ge
ri kalr.
"n sa n " hie sayd iin de duraklam aya m ahkm
dur.
Sanayilem enin nndeki engel: Em peryalizm
ve yeni sm rgecilik
A zgelim i lkeleri, bugn gerek anlam yla sanayile
m ekten alkoyan en bata em peryalizm ve zellikle onun
yeni sm rgecilik politikasdr. Em peryalizm in ve yaban
c serm ayenin sm r m ekanizm as ise, son yllarda, eski
sinden farkl biim lere brnm bulunm aktadr. Bu yeni
sm rm e yollan , zellikle "m ontaj san ayii" ve "p aten t
sm rs"nden gem ektedir.
N edir m ontaj sanayii denen ey?
Em peryalist sm rnn yeni biim lerinden biri olan
"m on taj san ay ii" udur: Em peryalist lkeler, kendi lke
lerinde belli m am ulleri batan sona imal etm ek ve sonra
da yar-sm rge durum undaki lkelere satm ak yolunu
-b a z sanayi k o llarn d a- artk terk etm eye balam lardr.
297

1
yle ki, em peryalist lke, sanayi yatrm n bizzat sm
rlen lkede yaparak, geri kalm lkede ok daha ucuz el
em ei salam akta ve dolaysyla m aliyeti drm ektedir.
Em peryalist lke, bu yolda, ekonom isi iin artk yk ol
m aya balam baz yan sanayi kollarn lkesi dna
karm , am a yine de denetim i elinden brakm am olur.
rnein, otom obilin donanm n darda yaptrr; fakat
m otorunu kendisi yapar. Ve asl nem li olan m otor sana
yiini kendi elinde tutm akla kontrol de salam olur. G e
ri kalm lkede, ayn zam anda "tek elci" bir sistem de ku
rabilm i ise, yabanc serm ayenin sm r oran daha da
artm olm aktadr doal olarak.
Ayrca, m ontaj sanayiini kurm ak, eitli dalm kayt
lam alar yznden m allarn azgelim i lkeye rahata
srem eyen em peryalist lkelere, azgelim i lke pazarla
rn ta iinden fethetm e olanan da verm ektedir. Yerli
serm ayedarlarla ortaklaa kurduklar m ontaj fabrikalar
nn, nasl olsa ham m addesini (bunlar ilenm em i ham
m adde olm ayp, m ontaj sanayiinin kullanaca paralar
ya da esas m addeler, yani yine snai rnlerdir) yine ken
dileri dardan salam akta, kendi ulam aralaryla az
gelim i lkeye bu nlar tam aktadrlar. Bylece, yabanc
serm aye, m ontaj sanayiine yatrd paray ok ksa bir s
re iinde karm akta ve ksa zam anda kra geerek, ka
zancn kendi lkesine serbeste aktarabilm ektedir. V e s
telik geri kalm bir lkeyi, o lkede gsterm elik bir sana
yi kurarak sm rm enin psikolojik avantaj da vardr. Y a
banclar olsun, onlarn yerli ortaklar olan m ontaj sanayi
cileri olsun ve bu nlarn hizm etine koulm u politikaclar
olsun, b tn bu ibirliki snf ve tabakalar halka, "Y ab an
clardan ne istiyorsunuz? Bakn size ekm ek kaps ayor
la r" biim inde dem agoji yapm ak olanan bu labilm ekte
dirler.
G rlyor ki, m ontaj sanayii, her eyiyle kk dar
da, u lusal olm ayan bir sanayidir. Ve sonular bakm n
dan, azgelim i bir lkeyi sanayiletirm esi, giderek k al
kndrm as yle dursun, o lkenin ulusal bir sanayi kur
m a olanaklarn da -b t n y le ortadan kaldrm as olasl
b ir y a n a - en azndan engeller.
298

Azgelimi bir lkede herhangi bir yatrm yapmak ge


reksinmesini bile duymadnda, emperyalizmin yeledi
i bir baka yol daha vardr: Belli maddelerin retimi ko
nusunda elde tutulan gizli bir forml, "patent hakk" bi
iminde -ya da "royalty" denilen baka biimlerde- azge
limi lkelere satmak. Her yl -o maln retimine hibir
katkda bulunmad halde-, salt patent hakk ya da ro
yalty yoluyla milyonlarca liray kendi lkelerine aktarr.
Coca-Cola, patent hakk yoluyla smrnn tipik r
neidir.
K A LK IN M A N IN TEK SO R U N LA RI
VE SO SY A L Y A PID A D E K LK
Kalknm ann teki sorunlar
A zgelim i lkelerin kalknm as, tek bana sanayile
m e ile de salanam az. Sanayilem enin yan sra tarm so
runlarnn, ortaya kacak sosyal ve kltrel baka sorun
larn da birlikte ele alnm as gerekm ektedir:
- Sanayilem e, kentlem e ve igcnn m erkezle
m esi ile beraber yrm ektedir. te yandan beslenm e,
m esken ve salk konular da nem kazanm aktadr. Bu
nun yan sra, gecekondularn ortaya km as, kesinleen
snf elim eleri, ailedeki gevem enin artrd ocuk su
luluu, yar kyl-yar kentli b ir yaam n ortaya kard
sorunlar dikkatleri ekm ektedir.
- Sanayilem e ile birlikte "k y n sorunlar" zerinde
de durulm as gerekm ektedir.
- Bir baka sorun da gelirin ve iktidarn b ir zm re
elinde toplanm asnn nlenm esidir: A zgelim i lkelerin
ounda, o lkeler iin yaam sal bir deer tayan iktisadi
kalknm a am acn bir yana brakarak, yalnzca servet ve
ayrcalklarnn korunm asna ilgi duyan kk bir aznlk
vardr ve iktidar da onlar ellerinde tutm aktadr.
- Son olarak, iktisadi gelim enin sosyal ve kltrel ko
ullar, kalknm adaki yeri gzetilerek "in sa n "m ele aln
m asyla salanabilir. Bu da, bir yandan eitim ve retim
yoluyla, "k alk n m a"ran gerektirdii nitelikte ve sayda
299

"in sa n "n yaam a hazrlanm as, bir yandan da insan gc


ve bilgi birikim inin iyi bir biim de kullanlm as ile olasdr.
Sosyal yapda deiiklik
Y er yer ve zam an zam an birer "k m a z " grnn
alan btn bu etin sorunlarn zlm esi zorunluluu, az
gelim i lkeleri, bir baka nem li sorunla kar karya
getirm ektedir ki, o da sosyal yap deiiklii sorunudur.
G nbirlik nlem lerin, geici abalarn zam an savurgan
lndan baka bir ey olm ad, bugn iyice anlalm tr.
eitli y an lan ile b ir b t n olan azgelim e olay, ancak
btn kesim lerdeki ahenkli bir atlm ile ortadan kaldr
labilir. Bu durum da, devletin rol ve grevleri artm akta,
iktisadi ve sosyal planlam a nem kazanm akta, var olan
d engesizlikleri ortadan kaldrm ak iin eitli alanlarda
kkl deiiklik gereksinm esi kendini gsterm ektedir.
A zgelim i lkelerin gem iiyle ve bugnyle ilgili b
tn bu bilgiler bize u iki tem el gerei retiyor:
- A zgelim i bir lke, bata iktisadi bakm dan em per
yalizm e "b a m l" bir lke olup, bu bam llk gitgide art
m aktad r. Bunun gibi, azg elim i lk eler "k a p ita list
y o l"d a n kalknm a olanan yitirm ilerdir. Bu yolu dene
dike em peryalizm e bam l kalm aya da m ahkm durlar.
- E m peryalizm e bam llk ve onun b ir pazar olm a, si
yasal yaam da da kendini gsterm ekte, lke bam l hale
geldike siyasal iktidarlarn ibirliki nitelii artm akta,
onlarn bu nitelii arttka da em peryalizm in szm as
-a y n o ra n d a - oalm aktadr.
Bu iki olay bize bir lkede ekonom ik yap ile siyasal ya
p arasndaki yakn ilikiyi ak b ir biim de gsterm ekte
dir. Bu iliki azgelim i lkelerde ok daha derindir.
A zgelim i bir lkede, kalknm ann -a y n zam anda
"em peryalizm e ba llk " ile "em peryalizm in ibirlikile
rinin ortadan k aldrlm as"na y n elm i- balca progra
m u olm ak gerekir:
- Tem el sanayi kollarnda yabanc serm aye yatrm la
rna son verm ek ve var olan yabanc serm aye kurulula
rm da m illiletirm ek;
300

- Em peryalizm in azgelim i bir lke iindeki kolu olan


d ticareti, bankacl ve sigortacl m illiletirm ek;
- Em peryalizm in o azgelim i lkeyi bir daha pazar
haline getirm em esi iin, devlet nclnde sanayile
m e, bunu da m erkez ve buyurucu b ir planlam ayla ger
ekletirm ek;
- Em peryalizm in azgelim i lkelerin biroundaki
kolu olan yar feodal ilikilere son vererek, b y k kyl
kitlelerinin kurtuluuna olanak salayacak bir toprak re
form u yapm ak.
D A H A O K BLG
Fethi Naci, Az G elim i lkeler ve Sosyalizm , 2. Bas, 1966.
Fethi Naci, A sker D arbeler ve D em okrasi, stanbul, 1966.
Harbi - Rodriguez - Vien, Sosyalizm ve K yller (ev. A. To
katl), stanbul.
Osman Nuri Kotrk, Yeni Sm rgecilik A sndan G da E m
peryalizm i, Ankara, 1966.

Malawya, Sovyetler B irlii ile A zgelim i lkeler A rasnda E ko


n om ik birlii (ev. Selahattin Hilav), stanbul, 1965.

Vasili Vahruev, Y ntem leri ve M anevralar ile Yeni Sm rgeci


lik (ev. A. Cemgil), stanbul, 1978.

J. VVoddis, M illiyetilik ve E nternasyonalizm (ev. A. Ko),


stanbul, 1975.

OKUM A
Y O K SU L T O P LU M LA R NEYE
D A Y A N M A LID IR LA R ?
(Sorbonne niversitesi'nden Prof. Tbor Mende, zellikle
nc Dnya ekonomileri konusunda amzn en nl oto
ritelerinden birisidir. Aadaki ilgin konumada Prof. Mende,
varlkl ve yoksul toplumlar atmasna ilikin sorunlar ele al
maktadr).
- Dnyann varlkl ve yoksul lkeleri arasndaki uurum
her yl biraz daha bymektedir. Bu durumu deitirecek bir
are var mdr?
301

M E N D E - Bir aldatmaca ve tuzak olan mevcut yardm siste


mi ile azgelim ilik uurumunun deitirilmesine imkn yok
tur. Zira, d yardmlardan en byk kar salayanlar, azgeli
mi lkelerde statkonun temsilcisi olan ynetici st snflar

dr. iktidardaki bu snflar o lkelere daha nce egemen olan ya


banc gler tarafndan kendi isteklerine kolayca uyacaklar iin
gvenilerek bu yere getirilmilerdir... Tketim dzeyleri ise
toplum un teki snflarnn ok stnde, dolaysyla dndadr.
lkelerinin gbreye ihtiyac varken bunlar teyp satm alrlar.
ocuklar ileri cerrahlk ve yabanc edebiyat renimi grrler
ken, gerekte tarmclara ihtiya vardr. Azgelimi lkeler yeni

i alanlar yaratmak zorundadrlar. Fakat gelimi lkelerin


satt modem teknoloji isizlii artrmaktadr...
- Yakn zamanda D Yardmdan Yeni Smrgecilie - Baar
szln Dersleri adl bir kitap yaymladnz. "Yeni smrgele

tirme" terimini neden setiniz?


M E N D E - Zengin lkeler ile azgelimi lkelerin ynetici s
nflarnn karlar ylesine i ie girmektedir ki, bu olay -belki
de hi istem eksizin- ekonomik bozulmay devam ettirmekte ve
da ball grlmemi biim de artrarak durumu yeni bir

ekonomik smrgeletirmeye benzetmektedir.


- Dnyann Kuzey ve Gney yar kreleri arasndaki ekono

mik ak bymeye devam edecek midir?


M EN D E- Birok durumda evet... Asl sorun, yaplan yard
mn dolar olarak ne m iktara eritii deil, yardmn tr, nasl

kullanld ve -yard m alanlara zarar verm ek suretiyle- ne


kadarnn geri alnddr.
- Ne ekilde zarar vererek?
M EN D E- Yaplan yardmlarn ou, szgelii Racine ya da
Shakespeare retimi gibi kltrel faaliyetlere gitmektedir.
Bylece yneticilerle ynetim ler arasnda kltrel farkllk art
maktadr. (Ayrca) azgelimi lkelerin ou ihracat gelirleri

nin te birini ya da yarsn gelimi lkelere olan borlarn


demekte kullanyor. Be yl iinde bir yerden aldklarn baka
yerden vermi oluyorlar. Bu ak seik bir samalktr. Ve btn
bu durumda, silahlara harcanan milyarlarca para, azgelimi
lkelerin yetitirdikleri ve ihtiyalar olan beyinlerin gelimi

lkelere g, sermayenin gizli banka hesaplarna ak... gibi


terslikler hi gz nne alnmamaktadr.
302

- Sizce zengin lkelerin oyun kurallarn deitirerek azge


limi lkelere kendileriyle m cadele ans tanmalar iin neler
gereklidir?
M EN D E- Azgelimi lkelerle gelimi lkelerin btn ili
kileri yeniden dnlmelidir. Sadece cmertlik hibir eyi de
itirmeyecektir. ki tarafn karlarnn badaabilecei de

phelidir.
- ki tarafn karlar badaam adna gre ne yaplmaldr?
M E N D E- 97 azgelimi lkeden ok az gelecekte mitsiz
durumlarn srdreceklerdir. Birou ise yaknlarndaki dev
ekonomilere dayanmay daha uygun bulacaklardr... Kom
nizm hakknda ne dnrseniz dnn -b e n kesinlikle ko
mnist deilim - uras aktr ki in, iinde bulunduu ekono
mik durumdan d bor yapm akszn kurtulmu, besin sorunu
nu hemen hem en zm ve d ihtiyalarn kredisiz, pein pa
rayla satn alabilecek duruma gelmitir.
- Dnyann yoksul lkelerinin ileri Bat ekonomileri tarafn
dan ortaya konan rnee benzemeye almalar nlenmeli midir?
M EN D E- Bu lkeler, ithal edilen modele deil de, kendi kl
trel miraslarna dayanrlarsa bu benzemeye alma azalacaktr.
Kald ki gelimi lkelerin deerleri de ok abuk deimektedir...
(Nevsveek, 23 Ekim 1972, s. 60,
ev. Nilgn Himmetolu, M illiyet, T l Ekim 1972)

SO RU LA R
1. Azgelim i lkeler iin gerek kalknmann anlam nedir?
" nce kalknma, sonra insan" forml ne bakmdan yanltr?
Bu forml kimler, niin savunmaktadrlar?
2. Azgelimi lkelerin gerekten sanayilemelerinin nn
deki ba engel nedir?
3. Montaj sanayii ile patent smrsnden ne anlalmaktadr?
4. Azgelimi lkelerde kalknmann sanayileme dndaki
sorunlar nelerdir?
5. Azgelim i lkelerde "sosyal yapda deiiklik" niin zo
runludur? Ve byle bir deiikliin ierii nedir?
6. Azgelim i lkeler, kalknmak iin, temelde neye dayan
maldrlar? (Okuma parasn okuyunuz.)
303

BLM III
BALICA AZGELM
LKE GRUPLARI
nc D nya iinde, bam szln kazanan lkele
rin says gitgide artm akta. Bu lkeler, daha bugnden
byk bir liste tutuyor.
Bunlar kesin gruplara ayrm ak hayli g. Bazlar da
ha "h k m d arlk " aam asnda kalm iken (rnein Su
udi A rabistan, Fas), bazlar cum huriyet aam asna var
m; bazlarnda "tu tu cu " bir ynetim varken, bazlar
"ile rici" ynetim ler kurm ay baarabilm i; bazlar "tek
partiyle" ynetilirken, bazlarnda -g r n te de o ls a "ok partili" bir uygulam a var: rnein H indistan.
Teker teker zellikler tayan bu rnekler dnda, yine
de -k a b a iz g ilerle- baz gruplar saptam ak olas.
LATN A M ERKA
"L atin A m erik a" deyince, A m erika ktasnn ortasyla
gneyindeki lkelerin btn anlalyor. Bunlardan he
m en hepsi de, vaktiyle A vrupa'dan gelen Portekizli ve s
panyol gibi Latin gm enlerle yerlilerin karm ndan
olum u toplum lar. "U y g arlk " bakm ndan ise, Latin
A m erika teki uygarlklardan ayrlan " zg n " izgiler ta
yor.
Latin A m erika lkelerinin ada tarihi ile toplum ya
plarnn baz zellikleri var:
Latin A m erika lkeleri, bam szlklarna ok nce,
genellikle 19. yzyln ilk yarsnda kavum ulardr. A n
cak bu bam szlk, bugnk anlam yla "sm rgecilie
kar bir kurtulu sava" sonunda kazanlm deil: spanya'dan, Portekiz'den gelip o topraklara yerleen ve oralar
305

"s m ren " gm enler, bu sm rye ortak olm ak isteyen


anavatanlarna kar bakaldrrlar. Sonunda anavatana
kar bam szlk kazanlr, am a ierdeki egem en snflarn
sm rs srer. Bir tarihte "em peryalizm " iin iine girin
ce, i sm rye d sm r de katlr. Ve burjuvazi, aka
"k o m p rad o r" bir nitelik kazanr. O rdu da, ok kez bu
kom prador burjuvazinin karlarna hizm et eden "g erici"
b ir ilevi tem sil ediyor. Latin A m erika'da "fa ist" ordu
darbelerinin sk sk birbirini izlem esi bundandr.
- Siyasal sistem olarak, Latin A m erika lkelerinin he
m en hepsi, Birleik A m erika'd a grlen "b ak an lk reji
m i" benim sem i durum da. B ir yerde, bu rejim tipi Latin
A m erika'd aki "o to riter" gelim elere de uygun geliyor.
Bununla beraber, Latin A m erika'da "ilerici" nitelikte
gelim eler de olm uyor deil:
- Tarihsel bakm dan, bata, daha 1917'lerde ie girien
ve bugn de sren, yer yer toplum un yapsn deitirm e
yi, zellikle doal kaynaklar yabanclara kaptrm am ay
h ed ef tutan bir "M ek sik a rn ei" var.
- D aha yakn tarihlerde, ok daha deiik K ba rnei
var.
K ba'd a Fidel C astro'nun nderliiyle gerekletirilen
1959 D evrim i, daha nceki Batista rejim inin halk ynla
rn ezen d iktatrlne ve d karlara bal ynetim ine
bir tepki olarak dom utur. Bugn de, Kba rneinin
gsterdii gibi, M arksizm -Leninizm Latin A m erika'da
ok kim seye dzeni kknden deitirm enin tek yolu ola
rak grnyor. L atin A m erika'nn baz lkelerinde son
yllard a grlen gerilla hareketleri de aslnda ayn zlem
leri tam akta.
- Son olarak, ili'de M arksist Bakan A llende'nin,
" o k partili" dzeni bozm adan, "so sy alist" bir dzeni
kurm ak iin, nce A m erikan em peryalizm inin ili'd eki
karlarn h ed ef tutan ve b ir seri "m illiletirm e"lerle yrt
t hareketi hatrlam al.
V e d oallkla sonunu da.
nk o son, geri kalm lkelerin devrim cileri iin sa
ysz derslerle dolu.

306

KA RA A FRK A
K ara A frika'd a bugn bam sz olan lkelerin byk
ounluu, vaktiyle ngiliz ve Fransz sm rgesi idiler.
O nlarn bam szlklarn kazanm alar da, genellikle II.
D nya Sava'n m bitim ini izleyen yllarda olm utur. Bu
yzden, A frika'd a byk ounluu "g e n " devletler
oluturuyor.
K ara A frika'da, bam sz devletler hayli b y k yekn
tutuyor. N edeni de u: A frik a'd a bu g n bam sz durum a
gelm i lkelerin snrlar, ounlukla, A vrupa baken tle
rindeki sm rge pazarlklar srasnda izilm i. Z aten
"k a b ile le r" halinde paralanm olan topluluklarn b y k
bir ksm , bu uydurm a snrlar dolaysyla biraz daha b
lnm .
Bugnk alaca bulacalk oradan geliyor.
K ara A frika'da, ngiliz ve Fransz sm rgeleri - o u n
lu k la - b y k bir ekim e dnem inden gem eden bam
szlklarna kavum ulardr. nc D ny a'n n uyan
karsnda, ngilizler aam al, Franszlar da referandum
yoluyla bam szlk balam ay kendi karlarna daha
uygun bulm ulardr. nk, siyasal bam szlk perdesi
nin arkasnda, yeni sm rgecilik ilikilerini srdrm ek
daha kolay olm aktadr.
Bam szlklarn kazanan lkeler, siyasal kurum larn
da balangta eski sm rgeci devletten kopya ediyor. Ne
var ki, "B a t dem okrasisi" denem eleri, gerekli iktisadi ve
sosyal koullarn bu lu nm am as yznden ok yaam yor.
Kara A frika'da da asker darbelerin skl bu yzdendir.
SLA M D N Y A SI
slam lkelerinin h em en hepsinin ortak yan, "azg eli
m i" bir yapya sahip olm alar. A zgelim ilikten kurtu l
m ann yollar bakm ndan ise, slam dnyasnda farkl re
jim ler yer alyor.
Bunlar iinde -"m o n a r ik " y ap lary la- "tutucu rejim
ler" gitgide aznla dm ekte. Byk bir bl m slam l
keleri, genellikle "slam sosyalizm i" denen bir siyasal ve
307

so sy al felsefey i b e n im sem i d u ru m d a d r:

- slam sosyalizm i, aslnda eitli ideolojileri uzlatr


m ak isteyen "k arm a" bir nitelik tayor. Rejim lerin genel
tutum lar, sosyalizm den ok, "k ap italist olm ayan y ol"
form lne daha uygun dyor. Ne var ki, byle bir yol,
zorunlu olarak "anti-em p eryalist" bir durum u da ier
m ekte. Bylece, slam sosyalizm i lksne bal lkeler,
anti-em peryalist bir politikann uygulaycsdrlar.
- slam dnyasndaki feodal-burjuva ynetim lerin ege
m enliine ve em peryalist sm rye kar slam sosyaliz
mi ad altnda yrtlen m cadelelerin bir ortak zellii
de, salam kitle dayanaklarndan yoksun bulunm as ve
"k k burjuva id e o lo jis in in dar erevesini aam am
olm asdr. E m peryalizm le ibirlii halindeki tutucu rejim
leri devirerek ynetim e el koyan kk burjuva eler,
anti-em peryalist nitelikleri yan sra, geni kitlelerin b i
linlenm esi ve ynetim e katlm asna kaplarn kapayan
bir ortam da -is te r istem ez- yaratyorlar.
M sr, ilgin bir rneidir bunun.
Bugnk durum da, ilerici slam rejim lerinin genel eko
nom ik nitelii, kk burjuva reform culuunun kou
tunda, m illiletirm e uygulam alar ve feodal topraklarn
belirli llerde datlm asyla gerekletirilen, tarm re
tim inin ar bast, sanayilem enin ise ok clz d zeyler
de bulunduu bir "m illilik " ifade etm ektedir.
Son olarak dnlm esi gereken, slam 'n ada so
runlara karlk verm e ve bu sorunlarn zm nde grev
yklenm e gcdr. M m taz Sosyal'n dedii gibi, bu g
nn dnyasnda slam lkelerinin sk sk kendilerinden
sz ettirm eleri ya da elde tutulan petrol zenginliklerinin
dnyay slam 'a kul kle etm esi, slam 'n ada sorunla
rn stesinden gelebilm e gcn aklam aya yetm ez.
Sorunlarn m erkezi olm akla, sorunlara zm getire
bilm ek baka baka eylerdir.
ada insancl yaklam lar bakm ndan slam 'n s
tnlklerini sralam akla i bitm iyor. Salt slam 'daki kar
delik dnceleriyle tem el sorunlarn stesinden gelm ek
olanaksz. ada dnya, ak dm anlklarn deil, ss
l rtler altnda kran krana srdrlen sinsi ve acm a
308

p
sz yarm alarn dnyasdr. ada dnyann sorunlary
la baa kabilm ek iin, ada dnyann ekonom isine ve
teknolojisine egem en olanlarn karsna ayn silahlarla dikilebilm ek gerek.
A yetler ve hadislerle deil yoksa!
slam 'n zayf kald yn bata bu yndr.
D aha da kts, slam , bu zayfl srp gitsin diye
kendi kendisine kar kullanlm aktadr.
rnein, kadnlar rterek ve alm alarn gletire
rek -M sl m an lk a d n a - evin iine tkm aya alan Hum eyni, lkesindeki igcnn -e n a z - yarsn iktisadi ba
km dan battal ettiinin farknda deildir.
ran'da H u m ey n i'n in , Pakistan'da Z iy a- l-H ak 'n uy
guladklar slam dzeni, iki yasaklam aya, kol kesm eye,
pee rtm eye arlk veren ve kardaki ahtapotun asl
vantuzlarn pek dnm eyen -d a h a dorusu dnem ey e n - ynleriyle, bugnn sorunlar karsnda yetersiz
kalm aktadr.
Ve eer yetersiz kalm asayd, slam 'n zerine baka bir
eyler ekleyip onu ada dnya iin geerli klm aya al
an yeni ideolojiler trem ez, M ichel Eflak'n "B a a slk "n d a n B u rgiba'nn "Y e n i D stu r"u n a ve K addafi'nin
"E v re n se l K u ram "n a dein deiik dnce sistem leri
ortaya km azd.
Yaln M slm anlk, ilerici form llerle tam am lanm a
dka, bu an koullar iinde gericiliin ve d sm r
nn arac olm aya dnyor.
Ve yle grnyor ki, daha bir sre dnecek de...
A SY A 'D A K A Z G ELM LK
A sy a'd aki azgelim iliin corafi alan hayli genitir.
A sya'nn gneydou lkelerinden H indistan'a dein y
nla lke var bu alana giren.
B unlar arasnda, H indistan'n grn - o k ynleriy
le - hayli ilgi ekicidir.
H in d istan'da siyasal yaam -"K o m n ist P arti"ye va
rncaya d e in - alabildiine bir rgtlenm e zgrl
iindedir. yle ki, kom nist hareketin bile, kendi iindeki
309

blnleri ayr ayr rgtlenebilm i. Am a iktidar, vaktiy


le em peryalizm e kar m cadeleyi tem sil etm i olan, "m il
liyeti" ve "so sy al d em okrat" nitelikteki "K o n gre Parti
si" nin elinde.
"K arm a ek on o m i"y i bugne dein srarla savunan ve
u ygulayan bir parti bu.
N e var ki, bam szln kazanlm asnn stnden h ay
li yl getii halde, H indistan "azgelim ili in " em berini
paralayabilm i de deil. "A lk " sorunu bile kknden
zlem em i durum da. Sosyal tablodaki gelim eler hl
kayglandrc niteliklerini koruyorlar.
D A H A O K BLG
Trkkaya Atav, Sm rgelerin U luslam as: A sya ve A frika
H alklarnn O rtaya klar, Ankara, 1955.

Trkkaya Atav, A frika Ulusal K urtulu M cadeleleri, Ankara,


1977.
B. Davidson, A frika'da M illi K urtulu ve Sosyalizm H areketleri
(ev. A. Tokatl), stanbul, 1965.
Pablo Neruda, iirler (Trkesi Enver Gke), stanbul, 1971.
Mmtaz Soysal, A nayasaya G iri, Ankara, 1966.

OKUM A
PA BLO N ER U D A
"Eliot'n, Jimenez'in iirlerinin kaynaklar nereye kyor?
Kitaplara, eitime, kltre deil mi? Ama yanardalar, ller
ve pampalarla kapl bir lkenin iirini yazmak istiyorsanz,
soyluca denmi salonlar ve oturma odalar iin yazdnz
gibi yazamazsnz." Bu szler, geen pazartesi gn lmn
byk bir acyla duyduumuz, ilili ozan Pablo Neruda'nndr.
ili'de Bakan A llende'nin zgr ve dem okratik seimle iban
da bulunan toplumcu ynetim ini deviren asker cuntann, bir
sredir hasta olan bu byk ozan gzaltna aldn okumu
tuk nce. Bakan Allende'nin yakn arkada olan Neruda, s
panyol Sava'ndan bu yana ili'de gereklemesine alt,
bunun iin zorbalklara yiite kar durup srgnlere katland
310

dzenin ykln grmekle belki krgn, ama umudunu yitir


meden lm olmaldr. nk, o, "biz halkz yeniden doarz

lmlerde" diyebilmi bir ozandr.


Pablo Neruda'mn ilk iir balanglar, daha ok, doa kar
snda insann durumunu yanstr. Neruda zerine nemli bir in
celeme yaymlam olan Jorge Edvards'm da belirttii gibi (Europe dergisi, M art/N isan, 1964) ozan, doa, insan ve iir arasnda

ki ilikinin bilincindedir. Neruda'mn doann btn grnmle


ri karsndaki tavr, onun iirinin evrimini temellendirmek ko
nusunda bize yol gsterir. Siyasal iirlerinde bile, imgeler siste
minin dayanaklar, Neruda'mn ilk genlik yllarndan kalma do
a grnmleridir. Bir iirinde geen "dnya bir elmann plak
renginde" dizesi, bu tavrn belirgin rneklerinden biridir.
N eruda'm n iirinin siyasal dorultuda kesin ve radikal bir
dnm kazanmas ise, spanyol Sava'ndan sonradr. Espana en el C orazon (Y reim deki spanya) adl iir kitab bu sava

n byk umutlarla balayp byk ve ac ykmlarla son bulan


tragedyasn ieren iirlerden kuruludur. Neruda iin, spanyol
Sava ile birlikte, "gelinciklerle rtl metafizik" dnemi
kapanm, onun yerini sorunlara bir dnya grnn btn
sellii perspektifinden bakan, devrimci bir duyarlk almtr. Bu
dorultudaki iirini evrensel bir destana doru gelitirecek ve
1950 ylnda C anto G eneral' yazacaktr.
Pablo Neruda iin bundan sonra "o yllarda faizme kar tek
sava silah" sayd toplumcu balanm dnemi balar. "Ge

miten artakalanlara dnmek ya da dlerin labirentini aratr


mak amza yakan bir ura deildir" diyecektir. "Saf iir"i
(pure poetry ) savunanlara kar "saf olmayan iir" (im pure poetry)

ile kar. "Saf Olmayan iir" ise "yaptmz her eyle bulanm,

siyasal inanlar, kukular ve yergilerle dolu bir iir"dir.


N eruda'y srgne gtrecek olan da, onun siyasal inanla
rndan dn verm eyen yiit tavr olacaktr. II. Dnya Sava
'ndan sonra ili diktatr Gonzales Videla'nm polisleri, b
yk ozann evini atee verecek; 1948 ylnda da, yurduna ihanet
ettii gibi akl almaz bir gerekeyle yarg nne karlacaktr.
Pablo Neruda, bu kez de 1973 ylnda gene ihanet suuyla
yarg nne karlacakt belki de. Byk ozan lm deinde
sokaktan gelen arpma seslerini duymusa acyla glmsemi,
spanyol Sava iin yazd "Aklayalm" iirinin son dizele
311

rini mrldanm olmalyd: "Bir de hana iirlerim / Neden sz


amazlar diye soruyormusuuzdur / Dlerden, yapraklardan
/ Doduun lkenin koca yanardalarndan / Gelin grn so
kaklar kan / Gelin grn kan / Sokaklar boyunca akan..."
(Hilmi Yavuz, "Pablo Neruda'ya Sayg",
M illiyet Sanat Dergisi, s. 47)

AN LA TA LIM
Hani ya leylaklar,
Diyeceksiniz?
Hani ya diyeceksiniz
G elincikler brnm ,
M etafizik?
K ularla, boluklarla elenm i,
Kelim e yam uru;
Hani ya diyeceksiniz?
Al buyur:
Bir m ahallesinde yayordum ,
M adrid'in:
Canl, alar-saatli, aal.
Kocaman,
M ein bir O kyanus gibi,
U zaktan grnrd K astil'in
Kuru ehresi.
iekler Evi'ydi,
Evim in ad.
Itrlar fkrrd.
Ke bucak,
G zel evdi bu.
Kpekleri, bebeleriyle,
Raoul, hatrnda m ?
Ya senin, Raphael?
Sen Federico,
H atrnda m ?
Sen, yer altnda yatan,
H atrladn m,
312

Balkonlu evim i?
H aziran gnei hani,
iekler basard azna,
Orda...
Karde, karde,
Ateli seslerden ibaretti,
Her ey;
M allardaki tuzdan,
rpnan ekm ek ynndan
ibaretti her ey;
D onuk bir hokka gibi duran,
H eykeliyle;
A rgelles'deki m ahallem in
arlar...
Ya akard kaklara,
Caddeleri doldururdu
El-ayak sesleri, derin...
M etreler, litreler,
K vl-kvl hayat;
stif-istif balk ynlar,
atlar;
Yorgun an kulelerinin
Yiiceldii;
Souk gnele kaynaan
atlar...
Patateslerdeki,
Yum ak yum ak dalgas,
D om ateslerin:
Tngr m ngr, haydi denize...
Btn bunlar
Tutuuyorlard.
Bir sabah;
Kzler,
nsanlar dalayarak,
Topraktan ktlar,
Bir sabah;

N ah bu anda ate,
N ah bu anda barut,
Bu anda kan.
B ebekleri ldrm ek iin,
G n ycesinden geldiler
Gn:
U aklar, M agriplileriyle,
H aydutlar;
Y zkleri, kurum lu avratlaryla.
H aydutlar;
K ara keileri, dualaryla,
H aydutlar;
Ve,
ocuk kanlar, caddelerden,
A kt tp tp,
ocuksu-ocuksu.
akallar,
akallarn tiksinecei
akallar!
Talar,
D alan dikenlerin dilerken
Tu diyecei talar:
Engerekler,
Engereklerin kin gdecei
Engerekler!
Sizleri,
G urur ve baklard an bir dalgayla,
B om ak iin;
nnzde grd m Ispanya'nn,
K yam et kann
G eneraller,
G elin de,
Y klm evim i grn.
G rn,
Y aral spanya'y.
H er gk evden,
314

Bir ate-m etal kar ama,


iek yerine.
H er yarsndan,
Ispanya'nn;
D oar spanya.
H er lm bebekten,
kar, b ir m avzer:
G zleri de var, gzleri,
H er crm den;
M erm ileri ki gn ola
K albinizde yeri.
N eden diyorsunuz, iirlerin
Sz am az, dten yapraktan;
D oduun yerin,
Yce volkanlarndan?
G el de gr:
C addeler kan-revan.
G el de gr:
C addeler kan-revan.
G el de gr:
C addeler kan-revan.
(Pablo N eruda, iirler,
Trkesi: Enver Gke, stanbul, 1971)
SO R U LA R
1. Latin Amerika'daki sosyal yapnn zellikleri nelerdir?
Kendine zg ne gibi gelimeler olmutur bu lkelerde? zel
likle ili'de olanlarn anlam nedir?
2. Kara Afrika'da kendine zg ne gibi gelimeler olmutur?
3. slam dnyasnn sorunlar nelerdir? "slam sosyalizmi"
hangi nitelikleri tamaktadr? slam dnyasnn sorunlarn
zmeye, -ideoloji olarak- slam'n kendisi yeterli midir?
4. Pablo Neruda kimdir? Sanat neyi temsil eder ve hangi
zellikleri tar? "Anlatalm" iirini, Neruda, ne zaman ve han
gi nedenle yazd? Bu iirin evirmeni Enver Gke hakknda bil
dikleriniz?
315

IV
TRKYE

D nyann hibir yerinde, insan servenini bu denli


temsil eden bir toprak bulunam az: Sava topra, istila
topra, karlam a topra ve bazen hatta kym topra...
Am a ayn zam anda da birlikte yaam a, sentez ve ahenkli
anlam a topra. Fakat zellikle bu diyalektik yazgnn
tesinde yonyal filozoflarn andan beri, D iyojen'den
Seluk a ozan M evlan a'd an geerek, C um huriyet'in
kurucusu Kem al A tatrk'e kadar, yaam larn kendi d
ncelerinin som ut rnei haline getirm eye alm in
sanlarn topra. Sert bir topraktr A nadolu: Ne iki yzl
l ne deikenlii kabul eder. Bizans olsun, Osm anl
m paratorluu olsun, ana hogrsnn temel ilkelerine
ihanet etm eye cret eden bir siyasi rgt cezalandrr."
Bu szleri bir dl datm nda M m taz Soysal syl
yordu.
G nm zn dnyasnda T rkiye'n in yeri neresidir?
Trkiye btn Batllam a abalarna karn, bugn,
"tarm toplum undan sanayi toplum una gei aam as"n
yaayan ve "k ap italistlem e s reci" iinde bulunan bir
nc D ya lkesidir.
"G eri k alm " bir lkedir bir baka deyile.
Ve iki yzyla yaklaan abalarna karn, dar em beri
ni de henz kram am tr bu geri kalm ln.
Am a, yle de olsa, Trkiye teki geri kalm lkelerle
kyaslanam ayacak denli kkl bir kltre, eski ve byk
bir tarihe sahiptir. Stratejik nem inden -a z g r l r- bir
folklor eitliliine ve renkliliine dek uzanan zellikleri,
blgesel bir liderliin potansiyel gc, kalknm ann insan
ve ham m adde olarak zengin kaynaklar vardr onda.
Bu bakm dan, Trkiye geri kalm lkeler iinde, ger
ekten "a y rcalk l" bir durum dadr.
A adaki paragraflarda, onun nce iktisadi ve sosyal
tablosunu, sonra siyasal tablosunu, son olarak da kltrel
tablosunu gzden geireceiz. Geri kalm yanlarna do
kunurken ayrcalklarna da iaret ederek.

319

BLM I
TRKYE'DE KAPTALZM
VE SORUNLARI
ada Trkiye, kapitalizm ncesi bir yapdan kapi
talizm e doru gelien -d a h a dorusu gelitirilm ek iste
n e n - bir toplum dur. Bu sreci bugn de yaam aktadr.
Daha im diden toplum da egem en retim biim i "k ap italizm "dir. ktisadi yaam , ou kapitalizm in dourduu
eitli sorunlarla doludur. Sosyal yaam ise, yeni kapita
lizmin dourduu -b a ta snflararas elim eler olm ak
z e re - eitli "elim eleri" sergiler.
Trk kapitalizm inin, giderek tm ekonom inin de iki
egem en nitelii vardr: "b a m l" ve "g e ri" oluu.
Trk kapitalizm i, giderek tm ekonom i, dnya kapita
list sistem ine, yani em peryalizm e "b a m l"d r. Ekono
m inin egem en tepelerini em peryalizm ele geirm itir. K a
pitalist gelim enin ynn ve erevesini o belirlem ekte
dir. T rkiye'd e ulusal sanayinin kurulam am , ar sana
yiye geilem em i olm asnn yan sra, kapitalizm in bu
gnk gdk, hastalkl, ar aksak geliim i de bu bam
llk yznden.
Ve Trk kapitalizm i, giderek tm ekonom i ve toplum
"g eri"d ir. nk, T rkiye'de, kapitalist dzenle ve kapi
talizm in rn olan m odern snflarla birlikte, kapitalizm
ncesinden kalm a snflar, tabakalar ve kalntlar, var
lklarn, etki ve glerini srdrm ektedirler.
Peki, niin bu bam llk ve geri kalm lk?
Bu sorulara salkl bir yant verebilm ek iin, T rki
ye'd e kapitalizm in douuna eilm ek ve geliim izgisine
bakm ak gerekir.
Yantlar bunlarn iinde gizli nk.

321

T R K Y E 'D E K A PTA LZ M N D O U U
VE G ELM
ki fa rkl geliim
T rkiye'd e kapitalizm in, giderek tm ekonom inin "g e
ri" oluunun sosyo-ekonom ik ve tarihsel bir nedeni var
dr: K apitalizm in B at'daki dou ve geliim i ile T rki
ye'd eki dou ve geliim i birbirinden farkl sosyal yap
larda olm u ve her iki oluum zam an plannda da birb i
rinden farkl tarihsel dnem lerde gem itir.
G erekten, 19. yzyla gelinceye dein O sm anl m paratorluu'nda, B at'daki biim de kapitalist bir gelim eye
rastlanm ad gibi, 19. yzylda O sm anl m paratorluu'nun, 20. yzylda da Trkiye C um huriyeti'nin kapita
list gelim esi, em peryalizm in dnyaya egem en olm aya
balad, giderek egem en olduu bir dnem e rastlam tr.
Peki, nedir nedenleri h er iki gelim edeki bu farklln?
a) K lasik O sm anl dzeninin anlam
O sm anl m paratorluu'nda, bata sosyo-ekonom ik ya
pnn Bat'dakinden farkl oluu, bunun sonucu olarak da
i dinam iin yetersizlii, toplum un B at'yla ayn zam an
sreci iinde kapitalist retim e evrilm esine engel olm utur.
dinam iin yetersizlii, Bat'da olduu gibi bir burjuva s
nfnn doup gelim esini de engellem itir.
lk baktaki btn benzerliklere karn, klasik O sm anl toplum unu Bat feodalitesinden ayran nem li bir nokta
vard r ki, kapitalist ilikilerin O sm anl toplum unda geli
m esini engellem itir.
N edir o nem li farkllk?
O nem li farkllk, m lkiyet ve sm r ilikileri asn
dan, artk-rnn dorudan reticilerden (kyller) al
n biim inden dom aktadr.
G erekten, feodal retim biim inde, artk-rnn do
rudan reticilerden alm biim i toprak sahibi senyrn
m lkiyet h akkndan doar ve topraa bal kyllerin y a
rattklar artk-rnn dorudan doruya senyrce ele
322

geirilm esi ile belirlenir. O sm anl toplum unda ise, topra


n m lkiyeti, genel olarak, devlete aitti. Bu h akka daya
narak, O sm anllarda artk-rnn -is te r sipahide kalsn,
ister m erkez otoriteye g itsin - eitli vergilerle devlete
aktarlm as biim inde belirlenm ekteydi.
zellikle 14. ve 15. yzyllardaki Osmanl ekonomi
sinde var olan retim gleri ve bunlarn dzeyi -h er or
taa ekonomisi g ib i- emek ve toprak ile belirlenmitir.
Bundan dolay, klasik Osmanl ekonomisi aslnda bir

"kyl ekonomisi" dir. Kentlerde merkezleen sanayi,


ekonominin btn iinde ufak bir yer tutar.
retim glerinin bu dzeyinde, asl nemli olan,

topran mlkiyetinin "devlet"e ait olmas: "M lk sul


tanndr." Sultann, yani devletin. nk sultanla devlet
zdetir. yle olunca, Osmanl toplumunda, devleti tem
sil edenler egemen snftr. Bunlar, "saray-ulema-asker

ls"dr. Topran yannda, bir baka retim etkeni


olan emei, "reaya" denen kyller temsil eder. Ne var
ki, topran mlkiyetinden yoksun, toprak zerinde "irsi
ve srekli bir kirac" durumundadr onlar. Devlet yneti
mine katlmaz, tabi olurlar yalnzca.
Topran ilenii ve artk-rnn reayadan topran
asl sahibi olan devlete geii, "tmar sistemi" aracly
la olmaktadr. Tmar sistemi ise -gen i anlam yla- belli
bir blge vergilerinden bir blmnn, padiaha, bir
kimseye, zellikle savata yararlk gstermi bir sipahiye
braklm asdr. Buna karlk, o kimse, Osmanl ordusuna
-eld e ettii gelire g re- belli sayda asker salamakla y
kmldr.
Bylece, devletin tarmsal temeli ile asker politikas
arasnda bir ahenk kurulmutur. O denli ki, ilerde Os
manlI devletinin k ile tmar sisteminin k
arasnda bir koutluk olduu grlecektir.

A rtk-rn ele geiren snfn nitelii, O sm anl toplu


m unda, senyrden hayli farkldr: Senyrn, ald art
istedii gibi kullanm a ve sm ry artrm a olanaklar
vardr. Ne var ki, bu olanaklar tm ar sahibi sipahi iin b a
323

his k o n u su d e ild ir: n ce, sip ah in in alaca v erg ilerin sa


ys ve oran b e llid ir ve b u n lar azaltm ak ya da artrm ak

yetkisine sahip deildir. So n ra, sip ah i ald artk - r nn k e n d isin d e kalan b l m n e karlk , m erkez otorite
nin istedii harcam alar yapm ak zorundayd. n k ,
d ev lete kar b elli y k m l l k leri v ard on u n.
B at feod al to p lu m u ile k la sik O sm an l top lu m yap s
a ra sn d a k i b en z em ez lik , son bir z m lem ed e , topran

m lkiyet biim inin her iki toplum da farkl oluuna in


d irg en eb ilir. Bu fa rk llk tr ki, O sm a n l to p lu m u n d a k a p i
talist ilik ilerin d o u p g elim esin i e n g ellem itir. K ap ita
list retim e g eiin tem el k o u lla rn d a n biri, "toprakta

zel m lkiyetin varl"d r n k .


B a t'd a , 15. ve 16. y z y lla rd a k i g elim e lerin gen el tab
losu u d u r: Bir y a n d a n l k s n ve fiy atlarn y k se lm e siy
le, g e re k sin m elerin in o alm as y z n d en sen y rlerin s
m r y a rtrm a la r, b elli bir kyl k itlesin in ky lerd en
k a m a la rn a o la n a k sa la rk en ; te y a n d a n , feod al retim
b iim in in iy ice k o k u tu u b ir and a, se n y rler, daha da a r
tan g ere k sin m elerin in so n u cu , b y k e bir bedel k a rl
n d a kyly to p rak tan u z a k la trm a y a (azat etm ey e)
b a la m la rd r. S e n y rle r, k y l lerin b rak tk lar bu to p
raklar ya sa ty o rla r ya da -d a h a y k sek b ir g elir k arl
n d a - k iray a v eriy o rla rd . B y lece, bir y an d an se n y r a r
tan g ere k sin m eleri k a rsn d a s m r y artrp ve ayrca
artk - r n ii n a k it o la ra k isterk en ; te y an d an , t ccar ve te
feciler, hem sen y rleri h em de d o ru d a n reticileri b y k
b o rla r altn a so k m a k ta id iler. Bt n b u n lar, d o ru d an
reticileri pazar iin retim e zorluyor ve dolaysyla fe

odal retim biim iyle elien burjuva snfn gelim esi


ne o lan ak sa ly o rd u .
A m a, ayn defnem de O sm an l top lu m u n d a, bu g e lim e
lerd en eser yoktu . A payr b ir top lu m yap s, kap italist ili
kilerin top lu m d a g elim esin e ay akb a olm ak tay d nk .
b) K la s ik O sm a n l d z e n i v e d d in a m ik le r

19. y z y ld an ok nce, d d in am ik de O sm an l toplum u n u n k ap italist retim e ev rilm esin e en g el olm aya balar.
.124

B irin ci o larak , B at'n m y en i ticaret y ollar b u lm asy la,

Dou ticaret yolu yn deitirir ve bu d u ru m , O sm a n lI


larn n em li b ir g elir k a y n a n d a n y o k su n k a lm a la rn a
n ed en olur.
k in ci o larak , A m e rik a 'd a n talan ed ilen altn v e g m
n A v ru p a 'y istilas, A vrupa'da fiyatlar hzla yksel

tir. H a m m a d d e ve b esin m a d d e le rin e A v ru p al ta cirle rin


y k sek p a ra la r d em esi, O sm a n l ek o n o m isin i d e alt st
etm e y e b aar.
A ke h zla d e e r y itirm ey e b a la m tr.
Bvlece lkede fiyatlarn hzla art yalnz halkn de
il, devletin durumunu da olumsuz ynde etkilem ekte
dir. Yerli sanayi, hammadde skntsndan kmek zere
dir. Batl tacirlerin dedikleri yksek bedeli bizde lonca
rgt biimindeki sanayicinin deyebilmesi olanaksz
dr. Ama, bir kapdan altn lkeye hcum ederken, ba

ka kapdan daha fazlasyla kp gitmektedir. Osmanl


ekonomisi, darya hammadde veren ve karlndan
mamul mal alan geri bir lke durumuna dmektedir ya
va yava.
Gerek akenin deer yitirmesi, gerekse tarmsal rn
lerde kaakln artmas, yalnz devleti iktisadi bunalm
iine sokmakla kalmyor, teki askerleri de honutsuz k
lyordu. Fiyat ykselileriyle sipahilerin gelirleri azalyor,
bu durum sipahi-saray uyumazln krklyordu.
Bu k o u lla r a ltn d a, d ev let, v arl n k o ru y a b ilm e k ya
da s rd re b ilm e k iin, yen i m a d d i k ay n ak lar b u lm a k z o
ru n d ay d . N e var ki, o d n em d e, to p rak tan baka el a tla
b ile ce k baka b ir k a y n a k da y o k tu r. O n a el atar. ltizam

uygulam as d en en y en i b ir u y g u la m a b alar: D ev let, to p


rak g elirin i - ih a le ile ve b elli b ir b ed el k a r l n d a - m l
tez im lere (b ir eit d ereb ey i, yan , eraf) d ev retm ek ted ir.
T a rm d a k i b u yeni u y g u la m a , retim ilik ile rin i d e d e i
tirir: Sipahi-reaya ilikileri, y erin i m ltezim -reaya iliki

lerine b ra k r. N e v a r ki, yen i u y g u lam a, kyl iin vahim


so n u la r d o u ra ca k tr.
D ev let iin de yle...
325

Osnal dzeninin 19. yzyl balarndaki tablosu


D aha 16. yzyl sonlarndan balayarak gitgide z
len dzenin, 19. yzyln balarndaki tablosu yledir:
- G erek tarm ve gerek sanayi kesim lerinde retici g
lerin gerilem esi, giderek yklm as sonucu olarak, iktisadi
yapdaki knt gzle grlm ektedir.
M lkiyeti aslnda devlete ait olan tem el retim arac
topraa yan ve d erebeyler sahip km tr. yle olunca
da, artk-rnn reayadan aln biim i de deim itir: T
m ar sahibinin dolayl biim de ald artk-rn, topran
yeni sahipleri dolaysz bir biim de alr olm ulardr, hem
de m iktarn artrarak... stelik, derebeyler, tarm dan al
dklar artn m erkez otoriteye den blm n de v er
m ez olm ulardr. retim ilikilerindeki bu deim e, ky
lnn daha fazla sm rlm esi dem ekti. G itgide artan ikti
sadi baskya kylnn can ve mal gvenliini ortadan
kaldran siyasal bask da eklenince, kyl topra brak
m ak zorunda kalr.
Bu da, tarm sal retim in dm esi dem ekti.
Yeni oluan yan ve derebeylerin egem enlii bir tarih
te belgelenir de.
1808 ylnda, Anadolu ve Rumeli yan ile Padiah
arasnda imzalanan "Sened-i ttifak" hkmdarn yetki
lerini snrlamaya kalkar. Bazlarnn -ngiltere'deki bir
rnee benzeterek- ileri bir hamle, demokratik gelim e
nin balangc diye gsterdikleri bu belge, tersine, m erke
z otoritenin zayflamasyla feodaliteye doru zlme

nin bir simgesidir.


Tarm daki kntnn yan sra, B at'nn sanayi rn
leri lkeyi tehdide balam , snai retim dm , hatta
kesin bir yklm n eiine gelm itir. G elm itir, nk Osm anl toplum unun 17. yzyla dein uzanan dnem inde,
var olan retim ilikileri, giderek d etkenler, toplum un
-B a t'd a olduu g ib i- "kap italist retim "e verilm esine
olanak salayam am tr.
- ktisadi yapdaki bu knt toplum un tm styap
326

kurum larn da etkilem itir. Tm arlarn bozulm asyla ba


ta ordu km . O sm anl devleti asker ynden de Bat
karsndaki stn durum unu yitirm itir. O rdunun zayf
lam asnn yan sra, O sm anl devletindeki eitli halklarn
ulusal bilince vararak bam szlklarn kazanm ak istem e
leri ve bunun iin de silaha sarlm alar, im paratorlua
toprak kaybettirm ektedir.
Btn bunlar, baka birtakm nedenlerle beraber, bir
yandan devletin gereksinm elerini artran, te yandan da
gelirlerini eksilten nedenler olm aktadr. Artk, devletin gi
derleri gelirlerinden kat kat yksektir.
19. yzyln balarnda O sm anl toplununum tablosu
ite budur.
Ne yapm ak gerekiyordu?
Balarda iki gr ar basar.
Bir gr -O sm an l devletinin geleneksel anayasasn
olu tu ra n - eriat hkm lerine dnlm esi ve bu hkm
lerin tam uygulanm asn ileri srer.
Bir ikinci gr, Bat'y taklit ederek, ordudan balayan
bir reform hareketiyle kalknm aya allm asn savunur.
B atllam ay kim ler istem ektedir?
Ynetici kadronun belli bir kesim i ile birka iyi niyetli
aydn, Bat ku ru m lan toplum a aktarlnca geriliin ste
sinden gelinebileceine ve bylece km ekte olan im para
torluun kurtarlabileceine inanm lard. A m a Batlla
ma hareketinin asl itici gcn, O sm anl egem en gle
ri ile Bat kapitalizm inin kendisi oluturm aktayd.
Bata sivil-asker brokrasi, artk-rnden aldklar
paylarla biriktirilen servetlerini ve canlarn gven altna
almak istiyordu. Batllamann ilk ve en ateli savunucu
lar bunlar olmutur, ikinci olarak, temel retim arac olan
topran yeni sahipleri, eraf, yan ve derebeyler, fiil ola
rak el koyduklar topran hukuksal olarak mlkiyetini de
ister olmulard. Bat'mn zel mlkiyete ilikin hukuk ku
rallar bunu salayacakt kendilerine. nc olarak, tica

ret ve maliye kesimlerine egemen ibirliki aznlklarla,


yabanc uyruklu tacirler (levantenler) toplumda liberal
ekonominin tm gereklerinin yerine getirilmesini iste
327

mekte ve Batllamadan bunu anlamaktaydlar.


Batllamann bir byk destei de bizzat Bat'nn
kendisidir. nk sanayi kapitalizmini btn temelle
riyle kurmu olan Bat, bir yandan sanayi rnlerini sata
bilecek, te yandan da sanayi retimi iin ucuz hammad
de salayacak d pazarlara gereksinme duymaktayd. Bu
nedenle, gmrk duvarlarnn kaldrlmas, ticaret ve
mlkiyet haklarnn yabanc uyruklulara da tannmas ve
yabanclarn can ve mala ilikin haklarnn gven altna
alnmasnda kar vardr Bat'nn.
te btn bu olanaklarn kapsn aacakt Batllama.

Bylece, O sm anl toplum unda artk-rn ele geiren


kesim le Bat'nn istekleri bu dnem de birbirine uygun d
yordu. yle olunca da, -h i ek in ilm ed en - tam bir " li
beral uygulam a"ya geildi.
Bam sz im paratorluktan yar-sm rgelem eye
1838 ylnda ngilizlerle im zalanan bir ticaret antlam a
s, T rkiye'nin Bat'nn ak pazar haline gelm esine ne
den olacak r aar.
Bu antlam ayla, O sm anl m paratorluu'nda, ticarete
-v a k tiy le - konm u olan kaytlar (yed-i vhid-tekel usul)
kaldrlr; ngilizlerin i ticarete girm elerine izin verilir. n
giliz tacirlerinin -O sm an l tacirlerinden ok daha avantaj
l b iim d e - i ve d ticareti yapabilm esi olana salanr.
1838'de ngilizlerle yaplan bu antlam ann benzerleri da
ha sonraki yllarda teki Bat devletleriyle de yaplr.
Sonu, ok gem eden eldeki y erli san ay in in k m esi
olur. A tlyeler ve tezghlar birbiri ardndan kapanrken,
isizler ordusu da yeni eklem elerle byr.
Osm anl ekonom isinin sm rgelem e sreci balam
tr.
Aslnda, gelien Bat kapitalizm inin etkisiyle zaten ge
rileyen Osm anl retici glerinin kesin tasfiyesine engel
olm ak iin, Bat'nn sanayi rnlerine gm rk duvarlar
ekm ek ya da var olan gm rk duvarlarn daha da y k
seltm ek gerekirdi. Ne var ki, bunun tam tersi yaplyordu;
328

gerekte yetersiz olan gm rk engelleri de kaldrlyor ve


tam bir liberalizm in uygulanm asna raz olunuyordu.
Ama ayn dnem de, dnyann en gelim i ve sanayile
m i lkesi olan ve liberalizm in am piyonluunu yapan
ngiltere, baka lkelerin sanayi m allarna kendi gm rk
kaplarn kapyordu.
Bat kapitalizm inin O sm anl m paratorluu iindeki
kprbalar olan aznlklardan oluan ibirliki burjuva
zinin gvenliini salayc -y in e Bat'dan g e le n - istek ve
neriler, reform " diye, 1839 G lhane Hatt- H m ayunu'nda, 1856 slahat Ferm an'nd a, 1859 Arazi Kanunnam esi'nde brokrasice karlanm aya allr.
Bu arada, ticaret antlam alaryla balayan sm rgele
me r, O sm anl devletini, m liyesi bakm ndan tam
bir iflasa srkler. D borlarn hzla artm asna karlk,
lkenin ve devletin gelir kaynaklar artm yor ve gn ge
tike yabanclarn eline geiyordu. Ve gn gelir, devlet,
elindeki parayla d borlarn yllk faizlerini bile tam ola
rak deyem ez durum a der. Bu iflasn kesin belgesi,
1881/de "D yu n - U m u m iye" (Genel Borlar) ynetim i
nin kurulm as olacaktr.
Dyun- Umumiye Meclisi, Osmanl devletinin ala
caklarnn temsilcilerinden oluan bir kuruldu. Grevi,
borlara karlk gsterilen vergileri toplamak ve alacak
llara datmakt. Yalnz bununla da yetinmiyor, ayn za
manda iletmecilik de yapyordu: Tuz ve ttn tekeli
(imalat ve ticareti) bu kurulua verilmiti. Grlyor ki,
Dvun- Umumiye, bir lkenin iktisadi ve mali bamsz
ln kesin olarak ortadan kaldran bir kurumdu ve em
peryalizmin Trkiye'deki beinci kolu durumundayd.

Trkiye, artk em peryalizm in boyunduruunda s


m rge tipi, yar-feodal-yar kapitalist bir ekonom idir. Bu
arada, lke, gitgide "B atllam ak ta"d r. Ama -n e h ikm et
s e - Batllatka da "sm rgelem ekte"d ir. Bunun gibi,
Bat'ya benzem ek iin Bat kanun ve kurum larn aktar
mak, "halka karn" yaplm t. Btn bu abalar, hep
halktan kopuk, giderek halkn zararna ve tepeden inm e
329

bir n itelik tayn ca, B atclar halka ters d ecek ve to p


lu m , iki y z y la yak n bir s red ir d ev am ed en b ir " ik ile
m e n in " iin e itilecek ti.
Devleti o gnn Bat modeline uyarak kurtarmak iste
yenler de ikiye ayrlyor zamanla.
Bir gr, reformlarn yukardan aaya ve devlet
eliyle yaplmasn neriyor. Ahm et Rza Bey ile Ziya Gkalp savunuyor bu gr. Baka bir gre gre, burju
va yetiebilmesi iin, yani "teebbs-i ahsi"nin geliebil
mesi iin, merkez devletin zayflamas, "adem-i merke
ziyet" gerekiyor. Bu gr de Prens Sabahattin Bey sa
vunuyor. Trkiye'de uzun sre etkinliini srdrecek iki
siyasal akmn temelleri atlm oluyor bylece.
Birinci grn en nemli temsilcileri, ttihat ve Terak
ki ile -1960'larn sonuna dein- CHP'dir. 27 Mays Hareketi'ni de bu dorultuda deerlendirmek gerekiyor. Hr
riyet ve tilaf, Terakkiperver Frka, Serbest Frka, Demok
rat Parti ve Adalet Partisi de ikinci akmn temsilcileridir.

m paratorluun yar sm rge haline gelii, zellikle s


tanbul ve zm ir gibi lim an kentlerinin nfus yapsnda
aka grlyordu. Bu kentlerde, yabanc serm ayeyle i
birlii yapan bir kom prador burjuvazi dom utur. Saray
ve byk paalar da, bu em peryalist sm r dzeninden
pay alan zm relerdir.
stanbu l'un bu ibirliki ve ou da Rum , Erm eni olan
burjuvazisinin im paratorluk ekonom isinde kurduu te
kelci sm r sistem inden yararlanam ayan ticaret bu rju
vazisi ise, R um eli'nde, zellikle Selan ik'te stlenm itir.
Bunlar, stanbu l'da gerekleen bir iktidar deiikliinin
kendilerine, bu tekelci sistem i ykm ak frsatn vereceini
um uyorlard.
Bu arada m eruti ve liberal bir rejim yanls Jn Trk
aydnlar da gizli olarak rgtlenir ve stanbu l'a kar ha
rekete geerler. 1908 kinci M erutiyet hareketi ve onun t
tihat ve Terakki iktidar -B alk an larn m illiyeti ideolojik
havasndan e tk ilen en - ilerici asker-sivil aydnlarla, R um e
li ticaret burjuvazisinin zlem lerini tem sil edecektir.
330

"Milli iktisat" gr ve denem eleri


ttihat ve Terakki iktidar, ngiliz ve Fransz em perya
lizm ine kar "m illi ik tisat" denem esine giriir: 1914'te
kapitlasyonlar kaldrr. m paratorluun para karm a
yetkisi, O sm anl Bankas'nn elinden alnr. Tarm ve sa
nayiyi zendirecek yeni bir gm rk sistem i kurar.
D aha da ilgin olan, devlet eliyle "m illi tccar" yarat
ma politikas gtm eye balar.
A ncak, baar salayam az btn bu denem eler. Yarsm rge toplum yaps deim eden, olduu gibi kalr.
Fransz ve ngiliz em peryalizm ine kar kan ttihat ve
Terakki kadrolar, sonuta, im paratorluu A lm an em per
yalizm i ve m ilitarizm inin kucana tutup atacaklardr.
M illi K urtulu H areketi, asker-sivil aydn kadrolarn,
A nadolu erafyla birlikte yrtp gerekletirdikleri bir
orta snf hareketidir. Bu hareket, sonu olarak, em perya
lizm in T rkiye'd eki nfuzuna darbe vuran "m illici", "anti-em peryalist" bir hareket olm utur. D evrim ci m illiyeti
kadrolar, bir yandan padiah, saltanat, hilafet gibi, em per
yalizm in bala baz siyasal organ ve kuru m lan orta
dan kaldrrken ve giderek cum huriyeti ilan ederken; te
yandan, em peryalizm e kar verilecek asl m cadelenin
"iktisadi bir m cadele" olacan da biliyorlard. Ancak,
bu m cadelenin yollarnn neler olaca konusunda ber
rak bir dnceleri yoktu. D aha dorusu, o gnk koul
larda, kapitalizm d en baka bir sistem in uygulanm asna
olanak olm adna gre soru yle ortaya konabilirdi:
N asl bir kapitalizm uygulanacakt?
Liberal mi, yoksa devlet m dahaleciliine ak bir ka
pitalizm mi?
1923 ylnda, zm ir'de, T rk iy e'n in iktisadi geleceini
kararlatrm akla grevli bir kongre toplanr: zm ir ktisat
K ongresi.
zmir ktisat Kongresi, iki ynden tarihsel bir anlam
tar.
Birincisi, kongrenin tarihiyle ilgilidir. G erekten
Kongre, Lozan grmelerinin yarda kesildii bir d
331

nemde toplanr. Lozan'a giden yol alm, sava alanlar


geride kalm, yeni Trkiye'nin uluslararas alanda her
ynden benimsenmesi kalmtr. te bu srada toplanr
Kongre.
Kongre'nin ikinci nemi, orada alnan kararlarda ken
dini gsterir: 1930'larn bana dein uygulanacak ekono
mik politikann temelleri burada atlr. Aslnda daryla
btnleen ve Kurtulu H areketi'ne kar km olan s
tanbul'un nclndeki sermaye evreleri, Kongre'nin
havasna egemen olurlar ve "liberalizm " lehine kararla
rn karlmasn salarlar.
stanbul'un zmir ktisat Kongresi'nde yer almas, si
yasal dourganln ilerde gsterecek, Terakkiperver
Cum huriyet Frkas ve Serbest Frka denemeleri kayna
n gerekte zmir ktisat Kongresi'nde yatan "elikili bir
lik" te bulacaktr.1

Ne var ki, zel giriim nclnde kalknm a politika


snn baar salam ad ve salayam ayaca ok gem e
den grlr. 1929 ylnda kapitalizm in b y k bu nalm la
rndan birinin patlak verm esi de, "d ev leti" bir politikaya
gidilm esini zorunlu klar. 1923-1931 yllar arasnda g iri
ilen "m illi m teebbis" yaratm a abas, sonuta, yabanc
i evreleriyle uzlam aya yatkn "ibirliki bir snfn" ge
lim esine yol am t. 1932'de balayan ve 1950'ye dein
srecek olan dnem , artk devletilik yllar olacaktr.
D evlet, ekonom ik yaam da, dorudan doruya giriim ci
roln oynayacak, y a ln z -d em iry o lla r g ib i-b irta k m alt
yap yatrm larn yapp, bunlar zel giriim in yararna
sunm akla kalm ayacakt.
Ancak, T rkiye'd e devletilik, kapitalizm in ztt olan
bir sistem olarak dnlm em i; tersine, kapitalizm i ve
kapitalistleri gelitirici bir "yed ek g " olarak ele alnm
tr. "D evlet k apitalizm i" sz de bunu belirtm ektedir.
T rkiye'de devletilik, en sorum lu m evkide olanlarca bi
le, "zel giriim in yapabildiini ona brakm ak, y apam a
dklarn yapm ak ve gerektiinde yine ona devretm ek" b i
1 Bu konuda ok ilgin bir yaz iin bkz. Yaln Doan, "A nadolu-stanbul
A yrm ", Cumhuriyet, 19 M ays 1981.

332

im inde anlalm ve uygulanm tr. D evletiliin ala


l ve uygulan biim i bu olunca da, sonuta bu ygul.m adan halkn deil, dorudan doruya - z e l giriim ad
altn d a - bir aznln yararlanaca akt.
N itekim yle oldu.
Ama, yle de olsa, devletilik politikas, lke ekonom i
sinin tem el yapsnn kurulm as, iktisadi bam szln
salanm as yolunda nem li kazanlar salam tr. Bunla
rn banda, zellikle 1933'ten sonra yabanc ortaklklarn
m illiletirilm esine hz verilm esi, 1933-1938 yllar arasnda
ilk 5 yllk kalknm a plannn uygulanm as gelir. Ayrca,
zel serm ayenin krl bulm ad iin kurm aya girim edi
i baz m odern kurulular, fabrikalar yine devlet eliyle
kurulm utur. Bu arada O sm anlIlardan kalm a d borla
rn da denm esine devam olunm utur.
D evletilik politikas, btn yanl tutum larna karn,
-d yardm ve borlanm alar o lm ak szn - bir lkenin ken
di kaynaklaryla kalknabileceini, sanayileebileceini tantlam tr. Bu politika sayesindedir ki, gen C um huriyet,
em peryalist devletlerin nfuz alan olm aktan byk ap
ta kurtulm aya balam , "u lu sal ik tisa t, ulusal sanayi"
hedefine -b ir l d e - yaklam ay baarm tr. Bylece,
1931-1945 yllar arasnda uygulanan devletilik politikas,
T rkiye'nin son 150 yllk yar sm rgelem e tarihinde,
em peryalizm e kar yrtt en ciddi ve tutarl baka Idr olm utur. Ne var ki, T rkiye'd e em peryalizm e yara
yl ortam kknden silinip atlam am ; em peryalizm in
yerli ortaklar ortadan kaldrlm am ; ulusal ve bam sz
bir ekonom i tastam am gerekletirilem em itir. Bu durum ,
11. D nya Sava ertesinde, iktisadi, sosyal ve giderek siya
sal planda bam baka bir gelim eye kaplar aacaktr.
II. D nya Sava ve ertesi, dnya tarihinde olduu gibi,
Trkiye tarihinde de gerekten bir dnm noktasdr.
Yeniden bam l ekonom i/e
II.
D nya Sava ertesinde, Trkiye'nin iktisadi ve sos
yal tablosu hayli ilgintir. Siyasal iktidar, C um huriyet'in
ilk yllarndan beri asker-sivil brokrat kadrolarn elin
333

dedir. Ne var ki, o yllardan bu yana -b ir l d e- burjuva


lam olan bu kadrolar, toplum da eitli snf ve z m rele
rin m uhalefeti ile kar karyadr.
- Bata, zellikle II. D nya Sava srasnda daha da pa
lazlanan ticaret ve m aliye burjuvazisi (dalm ve satm
clar, bankerler ve tefeciler...) m uhalefet etm ektedir. A yd m -brokrat kadrolarn hl iktidarda sz sahibi oluu,
onlarn daha b y k kr hayallerini kstekleyen bir engel
dir. O ysa bu kadrolarn iktidardan indirilm esi, yabanc
serm ayeyle ortaklklar kurm a, giderek em peryalizm le
b t n lem e" yolunu daha da aacak, yeni ve daha byk
sm r alanlar dourabilecektir.
- Esnaf ve toprak aalar m uhalefet etm ektedir. Bir
"to p rak reform u" yapm am bile olsa, "K y Enstitleri"
gibi kurulularla kyl kitlelere -b ir l d e - k gtr
m eyi baarabilm i aydn brokrasisinin, bir gn, kyl
kitlelerin uyanndan daha da baka nlem lere bavu r
m asndan kayg duym aktadr. Hele, byk toprak kar
larm sarsacak iftiy i T o p rak lan d rm a K an u n u 'n u n
-1 9 4 5 y ln d a - kabul edilm esiyle, tarm kesim indeki ege
m en zm relerin honutsuzluu bsbtn artm tr. B
tn bunlara son verm ek iin, onlar da iktidarda sz sahibi
olm ak istem ektedir bylece.
- Daha nem lisi, kk m em uru, iisi ve fakir kyl
s ile b y k h alk ynlar m em nun deildir. zellikle II.
D nya Sava srasnda -b ira z da brokrasinin beceriksiz
liklerinin d o u rd u u - skntlar kk m em ur ve iileri
iktidardan soutm u, yoksul kyller ise -b a ta toprak re
form unun yaplm am olm as y z n d en - C um huriyet'in
nim etlerinden faydalanam am tr.
- Bu tepkilere, II. D nya Sava sonlarnda totaliter re
jim lerin ykl ve dem okrasinin stnl de eklen
m itir.
Bylece i ve d zorunluluklar, tek partili dnem den
ok partili dnem e gelii gerektirm ektedir. Ve "id eo lo jik "
bir engel de yoktur buna. A sker-sivil brokrasinin bir si
yaset felsefesi olarak kabul ettii, devlet-toplum ilikile
rinde de uygulad "K em alizm " bu geie engel deil.
D em okrat Parti, ite byle bir ortam da doar (7 O cak
334

1946) ve ksa zam anda geliir. Halk ynlarnn geni ilgi


ve desteini grm esine karn, znde "h alk a kar" bir
harekettir. nk, karlar geni halk kitlelerinin karla
ryla ztlaan snf ve zm relerin szcsdr. D em okrat
Parti'yi, Terakkiperver Frka ve Serbest Frka ile ayn iz
gide saym ak olasdr.
"iftiyi Topraklandrma Kanunu"na muhalefetten
doan partinin kurucularndan bazlarnn kimlikleri,
partinin yaps konusunda bir fikir vermektedir: Adnan
Menderes, byk bir kapitalist tarm iletmesi sahibi; Ce
lal Bayar ise, finans-kapitalin -d ah a 1925'te Bankas'nn
bana getirdii ve sonralar uzun bir sre ktisat vekilli
ini elinde tutm u- bir temsilcisidir.

T icaret ve m aliye burjuvazisinin szcs olarak orta


ya kan D em okrat Parti, toplum daki en geri ve kapita
lizm ncesi kesim lerle, yani tefeci, aa, eyh ve dinci ide
olojiyle balaklklar kurarak, onlarn sm r a iinde
ki geni halk ynlarn evresine toplar ve 14 M ays
1950'de iktidara gelir.
D em okrat P arti'nin iktidar yllar (1950-1960), ite bu
snf ve zm relerin karlarnn nasl korunup gelitirildi
inin rnekleriyle doludur.
- D em okrat Parti, "T o p rak aal d zen i"n i koru m ak
la, iftiyi Topraklandrm a K anunu'nu rafa kaldrm akla,
byk toprak m tegallibesinin gnllerini ho etti. Bu
nunla da yetinm eyerek, H azine topraklarn b y k ifti
lere peke ekerek tarm daki sm r dzenini srdrd.
Bu yzdendir ki, topraklarn belli ellerde toplanm as ola
y hzland. Gittike yoksullaan, topraklarn yitiren ky
l ynlar da selam eti kentlere gte buldu. Bugnk
kentlerin gecekondu, sosyal m esken, belediye hizm etleri,
trafik gibi dertlerinin kayna aslnda bu olayda yatar.
- D em okrat Parti, ticaret ve m aliye burjuvazisine ve
bunlarn da gerisindeki em peryalizm e olan borcunu da,
ticarette devlet karm acln azaltm ak, yabanc serm a
yeye ayrcalklar salayarak zendirm ek, onunla tatl or
taklklarn kurulm asn desteklem ekle yerine getirdi.
335

Demokrat Parti'nin yabanc sermayeye kaplar aan


ilk kanunu 1951 ylma rastlar. Ne var ki, bu kanun yeter
siz grlr ve 1954 ylnda "Y abanc Serm ayeyi T ev ik
K anu nu" adyla, -yabanclara tand haklar bakm n
dan dnyada bir ei daha bulunm ayan- bir baka kanun
karlr. Ayn yl, -A m erikal uzmanlara hazrlattrlannl "P etrol K anu n u" kabul edilir. Ve kalknmaya temel
olabilecek bir kaynak, emperyalizmin -Trkiye'ninkiyle
elien- karlarna terk edilir.

Bylece, on yllk D em okrat Parti dnem i (1950-1960),


T rkiye'nin yeniden em peryalizm e "b a m l" bir lke ha
line gelm esine yol at. O ndan sonraki yllar, bu bam ll
gitgide artracaktr.
stelik, bam llam a ve yar-sm rgelem e politikas,
T rkiye'yi yeni bir "ifla s"n eiine getirm i ve "d bor
lar" kuaklar boyu srp gidecek bir dzeye ulam tr.
T rkiye'd e kk bir aznln palazlanm as urunda ya
plan bu borlarn denm esi yk de, halk ynlarnn,
em eki kitlelerin om uzlarna yklenm itir.
Trk ekonom isinin bugnk grnm udur: Tarm
da olsun, ticarette ve sanayide olsun, em peryalizm in etki
leri aka grlr. Ve ekonom inin btn bu kesim leri
-em p ery alizm in arptc etkileri y z n d en - kapitalistlem elerini bile, yar-sm rgelerde rastlanan biim lerde id
rak etm ektedirler. O rtaya kan, gerek bir kapitalizm de
il, da bam l ve geri b ir kapitalizm dir.
Kald ki, ekonom inin gerilii, yalnz kapitalizm in bu
arpk, eri-br, da bam l nitelii gsterm esiyle de
kalm az. lke, yer yer kapitalizm ncesi baz ilikileri de
barndrr.
Bylece, Trkiye, kapitalizm ncesi baz ilikileri barn
drm akla beraber, em peryalizm e bam l bir biim de kapitalistleen b ir retim biim ine sahiptir.
K apitalizm , bu niteliiyle, T rkiye'd e kalknm ann, ba
m sz ve ileri bir ekonom inin kurulm asnn yntem i ola
bilir mi?
T rkiye'd e sanayi kesim i ile tarm kesim ini de incele
yip, tem el sorunlarn saptadktan sonra bu sorunun yan
tn aratrm aya alacaz.
336

DAH A O K BLG
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tim ai Tarihi, 2 Cilt,
Ankara, 1971.
Doan Avcolu, Trkiye'nin D zeni, stanbul, 1968.
Niyazi Berkes, kiyiiz Yldr N eden Bocalyoruz? stanbul, 1965.
smail Cem, Trkiye'de G eri K alm ln Tarihi, stanbul, 1979.
Tevfik avdar, OsmanlIlarn Yar-sm rge Oluu, stanbul, 1969.
alar Keyder, Em peryalizm , A zgelim ilik ve Trkiye, stan
bul, 1976.
Karl Marx, Trkiye zerine (ev. S. Hilav - A. Tokatl), 2. Ba
s, stanbul, 1974.
M. Oka - . Perceval, japon K alknm as ve Trkiye (ev. F. Na
ci), stanbul, 1966.
Gndz kn, ktisat K ongresi, 2. Bas, Ankara, 1971.
zgr zlem, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi, stanbul, 1972.
Y. N. Rozaliev, Trkiye'de Kapitalizmin Gelime zellikleri (19231960) (ev. Azer Yaran), Ankara, 1978.

Oya Sencer, Trk Toplum unun T arihsel Evrim i, stanbul, 1969.


Stefanos Yerasimos, A zgelim ilik Srecinde Trkiye (ev. B.
Kuzucu), 2. Bas, stanbul, 1980.

OKU M A
JA PO N K A PT A LZ M N A SIL K U R U LD U ?
Japonya, Bat dnyasnn dnda kapitalist kalknma ynte
miyle endstrilem i tek lkedir. Trkiye'de teden beri Japon
ya'ya zenenler oktur. Bu zenti iki boyutludur. Bazlar derler
ki:
-

Japonya Bat'nm tekniini ald, kltrn dlad, Japon

trelerini ve geleneklerini srdrd, biz de yle yapmalyz.


Ayrca "Japon m ucizesi"ne yaknlmz kapitalizme bal
lmzla zdeleir. Trkiye'nin de kapitalist kalknma yoluyla
ada endstri toplumu olabileceine inanmak ve evremizi
inandrmak isteriz. Bu istek Japonya rnei ile desteklenir.
Peki, acaba Japonya nasl kalknmtr?
Gerek udur ki, Japonya'da adalama akm lan Trki
ye'den sonra balamtr. 19. yzyln nc eyreinde bile Ja337

poya dnyaya kapal bir lkeydi. Toplumun tlucu ve gerici


gleri yenilemeye ve kalknmaya kar direnilerini srdr
yorlard. Bu dnemde Japonya dnyann lunaparknda tarihsel
bir pavyon grnmndeydi.
Peki nasl oldu da "m ucize" gerekleti ve Japonya, Trki
ye'nin yapamadn yapp, kapitalist yntemlerle sanayilem e
yi baard?
Bu sorunun yant bilim adamlarnca aratrlp cilt cilt kitap
yazlmtr. Japonya'nn hangi koullarda kalkndn merak
edenler, belirgin yantlar alabileceklerdir. Ksaca ve madde
madde Japonya'nn kalknma koullan yle saptanabilir:
1) Japon kalknmas yoksul kyl ynlarnn sm rsne
dayanan bir nitelik tar. Kalknma sreci iinde kylnn en
kk bir siyasal ve sosyal hakk yoktur.
2) Yine bu kalknma ynteminde dnyann en ucuz iisi Ja
pon iisiydi. Sendikaclk, toplu szleme, grev gibi ada
haklan Japon emekisi sanayileme gerekleinceye dek tan
mamtr.
3) Kalknmann lokomotifi devletiliktir. Japonya'da kalkn
mann temel ve nc yatrmlar devlet eliyle yaplm ve yr
tlmtr. Daha sonra devlet fabrikalar ve irketleri, zel sek
tre ucuz fiyatla satlmtr.
4) Doa zen gin likleri bakm ndan yoksul Japon adalar,
kapitalist yntemle sanayileme srecinde dem okrasiden uzak
yaam, dikta rejimlerinin dzeni sregelmitir.
5) ok nemli bir nokta da, kalknma srecinde Japonya'nn
Bat kapitalizm inin basklarndan ve sm rsnden uzak ya
ayabilmesidir. in ve Hindistan pazarlar zerinde paylam
atmasna girmi emperyalizm, yoksul ve kk Japon adala
rn kendi haline brakmtr.
6) Japon kalknmas "n ce tketim , sonra retim " m odeline
ters bir gelim eyi simgeler. Tresel tutumluluk greneinde
yaayan Japon halknn yoksulluu siiregelirken, Japonya b
tn dnyaya ipek satm ak olanaklarn uzun yllar srdrebil
mi ve dsatm darboazn bylece aabilmitir.
7) Bam sz ve m illiyeti bir siyasal politikay Japonya ku
aklar boyu srdrebilmitir. Sanayileme sreciyle bamszlk
ve milliyetilik ilkeleri ekonomide ve siyasada tutarl bir btn
lemeye dnmtr.
338

eriye dnk yznde otoriter, darya dnk yznde ba


msz bir rejimle Japonya uzun srede sanayilemesini gerek
letirdi. Uzakdou'nun uzak denizinde corafyas oluan lu
"kapal adalar devleti" ne AET'ye yeydi ne NATO'ya ne Av
rupa Konseyi'ne ve ne de Amerika'ya balyd.
(lhan Seluk, "Japon Mucizesi ve Trkiye..."
Cumhuriyet, 18 Ekim I9K0)
SO RU LA R

1. Trkiye, bugn, iktisadi ve sosyal planda, hangi sre


iinde bulunmaktadr?
2. Trkiye'de, bugn egemen retim biimi nedir? Ve bal
ca nitelikleri nedir bu retim biiminin?
3. Kapitalizmin Bat'daki ve Trkiye'deki dou ve geliim
leri birbirinden farkl mdr? Farkl ise, ne eit bir farkllktr bu
ve hangi nedenlerden ileri gelmektedir?
4. Klasik Osmanl dzeninin sosyo-ekonomik zellikleri ne
lerdir ve Bat feodalitesinden temelde hangi noktalarda ayrl
maktadr?
5. Osmanl dzeninin 19. yzyl balarndaki tablosu nasldr?
6. Batllamann anlam nedir? Batllamay kimler, ne iin
istemitir? Ve ne olmutur sonulan?
7. 17. yzylda, Osmanl mparatorluu yar-smiirge bir top
lum durumuna nasl gelmitir? ngilizlerle imzalanan 1838 tarihli
ticaret antlamasnn ne gibi bir rol olmutur bunda? "Diiyun-
Umumiye"nin kuruluu, aslnda neyi dile getirmektedir?
8. ada iktisat tarihimizde "millici" araylar ne zaman
balar ve ne gibi denemelere yol aar?
9. Trk Milli Kurtulu Hareketi, hangi nitelikleri tar?
10. 1923 "zmir ktisat Kongresi" nasl bir kalknma modeli
nerir ve hangi sonulara ulatrr bu model Trkiye'yi?
11. Trkiye'de devletilik, niin, ne zaman ve nasl ortaya
kar? Tad anlam nedir ve hangi sonular dourur? Bu sonu
larn olumlu ve olumsuz olanlarndan hangileri daha ar basar?
12. Trkiye'nin II. Dnya Sava ertesindeki tablosu nedir ve
ne gibi gelimelere yol aar?
13. Demokrat Parti, aslnda hangi snf ve zmrelerin szcs
339

olarak domutur? Ve iktidar yllarnda iktisadi ve sosyal planda


neler yapm ve Trkiye'ye nelere mal olmutur bu yaptklar?
14. Trk kapitalizmi, giderek Trk ekonomisi, bugn hangi
nitelikleri tamaktadr? Bu niteliklerin ortaya kmas, temelde
ki hangi bozukluun sonucudur aslnda?
15. Japon kapitalizminin kuruluu hangi koullarda olmu
tur? Bu koullar Trkiye'de dn var myd? Ya bugn? (Okuma
parasn okuyunuz.)
SA N A Y KESM
Sanayinin anlam ve Trk ekonom isindeki yeri
Bir ekonom ide sanayi ve tarm , asl retken kesim leri,
-in a a t bir y a n a - tekiler, hizm et kesim ini oluturur. Sa
nayi kesimi de, kendi iinde, yapm (im alat), istihra (m a
den karm a ve ta oca sanayii), elektrik ve havagaz sa
nayii olarak ana kesim e ayrlr. Am a, genellikle sanayi
denildiinde, ilk akla gelen ve anlatlm ak istenen yapm
sanayiidir. nk gnm z ekonom ilerinde, yapm sa
nayii kesim ine oranla, teki sanayi kesim lerinin nem i ol
duka kktr. Yapm sanayiinde retilen m allar da e
ayrlr: tketim m allar, ara m allar, retim aralar. G e
rek kapitalist, gerek sosyalist retim de olsun, sanayile
m e, asl anlam yla retim arac retm ek dem ektir.
yle olduu iin de, sanayilem e, iktisadi kalknm a ile
zdetir bir anlam da.
Sanayi kesim inin Trk ekonom isinde nem kazanm a
ya balam as, 1950'lerden ve zellikle 1960'lardan sonraki
gelim elerle m m kn olabilm itir. Bugn ulalm olan
nokta udur: T rkiye'd e gelien kapitalizm in nitelii so
nucu, "darya ba m l" da olsa, sanayi Trk ekonom isin
de tarm a oranla birinci kesim dir artk.
1971 ylnn verilerine gre, snai retimin toplumsal
retim iindeki pay 90,3 milyar liralk bir retimle % 60 do
layndadr. Ayn yl iinde, tarmsal retim -ok elverili do
al koullara karn- ancak 58,4 milyar liralk bir retim d
zeyine ulaabilmitir. Bunun gibi, 1972 ylnn verilerine g
340

re, gayri safi ulusal hasla iinde -cari fiyatlarla- tarmsal


gelir 49,8 milyar lira iken, sanayinin katks 52,7 milyar lira
ya ykselmitir. Ayrca, son yllarda sanayi, gelime hz a
sndan da, tarm srekli olarak gerilerde brakmtr: Son on
yllk dnemde, tarmsal retimdeki % 125 'lik arta kar
lk, sanayide % 290'lk bir art gerekletirilebilmitir.
Son on yllk dnem de, sanayinin bnyesel deiim i ve
ekonom inin nclne ykselm esi, siyasal sonular ya
ratm akta da gecikm em itir: "M illi Selam et P artisi"n in do
uu ve AP iinden bir grubun ayrlarak "D em okratik
P arti"yi kurm alar, sanayideki gelim elerin dourduu
iktisadi kar atm alarnn siyasal plana aktarlm asyla
yakndan ilikilidir.
Sanayi kesim inin ana sorunlar
Btn bu gelim elere karn, sanayi kesim inin -T rk i
ye'de gelien kapitalizm in niteliklerinin so n u cu - nem li
sorunlar vardr.
N edir o sorunlar?
Trk ekonom isinde, sanayi kesim inin ana sorunlarn
u noktalar evresinde toplayabiliriz:
Son on ylda, sanayilem em izde ortaya kan gelime
gz nnde tutulursa, tketim m allar sanay iin in hl n
planda olduu grlr. Tketim mallar sanayii -k sm en
"m o n ta f'a dayanarak- byk bir gelim e gsterm itir.
Bu durum , bir bakm a piyasa koullarndan, bir bak
m a da kam u kesim inin tutum undan dom aktadr.
Piyasa koullan ve ekonominin iinde bulunduu du
rumun bir sonucu olarak, zel kesim, yatrmlarn, daha
ok tketim mallar retimine yneltmektedir. nk bu
dalda, kk apl yatrmlarda bulunarak ksa dnem
kr hesaplar yapmak olana vardr. te yandan, kamu
kesimi, yatrm mallar sanayiine plan metinlerinde yer
vermekle beraber, eitli nedenlerle uygulamada ayn ti
tizlii gstermemitir. zellikle, kinci Be Yllk Plan, bu
nun rnekleriyle doludur.

341

A slnd a "sosy al verim lilii" dk olan tketim m alla


r sanayim deki gelim enin gerek bir sanayilem e rayna
oturtulm as, yatrm m allar sanayiinin gelitirilm esine
ve ara m allar sanayim deki gelim enin srdrlm esine
baldr. Eer, gerek kam u kesim i, gerek zel kesim bu
konuda yeterli atlm gsterm ezlerse, yapm sanayiinde
-t k e tim m allar lehine o la n - dengesizlik srecektir. Eko
nom iyi "d a b a m l" tutan dallardan birinin tketim
m allar sanayii olduu gz nne alnrsa, daha da belirir
sorunun nem i.
- Trkiye'de yapm sanayii ile ilgili kurulular, denge
siz ve dzensiz bir biim de birka m erkezde toplanm tr.
Devlet statistik Enstits'nn verdii rakamlara g
re, stanbul, Ankara, zmir, Bursa ve Adana gibi be ilde
ki zel sanayi iyerleri, Trkiye'deki yapm sanayiinin %
69,2'sini kapsarken, teki btn illere, toplam olarak %
30,8 gibi bir pay dmektedir.
Bu rakam lar bize, T rkiye'd e sanayilem enin, corafi
p landa ne denli dengesiz olutuunu gsterm ektedir.
T rk iy e'n in sanayilem eden bekledii yararlar, snai faali
yetlerin dengeli bir biim de btn yurt dzeyinde ger
ekletirilm esine baldr. Bu salanm adka, Trkiye'de,
blgeler arasnda, zellikle Bat ile D ou arasndaki fark
llk daha da derinleecektir. Bunun ortaya karaca ikti
sadi ve sosyal sorunlar zm lem e gl, alm az bir
engel haline gelebilir.
- Sanayi kesim indeki gelim enin gnm zdeki bir
b aka sorunu, yeni kaynaklarn bulunm as ve bu kay
naklarn m aliyetiyle ilgilidir.
"S erm aye p iy asas" zerindeki tartm alarn z yle
aklanabilir: Sanayi, bu ndan sonraki gelim eleri iin "y e
n i", "k o u lsu z" ve "u cu z " kaynak aram aktadr. G elenek
sel olarak, bireylerd en bankalara, bankalardan da sanayi
ciye doru ileyen "k re d i" m ekanizm asn b ir lde de
itirm ek; para kaynann bireylerd en sanayi kurulula
rna dorudan ynelm esini istem ektedir.
N itekim , yalnzca 1970 ylnda "tah v il kararak" k ii
342

lerden alm an "d oru d an b o r" toplam , 387 m ilyon liray


bulm utur. Bu rakam , "serm ay e p iy asas"n m gelim esiyle
kukusuz b y yecek ve sanayi, zledii bir kaynaa ka
vum u olacaktr. Ne var ki, byle bir kaynak bu lm a yolu,
bir lde geleneksel kredi kurulularnn (zellikle ban
kalarn) karm a dokunabilecektir. D olaysyla, bu konu
da da bir elim e, zel k esim in kendi bnyesindeki bir
srtm e sz konusudur.
T rk sanayiinin daha baka sorunlar da var: "D a
rdan teknoloji getirm e" sorunundan "atl k ap asite" so
rununa dein ynla sorun... Ve hepsi de nem li. Ne var
ki -b a h si uzatm am ak i in - yalnzca hatrlatm akla yetini
yoruz bunlar. A m a, son olarak, ok nem li b ir sorun ze
rinde duracaz ki, o da "sa tm a " sorunudur.
Trk ekonom isi, sanayilem e yolunda birinci aam ay
tam am lam , dayanksz tketim m allar ile -b ir o ran d adayankl tketim m allar retim inde belli bir uzm anla
m aya kavuabilm itir. Ne var ki, tam bu noktada, 1969'lardan balayarak, satm a sorunu, btn aklyla kendini
gsterm itir. Bir kere, retilen rnlerin fiyatlar -d n y a
pazarlarna o ran la- hayli yksek olduundan, yapm sa
nayii "i pazar" a dayanm ak zorundayd. pazar da belli
bir doym ulua gelince, retim yavalam ve 1970'te
Trk ekonom isi ciddi bir bunalm la yz yze gelm iti.
Bu sorun, hl zm lenebilm i deildir.
Yapm sanayiinde ak bir biim de ortaya kan satm a
ve -b u n a bal olarak d a - yatrm sorunu, iki yanl zm
olanana sahiptir: Birinci olarak, i pazar iin yeni istem
lerin yaratlm as; ikinci olarak da, d pazar olanaklarnn
geniletilm esi gerekm ektedir. Btn bunlar, ara m al ve
retim aralar retim inde younlam ak ve dolaysyla
daha ucuza m al retm ekle gerekleebilir ancak. te, tam
bu noktada, Trk yapm sanayiinin geni lde "d a ba
m l" oluunun ortaya kard engeller dikilm ektedir:
Bu ballk, ksm en ara m al retim indeki yetersizlikten,
b y k lde de yatrm m allar sanayiinin gelitirilem e
m i olm asndan ileri gelm ektedir. snai retim in yr
tlebilm esi iin b y k apta ara m al ve yatrm m al da
lm gerekm ektedir. Bu durum , hem i piyasann bym e
343

hzm snrlam akta, hem de d d em eler dengesi zerin


de srekli bir bask esi olm aktadr.
D A H A O K B L G

zlem zgr, Sanayileme ve Trkiye, stanbul, 1976.


OKUMA

SA N A Y LEM EN N N ER ESN D EY Z ?
...Trkiye'de 1950'den bu yana nemli bir sanayi gelimesi
olmutur ve 1950'lerdeki enflasyon srasnda yurtta bulunma
yan birtakm tketim mallar bugn piyasada yerli sanayi tara
fndan karlanmaktadr. Ancak, bu gelime Trkiye'nin dnya
snflamas iinde "yar sanayilemi" lkelerin alt basamakla
rnda bir toplum olmak durumunu deitirmemi ve ulusal ge
lir iindeki sanayi paynn hzla artmasna henz yol amam
tr. Sanayi kesimindeki gelime yaval, bizim ngrlerimize
oranla, bir gelime yaval olarak da nitelendirilebilir...
amzda "sanayileme" ls deimektedir. yle ki:
Tketim mallar reten sanayilerin nemli bir blm gelenek
sel bir teknolojiye dayand iin, bunlarn bir lkenin "sanayi
leme gstergesi" olarak kullanlmasna birok iktisat ve ista
tistikinin kar ktn gryoruz. Artk daha ok yeni tekno
lojiye dayanan dinamik sanayi dallar lkenin "sanayileme
gstergesi" olarak kullanlyor. l bu olursa, Trkiye'nin
"yar sanayilemi" lkelerin neden alt basamanda kabul edil
dii daha kolay anlalr. nk "dinamik sanayi dallar"ndan
saylan kimya, elektronik makine, tat aralar vb. sanayileri
Trkiye'de henz emekleme dneminde bulunmaktadr:
Yar sanayilemi bir lke olmann birlikte getirdii birtakm
sorunlar vardr:
1.
Sanayimiz henz "yaratc" olma aamasna gelmemitir.
Bu bir kmseme deildir. Japonya ve talya da uzun sre ya
ratc olmayan, taklide dayanan bir sanayileme srecini yaa
mlardr. Ancak, bu lkeler artk yenilik yaratabilecek sanayi
leme biimlerine girmi bulunuyorlar. Bu aamaya eriememi
olmak Trk halknn kapasitesini kmsemek de deildir. Ni
344

tekim Bat Almanya'da Trk iilerinin altklar fabrikalarda


ufak bulularla organizasyona ve teknolojiye katklar yaptn
reniyoruz.
2.
Tketim mallan henz toplam sanayi mallarnn % 48'ini,
ara mallar sanayii ise % 38'ini vermektedir. Yatrm mallan ise
toplam sanayi mallar iinde daha % 15'i bulmayan bir dzey
dedir. Baka bir deyile, Trkiye, tketim mallar sanayiinin
ar bast, ara mallar sanayiinin gelimekte bulunduu, fa
kat yatrm mallar sanayiinin ise emekleme dneminde oldu
u bir aamadadr. Oysa, dinamik sanayi dallar bu ikinci ve
ncler iinde bulunmaktadr.
(Glten Kazgan, "Trk Sanayiinin Geliim Dzeyi ve Yarn"
konusundaki forumdan, Milliyet, 26 Kasm 1972)
SO RU LA R
1. Sanayi deyince, aslnda ne anlalmaldr?
2. Trkiye ekonomisinde, sanayi bugn nasl bir yer tutmak
tadr? Sanayilememizin hangi aamasndayz? (Okuma para
sn okuyunuz.)
3. Trkiye'de, bugn, sanayi kesiminin ana sorunlar nelerdir?
4. Tketim mallar sanayii, nasl bir yer tutmaktadr? Neden
leri? Bu yerin fayda ya da sakncalar nelerdir?
5. Trkiye'nin sanayilemesinde "blgeler aras dengesizlik"
derken ne anlalr? Bu dengesizlii gidermenin yollar nelerdir?
6. "Sermaye piyasas" zerindeki tartmalarn z nedir?
7. Sanayide "teknoloji getirilmesi" ve "atl kapasite" sorun
lar deyince ne anlalr?
8. Sanayide "satma" sorunu ne demektir? Bu sorunun z
m Trkiye bakmndan niin yaamsaldr? Ve ne gibi engeller
vardr zmn karsna dikilen?
TA R IM K ESM
Trkiye'de, 1960'lardan balayarak, tarm n ulusal gelir
iindeki pay -san ay i leh in e- gitgide dm ve bugn
ekonom ide b irin c i k esim olm a n ite li in i y itirm i olm ak
la beraber, tarm kesim ine ilikin sorunlar ve tartm alar,
345

gndem de nem lerini korum aktadrlar. am am al da bu


na. nk, tm sosyal deim e ve gelim elere karn, top
lam nfusun byk bir ounluu (% 61,2) hl krsal ke
sim de oturm akta ve geim lerini tarm dan salam aktadr.
Tarm daki kapitalistlem e ve yapsal deiim ler
Tarm daki sorun -o k a sanld g ib i- salt "adil bir
toprak d alm " sorunu deildir. Tm toplum ve ekono
m iyi ilgilendiren baka nem li sorunlar da karm za
karm aktadr. Ve ou, kapitalistlem enin dourduu, ta
rm daki yapsal deim elerin ortaya kard sorunlar
dr bunlar.
G erekten, C um huriyet'in ilk yllarndan 1950'lere de
in olan srede, T rkiye'nin iktisadi yapsna dam gasn
vuran kesim tarm kesim i olm utur. K apitalist ilikilerde,
1950'lerden balayarak grlen hzl gelim e, tarm da et
kiler. 1950'den balayarak - zellik le ilk drt y ld a - tarm
kesim inde kendim gsteren nem li retim art -b ak a
nedenlerin yan s r a - yeni topraklarn retim e alm as,
tarm da ileri girdilerin kullanlm aya balanm as, doal
koullarn tarm sal retim e elverili gitm esiyle ilgilidir.
1948 ylnda 13,9 milyon hektar olan tarm topraklar
nn genilii, 9 milyona yakn bir artla, 1956 ylnda
22,5 milyon hektara ulamtr. 1948-1960 aras ekilen
topraklardan ortaya kan 10 milyonluk artn, onda bi
ri kadar devletin datmyla, geri kalan blm ise Hazine'den ve ky orta mallarndan yaplan zelletirme
lerle" ilgilidir. Bu gelimelere bal olarak, tarmn ulu
sal gelire katks 1950'den 1960'a dein % 54,8 orannda
artmtr. Ayn dnemdeki tarmsal mallar retiminde
ki art daha da yksektir. 1950'de 7,8 milyon ton olan
tahl retimi, on ylda iki katna yakn bir artla, 1960 y
lnda 15,2 milyon tona ulamtr. Kapitalizmin gelime
si gerei, snai bitkilerdeki art, tahl retimine oranla
daha da hzl olmutur. Trkiye tarihinde on yllk hibir
dnem yoktur ki, tarmda bylesine hzl bir gelimeye
tank olunmu olsun.
346

Tarm kesim inde kendini gsteren bu gelim eler, dier


kesim leri de etkilem i, sanayi ve hizm et kesim lerinde de
nem li gelim eler olm utur. Bu deim e ve gelim elere
bal olarak nfusun nitelii de deim i, krsal nfusun
pay -g r e c e - azalrken, kentli nfusun pay artm aya ba
lam tr. P azar iin retim yaygnlam ve kyllerin p a
zarla olan ilikileri byk dzeylere ulam tr.
Tarm daki kapitalistlem e bir gerek olm akla beraber,
1960'lardan sonra T rkiye'nin iktisadi yapsn -" d a b a
m l" da o ls a - tarm dan sanayiye dntren gelim enin
bir sonucu olarak, tarm n ulusal gelir iindeki pay -sa n a yi le h in e - gitgide azalm aya balayacaktr. Bugn ise, snai
retim toplam , tarm sal retim toplam n at gibi, sa
nayi kesim inin ulusal gelire katks tarm gem i ve gelir
asndan tarm birinci kesim olm a niteliini yitirm itir.
Ekonom inin yapsal adan nitelik deitirm esi, sosyal
ve siyasal yapda da nem li deim e ve gelim eleri bera
berinde getirm itir. 1970'ler T rkiyesi'n in sosyal yapsn
da gler dengesi ve ilikiler, 1960'lardakinden hayli fark
ldr. Egem en snflar arasndaki ilikiler -g e n i l d edeim itir. 1960'lara dein siyasal iktidara dam gasn vu
ran ticaret burjuvazisi, bu yerini byk oranda kaybeder
ken, sanayi burjuvazisi ve m ali burjuvazi glenm itir.
Toprak sahipleri de siyasal plandaki glerini geni l
de yitirm ilerdir. te 1970'ler T rkiyesi'nin bylesine de
iik yeni ortam nda, tarm kesim ine ilikin sorunlarn na
sl zm lenm esi gerektiine herhalde sanayi burjuvazi
si karar verecektir.
Fakat nedir o sorunlar?
Tarm kesim inin ana sarm lar
T rkiye'de, tarm k esim inin zm bekleyen sorunlar,
-b e lk i- saylam ayacak denli oktur. Bunlarn iinde en
nem lileri unlar olsa gerek:
nce, tarm kesim inde nem li gelim eler olm asna
karn, retim hl doal koullara baldr b y k oran
da. B undan tr, retim ve dolaysyla gelir dzeyi, hem
ok dk ve hem de yllara gre byk dalgalanm alar
347

gsterm ektedir. eitli tarm sal rnlerin hektar bana


verim leri, dnya llerine gre olduka dktr. Bunu
douran en nem li neden de, ileri girdilerin Trk tar
m nda henz yeterince kullam lm am asdr.
rnein, Trkiye tarmnda bin hektara den traktr
says, talya'dan 15, Belika'dan 31, Lksemburg'dan 45
ve Bat Almanya'dan 60 kez daha kktr. Keza gbre
kullanm, spanya'dan 5, Yunanistan'dan 8, Fransa'dan
18 ve Hollanda'dan 70 kez daha azdr.
G eri kalm bir lke ekonom isi iin, hzl gelim enin te
m el gereklerinden biri tarm n alm asyla ilgilidir. K api
talist m antk iinde sanayilem e tarm sz dnlem ez.
Tarm , kentli nfusun gerek duyduu besin m addeleri ile,
sanayi iin gerekli yatrm m allarnn dardan satn alna
bilm esi, b y k lde tarm sal rnlerin dsatm nn artrlabilm esine bal bir durum dur.
Bugne dein tarm n bu grevlerini gereince yerine
getirdii sylenem ez. Eer yerine getirebilm i olsayd, sa
nayilem e abalar iin d kaynaklara gerek duyulm az ve
-b e lirli lde de o ls a - ekonom i da bam l bir hale gel
m ezdi. Bugnk durum uyla, tarm kapitalist m antk iin
de hzl bym eyi kstekleyecek bir niteliktedir.
Ayrca, tarm topraklarnn, gerek m lkiyet ve gerek
se iletm e bykl asndan dalm , byk bir den
gesizlik gsterm ektedir. eitli tarm sal iletm eler, fazla
sayda ve dank paralardan olum akta ve bu durum ,
olum suz ynde etkilem ektedir retim i.
Aslnda, kapitalist retim koullan altnda, topraklarn
ve buna bal olarak da retim in ifti aileleri arasndaki
dalm nn adaletsiz olm as doaldr. H atta, kapitalist
ilikiler gelitike gelir dalm daha da adaletsiz bir du
rum alacaktr. K apitalist retim in deim ez bir yasasdr
bu. Trkiye tarm nda bu dengesizlik yeterince vardr ve
gelir paylam na olduu gibi yansm aktadr: Tarm da en
az gelirli ailelerin % 2'si toplam gelirin % 6'sn alrken,
son dilim deki % 2 0 'si tarm sal gelirin % 49,6'sn ele geir
m ektedir. Baka bir deyile tarm c ailelerin % 80'i, yani 3
348

milyon 200 bin ifti ailesi toplam tarm sal gelirin ancak
% 50,4'iine sahip olurken, % 20'y i oluturan teki 800 bin
ifti ailesi toplam gelirin yarsn denetleyebilm ektedir.
Bu durumdaki tarm kesiminin klasik bir toprak re
formuyla dertlerinden kurtulaca, hele ekonomik gc
n artraca pek sylenemez. Byk iletmelerin elinde
10 milyon dnm kadar toprak bulunmaktadr. Bunun
tmnn devletletirildii dnlse bile, en az verimli
lik koullar gz nnde tutulduunda, yararlanacak aile
says 100.000'i gemez. Oysa yalnz topraksz aileler,
1963 saymna gre, 300.000'den fazladr. Gemiteki art
temposuna baklarak 1970 yllarnda 500.000'e vard
sylenebilir. Topra kendine yetmeyen, ortaklk, yar
clk yapan, cce iletmelerde gnbirlik yaayan aile sa
ys ise milyonun zerinde hesaplanmaktadr. Bylece,
klasik erevedeki bir toprak reformu Trkiye'de ancak
siyasal amaca hizmet edebilir: Kasaba erafyla ky aa
snn geleneksel egemenliini krmakta yardmc olabi
lir. Bu adan, nemli ve gereklidir. Yoksa, retimin art
mas ve ynlarn daha yksek bir dzeye erimeleri iin,
bu reformun, gl bir sanayilemeyle ve kooperatifi
likle beraber gereklemesi arttr.
Tarm kesim inde zm bekleyen nem li sorunlar
dan birisi de, Trkiye'nin tem el sorunlarna sk skya
bal olan tarm sal nfusla ilgilidir. Trkiye'de son yirmi
yldr, kentlem e olaynda byk m esafeler alnm asna
karn, tarm da yaayan nfusun says hl kabark bir
yekn tutm aktadr. ou kez, gizli ve ak bir biim de i
siz olan bu kesim , nem li bir istihdam sorunu olarak kar
m zda durm aktadr.
Sonu olarak, kapitalist m antk iinde sanayilem e ola
ynn gerekletirilebilm esi, byk oranda, tarm la ilgili
bir durum dur. Tarm da bu anlam da gndem de bekleyen
sorunlar zm lenm eden, hzl bym eye ilikin am ala
rn gereklem esi olduka gtr.

349

DAHA O K BLG
S. Aksoy, Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul, 1969.
B. Akit, Trkiye'de "Azgelimi Kapitalizm" ve Kylere Girii,
Ankara, 1967.
Cavit Orhan Tiitengil, Krsal Trkiye'nin Yaps ve Sorunlar,
stanbul, 1975.
OKUM A
K Y D EN K EN TE G
"Kyn iticilii"nin ar bast, "olanaklar/rahatlklar ve
umutlar" dnyasn simgeleyen "kentin ekicilii"nin de yer al
d "kyden kente g", bir "gei" dneminin bunalmlarn
yaayan 1970'ler Trkiyesi'ni btn boyutlaryla gzler nne
seren, ok yanl bir olaydr. Sanayileme ile atba yrmeyen,
salksz, baka bir deyile "demografik" nitelikleri ar basan
azgelimi kentlememiz, krsal bunalmn kente tanmasnn
tesinde bir oluumu ortaya koymaktadr: Bu oluum, "kyl"lerin "kentlilemesi" olarak adlandrlabilir.
"Mevsimlik g'Tere bal "kyl-ii tipi"nden sonra, im
di de srekli yerlemeye dayal "ne kyl ne kentli" yeni ku
aklar aamasnda bulunan kyden kente g olay, "gei" d
nemi sona erince "yeni" bir toplumu nmze koyacaktr.
Ana izgileriyle ufukta belirmeye balayan "yeni toplum" u
nitelikleriyle dikkatimizi ekecektir:
- Toplumsal tarihimizde ilk kez, nfusumuzun ounluu
"ky" yerlemeleri yerine "kent" yerlemelerinde oturacaktr.
- Sanayi ve hizmetler kesiminde alanlarn oran byk bir
art gsterecektir.
- Laik dnce, rasyonel dnya gr, iblm ve uz
manlama, yatay ve dikey rgtleme bizim toplumumuzun da
temel eleri olacaktr.
- Krsal yerlemelerde yeni bir dzenleme ve i organizasyo
nu zorunlu hale gelecektir.
- Artan sosyal refah ve dengeli dalm, blgeleraras denge
sizlikle kr/ kent yerlemelerindeki nitelik farklarn nicelik fark
lar haline getirecektir.
350

- Demokratik ynetimin koullar yaratlm bulunacaktr.

- Toplumumuz baka toplumlara yknme dnemini geride


brakarak, yeniden yaratc ve yapc olma niteliklerini kazana
caktr.
- Tarm toplumundan sanayi toplumuna gei aamas ta
mamlanacak, devlet-vurtta ilikilerinde sevgi egemen olacaktr.
Grld gibi, toplumumuzun byk oluumunu somut
latran "kentleme" krsal etkenlerden kaynaklanmaktadr. Ge
i dneminin bunalmlar iinde yaayan bizler, ou kez, gl
yerine diken zerinde durup dnyoruz. Elbette, gln dike
ni olduu gibi, kentlemenin de olumsuz yanlan vardr. Ne var
ki, kentlemeden doan sakncalar, en salkl biimde, yine
kentleme ile ortadan kaldrlabilir. te yandan, eer olaylar
bizim nmze gemise, bundan olaylar sorumlu tutarak iin
iinden kamayz. Toplumumuzun i dinamiklerince yaratlan
olaylar dzenlemek, ynlendirmek ve sakncalarn gidermek
bize der. Kyden kente g, buna bal olan "kentleme" ve
"kentlileme" srecini toplumumuza aydnlk getiren bir
umut saymak gerekir.
(Cavit Orhan Ttengil, Krsal Trkiye'nin
Yaps ve Sorunlar, stanbul, 1975, s. 226-227)
SORULAR

1. Tarm kesiminin, bugn Trkiye ekonomisindeki yeri ne


dir? Tarm kesimi ile ilgili sorunlar niin ok nemli sorunlardr?
2. Trkiye'de, tarmn kapitalistlemesi sreci ne zaman balar,
ncelikle hangi dnemde hzlanr ve ne gibi sonular dourur?
3. "1970'ler Trkiye'sinde, tarm kesimine ilikin sorunlarn
nasl zmlenmesi gerektiine herhalde sanayi burjuvazisi ka
rar verecektir" derken anlatlmak istenen nedir?
4. Trkiye'de tarm kesiminin ana sorunlar nelerdir?
5. Toprak mlkiyetinin dalmndaki dengesizlik hangi n
lemlerle giderilebilir? Bu nlemler iinde, zellikle toprak refor
munun bugnk deeri hakknda ne dnyorsunuz?
6. Trkiye'de kylerden kentlere gn iktisadi ve sosyal ne
denleri nelerdir? Bu olay, giderek "kentleme", Trkiye'ye nasl
bir gelecek hazrlyor? (Okuma parasn okuyunuz.)
351

KA PTA LZM N SO RU N LA RI VK G ELECE


G elim eler ve hedefler
Trkiye'de 1950'den ve zellikle 1960'lardan sonraki
gelim enin rakam larla ifadesi yledir:
~ 1963'te 108,7 m ilyar lira dolaynda olan gayri safi ulu
sal hasla % 65 artarak 1971'de 179,3 m ilyar liraya y ksel
m itir.
- T an m n ulusal gelirdeki pay % 41,7'den 1971'de %
28,1'e dm, sanayininki ise % 16,9'dan % 22,6'ya kmtr.
- Bu dnem de kii bana gelir 3.640 liradan 4.901 lira
ya ykselm itir.
-1963-1971 dnem inde, dalm ortalam a ylda % 8,7,
dsatm ise % 7 dolaylarnda bir hzla artm , bylece
1963'te 1,05 m ilyar dolar civarnda olan d ticaret hacmi
1971'de 1,85 m ilyar dolara ulam tr.
- Ayn dnem de yatrm lar -1971 fiyatlary la- ylda
ortalam a % 8,6 dolaylarnda bir hzla artarak, 16,7 m ilyar
liradan 32,4 m ilyar liraya ykselm itir.
Btn bunlara karn, Trkiye'nin sanayilem e soru
nunu byk lde zm lediini sylem ek hayli gtr.
Trk kapitalizm ini nm zdeki yllarda g ve karm ak
sorunlar beklem ektedir.
nce, toplum un nm zdeki yirm i ylda ulam ak iste
dii hedefler nelerdir?
D ev let P lan lam a T e k ila t'n n "Y e n i S tra te ji" adyla
yaym lad belgede, toplum un nm zdeki yirm i ylda
ulam ak istedii hedefler yle gsteriliyor:
- 1995'lerde 65 m ilyonluk bir nfus kitlesine ulaacak
olan Trk toplum u, yaklak 27 m ilyon kiiye i olanakla
r bulabilecek bir gelim ilik dzeyini kendisine hedef al
m ak zorundadr. Bunun anlam , bugne oranla hem 13-14
milyon kiiye ek i olana yaratlacak ve hem de -g n tim zn k ou llarn d a- gizli ya da ak bir biim de isiz
olanlara alm a olanaklar salanacak dem ektir.
- Btn bunlarn gerekleebilm esi, 1995'lere gelindi
inde, ekonom inin eitli kesim lerinde belli byklklere
ulaabilm i olm asna baldr: 1) Kii bana bugnknn
352

4 kat dolaynda bir gayri safi ulusal hasla; 2) Gayri safi


yurtii haslada, yaklak olarak tarm n paynn % 10, sa
nayinin % 40, hizm etlerin % 50 orannda yer tuttuu bir
ekonom ik yapya ulalm olm aldr. Bu hedeflerin ger
eklem esi iin ise, ylda -o rtalam a o la ra k - gayri safi u lu
sal haslada % 7,9, tarm sal haslada ylda ortalam a % 3,7,
sanayide % 11,2 ve hizm etlerde % 7,7 dolaynda art h
zna ulam ak gerekm ektedir.
- Bu hedeflere ulaabilm ek iin, sanayide baz nem li
m allarn retim inde 1970'ten 1995'e u gelim elerin olm a
s am alanm aktadr: 1970'te 1,5 m ilyon ton olan dem ir-elik retim inin 1995'te 20 m ilyon tona; kt retim inin
151.000 tondan, 4 m ilyon tona; elektrik retim inin 8,5 m il
yar K w /sa a t'd a n 125 m ilyar K w /sa a te ; plastik retim inin
17,6 bin tondan 1 m ilyon tona karlm as gerekm ektedir.
G nm z Tiirkiyesi, "k ap italist retim b iim i"n in
egem en olduu bir toplum dur ve nm zdeki yllara ili
kin byk nerileri kapitalist m antk erevesinde ele aln
m aktadr. Ne var ki, ngrlen hedeflerin gerekletirile
bilmesi iin baz nem li - n em li olduu kadar da etin ve
k arm ak - sorunlar gndem e girm itir. Aslnda, btn bu
sorunlar, Trkiye'de kapitalizm in gelim esini engelleyen
sorunlardr. "Y ap sal" bir nitelik tam aktadrlar nk.
nce nedir bu sorunlar?
Ve niin kapitalizm in gelim esine engel olm aktadrlar?
eitli sorunlar
Bugn ekonom im izin kar karya bulunduu nem
li sorun vardr. Bunlar, isizlik, enflasyon ve dviz ktl
dr.
im di her birine ksaca bakalm ve isizlikten balaya
lm nce:
- Bilindii gibi, lkem iz, bal olduu kapitalist dnya
sistem iyle birlikte -b u sistem in yinelenen bir hastal
o la n - bir ekonom ik bunalm dnem ine girm i bu lu nu
yor. D satm m z azalm , yatrm lar duraklam ve baz
retim faaliyetlerinde gerilem eler olm utur. te yandan,
dnyadaki bunalm ve isizlikten tr, darya ii gn
derm e olana da kalm am tr.
353

Btn bunlar, -asln d a ciddi o la n - isizlik sorununu,


btn btn eitlen d irin ynde etki yapm aktadr. ste
lik bu seferki ekonom ik bunalm - n cek ilerd en farkl olar a k - fiyat artlaryla (enflasyon) bir arada bulunm akta
dr. O ysa, bilindii gibi, enflasyon ve ekonom ik durgun
luk, yani isizlik, birbirinin ztt olan hastalklardr. Bi
rini iyiletirecek ila ve nlem tekini azdrr. Bu durum
zm daha da gletirm ektedir. nk isizlii azalt
m ak iin yatrm lar ve genel olarak harcam alar artrm ak
gereklidir. Am a bu yaplnca enflasyon daha da kkrtl
m olur. Bunun tersi de dorudur: Enflasyonu nlem ek
iin harcam alar ksm ak gereklidir. A m a bu yapld za
m an isizlik daha da artar.
-E n fla s y o n a gelince... Trkiye'nin 20. yzyln son y ir
mi ylm a ylda % 50 dzeyinde bir enflasyon hzyla ad
m n att, resm evrelerin yadsm asna karn, bir ger
ek. Bat'nn tank olduu enflasyonun da korkun biim
de stne taan bir hzdr bu. ktisadi adan kendi bana
stratejik kaynak, birikim , dalm ve kullanm sorunla
r getiren enflasyon olay, sosyal ynden de btn snf
sal yapy altst eden gelim elere nclk ediyor.
Bugn, T rkiye'deki enflasyon, tam bir gelir ekim esi,
yani bir gelir dalm sorunu halini alm tr. Bundan t
r de, kendi kendini iteleyen, kendi kendini besleyen bir
nitelik kazanm tr. H er gelir grubu, her snf ve tabaka, fi
yat artlarnn altnda ezilm em ek iin, kendi gelirini (c
retini, m aan, taban fiyatn, kr haddini, ald kiray)
artrm aya aba gsterm ektedir. Bir gelir dalm dengesi
ne ulalam adka, bu uralar ve onun sonucu olarak da
enflasyon srecektir.
Ekonom im izin kar karya bulunduu bir baka
nem li sorun, dviz birikim im izin yetersizlii soru nu
dur.
Bilindii gibi, Trkiye srekli bir dviz sknts ek
m itir. K alknm am z frenleyen darboazlarn en nem li
lerinden biri, hep bu dviz ktl olm utur. Geri, son yl
larda darda alan iilerim izin gnderdikleri dvizler
sayesinde bu darboazdan zam an zam an ktm z ol
m utur. Ancak, yine son yllarn d ticaret a bu dviz
rezervlerini silip sprm tr.
354

I
Btn tarihim izde grlm em i oranda ve m iktarda bir
ticaret adr bu. Hele, 1981'in d alm -satm a, 4,5
m ilyar dolarla, C um huriyet tarihinin rekorunu krm tr.
U fukta durum un d zelecein e dair bir iaret de y o k
tur. K apitalizm in bu nalm srd ke, d satm m z artr
m am z sz konusu deildir. Turizm ve ii dvizleri iin
de geerlid ir ayn yarg. Bu iki kaynaktan gelen dvizler
de kapitalist dnyadaki bu nalm srdke artm ayacak,
hatta azalacaktr belki de.
A ktr ki, bu konuda alnabilecek bir nlem de yok
tur. D aha dorusu alnacak nlem lerin b ir etki y ap m ala
r sz konusu deildir. H ele 24 O cak K ararlar'y la u ygu
lanm aya balan an salt parasal nlem lerle km azlardan
k urtu lm ak hi sz konusu deildir.
Y apsal adan arpk bir sanayilem enin cerem esini
ekiyoruz. Tam anlam yla "k k d ard a" bir sanayi b a
his konusudur. Bugn, T rkiye sanayii, getirdii dvizin
buuk katn yutm aktadr. Bylesine arpk b ir d zen
de d satm ne denli artrm aya urasak, dalm daha
b y k oranda y kselecek ve d dem e zorluklar yo
unlaacaktr. Plansz, program sz, nceliksiz, sonralksz d satm zen d irm eleriy le p o m p alan acak "ih racat
p atlam as" baz evreleri zengin edecek; am a dengeli bir
ekonom i ku rm ak iin y eterli olam ayacaktr.
zetle, bu h er sorunun da, kapitalist dzen iinde
srekli ve doyurucu bir biim de z m lenm esinde zaten
tem elli g lkler vardr. stelik u srada, bu nlar kap ita
lizm in ekon om ik bunalm ile de balan tld rlar. Bundan
tr, her sorun da, daha bir sre -v e belk i daha da
id d e tle n e rek - sreceklerdir.
T rk iy e'd e k apitalizm in gelim esini snrlayan soru n
lar daha da oaltm ak olas. A slnda, -p la n d a belirtilen
ve savunu lann te rs in e - T rk iy e'd e kapitalizm in g eli
m esini snrlayan tem el neden, yine bizd e arpk gelien
k ap italizm in kendisidir. Yani toplum daki retim b ii
m inin niteliidir. Soruna, dnya k apitalist sistem inin
b tnl , geri kalm lkeler iin uygulad politika
asndan baktm zd a, kapitalizm in iktisadi kalk n m a
m zda ne d ereceye dek yntem olabilecei daha ak bir
biim de ortaya kacaktr.
355

Kapitalizm , Trkiye'nin kalknm asn


gerekletirebilir mi?
Bilindii gibi, dnya kapitalist sistem inin ekonom ik
ynetim i, tekelci kapitalist (em peryalist) aam aya gel
m i olan devletler ve okuluslu ortaklarca yrtlr. Bu
y netim esas, kapitalist sistem in egem en olduu dnya
kesim ine, buradaki lkelere, belli bir iblm n kabul
ettirm ek ve buna uygun bir finansm an ve ticaret a ku
rup iletm ektir.
Em peryalizm in dayatt bu uluslararas iblm nde,
Trkiye gibi azgelim i lkelerin yeri az kr, az gelir geti
ren ileri yapm aktr. Tarm , m adencilik, turizm ve basit
im alat sanayii byle ilerdir. Em peryalizm , bir lkenin
sz konusu iblm nde kendisine ayrlm olan alanlar
da gelim esine engel olm az, tersine buna yardm bile
eder. nk ynetici durum da olan b y k tekelci serm a
yenin byyebilm esi, ancak sistem in de btnyle b y
m esine baldr. Bu da, aktr ki, sistem i oluturan btn
lkelerin her birinin kendisine den ii daha iyi yap m a
syla gerekleir.
unu belirtm ek gerekir ki, tekelci kapitalizm in planla
m olduu uluslararas iblm nde bir yapaylk ve
-a le la d e a n la m d a- bir zorbalk sz konusu deildir. K api
talizm in ileyi kurallarna gre, byle bir iblm do
aldr. rnein, ok byk aratrm a giderleri ve kurulu
serm ayesi isteyen ar sanayi dallarna, A m erika, ngilte
re, A lm anya, Japonya gibi engin, gelim i lkeler durur
ken bizim el atm am z -k ap italizm in m antna g re - eko
nom ik bakm dan yanltr. Byle olunca, bu alanlarn on
lara braklm as ve bizim de daha basit -d o lay sy la daha
az gelir sa lay an - ilerle uram am z gerekm ektedir.
te, em peryalizm in tem el sm rs, baka lkelere
dayatm olduu bu iblm dr.
Trkiye'd e gelim ekte olan b y k serm aye snf - t e
kelci dnya kapitalizm inin bir tem silcisi o larak - T rki
ye'nin sz konusu iblm ne uygun hareket etm esini
salar. D em ek oluyor ki, Trkiye'deki ada kapitalist
gelim enin yrtcs ve tem el gc olan byk serm a
356

yedarlar, em peryalizm in bir paras ve buradaki uygula


yclardrlar.
Em peryalist sm rnn -y u k a rd a deinm i olduu
m u z d a n - baka biim leri de vardr. B u nlarn banda,
yurtiin d eki yabanc serm ayenin kr aktarm alar gelir.
Birok hallerde bu krlar ok byk oranlara karlar.
Baka b ir sm r yolu, bal krediler verm ektir. Bu yol
la krediyi veren lke, borlu lkeden, verdiinden ok
fazlasn geri alr. Son olarak, m arka, lisans, ihtira berat
gibi snai ve ticari haklarnn fahi fiyatlarla satlm as da
bir sm r yoludur.
Bu biim lerde yaplan sm r, daha ak-seik olm ak
la beraber daha nem sizdir. nk, bu ndan kurtulm ak
iin, kapitalist ilikiler sistem inin dna km ak zorunluu yoktur. K apitalist ilikiler iinde kalknarak da, buna
kar m cadele verilebilir. A m a em peryalizm in tem el s
m rsnden, yani onun bir lkeye dayatt iblm nden kurtulm ak iin, m utlaka bu sistem in dna
km ak zorunluu vardr. nk, bu yaplm adka, sz
konu su ib l m n n b oyu n d u ru u n d an k u rtu lm ak
olanakszdr.
Nasl klabilir bu sistem in dna?
te bu noktada, karm za, em peryalizm in silahl zor
ba gc km aktadr. Em peryalizm etki alannn daralm a
sn asla istem ez. Bu tr kopm a eilim lerine iddetle kar
koyar ve daha olm azsa asker m dahale bile yapar.
II.
D nya Sava'ndan sonra, dnya tekelci kapitalizm i
nin silahl gcn N A TO ve onun iinde bir Birleik
A m erika tem sil etm ektedir. A ktr ki, bu g, yalnz ve sa
dece dnya tekelci kapitalizm inin karlar urunda kulla
nlacaktr. Bylece, bu balaa girm i bir lkenin, silahl
glerini yalnz kendi hesabna kullanm aya kalkm as,
N A TO ve A m erikan balaklnn m antna ve ileyi
dzenine aykrdr. 1964'teki Johnson m ektubu ve -K b rs
kartm as dolaysyla d a - asker yardm n kesilm esi, bu
nun byle olduunu artk hibir kuku brakm am tr.
A ktr ki, sm ren deil sm rlen bir lke olarak,
T rk iy e'n in tekelci dnya kapitalizm inin sm r alann
savunm ak gibi bir grevi, byle bir grevi yerine getir
357

1
m ekte hibir kar yoktur. Tersine zarar vardr. Bizim
iin yaam sal olan, bir yandan ulusal savunm am z g
vence altna alm ak; te yandan, em peryalizm in snrlam a
larndan kurtulup -isted i im iz g ib i- bir kalknm a olana
na kavum aktr. Bu her iki am ac gerekletirm enin y o
lu da, artk iyice ortaya km tr ki, lkem izi -N A T O ,
A m erikan sleri ve O rtak Pazar da iine girm ek z e re b t n em peryalist ilikilerden arndrm aktr.
N e var ki, egem en snflar byle bir gerein bilincinde
deildirler. A slnda yararlar da yoktur bunda. Em perya
lizm le ibirlii iinde, T rkiye'yi doasyla ve insanyla
yam alam ak bir varlk nedenidir onlar iin.
"stik rar p rogram " diye uyguladklar da, bir aldatm a
cadr bugn. IM F'nin "stikrar program " yalnz bu d
nem de uygulanm yor. 27 M ays'la birlikte uyguland, 12
M art'la birlikte uyguland, 12 EyllTe birlikte u ygulan
yor. A m a Trkiye de, her on ylda bir, birbirine benzer
d arboazlara girm ekten kurtulam yor ne hikm etse!
stnde zenle dnlm esi gereken bir olgudur bu.
yle sanlr ki, bu g n kapitalist retim koullar iinde
planlanan hedefler, yarnn T rkiyesi'nde sosyal snflar
daha da belirginletirecek ve bu nu n bir sonucu olarak da,
toplum un daha st dzeyde devinm esini kolaylatra
caktr. Am a, kapitalist ilikiler gelitike, kapitalizm in ne
m enem bir ey olduu daha iyi gzlenecek ve kapitalist
m antk iinde kalknm ann nasl halk ynlarnn om uz
larna yklendii, daha yaln bir biim de grlecektir.
Trkiye'de, bu g n egem en snflar, kalknm ada "k ap ita
list y olu " yelem ilerdir geri. A ncak unutm am ak gerekir
ki, am zda bir lkeyi kalkndrm ak, giderek kurtarm ak
iin, Bat serm aye evrelerinin zorlad m odelden baka
m od eller de var. H ele ekonom iyi dze karm ann bedeli,
m utlaka d em okrasiden ve zgrlkten vazgem ek ola
m az. Am a, bunu ispatlayacak olanlar da, T rkiye'de bu
gnk m odelin uygulayclar deildir. spat klfeti, hem
em ein hakkna h em de dem okrasiye ve zgrle sahip
km ay becerecek olanlardadr.
lerici, dem okrat ve devrim ci glerde ksacas.

358

KAYNAKLAR
Fethi Naci, Kompradorsuz Trkiye, stanbul, 1967.
Yaln Doan, IMF Kskacnda Trkiye, Ankara, 1981.
OKUMA

YEN SEV R: 24 O C A K K A R A R LA R I
Lord Curzon hakl kyor. Lozan'da smet Paa'ya "Ekono
mik alanda bir sre sonra nasl olsa bize geleceksiniz" derken,
gerekte Trkiye'nin siyasal tarihinin bu "gidi-geliin" bir y
ks olacan daha o zamandan vurguluyordu.
Demirel hkmetinin ald son ekonomik kararlar ite Lord
Curzon'un dile getirdii "teslimiyet"in en arpc rneini olu
turmaktadr. Demirel hkmetinin ald kararlar, zamlar ve de
valasyon bir yana, asl o kararlar Trkiye'nin Bat sistemiyle olan
ilikilerini tmyle ve derinden etkileyecek, Trkiye'yi tmyle
da daha da youn bir biimde balayacak boyutlardadr.
Her eyden nce, bu kararlarla devlet ekonomik alanda ye
niden rgtlenmektedir. Kararlarn uygulanabilmesi iin yeni
"Kurullar" oluturulmutur. rnein "Para-Kredi Kurulu" Mer
kez Bankas'n, eski deyimiyle "ilga etmekte", yani ortadan kal
drmakta ve Merkez Bankas'nm ilevlerini stlenmektedir. "Ya
banc Sermaye ve Tevik Uygulama Kurulu" Ticaret, Maliye, Sa
nayi ve Teknoloji Bakanlklar ile DPT'nin ilevlerini kendisinde
toplamakta, bu bakanlk ve kurulularn yetkileri kaldrlmakta
dr. Ekonomiye yn veren bakanlklar, kurulular, ad ne olursa
olsun, yetkisiz klnmakta ve bu kurullar sz sahibi edilmekte
dir. Hele "Koordinasyon Kurulu", neredeyse Bakanlar Kurulu
yerine gemektedir. Bunun Trkesi "Bakanlar Kurulu ilga edil
mi, yerine Koordinasyon Kurulu getirilmitir" demekten fark
szdr. Devlet byk lde yeniden ve yeniden, Bat'nn ve yer
li zel sermayenin istekleri dorultusunda rgtlenmektedir.
in ksa bir gemii vardr. Demirel hkmeti iktidara gel
dikten ksa bir sre sonra Ankara'ya drt bankac gelmi ve De
mire! ile birka bakann katld bir toplant yaplmtr. Asln
da, kararlar bu toplantnn dorultusundadr. imdi Demirel bu
toplant dorultusunda dviz bulabileceini ummakta, banker
lerin kendisini "byle karar alrsanz, para gelir" biimindeki
359

m-

y.

szleriyle balam grnmekledir. Ama, bu yaparken de,


hibir ilke tanmamaktadr.
1920 Temmuzu'nda arka arkaya alman yenilgilerden sonra
Damat Ferit Paa kabinesine Bat on gn zaman tanmtr. "Ya
bu kararlan alrsnz ya da koullar daha arlatrrz" demi
lerdir. Damat Ferit "daha ar koullarla karlamamak iin"
Sevr'in altna imzay basmtr. Nedir Sevr'de imzalanan belge?..
eitli maddelerinin zeti udur: "Bilcmle Trk liman ve de
miryollarnn serbeste kullanm... Kapitlasyonlarn yeniden
yrrle girmesi... ngiliz, Fransz, talyan yelerden oluan
mali komisyonun devletin gelirlerini artrmak amacyla nlemler
almaya yetkili klnmas... Memurlarn atanmas ve uzaklatrl
masyla ilgili kararlarn hzlandrlmas... Para ilemlerinin hz
landrlmas ve dardan bor bulmakla ilgili olarak bu mali ko
misyonun yetkilerle donatlmas... lkenin ekonomisinin iktisadi
ve snai rekabete almas... Yzde sekizden daha yksek gmrk
vergisi alnmamas ve gmrk vergilerinin indirilmesi..."
Sevr Antlamas siyasal alanda Lozan Antlamasyla son
bulmutur. Ekonomik alanda Trkiye eitli tarihlerde, eitli
iktidarlar yoluyla Sevr'in son bulmasma alm, ne var ki, bunu zaman zaman gerekletirebilmitir. Bugn vard noktada
ise, Lord Curzon'un hakll daha arlk tamaktadr. erde
ve dardaki sermaye kendisine en uygun ortam ite bu kararlarla bulmu durumdadr. Ekonomideki tekelleme, devletin yeniden rgtlenmesinde de kendisini gstermektedir. Te
kellemenin uygulanmas, bu konuda bir aksaklk kmamas
iin devletin "Kurullar" araclyla yeniden rgtlenmesi gndeme getirilmitir. Sermayenin iktidar budur ite. 141-142'ye
aykr durum budur ite. "Bir sosyal snfn bir baka sosyal s
nf zerine tahakkm" budur ite. Sevr'e dn budur ite.
Siyasal rgtlenmenin en gerekli olduu bir dnemde, de
mokratik kitle rgtlenmesinin en zorunlu olduu bir dnem
de, Trkiye bundan yoksun bulunmaktadr. Kararlardan daha
ac olan da budur.
(Yaln Doan, "Sevr'e Dn", Cumhuriyet, 4 ubat 1980)

360

SORULAR
1. Trkiye'de 1950'den, zellikle 1960'tan sonraki gelime
nin rakamlarla ifadesi nasldr? Btn bu gelimelere karn,
Trkiye sanayileme sorununu zebilmi midir?
2. Devlet Planlama Tekilat'mn "yeni stratejisi"ne gre, Tr
kiye'nin 1995 ylma dein ulamas gereken hedefler nelerdir?
3. Trkiye'de kapitalist gelimeyi engelleyen temel sorunlar
nelerdir? Ve niin kapitalizmin gelimesine engel olmaktadrlar?
4. Kapitalizm, Trkiye'nin kalknmasn gerekletirebilir
mi? Soruya, Trk kapitalizminin yapsal sorunlarn ve dnya
kapitalist sisteminin btnnn zellikle dayatt iblmn
gz nnde tutarak cevap veririz.
5. Ortak Pazar nedir? Trkiye'nin ilerisi iin neler vaat etmek
tedir? Trkiye'yi, Ortak Pazar'a gei dnemine sokan "Katma
Protokol" ile 1838 tarihli "Ticaret Szlemesi" arasnda bir ben
zerlik kurulabilir mi? Kurulabilirse niin? Kurulamazsa niin?
6. 24 Ocak Kararlar'nm anlam nedir? (Okuma parasn
okuyunuz.)

361

BLM II
TRKYE'DE SOSYAL SINIFLAR
T rk iy e'n in sosyal tablosuna baktm zda, her eyden
nce, snfl bir toplum olduunu grrz onun. Ne var
ki, "geri k alm ", fakat "kapitalistlem e s reci" iine gir
mi bir toplum un snflardr bunlar. Bylece "k ap italist"
ilikilerin ortaya kard snf ve tabakalarn yan sra;
geri kalm ln sonucu olarak, "kapitalizm n cesi" snf
ve tabakalar da sosyal tabloda yer alr. H er bakm dan,
gerek anlam yla kapitalist bir toplum un snflar tablo
sundan farkl bir tablodur bu.
Ve her snfl toplum gibi, Trk toplum u da "sn f at
m a la r n a sahnedir. Burjuvazi ve kapitalizm ncesi snf
lardan oluan "egem en gler"le -b a ta ii snf olm ak
z e re - "em ek i snflar" arasnda geen bir kavgadr bu.
Aada, Trkiye'de bugn var olan sosyal snflar -b u r
juvazi, ii snf ve kyllk olmak zere- "l" bir ayr
ma uyarak inceleyeceiz. Doallkla bu incelemeyi yapar
ken, "em peryalizm in yerli egemen gler"le olan ilikisini
de gzden uzak tutmayacaz. nk Trkiye'de bugn
emperyalizm eer iktisadi, giderek asker, siyasal ve ideolo
jik basksyla varsa, bu basky, ancak yerli egemen glerle
"ortak karlar" gderek koyabilmi ve koruyabilmitir.
BU RJU VA Z
Trkiye'de bugn, egem en snf ve zm relerin banda,
"b u rju vazi" gelm ektedir. O nun iinde, giderek sosyal g
ler dengesinde en etkin olan da "sanayi burjuvazisi "dir.
Trkiye'de burjuvazinin douu
K lasik O sm anl toplum u da snfl bir toplum du: Bir
363

yanda, "su lta n , ask er ve ulem a l s "n d en oluan ve


devleti temsil eden bir snf; te yanda, toprakta alan ve
"re a y a " denen snf. Topraklarn asl sahibi devlettir. R e
aya ise, o topraklar -b ir eit kirac sfat ile - kullanr.
Topran m lkiyeti devletin olduundan, reayann yarat
t artk-rn de devlete aittir. Bylece devleti tem sil
eden sultan, asker ve ulema ls "eg em en ", reaya ise
"ta b i" snftr.
Bu tabloda burjuvazi yoktur. Byle bir snf, ancak 19.
yzylda, d dinam iin yani Bat kapitalizm inin etkisiy
le ve ona tabi olarak doacaktr.
Gerekten, daha nce de belirttiim iz gibi, bata i dina
miin yetersizlii yznden, klasik Osmanl dzeninde ka
pitalist bir gelim e olmad. Osm anl m paratorluu'nda ka
pitalist gelime, ancak 19. yzylda ortaya kt, o da em per
yalizm in dnyaya egem en olm aya balad bir dnem e
rastlad. Bu gelim e, im paratorluun zellikle stanbul ve
zm ir gibi liman ehirlerinde, ou Rum ve Erm enilerden
oluan bir burjuvaziyi de douruyordu; ama, o burjuvazi,
aslnda yabanc serm ayeyle ibirlii yapan bir kom prador
burjuvazi idi. Baka bir deyile "u lu sal" deildi, olamazd
da... nk kapitalizm Osm anl m paratorluu'nda, ulus
lararas mali serm ayenin lkeye soktuu yabanc bir meta
gibidir. yle olunca da, ortaklar ulusal bir nitelik taya
mazd. Bizde, kapitalizm gibi burjuvazi de doularnda
ulusal bir nitelik tam azlar. Bunun sonucu olarak, kapita
lizmin devrim ci bir yoldan gereklem esi, ulusal burjuvazi
nin, serm ayenin ilkel biim lerini ve kapitalizm ncesi iliki
lerini -k en d i gelim esini salam ak z ere- ykm as ve re
tim glerini hzla gelitirm esi olana, daha im paratorluk
zam annda -tarih sel o larak - kapanm bulunuyordu.
D aha sonralar devlet eliyle bir "u lu sal burjuvazi" ya
ratlm ak istenecektir. Byle bir denem eye, nce im parator
luk zam annda ttihat ve Terakki iktidar giriecek ve baa
ram ayacaktr. C um huriyet Trkiyesi'nin ilk hkm etleri
nin program lar da budur aslnda. Ne var ki, 1930'lara de
in sren dnem de, ulusal burjuvazi yaratm a ve ulusal sa
nayiyi bu yoldan gelitirm e abalan baarya ulaam az:
1930'larda balayan "d ev letilik " politikas, sadece zel
364

kesimin el atm ad aknla kstl kalm ve gerekte kar


lar uluslararas mali serm aye ile birleen bir kesimi -d ev let e liy le - zengin etm ekten teye gidem em itir.
D a bam l, bu yzden de ulusal bir sanayi kurm aya
hibir zam an aday olm ayan byk kentlerin ticaret bu rju
vazisi, II. D nya Sava sonrasnda uluslararas tekelci
serm ayeyle yeni bir btnlem eye gitm ek isteyecek ve
feodal snf ve zm relerle beraber -tefeci-tacir serm ayesi
g ib i- serm ayenin ilkel biim leriyle ok daha nceden kur
duu balaa dayanarak, 1950'de iktidara gelecektir.
Ve 1950'erden balayarak da, siyasal iktidarda burju
vazinin arlkta olduu grlecektir hep...
Ticaret burjuvazisinin egem enliinden,
sanayi burjuvazisinin egem enliine
1950-1960 arasnda sanayilem enin byk dzeylere
ulat sylenem ezse de, 1960'lardan sonra sanayi yat
rm larna giden nem li birikim ler bu dnem de oluur. Bu
dnem de, burjuvazinin en gl kanad ticaret burjuva
zisidir. ktidarn, yani D em okrat Parti'nin de en gl ka
nad odur. Ne var ki, 1960'lardan sonra, zellikle 19631970 yllar arasnda, sanayilem ede, zellikle yapm sana
yiinde nem li gelim eler olur. Bu gelim eler, ticaret bu rju
vazisini srekli bir gerileyi iine sokarken, sanayi burju
vazisini de egem en bir g haline getirir.
1970'lerin bandan balayarak, sanayi burjuvazisinin
siyasal iktidardaki etkisi geni lde artm, AP'den
41'lerin tasfiyesiyle, siyasal iktidara byk burjuvazi iin
de damgasn vuran kesim sanayi burju vazisi olmaya
balamtr. Bunu, birok siyasal ve iktisadi gstergeden
karm ak olasdr: Kredilerin sanayi burjuvazisine doru
ak bir biimde kaymas, kotalarn sanayi burjuvazisinin
isteklerine gre dzenlenmesi, vb... Devalasyon ve bu
nu izleyen bir sr ekonom ik karar, byk burjuvazi
iinde sanayicilerin kazand arln belirtileridir, ilet
me vergisi, emlak ve teki alm-satm vergileri, sanayiyi
kolayca desteklemek iin karlan nlemlerdir aslnda.
365

G n m z d e, ticaret b u rju v azisi, b y k l d e, san ayi

burjuvazisine bam l ve ona uyum lu bir d u ru m d a g


r n m e k te d ir.

Sanayi burjuvazisinin byk bir hzla gelierek, iktisadi


ve siyasal alanda arln iyiden iyiye ortaya koyduu bir
gerek olm akla beraber, henz zlem ini ektii hedeflere
ulam aktan epeyce uzak bulunduu da bir baka gerektir.
Tekelci serm aye ve dourduu elim eler
T rkiye'de, burjuvaziyi incelerken, "tek elci serm ay e "d e n ve onun ortaya kard elim elerden de sz a
m ak gerekiyor. nk, bu elim eler, T rkiye'n in iktisadi
ve sosyal gndem inde nem li bir yer tutm aktadr.
Tekelci serm aye ad verilen bu zm re, en byk banka,
sanayi, ticaret, tarm ve em lak kodam anlar ile bir ksm
byk brokratlardan oluur. Bu oligari, sadece ekono
m iyi deil, ayn zam anda tm styapy denetim i altnda
tutar. Tekelci serm ayenin alabildiine rgtl olm asnn
nedeni buradadr. Am a b u zm reyi, i ve d sm r an
dan bam sz, dar bir erevede grm em ek gerekir.
Y erli tekelci serm aye, uluslararas tekelci serm aye ile
btnlem i ve i ie geerek kaynam bir durum dadr.
Bu kaynam , balca, ortak yatrm lar, d krediler, d ti
caret, em peryalist burjuvaziye verilen -o u kez onun da
y a tt - b y k ihaleler, em peryalizm in am alarna ve a
lm a tarzna uygun olarak yetitirilm i sivil ya da resm
ynetici kadronun ekonom iyi ynetm esi biim inde so
m u tl anm ak tad r.
Trk burjuvazisi iinde aznlkta bir zm reyi temsil
eden tekelci kesim , denetim altnda tuttuu serm ayenin
salad gten yararlanarak ekonom ik ve siyasal karar
m ekanizm alarn elinde bulundurm aktadr. Buna karlk,
burjuvazinin bir kesim i, tekelci serm aye kesim inin dn
da kalm tr. Tekelci serm ayenin gc ve lke apndaki
etkinlii, bu nlarn geliip glenm esini olanakszlatrm aktadr. Bu bu rju va kesim i, iilerin art deerine el ko
yarak kapitalist sm r sayesinde varlm srdrm ekle
birlikte, tekelci giditen zarar grm ektedir.
Bu bakm dan sz konusu burjuva dilim i tekelcilie
kardr.

I
K endi aralarnda am ansz bir yarm ay srdren bu
burjuva kesim ine, kk sanayi iletm eleri, ou rr
fabrikalar, kk m teahhitler, tula ve un fabrikalar,
konfeksiyon-trikotaj, torna-tesviye vb... atlyeleri girer.
"O rta b urjuvazi" ad da verilebilir bu zm reye.
Bu zmrenin tekelci sermaye ile olan elikisinin ana
elerini yle sralayabiliriz:
- Tekelci sermayenin, kendi retim alanlarna da el
atarak, nisbeten yksek teknoloji, pazarlama gc, yar
may nleyecek stn sermayesi ile kendilerini bu retim
alanlarnn dna itmesi;
- retimde kullanlan ham ve yan mamul maddelerin
fiyatlarnn genellikle tekelci odaklarca yksek dzeyler
de tutulmas, buna karlk rettikleri mallarn fiyatlar
nn kendi aralarndaki kyasya bir yarma sonucu d
k dzeyde kalmas, yani kr orannn dmesi;
- En nemlisi, sermayeleri ve rgtlenme dzeyleri
gsz olduu iin btn modern sanayinin can damar
demek olan banka sermayesinin kesin denetimi altndaki
kredi mekanizmasndan etkili lde yararlanamamalar...

unu da belirtm ek gerekir: T rkiye'de, orta burjuvazi


diye adlandrdm z, tekelci serm ayeye kar olan bu ke
sim, yalnz ierde tekelci serm aye ile elim e halinde b u
lunm am akta, d planda em peryalizm ile de elim ekte
dir. O rta burjuvazinin zam an zam an "u lu sal" birtakm ta
vrlar grlyorsa, bu, onun d planda em peryalizm ile
elikisinden dom aktadr aslnda.
Burjuvazinin, tekelci serm aye dnda kalm bu kana
dnn da, aslnda sm rc bir kesim olduunu u nu tm a
m ak, tekelci serm aye ile olan elikilerine karn -en in d e
so n u n d a - tekelcilem eyi ve tekel krlarndan pay alm ay
am aladn gzden uzak tutm am ak gerekir.
K k burjuvazi
K ent k k burjuvazisi, kk esnaf ve zanaatkar ile
retm en, m em ur, ii olm ayan reticiler, bir ksm ser
best m eslek sahipleri ve benzeri em ekilerden oluur.
367

Bu toplum kesim leri, gelirleri, artan yaam pahalln


karlayacak oranda artm ad iin, m addesel gereksin
m elerinin salanm asnda -h e r geen gn daha b y k glklerle kar karya kalm aktadrlar. K ent kk bur
juvazisi, son derece arlaan yaam koullarnn balca
sorum lusunun egem en gler balaklnn sm rs
olduunun bilincine vardklar lde dem okrat eilim
ler gsterm ektedirler.
Egem en gler balaklnn bir paras olan yksek
b rok ratlar ve yksek gelirli serbest m eslek sahipleri
dnda, kent kk burjuvazisinin nem li bir kesim i, toplum um uzun kalknm a srecinde, d em okratik ilikiler
iinde kendine den grevi yerine getirm eye adaydr.
Kk burjuvazinin ileriye en dnk ve ii snfna en
yakn kesim i, aydn kk burjuvazidir. K ent kk bu r
ju vazisinin eitli katlarndan an gereklerini ve toplu
m un hastalklarn grp sosyal adalet isteyen ve kendile
ri de egem en balakla eliki halinde olan bu kesim , toplum um uzda nem li bir dem okratik gtr.
A ydn kk burjuvazinin dinam ik kesim i olan genli
e gelince...
Btiin dnyada, 1960'tan ve zellikle 1967-1968'den
sonra, genlik hareketlerinin gittike gelitiini, lke si
yaseti zerinde daha etkin rol oynadn grrz. Fran
sa'da 1968'de ortaya kan ve gelien genlik hareketleri,
birok A vrupa lkesine sram , daha sonra da sm rge,
yar-sm rge lkelerin genliinin etkin kitle hareketleri
grlm tr. Burjuva toplum unun iine girdii bu nal
mn, kendisine byk zararlar verdiini gren kapitalist
toplum larn genlii, gittike artan bir biim de m cadele
ye atlm aktadr.
Trkiye'd e genlik hareketleri, 1968-69 yllarndan son
ra hzla gelim i ve hareketler 12 M art dnem ine, yani fa
izm in ak bir nitelik kazand dnem e dein, youn bir
biim de srm tr. 1968-69 yllarnda Trkiye'nin ni
versite genlii akadem ik baz sorunlarn zm ek ve ni
versite iinde antidem okratik uygulam aya son verm ek
am acyla harekete gem itir. Bu hareketler; ksa zam anda
genlie, kendi sorunlarnn, lke sorunlarndan soyut-

lanam ayaca gereini gsterm itir.


Ve geliim de bu ynde olm utur. Bugn gen kuak
olaylara ok daha duyarl olup, an gelim eleri karsn
da -y a l kuaklara o ra n la - daha dolaysz tepki gster
m ektedir.
te, bazlarnn genlii "b am sz bir sn f" olarak,
hatta toplum un "en ileri sn f" gibi gsterm ek istedikle
ri ve yine bazlarnn da genliin sosyal m cadeledeki
yerini grm em ezlikten geldii bir ortam da, sosyal bir
grup olan genliin zelliklerini, toplum daki yerini iyi
saptam ak gerekm ektedir.
G enlik, aslnda nedir?
G enlik, kendine zg nitelikleri ve grece bir bam
szl olan "sosyal bir grup "tu r.
G enliin bu kendine zg nitelikleri, belli bir lde,
yann zelliklerine baldr. Ne var ki, genliin bu
zelliklerini, gen kuan sosyal ve ekonom ik yaam
nn nesnel kou llan ile balantl olarak incelem edike,
genliin sosyal yaam daki roln aydnlatm ak olas de
ildir.
G em ite ve gnm zde genlik hareketlerinin yap
sndaki elikileri grm ezlikten gelen, genliin "tam a
men devrim ci n itelii"n i ileri sren grler olm utur.
G enlik hareketlerini douran balca nedenler olarak,
genliin atlganln ya da "d evrim ci gelen ei"n i gster
mek, sorunu basite indirgem ek ve saptrm aktan teye gi
dem ez. G enlii harekete geiren g, her yerde iinde
bulunduu m addesel koullar ve zorunluluklardr. l
kedeki ekonom ik ve sosyal bunalm , genlii harekete ge
iren balca etkendir. 1967-68'de btn dnyada genlik
hareketlerinin balam as ve zel olarak T rkiye'd e 196869 sonras genlik hareketlerinin younlam as -a n ca k ve
a n ca k - bununla aklanabilir.
DA H A O K BLG
Fulya Grses - Haan Basri Grses, Dnyada ve Trkiye'de
Genlik, stanbul, 1979.

369

OKUMA
BR G R G S Z SINIF: T R K Y E BU R JU V A ZS
Devrimini gerekletiremeyen snf grgszdr.
Kabaca smf, yeryz tarihinde gemiten gelecee ege
menliklerini kurmu, toplumlarm yaamna damgasn vur
mutur. Eskilerde aristokrasi, byk toprak sahibi... Sonra bur

juva, fabrika sahibi... Ve proletarya, emek sahibi...


Tarihte tarmdan endstriye geiin ncln yapan bur
juvazi, yaps ve yaratc zelliini ngiltere ve Fransa'dan ba
layarak Bat'da ispatlad. Bilim adamlar, mucitleri, gezginleri,
ressamlar, romanclar, ozanlar, m zisyenleri ve her eyiyle
yeni bir yaam biiminin haritasn izdi dnyaya... Bat dedii

miz zaman, temelde burjuva devrimlerinin yapsal ve biim


sel dnyasn anlyoruz.
Ve imdi kendi iinde fkran bir yeni gcn ve bir yeni
devrimin sanclaryla kvranyor bu dnya... Fabrika uygarl
nn rettii proletarya ynlar sendikalarn, niversitelerin, si
yasal partilerin rgtlenmesinde gmbr gmbr geliiyor. a
mzn yaratc gc, aln teri felsefesinin kayna, kendine z
g bir yeni dnyann koullarn iin iin hazrlyor bilim adam
laryla, ressamlaryla, romanclaryla, ozanlaryla, sosyologla
ryla, ekonomistleriyle... Yarnlarn dnyas, emekilerin dn
yasdr kukusuz. Batda burjuvazi proletaryann gcn, fikri
ni, sanatn benimsemi; toplum yaamnda yeni bir sentezin
arann insan haklarnn ve zgrlklerin gerei saymtr.
Bir de bizimki gibi, daha burjuva devrimlerini gerekletire
memi lkeler var.
Bat burjuva snfna zenen m ukallit evrelerin, kksz, dnsz, edebiyatsz, sanatsz, bilimsiz, resimsiz, mziksiz, heykelsiz; ama parasal grgszl, bu lkelerin apartman yn
larndan konaklarna, zengin salonlarndan szde niversitele
rine dek her yan sarm, bilim ve sanat dmanln yaanan
toplumun hayat biim i olarak benimsetmitir.
Ticaret odalarna kiralanm maskeli balo profesrleri, mte
velli heyetlerine sokulmu sahte bilim adamlar, ucuz alp, pa
halya satmak zerine kazk iadamlar, yurdun emekisine
dman kurulu-dzen koruyucular, yeryzndeki tm ileri

eylemlere ve insanln yaratc biitiin yeniliklerine kapal kal


maktan kokumu bir anlay iinde, banknot saltanat zerine
kurulmu yozlam bir dzenin rk kokular...
Bir herif-i naerif dnn ki, Anadolu'daki Am erikan ka
salarndan svire'deki Siyonist bankalarna dek her yerde sa
dan bol sfrl hesaplar bulunsun, ama hayat banknotun yeili
gibi rmekle gesin gndz ve gece... Kendisine birazck ya
knlap;
- Gel kardeim, u gzelim evrende yaamak, hayatn tadn
damanda duymak iin bir eyler yap...
- Ne yapalm?
- Al Aziz Nesin'in, Yaar Kem al'in, Orhan Kem al'in rom an
larm, bir kitaplk kur evinde...
- Allah gstermesin, hepsi komnist!..
- Ruhi'nin plaklarn al, trklerini dinle...
- eytan grsn yzn...
- Ulan herif! Duvarna birka gzel resim as. Abidin, Avni,
Cihat, Selim; bizim ressamlarmz bunlar...
- Bo ver, kimini srdm, kimini vatandalktan attm, kim i
ni defterden sildim...
- N zm ' oku be!.. Trk dilinin byk ozanm tan! Dilini
sevmeyen insan yurdunu sevemez ve yaamn taddr iir oku
mak...
- Nzm m? Dmanm benim o... M ezardan ksa yine g
merim ellerimle...

Duvarnda ressam, dilinde iiri, kitaplnda romancs,


niversitelerinde bilim adam bulunmayan bir grgsz s
nf... Hilton'da dn yapp, gbekinin klotuna banknot
sokuturmaktan baka zevki olmayan, kasaba hovardalyla
play-boy mukallitliinde mr tketen; arpk, zevksiz, renk
siz, utan verici bir snf Trkiye'nin yazgsna egemen bu
gn...
Evet, devrimini gerekletiremeyen snf grgszdr ve
Trkiye'nin yarn, mazlum ulusun uyan, emeki ynlarnn
iktidar ve aln teri lksnn ykselmesiyle kurtulacaktr.
Grgszln irkinliinden gerein gzelliine yneleceiz
o zaman...
(lhan Seluk, "Grgsz Snf", C um huriyet, 1 Mart 1975)
371

SORULAR
1. Trkiye'nin sosyal tablosuna bakldnda, her eyden n
ce, grlen nedir? Bu bakmdan, kapitalist toplumlarm sosyal
tablosundan fark nelerdir?
2. Trkiye'de bugn var olan sosyal snflar hangileridir?
Trkiye'de sosyal snflar incelerken, emperyalizmle olan iliki
leri niin gzden uzak tutmamak gerekir?
3. Trkiye'de, bugn, egemen snf ve zmrelerin banda
hangi snf ve onun iinde de hangi zmre gelir?
4. Trkiye'de burjuvazi ne zaman ve nasl domu ve geli
mitir? Bu bakm lardan Bat burjuvazisinden farklar nelerdir
bizim burjuvazinin? zellikle kltr plannda sonulan neler
olmutur bu farklln? (Okuma parasn okuyunuz.)
5. Trkiye'de, ticaret burjuvazisinin egemenliinden sanayi
burjuvazisinin egemenliine, ne zaman ve nasl geilmitir? Bu
geiin siyasal bakm dan sonular ne olmutur?
6. Trkiye'de "tekelci serm aye" deyince ne anlalr? Ve bur
juvazinin hangi kesim iyle ne gibi elimeler dourmutur bu
sermaye kesimi?
7. Trkiye'de "orta burjuvazi" derken ne anlalr? Orta bur
juvazinin "ulusal" tavrlarnn kayna nedir?
8. Kk burjuvazi derken ne anlalr? Kk burjuvazinin
yer yer demokratik eilimler gstermesinin nedenleri nelerdir?
Kk burjuvazi iinde, ileriye en dnk ve ii snfna en ya
kn kesim hangisidir?
9. Trkiye'de, genlik konusunda ne gibi grler ileri srl
mtr? Bunlarn doruluu ya da yanll nerededir? Gen
lik deyince, aslnda ne anlalmaldr?

SIN IFI
Trkiye'de, em eki kitleler iinde en bata geleni ve en
nem lisi ii snfdr: "D ev rim ci" ve -em ek i ynlar
iin d e - "e n ok rg tl " olm asndan ileri gelm ektedir bu.
Trkiye ii snfnn douu ve geliim i
Trkiye ii snf, el sanayiinin km eye balad, ilk
372

i
fabrikalarn kurulm asna geildii sralarda, 19. yzyl
balarnda dom utur. alm a koullarnn bozukluu,
geinm e olanaklarnn azl ve ynetim in aksakl, ii
snfnn ekonom ik m cadeleye atln hzlandrm tr.
Bundan dolaydr ki, 1872'den bu yana grevler olm u ve
iiler arasnda rgtlenm eye nem verilm itir.
i snfnn ekonom ik m cadelesini grevlerle srdr
m bulunm as, ii snfndaki birlik ve beraberlik ilkesi
nin ok ncelerden yerlem i olduu kansn glendirm ektedir. N itekim , T rk iisi 1875 ylnda 2, ertesi yl 3,
iki yl sonra 1878'de 3, bir yl sonra 1879'da 4 grev hareke
tine girim itir. H ele 1908 kinci M erutiyet dnem inde i
ilerin ekonom ik m cadeleleri, siyasal izler de tam ve
ii snfnn bilincine erenler kendi ideolojilerinin yaygn
lam as iin rgtlenm eye gem ilerdir.
Sendikalar kurarak haklarn aram ada birleen iiler,
bu haklarn aralksz kullanm ay salayam am lardr.
C um huriyet'in ilanndan sonra, ii snfnn, ne ekonom ik
alanda ne de politik alanda kendi gcn gsterm esine
olanak verilm itir. H atta uzun yllar "snfsz toplum "
edebiyat ile vakit geirilm i, iiler aldatlm , daha kt
s, ii snfndan sz etm ek, grevi savunm ak, ii haklar
n gzetm ek ar cezalar gerektiren sulardan saylm tr.
1946'da, T rkiye'nin ok partili ve dem okratik bir dzene
doru geii zorunlu olunca, ii sendikalarnn ve snf
esasna dayanan partiler kurm ann kanunsal olanaklar
hazrlanm tr. Ne var ki, ksa bir sre sonra, iktidar, iile
ri, giritikleri parti kurm a, sendika kurm a yolunda durak
latm ve cezalandrm tr. A ncak bir yl sonra gsterm elik
sendikalar kurulm as iin yeni bir kanun karlm tr.
i snf, 1947-1960 dnem ini, skntlar ve basklar al
tnda geirdikten sonra, 1961 A nayasas ile doal haklar
na kavum utur.
1961 A nayasas'yla alan yeni dnem de, T rk ii ha
reketi, yalnz iktisadi m cadele ile yetinm eyerek, yeniden
siyasal iktidara adayln koyar ve "T rk iye i Partis i"n i (TP) kurar (13 ubat 1961).
Bu yeni dnem , Trk sendikaclnda da bir aamadr.
1962 ylnda kurulan ve "T rk -I" diye adlandrlan hare
373

ket, aslnda A m erikan tipi bir sendikaclk anlayn temsil


etm ektedir. "P artiler st " bir sendikaclk anlaydr bu.
Bu anlay aslnda yle zetlenebilir: "Trk iisi, sa
a da sola da kardr. Btn siyasal partilere uzaktr. Si
yasal iktidara, ister sermaye snfndan, ister ii snfn
dan yana bir parti gelsin, sendikac iin fark etmez. Sen
dikann kapsndan particilik girmemeli. Fabrikaya siya
set sokulmamal. Partiler st kalmal sendikaclk. Sen
dikac olarak biz cretimize bakarz. Ekmek partisinden
yanayz. Giden aam, gelen paam dr!''

U zun yllar, bu anlay geerli kalr. Y arm m ilyon ii


yi kapsayan, T rkiye'n in en byk ii rgt (T RK-)
bu nu savunur. Ne var ki, bu tr sendikacln tem elde i
i kitlelerini u yu tm aktan baka bir ey olm ad zam anla
ortaya kar. Em eki ynlarn siyasal iktidarda sz sahi
bi olm adka ezilecei, sm rlecei gerei kendisini
belli eder. Bu bilinlenm e, sendikaclk hareketi iinde ye
ni bir kurulua yol aar ve iiler, ksaca D SK diye anlan
"D ev rim ci i Sendikalar K onfederasyonu"nun ats
altnda toplanm aya balar.
D SK 'i kuranlarn bir ksm , daha nce T P 'i de kuran
lardr.
1960-1970 yllar, T rk ii hareketinin ideoloji ve ey
lem plannda "a ltn yllar"d r. i snf, nicel ve nitel
planda b y k gelim eler kaydeder. A m a, ayn yllar, ege
m en snflarn gelien hareket karsnda byk korkuya
kapld klar yllardr da. Bu korku ve egem en snflarn
dtkleri bunalm , onlar -k e n d i alarn d an - bir z
m e gtrr: "1 2 M art faizm i" byle doar. 1970 ylnda,
Sendikalar K an un u'nu n baz hkm leri, srekli bym e
halind eki D SK 'in gelim esini engelleyici ynde deitiri
lir ve 12 M art M uh tras'nm hem en arkasndan, kanun d
h ibir eylem i grlm edii halde -"b l c l k y ap t"
b a h a n esiy le- Trkiye i Partisi kapatlr. Ve ii snf ve
onun ideolojisine (yani M arksizm e) kar youn bir bask
ya geilir.
i snf iin en kahrl yllardr o yllar.
374

Trkiye ii hareketinin bugnk tablosu


T rk ii hareketinin gnm zdeki tablosu udur:
- 1970'ler T rkiye'sinde ii snf, toplam nfus iinde
ki yeri bakm ndan da nem li bir arlk oluturm aktadr.
Toplam cretliler ierisinde sigortal ii ve em eki oram,
1972 ylnda % 54,4'e ykselm itir.
Yaplan tahm inlere gre, 1972'de 14,3 m ilyon dolayla
rnda olan igc arznn 8,8 m ilyonunun tarm, 1,5 m ilyo
nunun sanayi, 3,2 m ilyonunun hizm et kesim inde istihdam
edildii ve 750 bin kiinin de kentsel yrelerde, verim lilii
ok dk ilerde alt ya da isiz olduu sylenebilir.
Bunun yan sra, -o u n lu u Federal A lm anya'da olm ak
z e re - 1 m ilyon dolaylarnda Trk iisinin de yurtdm da alt gz nne alnm aldr. stelik bu kesimin
nem li bir blm , nitelikli iilerden olum aktadr.
stihdam alannn gnden gne artan igc arz karsn
da gitgide yetersiz hale geldii ve igc ihracnn bir don
ma noktasna vard Trkiye'de, nesnel koullar, Trk ii
hareketini, sendikal m cadele alannda olsun, siyasal m ca
dele alannda olsun gitgide artan bir hzla etkilemektedir.
- 1967 ylnda, T rk -'in A m erikan tipi partiler st
sendikaclk anlaynn bir aldatm aca olduu gerei kar
snda, D SK ats altnda rgtlenen Trkiye ii snf,
iktidarn ve iverenlerin b tn baskc engellem elerine
karn bu rgte doru akm aktadr. G nm zde, sz
geen rgte ye says yz binlerle llm ektedir. Tak
vim artk D SK iin alm aktadr. te yandan T rk -'in
bnyesinde ba gsteren zlm eler, gnden gne bu r
gt zaafa uratm akta, rgt iindeki sosyal dem okrat
m uhalefet gitgide gcn artrrken, D SK 'e doru kay
m alar oalm aktadr. Ekonom ik yap ve uluslararas tica
ri ve ekonom ik ilikiler bakm ndan A m erika ile taban ta
bana zt b ir durum da bu lu nan Trkiye'de, A m erikan tipi
sendikacln uzun m rl olm as bir hayli zor grn
m ektedir. 1967'de gerekletirilen D SK hareketi, 1971'de
beliren "so sy al dem okrat" sendikaclk hareketi, "A m eri
kan tip i" sendikaclktan ayrl hareketleridir.
Bugn iin, sendikal ii kitlesinin nemli bir kesimi,
375

CHP bnyesinde, kk burjuvazinin ilerici kanatlaryla birleerek, tekelci burjuvaziye kar kurduu balaklk iinde
siyasal potansiyelini kanalize etm ek olanan bulmutur.
Ancak, bugne dein, gcn -g en i l d e- burjuvaziyi
temsil eden siyasal partilerin desteinde siyasal mcadele
alanna aktarm bulunan ii snfn, nesnel koullar, siyasal
mcadele dzeyinde -T P denemesinin de verdii bir olgun
lu kla- daha etkili bir rgtlenmeye zorlayacakr.
D em okrasinin yurdum uzda yerlem esi ve kklem esi
iin gereklidir de bu...
DAHA OK BLG
Nermin Abadan, Bat Almanya'daki Trk ileri ve Sorunlar,
Ankara, 1964.
Ltfi Erii, Trkiye i Snf Tarihi, stanbul, 1951.
Kurthan Fiek, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf,
Ankara, 1969.
Dimitir imanov, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi (ev. A. R.
Zarakolu), stanbul, 1978.

OKUM A
N A SIL BR SEN D K A C ILIK ?
Trkiye'de sendikaclk, hibir zaman yapsal gereklere uy
gun ve zgr bir gelime gsterememi, hep gdmlenmitir.
Uzun yasaklk yllarnda, "ibirliki" bir modele gre dzen
lenmek istenen Trk sendikacl, lke siyasetinde burjuva de
mokrasisi ilkelerinin benimsenmesinden bu yana "tutucu" bir
Amerikan modeline gre kalplanmakta. Oysa, Trkiye gibi "ge
lien" bir lkenin sendikacl, ABD gibi "sper kapitalist" bir
lke sendikaclna benzeyemez. Nitekim, son birka yl iinde
patlak veren DSK ve sosyal demokrat hareketleri Trk-'in tem
sil ettii bu zoraki kalbn baarszln ortaya koymaktadr.
Trkiye'de sendikaclk devrimci bir nitelik tamak zorundadr:
Ancak, bu devrimcilik... Burjuva demokrasisinin salad im
knlar reddeden "Anarist" bir izgide deil, demokratik yol

lardan sonuna kadar yararlanan ve ii snfnn temel haklan


376

I
erevesini geniletm eye alan bir izgide olacaktr.
(Mete Tuncay, Alpaslan Ikl'nn Sendikaclk ve Siyaset
adl eserinin tantna yazs)

SO R U LA R
1. Trkiye'de, emeki kitleler iinde, en bata gelen ve en
nemli snf hangisidir? Niin?
2. Trkiye'de ii snf, ne zam an ve nasl doar ve geliir?
Bu geliimin aamalar ve sendikal plandaki zellikleri neler
dir? 1960-1970 yllarnn bu bakmdan nemi nedir?
3. Trk ii hareketinin gnmzdeki tablosu, nicelik ve ni
telik bakm ndan ne gibi zellikler tamaktadr? zellikle sen
dikaclk hareketi iinde ne gibi eilimler atmaktadr? Niin?
4. Trkiye'de sendikaclk, nasl bir izgi izlem elidir sizce?
(Okuma parasn okuyunuz.)

K YL L K
Trkiye'de, tarm kesim indeki snfsal blnm e ya da
k y l l k -to p rak tak i retim ilikilerine g re - drt bl m
de incelenebilir: 1) Tarm iileri, 2) Kk reticiler, 3)
Orta kyllk, 4) Byk toprak sahipleri. Bunlardan ta
rm iileri ve b y k toprak sahipleri (kapitalist iftiler)
tem el snflar, tekiler de ara tabakalar oluturur.
Tarm iileri, kk reticiler ve orta kyllk
T rkiye'de, hi topra olm ayanlardan bir m ilyon do
laynda aile tarm iilii yapm aktadr. K apitalist retim
koullar altnda genellikle byk ve orta iftilerce sm
rlen bu kesim , rgtl olm ad gibi, hem en hem en h i
bir sosyal gvenlik haklar da yoktur. ou kez, cret be
lirlenm esinde bile sz sahibi olm adklarndan youn bir
sm rnn boyunduru u altndadrlar...
Bu durumu douran nedenler birden fazladr: nce,
tarmda igc gereksinmesi hem ok dk ve hem de
377

1
mevsimliktir. Tarm kesiminde byk bir igc, gizli ve
ak bir biimde isiz olunca, cretlerin ok dk bir
noktada olumas doaldr. Ayrca, tarm iiliinin s
rekli bir nitelik tamamas, tarm iilerini belli mevsim
lerde almak iin kentlere srklemektedir.
Btn bunlar, tarm proletaryasnn rgtlenmesini ve
snf bilincine kavumasn gletiren nemli etkenler.

K k reticiler, Trk tarm nda tarm iileriyle bir


likte en b y k kitleyi olutururlar. ki m ilyondan daha
fazla ifti ailesinden oluan kk reticilerin, "y ar pro
leter" bir nitelii vardr. Snrl topraa sahip olm aktan
dolay, ikili bir sm r yntem iyle varlkl snflarn bas
ks altndadrlar: Bir yandan, sahip olduklar topraklarn
bykl ailelerinin gereksinm elerini karlam akta ye
terli olm adndan, tarm iilii yapm ak zorunda k al
m aktadrlar. Bu durum , kk reticilerin kapitalist re
tim koullan altnda genellikle b y k ve orta iftilerce s
m rlm esi dem ektir. te yandan, gerek tketim harca
m alar, gerekse retim giderleri iin gerekli olan nakit p a
ra sknts iindedirler. Srekli olarak tarm da izlenen bu
gerek, kk reticiyi bir de tccar ve tefeci serm ayesi
nin sm rs altna sokar. ou kez kk retici, r
nn ya daha h asat etm eden borland tccara devreder
ya da tefeciden ipotek karl yksek bir faizle bor ala
rak, sonunda elindeki toprandan da olur.
retilen rnlerin niteliine bal olarak, kk reti
cilerin belli bir blm cretli ii kullanmaktadr. rne
in, pamuk ve ttn gibi baz teknik bitkilerin retimi, 10
dnm byklkten sonra cretli iilii -sreksiz de ol
s a - kullanmak zorundadr.
Burada bir soru sorulabilir: cretli iilik kullanld
na gre, bu tip iletmelerin kapitalist iletme saylmas
gerekmez mi?
Bunu bir rnekle aklamak gerekirse, 20 dnm top
raa sahip bir ttn ekicisi, retimin nitelii gerei cret
li ii kullanmaktadr. Trkiye'de ttnn dnm bana
verimi 47 kg'dr. 20 dnmlk bir ttn iletmesinin, yl
378

da retebilecei ttn miktar bir ton ve bunun satn


dan elde edecei para da 100 bin lira dolayndadr. re
tim giderleri ktktan sonra elde kalan parann, ifti ai
lesini ancak geindirecek byklkte olduu ve ayrca bu
kk reticinin bizzat kendisinin de smr altnda ol
duu dnlrse, bu tr iletmelerin kapitalist nitelik
tadn sylemek olas deildir.

G ene krsal kesim iin orta kyllk diyebileceim iz


bir tabaka, yeterince topra olduu gibi, zellikle iyi h a
sat m evsim lerinde yannda birka tarm em ekisi altr
m ak olanan da bulur. Bu kyller, topraa iyice bal
ve "zengin lem e u m u du " iinde olduklarndan kk
burjuva nitelikleri daha belirgindir.
Bir yandan tefeci bezirgnln sm rs altnda olm a
snn, te yandan gelien tarm kapitalizm inin etkisiyle,
egem en sm r bakl ile eliki halinde olan bu ky
l tabakasnn, gerek toprak m lkiyeti koullanm as, ge
rekse teki youn styap koullanm alar nedeniyle, ilerici
bir tutum gsterm esi iin hayli sabrl alm a gereklidir.
Byk toprak sahipleri (kapitalist iftiler)
Trkiye'de, bugn kapitalist retim koullar altnda re
timde bulunan 150 bin dolaynda tarmsal iletme vardr.
Bunlarn ifti aileleri iindeki pay % 4 dolaynda kk bir
oran olmasna karlk, topraklarn % 40'n ve toplam tarm
sal retim in yarsna yaknn denetleyebilmektedirler.
Trkiye'de, byk toprak sahiplerinin kapitalistlem eleri, C um huriyet'in kuruluundan epeyce nce balam tr.
Osm anl m paratorluu'nda, tarmda kapitalizmden
sz edildii dnem, genellikle 19. yzyln son eyreini
kapsar. zellikle sanayi bitkilerinin ekim alanlarnn ge
niletilmesi, Cum huriyet ncesi Trkiye'sinde -k m
senem eyecek ld e- bir tarm kapitalizminin olum as
na yol amtr. Kurtulu Sava'n izleyen yllarda Bat
Anadolu ve Trakya'da Rumlardan, Orta ve Kuzeydou
Anadolu'da ise Erm enilerden boalan topraklar, pazar
379

iin retim yapan tarm iletmeciliini ve buna kout ola


rak byk toprak mlkiyetini gelitirmiti.
Tarm retimi -gen i lde- geleneksel ilkel aralar
la yaplyordu; ama feodal ilikilerin kalntlar da gn
den gne gerileyerek, yerini kapitalist mlkiyet ilikileri
ne brakm aya devam etmekteydi. 1929 dnya ekonomik
bunalmyla tarm rnleri fiyatlarndaki nemli d
ler ve kt rn yllar, Cumhuriyet ynetimini byk ta
rm reticilerini koruma nlemlerine yneltmi, bu alan
da kooperatifilik denem elerine giriilmiti.
Bu nlemler de, tarm kapitalizminin gelimesine ay
rca yardmc olmutur.

II. D nya Sava yllarnda tarm rnleri fiyatlarnda


ki hzl ykseliler, b y k toprak sahiplerini bsbtn
glendirecektir. yle ki, savan bitim inden hem en son
ra, b rokratlarn ynetim indeki C H P 'd en rahatszlk duy
m aya balayan byk toprak sahipleri, 1946 ylnda -tica ret burjuvazisinin b a lak l y la- D P 'y i kuracak ve bu
parti araclyla 1950 ylnda da siyasal iktidarn ortakla
rndan biri haline gelecektir.
Birleik A m erika'nn Marshall yardm erevesinde sa
lad tarm donanm , "m akinal tarm n" geni lde yay
gnlam asna ve byk toprak sahiplerinin iktidardaki du
rum larnn glenm esine yardm ettii gibi, karlk olarak,
byk toprak sahiplerinin em peryalizm le balakln da
glendirmitir. Byk toprak sahiplerinin ellerinde biriken
kazanlar ise, srekli olarak kentlere doru akmaktadr.
nem li bir birikim olan bu kazanlar, ticarethanelerin, ban
kalarn ve sanayi iletm elerinin serm ayesi haline gelecektir.
D P iktidarna son veren 27 M ays hareketi, byk top
rak sahiplerinin ekonom i ve politika yaam ndaki nem
lerinin -g r e c e - azalm as srecinde nem li bir dnem e
tir. Bu tarihten sonra byk toprak sahipleri, politik alan
da n plandaki yerlerini yitirm i ve gerilem ilerdir. Bu ge
rilem ede, bunlarn balaklar durum undaki ticaret bu r
ju vazisinin de arka plana itilm i olm asnn, 1960'tan sonra
politikada bird enbire n plana ykselen brokratlar ve sa
nayicilerle kar ztl iinde bulunm alarnn, kyl kitle
380

I
ler zerindeki ideolojik denetim lerinin -g r e c e - zayfla
m asnn ve son olarak T rk iy e'd e kent dnyasm dakilerin
ok daha ar basm asnn pay byktr.
Byk toprak sahipleri, gnm zde, b y k bir savun
m a sava verm ekte, sanayi burjuvazisi ve brokrasice ay
r ayr planlanan toprak reform undan - e n az zay iatlasyrlm aya abalam aktadrlar. Byk kapitalist tarm i
letm eciliinin verim liliini savunarak, toprak reform u
nun uygulam a alann -h l feodal kalntlar barn d ran Dou A nad olu 'ya ve -siy asal g erek elerle- G neydou
A nadolu 'ya kaydrm aya can atm aktadrlar.
Ne var ki, ekonom i ve politika dnyasnn Trkiye'deki
yeni tem silcileri, byk tarm gelirlerinin vergilendirilm esi
yoluyla sanayilem e iin yeni fonlar yaratlm asn, kent
em ekilerinin cret istem lerinin frenlenebilm esi iin tarm
rnlerinin fiyatlarnn -b ir l d e- drlm esini, kyl
kitlelerin satn alm a gcnn, ulusal sanayi m am ullerinin
srm n artracak biim de ykseltilm esini planlayadururken, byk toprak sahiplerinin toprak reform undan az
zayiatla kurtulm alar bile byk bir nem tam am aktadr.
G nm zde byk toprak sahipleri, kendi sosyal or
tam larnda nem lerini bir lde korum akla birlikte, ulu
sal ekonom i ve siyasal yaam da rol gitgide azalan bir
sosyal tabaka grnm ndedir. G eleneksel sm rc n i
telikleri, kapitalist dzenin yeni tem silcilerinden am ansz
darbeler yem elerine karn, onlar daim a baskc ve gerici
politikalarn bala ve destekisi, dem okratik ve ilerici
politikalarn ise dm an durum unda tutm aktadr.
Feodal kalntlar sorunu
T rk tarm kesim inde kapitalizm ncesi retim ilikile
ri var m dr?
V arsa bu kalntlarn arl ne kadardr?
Belli bir retim biim i sz konusu edildiinde, genel
likle o retim biim i eski retim ilikilerinden tm arn
m bir durum gsterm ez. rnein kapitalist retim b ii
m inin egem en olduu bir toplum da, feodal retim iliki
lerinin kalntlar bulunabilecei gibi, bu kalntlar top
I

381

lum da uzunca bir sre daha tutunabilir.


Feodal iliki koullar altnda retim de bulunan kyl,
artk-rn, derebeyi ya da toprak aasna, genellikle ay
n ve angarya olarak derdi. A rtk- riinn denm e biim i
ve niceliine derebeyleri karar verirdi. D orudan retici,
topra terk edem eyecei gibi, hibir zgrle de sahip
deildi. Bu zorlayc g, derebeyin sahip olduu asker
b ir g olabilecei gibi, bir eit yarg dzeniyle destekle
nen bir gelenekten ya da hukuktan gelebiliyordu.
Trkiye'de byle bir sm r biim inin olm adn syle
m ek olasdr. Fakat buna karn, lkede feodalitenin zl
m e andakine benzeyen ilikilere -a z da o lsa - rastlanabilmektedir. Yresel baz aratrmalar, airet reislii, eyhlik
ve tarikat reislii gibi geleneksel ve dinsel etkenlerle kyl
nn, tipik feodal ilikilerle sm rldn gstermektedir.
Tarmda feodal ilikiler, topraklarn btnne kii,
aile ve slalelerin sahip olmas ya da ortaklk biim in
de kendini belli etmektedir.
Ky envanter ettlerine gre, topraklarn btn bir
kiiye, bir aile ya da bir slaleye ait kylerin says, top
lam ky saysna oranla % 2'den daha kk bir rakam
dr. Bu orann en yksek olduu iller Dou ve Gneydo

u blgelerinde yer almaktadr. Trkiye'de bu tip kyle


rin 700 dolaynda olduu ve bunun da % 70'inin alt ilde
olduu dnlrse, bu kalntnn % 2 orannda bir ar
lk tad sylenebilir.
Ortaklk biiminde tarmsal retimde bulunan aile
lerin saysna gelince... Ky envanter ettlerine gre, bu
say 71.077'dir; 1970 tarm saym sonularna gre ise,
77.543 aile Trkiye'de ortaklk yapmaktadr. Bu tr i
letme biim inin en yaygn olduu iller Urfa, Diyarbakr,
Adana, Adyaman, Mardin ve Erzurum'dur. Tm ortak
aileleri feodal kalnt varsayarak, 70 bin dolayndaki or
tak ailenin, 3 milyon 800 bin ifti ailesi iindeki arl
% 1,8'dir. Ortaklkla ilenen tarm topraklarnn genili
i ise, 3 milyon 415 bin dnmdr.
Trkiye'de 280 milyon dnm topran tarmsal re
timde kullanld dnlrse, feodal kalntlarn ile
382

nen toprak asndan arlnn % l'den biraz daha b


yk olduu grlr. Ayrca, Trkiye'deki tm ortaklk
kurumlarma feodal kalnt demek de olduka gtr.

Sonu olarak, tarm da feodal kalntlarn % 2 dolaynda


bir arlk tadn sylem ek olasdr. Bu da b y k bir
arlk dem ek deildir.
D A H A O K BLG
S. Aksoy, Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul, 1969.
B. Akit, Trkiye'de "Azgelimi Kapitalizm" ve Kylere Girii,
Ankara, 1967.
smail Beiki, Douda Deiim ve Yapsal Sorunlar, Ankara,
1969.
smail Beiki, Dou Anadolu'nun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve
Etnik Temeller, stanbul, 1969.
M. E. Bozarslan, slamiyet Asndan eyhlik-Aalk, Ankara, 1984.
Cavit Orhan Ttengil, Krsal Trkiye'nin Yaps ve Sorunlar,
stanbul, 1975.

OKUM A
TA R IM LER N N D R A M I
Trkiye'deki tarm iileri sorunu, o ok sz edilen toprak

reformundan bile belki daha nemlidir.


Rakam lar ve gerekler incelendiinde, toprak reformundan
salanacak yararlarn ekonomi gelitike azaldn gryoruz.
1923'n, 1945'in bir toprak reformu ok daha etkili olabilecek
ken, gnm zn toprak reformu ancak Gneydou'da ve Orta

Anadolu'nun bir blmnde yararl olabilecek. Toprak refor


mundan beklenen sonularn nemli blm, rnein aalk
dzeninin tasfiyesi, toplumun normal gelime srecinde fakat
gecikme pahasna gerekleebiliyor. Reformun bu srece kata
bilecei hz zamanla azalyor.
Ekonomik gelime orannda reformun nemi klrken, bu
na karlk, tarm iilerinin says ve nemi -ayn gelimeden
tr- hzla artyor. Tarmdaki makineleme ve kapitalist ilet
383

melerin kuruluu, eskiden kendi kiik topranda alanlar ya


hut aalarn yannda ortaklk gibi iler bulanlar, bir anda top
raklarndan ve eski usullerden koparyor. Onlar, em eklerinden
baka satacak b ir eyi olm ayanlarn kategorisine dahil ediyor.
Bu gelimeyi rakamlardan izlemek mmkn: 1950 ylnda
tarm kesiminde bulunan "top raksz" ailelerin says 90.000
olarak belirtilmektedir. Trkiye'nin kapitalistleme srecinde
hz kazand ve tarmda makine kullanmnn balad 1950'yi
izleyen 13 ylda, topraksz ailelerin says % 400 artarak 1963'te
400.000'e ulayor. Ayn rakam, 1969'da 600.000 olarak belirtili
yor. Hi topra olmayan bu kyl ailelerine bir de ok az top
ra olup da geimini rgatlkla salayanlar eklenince (1963'te
400.000), lkemizde 1 m ilyondan fazla kyl ailesinin "tarm
iisi" kategorisine girdii anlalyor.
Gene istatistiklere gre, bu topraksz ailelere her yl 50.000
aile daha ekleniyor. Tarm iilerinin saysal art oran da eko
nomik gelime paralelinde byyerek 1952'de toplam tarm n
fusunun % 9'uyken, 1963'te % 17'ye, 1968'de % 29'a varyor...
Tarm iilerinin bu artan nemine karlk, ekonom ik ve sos
yal durumlar her dnem ihmal edilmi, haklan hie saylmtr.
Geri kalm lkeler edebiyatnn "topran lanetlenm ileri" deyi
mi, bizim tarm iilerimizin bir blm iin rahatlkla kullanla
bilir. Trkiye'nin tarm iisi, yllardr, hibir gvenlii olmakszn
aalar ve araclar tarafndan smrlm, perian edilmitir.
Tarm iilerinin gnmzdeki sorunlar, en basite indirildi
inde, u noktada zetlenmektedir: asgari cretlerin sapta
np fiilen uygulanm as; "d ay", "khya" gibi deyimlerle tanm
lanan araclarn ortadan kaldrlm as; tarm iilerine sosyal
gvenliin salanmas.
Gerekten, tarm kesimindeki ii cretleri grlmemi l
de dktr...
Mevsimlik tarm iilerinin yz binlere ulat blgelerde,
rnein ukurova'da em ek arz ile talebin dengesizlii, gl
b ir arac zmre yaratmtr. Belirli iler iin toprak sahibi adna
ii toplayan bu araclar, komisyonlarn iverenden alr gz
kp aslnda ii cretinin % 10 kadar bir blmne sahip k
maktadrlar. yle ki, haftalk cretinde 80 lira alaca bir du
rumda, arac iiye 70 liralk creti kabul ettirmekte ve aradaki
10 liray patrondan almaktadr.
384

Bir milyonluk tarm iileri kitlesinin sosyal hakk, gvenlii


ise yok gibidir.
Tarm iilerinin bir blmyle mevsimlik ve geici ilerde
almalar, dank iletmelerde kk topluluklar halinde bu
lunmalar ve gl rgtlere yeni yeni sahip olmalar, bu kesi
me bir alma dzeni getirilmesini zorlatrmtr.
nm zde hazrlklar yaplan "T arm Kanunu T asars"
ise, baarl olduu ve uygulama imkn bulduu lde tarm
iilerinin sorunlarn bir lde cevaplayacaktr.
Tasar, asgari cretleri, araclarn yerini devlet kurulularnn
almasn ve sosyal gvenlik kurallarn bu kesime getirip yerle
tirebilirse, bir milyonluk bir kitlenin dertleri bir oranda azalacak
tr. En az toprak reformu kadar nemli olan bir sorun kamu
oyunda etrafl ekilde tartlr ve asl ilgililerin uyarlar dikkate
alnrsa, tarm iilerinin durumu belki bir lde dzelecektir.
"T op ran lan etlen m ileri", artk btn dnyada benzeri
azalan, yok olan bir insan trdr. Bu tanmn Trkiye'de hl
var olmas, gemiin olduu gibi gnmzn de srtna yklen
mi bir sorumluluktur.
(smail Cem, "Tarm ileri", Milliyet, 8 Mart 1972)
SO R U LA R
1. Trkiye'de tarm kesimindeki snfsal blnme ya da ky
llk hangi snf ve tabakalardan olumaktadr?
2. Tarm iilerinin durumunu rakamlarla belirtiniz. Onlarn
durumu niin "dram atik"tir? Ve ne yaplmak gerekir durumla
rn dzeltmek iin? (Okuma parasn okuyunuz.)
3. Tarmda kk reticilerin durumu ne gibi zellikler ta
maktadr?
4. Orta kyllk hangi zellikleri tar?
5. Byk toprak sahiplerinin tarmdaki ayrcalkl yerini be
lirtiniz. Byk toprak sahipleri, ne zaman kapitalistlemeye
balar? Ve nasl bir izgi izler bu kapitalistleme? Byk toprak
sahipleri, Trkiye'nin ekonomi ve siyaset yaamnda bugn na
sl bir rol oynamaktadr?
6. Trk tarm kesiminde, bugn, kapitalizm ncesi retim
ilikileri var mdr? Varsa bu kalntlarn arl ne ldedir?
385

BLM III
TRKYE'DE DEMOKRAS
VE SORUNLARI
T rkiye'nin siyasal yaam nn, bugn gze ilk arpan
zelliklerinden biri u: D em okrasi, siyasal idealler iinde
"eg em en " olan.
Siyasal tablo, "d em ok rasi adna" yaplan m cadeleler
ve onlarn dourduu sorunlarla dolu. Snfl bir toplum
olm ann zorunlu bir sonucu olarak ortaya kan eitli si
yasal glerin byk bir ounluu, "dem okrasid en ya
n a" olduklarn ileri sryor. O toriter eilim ler -h a tta "12
M art R ejim i"n d e olduu gibi faist u y g u lam alar- siyasal
yaam zam an zam an karanla gm se de, geni zam an
boyutlar iinde ele alndnda, Trkiye -g z le grlr
b iim d e - bir dem okratiklem e sreci iindedir.
Ne zam an girer bu srecin iine Trkiye? Ve nasl gi
rer?
Bugn hangi aam asnda bulunuyoruz bu srecin?
"D em okratik o yu n "u n hukuksal kurallar nelerdir? Siya
sal yaam m zda rol alm siyasal gler hangileridir ve
dem okrasiyi nasl bir "y o ru m "a tabi tutm aktadrlar? Son
olarak, T rkiye'de, dem okratik m cadelenin ortaya kar
d sorunlar nelerdir? Ve nasl bir gelecek beklem ektedir
dem okrasim izi?
T rk iy e'd e, dem okrasi ve soru nlar, aslnda II. D nya
S av a'n d an sonra siyasal g ndem in ban a geer. Ne
var ki, gndem i o ierie kavu tu ran daha nceki geli
m elerdir.

387

T R K Y E 'D E D EM O K R A SN N DO U U
VE G ELM
D em okratiklem e srecinin balanglar
Trkiye, d em okratiklem e srecine ne zam an girer? Bu
sreci, tarihim iz iinde hayli gerilerden balatanlar vardr.
rnein Profesr Bahri Savc, bu srecin balangcn Koi Bey R isalesi'ne dein gt rm ektedir.1 G trlebilir de
bir bakm a. Am a, asl anlam l izgiler 19. yzyldaki geli
m elerin iinde ortaya kyor.
19. yzyln T rk toplum u iin bata gelen iki zellii
vardr: "K a p italizm "in girii ve "B at k u ru m lar"n m ka
bul. Birbirine bal bu iki olay T rkiye'd e hem en btn
kurum lardaki deiiklii belirlerken, dem okrasinin iktisa
di ve sosyal erevesiyle tipini de belirler.
Bu tarihsel ve sosyal ereve iinde dem okratiklem e
nin, nce anayasaclk hareketleri ile yakn bir ilikisi var.
A nayasaclk hareketleri de, bizde, 19. yzyln sonlarna
doru doar. Bunlar, "B at'd ak i anayasaclk hareketleri
nin birer serpin tisi" saym ak dorudur. N e var ki, snfsal
tem ellerden yoksun birer serpintidirler aslnda...
G erekten, Bat'd aki anayasaclk hareketleri, o toplum larn tem el yaplarndaki kkl bir deiikliin sonu
cu olarak grnd, daha ak bir deyile, burjuvazinin
-d a h a 18. y z y ld a- devlet ynetim ine sahip km a aba
syla ilikili olduu halde, O sm anl m paratorluu'nda 19.
yzyln ikinci yarsnda beliren anayasaclk hareketleri
byle snfsal bir n itelik tam yor.
N iin?
nk, daha nce de belirttiim iz gibi, O sm anl m pa
ratorlu u 'nu n b ata i dinam ii, Bat'd aki gibi bir burjuva
snfnn ortaya kp siyasal iktidar ele geirm esine engel
olm utur. Balangtaki slahat ferm anlar ve ondan sonra
gelen hareketler, daha ok, "brokrasiden gelen bir avu
in san n " km ekte olan devleti kurtarm ak iin dnebil
dikleri ve genellikle B at'd an aktardklar arelerden b a
ka bir ey deil. yle olunca da, yenilem e hareketleri gi* Bahri Savc, "D em okratik Yap Sorunum uz", Cumhuriyet, 5 M art 1974.

388

bi, O sm anl m paratorluu'ndaki anayasaclk hareketleri,


giderek "d em o k ratik lem e" abalan da "h alk n dnda"
-h a tta "h alk a k a r n "- yrtlen yzeysel birer aba ol
m aktan teye geem em itir.
Bizde, m od em anlam yla ilk anayasa, 1876 tarihli
"K an u n - E sasi"d ir.
G eri, O sm anl m paratorlu u 'nda, 19. yzyln ilk yl
larnda, hatta 18. yzyln sonlarnda "slah at" ve yenile
m e hareketleri balam , giderek "m ev eret u su l " do
m u ve bununla ilgili kurum lar ortaya km tr. A m a
bunlar, olsa olsa, m utlak otoritenin, ilerin daha iyi bilen
lere danlarak yrtlm esini salayan yardm c organ
lardr. Ve ne bu nlar ne de 1839 tarihli "G lh an e Hatt-
H m ayu n u " ile balayan Tanzim at dnem inin ferm anla
r, iktidar snrlam a niteliini tam adklar gibi, byle bir
am alar da yoktur.
Tanzim at ferm anlarnn gerisinde asl zorlayc gcn
"d b a sk " olduu da ok aktr.
1876 A nayasas ile, ilk kez "p arlam en to lu " bir dzene
geilir.
Anayasa, "Meclis-i Umumi" adn tayan iki meclisli
bir parlamento kurmaktadr. Meclislerden "Heyet-i
yan'Tn yeleri, padiaha -v e mr boyunca grevde
kalmak zere- atanmaktadr. "Heyet-i Mebusan'Tn ye
lerini ise halk semektedir. Ne var ki, "iki dereceli" ve
"kstl oy"a dayanan bir seimdir bu.
1876 A nayasas, "p arlam en to lu " bir dzen getirm itir,
am a "p arlam en ter" deildir o dzen: Bakanlar, giderek
hkm et, hkm dardan baka kim seye hesap verm ek zo
runda olm ad gibi, padiahn durum u da, gelim i par
lam enter sistem lerde grlen "sem bo lik devlet bakan "n m durum undan ok farkl. Fiilen olduu gibi hukuk
sal bakm dan da, yasam ann ve yrtm enin dizginleri as
lnda padiahn elinde. M utlakyetten m erutiyete geil
m itir am a, bir yerde sadece bir ad deiikliidir bu.
O sm anl m p aratorlu u 'n d a, parlam entolu dzenin
-h i olm azsa biim b ak m n d an - "p arlam en ter" bir nitelik
389

kazanm as, k in ci M eru tiy et'in ilanndan (1908) sonra


gerekletirilen eitli anayasa deiiklikleri ile m m kn
olacaktr. H km darn parlam enter b ir dzende gr l
m eyen " yetkileri kaldrlacak, hkm et de, M eclis-i M eb u san 'a sorum lu durum a getirilecektir.
- O sm an l m p arato rlu u 'n d a m eru tiy et d en em eleri
I. D n y a S a v a 'y la son a erer. H em en ark asn d an b a la
y an M illi K u rtu lu Sava d n em i, an ay asaclk h are
k etleri b ak m n d an da y ep y eni b ir aam an n b alan g c
olur.
G erekten, Trkiye Byk M illet M eclisi'n in toplan
m asyla, devlette egem enliin kayna ve kullanl ba
km ndan kkl b ir deiiklik olm utur: Egem enlik m ille
tindir ve tm iktidar m eclistedir.
2 Nisan 1920'de Ankara'da kurulan Trkiye Byk
Millet Meclisi, yalnzca yasama yetkisini kullanan basit
bir parlamento deildir; btn yetkiler onda toplanmtr
(meclis hkmeti sistemi). Artk, hkmdarl ve parlamentolu bir "meruti sistem" yerine, dorudan doruya
"meclis stnl"ne dayanan bir ihtilal ynetimi sz
konusudur.
1921 Anayasas, ite bu ihtilalci ynetim biimini d
zenler.
Bu geliim i, C um h uriyet'in ilam tam am lar. Ve m eclis
hkm eti sistem i ile parlam enter sistem i bir araya getir
m e abasnda olan 1924 A nayasas gelir arkadan.
1945'lere dek, C um h uriyet'in siyasal yaam "tek parti
li" dir. 1945'1 erde, yeni bir dnem e girm ektedir Trki
y e'n in siyasal yaam : " o k p artili" dzene geilm ekte
dir. K urtulu Sava sonrasnn zel koullarna gre y ap
lan 1924 A nayasas tek partili dnem de rahatlkla iler.
Fakat, 1945'ten sonra ar bir yk altna girer A nayasa:
" o k p artili" bir dzene erevelik edecektir artk. Bunun
iin birtakm deiiklikler geirm esi gerekirdi; onlar da
yaplm am tr.
Bylece, ok partili dnem de, anayasann aksam as ka
nlm azd. N itekim yle oldu.
390

Tek partili yaam dan ok partili yaam a


II.
D nya Sava ertesinde, T rkiye'n in iktisadi ve sos
yal tablosu hayli ilgintir. Siyasal iktidar, C um huriyet'in
ilk yllarnd an beri asker-sivil brokrat kadrolarn elin
dedir. Ne var ki, o yllardan bu yana -b ir l d e - bu rju va
lam olan bu kadrolar -d a h a nce de belirttiim iz gibi
toplum da eitli snf ve z m relerin m uhalefeti ile kar
karyadr: Bata, ticaret ve m aliye burjuvazisi olm ak
zere, eraf ve toprak aalar m uhalefet etm ektedir. Daha
nem lisi, kk m em uru, iisi ve fakir kyls ile b y k
h alk ynlar m em nun deildir iktidardan. Bu tepkilere,
II. D nya Sava sonlarnda totaliter rejim lerin ykl ve
dem okrasinin stnl de eklenir.
ve d zorunluluklar, tek partili dnem den ok parti
li dnem e geii gerektirm ektedir bylece. V e "id eo lo jik "
b ir engel de yoktur buna A sker-sivil aydn brokrasinin
bir siyaset felsefesi olarak kabul ettii, devlet-toplum ili
kilerinde de uygulad "K em alizm " bu geie engel de
ildir.
Aslnda Kemalizm, pozitivist, laik, milliyeti ve antiemperyalist niteliklerinin yan sra, "ok partili demokra
si" ye de inanyor. Cumhuriyet'in ilk yllarndan balaya
rak bir "tek parti" ynetimine gidilmise, toplum dzeni
ni deitirmek iin gerekli grlmtr de ondan bu.
Yoksa asl ama, ada uygarlk dzeyine varmak, Bat'ya karn Bat gibi olmak ve Bat'nn en byk zellii
olan "ok partili demokrasi"ye gemek. Nitekim, Atatrk
daha yaarken, iki kez denemesi de yaplm bu geiin:
1925'te "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas", 1930'da da
"Serbest Frka" kurulmu. Ne var ki, her ikisi de baar
szlkla sonulanan denemeler bunlar.
D em okrat Parti'nin douu (7 O cak 1946) byle bir or
tam da olur ve ksa zam anda geliir. H alk ynlarnn ge
ni ilgi ve desteini de grse, znde "h alk a k ar" bir ha
rekettir. nk karlar geni halk kitlelerinin karlary
la ztlaan snf ve zm relerin szcsdr. D a bam l
391

1
byk serm ayenin szcs olarak km tr tarih sahne
sine. Ve toplum daki en geri ve kapitalizm ncesi kesim
lerle balakln salam latrr; onlarn sm r a iin
deki geni halk ynlarna dayanarak iktidara gelir (14
M ays 1950).
ktidara geldikten sonra da, szcln yapt snf
ve zm relere borlarn deyerek, T rkiye'yi -y e n id e n em peryalizm e bam l bir lke haline getirir. Daha b a
larda kendisini gsteren ve gitgide younlaan m uhalefe
te kar da taham m l etm em eye balar. Parti, "d em o k rat"
adn tam aktadr, am a dem okrasiyi de yanl biim de
yorum lam aktadr. 1924 A nayasas'nn aksayan ynleri de
siyasal yaam n bunalm m younlatrm aktadr.
1924 A nayasas'nn, ok partili dnem de en ok aksa
yan ynleri neler olm utur?
M illi kurtulu hareketinin m eclisli bir ynetim sayesin
de baarlm as yepyeni bir egem enlik anlay dourm u,
ulus iradesiyle m eclisin iradesini birbirine kaynatra
rak, m eclis dnda bir ulusal irade aranm asn olanakszlatrm t. 1921 ve 1924 A nayasalar -T rk tarihinde ilk
k e z - "u lu sal eg em en lik " kavram n, parlam entonun var
lyla kaynatrlm bir biim de, siyasal felsefesinin te
mel kurallar arasna koyuyordu. Byle bir yorum , tek
partili bir ynetim de aksaklk dourm ayabilirdi, nitekim
dourm am tr. A m a ok partili bir dzende, m ecliste o
unluu ele geiren bir partinin kendisini ulusal iradeyle
bir tutm as gibi bir sapm aya da yol aabilirdi.
N itekim at da...
D em okrat Parti, 1950'de, byk bir ounlukla iktida
ra gelince, kendi ounluunun iradesini ulusal irade ile
zdeletirdi ve -a sln d a ulusal iradenin bir parasn
tem sil e d e n - m uhalefete kar vey evlat m uam elesi yap
m aya balad. Bylesine bir zihniyetin egem en olduu bir
ortam da, parlam enter dzenin gerektirdii ve b y k bir
ksm M eclis itznde zaten bulunan davran kural
larnn uygulanm asna olanak yoktu. A slnda, A nayasa'm n yeni bir yorum la, giderek yaplacak bir deiiklik
le, ok partili yeni dnem e uydurulm as olasyd. Ve Anayasa'd a bir deiikliin gerektii yllar da asl o yllard.
392

Ne var ki, D em okrat P arti'nin tem sil ettii karlar, ylesi


ne bir yorum ya da deiiklii srgit nleyecekti.
nledi de...
Ve ortam bu olunca, tartm alar da anayasa sorunlar
zerinde topland.
A ncak, Trkiye'nin sorunlar, dorudan doruya ana
yasa sorunlar olm aktan ok, iktisadi ve sosyal yap sorun
laryla ilgili idi. "D em okrasinin n k ou llar"m , ancak bu
sorunlarn zlm esi salayabilirdi. Sorunlar yalnz ana
yasa sorunlarndan ibaret saym ada -t rl etkenlerin yan
sr a - o yllarn siyasal kadrolarnn yetersizlii de rol oy
nam tr elbette.
27 M ays ncesindeki tablo budur.
17 M ays hareketi ve 1961 Anayasas
1959 y lna gelindiinde D em okrat Parti ve byk ser
m aye b ir km azn iindedir. Tarm ve ticaret alanlarnda
ok dar b ir kesim in elinde tekellem i serm ayenin karla
r dnda kalan btn toplum kesim leri, bata kapitaliz
min 1950 sonras gelim esinden gerekli pay alam am sa
nayi kesim i olm ak zere, kk burjuvazinin brokrat
kesim leri, kyllk, kent orta sn flan D P 'y e cephe al
m aya balam lardr.
M uhalefete kar taham m lszl zaten ok daha n
ceki yllarda balam olan DP, son yllarda evresindeki
m uhalefet younlatka daha da taham m lsz olm utur.
A ld nlem lerle sosyolojik anlam da olm asa bile, hukuk
sal anlam da "m eruluu nu yitirm eye balam tr."
Egem en snflarn iine girdii bunalm a zm , 27
M ays 1960 darbesi ile bulunur.
27 M ays hareketinin vurucu gc, brokrasinin silahl
kanad, destekisi ise, genellikle D P iktidar dnem inde uy
gulanan ekonom i politikasndan en fazla zarar grm teki
brokrat aydn kesimler olmutur. Bununla birlikte uluslar
aras kapitalizmin ve artk sanayiye ynelm e eilimindeki
yerli tekelci kesimin darbeye kar k sylenemez. 27
Mays hareketi, byk sermayenin kendi i elikilerini
zmleyebilm esine bir vesile olmutur. Ama te yandan, k
393

k burjuva kktencilii de zaman zaman sermayenin de


netimi dna karak harekete damgasn vurmutur.
Bu kktenciliin, zellikle 1961 A nayasas'nn "ilerici"
bir nitelik kazanm asnda byk pay olacaktr.
27 M ays'tan sonra, hem en ilk gnden balayarak, T r
kiye, youn bir "anayasaclk h areketi"n in iine girer. A k
la ilk gelen yeni bir A nayasa yapm aktr. Bunun iin faali
yete geilir. A nayasa'n m yaplm as, her eyden nce bir
"bilim ii" sayldndan, stanbu l'da alacak bir bilim
kuruluna havale edilir. D aha sonra bir "K u ru cu M eclis"
toplanr (6 O cak 1961). Ve eitli grm elerden sonra, 27
M ays 1961 gn yeni A nayasa'y kabul eder.
9 Tem m uz 1961'd e halkoyuna sunulan A nayasa'y halk
da kabul eder.
2.
maddesinde "milli, demokratik, laik ve sosyal bir
hukuk devleti" kurduunu syleyen Anayasa, "ierik"
olarak u zellikleri tayor:
- Anayasanm gze ilk arpan zelliklerinden biri -27
Mays'n hemen sonrasndaki anayasaclk hareketlerinin
birer kalnts olarak- yer yer "genel oy"a kar ekin
genlik ile baz grevler iin "seviye" aramak eilimi.
- 1961 Anayasas'nn bir baka zellii, iktidarn s
nrlanmasnda getirdii yeniliktedir. Anayasa'nm bu ba
kmdan en nemli yenilii, hi kukusuz kanunlarn Anayasa'ya uygunluunu denetleyecek bir Anayasa Mahke
mesi kurmasdr. Byle bir mekanizmann, parlamento
bakmndan byk bir snrlama getirdii pek ak.
- Anayasa'nm, son olarak bir zellii de, ada z
grlk anlayn benimsemi olmasnda grlyor.
1924 Anayasas'ndan farkl olarak, yalnz "klasik" hakla
r deil, "iktisadi ve sosyal haklan" da kabul ediyor.
Ve yine 1924 Anayasas'nda olmayan bir "gvenceler
sistemi" getirerek...
27 M ays'tan 12 M art'a
1960-70 dnem i tarihim ize balca iki zelliiyle gee
cektir:
394

- 1960 sonrasnda burjuvazi, sanayiye ynelm i ve biriktirebildii serm ayeyi, m ontajclk, basit tketim m ad
deleri im ali vb. dallarnda yatrm lara ayrm tr. Baka bir
deyile, T rkiye'd e kapitalizm , ar sanayiden uzak kal
m akla birlikte, yine de sanayilem eyi hzlandrm ve ser
m ayenin tekellem esi glenm itir. 1970'lere gelindiin
de, Trk burjuvazisi, artk uluslararas tekelci kapitalizm
ile daha ok btnlem i ve onun yurdum uzdaki bir
uzants durum una gelm itir.
Bunun bir sonucu olarak da, i ortaklar stndeki g
cn artrm ak niyetindedir.
Tekelci kesim dnda kalan Anadolu burjuvazisinin
ve tefeci-tccar kesimlerin karlar ile tekelci sermaye
nin karlar da atmaya balamtr. Bu atma, 1969
seimlerinden sonra somut sonularn verir: Arac-tefeci
tccarln temsilcileri Adalet Partisi'nden ayrlarak De
mokratik Parti'yi kurarlar.
Byk sermayenin parlamenter iktidar zaafa ura
mtr.
- 1960 sonras dnem in ikinci belirgin zellii, 1961
A nayasas'nn getirdii dem okratik ortam da, aydnlarn
sola alm as, sosyalizm in nce aydnlarca benim senm esi
ve giderek em ekilere dein uzanm asdr. 1960 sonras
dnem de, sosyal uyan, gem ie oranla b y k hz ve
yaygnlk gsterm i, nicel olarak glenm ekle kalm ayp,
nitelik bakm ndan da bir ierik kazanm tr. Bu uyan
iinde -i i snf bata olm ak z ere- eitli em eki kesim
ler, ekonom ik ve dem okratik istem ler, hatta siyasal am a
lar dorultusunda hareketlenerek, uluslararas ve yerli te
kelci bu rju vazi ile dier i ortaklarna kar m cadeleye
girim ilerdir.
Tekelci serm ayeyi ve teki sm rc kesim leri asl
kayglandran nokta da budur.
Egemen snflarn glenmekte olan sosyalist harekete
ve emeki uyanna uygulamakta olduklar politika, bir
yandan smet Paa'mn denetiminde bir Ortann Solu icat
395

ederek sol potansiyeli denetlemek; te yandan sosyalist


ler zerine gizli ak saldrlar dzenleyerek, sosyalist ha
reketi sindirmek biimindedir. Sosyalistler arasndaki
blnmeler, hareketin henz ii snfna btnyle mal
olmam bulunmas, kk burjuva niteliinin eitli ke
simleriyle ar basmas da bu plan kolaylatrmaktayd.
Ayrca dnyada o yllarda yaygnlaan renci hareket
leri ve kk burjuva terrizmi de, egemen snflarn ii
ni kolaylatrd. Yine de, sol hareketin blnmesi, iddet
eylemlerinin younlamas, kendisine yeni k yollar
ve gelime olanaklar arayan byk sermaye kesimi iin
-olsa olsa- bir bahane olmutur.
Trkiye, 1971 ylna, ite byle bir ortam da girdi.
O rtam d a bir bu nalm vard. A m a bu bu nalm , g erek
te eg em en snflarn bu nalm yd ; onlarn z m s zl
yd.
12 M art M uhtras, bunalm a bir zm getirm ek ister.
12
M art 1971 tarihinde balayp 14 Ekim 1973 seim le
rine dein sren ve adna ksaca "1 2 M art R ejim i" denen
dnem , tarihim ize eitli zellikleriyle geecektir. O nlar
teker teker belirtm enin yeri buras deildir. 12 M art Rejim i'n in konum uz ynnden balca zellii, yapt dei
ikliklerle, 1961 A nayasas'm n, gerekten dem okrat, z
grlk, giderek "so la ak" sistem ini altst etm esidir.
B u deiiklikler, A nayasa'y kurulu dzenin savunulm as
iin ok daha rahatlkla kullanlabilecek bir m etin duru
m una getirir.
zetle, 12 M art R ejim i, kar-d ev rim ci glerin b
y k frsatlar y akalad bir dnem olm u, 1961 A nayasas'n a kar olan evreler, 27 M ay s'n salad zg rl k
leri k stlam a olan a bu lm ulard r. Bununla da yetin il
m em i, d evrim ci g lerin tasfiy esine giriilerek, rejim ,
sola kap atlm ak istenm itir. A m a btn bu nlara karn,
toplum un ilerici ve d em okrat gleri, 12 M art'tan sonra
u yg u lanan "p a rlam en ter faizm "e d iren m esini b ilm i
ler; geriye doru zorlan an ark ileriye ev irm ek gcn
gsterm ilerd ir.
14 Ekim 1973 seim lerine byle ulalm tr.
396

1973 seim lerinin anlam


14 Ekim 1973 seim lerinin, T rkiye'nin dem okrasi tari
hind e birka bakm dan zel bir anlam ve kendine zg
bir yeri vardr:
- Birincisi, bu seim ler, gen Trk dem okrasisinin kri
tik ve karanlk bir aam adan geerek bir varlk savan
dan kt ve ar darbe ve basklar altnda b y k bir s
nav vererek yaam a ansn kazand bir dnem in ba
langcdr.
- kincisi, 1973 seim leri, T rk siyasal tarihinin uzun
yllardan beri sregelen geleneksel tablosunu nem li bir
biim de deitirm i, baka bir deyile, 1950'den bu yana
T rk iy e'n in siyasal yaam na dam gasn vuran ve siyasal
iktidar belirleyen bir uzlam aya son verm itir.
Bahis konusu uzlam a, b y k serm ayenin eitli ke
sim leriyle kk kyl, esnaf ve zanaatkrlar arasndaki
g birliidir.
Bu uzlamann zlmesi, 1960'tan balayarak, byk
kentlerin tacir ve sanayicilerinin szcs olan AP safla
rnda btnlemi bulunan oylarn paralanmas ve b
yk toprak sahiplerinin partisi olan Demokratik Parti ile
kk reticilerin temsilcisi olan Milli Selamet Partisi
arasnda bllmesi biiminde belirmitir.
- ncs, bu seimler, CH P'nin, ii, kyl, kk
m em ur, kk esnaf ve zanaatkrn, ksacas yoksul ve dar
gelirli halkn geleneksel ve donm u oy potansiyelinin er
evesini krarak gsterdii nem li bir gelim eyi dile getirir.
Ama, Ekim seim lerinin ortaya koyduu en tem el ger
ek, halkn b y k bir ounluunun tekelci kapitalist gi
die kar olduu, bu dzenin deim esini istediidir.
K itlelerin snfsal bilinci daha da gelim itir.
C H P-M SP ortaklndan M C ortaklna
14 Ekim 1973 seim leri C H P 'n in byk zaferi ile sonu
lanm t am a, parti yalnz bana bir hkm et kurabilm ek
397

iin M illet M eclisi'nde yeterli ounluu salayam am t.


ster istem ez bir baka partiyle ortakla gitm e zorun lu lu
u vard.
Ve yle oldu: C H P-M SP, ortaklaa hkm et kurdular.
Bu balaklk, ayn zam anda, C um h uriyet'in balarn
d an beri sregelen bir "tarih sel y an lg "nm da sonunu ge
tiriyordu.
C H P-M SP ortaklnn i politikadan ok d politikada
birtakm baarl gelim elerin kapsn at sylenebilir.
politikad a "d n ce zg rl " asndan "lib eral" bir
hava eserken, o tarihlere dein -b ir baka "tarihsel yanl
g n n sonucu o la ra k - srtm z evirdiim iz " n c
D n y a"y a doru da gler bir yzle bakm aya balar.
zellikle slam lkeleri, bu yeni ilginin m erkezini olu
tururlar.
O tarihlere dein, Trkiye, Bat'mn dmen suyunda
bir d politika izlemitir. Kemalist d politikann bt
nyle ztt olan bu politika, Trkiye'yi, slam lkeleri, gi
derek nc Dnya nnde bir yalnzla iterken, ba
zen en hakl grnd durumlarda bile, onun elini ko
lunu balar hale getirmitir.
"Kbrs sorunu" bunun ac bir rneidir.
te C H P-M SP ortakl, bu olaanst karm ak soru
na b ir zm getirm e giriim inde bu lu nan tek iktidar ol
m utur. O soruna kalc bir zm getirilem em itir belki,
am a d politikada Bat'ya bal "te s lim iy e t i" politikaya
b ir darbe vurulduu da gerektir.
N e var ki, bu baar, kendisinden ok ey beklenen o si
yasal ortakln yklnn da bir nedeni olm utur ayn za
m anda. Bu yklta, M SP 'n in sorum suz davranlarnn
byk pay olm akla beraber, C H P 'n in ksa vadeli hesap
larnn ar bast da bir gerektir. D aha ak sylem ek
gerekirse, CHP, K brs eylem indeki baary, hem en gidi
lecek bir seim de kendisine parlam entoda ounluu sa
layabilm ek iin bir koz olarak kullanm ak istiyordu. Ne
var ki, bir erken seim e gidilem edi, olan da ortakla oldu.
Siyasal yaam da, kendi kendisini yok eden ilk ve son
iktidar da -h e rh a ld e - budur.
398

Sonraki yllarda terrn trmannda CHP-MSP or


taklnn bozulmasnn byk sorumluluu vardr. Nite
kim veriler, iddet olaylarnda lenlerin saysnn 1971'de
2 2 ,1972'de 22,1973'te 1 5 ,1974'te 37 kii olduunu gste
riyor. Katillerin devlete korunduu mahkemelerce sap
tanm olan "Cephe hkmetleri" dnemi balar bala
maz, lmler ykselecek ve saylar yzlere, giderek bin
lere ulaacaktr. Bunun gnah, bir lde CHP-MSP or
takln srdremeyenlerindir de...
C H P-M SP ortaklnn yerini, A P-C G P-M SP-M H P or
takl alr. Bu ie nayak olanlarn adlandrm asyla, bir
"M illiyeti C ep h e" hkm etidir bu.
A m a nasl bir m illiyetilik? Ve n eyin cephesi?
Toplum da tm anti-em peryalist, ilerici, dem okrat ve
devrim ci glere kar d m anlk zerine kurulu bir m il
liyetilik, onun cephesi.
Y ani sahte bir m illiyetilik; gerici bir cephe!
Ba eken partinin, yani A P 'n in tekelci serm ayenin
partisi olm as, yalnzca bu ortakln niteliini gsterm e
ye yeter. AP, stelik hkm etin kuru lm asnda hibir zo
ru nlulu k olm ad halde, M H P 'y i ortakla alm tr ve b i
lerek alm tr.
M H P, o tarihe dein, faist eilim leri su yzne km ,
zellikle -b ir b l m - genler arasnda, -"k o m a n d o " ad
v e rile n - vurucu glerini yetitirm i bir partidir. Trm an
a hazrdr. Tekelci serm aye bu frsat verir ona; nk,
kendisi de duym aktadr byle bir gereksinm eyi.
Bylece, siyasal tarihim izde -k en d in e has zellikleri
o la n - yeni bir dnem balar: D evlet kadrolarnn faistle
tirilm esi ve terr, en bata gelen zellikleridir b u dnem in.
Devlet, parti arasnda "blnm"tr. MHP'nin
payna den bakanlklarda, tam bir faistletirmeye gidi
lir. Parti, bu bakmdan, zellikle AP elindeki bakanlkla
ra da szmaktadr. Terr ise, hzla bir trman gsterir.
nk devlet iindeki odaklardan ynetilmekte ve ko
runmaktadr. Polisin, burjuva devletindeki -grece de ol
sa- yanszl kalkmtr.
399

Bu sre, 1977 seimlerinden sonra daha da hzlanr.


MHP, hkmete ortak olmann verdii devlet olanakla
rndan da yararlanarak, seimlerde nemli bir kazan
salamtr. yle ki, parlamentoda yesi varken, on al
t yesi vardr bu kez. Yeni bir ortakla giderken bu ko
zunu kullanacaktr.
Seim lerd e C H P yine ounluu kazanam am tr. o
unlua dayanacak bir hkm et kurabilm esi iin, "ku m ar
borcu olm ayan on bir nam uslu ad am " gereksinm esi var
dr.
Ama bulam az!
Ve yeni hkm eti gene A P-M SP-M H P ortakl kurar.
"M illiyeti C ep h e"n in ikinci dnem i balam tr.
Bu dnem , birincisini -d a h a geni boyutlarda olm ak
z e re - tekrarlar. D evletin igali akl alm az lm lere var
m tr. Terr, -b a ta M H P olm ak z ere- devlet iinde yu
valanm faist odaklardan kaynaklanm akta ve trm an
n gnden gne artrm aktadr. Kiinin en nem li ve doal
hakk olan "ca n gvenlii" yalnzca kt zerindedir. Bir
baka yenilik de u: Bireysel kym dan, "kitlesel kym "a
ynelm ektedir terr.
U luslararas mali evrelerin basks da st dzeydedir.
D evalasyon-enflasyon sarm al T rkiye'yi bom aktadr.
"D v ize evrilebilir m evdu at" rezaleti, tam bir yam ay
sergilem ektedir. M erkez B ankas'nn yerine "T ah tak ale"
gem itir. Ve devlet, en doal dem elerini yapam az duru
m a dm tr. yle ki, dnem in babakan, bir gn unu
itiraftan ekinm eyecektir: "D evlet, 75 sente m uhta du
rum dadr."
H ibir eye zm getirem eyen hkm et yklm aya
m ahkm dur. Ve yklr.
Yerine, "sosyal d em okrat" parti, C H P geer.
CH P arlkl hkm etten AP aznlk hkm etine
CHP, bam sz birtakm yelerin yan sra, A P 'd en ay
rlan b az yelerle M eclis'te ounluu salar -v e onlarn
da k a tlm a sy la - h k m eti kurar. K en d isin e b y k
400

"um utTarn baland bir hkm ettir bu.


Bata gelen iki sorun vardr ki, ivedi zm beklem ek
tedir: "ik tisa d i so ru n " ve "te r r soru n u ."
ktisadi tablo fecidir. kinci M C H km eti, arkasnda
gerekten bir "en k az" brakm tr. Devletin ieriye ve d
arya olan borlan korkuntur. Parann deeri byk bir
hzla dm ekte ve fiyatlar alabildiine ykselm ektedir.
Yaam pahall halk kitlelerini kvrandrp durm aktadr.
E konom iyi Bat'ya bam l olm aktan kurtaracak birta
km nlem ler alm ak, ieride gelir dalm n sosyal adalet
llerine gre yeniden ayarlayacak ciddi bir vergi refor
m una gitm ek, ilk yaplm as gerekenler arasndadr. Ancak
CHP, aslnda parti olarak kendi program na da girdii
halde, bunlar yapm az. Daha dorusu yapam az. nk,
rnein bir vergi reform una gitm ek istese, hkm ette bu
na, en bata dardan katlanlar kar kacaktr byk bir
olaslkla.
U m udunu -iste r istem ez- dardan gelecek "y ard m "a
balar. Bat, o yardm hem ciddi olarak yapm az hem de
parann deerinde yeni ayarlam alar dayatr. Arka arkaya
birka devalasyonla Trk parasnn deeri yeniden d
rlr. D oaldr ki, bunlar da enflasyonu krkler ve fi
yatlar ban alr gider. Kitlelerde gitgide artan bir honu t
suzluk, giderek um utsuzluk vardr.
Buna, "can gvenlii" sorunu -d a h a da katm erleerek eklenir.
Terr trm ann srdrm ektedir, am a anlam gn
getike daha ok ortaya karak... Ecevit H km eti'nin
-b ecerik siz ve duraksam al da o ls a - att adm larla m as
keler dm tr. G erek "so l"la ilgisi ve iliii de olm a
yan -s z d e d ev rim ci- birtakm "m acerac" gruplarn da
katld terrn yan sra, terrn asl kayna belli ol
m utur artk: Terr, parlam entoda rgtlenm i, devletin
iine yuvalanm odaklarn politika arac niteliine dn
m tr. A na m uhalefet partisinin terre kar tavr takn
mas da sz konusu deildir; nk, en bata o, terre da
yanarak hkm eti drm e taktiini srdrm ektedir. G e
nel olarak, m uhalefetle terr arasndaki ba, hayat-m em at
ba olup km tr. Ne yazk ki, "C H P arlkl h km et",
401

devletin baz rgtlerine egem en olam am , terrn kay


nana -g rd h a ld e - inem em i, elindeki aralar et
kinlikle kullanam am tr. D aha kts, halkn faizm e
kar bilinlenm esi, kam uoyunun terr konusunda aydn
latlm as iin bir ey yapm am aktadr.
Tam bir aym azlk iindedir zetle.
Ya gerek sol? O da yle. "M eleklerin cinsiyeti"n i tar
tm aktadr!
1979 Ekim seim lerine, bu koullar iinde ulalr.
Seim sonular, C H P'nin aleyhinedir. H km etten e
kilir. Yerine, M H P 'n in "kaytsz artsz", M SP'nin ise
"k erh e n " destekledii AP, hkm eti kurar.
Tekelci serm ayenin partisi yeniden iktidardadr.
A P 'nin, hibir soruna, getirecei h ibir zm yoktur
aslnda. N e ekonom ik sorunlar zer ne de terr sorunu
nu. A m a bir sorunu zer: tekelci serm ayeyi daha da palazlandrm ay. "2 4 O cak K ararlar"y la bunu yapar. Bu ka
rarlarla, karm a ekonom ik sistem terk edilerek, 19. yzyl
kapitalizm inin "brakn z yapsnlar, braknz g esinler"
ilkesi kabul edilir. in faturasn halk kitleleri deyecektir.
Bunlar yaparken, A nayasa kurum laryla oynam aktan,
giderek alay etm ekten de ekinm ez. C um hurbakan sei
m indeki tutum uyla bu nu tantlar.
O lan, dem okrasiye olm aktadr...
D A H A O K BLG
Yavuz Abadan - Bahri Savc, Trkiye'nin Anayasa Gelimeleri
ne Bir Bak, Ankara, 1959.
Trkkaya Atav, Amerika, Nato ve Trkiye, 2. Bas, Ankara, 1969.
Niyazi Berkes, ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz? stanbul, 1965.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara, 1973.
smail Cem, Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, stanbul, 1973.
Ali Gevgilili, Trkiye'de 1971 Rejimi, stanbul, 1973.
Kemal Karpat, Trk Demokrasisi Tarihi, 1967.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 2. Bas, stanbul, 1977.
Mmtaz Soysal, Anayasaya Giri, 2. Bas, Ankara, 1969.
Kurt Steinhaus, Atatrk Devrimi Sosyolojisi (ev. M. Akkas),
stanbul, 1973.
402

Taner Timur, Trk Devrimi (Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli),


Ankara, 1968.
Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras (1919-1936), Ankara, 1971.
Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Gelimeleri, stanbul, 1970.
OKUM A
T R K Y E'D E D EM O K R A T K S RECN
D Y A LEK T
Eski Atina bilgelerinden bu yana, demokrasi kavram insan
soyunun dilinden hemen hi dmedi. Her yeni kuak, geliim
sreci iinde, demokratik zlemlere bir halka daha ekledi. 20.
yzyl ise, giderek sona ermek zeredir. Ama, demokrasi'nin
yks bitmi olmak bir yana, daha belirli bir kesinlie vara
bilmi bile deildir. Byk olaslkla, demokratik oluum sre
ci konusunda, en azndan uygulama alannda bir somutluk
salamak kolay da olmayacaktr. Toplumcu teoriye gre, bu
nun ana nedenlerinden birisi, kuram ile sosyal gereklikler
arasndaki diyalektik balardr. Her tarihsel snf, imdiye de
in, ancak kendi konum ya da gerekliinin zorunlu kld
kadar demokrasi istemi; ondan tesinin ad ya anari ya da
sosyal bakaldr diye nitelenmitir. Egemen snf ilikilerine
gre biimlenen kstl bir demokrasi ise, kukusuz, insan so
yunun son erei olan zgrlemenin uzun sreli gereksinim
lerini karlayamazd.
Demokratik hak ve zgrlklerin soyut ve somut grnm
leri arasndaki kanlmaz elikiler zellikle 80'li yllara doru,
btn Trkiye iin ilgin boyutlara uzanyor. Soyut olarak, de
mokrasi, yz yl akn sredir Trkiye gndemindedir. Cum
huriyetin ikinci eyreinden bu yana da hibir lke paras
yoktur ki, "demokrasi" ilemleriyle nlamam bulunsun... Ne
var ki, CHP sultasna kar Demokrat Parti araclyla sahneye
kan o ilk ynsal tepkilerden geride kalan, ancak iktidar ol
mak isteyen nc kesimlerin, salt kendileri iin nerdikleri bir
sosyal ereveden ibarettir. Klasik demokrasi, tarih sreci iin
deki amacn, herkes adna ortaya koymakla, hi deilse, belirli
bir hakllk elde edebiliyordu. Modern kapitalist retim ilikile
rinin getirdii derin sanclar ekmekte olan Trkiye'de ise, ege
403

men ideolojik eilimlerin bekledikleri demokrasi, okluk kendi


dnya gr dndaki hibir sosyal gereklie hak tanmak is
tememektedir. Bakalarna den ey, ezme tehditleridir ya da
apak bir terr...
Demokrat olabilmek ile demokrat grnmek, birbirinden
son derece farkl olgulardr. Tarihsel etkenler altnda sosyal ve
ekonomik gelimeleri ok gecikmi toplumlarda, var olan b
yk gelime uurumu, demokrat olabilmeyi olaanst zorla
trmaktadr. Sermaye asndan biricik nemli e, kendi by
me zorunluluklardr. Belki, yeryznn pazar ve kaynaklar
bakmndan daha paylalmam bulunduu dnemlerde, lke
iindeki sermaye a, uluslararas smr araclyla kapatlabiliyordu. 20. yzyln ikinci yars, smrge ve yar smrge
ler bulma olaslklarnn da gen toplumlar bakmndan olanak
szln simgelemektedir. Bymenin dinamikleri, toplum
iinde retilecektir. Hem de, d egemen ekonomiler, uluslara
ras fiyat mekanizmas yoluyla, gen lkelerin ulusal gelirlerin
den nemli paylar Bat metropollerine aktmay srdrrler
ken... Aslnda, sermaye birikimi, bylece, kendi iinde daha da
elikili bir yap kazanm olmaktadr. te ylesine yksek artkdeer dzeyleri yaratlmaldr ki, bu deer hem d smr
ye, hem de i bymeye yetsin.
Somut deneylerin rettii ders, gen lkelerde bylesine
geni lekli bir kapitalist modeli yeniden retebilmenin hi
de kolay, hatta ou kez olas grnmediidir. Trkiye'nin
1980'li yllara yirmi milyar dolar yaknnda bir d bor yk ile
girmesini yalnz bir avu politikacnn beceriksizlik ya da yete
neksizliine vermek, dnyay bir btn olarak anlamamak ve
esiz bir yanlgya dmek demektir. Oysa, belirli aralar yara
tan yine retim ilikilerinin ta kendisidir. Bir toplumda, model,
belki politikaclar araclyla iletilmitir. Ama, bir baka top
lumda modelin Bonapartist gler eliyle uygulanmasnn yarat
t sonu da, daha aydnlk olmamaktadr. Eer 20. yzyl sonu
dnyasnda, Latin Amerika'nn muz cumhuriyetlerinden, As
ya'nn brokratik despotluklarna kadar itenlikle benimsenebilecek bir tek dzen artk ortada kalmamsa, btn bu bunak
larn ardnda yine ayn ortak yazg yatar. Ynlarn susturuldu
u, demokratiklemenin askya alnd bir dzende, etkin bir
kalknma umudu ssz bir le dnmededir. Demokrat ola
404

bilmek iin, nce, retim ilikilerinin toplumsal bedeli konusun


da akla varmak gerekir. Geliimi, ynlarn gnll katkla
ryla baarabilmenin yolu, ncelikle politik arenay yepyeni ve
ileri rgtleni biimlerine amaktr. Gen toplum glerinin,
kendi sosyo-politik bilin ve istemlerini yanstamadklar bir
dzen, en sonunda, ancak bir baka i ve d talan ve k ala
n olmaya mahkmdur.
Demokratik sre, pratikte, dnyay deitirme eyleminin
de ana dinamosudur. Modern a, bu anlamda, demokrasi ile
retimin toplumsal nitelii arasnda somut balar kurmada
dr. Bir zamanlar kan akmayan damarlar bile canlla kavutu
ran ey, ynlarn barnda serpilen toplumcu rgtler ve on
larn yeni bir gelecei dokuyan dnya grleridir. Trkiye iin
tarih bu anlamda demokrat olma snavn, gndemin belki de
en belirleyici grevine dntrmededir.
(Ali Gevgilili, "Trkiye ve... Demokrat Olmak",
Milliyet, 10 Ekim 1979)
SO R U LA R
1. Trkiye'de, bugn egemen siyasal ideal nedir?
2. Trkiye, demokratikleme srecine ne zaman ve nasl gi
rer?
3. Bat'daki anayasaclk hareketleri ile Trkiye'deki anayasaclk hareketleri arasnda temel farkllk nedir
4. 1876 tarihli "Kanun- Esasi", nasl bir devlet dzeni kurar?
Bu Anayasa'nn kinci Merutiyet'teki deiiklikleri ne gibi ye
nilikler getirir?
5. Trkiye'de, Milli Kurtulu Sava dnemi, anayasaclk ha
reketleri bakmndan niin yepyeni bir aamadr?
6. "Kemalizm" nedir? Demokrasi bakmndan nasl bir anla
y temsil eder?
7. Trkiye'de tek partili yaamdan ok partili yaama gei,
hangi i ve d etkenlerle olmutur?
8. Demokrat Parti, aslnda hangi snf ve zmrelerin partisi
olmutur? Niin?
9. Trkiye'de 1945-1960 ylarnn siyasal yaamnn tipik
zellii nedir? Bu bakmdan 1924 Anayasas ne gibi bir rol oy
405

1
namtr? Bu dnemde siyasal muhalefet hangi sorunlarla me
gul olmutur? Niin?
10. 27 Mays hareketinin anlam nedir? Bu hareket, niin ve
ne bakmdan "ilerici" bir hareket nitelii tar?
11. 1961 Anayasas'nn anlam nedir? Bu Anayasa "ierik"
bakmndan ne gibi zelliklere sahiptir? Ve nasl bir devlet d
zeni kurmutur? 1961 Anayasas'nn demokrasi anlaynn
zellii nedir?
12. Trkiye'de 1960-1970 dneminin balca zellikleri ne
lerdir?
13. Trkiye'de egemen snflar, 1970'lerin balarnda nasl
bir bunalm iine dmtr ve ne gibi bir zm getirmilerdir
bu bunalma? "12 Mart Rejimi", 1961 Anayasas'nda ne gibi de
iiklikler yapmtr? Bu deiikliklerin sonunda ortaya kan
tablo nedir? 12 Mart Rejimi, niin "faist" bir rejimdir ve ne yol
la uygulamtr bu faizmi?
14. 14 Ekim 1973 seimlerinin, Trkiye'nin demokrasi tari
hinde hangi bakmlardan kendine zg bir yeri vardr?
15. CHP-MSP koalisyonu, Trkiye'ye neler getirmitir?
16. Birinci ve ikinci MC hkmetlerinin, Trkiye'nin iktisa
di, sosyal ve siyasal yaamnda at yaralar nelerdir?
17. 1977 ylnda kurulan "CHP arlkl hkmet" zamann
da temel sorunlar nelerdi? Bu hkmet, o sorunlara ne lde
bir zm getirmitir?
18. 1979 Ekim seimleri sonucunda kurulan "AP aznlk hkmeti"nin, Trkiye'nin iktisadi, sosyal ve siyasal sorunlar
karsndaki tutumu ne olmutur? Niin?
D EM O K R A SM Z N SO R U N LA RI
VE G ELEC E
D em okratik hak ve zgrlkler, hibir zam an, egem en
snflarn bir ihsan olm ad. D em okratik hak ve zgrlk
ler, yerlem i olduklar her yerde, uzun ve sreli m cade
lelerle, em eki kitlelerin inanl, kararl ve rgtl aba
laryla kazanld. m rendiim iz Bat dem okrasisi de - b
tn eksikliklerine k a rn - yzyllarn kkl m cadele ge
leneinin rn olm utur.
Trkiye'de, dem okratik m cadelenin -g e n i l d e406

p
kitlelere mal olm asnn, yle pek uzun bir gelenei yok.
60, 70 yldan bu yana sren "zg rl k ve dem okrasi m
cad elesi", uzun sreler, -to p lu m u n sosyal yaps g ere ibir aydn aznln elinde kald. Bu yzden de hep tepe
den inm e "d em o k rasiler" getirilm eye, yerletirilm eye al
ld Trkiye'de.
Ve yine bu yzden, dem okratik hak ve zgrlklerin
verildii gibi geri alnm as da kolay oldu.
A ncak, bu g n durum deim i grnyor. D em okrasi
m cadelesi, artk em eki kitlelerin m al olm a noktasna
gelm itir. O nlarn eline gem eye balam tr. Ve bir kez bu
noktaya gelindi mi, artk m cadele gelenei yerleiyor,
kkleiyor, salam layor dem ektir.
H alk kitleleri, T rk iy e'n in ok partili yaam nda, her
trl bask ve sindirm eden daha da bilenm i ve bilin len
m i olarak km ve dem okratik istem lerini ve eilim leri
ni dile getirm itir.
zetle, dem okrasi ve dem okratik m cadele sorunu,
yaadm z yllarda, T rkiye'd e -b y k b o y u tlary latoplum a mal olm utur artk.
Ve yaadm z yllarn en b y k gereklerinden b iri
dir bu.
Ne var ki, bu nem li gelim e, ayn zam anda etin so
runlar da birlikte getiriyor. D em okrasi iin m cadelenin
en etkili, en gl olabilecek biim de rgtlenebilm esi,
glerin b irletirilm esi, dem okratik bir cephenin kuru
labilm esi sorunlar...
Bunun neden bir gereksinm e olduu ve bu g n her za
m ankinden daha fazla nem tad ise ortada: H alkn
dem okratik bilinci ve dem okratik istem leri gelitike, i ve
d sm rc gler, zam an zam an bask ve terrlerini ar
trm akta, giderek faizm denem elerine girim ektedirler.
B ylece, dem okratik m cadelede g birliine gidilir
ken, h alkn bir an nce rgtlenm esi zorunluluu da ken
dini dayatyor. Ve eer dem okrasiye gerekten inanlyor,
Bat dem okrasisi sz ediliyorsa, Bat dem okrasisinin n
koulunun toplum daki btn snf ve zm relerin zgr
ce rgtlenebilm eleri olduu da bilinm elidir.
A k ve dem okratik rgtlenm e olanaklarnn kstl ol407

duu toplum larda, dem okrasi sz aza alnam az, aln


m am aldr da. nk dem okrasinin bir baka yn olan
dnce zgrl, ancak ve ancak kitlelerin zgrce r
gtlenebilm eleriyle bir anlam tar ve sreklilik kazana
bilir. B irbirinden ayrlm az bir b tndr bunlar.
141. ve 142. m addelerin birbirinden ayrlm azl ve her
ikisinin dem okrasiye kart eyler olular da buradadr.
Halkm zn demokratik zlemlerinin su yzne kt,
dem okratik m cadelenin halkn mal olm aya balad tari
himizin bu nemli yllarnda, dem okratik mcadelenin bir
g birlii ve cephe mcadelesi olduunu da unutmayalm.
Ne var ki, Trkiye'de, bugn, dem okrasinin snrlar
nn geniletilm esi, halkn dem okrasi zlem leri, bu yolda
atlm ak istenen adm lar, dem okratik h ak ve zgrlklerin
-b ir lde de o ls a - gven altna alnd bir ortam , asln
da halka kar olan gleri rktm ektedir. D em okratik
bir ortam da -b a ta ii snf olm ak z e re - em eki ynla
rn rgtlenm esinin, siyasete arlklarn koym alarnn,
faist bir ynetim altnda olduundan daha yaygn ve da
ha hzl olabileceini bilm ektedirler. Ve yine onlar, Bat
d em okrasisinin ilk koulu olan bu rgtlenm elerden - g e
lecek i in - byk bir kayg duym aktadrlar.
Korktuklar, ne sosyalizm dir bu g n ne de kom nizm .
Korktuklar dem okrasidir!
A ncak unutulm am aldr ki, dem okrasi, kendi kuralla
r iinde oynanrsa bir anlam tar. Bu rejim de, belli bal
kurallar inenem ez. inenen her kural, sistem i dem ok
ratik niteliinden uzaklatrr. Eer rejim in kayb yalnzca
birka alandaysa, toplum un bu yanllar zam an iinde
dzeltm esi, sistem in kendi kendini onarm as olasdr. Y ok
eer sistem , hem en her alanda kurallarn dna km sa,
kendi zm n kendisi yaratam az. A d olarak "d em o k
rasi" varsa da, dem okrasiden baka her eye benzeyen bir
garip rejim olur bu.
U nutulm am as gereken bir baka nem li nokta da, de
m okrasinin yukardan kararlarla biim lendirilebilecek bir
ey olm addr. D em okrasiye yeniden biim ini verecek
olan -s o n bir d e erlen d irm ed e- toplum un tem ellerindeki
gereksinm eler ve m addesel glerdir.
408

Sz konusu olan, dem okrasinin kurallarna, Anayasa'nn ruhuna ve rejim in zne sahip km aktr. Trkiye
halknn kar, zaten kurallar zedelenm i, oulcu ve sivil
zelliinden kaybetm i olan dem okrasiyi bsbtn kural
dna zorlam akta deildir. Benzer zmler, dem okrasi
den ekinen kim i kar evresinin zlem ine yant verebilir
ya da bir blm aydn taslann zm reci yelem elerine ve
im gelem lerine denk debilir ama, halk kitlelerinin kar
lar -d n olduu gibi bugn d e - dem okraside sakldr.
D A H A O K BLG
Halit elenk, 141-142 zerine, Ankara, 1976.
M. Emin Deer, CIA-Kontr-Gerilla ve Trkiye, Ankara, 1977.
Mehmet Kemal, Celal Bayar Efsanesi ve Raftaki Demokrasi,
stanbul, 1980.
etin zek, 141-142, stanbul, 1968.
Murat Sarca, Anayasay Niin Savunmalyz? stanbul, 1969.
Bahri Savc, Demokrasimiz zerine Dnceler, Ankara, 1963.
Blent Tanr, TCK. 142. Madde, Dnce zgrl ve Uygu
lama, stanbul, 1979.
Blent Tanr, Siyasi Dnce Hrriyeti ve 1961 Trk Anayasa
s, stanbul, 1967.
Hfz Veldet Velidedeolu, Sasz Solsuz Demokrasi, stanbul,
1973.
OKUM A
D N C E Z G R L N E D EM EK T R ?
Hkmet program zerindeki grmelerde de sz konusu
oldu: Dnce zgrl Anayasayla snrl mdr?
Adalet Partisi Genel Bakam, "sokaklar yrmekle anmaz"
gibi liberal grnml sloganlarn sahibi olmakla birlikte, yllar
yl u dnceyi de inatla savunur: "Evet, Trkiye'de dnce
zgrl vardr; ama bu zgrlk kimseye Anayasa'dan farkl
dnceleri yaymak hakkn vermez." Bu gre gre Anayasa'ya ters den dnceler ancak kafalarda durabilir; bunlarn
yaylmas temel nitelikleri Anayasa'yla belirtilen Cumhuriyet'in
409

1
yklmas iin propaganda yapmak demektir; dolaysyla yasak
tr.
Aslna bakarsanz, Anayasa Mahkemesi de, dnce zgr
ln snrlayan Tedbirler Kanunu'nun ya da Trk Ceza Kanunu'nun baz maddelerini Anayasa'ya uygun bulurken bun
dan farkl bir temel gerekeye dayanmyordu. Acaba sanld
kadar doru mu bu gereke? Ya da, doruluu kabul edilirse,
iin sonu nereye varr?
Galiba tartmaya Anayasa denen metnin z niteliiyle ba
lamak doru olacak. Bu yaplrsa, "Anayasa'ya aykr yasa" ile
"Anayasa'ya aykr dnce" arasndaki fark aka ortaya
kacak.
Anayasalarn zelliklerinden biri de, bir eit "toplum sz
lemesi" anlamn tamalar. Baka bir deyile, Anayasa'y be
nimseyen belirli bir toplum, tarihinin belirli bir dneminde, be
lirli bir metnin getirdii temel kurallara gre ynetilmeyi, bu
temel kurallar erevesinde yaamay kabul etmi oluyor. Asl
kuruculuk yetkisini u ya da bu yoldan kullanan ulus, Anayasa'y yapmakla ya da onaylamakla, byle bir toplumsal szle
meyi de benimsemi oluyor. Genellikle kabul edilen baka bir
ilke de u: bylece benimsenen bir Anayasa'dan sonra artk, o
toplumu ynetmek iin karlacak yasalarn da Anayasa'daki
kurallara uygun olmas gerekiyor. Hatta, 1961 Anayasas'na
gre, bu uygunluu tamayan yasalar Anayasa Mahkemesi'nce iptal edilecektir; nk yasalar, o szlemeye gre ynetil
meyi kabul etmi olan toplumun btnne uygulanr. Toplum,
szlemenin dna kan kurallarn kendisine uygulanmasn
istemez.
Dnceler iin ayn eyi syleyebilir misiniz? Kimseyi zor
layc bir nitelii var mdr dncenin? Dorudur, yanltr, be
enirsiniz, beenmezsiniz; benimsersiniz, benimsemezsiniz.
Ama, beenmek zorunda olmadnz gibi, beenmeyiinizi,
hatta sizi rahatsz ediini bir yasaklama nedeni haline de getire
mezsiniz. nk toplum szlemesi niteliindeki Anayasa'mn
kurallarndan biri de, "herkesin dnce ve kanaatlerini akla
ma ve yayma zgrlne sahip olmas."
Anayasa, serbeste aklanabilecek olan dncelerin tava
n deil, tabandr. Anayasa tabanna, daha dorusu Anayasa'daki dnce zgrl tabanna dayanlarak, onun gven
cesi altnda, her dnce serbeste aklanabilecek. Nitekim,
410

Anayasa'nm kendi de, imdilik kendisine ters gelen dncele


rin toplumdaki belirli bir ounluka benimsenmesi halinde,
belirli kurallara uyularak deitirilmeye ak.
Hem sonra, dnceler iin Anayasa'nm snrn nerede ize
ceksiniz? Hangi dnce Anayasa'nm snrlar iinde, hangisi
dnda saylacak? rnein, Anayasa'nm temellerinden sayabi
leceiniz mlkiyet hakk, taksitli kamulatrmalarda yirmi yllk
sreden fazlasn savunmay yasaklamak hakkn verir mi size?
Anayasa'nm ngrd yirmi yllk sreden fazlasnn mlki
yet hakkn zedelediini, bylece Anayasa tesi bir dnceyi
savunmak anlamna geldiini, dolaysyla yasaklanmas gerek
tiini syleyebilir misiniz?
Tabii, dnce zgrlnn snrlanmasn isteyenler,
hibir zaman, kendi karlarnn savunmasn yapar grn
mek istemezler. Onlar, baka snrlamalarda olduu gibi, bura
da da Anayasa'nm deiik 11. maddesini imdada arp, "Dev
letin lkesiyle ve milletiyle btnln, Cumhuriyeti, mali
gvenlii, kamu dzenini, kamu yararn, genel ahlak ve genel
sal" korumaktan sz edecekler, dnce zgrlnn,
zne dokunmadan, bu nedenlerle snrlanabileceini syleye
ceklerdir.
Dnce zgrlnn znn dnceden ibaret olduu
nu unutarak.
Dnce zgrl, zle z olmayann ayrlamad bir
zgrlk. Azck snrland zaman btnyle yok olan bir
zgrlk bu. nk, dncenin snr yok.
Kald ki, snrsz dnce zgrlnn kurulu dzeni yk
maya varacandan korkanlar teselli edecek are de yine d
nce zgrlnde gizli. Tehlikeli saylabilecek bir dn
ce, baka bir dnceyle rtlebiliyorsa tehlikeli olmaktan
kar.
Bakn, unu da unutmayalm: Kendi dnya grnz
doru belleyip zor kullanarak bakalarna az atrmamaya,
kalem oynattrmamaya zorbalk derler. Kurulu dzendeki eko
nomik karlarla birleince de bunun ad faizm olur. kp bu
nun doruluunu da savunabilirsiniz. Ama, ne olur, demokra
si adna faizmi savunmayn.
(Mmtaz Soysal, "Snrl Dnmek", Bar, 7 ubat 1974)

411

T
SO RU LA R

1. Trkiye'de demokratik geliim, bugn ne gibi sorunlar


gndeme sokmutur?
2. Dnce zgrl ne demektir? (Okuma parasn da
okuyunuz.) Dnce zgrlnn, "kitlelerin zgrce rgt
lenebilmeleri" zgrlyle ne gibi bir ilikisi vardr?
3. Demokratik mcadelede g birlii ve cephe mcadelesi
niin zorunludur?
4. Trkiye'de, bugn, gerek anlamyla bir demokrasinin
"dostlar" ve "dmanlar" kimlerdir?

412

BLM IV
TRKYE'DE SYASAL PARTLER
Trkiye'de, siyasal yaam "o k partili"dir. Bu ok partililiin "anayasal p lan "d aki grnnden -d a h a n cebahsettik. im di "so sy o lo jik p lan "d aki grnn belirt
m eye alacaz.
nce, u gerekten hareket edelim : Siyasal partiler, as
lnda, toplum daki eitli sosyal snflarn ve kesim lerin si
yasal iktidar iin m cadele aralardr. Snf gerei bir ya
na braklarak parti gerei anlalam az. Siyasal partilerin
"sn fsal y ap s" bilinm eden de, bir toplum daki siyasal
yaam ve onun iindeki siyasal iktidar m cadelesi h ak
knda doru bir yorum da bulunm aya olanak yoktur.
Bu "so sy o lo jik " gerekten hareket ederek, T rkiye'nin
bugnk siyasal yaam na baktm zda nasl bir siyasal
partiler tablosu ile karlayoruz.
SA K A N A T
"S a k an at" deyince, "y erleik dzen"i, baka b ir de
yile "k apitalizm i ve kapitalizm ncesi ilik ileri" savu
nan snf ve zm relerin kurulular, en bata partileri an
lalr.
A ada, nce sa kanattaki "p artiler" den, sonra da bu
partilere egem en "eilim ler" den bahsedeceiz.
Sa kanat partileri
T rkiye'de, bugn, bu nitelikteki partiler unlardr:
A dalet Partisi, C um huriyeti G ven Partisi, M illi Selam et
Partisi ve M illiyeti H areket Partisi.

413

1
a) A dalet Partisi
A d alet Partisi, 1961 ylnda, 27 M ays H areketi'nden
sonra kapatlan D em okrat P arti'nin yerine kuruldu. D e
m okrat P arti'nin tabanna ve dalm olan rgtne da
yanarak, daha 1961 genel seim lerinde 158 m illetvekillii
kazand. A ncak gerek yolunu, 1965'te, Sleym an D em i
rci'm bakanla getirilm esinden sonra buldu.
1961'in A P 'sinin D P 'n in devam olduu sylenebilir.
Am a 1965'in A P 'si, D P 'n in ayn snfsal zdeki, ancak 15
yln ekonom ik gelim esine uygun olarak, bir baka d
zeyden devam dr. D P dnem i, tarm burjuvazisinin, ge
nel olarak tarm karlarnn, b y k lde sanayi, bir l
de de ticaret karlar aleyhine gelim esi, b y k serm a
yenin tarm ve ticareti yelem esinin ar basm as olarak
zetlenebilir.
D P'nin, ykselii gibi d de byle bir politikaya
baldr.
AP, hele 1965'te Sleym an D em irel'in genel bakan l
ndan sonra, tekelci kesim in, byk ticaret ve sanayi
karlarnn siyasal rgt oldu. Byk serm ayenin, en ge
ri sm rc snflarla, tefeci, arac, aa ile olan geleneksel
balakl, bu kesim lerin gdm ndeki kitlelerin oylar
n, dolaysyla parlam enter rejim i de gvence altna al
yordu.
N e var ki, 1965 sonrasndaki hzl kapitalist gelim e s
recinde, serm aye ii elikiler kendini daha gl biim
de duyurm aya balad:
A P dnem inde izlenen sanayilem e politikas (eitli
zendirm eler, sbvansiyonlar, kredi, yatrm indirim i), he
le ikinci 5 yllk plan dnem inde, artk sanayiye ynelm i
olan byk serm aye kesim ine en b y k yararlar salar
ken; "o rta burjuvazi"nin karlarn da zedeledi. stelik,
b y k serm ayenin eski ortaklar olan tefeci-tccar kesim i,
geri sm rgen snflar da karlarnn sarsldn grdler.
Bu kar atm as, 1969 ylnda tekelci kesim yararna
karlan yeni kanun ve uygulam alarla bsbtn glendi.
Egem en snflarn ve siyasal rgtlerinin btnsellii
sarslm akta, atlam alar kendini gsterm ektedir.
414

atlamann ilk habercisi, Necmettin Erbakan olay ve


Milli Nizam Partisi'nin kuruluu oldu. Erbakan, "byk
ehir tccar, komprador-mason aznla" kar, "Anado
lu tccarnn, Anadolu sanayiinin, kk kent sermayesi
nin" muhalefetini dile getirmeye alt ve AP tara rg
tnden nemli kopmalar salayabildi.
AP iinde daha nemli bir kopma, Demokratik Parti'nin kuruluu ile oldu.
Bugn A P -" d a b a m l" da o ls a - sanayiye ynelen
sanayi burjuvazisinin rgtdr. Byk bu rju vazi iin
de, "tek elci k esim " de, kendisine en yakn kurulu olarak
A P 'yi grm ektedir.
AP konusunda, sapm alara yol aabilecek en nem li ya
nlg, D em irel'in izgisini "ilerici sanayi kesim inin izgisi"
olarak tanm lam ak ve A P 'yi retici gleri, yani kapitaliz
m i en hzl gelitirecek siyasal rgt olarak grm ektir.
H alk kitlelerine, em ekilere ve zellikle iilere kar
tekelci serm ayeden yana olduu iin, A P 'y i ilerici b ir r
gt olarak nitelem ek olas deildir.
K ald ki, am zda, retici gleri ok daha hzl geli
tirebilecek farkl toplum ve kalknm a m odelleri vardr.
A P 'yi "ileri sanayi toplum unun nde gelen siyasal rg
t " saym ak, "k ap italizm i" seenei olm ayan tek ekono
m ik m odel, giderek en ileri sistem olarak kabul etm ek de
m ek olur.
Ki ba yanlglardan biridir bu.
b) C um huriyeti Gven Partisi
C H P 'n in "ortan n solu " siyasetini benim sem esinden
sonra, "p artin in program ndan ve dem okratik usullerden
ayrlarak sosyalizm yoluna saptrldn" ileri sren 47
m illetvekili ve senatrn, 1967 ylnda C H P 'd en ayrlarak
kurduklar b ir parti bu.
1973 seim lerinde sandalye says 13'e den CGP, bu
gn parlam entoda grup kurm a olanan bile kaybetm itir.
CG P -C u m h u riy et H alk P artisi'n in eski sa kanad ola
r a k - hl m odas biraz gem i bir K em alizm anlaynn
415

etkisindedir. K em alizm 'i, ileriye dnk biim iyle deil de,


kurulu dzeni srdrm eye yarayacak biim iyle benim ser.
Hatta, daha da ileri giderek, onu sol dm anl iin rahat
a kullanlabilecek bir silah haline getirm itir.
c) M illi Selam et Partisi
14 Ekim 1973 seim lerinden sonra en fazla tartlan si
yasal parti -k u k u s u z - Milli Selam et Partisi oldu. Bu siya
sal partinin hangi sosyal snflarn ve katlarn karlarn
tem sil ettii uzun uzun tartld.
1971'de A nayasa M ahkem esi'nce kapatlan M illi N i
zam Partisi'nin de bakan olan M SP Genel Bakan N ec
m ettin Erbakan'n 1969 O dalar Birlii seim lerindeki tu tu
mu, partinin snfsal yapsna k tutm ak bakm ndan ilgi
ekicidir. 1969'da Erbakan, O dalar B irlii'nde, "k om p rador-m ason aznlk, byk kent tccar ve san ayicisi" ad
n verdii -u lu slararas tekelci kapitalizm le b t n lem ib y k tekelci serm ayeye kar m cadele ediyordu.
K im ler adnayd bu m cadele?
"A n ad olu tccar ve sanayicisi ad n a" diye yantlyor
du kendisi.
M N P'nin devam olan M SP 'yi -a n a izgileriyle pek
farkllam am da o ls a - bugn yalnzca A nadolu bu rju va
zisinin siyasal rgt olarak grm ek olas deil. Bu kesi
m in tarm clar ve tacirleri, daha ok D em okratik P arti'yi
desteklediler, sanayicilerin bir blm ise C H P 'n in des
tekisi oldu.
M SP 'nin seim propagandalarnda ve Erbakan'n ko
num alarnda, dinci tem a ve bir eit tem elsiz slam sos
yalizm i tem as hep ar basm tr. M SP'yi destekleyen
sem en kitlesi ise krsal blgelerin, kk reticiliin y ay
gn olduu blgelerin kk kyls, kk reticisi,
kent kk bu rju vazisinin en geri ve dinsel ideolojinin et
kisi altndaki kesim leri oldu.
A raya giren ve hl etkili olan dinsel m otif; en az u ya
nk ve en az bilinli kesim lerin tekelcilie kar duygular
na ve tepkilerine tercm an olan slam sosyalizm i tem as,
servet dm anl, Bat dm anl gibi etkenler yz n
416

den, M SP'nin snfsal yapsnn, teki btn partilerden


daha ayrk ve daha kaygan olduu, henz belli bir ke
sinlik kazanm ad sylenebilir.
Bu bakm dan, M SP 'ye -h e m e n olm asa bile zam an iind e - tabann kendi kendine yitirecek bir siyasal kurulu
olarak bakm ak dorudur.
d) M illiyeti H areket Partisi
27 M ays'la kurulan M illi Birlik K om itesi'n den karla
rak yabanc lkelerdeki tem silciliklerde danm an olarak
grevlendirilen 14'lerden bazlar yurda dnnce (1963),
liderleri A lparslan Trke ile birlikte, dncelerine en
yakn bu ld u klar C um huriyeti K yl M illet Partisi'ne
girdiler. Bunun zerine, genel bakan O sm an Blkba
-b ir ksm yelerle b irlik te - partiden ayrld.
1965'te genel bakanla A lparslan Trke seildi.
Bu tarihten sonra, CKM P, yeni bir grn kazand.
Yeni genel bakan, partinin grn, D okuz Ik ad
n verdii birtakm ilkelerle belirledi. Bunlar, -k e n d i ad
landrm alaryla: 1. Trk m illiyetilii; 2. lkclk; 3. A h
laklk; 4. zel teebbsllik; 5. lim cilik; 6. H rriyeti
lik; 7. K yclk; 8. G eliim cilik ve halklk; 9. Endstricilik ve teknikilik.
Bu ilkelerle yeni bir hareket ve eylem program na ka
vuan C K M P, 1969'da A dana'da yaplan genel kurul top
lantsnda M illiyeti H areket Partisi adm ald.
Program "to taliter" bir nitelik tayan M H P, orta sn
fn kk bir kesim i ile - o k azn lk tak i- baz genlik
gruplarnca benim senm itir.
Parti, zellikle 1969'dan sonra genlie byk nem
verdi. Hazrlad zel programda genlii, kurmak iste
dii dzenin ana hazrlaycs sayd. Halk arasnda ve ba
snda yelerine komando ad verilen genlik kollarm
(lk Ocaklar) kurdu. Bu genleri silahl eitimden ge
irdikten sonra parti hizmetinde kullanmaya balad.
Partinin, zaman zaman ad deitirilen bu "yan kuru
lular", terrn bata gelen eleri olacaktr.
417

1973
seim lerinde oy saysn % 3 'ten (1969) % 4 'e ka
ran M H P, 1977 seim lerine dein, Parlam ento'da nilletvekilince tem sil edilm i; bu seim lerde ise tem silci say
sn 16'ya karm tr.
1965'ten sonra grafii gitgide ykselm eye balayan te
rrn iinde yer alan MHP, zellikle 1977 seim lerinden
sonra sa terrn bata gelen oda olm u; dncesi, r
gtlenm esi ve eylem i bakm ndan, faist bir parti nitelii
ni -k u k u y a hi yer brakm ayacak b iim d e - ortaya koy
m utur.
Sa kanattaki eilim ler ve gelim eler
1975 ylndan balayarak, T rkiye'de, sa kanat p artile
rin -b irk a istisn asy la- aralarnda birleip bir hkm et
kurm alar dikkatleri topluyor. G erekten, C H P-M SP Koalisyonu'nun bozulm asndan sonra -D P dnda k a la n drt sac parti (AP, CGP, M SP, M HP), "M illiyeti Cep
h e " ad altnda bir hkm et kurm u; ayn ortaklk 1977
seim lerinden sonra yinelenm i; son olarak, 1979 Ekim se
im lerinin ertesinde A P'nin kurduu hkm et, M H P'ce
"kaytsz artsz" ve M SP'ce -"k e r h e n " de o ls a - sonuna
dein desteklenm itir.
"K om nizm le m cad ele" gerekesinin yan sra, "is
tikrarl h k m et" kurm a gerekesine de dayanan bu or
taklklar, eitli bakm lardan, zerinde nem le durulm as
gereken bir olaydr.
nce u noktay belirtelim : "stik rarl h k m et" so
runu, Trkiye'de, genel olarak burjuva iktidarnn gelip
dayand noktaya ilikindir. Trkiye, artk Bat'daki bir
ok lke gibi istikrarsz, gsz hkm etler dnem ine
girm itir. N edeni de, "sosy al y ap d a"d r bunun. ktisadi
ve sosyal sorunlara, artk, kapitalizm erevesinde ve bu r
juva iktidarlarnca geerli ve srekli bir zm getirilem e
m ektedir. stelik, geri ve da bal kapitalizm in yaratt
sorunlar gittike byyor ve byyecek; dar boazlar
daha da daralyor ve daralacak. Genel bir deyile, T rki
y e'd e retim gleriyle retim ilikileri elikisi keskin le
iyor. Ve bu nu n sonucu, halk kitlelerinin ve ii snfnn
418

m c a d e l e s i h z l a n y o r , y a y l y o r .

stikrarsz hkm etlerin birinci nedeni bu.


Serm aye snflar arasndaki ekim e ve srtm elerin
yaratt "ik tid ar b olu u ", istikrarl ve sreli hkm etle
rin kurulm asn nleyen bir ikinci neden.
A slnda, sa kanatta byle bir birlem eyi, bata b
yk serm aye evreleri istem ektedir. Bunun gibi, kapita
lizm in dnyann te birini sosyalizm e kaptrarak daral
m olan alannn daha da daralm asn ve bu arada T rki
ye'n in sola kaym asn nlem eye kararl A m erika da byle
bir birlem eyi ister.
Sa kanattaki btnlem enin ilerde daha da younla
aca bir gerektir. G elim elerin, sac partileri tek bir
parti ats altnda birlem eye gtrm esi de uzak bir olas
lk deil. Egem en snflarn kendi iindeki srtm e ve e
kim elerin tem el, uzlam az elikiler olm adn da unut
m am ak gerekir. AP, M SP ve M H P arasndaki ayrm lar ke
sin ve derin deildir. "K om n izm le m cad ele", "m ukadd esatlk " ve "rk lk " arasnda uzlaam ayacak ne var
dr? Bylece, egem en snflarn birbirinden ayr grnen
eilim leri, giderek bir potada eriyip kaynaarak daha ak
ideolojik ve siyasal bir btnlem eye ynelebilir ya da b i
ri tekilere egem en durum a gelebilir.
nem li olan, byle bir gelim e karsnda, ilerici de
m okrat ve devrim ci glerin durum u, onlarn bilin, r
gtllk ve gelim e dzeyidir.
D A H A O K BLG
Abdi peki, Liderler Diyorlar ki (rportajlar), stanbul, 1969.
Kerem Noyan, Faizmin Yalanlar, stanbul, 1978.
Muzaffer Sencer, Trkiye'de Partilerin Sosyal Temelleri, stan
bul, 1971.
Erdoan Tezi, Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Tr
kiye'de Partiler), stanbul, 1976.
Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul, 1952.

419

OKUMA

SA, M LLY ET LK T EN N E A N LIY O R ?


Azlarda en sk dolaan etiket olarak en sk kullanlan "M il
liyetilik" kavramn alalm. Hepsi milliyetidirler ama, hepsi
nin milliyetilii ayn mdr?
Adalet Partisi, milliyetilii, eskiden beri bir "Kalknma co
kunluu" ve kalknmada aranmas gereken bir "Milli heyecan"
olarak almtr. Barajlar, yollar yapldka, fabrika bacalar yk
seldike, Trk ulusu da ykselecektir. Kalknmann zel giri
imle gerekletirilmesi ve kullanlan yntemlerin zel karlara
yaramas bu heyecan azaltmaz, tersine artrr. "Her mahalleye
bir milyoner" felsefesidir bu. Adalet Partisi'nin milliyetiliinde
bir yabanc dmanl, iteki aznlklara kar bir burukluk,
toplum adna devleti n plana karma ynnde bir eilim bu
lamazsnz. Ama btn bunlar, Milliyeti Hareket Partisi'nin
milliyetiliinde vardr, hem de fazlasyla vardr. Coku, Trki
ye snrlarn aar, uzaklardaki bir "Byk Trkiye" hayaline
ular. Disiplinli toplumculuk, nerdeyse sermaye dmanl
na kadar varan bir planl devletilikle karktr. Yine bu anla
ya gre Trk, kendine dnp titreyince, aznlklara da piliyi
prty toplayp gitmek decektir.
Ayn elikileri Cumhuriyeti Gven Partisi'nin ya da Milli
Selamet Partisi'nin milliyetilik anlaylarn detiiniz zaman
da grrsnz. CGP, Cumhuriyet Halk Partisi'nin eski sa ka
nad olarak, hl modas biraz gemi Kemalizm anlaynn
etkisindedir. Kemalizm'i, ileriye dnk biimiyle deil de kuru
lu dzeni srdrmeye yarayacak biimiyle benimser. Hatta, da
ha da ileri giderek, onu sol dmanl iin rahata kullanlabi
lecek bir silah haline getirmitir. Ama CGP'lilerin "Atatrk Mil
liyetilii" dedikleri ey bile, MSP'nin "Milli gr"nden fer
sah fersah uzaktr. Orada, din ve dolaysyla "mmet" dn
cesi n plana geer. Milliyetilik, bu anlayla badaabildii l
de vardr. Onunla atmaya balad andan itibaren, MSP
de milliyetilikle klahlar deitirmeye hazrdr.
Milliyetilik konusundaki nanslar, hatta nanstan da te
ye, bir atma noktas olarak ortaya kan bakalklar daha ar
trabilirsiniz.
420

Bunlar daha da artabilecei iindir ki, Cephe partilerinin ko


nuyu br ucundan alp "Anti"ler zerinde, "Olumsuzluklar"
evresinde bir yaknlama aramalarndan daha doal bir ey
olamaz. Baka bir deyimle, milliyetiliin tanmlanmas konu
sunda vakit kaybedeceklerine, "Sola kar olmak"la iin iin
den kmalar daha kolaydr.
...Birbiriyle atmamak iin bir ey "yapm ak"tan kanan ve
sadece "kar olmak'Ta yetinen partilerden kurulu bir Cephe, "so
la kar siper kazyorum" derken, kendi ukurunu da kazm olur.
(Mmtaz Soysal, "Cephe Gerisi", Milliyet, 3 Mays 1975)

SO R U LA R
1. Trkiye'de siyasal yaam n nitelii nedir?
2. Siyasal parti deyince, sosyolojik planda ne anlalr? Siya
sal partilerle bir toplumdaki sosyal snflar arasnda bir iliki var
mdr? Varsa, nasl bir ilikidir bu?
3. "Sa kanat" derken ne anlalr? Trkiye'de sa kanat par
tileri hangileridir?
4. Adalet Partisi, ne zaman kurulmutur ve hangi sosyal snf
ve zmrelerin temsilcisidir? Trkiye'de, byk burjuvazi iinde
egemenliin ticaret burjuvazisinden sanayi burjuvazisine geii
AP iinde ne gibi gelimelere yol amtr? Bunun gibi, AP konu
sunda sapmalara yol aabilecek en nemli yanlg hangisidir?
5. Cumhuriyeti Gven Partisi, niin ve nasl kurulmutur?
Bu partinin Kemalizm anlayndaki zellik nedir?
6. Milli Selamet Partisi, ne zaman kurulmutur ve hangi sos
yal snf ve zmrelerin partisidir?
7. Milliyeti Hareket Partisi, ne zaman ve nasl kurulmutur?
Bu parti, "ideoloji" ve "eylem " plannda, teki sac partilerden
farkl olarak ne gibi zelliklere sahiptir?
8. Trkiye'de, sa kanattaki son eilimler ve gelimeler nasl
dr? Sa kanattaki partiler, milliyetilii nasl anlatmaktadrlar?
(Okuma parasn okuyunuz.)

SO SYA L D EM O KRA S
14 Ekim 1973 ve -o n u iz ley en - 9 A ralk seim lerinde el
de ettii u m u lm adk sonular, C um huriyet H alk Parti
421

si'n in yaps, nereden nereye geldii, ne gibi bir snfsal


deim e geirdii ve bugn de hangi snflarn tem silcisi
olduu sorularn gndem e getiriyor. Gerekten de, 1950,
hele 1960 sonrasnda hz kazanan kapitalist gelim e, en
ok C H P 'yi etkilem i grnyor.
1923'n H alk Frkas, 1943'n C um huriyet H alk Partisi
ve 1972'nin yeni C H P 'si -a y n izginin devam olm akla
birlikte, snfsal dayanaklar b ak m n d an - birbirinden ol
duka farkl siyasal kurululardr. Bu farkllk, dorudan
doruya, toplum un geirm ekte olduu ekonom ik ve sos
yal deim eye baldr.
CHP'nin douu
H alk Partisi'ni, 1923'te Atatrk, "bir snfn deil btn
ulusun partisi olaca"n bildirerek kurdu. Bu lkenin teme
linde, Trkiye'de farkl snflarn var olmad gr yat
yordu. Ama, sosyal gerek bu m uydu? H alk Frkas, gerek
ten de btn bir ulusun partisi miydi? Olabilir miydi?
H alk P artisi'n in kuruluundaki snf dayanaklarnn in
celenm esi, aslnda T rk iy e'd e 1908'lerd e balay an ve
1923'te gelien "b u rju va dem okratik devrim i"nin in ce
lenm esi anlam na gelir. Burada son derece nem li olan bu
konuyu bir yana brakarak, Kurtulu Sava'n n ve 1923
hareketinin -k en d in e zg koullar iinde g erek leen b ir "bu rju v a dem okratik d evrim i" olduunu sylem ekle
yetinelim .
A ncak, 1923 bu rju va dem okratik devrim inin m utlaka
belirtilm esi gereken tarihsel zellii, devrim in tem el snf
olan burjuvazinin gszldr.
Burjuvazinin bu tarihsel gszl, asalakl ve b a
m ll, devrim in fiil gc haline gelen kk burjuva
brokratlarn a, asker-sivil aydnlara ulusal burjuvazinin
grevlerini de yklem itir.
Bylece H alk Partisi, -a n a izg ileriy le- gsz bu rju va
zinin ve onun gszl yznden burjuva dem okratik
devrim inde bu rju vazinin grevlerini stlenm i olan k
k burjuva b rokrat kesim inin siyasal rgt olarak
dom utur.
422

Hdlk lartisi'nin ideolojisi, devrimin yapsna uygun


olarak bir "burjuva ideolojisidir": Halk Partisi'nin alt
okunu oluturan ilkeleri yani cumhuriyetilik, laiklik,
milliyetilik, inklaplk ve -zel koullarn zorunlu so
nucu olan - halklk ve devletilik, devrimini gerekle
tirmeye alan burjuvazinin klasik ilkeleridir.

H alk Partisi, bu snfsal yapsyla, 1950'lere -h a tta bir


l d e - 1970'lere dein, ikili bir dengeyi iinde barn d r
m tr: Bir yanda, ulusal burjuvazinin grevlerini ykle
nen brokrat kk burjuva kesim i, te yandan uluslar
aras kapitalizm le btnlem ekte ve kom prador burjuva
zinin yerini alm akta gecikm eyen da bam l burjuvazi.
Halk Partisi'nin tarihindeki, "Terakkiperver Cumhu
riyet Frkas" (1924) ve "Serbest Frka" (1930) muhalefet
leri, da baml byk sermayenin, ulusal burjuvazinin
grevlerini yklenen kk burjuva brokratlarna kar
tepkisinin ve iktidara arlk koyma mcadelesinin r
nekleridir.

K saca zetlenecek olursa, K urtulu Sava ve sonras


-g e n e l iz g ileriy le- bir bu rju va devrim i olarak nitelenm elidir. C um huriyet dnem inin b tn uygulam alar, burju
vaziyi glendirm eye ve kapitalist toplum u kurm aya
ynelm itir. 1930 sonrasnn i ve d koullarnn zorlad
bir uygulam a olan "ek o n o m ik d evletilik", yani "d ev let
k ap italizm i" de gsz burjuvaziyi glendirm eyi, yerli
serm aye iin koruyucu bir em siye grevini grm eyi
am alam aktadr.
ktidardan m uhalefete
II. D nya Sava ve sonras, Trkiye tarihinde olduu
gibi, C H P tarihinde de bir dnm noktasdr. Savan b a
lad yllarda, CH P ve iktidar iindeki ikili denge varl
n srdrm ekle beraber, devleti kanadn siyasal arl
ve etkinlii tartlm az. A ncak, II. D nya Sava'm n sonu
na doru - zellik le sava koullarnn g erek tird i i- ola
423

anst nlem ve snrlam alar, C H P 'ye kar honutsuz


luu artrm tr. Sava yllarnda ortaya kan speklatif
servetler, karaborsa krlar, kapka serm ayeler, kk
burjuva kktencilii ve C H P'nin devletilii karsnda
gl bir cephe oluturm utur.
1945 ylnda CHP, bir yandan ezilen ve bask altnda
tutulan halk kitlelerinden, bir yandan da sermaye kesim i
nin byk bir ounluundan, zellikle de uluslararas
kapitalizmle ortaklk iindeki byk sermaye kesim in
den, tccardan, tarmcdan, sanayiciden gelen tepkilerle
kar karyadr.
Bu tepkilere, II. Dnya Sava sonrasnda totaliter re
jimlerin ykl ve demokrasilerin stnl de eklen
mitir. Trkiye, 1945'te -uluslararas kapitalizmin ve yer
li ortaklarnn da isteine bal olarak- kapitalist dnya
nn bir paras olma, giderek Amerika ile sk ilikiler kur
ma yolundadr.

G enel izgileriyle burjuvazinin siyasal rgt olan


C H P iinde, uzun sreden beri devam eden ikili yap,
1945'te artk atlam a noktasna gelm itir. D em okrat P ar
ti, ite bu atlam ann sonunda, da bam l byk ticaret
serm ayesinin ve toprak sahiplerinin tem silcisi, siyasal r
gt olarak doar, geliir ve 1950'de iktidara gelir.
iktidara geldikten sonra, byk serm ayeye ve toprak
sahiplerine borlarn -b o l b o l- deyen DP, -d a h a nce
anlattm z n ed en lerle- 1960'ta, 27 M ays hareketiyle ik
tidardan indirilir.
27 M ays hareketini izleyen gnlerde, artk planl ve sa
nayiyi n sraya koyan bir kapitalistlem eden yana olan
serm aye kesim i, C H P 'n in -n n 'n n b ak an l n d a- ye
n id en arlk kazanm asna engel olm ad. Bylece, bir yan
dan kk burjuva brokratlarn tatm in etm i, te yan
dan da krk yln serm ayeye yontan "d ev leti" si sm et Paa'y bu kez de tekelci kesim in planl gelim esinin vasisi
durum una getirm i oluyordu. G iderek CHP, 1960 sonra
snda -v e en son arnm ann gerekletii 1972'ye d e in brokrat kk burjuvazinin, teki baz kk burjuva
424

kesim lerinin ve "san ayicilii ar b asan " bir blm te


kelcinin partisi oldu.
1960-1970 aras, istatistik verilerin b y k bir aklkla
gsterdii gibi, sanayinin tarm ve ticarete stn geldii;
sanayi karlar n plana geerken, tarm karlarnn ve
bir blm ticaret karlarnn zedelendii, kem irildii bir
dnem dir. Bu dnem de ekonom ide sanayi kesim inin pa
y artarken, uluslararas tekelci kapitalizm in orta tekelci
kesim in zorunlu yelem esi de sanayi dorultusunda ol
m utur.
1965 seim lerine doru sm et Paa'nn "o rtan n solu"
slogann atm as, bir yandan Trkiye i Partisi oylarn
blm ek iin bir taktik olarak grlebilecei gibi, sanayiye
ynelen tekelci kesim in uzun vadeli siyasal karlarnn
gerek gvencesi olabilecek bir sosyal dem okrasi adm
olarak da grlebilir. "O rtann solu " slogannn parti iin
de yaratt b y k alkantya ve gruplam alara karn,
b y k serm ayenin C H P iinde kalan szcleri partiyi terk
etm ek gereini duym am lar, hatta "ortan n solu " sloga
nn savunm ulardr.
1970'ler, sanayiye ynelen byk serm ayenin yeni bu
nalm larla kar karya olduu bir dnem dir. Tekelci ke
sim, bir yandan teki serm aye kesim lerine kar, te yan
dan da 1961 sonrasnn -g r e c e - dem okratik ortam ndan
yararlanarak gelien ve bilinlenen ii snfna, yoksul
kylle, kk bu rju vazinin brokrat ve teknokrat b
lm lerine kar iktidarm pekitirm ek zorundadr. Bu zor
luun sonucu olan 12 M art olay ve sonras, C H P iinde
ki en b y k dnm e yol am tr.
1971 sonras, T rkiye'd e btn basklara karn, snf
farkllam asnn en fazla keskinletii ve eitli toplum ke
sim lerinin tekelci serm ayenin gelim esinin etkilerini en
ak biim de duyduklar bir dnem dir. C H P iindeki b
yk serm aye kanadyla, kk burjuva ve tekelci olm ayan
serm aye kanatlarnn birbirinden kopm as, tam bu dne
m e rastlar.
1972 ylnda gelien olaylar, tekelci kesim le dier top
lum kesim leri arasnda derinleen uurum ve artan eli
kiler, C H P iinden yeni ve kesin bir kopm ay da birlikte
425

1
g etirir b y lece. V e -n n d e idinde olm k z e r e - b y k
se rm a y e n in tem silcileri p artiyi terk ed erler.

CHP, bugn hangi snflarn tem silcisidir?


1973
seim lerine, CHP, bu anlam da arnm olarak gir
m itir.
12 M art sonrasnn ve yllk olaanst dnem u y
gulam asnn koullarndan da yararlanarak, - o sralarda
kendi siyasal rgtlerine sahip bu lu nm ayan ve hzla b i
linlenm ekte olan iiler bata olm ak z e re - btn de
m okratik glerin ve tekelcilie kar kesim lerin oylar
n da toplam ay bilm itir. En fazla oy ald ya da oy artr
d blgelerin incelenm esi bu yargy dorulam aktadr.
CH P nedir, ne deildir?
Program na baklrsa, C H P ne ii snf ideolojisini b e
nim sem itir, ne de dnya gr snfsal bir m anta otu
rur. B ilim sel sosyalizm ile CH P arasndaki kesin snr b y
lece oluur.
CHP, "sosy al d em okrat" olm ak savndadr ve "So sy a
list E n ternasyon al"e yedir. Ne var ki, Bat'd aki sosyal de
m okrat partilerden ayr nitelikleri vardr C H P'nin. Batl
sosyal dem okrat, am zda tekelci kapitalizm ile b t n
lem itir. Program nda kapitalizm e kar "d em okratik
d evrim " den sz aan C H P gibi bir rgtle, Batl sosyal
d em okratlar arasnda derin bir eliki vardr.
C H P 'n in km az buradadr!
Bylece, T rkiye'd eki dem okratik sol parti em peryaliz
m in rgtlerine boyun edike, hem uluslararas kapita
lizm e bam llar, h em T rkiye'd e kom prador kapitaliz
m iyle btnleir; hem program na ve halka ters der,
hem de "d e m o k ra tik d ev rim " y o lu n d a yaya kalr.
C H P 'nin 22 aylk hkm et deneyim i, bu gerei ac b ir b i
im de gzler nne serm itir.
CHP, bu em beri krabilir m iydi?
N e yazk ki, C H P hkm et dnem inde, lkenin iine
dt em beri paralayacak bir strateji ve taktik saptayam am tr. Parti ii m uhalefetin grleri ise - " s o l kanatlar" da iinde olm ak z e re - bir trl berraklam am ;
426

I
sen-ben kavgasndan ileriye geem em itir. Byle bir or
tamda, Ecevit'in kiilii, yine tek toparlayc arlk olarak
kalm tr.
C H P iin, bugn artk salt birtakm genel dorular
sylem ekle kalan bir "o rta so l" parti grnm yle yetin
m e dnem i sona erm itir.
Bugnknden ok daha iyisini ve ilerisini isteyen bir
T rkiye'd e, C H P de dn nerdiklerinden daha salkl,
daha tutarl ve ileri dnk olanlar ortaya koym a zorunlu
luundadr. stelik, ilk deneyin acl ak seik ret
m itir ki, szler ve sloganlar da bazen tek bana hibir an
lam tam ayabilirler. Partiler, ancak toplum un "d eiim e
ak" sosyal gleri ya da snflar arasnda yaptklar se
im ler, kurduklar balantlarla, "a d a" ve "in an d rc"
olabilirler.
1970'lerin kanl arenasnda olanlar bitm itir.
im di, b t n bu nlarn arasndan, dem okratik atlm lara ve derlenilere ynelm i b ir baka C H P 'yi yaratm a sa
vana giriilm esi gereken gnler balam tr.
D A H A O K BLG
Muammer Aksoy, Sosyalist Enternasyonal ve CHP, stanbul, 1977.
Blent Ecevit, O rtann Solu, 7. Bas, stanbul, 1975.
Blent Ecevit, Sm r D zeninde Yeni A am a, 2. Bas, Ankara,
1980.
Blent Ecevit, Trkiye'nin ktisadi K alknm asnda Sosyal A dalet
ve D em okratik D evletilik, stanbul, 1963.

OKUM A
T R K Y E'D E SO SYA L D EM O K R A T LI IN
A N LA M I
Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) lideri Willy Brandt,
CHP Genel Bakan Ecevit'in gezisi nedeniyle bir deme vererek
iki parti arasnda geni bir ibirlii nermitir. Brand t'm bu ko
nudaki szleri ilgintir:
Geni alanlarda benzer amalara ynelmeleri, birbirleriy427

le balar kurup danmalar, ilerdeki politikalaryla ynelecek


leri yeni biim ler asndan bir ibirliini gelitirmeleri, her iki
parti bakmndan yerinde olur..."
Alman Sosyal Demokrat Partisi, tarihsel kkleri geen yzy
la uzanan bir kurulutur. Bugn Avrupa'nn eitli lkelerinde,
ngiltere, Fransa, sve vb, birbirine benzer sosyal demokrat
partiler vardr. Bu rgtlerin gemileri ve bugnleri arasnda
ortak yanlar bulunabilir. Ama Ecevit'in CHP'si ile Brandt'n
SPD 'si arasnda ne gemi ne bugn ne de gelecek bakmndan
bir benzerlik bulunduunu sanyoruz. Geri SPD ile CHP ara
snda bir ibirlii eitli alardan yararl olabilir ama, ibirliini
yaratan nedenlerde yanla dmemek yerinde olur.
SPD, 1860'larda Marx ve Engels'in devrimci ilkelerinden
esinlenerek kurulmutu. Zaman iinde bazen yeraltnda, bazen
yerstnde alan parti, bir sre sonra devrimci niteliini yi

tirdi. Kapitalizmin yedeinde lml ilevini srdrmeye ba


lad. Parlamentoda gl bir orta direk olan SPD'nin bugnk
durumu artk belirgindir:

Amerika'ya bal bir Avrupa kavramnda ve yksek d


zeyde bir kapitalizmde sosyal adaleti gerekletirmek...
Baz sivri dilli eletiriciler, Avrupa sosyal demokratlarnn

sermaye snfnn ar krlarndan doan rvetle yaadkla


rn ileri srerler. Belki insafsz bir sulamadr bu; ama yeryz
emekileri gz nne alnrsa, Alman iilerinin burjuvalat-

n syleyebiliriz. Dnmeliyiz ki, Federal Almanya'da p


lk yapan bir Trkn cretiyle Trkiye parlamentosundaki
bir milletvekili maann arasnda pek fark yoktur. Bunun yan
sra Alman Sosyal Demokrat Parti'nin gndeminde u sorun
bulunmamaktadr:
1) Fikir zgrl
2) Emperyalizm
3) Sanayileme
Oysa CHP'nin gndeminde bu konu birincil sradadr.
CHP'yi Avrupa sosyal demokrat partilerine benzetmek, kolay,
ama yanl bir varsaym olur. Bir kez CHP'nin kkeni ayrdr.
Avrupa sosyal demokratlar, ounlukla sanayilemi lkeler
deki ii snfnn M arksist ilkelerden esinlenerek kurduklar r
gtlerdir. Oysa CHP, emperyalizme kar ulusal kurtulu sa

va veren mazlum lkede kk burjuva evrelerince kurul


428

mutur; imdi de endstrileme yolunda lkneles bir toplumda,


kendine zg sorunlarla kar karyadr. C'l II, Trkiye'de liki
zgrln salamak, demokrasiyi geniletmek, sanayileme
aamasn tamamlamak gibi Alman sosyal demokrallarnm bii
tnyle yabanc olduklar bir uran ortasmdadr.
Siyasi szlkte "sosyal dem okrat" kavram zaman ve yere
gre anlam kazanr. Bugn Bat sosyal demokratnn sokunla
sosyalistler ve komnistler bulunur...
Trkiye'de CH P'nin solunda mahpushane bulunur.
Bat sosyal demokrat, fikir zgrl iin kavga vermek
zorunda deildir. Trk sosyal demokrat, bu grevi yerine getir
mek zorundadr. Bat sosyal demokrat, emperyalizmle sava
m ak zorunda deildir. Trk sosyal demokrat mazlum bir lke
de yaad iin emperyalizmin sultasn krmak deviyle kars
karyadr. Gelimi Bat kapitalizminin egemenlii altnda bu
lunan Trkiye'de anti-emperyalist bir program gndeme ge
tirm eden "sol siyasal parti" nitelii kazanmaya olanak yoktur.
Grld gibi CHP ile SPD arasnda hem gemi hem l'
bugn asndan byk ayrmlar vardr. Bu ayrmlar bilerek
oluturulacak bir ibirlii kukusuz yararl olacaktr, ama bu ay
rmlar grmeden ibirlii giriimi bolua der.
(lhan Seluk, "SPD ve C H P", Cumhuriyet, 14 Mart 1975)

SO R U LA R
1. CHP, ne zaman ve hangi sosyal snf ve zmrelerin temsil
cisi olarak domutur?
2. CH P'nin 1950'de iktidardan muhalefete gemesinin sosyal
nedenleri nelerdir?
3. CH P'nin "ortann solu" politikasn benimsemesi, hangi
nedenlerle olmutur? 12 Mart ve sonras, CHP iinde niin b
yk dnmlere yol amtr ve ne olmutur bunlarn sonucu?
4. CHP, bugn hangi sosyal snf ve zmrelerin temsilcisi
dir? CHP, niin ii snfnn partisi deildir ve olamaz da?
CH P'ye "sosyal dem okrat" bir parti denebilir mi? CHP ile Al
m an SPD 'nin karlatrlmasndan ne gibi farkllklar ortaya
kmaktadr? Trkiye'de sosyal demokratln anlam nedir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
429

1
5.
CHP'nin, burjuvazinin tutucu, ibirliki ve gerici kesimle
rine oranla zellii ve nemi nerededir?

SO SY A LZ M
ada Trkiye'de, sosyalist akm ve hareketin nem li
bir yeri vardr. i snfnn doup serpilm esiyle -a a
y u k a r- ayn koutluk iinde o da doar ve geliir.
Trkiye'de sosyalist hareket ve partiler
lk sosyalist parti, kinci M erutiyet yllarnda kurulur
(1910). M illi K urtulu Sava yllar, sosyalist hareketin r
gtlendii bir baka nem li dnem dir.
Ne var ki, C um h uriyet'le beraber, sosyalist hareket b
yk engellerle kar karya gelir. nk, B at'nn "o k
p artili" dem okrasi anlayn yrekten hibir zaman b e
nim sem em i olan T rk burjuvazisi, C um huriyet'in kuru
luundan balayarak, "s o l"a kar kaln bir duvar ekm e
abas iinde grnm tr hep.
N edeni de vardr bunun.
Trk burjuvazisi, kendi gszlnn ve lkenin
"so l"a , sosyalizm e kaym a potansiyelinin her zam an bilin
cinde, -e n a z n d an - sezisinde olm utur.
1945
yllarnda balayarak "o k partili" yaam a geilir
ken, sosyalist dnce ve hareketin de siyasal yaam da ye
rini alm as beklenirdi. Bu yolda gelim eler de olur. Ama
hem en arkasndan yasaklam alar gelip bastrr bu gelim e
leri. 1950-1960 yllar arasnda, siyasal yaam n kaplar,
yalnz egem en snf ve zm relerin dnce ve rgtlenm e
lerine aktr. Bunun sonucu olarak, siyasal plandaki at
m a da yalnzca onlar arasndaki bir atm a olup kar.
1960
sonrasnda, 1961 A nayasas'm n da yaratt de
m okratik ortam n etkisiyle, "s o l"a set eken duvarda gide
rek bir "y arlm a" durum una gelen, bir "atlam a" olur:
1961 ylnda, Trkiye i Partisi kurulur. "S o l" a alm a,
aydnlardan balayarak em ekilere dek uzanr. i snf
nn -d a bam l da o ls a - gelien sanayilem e sonucunda
"n ice l" olarak bym esi, sosyalist harekete bir canllk ge
tirir. Sendikaclk hareketi iinde de -A m erik an sendikac
430

I
lk anlaynn yan s ra - "d ev rim ci" sendikaclk anlay
dom u ve gelim eye balam tr. G em ie oranla ok b
yk bir hz ve yaygnlk kazanan "sosyal u yan " iinde
-i i snf bata olm ak z e re - eitli em eki kesim ler, ikti
sadi ve dem okratik istekler, giderek siyasal am alar do
rultusunda hareketlenerek, burjuvazi ile teki ortaklarna
kar m cadeleye giriir.
1961-1971 yllar boyunca burjuva iktidarlar, bu geli
m eye kar areler aram lardr. 12 M art 1971'den balaya
rak, atla giderm ek abalar younlam ve sertlem i
tir. Trkiye i Partisi kapatlm , sosyalist h areket tasfiye
edilm ek istenm itir. Ne var ki, 14 Ekim 1973 seim lerinin
sonular, bu giriim lere -g e ici de o ls a - bir son verir.
Sosyalist hareketin sorunlar
14 Ekim 1973'ten balayarak girilen yeni dnem de, sos
yalist hareket de, dnce ve rgtlenm e plannda yeni
d en bir gelim e iine girer. Ne var ki, h areket kendi iin
deki sorunlar bugn de zebilm i deildir. rnein,
1971'den nceki dnem de - o son derece eletirilen - "b
l nm lk" sendikal planda olsun, partisel planda olsun
b u g n de s rm ek ted ir. 12 M art faizm in in g id erek
1975'lerle yeniden -v e ok daha baka b o y u tlard a- tr
m anm aya balayan faist terrn dkt kanlara, ektir
dii aclara karn byle bu.
Bugn Trk siyasal yaam nda, sosyalist hareketi tem
sil ettiini ileri sren -y r rl k teki yasalara gre rgt
le n m i- be siyasi parti vardr; Trkiye Sosyalist i Par
tisi, V atan Partisi, -3 0 N isan 1975'te yeniden k u ru lan Trkiye i Partisi, Sosyalist D evrim Partisi, son olarak da
Trkiye i K yl Partisi.
Bir altnc s, Trkiye Em eki Partisi, 1980 ylnda A na
yasa M ahkem esi'n ce kapatlm bulunuyor.
D A H A O K BLG
Behice Boran, Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar, stanbul, 1968.
A. Cerraholu, Trkiye'de Sosyalizm Tarihine Katk, stanbul, 1975.
Ltfi Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, stanbul, 1951.
431

George S. Harris, Trkiye'de Kom nizm in Kaynaklar, stanbul,


1976.
George Haupt - Paul Dumont, O sm anl im paratorluu'nda
Sosyalist H areketler, stanbul, 1977.

Dimitr imanov, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi, stanbul, 1978.


Mete Tuncay, Trkiye'de Sol A km lar, Ankara, 1967.
etin Yetkin, T rkiye'de Soldaki B ln m eler (1960-1970), stan
bul, 1970.

OK U M A
D EM O K R A S VE SO SYA LZM
...Klasik demokrasi, bir anlama, eitli karlarn ve gr
lerin toplum kar asndan tartlmas ve yarmas demektir.
Bu tartda ve yarta, baka karlarn ve grlerin olduu
gibi, ii snfna zg karlarn ve grlerin de yeri vardr.
Tpk sosyalizme kadar varmayan ve ii snfm temel olarak al
mayan bir "sosyal demokrat" gre yer olduu gibi. Tpk
ekonomik ve sosyal konularda sa tutumu savunmakla birlikte
zgrlk dzenini de ayakta tutmaya ynelik bir "liberal" g

re yer olduu gibi. Tpk, dinsel inan ve gelenekilik yn


ar bassa da, toplumun temel kuruluunu ve kuram larn de
mokratik bir ortam iinde srdrmeye alan bir "muhafaza

kr" gre yer olduu gibi. Hatta, bu yelpazenin ileriye ak


ve canl tutulabilmesi iin, sosyalist grn yalnz "bir yere
sahip" olmakla kalmayp "gerekli ve zorunlu" olduu bile
sylenebilir.
te yandan, CHP solundaki sosyalist partilerin sayca ok
ve grne "kk" olular, bir umutsuzluk kayna olma
mal. Bu, biraz da solun kendi znde var. Toplumdaki yeni
glere, toplum yapsndaki deiimlerin yeniden yorum lan
masna dayanan bir siyasal akmn baka trl gelimesi zaten
olanaksz. nemli olan sonrasdr, bu canl blnmeden an
laml bir btn karabilmektir.
Bu anlaml btnl aratrrken, yle bir dnceyle yo
la kmak yanl olur: "Trkiye'de nce doru drst bir de
mokrasi kurulsun, ondan sonra sosyalizme geiin yollar ara
nr; bu yollar iin m cadele edilir."
432

Byle bir dnceye verilebilecek bir sr cevap var. Hepsi


de u sorunun cevabnda sakl: Sosyalist partisiz "doru d
rst" bir demokrasi olabilir mi? Ya da "dem okrasi" ile "sosya
lizm " birbirinden bylesine ayrlabilecek kavramlar mdr?
Belki, byle bir dncenin gerisinde, "solun blnmesi yo
luyla san ekmeine ya srmekten kanm ak" endiesi yat
yor. zde doru bir endie bu. Onun iin de, sosyalist parti kur
maktan deil, yanl olan u iki tutumdan saknmak gerekir:

1) Srf "bir sosyalist parti kurmu olmak iin" parti kur


mak. Sosyalist partiyi, byk kentin bir kesinde oda tutup ta
bela asarak ve drt be aydnla -drt sendikac bularak ko
num ak biiminde almak, elbette eninde sonunda solun bln
mesi sonucuna varr. Bu bir avu insan, kendi kk btnlk
lerini srdrebilmek iin, karlarnda bulunan glerle deil,
en yaknlarnda bulunanlarla mcadele etmeyi, onlara anlal
maz bir terminolojinin az kprten ehvetiyle saldrmay da
ha uygun bulurlar.

2) Pete srklenebilen insanlar, dnce ve oy gcn,


ne kadar kk olursa olsun, san iine gelecek biimde kul
lanmak. En sk yaplan yanl da budur. Birinci nedeni, pers
pektif eksikliine dayanr: Bir toplumun nce hangi engelleri
am ak zorunda olduunu, bu engellerin almas iin hangi
glerle ibirlii yapm ak gerektiini bilmemek, sam iine gele
cek tutumlara iter yneticileri. kinci nedeni de, dpedz ben

cilliktir. Bir toplumun ya da snfn karn kollamak yerine,


kendi kiisel durumunu srdrmek.
Bylesine tutumlar, sada ok kiinin sevinle el ovuturm a
sna yol aar...
...i snfna dayal bir parti ile yalnz iileri deil, halkn
baka kesim lerini de seferber edebilen daha geni tabanl bir
baka parti arasnda belirli amalar iin ibirlii yaplmasndan
daha doal bir ey olamaz.
Sa partilerin gerekletirmeye altklar "ortak liste" ya da
"seim birlem esi" gibi deiikliklerden ne sosyalist partilerin
korkmas gerekir ne de CHP'nin. Bu deiiklikler keke gerek
lese. Solun daha ok iine yarar.
stelik, byle bir ibirliinin salanmas ve bir "dem okrasi
cephesi"nin kurulmas, liderlerin bunu isteyip istememesine de
bal deil. Durumlarn gerektirecei bir zorunluluk olacak bu.
433

Sa partiler, sorunlarn karsnda bocalayp sokak zorbalar


na yaslanmak zorunda kalnca, sol partiler "dem okrasi cephesi"
kurmayp da ne yapacaklar? Birazck dnya tarihi bilenler, kurt
larn yalnz kalm kuzulardan ok holandklarn da bilirler.
(Mmtaz Soysal, "Dem okrasi Cephesi", M illiyet, 3 Mays 1975)

SO RU LA R
1. Trkiye'de sosyalist hareket ve partilerin gelime izgisi
nasl olmutur? Bu hareket, Cum huriyet'ten balayarak niin
engellerle karlamtr hep?
2. Trkiye'de, 1950-1960 dnemi ile 1961-1970 dnemi, sos
yalist hareket bakm ndan ne gibi zellikler tarlar? "12 Mart
Rejim i", sosyalist hareket karsnda hangi nedenlerle, nasl bir
tutum taknmtr?
3. Trkiye'de sosyalist hareketin bugnk sorunlar neler
dir? Bunlardan en nde geleni hangisidir? (Okuma parasn
okuyunuz.)

434

BLM V
KLTRMZN KAYNAKLARI
VE SORUNLARI
Trkiye, kendisini iktisadi ve sosyal yap deiikliine
zorlayan b y k oluum lar iindedir. Bu oluum u h zlan
dran birikim leri de var. nsan ve m adde kaynaklarnn
yan sra, kltrnn bu birikim iindeki pay byk. A s
lnda, teki geri kalm lkelerle kyaslanam ayacak denli
kkl ve zengin bir kltrdr bu.
N e var ki, b y k sorunlar da vardr bu kltrn. T a
rm toplum undan sanayi toplum una geiin sanclarn
eken, -b ir baka b a k la - "kap italistlem e sreci" iinde
olan bir toplum da, kltrn sorunlardan u zak olm as
beklenir m i?
B at'n m etkisine girm i D ou toplum larm inceleyen
bir Fransz sosyologu u zm lem eyi yapyor: "B t n
kltrler, zam ann ak iinde baz deiim lere urarlar.
Baka kltrlerle tem asn ve toplum lardaki doal geli
m enin sonucunda ortaya kan yeni grler, toplum un
tem el deer yarglarnn erevesinde kalm ak kouluyla
onun kltrn etkiler. Toplum , tem eliyle elim eyen g
rleri zam an iinde benim seyebilirken, elienleri redde
der. Bu sem e hakk yitirilm edii srece, kltr, dengesi
ni ve benliini korur. Sem e hakknn ortadan kalkt du
rum larda ise (yeni sm rgecilik, vb.) tem el deerler dei
ebilir ve yaam sal kurallar sarslabilir. Bu gelim e sonu
cunda kltr yklr, paralanr ve kltrszlem e (dcul
turation) dediim iz durum ortaya kar."
Trkiye, 200 yldan beri, ite bu anlam da bir kltrsz
lem e srecinin iindedir.
H angi etkenlerdir onu bu srecin iine sokan? K ltr
m z ne iken ne olm utur?
Bu sorular yantlayabilm ek iin, kltrm zn kay435

naklarm a eilm ek, deiim evrelerini saptam ak ve bir ev


re olarak, zellikle "Batllam a" zerinde durm ak gerekir.
K LT R M Z N K A YN A K LA R I
T rk tarihinde belli bal drt kltr deiim evresi
vardr: Trklerin slam dinine gem eleri, kltr deim e
sinde bir evredir. A nadolu 'ya yerlem eleri, bu topraklar
da daha nce yaam ya da o sralarda yaayan u ygarlk
larla alverileri ikinci bir evredir. O sm anl m parator! uu'nun yayl, eitli dinlerde ve etnik ayrm larda eitli
halklar ynetm esi de, gene karlkl bir kltr alverii
erevesi iinde bir evredir.
Ve son olarak, Batllam a istei ve bu yoldaki denem e
ler, geirdiim iz deiim evrelerinin son halkasdr.
A nadolu ve slan-Trk bireim i
lk evre, sonuta, O sm anl kltrnn kiiliinde
bir "slam -T rk bireim i"ne ulam tr.
A nadolu, bir bireim in yurdudur.
Gerekten, "A nadolu, kltr bakm ndan nem li nite
likleri olan bir toprak parasdr. Bir eit kpr durum un
daki A nadolu'dan tarih boyunca ok sayda ve deiik
zellikte kavim ler gem i, bunlarn nem li blm bu top
raklar yurt edinerek yerlem i, A nadolu halkyla kayna
m , onu m eydana getirm itir. A nadolu, eitli kavim lerden kurulu bir im paratorluun tem eli olm ak nedeniyle,
ok deiik geleneklere sahip topluluklar barm drabilm i;
farkl gelenekler, dn ve deyi tarzlarn gnm ze
dek yaatabilm itir. Ancak, btn bu topluluklar, zellik
lerini slam -Trk kltrnn erevesinde korum u,
onunla zdem ilerdir. Blgesel, dinsel ve etnik ayrlklar,
elien kltrlerin anarik grnne brnm em i, her
birinde kendini duyuran ayn tem el kltrn gze ve k u
laa ho gelen deiik ifadeleri eklinde belirm ilerd ir."1
A nadolu 'da olum u slam -Trk bireim inin ana izgi
leri nelerdir?
1 smail Cem, Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, 2. Bas, stanbul, 1971, s. 443-444.

436

I
A slnda, pratik ve "a k lc" yan ar basan bir dnya
grdr bu. G erekten, a iinde ele alndnda, r
gtnn ve ynetim inin "a k lc" ilkelere dayanm as bak
m ndan, O sm anl m paratorluu ayrca dikkati ekm ekte
dir. eitli lkelerin ve h alklarn m erkez bir ynetim al
tnda toplanm as ve yzyllar boyunca birlik halinde y
netilm esi de, pratik ve "a k lc" yan ar basan bir dnya
gr ile olabilirdi ancak. "C em aatilik , toplu gvenlik,
kanaatkrlk, dzen ve u y u m " bu dnya grnn b i
rer parasdr! ar.
"B ire y "i, bireyle toplum ilikilerini de, kendine zg
bir biim de yorum lar bu dnya gr.
"Anadolu Trk toplumu, insanla toplumun tam anla
myla birlik ve btnlk tekil ettii bir toplum deildir.
Byle bir topluma, ancak ilkel topluluk ya da airet dedi
imiz kurulularda rastlyoruz. Ama, Anadolu Trk top
lumu, kleci, feodal ya da kapitalist toplumlar gibi, snf
larn birbirinden kesin olarak ayrld ve fertlerin tam
anlamyla ortaya kt bir toplum da deildir... Bu top
lumda, fert ile toplum arasndaki kaynamlk ve bir

lik tamamen kaybolmamtr; ama fert, kendini toplu


ma balayan gbek ban da tamamen kopartmamtr... Bu toplumda snflar vardr... Ama tek tek snflara
karlk, toplumun btnl ve birlii ar basm akta
dr. Ayrca, belli snflara mensup fertlerin bir baka sn
fa gemesindeki kolaylk (mesela kyl ocuunun sad
razam olmas gibi), snf mcadelelerinin Bat'da grl
d gibi keskin ve amansz olmasn imknsz klan bir
baka nedendir. Toplumun birlik ve btnlk olarak

ar basmas ve snf mcadelelerinin iktidara ynelmi


bir lm-kalm meselesi haline gelmemi olmas, Ana
dolu Trk toplumuna mensup ferdin de Bat'daki gibi bir

"fert" haline gelmemesi sonucunu dourm utur."2


A nadolu, kltr kiiliini ve btnln, -a a yu
k a r- 19. yzyla dein koruyacaktr. N e var ki, kendi iin
deki ters gelim elerin de yer yer zorlam akta olduu bu
2 Selahattin Hilav, Felsefe Elkitab, 2. Bas, 1975, s. 140-141.

437

I
kltrel yap, Bat ile tem asn sonucunda yaralar alacak ve
iktisadi kntye kout olarak gelien bir yozlam a, etki
sini kltr plannda gsterecektir.
Batllam a ve kltr ikilem esi
19. yzyl T rkiye'de, "B atllam a h areketi"nin bala
d b ir yzyldr. T rkiye'n in yalnz iktisadi, sosyal ve si
yasal yaam bakm ndan deil, ayn zam anda kltrel
yaam bakm ndan da nem li sonular douran bir h are
kettir bu.
N edir Batllam a hareketi?
V e niin 19. yzylda ortaya kar?
Batllam a hareketi, 1800'lerde III. Selim ve II. M ahm ud dnem lerinde balatlan, ilk kez G lhane H att- H
m ayunu (1839) ile hukuksal bir biim kazanan ve gn
m ze dein sren bir olgudur.
Tarihim izde, 1800'lerden nce, rnein K anuni dne
m inde Batllam a diye bir sorun yoktur. Am a, 19. yzyl
da vardr.
N iin?
O sm anllar, Bat karsnda ilk yenilgilerinde B at'y a il
gi duym aya balam lardr. A ncak, B atllam a'n n ortaya
kn, bu ilgiden ok, Bat kapitalizm inin gelim esi ve
kendi ulusal snrlarn aarak O sm anl m paratorlu u 'na
kar tezghlad giriim lerde aram ak tarihsel gereklere
daha uygun olur.
Bylece, Batllama ile, Trkiye'ye kapitalizmin bir ikti
sadi sistem olarak girii arasnda bir koutluk olduu aktr.
Ne var ki, O sm anl im paratorluu, bir burjuva snf
y aratarak kapitalizm e gem e konusunda, zam an bakm n
dan da ge kalm t. K esin slahat hareketlerine giriildii
dnem de, yani 19. yzylda, kapitalizm , kendisine ortak
kabul etm eyecek lde glenm iti nk. Bylece, Tr
kiye'd e, Bat kapitalizm iyle ibirlii yapabilecek derm e
atm a bir ticaret burjuvazisinin doup gelim esine izin
verilebilirdi ancak. D ouunda "u lu sa l" olm ayan bu snf,
"d arya b a m l" olarak kalacaktr.
G elien kapitalizm de yle.
438

Ynetici kadronun belli bir kesim i ile birka iyi niyetli


aydn, Bat k u ru m lan toplum a aktarlnca geriliin ste
sinden gelinebileceine ve bylece km ekte olan im para
torluun kurtarl abileceine inanm lard. Ne var ki, B at
llam a hareketinin asl itici gcn, O sm anl egem en
gleriyle, Bat kapitalizm inin kendisi oluturm utur:
O sm anl toplum unda artk-rn ele geiren kesim le, Bat'nn istekleri bu dnem de birbirine uygun dyordu.
yle olunca da, hi ekinilm eden, tam bir liberal uygula
m aya geilir ve Bat ku ram larn toplum a aktarm a da "re
form " diye halka sunulur.
A ncak, bizdeki Batllam a hareketi, aadan gelm ez.
dinam iin, giderek halk kitlelerinden gelen istem lerin
ortaya kard bir h areket deildir. Tersine, egem en snf
ve zm relerin kendi iktidarlarm uzatm ak iin giritikleri;
bylece, ynlarn yararna herhangi bir yap deiim ini
ierm eyen yalnkat bir hareket olarak kalr. H areketin ikti
sadi, sosyal ve siyasal alandaki bu yalm katl, dnce
akm larnda, daha genel bir deyim le, kltrde de apak
grlr. Son olarak, Batllam a, ekonom ik ve sosyal a
dan etkinlik tayan bir h areket deildir; ne toplum un te
m ellerine ne de halkn yaam na ilem itir.
19. yzylda balayan ve bu g n de srdrlen B atl
lam a hareketi, nasl bir tablo ortaya karr?
ktisadi planda, Bat kapitalizm inin T rkiye zerin
deki em elleri gerekleir.
D aha nce de anlattm z gibi, 1838'de ngilizlerle im
zalanan Ticaret A ntlam as'm n at, daha sonra eitli
"reform 'Tarla gelien r, im paratorluu sonunda Bat
kapitalizm inin "y ar-sm rg esi" durum una drr. Bu
anlam da, Batllam a ile O sm anllan n yar-sm rgelem eleri arasnda bir koutluk vardr.
Ve yalnzca kt bir rastlant da deildir bu.
Bugn de, Trk ekonomisini Bat kapitalizmine daha
da baml klacak birtakm giriimlerde (rnein Ortak
Pazar'a girme) bulunurken, -dardan ve ieriden- orta
ya atlan gerekeler arasnda "Trkiye'yi Batl bir lke
haline getirmek" dncesine sk sk rastlanr.
439

- Sosyal planda, bir "ik ile m e "n in iine itilir toplum.


G erekten B at'ya benzem ek iin Bat kurum larn ak
tarm ak, ou halka karn yaplm t. Btn bu abalar,
hep halktan kopuk, giderek halkn zararna ve tepeden in
m e bir nitelik taynca, Batclk halka ters decek ve top
lum , iki yzyla yakn bir sredir devam eden bu ikile
m enin iine itilecekti.
Bu ikilemenin sosyal yaamdaki grnn, smail
Cem gzel belirtiyor: "Batllamaya ynelenlerin ilk ya
pacaklar, zerinde ireti duracak bir Avrupai grne
brnmektir. Uzun sre Batllama, cmleler arasna s
ktrlan ve oklukla yanl kullanlan -be Franszca
szckte ifadesini bulacak; Trkiye'nin koullaryla ve
halkla alay edermiesine srdrlen israf bir yaant
nce eski stanbul'un "Cercle'Terinde, sonra Cumhuriyet
Ankaras'nn "Palas'Tarmda, giderek modern stanbul'un
" Kulp'Terinde yeni kltrn nianesi olarak belirecek
tir. Bat kltrnn stn nitelikleri olan aratrclk, ya
ratclk, hogrrlk gibi zelliklerin bizim yerli Batk
larca benimsenmesi bo yere beklenecektir.
Geleneksel kltrlerini koruyanlarn ie dnkl
ise, onlar smren ve ekonomik anlamda tutucu olan
zmrelerin eline gl bir koz verecektir. Halkn, kendi
erdemlerine ok yabanc bulduu yeni kltr karsnda
gsterdii tepkinin kapsamm, bu zmreler ustalkla ge
niletecek ve tepkinin koruyucu kanad altna btn bir
ekonomik dzen de sokulacaktr."3
- Kltrel planda, Batllam ann yaratt ou edebi
yat ve dnce rnleri de, toplum a yabanc kalm ln
ve taklitiliin belgeleridir.
Trk dnce dnyas, tam anlam yla bu yabanclam a
y aabilm i, giderek taklitilikten kurtulabilm i deildir
henz. Bat, her yaptm z iin lsdr. "D orunun
aratrlm as" yerini "B at'y a uygunlua" brakm tr. H i
bir gerek felsefi gereksinm enin karl olm ayan ve sade
ce taklitilikle u ya da bu dnceyi Trkiye'de tantm ak
^ sm ail Cem, a.g.e., s. 445.

440

la yetinm ek, yani "fikir ithalatl" yapm ak bizim kltr


yaam m zn temel zelliklerinden biridir. yle olduu
iindir ki, Batllam a hareketi iinde gerek bir felsefe oku
lundan ve "filozof" tan bahsedilem ez. Ancak, O sm anl toplum unun eski ideolojik yapsnn yerine konm ak zere, Bat'd an aktarlm ve sadece gnm z gereksinm elerine ya
nt verir yalnkat dnceler ileri sren "ideologlar"dan ya
da dayanksz baz fantezilerden bahsedilebilir.
Bu sre iinde, belli bir "ayd n tipi" de ortaya kar.
Selahattin Hilav'm deyimiyle, "iki dnya arasnda
kalm; eski dnyasn kaybetmi, ama yeni dnyasna
henz ulamam" bir aydn tipidir bu. "Kendi durumu
nu aka gremez; kendi bilincine ulamasn salayacak
artlar ve birikim henz ortaya kmamtr. Taklitle ve
'kendini u ya da bu sanma' ile tatmin olur; dncesini
derinletirmeye, kkl eletirilere ynelmeye, kendini a
maya ihtiya duymaz. Henz iyimserliini kaybetmemi;
iinde bulunduu kmaz fark etmemitir. Batdan Le
Play'nin 'sosyal bilimler' metodunu ya da Durkheim'm
'sosyolojisi'ni getirmekle, her derde devam bulacan sa
nr. Islahat devri aydn, hem iyimser, hem de felsefi ba
kmdan 'idealist'tir. Yani fikir, bilgi ve eitim yoluyla top
lum hayatn dzene kavuturacana inanr, meselenin
her eyden nce 'bir kltr ve ahlak meselesi' olduunu
syler. Kltr ve ahlakn bir 'neden' deil bir sonu oldu
unu gremez. Bundan tr emir vererek tepeden 'dev
rim' yaplabileceini sanr; halkn bu 'devrimleri' benimsemeyiini anlayamaz ve hayretle karlar. Ksacas, bu
aydn tipi henz kendi yalnkat dncelerinin tesine
geememi, kendisini iinde yaad toplumu ve bu top
lumun teki toplumlarla olan ilintisini nesnel bir ekilde
kavrayamamtr. Yani 'kendinin-bilinci'ne ulama
mtr."4
Bu aydn tipine, toplum um uzda, yalnz "B atllam ac"
burjuva evrelerde rastlanm az. O nun bir baka eidi,
"so l" evrelerde dolar: "D iy alektik m ateryalizm "e inan
4 Selahattin Hilav, a.g.e., s. 147.

441

dn syledii ve gerekten de inand halde, "m etafi


zik" yntem le dnen ve eylem e kalkan; ok daha baka
koullarda baarya ulam u ya da bu "sosy alist dev
rim " i kuru bir m odel olarak alp, her trl nesnel koulla
r gz ard ederek, T rkiye'de tpatp gerekletirm ek iste
yen, takliti, ezberci, sloganc, am atac bir tip.
"T rkiye so lu "n u n ba belalarndan biri de budur!
Ve halk kitlelerine uzaklk bakm ndan, bu tiple "B a t
llam ac" tip arasnda pek byk bir fark da yoktur!
Sonu
Bu aklamalardan sonra -yakn tarihimizin bize rettik
lerine de dayanarak- bir deerlendirmede bulunacak olur
sak, Batllamac grn Trk toplum unun ou sorunlar
n yanl yansttn, yetersizliini kabul etm ek zorundayz.
G erekten, Batllam a dncesi, toplum un som ut v e
rilerini, olan arpk bir ekilde yanstm tr, saptam alar
yanltr. Bu saptam alardan hareket ederek doru sonu
lara ulam ak olanakszdr. H areket noktas yanl olursa,
doru bir sonu verm em esi doaldr. G erekten en iyi n i
yetli ve yetenekli yaklam lar, s bir yerde taklp kalm
tr. Trk toplum unun sosyo-ekonom ik yapsn, tarihsel
plandaki yaanm ln dikkate alm ayan giriim ler, top
lum u ve iindeki insanlar arptm aktan baka bir ie ya
ram am tr. Burjuvas olm ayan bir toplum da burjuva
dnya grn uygulam aya alm akla; ne bir burjuva
snf yaratlabilm i, ne de burjuva dnya gr -b t n
b o y u tlary la- yerletirilebilm itir. Toplum , kendine ya
banclatrlm , iktisadi yapsnda zorla ortaya karlan
arpklklara uygun, am a tarihsel ve sosyal geliim ine ya
banc bir ideolojinin arkasndan gitm eye m ahkm edil
mitir. T rkiye'nin ve Trkiyeli insann gereklerine hi
-a m a h i - uym ayan bir ekonom ik, sosyal, kltrel ve h u
kuksal dzeni ona zorla kabul ettirm eye uram ak, gn
m zdeki btn tutarszlklarn nedenidir.
Batllam a, iktisadi plandaki "sm r n n stn rt
m eye yarayan bir al"d r aslnda.
Bylece, T an zim at'la balatlan styap deitirm eleri
nin toplum u ileri gtrr bir niteliinin bulunm adn
442

kabul etm ek zorundayz. Batllam a hareketinin bu nite


lii, tarihe ve sosyal olaylara, bilim sel adan yaklaan yazarlarca iyice aa karlm tr. Ne var ki, yeni yeni orta
ya kan bu bilim sel gerekler, dnce dnyam zda ko
lay kolay kabul edilm em ekte, tepkiyle karlanm aktadr.
G erekler, kendilerini kesin olarak kabul ettirinceye
dek, srecektir bu tepkiler de...
D A H A O K BLG
Selahattin Badatl, "Batllama Dncesine Balang Tas
la", Trkiye Defteri, Nisan 1975, say 18, s. 502-506.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara, 1973.
Niyazi Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara, 1975.
C. W. Ceram, Tanrlarn Vatan Anadolu, stanbul, 1979.
smet Zeki Eybolu, Tanr Yaratan Toprak, stanbul, 1973.
Halikarnas Balks, Anadolu'nun Sesi (Tarih ve Hellenizm),
stanbul, 1971.
Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul, 1972.
Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, 2. Bas,
stanbul, 1979.
OKUM A
K LT R M Z N K K EN LER SO R U N U N A
N A SIL Y A K LA M A LIYIZ ?
Yarm yzyla yakn bir sredir Trk kltrnn kkenle
rini aratrma abas iindeyiz. Ama, dorusu, bu alanda belir
li bir bileime, bir senteze varmak yle dursun, kltrmzn
kkenleri konusunda bir anlamaya bile varm deiliz. Klt
rmzn kaynaklan nerededir, nereden kmaktadr? imdiye
dein ne srlen grlere bu sorunun egemen olduu anla
lyor; soru kapsaml olarak ve yeterince yantlanmadan bir bile
ime varmann olanaksz olduu sanlyor. Baka bir deyile,
bugne dein sregelmekte olan yntem, "nce kltrmzn
kkenlerini aratrmaya ynelmeli, ondan sonra ulusal bir bile
ime gidilmeli" biiminde ortaya konulmutur. Doallkla bu,
doru bir yntemdir. Ancak, byk bir yanlgya dlyor.
443

\
Kltr kaynaklan saptandktan sonra, bu kaynaklardan yarar
lanarak bir bileime gidilecek yerde, kkendeki kltr bir bile
im saylyor. Oysa gemi bir kltrden bir bileime gitmek
baka, gemi bir kltr bir bileim sayarak amzda geerli
klmak bakadr. Bu yanlgya srekli olarak dlyor.
1932'de toplanan Birinci Trk Tarih Kongresi, bu yanlg
nn ilk rneini vermitir. Trk kltrnn kkenlerinin bilim
sel bir yaklamla ele alnmas savn tayan bu kongre, resm
tarih grnn yrrle konduu bir kongre olmutur. "Or
ta Asya'nn otokton halknn Trk olduu" savnda dmle
nen bu tarih gr, st kapal bir kltr anlayn ieriyordu.
Birinci Trk Tarih Kongresi'ne katlanlardan hsan erif Bey'in
szlerine baklrsa, "btn dnyaya amil olan medeniyetin
mebde ve menei Orta Asya yaylasdr. Orta Asya'nn otokton
halk da Tiirkler olduuna gre, o medeniyetin nair ve nakille
ri de Trkler olacaktr." Bu gr, Trk kltrnn gemi b
tn kltrleri kapsayan, onlara yol aclk eden bir kltr oldu
u dorultusundadr. Birinci Trk Tarih Kongresi, kltrm
zn kkenlerini Orta Asya Trk halklarnn gelitirdikleri
kltrlere balyor bylece.
Bundan sonraki yllarda kltrmzn temellendirilmesi
iinin ertelendiini, ulusal bir bileime varlmas amacyla Trk
kltrnn kkenlerinin aratrlmasnn bir yana braklarak
Bat kltrnn benimsenmek istendiini gryoruz. Burada
Birinci Trk Tarih Kongresi'nde egemen olan grten radikal
bir sapma sz konusudur. Bat kltr, Orta Asya'nn otokton
halk olan Trklerin oluturduklar bir kltr saylmamaya ba
lanyor. Bu konuda en "Batl" dnrmz Ata olmutur.
Ancak, o da belirli bir elikiyi getiriyordu: Bat uygarln ha
zrlayan kltr birikimini Orta Asya'nn otokton halk olan
Trklerin salad konusundaki ar ulusu tez, bilim doru
larndan uzak bir duygusalla dayand iin bir yana brakl
mt. Ata, bu tezi benimsememekle "olumlu" bir gelimeyi ha
zrlyordu ama, Bat kltr varken ulusal bir bileime gitmenin
gereksizliine kaplarak "olumsuz" bir gelimeye de nclk
ediyordu. Yazlarndan anlald kadaryla Ata'm kltr an
lay, Bat kltrnn evrensellii dncesine dayanyordu;
evrensel bir kltrn temellendirilmesi sz konusu olunca, ulu
sal bir bileime, Trk kltr asndan zgn, "sui generis" ya
444

plara gitmek gereksizdir. Bat kltrnn temellendirilmesi ii


ni stlenmek, giderek, eski Yunanca ve Latince renmektir ya
placak i. Grlyor ki, Birinci Trk Tarih Kongresi'nin, "Bat
kltrnn temelini oluturan Orta Asya'nn otokton Trk
halklardr" tezi gibi bilimsellikten uzak ve ar duygusal ulus
uluk bilincinin yerini, "Trk kltrn temellendirmek diye
bir ey sz konusu olamaz. Bat kltrn benimsemek gere
kir" gibi ters dorultuda, ama o lde ar duygusal bir evren
sellik bilinci almtr. Bu kltr anlaynn aman vermez savu
nucusu da Ata'tr.
Kukusuz, ar Batclk ya da evrenselcilik tezinin geerlik
kazanmasnda tek parti yntemi siyasasnn byk pay olduu
kadar, 1930'larm aydnlarnn kltr problemlerini edebiyatn
tesinde bir yap sorunu olarak ele almay dnmemi olmala
rnn da pay vardr. Ata bir edebiyat adamyd, bir kltr ada
m deil. Onun "blmeli kafa'Tl, kltr problemlerine bir
edebiyat adam olarak yaklamasmdadr. Bir bileim bilinci
yoktur Ata'ta. Edebiyat adamlarmzn kltr problemlerine
zellikle Trk kltr balam iinde yaklamay denemeleri
ise, ister istemez, Ata' aacakt elbet.
Tek parti ynetiminin ar Batc kltr politikasndan ka
rak, Trk kltrnn kkenleri zerinde dnen aydnlarm
zn banda Sabahattin Eybolu geliyor. Kltr problemleri
ne, edebiyatn tesinde bir yap olarak yaklaan Eybolu, bir
baka tezle kar karmza: Trk kltrnn kkenini, Orta
Asya'da ya da Bat'da deil, Anadolu'da aramak gerekir. Trk
kltr, Anadolu topraklan zerinde uygarlklar kurmu
halklarn, Anadolu halklarnn oluturduklar kltrlerin
zmsemesidir. Bylece, Anadolu insannn gemi yzyllar
da gelitirdii kltr birikimlerini temellendiren hiimanizmac
bir kltr anlayna varlmak istenir. Kltrler arasndaki ya
p farklar nemsenmeyerek Yunus'la Homeros, Anadolu hmanizmasnn birer byk yol acs saylr. Giderek Anadolu
hmanizmasnm "btn insan" ortaya koyan bir kltrle bi
imlendii ne srlr. 1960 sonrasna kadar hmanizmac te
zin aydnlar kesiminde byk yanklar uyandrdn gryo
ruz. Bu ilgi bugn de sregitmektedir, ama eskisi kadar saygn
lk grmemektedir.
Hmanizmac tezin karsnda bir baka tezle, Osmanl tezi
445

ile klmtr. Trk kltrnn kkenlerinin Osmanl kltr


ne indirgenmesi savnda beliren Osmanlclk tezinin kuramcs
Kemal Tahir'in tarih ve uygarlk gr, Osmanl kltrnn
getirdii perspektiflerle snrldr. Ona gre bize her trl kt
lk Bat'dan, Batllama'dan gelmitir. Bu yzden Osmanl
kltr egemen klnmal, bir tr Osmanl revivalizmine gi
dilmelidir. Bu tezin, Osmanlclk konusunda art niyetler ta
yan reaksiyoner evrelerde uyandrd yanklar zerine dura
cak deiliz. Ancak bunlardan bazlarnn Kemal Tahir'in adn
anarak bir Osmanl Rnesans'ndan sz ettiklerini sylemekle
yetinelim. Osmanlclk tezinin sinema alannda uygulanmasn
yrekten stlenmi grnen bir film adammzn ise, ii Yusuf
Vehbi'li Arap filmlerinin vgsne vardrdna tank olmak,
Trk kltrnn kkenlerini saptama ile ulusal bir bileime
varma sorununun birbirine nasl kartrldnn en iyi rnei
olsa gerekir.
Orta Asya tezi, Batclk tezi, hmanizma tezi, Osmanllk te
zi derken, son gnlerde bir baka dnce ortaya kmtr: Sel
uk tezi. "Seluklu I" tezinin kuramcs Ferit ngren'dir
ve ona gre Trk kltrnn kaynaklarn Seluklu devletinde
aramak gerekir. Grlyor ki, son krk yldr kltrmzn k
kenleri zerinde bir uzlamaya varlmamtr. Gerekten sorun
bu deildir. Trk kltrnn kkenleri Orta Asya'da mdr, Bat'da mdr? Anadolu'da mdr, Osmanl'da mdr, Seluklu'da
mdr? Sorun bu dorultuda ele alnd srece iin iinden k
mann olasl yoktur. Bu tr nerilerin sonu olmad gibi, be
lirli bir ulusal bileime varma amac gz nnde tutulmadan,
kltrmzn kkenleri zerinde varsaymlara girimenin an
lam da olamaz.
yleyse ne yaplacaktr?
Yaplmas gereken, sorunu bir yntemle ele almaktr. Trk
kltrnn kkenlerinin aratrlmas ancak bir dnya gr
n ieren ulusal bir kltr bileimine varlmas amacn tad
srece bir anlam kazanr. Bu yaplmadka, kkenlerin Osmanl ya da Seluklu kltr yaplarna dayandrlmasnn somut ve
yapc bir ilevi olamaz. Bu ilevi, ancak, belirli bir amac, ulu
sal ve ada bir kltr bileimine varma amacn srekli ola
rak gz nnde bulundurmakla salayabiliriz. Demek ki sorun,
Trk kltrnn kkenlerinin saptanmas gibi bir bana ele al
446

nacak basit ve tarihsel bir sorun olmaktan ok, ulusal bir kltr
bileimine varlmasn ngrmek gibi bir yntem sorunu olarak
kyor karmza. Bu kltr bileimine varmak ise, gemite var
olan bir kltrn bulgulanmas, aydnla karlmas anlamn
da edilgen (pasif) bir i deil, gemite var olan kltrlerden ya
rarlanarak ortaya bir yap karmak anlamnda etkin (aktif) bir
uratr. Bunun iin de, nce iinde yaadmz a ve toplu
mu, bu toplumun belirgin yapsal karakteristiklerini dikkate
almak, bu karakteristikleri gemi kltrlerle olan kkl ve
derin ilikilerini aydnla karmak gerekiyor. Ulusal bir kl
tr bileimine varmak iin tutulacak yol, dnden bugne gel
mek deil, tam tersine, bugnden dne gitmektir. Dnden bu
gne gelmek ister istemez, gemi bir kltr bugn de geerli
klmak eilimini de birlikte getiriyor. stelik, ada Trk toplumunun yaplarna gemi ya da bugn sregitmekte olan kl
trlerin ne lde yansdn bulup irdelemek, bizi kltrm
zn kkenleri konusunda ok daha salam, tutarl ve nesnel
varsaymlara ulatrabilir.
(Hilmi Yavuz, "Kltrmzn Kkenleri mi?"
Varlk, say 781, s. 5, 26)
SO RU LA R
1. Kltr tarihimizde belli bal ka kltr deiimi evresi
vardr? Ve hangileridir bunlar?
2. Anadolu'nun, kltr tarihi bakmndan nemli zellikleri
hangileridir? Anadolu'da olumu "slam-Trk bireimi"nin
ana izgileri nelerdir?
3. "Batllama hareketi" deyince ne anlalr? Bu hareket, ne
zaman ve niin doar? ktisadi, sosyal ve kltrel bakmlardan
ne gibi sonular dourur bu hareket?
4. Batllama hareketinin ortaya kard aydn tipi, nasl
bir tiptir?
5. Batllama hareketi hakknda siz ne dnyorsunuz?
6. Kltrmzn kkenleri konusunda ne gibi tezler ileri s
rlmtr? Bu dncelerin eksik yanlar nelerdir? "Ulusal ve
ada bir kltr bireimi"ne varmak iin ne gibi bir ynteme
bavurmaldr aslnda? (Okuma parasn okuyunuz.)

147

K LT R M Z N SO RU N LA RI VE G ELEC E
Sorunlar
K ltrm zn ynla sorunu var bugn.
Yerini dzensiz, beeniiz, ireti, baya ve yoz bir y
n kiilt r "n n ald, halkm zn o yzyllar boyu olu
turup yaatt, am a bugn gitgide anp yok olm aya yz
tutan gerek "h alk kltr "n e sahip km a sorunu var;
"kitlelere ulam a" sorunu var; "bu rju v a kltr ile sosya
list kltr arasndaki ilikiler" sorunu var...
Ve btn bu sorunlar, aslnda koullar son derece ar
ve nankr bir ortam da zm bekliyor.
H alk kitlelerine, "h er eyi talihe brakm ay" alayan
-b ir yazarm zn "piyango k ltr" d ed i i- gerek bir
"k lt rs zletirm e" politikasnn beyinleri ykayp ko
ullandrd, egem en snflarn, giderek tekelci serm aye
nin zgr dnce ve onun rnlerine kar aka kltr
dm anl yapt bir ortam dr bu.
K apitalistlem e srecine ge girip, bir km azn iinde
iki yzyldr bocalayan bir toplum da, aslnda olaan bir
sonutur bu gelim eler...
Dorusu istenirse, Trkiye'de bir "k lt r d ev rim i"n e
gerek var.
Bu gerek, dardan aktarm a deer yarglarn bir yana
iterek, bilim i egem en klm a dnem ini aacaktr. nsanln
ve uygarln Yunan ile balayp Bat ile bitm ediine par
m ak basm ak zorundayz. Yeni bir dnya kuruluyor; bu
dnyann dnda kalm ak, ada uygarla srtm z dn
mek dem ektir.
Bathlaam ayz, doru; am a adalaabiliriz.
adalam ak ise, her eyden nce bir "y n tem " soru
nudur: Doaya, toplum a ve insana, "ak lc" ve "d iy alek
tik " bir adan bakm ak yani. Ve sorun, bu yntem i ege
men klm a sorunudur ayn zam anda; soyuttan som uta,
kuram dan uygulam aya, tek kelim eyle yaam a geirm ek...
G elecee uzanan bir oluum iinde sanat ve edebiyatn
ilevi nedir?
Bu soruya salkl bir yant verebilm ek iin, T rki
448

ye'd e, sanal ve edebiyatn dnden bugne izledii izgiyi


saptam ak gerekir.
Trkiye'de sanat ve edebiyatn izledii izgi
O sm anl toplum unun kuruluundan 19. yzyla dein
geen dnem ierisinde sanat ve edebiyat, h alk sanat ve
ed ebiy at ile egem en s n fn sanat ve ed eb iy at olm ak
zere ik ili b ir n ite lik tam tr.
H alk sanat ve edebiyat, bir lde, egem en snfn sa
nat ve edebiyatndan etkilenm ise de, -g en el o la ra k - sos
yal deiim e bal bir evrim izgisi izlem i, d in seld en
sosyale doru gelim itir.
Egem en snf sanat ve edebiyat ise, -sla h a t yoluyla
toplum u dzeltm e anlaynn u verdii Nbi dnem i ile,
gnn gn etm e anlaynn etkinletii Nedim dnem i
ni sa y m azsak - 19. yzyla dein "zam an ve m ekn d bir
nitelik" tam , yerli koullarn belirledii bir evren yeri
ne, "d a rd a n aktarm a b ir ev ren "in , zellikle ran sanat
ve edebiyatnn szcln yapm tr.
Ne var ki, 19. yzylda ortaya kan ve Bat'nn yrn
gesine girm ekle e anlam l olan Batllam a abalar ieri
sinde, egem en snf sanat ve edebiyatnda bir yarm a o r
taya kar: O gne dek sregelen deerlerin szcln
yapm ak isteyenlerin oluturduklar sanat ve edebiyatn
karsna, Bat'nn belli bir tarihsel evrim sonucu olu tu r
mu olduu deerleri yanstm ak isteyenlerin sanat ve
edebiyat kar.
Birinci gruptakiler, Batllam a abalarnn sonularn
saptam a ynnden gereki olm akla beraber, eskiye sarl
m akla "g e rici"; ikinci gruptakiler ise, szcln yaptk
lar deerleri besleyecek iktisadi bir tabana dayanm am a
lar yznden " ta k lit i" bir nitelik kazanrlar. Bylece, ge
ri braktrlm bir lke durum una den O sm anl toplum unda sanat ve edebiyat, giderek toplum un karlarn
deil de, em peryalist B at'nn karlarn savunan bir du
ruma der.
Cum huriyet'le beraber, sanat ve edebiyat plannda nem
li deiiklikler ortaya kar.
449

Bu dememde, brokratik m ekanizm a ile btnlem e


halinde olan sanat ve edebiyatlar, O sm anl sanat ve ede
biyat geleneinin btnne srt evirm iler; laiklem e a
balarna kout olarak bu kalplar ayklam lardr. Rom an,
O sm anl egem enlerinin yaslanm olduu deerleri m ah
km etm ekte ve C um huriyeti deerleri ykseltm ekte bir
ara olarak kullanlrken, iir alannda, aruz veznine cep
he alnarak, -u lu sa l vezin olarak kabul e d ile n -h e c e vezni
ba keye geirilm ektedir. Yerli bir aya ulam ak y
nnden olum lu gibi gzken bu tutum hece vezninin bel
li bir ilevi yerine getirdii dnem koullarnn dikkate
alnm am as nedeniyle, geriye dnk bir nitelik kazana
caktr giderek.
Bu gelim eler iinde, olum lu adm lar, N zm H ik m et'le
S ab a h a ttin A li'd en gelir.
Her iki yazarn gelenek karsndaki tutumlar, gele
neksel kalplar ierisine skmak deil de, onu amak ni
teliinde olduundan, ilerici bir zellik tam; szcl
n ettikleri snfn nitelii sonucu olarak da, devrimci
bir boyuta varmtr.
Hatrlatmaya gerek yok: Emek-sermaye elikisini eser
lerinde ileyen bu iki sanat baskdan baskya urarlar...
N zm H ikm et ve Sabahattin Ali ile beraber, 1940 ylla
r ierisinde anti-faist bir tutum taknan teki devrim ci ya
zarlar -y ap ay y o llarla- okurlardan koparlm aya allr
ken; onlarn yerine -u yu m ac bir sanat izgisi o la n - " G a
rip iz g isi"n in yerletirilm eye alldn gryoruz.
1950-1960 dnem i ierisinde ise, -ek o n o m id e olduu
g ib i- sanat ve edebiyatta da em peryalizm egem endir.
M arksizm in panzehiri olarak grlen varoluuluk gn
dem dedir artk. kinci Yeni, ilerici-devrim ci bir sanatm
gibi tezghlanm aya allm aktadr. 1960'lara dein uza
nan bir karanlk dnem ierisinde, lkenin geri kalm l
edebiyat zerinde de etkilerini gsterm ekte; sanat, em per
yalist glerin karlarnn szcln yapm aktadr: Bu
nalty, bountuyu, ylgnl... n plana alarak. 1960 son
ras dnem inde, anti-em peryalist glerin siyasal planda
450

arlklarn duyurm alarna kout olarak, anti-em peryalist yan ar basan bir devrim ci sanat ve edebiyat cephe
si olum aya balam , i ve d hasm larna kar -a m a n s z - bir m cadeleye girim itir.
Bu adan bakldnda, bu g n T rkiye'de birbirlerin
den keskin izgilerle ayrlan iki sanat ve edebiyat cephesi
nin var olduu grlr: D evrim ci sanat ve edebiyat cep
hesi ile kar-devrim ci sanat ve edebiyat cephesi.
Bunlar ksaca grelim .5
ki cephe
- Devrimci sanat ve edebiyat cephesi nelerden oluuyor?
T rkiye'nin iinde bulunduu geri kalm lktan kur
tulm as iin kitlelere soluk iletm eye alan devrim ci sanat
ve edebiyat cephesinin iki bileeni vardr: ii snf sanat
ve edebiyat ile etkin kk burjuva sanat ve edebiyat.
- Gnmze dein gelen zaman sresi ierisinde ii
snf sanat ve edebiyatnn, onun ideolojisini benimse
yen ve onun zgrl yolunda mcadele eden kiilerce
oluturulmu olduunu gryoruz. Nzm Hikmet'le
balayp, Sabahattin Ali, Orhan Kemal, Ahmet Arif... ka
nalyla gnmze ulaan bu sanat ve edebiyatn gemi
dnemdeki grnm, emek-sermaye elikisini emek
ten yana ilemi olmasdr.
Gnmzdeki grnm ise, anti-emperyalist ve
emekten yana olma biimindedir.
- Kk burjuva sanat ve edebiyatnn, etkin ve edil
gen kk burjuva sanat ve edebiyat biiminde bir ayr
maya uramas, emperyalizmle lke halk arasndaki e
likinin ba eliki durumuna gelmesiyle sz konusu ol
mutur. Bu snf sanat ve edebiyatnn belirleyici zellii,
kk burjuvazinin emperyalizmle olan elikisini dile
getirmesidir, ii snf sanat ve edebiyatndan, emperya
lizmle olan elikinin zmlenmesinden sonra kurulacak
olan sistemin niteliklerini yanstmas asndan ayrlr.
Bu konuda ayrnt iin bkz. M ehmet Ergiin, "G eri Braktrlm lke Sa
nat ve Bir rnek Trkiye", Yarna Doru, say 1.

451

- Kar devrim ci sanat ve edebiyat, ii snfnn ve


onun anti-em peryalist nitelikli yandalarnn uyann
geciktirm eyi ve iilke ierisindeki feodal artklarla tekelci
serm aye sahipleri arasndaki balakln srm esini ar
zulayanlarn ortaya koyduklar sanat ve edebiyattr.
Bu sanat ve edebiyat, bileenlidir: K ozm opolit sanat
ve edebiyat, edilgen kk burjuva sanat ve edebiyat ile
feodal sanat ve edebiyat.
- Kozmopolit sanat ve edebiyat deyince, akla nce
emperyalist toplumlarn deerlerini dayatmaya alan,
o deerlerin taycln yapan sanat ve edebiyat gelir.
Bu sanat ve edebiyat, fotoroman kltrnden "best-seller" kitaplara; erotik seks aheserlerinden (!), kurgu-bilim
"zel m eraklarna dein... geni bir alan kapsar.
- Edilgen kk burjuva sanat ve edebiyat, kk
burjuvazinin kaypak, uyumac niteliinin sanat plann
daki yansmas sonucu ortaya kan sanat ve edebiyattr.
Dnyann deitirilmezliini ve anlalmazln odaklatran bu sanat ve edebiyat, kitleleri eylemsizlie iteleyici etkin bir afyondur.
- Giderek etkinliini yitirmekle beraber, "ideolojik
tortu" olarak zaman zaman beyinleri bulandran feodal
sanat ve edebiyat ise, gemii bugnde yaamak ister ve
bugnn basksndan kurtulmann gemi deerlere s
nmakla gerekleeceini savunur.
zellikle dinci kltrn bir uzants olarak karmza
kan, sinsi bir sanat ve edebiyattr bu.
ster kozm opolit, ister edilgen kk burjuva ve ister
feodal nitelik tasn, her ne de kar durm ak gerekir.
Ancak, bu nlarn yan sra, kar-devrim ci bir baka sa
nat ve edebiyat kesim i daha vardr ki, burjuva ideolojisi
nin klk deitirerek devrim ci saflara szm asyla olu
ur. Yeteneksiz, frsat arlatanlar, sanat ve edebiyat, bir
kiisel doym a arac olarak alm alar sonucu, yanl bir b i
linci kitlelere aktarm a olanan kendilerine salarlar.
Ve bunlar, dtaki hasm lardan daha tehlikelidirler as
lnda.
452

Bir de sapm alar vardr ki, devrim ci sanat ve edebiyat


asndan en nem lisi "p o p liz m "d ir. Poplizm , iki nok
tada kendini gsterir: Birim olarak snfn deil de halkn
alnm as; yaant deitirm eden, ii snfnn sanat ve
edebiyatn yapm aya kalkanlarn ierisine srklendik
leri slo g a n a ve zentili hava...
Btn bu eilim lere kar da ciddi bir m cadele ver
m ek gerekir.
uras da bir gerektir ki, devrim ci sanat ve edebiyat
m z, anti-em peryalist izgi gelitike, ulusal kurtulu aa
m asndaki teki geri kalm lkelerde som ut olarak izledi
im iz gibi, daha da grbzleecek, kltr cephesinin en
etkin silah olacaktr.
D A H A O K BLG
P. N. Boratav - A. Dino - F. Edg - G. Dino - A. Abdlmalik,
Kltr Emperyalizmi stne Konumalar, stanbul, 1967.
Glin aylgil, "Kltr Dmanl", Cumhuriyet, 22.10.1973.
Mehmet Ergn, "Geri Braktrlm lke Sanat ve Bir rnek:
Trkiye", Yarna Doru, say 1.
Demir zl, "Burjuva Kltr-Sosyalist Kltr", Yeni Or
tam, 6.7.1974.
Muammer Sun - Murat Katolu, "Trk Kalarak adala
mak", Cumhuriyet, 13-17 Haziran 1974.
Hilmi Yavuz, "1980'ler Trkiye'sinde Lmpen Kltr: Ne O,
Ne teki", Milliyet, 4 Ocak 1981.
Suut Kemal Yetkin, "Kltr Sorunumuz", Milliyet Sanat Der
gisi, say 89.
OKUMA
"K L T R E M P E R Y A L Z M N N A N LA M I
"Kltr emperyalizmi" kavram stne Trkiye'de imdiye
kadar sk sk yaz yaymland. Bu yazlarn ounda phesiz
birok nemli noktaya deinildi, baz olgular deildi. Ama ben
ce ncelikle kavramn kendisi eletiriye ihtiya gsteriyor.
Kavramlar karmza tek bir kelime, terim ya da "kltr em
453

peryalizmi" konusunda olduu gibi bir "tamlama" eklinde


karlar: Ama hibir zaman bir kelime ya da tamlamadan ibaret
deildirler; belirli bir dnce sistematiinin rndrler.
"Kltr emperyalizmi" kavramnn ardnda gizli yatan dn
ce sistematii, belli bir emperyalizm tanmnn sistematiidir ki,
bugnk dnya koullarnda bu eit emperyalizm pek kalma
d iin, bu sistematik de ada gerekliin zlmesinde ge
erli olma ansn yitirmitir.
"Kltr emperyalizmi" kavram, bugnn emperyalist dn
ya sisteminden ok daha nceki "kolonyalist" sistemin koul
larn aklamakta yararl olabilecek bir kavramdr. nk ko
lonyalist sistem iinde, smrge ve smrgesi vardr; smrge
ci smrgeye dardan gelir, zapt eder, kendi valisi, polisi, sivil
ve asker brokrasisi ile oray ynetir. Geldii smrgede, mad
di ve manevi bakmlardan tamamen kendisine bal bir aznlk,
bir kolon snf yaratr. Bu snf yoluyla kendi kltrn smr
geye empoze eder. Dolaysyla smrge dardan gelme bir
kltr olayyla kar karya kalr.
Oysa emperyalist sistemde bu anlamda da bal, "kompra
dor" nitelikte bir snf yoktur. ada geri braktrlm lkenin
bir yerli burjuvazisi vardr ve bir dnya sistemi olan emperya
list sistemde, bu snfn daryla bu anlamda balar vardr.
Bylece, emperyalizmde olanlar, kolonyalist dnemde olanlar
gibi, birtakm dsal glerle aklanamaz. Emperyalizm geri b
raktrlm lkede isel bir olaydr.
Kolonlar, kompradorlar, feodaller kolonyalist dnemin zo
runlu paralardr. ada emperyalizmde bu snflar, dolay
syla bu terimler tarih d kalr. Yeni olay, yeni kavramlarla
aklamak zorundayz. "birliki burjuvazi-ulusal burjuvazi"
ya da "milli demokratik devrim" gibi kavramlar bugnn kav
ramlar deildir. Nitekim Trkiye solu getiimiz dnemde, du
rumumuzu bu kavramlarla anlamaya almann bedelini ol
duka pahalya dedi.
te "kltr emperyalizmi" kavram da, bu yeni koullar al
tnda eskimi bir kavramdr, iimize yaramaz. nk bu kav
ram, daha iin banda bugnk kltrmzn darda hazr
lanp sonra bize ihra edildiini ima ediyor. Oysa bu, sakat bir
anlaytr. Gerek altyapsal olaylarmzn, gerekse styapsal ge
limelerimizin, kendi toplumumuz iindeki dinamiklerini ta
454

m men g m e /d e n gelm ektedir: A laktr ile aklanacak bir


eyi B faktryle aklamaya kalktmzda, hibir eyi aklaya
madmz gibi, stelik akladm z hayal edip, yanl stne
yanl yaparz.

Tarihimizde "Batllama" odak noktas olarak alnmtr.


Bu soruna ulusu ve idealist gzle yaklamak demektir. n
k "Batllam a" denen styapsal olay, altyapdaki "retim
tarz" deiikliini kapatmaktadr. "Feodalizm mi? Yoksa
ATT m?" gibi tartmalara girimeksizin, kestirmeden u
nu sylemeli: Batllama denen sre styapda devam eder
ken, altyapda Trkiye pre-kapitalist bir yapdan kapitalist bir
yapya geiyordu. Ancak bu, Batl lkelerin kapitalizmi de
il, balang noktasn Bat lkelerinin zorla mdahalesinden
(bu ncelikle iktisadi zor da olabilir) alan, azgelimi lke ka
pitalizmiydi.
u halde, Batllama-ncesi yapy, Osmanl, yabanc sayp,
Batllama ile uluslatmz savunan gr de, Batllama n
cesi yapy z varlmz sayp, Batllama ile kendimize yaban
clatmz savunan gr de... yanltr; altyap analizinin n
celik kazand bir anda ulusu styap analizine ncelik ver
mektir.
Bu durum yalnz bize zg deildir. "Geri-braktrlm l
ke" olmann talihidir bu. Ve bizler bu konumuzu bu geni er
eve iinde dnmek zorundayz.
Bugnk kltrmz, Bat dnyasndan ithal etmekle yetin
diimiz bir kolonyalist a kltr deildir. Emperyalizmle i
ie gelien, ama kk gene bizde olan, dinamiini kendi z
gl toplumsal yapmzdan alan, bizim kendi arpk yapmzn
rn, kendi geri braktrlm kapitalizmimizin "helezoni" ge
lime temposuna uygun, dolaysyla kapitalizmin pre-kapitalizmle kucak kucaa gelitii, azgelimiliin kendi byme s
reci iinde gelimilik deil (yani gerek anlamda kapitalizm),
gene azgelimilik yaratt bir toplumsal yapnn, gene arpk,
kapitalizmle pre-kapitalizmin gene kucak kucaa olduu bir
kltr...
(Murat Belge, '"Kltr Emperyalizmi', Marksizm ve
Freud zerine", Yarma, say 34, s. 221-223)

455

SORULAR
1. Kltrmzn bugn belli bal temel sorunlar nelerdir?
Ve nasl bir ortamda zm bekliyorlar?
2. Trkiye'de, niin bir "kltr devrimi"ne gerek vardr?
3. Osmanl toplumunda, 19. yzyla gelinceye dein, sanat
ve edebiyat nasl bir nitelik tar? "Batllama" hareketi ile orta
ya kan tablo nasldr?
4. Cumhuriyet dneminde -balangtan bugne- sanat ve
edebiyat plannda ortaya kan nemli deiiklikler ve gelime
ler nelerdir?
5. Trkiye'de, bugn, sanat ve edebiyat balca hangi cephe
lere blnmtr?
6. "Devrimci" sanat ve edebiyat cephesi nasl bir gr tem
sil eder ve kimlerden oluur?
7. "Kar-devrimci" sanat ve edebiyat cephesi nasl bir gr
temsil eder ve hangi kesimlerden oluur? Her kesimin zel
liklerini belirtiniz.
8. "Kltr emperyalizmi" kavramndan ne anlyorsunuz? (Oku
ma parasn okuyunuz.)

BOLUM VI
TRKYE'DE ETM VE RETM
Trkiye'nin eitim dzeni, btn geri kalm lkelerde
olduu gibi, "g eri"d ir: Eitim den yararlananlarn genel
orannn dklnden tutun, eitim ve retim in dze
yi, rgtnn ileyiine varncaya dek byledir bu.
Bir "k em ek e"tir, eitim ve retim alannda grlen.
D zendeki en byk kem ekelerden biri hem de.
K M LER E TLYO R?
NE, N A SIL R ETLY O R?
K im ler eitiliyor?
nce, A nayasa'm zm bir m addesini belirtelim :
"Halkn renim ve eitim ihtiyalarn salama, dev
letin bata gelen devlerindendir.
lkrenim, kz ve erkek btn vatandalar iin mec
buridir ve devlet okullarnda paraszdr.
Devlet, maddi imknlardan yoksun baarl renci
lerin, en yksekretim derecelerine kadar kmalarn
salama amacyla burslar ve baka yollarla gerekli yar
dmlar yapar.
Devlet, durumlar sebebiyle zel eitim ihtiyac olan
lar, topluma yararl klacak tedbirleri alr" (m. 50).
Eitim in -A n ay asa'd ak i bu hkm e k a rn - gerekler
planndaki grnnn rakam larla dile gelii ise udur:
lkokul andaki her yz ocuktan 83' okula gidebil
m ektedir. 6-11 yalan arasnda 6 m ilyon ocuktan 1 m il
yonu okul d kalm tr ve C um huriyet'in 50 yln geti

457

im iz halde, hl btn ocuklarm z okuryazar hale getirem em iizdir.


lkokullar bitiren ocuklarn b y k ounluunun bir
st okula gidem edikleri devlet istatistiklerinden belli ol
m aktadr. O rtaokul anda 12-15 yalar arasndaki 3,5
m ilyon ocuktan 750 bini renciliklerini srdrebilm ek
tedir. H er yz ocuktan 21'i ortaokula gidebilm ektedir.
D em ek ki, ilkokulu bitiren her yz ocuun 79'u eitim
lerini bu noktada kesm ektedirler.
Liselerdeki durum a gelince... Lise anda bu g n 3,4
m ilyon gen vardr. Bunlar 15-19 yalar arasndadr ve
bugn liselere yalnzca 200 bin gen devam etm ektedir.
Yani lise eitim inden geebilecek her yz gencin yalnz
ca 6's byle bir olanaktan yararlanabilm ekte. 15-19 ya
lar arasndaki yz genten 94', eitim lerini ilk ya da or
taokulda bitirm i oluyor.
Yksekrenim de bu grafik biraz daha dyor. 18-24
ya arasndaki 4 m ilyon genten ancak 200.000'i bir yksek
renim kurum una gidebilm ektedir. Yani, her 100 genten
5 'i bir niversite ya da yksekokulda, 95'i dardadr.
Yalar 24' n altndaki 21 m ilyon gencin, genel nfusla
orantsna baktnz zam an, T rkiye'de 100 kiiden sa
dece birinin yksekrenim yapm a zgrlnden ya
rarland aka grlm ektedir.
Btn planlam a raporlar, T rkiye'n in kalknm as iin
teknik renim e hz verilm esini neriyorlar. Oysa bugn,
12-20 y alan arasndaki 7 m ilyon ocuk ve genten 220 bi
nine teknik bilgiler retiliyor ve onlarn ou da, devle
tin brokrat kadrolar arasnda eriyip gidiyor. Elde, tapta
ze byk bir cevher olduu halde, 100 ocuun 97'sinden
yararlanlm yor. K alknm am zn b y k gereksinm e duy
duu teknik igc yaratlm yor. Btn baarszlna
karn, kr topal ilerleyen eitim sistem im izin hedefi, za
ten kanserli hale gelm i olan brokrat kadrolardaki uru
bytm ekten baka bir ie yaram yor.
Eitim nim etinden, toplum daki eitli snf ve zm re
lere den pay gsterm ek zere de bir rakam verelim .
D evrim ci Eitim uras yaynlarnda yer alan bir istatistik
te, T rkiye'de niversite rencilerinin snfsal durum u
yle gsterilm itir:
458

N fusum uzdaki yeri


Tarm kesim i
: % 76
i kesim i
: % 20
M em urlar
: % 2,62
G iriim ciler
: % 0,67

niversitedeki oran

% 17
% 8
% 42
% 33

Bu saylarn rettii ilk gerek, nfu sum uzu n binde


6 7 'sini oluturan giriim ci aile ocuklar, 100 niversite
rencisinden 37'sin i olutururken; % 2 0 'sini m eydana
getiren ii aile ocuklarnn 100 niversite rencisinden
ancak 8'in i oluturduu gereidir.
K asaba ve kentlerde yaayan 14 m ilyon halkn ocukla
rn eitm ekte aciz kalm bir eitim politikas, ky kesi
m inde yaayan 22 m ilyon halkn zerine bir karanlk per
de ekm ekten baka hibir ey yapm am tr. 1960-1970
arasndaki dnem de, ky ocuklarndan 15 bin im am -hatip m ezunu ve 190 bin K uran kursu m ezunu yaratlm
tr. K y ocuklar iin sadece dinsel retim kaps ak b
raklarak, A tatrk eitim politikasna ihanet edilm i,
1961 A nayasas inenm itir. Bugn, im am -hatip okullar
ylda 4 bin, K uran kurslar ylda 30 bin "zeks krletilm i
ve beyni dondu ru lm u" ky ocuu yetitirir kurulular
olarak faaliyette bulunm akta.
Btn bu rakam lardan varlacak sonu udur: T rki
ye'd e, egem en snf ve z m reler -em ek i ve kyllere
o ra n la - eitim ku ram larn d an en ok yararlananlardr ve
bu bakm dan da "ay rcalk lar" vardr. A nayasam zda
"h ib ir kiiye, aileye, zm reye veya snfa im tiyaz tann
m az" (m. 1 2 /2 ) diye de b ir m adde vardr.
Snfsal plandaki bu eitsizliin yan sra, b lgeler ara
sndaki, zellikle T rkiye'n in dousu ile bats arasnda
ki eitsizliin -h e r konuda olduu g ib i- eitim e de yan
sdn gryoruz.
Dou Marmara blgesinde orta dereceli okullarda
okullama oran % 34,4 iken, Diyarbakr'da 12'dir. Arada
ki fark % 400'dr. Van'da 100 kzn ancak 4' ortareti
me devam ederken, bu oran Dou Marmara blgesinde
% 27'dir. Aradaki fark % 800'dr. Bitlis'te okuma-yazma
459

oran % 14,5 iken, b oran stanbul'da % 71,5'lir. Arada


ki fark % 600'dr.

Eitim d zenim izde hi m i eitlik yoktur?


D oruyu sylem ek gerekirse vardr.
rnein, her lise m ezunu, niversite ya da ykseko
kullara girebilm ek iin giri snavlarna katlabilir ve s
navlarda btn rencilere ayn sorular sorulur!..
Ne, nasl retiliyor?
Trk eitim sistem i ekonom ik ve ilevsel olm ayan
zellikler tar ve bu zellikleri toplum a her gn yeni bir
sorun getirm ektedir.
G erekten ada dnyada, eitim ile yaanan sosyal
evrenin ilikisini birbirinden koparm m odern bir top
lum dnm ek olas deildir. Eitim in grevi, soyut bir
bilgiler ynyla yklenm i insanlar yaratm ak deil; iin
de bulunduklar ortam n m addesel ve kltrel gereklerini
karlayacak yetenekleri yetitirm ektir. kinci Be Yllk
Plan'da, "yu rttalarn devam l deien bir dnya iin
h azrlan m as" hedefinin ilke olarak alnm as gereki bir
tavrn sonucudur. N e var ki, T rkiye'de eitim in yapsal
bozukluklar ile saptanan hedefler arasndaki eliki,
fonksiyonel bir eitim i olanaksz klm aktadr.
Plan, eitim alannda btnleyici bir ereve izer. rne
in, ilkretim, ilkokul andaki btn ocuklar kapsaya
caktr. Bunun yan sra, yurttalk haklarnn kullanlmas ve
grevlerinin yerine getirilmesi ynnden gerekli olan okur
yazarlk oram ykseltilecektir. Sanayide, zellikle verim lili
i artrm ak zere, yaygm eitim abalarna giriilecek, ky
lerden kentlere gelenleri yeni evre koullarna ve alma
alanlarna uygun duruma getirm ek amac gdlecektir. B
tn eitim kadem elerinde, retim programlar eitimde i
ilkesini gerekletirecek ynde yeniden dzenlenecektir.
Oysa, dn olduu gibi bugn de T rkiye'de eitim uy
gulam as sosyal dinam ikleri kavrayabilm i, giderek, on
larn nne geebilm i deildir. H er yurttaa eitim ilke
si, 1930-1965 arasndaki otuz be ylda T rkiye'de okurya460

I
zar orann ancak % 19'dan % 48'e y k seleb ilm itir. Ylda
binde 8 olan okuryazarlk art orannn, toplum a ne oran
da pratik yarar verebildiini ise hesaplayabilm ek bile ola
naksz. K ald ki, nem li olan salt okutm ak deil, okunan
bilgiyle, edinilen becerilerle kendilerine yeni bir dnya
yaratabilecek ynlar gelitirm ektir. O kum a yazm a bil
m eyen, ilkokul ann st ndeki nfusun 1972'de 14 m il
yon, 1977'd e ise 18 m ilyon kiiye ulam as, eitim ile m ad
desel yaam n pratiklerini birletirem eyen bir toplum da
belki de hi nem senm eyecektir.
Eitim in yapsndaki ilevsel bozukluklar, gnm zn
Tiirkiyesi'n d e okul, renci ve retm en ilikilerini kkle
rinden sarsm aktadr. V erim dkl ve renci-retm en orannn ters ynde gerileyii, bu sarsntnn iki genel
sonucudur. inde yzdkleri gereklerin tesindeki so
yutlam alar, rencileri, eitim in daha ilk aam alarnda
baarszla m ahkm klm aktadr. Baarszlklarn sonu
cu olarak snflar aras renci ylm as ve kapasitenin
ar zorlan, Trk eitim ini ekonom ik anlam da gerek
bir ksr dngye drm bulunm aktadr. O rtaokullar
da snf gem e orannn 1960'ta % 70 iken, 1965'te % 50'ye
d m esi ya da liselerd ek i % 6 2 'lik o r a n n ayn s red e
% 49 'a gerilem esi, eitim in yaanan gereklere yabanc
lam as olaynn som ut grntleridir. Pratik yaam da
karl bulunm ayan bir bilgiyi edinm ek abasn hem en
hibir renci gsterem ez.
G sterm esi de kolay istenem ez. Y etitirem edikleri
renciler ve cretlerindeki yetersizlikler karsnda, ret
m enler, son yllarda, Trkiye gibi retm en al ekilen
bir toplum dan kopup, yurtdm da ii olarak alm ay
sem e durum una gelm ilerdir. Yalnz Federal A lm an
ya'd a T rk iileri arasndaki retm en saysnn on bin
kiiye yaklam as, bir btn olarak, bast topraklarla,
onun ekonom ik ve sosyal gerekleriyle ba kopan Trk
eitim sistem inin suudur. Su, retm enden nce, kendi
sine yabanclam dzenindir.
O kulu gereklerin salam toprana indirm edike; b il
gi ile uygulam a arasndaki btnlem eyi gerekletirm e
dike eitim deki yabanclam ay aam ayz.
461

DAHA OK BLG
Devrimci Eitim uras, Ankara, 1969.
Cavit Orhan Ttengil, "Cumhuriyet Trkiyesi'nde Milli Ei
tim", Cumhuriyet Gazetesi'ti in "50. Yl" eki.
Ovvard E. VVilson - lhan Bagz, Trkiye Cumhuriyeti'nde
Milli Eitim ve Atatrk, Ankara, 1968.
Fehmi Yavuz, Din Eitimi ve Toplumumuz, Ankara, 1969.
OKUM A
E T M D EK K EM EK E
Trkiye, bir eitim kemekeinde rpnmaktadr.. Bir
memleketin milli eitimi piyasann alveri usullerine terk edi
lirse, o memleketin yarnlarndan hayr gelmez. Trk milli eiti
minde simsarlk, tccarlk, komisyonculuk politikas alm y
rmtr. nanlmaz adaletsizlikler iinde yetimektedir o
cuklarmz.
Bir kere ilkokullardan balayarak zengin ocuklar hizmetin
de zel eitim toplumda ar basmaktadr. zel eitim byk
ehirlerin iyi okullarn zengin ocuklarna amakla kalmyor,
her bir st okulun ve niversitenin giri kaplarn yine varlkl
ailelerin ocuklarna aralyor. Devlet eitimindeki adaletsizlii
katmerletiren bu gidiin kkeni elbette toplumdaki sosyal ada
letsizliktir. Her vatanda kendi kendine u soruyu yneltmeli
dir:
Bir toplumda gelir dalm ve kazanlar arasnda korkun
uurumlar varsa, zenginler gittike daha zengin, yoksullar git
tike daha yoksul olurlarsa, o toplumun eitiminde sosyal ada
let salanabilir mi?
Elbette bu soruya verilecek cevap olumsuzdur.
Trk milletinin ocuklar doduklar dakikadan balayarak
adaletsizliin penesine dmektedirler. Kimisi imtiyazlar iin
de, kimisi hakszlklar iinde bymektedir. Bu yetimenin so
nucunda kaybeden gene millettir. nk nice gen istidat ada
letsiz dzenin karanlnda kaybolmaktadr. zel eitim soru
nu ilkokuldan balamaktadr. Ortaokula yazlacak ocuklar ara
snda yeni bir eitsizliin tohumlan atlmaktadr. Byk kent
462

lerde Amerikan Kz Koleji, Dame de Sion, Amerikan Koleji,


Saint Joseph, Galatasaray, Alman Lisesi gibi okullara irenci
sokmak isteyen aileler ocuklarna zel dersler verdirmektedir
ler. Szgelii stanbul'da bu yzden hararetli bir piyasa meyda
na gelmitir. Zengin ocuklarn giri snavlarna hazrlamakta
hret yapm zel retmenler vardr. mtiyazl byk ehir
okullarndan mezun olan ocuklarn niversite giri snavlarn
da ba sray tuttuklar 4-5 yldan beri yaplan anketlerle ispat
lanmtr.
Bir de niversite kemekei var bunun stne, imam-hatip
okullar politikas var, askeri ortaokullarn ve liselerin kaldrla
rak orduya subay yetitirecek kurumlarda halk kkeninin yok
edilmesi var, iktidar koltuunda oturan politikaclarn krsye
kp;
Her ilde her ilede imam-hatip okullar aacaz... demesi
var, on binlerce hafz kursunun memleketi a gibi sarp sarma
lamas var... Zenginlerin ocuklarna Avrupa-Amerika olanak
lar var...
Bu adaletsiz sistem bilinli bir politikayla yaratlmtr ve
yrtlmektedir.
Atatrk dneminde halka dnk eitimi gerekletirmek
yolunda bugnknden ok ileriydik. Ky Enstitleri ise eitim
deki ksr emberi krp atacak kadar byk bir atlmd. Bun
dan yirmi be yl nce halk ocuklar iin enstitlere, asker
okullara girme ans vard. Yatl parasz okuyanlarn oran da
bugnknden ok daha bykt. Komprador kapitalizmi boy
attka, kendine uygun bir eitimin ilkelerini de gerekletir
di.
Komprador kapitalizminin amac aktr: Bir yanda hafz
kurslar ve imam okullarn kyly uyutmak yolunda kulla
nrlar. te yandan milli eitimi zel ticaretlerine amlardr.
Zaten komisyon, vurgunculuk, ktlk genel politikamz
olmutur. Anadolu topraklarn satp kiralamaktan balayarak
her iimizde bezirgan ruhuyla ve fahi kr, tefecilik, aldm-sattm stne araclkla kalknacamz sanarak bir eyrek asr ge
irdik. Bezirgn ruhu topluma hkim olmu ve yabanc kapita
listlerin komisyoncular bu ruhu cmlenin yreine oturtmas
n bilmilerdir.
Bu lkenin bezirgnlkla deil, retim gcn aln teriyle
463

ykselterek kalknacan dnmekten ok uzaklarda yetitiri


yoruz ocuklarmz...

te niversitedeki renci bakaldrmasn bu tablonun orta


yerinde adaletsizlie direnme olarak nitelemek gerekir. Eer
birtakm gen insanlar her soy tehlikeyi gze alarak bakaldrmlarsa onlarn stne hcum etmek yerine onlar anlamaya
almalyz:
Genlik bunalyor... dedikleri zaman, bunalmn toplumun
kirli havasndan ileri geldiini itiraf etmeliyiz. Adaletsizlik ve
erdemsizlik bizim toplumun yaamna ar bir sis gibi km
tr. Baz cierler bu zifiri teneffs etmeye alm olabilirler,
genliin krpe ve temiz cierlerinden ayn alkanl bekleye
meyiz.
(lhan Seluk, Yeni Krallar... Yeri Soytarlar,
stanbul, 1974, s. 95-98)
SO R U LA R
1. 1961 Anayasas, eitim ve retimle ilgili olarak ne gibi
kurallar koymutur?
2. Anayasa'daki bu hkme karn, Trkiye'de, eitimin ger
ekler planndaki grn nasldr?
3. Trkiye'de, eitim nimetinden, toplumdaki eitli snf ve
zmrelere den pay ayn mdr? Deilse niin? Bir rnek vere
rek sorunu tartnz.
4. Trkiye'de, blgeler arasndaki eitsizlik, eitime nasl
yansmaktadr?
5. Trk eitim sisteminin iktisadi ve ilevsel olmayan zel
likleri nelerdir? Ne gibi sorunlar ortaya karmaktadr bu zel
likler?
6. Trkiye'de eitim bir "kemeke" iindedir derken anlatl
mak istenen nedir? Bu kemekei douran temeldeki neden ya
da nedenler, sizce hangisidir? (Okuma parasn okuyunuz.)
E TM VE R ETM N RG T
T rkiye'd e eitim , ilk, orta ve yksekretim diye
kadem eli olarak rgtlenm itir.
464

Aada bunlarn her birinin zelliklerinden bahsede


ceiz ve yksekretim iinde " n iversiteler"in zerinde
-zel nem lerinden d o la y - ayrca duracaz.
lk ve ortaretim
Eyll 1869'da yaym lanan M aarif-i U m um iye N izan
na mes i'nd e, ilkretim , iki dnem li olarak kabul edilm i,
birinci dnem e sb y an o k u lla r alnm ve bu okullar zo
runlu renim kuru m lan ilan edilm iti. Z orunlu renim
a, kzlar iin 6-10, erkekler iin 7-11 yalar olarak belir
tiliyordu.
kinci M eru tiyet (1908) dnem inde, 1913 ylnda kabul
edilen ve yaym lanan, Tedrisat- ptidaiye Kanun- M u
vakkati ile ilkretim de tem elli deiiklikler yapld. Bir
nceki dnem in sbyan okullar ile rtiyeleri birletirildi
ve retim sresi alt yl olan ilkokullar (m ektib-i iptida
iye) kuruldu. Ayrca, sbyan okullar yerine anaokullar
ald. lkrenim , bu dnem de de -h i olm azsa kanun
m addesi o la ra k - zorunlu klnd.
C um h uriyet'in ilanndan sonra karlan kanunlarla
ulusal eitim in, bu arada ilkretim in yeni tem elleri atlr
ve eitli tarihlerde eitli yeniletirm eler yapla yapla b u
gne gelinir.
lkretimdeki gelimeler iinde, ky eitim ve re
timi alannda da yeni ve ok nemli atlmlar olmutur.
Bunlardan ilki "ky eitmen kurslar" ile -onu izleyen"Ky Enstitleredir. Bunlardan Ky Enstitleri, ok
nemli ve yararl kurulular olduklar halde, toplumda
geri, giderek gerici glerin saldrsna uram, bir sre
sonra nitelikleri deitirilerek yozlatrlmlardr.
Bugn, T rkiye'd e ortaretim , blm e ayrlr: O r
ta dereceli genel kltr okullar (ortaokul, lise), orta dere
celi m eslek okullar (ticaret lisesi, retm en okulu, im am hatip okulu vb.) ve orta dereceli teknik okullar (orta sanat
okulu, sanat enstits).
Y ksekretim e gelince...
465

I
Yksekretim ve niversiteler
a) Y ksekretim deki gelim eler
C um huriyet'in ilk yllarnda T rkiye'd e yksekre
tim kurum u ok azd.
1924-1925 yllarnda, hem en hepsi stanbu l'da olm ak
zere 1 niversite (5 faklte, 2 yksekokul) ve eitli b a
kanlklara bal 10 yksekokul vard. Saylar ancak 17'yi
bulan bu faklte ve yksekokullarda 357 retim yesi,
3.551 renci bulunuyordu. Y ksekrenim gren ren
ci saysnn lke nfusuna oran ise, 10.000'de 3' gem i
yordu. 1940'a dein, retim yesi ve renci saysnda
kat art salanm asna karlk, yksekretim kurum u
saysnda nem li bir art olm ad. A ncak, 1936'da giriilen
ilkretim seferberlii, 1940'tan sonra rnlerini verm eye
balaynca ilkin ortaretim kurum larnda, -o n la rn etki
siyle d e - yksekretim kurum larnda hzla bir gelim e
grld. 1945-1970 dnem inde 8 yeni niversite ald ve
fakltelerin says 82'yi buldu.
1970-1980 dnem inde niversitelerin, bu arada yk
sekokullarn says daha da artacak; -d e y im y erin d ey setam bir "en flasy o n " balayacaktr.
Ve doaldr ki, beraberinde ynla sorunu da getire
cek...
Y ksekretim kuru m lan, bata niversiteler olm ak
zere, eitli yksekokullar ve akadem ilerden oluuyor
bugn.
Bunlar iinde, niversiteler zerinde ayrca durm ak
gerekiyor.
b) niversiteler
Bugnk niversitelerin tem eli, C um huriyet dnem in
de, 1933 ylnda atlr.
Cumhuriyet'ten nce ve Cumhuriyet dneminin ilk
yarsnda Trkiye'de bir tek niversite vard: Darlf
nun. 1863'te alan ilk Drtilfnun, aslnda bugnk an
466

lamda bir bilim yurdu deildi; yalnz hikmet (fizik), hay


vanat (zooloji), nebatat (botanik) ve tarih konularnda ge
nel derslerin verildii bir eit okuldu. Bu ilk Drlfnun'un mr pek ksa oldu. retim yelerinden Hoca
Tahsin Efendi'nin, canllarn havasz yaayamayacan
tantlamak iin, bir gvercini havas boaltlm bir fanus
iinde brakmas ve bir baka retim yesinin, Cemaleddin Efgani'nin "peygamberlik bir sanattr" demesi y
znden kapatld.
Drlfnun, ikinci kez Drlfnun- hne adyla
1900'de ald. Merutiyet'ten sonra biraz dzeltilerek
Drlfnun- Osman adm alan bu kuruma, tp ve hu
kuk okullar da baland. I. Dnya Sava yllarnda, Al
manya'dan getirilen profesrlerle az ok yola yordama
giren Drlfnun, sava sonunda ar sarsntlar geirdi.
1923'ten 1932'ye dein geen sre iinde, Drlfnun
Cumhuriyet ynetim ve ilkelerine ayak uyduramad;
beklenen dzelme, gelime ve ilerlemeyi gsteremedi.
Bunun zerine 1933 ylnda bir kanunla kapatld ve yeri
ne Milli Eitim Bakanl'na bal stanbul niversitesi
kuruldu.
1933 ylnda balayarak, zellikle yabanc retim ye
leri grevlendirildikten sonra, niversitenin b tn fak l
telerinde canl bir aratrm a dnem i balar.
1946
yl niversiteler iin bir baka nem li yldr. O yl
karlan yeni bir kanunla, niversite yeni bir statye ka
vuturulur; daha da nem lisi "zerk lik " kabul edilir ni
versiteler iin.
D aha sonraki yllarda niversitelerin says artacak, s
tanbul ve A nkara'nn dnda da yaylacaktr. N e var ki,
niversitelerin yeni bir "refo rm " a tabi tutulm alar gerek
sinm esi de ortaya kacaktr. leyiinde olsun, retim in
de olsun, "d em o k ratik " b ir niversitenin kurulm as, b
tn m cadelelere karn, bugn de gereklem i durum
da. 1973 ylnda karlan yeni niversiteler K anunu ise,
bu sorunu zebilm i deil, zem ezdi de... Tersine, 1946
tarihli kanunun getirdii noktadan da gerilere atm tr
niversiteleri.
467

1
Ve b ata, " n iv e r site z e rk li i"n i z ed eley erek .

A slnda, dnce zgrlnden yoksun bir lkede,


niversite zerklii ne anlam tar?
Bir lke dnlsn ki, bilim adam lar yazdklar ya da
evirdikleri kitaplardan tr, ar hapis cezas istem iyle
m ahkem eye verilirler.
Byle bir lkede bilim geliebilir m i?
N e denli ac olursa olsun, bir gerek de u: niversite
dzenim iz, em peryalizm in sultasnda yaayan Trki
ye'd e, kom prador kapitalizm inin felsefesine balanm
tr bugn. Parasal am alar, bilim sel am alardan daha ar
basm aktadr. "K rs ticareti" alm yrm tr. Bana
getikleri krsleri altn yum urtlayan tavuun folluu gi
bi kullanan profesrler az deildir. Ve bu krl ticareti sa
lam a balam ak iin "sad k asistan lar" seilm ekte, yeni
kadrolar oluturulm aktadr. eitli yntem lerle krslere
bal m uayenehaneler, hukuk brolar, m teahhitlik fir
m alar, ticaret ve iktisat danm anlklar -a k sa m a d a n - i
lem ektedir. Yaadm z bozuk-dzenle i ie bir alveri
iine girm itir niversitelerim iz. Baz ayrcalkl niversi
teler, Birleik A m erika'ya eitli yollardan baldrlar.
Bunlar, bir yandan "b u rs turizm i"ni gelitirm ekte, bir
yandan A nadolu 'da kurulan "k rsal n iversiteleri" s
m rge gibi kullanm aktadrlar. Bilim adam l deil, tacir
lik ruhu ou niversite ve fakltelerim izde kurum salla
m tr.
Bugn niversitelerim izde bilim retildiini kim se sa
vunam az.
N asl savunabilir ki, daha "d n m e yn tem i" soru
nunu -a d a boyutlar i in d e - zebilm i deildir bilim
adam larm z. Ve yle olduu iin de, bilim dnyasnda
-h em en h e m e n - bir "h i"iz.
niversitelerim izi dzeltm enin yolu nedir peki?
zerkliklerini kaldrm ak m ?
Elbette hayr! niversiteyi, toplum sal grevini yapar
ken, siyasa] iktidara kar korum ak gerekir. Bu zrh,
" zerk lik " tir.
U nutm ayalm , zerkliin olm ad bir yerde, niversi
te de yok dem ektir.
468

z etle, n iv e rsitelerim iz le ilgili ynla so ru n , z m


iin g elece i b ek liy or.

D A H A O K BLG
Ernst Hirsch, Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitele
rin Gelimesi, 2 cilt, stanbul, 1950.
Engin Tongu, Devrim Asndan Ky Enstitleri ve Tong,
stanbul, 1970.
OKUM A
N V ER STE Z ER K L N N A N LA M I
..."niversite zerklii" kavram, diyalektik yorum boyut
lar ile zenginletirilmelidir. Gnmzde "niversite zerkli
i", salt siyasal iktidara kar ve salt krs bakanlarna zg
gstermelik bir zerklik erisinde tutulmaktadr. Oysa ki, ger
ek bir niversite zerklii, her niversite yesini tm egemen
evrelere ve bu arada niversitenin kendi bnyesi iindeki
egemen tabakalara kar koruyan bir zerklik anlamna yceltilmelidir. yle ki, her niversite yesi, yalnz kendi iradesin
den gelen buyrua gre davranabilsin; aratrmasnn ve reti
minin konusunu ve yntemini kendi bana saptayabilsin; g
rlerinden tr hibir g tarafndan bir ayrcala kavutu
rulmasn ya da zarara uratlmasn. Byle bir "zerklik kalkan"
ancak u aralarla elikletirilebilecektir: Bilimin nitelii ile asla
badatrlamaz, feodalite kalnts krs hiyerarisinin ve (ki
iyi adamakll yabanclatran anlamsz fetilerden ibaret) aka
demik "asalet" unvanlarnn kaldrlmas... rencilerin ve
asistanlarn retim yeleri ile eit arlklarla oy hakk sahi
bi olarak niversite ynetimine katlmalar... Ders programla
rnn kkten deitirilerek, dogmatik meslek dersleri yerine,
toplumbilim derslerine arlk verilmesi... niversite retim
yelerini yabanclatran, kurulu dzene baml klan niversi
te dnda alma serbestliinin kaldrlarak deliksiz bir tam
gn alma ilkesinin kabul... retim yeliini halk ocuklar
iin olanaksz klm tm maddi koullarn (asistanla girite
yabanc dil snavn baarma koulunun ve maa dkl
nn) giderilmesi...
469

1
...nsanlk bugne dein, niversite yelerinin politika d,
toplumdan kopuk ve soyut "bilim iin bilim" saplantsn, sa
va, lm, hastalk, yoksulluk, bilgisizlik, klelik, smr ve
onursuzluk ile ykl pek pahal bir fatura ile demitir.
Nasl insan doa karsnda zgr ve onurlu klabilmek iin
nce kilise retisinin hacri altndan syrlmak gerekmise, insa
nn insan karsnda zgr ve onurlu klnabilmesi iin de ege
men snflarn "politika st niversite" aldatmacasnn hacri
altndan syrlmak gerekecektir.
nsan zgrle gtren bilgi, doal-ruhsal-toplumsal tm
"zorunluluklar" ve "yabanclamalar"], bunlarn yenilebilirlii,
alabilirlii, deitirilebilirlii bilinciyle kavrayan ve bu kavra
yn dorultusunda, aktif-pratik-kritik-politik tavrlar alan "bi
lim" dir. Yoksa insan "zorunluluklar" karsnda pasif, "mte
vekkil", boynu bkk, dizleri stne kk bir "kle" klm
olan metafizik "bilgicilik" deil...
Pratik-kritik-politik, zl ve zgr bir bilim ise, ancak i ya
ps eksiksiz demokratlatrlm bir gerekten "zerk" ni
versitede sz konusu olabilir.
(Rona Serozan, "niversite, Politika ve zerklik",
Mukayeseli Hukuk Aratrmalar Dergisi, say 5)
SO RU LA R
1. Trkiye'de, eitim ve retim nasl rgtlenmitir? Bun
lardan ilk, orta ve yksekretimin geliimlerini ve bugnk
durumlarn anlatnz.
2. Trkiye'de, yksekretim iinde niversitelerin yeri ne
dir? Nasl bir gelimeye tabi olmulardr? Bugn Trk niversi
telerine "demokratik niversite" denebilir mi? Denemezse ni
in? Bir niversitenin "demokratik" saylabilmesi iin ne gibi ni
telikleri olmaldr sizce?
3. niversite, niin "zerk" olmaldr? Ve aslnda ne anlal
maldr bu zerklikten? (Okuma parasn okuyunuz.)

470

BLM VII
R, ROMAN VE HKYE
ada Trkiye, b y k ve hzl deiikliklerle dolu
dur: m paratorluktan ulusal devlete, dinci h km darlk
tan laik cum huriyete, O sm anhcadan Trkeye, geleneksel
uygarlktan Bat uygarlna geilerin b t n sreleri
hep ada dnem de yaand. Bu srekli deiim ve h z
lanan sosyal olaylar arasnda edebiyatm z da, geleneksel
balanglardan deiik rnlere yneldi.
Bata iirde, rom anda ve hikyede ok ak bu.
R
"N e sir" gibi "n azm ", yani iiri de, C um huriyet'ten
nce ve sonra diye iki ayr dnem de incelem ek doru
olur. Y alnz hatrlatm ada kolaylk getirdii iin deil, i
irin dili ve ieriindeki kkl deiiklikleri de gsterm esi
bakm nd an yerinde olur byle bir ayrm a.
C um huriyet ncesi dnem de iir
Edebiyatm z, 19. yzylda dein, "h alk edebiyat-divan edebiyat ikilii"ne dayanr. Bunlarn her ikisi de,
baka baka sosyal snflarn edebiyatdr.
D ivan edebiyatnn en gl yan "iir", "e n gsz"
yan da "n e sir" dir.
Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat'a dein geen
be yz yl iinde, birok air yetiti. Ama Evliya elebi'yi bir yana brakrsak hi yazar yetimedi hemen he
men. Bunda, matbaann, icadndan iki yz yl akn bir
sre sonra imparatorlua gelmesiyle, okuryazar saysnn
ok dk bulunmasnn da etkileri olmutur herhalde.
471

Nasl bir iirdir divan iiri?

Aslnda, "d o a ve toplum sorunlarna k aytsz", "y a


am ve gereklerle beslenm eyen" bir iirdir bu. yle oldu
u iin de, "so y u t dncelerden olum u bir evren "in ii
ne kapanm , bu yzden bo bir kelim ecilik ve hayalcilie
gm lm tr.
H alk edebiyatndaki iirin niteliklerinden ne kadar
farkl nitelikler!..
Tanzim at edebiyatyla balayan yenilem e, zellikle
nesir alannda grnecek; iirde ise, nce eski nazm b i
im lerine yeni bir z yerletirm e abasna giriilecektir.
G elim eleri, Rauf M utluay'la beraber izleyelim .1
inasi, Ziya Paa, Namk Kemal, bir dnce iiri,
sosyal gzlem ve eletiri iiri, siyasal kavramlar ve lk
c duygular iiri yaratmak isterler. Abdlhak Hamit ve
Recaizade Ekrem, insann duygu dnyasna, aclarna ve
tutkularna ynelen baklarla, iirin konularn genile
tirler ve eski biimlere bal kalarak alkanlklarn sr
dren ilk kuaa gre yeni denemelere giriirler.
yle de olsa, Tanzim at iiri dengesiz, ykt deerler
yerine yenisini koyam am , bata dilini bulam am bir i
irdir. M u a llim N aci'n in yenilikleri kendi geleneim izden
karm a konusundaki um utsuz direniine karn, Bat tak
litilii gittike yaylarak Serveti F n n 'u n -o y ak trm aduyarlm a varacaktr sonunda.
"Servet-i Fnn topluluu"nun balca iki airi vardr:
Cenap ahabettin ve Tevfik Fikret. Yaad dnem de en
etkili olan Tevfik Fikret'tir; gelecee de o kalr. Diliyle olm a
sa bile, "insanc", "zgrlk" ve "ilerici" dnceleriyle.
nceleri, bireysel duygu ve betimlemeler, manzum
portreler, yaln dnce iirleri yazarak ie balayan Tev
fik Fikret, zellikle 1900'lerle, yurt ve zgrlk sorunla
rnn ekseninde sosyal konulara ynelir. Abdlhamit y
netimindeki toplumun ac tablosunu izer. Sarsc, ama
1 Bkz. Rauf M utluay, Tanzimat tan Gnmze Kadar Trk iiri, stanbul,
1973, s. 15-62.

472

karamsardr eletirileri. 1908'de kinci Merutiyet'in ila


nndan sonra da durumda pek byk deiiklikler olma
dn grr; yine hrnlar ve giderek kser.
Toplumda bir "han- yama" (yama sofras) kurul
musa, komprador dzenine dayanyordu ayaklar. Ve
bu dzenin ierdeki ve dardaki smrcleriydi ya
may yapanlar. Aslnda, o koullar iinde, hangi kadro ik
tidara gese nafiledir. Abdlhamit'i tahtndan indirip ye
rine bir bakasn geirmek.
Neyi deitirir ki?
te Fikret, yabanc kumpanyalarn orta levan tenler,
paazadeler, kiizadeler, lkede tam bir kompradorluk
dzeni kurmuken, onlar grmeden grntlere saldr
yordu.
kinci M erutiyet'in alkantl, birbiri arkasna kan sa
va ve dal yllarnda, Trk edebiyat, m illici gelim ele
rin etkisinde kalacaktr: "M illi edebiyat ak m " byle do
ar. 20. yzyl edebiyatm z, ou bu eksen evresinde
oluacaktr artk.
R om anda yle, hikyede yle, iirde de yle...
C um huriyet dnem inde iir
C um huriyet dnem i Trk iirinin ilk yllarnda M illi
Edebiyat akm airlerinin nem li bir yeri vardr.
Bu akm n, yaln ve ak Trkeyi, ulusal vezin olarak
hece lsn kullanm a, yurt gereklerine ynelm e ilkesi
ni, C um huriyet'in ilk kuak airlerinin uyguladklar gr
lr. H alk edebiyatnn nazm geleneini yerel bir duygusal
lkla birletirerek kullanan ve toplu olarak "H ececiler" diye
anlan bir blk air (Faruk Nafiz amlbel, Enis Behi Koryrek, O rhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Orta, H alit Fahri
Ozansoy) daha I. D nya Sava yllarnda balayan sanat
alm alarn Cum huriyet dnem inde de srdrrler.
iirleri, geni bir evreyi etkiler.
Bunlardan Faruk Nafiz amlbel'in, Kurtulu Sava
sonras Anadolu'sunun baz ilgin yanlarna yneldiini
473

gryoruz. nceleri romantik bir duyarlkla airane sy


leyileri gze arparken; yaad ksa bir "gurbet" (!) d
neminin abartt yurt gereklerini ilemeye balar. Hece
lsnn doruk noktasn temsil eden eserinin ardndan
hayli yryenler olacaktr. Ve iire gzlerini aanlar, en
nce onun sesini taklide kalkacaklardr bir sre.
Bu a r a d a , C um huriyet ncesi dnem de sanatlarn ge
litirm i ve kendilerini kabul ettirm i iki air vardr ki, ye
ni dnem e de uzun sre egem en olacaklardr.
A hm et H aim ile Y ahya K em al'dir bunlar.
"Sanat sanat iindir" ilkesinden hareket eden Ahmet
Haim'in "simgeci" anlaytaki iiri, -konuma dilinden
olduka uzak szlyle- ancak bir aznla seslenebilmitir. Ama, her eye karn, bir byk ustann yazdkla
rdr yazdklar.
Trk tarihinin fetih ve hareketli yllarna zlemlerle
dolu olan Yahya Kemal, divan iirinin inceliklerini Batl
etkilerle bir bireime kavuturarak, gemiimizle kopuk
olan ilikileri yeniden kurmaya alr. Ne var ki, yaad
dnemin byk sosyal olaylarna kapaldr sanat.
"Kk mazide olan bir tiyim" dese de, gelecee gnder
dii hibir mesaj yoktur.
Cumhuriyeti bile olamamtr o.
Her eye karm, byk bir etkidir Yahya Kemal. Ondan
sonra ve onun yannda sanata balayan her yetenek, onun
glgesinde serpilir ve neden sonra kendi n aramaya
kar. Bu adan yzyln banda doan kuan ok belirgin
zellikleri olacaktr: rnein Ahmet Hamdi Tanpnar'la
Ahmet Muhip Dranas, hecenin olanaklar iinde, onun i
irinin ahengini salamaya alacak; bunu yaparken de
apayr bir derinlik ve bir tat getireceklerdir iirimize.
Yahya K em al'in ortaya att, fakat kendi iirinde uy
gulam ad iin eletirilere h ed ef olan "m ektep ten m em le
kete" form l, C um huriyet iirinin ana niteliklerinden b i
rini iaret ediyordu. "H an D u varlar" airi Faruk Nafiz
ile, A nadolu 'ya ait grntleri, A nadolu insan karsnda
474

duygulanlar dile getiren m er Bedrettin Uakl, Kem alettin K am u, halk iirini ince bir duyarlkla birletiren
A hm et Kutsi T ecer, halk iirinin epik ynne ve betim leyici anlatm a yatkn B ehet K em al alar ve bakalar, bu
form ln uygulayclar arasnda yer aldlar. Ne var ki
"in san sz" ve "so ru n su z" eserlerdir ortaya kan rnler.
H em en hepsi de yalnkat bir yurt edebiyatnn cokusunu
paylarlar. Ve brokrasiyle uzlam lardr hepsi de. Yurt
gereklerini, daha derinliine ve daha etkileyici biim de
dile getirenler ise, toplum cu iirin tem silcileri oldu.
Ve uzlam aya gitm eden yaptlar bunu.
O nlarn banda N zm H ikm et gelir.
iire Mtareke yllarnda balayp, Cumhuriyet sonra
snda bambaka bir sesle ortaya kan Nzm Hikmet (19021963), heceden yola koyulur. Ama az sonra, zgn bir ser
best nazm yaps kurarak ve iirinin zne gl bir sosya
lizm inancn yerletirerek "iki yanl bir etki" kazanr.
Hece lsnn yapabilecei eylerin bittiini ilk g
renler arasndayd Nzm Hikmet. lerde "Garip"ilerin k
raca dar kalplar, daha nceden o paralamt. "Yeni i
irimizin biim zgrl aslnda ondan gelir." Bylece
yzyln banda doanlardan yalnz Nzm Hikmet dei
ik bir iirin temsilcisi oldu ve 20. yzyl iirimizin ardn
dan gidecei odak noktalarndan biri haline geldi.
Ne var ki, bu ses uzun yllar hapishane duvarlarnn
arkasndan syleyecektir syleyeceini...
N zm H ikm et'in horlanm ve yasaklanm iirinin, e
itli kayglarla baka yollara ektii sanatlar, ykl bir z
getirem ediler. "Y ed i M ealeciler"den - l m gnne de
in - iirde direnen yalnz Ziya Osm an Saba oldu. Ve gele
cee kalan da o oldu o blkten. Yedi M ealeciler'i 1940
kuana balayan airler arasnda A hm et M uhip Dranas ile A hm et H am di Tanpnar'm yan sra, Cahit Stk
Taranc dikkatleri toplar. lm den yaam a sevincine de
in uzanan iir tem alarn derinliine inm eden iledi geri.
A m a geni topluluklarca benim senen de o oldu.
B aka lkelerin b y k sava ykm laryla altst olduu
475

1940-1941 yllarnda iki kitap yaym lanr: Fazl H sn


D alarca'nn ocuk ve Allah' ile Orhan V eli-M elih Cevdet-O ktay Rfat'n Garip'i.
iirim izin deiim inde iki byk habercidir her ikisi de.
G erekten, C ahit Stk'nn, iirin ses olanaklarn arat
ran srekli abas, lm korkular ve m utluluk dlerini
karlatran zel dnyas allm konular iken, iki ayr
ynden arlar gelm ektedir: airanelikten kurtulm ay ilk
am a sayan bir eilim in yan sra, insan kiiliinin oluu
m unu ocukluktan balatarak evrenin sorunlarna yne
len bir baka eilim .
Garip ile ocuk ve Allah bu yollar ayorlard.
Orhan Veli-Oktay Rifat-Melih Cevdet lsnn ba
latmak istedikleri neydi?
Konuma dilinin doall iinde iirsel deeri bul
mak, gnlk sorunlara ve sradan insanlara eilmek, sy
lev havasndan kurtulmak, ssten ve sz sanatlarndan
bir yardm beklememek, l-uyak tutsaklndan nazm
kolaylklarnn tuzana dmemek, iten geldii gibi ya
amak ve yazmak, halk dilinin yatknln kitap anlat
mnn yerine koymak...
yle olduu iin de byk olur etkileri.
Fazl Hsn Dalarca, hece vezninden serbest nazma,
airane bir szlkten ztrkeye, metafizikten toplum
gereklerine geerek, kendini srekli yenileyip duracaktr.
Ayn yllarda Bedri Rahm i Eybolu, Cahit Klebi,
Ceyhun A tuf K ansu, Behet N ecatigil, Sabahattin Kudret
A ksal, Necati Cum al, lhan Berk de -d e iik kiilikleriy
le - iir dnyasna girm i, yllarn kalplam syleyileri
nin yerine, bam baka deyilerin insanlar olm ulardr.
Her eit baskya karn yava yava uyanm aya bala
yan toplum cu airler de (A. Kadir, A hm et Arif, Rfat l
gaz, Enver G ke, A rif Dam ar, Haan izzettin Dinam o, S.
Taer, m er Faruk Toprak, Cahit Irgat, N iyazi Akm colu) yeni koullarda seslerini duyurm aya balarlar. Top
lumcu iirin byk ustasnn yaad yllarda, onu takli
de dm eden toplum cu iir yazm ak gt geri.
17i.

Ama yenerler bu gl.


Seslerini ykseltirken kendilerine reva grlen nice
acy gslem esini de bilerek...
II.
Dnya Sava'nm bitim iyle balayan yllar, iir dn
yam z bakm ndan da nem li yllardr. A ttil lh an,
"u ara bezm ine" ite o yllarda gelir; gelir ve ba keler
den birine kurulur.
Ve M etin E lolu 'su, S alh B irsel'i, zd em ir A saf'yla
yeni, yepyeni sesler de vardr....
I948'de, Attil lhan, daha ilk kitabyla, byk bir ilgi
ve saygnla eriir. Romantik cokunluu, delikanl per
vaszl ile sava sonu dnyasnn sorunlarn -kendine
zg biimlerde- sunmaya balar. Metin Elolu, bam
baka bir zellikle ortaya kar. Tatl bir alay grnmn
deki sosyal z, ilgin bir kelime hzinesi ve deyi rahat
l ile srdren iirleri, nceleri ada bir eletiriyken
yava yava zgn bir kelime seimine doru geliecek
tir. Bu nkte ve eletiri gcne Salh Birsel'de de rastla
rz. Bu yolda, zdemir Asaf'm beklenmez srprizlerle
sonulanan nkteli iirleri, bir devam gibidir.
Bylece, 1950 sonrasnda -k sa bir s re - yeniden sosyal
z konu edinen toplum cu bir iir tutum u belirirse de,
-1 9 5 4 seim iyle iktidarn g len d iren - D P'nin basklara
ynelii, yava yava bir ka yaratm aktadr aydnlarda.
" ik in c i Y e n i" ak m bu yllarn, bu kan rn ola
caktr.
kinci Yeni akm airleri (Turgut Uyar, Edip Cansever, Cemal Sreya, Ece Ayhan...) imgeye yeniden geni
yer veriyor, halk dilinden uzaklayor, toplum sorunlarn
dan yz eviriyor, kapankla ve soyutlua yneliyorlar.
Akm, uzun mrl olmayacaktr, olamazd da...
1960'tan sonraki siyasal ve sosyal gelim eler, zellikle
N zm H ikm et'in iirlerinin yeniden yaym lanm a olana
kazanm as, yeni iirin gelim esini daha da etkiledi. Yeni
kiilikler kt ortaya. lk akla gelenler de H aan H seyin,
477

A taol B ehram olu, sm et zel, Sreyya Berfe, Tekin


Snm ez, zkan M ert oluyor. kinci Y eni'nin km azn
grp dndkten sonra asl kiiliini bulan K em al zer'i
de katm alyz bunlara.
1960 sonras, kiiliini daha nceki yllarda ortaya koy
duu halde susturulm u bir aire yeniden kavuturur b i
zi: kran K urdakul'a.
Cumhuriyet dneminde, halk iirini, k Veysel,
uzun sre -hem en hemen tek bana- temsil etti. Onun i
irinde gelenee dayanan hikmetli syleyi, kiisel bir li
rizmle birleiyordu.
Ne var ki, brokrasiyle "uzlam" bir airdir o!
"Sadk yri" kara topraktan, hem de byk bir iten
likle bahseder; ama sadk yrinin "koynuna girenleri",
topran adaletsiz dalmn grmez, gremez.
Halk iiri gelenei, 1960 sonrasnn ortamndan da et
kilenerek, sosyal ierikli yeni bir kuak yaratacaktr.
k hsani, k Mahzuni ve daha bakalar ite bu
kuaktandr.
12
M art Rejim i'nin btn faist kstlam alarna karn,
gn gelir sesler yeniden ykselm eye balar. Sulanm , ac
ektirilm i nice insan, inanlarnn sorum luluuyla ve i
irin ele gem ez gzelliklerine snarak syleyeceklerini
sylem eye balarlar.
Hilm i Yavuz, Can Ycel, Nihat Behram , Erol ankaya,
Veysel olak, Abdlkadir Bulut, yeni dnem in akla ilk ge
len adlar oluyor. Daha da yeni yllarda, bir Refik Durba,
bir smail Uyarolu, bir Yaar M ira katlacaktr kafileye.
iirimizin byk ak sryor; topra bereketlidir onun.
D A H A O K BLG
Reit Rahmeti Arat, Eski Trk iiri, Ankara, 1965.
Zht Bayar - Gnel Altnta, Yazdk Nzm Nzm Diye,
stanbul, 1974.
Asm Bezirci, 2. Yeni Olay, stanbul, 1974.
Mehmet Kaplan - Behet Necatigil - lhan Berk - Cemal Sre478

ya, "Trk iirinin (.diimi, Dnenlerin Forumu", Milliyet, 16


Mart 1975.
Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri, stanbul, 1971.
Fuat Kprl, Eski airlerimiz, Divan Edebiyat Antolojisi,
stanbul, 1934.
Rauf Mutluay, Tanzimattan Gnmze Kadar Trk iiri, stan
bul, 1973, say 15-62.
Sabiha Sertel, Tevfik Fikret deolojisi ve Felsefesi, stanbul, 1946.
lhami Soysal, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi, stanbul, 1973.
Kemal Slker, air Nzm Hikmet, stanbul, 1976.
Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat, stanbul, 1960.
Trkiye (1923-1973) Ansiklopedisi, "iir" maddesi.
Yansma Dergisi, "Gnmz Trk iiri" zel says (say 18).
OK U M A
N ZIM H K M ET 'N R N N A N LA M I
"Tarih, insan toplumlarnn ayklayc bir hikyesiyse, sanat
da bileik bir anlatm oluyor." Tepeden baklrsa, her sanat ese
rinin siyasal bir anlam vardr: Belli bir snfn, belli bir hayat
grnn koullaryla ykldr; belli hayat ve kltr deer
lerini tar. Ne var ki, burada siyasal deyimi geni anlamdadr,
daha ok tarih asndandr, tek eserden ok bir sanat kuana
bakldnda daha ok dorulanr. Sanatnn siyasal bir niyetle
hareket etmedii halde, sonuta ister istemez siyasal bir konum
kazanacan anlatmaktadr. Bir de sanatnn daha k nokta
snda siyasal bir tutumda olduu, ie balarken tarihi stlendi
i durum var. Nzm Hikmet'in iiri bu anlamda da siyasaldr.
Bu anlamda siyasal iirin baars stlendii hayat deerleriyle
yeni iir deerleri arasnda kurulacak bilekeye baldr; yeni
hayat deerleri yeni iir deerleri yaratmaldr. Dnce, iirsel
ak engellememeli, airi ezmemelidir.
Tanzimat'tan bu yana iirimiz hzl ve toplumsal deimelere
paralel bir gelime iinde olmutur. Bu arada yetimi airlerden
bazlarnn siyasal eylem sahibi olduunu gryoruz: Namk
Kemal, Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Nzm Hikmet, Necip Fazl
Ksakrek... Listeyi uzatabiliriz: Ziya Paa, Sleyman Nazif, H
seyin Siret, Rza Tevfik vb. Her dnem kendi grnne ve a
479

tmalarna uygun siyasal iiri sunmutur. Hatta Tanzimat'tan


bu yana uzayan iirimizde airin siyasal ilev tama asndan
bir gelenek kurulduunu bile syleyebiliriz. Bu ilev bazen i
irde grnr, bazen de airin sadece hayatnda. Szgelimi Tan
zimat dncesi kendini Namk Kemal'de zetlemitir. Meru
tiyet, Tevfik Fikret'i yaratmtr. Bununla birlikte, Nzm Hikmet'i ayrk tutarsak, ilerinde bir dnya grn, bir ideolojiyi,
bir eilimi ayrntlara indireni pek azdr: Biraz Tevfik Fikret, bi
raz Mehmet Akif, bir de Yahya Kemal Beyatl. Ama bunu iirde
bir giriim haline getireni hemen hemen yok gibidir. Namk Ke
mal, kane ve hakimane iirinde Divan iirinin yedeindedir,
vatanperverane iirinde ise siyasal e sadece herhangi bir e
dir. Yine de Namk Kemal'in bu sonuncu tip iirlerinde dn
cenin gelitirdii ve baka bir potaya aktarr gibi olduu yeni bir
iirsel ieriin ipularna rastlarz. Ziya Paa'da ise siyasal e,
iirin dokusunda hibir deiime yol amaz. nk siyasal bir
dnce dzeni deildir onun iin; siyasal iirden Nefi'nin kii
sel hicviyeden anladnn biraz daha geniini anlar gibidir Ziya
Paa. Sleyman Nazif de ayn davran iindedir. Hseyin Siret'te o kadar da yoktur. Tevfik Fikret'le Mehmet Akif yukarda
sylediimiz gibi kendi dnya grlerinin iirsel karln
bulma yolunda alm ve onu ayrntya indirebilmi iki airi
mizdir. Bu bakmdan ikisini de baarl rnek olarak alabiliriz,
ikisi de hayatlaryla iirlerini dorulamlar, g bir eyi, dnya
grlerine iirde uygun bir yol amay becermilerdir. Ne var
ki, Tevfik Fikret'te dncenin parlts iirsel gerilimi ezmi,
onu ok daha donuk bir sz dizisi haline getirmitir. Mehmet
Akif de baka ynden ii sonuna kadar gtrememitir: slami
yet'e geerek, tme varaca yerde gnlk olayn kalabalnda
soluk almay ye tuttuundan, ayrntlar iinde boulma eilimi
iinde olmutur hep. Yahya Kemal'de siyasal yk ok dolayldr,
o, bir an defterine dayanarak, grkemli bir duyguyla reddeder
Cmhuriyet'i. Nzm Hikmet'e kadar uzanan Cumhuriyet i
irinde ise, dnce, CHP Tz'nn ve Mustafa Kemal'in
"Nutuk'unun ksa yorumlar" olmaktan ileri gitmemektedir.
Ksaca belirtmek gerekirse, Nzm Hikmet'e kadar iirimiz
kkl bir devrim dncesini stlenmemitir.
Tanzimat, Servet-i Fnn, Nzm Hikmet'e kadar uzanan
Cumhuriyet airlerinin bu yndeki zelliini u nedene bala
480

yabiliriz: Bu airlerin siyasa adna yapmak istedikleri eyler,


yaadklar dnemlerdeki devlet yneticilerinin zaten yap
mak istedikleri ya da yaparken eksik braktklar eylerdir.
Tanzimat air Tanzimat deerlerini, Servet-i Fnncu air
M erutiyet'in getirdii siyasal zgrlk havasn benim sem ek
te, alklamaktadr. Cumhuriyet iirinin ilk dnemi de ynetici
leri devrimci grmekte, hatta devrim konusunda yine de kendi
lerinden ilerde olan yneticilerin gidiine ayak uydurmaya a
lmaktadr. Bu adan, Nzm Hikmet dnda, Cumhuriyet i
irinin 1940'lara kadar uzanan dnemi devrimci olmaktan ok
onaylayc bir nitelik tar. Hatta devrimci atlm ynnden
Tanzimat iirinden daha yum uak ve duruk olduu anlar var
dr. "ince bir tas ayran..."
Nzm Hikmet'in nemi urda: Bir devrim dncesini top
tan stlenmi ve sonuna kadar gtrmek cesaretini gstermitir.
te yandan iirinde -anlatm nda, kulland imgelerde, dil tutu
m unda- dncesinin, hayatnn, varoluunun karlm bul
mutur. Baka airlerde grmeye altmz, dncenin ss ve
biim olarak, ireti olarak serpilii, fikrin biim cilveleri ve anlam
oyunlar halinde kalp srt yoktur onda. Dnce biimsel ola
rak deil, yapsal (structurel) olarak yerleir Nzm Hikmet'in i
irine. Tmdengelmez onda dnce. Daha ok hayatn verilenle
rinden kn yapar. Bu yzden Tevfik Fikret gibi dnceye bo
ulmaz. "Bereketli bir rmak" gibi oala oala byr.
Nzm Hikmet, iirini hayatyla dorulam bir airdir.
Ama daha nemlisi, hayatm iiriyle eksiksiz bir planda doru
lamay da bilmitir. Siyasal tutumdaki birok airin aksine, dev
rim dncesiyle iirsel yk mthi bir btnleme iindedir
onda. Ve bu bizim iirimizde Nzm Hikm et'e kadar rastlanma
yan, dnya iirinde de seyrek rastlanan bir zelliktir. iirsel
onur yiitlik tavryla bir arada gider Nzm Hikmet'te. iirin en
byk deneylerinden biri.
(Cemal Sreya, "Sonuna Kadar", Papirs, say 16, s. 1-31)

SO RU LA R
1. Divan iirinin nitelikleri nelerdir?
2. Tanzim at edebiyatnda iir konusunda ne gibi gelimeler
olmutur?
481

3. Tevfik Fikret, hangi edebiyat topluluundandr? Sanat


nn zellii nerededir?
4. Cum huriyet dneminde, iirin ilk yllarnda kimler ege
men olmutur? Faruk Nafiz am lbel'in nemi nedir bunlar
arasnda?
5. Ahmet Haim ile Yahya Kem al'in sanat anlaylar neler
dir? Yahya Kemal'in lnceye dek el stnde tutulmasnn asl
nedeni nedir sizce?
6. Nzm Hikmet, Trk iirine hangi katklarda bulunmu
tur? Sanat olarak asl nemi nerededir? (Okuma parasn
okuyunuz.)
7. Cahit Stk Taranc, Ahmet Muhip Dranas ve Ahmet
Haindi Tanpnar'n iirinin temalar nelerdir?
8. iirimizde "1940 ka"na kim ler girer?
9. "C aripiler" kimlerdir? Ve nasl bir iir anlayna sahiptir
ler? Etkileri ne olmutur?
10. Fazl Hsn Dalarca'mn iiri nasl bir gelime geirmi
tir ve bugn hangi noktadadr?
11. Nzm Hikmet'ten sonraki toplumcu airler"den kimle
ri tanyorsunuz?
12. iirimizde "kinci Yeni Olay" nedir?
13. 1960'tan bu yana iirimizde ne gibi gelimeler olmutur?
Hangi yeni airleri tanyorsunuz? Haan Hseyin'in iiri hak
knda ne dnyorsunuz?
14. iirimizin 1970 sonras tablosunu iziniz. Bu tabloda yer
alan belli bal adlar kimlerdir? Hilmi Yavuz'un iiri hakknda
ne dnyorsunuz? Ya Can Ycel'in?
15. Cumhuriyet dneminde, halk iirinde ne gibi gelimeler
olmutur? Balca temsilcileri kimlerdir halk iirinin bu dnem
de? 1960'tan sonra halk iirinde hangi ynde, ne gibi gelimeler
gryoruz?

ROM A N VE HKYE
Rom an ve hikye, 19. yzylda Bat'dan gelir bize.
eri, belirli kiiler canlandran, bunlarn bandan ge
enleri dile getiren d estan s (D ede K orkut hikyeleri),
d in sel d estans (Battal Gazi), lirik (Kerem ile Asl) nitelik
teki m anzum (m esnevi) ya da m ensur (halk hikyesi) eser
482

ler, Tanzim at'tan nceki Trk edebiyatnn bildii anlat


trleridir. Ve baz zellikleri, Bat rom an ve hikyesini ha
trlatan eserlerdir bunlar. Am a, tr olarak rom an ve hik
ye Bat kaynakldr ve 19. yzyln ikinci yarsnda, T rki
ye'ye Tanzim at edebiyat ile girm itir.
Niin bu gecikm e?
Gerekten roman, yani 18. ve 19. yzyln roman Bat'da,
burjuva yaam biim inin belirm esiyle ortaya kmtr. Bur
juva toplum unun insan rnei ise "birey"dir. Oysa ayn
yzyllarda, Osm anl toplum unun ekonom ik yaps, "birey"i ortaya kmasn engelleyen bir ekonom ik yapyd.
Bu temel nedenin yannda baka nedenler de ileri sr
lebilir.
nce eviri yoluyla tandm z, daha sonra "ta k lit" ve
"n azire" yoluyla ilk yerli rnlerini verm eye balayan bu
iki tr, gittike gelierek bugne gelir.
C um huriyet ncesi roman ve hikye
Roman ve hikye tr, 19. yzyln ikinci yarsnda ya
plm aya balanan evirilerle tannr.
lk yerli rom an da 1872'de yaym lanr: em settin S a
m i'nin Taak- Talat ve Ftnat'. Bir grenek rom an. Ama
olsa olsa yalnzca edebiyat tarihi asndan bir deeri var.
N am k K em al'in ntibah' da yle.
Yerli yaam anlatm a, iinde yaanan evreyi canlandr
ma eilim i, A hm et M ith at E fen d i ile gitgide yaygnlar.
lk hikyelerden bazs geniletilm i birer fkra, bazs
da uzatlarak anlatlm ve rom an boyutuna yaklatrlm
birer serven biim indeydi. Bunlarda, geleneksel edebiya
tn halk arasnda anlatlarak yaayan sevda hikyeleri ve
m asallardan gelen m otiflerle anlatm zellikleri ar bas
yordu. Trn ilk baarl rnekleri Sam i Paazade S e
zai'nin K k eyler (1892) adl kitabnda toplad hikye
ler olur. Bu hikyeler herkesin evresinde rastlanan ve
hibir olaanstl bulunm ayan kahram anlarn, her
kesin bandan geebilecek nitelikteki servenlerini yaln
izgilerle dile getiriyordu.
C um huriyet'e dein uzanan dnem de, rom ann ere
483

vesi, byk kentteki aydnlarn, varlkl kiilerin yaa


m ndan kenar m ahallelere (H seyin Rahm i Grpnar),
ky insanlarna (N bizde N zm ) doru geniler. Siya
sal ve sosyal konular ele alanlar (M izanc M urat, Bekir
Fahri) yannda, psikolojik zm lem elere ynelen sanat
lar (M ehm et Rauf) grlr.
Ne var ki, C um huriyet'e dein olan dnem de, zellikle
zerinde durulm as gereken ancak iki b y k rom anc var
dr: H alit Ziya U aklgil ile H seyin Rahm i Grpnar.
O nlar, tm C um huriyet ncesi T rk rom annn iki do
ruudur ayn zam anda.
Halit Ziya Uaklgil (1866-1945), "Edebiyat- Cedide"
topluluunun roman ve hikye yazarlar iinde en by
dr. M ai ve Siyah, Ak- Memnu, Krk Hayatlar en tann
m romanlar... Halit Ziya, yaz yaamna atld yllar
da, Fransa'da "gerekilik" (realizm) ve "doalclk" (natralizm) akmlar yaygn durumdayd. Yazar, Tanzimat
romanclarnn dkn olduklar "Rom antizm "e deil,
kendi ann bu yeni akmlarna yneldi; o akmlarn
rnlerini kendi almalar iin rnek ald. Edebiyat
mzda kk hikye trnn yerlemesinde ve gelime
sinde de gl etkisi olmutur onun. Romanlarn, genel
likle "aydn tabaka"m n yaam ndan alm bulunan Halit
Ziya, kk hikyelerinin nemli bir blmnde halkn
yaay, det ve inanlarn anlatmtr.
En gzel hikyeleri de bu yolda yazlm olanlardr
denebilir.

Hseyin Rahmi Grpnar (1864-1944), genel olarak


"gerekilik"in (realizm) etkisi altndadr. Hemen btn
eserleri birer gzlem rndr. Hseyin Rahmi, toplum
yaammzda Tanzim at'la balayan ve sren deimele
rin, insanlarn yaamlarnda ve grlerinde dourduu
etkileri ve tepkileri ele alm, bunlar birer olay erevesi
iinde ilemitir. Hseyin Rahm i'nin romanlar "tre ro
m an" dr. Byk konak ve yallarda yaayanlardan, en
kenar mahallelerdeki yoksul halka dein, eski stan
bul'un her katndan insanlar -h er trl zellikleriyle hem
d e - onun eserlerinde yer alrlar.
484

"Sanal iin sanat" grn benimseyen Edebiyat-


Cedide'ciler, aydn kiilere seslenirlerdi. Hseyin Rahmi
ise dorudan doruya halk kitlelerine seslenmitir. Btn
eserlerinde halkn sosyal eitimini ykseltme amacn
gtm; bylece, "toplum iin sanat" grn benimse
mitir, Trk romanna mutlaka bir "baba" bulmak gereki
yorsa, -h i kukusuz- H seyin Rahm i'dir o!..
Bu arad a, ro m a n m z n id e o lo jik e v rim in d e n em li b ir
d n em ece de ia ret etm eli: Ebubekir H zm Tepeyran'n
K k P a a 's ile T rk ro m a n , ilk k ez k o n a n d n a taa
rak, A n a d o lu h a lk n n y a a y b iim in i, kab a, am a k esk in
iz g ilerle y a n stm a y a alr.
G e rek ten b ir d n em etir o rom an , ro m an m zd a.
H ik y e y e gelin ce... M illi E d eb iy a t d n em in e d e in h i
kye k a le m e a la n sa n a tla r y a r n le rin i salt ro m a n a la
n n d a v e re n y a z a rla r (H sey in R a h m i G rp n ar, H a lit Z i
ya U a k lg il) y a d a eserleri h ik y e t r n n ta rih in d e a n
cak b irer b a la n g ad m o la ra k k a lm ed e b iy a t a d am lar
(H sey in C a h it Y aln , A h m e t H ik m et M ft o lu ) oldu.
R o m a n la rn d a c a n la n d rd k la r k a h ra m a n la rn b e n z erle
rin d en b iri y a da b irk a n v e y a ln iz g ili b irer o la y ele
ala n H sey in R a h m i G rp n a r'la H alit Z iy a U a k lg il'in
h ik y e leri de ro m a n la r k a d a r u sta lk ld r. A m a, e d e b iy a
tm z d a h ik y e -r o m a n n su lta sn d a n k u rtu lm u b ir t r
o la r a k - m er Seyfettin'le b alar.
Hikyeyi romann sultasndan kurtarma dorultusun
da atlan admlarn ilki gerekten mer Seyfettin'indir.
Edebiyatmz, ilk kez onunla, dnyaya bir "hikayeci gz
ile" bakan, ayrntlar dikkatle izleyip ilemeye alan bir
hikyeci kazanmtr. stelik onun hikyelerinde -snfsal
temeline oturtulmu olmasa b ile- Osmanl'nm son dne
mindeki yapsnn belirledii insan tiplerinin yansdn
gryoruz. Ksacas, mer Seyfettin'le birlikte, hikyemiz,
"Trkiye'ye zg bir kiilie" ulama srecine girer.
Bu sre iinde, mer Seyfettin'den sonra olumlu bir
adm, M emleket Hikyeleri ile R efik H alit Karay atacaktr.
Ve ondan sonra skn eden hikyecilerin abalan ile hi
485

kye kesin olarak zgrln ilan edecek, romandan


ayr kendi ekonomisini oluturmaya balayacaktr.

kinci M eru tiyet'ten sonra beliren M illi Edebiyat ak


m nn tem silcileri (H alide Edip A dvar, Y akup K adri Karaosm anolu, R eat Nuri G ntekin) asl baarl eserlerini
C um huriyet dnem inde verirler.
deolojik adan ele aldm zda, C um huriyet ncesi
rom ana, "b ro k ratik gr b iim i" egem endir.
N edir o?
Bazlarnn "resm ideoloji" diye adlandrdklar bu g
r biim im , "toplum daki aksaklklarn, oluum larna yol
aan sosyo-ekonom ik gerekliklere eilm eden, bir kadro
araclyla, biim sel reform larla dzeltilebileceine inan
m ak" diye tanm layabiliriz.
Brokratik gr biim i, rom anm zn oluum uyla ba
lar; kinci M eru tiyet'te K k Paa dnem ecinden geerek
C um huriyet'e ular ve az bu u k deiiklie urayarak
devam eder. Ne var ki, C um huriyet dnem inde, rom an
da, burjuva ideolojisinin etkinlik kazand b ir ikinci d
nem yaanacaktr.
Rom anda, ii snf ideolojisinin etkin olm ak zere ol
duu dnem i de gene C um huriyet'te gryoruz.
C um huriyet dnem inde roman ve hikye
C um huriyet dnem indeki Trk rom an ve hikyesi,
T rkiye'n in ve Trkiyeli insann gereklerine gittike da
ha ok eilir.
K entte ve kyde yaanan gerek yaam , b tn sosyal
ilikiler, gnlk yaayn btn blm leri dorulukla
yanstlr. uku rova'd an Ege kylarna, Dou A nado
lu 'dan b y k kentlerin gecekondu m ahallelerine dein
uzanan evreler, cephelerde savaanlar, pam uk, ttn, ta
hl reticileri, sngerciler, fabrika iileri, hapislerde ya
tanlar, gurbetiler... gibi ok zengin bir kahram an kadrosu
vardr artk rom an ve hikyenin.
Btn bu eserlerde gerekler ortaya konurken eletiri
ye girim ekten kanlm az. R om an trndeki eserler sos
486

yal geliim i gzlem ekte, dile getirm ekte; bununla da kal


m ayp, sosyal bozukluklarn giderilm esi iin neriler ileri
srerek, siyaset adam larna, hatta bilim adam larna nc
lk etm ektedir. Rom an yazarlar, anlattklar gereklerin
iinden, canlandrdklar kahram anlar arasndan yetim i
tir. Bu durum rom ana, doruluk ve konu zenginlii ka
dar, dil ve anlatm zenginlii de kazandrr. Blge azla
rndan derlenen szler, anlatm biim leri, szdizim i zel
likleri -ro m a n aracl y la- yaz diline geer.
C um huriyet dnem inde rom an ve hikye, birka aa
m adan geerek gnm ze ular.
C um huriyet Trk rom an ve hikyesinin ilk dnem i,
M illi E d eb iy at a k m te m silcile rin in eserlerini kapsar.
Aslnda kinci M erutiyet sonrasnda balayan bu d
nem, 1931'de "toplum cu-gereki rom an ve hikyeye gei
d nem i"ne dein srm ; daha sonra temsilcileri rn ver
m eyi srdrm lerse de, rom an ve hikyede daha ok toplum cu-gereki nitelikler ar basm aya balam tr artk.
M illi Edebiyat akm tem silcileri, kolay anlalr bir dil
le, gzlem e dayanan, halkn yaantsn konu edinen, sos
yal sorunlara deinen eserler verdiler. D o acl a ynelen
deneylerden (Selahattin Enis), p s ik o lo jik z m lem elere
(Peyam i Safa) dein uzanan eserlerdir bunlar.
B kuan temsilcilerinden Yakup Kadri Karaosmanolu, romanlarnda, Trk toplumunun Tanzim at'tan
1950'lere dein uzanan servenini konu edindi. Onun,
ky hayatn gereki bir yntemle dile getiren ve kyl
ile aydn tipi arasndaki ztlamaya deinen Yaban', ileri
de yazlacak gereki ky romanlarnn ncs oldu bir
bakma. Halide Edip Advar ruh zmlemelerine, du
yarlkl bir anlatma yer veren eserleriyle tannd. Cum
huriyet anda yazlm en iyi roman olduu kabul edi
lerek CHP Roman dl verilen (1942) Sinekli Bakkal
(1936), Bat uygarlna kar "geleneksel-m istik deerle
ri" savunan bir tez getiriyordu. Ky ve kasaba gerekleri
iinde bir gen retm en kzn karlat glkleri dile
getiren alkuu (1922) romanyla n yapm Reat Nuri
Gntekin, yer yer romantizme uzanan bir anlatmla, ye
ni yaamdan sahneler yanstt.
487

C um huriyet dnem inin bu ilk rom anclar kua, hik


ye trnde de eser verm itir. Bu kuan hikyeleri, konu
bakm nd an halkn yaayna, kat gereklere yneliyor.
A nadolu 'ya ait canl gzlem leri gitgide daha geni lde
kullanyordu.
T oplum cu gereki rom an ve hikye akm nn do
uu, 1930'lard an balar. Bu dnem in nem li olaylarn
dan biri, "h ikyem izd eki byk sram a"dr.
Gerekten, m er Seyfettin'le balayan, hikyem izin ro
m andan ayr bir tr olarak geliimi, Sadri Ertem, Fahri Celalettin, M em duh evket Esendal ve Kenan Hulusi Koray'n katklaryla, hikyem izi bir sram ann eiine getirip
brakr. Beklenen sram ay ise, iki usta, Sabahattin Ali ile
Sait Faik gerekletirir. Bu iki ustann elinde, hikye, tam
anlam yla "zerk" bir tr haline gelir artk. Bal olduklar
dnya grlerinin birbirinden farkl olm asndan dolay,
aralarnda byk farklar, giderek ayrlklar bulunsa da.
Sabahattin Ali, "brokratik gr biim i"nin kar
snda yer alp, rejimle hesaplamay gze alarak giritii
uranda, gereki yntemleri yerli yerine oturttuu gi
bi, Trkiyeli insan da -btn boyutlaryla- hikyeye

tamasn bilmitir. Ona gelinceye dek, ucundan buca


ndan hikyeye tanm olan Trkiyeli insan, onun hi
kyelerinde snfsal bir temele oturarak karmza kar.
Sabahattin A li'nin hikyeye, konunun ilenii asndan
da kattklar vardr kukusuz.
Dnemda Sait Faik ise, daha ok, hikyeye salad
teknik ve tematik olanaklar bakm ndan nemlidir.
Yoksa, onun hikyeleri bir elikiler toplamdr. Deer
yarglarndan, yaam a biim inden ve mekaniklemi ili
kilerinden nefret edip bir trl mcadeleyi gze alamad
burjuvazi ile yaaylarndaki doalla hayran olup
bir snak olarak grd, ama bir trl de btnleemedii kk insanlar arasnda bocalayp durmutur ya
am boyunca. Bu bocalam asn hikyelerinde srekli ola
rak dlatran Sait Faik, insanlar snfsal temellerinden
koparp, soyut bir sevgiyle yceltme yanlgsna srk
lenmitir. Geri o, hikyelerini etkileyici klan itenlii ile,
488

ierisinde bulunduu amaz dile getirmekten kanma


mtr. Ama itenlik, onu kurtarmaya yetmemitir.
Hi kimseyi kurtarmaya yetmedii gibi...

1948 ylnda Sabahattin A li'n in ldrlm esi ile bird en


bire gereki hikyem izin bo kaldna, siyasal iktidarn
basksyla da Sait Faik anlaynn n plana getiine ta
nk oluyoruz. Bu gei, 1950-1960 arasnda, D em okrat Parti'nin faizan basklar altnda iyice belirginleecek ve
1966'lara dein srecektir. Bu dnem ierisinde, hikye
m izin, teknik adan birtakm yeniliklerle zenginleirken,
tem atik adan ban alp Trkiye snrlarnn dna kt
na da tank oluyoruz. G ereki hikyeye yeni bir boyut
ekleyerek, hikyem ize de ivm e kazandrm olan Orhan
K em al'in, bu dnem ierisinde hikyenin onurunu koru
yan -b e lk i- tek sanat olduunu gryoruz. Sait Faik'in,
snfsal tem elinde idiletirerek anlatt kk insan,
yeniden sosyal tem eline oturtarak anlatr O rhan Kem al.
Ancak Orhan Kemal hikyesinin nemi, Orhan Ke
m al'in genel olarak hikyemize - z el olarak da sosyal
gereki hikyem ize- kattklarndan ileri gelmemektedir
yalnz. Onun, Sait Faik'in arptt kk insan zne

uygun bir biimde vermesi kadar, 1950-1960 dnemi ie


risinde, "bunalmc hikye"mizin karsnda bir see
nek olarak yer almasnn da etkisi vardr bunda. Demok
rat Parti'nin faizan basklar younlatka, Sait Faik'ten
kaynaklanan ve -d ah a ok d a - Fransz varoluularna
zenen kimi hikyecilerimizin, kendi insani gerekleri

miz yerine, Batl olan anlatmaya ynelmeleri karsn


da, Orhan Kemal, insani zmz, ulusal ve sosyal bo
yutlaryla verme kavgasn srdryordu.
Trl yasal ve yasad basklara karm hem de...

T oplum cu-gereki dnem in nem li bir kesim ini ky


rom an kapsar. Bu dnem in ana nitelii, ky yaantsn,
ky insanlarn ele alm asdr. Bazlar kyden yetim itir
bu yazarlarn, bazlar kasabaldr. Bazlar da taradaki
grev yllarnd a ya da hapishanelerde yatarken tanm
489

1
lardr kyle ilgili gerekleri. Ky rom an yazarlar arasn
da, A nadolu'nun birbirinden ayr blgelerini -b t n ikti
sadi ve sosyal sorunlaryla b irlik te- konu edinenler oldu.
Yaar K em al ile O rhan K em al'in eserlerinde zellikle Toroslar ve ukurova, K em al T a h ir'd e O rta A nadolu, Sam im K ocag z'd e Ske dolaylan, K em al B ilb aar'd a Ege
blgesi ve Dou A nadolu, N ecati C u m al'd a Urfa, Fakir
B ay ku rt'ta Burdur ve A nkara dolaylar, T alip Apayd n 'd a bat A nadolu, m it K aftan co lu 'n d a Kars yre
sinin yaam anlatlr.
1960'lardan sonra, rom anda sosyal-siyasal tezler de
ar basacaktr. 27 M ays hareketiyle, Trkiye sola aln
ca, tm aydnlar gibi rom anc da yeni bir aray iine gi
rer. Bu konuda dikkatleri en ok eken de -k u k u s u z - Ke
mal Tahir oldu.
Kem al Tahir, sanatl ve romanmza getirdii yeni
boyutlarn yan sra, bir dnce adam olarak da dikkat
leri zerine toplad.
Dncesinin ekseni yapt sorun, toplumumuzun
en nemli sorunlarndan biriydi: "D ou -Bat ilik isi." Bu
konuda, "resm ideoloji"nin dna karak -d aha doru
su karsna geerek- aydnlatc, uyandrc ve artc bir
rol oynad yadsnamaz. Ancak, btn bu abalarnda
arlklara dmedii de sylenemez. Bu yzdendir ki,
Kemal Tahir'in geni, derin ve kiilyutmaz dncesinde,
olumlu yanlar olumsuzlardan iyice ayrmak, deerlen
dirmek ve gerek yerine oturtmak gerekiyor.
Yazarlk sezgisiyle bilimsel kuram lar oluturmaya
kalkmann tehlikelerine de iaret ederek...

zellikle 70'lerden bu yana, rom anm zn dnyas,


A dalet A aolu ile, S ev g i Soy sal'la, etin A ltan 'la, V e
dat T rk a li ile, O uz A tay'la, Erol T o y la, D em ir zl
ile, S e lim le ri ile, rfan Y aln 'la, Pnar K r'le, A ysel
zak m 'la... daha da zenginleti.
Ama btn bunlara karn, rom anm z genel olarak bir
"rp n " iinde bugn.
Um ut verici abalar, bu gerei deitirm iyor.
4l>()

H ikyeye gelince... D em okrat Parti iktidara getikten


sonra, devrim cilerle devrim ci sanatlara kar uygulan
maya balanan bask havas iinde n plana gem eye ba
layan Sait Faik, ksa zam anda bir ym izleyici bulur ken
dine: Daha ilk klarnda kiiliklerini tantlam olan O k
tay A kbal, Necati Cum al ve Sabahattin K udret Aksal'
bir yana brakrsak, izleyicilerin, ilk aam asnda, onun e
likilerle dolu, am a olduka iten olan evrenini soyutlatrm aya baladklarn; evrenin anlalm azln, bunalty,
ylgnl, kaosu, insann hiliini ve gszln...
odaklatrarak "b u n a lm a h ik ye"ye doru yelken atk
larn gryoruz. Bat'nn skp posasn kard teknik
lerle, Trkiyeli insan deil de, Batl bunalan insan, za
m an zam an da insan sim gelerini anlatan b u n alm a hika
yecilerim iz arasnda Adnan zyalner, Bilge Karasu,
V s'at O. Bener, Y usuf A tlgan, N ezihe M eri, O nat K ut
lar, Feyyaz K ayacan, D em ir zl... adlar saylabilir...
Bu krdvii ierisinde 1960'lara ulaan hikyem iz,
27 M ays hareketinin getirm i olduu 1961 A nayasas'nn
gvencesindeki zgrlk ortam nda, bir uzun zaman,
beklenen alm gerekletirem ez. O rhan Kem al de, Dn
yada H arp V ard'da doruuna ulatrd ustaln, sz ko
nusu kitabn yaym tarihi olan 1963'ten sonra srdre
mez. O rta kuak ve ara kuak sanatlarndan da ileriye
dnk, yeni ve olumlu bir atlm gelm ez pek. Enstitllerin hikyeleri ise, her geen gn biraz daha bir-rneklem ektedir. Artk, gerek okurda gerekse sanatlar arasnda,
hikyenin can ekim eye balad hakknda birtakm ka
nlar olum aya balam tr. H erkes um utsuzdur; sanats
da, eletirm eni de... te hikyeye kar ilginin olduka
azald bylesi bir ortam da, Reo Aa ad altnda b tn
letirdii hikyeleriyle -a d o gne dek kulaklara yaban
c - bir kiinin sesi ykselir: Bekir Yldz'n!
Bu kitabn izleyen teki kitaplaryla, btn gzlerin
yeniden hikyeye dnm esine yol aacaktr bu sanat...
DA H A O K BLG
Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman, 3 cilt,
stanbul, 1959-1965.
491

I
Cevdet Kudret, Trk Edebiyatnda Hikye ve Koman, 2 cilt,
Ankara, 1970-71.
M ehm et Ergn, "deolojik Adan Trk Romannn Evrim i",

Yeni Admlar, say 13.


Mehmet Ergn, Hikyemizde Bekir Yldz Gerei, stanbul, 1975.
Konur Ertop, "Trk Romannn 50 Yl", Trk Dili, say 266,
s. 116-123.
Fethi Naci, On Trk Roman, stanbul, 1971.
Fethi Naci, Trkiye'de Roman ve Toplumsal Deime, stanbul, 1981.
Rauf Mutluay, ada Trk Edebiyat (1908-1912), stanbul, 1973.
M ehm et eyda, Trk Roman, stanbul, 1969.
Trkiye Ansiklopedisi (1923-1973), "R om an" ve "H ikye"
maddeleri.
Aytekin Yakar, Trk Romannda Milli Mcadele, Ankara, 1973.
Yansma Dergisi, "Gnm z Trkiye H ikyesi" zel says
(say 6).
Hilmi Yavuz, Roman Kavram ve Trk Roman, Ankara, 1977.

OK U M A
H K Y EM Z D E B EK R YILD IZ G ER E
Bekir Yldz'n birdenbire byk bir ilgi bulmas, bugne ka
dar, onun hikyecilii veya hikye kitaplar zerine yaz yazanlarca tartma konusu yapld...
Trn genel evrimi dikkate alnmadan verilen bu yarglarn
ortak olduklar nokta, Bekir Yldz'n birdenbire ilgilerin oda
haline gelmesinin sanat-d birtakm faktrlerle aklanmaya
kalklmasdr. Sz neredeyse "birtakm koullarn kesimesiyle
Bekir Yldz diye bir sanat ortaya kmtr ve bunda pay Bekir
Yldz'da deil, ortamdadr; o ortam Bekir Yldz' yaratt gibi,
bir bakasn da yaratabilirdi" demeye getirilmek istenmektedir.
...Bekir Yldz'n hikyelerini trn genel evrimini dikkate
almadan belli bir yere oturtmaya imkn yoktur.
Yaplan aklamalara dikkat edilirse, bir edeb tr olarak
kendine zg bir yap ina etmeye alm olan hikyemizin,
1936 sonras dnem ierisinde, konumlar farkl iki izgi zerin
de geliimini srdrmekte olduu grlr:
(a)
ncsnn Sait Faik olduu ve bunalmc hikyemize
doru uzanan bireyci izgi,
492

(b)

ncsnn Sabahattin Ali olduu ve toplumcu gerek

i hikyeye doru alan toplumsal gereki hikye izgisi.


Bekir Yldz'm ilk kitabn yaymlad yllarda birinci izgi
tam anlamyla kmazda idi. Sait Faik'in tutarsz ama duru ve
aydnlk olan dnyasn m odaya katlarak karartm olan 19501960'n bunalmclar ya susmulard (Onat Kutlar, Yusuf Atl
gan, V s'at O. Bener) veyahut da yine mezhepler peinde ko
maya balamlard (Leyla Erbil, Adnan zyalmer). Onlar iz
lemeye kalkan yeni yetm eler ise, tam bir kemeke ierisinde
idiler ve Kafka-Joyce-Faulkner ls arasnda dnenip duru
yorlard. kinci izginin tek temsilcisi durumunda bulunan Or
han Kemal ise, kendini yineleme dnemine girmekle, sz konu
su izginin nnn tkanmasna yol am gibiydi. Orhan Ke
m al'in hikye dnyasnn yaknlarnda dolanan ama insan ve
insani olan onun kadar yetkin bir biimde kavramann olduka
uzanda bulunan Metin lkin ise, gerek M escit kmaz ve ge
rekse Konum ak'ta btnletirm i olduu hikyeleriyle, saflar
na katlma abas ierisinde bulunduu toplumsal gereki hi
kyeye ivme kazandrmann olduka uzandadr. stelik ele
tirel bir gzle vermesinden getik, gereklii btn karmakl
ile tespit etm enin de uzandadr. Bu nedenle hikyeleri insa
n ve dolaysyla da insani olan iermemektedir. Bylece, on
dan da hikyemize herhangi bir hayr gelecek gibi deildir. K
sacas 1960 sonras dnem ierisinde hikye tr bir genel kriz
ierisindedir. Ve Bekir Yldz, byle bir ortamda hikyeye ad
mn atar. Bu dnem, kesin bir semeyi gerektiren; yalpalama

y, kararszl balamayan bir dnemdir. Bekir Yldz, bu


durum karsnda, toplumsal gereki hikye izgisinden yana
semesini yaparak, sz konusu izginin uzantsnda yer alr.
n ak, toplumdaki deiim ve dnmler younlatka,
daha da geni olanaklara kavuacak olan bu izgiyi derinletir
meye, ona ivme kazandrmaya alr. stesinden gelmeyi be
cerdii iin de, hikyemizde bir gerek haline gelir. Yani Bekir
Yldz'm ksa zamanda hikyeciliimizin nde gelen imzalar
arasnda yer alnn nedeni, sanat d faktrler deil, bizzat Be

kir Yldz'm sanat yetenei ve gcdr...


(Mehmet Ergn, Hikyemizde Bekir Yldz Gerei,
stanbul, 1975, s. 36-39)
493

SO RU LA R
1. Roman ve hikye, Trk edebiyatna bir tr olarak ne za
man ve nasl girer? lk romanc ve hikyecilerimizden kimleri
tanyorsunuz? Genellikle hangi akma baldrlar eserlerinde bu
sanatlar?
2. Cum huriyet'e kadar olan dnemde, Trk romannn ere
vesindeki genileme nasl olur?
3. Halit Ziya Uaklgil ile Hseyin Rahmi Grpnar'n sanat
anlaylar nasldr? Karlatrnz bu iki yazar!
4. Trk romannda "Kk Paa dnem eci" neyi anlatr?
5. mer Seyfettin'in Trk hikyeciliindeki nemi nedir?
6. Cumhuriyet dneminde, roman ve hikyenin ulat bo
yutlar nelerdir? Bu trlerin Cumhuriyet'teki gelimesi hangi
dnemlere ayrlr?
7. Cumhuriyet dnemi roman ve hikyesinde Milli Edebiyat
temsilcileri kimlerdir? Ne gibi katklarda bulunmulardr? Bun
lar arasnda Yakup Kadri'nin yeri nedir?
8. Cumhuriyet dnemi hikyesinde, Sabahattin Ali ile Sait
Faik, hangi izgileri temsil ederler? Ve ne gibi gelimelere yol
amtr bu izgiler daha sonra?
9. Gereki "ky rom an" ne zaman doar? Kimleri tanyor
sunuz kye eilen yazarlardan? Ve hangi bakmlardan ele al
mlardr ky?
10. Kemal Tahir'in sanatlnn yan sra, dnce adam
olarak yapt nedir?
11. Trk romannn bugnk tablosu ve sorunlar nedir?
12. Hikyemizde Bekir Yldz gerei nedir? (Okuma para
sn okuyunuz.)

494

BLM VIII
TYATRO, SNEMA VE MZK
TY A TR O
19. yzyln, T rk iy e'n in kltr tarihindeki nem i, ti
yatro bakm ndan da kendini gsterir: Trkiye, o yzyl
da, kendi geleneksel tiyatrosunu brakr, Bat tiyatrosunu
kabul eder. D oaldr ki, Batl tiyatro uygulam as da bu
gne dein nem li aam alardan geer.
Bu geii ve aam alar -tan n m tiyatro tarihim iz M e
tin A nd'n yardm yla1- aada zetleyeceiz.
A ncak, hem en unu syleyelim ki, T rkiye'nin gerek
uzun tarihi boyunca gelitirdii geleneksel tiyatrosuyla,
gerek 19. yzylda benim sedii Bat tiyatrosunu vurgula
yarak vard aam ayla, slam dnyasnda apayr bir yeri
vardr. slam lkelerinden hibiri, Trklerin tiyatro ala
nnda gsterdii yetkinlie ulaam am lardr.
Geleneksel tiyatrodan Batl tiyatroya
Trkler, A nadolu 'ya gelirken, birtakm kukla trlerini
biliyorlard. Bunun yan sra, danslar ve belki birtakm il
kel taklit gsterileri de vard. A nadolu'ya yerletikten son
ra, orada daha nce yaam halklarla, ada olduklar
halklarn kltrleriyle alverileri olm utur. Bunun sonu
cunda, zellikle A nadolu kylsnn bugn de oynad,
bolluk trenlerinin kalntlar olan ve dnya tiyatrosu
nun en nem li kayna saylan seyirlik oyunlarn gelitir
m ilerdir. A slnda, Bat tiyatrosuna kaynaklk eden eski
Yunan d ram da buradan gelm itir. Ne var ki, Anadolu
Trkleri, yzyllar boyunca bu bolluk trenlerini ilkel bi
1 Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul, 1973, s. 415 vd.

495

\
im le ri n d e k o r u m u ol malarna karn, Bat1 1lar gibi b u n
l ar da n ol gun bir tiyatro gel itirememilerdir.

D ram atik zellikte olan seyirlik oyunlarn belli balkr, m eddah, yalanc savalar, kukla, glge oyunu, hokka
baz, dram atik danslar ve ortaoyunudur.
G eleneksel tiyatrom uzun trleri bunlardr.
M eddah ya da dram atik biim de hikye anlatm a sa
nat, slam lkelerinde ok grlen bir trdr. Bu yzy
ln bana dein -k e sin tisiz - gelebilm i olan m eddah gele
nei, dram atik seyirlik oyun trleriyle birok ortaklaa
zellikler gsterm ekle birlikte, teki trlerin hep gldr
m eye ynelm i ve gsterm eci bir sunuta olm alarna kar
lk; dinsel, destans, yiitsi, duygusal, alatl konulara
da yer verm esi, ayrca dinleyici ve seyirciyle duygusallk
ba kurm aya ve zdelem eye dayanm as bakm ndan,
m eddah, teki trlerden ayrlr. K ahvehanelerden, han
kelerinden, konaklara, saraylara dein, yzyllar bo
yunca, m eddah hikyeleri Trk halknn dram atik gerek
sinm esini en iyi karlayan trlerden birisi olm utur.
K uklaya gelince, bu belki de Trklerin A nadolu'ya gel
m eden de bildikleri bir trd. A m a kuklann asl gelim e
si, Trklerin A nadolu 'ya yerlem elerinden sonra balar.
Ne var ki, bu tr, 16. yzylda T rkiye'ye giren glge oyu
nu ya da K aragz kadar yaygnlam ad.
Karagz, aslnda Trklere zg bir gsteri trdr.
16. yzyln ilk yarsnda teknii M sr'dan renilen gl
ge oyununu Trkler, yaratclklaryla en olgun, en zgn
biimine vardrmlar, Balkanl ve slam komularna da
sevdirip retmilerdir. Karagz de, meddah gibi tek sa
natnn gsterisidir. Ancak deriden yaplm, renkli, k
la gsterilen grntler ve ustalkl bir konuma sanaty
la sunulan ok zengin bir tiyatro trdr. Denebilir ki,
Trklerin en nemli kltr hzinelerinden birisidir Ka
ragz. 16. yzylda Trkiye'ye girmi, 17. yzylda kesin
biimini almtr.
Abdlaziz dnemine dein, byk bir zgrlk ve do
kunulmazl olan Karagz, buna dayanarak bir yandan
geni lde siyasal talamaya, br yandan da btn halk
tiyatrolarnda grld gibi, ak sakla yer vermitir.
496

Karagz'n yan sra, tpk bunun slubunda, ancak


canl oyuncularla gsterilen dans, taklit, gldr karm
bir halk tiyatrosu gelitirildi. yle ki, bu halk komedyas,
belki K aragz'den de eski olm akla birlikte, kesin biimini
ve "O rtaoyu n u " adm ancak 19. yzylda almtr. Baka
adlar da vardr: M eydan Oyunu, Kol Oyunu, Zuhuri gibi...
Karagz'n ba kiilerinden biri, tutumu davranlar
ve diliyle z sz doru bir halk adam olan Karagz;
teki sekinlere, aydn snfa zenen, arabulucu, esnek ki
iliiyle Hacivat'tr. Ortaoyunu'nda ise, Karagz'n kar
l K avuklu, H acivat'n karl Piekr'dr. Bunlarn
dnda, teki kiiler de tpatp bir benzerlik gsterirler.
Ortaoyunu, drt bir yan epeevre seyirciyle kuatlm
bir meydanda oynanr. Dekor hemen hi yok gibidir. Ki
iler, Karagz'de olduu gibi giyinileri, ezgileri, dansla
r, trkleri, tutum ve davranlaryla belirlenir.

O rtaoyunu 'nun hzl bir gelim e gsterdii 19. yzyl,


ayn zam anda Bat tiyatrosuna kaplarm z atm z yz
yldr. O rtaoyuncular, sahneli tiyatronun yaam m za gir
m esiyle, bir yandan kendi geleneksel tiyatrolarn srd
rrken, te yandan Bat tiyatrosunun sahnesinden, yn
tem lerinden yararlanarak bir bireim yapm ay denem i
ler, bylece, C um huriyet dnem i balarna dein sren
T uluat tiyatrosu dom utur. Ne var ki, bu tr ksa zam an
da yozlam , O rtaoyunu 'nun -s z n ustalna daya
n a n - gcnden uzaklap, daha ok hareketlerin ve soyta
rln olanaklarna snm alar yznden, kendi kendini
tketm itir.
Bat tiyatrosunun T rkiye'ye girii, kukla, K aragz,
h okkabazlk gibi teki geleneksel trleri de etkilem itir.
Batl Trk tiyatrosunun douu ve geliim i
G elenekse] tiyatronun yan sra, Bat rneinde tiyatro
m uz dnem e ayrlm aktadr. lki, 1839'dan balayarak
1908'de II. M eru tiyet'e dein sren T anzim at tiyatrosu;
kincisi, 1 9 08'den C um huriyet'in ilanna dein sren M e
497

ru tiy et tiyatrosu ; nciis ise, 1923'ten gnm ze dek


gelen C u m h u riyet tiyatrosudur.
a) Tanzim at tiyatrosu
Bat tiyatrosunu, Trkler, nce stanbul, zm ir gibi ya
b an a aznlklarn yaad kentlerde, y a b a n a tiyatrocular
dan tanm lardr. Bu konuda ncl, Bat kltryle
daha kolay iliki kurabilen Erm eniler yapm tr. Erm eniler,
nce kendi dillerinde tem siller verirken, zam anla seyircile
rini geniletm ek ve kam u desteinden yararlanm ak iin,
Trke de oynam aya balam lardr. Bu arada saray ve ev
resinin de gelim ede byk katks olm utur. A yrca yerli
ve y ab an a olm ak zere tiyatro topluluklar kurulm utur.
Erm enilerin kurduu ark Tiyatrosu ile, bu topluluktan
km a ve zm ir'de tem siller veren V aspuragan topluluu,
Erm enice tem sillerin yan sra Trke tem siller de veriyor
du. Kurduu tiyatro ile Trk tiyatrosuna ilk byk hizm e
ti yapacak olan G ll A gop, bu alm alarn iinde yetiir.
Gll Agop, yalnz Trke oynayan, zamanla M sl
man Trk oyuncularn da katlaca bir tiyatronun ne
mini anlar. nce kurduu Asya Tiyatrosu'nu, Osmanl

Tiyatrosu'na dntrerek, -stanbul yakasnda eski bir


sirk ve tiyatro binas o la n - Gedikpaa Tiyatrosu'nda
temsillere balar. Daha ok yabanc tiyatrolarn oynand
Beyolu yerine, Trklerin ounlukta olduu bir bl
gede alan tiyatro, seyircinin yetimesi bakmndan da
bir kolaylk salar. Her trl yarmaya kar korunmak
ve ayrca kamu desteinden yararlanm ak iin 1870'te bir
tekel ferman da alr. Bylece mzikli oyunlar dnda
Trke tem sillerin tekeli, on yl iin Gll Agop'a tannr.
Gll Agop'un, Trk oyun yazarlarnn yreklendirilmesinde Mslman Trk sahne sanatlarnn sahneye
kmasnda, seyircinin yetimesinde, Bat tiyatrosunun
tannmasnda byk hizmetleri olmutur.
Ancak, istibdat vardr.
Ve bir gn, Namk Kemal'in Vatan Yahut Silistre oyu
nunun seyircide cokunluk yaratmas zerine yazar sr
498

gne gnderilirken, oynanacak oyunlar da sk bir denetim


altna alnr. I. Merutiyet'in ilanyla -b ir lde- ferahla
ma olursa da ksa srer bu. Sonunda, Osmanl Tiyatro
su'nun oynad Ahmet Mithat Efendi'nin mzikli oyunu

engi ile, yine ayn yazarn erkez zdenleri, saraya jur


nal edilir ve Gedikpaa Tiyatrosu -b ir gecede- yktrlr.

O dnem in nem li bir giriim i de, A hm et V efik P a


a'nn -B u rsa valilii srasnda k u rd u u - Bursa Tiyatrosu'd ur. B u rsa'ya stanbu l'd an gelm i, ilerinde Fasulyeciyan Efendi, A hm et Fehim ve K k sm ail Efendilerin de
bulunduu topluluk oluturur bunu. yi seilm i ve hazr
lanm , halka tiyatro sevgisini alayacak oyunlarla birka
yl B u rsa'd a dzenli tiyatro tem silleri verilir. A ncak, ju r
naller zerine, Paa, soruturm a iin geri alnnca, al
m alar da durdurulur.
Bu arada, Gll A go p 'u n tekel ferm annda ak kap
bulan iki grup tiyatrocu vardr: Bunlardan ilki, tuluatlar
dr. O nlar m etinsiz, dom aca oynadklarndan, tekelin
kendilerine kar uygulanam ayacan syleyerek tuluat
tiyatrosunu kurm ular, balangta, Gll A gop tiyatro
sunun oynam olduu oyunlar kendi sluplarnda sah
nelenmilerdir. Bunda ncl, nl ortaoyuncusu K a
vuklu H am di, H ayalhane-i O sm an K um panyas'yla A k
saray'da kurduu bir tiyatroda yapm tr. Tekeldeki ikin
ci ak kap ise, tekel d braklan m zikli oyunlardr.
an nl bestecisi D ikran uhacyan, O pera Tiyatrosu
adyla kurduu toplulukla, daha ok kendi m zikli oyun
larn, bu arada eviri m zikli oyunlar oynam tr.
Gedikpaa Tiyatrosu'nun ykl ve tekelin sresinin so
na erip bir daha yenilenm em esi zerine birok topluluklar
kurulur. Bu arada, hem o an hem de M erutiyet tiyatro
sunun nem li tiyatro adam larndan M ardinos M nakyan,
balarda Gll A gop'un oyun seimine yakn bir yol izler,
ancak, gerek kendi tiyatro anlay, gerek istibdat rejimi ko
ullarnn zorlam as sonucunda, yerli oyunlara ve edebi de
eri olan eviri oyunlara srtn dner, -F ran sa'd a "kapc
rom anlar" d en ilen - ucuz rom anlardan uyarlamalarla, ikin
ci nc derecede m elodram lar sahnelem eye balar.
499

f
Bu dnem de, A hm et Fehim gibi sanatlar eliyle, tiyat
ro A nad olu 'ya da gtrlr.
Bu dnemin yazarlarndan, bata edebiyatn teki tr
lerinde de n yapm olan geliyor:

brahim inasi'nin air Evlenmesi adl eseri, ayn za


manda ilk Trk tiyatro eseri saylyor. Namk Kemal, dne
min en nemli oyun yazarlarndan kukusuz. Sonra baka
lar geliyor: Abdlhak Hamit, Ahmet Mithat Efendi, vb.
Ama, dnem in - zellik le kom edya alan n d a- en
nemli yazar, Bursal Feraizcizade Mehmet akir'dir.
Moliere etkisiyle yazan ilk komedi yazarmzdr o.

A raya, istibdat ve onun sk denetim i girm em i olsay


d, Tanzim at tiyatrosu, kukusuz ok daha olum lu geli
m eler yapard.
b) M erutiyet tiyatrosu
23 Tem m uz 1908'de, M erutiyet tiyatrosu ad verilen
dnem balar.
Bu dnem tiyatro anlay, seyircilerin, oyuncularn ve
tiyatro topluluklarnn sayca bolluu ile oyunlarn zel
likleri bakm ndan, dnem in alkantl havasn yakndan
izlem ekte, onu en belirgin bir biim de yanstabilm ektedir.. M eru tiyet'in ilan byk um utlar yaratm , zgr
l k ve M erutiyet kavram larnn b tn kaplar aan tl
sm l bir anahtar olduu sanlm ; huzurun, um udun, g
venliin hem en gerekleeceine inanlm t. Bunun se
vinci, cokunluu dolu doluya yaanm ; tiyatro da bu se
vincin, cokunluun szcs olm utur. Eski ynetim in
ktlklerine kar toplu m un hncn, fkesini dile getiren
gl bir sesti tiyatro.
Btn bu nlarn sonucu olarak, sayca pek bol oyun y a
zlm , tiyatro topluluklar artm , tiyatro alm alar yo
unlam tr.
Balarda, iktidar partisi "ttih at ve T erak k i"n in ileri ge
lenleri de bu akntya kaplm lar; tiyatroyu geni lde
desteklem ilerdir. A ncak, bu cokunluun yerini, ksa bir
500

sre sonra savalar, iktisadi sorunlar, parti ekim elerinin


dourduu karam sarlk ve ylgnlk alr. k ve ykl,
b y k bir um ut krkl, aydnlar, devletin nasl kurtula
ca yolunda b ir zm aram aya da iter. Btn bunlar, ti
yatroda da yanklanr; gerek olaylar, gerek dnceler, s
ca scana sahneye kar.
O yunculuun okullu olm as iin ilk nem li adm da bu
dnem de atlr: A ndr A ntoine, stanbu l'da bir konservatuvar kurm as iin arlr. Jr lb ed y i-i O sm an adyla
alan bu konservatuvar, iki yl sonra denekli bir tiyatro
topluluuna dnm ve bugn stanbul ehir Tiyatrosu
olarak bildiim iz tiyatronun tem eli atlm tr.
O yuncular, geen dnem den kalm a deneyim li oyuncu
larla, bu dnem de oyunculua heves eden genlerdir. Bu
oyuncularn ou, ilerde C um huriyet dnem inin de kal
burst tiyatro adam lar olacaktr. B urhanettin Bey, Rait R za, M uhsin Erturul, Behzat B utak, . G alip A rcan
ilk akla gelenleri bunlarn.
Byk tuluat N ait'i de unutm am al!
M slman kadn oyuncu, gene sahnede deildir. An
cak dnemin sonlarna doru Afife adnda yrekli bir
Trk kz, btn basklara, engellere karn ilk adm atar.
Onu, sayda az da olsa bakalar izler.

Sinem ann bu dnem de yaylm as sonucu, birok tiyat


ronun sinem aya dnm esine karn, tiyatro topluluklar
pek oktur. Saylar -h em en h e m e n - yz am aktadr. Ne
var ki tiyatro ynetim i ve sahne dzeni, her bakm dan il
keldir. Tiyatro topluluklar bir iki tem sil iin bir araya gel
m ekte, sonra dalm aktadr. yi sanatlar da azdr asln
da. Bunlarn da, eitli topluluklara dalm asyla, derm e
atm a topluluklar kar ortaya.
D nem in balca yazarlar arasnda, edebiyatlar gelir.
A m a oyun yazarln bal bana bir ura olarak ben im
sem i ve verim liliklerini C um huriyet'e dein srdrm
iki yazar gryoruz. bnrrefik A hm et N uri ve M usahipzade Celal.
Bu dnem de, gerek 19. yzyl Trk tiyatrosunun, gerek
501

Bat tiyatrosunun etkisi vardr. G eleneksel tiyatrom uz ise


can ekim ektedir. Tuluat tiyatrosu, N ait gibi ustalarn
elinde gelim ekle birlikte, tuluat topluluklar, daha ok
teki tiyatro topluluklarnn sahneye koyduu oyunlarn
kopyaclnda kalm , yaratc olm am lardr.
Bu dnem in oyunlar hayli eitlilik gsteriyor: K o
m edyalar, m anzum oyunlar, siyasal ve belgesel oyunlar,
tarihsel dram lar, sava oyunlar, sosyal ve aile dram lar,
duygusal dram lar, m zikli oyunlar...
Siyasal ve belgesel oyunlar, M eru tiyet tiyatrosun u n
en ilgin trdr. ounlukla, istibd at d n em in in olu m
suz eylem lerini, 31 M art O lay'n , Jn Tiirklerin gizli a
lm alarn, saray entrikalarn, ik tid ar p artisin in iy z
n gsteren oyu nlar bunlar.
A m a sayca en k abark tr, tarihsel dramlar. D aha ok
O sm anl tarihin in p arlak yapraklarna snarak, h alk y e
nilgiler karsnd a y reklend irm eyi am alayan b u oyu n
lar iind e baarl olanlar da var: ehabettin S leym an ile
T ahsin N azif'in Ksem Sultan', Salh C im coz ile C elal
E sat'n (A rseven) Selim -i S alis'i bu n lar arasnda.

Mzikli oyunlar bakm nd an da ok baarl rnekler


gryoruz.

M erutiyet tiyatrosu hakknda, son olarak ne syleye


biliriz?
M erutiyet tiyatrosu, eski dnem ile C um huriyet tiyat
rosu arasnda bir kpr olm utur.
Eski deerler ve kurum lar tartlm , bunlarn yerini
alacak yeni deerler ve kurum lar aratrlm tr. T iyatro
nun toplum yararna olduu yalnz dncede kalm am ,
eylem de de ilgin rnekler verilm itir. Tiyatroda sorunlar
su yzne km , neler olduu anlalm tr. Tiyatro di
linde hayli gelim e olm u, denekli tiyatronun tem eli atl
m , tiyatro retim inin nem i anlalm , kadn oyuncu
nun sahneye km as iin m cadele edilm i, Cum huriy e t'in birok nem li oyuncular ve tiyatro adam lar grg
ve yaantlarn M eru tiyet'te kazanm lardr.
zetle, C um huriyet tiyatrosunun tem elleri bu dnem
de atlm tr.
502

c) C u m h u r iy e t tiy atro su

Cum huriyet tiyatrosu derken, C u m h u riyetin ilanndan


gnm ze dein olan dnem in tiyatrosunu kastediyoruz.
Bu dnem de, tiyatroda, aram a ve denem eden yaratm a
ve kendini bulm a aam asna geilir artk. C um huriyet'in
ilk yllarnd aki bocalam a dnem i kam u kesim inin de ilgi
ve desteiyle yolunu, yntem ini bulm utur. Sorunlar an
lalm , tiyatronun nem i benim senm i; oyuncusu, yaza
r, seyircisi el ele verip tiyatroyu birlikte yaratm a abasna
girim ilerdir.
C um huriyet'in tek partili dnem inde, devlet, tiyatroya
elinden geldiince yardm etm itir. D evlet eliyle tiyatro
eitim i, bir D evlet Tiyatrosu 'nu n kurulm as, Halkevleri
yoluyla yurt dzeyinde kltr ve tiyatroyu yaym a, hal
ka erim e abas gibi eitli ynlerde olum lu sonular aln
m tr. ok partili dnem deyse, devletin ilgisi gevem i;
iktidar partisi, bunlar gelitirecek yerde, geriletecek bir
tutum gsterm itir. Bununla birlikte, hi deilse byk
kentlerde, oyuncu, yazar, seyirci yetim itir; kam u kesi
m ine karn, yine de hem n itelik hem nicelikte hzl bir ge
lim e olm utur. Tiyatro eylem i, btn gcyle kendisini
duyurm utur. Bu gelim e, 27 M ays hareketi ve 1961 A na
y a sa s y la daha ileri bir aam aya ulam ; tiyatronun top
lum iindeki ilevi -d iy a lek tik bir b iim d e - ele alnarak,
devrim in gerek anlam ve bunda tiyatronun yeri ve g
revi saptanm aya allm tr.
Seyirci sorunu da, giderek bir zm e varm tr. Artk,
hi deilse b y k kentlerde, kadn ve erkek seyirciler bir
arada -b ir lde bilinli o la ra k - oyunlar deerlendirebiliyor. zel ve denekli tiyatrolarn A nadolu 'ya yaptkla
r geziler dnda, bir kltr eylem i olarak, Blge Tiyatrola r'y la tiyatroyu yurt yzeyine yaym ak tasarlanyor.
O yuncu sorunu da, bu nd an nceki dnem lere gre z
m e varm tr. A rtk T rk kadn sahnede yerini alm tr.
O yuncularn eitim i iin -A ta t rk ' n nayak o lm asy labir D evlet K onservatuvar kurulm u, bu kurum yllarca
D evlet Tiyatrosu 'na deerli sanatlar yetitirm itir. Pro
fesyonel dzeyde oyunculuk sayg gren bir uratr. T i
503

I
yatro adam lar da, sayca az olm akla birlikte yol gster
m ekte, tiyatro eylem ine yn verm ekte byk katkda bu
lunm aktadr.
Bunlarn en banda, kukusu z M u h sin E rtu ru l gelir.
M eru tiyet dn em inde yapt b y k ilerden sonra,
C um h u riyet dnem inde h er olum lu ab ann nderi o o l
m utur. Tiyatro oyu ncu lu u nun, sahn eye koyuculuunun, yn eticiliinin yan sra, bir tiyatro cinr olarak
yazlaryla, dersleriyle, genleri y etitirm esiyle, yeni yeni
tiyatrolarn alm asnda nayak olu uyla, C um h u riyet ti
y atrosu nu n b ir n um aral adam d r o.

C um huriyet'in ilk yllarnda deiik bir grnm de


olan D rlbedyi'nin yan sra, eitli tiyatro topluluklar
vard. Sarsntlar geiren D rlbedyi ise, daha sonra - s
tanbul ehir Tiyatrosu ad altnda tannan en nem li top
luluklardan biri olur. nce, D evlet K onservatuvar
rencilerinin T atbikat Sahnesi ad altnda A nkara'da tem
siller veren topluluk, kurulu yasasnn km asyla, bir ge
i dnem inden sonra, D evlet Tiyatrosu olarak 1949'da
kurulm u, A nkara'da ve baka illerdeki eitli tiyatrolar
arasnda en nem li kurulu haline gelm itir. Balarda
operay, sonra baleyi de ierirken; 1970'ten sonra biri D ev
let T iyatrosu G enel M drl, teki D evlet O pera ve
B alesi G enel M drl olm ak zere, iki bam sz kuru
lua ayrlr.
stanbul ehir Tiyatrosu ve D evlet Tiyatrosu gibi iki
denekli tiyatro yannda zel tiyatrolarn gelim esi,
1951'de sanat yneticiliini M uhsin Ertu ru l'un yapt
ve bir bankann desteiyle kurulan K k S ah n e'y le ba
lyor. A z sonra, gerek stanbul gerekse A nkara'da birok
nem li topluluklar ortaya kar.
B u nlarn iinde ilk akla gelenler, K ent O yuncular,
G lriz Su ru ri-En g in C ezzar T opluluu, D ostlar T iyatro
su, A nkara San at Tiyatrosu, U lvi U raz Topluluu, D eve
kuu K abare T iyatrosu, D orm en T iyatrosu (1972'd e ka
panm tr) ve bakalar...

504

I
Bunlardan Ankara Sanat Tiyatrosu (A ST), yaad
m z aa ve halka d nk bir tiyatro anlaynn onurlu
m cad elesini, g n m zd e -h e m e n h e m e n - tek bana
srdryor.

N e var ki, zel tiyatrolara devlet elinin uzanm am as, o


unu ucuz, sanat deeri olm ayan tem sillere iter giderek.
C um huriyet dnem inde en iyi gelien, oyun yazarl
olm utur. zellikle 60'larda balayan yllarda yaratlan
oyunlar nem li bir aam a gsterir.
Son yllarda, oyunlar Trk tiyatro ed ebiyatn a yep y e
ni bir grnm k azand rm -o r ta ve gen k u a k - yazar
lar arasnda unlar gryoruz: Aziz Nesin, Orhan Ke

mal, Yaar Kemal, Melih Cevdet Anday, Oktay Rfat,


Haldun Taner, Orhan Asena, Turgut Ozakman, Cahit
Atay, Refik Erduran, etin Altan, Necati Cumal, Saba
hattin Kudret Aksal, Gngr Dilmen, Oktay Arayc,
Nzm Kurunlu, Turan Oflazolu, Hidayet Sayn, Re
cep Bilginer, Adalet Aaolu, Yldrm Keskin, Baar
Sabuncu, Tark Bura, Gner Smer, Sermet aan,
Vasf ngren, Erol Toy, mer Polat ve tekiler...
C um huriyet dnem i, kendi tr ve konularn da birlik
te getirir. Burada artk kom edya, m elodram , tragedya gibi
trler yerine, oyunlar konularyla birbirinden ayrlr olur.
M zikli tiyatro da gelim e gsterm itir. Burada, konu
m uz dnda kalan opera alannda da Trk bestecileri bir
takm baarl rnekler verm ilerdir. O peret, m zikli oyun
tr ise ok zengindir. zellikle Cem al ve Ekrem Reit
Rey kardelerin operetleri, M uhlis Sabahattin'in operet
lerinin yan sra, H aldun T aner, R efik Erduran, Erol G
naydn, T urgut zakm an gibi yazarlar da son yllarda bu
alanda ilgin rnekler ortaya koym ulardr.
zetle, C um huriyet dnem inde, tiyatrom uzda, her y
nyle byk gelim eler gryoruz. A ncak yazarlarm z
henz ulusal bir tiyatroyu yaratam am lardr. Baz yazar
lar, geleneksel kaynaklarm z kullanarak ilgin denem e
ler yapyorlar yine de. Bunun gibi, tiyatro eitim i, ilk ba
505

I
taki ynelim de beklenen gelim eyi gsterem em itir. D ev
let konservatuvar iin bir yenilem e, yeni bir atlm gerek
lidir. Eitim yolunda nem li bir adm , niversiteye tiyat
ronun girm esi olm utur; A nkara niversitesi Dil ve Tarih
C orafya F akiiltesi'nd e bir tiyatro krss ile bir Tiyatro
A ratrm alar E n stit s kuru lm utu r. Ege niversitesi'n d e de yle. D evlet Tiyatrosu da, onca baarl alm a
larna ve zengin olanaklarna karn, btn tiyatro ey le
m inde, dilde, oyun daarnda, sahne dzeninde teki ti
yatrolara rnek olacak bir ulusal tiyatro dzeyine erie
m em itir.
Trk tiyatrosunun sorunlar
Trk tiyatrosu, bugn byk sorunlar olan bir tiyatrodur.
Tiyatro toplum ilikileri, tiyatro ve devlet, tiyatro-sine
m a ve televizyon ilikileri, oyun yazarl, ynetm enlik, ti
yatro oyunculuu, tiyatrolarn parasal gereksinm eleri...
Y nla sorun karm aktadr karm za. yle ki, Trk ti
yatrosunda, bir "y o zlam a", giderek bir " k "ten bah
sedenler var.
En azndan, bir "b u n alm "n yaand bir gerek.
Aslnda, Trk tiyatrosunun bugn iine dt du
rum, birdenbire ortaya km deil; yllarn getirdii bir
birikim in sonucu bu.
Ve tek yanl kolayca zm lenecek bir nitelik de ta
m yor.
Tiyatrom uzun duraklam aya, yer yer yozlam aya gt
ren nedenlerin tm n burada ele alm ak olanaksz.2 A n
cak, bir nokta, byk bir nem tayor u anda:
Son yllarda, ilkemizde, kapitalizm in gelim esine ko
ut bir olgu olarak, tekelci serm aye, ekonom iye ve dolay
syla lke ynetim ine de tek bana egem en olm a srecine
girm i bulunuyor. Bu sre, kltr alanna da olduu gi
bi yansm akta. Tekellerin kltr alanndaki faaliyetleri gi
derek artyor. Bu geliim , deiik sanat dallarnda, birbi
rinden farkl zellikler tayor.
Bu konuda ilgin bir deerlendirm e iin bkz. Sekin C l/olu, "K u rtu
lu Savamza Kanlarm z Kadar Katks Olmayan Tiyatrocularla Tulu'dan Guruba", Saat/Edcbiyat 81, say 1, s. 33-35.

506

rnein, tiyatro alannda, son bir iki yldr grlen


Broadw ay tipi, sulu bulvar kom edilerinin mali kaynakla
rn, kadrolarn kurcaladm zda ilgin eyler arpyor
gzm ze. D enecek odur ki, tekelci serm aye, bir "serm a
ye tiy a tro su " oluturm ay gndem ine alm tr. Ve serm a
ye, lkem izin en etkin gcne sahip olan devletin olanak
larn da -d ile d i in ce - kullanabiliyor bu alanda. Devletle
i ie gem e sreleri yayor.
Ne yapm al?
Tekelci serm ayeye kar verilecek temel m cadelenin
bir paras olan, "k lt r alann d em okratikletirm e" m
cadelesi iinde bakm aldr soruna.
Bu m cadele ise, sanat rgtlerinin glenm eleri, etkinletirilm elerine dorudan bam l. Tiyatro sanatm zn
bam szln salam ann ilk ve kanlm az koulu da, bu
noktada dm leniyor im dilik.
D A H A O K BLG
Niyazi Ak, ada Trk Tiyatrosuna Toplu Bir Bak, A nkara,
1968.
M etin And, 100 Soruda Trk Tiyatrosu, stanbul, 1970.
M etin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul, 1973.
Metin And, 50 Yln Trk Tiyatrosu (1923-1973), stanbul, 1973.
M em et Fuat, Tiyatro Tarihi, stanbul, 1970.
Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kltr
Sorunlar, A nkara, 1971.

OKUM A
T YA T R O M U Z U N N N D EK TEH LK E:
"SER M A Y E T Y A T R O SU "
...1979 tiyatro d nem inin sonunda, btn tiyatrolar perd ele
rini kapatt srada B road w ay tarz yapm clkla ortaya kar
lan bir "Yedi Kocal Hrmz" sergilenm eye balad.
"C u m bal stanbul evlerinin bu gzel d ilberlerin d en arklar
dinleyip, oyu n lar izleyeceksiniz. Hem de gbek atm adan, kala
k vrm adan tu tu n da d anszlere ta kartan trnden oyu n

507

la r!" -"K a d n la r ham am sahnesinin bile yer ald bu enlikli


o y u n ..." gibi szlerle reklam yaplan ve T rk tiyatrosuna em ek
v erm i kiilerin y llar y l halkn kafasnd an silm ek iin ter d k
t kleri "k ar oynatlan ku m p an y a" im gesinin altn in atla ize
rek tantlan "Y ed i Kocal H rm z", E gem en B ostan c'm n d er
led ii b ir kadro tarafnd an oynanyordu. O yu n iin gerekli y at
rm ise Hrriyet Gazetesi ile ba lan tl bir olu um g erekleti
riyordu. A lm an h aberlere gre, oyun b rakn b y k kazanlar
getirm eyi, zarar bile g bela kapatm aya alarak srdrld.
ok da k eyifli bir seyirci kalabal topland.
A rd ndan ayn ortaklk, "Hisseli Harikalar Kumpanyas"n
piyasaya srd...
H rriyet G azetesi, M uhsin E rtu ru l'a l m n d en sonra b ir
denbire sahip kp bir "Muhsin Erturul dl" koydu...
Bu arad a yin e H rriy et G azetesi ile ilik ili evreler, ili
m it T iy atro su 'n u n y en i olu um u nd a y er aldlar. Bu tiyatro
nun salonlar, im d iye dek rn ek len m em i elverili k ou llard a
b u lv ar tiyatro larn a verildi. Bilinli d zeyd e tiyatro y ap m ak is
teyen to p luluklara oyu n alan tannm ad bir ortam d a, sta n
b u l'u n irili u fakl salon larn n h em en h em en tm "seks tiyat

rosu" d iy ebileceim iz gsteriler yapan, kabare ve show t r ne


y n elen ya da u cuz bu lv ar kom ed ileri o yn ay an to p luluklara
d atld . Y llard r tiy atro d an u zak k alm k iilere olan ak lar
saland ...
Bizde yaplan, iinde bu lu nan durum u geree bal kalarak
y eniden yaratm ak ve eletirm ek yle dursun, artk geride b ra
klm b ir an konularn H rm z'lerle, K u m pan ya'lar Ia g l
dr haline getirm ek u yutm acasm dan baka bir ey deil. Seyir
ci bu yolla etkilenirken, kapitalist toplum snflam asnda "lm

pen" olarak tanm lanan tiyatro sanatlar da baka kanallardan


etkileniyorlar. B urada u ygulanan yntem in tem elinde para ya
da n sahibi olm ak anlam nda "keyi dnme" gr var. B o
yal basnn sayfalarnd a boy gsterm ek, b ir inan doru ltusu n
da tiyatro y apm an n bir ayda getirecei geliri b ir gecede kazan
m ak, "keyi d n m e" tu tkusunun gl basam aklar oluyor.
O ysa, sosyalist gerekilik yntem i, sanatdan yeten ek ve usta
ln yan sra, bu rju va toplum und aki sanat aydnlarn erie
m eyecekleri dzeyde -so sy a list gr tutarll, bencil o lm a
m ak, karlardan y ana olm am ak, estetik ve siyasal ilkeleri b irle

508

tirm ek g ib i- ideolojik, psikolojik ve ahlaki nitelikler bekler.


Bu n iteliklere sahip olm ay an sanatlard an egem en snfn
yararlanm as, k ap italist d zen d e sosyalist gereki sanat yapm a
u ra verenlerin yolunu belki biraz keser. A m a kap italist d ze
nin d evam n salar m d ersiniz acaba?
(Sekin C lzolu, "S erm ay e T iy atro su ", Sanat Em ei,
say 28, s. 15-17)

SO RU LA R
. G elen eksel T rk tiyatrosu nu n nitelikleri ve belli bal
oyunlar n elerd ir? Bunlar iind e K aragz ve O rlao y u n 'n n
nem i nedir?
2. T rkiye'd e, Batl tiyatro ne zam an doar ve hangi d n em
lerden geer?
3. T an zim at tiyatrosunun zellikleri nelerd ir? Bu d nem de
nl tiyatro topluluklarnd an hangilerini biliy orsu nu z? Bunlar
arasnda G ll A gop 'u n yeri ve n em i nedir? B u dnem d e n
l tu lu atlardan kim leri tanyorsu nuz? D ikran u h acyan k im
dir? T an zim at dnem inin oyun yazarlar kim lerdir? Ve ne gibi
n itelikler tar y azd klar oyunlar?
4. M eru tiyet tiyatrosunu n n itelikleri nelerd ir? Bu dnem in
balca tiyatro adam lar kim lerd ir? O yun yazarlar o larak kim
leri tanyorsu nuz? Bu dnem in oyunlar ne gibi trlere ayrlabi
lir? lerind e en nem li olanlar hangisid ir?
5. C u m hu riy et tiyatrosun da ne gibi gelim eler olm u tu r? Bu
dnem de, nem li tiyatro adam larnd an kim leri tanyorsu nuz?
Bunlar arasnda M uhsin E rtu ru l'u n yeri ve nem i ned ir? C u m
huriyet tiyatrosund a resm ve zel, nem li tiyatro kurulular
hangilerid ir? Bu d nem in nem li oyun yazarlar kim lerdir?
C um h u riyet tiyatrosu n d a o yu nlarn balca kon u lar neler ol
m utur ve olm aktad r?
6. Trk tiyatrosunu n bugnk sorunlar nelerd ir? Bu soru n
larn z m iin ne yapm aldr?
7. "S erm ay e tiyatro su " deyim i neyi an latm aktad r? T iyatro
m uzun n nd e n iin b ir tehliked ir "serm ay e tiy atro su "? (O ku
m a parasn oku yu nuz.)

509

SN EM A
Fransa'da Lum ire Kardeler'i 1895'te halka tanttk
lar "cinm atoghaphe, dnyann her yerinde olduu gibi,
T rkiye'd e de ilgi uyandryor. Ayn yl, stanbul'un ta
nnm fotoraflarndan Vafidis, Lum ire K ardeler'e
bavurarak, bu yeni bulu hakknda bilgi ister. Ertesi yl,
onlarn dnyann drt bucana gnderdikleri alc ynet
m enlerinden biri olan A lexandre Prom io, T rkiye'ye gelir
ve baz sahneler evirir. 1897 ylnn balarna doru, Y l
dz Saray'n n hokkabazlarndan Bertrand, saraya sokar
bu buluu. Bunu, stanbu l'da halkla yaplan ilk genel gs
teri izler. Sinem a T rkiye'ye girm itir artk. Ne var ki,
1908 ylm a dein, "g ezg in ci" olm aktan kurtulam az. 1908
ylnda kinci M eru tiyet'in ilanyla ilk "y erleik " sinem a
da alr.
G elim esine de o tarihten sonra balayacaktr.
Trk sinem asnn douu ve geliim i
Trk sinem as, douundan bugne, eitli dnem leri
yaayarak gelm itir. Bu dnem leri -tan n m sinem a ta
rihim iz N ijat zn'den yararlanarak3- deerlendirm eye
alacaz.
a) Balang y llan
lk Trk film i 1914 ylnda evrilir. Ad, Ayastefanos'taki
Rus Abidesinin Ykl.
O sm anl m p aratorluu -A lm an larla b e ra b e r- I. D n
ya Sava'na girm itir. R usya'ya sava ilan edilm itir. S a
van ilk gnlerindeki cokun hava iinde, bir topluluk,
stanbul yaknndaki A y astefanos'a (Yeilky) giderek,
oradaki bir R us antn ykar. Bu, 1876-1877 Sava'n d a
R uslarn bu raya dek ilerleyilerini anm ak iin diktikleri
bir anttr. A n t yklrken, - o srada yedek subaylm
yapm akta o la n - Fuat Uzknay da olay alcsyla evirir.
Nijat zn, Trk Sinema Kronolojisi, Ankara, 1968, s. 11-37.

S 10

1915'te, "M erk ez O rdu S in em a D a ire si" kurulur. Ba


nda bir Alm an vardr: W ein berg . Yardm cs da Fuat
U zknay. Trkiye'de, film yapm ak iin oluturulan ilk ku
rulutur bu. Savala ilgili eitli belge filim leri ve haber filim leri evrilir.
Ertesi yl (1916) W einberg, "ykl film " yapm ak ister:
Himmet A ann izdivac'n evirm eye balar. Ne var ki, az
sonra oyuncular silah altna alnr ve ekim de yarda kalr.
Film i, savatan sonra Fuat Uzknay tam am layacaktr.
1916'da "M iid a fa a -i M illiy e C em iy eti" adl -y a r aske
r i - b i r kurulu, gelir kaynaklarn artrm ak am acyla, film
yapm na balar ve Sed at S im av i'y e ilk filmi evirtir: Pen
e (1917) ile Casus (1917). Birincisi bir oyundan uyarlan
m tr; kincisi ise bir sava ve casusluk film idir. Ama, asl
nem lisi, ilk " y k l " film lerim iz olular.
1919'da, tannm tiyatro oyuncusu ve ynetm eni A h
m et Fehim E fen d i, M iirebbiye ile Binnaz' evirecektir. Birin
ci filmin bir zellii de u: igalci glerce A nadolu'da gs
terilmesi yasaklanarak ilk "san s r" edilen film oluu bizde.
Yine bir tiyatrocu olan Sadi Karagzolu -sah n ed e biiyk
bir baaryla canlandrd "Bican Efendi" tipine dayana
rak Bican Efendi Vekilhar adl gldr filmini evirir.
K urtulu Sava sonunda, orduya aktarlan sinem a
aralaryla stiklal, zm ir Zaferi (1927) adl byk bir belge
filmi yaplr. Yine ayn yl, T rkiye'n in ilk zel yapm evi
olan "K em al Film " yapm cla balar.
1922 ylnda, Trk sinem aclnn ilk dnem i kapan
m akta, yeni bir dnem balam aktadr.
Sekiz yl sren bu balang yllarnda, yeni bir sanat
alannda ilk rnekler ortaya konm utur. Bakalarnda da,
bu alanda alm a istei uyandran rneklerdir bunlar.
A yrca, bugn bile deer tayan birok belge-filn yapl
m tr. Ve stelik btn bu ilk adm lar, sava yllarnn e
tin koullar iinde atlr. Bu olum lu yanlarnn yan sra,
olum suz bir yan da var bu dnem in; Trk sinem as, asl
ileri sinem adan baka olan kiilerin, zellikle tiyatrocula
rn ellerinde balar ve srdrlr. O dnem in alt filmi,
aslnda bir "tiyatro film i"dir.
Bu zellik, 1922'den sonra balayan ikinci dnem in ni
teliklerini belirleyecektir.
511

b) Tiyatrocular dnem i
1922 ylnda, Trk sinem asnda yeni bir dnem balar.
Tiyatronun etkisini gittike daha fazla duyurduu bir d
nem dir bu. "T iyatrocu lar dnem i" diye adlandrl da bu
yzden. 1953'e dein sren bu dnem in tek tem silcisi de
nl bir tiyatrocudur: M uhsin Erturul.
Muhsin Erturul, 1922 ylnd an balayp, sinem ay
k esinlikle brakt 1953 ylna dein, T rkiye'd e 29 film
yapt. Bunlar arasnda, en nem lileri unlar: lk T rk ka
d nlarn (Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir) beyaz p er
d eye karan Ateten Gmlek (1923), ilk sesli Trk filmi
olan stanbul Sokaklarnda (1931), daha sonraki b t n K u r
tulu Sava film lerine rnek olan Bir Millet Uyanyor
(1932), biim asndan y enilikler tayan Aysel, Batakl

Damn Kz (1934).
Yeni Trk tiyatrosunun kurucusu olarak kazand
nn bykl orannda, M uhsin Erturul'un sinem a
mz zerindeki etkisinin olum suzluu da byk oldu. Bu
alandaki yeteneksizliiyle sinem am zda ok kt ve kolay
kolay silinem eyen bir iz brakt. M uhsin Erturul, her ey
den nce sinem a dilini bilm iyordu. Ve hibir zam an re
nem edi de bu dili. Kendisi tiyatrocuydu nk. Sinem a,
onun iin, ikinci derecede bir iti. Bylece, film lerinin h i
biri, "film e alnm tiyatro" dzeyini aam ad. alm a ar
kadalarnn hepsi de "eh ir Tiyatrosu "d ak i m eslekta
lar olduundan, bu "tiyatro kokusu" kendisini daha ok
gsteriyordu. Bylelikle, sinem am zn on yedi yl sren
bu dnem i, sinem aya ok aykr den ynetm enlik anla
y, oyunculuk anlay ve -y in e sinem aya ok aykr d
e n - sahne oyunlarnn uyarlanm asyla, Trk sinem asnn
daha sonraki dnem lerinde de etkisini srdren yararsz
bir gelenein kurulm asna yol at.
Bu dnemin, -p e k az da o lsa - kazan saylabilecek adm
lar ise unlar: lk zel yapm evinin, yani "K em al Film "
(1922) ile "p ek Film "in (1928) kurulularnn yan sra,
bugnk film trlerinin ilk rnekleri ky filmi, polis filmi,
512

Kurtulu Sava filmi, tarihsel film ler, dram , m elodram ,


g ld r - bu dnem de ortaya konm utur. Trk kadnlar
nn beyaz perdeye klar da, bu dnem in bir onuru.
Teknik ynden bir yenilik de yine bu dnem de: Ses ile g
rntnn ayn zam anda alnm as...
c) Tiyatrocular dnem inden
sinem aclar dnem ine gei
Trk sinem as, 1939'dan 1950'lere dein bir "gei d
n em i" yaar.
II.
D nya Sava'n n koullar ile tiyatrocularn arl
n om uzlarnda tayan bir dnem dir bu. stelik, bunlar
yetm ezm i gibi, gei dnem i sinem aclarnn bir baka
engel daha kar karlarna: "S an s r."
Sava olaslnn belirm esiyle birlikte yav a yava al
nan sk nlem ler arasndan en arlarn d an biri, fa ist
M u sso lin i talyas'n da u ygulanan sinem a sansrnn
y u rd u m u zd a

da

u y g u lan m ay a ba la m a s

o lm u tu r.

1939'da sinem am za giren sansr, yurd u m uzd aki btn


iktid ar ve rejim d eiikliklerine, tek partili yaam d an ok
partili yaam a geie karn - z n d e bir d eiiklik olrnad a n - uygulanacaktr.

Btn bunlardan dolay, gei dnem i sinem aclar or


taya nem li bir ey koyam adlar. Ne var ki, alm as zo
runlu bir dnem di bu. Ve T rk sinem asna -h e r eye kar
n -b irta k m yararlan dokunm utur: zellikle tiyatrocu
larn, Trk sinem asnda kurduklar tekel bu dnem de y
klr. Bu dnem in ynetm enlerinin hepsi ie, dorudan
doruya sinem aclkla balam lard. Sinem aclk eiti
m inden gem iti ilerinden ou. Ne var ki bu eitim , da
ha ok, sinem ann teknik kollarndaki bir eitim di. yle
de olsa, baka teknikilerin yetim esinde nem li rol oyn a
d bu bilgiler. A yrca, bu dnem in ynetm enleri, kendile
ri gibi dorudan doruya sinem ayla ie balayan yeni bir
oyuncu kadrosu yetitirdiler. Y netm enlerin bazlarnn
bam sz alm alar, kendi yapm evlerini kurm alar, yeni
513

yetienlere olanak tanm alar, eski kadronun egem enliini


iyiden iyiye sarst.
G ei dnem inin en nem li ynetm enleri olarak, Faruk
Ken, Baha G elenbevi, adan K m il, T urgut D em ira,
akir Srm al, etin K aram anbey, A ydn A rakon ve Orhon M . A rburnu'nu gryoruz.
ad an K m il'in, haksz yere cinayetle sulandrlan bir
gencin ban dan geenleri anlatan K a ak' (1954-55) ya da
batan karlan bir hizm eti kzn servenini ele alan Bir
A k H ikyesi (1955); akir Srm al'm n, daa km ak zo ru n
da kalan insanlarn yksn insancl yn d en ileyen
Efelerin Efesi (1952); A ydn A rak o n 'u n , K u rtulu Sava'n d a pad iahlar safnd an m illiyetiler safna geii an
latan Vatan in (1951); O rhon M . A rb u rn u 'n u n y in e K u r
tu lu Sava'n kon u alan Yzba Tahsin (1951) ile d
m anla ibirlii y aptklar iin bu savan sonund a yurtdna kam ak zorunda kalanlarn durum unu anlatan Siirgn' (1952), bu dnem in kalburst film leri arasnda.

d) Sinem aclar dnem inin douu: Liitfi A kad


1948 ylnda, yerli film lerden alnan "beled iye elence
resm i"n d e yaplan indirim , film yapm nn birdenbire art
m asna, yapm evlerinin oalm asna yol aar. Trk sine
m asnda yeni bir dnem in baladnn ilk gstergeleridir
bunlar.
N e var ki, bu aam ada, kendini sinem ada btn arl
yla duyuran iki olay vardr: gericilik akm lar ile ikti
sadi sarsntlar.
1950'de D em okrat Parti iktidara gem itir. Gericilii,
iktisadi km azlar ve em peryalizm in etkilerini de berabe
rinde getirir:
G e rici ak m , sinem aya sram akta gecikm edi. D insel
film ler, daha doru su din duygularn sm rc film ler
b y k bir art gsterdi. Ezan, m evlit okum a sahneleri,
dua sahneleri, daha nceki y llarn arkl gbekli sah n e
leri k ad ar gereksiz, bol bol ve onlarla birlikte yer alm aya

514

balad. A yn gericilik akm , 1969'd an sonra, d aha azgn


ve daha rgtl olarak y en id en ba gsterecektir.
E m peryalizm in etkisine rnek, yabanc film ler piyasa
snn -h em en h em en b t n y le - Birleik Amerika'nn
eline gem esidir. stelik A m erikan sinem as, en kt r
nekleriyle izlenir. B irleik A m erika ile -h e r y n d e n - ili
dl oluun sinem adaki b ir sonucu da, yalnz "A m erik an
H aber B ro su "n u n onayndan geebilen A m erikan film le
rinin perdelerim ize ulaabilm esiydi. Kendi sansrm z
yetm iyorm u gibi, bir de A m erikan sansr ortaya kar.

te bir avu ynetm en, T rk sinem asn tiyatronun et


kisinden kurtarm ak, sinem a dilini kurm ak grevini byle
bir ortam da gerekletirm eye alrlar.
Ve gerekletirirler de.
Bu ynetm enlerin banda Ltfi A kad gelir.
L tfi A kad, 1949'd a K u rtulu Sav a'n konu alan bir
rom and an Vurun Kahpeye film ini evirerek ie balad.
A rk asnd an Lks Hayat (1950), Tahir ile Zhre'y (19511952) ve Arzu ile Kamber' (1951-52) evirdi: Sin em ac o la
rak k iiliini asl belirten ilk eseri Kanun Namna'dr
(1952). stan bu l'd ak i gerek b ir cinayet olayn ele alan bu
eseriyle, A kad, T rkiye'd e ilk kez, salt b ir sinem ac al
m as gsterir: G n l k b ir olay ele alm akta, bu olay tip
leri, evresi, dekoruyla - e n uygun b iim d e - y en id en k u r
m aktadr.
Akad, yine gerek bir polis olaynd an m eyd an a getir
dii Alt l Var (1953) ile, A m erik an g angster film lerini
and ran ldren ehir'de de (1945) ayn baary gsterir.
Y aar K em al'in b ir senaryosuna d ayanarak evirdii Be

yaz Mendil (1955), A k ad 'm yalnz kent deil, ky evresi


ni de ayn ustalkla y anstabilecein i ortaya koyar.

Ltfi Akad, zellikle 1952-1955 yllar arasnda eserleriy


le, Trk sinem asnda nem li bir yer tutar. nk Akad, si
nema anlay, sinem a duygusu, sinem a dilini kullan,
teknii, sahne dzeni, oyunculardan yararlan, konularn
seiiyle tiyatrocularn, zellikle M uhsin Erturul'un tam
515

tersi bir kutbu temsil eder. M uhsin Erturul'un etki bak


m ndan tiyatrocular zerindeki roln, Akad yeni sinem a
clar zerinde oynam tr. Gei dnem i sinem aclar olsun,
A kad'dan sonra ortaya kan yeni ynetm enler olsun,
1955'te onun brakt yerden - o k kez onu tekrarlam aklaie balam lardr.
Ltfi A kad 'dan sonra, byk ounluu dorudan
doruya sinem ac olarak ie balayan elliden fazla yn et
m en kar ortaya. Ne var ki, bunlar iinde stnde du rul
m aya deer olanlarn says bir dzineye bile varm az. Bu
dnem in, 1960'lara dein olan blm nde, A kad'dan
sonra en nem li ynetm enleri M etin Erksan, A tf Ylm az
B atbeki, O sm an F. Seden, M em duh n ve M uharrem
G rses olm ulardr.
Sinem aclar dnem inin, 1960'lara dein sren on yl
byk nem tar. 1950-1960 arasndadr ki, sinem a terim
leriyle dnm ek, giderek sinem a diliyle anlatm ak aba
larna giriilm i, bunun ilk rnekleri verilm itir nk.
T rk sinem asnn daha nceki dnem leri, byle bir dilden
yoksundu. Son olarak, sinem a eletirisinin, ciddi sinem a
yaynlarnn da bu dnem de baladn; sinem ac-eletirm eci-seyirci arasnda -zam an zam an y a ra rl- balarn da
bu dnem de kurulduunu belirtelim .
Btn bu nlara karn olm ayan bir ey vardr gene de.
N edir o?
Savatan kan A vrupa, Latin A m erika, Asya ve U zak
dou'daki irili ufakl birok lkede ulusal sinem alarn ve
yeni sinem a okullarnn ortaya kp gelitii bir dnem
de, ayn olaya T rkiye'd e rastlanm az.
O lm ayan bu.
e) D evrim ci Trk sinem asnn douu ve Ylmaz Gney
1965 ylnda, sinem am z bir "y o l ay rm "n a gelir.
N edenleri sosyaldir.
G erekten, 27 M ays'la beraber, lkede dem okratik bir
hava esm eye balam ; on yllk DP dnem inde dile geti
rilem eyen sorunlar gndem e getirilm itir. Sol akm larn
da yaygnlam aya balad bir ortam da, sosyal sorunlar
516

dile getirm ek, sinem aclara da ekici gelm eye balam tr.
Bu nedenle de 1960-1965 yllar arasnda, toplum sal ger
ekiliim izi - u ya da bu l d e - dile getiren film ler ya
plm aya balanm tr. Ne var ki, egem en gler, bu film le
re ve onlarn yapm clarna kar hayrhah bir tutum taknm am lardr.
rnein, M etin E rk san 'm yapt Ylanlarn c adl
film, an cak C u m hu rbakan C em al G rsel'in uyars ile
sansr engelini aabilm i; am a yine de oyn an m as sra
snda, bir yn en g ellem e ile karlam tr.

K brs olaylar nedeniyle balayan ve giderek anti-em peryalist bir boyuta ulaan genlik eylem leri; TIP'in 1965
seim lerinde salad baar, egem en gleri yeni nlem
ler alm aya gtrm ve aldklar nlem leri de -zam an
g em ed en - uygulam aya balam lardr. te bu durum da,
dzenin sinem asna kar direnm ek, gerek bir sorun olup
kar. Bylece, 1965'e dek, bir "b lo k " oluturan ynetm en
ler, bu tarihten sonra bir "y o l ay rm "n a gelirler.
N edir onlar yol ayrm na getiren?
G ereklii kavram a ve yanstm a yntem i konusundaki
gr ayrlklar.
Bu nedenle, 1965'e dek, sosyal gerekleri dile getirm e
konusunda birleen ynetm enler, bu tarihten sonra ger
eklii dile getirm e tem elinde birbirlerinden ayrlm aya
balam lardr. Bu ayrlm a, zam anla bir kutuplam aya d
nr: "T u tu cu " ve "d n m c " eilim ler kar ortaya.
Tutucu eilimler, T rkiye toplum un un tem el soru nu
nun "D o u -B at atm as" old u u nu ileri s rm ekte; snf
g ereini, gid erek snf atm asn redd etm ekted ir. B a
ka u lu slarn klt rlerine kapal, salt yerli geleneklere y a s
lanan bir sinem a an layd r bu. Dnmc eilimdekilerin n erd ikleri sinem a anlay ise, b ir z m nerisi
g etirm eden, toplum sal yapd aki aksaklklar dile getir
m ektedir.

Ve her iki eilim , kendi ilerinde de ayrm alara urar


zam anla.
517

Tutucu eilim lerin ayrm "rk " bir sinem a anlay


na kadar varrken, dnm c eilim in ayrm , ilericidevrim ci bir sinem a anlaynn dom asna neden olur.
Sn f gereini ve snflararas m cadeleyi kabul eden,
sahnede her eyin bu balam iinde gsterilm esi gerekti
ini neren bir sinem a anlaydr bu.
B u e ilim in - im d ilik - tek tem silcisi Y lm az G ney'd ir.
Ylmaz Gney, sinem aclm zd a yeni bir satrn ilk
harfidir. K end isin in de iinde yer ald "d n m c "
eilim leri d aha ileri gtrm ; n iteliksel bir d eiim e u
ratarak, "d ev rim ci" bir boyu ta u latrm tr onlar.
B u n ed enle de o, sinem aclm zn bir "d n em eci"d ir.4

Ylm az G ney, katklarn srdrr ve giderek sinem a


m z ulusal plandan uluslararas plana karp kabul etti
rirken; son yllarda, zellikle A tf Y lm az'm (Adak, Selvi
Boylum Al Yazmalm, Talihli Am ele), bir Sreyya D uru'nun
(Kara arafl Gelin, G neli Batakl, D erya Gl), bir Erden
K ral'm (Kanal, Bereketli Topraklar zerinde), b ir erif Gren'in (Endie, A lm anya Ac Vatan), bir m er K avur'un
(Y u su f ile Kenan), bir K orhan Y urtsever'in (F ratn Cinleri),
bir Yavuz zkan'n (M aden, D em iryolu), ksa m etrajl filim lerde bir Sha Arn'n, son olarak bir A li zgentrk'n (Hazal) katklarn gryoruz.
H epsi de, sinem am zdaki byk atlm n rnekleridir.
Trk sinem asnn sorunlar
Btn bu i ac gelim elere karn, Trk sinem as, b
yk sorunlar olan bir sinem adr. Sinem am z, akas, bir
"b u n alm " iindedir ve kam am aktadr bu bunalm dan.
G erekten, Trk sinem as, birka olum lu adm bir yana
braklrsa, bugne dein, halkm zn karlarna uygun,
gerek ve drst bir sanat kolu durum una gelem em itir.
N iin?
1 Bu konuda ilgin bir eser olarak bkz. M ehm et Ergn, Bir Sinemac ve A n
latc Olarak Ylmaz Gney, stanbul, 1978.

518

Sorunun kaynanda, lkem izin sosyal yaps yer al


m aktadr.
Bata ekonom ik yap, birikim ve ileyi ynnden, be
lirli bir dzeyin stne kan film ler yaplm asna engel
dir: Teknik dzeyi salayacak sanayi yatrm lar ya hi ya
plm am tr ya da yetersizdir. M evcut kapka] sanayiyi
denetim i altnda tutan gler de (yapm clar, datm clar
ve tefeciler), halkn karlarnn ve sinem a sanatnn karsm dadrlar. Ekonom ik yapya bal olarak siyasal dzen
de sinem am zn gelim esine elverili olm am tr hibir za
man. Bu dzenin genel izgilerini -b ir an i in - bir yana b
rakalm . Sadece "sa n s r" ad verilen siyasal denetim bile,
sinem am zn bunalm dan niin kurtulam adn apak
ortaya koyan bir kanttr.
Bu iki tem el nedenin zorunlu bir uzants da estetik ye
tersizliktir.
zetle, kltrel adan, sinem a, T rkiye'de hibir za
m an gerekli biim de benim senm i deildir. H alka itilen
elence trlerinin iinde, sanata en uzak durum da olan
lardan biridir. H er yl yaplan yzlerce filmin iinden yal
nzca birkann bir deer tam as gerei deitirm iyor.
Sinem am z ada dzeye nasl karlabilir?
U lusal film cilik m erkezinin doru bir biim de kurul
m as, sinem a kulpleri ve sinem ateklerin alm alarnn
desteklenm esi ve gelitirilm esi, sansrn kaldrlm as ya
da dzeltilm esi, kaliteli film ler ve belgesel film ler iin
devlet desteinin kanunla dzenlenm esi, sinem a okullar
nn alm as ve niversitelerim izde film oloji blm lerinin
kurulm as, akla ilk gelen nlem ler arasnda...
Ama, gerekten ada bir sinem ann kuruluunun,
dzendeki bir deiiklie bal olduu da unutulm am al!
D A H A O K BLG
Z ahir G vem li, Sinema Tarihi, stanbul, 1960.
N ijat zn, Sinema El Kitab, stanbul, 1964.
N ijat zn, Trk Sinema Kronolojisi, A nkara, 1958.
N ijat zn, 100 Soruda Sinema Sanat, stanbul, 1961.

Trkiye Ansiklopedisi (1923-1973), Sin em a" m addesi.


519

OKUM A

"S R " NE A N LA T IYO R ?


"S r ", D ou A nad olu 'n u n barndan kopup gelen b ir b
yk frtna, b ir nnde d urulm az rzgr, b ir ac lk, bir vahi
senfoni gibi insan alp gtryor. H er trl direnii, n veya
art-yargy, eletirm e abasn, yaklam belirsizliklerini veya
"re to rik " tartm alarn gsleyen, gslem eye yeterli bir si
nem a karsndayz... Bir H elenistik duvar kadar salam , bir
G olyat kadar ayakta bir yap, bir olay-film ... ncelikle susalm ,
sinem ann (Sine-Pop sinem asnn bozuk projeksiyonund a bile
kendini gsteren) gcne brakalm kendim izi; bu grntleri
tadalm , bu sarsc destan iim izde duyalm , bu m zii yaaya
lm ... Film i duygu dzeyinde alglayalm nce. Sonra, tartalm .
"S r ", Siirt dalarnd a yaayan V eysikan ve H alilan airet
lerinin atm as erevesin d e VeysikanTarn kn, d al
n, V ey sik an'd an ivan 'la, H alilan'd an B eriv an 'n acl sev gisi
n i anlatyor.
"S r " ok d eiik plan lard a gelien, zen gin d okusunda ok

eitli malzeme tayan, eitli yaklamlar g erektiren b ir


film ... N erden balam al? F ilm in en nem li b ir yan, ok iyi al
lm b ir senaryonun ana kaynan olu tu rd uu bu zenginlik.
Ylm az G ney (yazar Y lm az G ney, ozan Y lm az G ney, lk e
sini, h alkn onca iyi tanyan gzlem ci Y lm az G ney), Berivan'la iv an 'm yks evresine b ir dolu zen gin lik serp itir
m i... Sinem am zdaki tek boyutlu, tek-izgili yklere kyasla
n asl b ir zenginlik bu !.. N e ok hayat, ne ok gerek insan yz
beliriy or iki saat b oyu n ca: B erivan ve ivan denli H am o'yu , k a
rsn, ivan'n saral kard ei A bu zer'i, u kuru na dkn, m a a
ralard an bulduu U rartu eserlerini yok pahasna, "b ir kilo lo
kum la bir kilo kuru z m " karl eriye satan d ier karde
Silo'y u , sonra H alilan 'lar, B eriv an 'n kard elerini, ken te y erle
m i, apartm an k apcln a girip hayatn kurtarm , gazinoda
a latu rk a d in ley ip " B a la r la n " m n esp rilerin e g lecek d en li
"k en tlilem i" hem eriyle karsn, sonra toptanc celebi, kasaba
doktorunu, kentli doktoru... Trend eki, 't rk ' syled ii iin 'tu
tu klu' devrim ci ozan, topal fahieyi, ky m eddahn... D aha
k im leri tanm yoruz... H ep si sen ary o cu /y n etm en in ustalyla
g ereklik kazanm , hayatn iinden km gibi duran kiiler...

520

"Sr"nn asl baars ise, bu zengin insan yzleri galerisi


ne toplumun dnm noktasnda olmasndan gelen simgesel
boyutlar, "temsilci" niteliini eklemi olmasnda... Feodal d
zenin zellikle Dou ve Gneydou Anadolu'da sregelen alt
yapsal ve styapsal srelerinin sonsal noktaya yaklat bir
dnemin dramdr "Sr". Feodalizmden kapitalizme geiin
kskacna yakalanm kiilerdir "Sr"nn kiileri... Bu adan
yknn/filmin en nemli, en anlaml kiisi kukusuz Hamo
Aa oluyor. Bu yal Krt beyi, film boyunca insan iten, tedir
gin eden acmaszln, hogrszln, insan sevgisizliini
kiisel (psikolojik) deil, ekonomik nedenlerden alyor. Dze
nin sarsldn, ayaklarnn altndan yerin kaydn duyuyor
Hamo... Gideni durdurmaya, olaylara (eskisi gibi) egemen ol
maya abalyor. Bu umutsuz aba, onu zalim klyor, kt kl
yor, insafsz klyor. Hamo'nun 'ktl' anlam kazanyor,
temsil gc kazanyor, boyutlanyor...
nsanlar hep sert, hain zaten "Sr"de... Kukusuz, tm bu
sertlik, bu acmaszlk, yalnz blge insanlarnn etnik yaplarn
dan, zelliklerinden deil, daha ok hayatn, dzenin kendisi
nin acmaszlndan, zalimliinden kaynaklanyor...
...Ve "Sr", edeb yapsyla, sinemasal almasyla, anlat
myla, yerel elerin, adrlarn, giysilerin, trklerin, sazlarn
kullanmyla artc, sarsc, destan boyutlarna ulaan ve des
tansal anlamnda 'epik' bir sinema olup kyor. Diyalektiini
son denli salam kurmu, temelde aklc, ama seyircisine sesle
nen yapsn, grsel yann, sinemasal yann, kimsenin ilgisiz
kalamayaca epik bir yapya oturtmu bir film... "Sr", sine
mamzdan kukusuz uzun zaman srecek, konuulacak ve tar
tlacak izler brakarak geip-gidecek...
(Atilla Dorsay, "Sr: Diyalektik yknn Epik Anlatm",
Cumhuriyet, 9 Mart 1979)
"Sr" filmi Locarno enlii'nde byk dl ald. Ayrca
Melike Demira da bir Alman oyuncuyla ortak olarak en iyi ka
dn oyuncu dln paylat. "Sr"nn bu ifte baars, "Su
suz Yaz"m Berlin'de 1963 ylnda ald byk dlden (Altn
Ay) sonra Trk sinemasnn ald en byk dl ve darda ka
zand en byk baardr... Bylece sinemamzm tarihine bir
521

Altm Ay'dan sonra bir Altn Leopar da gelip eklenmektedir...


"Sr" byk dl kazannca daha ok lkede daha ok se
yirci tarafndan seyredilecek ve bylece Trkiye aleyhine daha
ok propagandaya frsat m oluturacaktr?
Aslnda tm bunlar, hibir ciddi yan olmayan varsaymlar
dr, hibir biimde zerinde durmaya demeyecek dnceler
dir, savlardr...
Gerekten de, en ilerici gzken baz evrelerimizde bile
"Sr" gibi filmlerin tantma asndan ilevi stne yanl ka
nlar beslenmektedir. Bu kanlara gre bu tr filmler Trkiye
gereinin en ac, en olumsuz yanlarn sergilemektedirler; bu
gerekler vardr, evet, ama bunlar yabanclara gstermek yan
ltr, nk aleyhimize "olumsuz propaganda"ya vesile ola
caktr. Hele Trkiye'yi bu filmlerle tanyacak veya ilk kez bir
Trk filmi seyredecek kiiler stnde bu filmlerin etkisi ok
olumsuz olacaktr, vs. vs...
"Sr"y olduu gibi grmek gerekir; yani kukusuz belli
bir yk anlatan, belli bir kiinin (senaryo yazarnn) bakyla
bir yk anlatan, ama film haline (baarl bir film haline) dn
tnde senaryodaki ykleri olaylarn, ayrntlarn tmn
(dorularyla veya yanllaryla) ap, bambaka bir noktaya,
gerek bir sanat yaptnn insanda uyandrd heyecana ulaan
bir yarattr "Sr"... te bizim kz altnda buza arar gibi fil
min her olay, davran ve kiisi altnda "lehte aleyhte propa
ganda yapyor" diye anlam arayan ve sonu kartan yetkili kii
lerimizin anlamad budur; nk onlar, brakn uzmanlam,
sradan bir sinema seyircisi bile deildirler. Batlnn anlad ve
baard ise budur: Onlar filmi polis hafiyesi deil, sinema se
yircisi gibi seyrettiklerinden seyrettiklerinin tadna varrlar, zev
kini karrlar... Ve onun iin "Sr" Trkiye'deki brokrasi ta
rafndan tu-kaka edilirken Batl ona byk dln veri verir...
"Sr" Trkiye'nin geri kalmln anlatyormu... Ne yapa
lm ki, Trkiye'nin ilerici sanats imdilik her alanda geri kal
mlmz anlatmay yeliyor. Bundan yaknanlar o zaman ken
di sanatlarn karsnlar ortaya, geri kalmlmz deil ileriye
gitmiliimizi, kylmz deil kentlimizi, emekimizi deil
burjuvazimizi anlatan pembe yaptlar koysunlar ortaya... Ne ya
zk ki bunu yapamyorlar, resm ideolojiye uygun yaptlar vere
cek gerek, byk, apl sanatlar karamyorlar ortaya... Sine
522

mam/, dier sanat dallarmzdaki gibi lke gereklerini anlatan,


bu gereklerden g ve esin alan sanatlar yetitiriyor. Bunlarn
yaptklarnn resm ideolojiyle yetkili veya az yetkili kiilerin be
enisiyle yerinde ve tarihin her dneminde gerek sanatnn
yazgs resm ideolojiyle atmak, iktidarla uyuamamak olmu
tur. Bu gerei bilerek ve karlaaca glkleri unutmayarak
almal Trk sinemacs... baka yolu yok. Bugnk glkler,
yarnn gerek demokratik Trk halk sinemasna giden yolda
almas gereken kanlmaz aamalar simgeliyor...
(Atilla Dorsay, '"Sr"nn dl ve Alnacak Dersler",
Cumhuriyet, 17 Austos 1979)
SO R U LA R
1. Sinema, Trkiye'ye ne zaman ve nasl girer?
2. lk Trk filmini, kim, ne zaman ve hangi rastlantyla evir
mitir?
3. Trk sinemas, geliiminde hangi dnemleri yaamtr
bugne dein?
4. Trk sinemasnn ilk dnemi hangi yllara rastlar? Bu d
nemde hangi ynetmenlerin, hangi filmlerini hatrlyorsunuz?
Bu dnem iin, olumlu ve olumsuz ynde neler sylenebilir?
5. Trk sinemasnda "tiyatrocular dnemi" ne zaman balar
ve hangi tarihe dein srer? Bu dnemin sinemaclk anlay
bakmndan zellikleri nelerdir? Bu dnemden kalan nemli
filmler hangileridir? Ve kim evirmitir?
6. Trk sinemasnda "gei dnemi" hangi yllara rastlar? Bu
dnemin zellikleri nelerdir? Gei dneminin en nemli ynet
menleri olarak kimleri tanyorsunuz?
7. Trk sinemasnda "sinemaclar dnemi" ne zaman ve han
gi koullar altnda balar? Bu dnemi etkileyen balca neler ol
mutur? Ve ne gibi sonular dourmulardr? Sinemaclar d
nemini, teki dnemlerden ayran nitelikler nelerdir?
8. Sinemaclar dneminin ynetmenlerinden kimleri tanyor
sunuz? Ltfi Akad'm bu ynetmenler arasndaki yeri ve nemi
nedir?
9. Trkiye'de bir "ulusal sinema"nn domaynm nedenle
ri nelerdir?
523

10. Trk sinemasnn 1960'larla balayan dneminde neler


gryoruz? 1965 yl, sinemamz bakmndan, niin bir "yol ay
rm" olmutur? Bu dnemde ortaya kan eilimler nelerdir?
11. Ylmaz Gney'in sinemamzdaki yeri ve nemi nedir? En
nemli filmleri hangileridir? "Sr", Trkiye sinemasna ne ge
tirmitir? Egemen snflarn, bu filme gsterdikleri dmanln
asl nedeni nedir?
12. Trk sinemasnn bugnk tablosu ve sorunlar nelerdir?
Bu sorunlar zmek iin neler yaplmaldr? Gerekten bir sine
mann kuruluu, neye baldr aslnda?
M ZK
Trkler, tarihleri boyunca, m zie byk nem verdiler.
Eski Trklerde ve O sm anllarda, davul, bam szln
sim gelerinden biridir. Savaa trk ve davul sesi ile ar
lr, ordular sava alanna m zikle gider ve m zikle sava
rlard. M ehterler, yryen ktalarn dzen ve grkem ini
salarlar; arpan askerlere, davullar, kahram anlk efsa
nelerini hatrlatrd. O zanlar ve kopuzcular olm ayan h i
b ir Seluklu ordusu yoktu. Eski Trk hakanlarnn saray
larnda ve ordughlarnda m zik takm lar, her gn "9
K k" denilen eserleri alard. lk O sm anl sultan O sm an
B ey 'e Seluklu hkm dar, -h k m d arlk sim gesi o la ra k tabl ve alem (m zik takm ile sancak) gnderm iti. Osm anllar ise, yalnz m zik sanatna deil, m zik bilim ine
de (m zikoloji) b y k nem verdiler. M ziim izin Bat
m zii ile karlam adan nceki aam ada, asl byk atlm lar da, O sm anllar dnem inde oldu.
Trk m ziinin A rap, Acem , eski Y unan ve Bizans asl
l olduunu ileri srenler vardr. H er sanat dal gibi m
zik de evrenin etkisinde kalm , dolaysyla Trkler de
yaadklar evrelerin kltr ve sanatlaryla birlikte m
ziklerinden de etkilenm ilerdir.
N e var ki, bir taklit deildir bu etkilenm e.
Trk m zii, kendi sistem i ve gelenei iinde biim le
nerek rnlerini verm itir.
K yde, kentte, sarayda, konakta, tekkede, cam ide, snr
boylarnda, klada Trk m zii, deiik trlerde rnler
524

verdi. Bu mzik, eitli ortam larda yle belirir: Kentte,


saray evresinde, konakta kr, beste, sem ai, ark; cam ide
ezan, dua, sela, tekbir, tem cit, m nacat; tekkede naat,
ayin, durak, ilahi, nefes, niyaz; kyde trk, bozlak, uzun
hava, zeybek, oyun havas; snr boylarnda serhat trk
s; klada m ehter m zii...
G nm zdeki Trk m ziini, m ziim izdeki b t n
l gzden karm a tehlikesini de tasa, e ayrm ak
olas: Bunlar halk m zii, alaturka kent m zii ve ok
sesli m zik 'tir.
A ada bunlar ayr ayr inceleyeceiz.
Trk halk m zii
Trk h alk m zii, szl ya da szszdr. Szl m zik,
btn trleriyle halk trklerini ve trkl oyun h avala
rn; szsz m zik ise, trksz h alk oyunlarnn ezgileri
ni kapsar.
H alk trkleri ll ya da lsz olur. ll olan
larna krk hava, lsz olanlarna da genellikle uzun
hava denir.
U zun havalar, A nadolu'nun deiik blgelerinde, boz
lak, trkm eni, m aya, hoyrat, divan, at gibi adlarla anlr.
Bunlar, genellikle, Karacaolan, Em rah, Ruhsati, Sm m ani
ve daha birok tannm halk ozannn deyileri stne ya
klm tr. K rk havalar ise kom a, yiitlem e, gzellem e,
talam a, ninni ve daha baka adlar altnda km elenir. Bun
lar da, genellikle gurbet, ayrlk, sla hasreti, lm , sevgi,
askere gidi, yiitlik, dn, ocuk sevgisi, kz karm a gi
bi kye has toplum sal bir olay konu alr; yalnlk, itenlik,
duygululuk gibi zellikler gsterir ve "yerel renkler" tar.
Lirizm pay ar basan bu m zik, geleneklere bal, da
ha ok snrlanm bir yaam yanstr. Ve m elodi, ritim,
l ve tonalite bakm ndan, A nadolu 'nu n eitli blgele
rinde deiik ve renkli zellikler gsterir ve birbirinden
-a a y u k a r- kesin izgilerle ayrlr.
Belki, ok az folklorda, duygulardaki itenlik ve y re
sel ren k bak m n d an bu denli eitlilik ve d irilik vardr.
Bu t rk ler, oyun havalar, bu n lar ereveley en yresel
525

giyim -kuam , danslar, zevk ve duygu bakm ndan, h ay


ret verici ayrlklar gsterir. U lusal g eleneklerin kayna
olan bu m zikli, dansl, ssl lem de da yansm alarn
hep efen d ilii, m ertlii ve ruh in celiini dile g etirdiin i
grrz.
M ziim izin, duygulu olduu kadar, gr kaynaklarn
dan biridir h alk m zii.
Halk m zii, bilim sel aratrm a dzenine bal eitli
alm alarn konusu olm utur. H em en hepsi de C um huri
yet dnem inde balayan bu alm alar, eitli aam alar
dan geerek bugne varm tr.
Halk mziinde byk sanatlarn ortaya k da,
gene Cumhuriyet dneminde olur. Bunlarn iinde, zel
likle Ruhi Su, -Anadolu Trk kylsnn byk bakal
dr dizisinin bir halkas olarak- al, syleyii ve beste
ciliiyle yepyeni bir yorum getirmitir.
Baka sanatlar da gryoruz bu alanda: Bir Rahmi
Saltuk, bir Zlf Livaneli, bir Sadk Grbz... Klasik
mziimizi okseslendirmeye dein varan -geni aplalmalaryla, Timur Seluk'un apayr bir yeri var bu
gelimede.
klar mzii iinde de k Veysel'in, k hsani'nin, k Mahzuni'nin yerlerini unutmamal!
A laturka kent m zii
O sm anl tarihi boyunca sarayda padiahlarn, kiizade
lerin; kentlerde de aydn kiilerin duygulandklar, des
tekledikleri bu m zik, her eyden nce bir zm re m zii
dir. V e yzyllar boyunca, bu zm re hangi estetik deer
lere eilim gsterm i, giderek balanm sa, m ziinde de
bunlarn yanklarn grrz.
Bu m ziin iki nitelii vardr: T ekseslilik snrlar iin
de kalm olm as ve tam bir kalp m zii oluu. Ezgiler,
bir derenin ak gibi, "b elli m akam lar"m yata boyunca
akp gider bu m zikte. " o k sesli" m zikte olduu gibi,
bestecinin her yne yaylm a olana yoktur.
Ve eitli aam alardan geer bu m zik.
526

lk klasik dnemde, kurallara tam ballk vardr.


Meragal Abdlkadir, Gazi Giray Han... Bu dnemin ba
lca temsilcilerindendir. Son klasik dnemde, kurallar
zorlanmaya balanr. tri, Zaharya, Hafz Post, Mustafa
avu, III. Selim, Numan Aa... Bu dnemin nl bestecilerindendir. Neoklasik dnemde, daha nce zorlanm
bulunan klasik kurallarn yklmaya balad grlr.
yle ki, U. Mahmud dneminde, klasik kurallar dnda
eser vermek moda haline gelir.
Bu geliimde, Dede Efendi'nin (1778-1846) ok nem
li bir yeri var: Klasik kurallara bal kald halde, lirizm
esini gelitiren Sadullah Aa ile romantik Kk Mehmed Aa'dan sonra, klasik kurallar ykarak -Mevlevi
ayininden kekeye dek- her tr eser veren bu besteci,
btn adalarn glgede brakr.
Belirli snrlarla ayrlmas olanaksz klasik dnem, kla
sik kurallar yerine anlatm esine nem veren Hac Arif
Bey ile, daha nceleri IH. Selim zamanndan beri stnde
allan -ark biiminin ne gemesiyle belirlenen- ro
mantik dnemle sona erer.
C um h uriyet'in ilanndan sonra -h e r alanda olduu gi
b i- m zik alannda da B at'nn rnek alnm as, teksesli
Trk m ziinin devlet desteinden yoksun kalm asna yol
aar. "T rk halkna mal o lm ad ", "m illi duygulara ses
lenm ed ii" gerekesiyle, konservatuarn dnda braklr
bu m zik ve radyodan karlr. O koullarda, eski Trk
m ziini incelem ek, deerlendirm ek, notaya alm ak, tek
tek kiilere kalr. H seyin Sadettin A rel'in (1880-1955) bu
yoldaki hizm etleri unutulam az. D aha sonra, gereki bir
tutum izlenerek, yeniden K onservatuvar'a ve radyoya al
nr ve belirli bir sanat dzeyine karlm ak iin abalar
harcanr. Ne var ki, btn bu iten abalara karn, gele
neksel teksesli T rk m zii - r n olduu uygarlkla birlik te - gerilem eye devam eder. Bir erif M uhittin Targan'n "u t"u , bir H aan Ferit A ln ar'n "k a n u n "u yaatan
abalan, gelecei olm ayan denem eler olur.
G eleneksel Trk m ziinin, "okseslilik "e ynelm edik
e ksr bir dngde kalacan, artk en koyu alaturkaclar
527

I
bile kabul ederken; bugnn bestecileri de, belirli bir d
nem de tarihsel ilevlerini tam am lam eski biim leri u ya
da bu biim de canlandrm aya kalkm ann verim siz bir yol
olduu, gerek Trk m ziinin, dnn deil, bugnn ko
ullarndan ve duyarlndan doaca kansndalar.
oksesli m zik
19. yzylda, Bat, "o ksesli" m ziiyle de geliyor.
O nun -b e lk i- tek olum lu etkisi bu noktadadr.
G erekten, 19. yzylda, Batdan deerli sanatlar ge
tirtilip, sarayda Bat m ziine yer veriliyor. M uzika-y
H m ayun kuruluyor. A vrupa'dan byk kadrolaryla
operalar getirilip, anlalm as olduka kolay olan eserler
oynanyor; yabanc virtozlar konserler veriyor. Ne var
ki, b y k balarn salad bu geici faaliyet, hep sa
rayda ve kentte yabanclarn evresinde oluur. H alk ka
tlm ad ya da katlam ad iin de, Bat m zii yayla
m az, dar bir evrede kalr.
Bununla beraber, ilk b y k atlm gereksinm esi, kendi
ni orduda duyuruyor. Ktalarn yeni yry dzenini
salayan bandolarn hzla kurulduunu gryoruz. Sa
rayda, Batl uzm anlarn yetitirdii Saffet Bey, Zati (A r
ca) Bey, Z eki ( ngr) Bey bu anlayta ilk m zikilerim izdir.
Bunlar arasnda, zellikle Zeki ngr, kemanda ve
mzik kltrnde ulat stn dzey ile sarayda ve s
tanbul'un ileri evrelerinde, keman resitalleri, oda mzi
i konserleri verir. Muzika-y Hmayun'u senfonik bir
dzeye ve dzene ulatrr. Bu orkestra ile Bach, Haydn,
Mozart, Beethoven, Schumann gibi, Bat'nn nl besteci
lerinin eserlerini konserlerde ynetir. Kurtulu Sava'ndan hemen sonra, sanaty, Cumhuriyet iktidar da
destekler: lkeye mzik retmeni yetitiren Musiki
Muallim Mektebi'ni kurar.
Yeni rejim , "B ath lam a"y resm felsefe olarak kabul
ettiinden, m zikte de ayn yol tutulur. Bat'd an getirilen
528

uzm anlara D evlet K onservatuvar ile D evlet Operas


kurdurulur.
G elecein "o k sesli" m ziinin sanatlar, bu kurum larda yetieceklerdir. Y etiirler de...
oksesli Trk m ziinde, en yaln oksesli trklerden
balayp, oda m zii, senfoni, konerto, opera apndaki
biim lere dek uzanan geni alanda eser verm i bestecileri
m iz vardr.
oksesli mziin Cumhuriyet dnemindeki ilk nc
leri olarak kabul edilen be bestecimiz (Cemal Reit Rey,
Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Haan Ferit Alnar,
Necil Kzm Akses), yetitikleri ortamlarda, alan iin
geerli ve nemli baz akmlarn etkisini srdrrken,
ulusal kaynaklardan da yararlanma yolunda denemeler
yapmlar; bu tr eleri sayl rneklerde baaryla kul
lanmlardr.
Ayrca, yetitirdikleri yetenekli genler, Cumhuriyet
dneminin ikinci besteciler kuam oluturur. Bunlar
arasnda Ekrem Zeki n, Mithat Akaltan, Sabahattin
Kalender, Ferit Tzn, Blent Tarcan, lhan Usmanba
ile Blend Arel, ilk akla gelen adlar.
Bu zenginleni, daha yeni adlarla gelimesini srd
ryor.
Son u olarak, oksesli m ziin son elli yl boyunca
gsterdii gelim e, aslnda ilgi ekicidir. T rk bestecile
ri, genellikle alarnn gerisine d m em ek iin aba h ar
carlarken, gem iten kalan teksesli m zikle, zengin ve
renkli folklora da eilm ilerdir. Bat tekniini ve ulusal
k ayn aklar birletiren m zik alm alar, m zik sanat
nn g elim esi bak m n d an olum lu bir bireim in sim gesi
olm utur. N e var ki, b u bireim , halka u laan, h alk n m a
l h alin e gelen b ir m zik yaratlm asn salayam ad; an
cak m utlu bir aznln san at gereksin m esin i karlad.
oksesli m ziin halka gt r lm esi, h alka b en im sen
m esi -y z aartc b t n baarlara k a rn - C um huriy et'in yarm yzy ld a g erekletirem ed ii adm lardan
biri olm utur.
529

]
Tiirkii/e'de "mzik politiks"nt nasl ayarlaal?
Her alanda olduu gibi, mziimiz de bir kargaa iinde.
nce bir olaydan bahsedelim : Son yllarda, "A rap tak
lid i" bile deil, dpedz "A rap kop yas" olan bir m zik
trnn rnekleri evrem izi sarm tr. U zm anlarn dilin
de "a ra b esk " diye geer bu m ziin ad.
"D olm u m zii" dendii de olur.
Dou kaynakl ezgilerin, yalvarp yakarma, inleme, ac
ekme gibi duygular dile getirecek biim de kullanlmas bu.
Bir "t r" deil, bir " slu p " aka.5
Dikkati eken bir nokta da, da bam l kapitalistlem eye kout olarak yaygnlk kazanm olm as. H ibir k l
trel deer yaratm ayan burjuvazinin, nne gelen en yoz,
en geri, en yetersiz deerleri benim seyip, benim setm ekte
ki ustalnn bir rnei bu da. Burjuvazi, bir yandan Bat'daki disko m ziine ve hafif m zik rnlerine Trke
sz deyip "aran jm an " soytarlna yol aarken; halkn
belli bir kesim ine de "arab esk "i gtrm tr.
Biri, ikili gazino ve tavernalarda m ezelik; teki afyon!
M m taz Soysal'n dedii gibi, aslnda km senm e
m esi ve zerinde titizlikle durulm as gereken bir olayla
kar karyayz.
"A rab esk " dediim iz ey, m zik alanndaki "tarihsel
y an lg "n n bir sonucu deil mi acaba?
Yasaklarla, zorlam a yaynlarla bir m zii ortadan kal
drabileceim izi sandk, ortaya "arab esk " kt.
Tpk gizli K uran kurslar, skm aba m odalar gibi...
Hemen btn tarihsel yanlglar kadar bunun da zerine
bilinli, akll ve dikkatli bir biimde eilm ek gerekiyor. Hal
k "arabesk" mziine iten etkenler nelerdir? Eksik kalan ne
dir? O ynlara nasl yaklam ak dorudur? tici bir "kltr
patronluu"na sapm adan m zik zevki nasl gelitirilebilir?
Btn bunlar, uzm anlk ve ustalk isteyen konulardr.
Ama, herhalde, Trk toplumunu, her alanda olduu gibi,
m zikte de yaad "kem eke"ten kurtarp, bir "btnl
e" varm ak iin hayli dikkatli abalar harcam ak gerekiyor.
Bu konuda zellikle bkz. Sheyla Dura, "A rabesk zerine", Sanat / Ede
biyat 81, say 3, s. 54-55.

530

M zikte ulusal bir bileim e de bu abalar sonunda va


rlacak.6
DAHA O K BLG
"Atatrk Devrimleri deolojisinin Trk Mzik Kltrne
Dorudan ve Dolayl Etkileri" (Ak oturum, 8.11.1978), Boazi
i niversitesi Trk Mzii Kulb Yaynlar, stanbul, 1980.
Muammer Sun, Trkiye'nin Kltr-Mzik-Tiyatro Sorunlar,
Ajans Trk Kltr Yaynlar, stanbul, 1969.
OKUM A
T R K SAZI V E RU H SU
Saz, bu telli Trk algs, kendisine sz geiren kiiyle,
k'la zdetir. Saz her eyi bilir, duyar, canldr, falcdr. Du
vardaki bir iviye asl bekler. k uzaklarda olsa bile onun tit
reimlerini yanstr.
imdi bana sylenenleri aktaryorum:
"Sazn kopan tellerinin inilemesi, kimi zaman, yer yer gece
yi bler, uyuyanlar hoplatr, kpekleri ulutur, atlara ifte attrr,
kzleri brtr, sanki yer yerinden oynamtr; nk bil
mem nerede kt bir ey olmu, ya k, ya dostu ya da sevgili
si lmtr..."
Saz yalnz ve ancak k araclyla, ondan yaadndan,
onun zelliklerini, kiiliini, alkanlklarn kazanr; "layk olmayan"m elinde ses vermez, hatta kendisine dokunmasndan
bile holanmaz.
a gelince, byl szn etkisine kaplm, dzene bakaldrm bir kyldr.
Gerek k iin "ok yank sylyor" denir. k "yank ya
nk" syler ve artk durduu yerde duramaz, ky ky dolar, il
den ile ger, trk onu geici bir sre yattrr. Btn Trki
ye'yi dolar, bununla yetinmez, daha uzaklara, ban alp ya
ban illere gider.
klar kimi zaman Fransa'da Citroen fabrikasna bitiik bir
(1 Bu konuda ok ilgin bir yaz iin bkz. Azer Yaran, "M zikte Temel Yak
lam Y anll", Bilini ve Sanat, 1981, say 7, s. 40-41.

531

I
biraevinde, kimi zaman da Bat Almanya'daki B.G. Farben ya
knlarndaki biraevlerinde boy gsterirler. Yurt sazdr, her ey
yitip gitmemitir. k, Almanya'ya g eden 700.000 iiye e
lik eder. Zaten klar teden beri, Orta Asya'dan tutun da Ana
dolu'ya, Balkanlar'a dek uzanan btn byk Trk glerine
nclk etmitir.
klarn mzii, iiri, bir rastlamann rndr: nce a
man dinine bal olup sonradan Mslmanl benimseyen ve
Orta Asya'dan kalp Anadolu'ya gelen byk insan seliyle ilkin
Dionisos'a tapan, sonra Hristiyan olan yerli halkn rastlamas
nn rn.
Birincilerin slamlyla kincilerin Hristiyanl, btn kat
gelenekilerin, btn yneticilerin salarn diken diken edecek
nitelikteydi!
Ynetenlerle ynetilenler arasndaki atmalar ok korkun
oldu. Bizans ordularyla Sultan ordular snrsz Hristiyan ve
Mslman kan aktt. Saldrya urayan halk da yle trkler
yakt:
Bir Allah' tanyalm
Ayr gayr bu din nedir?
Senlik benlii nidelim,
Bu kavga d, kin nedir?
Bursa'da XV. yzylda, Papa'nn bakanlnda yaplan bir
toplantda slamlkla Hristiyanlk birletirilmek, birbirinin iin
de eritilmek istendi. znik'in Simavna kasabasnda kadlk eden
bir beyin olu bilgin eyh Bedreddin'in ynettii, sonra Bal
kanlar'a, Bulgaristan'daki Aa Denizi'ne srayan byk halk
ayaklanmas da XV. yzyldadr. Anadolu'nun yoksul Trk,
Yunan, Yahudi ve Ermeni kyllerini ayn sancak, ayn karde
likte toplayan ilke: "Yrin dudandan gayri her eyde ortak"
olma zlemiydi.
Bilginler olsa, ilkel toplumculuk derdi... Bana sorarsanz, hi
de o kadar ilkel deil. Daha yaln terimlerle sylersek, bu, btn
emekilerin, tarih boyunca kardee, zgr yaama duyduklar
zlemdir.
Trk klar, daha Anadolu'ya ayak basar basmaz, bu umu
dun tayclar olmulardr. XIII. yzyldaki byk "Babai"
532

ayaklanmas, lal renkli ha klahlar giymi, srtlarna dikisiz


cppeler geirmi, yanlarnda kocaman gzl evcil geyikler
gezdiren insanlarn istilac Moollarla ibirlii yapan Seluklu
lara bakaldrmasdr.
"Baha' lar bakaldrlarn trkye dkmler, saz da onlara
elik etmitir.
ok iyi tanrm bu sava erlerini.
Homeros'un doduu, yaad yerlerde yaayan bu yiit
ler, Homeros gibi yalnz gnl gzyle grr, aydnlanrlar, ka
pal gzle her eyi grr, her eyi, hatta gelecei bile bilirler.
Gz grmeyen kyl k Senem Bac'ya orum'un kyle
rinden Da Saray'da rastlamtm. Bana hem o gnk halimi,
hem de geleceimi anlatan bir hogeldin trks sylemiti.
Kyde anlatlanlara baklrsa, byle trkl falcln ustasy
m.
Daha baka klarla karlatm. rnein, kendi adn verdi
i kk Veysel'e yaslanarak yryen byk ozan k Vey
sel'le tantm; yle diyordu toprak iin:
"Benim sadk yrim kara topraktr..."
Geliyorum Ruhi Su'ya. O, mrn klara ve trklere
adam insandr. Yitik dizeyi urada, baka birini tede bulur;
bir ezgiyi u blgede saptar; sazdaki bir ini k baka bir yer
de. Bir mzik bilgini gibi deil, bir mzik vurgunu, kendine z
g bir k gibi alr; bir "trk deviricisi"dir o. Galiba Toros
eteklerinde iittim bu laf, durmadan trk aradn, zamann
ykntlar arasndan trk bulup kardn anlatmak istiyor
lard besbelli.
Ama Ruhi Su kelebek avcs deildir. Kelebeklerin karnna
ine batrp cam altna yerletirmez, okur onlar, yzyllarca de
niz altnda kalm Eski a yontularna yapld gibi, stlerin
deki zaman kpklerini temizleyerek o gzelim sesiyle syler;
yaar; altta yatan bayapt ortaya karabilmek iin, stteki yo
sunlarla kabuklu hayvanlar byk bir dikkatle kazmak gere
kir. Ruhi Su, esiz bir sabrla baarr bu ii.
Onun sayesinde canlanan trklerin aralksz yetkinlemesi
ni, bu titiz yaratcnn almasn kuaklar (bir mi, iki mi,
m?) izleyegelmitir.
Yirmi yllk aradan, yurdumdan ayr geirilen yirmi yldan
sonra, yeniden dinledim bu trkleri, -deyim yerindeyse- daha
533

bir gzellemi, billurlamlard. Her aamas insana snm


gibi gzken bu yetkinletirme aratrsnn sonu yoktur.
Ruhi Su, bu yapt, belirli zaman aralklaryla gzaltna alna
rak, izlenerek, kelere kstrlarak, hapse atlarak yaratmtr.
Neden mi? Yozlamaz saygnlyla direngenliini simgeledii
Anadolu Trk kylsnn byk bakaldr dizisinin bir
halkas olduu iin belki.
Ruhi Su yakkldr, saygndr. Bir Hitit yontusu gibi gen
ve lmszdr.
telli saz, Ruhi Su'nun elinde, en gzel gitarlarn be teli
ne denktir.
Ruhi Su'nun saznda, eyrek tonlar, hem kesik kesik, hem de
birbirine bal bir deyie elik eder; anszn ok zel bir titreim
iitilir, mziin doruuna kan algyla insann sarma dola
olduu grlr, dnyann olumsuzluuna kar alm bir sa
va, bir almadr bu.
stelik i bu kadarla da kalmaz, Ruhi Su yeni ezgiler beste
lemitir. Ne olursa olsun, her kuakta sylenecektir bunlar; bu
ezgiler, amza tanklk edecektir.
(Abidin Dino, "Saz ve Ruhi Su stne Notlar",
Guitare et Musique Dergisi, ev. Bertan Onaran)
SO RU LA R
1. Trklerin, tarihleri boyunca mzie verdikleri nemi be
lirtiniz.
2. Gnmzde, Trk mzii denilince ne anlalr?
3. Trk halk mziinin zelliklerini belirtiniz. Bizde, halk
mzii stne almalar ne zaman balam, nasl bir geliim
izlemitir? Trkiye'de "klar mzii", sosyal planda neyi dile
getirir? Ruhi Su'nun, Trk halk mziinde, giderek mziimiz
deki yeri nedir? (Okuma parasn okuyunuz.)
4. Klasik Trk mziinin nitelikleri nelerdir? Bu mzik han
gi aamalardan gemitir? Bu aamalarn zellikleri nelerdir?
Dede Efendi, bu aamalardan hangisinde yer alr ve ne gibi bir
rol oynamtr?
5. Tek sesli mzik, Cumhuriyet dneminde, devlete niin
horlanmtr? Bu mziin bugnk sorunlar nelerdir? Mzii

534

mi /deki "Ar ab esk " olay hakknda c dnyorsunuz?

6.
Batl "oksesli" mzik, Trkiye'ye ne zaman ve nasl gi
rer?
7 oksesli mzik, Trkiye'de, bugn balca ka ynden ge
limektedir?
8. oksesli mzikte, ilk "Trk beleri"nin iine hangi beste
ciler girmektedir? Bunlarn katklar ne olmutur? Bunlardan
Adnan Saygun'un eserleri ve grleri hakknda bilgi veriniz.
"kinci Kuak" bestecileri iinde kimler yer alr? Her birinin ei
limlerini belirtiniz.
9. oksesli mziin, Trkiye'de, bugne dein geliiminden
karlacak genel sonu nedir? Gelecek iin ne yapmal, nasl bir
"kltr politikas" izlemelidir?

535

BLM IX
MZAH VE KARKATR
K ltrm zn en zengin alanlar arasndadr m izah ve
karikatr. ok eski ve derin bir m izahm z var. K arikat
rm z ise, zellikle son yllarda byk gelim eler kaydet
mitir. M izahm z gibi karikatristlerim iz arasnda da
uluslararas hretler yayor bugn.
M ZAH
M izah deyince e anlalr?
Tarihte, hem en her lkede m izahn ahland dnem
ler vardr. rnein eski Y un an'd a gldrnn babas
A ristfanes, Seluklularda N asrettin H oca, Fransa'da M o
liere, bizde M arko Paa dnem leri, m izahn ahland,
doruuna vard zam anlardr.
N edir bu dnem lerin zellikleri?
- A ristofanes'in yaad ortam a yle bir bakalm : Perikles iktidarnda Atina altn an yaam t. O nun l
m nden sonra, yalnz kendi karlarn dnen arlatan
lar, m ark soylular iktidara geer. Atina halk da yoksul
lua der onlar iktidardayken. Bir yandan sparta'ya
kar sava krkleniyor, A tina halk ar ordu h arcam a
lar yznden byk skntlara giriyor; te yandan da
halka bask artyordu. H alktaki, Perikles dnem inin altn
a ans, gelecek iin zlem i olup kar.
te, dnya gldrsnn babas A ristfanes, byle
bir ortam da lm sz m izah eserlerini yaratt.
- N asrettin Hoca dnem inin ortam n ele alalm : Sel
uklu hkm dar I. A laettin K eykbat zam annda (12201237) lke zenginlem i, grkem li antlarla sslenm iti.
Seluklu Trkleri tarihlerinin en ileri aam asna varm 537

I
lar, stn bir uygarlk dzeyine ykselm ilerdi, i. Alaettin
K eyk bat'tan sonra, o gcn birikim inin etkisiyle Selu k
lular bir sre daha parlak yaam srdler. Am a bu d
nem de, gittike zenginleen ynetici snfla yoksul halk
arasndaki ayrm uurum lat; bu arada am ansz, kyc
M ool akm lar lkeyi sarst. Seluk beyleri, karlarn, kz
larn bile, igalci M ool kom utanlarna sunm aya balad
lar. Bu knt, bu kokum uluk iinde halk, eski altn a
n gelecein zlem i olarak duyuyordu.
N asrettin H oca, ite byle bir ortam da yaam , N as
rettin H oca fkralar ad altnda toplanan o byk halk m i
zah byle bir ortam da olum utur.
M arko Paa'm n kt dnem e gzlerim izi evirelim :
Bir M ustafa Kem al kyor... Trk halk, dnya tarihinde
ilk kez, sm rc em peryalistleri yurdundan kovup ba
m szlna kavuuyor. K uruculuk ve yapclk balyor.
Y oksulluk vard, am a gelecee de um ut vardr. Bir bakm a
C um huriyet'in altn adr o yllar. Sonra ne olur? II.
D nya Sava sonunda, savaa girm em i T rkiye'nin yok
sulluu, zorba ynetim , karaborsa zenginleri, halk kan a
lyor. Ve dnyaya, em peryalizm e kar savata ilk zafer
rneini veren Trkiye, Trum an doktriniyle A m erika'ya
balanyor. stanbu l'un igalinde Yunan, Fransz, ngiliz,
bayraklar aslan Beyolu'nda, bu kez "VVellcome U. S.
N av y ", "Fresh B eer", "N ice G irls" levhalar aslm tr.
te M arko Paa m izah, byle bir dnem in rndr.
im di bu b y k m izah dnem lerini incelediim iz za
m an, ortaklaa u benzerlii grrz: Halk, daha nce bir
altn a yaam tr ya da yaanm bir altn an yk
sn nceki kuaklardan dinlem itir. Bu altn a y aa
m ya da dinlem i olan halk, ynetenlerin ar basks al
tndadr ve skntlarla kvranm aktadr. G em iin bir tatl
d, gzel bir ars olan o altn a, gelecein de bir
um udu, bir zlem i olur. Bu durum da halkn yapaca iki
ey vardr: O eski altn a yeniden gerekletirm ek iin,
buna engel olan baskc, zorba iktidara bakaldrm ak; b u
na olanak bulam azsa, silaha sarlp devirem edii iktidar
iinden rtp ykm ak iin, onunla alay etmek!
Silahn yerine m izah kullanm ak yani.
538

M izah, daha dorusu b y k m izah ve m izah, toplum larda ite byle ortam larda doar ve ok nem li bir
grev yklenir.
Trkiye'de mizahn geliim i
T rk h alk edebiyatnda, yazl eserlerle birlikte szl
gelenekte de, gnm ze dein sren, zengin bir m izah b i
rikim i vardr.
"Fk ra la r", geni yer tutar bunlar arasnda.
Nasrettin Hoca bata olmak zere, Bekri Musta
fa'nn, ncili avu'un fkralar, hele hele Bektai fkra
lar... Seyirlik oyunlar da (Karagz, Ortaoyunu), bt
nyle mizaha dayanan gsterilerdendir. Bunlarn hepsi
de halkmzn, yaam ve toplum koullan karsndaki
alayc tutumunu, yer yer fkesini, giderek hncn dile ge
tirirler.
Gldren, ama gldrrken de dndren eylerdir
bunlar.
D ivan edebiyat da, m izahta zengin rnekler ortaya
koym utur.
Bunlar incelik tayan gldrc hikyelerden, svme
biimindeki yergilere dein eitlidir. lerinde ancak yer
yer mizah esi tayanlar bulunduu gibi, dorudan
doruya mizah amacyla yazlm manzum (eyhi'nin
Harnamesi, Delbirader'in Cernane'si, Nef'i'nin Siham
Kaza's, Galip Paa'nm Mutayebat Trkiye'si vb.), mensur
(Lmi'nin Nefslemrname'si, Tfli'nin Sansar Mustafa's,
Ebubekir Kni'nin Hrrename'si ve mizahi mektuplar
vb.) eserlerle, halk fkralarn toplayan derlemeler (Nas
rettin Hoca fkralar, tiryaki ve sarho hikyeleri, esnaf hi
kyeleri, vb.) yer alyordu.
T anzim at'la beraber, Bat etkisindeki edebiyatn geli
m esine ayak uydurur m izahtaki gelim e de. Siyasal olayla
r (Ziya P aa'nm Zafernam e ve erhi adl eseri), tre ve dav539

ram lar (Ali Bey'in Lehe tl Hakayk') yergi konusu yapan


eserler, bu gelim eyi hazrlar. Diyojen dergisinden balaya
rak, m izah dergileri de bu gelim eye yardm c olur.
N e var ki, ada Trkiye, bunalm larla doludur ve m i
zah da iktidarlarn gznde korkutucu bir silahtr. yle
olduu iindir ki, istibdat dnem i, sava yllar, Cum huriy et'in ilanndan sonra stikll M ahkem eleri'nin faaliyette
bulu nd u u yllar, skynetim yllar, tek parti basksnn
younlat dnem ler boyunca m izah, bask altnda tu
tuldu. yle de olsa m izah, Trkiye'de, evresini ve ieri
ini genileterek ve zenginletirerek, dar evrelerden ge
ni kitlelere, kiiselden sosyale, elendirici olm aktan
uyarc, bilinlendirici olm aya doru geliti.
Bu gelim eyi bu g n de srdrm ekte...
M izah hikyesi, mizah roman, yergi ve talama
M izah hikyesi, m izahn en yaygn trlerinden biri
dir. G eleneksel T rk m izahnda fkralarn bazlaryla,
m eddah hikyeleri bu tre girerler.
M odern Trk edebiyatnda bu trn ilk baarl rnek
lerini, H seyin R ahm i G rpnar ile A hm et Rasim ver
m itir.
Bu iki yazar, yerel yaam gereki izgilerle dile geti
rirken, gln tiplerin, gldrc durum larn zengin r
neklerini de ortaya koyuyorlard. M izahlar -g e n i ld e - tre ve geleneklerin eletirisiyle bo inanlarn y ergi
sine ynelm itir. m er Seyfettin'in, sosyal eletiri nitelii
tayan m izahi nitelikteki hikyeleri, zellikle artc so
nulara balanarak sonulanm aktayd.
Daha sonra bir baka kuak yetiecektir mizahta: Sermet Muhtar Alus, Ercment Ekrem Talu, Osmanl mparatorluu'nun son gnlerindeki yaam ve geleneksel mi
zaha giren taklit elerini; Osman Cemal Kaygl kendi
evresine ynelen canl gzlemlerini mizah hikyelerinde
kullandlar. Bu arada Refik Halit Karay, "hafif mizah hi
kyesi" tipinin yerli rneklerini verir.
Birok mizahlar onu izlemitir.
540

II.
Dnya Sava sonunda, gereki ve toplum cu yeni
bir m izah hikyesi tipi gelim eye balar: Bu hikyede sos
yal olaylar ele almyor, kklerde geen hayal servenlerin
yerini, halkn gerek yaam alyordu. Sabahattin A li'nin
rneklerini verdii gereki hikye anlayn, Aziz Nesin
ve Rfat lgaz m izah alanna uyguladlar.
Bizde, gereki ve toplum cu m izahn kurucular bu iki
sidir aslnda.
Hele, A ziz N esin'le, T rk m izah u luslararas bir deer
kazanr.
O nlar, ayn anlay gelitirerek, Hseyin K orkm azgil,
V edat Saygel, M uzaffer Izg gibi yazarlar izledi. A dnan
Veli Kank, Blent Oran, Y aln Kaya, O ktay Verel... M i
zah hikyesi geleneindeki deiik kaynaklara uzanan et
kilerle hikyeler yazdlar. Suavi Salp'in K aragz sanat
geleneine balanabilecek bir anlatm kullanan, anlam s
zn, sam ann m izahn veren hikyeleri de dikkate deer
rnler arasndadr.
-M iz a h hikyeleri, giderek daha geni apl ve srekli
bir tr gelitirir: M izah rom an ortaya kar.
Trk rom annn byk tem silcilerinden H seyin R ah
m i G rpnar, m izah esine geni yer verdii rom anla
rnda, trn ilk ve en baarl rneklerini ortaya koyar.
Daha sonra, m izah yazarlarnn byk ounluu bu t r
de eserler vereceklerdir.
M i/,ahin m anzum tr olan yergi ve talam a'm n ilk
akla gelen tem silcisi, kukusuz air E ref'tir.
Trn, C um huriyet dnem indeki balca tem silcileri
arasnda N eyzen Tevfik, Fazl A hm et Ayka, H alil N ihat
Boztepe, N ecdet Rt Efe, m it Y aar O uzcan, vb. say
labilir.
DA H A O K BLG
Semih Balcolu - Ferit ngren, 50 Yln Trk Mizah ve Kari

katr, stanbul, 1973.


Aziz Nesin, Cumhuriyet Dneminde Trk Mizah, stanbul,
1973. Trkiye Ansiklopedisi (1923-1973), "M izah" maddesi.

541

OKUM A

A ZZ N ESN N M ZAH A N LA YII


-

Dnyann en nl mizah yazarlarndan birisiniz. Sizi m i

zaha ynelten i ve d etkenler nelerdir? Mizah yazarlar hangi


ortamda yetiir?
Otuz yldan beri mizah yazmaktaym. Beni mizaha ynelten
i ve d etkenlerin neler olduu konusunda, ancak Nasrettin
H oca'y incelemeye giritiim 1958 ylndan bu yana dnme
ye baladm.
...Mizah deyince halk yararna ilevi olan grevci mizah
anladm batan sylemeliyim.
...Beni mizah yazarlna iten etken, o gnk ortamn koul
laryd. Ksaca unu syleyeyim; genellikle yoksunluk ve yok
sulluk yaamndan gelen bir kzgnlk, fke, bir hn alma bi
imidir mizah. Tannm mizahlarn yaamlarn incelersek,
bunlarn rahat ve normal yaam srmediklerini, dar geitlerden
geip ok zor yerlerden geldiklerini grrz: "arlo, Mark
Twain, Bernard Shaw, Molire, O. Henry, ehov, Zoenko,
vb." Rahat bir evrede, normal koullarda yetien, varlkl aile
lerden gelen insanlardan mizah kamaz. Her zorluk, her ac
eken ille de mizah olamaz elbet, ama bu ar koullar kiinin
mizah yeteneini gelitirir.
Yukarda anlatmaya altm mizah ortamyla, mizah yete
nei olan kii denk derse, bir zamana gelirse, o zaman mizah
nem ve deer kazanr. Dnyada mizah yazarnn az olmas,
mizahnn az yetimesinin balca nedeni budur. Her zaman,
d ve i etkenler, yani mizah yetenei olan kiiyle mizah orta
m denk dmez.
Mizahnn yetimesi iin gerekli bireysel kouldan da anla
laca zere, mizah bir ykclktr. Mizah, kzgnlklarn,
nefretini, kinini, fkesini, hncm, bilinli bir biim de gerekten
yklmas gereken hedefe yneltebilir ve mizah silahn halk ya
rarna kullanabilirse, bir olumlu ykc olur. Bunun tersi, inan

sz alayclktr, her eyi ykclktr; bu olumsuz ykcla en iyi


rnek Pitigrilli'dir. Haincesine zeki, ama olumsuzluu yzn
den byk mizah deildir. Marcel Aym ise, hedefini bilen
mizahdr.
542

- Bugne dek yzleri am hikyeniz ve her hikye kitab


nzn birok basm var. Bu denli verimlilii ve yaygnl neye
balyorsunuz?
Verimliliim, sanrm, zamanm ok iyi deerlendirmeye
almamdan ileri geliyor. Btn yaamm, yazarlma gre
ayarlanmtr. Bir; kincisi de, yaammn her ayrntsndan ya
zarlm iin yararlanrm.
...Yaygnla gelince, mizah genellikle kendiliinden yaygn
l olan bir sanat daldr. Mizah yazarlmda dnem vard.
lk dnemdeki imdi de srmektedir -amzdaki Trkiye'nin

topografyasn vermeye altm. Bu, u demektir: adalarm


olan yurttalarm, bu hikye ve romanlarda kendilerini gr
yorlar. Kendilerini gryorlar, demek pek doru olmaz. nk
hibirimiz bir mizah olaynn iinde kendimizi grmeyiz de, ya
knlarmz, tandklarmz, birbirimizi grrz. Okurlarmn
yazlarmda birbirlerini grmeleri, yazlarmn yaygnln sa
layan nedenlerden biridir. Bunun dnda, bu tr hikye ve
programlarm her dzeyde okurun anlayabilmesi iin zel a
ba gsteriyorum. Bu abam yznden, kimi hikyelerimin sa
nat dzeyini bilerek drdm bile oluyor.
...Bir de srekli olarak, ok kyclkla kendimi eletiririm.
Her kitabm yeni basmnda dzeltir, deitirir, sanki bir sona
hazrlanyormuum gibi, onlara son biimini veririm. Bu da
yaygnln nedeni olmaldr.
- Gnmzde bir yazarn gdml olmasn gerekli buluyor
musunuz? Sizce sanatn ilevi ne olmaldr?
nce kavram lar zerinde anlamaya varmalyz. Gdml
olmaktan ne anlyoruz? Gdmllkten sanatnn dnda bir
takm politikaclarn, ynetmenlerin sanata ve sanatya kar
malar anlalyorsa, ben buna karym. Ben gdmll, ya
zarn, sorumluluunun dorultusunda kendisine bir yol tuttur
mas diye anlyorum. Gdmllk, sorum bilincinin bir sonu

cudur. Ancak sorum bilincinden yoksun olanlar kendilerini gdmsiiz sanrlar ve onlar gdml olduklarndan habersiz ola
rak asl gdmldrler. Snfsal bilinci olan her yazar, ister-is-

temez gdml olduunu, kendi kendini gdmlediini bi


lir. tekiler, kendilerini gdmsz sanrlar, ama kendilerini
kimlerin gttn bilmezler. Snfsal bilince sahip bir yazar,
bir sanaty gdml klmak hibir politikacnn hibir ynet
543

menin haddi deildir. Bu tanma gre, yalnz yazarlar deil,

her aydn gdmldr, gdml olmak zorundadr: Gdm


l olmadklarn syleyenler de, kendi kendilerini gdmlemediklerinden, kendilerini bakalarnn gdmlediinin farknda
bile deillerdir.
Sanatn ilevi? Siz bana birer kitaplk konuyu, birer soru ola
rak ynelttiniz. Her sorunuz ok nemli. stelik bu konuda bakalarnnkine uymayan bir dncedeyim. Btn yanl anlal
malar da gze alarak, dncemi tek cmlede zetlemeye al
aym: Sanatnn kendini, kendi snfyla zdeletirmesi ko
uluyla, sanatn ilevi, sanatnn kendini dlamas, varlamas, ortaya koymas demektir; snfyla zdelemi olduun
dan, kendini anlatrken, snfn anlatm olur.
(Zeynep Oral, "A ziz N esin", M illiyet Sanat Dergisi,
say 45, s. 3-4,14)

SO RU LA R
1. Mizah deyince ne anlalr?
2. Trkiye'de mizahn geliimi hangi aamalardan gem i
tir? ada anlamda ilk mizah dergisi hangisidir bizde? Daha
sonra ad brakm baka hangi dergileri tanyorsunuz?
3. Mizah hikyesi, mizah roman, yergi ve talama trlerinin
zellikleri nelerdir? Bizde bu trlerde eser vermi balca yazar
lardan hangilerini tanyorsunuz?
4. Byk m izahmz Aziz Nesin'in mizah anlay nedir?
(Okuma parasn okuyunuz). Aziz Nesin'in, bu okuma para
snda, "gdm llk" ile "sanatn ilevi konusundaki dnce
lerine katlyor musunuz? Katlyorsanz niin, katlmyorsanz
niin?

K A R K A T R
Trkiye'de, karikatr, yz yan am tr.
K arikatrm zn gem ii incelendiinde, onu dem ok
ratik m cadelelerle i ie gryoruz. ada Trkiye'de
karikatr, hep zgrlkten ve dem okrasiden yana oldu.
ileli yaam da bata buradan geliyor.
544

Her siyasal ve sosyal olay karikatrm z etkilem itir.


O nun iin, karikatrm zn geliim ini anlatrken, yakn
tarihim izin nem li olaylarn da hatrlam ak gerekir.
A ada bu geliim i -tan n m karikatrcm z Tan
O ral'd an y ararlan arak - anlatacaz.1
Trkiye'de karikatrn douu
Bilinen ilk Trk karikatr, 1870 ylnda Diyojen dergi
sinde yaym lanm tr. T eodor K asap'm karm aya bala
d bu dergide, izgi ile m izah buluur.
D iyojen dergisi ve bu dergide yaym lanan karikatrler,
o gnk O sm anl ynetim ini eletiriyor; eitlik, zgrlk,
adalet ve M erutiyet'ten sz ediyorlard. Bu dergide, N a
m k K em al'in de -ta k m a a d la rla - yazlar yazdn biliyo
ruz.
K arikatr, bu dnem de "M eru tiy et"ten yanadr. yle
olduu iin de, m utlakyet ynetim inden karln al
m akta gecikm ez: Teodor K asap 'n dergisi birok kez ka
patlr, yeniden kar. Byle byle 183 sayya kadar ular.
Sonunda tem elli kapatlr.
M erutiyet yllarnda karikatr
1876'da M erutiyet ilan edilir ve bir parlam ento topla
nr. N e var ki, sorunlar tkenm i deildir. O gnlerdeki
karikatrlerde M erutiyet'in savunulm asna devam edil
diini, am a sregelen aksaklklarn ve basklarn da kya
sya eletirildiini gryoruz.
Bu dnem deki sert m izah, 1877'de 11. A bdlham it'i,
"M atbu at Kanunu Tasars"na, m izah dergilerinin yasak
lanm asn isteyen bir m adde koydurm aya gtrr. M iza
hn serbest olup olm am as, gnah saylp saylm ayaca
gibi ilgin parlam ento tartm alar yaplr. Geri tasar,
parlam entodan bu hali ile gem ez, m izah yasaklanm az;
am a, m izah dergilerine, karikatre pek gz de atrlm az.

1 Bkz. Tan Oral, "T rk Karikatrnn Yz Yllk Tarihine Ksa Bir Bak",
Yansma, say 33, 34, 35.

545

Teodor Kasap, yaymlad bir karikatr yznden,


buuk yl hapse mahkm edilir. O karikatrde, elleri,
ayaklar zincirle balanm Karagz resmi ve altnda da
"m atbuat kanun dairesinde serbesttir" yazs yer alyor
du. Bu cmle, aslnda 1876 Anayasas'nda bulunan bir
maddeydi.

1878'de, meclisin datlp Merutiyet'in sona ermesi ile


balayan mutlakyet ynetimi, karikatr iin gerekli olan
hogr ortamn da ortadan kaldrr. Mutlakyetin geliiyle,
yazl ve izili mizah lkeyi terk eder. Ne var ki, karikatrn,
zgrlk adna istibdatla sava durmu deildir. Karikatr,
M erutiyet yanls aydnlarla birlikte Avrupa'ya geer.
M utlakyet dnem inde, T rkiye'de tek karikatr iz
dirm eyen A bdlham it, o gnlerde btn A vrupa karika
trclerinin ba tiplerinden biri olup kar. Jn Trklerin
ynlendirdii m izah dergileri, A bd lham it'e iddetle m u
halefet ediyor; dncelerini A vru pa'd a ve T rkiye'de
yaym aya alyorlard. Bu etkili yayn, A vrupa'da gnn
konusudur.
K arikatrc Cem , ite bu ortam da yetiir.
Cem, ad geen mizah dergilerinde, gl izgileriyle
sert eletiriler yapmakta; Abdiilham it'i, saray ve mutla
kyet ynetimini alaya almakta, rejimin hogrszl
ne kar kmaktadr.
O gnlerin karikatr, onun damgasn tar ve oun
lukla "Cem D nem i" diye anlr karikatr tarihimizde.

K arikatrc C em 'in katksyla da byyen m uhalefe


tin sonunda, 1908'de, ikinci kez M erutiyet ilan edilir. Ve
bir anda otuzdan fazla m izah dergisinin yaym a balad
grlr. Bu dergiler, istibdatm sona erm esinden doan se
vinci, zgrlk sevincini haykrm aktadrlar.
G lm eyen dncenin alt edilm esi, karikatrlerle k u t
lanm aktadr.
Bu arada Cem de A vrupa'dan dner ve Kalem dergisin
de izm eye balar. Cem , A bdlham it ile olan m cadelesi
ni srdrm ektedir. ttihat ve Terakki, C em 'in karikatie546

rini b ir e r p r o p a g a n d a arac o l a r a k i m p a r a t o r l u u n h e r y a
n n a y a y m a k t a d r .

N e var ki, A bdlham it'e kar -A v ru p a a p n d a - bir


karikatr kam panyas atran, karikatr bir silah sayp
destekleyen ttihat ve Terakki Partisi, iktidara getikten
sonra, m izaha ve karikatre kar baskya kalkm aktan
kendini alam ad. Ancak, "Batc bir anlayla" yayn ya
pan Cem , ttihat ve T erakki'yi eletirdii halde, kendisine
pek dokunan olm uyordu. O da partinin ileri gelenlerine
pek dokunm uyordu.
Bu dnemin nemli bir karikatrcs de Sedat Nuri'dir.
Sedat Nuri de, Cem gibi Avrupa'da yetimi ve ustalamtr. Karikatrlerinde daha ok sosyal konulan ile
yen Sedat Nuri, hicvetmekten ok gldrmeye nem ve
riyordu. leri adl bir dergi karan ve karikatrlerini bu
dergide yaymlayan Sedat Nuri, zellikle usta izgileri ile
kendinden sonra gelen karikatrcleri etkilemitir.
Bu etkinin olumlu sonulan gnmze dein izlenebilir.

kinci M eru tiyet'in sonlarna doru basklar yine yo


unlar; dergiler kapatlr, hogrszlk, glm eyen d
nce yeniden sarar ortal.
Bir sre sonra da hogrnn, glen dncenin hi
yaayam ayaca I. D nya Sava gnleri gelir ve byk
aclarla biter. m paratorluk dalm , paralanm ve pay
lalm tr. N e var ki, ayn gnlerde, yeni bir devletin de
tem elleri atlm aktadr:
K urtulu Sava balam tr.
Ulusal B am szlk Sava'rdan C um huriyete
K urtulu Sava'n n balad yllarda, igal altndaki
stanbu l'd a iki m izah dergisi vardr ki, ayr grleri sa
vunurlar ve birbirleri ile de atrlar: A ydede ile Gleryz
dergileridir bunlar.
Aydede dergisini Refik Halit yaymlamaktadr. Dergi
igalcileri, emperyalistleri tutmakta, Anadolu'da bam547

sizlik sava verenlere saldrmakta, alay etmektedir on


larla. lgin bir karikatrcs vardr derginin: R fk. Rfk, Anadolu'ya cephane ve para karan inanm kiileri
yarglayan stanbul mahkemesinde, ikenceciba olarak
da grev yapmaktadr.
Kar dnceyi savunan derginin ad Gleryz'dr.

Sedat Simavi karmaktadr. Giileryiiz, Bamszlk Sava'n desteklemekte ve Anadolu'da direnen insanlarca ka
plmaktadr.

Her iki dergi arasndaki bu m cadele, Ulusal Bam sz


lk Sava'nd a m cadele eden taraflarn birer yansm as
gibidir.
Bu dnem in izgilerinde Cem ve Sedat N uri'nin etkile
ri srm ektedir. K arikatrlerde izgi salam l ve resim
eleri ar basm aktadr.
Bam szlk Sava kazanlr, im paratorluk sona erer,
Cum huriyet ilan edilir, C um huriyet'in ilk yllarnda izi
len karikatrler, izgi ve m izah anlay bakm ndan, M e
rutiyet yllarndaki gibidir. Ancak, h arf deiikliinden
sonradr ki, C um huriyet karikatr yenilenm eye balar.
1928'de yaplan bu vaz deiiklii, yeni yazy renem eyenleri, olaylar izgilerden izlem eye yneltm itir.
Aydede dergisi, stanbul'un kurtarlm as, Refik H alit'in,
onun arkasndan da Rfk'nm yurdu terk etm eleri ile b a
sz kalm ; dergi kadrosunda bulunan Y usuf Ziya O rta
ve O rhan Seyfi O rhon, eski klyla ve yeni bir adla der
giyi srdrm eye balarlar: A kbaba dergisidir bu.
Cem ise, C um huriyet'in ilanndan sonra stanbu l'a ge
lir ve az sonra yeni harflerle Kalem dergisini karr. A n
cak, gen kuak, bu Kurtulu Sava kaana kar yle
bir saldrya geer ki, dergisini kapatm ak zorunda kalr ve
izm eyi de brakr.
Sedat Sim avi de, Giileryiiz dergisinden sonra, Karagz,
K arikatr ve Mizah dergileri ile C um huriyet m izahnda et
kinliini srdrr.
Cum huriyet dnem inin karikatrde yepyeni bir im za
s vardr: Cem al N adir.
Ve yeni dnem in en nem li im zas da odur kukusuz.
,548

Cem al Nadir (1902-1947), karikatr tarihim izde "g aze


te karikatrcl ii"n balatan izerdir.
Cemal Nadir karikatrnn, artk izgi ve ierik y

nnden, eski karikatrle hibir iliii kalmamtr. Cumhuriyet'le beraber deimeye balayan Trkiye'nin sos
yal yapsn srekli kendine konu edinmi grlr; insan
lar ve eyalar izimide ayrntl bir gerekidir. Cemal
Nadir izgiciliini, evre inceleyicilii ile birlikte gtr
mtr. Cemal Nadir, mizahn Doulu karakterini de iz
gilerinde yanstmasn biliyordu. Ve btn bu getirdii
yeniliklerle, lmsz tipler yaratmtr karikatrde.
Bata " Amcabey"i kim unutabilir?

Bu dnem in bir baka nem li izeri de R am iz'd ir.


Ramiz, dergi karikatrcs olarak belirmi ve daha
ok elendirici izgiler izmitir. Bir dergiyi batan sona
izgileri ile doldurabilen Ramiz'in "Tom bul Teyze ve Ss
ka D ay"s gnn sevilen tipleriydi.

1939'da dnya, yeni bir boazlam ann iine girm itir.


G en C um huriyet bu savata yanszln korum aktadr.
Ne var ki, lkede, faizm in zaferini um anlar az deildir.
Oysa, karikatr faizm e kardr ve bartan yanadr. Y u
nanistan' igal edip, snrlarm za dayanm bulunan fa
ist A lm anya'ya kar, C em al N adir yrekli bir karikatr
sava balatp, "b a r" savunm aktadr. Ve bu tutum u ile,
teki karikatrcleri de faizm e kar karikatr sava ver
m eye zendirir.
nem li zellii de buradadr bu dnem karikatrnn.
Bu yllarda Ratip Tahir, Togo, Salih, Necmi Rza, Or
han Ural gibi imzalardan baka; Sadi Dina, Semih Balcolu, Turhan Seluk, Nehar Tblek, Mim Uykusuz gi
bi yeni karikatrcler de ilk izgilerini veriyorlard.

11. Dnya Sava, sonunda faizm in yenilgisi ile sona


erer. Trk karikatr - zellik le Cemal N adir'in kalem in549

I
d e n - dem okrasiyi savunan izgileriyle sava yllarn ge
irerek 1946 ylm a varr. Bir yl sonra da Cem al N adir
lr. Sava sonrasnda, Trkiye, ok partili dem okratik
yaam a hazrlanm aktadr. II. Dnya Sava'n m byk sar
snts kadar, sava sonrasnn yaygnlaan dem okratik
grleri de m izah ve karikatrm zn serpilm esinde
balca etkenlerden olur. ok partili yaam a gei ve - g
rece de o ls a - genileyen zgrlkler, karikatrclere yeni
olanaklar salam aktadr.
D em okrasi bayra, yeni karikatrclerin ellerindedir
artk.
ok partililii douu ve D em okrat Parti iktidar
ok partili ortam da, sosyal konular rahatlkla yazlp
izilm ektedir. Sosyalist partiler kurulm u; sosyalist gaze
te ve dergiler yaym lanm aktadr. G erek gazetesinde Esat
Adil, Sabahattin Ali; T a n d a SertelTer yazm aktadr. Gerek
kapannca, yeni bir dergi, M arko Paa yayn alanna kar.
M izah dnyam zda uzun sre adndan sz ettirecek bir
d ergidir bu.
Btn sahte deerlere vuran dergi, ktye kullanm ala
r, karaborsaclar, harp zenginlerini konu edinen m izah
n srdrr.
H alk katlarnda ok tutulm aktadr; yle ki, tiraj gitgide
ykselir ve 60 bini bulur. Zam ann tek parti iktidar ile a
tt kadar, Ulusal ef politikasn savunan Akbaba dergisi
ile de atm akta ve iktidar tarafndan kapatldka M alum
Paa, M erhum Paa, A li Baba gibi yeni adlarla yaynn sr
drm ektedir. Bir keresinde teksir ile baslan dergiye "G tenberg m atbaasnda baslm tr" ibaresi konur. Zamann
iktidarnn M arko Paa'y lanetlem ek am acyla dzenledii
Ankara m itinginde, halk, iktidar gazetesini yakar.
R fat lgaz'n da girdii Marko Paa'da, kyden gelen
bir karikatrcnn gl karikatrler izdiini gryo
ruz: Bu sanat M im U ykusuz'dur. Uykusuz'un izgile
rinde, -T rk karikatrnde bir yenilik olarak- ilk kez "s
nf elik ilerin in sergilenmeye baland grlr.
550

1950'de CH P iktidardan der ve yerine D em okrat


Parti geer. 1950 sonras, karikatr dnyam zda yeni ve
hareketli bir dnem dir.
Basnda da bu oluum u destekleyen gelim eler vardr:
Bask teknii gelim ekte, gnlk gazeteler dolgun pazar
ekleri verm ektedir. Buralarda yerli ve yabanc karikatr
ler yaym lanm aktadr. A vrupa ve A m erikan karikatrleri
gazetelere, dergilere aktarlr. Bu, lkenin yeniden da
alm a siyaseti ve d yardm larn balam as olay ile de
koutluk gsterm ektedir. "R esim li rom an"larn yaym lan
m aya balam as da, izgili anlatm a yeni boyutlar kazan
drr. Ho M em o, Fato, N ilfer, Gngrm iler, Kahram an
Prens gibi izgi rom anlar, gazetelerin aranlan blm leri
olm aya balam tr. Bir sre sonra da yerli benzerleri ya
da onlar alaya alan yeni izgi rom anlar izilm eye balar.
te yandan, Cemal N adir ile gnlk gazeteye giren kari
katr gazetelerin birinci sayfalarna iyice yerlem ektedir.
Bu dnem karikatr "d em o k rasi" yanlsdr gene. G e
ricilik ve banazlk onun srekli boy hedeflerindendir.
Tek parti dnem i karikatrlerinde grlen "karabo rsac"
tipinin yerini, "p olitik ac" tipi ve soyut "p ah allk " konu
lar alm tr. izgiler, faizan dncelerle de dalgasn
geer; am a te yandan souk savan etkileri de grlr.
Sosyalizm e kar karikatrler de izilm ektedir. Bir sre
sonra basklar younlaacak; karikatrcler, "kom nizm
propagandas" yapm akla sulanacaklardr.
izgilerde ilk kez byk bir eitlilik ve zenginlik gze
arpar. Genel olarak izgide yalnla gitm ek, yorum layc
bir gzle izm ek, aratrc gelitirici olm ak, karikatrcle
rin ortak zellikleri arasndadr. Bu yeni kuak karikatr
cleri, Cem al N adir'in m iras brakt anlaytan yola k
m olm alarna karn, kendi kiiliklerini bulm akta gecik
m em ilerdir. Karikatr, izgi ile m izah yapm a sanat ola
rak nitelenm ekte ve o gne dein karikatrn altndaki ya
zda beliren m izah esini daha ok izgi stlenm ektedir.
Yeni karikatrde, izginin m izah ar basnca, izgiler de
bu am aca hizm et edebilm ek iin nitelik deitirir.
Bu da, karikatrn kendine zg bir sanat olm as yo
lunda nem li bir adm d.
551

K arikatrcler, karikatrn temel sorunlar zerinde


de aratrm aya, dnm eye ve yazm aya koyulurlar. K ari
katrn yeni b ir sanat dal olduu ve kalc olm asnn ge
rektii savlar ile srlr. M izahn, artk, ahlak kayglar
yerine, insann deien dnya ile m cadelesini konu edin
dii belirtilir. 1952'de, Turhan Seluk, Yeni stanbul gazete
sinde, "y en i karikat r" aratran yazlar yazar. Pazar P os
tas, Durum gibi dergilerde karikatrn sorunlar enine
boyuna tartlr. G len dncenin bu izgili silah, dei
en dnyada kendini yenilem esini biliyor; keskinliini,
vuruculuunu artrarak, glm eyen dnceye kar ile
vini srdryordu.
1950'den hemen sonra Karakedi adl bir mizah dergisi
yayna balad. Bu derginin tek parti ynetimine vuran
-gecikm i- mizah fazla tutmad. Daha ok renci haylaz
lklarn konu edinerek okullarda bir sre izlendi. Akbaba
dergisi ise, yeni karikatrclere zaman zaman sayfalarn
amasna karn, bu dnem karikatrne rnek gsterile
mez. Derginin genel politikas, gene iktidar yanlsdr ve
rtl denekten yeterince karln da almaktadr. Ksa
bir sre yaymlanan Deve ve daha sonra yaymlanan 41,5
dergileri, yeni karikatrn ilk rnekleri oluyordu.
1950 kuann bir araya geldii ilk nemli dergi ku
kusuz Tef olmutur. Gnlk politikadan ok, "sosyal ko
nular" ele alan bu dergi, karikatrn izgi ve konu ola
naklarnn genilemesine yardm etmitir. Derginin kapa
na gz atarsak yirmiden fazla mizah yazar, otuzun
zerinde karikatrc adna rastlarz.
Dolmu dergisi, ayn karikatrc kuan "demokratik
zgrlkleri kollama" grevi ile toplandklar en nemli
dergisidir bu dnemin. Dolmu, daha sonra Karikatr ady
la yaynn srdrecektir. Yine ayn gnlerde Ta adyla
baka bir mizah dergisi de yayma balar. Daha sonra bu iki
dergi birleerek Ta-Karikatiir adyla yaymlanr. Burada
otuzun zerinde karikatrc adna rastlarz.
ok partili dzen, byk siyasal tartm alara neden
olur. Z am an zam an sertleen bu tartm alar karikatrlere
552

de yansr. Giderek eletiriler hogr ile karlanm az ve


m izahla karikatr basklarla bir kez daha sindirilm ek iste
nir. D ergiler toplatlr, karikatrclerden hapsedilenler
olur. DP iktidar sallanm aktadr.
Sallanr, sallanr ve der sonunda.
27 M ays ve sonrasnda karikatr
27 M ays hareketi ile beraber Trkiye'de yeni bir dnem
balar. Bu dnem karikatrlerinde artk parti atm alar
nn ikinci plana atldn, yerine "sosyal konular'Tn daha
fazla izgiye dkldn ve anayasal zgrlklerin sa
vunulduunu gryoruz. nceleri, -e sk i dnem in kalnt
larna o gnlerde taklan a d la - "ku yru k lar" ve drlen
iktidarn ba karikatrlere konu olur. T ef dergisi, bu yolla
yeniden yayna balarsa da etkili olam az ve kapanr. oa
lan yaynlar, deien konular ve 27 M ays'm getirdii -g
re ce - zgrlk ortam nda, birinci sayfa karikatrlerinin
gncellii artk okuyucu istem ini karlayam am aktadr.
Gazete patronlar da, kendi karlar gerei birinci sayfa
karikatrn gereksiz bulm akta ve karikatr, gazetelerin
birinci sayfalarnda yava yava silinm ektedir.
Gerekten 27 M ays'tan sonradr ki, sermaye evrele
rinin gzleri alm, kendi karlar ynnde bilinli bir
savaa girimilerdir. Bunlardan biri de, basndan dev
rimci karikatrcleri uzaklatrmak ya da denetim altna
alm ak olmutur.
Ne var ki, 27 M ays'tan sonra, sermaye evreleri gibi,
ii snf da kendi bilincine varmaya balamtr. Bu snf
atmas ise, karikatrclerin bulunduklar yerleri daha
belirgin hale getirir.

Sanayilem e hzlandka ii-iveren k on u lan karika


trn ilgi alanna daha fazla girm eye balar. lkede geli
en devrim ci grler karikatrlere de yansr. G revler, ii-iveren ilikileri, snf elikileri, em peryalizm konular
ilenm eye balanr; karaborsac tipinin, soyut pahallk
konusunun yerini, som ut b ir biim de "p atro n " alr. G aze
553

telerden patronlarn att karikatrn, duvarlarda afi o l


duu grlr.
Bu dnem de izilen karikatrn en nem li zellii,
h alkn karn savunm as ve sm rye kesin olarak kar
km asdr. Bir zellii daha vardr:
U luslararas planda da deerini kabul ettirir.
Trk karikatr, ilk kez 1957'de Bordighera'da yaplan
yarmada, Turhan Seluk'un izgileri ile Altn Palmiye
dln alr. 1960-1970 arasnda ise d yarmalarn bir
ounda ilk dereceleri Trk karikatrcleri alacaklardr.

Ve daha sonraki yllarda da srecektir bu baarlar.


Trk karikatrnn gc nereden geliyor?
Yz yl akn bir tarihten sonra Trk karikatr ve ka
rikatrcs iin sylenecek olan nedir?
Bata belirtilm esi gereken udur herhalde: Trk karika
trnn gc, izgi yeteneinden ok, dem okrat, ilerici
ve giderek devrim ci niteliinden ileri gelm ektedir.
Bu yanyla ulusaldr da o!
K arikatrde ulusal karakter, ne cam i-m edrese izerek,
ne K aragz-H acivat figrlerindeki izgilere, tiplere zene
rek oluur. Ne de m inyatrleri taklit ederek yaratlr ulu
sal izgi.
Sonra, bir yenilik de saylm az bu.
Kendi toplum unun deiim kavgasna katlan, kendi
insannn dertlerini, aclarn, isteklerini dile getiren, ken
di yurttalarnn eitlii ve zgrl iin sava veren ve
b u nu n iin izen karikatrcnn eseri "u lu sal" bir karak
ter tar.
Trk karikatrcs ise, bugne dein bunu yapm tr.
H ep halktan yana, zgrlkten ve dem okrasiden yana
olm utur.
Ve yeni im zalar, bu sanatn geleceine byk gveni
m izi tazeleyip durm aktadr: H aslet, bunlarn banda.
O unutulm az "K m en "i ile H aslet Soyz...

554

D A H A O K BLG
Semih Balcolu - Ferit ngren, "56 Yln Trk Mizah ve Ka
rikatr", stanbul, 1973.
Cumhuriyet Gazetesi 50. Yl Eki, "50 Yln Karikatr."
Ferruh Doan, "Cum huriyet Dneminde Karikatr", Milli
yet Sanat Dergisi, say 52.
Tan Oral, "Trk Karikatrnn Yz Yllk Tarihine Ksa Bir
Bak", Yansma, say 33, 34, 35.
Turhan Seluk, Sz izginin, stanbul, 1979.

Trkiye Ansiklopedisi (1923-1973), "Karikatr" maddesi.


OK U M A
TU R H A N SEL U K V E A BD LC A N B A Z
-

"izgi-Rom an" dediimiz sanat tr nedir? Hangi zellik

leri vardr? Toplumu ne ynde etkiler?


20. yzyl insannn youn alma dzeni, dinlenmeye, gez
meye, okumaya ayrd saatleri kstlam ve bu hzl yaama
zorunluu, okunmas ve izlenm esi kolay olan izgi roman tr
nn gelimesini, yaylmasn salamtr. Sinema, hatta tiyatro
tekniine pek yakn olan izgi roman gnlk gazetelerde, der
gilerde, kitaplarda izlemek amz insan iin, uzun zaman
alan yazl romanlar okumaktan ok daha kolay oluyor.
Bugn yaygn izgi romann okuyucusu, yediden yetmie
herkes oluyor. Sabk Am erikan bakan Trum an'n bu tr yayn
larn hastas olduunu okumutum bir yerde. Abdlcanbaz oku
yucular arasnda her snftan halkla beraber profesrler, ret
menler, sanatlar, airler, doktorlar, memurlar vardr.
Bo zaman romanlar, hikyeleri vardr. Toplum zerindeki
etkileri olumsuzdur, sanat deerleri de yoktur. Oysa roman ve
hikye vardr, toplum zerindeki etkileri olumludur, sanat de
erleri, demek istedikleri salamdr. izgi romanlar da byle
deerlendirmek gerekir... Akl, mekli, hafiyeli, kovboylu izgi
romanlar vardr ki, okuyup bitirdiiniz zaman neyi anlatmak is
tediini, demek istedii eyi bir trl anlayamazsnz... Ne ya
zk ki, bu tr izgi romanlar, dnya piyasasn a gibi rmler
dir. Yzlercesi arasnda bir Homemo "Lalabner"i bunlarn d555

mda sayarm. Astrix, Tenten, Red Kit'i de ocuksu olmalarna


ramen, izgi ve mizah ynnden ayrmak gerekir.
- Yerli izgi-romanlar arasnda, bugn Trkiye'de en yaygn
olan Abdlcanbazdr. Abdlcanbaz nasl dodu? Gnmzde
ki yaygnlna nasl ulat?
Abdlcanbaz 1958 ylnda Milliyet stunlarnda dodu. By
le bir tipi izmekteki dncemi "paraszlk" gelitirdi... "Para
sz yatl" Fruzan'la tantktan sonra paraya ihtiya duyulma
ya balad, ek i olarak da Abdlcanbaz seildi. Milliyet'te yayn
lanan "Turist Rehberi" servenine Aziz Nesin'le birlikte bala
mtk. O yazyor, ben iziyor, gelirini de blyorduk. Bu se
rvenden sonra Abdlcanbaz'm isim babas olan Aziz Nesin, i
lerinin okluundan olacak, vazgeti. Abdlcanbaz balangta
yalnzd, bir turist rehberi, bir Yeilam simsar, anasnn gz,
hatta kt bir tipti. Tek bama srdrmek zorunluunda
kalnca onu yeniden yaratmaya, karakterini yeniden izmeye
mecbur oldum. Abdlcanbaz giderek arnp salam bir kiilik
edindi. Daha sonra kartlar ve yandalar ile deiik karakterle
rin belirlendii bir kalabalk olutu onun evresinde...
Sanrm Abdlcanbaz'a duyulan ilgi yerliliinden, gelenek
sel kklerden renk almasndan (Karagz-Hacivat, Ortaoyunu
gibi) ileri geliyor... Bir izgi, bir slup aratrmas yannda, onun
dier izgi romanlara benzememesi, kendine zg anlatm, ken
dine zg izgi dnyas, ksacas bir slup edinmesine altm,
hl da alyorum. Bu zgn anlatmn bir bak as vardr.
Olaylar, sonular bu adan bakarak deerlendirmek, eletir
mek ve sonuca balamak gerekir... Karagz ve Hacivat'taki gibi
halkn iinden kiiler vardr Abdlcanbaz'da. Olaylar iinde bun
larn atmalar savunmalar grlr. Bizim halkmzn, insan
mzn atmalar, savunmalardr bunlar. Abdlcanbaz'm gn
mzdeki yaygnln bu niteliklerine balamak yanl olmaz
sanrm.
- Abdlcanbaz'm kiiliinin balca zelliklerini belirtebilir
misiniz?
Abdlcanbaz halktan bir kiidir. Deerlerinin, cevherlerini
yitirmemi bir halktan kiidir... iyiden, dorudan, haktan,
halktan yana olduu iin gldr. "Bizim insanmz"dr o...
Halkn karsnda, kendilerine halktan ayrcalk tanyan kiile
rin tarihi sre iinde elenmeleri, yok edilmeleri yannda, Ab556

dlcanbaz'n temsil ettii prototipin seilmesi, desteklenmesi,


devamlln salayan unsurlardan birincisidir. Sakin grn
ldr, fakat zamannda ve gerektirdiinde, nl Osmanl toka
dm en can alc noktaya vurmasn bilir. Halkn seven her d
rst ve namuslu kiide az ok Abdlcanbazlk vardr.
Bugne dek sregelen toplumsal gereki sanat dorultu
sundaki almalarnza katmay dndnz yeni olgular
nelerdir? Bu yeni olgulara dayanarak vermeyi dndnz
mesaj nedir?
Ben Abdiilcanbaz' kahramanlk tesi kaba kuvvetten g
alan, yozlam bir izgi roman trnden ayrp artmak iste
dim. Bir roman ya da bir hikye anlatmnn sanat deerini ka
tarak, bunu grafik sanatn izgi gcyle besleyerek kiiliini
bulmas yolunda altm. Elbette ki, bundan sonra da alma
larmda aamalar olacaktr. Bu gayretler izgi roman trn bir
roman gibi, bir hikye gibi, bir resim gibi kesin bir ekilde sanat
alanndaki yerine oturtmak yolunda, geliecektir. Bunun yann
da Abdiilcanbaz izgi romannn asl grevi imdiye kadar sre
geldii gibi toplumsal olaylar zerine eilmek, haklnn, eitli
in yannda, smr dzeninin karsnda olmaktr...
(Zeynep Oral, "Turhan Seluk",
Milliyet Sanat Dergisi, say 12, s. 3-7)
SO R U LA R
1. lk Trk karikatr hangi dergide yaymlanr? Bu dergi,
kime kar, neyin mcadelesini yapmtr?
2. Merutiyet yllarnda Trk karikatrn balca kimler
temsil eder? Bunlarn karikatr anlaylarndaki zellikler ne
lerdir?
3. Ulusal Bamszlk Sava dneminde, Aydede ile Gleryz
dergileri hangi grleri temsil ediyorlard?
4. Cemal Nadir'in Trk karikatrne katks nedir? Sosyal
sorunlar karsnda nasl bir gr tar? lmszletirdii tip
lerden hangilerini hatrlyorsunuz?
5. Marko Paa dergisi, hangi dnemde yaymlanr? Mizah an
lay nedir? Ve ne gibi etkilerde bulunur? Bu derginin byk
mizah ve karikatristlerinden kimleri tanyorsunuz? zellikle,
557

Mim Uykusuz'un Trk karikatrne getirdii yenilik nedir?

6.
1950 ile balayan dnemde, karikatr, gelimesinde ne gi
bi zellikler gsterir? Bu dnemde ortaya kan belli bal kari
katrclerden kimleri tanyorsunuz? Yine bu dnemde, nl
mizah ve karikatr dergilerinden hangilerini biliyorsunuz? Ei
limleri neler olmutur bunlarn?
7.1960'tan bu yana, Trk karikatrnde ne gibi gelimeler
gryoruz?
8. Turhan Seluk'un karikatr anlay nedir? nl izgi-romanmn ba kahraman "Abdlcanbaz"m nitelikleri nelerdir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
9. Gen kuak Trk karikatristleri arasnda kimleri tanyor
sunuz? zellikle Haslet Soyz, "Kmen"de, izgileriyle nasl
bir eletiriyi gelitirmektedir?
10. Yz yl aan tarihi iinde, Trk karikatrnn savundu
u balca deerler neler olmutur?

558

BOLUM X
MMARLIK, RESM VE HEYKEL
M im arlk, grsel sanatlarm z arasnda en eski ve kk
l olanlardan biri. D nya sanat tarihim izdeki yerim izi
zenginletiren de en bata o. R esim ve heykel ise - n ce
dinsel olm ak z e re - eitli nedenlerden dolay 19. yzyl
da giriyor lkem ize. Ve B at'd an geldii iin de, uzun s
re onun etkisinde kalyor. G rsel sanatlarm z iinde - b e l
k i- en ok ulusal olan m im arlk da, 19. yzylda Bat'dan
gelen etkiler altnda kalacaktr. A m a bir an gelecek, "u lu
sal" araylar balayacaktr bu alanda.
R esim ve heykelde de yle.
Bugn de, her nn eitli sorunlar arasnda biri, i
te o "u lu sa l" olan bulm ak...
M M A R LIK
T rkiye'd e m im arlk, slam -Trk m im arl, 19. y zy
la gelinceye dek, ilkin O sm anl ncesi bir aam adan ge
er. O sm anl devletinin kurulm asndan stanbul'un fethi
ne dein, nem li bir gelim e iine giren m im arlk, Fetih'ten sonra klasik an yaratacaktr. Am a, yalnz m i
m arlkta deil, hem en her alanda klasik yetkinlie vara
caktr O sm anl sanat.
19. yzylda bir deim e grlr m im arlkta: Bat, etki
sini gsterm eye balam tr. Bu etkiye kar "tep kiler"in yer
ald yeni bir gelim e iine girer m im arlk. O etki ve tepki
ler -b a k a sorunlarla b erab er- bugn de srm ektedir.
Klasik O sm anl m im arl
Bat A nadolu 'da ar ar oluan T rk toplum yaps
nn m im arlk alanndaki istekleri, O sm anllarda da, teki
559

beyliklerde olduundan farkl deil. O rhan Bey'in padi


ahlndan teye, h em en hem en btn yap tipleri ortaya
km ve klasik O sm anl m im arlna gtren farklla
m a, 14. yzyln birinci yarsndan kalkarak kendisini gs
term eye balam tr.
stanbu l'un alnm asndan sonra, O sm anl devleti, Do
u R om a'nn ardl olan yeni bir im paratorluk bilincine
varr. F atih 'in sz ve hareketlerinde byle bir bilinlenm e
nin dile geldiini gryoruz. Fatih, A kdeniz evresindeki
toplum lar] inceler, talyan sanatkrlarn arr, kendi
portrelerini yaptrr. Y enilikler yalnz resim de deil he
m en her alandadr. teki sanatlara oranla daha ok yerel
kanunlara uyan m im arlk, 14. yzyldan balayarak gs
terdii gelim eyi, stanbu l'd a "A y aso fy a"n m fatihler ze
rinde yapt gl etkiden sonra bsbtn hzlandrr.
Tarihi Tursun Beg, eserinde, "E y Suf, eer C enn et'i ar
yorsan, o A yasofya'd ad r" derken, bu etkiyi dile getirir.
stanbu l'un alnm asndan ksa bir sre sonra yaplan eser
lerin gsterdii u: M im ari kom pozisyon dncesinde
-d a h a nce b u lu n m ay an - "yen i boy u tlar" girm itir. Ve
bu nd an byle, Trk sanatnda grlecek gelim elerin asl
kayna stanbul ve onun iinde de saray olacaktr. Saray
evresinde gelien eilim lerin etkisi, sanatn rotasn belir
leyecek, -h e m e n her alanda olduu g ib i- m im arlkta da,
im paratorluun her yanm a "stan bu l'u n kurallar" gt
rlecektir.
T rk m im arl, klasik anda, evrensel deerde bir
yarat dzeyine varr giderek.
Bu mimari, Osmanl toplumunun uygarlk yapsnn
direkt ifadesi olarak da byk bir belgesel nitelik tar,
Osmanl tecrbesi, dnyann en uzun politik tecrbele
rinden biridir. Ve dnya uygarlnn douunu gren
topraklar zerinde, Akdeniz evresinde, btn gemi
uygarlklarn verilerini bir lde iererek ortaya km
tr. Bu kadar uzun bir deneyim sonularnn sadece onu
yaratanlarn mal olarak kalmas imkn yoktur. Osmanl
antsal mimarisinde grlen biim sel sentez, estetik, tek
nik ve tarihi nitelikleriyle, sadece Trk ya da sadece sla560

mi olm aktan karak, insanln byk sanat denemeleri


dzeyine erimitir .1

M im arlkta Bat etkisi ve Batllam a


O sm anl m im arl, bir tarih gelir B at'nm etkisi altna
girer, giderek "B atk lar." 19. yzylda, olanca aklyla
grlen bu olay, ne zam an balar aslnda?
O sm anl m im arlnda Batl etkiler, 18. yzylda, Lale
D ev ri'n d e kuvvetle duyulm aya balanm olm al...
Geri, 111. Ahmed'in ve vezirlerinin, Kthane ve s
tanbul'un baka yerlerinde yaptrdklar Fransz "Roko
ko" stilinden esinlenmi yaplardan gnmze hibir ey
kalmamtr. Ne var ki, 1730'da tahta kan I. Mahmud
zamannda, Avrupal sanatlar eliyle Avrupa "Rokoko"
ve "Barok" sanatlarndan aktarlarak mimarla giren e
itli motifler, klasik Osmanl mimarlnn btn dekora
tif niteliklerinin zlmesine ve -b ir daha grlmemek
zere- ortadan kalkmasna neden olmutur. Bu alacak
deime sonunda, eitli biimler, yerlerini, garip bir e
kilde yorumlanm "B atl" biim lere brakr.

O sm anl m im arlnn Batllam as sreci, 18. yzyl


da balar; 19. yzylda tam am lanr. lk b y k Batl yap
lar, asker binalardr. Ksa bir zam an sonra bunlara re
tim kuru m lan ile ilgili yaplar katlacaktr.
Ne var ki, Trk m im arlnn iine girdii bu sre, bir
"ith al ve k op ya" srecidir. yle de olaca akt. nk
B at'd an gelen biim , T rkiye'n in geleneksel kltrnde
bulunm ayan ve retilm esi olanaksz bir dncenin, tek
niin ve beeninin rnyd. Ancak, yeni gelen biim in
z, toplum yapsna yabanc kaldndan, dardan geti
rilenle onu srdrm ek durum unda olan bnye arasnda
srekli bir kartlk ortaya kar.
H em en her alanda grlen bu olay, m im arlk alannda
da gryoruz.

1 Doan Kuban, Trkiye Sanat Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1979, s. 189.

561

Mimarlk ilannda, ilk biiyk deiiklikler, Batl s


luplarn dorudan doruya uygulanmas ile ortaya kar.
A m pir", "neo-klasik " mimari rnler, 19. yzyl Ostnanl mimarlnn bata gelen sluplardr. Bunlarn ya
n sra, zellikle b y k saraylarn youn bir "dekorati-

vizm"e dtkleri grlr. D olm abahe Saray, buna bir


rnektir.
Osmanl mimarlnn son dneminde, zellikle ant
sal byk yaplarn yabanc mimarlarn elinden kt
dikkati eker. Bu mimarlar, Bat'da, kendi lkelerinde ge
erlii olan mimari akmn rneklerini Trkiye'y e tar
lar. Ve bata stanbul olm ak zere, im paratorluk toprak
lar stnde ilgin yaplar ykselir. Bu rnlerin yaratc
lar arasnda, bahcalar Gaspare Fossati, Valaury, Rai-

mondo d'Aronco, Jachmund'dur.


Ortaya kan mimari tablo, deiik etkilerle beslenmi bir
dnem i yanstr. Son Osm anl dnem indeki btn nemli
m im arlk rnlerine dam gasn vuran "uzlam aclk"tr as
lnda ve bir tarih gelecek, tepkiyle karlaacaktr bu.
1910'lardan kalkarak, Trk m im arlnda "ulusal ara
ylar" byle balar.
M im arlkta "ulusal araylar"
"M illi ed ebiyat" akm nn doduu kinci M erutiyet
yllar, m im arlkta da ulusal araylarn ortaya kt bir
dnem dir. Ziya G kalp'le balayan "T rk l k akm ",
sanatta, zellikle m im ari rnlerin biim leniinde de ken
dini duyurur ve baz T rk m im arlar, B at'daki gelim e
lerden uzak, neoklasik bir anlayla, klasik O sm anl din
sel yaplarnn dekoratif elerini kopya etm eye balar;
"ulu sal bir m im arlk" yaratm aya alrlar. Bu tr bir an
lay benim seyip uygulam aya girien yabanc m im arlar
da grlr. Ve bylece, ulusal m im arlk araylarnn ilk
dnem i balam olur.
Bu dnem in en nl mimarlar olan Vedat Tek, Mu
zaffer Bey ve Kemalettin B ey 'in yan sra, 1882'de kuru-

562

lin Sanayi-i Nefise Mekteb-i lisi'nden kan gen m i


marlar da bu akm n savunucusu olmulardr.

Birinci ulusal m im arlk dnem inde, Bat u zlam acl


ndan farkl olarak, ulusal bilinci yaratm ak am acyla Sel
uklu, zellikle O sm anl din ve eitim k u ram larn n m i
m ari elerini yeni rnlerde kullanm a yoluna gidilmi,
saak, pencere, stun balklar gibi m im ari elerin bi
im lenileri eskisinin -b ir an lam d a- yinelenm esi olm u
tur. U zlam ac bir tutum un ar bast bu dnem de "b l
gesel elere" daha fazla yer verilm esi olum lu saylabilir.
Ancak, bu dnem de, yap, m im arn yaratc gcn gs
terecek bir grsel eser olarak kabul edilm i, gereksinm eler
ile olanaklar arasnda tam bir denge kurulam am tr.
ada m im arlk tarihim izde, ulusal m im arlk arayla
rnn ilk dnem i 1910-1927 yllarn kapsar. kinci dnem
balam adan nce, araya 1927-1933 yllarn kapsayan ve
farkl bir m im arlk anlayn temsil eden bir parantez girer.
G erekten, 1922'den sonra, m im arlk, bir yandan eitli
am alarla yurdum uza gelen yabanc m im ar ve hocalarn
etkisiyle, te yandan Trk toplum unun sosyal yapsndaki
deiikliklerin altnda yeni bir grn kazand. o
u Alm an ve AvusturyalI olan bu m im arlar, eitim kurum larm zn ana eitim yntem lerini saptarken, bir yan
dan da uygulam alaryla Trk m im arlndaki birinci ulu
sal m im arlk dnem ini kapatp, daha ada, daha fonksi
yonel m im arlk akm larnn gelim esini salam aya alt
lar. Ksacas C um huriyet dnem indeki m im arln 19271933 yllar hep yabanc m im arlarn etkisinde geliti. C um
huriyet Trkiyesi'nin bakenti Ankara, Prof. H elm uth Jansen'in hazrlad plana uygun bir biim de gelitirilirken;
bunu, 1 9 2 7 'de A vusturyalI m im ar Prof. C lem ens H olzm eister'in Trkiye'ye gelii izledi. O dnem de yabanc m i
m arlarn Trkiye'ye arlm asnn balca nedeni, A nka
ra'ya "B a tl" bir bakent grnm kazandrm akt.
1927-1933 yllarnda uygulanmasna geilen - C u m h u r
bakanl Kk, Orduevi, Bakanlklar g ib i- temsil nite
likteki yaplarn grsel grnmleri, M imar Kemalettin ve

563

Vedat beylerin biim anlayndan ok uzaktr. Artk, s


lup taklitiliine son verilen bu dnemde, Trk mimarl,
yaplarda amtsal grnn ar basmas, cephelerde kes
me tan egemen oluu, giri blmlerinde stun dzenle
meleri ve daha bir yn biimsel elerle nitelik kazan
yordu. Ancak, 1927'den sonra mimarlmzda bagsteren deiikliklerin en nemlisi, biimlendirmede uluslar
aras bir znelliin egemen oluudur. Baka bir deyile,
mimarlmzda, ulusal ya da blgesel bir znelliin bi
imsel eleri braklm; bunun yerini, yabanc mimarla
rn uluslararas nitelikte saylabilecek, her lkede uygula
ma olana bulabilecek biimsel eleri almtr. zellikle
Clemens Holzmeister'in yaplarnda bu zellii aka g
rebiliriz. Holzmeister, uluslararas mimarlk tutum ve
davranyla daha sonraki kuaklar da etkilemitir.
T rkiye'ye gelen bu yabanc m im arlar, nceleri ok
olum lu karlanr, uygulam alar beenilir. Ne var ki, bir
sre sonra tepki balar kendilerine. eitli eletirilerin ara
snda, bu yabanc m im arlarn uygulam alarnn, yani ulus
lararas m im ari tutum un, ulusal duygular ve toplum un
yzyllarca gelim i estetik anlayn yanstm ad da yer
alyordu. Yabanc m im arlara kar gittike b y yen tepki,
1940-1950 yllarnda, yeni bir ulusal m im arlk akm nn
dom asna yol aar.
1930-1940 yllar arasnda ulusal mimarla bir "gei d
nemi" yaanr. Bu dnem mimarlar, yeniden eski Osmanl
klasik yaplarnn dekoratif elerine, sivil mimarln bi
imsel zelliklerine, hatta i dzenlemelerine bavururlar.
lk ulusal mimarlk dneminden farkl olarak, bu dnemde,
klasik Osmanl yaplarndaki kubbe ya da stun balklar
olduu gibi kopya edilmez. Bu mimari eler, daha ok
amaca uygun, "fonksiyonel" nitelikte kullanlr. Yine ayn
dnemde, 1937-1938 yllarnda Gzel Sanatlar Akademi
sinde hocalk yapan Bruno Taut, rencileriyle birlikte,
Cumhuriyet dneminde -belki- ilk kez, topluma dnk
projeler gelitirir. Btn bu almalar, 1940-1950 yllarnda
ki ikinci ulusal mimarlk dnemi gelimelerine temel olur.
564

1939'larn Alm an m im arl, T rkiye'deki ikinci ulusal


m im arlk dnem ini etkileyen etkenlerden biridir.
Gerekten, "millilik" anlaynn mimarlarmzca be
nimsenmesi ve sivil mimari uygulamalarda, klasik Osmanl motiflerinin yan sra antsal bir grnn ege
men olmas istei, o gnn Alman mimarlyla bir ko
utluk gsteriyordu. Gerekten Alman mimarl da, o
gnk rejimin gcn, milliyeti anlaym -am a oven,
rk, giderek faist bir milliyetiliktir b u - yanstmaya y
nelmiti. Kesme tan kullanlmas, stun dizilerinin d
zeni, mimaride insan ezen boyutlara gidilmesi, Alman
antsal mimarlnn balca zellikleridir o dnemde. Mi
marlmz biim asndan etkileyen bu tutum, o gnn
Almanya'syla olan siyasal ve kltrel ilikilerimiz y
nnden doald. Alman uzmancl da diyebileceimiz
bu dnemde, mimarlk eitimi yapan kurumlarmzdaki
ileri gelen yabanc retim yelerinin Alman ya da Avus
turyalI olmas, ikinci ulusal mimarlk akmn etkileyen
bir baka nedendir.
N e var ki, 1940-1950 dnem inde de, teki dnem lerde
olduu gibi, toplum gereksinm elerine bilim sel bir anlay
la eilinm em i, m im arlk sanat tek bir rn yaratm a ey
lem i olarak dnlm t. Ekonom i ve igc ynnden
ele alndnda, fonksiyonel olm ayan, dekoratif bir m i
m arln ulusal geliri olum suz biim de etkilediinin gz
nnde tutulm as, toplum gereksinm elerine dnk konut
sorununun T rk iy e'n in balca sorunlarndan biri olduu
nun anlalm as, ikinci ulusal m im arlk akm nn k
n hazrlayan belli bal nedenler olur.
Trk m im arlnda bugnk gelim eler ve sorunlar
kinci ulusal m im arlk dnem i sona erdikten sonra, m i
m arlm z en zgr dnem ine girer. Am a ynla sorunu
da ortaya karan bir dnem dir bu.
1950'lerden sonra, m im arlk eylem lerinde dikkati e
ken en b y k zellikler, nl m im arlarn eserlerinin r565

nek alnm as, byk apta sanayi binalar yaplm as, e


hircilik anlam alarnn hzlanm as, kam pus planlam alar
na arlk verilm esidir. Bu rnlerde, genellikle Le C orbu
sier, M ies van der Rohe, Frank Lloyd W right, W alter G ro
pius, Richard N eutra, Skidm ore, O w ings ve M erril gibi
iinlii m im arlarn etkileri grlr.
Trk m im arlnn bugnk sorunlarna gelince... Bu
sorunlar, bata "ken tlem e"n in dourduu sorunlarla ya
kndan ilgilidir.
nce, nedir kentlem enin dourduu sorunlar?
Bilindii gibi, Trkiye, 1950'lerden balayarak, "k rsal
etkenlerden kaynaklanan" bir "k en tlem e" olayna ta
nktr. Ky, kente g etm ektedir. Bu olay, ynla sorun
ortaya karm aktadr. Bu sorunlarn -P ro f. Ruen K ele'in
toplayc gryle2- balcalar unlar:
- Birinci sorun, T rkiye'd e kentlem enin tem el sanayi
ye dayanan, gelim eyi gereince hzlandran bir ynde
olm am asdr. retici gleri yeterince harekete geirem em ekten doan ve em ek-serm aye arasndaki sm r ile
devam eden bu salksz kentlem e, zellikle byk kent
lerde, daha ok zanaatlara dayanan, isizi ve gizli isizi
bol, hizm et kesim lerini kabartan bir sretir.
- kinci sorun, kentlem enin Bat A nadolu'ya ynelm i
olm asnn bir sonucu olarak, D ou-Bat arasndaki kent
lem e hzlarnn farkllam as ve Trkiye'nin batsnn
byk kentlere, uygarlk nim etlerine, doudan daha a
buk ve daha ok kavum asdr. Buna, "blgeleraras fark
llklar" ya da "blgeleraras dengesizlik" ad veriliyor.
- nc sorun, kylerle kentler arasndaki gelir ve
yaam dzeyi farkllklarnn gittike bym esidir. Ta
rm da ve tarm d kesim lerde kii bana den gelir kar
latrm as, ky-kent farkllnn ak bir gstergesidir.
- Son bir sorun olarak, kentlem e ile, ky-kent arasn
daki farkllklar -a z ok deim e ile - kentlere de tan
m akta; baz kim selerin -y a n l o la ra k - "kentlerin kyle
m esi ya da kasabalam as" adn verdikleri olay ortaya
km aktadr.
Ruen Kele, Trkiye'de ehirleme, Kim ut ve Gecekondu, stanbul, 1972, s.
40-41.

IJaka boyutlarda sorunlar da vardr kentlemenin.


O nlar da, kent imar planlarnn uygulanmasna, kent
sel fonksiyonlara arazi /.erinde yer ayrlmasna, kent es
tetiinin, kentin tarihsel ve doal deerlerinin korunm a
sna ilikin sorunlardr. Trafik dzensizlikleri, yeil ve
ak alanlarn yetersizlii, otopark gereksinmesi, hava
kirlenmesi ve bakm sz sokaklar gibi sorunlar da bu gru
ba girmektedir.

K entlem ede u iki gzlem de nem li ve m im arln


gelecei bakm ndan yaam sal nitelikte:
- Byk kentler iinde, yerlem e kararlarnda snfla
ma eilim leri, kapitalist gelim e ile birlikte glenm ektedir. Bugn, hem en hem en btn byk kentlerim izde, bir
kesim in dnyas, yaam ve yararlandklar hizm et dze
yi, teki kesim den btnyle farkl ikili bir grnm gs
terir. G ecekondu blgeleriyle, kentlerin zengin ve varlkl
blgeleri arasnda bu farkllk ok belirgindir. Kentlerin
iindeki gelir dalm farkllklarnn dolaysz sonucu
olan barnm a ve hizm et dzeyi farkllklar, gecekondu
blgeleriyle onlar dnda kalan konutlarda aka izlene
bilm ektedir.
Bunun gibi, artan arsa speklasyonunun da etkisi ile
dar gelirli kitleler, kentlerde ne konut sahibi olm aya, ne de
-g elirlerin e gre yksek o la n - konut kiralarn dem eye
olanak bulabilm ektedirler.
- T rkiye'd e bugne dein olagelen, dzensiz ve plan
sz bir kentlem edir. K entlem eyi, dzenli bir kentlem e
haline getirip kalknm aya yardm salam ak olana olm a
m tr. D oaldr ki, bu, m im arlk alanndaki gelim eleri de
etkilem ekte, yer yer "sap m alara" ve "yo zlam alara" g
trm ektedir Trk m im arln. Ne yapm al peki?
Batda, Sanayi Devrim i, kentlem e ve m akinelem e,
kendi stnln eski deerleri ykarak gerekletirdi.
Oysa, dnya, 20. yzyl sonlarnda, artk baka aam alara
gem ek istiyor ve bu arada -u z u n sre sav sak lad - eski
deerlerine de yeni bir gelecek yaratm aya alyor. Bu ba
n kuruluu ise, eitli sosyal ve siyasal sorunlarn da
zm yle yakndan ilikili.
567

Yeni dnem de tarihsel deerlerin artk bir "b t n "


oluturduu kavranlm akta; tek tek eserler ya da antlar
yerine tm tarihsel evrenin saklanp korunm asna all
m aktadr.
Y alnz tarihiyle deil, corafyasyla da.
B at'nm iki yz yldr yaad tarihsel deiim sreci,
T rk iy e'd e ve zellikle bir tarih m erkezi olan stanbul'da,
son eyrek yzylda btn boyutlaryla ortaya km tr.
stanbul, bird enbire b y k ykm lar ve deiim lerle kar
lat. 20. yzyl sonunda 8-10 m ilyon kiiyi barndracak
olan stanbu l'un yeni yrelere yaylm a zorunluu ortaya
kyor. Bu yeni yreler oluturulurken, tarihsel stan
b u l'u da -B o azii ile b irlik te - bir btn olarak alp koru
m ak, bugnk kuaklarn grevi haline gelm itir.
Ve onlar bu grevi yerine getirm ezlerse, ilerde uygar
lk tarihi ok ac bir dille bahsedecektir kendilerinden...
D A H A O K BLG
Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi.
Ernst Diez - O ktay Aslanapa, Trk Sanat, 1955.
Konur Ertop, "C u m h u riy et D n em ind e Trkiye'de Gzel
Sanatlar", Cumhuriyet Gazetesi'nin 50. Yl Eki.
Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
R uen Kele, Trkiye'de Yerleme, Konut ve Gecekondu, stan
bul, 1972.
"M im a ri M iras ve Tarihsel stanbul, D nenlerin Foru m u ",

Milliyet, 23 M art 1975.


Metin Szen - Mete Tapan, 50 Yln Trk Mimarisi, stanbul, 1973.

Trkiye (1923-1973) Ansiklopedisi, "M im a rlk " Maddesi.


Suut Kemal Yetkin, Trk Mimarl, Ankara, 1970.

OKUM A
G E M N A N IT LA R I K A R ISIN D A
T U TU M U M U Z NE O LM A LI?
B oaz yallar stne yazdmz bir yazy eletiren iki okur
m ektubu aldm. oktan beri d einm ek istediim bir konuya

568

yaklam gerekesini yarattklar iin okurlarma teekkr ede


rim. Boaz'daki eski yallarn yaklmasn ve yerlerine beton
apartmanlarn kondurulmasn! yermitim ben... Esentepe Blok
Apt. 52-10'da oturan Sayn Erdoan Grkan, bu tutumu benim
"halk kiiliime" yakt ramam ve "burjuva sanatndan te,
aristokrasi sanatnn yklmaya yz tutmu dkntlerini sa
vunmak 'steril' bir sanat aknn tepkisi deil midir?" diye sor
duktan sonra diyor ki:
" - Halktan bir tek kiinin bile mutluluu iin, denizi ve ky
lar insafszca parsellemi eski yallarn yann zevkle seyredi
yorum. Ya siz?"
Mudanya PK 4 adresini veren Sayn Samet Kvrm ise bu ko
nudaki fikrini yle zetliyor:
" - Yallar uygarln tankln yapt kadar Osmanllarn son
devirlerinin acl birer hatrasdrlar. Halktan kopuk bir snfn k
t ve hazin anlarn yanstyorlar. Yallar, halktan ald vergiler
le zevk ve sefalarn srdrenlerin yaantlarnn simgesidir. Yal
lara ve kklere baktka o snfa kar nefretim uyanyor."
Bu konuda geree yaklaabilmek iin nce u soruyu ken
dimize yneltmek gerekir:
Kkeninde smr yatyor diye tarihsel olan antlardan
nefret edeceksek, acaba sevebileceimiz bir tek uygarlk ans ve
kalnts bulabilir miyiz?
imdiye dek tm uygarlklar smr dzenleri stne ku
rulmutur. Bat Anadolu'daki gzelim tapnaklar, su kemerleri,
ak hava tiyatrolar, eski saraylar, Seluk ve Osmanl antlar
nn hangi biri bize smr dzenlerinden anlar tamyor?..
Msr'daki Ehramlar; klelerin ter, kan ve gzyalaryla yksel
di. in eddi, Ayasofya, Akropol, Versailles, Kremlin, Topkap... Tmnn harcnda smrnn eitli biimlerini grrz.
Ortaan ya da "uyan a"nm Avrupas'nda oluturulmu
kiliseler, sslemeler, saraylar, resimler, mzik paralar, heykel
ler, smr dzenlerinin uyumlarn yanstrlar bize...
Devrimci kiinin ncelikle bilmesi gereken, imdiye dek bili
min ve sanatn yeryznde smrnn hzl yrd odak
noktalarnda gelitiidir. Klelik, derebeylik ve kapitalizm a
larnda, hangi lke smry geniletmi, younlatrmsa,
orada uygarlk hzlanmtr. Sosyalistler bu yaln gerei iyi bi
lirler... Fransa'da, ngiltere'de, Almanya'da bilim ve sanat, o l
569

kelerdeki egem en snflarn smry evrensel boyutlara ka


vuturmalar nedeniyle ivmeli bir gelimeye kavumutur.
lk kez, 20. yzylda, insanlk, sm r u y g arlk larn d an sm rs z uygarla gei d n em in i yaamaktadr.
Bugn sosyalist lkelerde, tarihsel antlara ve sanat yaptla
rna olaanst bir titizlik gsterilir. arlarn saraylarna g zbe
bei gibi baklr Rusya'da... Dnyann hibir yerinde g rlm e
dik arkeoloji aratrmalaryla, on binlerce ant gn na ka
rlmtr. in'de... Ortaadan kalma kiliselerde, ressamlarn ya
ptlar yeniden deerlendirilmektedir Arnavutluk'ta... ster in
safsz derebevinin atosu olsun, ister acmasz Osmanl paas
nn yals, ister zalim imparatorun saray; sanat ve tarih deeri
tayan her katlm, tm insanln mal gibi korunur sevecen
likle, titizlikle...
Sevgi, bilgiden doar; nefret, bilgisizlikten... Devrimci, top
lum olaylarn doa olaylar gibi bilimsel yasalarla aklar. G e
miin toplumsal olaylarna, jeolojinin, biyolojinin, fiziin koul
larnda bakabilen bilim adamnn yrei, gemiin antlarna
nefretle dolamaz. Bugnk smrlere kar kavgamzla tarihi
mize kar sevgimizi birbirine kartrmayalm. Yedi Sekiz H a
an Paa'ya sosyalist olmad iin kzamavz ve tarihsel antla
rmz devrimci bilinciyle sevmezsek, ada insan olamayz.
Sevgi, insann insan oluunda bir b y k edir. ada bi
linle sevelim insanlar, sanatlar, tarihi ve doay... Gzelim bir
tarihsel ant sevemeyen, halk nasl sever? bir eski yaly y a k
makta deil, halk dzen iinde eski yalnn yerini ve ilevini
saptamaktadr.
(lhan Seluk, "Sevgi Bilgiden D oar",
Cumhuriyet, 25 Mart 1975)

SO RU LA R
1. Klasik Osmanl mimarl, ne zaman doar? Nelerden
kaynaklanr ve nasl bir dzeye varr? Klasik Osmanl m im arl
nn dou ve gelimesinde stanbul'un nemi nedir?
2. Osmanl m imarlnda "B atllam a" sreci, ne zam an b a
lar ve ne zaman tam amlanr? Bu srecin mimarlk rnlerinin
temel nitelii nedir? Ve ne gibi tepkiler uyandrr?

570

3. Mimarlm zda "lsal araylar" niin ve ne zaman ba


lar? Ve hangi aamalardan geerek, ne gibi sonulara ular?
4. M im arlm zda 1927-1933 yllarn kapsayan dnemin
zellii nelerdir? Ve nasl bir tepkiyle karlar?
5. kinci ulusal mimarlk akm ne zam an ve hangi etkenlerin
sonucu olarak doar? Olumlu ve olum suz yanlar nelerdir?
6. Trk mimarlnda bugnk gelimeler ve balca sorun
lar nelerdir?
7. Trkiye'de kentlemenin dourduu sorunlar nelerdir?
8. Gemiin antlar karsnda tutu m u m uz ne olmal? O k u
ma parasn okuyunuz.)

RESM VE HEYKEL
Resim
O sm anl kltrnde resim sanat vardr ve nem li bir
yer tutar. Bata, Batllarn "m in y at r" dedikleri eserleri
gryoruz. Sonra, eitli "fig ratif" resim ler: Y alboya
padiah ve ehzade portreleri, resim li falc kitaplar, tabasm as halk resim leri... Bu sonuncular, 19. yzyln ba
larnda bile, duyuta, gr ve teknikte gem i yzyllarn
slubunu srdrm ekten kurtulam azlar. M inyatr ise, 18.
yzyl sonlarna doru, Levni ve A bdullah Buhari ile son
szn syler.
19. yzylda, resim sanatm z yeni bir yn alr: Dou
resm inden Batl resm e dneriz. Am a kolay olm az bu.
Hayli beklem ek gerekir. A ncak, 19. yzyln hem en he
men ortalarndadr ki, Bat estetiine ve onun eitli tek
niklerine ynelen yeni Trk resim sanat doar ve eitli
aam alardan geerek bugne gelir.
a) ada Trk resminin douu ve geliim i
Bat gr ve teknii ile eser veren ilk ressam larm z,
asker ocandan yetim edirler: eker A hm et Paa, Halil
Paa, H seyin Zeki Paa, M iralay Ali Rza Bey, Sley
m an Seyit Bey.
ounun eserleri, A vrupa'd aki rneklerin hayli snk
yanklardr.
571

lk tannm sivil ressam m z da Osm an Hamdi Bey.


G l bir teknik, hikayeci ve gsterili bir akadem izm le,
O sm anl toplum yaam n -b ira z sahte bir pitoresk iin
d e - yanstm tr. O sm an H am di B ey'in bir nem i de u:
"S an ay i-i N efise M ektebi"ni o kurar ve gelitirir. Bu
okulda genler, geleneksel kurallara gre yetitirilir; daha
sonra renim iin Fransa'ya gnderilm eye balanr.
renim iin F ransa'ya gnderilip de I. D nya Sava'n n balam as zerin e yurda dnen bir blk ressam ,
Bat an lam nd aki resim sanatn T rk iy e'd e kk letirir
ler. B unlar all brahim , H ikm et O nat, Ruhi A rel, Nazmi Z iya, Avni Lifij, N am k sm ail ve Feyham an Duran'dr.
M odern Trk resm inin ilk tem silcileri ve ncleri bu n
lardr.
Yurda dndkten sonra, daha nce kurulm u bulunan
O sm anl R essam lar Cem iyeti'ne girerler. Bu gen res
sam larla deer kazanan ve gerek anlam na kavuan d er
nee, Sam i Yetik, Ali Cem al, Ali Sam i Boyar, T ahsin ve
evket D a gibi ressam lar da katlr.
lk sanat hareketleri, O sm anl Ressam lar C em iyeti'nin
evresinde toplanan bu ressam larla balar. lk gerek ser
gileri de onlar aarlar.
Btn bu sergilerde en belirgin eilim , bir eit "izlen im cilik"tir. 1914 dnem i sanatlarnn Trk resm ine ge
tirdikleri taze gr -y e n i teknik ve sanat anlaylarm zn
hayli deim i o ld u u -b u g n de, gcn ve arlm y i
tirm i saylm az.
1928 ylndan kalkarak, yeni gruplar ve km elem eler
balar Trk resm inde: 1928'de "M stakil R essam ve H ey
keltralar B irlii", 1 933'te "D G ru b u ", 1940'tan sonra
"Y en iler G ru b u " ortaya kacaktr.
V e hepsinin de kendine zg eilim leri ve sanat anla
ylar vardr.
Hadi Bara, Muhittin Sebati, Hle Asaf, Saim zeren, Turgut Zaim, Refik Epikman, Ali Avni, Zeki Kocamemi, Cevat Dereli, eref Akdik gibi sanatlar bir ara
ya getiren "Mstakil Ressam ve Heykeltralar Birlii",
572

1914 dnemi hocalarna kyasla, desene, tablonun izgi


yapsna daha ok balanarak bir eit konslrktivizm
yoluyla izlenimcilikten teye getiler. Bunlarn iinde Ali

Avni elebi ile Zeki Kocamemi'nin Trkiye'de modern


akmlarn kklemesi kavgasnda rolleri pek byk; Tur

gut Zaim ise, Trk resminde, ilk olarak Anadolu 'ya, ky


lye, kyle ilgili konulara eilen, onlar kendine vergi bir
ileyile canlandran ressam.

- "D Grubu"nu, '1933'te Nurullah Berk, Cemal Tollu,


Zekai Faik zer, Abidin Dino, Elif Naci ve Zht Miiridolu kurarlar "D G ru bu " gerekten ok canl, hareketli
bir sanat yaamnn domasna yol at Hepsi de ateli,
alkan, lkenin o zam ana dein grmedii "ad a"
resmi temsil eden kimselerdi. nceki dnemler, en az
seksen yl ncekini tekrarlarken. "D G ru bu " birdenbire,
yaanlan yllarn sanat grn yanstmak istiyordu.
Doaldr ki, bu allmam gr, sert ve geni tepkiler
yaratr. Grubun adndan yararlanan ucuz nkte dkn
leri, -vaktiyle edebiyatmzda Servet-i Fiinn airlerine
ve Fransa'da empresyonistlere yapld gibi - onlar " D e
liler G ru b u " diye anacak denli ileriye giderler. Konusu
olan modern sanat, hi deilse sanatlara anlalr hale
gelinceye dek urar. Daha sonra kendiliinden dalr.

Bedri Rahmi ve Eren Eypolu, Sabri Berkel, Eref


ren, Halil Dikmen, Arif Kaptan, Salih Urall, Nusret
Suman, Hakk Anl gibi ressam ve heykeltralar da bir
sre D Grubu sergilerine katlacaklardr
- 1941'de kurulan "Yeniler Grubu'nun belli bal tem
silcileri Nuri yem, Feruh Baaa, Avni Arba, Selim
Turan, Fethi Karaka, Turgut Atalay, Nejad Devrim,
Hamet Akal, Mmtaz Yener ve Agop Arad olmutur.
stanbul G zel S a n atlar A k a d e m is i'n d e Leopold
Levy'n in atlyesinde vetien bu gen ressamlar, lkenin
sorunlarna eilmek, bunu yaparken de Bat izlenimcili
inden kurtulmak gibi belirli bir izgi evresinde toplan
mlard.
Daha sonralar "Tavanaras Ressamlar", "Onlar

Grubu", "Yeni Dal Grubu" gibi topluluklar ortaya kar,


ama ksa srer mrleri, toplandklar gibi dalrlar.

573

Bunlarn yan sra, hibir gruba yanam am ya da ya


nam sa da uzun sre orada kalm am , belli bir estetik ya
da teknik etiketlenm eye uygun dm eyen ressam lar da
var. Ercm en K alm k, M alik A ksel, A liye Berger, Fikret
M ualla, A bidin Elderolu, kriye D ikm en, Leyla G am
sz, efik Bursal, H am it G rele byle sanatlardr.
b) Trk resminin bugnk tablosu ve sorunlar
Son on, on be yldr yeni adlar katld resim sanatm
za. lk gze arpan, danklk; belli ressam larn belli bir
grte, bir ynde toplanm am olm alar.
G nm zn Trk resim sanatnda -esk ilerin yan s ra orta kuak ve gen sanatlar olarak N eet G nal, Nuri
yem , Cihat Burak, N edim G nsr, O rhan Peker, Turan
Erol, Fethi K ayaalp, A bidin Elderolu, Cem al Bingl,
adan B ezeyi, O sm an O ral, Fethi A rda, H am it Grele
ilk akla gelen adlar.
Bunlar iinde Neet Gnal, Nuri yem, Cihat Burak,

Nedim Gnsr, Orhan Peker, Turan Erol -n e re y e gittik


leri, tuttuklar yolun aydnl b a k m n d a n - en ok dikka
ti ekenler. Yapmacksz, zorlamasz, "yapabildiini ya
pan" bir sanat onlarnki.
Gelecee brakacaklar byk miras da daha imdiden
belli...

Kiiliklerini kabul ettirm i daha baka ressam larm z da


var: Adnan ker, zdem ir Altan, Devrim Erbil, Diner Eri
mez, M ehm et Pesen, Gndz Gln, Kemal Bilensoy, Al
tan Grman, Nihat Akyunak, Reat Atalk, smail obanolu, Oya Katolu... Onlar ve teki arkadalarn, bugnn
Trk resminde hareketli, dinam ik kiiler olarak gryoruz.
Ya Balaban?
Balaban, bugn Trk resm inin "on su z olm az" sanat
sdr...
Trk resim sanat bugn nerededir? N erelere varm
tr? D nya grsel sanatlar iindeki yeri nedir? U luslarara
s bir varl, bir deeri var m dr?
574

Bu sorular yantlam ay -resm im izin bugn de yaa


yan byk u stalarn d an - N urullah Berk'e brakalm : Bu
sorular cevaplandrm ak dikenli yolda yrm ek gibi te
dirgin eder kiiyi. Trk resm inin uluslararas bir ne ka
vum u, sanat literatrne girm i tek kiiyi karam am
olm as deerini kltm ez bir kere. Duralm bunun s
tnde. ada deil, m odern resm im iz -k i bence balan
g noktas o ra d a - ancak 40 yanda, 1933'te 1973 ylna.
Bir eyin eskiliini anlatm ak iin 40 yllk deriz. Ama bu
40 yllk sre, bir sanatn dom as, gelim esi, kendini dn
yaya tantacak gce erim esi iin ne kadar ksa. M odern
ressam m z hibir gelenee dayanam am ak, ne aldysa Bat'dan alm olm ak dram iindedir. Eski Trk sanatlarn
dan, m inyatrden, yazdan, sslem e trlerinden, hal, ki
lim, inilerden alnacak ne vard? ok ey vard, nitekim
alnm aya, bir senteze varm aya baland, ama bundan 40
yl, 30 yl nce ne alnabilirdi? Trk ressam , 19. yzyl natiiralizm inden kurtulm u, dn rn olan Bat e i
lim lerini henz anlam am t. Bat'dan etkilenm ekten, Bat
ustalarn rnek alm aktan baka are yoktu. N itekim , bun
dan 20 yl ncesine bakarsak, D ufy'nin, Picasso'nun, Grom aire'in, Lhote'un m odern resm im izde hayli rencileri
ni grrz. renci szn burada "izley ici" anlam nda
kullanyoruz. Daha sonra bu belirli etkiler silindi, ama
Trk m odern resmi Bat'y uzaktan yakndan izlem eye
devam etti. Bugn ressam larm z arasnda belli bal iki
anlay seziliyor: Biri, bir ulusal, yresel sanat yapm a is
tei; teki, sanatn bundan byle uluslararas bir "fonksiyon alizm "e yneldii dncesiyle, resim sanatn her
trl yed ilik ten syrm a abas. Trk resim sanatnn
uluslararas bir krata varam aynn ya da en azndan,
uluslararas ne kavum u bir tem silci yetitirem eyiinin
nedenini bu iki anlayn ne gibi sonular verdiini ara
trm akla buluruz. Ulusal, yresel bir resim arayan sanat
larn kim ileri konuya verdikleri nem bakm ndan "salt
resirTden uzak, bir eit hikyecilik peindeler. Konudan
kurtulup plastik elem anlarn ngrld bir eit DouBat sentezi arayanlarsa, birincilerden ok daha ilgin so
nulara varabilm ekle beraber, sanatlarn snr dlarna
gtrebilecek bir olgunlua varam am grnrler. Kl
575

trel snrlarn gitgide yum uad dncesiyle plastik


sanatlarn uluslararas bir "an o n im "li e varaca kansy
la alanlar, A vrupalnn bugn de ho grm edii - n
k onlarda bu m odellerin byk ustalar v a r- bir izleme,
m odalara, hi deilse gnn akm larna bir uym a var. D e
m ek ki, bu iki anlayn, dncesinin tem silcileri, ne ka
dar da deerli kiiler olsa, Trkiye iin, dnya sanat lite
ratrnde yer alacak apa ulam deildirler. Am a bu,
yalnz resim sanatnda m ?"3
Resim sanatm zla ilgili bir baka sorun da u: Tekelci
serm aye, son yllarda, kltrm zn teki alanlarna ol
duu gibi, resm e de el atm tr. Resim sanatn, ressam la
r ihya ettiklerini ileri sren speklatrler, zel galeri sa
hipleri ve onlarla kar ilikisi iindeki tantm a yazarlar,
resim sanatm z ynlendirm eye balam lardr. Byle gi
derse, piyasada geerli resim trnn ne olduu konusu,
ressam n kendi zgr aratrm alarnn nne geecektir.
Ve iyi bilelim : Resim speklasyonu ne bir "k lt r h iz
m eti", ne de " z g n " bir olgudur. Resim alannda fiyat
patlam as olay, kapitalizm in genel bunalm nn Bat lk e
lerinde yaratt durum un lkem ize de yansm asdr.4
Heykel
Bat resm inden farkl da olsa, O sm anl kltrnde bir
resim sanat olm u.
Ya heykel?
Heykelin, bir sanat tr olarak, -g elim ek yle dur
s u n - doduunu bile grm yoruz. H eykelcilik, gem ile
ba en kopuk olan sanatm zdr.
Bata, heykelcilikle putataparl kartran dinsel y o
rum -d a h a dorusu y a sa k - engellem i bu douu.
Hseyin Gezer, konuya yle yaklayor: "slamln
kurulu yllarnda insanlarn kalplerine asl tanr inancn
' Nurullah Berk, "50 Ylda Resim Sanatm z", Trk Dili, say 266, s. 186-204.
1 Bu konuda ilgin iki yaz iin bkz. Canan ker, "Tekelci Sermaye ve Re
sim Sanat", Sanat Emei, say 25, s. 60-80; ayn yazardan, "M enkul Deer
O larak Resim Sanat", Sanat Emei, say 28, s. 21-35.

576

yerletirmek, ancak, orada daha nce taht kurm u olan


tanrlar kovmakla m iim kn olacaktr. Bu amala, put
heykeller lanetlendi, yok edilm esi gereken yaptlar olarak
ilan edildi. Ancak, akli bir din olan, zam ann gelimesiy
le ah km da deime olmas gerektiini neren slamiyet
gibi gereki ve ilerici bir din, zam anla bu h k m dei
tirebilirdi. Bu olmad. nk b y k liderler devresinin
kapanm asyla birlikte, bu aklc kurum kendi felsefesinin
stn ilkelerini yitirmeye, ekil iinde katlamaya yz
tuttu. Deil aa gre yenilemek, h em en hem en her ko
nuda deimelere, yenilemelere ilk kar kan o oldu.
Tutuculuun bayran o ekti."

H eykele din adna kar koyu, 19. yzyl sonlarna dek


srer. 1882 ylnda, "M ek teb -i Sanayi-i N efise-i ahane"
kurulur ve heykel, resm olarak retim program na girer.
Ve bylece o tarihe dein T rkiye'de heykeltra yeti
mez. M im arlkta bir Sinan', yazda bir H afz O sm an', bir
eyh H am dullah', bir K arahisari'yi; m inyatrde bir Levni'yi yetitiren toplum , heykelde kim bilir ne sanatlar
yetitirecekti!
Yolu kesilm i olan yontucu da, dehasn, m ezartalarnda heykelletirir yzyllarca.
Sanayi-i N efise'nin kuruluuyla retilm eye balanan
heykeltralk, resim gibi, sradan reticilere braklr nce.
Daha sonra, ilk Trk heykeltralar yetim eye balar: lhan
zsoy, arkasndan sa Behzat. A ncak M ahir Tom ruk'la,
Trk heykeltral stnde durulacak bir tem silciye kavu
ur. Yalnz u da var: Cum huriyet kurulup da, kurucusu
nun ve zaferlerinin anlar tunta ebedletirm ek istendiin
de, dardan heykeltra arm ak zorunda kalnr.
talyan Pietro Cannica, AvusturyalI H einrich K rippel, Josef T horak ve A nton H anak gelirler; stanbul, A n
kara, K onya, Sam sun, A fyonkarahisar ve teki baz k en t
lerde antlar dikerler.
Ne var ki, ou "N azi heykelcilii"n in uygulam asdr
yaptklar.5
Bu konuda ok ilgin bir inceleme iin bkz. Orhan Taylan, "Trkiye'de
Nazi H eykelcilii", Sanat Emei, 1978, say 1, s. 9-20.

577

Josef Thorak ile Anton Haak, Alman Nazilerinin


resm sanatlar idiler. Josef Thorak'n ad - g e n e kendi
gibi nl heykeltra Arno Breker ile b irlikte- " nc
Reich sanatnn temsilcisi, b y k u sta" olarak g em ekte
dir. Nazi sanat stne yaplan deerlendirmelerde, A l
m anya'd a bulunan "A rk ad alk" adl heykeli, artk Nazi
sanatnn simgesi haline gelmi. O nun A nkara'da Kz
lay'da - H a n a k 'la birlikte y ap t - o garip "Gven Ant",
Nazi sanatnn -y e rin i arm - bir rneidir.
Bir baka rnek olarak, K r ip p e l'in "A fyonkarahisar
Zafer A nt" her ynyle bir vahet, kin ve gaddarlk sim
gesidir.
Bu Nazi sanat etkisini, zellikle Atatrk figrl hey
kellerin pek ounda yllarca srdrr durur.

O nlardan sonra, heykelde, yeni Trk heykeltralar ye


tiecektir: Ratip A ir A cudou, Ali H adi Bara, Zht
M ritolu, N usret Sum an. Bat'da b y k ustalar yannda
alm , ileri grl, ada estetii kavram , grsel sa
natn yalnzca doay kopya etm ek dem ek olm adn an
lam sanatlardr bunlar.
C um huriyet'in gen heykel sanatnn ncleri de onlar
olur.
Gzel Sanatlar A kad em isi'nin 1936'dan sonra yeniden
dzenlenm esiyle B at'd an arlan byk ustalar arasnda
gelen nl A lm an heykeltra R udolf Belling, heykel b
lm ne yeni bir can katar. Bugn Trk heykel sanatnn
balca tem silcileri olan H seyin zkan, Y avuz G rey,
Sadi alk, H seyin G ezer, H akk A tam ulu, Zerrin Blkba, T urgut Pura, H akk K arayiitolu, Sadi zi g i
bi sanatlar onun rencileri olm ulardr. G enliklerinde,
doal olarak hocalarnn etkisini tayan bu sanatlar
m z, daha sonra kiiliklerini bulm u, vlm eye deer
eserlerle, yurdun eitli kelerini sslem ilerdir.
Yeni Trk heykeltralna katklarda bulunan baka
sanatlar da var: Kuzgun Acar, Alo Germaner, Sema

hat Acuner, Grdal Duyar, Tamer Baolu, Mehmet


Aksoy... D em ir heykelleriyle Saim Bugay; tahta, bakr,
al ve baz madenleri birletirerek yapt soyutlam ala

578

ryla Metin Haseki, modern akmlara yatknlyla Ferit


zsen ilgi toplayan sanatlar, Lerzan Bengisu, Gnseli
Aru, tahta ileriyle dikkati eken kadn sanatlarmzda.
Son yllarda, almalaryla, bir baka ad kendini ka
bul ettirir heykeltralmzda: Halk Tezonar.
Trk heykel sanat hangi noktadadr bugn?
Ve varsa sorunlar nelerdir?
A tatrk ve Kurtulu Sava'yla, devrim lerle ilgili pek
ok eser bugn illerim izde, ilelerim izde yer alm aktadr.
Bunlara birok sanatnn heykelleri, bstleri de eklenm i
tir. Byle olduu halde, kendi insanm zn bu eserlerle il
gilenm esi, bunlarn tadna varm as salanam am tr.
Bunun kusurunu yalnzca halkn sanat eitim indeki
eksiklie balam ak yanl olur. H eykel sanatm zn henz
gen b ir sanat olm asnn, ynn daha belirleyem em i
bulunm asnn da pay olsa gerek bunda...
D A H A O K BLG
Malik Aksel, Anadolu Halk Resimleri, stanbul, 1960
Nurullah Berk - Hseyin Gezer, 50 Ylda Trk Resim ve Hey
keli, stanbul, 1973.
Nurullah Berk, "50 Ylda Resim Sanatmz", Trk Dili, say 266.
Konur Ertop, "Cumhuriyet Dneminde Trkiye'de Gzel
Sanatlar", Cumhuriyet Gazetesi'nin 50. Yl Eki.
Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
Doan Kuban, Trkiye Sanat Tarihi, stanbul, 1970.
Osman ekerci, slam'da Resim ve Heykelin Yeri, stanbul, 1974.
Sezer Tansu, Resim Klavuzu, stanbul, 1974.
Trkiye (1923-1973) Ansiklopedisi, "Resim" ve "Heykel" Mad
deleri.
OKUM A
B R B A LA B A N SER G SN D EN ...
Her eyiyle somut, her eyiyle insana en yakn bir ressam Ba
laban. Onda dnceyle sanatsal eylem arasnda en ufak bir
579

uyumsuzlua,, kararszlk veya kukuya rastlamak olanaksz.


Her bir eseri insan ve toplum olgularn iddetle vurgulad
halde, hibir eserinde olguya, konuya yenilmilik gremezsiniz.
Ona gre konu bir zdr. Her z kendi kabuunu yapar, ya
ni kendi tekniini, kendi biimini getirir. Sanat konusunu yaar.
Konuyu yaamak ise onu iten kavramak, dnya grne ve ki
isel duyarla gre szgeten geirmek, damtmak demektir. Bu
nedenle Balaban, "san at yaantnn iz d m d r" der. B ne
denle sahici bir sanat olan Balaban'da sylev ve ieriklie kay
ma tehlikesi bir tutum zorunluluu olarak ortadan kalkmtr.
Neyi nasl verirse versin, onun eserlerinin mutlaka akt
temel ekim noktas, belirli ekonomik ilikiler iinde kavranan
ayaklar yerde insann yaam uradr. Bu urata zenli bir
an tatllyla dirilen kaygsz ocukluk vardr; ak vardr, h
zn vardr, toprak ve toplumla didime vardr; ama her eyin
nnde, bu urata, u m ut ve diren vardr. Her ey etiyle k em i
iyle, hzn ve umuduyla, ezilmilii ve direnme gcyle g
rlen som ut insana gre, yani size gre, bana, onlara gre l
kazanmtr. rnein K ro lu 'nd a allm b t n ller altst
edilmekte, zeki ve bilinli yeni bir insan ls getirilmektedir.
Artk insan ata gre deil, at insana gre boyut almaktadr. Ne
var ki, byle bir uygulamada, doal orann dna kmada, ka
rikatre d m e tehlikesi de belirir. Am a Balaban, yaptnn her
bakmdan bilincinde olan Balaban, lszle yeni bir dzen
getirmesini biliyor. nk dnceyi yayor, dnceyi yal
nzca kuramsal olarak deil hayalgcyle yayor, ona, onu ka
lc yapacak biimi vererek sluplatryor.
Fakat onda sluplama yoktur, nk o, zihinsel, duygusal
her yeni oluum a yeni bir sre olarak bakar. te G I ve G
II. Biliyoruz ki, o insanlar bizim insanlarmz, her eyleriyle,
ezilmilikleriyle, korkularyla, yklmlklaryla; birbirlerine so
kulularyla; birbirlerini araylaryla; birbirlerine destek olula
ryla, kalaryla; ayaklarn bu dnyann topraklarna btn
hakllklaryla baslaryla, ama daha ok ylmaylaryla, dire
nileriyle, salam umutlaryla, bizim insanlarmz. Bu insanlar,
biimlerini, m ekn d a bulunularn, bu giditen alyorlar. Sanki
yalnzca onlar deil, b t n evren g ediyor; evren ve insan hep
birlikte yayor sanki btn d uygulan. B u n u n iin de tek bir
ktleden oyulmular gibi; o ktlenin iinde, o ktleyle birlikte

580

geleceklerini mutlaka belirleyecekler gibi.


G'te, kendine zg iri biimini bulan yaam, ocuklarn
O y u n u 'n d a prl prl bir aydnlk iinde masallaveriyor...
teki tablolarda ise... Onun kurduu kom pozisyonlar sa
lam bir d am ar halinde, naklarmza dek iniyor. Tablolarnda
bu ortada bulu ma, bu evreyi seyrekletirip ortada youn bir
ekirdek oluturma, seccadelerdeki, hallardaki, kilimlerdeki
gbeklenmelerden alyor esinini. Buna turalatrma da diyebi
liriz. Btn eler gbei besliyor, bunun sonucu olarak da
yanlar seyrekleiyor, giderek salt a dnyor.
K y d e n K o p an la r'd a bu zellii daha bir belirginlikle gr
yoruz. Arlar gibi uuldaarak, bir btn, bir diren halinde ko
pup akan bu insanlar, yalnz k iindedirler. Bu teknik uygula
mann anlatm asndan da etkisi ok nemli. nk byle bir
kitle, tek bilek, tek g halinde a giden bu zlem seli, ancak
parlak bir gelecein yolunda yryebilir, [k, hibir figrn,
hibir motifin peini brakmayan k; devinimin anahtar, anla
tmn zem bereidir Balaban'da...
(Bedrettin Cmert, "B alaban'n Resimleri",
Yeni Ortam, 10 ubat 1975)

SO RU LA R
1. Osmanl kltrnde resmin zellii ve yeri nedir?
2. Batl resim, bizde, ne zaman ve nasl balar? lk temsilci
ler kimlerdir? Ressam O sm an Hamdi Bey'in Trk resmine asl
hizmeti nedir?
3. ada Trk resminde, 1914 dnemi ressamlarndan kim
leri tanyorsunuz? Bunlarn resim anlay ve Trk resmine kat
klar neler olm utur?
4. "M stakil Ressam ve Heykeltralar Birlii", "D G rubu",
"Yeniler G ru b u " hangi anlaylar temsil ederler? Bu gruplara
giren ressamlardan kimleri tanyorsunuz?
5. Bugn yaayan eskilerin yan sra, orta ve gen kuak res
sam larndan kimleri tanyorsunuz? Balaban kim dir ve resim an
lay nedir? (Okuma parasn okuyunuz.)
6. Trk resmine bugn egem en olan grler nelerdir? Sizce,
hangi gr daha yerindedir?

581

7. Tekelci sermaye, resim sanatmz karsnda ne gibi bir


tehlike yaratmaktadr? "Resim speklasyonu" denen olay, as
lnda neyi dile getirmektedir?
8. Bizde, 19. yzyla gelinceye dek, heykel yasann kayna
nedir? Heykel, bir "sanat tr olarak ne zaman ve nasl gelir
bize?
9. Cumhuriyet'in ilk yllarnda, dardan gelen heykeltra
lardan kimleri tanyorsunuz? "Nazi heykelcilii" nedir? Byle
bir anlayn Trkiye'de de uygulanmas olmu mudur? Olmu
sa, nce kimler balatmtr bunu? rnekleriyle aklaynz.
10. Cumhuriyet dneminin ilk Trk heykeltralar kimler
dir? Sanatlarnn zellii nedir bu heykeltralarn?
11. Rudolf Belling kimdir? Ve ne gibi yararlan dokunmutur
Trk heykel sanatnn geliiminde? Onun yetitirdii renci
lerden kimleri tanyorsunuz? Yeni Trk heykeltralna katk
lar olan baka hangi sanatlar biliyorsunuz?
12. Trk heykel sanat bugn hangi noktadadr? Heykeli kit
lelere gtrmenin ve benimsetmenin yollan nedir? Bu konuda,
sanatya ve devlete ne gibi grevler dmektedir sizce?

582

KAYNAKA*
1. G enel kaynaklar
A. Kadir, D nya H alk ve D em okrasi iirleri, 3 cilt, stan
bul, 1973-1980.
A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, stanbul, 1944.
Richard Alcock, Ksa D nya Edebiyat Tarihi (ev. . Ta
m er), stanbul, 1961.
Necip Alsan, am z 20. Yzyl, stanbul, 1969.
Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul, 1973.
M ax Beer, Sosyalizm in ve Sosyal M cadelelerin Tarihi
(ev. G. stn), stanbul, 1965.
J. D. Bernal, M ateryalist Bilim ler Tarihi (ev. Em re M arlal), 2 cilt, stanbul, 1976.
J. Bronow ski, nsann Ycelii (ev. F. O folu), stanbul,
1975.
John B. Bury, D nce zgrlnn Tarihi (ev. Durul
Bartu), stanbul, 1978.
Henri Denis, Ekonom ik D oktrinler Tarihi (ev. Atilla To
katl), 2 cilt, stanbul, 1973-74.
Emin Trk Eliin, Tarih Boyunca leri-Geri Kavgas, stanbul,
1967.
E. H. G om brich, Sanatn yks (ev. Bedrettin C
m ert), stanbul, 1980.
M acit G kberk, Felsefe Tarihi, 4. Bas, stanbul, 1980.
Z ahir G vem li, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
O rhan H anerliolu, D nce Tarihi, stanbul, 1970.
Selahattin Hilav, Felsefe Elkitab, 2. Bas, stanbul, 1975.
C laude Julien, D em okrasilerin intihar (ev. M ehm et A.
K ayabal), stanbul, 1974.
G lten K azgan, ktisadi D nce veya Politik ktisadn Ev
rimi, 2. Bas, stanbul, 1980.
Berna M oran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, 3. Bas,
stanbul, 1978.
Burada verdiim iz kaynaklar yalnz Trke olup, akla ilk gelen eserleri
kapsam aktadr (yazarn notu).

583

Murat Sarca, SiyasaI Taril, stanbul, 1980.


Murat Sarca, Siyasal Dnce Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1980.
Kurt Schilling, Toplum sal D nce Tarihi, stanbul, 1971.
Mehmet Selik, ktisadi Doktrinler Tarihi, 3. Bas, stanbul, 1980.
M m taz Soysal, A nayasaya Giri, 2. Bas, A nkara, 1969.
Paul Sw eezy - Paul Baran - H arry M agdoof, ada K a
pitalizm in Bunalm, A nkara, 1975.
Tark Z. Tunaya, Siyasal K urum lar ve Anayasa H ukuku, 4.
Bas, stanbul, 1980.
- lke lke, ada Dnya iiri, 2 cilt, stanbul, 1979-1980.
H.
C. W ells, Ksa D nya Tarihi (ev. Ziya shan), stan
bul, 1962.
N. V. Y eliseyeva - M anfred A. Z., Yakn alar Tarihi
(ev. Y. akr - E. Tuncal), 3 cilt, stanbul, 1975-77.
2. T rkiye ile ilgili kaynaklar
Tahir A langu, Cum huriyetten Sonra H ikye ve Roman, 3
cilt, stanbul, 1966.
D oan A vcolu, Trkiye'nin Dzeni, Ankara, 1968.
Sem ih Balcolu - Ferit ngren, 50 Yln Trk M izah ve
Karikatr, stanbul, 1973.
N urullah Berk - H seyin Gezer, 50 Ylda Trk Resim ve
Heykeli, stanbul, 1973.
Niyazi Berkes, ki Yz Yldr N eden Bocalyoruz? stan
bul, 1965.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara, 1973.
Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, 2 cilt, stanbul, 19691970.
Niyazi Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara, 1975.
Niyazi Berkes, Batclk, Ulusuluk, ve Toplumsal Devrimler, s
tanbul, 1965.
N iyazi Berkes, slam clk, U lusuluk Sosyalizm, 2. Bas,
A nkara, 1975.
K orkut Boratav, Trkiye'de Devletilik, stanbul, 1974.
K udret Cevdet, Trk Edebiyatnda H ikye ve Roman, 2
cilt, Ankara, 1970-1971.
Ali G evgilili, Ykseli ve D, stanbul, 1981.
kran Kurdakul, ada Trk Edebiyat, stanbul, 1976.
Doan Kuban, Trkiye Sanat Tarihi, 3. Bas, stanbul,
1978.
584

Rauf M utluay, Tazim atta Giiuiniize Kadar Trk iiri,


stanbul, 1973.
Aziz N esin, C um huriyet D nem inde Trk M izah, stan
bul, 1973.
zlem zgr, Trkiye'de Kapitalizm in Gelimesi, stan
bul, 1972.
N ijat zn, Trk Sinem a Kronolojisi, A nkara, 1968.
smail H abip Sevk, Avrupa Edebiyat ve Biz, 2 cilt,
stanbul, 1940-1941.
A. Snurov - Y. Rozaliev, Trkiye'de K apitalistlene ve S
n f Kavgalar, stanbul, 1970.
M m taz Soysal, Anayasa'nn Anlam , 4. Bas, stanbul,
1977.
M etin Szen - M ete Tapan, 50 Yln Trk M im arisi,
stanbul, 1973.
A hm et Ham di Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat, stan
bul, 1960.
Sezer Tansu, Resim Klavuzu, stanbul, 1970.
Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada D nce Tarihi,
stanbul, 1970.
Stefanos Yerasim os, Az Gelim ilik Srecinde Trkiye
(ev. Babiir K uzucu), stanbul, 1980.
3. Szlk ve ansiklopediler
N. S. A ukin ve arkadalar, Politika Szl (ev. M az
lum Beyhan), stanbul, 1980.
M. Bauvvier - A. Ibarrola - N. Pasquarell, M arksist Eko
nom i Szl (ev. B. A ren - . Yaar), stanbul, 1977.
D evrim ler ve K ar-D evrim ler Tarihi A nsiklopedisi, 4 cilt,
stanbul, 1975.
O rhan H anerliolu, Felsefe A nsiklopedisi, 7 cilt, stan
bul, 1976-1980.
M. Rosenthal - P. Yudin, M ateryalist Felsefe Szl (ev.
E. A ytekin - A. allar), 4. Bas, stanbul, 1972.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 4 cilt, stanbul, 19771981
Trkiye (1923-1973) A nsiklopedisi, 4 cilt, stanbul, 1974.

585

EKLER

SAVUNMA
stanbul D evlet G venlik M ahkem esi
Bakanlna,
Dosya no. 9 7 5 /4 4
Sayn Bakan, Sayn yeler,
18 A ralk 1975 tarihinden balayarak, bu salonda, ok
nem li bir davaya bakld. " o k nem li" dedim : G erek
ten, daha im diden, bu dava Trk kltr tarihinin mal ol
m utur. lerde, lkem izin kltr tarihini yazacak olanlar,
bu davadan da bahsedeceklerdir, am a m utlaka bahsede
ceklerdir. im di, sizlerin kararnza iktiran etm eden nce,
deerli avukat arkadalarm n savunm a sadedinde syle
diklerine benim ilave edeceim pek bir ey kalm am gibi
dir; yine de - o k genel planda da o ls a - nem li bulduum
bir iki noktaya deinm ek isterim .
Biliyorsunuz, "sosyal bir snfn dier sosyal snflar
zerinde tahakkm n tesis etm eye m atuf propaganda"
yapm akla itham ediliyorum . Sayn Savc, bu itham a ge
reke olarak, U ygarlk Tarihi adl kitabm , tarafsz bir ilim
adam gz ile deil M arksist grle yazdm , Marksizm -Leninizm i vdm , ona kar olan grleri kt
lediim i, kltrn her dalnn kom nizm propagandas
vapm as gerektiini telkin ettiim i, bilim sel tarafszla
uym adm iin de "lised en kopup gelen rencileri tek
ynl artlandrdm " ileri srm ektedir.
Btn bu iddia ve gerekeler, bata birtakm kavram
kargaasndan doan son derece yanl gr ve deerlen
dirm elerin sonucudur. Bu kavram kargaas, nce "b ilim
de objektiflik" konusunda grlm ektedir. A klam alar
ma da bu noktadan balayaym .

589

1. BLM D E " O B JE K T F L K " NE D MI k R?


Bizde, bilim de objektiflik konusunda yanl bir gr
savunulur ve "ob jek tifiik "le "taraf tu tm am a" birbirine ka
rtrlr. Bu karklk, yalnz savclk iddianam elerinde
deil, politik evrelerde, hatta akadem ik evrelerde de
ska grlen bir olaydr.
N e dem ektir bilim de "ob jek tiflik "?
Bilim sel objektiflik, gereklii (realiteyi), "old uu gi
b i", "s b jek tif nyarglarn etkisinde kalm adan" tespit et
m ektir. "T araf tu tm ak" ise baka eydir. H em en syleye
lim: Bilim, taraf tutar; bilim adam taraf tutar. Ama kim in
tarafn? G erein, dorularn tarafn! Btn bilim tarihi,
gereklerin, dorularn tespit edilm esi ve kabul ettirilm e
si, yanllarn giderilm esi abasnn, bu uurda verilen
m cadelelerin tarihidir. Bu m cadelede, bilim adam lar,
gereklerden; dorulardan yana olm ayan glerle kar
karya gelm itir, zam an zam an korkun ve iren bask
lara uram lardr. G alilei'nin Katolik Kilisesi ile atm a
s bunun herkese bilinen bir rneidir.
Toplum lara baktm zda, toplum sal gerekliin (reali
tenin) kendisinde "taraflar" vardr. Bilim sel, objektif m e
totla bu gereklii inceleyip tespit ettiim izde, bu "taraf
lar" ve onlarn arasndaki gerek ilikiler, bu ilikilerin na
sl iledii ortaya kar. im di, bu tespitin kendisi, -h ib ir
yorum yaplm asa b ile - ister istem ez bir taraf tutm a anla
m n tar. nk, bu objektif tespit, toplum da bir tarafn
iine gelir, br tarafn iine gelm ez. N iin? nk, taraf
lardan biri gerein, dorularn ortaya km asndan, bilin
m esinden yanadr; teki deildir. Bylece, bilim adam is
tem ese, uzak durm aya alsa da, toplum da taraflar ara
snda objektif bir durum dan doan anlam azla, eki
m eye, m cadeleye -d o la y l o la ra k - katlm olur. Kald ki,
bilim adam , bilim sel alm alarndan kan sonular ka
bullenm ek ve ona gre bir tavr alm ak durum undadr da.
Fikir drstl, bilim sel cesaret bunu gerektirir.
im di, iddianam esinde, beni "tarafszla hibir ekilde
riayet etm emek, bir ilim adam ndan ok bir grn insan
olarak rencilerine tek ynl bir retim yapm akla" (ddi
aname, s. 4) itham eden Sayn Savc'ya, yukardaki akla
malarm n nda hem en cevabm vereyim: Kitabm ya
zarken, iinde yaadm z aa ve topluma, bir bilim ada
590

m gzyle, yani objektif olarak baktm. yle olduu iin


de tarafsz kalmadm, kalam azdm . Evet, bir grn insa
nym. Bir bilim adam olarak zaten byle bir gr sahibi
olm am gerekir. Grm , btn akl ile udur:
K apitalist dnya, sosyalist dnya, geri kalm lkeler
dnyas diye ayr gerekliin yaand bir dnyada,
ben, geri kalm bir toplum un aydnym . lkem i, em per
yalist kapitalizm , ierideki ortaklar ile ibirlii halinde s
m rm ektedir. Bu sm r, ona kar kanlara, zam an za
m an "z o r"a bavurarak srdrlm ektedir. Bylesine ac
bir gereklii yaayan bir toplum un aydn olarak:
- "E m p ery alizm "e ve "fa iz m "e karym . Tam bam
sz ve gerekten dem okratik bir T rkiye'den yanaym ;
- "K ap italizm "e karym . nsanlarn insanlklarn b
tn boyutlaryla duyarak ve tadarak yaayacaklar, sm
rs, nihayet yabanclam as olm ayan bir dzenden ya
naym ;
- Bugnk "geri ve ba m l" bir kapitalizm in deva
m nda yarar gren glere karym . Tam bam sz, ger
ekten dem okratik, sm rs olm ayan, ileri ve uygar bir
T rkiye'yi yaratacak olan glerden yanaym .
Tarihe, iinde yaadm z aa ve toplum a bu gr
asndan bakyorum . Byle bir gre sahip olduum
iin de, rencilerim e yaptm retim "tek yn l " deil,
"o k ynl "dtir.
2. KM E K A R I SO RU M LU YU M ?
D orudur veya yanltr, taraftar olunur veya olun
m az, bir bilim adam olarak kabul ettiim m etot, gr ve
dncelerim den dolay kim e kar sorum luyum ?
Y aadm aa ve toplum a kar.
Ya m ahkem eler? Asla!
Bilim adam , setii m etottan dolay, bata am a kar
sorum ludur. Bir bilim adam , m etodunu seerken, ann
m etot konusundaki gelim elerini ok iyi bilecektir. a
nn terk ettii, nihayet m ahkm ettii bir m etodu sem e
m ekle ykm ldr. Aksi takdirde yanllar yapar, gide
rek bilim adam niteliini yitirebilecei gibi, am a ve
kendi halkna kar zararl bir kii olur.
Bilim adam , setii m etottan dolay yaad toplum a
kar da sorum ludur. Toplum da, "akad em ik evreler"den
balayarak, halk kitlelerine varncaya dek eitli kesim ler
591

le yz yzedir. Yanl bir m etot sem ise, toplum da ger


eklerin, dorularn ortaya km asndan yana olm ayan
glerin -b ile re k veya b ilm ey erek - oyunca olur; gerek
lerin, dorularn ortaya km asndan yana olan glere,
giderek halka kar bir durum a der.
Bilim adam nn m ahkem elere kar sorum luluu var
m dr?
Hayr! Bilim adam , bilim sel grevini yerine getirirken,
m ahkem elere kar hesap verm ez. Byle bir yol tutulursa,
o toplum da hem bilim ilerleyem ez, h em de tarihte ok ac
rneklerini grdm z byk yanllklar yaplm olur
m ahkem elerce; giderek, adalet ar yaralar alr.
Bir bilim adam olarak, beni, bu genel tarih ve sosyal
dorular asndan olduu gibi, T rkiye'd e -b u g n eer
k a lm sa - dem okrasi ilkeleri ve hukuk asndan da su
landrm ak, giderek cezalandrm ak im knszdr.
G erekten, T rkiye'de, ideal saylan ve gerekletiril
m ek istenen dem okrasi, "B atl" tipte bir dem okrasidir.
Peki, nedir Bat dem okrasisinin bata gelen zellii?
Bat dem okrasisinin - o dem okrasi tipine taraftar olan
larn srarla iaret e ttik leri- en byk zellii, toplum da
deiik grlerin varln ve yaam a hakkn tanm as
dr: D eiik sosyal karlarn bar iinde m cadele ed ebil
m esi, bir taraf iin "z ararl" gzkenin teki taraf iin
-ta m te rsin e - "y a rarl" olabilecei gereinin kabuldr
Bat dem okrasisi. Bu dem okraside, hibir doktrinin im ti
yaz yoktur. H rriyete saygl olduka, her dnce ser
besttir; serbeste aklanr, serbeste tekilatlanr, serbest
e yarr. Ve her dncenin siyasi iktidara gelm e hakk
vardr.
D nceler serbeste aklanacak, serbeste tekilatla
n acak ve serbeste yaracaktr. A ncak, dem okrasi, kendi
ni korum ayacak dem ek m idir bu? Hayr! H er rejim gibi,
dem okratik rejim de varlna ynelecek tehlikeler kar
snda kendini korum a hakkna sahiptir.
Ne zam an vardr o tehlikeler?
O tehlikeler, -B a t dem okrasisine taraftar olanlarn b e
lirttikleri g ib i- dncelerin "id d et hareketleri" halini al
d anda vardr. D evlete kar giriilm i iddet eylem leri,
sabotajlar, silahl atm alar vb. Bunlar m addi olaylardr,
592

sutur ve cezalandrlrlar. Ne var ki, o m addi olaylara il


ham veren dnceler yasaklanam az ve cezalandrlam az.
nk, Bat dem okrasisine gre, "d n ce suu olm az."
rnein "a n arik " tipte olaylar cezalandrlacak, ama
"a n arizm " hakkm daki grler ve eserler yasaklanam ayacak ve ce z a lan d rlm ay acak tr.
Bu noktay daha da aydnla kartm ak am ac ile, hem
de Fransz D evlet G venlik M ahkem esi'nde, birka yl n
ceki durum alardan birinde, m ahkem enin bakan Rom eiro'nun syledii szleri hatrlatm ak isterim . eitli sa
botaj hareketlerine girien, binalar kundaklayp kam yon
lar havaya uuran bir grup insann durum as balarken,
m ahkem enin bakan Rom eiro, savcya ve sanklara u
nem li noktay hatrlatm aktadr: "Fran sz hukukunda d
nce suu diye bir ey yoktur. Burada yarglayacam z
m addi olaylardr; yoksa bu olaylara ilham veren fikirler
deild ir..." (Le M onde, 6 /1 0 /1 9 7 2 ).
A narist olaylar karsnda tavr bu olan Bat dem okra
sisinin bilim adam lar karsndaki tavrnn ne olabilecei
ni ayrca belirtm eye bilm iyorum gerek var m ?
Benim , bir bilim adam olarak, hukuki adan, Trki
ye'd e bu g n yrrlkte bu lu nan A nayasa ve kanunlar
asndan da sulandrlm am , giderek cezalandrlm am
im knszdr.
Bata A nayasa, bir m addesinde, "H erkes, dil, rk, cinsi
yet, siyasi dnce, felsefi inan, din ve m ezhep ayrm
gzetilm eksizin kanun nnde eittir" (m. 1 2 /1 ) derken,
bir baka m addesinde "H erkes dnce ve kanaat hrri
yetine sahiptir: D nce ve kanaatlerini, sz, yaz, resim
ile veya baka yollarda tek bana ve toplu olarak akla
yabilir ve y ayabilir" (m. 20) dem ektedir. Bylesine mutlak
ve snrsz bir dnce hrriyetinin doal bir uzants ola
rak bir baka m addesinde de yle dem ektedir: "H erkes
bilim ve sanat serbeste renm e ve retm e, aklam a,
yaym a ve bu alanlarda her trl aratrm a hakkna sahip
tir" (m. 2 1 /1 ).
Sayn Savc'n n hakkm da uygulanm asn istedii 142.
m addenin ngrd unsurlar, zellikler "ceb ir" u nsuru
na da ne yazlarm da ne de szlerim de rastlam aya im kn
yoktur. Burada, A nayasa M ahkem esi'nin 141. ve 142.
593

m addeler hakknda verdii nl kararnda, "bilim ve sa


nat alm alar serbesttir" diyerek, bu m addelerin bu tr
alm alara uygulanam ayaca yolundaki grn de
hatrlatm ak isterim .
Sayn Bakan, Sayn yeler,
ana ve toplum una kar grevini yerine getirm i bir
hocann huzuru iindeyim u anda. Yazdklarm , yazlm a
s gereken eylerdi. Bugn yazm aya kalksam -e n azn
d a n - gene ayn eyleri yazardm . Hibiri hakknda, en
ufak bir pim anlk duym uyorum . K alem im den km her
cm lenin, -c m le ne d em ek - her kelim enin ve hecenin al
tnda, entelektel eref ve haysiyetim yatm aktadr. nsa
nm ; hayatta dnebileceim eyler olabilir. Am a entelek
tel eref ve haysiyetim den, - l m bahasna da o ls a - d
nem em . A ttil lhan'n, o yeni ve unutulm az iirlerinden
birinin son m sralar geliyor aklm a.
O szler ki, kalbim izin stnde
dolu bir tabanca gibi
lp lesiye tarz.
O szler ki, bir kez km tr azm zdan
urunda aslrz.
Ben, iinde yaadm aa ve toplum a kar, bir bilim
adam olarak, sorum luluum u yerine getirdim . im di so
rum luluk sras sizde. Yalnz, unutm aynz ki, siz de a
nza ve toplum a kar sorum lusunuz. nk, her m ahke
m e karar, onu verenlerin yalnz hayatlar boyunca deil,
onu verenler hayattan ekildikten sonra da anlr; iyi an
lr, kt anlr, am a anlr. sterim ki, sizin kararnz, -ile r
de kltr tarihinin m utlaka bahsedecei bu dava dolay
s y la - iyi anlsn, takdirle anlsn.
Sizleri, tarihin huzurunda, toplum un huzurunda so
ru m luluklarnzla ba baa brakyorum .
H oa kalnz.
(30 Eyll 1976)
Server TA N LL

594

MAHKEME KARARI
T. C
STA N BU L
5. AIR CEZA M A H K EM E S
Esas No.
K arar No.
C.Sav. Esas No

Bakan
ye
ye
C. Sav. Yrd.
Ktip
D avac
Sank

Su
Su Tarihi

1 9 7 7 /2 9 4
1 9 7 8 /6 2
1976/10008
K A RA R
: Naci Tanverdi 10316
: Lam ia O nat 6784
: A. N uran Tosun 15268
: M ustafa A kdum an 11569
: Zerrin zseren
: K. H.
: Server Bedii Tanilli, Servet olu, 1931
doum lu, Erenky, em seddin
G naltay Cad. A far Sok. No: 5,
Daire: 6'da oturur.
: TCK. 1 4 1 /6 , 1 4 2 /1 , 5, 6. m addelerine
m uhalefet.
: 14.4.1975

D evlet G ven lik M ahk em esi C. S av cl 'n n Esas


1 9 7 5 /3 5 sayl iddianam esiyle, sann TC K 'nun 1 4 2 /1 , 5
ve. m addeleri gereince tecziyesi iin stanbul D evlet G
venlik M ahkem esi'n e alan davann bu m ahkem elerin ip
tali sebebiyle m ahkem em ize gnderilm i bulunm akla ya
plan yarglam a sonunda:
D evlet G venlik M ahkem esi Savcl'nn 30.11.1975
tarihli iddianam esinde, sank Server Tanilli'nin 1972 yln
da ili Siyasal Bilim ler Y ksek O kulu'na "U ygarlk Tari
h i" adl ders iin retim yesi tayin edildii, bu dersin
595

"H u m an ity " adl ders kitab rnek alnarak yalnz Siyasal
Bilgiler Y ksek O ku lu'nda okutulduu, sann bu dersi
okutm aya balad anda aleyhine ihbarlar yaplm as ze
rine, ktisadi ve Ticari lim ler A kad em isi'nd en kiilik
bir heyet, sann U ygarlk Tarihi adl eserinde su unsuru
grlm ediini bildirm i ise de, bu tetkikat birinci blm
ve ilk baskya m nhasr olup, bilahare tm eseri Prof. N u
rullah K unter incelediinde bu eserde kom nizm propa
gandas olduunu saptad;
K itapta m arksizm uzun uzun anlatlm akta, onun "tm
doa ve insanla ilgili sorunun karln veren eksiksiz
bir dnya gr " olduunu syleyerek vm ekte, "m arksist grn dier grlerden daha doyurucu oldu u "
belirtilm ekte, bilahare im tihanlarda da soru olarak "bu
grlerden, hangisi doyu ru cu dur" denm ek suretiyle
renci tek ynl bir cevaba zorlanm akta;
"T rk halk ekonom ik ve siyasal bam szln yitirm e
pahasna A vrupal olm ay kabullenecek kadar onursuz
deild ir..." gibi cm lelerle Batllam ay yerm ekte ve sos
yalist gr benim sem eyen her m esseseye kar bu y ol
da propaganda yapm aktadr.
K itapta "oalan, glenen proletaryann nasl olsa bir
gn burjuvaziyi devirecei, bunun kendiliinden olm ayp
zora bavurm akla, yani ihtilalle" olaca, ancak burjuva
snf anlay gsterir, insanlarn "iy ili i" adna gelim eyi
engellem ezse parlam ento yolu ile de iktidar deiim inin
olabilecei... gibi m arksist grleri ileri srd;
Tarafsz grleri de anlatm as grevi olduu halde
bunu yapm ad;
Sann, sosyal dem okrasi anlayna da kar km akla
ve sosyal dem okrasi anlaynda olanlar revizyonist ola
rak nitelem ekte olduu;
R eform cularn M arx'tan yana grnp m arksist gr
"sap trd k lar", m arksl "b ozd u k lar" grn em
poze etm eye alt;
Sank, m arksizm derken Leninist m arksizm i yani ko
m nizm i kast ettiini de belirtm ekte, sosyalist partileri re
form cu yani m arksl bozucu partiler olarak yerm ekte
ve sosyal devletin iktisadi alana m dahalesiyle kapitalist
sistem in ayakta durduunu sylem ekte;

596

G ene ders anlat srasnda siyasi partileri anlatrken,


C H P'nin ii partisi olm adn, C H P 'n in sol tarafnn bir
sre sonra partiden ayrlacan ve C H P'nin son gelim e
lerinin sol kanadnn ayrlm asyla neticeleneceini syle
yip m arksist olm ad iin halen m uhalefette olan bu par
tiyi derste yerm ekte, Trkiye i P artisi'nin vcln
yapm akta;
T rkiye'nin yakn bir gelecekte kom nist olacan ve
kom nist partisi kurulm as gerektiini telkin etm ekte, an
cak bazen de "e er Bat dem okrasisi sz ediliyorsa Bat
dem okrasisinin n artnn toplum daki btn snf ve
zm relerin zgrce tekilatlanabilm esi olduu bilinm ek
ted ir" cm lesi ile m arksist grn m askelem ekte ve
TC K 'nun 141. ve 142. m addelerinden bahsederek bylece
kom nist partinin kurulm asn Bat dem okrasisinin bir
art gibi gsterm ektedir. Bu suretle bilim selliin tesinde
bir gr lehine yapm olduu propaganday bir ynl
de olsa teyid etm ektedir.
Sank, sendikalarn partiler st olm asn savunm akta
ve Trk-'in bir aldatm aca olduunu syleyerek m arksist
propaganda yapm aktadr.
Ve gene derslerinde, kltrn her dalnn kom nizm
propagandas yapm as gerektiini rencilerine telkin et
m ekte; Trk iiri, m izah, karikatr, sinem as, tiyatrosu,
rom an ve hikyesini bu adan ele alm akta, m arksist gr
benim sem eyen yazar, iir ve karikatrlere m m kn ol
duu kadar az yer verip aksine m arksist olanlar vm ek
tedir. Bu nedenlerle "liselerd en kopup gelen rencileri
tek ynl artlandrm aya alm tr" dem ek suretiyle sa
nn T C K .'n u n 142/1-5-6. m addeleri gereince tecziyesi
istenm itir.
Sank Server Tanilli hakknda ilk ikyet 31.1.1975 ta
rihli ..T..A . ili Siyasal Bilgiler Y ksek Okulu m illiyet
i, lkc ve A tatrk rencileri... Sddk A karyldz ve
M ustafa D em ir im zal dileke ile yaplm ve bu dilekede
sann anaristleri bir araya getirerek kanunsuz bir ekil
de bir dernek kurduu da iddia edilm itir. Sddk A karyldz ve Km il Ylm az ahadetlerinde sann ders notlar
nn propaganda niteliinde olduunu ileri srm ler,
.W

dinlenen dier ahitler Selim A raolu, Rfat Frat, N ee


G zem , M uharrem Yaln, Erdal M ut, Y usuf Eryasun, M e
te zpolat ifadelerinde derslerinde sann propaganda
yapm adn, verdii ders gerei baz iktisadi grlerini
anlattn ve d erslerinin tam am yla kltr tarihi ile ilgili
ders niteliinde olduunu belirtm ilerdir.
Sank savunm asnda, zet olarak, U ygarlk Tarihi ders
kitabnn ilk ktnda 3 kiilik profesr heyetine incelet
tirilm i olduunu, kitapta kom nizm propagandas olm a
dn ve tm bahislerin lm bir ciddiyet iinde incelendi
inin bu ahslarca tespit edildiini ve binnetice kendisi
nin kitapta ve sair surette kom nizm propagandasn yap
m adn ileri srm tr.
"B ilirk ii" N urullah K unter im zal, 10 sayfalk raporda
kitaptan baz pasajlar alnp bu nlardan sonular karl
dktan sonra, kanaat olarak, sann ders kitabnda bu lu
nanlar derste de okuttuu kabul edileceine, kitaptaki
szlerin bir b tn olarak incelenm esi sonunda ilerde
m ahkem ece, "p roletarya snfnn dier snflar zerinde
hkim iyetini zorla kurm as ve burjuva snfnn ortadan
kaldrlm as gerektii fikrinin rencilere propagandasn
yapm ak veya vm ek" eklinde tavsifi m m kn bu lu nd u
una gre, 142. m addede ngrlen su unsurunun b u
lunduu belirtilm i ise de, grld gibi bu m talaa da
hi arta m uallak b ir beyan olup su unsurunun m evcudi
y etin d en kesin olarak bah sed ilm em ek ted ir. K ald ki,
22.5.1973 tarihli Prof. R eat Kaynar, Sleym an Barda ve
V akur V ersan im zal raporda, "Serv er Tam lli tarafndan
yazlan eserin tam am yla konuyu kapsayan bilgileri ihtiva
etm ekte olduu, bilim sel gereklerin dna klm ad ve
h erhangi bir ideoloji propagandas yaplm ad grl
m t r" denm ek suretiyle kesinlikle bu kitabn bir ders
kitab olduu aklanm tr.
ikyetlerin sank aleyhine ve tarafgirane itham larna
ram en, dier ahitlerin kesinlikle derslerde, ders saatle
rinde sann kom nizm propagandas yaptna ahit ol
m adklar yolundaki beyanlar, kitap hakkndaki kiilik
profesr heyetinin lm bir eser olup, okutturulm asnda
m ahzur olm adn bildirm i bulunm alar ve tm dosya
598

nn tetkikiyle test sualleri ve Uygarlk Tarihi isimli ders


notlar kitabnn incelenm esinde, sann A n ay asan n 20.
ve 21. m addelerinin sarahatine uygun .ekilde bir lm eser
hazrlayp sfat ve niversitenin m saadesi ile bu kitabn
derslerinde okuttuu anlalm akta ve lm bir eserden do
lay bir niversite retim grevlisinin knanm asn icap
ettirecek grler tevlit ettii anlalm ad gibi, kom
nizm propagandas veya kom nizm i vm ek kastyla ha
reket ettii de anlalam adndan heyetim izce sann beraatine karar verilm esi icap etm itir.
K A RA R: G erekesi yukarda gsterildii zere A naya
sa D oenti olup ili Siyasal Bilim ler Y ksek O kulu re
tim grevlisi bu lu nan sann, ders kitab olarak yazd
ve U ygarlk Tarihi Ders N otlar isim li kitabn m uhtevasnn
ve gene derslerde ve ders harici rencilere kom nizm
propagandas tekil edecek veya vecek ekilde telkinli
sualler sorup propaganda yapt ileri srlen sann,
T C K 'nu n 1 4 1 /6 ,1 4 2 /1 -5 -6 .8 0 . m addeler gereince tecziye
si iin am m e davas alm sa da, A nayasa'nn 20. m adde
si de nazara alnarak retim yesi olan sann lm m a
hiyette yazd eserin ve ders verdii srada lm grle
rini aklam asnn kom nizm propagandas olarak kabu
lne ve gene kom nizm i vm e fiili olarak kabulne im
kn grlem ediinden, sululuu anlalam ayan sann
m spet sutan BERA A TN E, talep vehile ve tem yizi ka
bil olm ak zere oy birliiyle verilen karar sank Server Tanilli ve m dafileri Av. G lin aylgil ve Av. eref huzu
ruyla C. Savcsnn yzne kar aka okunup anlatld.
31.3.1978.
Bakan
N aci Tanverdi

U ye
Lam ia O nat

ye
A. Nuran l oun

599

Alkm Yaynlar'nda
SER V ER TA N LL'N N KTA PLA RI

U ygarlk Tarihi
Yaratc Akln Sentezi (Felsefeye Giri)
nsanl Nasl Bir G elecek Bekliyor?
Deiim in D iyalektii ve Devrim (M arksizm stne
Yeni D nceler)
T rkiye'd e A ydnlanm a Hareketi
slam am za Yant Verebilir mi?
Nasl Bir D em okrasi stiyoruz?
Nasl Bir Eitim stiyoruz?
Ne O lursa O lsun Savayorlar (Kadn Sorununun
N eresindeyiz?)
k

Dnyay Deitiren 10 Yl (Fransz Devrimi, 1789-1809)


Fransz D evrim i'nden Portreler
Voltaire ve A ydnlanm a
adam z V ictor Hugo
*

Yzyllarn G erei ve M iras


1. Cilt, lka: Dou, Yunan ve Roma
2. Cilt, O rtaa: Feodal Dnya
3. Cilt, 16.-17. Yzyllar: Kapitalizm ve Dnya
4. Cilt, 18. Yzyl: A ydnlanm a ve Devrim
5. Cilt, 19. Yzyl: lerlem enin elim eleri
6. Cilt, 20. Yzyl: Yeni Bir Dnyann A rannda
*

D evlet ve D em okrasi (A nayasa H ukukuna Giri)


Strasbourg Yazlar
eviriler
Voltaire / Candide ya da yimserlik
Robert Mantran / Osmanl mparatorluu'nun Tarihi I-II

You might also like