Professional Documents
Culture Documents
Uygarlk Tarihi
alkm \
U y g a r lk T a r ih i / S e r v e r T anilii
A L K I M / 148 T a r ih - 1 2
1. b as k : 1981
11-21 b ask : ( 1 99 9 -2 0 0 5 ): A d a m Y a y n la r
K it ap Ed it r : Ali B e rk ta y
K a p a k v e T a s a r m : Er bil K a rg
K a p a k res mi: O r o z c o , Zapataclar
A l k m Y ay n ev i, 2 0 0 6
IS BN : 97 5 - 9 9 2 -0 4 4 - 1
22. Bas k: Ma rt 2 0 0 6 ( 10 .0 00 ad e t )
23. Bas k: lki 2 0 0 6 ( 5 0 0 0 a de t)
Bask: A l A U n i p n n l B a s m Sa n. v e Tie. A .
I l.u l mk oy A*.lall ( >mrrl k n y i M e vk ii 3 4 5 5 5 H a d n k v - slanbul
r i O? 1.7 7 9 H 2H 10 w w w . a p a . m m . t r
Alktn
Yaynevi
in d e k ile r
nsz
GR
U Y G A R L IK N E D EM EK T R ?
13
I
BATI DNYASI
I
35
35
42
47
II
BATI UYGARLIININ DOUU
^ Jv p d a l ^ - N
|
Kilise ve Ortaadaki rol
Kentlerin uyan; burjuvazinin douu
53
53
59
65
III
71
71
81
95
99
104
111
111
116
119
129
132
141
141
143
148
157
157
158
162
165
167
II
SOSYALST DNYA
I
177
177
190
204
207
207
211
215
221
226
241
241
242
246
251
251
254
257
259
261
267
267
272
III
NC DNYA
AZGELMLK NEDR?
Azgelimiliin belirtileri ve etkenleri
Azgelimi lkelerde sosyal snflar ve siyasal
rejimler
(Okuma paras: A. Gevgilili)
KALKINMA VE BAIMSIZLIK
Kalknma ve nndeki engeller
Kalknmann teki sorunlar
ve sosyal yapda deiiklik
(Okuma paras: Nevsveek)
BALICA AZGELM LKE GRUPLARI
Latin Amerika
Kara Afrika
slam dnyas
Asya'daki azgelimilik
(Okuma paralar: H. Yavuz, P. Neruda)
283
283
289
295
295
299
305
305
307
307
309
IV
TRKYE
TRKYE'DE KAPTALZM VE SORUNLARI
Trkiye'de kapitalizmin douu ve geliimi
Sanayi kesimi
Tarm kesimi
Kapitalizmin sorunlar ve gelecei
(Okuma paralan: . Seluk, G. Kazgan,
C. O. Tiitengil, Y. Doan)
TRKYE'DE SOSYAL SINIFLAR
Burjuvazi
i snf
Kyllk
321
322
340
345
352
363
363
372
377
KAYNAKA
EKLER
Savunma
Mahkeme karar
583
589
595
ONSOZ
Bu kitap, 1972-1975 yllarnda yazld. Am ac da, liselerden
niversite ya da yksekokullara gelen rencilerin "kiiltiir a
"ut giderm ekti.
Gerekten, byle bir sorun vard. Liseler, genlere - hemen
h em en - hibir ey verm iyordu. Tarih, felsefe, sosyoloji, edebiyat
ve sanat gibi kltrn temel konularnda, rencilerin kafalar
na yalan yanl, abuk sabuk, ipe-sapa gelm ez birtakm eyler t
ktrlyordu. N e gereki ve bilim sel bir yaklam, ne de bir b
tn olarak kucaklay kltr. Bir blk-prkliik, bir derneatm alk, bir kem eke ksacas.
Niin byleydi bu?
nk, Trkiye'de egem en snflar, zellikle 50'li yllarla be
raber, genlerin uyanmasn istem iyorlard. yle olduu iin
de, daha liseden balayarak, gzlerinin nne bir "duman per
d esi" ekip, iinde yaadklar aa ve toplum a yabanclatr
yorlard onlar. Yaman bir oyundu oynadklar ve dorusu m a
haretle oynuyorlard. niversite ya da yksekokullara bu du
rumda gelen genler de, oralarda izleyeceklerini gerektii gibi
izleyem iyor, reticilerle aralarnda bir "kltrel d iy alog ku
rulam yor, bir "kr diiii"dr gidiyordu zetle.
Ne yapm ak gerekiyordu ?
Liselerin dzeltilm esini beklerken, fak lte ve yksekokullarn
ilk snflarna bir "uygarlk tarihi" ya da "kltr tarih i" koya
rak, genlerin "kltr a n " giderm ek! Bylece hem yksek
retim boyunca rencilerle reticiler arasnda bir diyalog ku
rulmas olana yaratlm olacak, hem de genlerin bir dalda
uzman, am a temel kltrden ve dnyadan habersiz yaam a atl
malar nlenm i olacakt.
1972-1973 ders ylm a girerken, stanbul'da -so n ra fak lte
haline gelecek o la n - bir yksekokul, ili ktisadi ve Ticari lim
ler Yksek Okulu, uyank yneticisi Prof. Kvan Ertop'un na
yak olm asyla, bu yolda ilk adm att: lk snfna bir "uygarlk
tarihi" dersi koydu ve retim i de bana verdi.
9
10
11
g ir i
UYGARLIK NE DEMEKTR?
"U y g arlk " deyince, birbirinden farkl iki ey anlalr:
Bir anlam yla uygarlk, "d o al hal"in, "barbarlksn
kart olan bir durum u anlatyor. Bu anlam da, "u ygar
m illet", "u y g ar halk" deyince, gelim e yolunda hayli iler
lem i, ideal llere pek yaklam bir topluluk anlal
makta.
Kolayca fark edilecei gibi, bir "d eer yargs" tam ak
ta uygarln bu anlam.
Bir baka anlam yla uygarlk, bir halk baka halklar
dan ayran, onun zgn yann ortaya koyan, yaay bi
im lerinin, kullanlan aletlerin, alm a biim ve yn
tem lerinin, inanlarn, dnsel ve sanatsal faaliyetle
rin, siyasal ve sosyal rgtlenm e biim lerinin btn.
rnein tannm bir ansiklopedi, M eydan-Larosse, bu
anlam yla uygarl, "b ir m em leketin veya bir toplum un
dnce ve sanat hayatyla m addi ve m anevi varlna
has niteliklerin t m " olarak tanm lam akta. Bu anlam da,
tarihncesi insan ya da A frika'da bugn de yaayan - r
nein- H otanto'larn, sa'dan nce 5. yzylda yaayan
A tinallar ya da 20. yzyl A vrupa topluluklar gibi bir uy
garlklar vardr.
U ygarlk, artk bir "d eer hkm " tam yor bu anla
m yla. yle olunca da, uygarlklar arasnda bir derecelenm eye gidilm eyecek, gidilem eyecek.
G erekten gidilem eyecek mi? Soruyu ilerde tartacaz.
Ancak, u noktaya da dikkat etm eli im diden: U ygarl
n ortaya k, insanln evrim inin belli bir aam asnda
oluyor. "B arbarlk "tan sonraki bir aam a olarak "u y gar
lk", "k en t yaam , devlet, yaz, kanun, m atem atik" dem ek
zetle. Bu anlam da, tarihncesi insan ya da A frika'da bu
13
I,
22
2H
SO RU LA R
1. Uygarln ka anlam vardr? Bunlar iinde bilimsel olan
hangisidir?
2. "Civilisation" kelimesi, Bat'da hangi yzylda ve hangi
anlamda ortaya kyor? Nedenleri?
3. Bat uygarlnn teklii ve stnl sylencesinin sona
ermesinin nedenleri nelerdir?
4. Bir uygarln eleri nelerdir? Bu eler iinde, bir uygar
ln gelimesini en ok etkileyen e sizce hangisidir?
5. 'Trde bir uygarlk olabilir mi? Olamazsa niin?
29
.M)
BATI DNYASI
33
BOLUM I
BATI UYGARLIININ KAYNAKLARI
Bat u ygarl, aslnda ortaa n son larn a doru b a
layan bir g elim enin rn d r. Bir iktisadi sistem in,
"k ap ita liz m "in dam gasn tar bu gelim e. V e bu g eli
m enin b ay rak tarl n y apan sosyal bir snf vard r bir
de: "B u rju v a z i". N e var ki, bu gelim e daha nceki a
larn kltr m irasna da konm utur. Bu g eliim in tad
kend ine zg ren klerin fon bo y asn d a ite bu kltrel
m iras yatar.
N edir o m iras?
Bat uygarl, ilkadan Y unan ve R o m a'n n m irasna
konm utur. lkan sonlarna doru ortaya kan H risti
yanlk bir baka tem el edir. zellikle H ristiyanlk, or
taada, K ilisesi ile, B at'nn inan dnyasna dam gasn
vurur.
Bu dam gann, ileriki yzyllarda kendini duyurduu
ilikiler ve kurum lar olacaktr.
ESK Y U N A N 'IN M RA SI
Bat uygarlnn ilkadaki en nem li kaynaklarndan
biri, Y unan uygarldr.
B at'y iki yoldan etkiledi bu uygarlk:
nce, R om allar yoluyla. nk Y unan uygarl,
-H ellen istik hkm darlklar aracl ile - Rom a m paratorlu u 'nu derinden derine etkilem iti. Y unan kltrn
zm seyen Rom allar, onu ayn zam anda Bat'ya geir
m ilerdir.
Ne var ki, Yunan uygarl asl etkilem esini sonraki
yzyllarda, zellikle R nesans'ta yapt. G eri O rtado
u'da da A ristoteles'in eserleri -e n azndan z etleri- b ili
nirdi. 12. yzyln sonlarnda A raplar sayesinde, Yunan
35
M-,
Felsefe
A m a Yunanllarn, Bat kltrn -b e lk i d e - en ok et
kiledikleri alan felsefedir.
Felsefe, aslnda eski Y un an'd a balam tr; kelim e de
oral. G erekten, felsefenin yantlam aya alt, "evrgjin
tem eli ve kayna n ed ir?", "in san yaam nn anlam ve
am ac nered ed ir?" gibi soru lan "a k la " dayanarak y antla
m aya alan ilk dnrler Y unan dnyasnda yetitiler:
Eski Yunan filozoflar, dinlerin ve m itoslarn (sylencele
rin), bu eit sorulara verdikleri yantlarla yetinm ediler;
"a k la " dayanan yantlar verm eye altlar. O ysa eski Do
u dncesinde, felsefe kendini dinden btnyle syra
rak, yalnz akla dayanan bam sz bir aratrm a abas
olarak ortaya kam ad.
- Yunan felsefesinin ilk dneminde ele alman temel
soru, doann nereden geldii, varlklarn nereden ve na
sl tredii sorusu. Bu ilk dnemde, Yunan felsefesi doa
OKUM A
YU N A N LILA R A EN O K NE B O R LU YU Z?
Uygarln Yunanllara en ok hangi bakmdan borlu olduu
sorulunca, her eyden nce ve en doal olarak, onlarn edebiyat
ve sanattaki yksek baarlar akla gelir. Fakat bu soruya, Yunan
llara kar en derin kran borcumuz, onlarn dnce ve tart
ma zgrlnn ilk yaratclar olmalarndan dolaydr, yant
verilirse daha doru olur. nk dnce zgrl, onlarn
yalnz felsefi dncelerinin, bilim alanndaki grlerinin, siya
sal kurumlardaki denemelerinin ana koulu olmakla kalmam
tr. Edebiyat ve sanatta erdikleri yksek aamann da balca ko
ulu olmutur. rnein, Yunan edebiyat yaamn zgrce eleti
rilmesi olanandan yoksun kalsayd, bu stnlne eremezdi
asla. Fakat onlarn yarattklar yksek eserler bir yana braklsa,
40
SO RU LA R
1. Yunan uygarl Bat'y ka yoldan etkiledi? Bu yollar iin
de Araplarn bir rol olmu mudur? Olmusa nasl?
2. Yunan uygarl, Bat'y hangi alanlarda etkilemitir?
3. Eski Atina demokrasisinin nitelikleri nelerdir? O demok
rasinin bu nitelikleri tamasnn balca nedeni nedir?
4. Yunan bilimsel dncesinin ana nitelii nedir? Yunan bil
ginlerinden kimleri tanyorsunuz?
5. Yunan edebiyat ve sanatnn Bat'y etkileme gc nere
den geliyor? Yunan edebiyat ve sanatlarndan kimleri bili
yorsunuz? Bunlarn balca eserleri ile, sanatlarndaki zellikleri
belirtiniz. Ayrca bunlar, Bat edebiyat ve sanatnda kimleri, na
sl etkilemilerdir? rnekler veriniz.
6. Yunan m itolojisinin byk tanrlar ve kahramanlar ara
snda kimleri tanyorsunuz? Yunan mitolojisini bilmenin yarar
lar nelerdir?
41
R O M A 'N IN M RASI
Y unan uygarln B at'ya geiren Rom a, ona kendi
katksn da ekledi. Bu katk, Bat uygarln oluturan
eler arasnda.
A slnda, R om a'nn m iras -Y u n a n 'n m iras g ib i- her
alanda zenginlik gsteren bir nitelik tam az. Rom allar,
bilim lerin gelim esine pek az katkda bulunm ulardr;
m atem atik olsun, doa bilim leri olsun, tp olsun R om al
lara pek byk ey borlu deiller. Bu bilim lerde ya da
teknikte, R om allarn hatr saylr herhangi bir bulular
gsterilem ez. Rom allar, "H ellen istik " bilim i kabul etm ek
le yetinm ilerd ir daha ok.
Ama buna karlk, asker, idareci, byk m im ar ve b
yk hukuku idiler Romallar. Onun iindir ki, Bat uygarl
nn "fikr" temelini Yunanllar kurmusa, "idari ve hukuk
sal" temellerini de Romallar kurmulardr hi kukusuz.
R om a hu ku ku
Roma'tim m iraslar
Bat'da R om a'nn m iraslar kim ler olm utur?
Roma m p aratorlu u 'n u n y aylm olduu snrlar
iinde yaayan her halk, Rom a'nn dam gasn ayn derece
de tam am tr. R om a'nn m irasn temsil etm e bakm n
dan, lkeler birbirinden ayrlyor:
- nce, im paratorluun dou lkeleri Yunan etkisinde
olup, Rom a'nn dam gasn tam az: Rom allar o lkelerde,
yalnzca "H ellen istik " fethinden sonra da devlet rgt
nn ve kltr evrelerinin dili olm akta devam etm itir.
- m paratorluun bat blmnde, Kuzey Afrika, nce
Vandallar, sonra da Araplarca istila edilmi ve sonuta s
lam uygarlna girmitir. Fas'tan Tunus'a dein, Rom a'dan
kalan izler, ynla antn ykntlardr yalnzca. Bunun gibi,
im paratorluun batsnda, ngiltere, Ren lkeleri, Gney A l
manya ve Avusturya'da, Roma etkisini srdrmtr.
Egem en durum a gem ese bile.
- Rom a'nn gerek miraslar, Italyanlar olm utur do
allkla. Bunun gibi, dilleri Latinceden gelen baz halklar da
Rom a'nn miraslar arasnda saymal: Rumenler, spanyollar, Portekizler, Belikallar, svireliler ve zellikle Franszlar byledir. Avrupa'nn Latin halklar ad verilir bunlara.
Son olarak, Rom a m paratorluu'nun snrlar iinde
doup gelim i K atolik Kilisesi gelir ki, Rom a'nn dam
gasn uzun zam an korudu. Gerekten Roma, Katolik Kilisesi'nin m erkezidir. Bu Kilisenin dili bugn de Latincedir; duasn ve ayinini onunla yapar. Ve bugn de, A vru
pa'da Katolik halkn ounlukta olduu lkeler, vaktiyle
Rom a m paratorluu iindeydiler.
Roma'n etkisine bir rnek: Fransa
R om a'nn gerek m irass talya'dan, ileride Rnesans
blm nde bahsedeceiz. Burada, onun bir baka m iras
s olan Fransa stnde duralm biraz.
Franszlar, rk bakm ndan, Rom allardan ok G alyal'larn (G alois) ocuklardr. Ne var ki, Fransz kltr
Roma uygarlndan dom utur bir bakm a.
G erekten Rom allar, G alyal'lara, kentlerde toplam a
II
OKUM A
R O M A N IN T A R H SEL RO L N ED R ?
Geen yzyln en byk Alman Roma uygarl uzmanlarn
dan ve hukukularndan biri olan Rudolf von Jhering (18181892) Roma Hukukunun Ruhu (Geist des Rmischen Rechts) adl ese
rinin banda u satrlar yazmaktadr: "Rom a kendi kanunlar
n, dnyaya kez kabul ettirdi; eitli milletleri kez birlik ha
linde bir araya toplad. lk kez, Romallar henz glerini tam
olarak koruduklar bir dnemde, bu kaynatrma bir devlet bir
lii iinde gerekletirildi. Siyasal ykltan sonra kendini gste
ren ikinci byk birlik, Kilise birlii biiminde oldu. ncs,
Roma hukukunun kabul dolaysyla hukuksal bir birlik bii
minde ortaya kt. Birincisinde silah gcyle oluturulan kay
nama, teki ikisinde manevi alandaki g ve stnlklerin r
ndr. Ksaca diyebiliriz ki, Rom a'nn tarihsel grevi ve tarihte
oynad roln nemi, onun sayesinde evrensellik ilkesinin
SORULAR
1. Roma uygarl, eski Yunan uygarlna oranla hangi ba
kmlardan nemlidir? Rom a'nn tarihsel rol ne olmutur?
(Okuma parasn okuyunuz.)
2. Roma hukuku Bat hukukunu ne zaman ve nasl etkileme
ye balamtr? Bunun iktisadi nedenleri nedir ve sonular ne
olmutur?
3. Rom a'nn miraslar Bat'da kimler olmutur? Bu etki her
lke iin ayn mdr?
4. Rom a'nn etkisine, Fransz tarih ve kltrnden rnekler
veriniz.
H IR STY A N LIK
sa ve retisi
H ristiyanlk, Dou m istisizm inin, Yahudi m esihciliinin, Yunan dncesinin ve Rom a evrenselciliinin "k a v
ak noktasnd a" ortaya kt.
D oduu yer, bylesine etkilerin odaklat bir yer.
H ristiyanln kurucusu sa, ilk Rom a im paratoru Augustus zam annda, Filistin 'd e dnyaya geldi. Ve orada va
azda bulundu. K urduu din, kendisinden ok sonra, Ro
ma m paratorlu u 'nu n resm dini haline gelm i ve sonu
ta tm Bat dnyasnn egem en dini olm utur.
sa'n n retisinin tem eli u: Tanr, efkati btn evre
ni kapsayan bir Baba'dr. Ve yeryznde "T an r'n n sal
tan at" hkm srecektir gnn birinde.
sa'n n retisinin tem eli olan "T an r saltanat" dn
cesi iin, "in san dncesini harekete geiren ve kafasn
deitiren en byk ihtilal doktrinlerinden b irid ir" der,
ngiliz tarihisi W ells.
sa, T an r'nn evreni kavrayan babal adna, neye kar
kyor ve ne getiriyordu?
Ne idi ierii "sa 'n n ihtilalcilii"nin?
nce, zam annn dar m illiyet inancna kar kyor
du sa.
sa'dan nce Yahudiler, evrenin biricik Tanr's olan
47
OKUM A
H IR ST Y A N LIK N A SIL BR SEN TEZD R ?
Hristiyanln teki dinlerden esasl ekilde ayr bir din ol
madn tarih gstermektedir.
Btn teki kutsal kitaplar gibi, Hristiyanln Kutsal Kitap' da insan eseridir.
Mslmanlk hari olmak zere, teki dinlerin oundan da
ha yeni olan Hristiyanlk, daha nceki dinlerle artc benzer
likler gstermektedir. Tanr's, Yahudi peygamberlerin Yehova'sdr ki, Gksel Baba haline girmitir. Btn ilkel tapnlarda
kutsal olan, olmayandan nasl yksekse, Kalde'deki tepeler nasl
ovalara hkimse, onun yaad Gk de yeryznden yksektir.
Perseus nasl Danae'den domusa, sa da bir bakireden doma
dr; o da Dionysos ve Horus gibi, dmanlarndan mucizeli bir
ekilde kurtulur. Osiris, Dionysos-Zagreus gibi lp, sonra Attis
50
SO RU LA R
1. Metinde geen "D ou m istisizm i", "Yahudi m esihcilii",
"Yunan dncesi" ve "Rom a evrenselcilii" deyimlerini ak
laynz.
2. Hristiyanlk aslnda nasl bir "sentez"dir? Bu sentezde da
51
52
BOLUM II
BATI UYGARLIININ DOUU
O rtaa, Bat Roma m paratorluu'nun k (476)
ile balayan ve stanbu l'un Trklerce fethine (1453) dein
srd -g e n e llik le - kabul edilen bir tarihsel dnem in
ad. Bin yllk bir dnem aa yukar.
N edir ortaaa zelliini veren?
lkadan farkl bir iktisadi ve sosyal dzene ve o d
zeni belirten bir deerler sistem ine sahip olm as.
"F eo d alite" (derebeylik) ad veriliyor o iktisadi ve sos
yal dzene. D eerler sistem ini ise -h em en hem en tek ba
n a - H ristiyanlk tem sil ediyor. K ilise, bu tem silcilikte
bir arac rolnde.
Ortaan sonlarna doru, hem iktisadi ve sosyal dzen
de hem de deerler sisteminde kkl deimeler balar. Bat
uygarln asl douracak olan da ite bu deiikliklerdir.
FEO D A LTE
Feodalitenin douu
O rtaada, zellikle Bat A vrupa'daki toplum dzeni
ne "feo d alite" (derebeylik) ad verilir. Klasik feodalitenin
-b t n izg ileriy le- ortaya k, Fransa'da Karolenj m
paratorluu'nun batndan (10. yzyl), ngiltere'de ise
Norman istilasndan (11. yzyl) sonraya rastlar.
Ayn zam anda siyasal, hukuksal, iktisadi ve sosyal bir re
jim olan feodal dzende "devlet birlii" yoktu. Birok bey
liklere ayrlm bulunuyordu lkeler. Gerekten de, feoda
litenin siyasal adan gsterdii en byk zellik, devlet ik
tidarnn paralanm olmas ve halkn, -F ran sa'd a Capet
Hanedan'n iktidarnn balarnda olduu g ib i- dorudan
doruya devletin deil, topraklarn sahibi olan senyrlerin
53
OKU M A
FEO D A LT E VE ED EBYA T
Derebeylik rejiminin kuvvetlenmesi, toplum hayatnn d
zenlenmesi, ilk Hal seferleri, aristokratlarn gcn ve nfu
zunu artrmtr. Bunun sonucu olarak, XII. yzyln daha he
men balarnda aristokrat snfn dnya grn yanstan
gerek bir edebiyatn kurulduunu, valyelik lksnn en
stn deer olarak edebiyatta ve toplum hayatnda kendini ka
57
2.
yzylda Katolik Kilisesi paralanr. Kendisini " O r
to d o k s" diye nitelendiren D ou K ilise s i, Katolik Kilisesi'nd en kesin olarak ayrlr. Doulu devletler, her biri ken
di efine ve kendi hiyerarisine sahip bam sz kiliseler
kurarlar: Yunan, Srp, Rum en, Rus vb. kiliseleridir bunlar.
N edir O rtodoks K ilise'yi Katolik K ilise'den ayran?
Ortodoks Kilise A'raf, M eryem 'in bir erkekle ilikide bu
lunm adan gebe kal ve Papa'nn yanlm azl dncele
rini reddeder. Ortodoks papazlar evlenirler. Tapn, eski
usullere uygun olarak, her lkenin kendi dilinde yaplr.
Daha akl banda, bir yerde daha milli.
O rtaa boyunca, K atolik Kilisesi, K ilise'nin balardaki
saflndan ve halka olan yaknlndan gittike uzaklar
ve tedirgin etm eye balar insanlar. te yandan, baz h
km darlar da, K ilise'nin cism ani egem enlikten stn ola
rak grd ruhani egem enliine glkle katlanyorlar.
Ve son olarak K ilise'nin - z ellik le toprak balar yoluy(>()
G erekten, Bat Rom a m paratorluu, Kavim ler G'nn seli altnda ezilip yklnca, eski Y unan'la Rom a'nn
m iras brakt kltr de yok olm ak tehlikesi ile kar kar
ya kalm t. te, Eski D nya'm n ykntlar iinde, Yunan
ve Rom a'nn kltrel deerlerine sahip karak, onlar ge
lecek iin kurtaran Kilise oldu. Barbar kavim lere ilka
kltrn benim setm ek iinde k noktas dindi geri.
Ne var ki, kltrsz gen kavim ler K ilise'nin aracl ile
eski Yunan ve Roma dnyasnn okuluna girip, onun kl
tr deerlerini yava yava benim seyerek yetitiler.
R nesans ile balayan B at'n n yeni kltrn, bu ye
titirm e hazrlam tr bir bakm a.
Ama Kilise de, o sralarda bunu yapacak durum da idi.
nk Rom a mparatorluu ykld zaman, ayakta kalm
tek byk g oydu. Ne var ki, l din olunca, Kilise'nin
ilka kltrnden ancak kendine uygun bulup ald d
nceler ayakta kalabilmi, benim sem edii dnce ve ina
nlar darda braklmtr. Eski Yunan ve Roma kltr
nn birok deerleri karanlklara gm lm tr bu yzden.
Y zyllarca sonra, ancak Rnesans'ta gn na ka
caktr bunlar.
61
Kilise, ilka felsefesini benimsemitir. Ama bu, H ristiyan latrlm bir antik felsefedir. te yandan, antikan "dinam ik" felsefe anlaynn zddna, ortaada
felsefe anlay duruktur (statik). Sonra skolastik ve -b az
grnleriyle- m istiktir ortaa felsefesi.
Skolastik iin temel, Kilise'nin saptad retidir;
mistisizm ise, kiisel dindarl esas alyor.
b) Eitim ve retim
R om a m paratorluu ykldktan sonra, okul adna ya
b ir piskoposun ya da m anastrlarn okullar kalm t an
cak. Bunlar da, "y ed i serbest san at" ad altnda toplanm
- v e iki gruba b l n m -b ilg ileri retiyorlard: "Q u ad ri
v iu m " m zik, aritm etik, geom etri, astronom iyi iine al
yord u; "triv iu m " ise gram er, retorik ve A ristoteles'in b ir
ka parasnn evrilm esinden ibaret olan m antkt.
Ve aslnda yzeysel bir biim de retilirdi btn bunlar.
Bir sre sonra, retm enlerle renciler, piskoposun
ynetim inde P aris'te bir birlik halinde rgtlendiler. Bu
birlie "U n iv ersitas", yani "gen el b irlik " ad verildi. ni
versite, hem retm enleri hem rencileri iine alm aktay
d am a birlii yalnz retm enler, yani papazlar yneti
yordu. niversite, retilen konulara gre ilahiyat, kilise
hukuku, sanatlar gibi fakltelere blnm t. Daha son
ra alan tp fakltesiyle faklte says drde ykseldi.
rencilerin ou yoksuldu. Baz hayr sahipleri, adlarna
"k o le j" denen m isafirhaneler atlar. rencilerin ou
buralarda doyurulup barndrlyor ve m anastrlardakine
ben zer bir disipline tabi tutuluyordu.
13. yzyln banda Paris niversitesi, retm en ve
renci bakm ndan en kalabalk topluluk oldu. H er lke
den insanlar geliyordu buraya. En nl retm enler ya
banclard. A lm an A lbrecht ve talyan A quino'lu Tom a
da vard bunlar arasnda.
t\) Giizel sanatlar
Papazlar yalnz Latince yazyorlar, niversitelerde de
DA H A O K BLG
John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. D. Bartu),
stanbul, 1978.
Charles Seignobos, Avrupa M illetleri Tarihi (ev. S. Tiryakiolu), stanbul, 1960.
SO R U LA R
1. Kilise nasl kurulmutur? "Katolik Kilisesi", "Ortodoks Ki
lise" ve "Protestan Kilisesi" deyince ne anlalr?
2. Bat'da, ortaada, kilisenin kltrde koruyucu bir rol ol
mu mudur? Olmusa bunun erevesi nedir?
3. Ortaa felsefesinin nitelikleri nelerdir?
4. Kilise'nin ortaada, eitim ve retimde, sanatta ve m
zikte oynad roller nelerdir?
5. Kilise, dnce zgrln tanm mdr? Tanmamsa,
bunun sosyal nedenleri nelerdir? (Okuma parasn okuyunuz.)
6. Ortaada, Kilise ve devlet ilikileri nasldr?
12.
ile 13. yzyllardadr ki, byk "fu arlar" kurulm a
ya balar.
nsanlarn ve eyann rahata yol alabilm esini sala
mak am acyla zel yasalar kabul edilir. zellikle kuzey l
kelerinde, gl ticaret kurulular (H ansa Birlii) olu
m aktadr ayn zam anda. Bunlardan bazlar Kuzey Denizi'nde, Baltk D enizi'ndeki ticarette hem en hem en tekel
salam ay baaracaklardr. Bunun gibi, gney lkelerin
de, rnein talya'da M ediciler gibi tacir aileleri byk bir
iktisadi ve siyasal g kazanacaklar ve edebiyat ile sana
tn ilerlem esinde de geni lde yararlanacaklardr bu
gten.
Kredi, yani para ticareti de gelim eye balyor. Byle
likle 13. ve 14. yzyllara doru zel bankalar kuruluyor
ve devletlerin yaam yla uluslararas politikada birinci
derecede rol oynayacak olan "b y k serm ayedarlar" orta
ya kyor: M ediciler gibi, Fu gger'ler gibi... Bir sre sonra
da devlet bankalar ortaya kacaktr (A m sterdam , Stock
holm ). Ve sonunda borsalar kurulacak (Brugge, Anvers,
Londra) ve ok ksa zam anda -p a ra ve tanr deerler
alv eriin d e- faal m erkezler durum una geleceklerdir.
Btn bu geliim iinde, "feodal m lkiyet anlay" ya
va yava zlm ekte ve Rom a hukuku anlayna ok ya
kn bir m lkiyet kavram na yerini terk etm ektedir. Bunun
gibi, 13. yzyldan balayarak, Bat A vrupa'da siyasal bir
lie ve m erkezlem eye doru hzl bir gelim e grlm ek
tedir. zellikle Fransa ve ngiltere'de grlm ektedir bu
hzl gelim e. Bu m erkezlem eye kout olarak, nceleri
soylular ve rahipler, daha sonralar burjuvalar, ayr snf
lar halinde ve blgelere gre toplanarak, zam anla ilk tem
sil organlarn (Fransa'da Etats G nraux, ngiltere'de P ar
lam ento) kurulm asna yol am lardr.
D A H A OK BLG
Claude Delmas, Avrupa Uygarl Tarihi (ev. E. Giirol), stan
bul, 1967.
Charles Srignobos, Avrupa Milletleri Tarihi (ev. S. Tiryakiolu), stanbul, llX(t.
OKUMA
R O M A N SA N A T VE G O TK SA N A T
Roman sanat, Ortaa Avrupas'nda bal bana bir devir
meydana getiriyor... Roma Kilisesi'ne bal memleketlerde
meydana getirilmi, az ok ayn anlayta eserlerin btnne
deniyor.
Cam resmi...
Gotik sanat talya'da kolay kolay yerlememitir. Sebebi de bu
memleketin ok kuvvetli bir sanat geleneine sahip olmasyd...
(Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968, s. 56-59)
SO RU LA R
1. Bat'da, ortaan ilk dnemlerinde, iktisadi faaliyetin tab
losu nedir? Bu tabloyu hangi yzyldan balayarak, hangi olay
lar deitirmitir?
2. "Kentlerin uyan"nn iktisadi ve sosyal sonular neler
dir?
3. Korporatif rejim nedir?
4. Bat'da, ortaan sonlarnda, iktisadi tablonun deime
siyle, siyasal birlie ve merkezlemeye doru hzl bir gelime
nin balamas arasnda bir iliki var mdr?
5. "Rom an" sanat ile "gotik" sanat ne zaman ortaya km
lardr ve hangi zellikleri tarlar? (Okuma parasn okuyu
nuz.)
70
BOLUM III
BATI UYGARLIININ YKSEL
(16., 17. VE 18. YZYILLAR)
15.
yzyln ortalarndan 16. yzyln sonlarna dein
-O sm an l m paratorluu'nun en gl ve grkem li ylla
rna rastlayan bir buuk yzyllk d n em d e- Bat A vru
pa'd a ortaan son izleri de silinir; asker, corafi, iktisa
di, dnsel, dinsel ve siyasal alanlarda byk deiiklik
ler olur, ufuk geniler ve Bat'nn yenia belirgin zellik
leriyle balar.
D ou'nun ykseliine kar, Bat m cadeleye hazrlanm aktadr.
Srayla inceleyelim bu evrim leri.
TEK N K D N M LER , KEF YILLA RI
Bata askerlik, denizcilik ve corafya alanlarnda kkl
deiiklikler gryoruz: O rtaada kullanlan "G rek ate
i" yerine, nce topulukta kullanlm aya balanan barut
geer. zellikle pusula sayesinde gem iler byk seferlere
km a olanan bulur. Son olarak, Avrupa, bir dizi keif
lerle yeni ktalar ve lkeler bu lu r ve tanr.
Bu ise, iktisadi alanda byk sonular dourur.
Teknik gelim eler
Bizansllar, be yzyla yakn bir zam an, reine, gherile ve kkrtten oluan bir m addeyi savata dm an ge
m ilerini ve kuatm a aralarn yakm ak iin kullanm lar
d. 13. yzyla doru, bu karm daki reine yerine km r
kullanlarak elde edilen barutun patlam asndan yararlan
larak m erm i atlm aya baland.
Top bunun sonucudur ve 14. yzylda hzla genelleir
kullanlm as.
71
Corafi keifler
A vrupa'da gem icilik alanndaki ilerlem eler, hep 12.
72
nabilmiti.
DAHA OK BLG
J. G. Leithauser, Dnyamzn Fatihleri (ev. D. Trkmer),
stanbul, 1971.
Pierre Rousseau, Keifler ve catlar Tarihi (ev. Ayda Dz),
stanbul, 1972.
OKUM A
A Z TEK LER N U YG A RLI I
Cortes... Aztek mparatorluu'nun bakenti Tenochtitlan'a
(Mexico) doru yrd. ehir, drt bir yandan sularla evriliy
di. Bu byk uygarln kalbine doru ilerledike, spanyollarn
aknl iyice artyordu. Grdkleri barajlar, inip kalkan tahta
kprlerle birbirlerine balanmt. Montezuma, sarayn ileri
gelenleriyle birlikte spanyollar karlad. Gz kamatrc bir
tahtrevann zerinde oturuyordu. mparatorun byk bir ihti
am iinde yaad sarayna yakn binalara gtrlen spanyol
lar, sokaklarda, damlarda, kayklarda birikmi byk bir kala
balk merakla izliyordu.
Avrupallar, kaldklar binalarn pencerelerinden nlerinde
ki geni ovaya yaylan baraj ve suyollarn, ehre su getiren ke
merleri, renkli elbiseleri iinde sokaklar ve pazarlan dolduran
insanlar, eitli yiyecek, giyecek vb. satan dkknlar aknlk
iinde seyredip durdular. Sokaklar ylesine temizdi ki, "bu so
kaklarda yryen biri, ayaklarn ancak elleri kadar kirletebilird i". ehrin ortasnda piramit eklinde ykselen kocaman bir
tapnak vard. Bunun etraf eitli stunlar, parklar ve binalarla
evrilmiti. ehirde ayrca birok hastane, bitki baheleri, berber
dkknlar, hamamlar, emeler ve scak su datm ebekesi
vard. ok ileri dzeyde bir gzel sanatlar anlay, her yerde
kendini gstermekteydi. Dkknlarda renk renk hallar, gzel
kokular, altn ileri, kaplumbaa kabuundan yaplm anak
lar, keten kumalar, deri ceketler satlyordu. ehrin mkemmel
bir polis ve posta rgtyle eitli kamu kurulular da vard.
Yiyecek ve iecek boldu. Aztek mutfanda av etleri, balklar,
reeller ve baharatl yem ekler bata geliyordu...
Azteklerin spanyollar aknla dren bir baka yn
de namus ve ahlak anlaylaryd. Kimse evinin kapsn kilitle
miyordu. Evinden kan, ierde kimse olmadn iaret iin eiKl)
SO RU LA R
i
1.
Bat'da yenian balarnda ne gibi teknik gelimeler g
ryoruz ve bunlarn sonulan ne olmutur?
2. Batllar corafi keiflere gtren etkenler nelerdir? Bu etkenler arasnda Osmanllarn ne gibi bir rol olmutur? Corafi
keiflerin Bat ve Osmanl ekonomileri iin sonulan nelerdir?
3.
Batllar Amerika'y kefettiklerinde orada ne gibi uygar
lklarla karlatlar? Ve nasl davrandlar bu uygarlklar kar
snda? Aztekier kimlerdir ve uygarlklar hakknda ilebiliyorsu
nuz? (Okuma parasn okuyunuz.)
R N ESA N S VE REFORM
1
'
I
14. yzyldan 16. yzyl sonlarna dein, Bat A vrupallar, yalnz okyanuslarn tesindeki lkeleri keifle yetin
m ediler; edebiyat, sanat ve dn alanlarnda da byk
ilerlem eleri oldu.
"R n esan s" ad veriliyor bunlarn tm ne.
Kt retim inin yaylm as, oym acln ilerlem esi ve
basm cln, Rnesans'n olum asnda ve gelim esinde
rolleri byk. Ama asl neden, ykselen burjuvazinin varlyla ilgili.
N edir Rnesans?
Burjuvazinin kltr devrim i.
Rnesans
a) Rnesans'n anlam
Rnesans, kelim e anlam yla, "yeniden dou" dem ek.
A ncak, Rnesans deyim inden Bat'da edebiyat ve sana81
c) Giizel sanatlar
Rnesans, byk yeniliini ve yaratcln yalnz ede
biyatta deil, -b elk i daha o k - gzel sanatlarda gsteri
lin konuda ayrnt iin bkz. A. Smirnov, Le Sens de L' uvre de Shakes
peare, Recherches Internationales, s. 43.
85
\mr k. kefi, Bat'ya byk gnen ve zenginlik sal. m s, hkm darlarn ve zengin burjuvalarn sanat erba
bna yeni eserler, antlar ve binalar yaptrm as m m kn
olm utur. M een ad verilen bu sanat koruyucularnn
varl, sanat iin doaldr ki, ok evklendirici bir ortam
yaratm tr.
Sanatta Rnesans, nce talya'da, orada da zellikle
Floransa'da kendini gsterdi. H areketin balangc, 15.
yzyl balarna dein uzanyor.
talyan R nesans'nm kurucusu M asaccio'dur. Giotto'nun getirdii yenilikleri daha da ileriye gtrd o.
oklarnn dedii gibi insan resmi, ilk kez M asaccio ile
topraa ayak basar.
M asaccio'nun izinden gidenler oldu: zellikle Fra Angelico, insan figrlerine verdii nurlu grnle, Kilise
resm inde yeni bir adm atar ve "ru h an ilik " diyebilecei
miz, insanlara insanst bir anlam kazandran bir resim
biimi ortaya koyar.
Floransa primitifleri arasnda-hangi snfa sokulaca
bir trl kestirilem eyen- en nl sanat, hi kukusuz
Botticelli'dir. Medicilerden birinin evi iin yapt lkba
har tablosu, konusunu Yunan mitolojisinden almas, p
lak insan figrne yer vermesi, konudan ok grsel ama
c n planda tutmas bakmndan, Rnesans' mutulayan
bir eserdir. Gerek bu tablo, gerekse Vens'n Douu adl
tablo, tam bir Rnesans ncs durumuna getiriyor Botticelli'yi.
Papa Palus, bir y a n d a n teh lik eli sayl.n k itap larn bir
fih ristin i y ap trd , en g iz isy o n u faaliyeti- g eird i; te y a n
d an C iz v it rg t n kabu l ve o n a y la rk en T ren to K o n sili'n i de to p la n ty a a rd .
SO R U LA R
1. Rnesans ne demektir? Yenian yeni insannn nitelikle
ri nelerdir?
2. Hmanizm nedir? Byk hmanist yazarlardan kimleri
biliyorsunuz?
3. Rnesans dnemi yazarlarndan kimleri tanyorsunuz?
Shakespeare'in sanatnn anlam nedir?
4. Rnesans'ta, talya'da ve talya dnda gelien sanatn
zellikleri nelerdir? O dnemde yetimi sanatlardan hangile
rini tanyorsunuz? Leonardo da Vinci, Michelangelo ve Raffael
lo'nun sanat anlaylarndaki zellikler nelerdir? (Okuma par
asn okuyunuz.)
5. Protestan reformu ile Katolik kar-reformunun nedenleri
ve sonular nelerdir?
6. Rnesans'la balayan bilimsel gelimeler zellikle hangi
alandadr?
M PA RA TO RLU K TA N U LU SA L D EVLETE
Ulusal devletler nasl kuruldu?
B at'da, 16. yzylda sosyal dnce, Rnesans ve Reform 'un getirdii genel ereve iinde geliir. Toplum la il
gili kon u lan kapsayan genel bir retiden henz sz edi
95
OKUM A
M A C H IA V ELLI
Machiavelli'nin yaad yllarda (1469-1567) talya'nn duru
munu ksaca belirtelim. Bylelikle dncesini daha iyi kavrarz.
Btn papalar dnya nimetlerine gz dikmi, bu yzden talya
din konusunda stnln kaybetmiti. Henz kmeyen drt
be kk devlet ise, talya'y birlie kavuturamayacak kadar
98
maktadr.
D A H A O K B L G
Murat Sarca, Siyasal Tarih, st. 1980.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas, st. 1980.
OKUM A
M A C H IA V E L L I
Machiavellinin yaad yllarda (1469-1567) talyann duru
munu ksaca belirtelim. Bylelikle dncesini daha iyi kavrarz.
Btn papalar dnya nimetlerine gz dikmi, bu yzden talya din
konusunda stnln kaybetmiti. Henz kmeyen drt be
kk devlet ise, talyay birlie kavuturamayacak kadar bitkin
di. Buna karn komular, yani Fransa ile spanya (ve ngiltere)
birlie varm, kendilerini dnyaya kabul ettirmilerdi.
Bu koullarn etkisinde kalan, uzun sre beklemenin tal
yay ykacan sezen Machiavelli bir an nce gl bir prensliin
kurulmasn istemek zorundayd. (Hkmdar adl nl eserinde)
Devletin kurulmasnda her yolu meru saymas, bunun talya iin
bir lm dirim meselesi olduuna inanmasndan ileri gelir...
Prensin vatandalarna ktlk etmesini, sznden caymas
n tlerken gerekletirmek istedii tek ey, devletin bir an n
ce kurulmas, birliin salanmasdr. Ama Prens, bize aykr gelen
bu yollara, ancak devletin kurulmas tehlikeye dnce bavura
cak. Yoksa ktl ktlktr diye savunuyor Machiavelli, ke
sin bir kural diye karmyor karmza. Nitekim, devletin kurul
masndan sonraki durumunu inceleyen sylevlerde meru olma
yan yollar benimsemediini aka belli ediyor.
Machiavellinin eserleri dorudan doruya yurt sevgisine da
yanr. Bunlardan ykselen lk boa gitmemi, daha sonralar
talyay birlie kavuturan Cavourun, Garibaldinin kulacnda
nlamtr.
(lhan F. Akn, Devlet Doktrinleri, st. 1964. s.
%
SORULAR
1. M e r k a n t i liz m n e d ir ?
2. B a t da u lu sal d e v l e t l e r i n d o u u ile m e r k a n t i l i z m a r a s n d a bir
l^k vwr m d r ? V a r s a n a s l?
3. M u t la k m o n a r i ile m e r k a n t i l i z m a r a s n d a d a b ir iliki v a r m
dr?
4 M a c h i a v e l li k i m d i r ? N asl b ir siy asal d n c e y e s a h ip t ir ? B u
>-;al d n c c n i n t a r i h s e l v e t o p lu m s a l k a y n a k l a n n e l e r d i r ? ( O k u
ma p arasn o k u y u n u z .)
N G L T E R E D E P A R L A M E N T A R Z M
VE S Y A S A L L B E R A L Z M
Ortaada Ingiltere'nin kendine zg bir siyasal yaa
m vardr: Balangta, tam anlamyla Kara Avrupa feodali
tesine benzeyen bir toplum dzeni grlmez. nk, 11.
yzylda ngiltereyi egemenliine alan Norman krallar, ele
geirdikleri topraklar, dorudan doruya kendi adamlar
olan soylulara datr ve bylece merkeze bakaldrp dire
necek bamsz senyrlerin tremesini nlemi olurlar. Bu
nunla beraber, O rtaadaki hemen btn hkmdarlar gi
bi. ngilteredeki Norman krallar da kendi egemenliklerini
tanyan soylular zaman zaman toplar, eitli konularda g
rlerini alrlard onlarn.
te bu toprak sahibi soylular, Norman istilasndan ok
sonra, kraln otoritesini snrlamak ve kendi durumlarn
salamlatrmak iin Kral Yurtsuz Je a n a, -onun halk ara
sndaki saygnszlndan da yararlanarak- 1215 ylnda
Magu Carta (Byk Berat) denen bir belge imzalatrlar.
Kral, bu belgeyle, kendi rzalar olmadka vergi alama
yacana dair sz veriyordu onlara.
Daha ok baron unvanyla anlan soylular, 13. yzyl
boyunca, kendilerine daha sk danlmas iin urarlar.
Danlan kimselerin says oalr giderek; baronlarn ya
nnda, baka evrelerden de temsilciler (valyeler, din
adamlar, kent ve kasabalardaki erafn temsilcileri) toplan
tlara arlr. ngilterede Parlamentonun balangc, ite
bu konuma toplantlarfdr.
14.
yzyldan balayarak, P a rla m e n to d a bir blnme
oluyor. Kendilerini krala daha yakn bilen soylular ve din
adamlar L o rd lar M eclisi nde to p la n rk e n , kk valye
lerle kentlerin ve k asab alarn eraf, yani burjuvalar da
Avam M eclisi ni oluturuyorlar. ngiliz Parlamentosu, o
tarihlerden sonra ite b yle iki m e c lisli" olacaktr.
16.
yzylda bir b aka n em li g elim e gryoruz: Kral
8. Henry, ng ilterede K ilis e yi P apaln egemenliinden
kurtaryor ve kendisine bal A n glik an K ilisesini kuruyor.
Kilisenin topraklar da, n c e kraln, s o n ra da - s a t yoluylayeni gelien bir snfn, yani burju v azin in elin e gemektedir.
18. yzylda, burjuvazi, artk iyice g len m i ve krala
kar direnmeye balamtr. 184 9'd a K ra l I. C h a r l e s in ida
mna yol aan ve bir yerde rndan k p C rom w ell yne
timine dein varan ayaklanm a aslnda b u ek im ed en do
mutur.
1660tan balayarak, n g ilte re de yklan onarp d
zeltm e anlamna gelen bir re s to r a s y o n d n em i balar:
Parlamentolu ve krall eski sistem e d n l r yeniden. Ama
Avam Kamaras da arln iyice o rta y a kovm utur. n
k burjuvazi, o an ncln y ap m ay a hazr durumda
dr. Kraln yetkilerini kstlayan ve P a r l a m e n l o nun, gide
rek Avam Kamarasnn gcn artran nl H aklar Yasa
s ( Bili o f Rights) da o d n em d e kabul edilir. lU yasa. Par
lamentomun haklarna K r a ln sayg duym asn salamann
yan sra, bireylerin hak ve /g rl k le rin i de etkili bir hi
imde gvence altna alm aktadr.
R ejim , henz d e m o k r a tik deildir, a m a liberal bir
nitelik kazanm aktadr gitgide. A a m a a a m a , basn ve d
nce zgrl kabul edilir. Parlam entom la iki siyasal par
ti, W hig ve T o r) m cadele halindedir. S e im le r , kent ve
kasabalarda hayli fesat kartrlm asna ka
yine de
tem sil dncesine bir lde saygnlk kazandrmakta
dr.
K ra llar, devlet ilerine b a k m a k iin, ken d ilerin e.
la m e n to nu ileri gelen kiileri iind en v ad m cla mV
ve - kk o d a " an lam n a k a h i n e " d e n e n u r d e lopla
nrlard. 18. yzyln bala tu la hu k ah in e u su l " artk
JK
99
D A H A O K B L G
Mnci Kapani, ngiliz Demokrasisine Baklar, Ank. 1960.
Andr Maurois, ngiltere Tarihi, (ev. H. C. Yaln), 2 cilt, st.
1938.
OKUMA
PO LTK A V E E D E B Y A T
17.
yzyln ilk yllarnda ngilterede ekonomik, toplumsa
ve ideolojik bir deime oldu. Ayn deime daha sonra Fransada
ve Amerikada da olmutur.
16.
yzylda ngiltereyi ynetenler aristokratlard. Onlar a
tolarnda, kklerinde tembel tembel keyif srerlerken, alkan
bir iadamnn yetitiinin farknda bile deillerdi. adam Puritand1... 1642de Stuart Soyuna kar ayakland. Kraln adamla
r pek ciddiye almadlar onu. Nasl olsa yeneceklerini sandlar.
Ama 1649da 1. Charlesin kafas celadn nndeki sepete dverince yanldklarn anladlar.
1688 htilalinde Puritanlar yine baar kazandlar. Stuartlarn sonuncusu olan II. Jam es hayatn zor kurtarabildi. Ingiltere
de tccarlarn lkesi oldu.
Byle kavgalarla geen bir yzylda ya/.arlarn bazlar Pritenleri, bazlar da eski dzeni savundular. Milton, Bnyan.
Jpcke, VVnstanley gibi yazarlar ihtilali benim serken, Dryden,
Taylor, Herrick, Popys... de kral adna konuuyor gibiydiler. Ba
snda kavgalarn, atmalarn arkas kesilmedi. Bu yzden lirik
1(M)
Agonistesdi.
Thomas Hobbes, teki yazarlara benzemez; filozoftur o... in
sanlarn dUzenli yaamas iin balarnda bir nderin bulunmas
gerektiini ileri sren Hobbes, ihtilal srasnda Stuart'larn yann
tutmutur.
(Richard Alcock, Ksa Dnya Edebiyat Tarihi,
ev. lk Tamer, st. 1961. S. 96-100)
SORULAR
1. ngilterede siyasal liberalizmin geliim aamalar nelerdir?
2. Parlamentolu rejim ne demektir? ngilterede byle bir re
jim, ne zaman domutur?
3. Parlamenter rejim ne demektir? ngilterede byle bir reji
min dou ve geliimi nasl olmutur?
4. ngilterede parlamentonun demokratik ieriini kazanma
s hangi yzylda olmutur? Nasl?
5. Bir toplumda politika ile edebiyat arasnda iliki var mdr?
Vana niin? 17. yzy ngiltere'sinde byle bir iliki nasl bir tablo
gsterir? (Okuma parasn okuyunuz.)
nemlidir.
101
ve
k o n a k l a r n yap;
l 1l u s l a t . i t . s t i c a e t t e n /engi n
it sini k c n t k n s u s u d e a s l n d a o l a d r . K l a s i k s a n a t t a *i-
10.
Bilim ve felsefe
Bu aydn ve incelmi topluluun merak ve zeks, ay
n zamanda doamn incelenmesine, bilime de evrili
yor. 18. yzyl, eitli szlklerin, halkn anlayaca biim
de yazlm eserlerin, ansiklopedilerin yzyldr. D Alem
bert ve D iderotun Ansiklopedisi - o k g em ed e n - yzy
ln simgesi haline gelir. D o a , 18. yzyln temel kavramlarndandr. J . J . Rousseau, el dememi doa sevgisi ni
getirir.
ngiliz filozofu B acon (15 61-1626)un mezi olan 18.
yzyl ayn zamanda denemeler yzyldr da.
103
|
I
109
i
I
BLM IV
BATI UYGARLIINDA
DEVRMLER
(19. YZYIL)
19.
yzyl, Bat uygarlnn tarihi iin, ani ve keskin
dnm lerin, -d a h a yerinde bir d ey im le- "d ev rim ler"in
yzyldr. Yalnz "siy asal" deil, "ik tisad i" ve "so sy al"
alanda da byledir bu. ylesine deiikliklerdir ki bunlar,
yeni bir "y n " verir tarihe, yeni bir hz kazandrrlar.
A m a yalnz Bat uygarlnn tarihine deil, btn in
sanln tarihine de...
FR A N SIZ D EV RM
Devrim in nedenleri
nce u iki kavram a deinelim : "h tila l" ve "d ev rim "
kavram larna.
htilal, m evcut bir durum un ya da toplum dzeninin
zor kullanlarak anszn deitirilm esi ya da yklm as an
lam na gelir. D evrim ise, daha geni kapsam ldr. htilalin
ykc niteliinin yan sra, "y ap c" eyi de ierir. htilal
ler, tasfiye edilen " retim ilikileri" nin yerine, daha geli
m i bir yeni dzen kurabildiklerinde devrim e dnrler.
1789 htilali, bu anlam da bir devrim dir.
N ereden kaynaklanyordu Fransz D evrim i?
D aha nce belirttiim iz gibi, 18. yzylda "filo zo flar",
"a k l" adna, rflere dayanan m utlak m onariyi sert bir
eletiriye tabi tutm ulard. te yandan, "so y lu lar" ve
"ru h b a n ", Fransz toplum unun bu "ay rcalk l" snf ve
zm releri, bu ayrcalklarn hakl gsterecek hibir etkin
rol oynam yorlard. O ysa "b u rju v azi", iktisadi planda en
zengin, giderek egem en bir snf durum una geldii halde,
111
112
114
DAH A O K BLG
A. Aulard, Fransa nklabnn Siyasi Tarihi (ev. N. Poroy), 3
cilt, Ankara, 1944.
Pierre Gaxotte, Fransz htilali Tarihi (ev. S. Tiryakiolu),
stanbul, 1969.
]. Lepine, Grachhus Babeuf (ev. iar Yalm), stanbul, 1969.
A. Mathiez, Fransz htilali (ev. kr Kaya), 3 cilt, stanbul,
1940.
J. Michelet, Fransa htilali Tarihi (ev. H. Varolu), 3 cilt,
stanbul, 1967.
Murat Sarca, Fransz htilali 2. Bas, stanbul, 1981.
A. Soboul, Fransz nklab Tarihi (ev. erif Hulusi), stanbul,
1969.
OKUM A
FR A N SIZ D EV R M 'N N A N LA M I
Fransz htilali'ni, Bat'da, daha kesin bir deyimle Atlantik
blgesinde, Fransa'dan nce ngiltere'de, Amerika'daki ngiliz
smrgelerinde, svire'de ve Hollanda'da gerekleen, sonra
Fransa'ya, oradan da yine svire ve Hollanda'ya atlayan, ardn
dan Almanya ve talya'ya geen burjuva ihtilallerinin sadece
bir halkas olarak grmek yanl olacaktr. Yanl olacaktr, n
k bu ihtilaller sadece Bat'da, zellikle Atlantik blgesinde pat
lak vermemi, 19. yzylda kapitalist ekonominin yerleebildi
i btn lkelerde (Japonya gibi) meydana gelmitir.
ngiltere'de 1648 ve 1688 ihtilalleri, sonunda burjuvazinin
aristokrasiyle uzlamasna yol at halde, eitli bocalamala
ra ramen, Fransz htilali tam tersi bir gelime gstermitir.
Jean Jaures'in dedii gibi ngiliz burjuva devrimi "dar anlam
da burjuvadr ve muhafazakrdr". Oysa Fransz Devrimi "ge
ni anlamda burjuva ve demokratiktir".
Fransz aristokrasisinin uzlamaz tutumu, byk burjuva
zinin zaman zaman kk burjuvazi ve emeki halkla ibirlii
yapmasna ve bu ktlelerle ibirlii yapt lde de, onlarn
isteklerini bir dereceye kadar olsa da yerine getirmesine yol a
mtr.
115
uyanan halklar, ayn ilkeyi tarihin bir baka dnem inde bir
baka hedefe, yani em peryalizm e ynelteceklerdir.
D A H A O K BLG
Murat Sarca, Siyasi Tarih, stanbul, 1980.
OKUM A
M LLY ET LK V E ED EB YA T : A N D O R PET F
Macarlarn milli airi Petfi (1823-1849) yirmi alt yanda
lmtr. En gzel iirleri arasnda yurdunun tasvirleri de yer
alr. Vatan sevgisi, bu yurt tasvirlerinden balar gibidir.
Hayat belli bir dzen iinde gememiti. Zaten, bu kadar k
sa bir mr, dzene girmi olsayd, bu derece verimli olamazd...
Halkyd, samimiydi, teklifsizdi... Ancak yeni kuaklarn halka,
demokrasi ilkelerine ynelmeleridir ki, onun da zaferine yol at:
1848 ihtilalleri Macaristan'a da bulamt. Macar vatanseverle
ri Avusturya boyunduruuna kar ayaklanmlard. "Millet ark
s" adl iirini halkn nnde okuduu zaman adeta kyamet kop
tu. "Kalk Macar!" diyordu. "Vatan seni aryor. Tam zamandr...
Ya imdi... Ya hibir zaman..." Sonra ant iiyordu: "Macarlarn
Tanrsna ant ierim!.. Ant ieriz, artk esir olmak yok!" Ama Pet
fi o kadar comutu ki... "krallar asnz" diye iir yazyordu...
1849'da... General Bern'in ordusuna girdi... AvusturyalIlar,
Macarlarla baa kamaynca, Rusya'dan yardm istemiler... Pet
fi de, Segesvar savanda ehit dmt. Petfi'nin naa buluna
mad. Baka llerle birlikte mterek bir ukura gmld an
lald. "Bir dnce bana azap veriyor: Yatakta, yastklarn ara
snda lmek!" diyen ve bir sava alannda can vererek "Dnya
hrriyeti" iin arpan kahramanlarla birlikte bir ukura gml
mek istediini syleyen Petfi'nin dilei yerine gelmi oluyordu...
(S. N. zerdim, Byk airler ve iirleri,
stanbul, 1968, s. 173-175)
118
SO RU LA R
1. Milliyetler ilkesi nedir, nasl domutur? Ve Avrupa'nn
siyasal corafyasna ne gibi deiiklikler getirmitir?
2. Milliyetilik ve edebiyat arasnda hangi koullarda bir ili
ki doar? (Okuma parasn okuyarak bulmaya alnz.)
SA N A Y D EV R M VE SO N U LA R I
nsanlar tarm a ve yerleik yaam a gtren tarihncesinin "neolitik" (cilal ta) devrim iyle 19. yzyln "Sanayi
D evrim i" arasnda, Bat'da yaam koullar ok byk de
iikliklere uram deildir aslnda. XV. Louis'nin ada
olan insanlar, yaayta, eskilere, bizlerden daha yakndlar.
Sanayi ncesi dnem de A vrupa
18.
yzyl insanlarnn b y k ounluu "k y l " idi.
T opran ilenii, onlardan belli birtakm abalar ister
di ve bu ite kullanlan aralar da yaln eylerdi. D oaldr
ki, bu nu n karlnda alm an rn de -is te r istem ez - y e
tersiz oluyordu.
Seyahat aralar, bir yerde atn yapabilecei en fazla h
za bal olduundan, insanlarn ounluu, yaad b l
genin dna p ek kabilm i deildir.
Ve yine insanlarn b y k ounluu okuryazar deil
dir. yle olunca da, kltr, "b ir aznln ayrcal" ola
rak kalm aktayd. O aznlk ise soylular, kilise adam lar ve
burjuvazidir. Kitaplar, bir yerde onlar iin yazlm akta, sa
nat eserleri de onlar iin yaratlm aktadr.
Sanayi D evrim i
B ununla beraber, 18. yzyln ortalarnda "San ay i D ev
rim i" denen yeni bir gelim enin, bu -b ir l d e - kapal
dnyay sarsan ilk iaretleri de grlm ektedir.
a) Sanayi D evrim i'nin anlam
Sanayi D evrim i derken, bu deyim deki "d ev rim " teri
m ini en geni biim iyle anlam ak gerekir.
119
1
Sanayi D evrim i, Batl toplum larn yaam nda kkl
d eiikliklere yol am tr; ama bu deiiklikler hi de
"a n i" deildir. yle ki, 18. yzyln ortalarnda kendini
gsteren Sanayi D evrim i bugn de srm ektedir. Bir de,
Sanayi D evrim i'ni yalnz sanayi ile ilgili sanm am al; asln
da tarm sal retim in biim lerindeki kkl deiikliklerle,
ulatrm a aralarndaki byk deiiklikleri de ona sok
m ak gerekir.
te Sanayi D evrim i'yle, insanlk gitgide genileyen bir
m akinelem eye ynelirken, nfus da artm aya, hem de
eskiyle kyaslanm ayacak lde artm aya balam tr. A s
lnda birbirine bal olan bu iki olay, tarihte ilk kez, Bat'd a 18. yzyln ortalarnda ve n giltere'de ortaya kt.
b) Sanayi D evrim i'nin zellikleri
Sanayi D evrim i baz zellikleri tayor:
- Sanayi D evrim i'n in bata gelen zellii, zincirlem e
b irok bulua yol am asdr. Bu bulular, insanlarn re
tim iin yaptklar abay derece derece azaltm aya yara
m tr.
lk bulular 18. yzylda, eitli nedenlerle ngiltere'de
grlyor.
- Sanayi D evrim i, serm ayenin ve el em einin m erkez
lem esini de getiriyor beraberinde. M akinelerin gitgide
karm ak durum a gelm esi ve enerji kaynaklarna yakn
bir yerde toplanm alar zorunluluu, byk fabrikalar do
uruyor. Bylece, fabrikalarn sahipleri b y k kapitalist
lerle iiler arasnda, eskiden olduundan ok daha farkl
sosyal ilikiler kuruluyor.
- Son olarak, sanayiciler kentlerde yerleiyor ya da ye
ni kentler kuruyorlar ok kez. Bunun sonucunda kentler
le ky ve kasabalar arasnda -esk id en beri g r len - fark
llk, bylece daha da derinleiyor: A rtk kentler snai ve
ticari faaliyetlerin m erkezleridir; kyler ve kasabalar ise
yalnzca tarm faaliyetlerinde bulunacaklardr. Kentlerin,
ky ve kasabalarn aleyhine olarak bym esi yle bir n ok
taya gelir ki, 20. yzyln balarnda Bat A vrupa nfu su
nun ounluu artk kentlerde bulunm aktadr.
Bugn de yledir.
120
O halde?
O halde, retim aralar zerindeki zel m lkiyet kal
drlr, bu nlar toplum a m al edilirse, sm rnn de k ayn a
kurutulm u olur.
Peki kim yapacaktr bunu? Proletarya.
Nasl yapacaktr? htilal yoluyla!
Proletarya, bu rju vaziye bakaldracak, yani ihtilal ya
pacak ve retim aralarn toplum a m al ederek, bu rju vazi
nin sm rsne son verecektir.
te byle bir tarihsel grevi vardr proletaryann ve bu
grev devrim ci bir grevdir.
Proletaryann kuraca toplum sosyalist bir toplum
olacaktr. Bu toplum , kapitalist toplum un aksine snfsz
bir toplum dur. H erkes, em einin gerek deerine gre
retim den yararlanacaktr bu toplum da.
M arx'in sosyalizm i, ii snfnn ve sosyalizm in tari
hind e bir dnm noktasdr. M arksizm in ortaya km a
syla, ii hareketinin retisi olarak sosyalizm de "d ev
rim ci" bir ierie kavum u olur.
N e var ki, 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarn
da, M arx'in dncelerini "g zd en geirm ek" isteyenler
kacaktr. Sosyalizm in tarihinde bu nlarn dourduu
akm a "R ev izy o n izm " denir.
Revizyonizm, Marksizmden hareket etmekle beraber,
onu eletirir ve snf mcadelesinin karsnda yer alr.
zellikle devrim kuram nn karsna kar ve yeni dze
ne ihtilal yoluyla deil, reformlar, sosyal nlemler -v e ge
rektiinde- burjuva iktidarlaryla ibirlii yoluyla ula
labileceini savunur.
OKUM A
SA N A Y D EV R M N N N CE N G LT ER E'D E
O LM U T U R ?
...ngiltere'nin, Endstri Devrim i'nde btn lkelere nc
lk etmesi, bu lkede birok zelliklerin bir araya gelmi olma
snn bir sonucu olarak gzkmektedir...
Endstri Devrim i'ne nclk etme yolunda, ngiltere'ye s
tnlk salayan zelliklerin en nemlisi de, Avrupa lkeleri
arasnda en geni smrge imparatorluunun ngiltere'nin
elinde bulunmasayd. Asya, Afrika ve Am erika'daki pazarlar
ele geirme yarnda ngiltere, spanya, Hollanda ve Fransa'y
yenerek aslan payn kazanmt. Donanma gc, rakipleri ara
snda ngiltere'ye stnlk salamt...
Smrge m paratorluu, ngiltere'ye hem endstrisini kur
mak iin gerekli kapital kaynaklarn biriktirme imknn ver
mi; hem imal ettii mallar satabilecei geni pazarlar sala
m, hem de endstrisi iin gerekli ham m addeleri ve halk iin
gerekli yiyecei smrgelerden ithal kolayln yaratmtr...
(Rona Aybay, Sosyalizmin nclerinden Robert Owen,
stanbul, 1970, s. 23-25)
128
SO RU LA R
1. Sanayi Devrimi'nin anlam ve zellikleri nelerdir?
2. Sanayi Devrimi niin nce ngiltere'de olmutur? (Okuma
parasn okuyunuz.)
3. Birinci Sanayi Devrimi ile kinci Sanayi Devrimi arasnda
hangi farklar vardr?
4. Sanayi Devrim i'nin sonucunda ortaya kan snflar tablo
su nedir?
5. topyac sosyalistlerin ortak yanlan nelerdir?
6. Bilimsel sosyalizmin ana izgileri nelerdir?
7. Sendikalar nasl domutur? i hareketi nasl bir parti e
idi ortaya karmtr? "Enternasyonal" deyince ne anlalr?
nc Enternasyonal'in en nemli sonucu nedir?
EM PERYA LZM
19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, B at'nn
iktisadi, sosyal ve siyasal yaam m biim lendiren yeni bir
olay vardr: Em peryalizm . Em peryalizm ile, B at'n n tari
hi yeni bir aam aya girer ve ona bal olarak da teki halk
larn tarihi...
Em peryalizm , kelim e anlam yla "im p aratorlu k kurm a
eilim i" dem ek. Bylece, etnik ve kltrel bakm dan bir
birinden ok farkl birtakm halklar, bir baka halkn oto
riter ynetim i altnda, ayn iktisadi ve sosyal b tn iin
de bir araya getirilm ek istenir. Em peryalist eilim , yalnz
otoriterlii deil, saldrganl da beraberinde tayor.
Bunun gibi, em peryalizm olay ile, sm rgecilik olay
arasnda da sk sk rastlanan bir ba var.
m paratorlu k kurm a eilim i en eski alardan bala
m ak zere, tarih boyunca srp gitm i. 16. yzyldan son
ra ise, Bat'da im paratorluklarn sm rgeci nitelii daha
belirgin hale geliyor.
19.
yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, Bat, ta
rihte em peryalizm in yeni bir rneini ortaya koyar.
H er eyd en nce, kapitalizm in, Sanayi D evrim i'nden
sonra bnyesinde ortaya kan bir byk deiikliin so
nucudur bu em peryalizm .
N edir o deiiklik?
129
r
O deiiklik, "yarm ac k apitalizm "den "tek elci ka
p italizm "^ geitir.
zgr yarm ann yerini tekellerin alm as, em peryaliz
m in tem el ekonom ik izgisidir, zdr.
Tekelcilik, Bat kapitalizminde balca u biimlerde
ortaya kmtr:
- retimin bir elde toplanmas, giderek karteller ve
trstler gibi tekelci gruplar oluturmutur;
- -be byk banka btn iktisadi yaam egemen
lii altna almtr;
- lkel madde kaynaklarn, trstler ve -tekelci hale
gelmi sanayi sermayesi ile banka sermayesinin kayna
mas demek o la n - mali oligari ele geirmitir;
- Dnya, iktisadi bakmndan m illetleraras karteller
arasnda bllm ve -tekelci olmayan kapitalizm d
nemindeki emtia dsatmndan farkl olarak- sermaye
ihrac n plana gemitir.
- Dnya, yalnz iktisadi bakmdan deil, topraklar ba
kmndan da bllm ve smrgecilik balamtr.
20.
y zyln balarn d a, dnyann em peryalistlerce
paylalm as tam am lanm t. Bu durum , dnyann y en i
den paylalm asn gnn sorunu haline getiriyordu. So
runu gndem e getirenler de, dnyay daha nce payla
m ngiltere ve Fransa gibi em peryalist lkelere kar, bu
paylam aya katlm akta gecikm i, A lm anya ve talya gibi
em peryalist lkelerdi.
I. D nya Sava bu ndan doacaktr.
II. D nya Sava da yle.
D nyann paylalm asnda, daha nce yeri snrl m
cadelelerle yetinen em peryalizm , 20. yzylda "d n ya sa
valar" dnem ini aacaktr bylece.
I.
Dnya Sava'nda yenik den talya ve Alm an
ya'da, tekelci burjuvazi, ii snfna gereken dn vere
medii iindir ki, sosyalist devrim tehlikesiyle yz yze
gelir. Bu tehlikeyi savuturmak iin de oven ve kanl bir
diktatrle bavurur.
Faizm byle ortaya kar.
130
OKUM A
E M PER Y A LZ M V E D N CE
...Emperyalist doktrinler, ak ve sistematik ifadelerini, s
mrgeci gelim elerin grld son yzyldan (19. yzyl) iti
baren buldular ve bu gelimelerin ideolojisi haline geldiler.
Genileme halinde olan her lkede Chamberlain, Froude, See
SO RU LA R
1. Emperyalizm deyince ne anlalr?
2. Bat kapitalizminin emperyalizme geii nasl olmutur?
Ve sonuta nasl bir tablo ortaya kmtr?
3. Faizm nedir? Emperyalizmle ne gibi bir ilikisi vardr?
4. Yeni smrgecilik nedir?
5. Emperyalist retilerin zellikleri nelerdir? (Okuma par
asn okuyunuz.)
I
ce sahibi olabilm ektedir. O nlarn yardm clar vardr artk:
Basn, halkn anlayabilecei biim de yazlm eserler ve
konferanslar... zellikle basn tekniindeki gelim eler, ga
zetelerin fiyatn "tek kuru a" indirerek, yzyln ilk yar
sndaki erevesi hayli dar okuyucu zm resi yerine, b
yk kitlelere hitap etm enin yollarn am tr.
Sonra, 19. yzyln kltrel yaam , nceki herhangi bir
adan daha karm aktr.
Deiik nedenlerden ileri gelm ektedir bu:
- nce, kltrel yaam n corafi snrlar, baka kta
lara doru genilem itir: Bir A m erika, bir Rusya bu klt
rel yaam n iindedir ve nem li katklar olm aktadr bu
yaam a. Bunun gibi A vrupa, D ou'nun, zellikle eski ve
m odern H int'in edebiyat ve felsefesinin farkna varm ve
kaplarn am tr ona.
- 18. yzyldan beri yaplan yeniliklerin belli bal kay
na olan bilim , zellikle jeolojide, biyolojide, fizikte ve
organik kim yada yeni fetihler yapm tr.
- M akineli retim , toplum yapsn, derinden derine
deitirm i ve insanlara, doa karsndaki gleri bak
m ndan yeni bir gr kazandrm tr.
- Son olarak geleneksel dnce, siyaset ve ekonom i
sistem lerine kar, gerek felsefe alannda, gerek siyasal
alanda kkl bir bakaldr, o zam ana dein dokunulm az
saylan pek ok inanca ve kurum a kar saldrlara giriil
m esine yol at.
Bu bakaldrmann, biri romantik, teki aklc iki
farkl biimi vardr: Romantik bakaldr, Byron, Schopenhauer ve Nietzsche'den -2 0 . yzylda- faist harekete
dek uzanr. Aklc bakaldr ise, 18. yzyl Fransz filo
zoflaryla balar, -biraz yumuatlm olarak- ngiliz fel
sefesi kktencilerine (radikallerine) geer, sonra M arx'ta
daha kkl bir biime brnrken, ayn zamanda bilim
sel bir ierik de kazanarak, ilk sosyalist devrimin gerek
letii Sovyet Rusya'da somut sonularna ular.
Bilimlerin geliim i
19. yzylda, B at'da en bata gze arpan ey, bilim le
rin olaanst geliim idir.
133
1
Fizik dalnda, daha 17. ve 18. yzylda balayan al
m alar, 19. yzyln ilk yarsnda younlar. Bunda m ate
m atik dildeki zenginlem enin pay kukusuz byktr.
Fizik olaylar, artk temel kanunlara balanm tr: Enerji
nin sakinim i ilkesi, n dalga kuram , elektro-m anyetizm kanunlar...
18.
yzyln ikinci yarsnda Lavoisier'nin tem ellerini
att kim yada, basit elem entler birbirinden ayrlm akta
ve snflandrlm aktadr. K im yadaki gelim eler giderek
yle bir boyut kazanacaktr ki, 19. yzyln sonlarnda
kim yac ile fiziki, yer yer ortak alm aya gideceklerdir.
zellikle "m ad d en in b n y esi" bah sind e byle olacaktr:
A tom un yaps, elektronlarn rol, radyasyon ve dalgala
rn yayl...
O zam ann tartm alarnn tem el konulardr bunlar.
Fizik ve kim yadaki bu gelim eler yalnz kuram sal plan
da kalm az, ok gem eden uygulam aya da geerler. D ina
mo, patlam al m otor, elektrik lam balar, yapay boyalar, in
sanlarn gnlk yaayna girm ekte ve ona bir renk ve e
itlilik katm aktadr.
D oa bilim lerine gelince... 18. yzyln ortalarnda ba
layan aratrm a ve snflandrm alar, 19. yzylda daha b
yk bir younluk kazanr. Ve bunlardan dnyann ve can
llarn geliim i ile ilgili "toplayc bir gr e" varlacaktr
artk: Canllar dnyasnn, gzle grlm eyen canllardan
balayarak, insana dek uzanan -a r ve s rek li- bir geli
m e geirm i olduu dncesi, sonuta D arw in'le kesin
b ir zafer kazanr.
ngiliz bilgini Charles Darwin (1809-1882), trlerin
doal ayklama, ortam ve soyaekimle belirlenerek dei
mek yoluyla olutuklarn ileri srer. Bu reti, trlerin
tek tek yaratldklarn ve yaratldklar gnden beri de
yaratldklar biimde kaldklarn ileri sren dinci gr
leri yerle bir eden bir retiydi. Bu yzden, dinciliin
egemen bulunduu btn lkelerde byk grltler
kopard ve Osmanl mparatorluu'nda da yasakland.
M arx'm sosyal bilim lerde yapt devrimi, Darwin do
a bilimlerinde yapmtr.
134
137
138
OKUMA
R O M A N T ZM VE G ER EK LK
Rom antizm i "kapitalist-burjuva dzenine", "yitirilmi
dler" dzenine, i hayat ve kazancn bayalna kar bir
ayaklanma, tutkulu ve elimeli bir ayaklanma olarak tanml
yor Ernst Fischer. Bu ayaklanma tiyatroda ilk nemli rnekle
rini 18. yzyln ikinci yarsnda Alm anya'da "Sturm und
Drang" (frtna ve atl) akmyla verdi (1767-1785). Goethe'nin
ve Schiller'in nclk ettikleri rom antik yazarlar, Rousseau'nun doaya dn retisini benimseyerek, Corneille ve Racine'in neo-klasik kurallarna ve neo-klasisizmle uzlaarak ge
lien burjuva duygusallna iddetle saldrdlar. Saysz sah
neye blnm oyunlarda, birka saat iinde, yllar kapsayan
olaylar anlatlarak yer ve zaman birlii bir yana brakld. Avru
pa'nn yaam akta olduu devrim bunalm , rom antiklerin
oyunlarnda ayaklanmalar, soygunlar, kadnlarn karlmas
gibi heyecan verici olaylar biiminde belirmeye balad....
Romantizmin tiyatrodaki ilk rnekleri Almanya'dan gel
mekle birlikte, bu oyunlarn en nemli esin kayna Shakespeare'den bakas deildi. Neo-klasisizme bakaldran Alman
yazarlar, Shakespeare'in Almancaya evrilen oyunlarnda ken
di cokunluklarna biim verecek stn rnekler buldular....
Romantizmin, dnce ve duyguyu dizginleyen kurallara
kar bir ayaklanma hareketi oluu, ilk bakta bu akmn dev
rimci niteliini artrr. Nitekim Rousseau, ayn zamanda
Fransz Devrim i'ni hazrlayan dncelerin balca kaynakla
rndan biridir. Ama romantik akm temsil eden yazarlar ayr
ayr ele alacak olursak, bu yazarlarn ortak yannn "devrim ci ya
da devrime kar, ilerici ya da tepkici bir siyasal gr benim
semeleri deil, bu gre akl ve diyalektik d, hayalci bir
yoldan varmalar olduunu" grrz...
Romantizm, iirin ileyebilecei konulan ve kullanabilecei
dili snrlayan neo-klasisizme bakaldrmakla birlikte, ar birey
sel tutumu ve znel yntemi yznden bu bakaldrn temelin
de yatan sorunlara olumlu bir zm getirmedi... Buna karlk
romantizm, ehirle ky arasndaki kopuu, bireyin toplum iin
deki yalnzln, kazan hrsnn bayalklarn dile getiriyordu.
139
SO RU LA R
1. Bat'da 19. yzyl dncesinin nitelikleri nelerdir?
2. Bat'da 19. yzylda bilimlerin geliimi nasl bir tablo gs
terir?
3. Bat'da 19. yzylda felsefi dncedeki geliimler neler
dir?
4. Bat'da 19. yzylda edebiyat ve sanattaki geliimlerin ge
nel tablosu nedir?
5. "Rom antizm " ve "gerekilik", 19. yzylda neye kar bir
bakaldrm adr ve edebiyatla sanata ne getirmilerdir? (Okuma
parasn okuyunuz.)
140
BLM V
ADA BATI UYGARLII: (1)
BATI AVRUPA
D ayand kltrel kaynaklar bakm ndan olsun, tarih
sel geliim i bakm ndan olsun, baka uygarlklardan ayr
lan Bat uygarl, bugn nasl bir tablo gsteriyor?
Bu tabloyu, -tem eld e baz ortak izgiler tasalar d a "Bat A vru pa" ile "B irleik A m erik a" iin ayr ayr izm ek
gerekiyor.
G lln, term onkleer bom balar ve aya yaplan se
ferlerin says ile lld bir dnyada, Bat A vrupa'nn
uluslararas planda -b u g n d e - byk bir arl olm as,
biraz paradoks gibi grnr. Y aadm z dnyada, Bat
A vrupa iktisat ve teknikte -2 0 . yzyln balarna dek ol
duu g ib i- "s r k ley ici" bir rol oynam yor geri; ama
edebiyat ve sanat ile kltrde -b u g n d e - yer yer nc
roliindedir.
Bat uygarlnn kltrel corafyas iinde ise, hl bu
uygarln "b ey n i"d ir Bat Avrupa.
SO SYA L VE K TSA D YA A M
Sosyal yaam
Nfus artndaki yavalk, Bat A vrupa'da sosyal ya
amn bata gelen zelliklerinden biri bugn. Y a oram
bakm ndan ise, Bat A vrupa nfusu gitgide yalanm akta.
Sosyal yaam n bir baka nem li olay da, kentlem e
nin gn getike artm as. Sanayilem e ve tarm n m akine
lem esi ile - o k daha n celeri- balam olan kylerin
kentlere boalm as olay, bugn de srm ekte.
Bat A vrupa'da, bu birikm e byk m erkezin evre
sinde olm akta: Londra, Paris ve Ren Ruhr blgesi. D oal
141
ktisadi yaam
Bat A vru pa'd a, iktisadi yaam "k ap italizm "e dayanr.
Bu kapitalizm , bir ileri sanayi kapitalizm idir. Ekonom ide
tem el kesim sanayi kesim idir. zellikle talya'd a gneyin
y er yer "azg elim i" bir grnm de olm as nadir rnek
lerdir.
Sanayide enerji retim i bata gelir. Term onkleer ener
ji ise, -em ek lem e dnem inde de o ls a - enerji retim inde
yeni ufuklar am aktadr. M ekanik sanayi hl nem ini
koruyorsa da, kim ya sanayii - zellik le plastik m addelerin
retim in d e- dev gelim eler kaydetm i ve m odern yaam a
ok b y k katklarda bulunm utur.
Tam a aralarndaki gelim eler, zellikle "jet'Terin b u
lunuu, gidi gelie, giderek iktisadi yaam a byk bir yo
unluk kazandrm aktadr.
Y aadm z dnyada, eitli lkeler arasnda iktisadi
ibirliini gelitirm ek iin hem en her yanda giriilen b
tnlem e denem e ve rgtlenm elerine Bat A vru pa'd a da
rastlyoruz.
-
147
r
K LT R EL YA A M
Bat A vrupa lkelerinin son on yllarda geirdii ikti
sadi ve teknik deiikliklerden, belki siyasal yaam dan
ok daha fazla kltrel yaam etkilenm itir.
Felsefe ve bilim
Bat A vru pa'd a felsefi akm larn ada tablosunu b ir
ka satrda izm ek aslnda pek kolay deil. G ze ilk ar
pan noktalar unlar oluyor:
19.
yzylda esaslar konan M arksist felsefenin, 20. yz
yldaki gelim elerle daha da zenginlik kazand bir gerek.
Bunun yan sra fenom enoloji ile v arolu u lu k (existen
tialism e), dnyay ve insan yeni bir biim de kavram ak iin
yaplan abalan tem sil eden iki byk felsefe akm. Tem el
de kapitalizm in km azlarnn dourduu "bunalt"nn bel
ki en ok zerinde duran da varoluuluk oluyor. Personalizm in de stnde zellikle durduu konulardan biri bu.
Btn bu akm larn iinde Marksizm, egem en durumda
olan. Varoluuluun en byk temsilcilerinden olan JeanPaul Sartre, -so n byk eserlerinden biri o lan - Diyalektik A k
im Eletirisi'nde bunu aka sylyor: "Tarihte Descartes ile
Locke'un dnemi olmutur; Kant'm ve H egel'in dnemi ol
mutur. Bu felsefenin de, srasyla, btn bir dn
ceyi besleyen tarla ve btn bir kltrn ufku oluyor. Daha
nce syledim, im di de tekrarlyorum: nsanlk tarihinin tek
geerli yorumu diyalektik m addeciliktir." "V e nk -y in e
Sartre'a g re- gerekliin kendisi M arksisttir ve Marksizm,
-h i olmazsa amz iin - almaz durum dadr."
Fizik, kim ya ve biyoloji gibi deneysel bilim lerdeki b
yk gelim elerin yan sra, Bat A vru pa'd a zellikle "insan
bilim leri" (antropoloji, psikoloji, toplum bilim , iktisat ve
siyaset bilim leri), son on yllarda ok b y k gelim eler
kaydetm itir ve etm ektedir.
Edebiyat
Bat A vrupa'nn eitli lkelerinde edebiyatn artk k la
siklem i biim lerine u yarak eser veren yazarlarn says
148
Gzel sanatlar
G zel sanatlardan resim , bu g n -esk isin d en ok fa z la bir bollu k ve eitlilik gsteriyor. yle olunca da, resim le
' Brecht konusunda zellikle bkz. Teoman Aktrel, "B ir H alk Filozofu:
Bertolt B rech t", M illiyet Sanat Dergisi, Yeni dizi, say 21, s. 21-23.
149
ilgili akm larn bir tablosunu verm ek aslnda hayli zor bir
i. Bununla beraber, Bat'da bugnk resim , iki byk
akm arasnda paylalm tr denebilir: Bunlardan biri,
-b u g n de savsaklanam ayacak eserler v e re n - figratif ya
da gereki gelenei tem sil eder; tekisi de soyut resim
akm dr.
B at'd a ada resim deki devrim in sim gesi olarak da
Picasso kabul edilm ektedir hl.
Bat'd a, ada heykele iki eilim egem en durum da:
inde A uricosto, C outurier, G iacom etti'lerin bulunduu
ekspresyonist eilim in yannda, soyutu eilim gze ar
pyor. Bu ikinci eilim in iinde, ilk anda akla gelen b y k
adlar Calder, Arp, H enry M oore, A. Pevsner... oluyor.
am zda, gzel sanatlarda arlk "m im arlk "a do
ru kaym aktadr.
ada m im arlk, dnya apnda bir geliim iindedir:
ada m im arlktaki katklar belli bir lkeye balam ak
hayli g. Bu konuda eitli dnceler, Birleik A m eri
ka'd an gelip A vru pa'ya, giderek dnyaya yaylyor: "O r
ganik m im arlk" kavram na b y k bir aklk getiren
A m erikal W right'in etkisi bu bakm dan byk olm utur.
M ies van der Rohe, W alter G rapius, A lvor A olto, M arcel
Breuer, vb...
B at'd a ada m im arln, giderek ehirciliin kendisi
ne ok ey borlu olduu b y k adlardan biri Fransz Le
C orbusier'dir. Toplum larn tam bir bym e halinde ol
duu bir dnyada ehirciliin grevlerini -b e lk i- en iyi
belirten o oldu. Le Corbusier, kentte yalnz, insanca, daha
konforlu yaayabilm enin koullarn deil, ayn zam anda
k en t-d o a b t n lem esin in de y ollarn saptam tr.
"B an liy ler kaldrlm al, doa kentlerin iine getirilm eli
d ir" ilkesi onundur.
V e bu ilke, ehirciliin "on su z olm az" ilkelerinden b iri
dir bugn.
M zikteki gelim eler
B at'd a ada m zikteki gelim elerin iinde, bata
nem le bir olay stnde durm ak gerekir: M zik, nceleri,
150
151
Ankara, 1974.
A. Mishin, Teoride ve Pratikte Burjuva Demokrasisi (ev. E.
Akz), stanbul, 1976.
Herbert Read, Manet'den Picasso'ya 20 ada Ressam (haz.
Adli Moran), stanbul, 1966.
Boris Suchkov, Gerekiliin Tarihi (ev. Aziz allar), stan
bul, 1976.
OKUM A
B R EC H T VE PC A SSO
...ada yazarlardan pek azmin eserleri bu byk Alman
airinin, bu dhi dram yazarnmki kadar bar dncesiyle
dolmu, bara hizm etin gerekliliini belirtmitir. Brecht, insan
lk davasnn, iyilik iin, gelecek iin, yaam ak iin savaan ba
sit insann davasnn eri olmutur. in ilgin yan, amzn en
iyi hmanistlerinden birka Prusyal baronlarla barbar general
lerin bu militarist Alm anya'sndan, bu kltr dman Hitler
Alm anyas'ndan kmtr: Heinrich ve Thomas Mann, Anna
Seghers, Arnold Zweig, Bertolt Brecht. phesiz, Alman halk
nn en derin gereini onlar temsil ederler.
Brecht, bize derin grler, byl dnceler ve yksek
duygular ile atlgan bir biim orijinalliinden meydana gelmi
bir eser brakt. Sanyorum ki, zamanmzn herhangi bir eserin
den ok, Brecht'in eserinde, sanatn gelecekte ne olacan im
diden grebiliriz: Sanat eserinin her trl ematizmden ve dog
maclktan iyice arnmas... Yeni bir hayat kurulur ve insanln
yz deiirken, Brecht, amzn getirdii yeni ze uygun ye
ni sanatsal biimlerin peine dt.
u tezi de kabul etmedi: Byk ynlar etkilemek ve bu ymlarca anlalmak iin entelektel dzeyi drmek, yeni biim
ler aramay bolam ak yahut duygular ve gereklii snrlandr
mak gerekir. Brecht halkna kar da, kendine kar da namuslu,
tam anlamyla gereki, esiz bir yazar rnei oldu.
Brecht, insann savat ve yceldii her yerde hazr olacak
tr...
(Jorge Amado - Bertolt Brecht, H alkn Ekm ei,
ev. A. Kadir - A. Bezirci, stanbul, 1972 s. 5-6)
Les Lettres Franaises dergisinin 25 Mart 1945 tarihli saysnda
H A LK IN EK M E
Bilin: H alkn ekm eidir adalet.
Bakarsnz bol olur bu ekm ek,
bakarsnz kt,
bakarsnz doyum olm az tadna,
bakarsnz berbat.
Azald m ekm ek, balar alk,
bozuldu m u tad, balar honu tsu zlu k boy atm aya.
Bozuk adalet yeter artk!
153
155
BLM VI
ADA BATI UYGARLII: (2)
BRLEK AMERKA
Birleik A m erika, iki yz m ilyonu akn nfusuyla
-K a n a d a ile b e ra b er- A m erika ktasnda "B at U ygarl
"m n tem silcisidir.
Bat A vrupa ile ortak noktalar var Birleik A m eri
ka'nn, iktisadi ve sosyal sistem olarak "k ap italizm i", si
yasal rejim olarak da "B at d em okrasisi"n i kabul etm esi,
ilk akla gelenler. Bununla beraber, Birleik A m erika'ya
has birtakm zellikler var ki, onun Bat A vru p a'd an ayr
olarak incelenm esini gerektiriyor.
BR LEK A M E R K A 'N IN D O U U
Bat uygarlm Bat A vru p a'd a kuranlarn atalar, y z
yllardan b eri o topraklarda yaam lard. Birleik A m eri
k a'y kuranlar ise, 16. yzyld an sonra - zellik le A vru
p a 'd a n - A m erika'ya g edenler oldu. A m erika'nn asl
yerli ahalisinin bu kurulutaki pay, -b irk a kentin tad
kzl derili kelim enin d n d a - hi denecek denli az.
Bu gn iki rol olm utur:
- A vrupal gm enler A m erika'ya, ayrldklar lkenin
rf ve detlerini de getirdiler.
- N e var ki, gm enler A m erika'ya, A vru pa'd aki siya
sal baskdan ve iktisadi zorluklardan kaarak geliyorlard.
Bylece, ilerinde A vru pa'ya kar derin bir tepkiyi ta
yorlard. A m erika onlar iin bir "zg rl k beld esi" idi.
O rada h em zgrlk iinde yaayabilir, hem de zenginleebilirlerdi. ok gem eden, "A v ru p alla" kar kan ve
kendisini "A m erik al" olarak duyan bir kuak dom aya
balad.
Bugn A vrupaldan birok ynleri ile ayrlan A m erika
lnn atas ite bu kuaktr.
157
161
lar tannm tr. Bunun gibi, kilise ile devlet ayrl ilkesi
nin bir sonucu olarak, tm m ezhepler arasnda m utlak bir
eitlik vardr. Y asam a yetkisi, K ongre ad verilen -ik i
m e clisli- bir parlam entoya braklm tr.
Bu meclislerden biri (Senato), teker teker federe dev
letleri temsil ediyor. Her devletin Senato'da ikier temsil
cisi oluyor.
teki meclis (Temsilciler Meclisi), her devletin nfu
su orannda seilen temsilcilerden oluuyor. Bu meclis,
federe devletleri deil, tm federal halk temsil ediyor.
Kanunlar ve bteyi Kongre yapyor; Senato'nun ay
rca uluslararas antlamalar konusunda birtakm yetkile
ri vardr.
D N C E VE SA N A T Y A A M I
Kolej ve niversiteler
A ncak A m erika'da yksekretim 18 yanda balar.
A ncak yksekretim in Birleik A m erika'ya zg bir
zellii vardr ki, A vru pa'd a rastlanm az: niversitede
belli bir dalda uzm anlk renim ine balam adan nce bir
kolej aam asndan geilir. Koleji bitirenlere, graduates"
(diplom al) olarak baklr ve graduate school"d a alm ala
rn srdrrler. Bir A m erikan niversitesi, genel olarak,
bir "k o le j" ile bir "graduate school"d a n oluur.
Kolej ve niversitelerin ou "zel"d ir.
Ve eitli kaynaklardan gelen paralarla yaarlar: Eski
rencilerin balar, sanayi ve ticarette n yapm (Ford,
Rockefeller, C arnegie gibi) b y k para babalarnn kurdu
u fonlarla, asl okuyacak rencilerin dedikleri paralar,
bu kaynaklarn banda gelir.
Aslnda belli bir refah dzeyine gelm i ailelerin ocuk
larn ayrcalkl durum a getiren bu sistem in zararlar,
dorudan doruya devletin k u rd u a niversiteler yoluy
la -b ir p a r a - giderilm ek istenir.
165
Edebiyat ve sanat
Birleik A m erika'd a b y k bir edebiyat ve sanat faali
yeti vardr.
Bir ada Fransz romanndan daha az kltrl, ama da
ha canl ve daha insani olan Amerikan roman, dnya edebi
yatnda srekli byk bir yer tutmutur, M arx Twain ve
Henry Jam es'lerden gnmze dein ulaan byk bir ya
zarlar kafilesi iinde, I. Dnya Sava'ndan sonra gelen ve
"kayp kuak" ad verilen yazarlar -H em ingw ay, Faulkner,
Caldwell ve Steinbeck- zellikle hatrlatm ak gerekir.
Rom an, bir A m erikan buluu olan "cep k itab" biim iy
le, b y k okuyucu kitlelere yaylm ak frsatn daha kolay
bulabilm itir.
A m erikan edebiyat, Edgar A llan Poe'dan balayarak,
Ezra Pou nd 'a dein iirde b y k tem silciler yetitirm itir.
Tiyatronun da, Eugene O 'N eill'den bir A rthur M iller'e dein soylu tem silcileri olm utur.
M zik de en popler sanatlardan biridir. A m erikan
genlerinin b y k bir blm , bir m zik aleti kullanm as
n bilir. O rkestralar hayli yaygndr. Copland, C hadw ick,
G ershw in gibi bestecilerin tem silcisi olduklar senfonik
m ziin yan sra, zencilerin yarattklar caz m ziinin et
kisi byktr.
Bu etki, Birleik A m erika'yla snrl olm ayp dnya a
pndadr da...
H ollyw ood'da m erkezleen sinem a, ayn zam anda dev
bir sanayi halindedir. "M ily o n er" yldzlarn evresinde
"y ld z " olabilm ek iin ynla insann verdii -y e r yer
d ra m a tik - bir m cadeleye rastlanr. Film retim inde b a
ta gelen A m erikan sinem as -g e n e llik le - "orta dzey
d e d ir . Bununla beraber "w estern'Terle, grkem li sahne
lerin oluturduu film ler ve kom edi film leri iinde, sine
m a tarihine geenler olm utur.
A m erika'da, sinem ann etkisini, radyo ve zellikle tele
vizyon tam am lar.
G rsel sanatlarn banda m im arlk gelir.
A m erika'nn m im arl "ilev sel"d ir. Ev kullanl ve
konforlu olm aldr, i yaam , b y k "gkdelen'Terde ge
166
IV
Juan Bosch, Pentagonizm, (ev. B. Kuzucu), stanbul, 1969.
Carl Van Doren, Ksa Amerikan Edebiyat Tarihi (ev. O. Azizolu), stanbul, 1952.
Claude Julien, Amerikan mparatorluu (ev. T. Sara - A. Glercan), Ankara, 1969.
Andr Maurois, Amerika Birleik Devletleri Tarihi (ev. F. Gkbudak), 2 cilt, stanbul, 1945.
Wright Mills, Dinle Yankee (ev. . zgden - D. zgden),
stanbul, 1969.
Vladimir Pozner, Amerika Birlememi Devletleri (ev. C. Sreya), stanbul, 1967.
Paul Sweezy - Paul Baran - Harry Magdoff, ada Kapitaliz
min Bunalm, Ankara, 1975.
David Wise - Thomas B. Ross, Grnmeyen Hkmet CIA,
(ev. A. Bilgi), 2. Bas, Ankara, 1976.
OKUM A
ED EB YA T I H A LK IN M U TFA IN A SO K A N A D AM :
JA C K LO N D O N
XX. yzyln balarnda Amerikan edebiyatn altst eden,
yerlemi beeni ve dnce kalplarn sarsarak krp atan bir
"serseri" kt ortaya. Bu ad kendisine kendisi yaktrmt. Fel
sefi anlamda da savunuculuunu yapyordu bunun. Ortaokulu
zar zor bitirmi ama niversite giri snavlarn be hafta gibi k
sa bir alma sonucunda baaryla vermiti. Onun gerek okulu
hayatn ta kendisiydi aslnda. On alt yanda, ky koruma rg
tnde bekiyken be azl korsann stne tek bana ve silahsz
yrmt. Yirmi ikisinde Alaska'da altn aryordu, bir yn se
rvencinin arasnda. Marx'i, Nietzsche'yi, Spencer'i kendi ken
dine okumutu. Rudyard Kipling'le Herman Melville'e hayran
d. Krk-elli cilt kitap yazd bu "serseri", on iki-on be kadar ro
man. Bir dolu da gazete, dergi yazlar, bilimsel ve gezi konula
rnda. yi bir gazeteciydi. 1905'teki Rus-Japon savan bin bir en
geli atlatarak, cephenin gbeine girerek izlemi, unutulmaz r
portajlar yazmt. Snrsz bir zverisi vard. Ylda kitaplarndan
ve yazlarndan binlerce dolar kazanyordu. Kazandklarm ei
ne dostuna, akrabasna hesap tutmakszm harcyordu. Evindeki
168
171
n
SOSYALST DNYA
175
BLM I
SOSYALST AVRUPA'NIN DOUU
Sosyalist Avrupa dnyasna giren btn lkelerin ba
ta gelen ortak zellii, hepsinin siyasal ve sosyal felsefele
rinin tek bir kaynaktan km as: O felsefe "M arksizrT'dir.
M arksizm , ayn zam anda "resm " dnya grdr bu
lkelerin. Tm siyasal, sosyal, iktisadi ve kltrel kurum
lar, bu dnya grnden esinlenir.
Ne var ki, bugn M arksist dnya grn kabul et
mi olan btn bu lkeler, birbirinden farkl bir tarihi ya
am lardr. Sosyalizm i kurarken karlatklar sorunla
rn birbirinden farkll da, bir yerde, vaktiyle yaadkla
r tarihin birbirinden farkl izgilerinde bulunm akta.
M ARKSZM
M arksizm Bat'da, 19. yzylda, belli iktisadi ve sosyal
koullarn ortaya kard yeni bir dnya grdr. N e
dir o iktisadi ve sosyal koullar? Ve nasl bir dnya gr
dr M arksizm ?
M arksizni douran koullar
M arksizm Bat'da, "Sanayi D evrim i"nin yaratt or
tam da dodu.
G erekten, 18. yzyln ikinci yarsnda, ngiltere'de,
buhar gcyle ileyen m akinelerin gelitirilm esi, bunlarn
bata dokum a tezghlar olm ak zere eitli im alat kolla
rna ve m adencilie uygulanm as, fabrikalar yoluyla trl
dallardaki retim in o zam ana dein grlm em i lde
artm as gibi -ta rih te benzeri o lm ay an - bir olay grlr.
G enellikle "San ayi D evrim i" diye adlandrlan bu oluum ,
19. yzyln balarndan balayarak, Bat A vrupa'y da sa
177
r
rar. Ve gerekten "d ev rim " adm yarar bir oluum dur
bu: Sanayinin ba dndrc bir hzla bym esi, toplum
yapsn kknden sarsm tr. O zam ana dein tarm la u
raan insanlar kylerini brakp kentlere kom akta, daha
nce adlar bile duyulm am yerlerde yeni sanayi m erkez
leri dom akta ve lkelerin nfuslarnda hzl artlar ol
m aktadr. Sanayi Devrim i, Bat A vrupa'ya iktisadi ve sos
yal planda bir "h arek etlilik " getirm ekle kalm yor, ayn za
m anda bir sefalet tablosu da karyor ortaya: Byk ii
kitleleri, ok dk cretlerle, en kt koullar iinde a
ltrlm aktadr. Geri, bundan elde edilen b y k krlar,
serm aye birikim ine ve yeni yatrm lara yol at iin Sa
nayi Devrim i daha da hzlanm aktadr.
Ne var ki, b y k ynlarn sefaleti pahasna olm akta
dr bu.
Sanayi D evrim i'n in doduu yllarda, "gen el o y "u n
henz tannm am olm as, saylar gibi byyen ii
kitlelerin yaknm alarn parlam entolara tam anlam yla
yanstm alarna olanak verm iyor. stelik, o yllarn yaygn
ve gzde iktisadi gr olan liberalizm , devletin sosyal
sorunlarna karm asn istem em ekte, tam bir zgrlk,
tam bir yarm ay savunm aktr.
Sanayi D evrim i'nin ortaya kard sefalet tablosunu
d eitirm ek zere, szde birtakm "in san i" nlem lere b a
vurulur. alm a yaam n dzenlem ek iin baz kanunlar
karlm aya balanr. Btn bu nlem ve kanunlara karn
ocuk ve kadn em einin m adenlerde ve ar sanayide s
m rlm esi, ii ynlarnn ezilircesine altrlm as da
ha uzun yllar srecektir.
te, M arksizm Bat A vrupa'd a, 19. yzyln ortalarn
da, byle bir ortam da doar.
M arksizm in tem elleri
M arksizm in kurucular iki Alm an dnrdr: Kari
M arx (1818-1883) ile Friedrich Engels (1820-1895).
Bat A vru pa'd a Sanayi D evrim i'nin dourduu iktisa
di ve sosyal sonularn nedenleri ile kanlm az gelim ele
rini aratran bu iki dnr, bu aratrm alarndan, so
178
'
1
nce nedir toplum ?
"T o p lu m " deyince, M arx ve E n gels'e gre, aslnda yal
nz insanlara ve insanlar arasndaki ilikilere rastlarz. Bir
toplum daki insanlar gibi, insanlar arasndaki ilikiler de
"som u t"tu r.
M arx ve Engels, toplum lar insanlar arasndaki som ut
ilikiler asndan incelerken, bu ilikilerin tem elinde ya
tan etken olarak "in san n doa ile m cad elesi"n i gryor
lar: nsanlar, yaam ak ve -b u n u n da tesind e-h ay van lardan farkl olarak, "d o ay aabilm ek" iin her eyden n
ce alp retm ek zorundadrlar. nsanlar, retim faaliye
tinde bulunurken de, birtakm retim aralar kullanr ve
retim deki alm alarn rgtlerler. D em ek ki, bir toplu
m un ana ilikileri doa ile olan ilikileridir. Bu ilikiler ise,
dorudan doruya retim e dayandna gre, bir toplu
mu tanyabilm ek iin, her eyden nce, o toplum daki
" retim ilikileri"ni incelem ek gerekir.
N eler girer retim ilikilerinin iine?
retim ilikilerinin iine, doal kaynaklar (topran ve
rim i, iklim , vb.), retim i salayacak aralar ve dolaysyla
bunlarn kullanlm as, yani retim teknii, bir de retim in
dzene sokulm as, yani iblm girer. M arx ve Engels,
bunlara da " retici g ler" diyorlar.
Bu glerin her biri zam an iinde -k u k u s u z - ayn k al
m az, deiirler; yeni kaynaklar bulunur, aralar gelitiri
lir, iblm yeniden dzenlenir. nsanlarn belli bir top
lum iindeki varln, bilincini etkileyen ve zel m lkiyet
kavram n, fertlerin ya da gruplarn toplum iindeki g
revler bakm ndan farkllam asn, dolaysyla "sn flar"
yaratanlar da bunlardr.
retici glerle retim ilikileri bir toplum daki " re
tim biim i"ni m eydana getirirler. M arx ve E n gels'e gre,
retim biim i her toplum un "altyap "sm oluturur. Toplum larn yzeyde grlen "styap'Tarn, yani siyasal ve
hukuksal rejim kurum larn, felsefe, din, ahlak, sanat ve
edebiyatn, baka b ir deyile "k lt r" n yaratan hep
"alty ap "d r. Bu "a lty ap "n m yansm as bakm ndan en
ok nem tayan da "m lk iyet ilik ileri" ve zellikle
toprak, ara, m akine ve daha geni anlam yla serm aye gi
182
1
bir toplum dzeni dourm aktadr. Marx ve Engels, ilk
adaki klelik dzeninden feodaliteye, feodaliteden de
burjuvazinin kapitalist dzenine geii, o dzenlerden her
birinin kendi ilerindeki snf elim eleriyle aklam akta
drlar.
K apitalist dzendeki elim e hangi snflar arasnd a
dr?
M arx ve Engels'e gre, bu elim e b u rju v azi ile p ro le
tarya, yani ii snf arasndadr. retim aralarna sahip
bulunan, dolaysyla stn ve "eg em en " durum da olan
burjuvazi, proletaryay "art d e er" yoluyla sm rm ekte
dir. G erekten, kapitalist dzen iinde iiler, gnlk ge
im lerini salam ak iin, bedenlerinin gcn, yani em ek
lerini sata karm aktadrlar. Baka bir yol da yoktur on
lar iin. Ne var ki, proletarya, em einin tam karln da
alam am aktadr; daha dorusu insanca yaam as iin ge
rekli olandan fazla altrlm akta ve aradaki fark da "artd eer" olarak serm ayeye eklenm ekte, bir baka deyile,
kapitalistin cebine girm ektedir. Bylece, proletarya ile
burjuvazi, ayn retim ilikisi iinde birbirine "k art" s
nflar durum undadrlar.
Bu kartlk, bir yerde "ku tu p lam tr" da...
M arx ve Engels'e gre, kapitalizm in gelim esi iinde,
Sanayi D evrim i ile ortaya kan burjuvazi-proletarya a
tm as, insanlk tarihinde son snf atm asdr. Ve prole
taryann burjuvaziyi devirip toplum u "sn fsz" hale getir
m esiyle yalnz burjuvazi-proletarya atm as deil, btn
tarihi kaplam olan snf atm alar dnem i de sona ere
cektir. Burjuvazinin yklm as kanlm azdr, m utlaka ola
caktr bu. nk, burjuvazi gitgide zenginlem ekte ve
hep yoksullaan, durm adan da byyen proletarya ile a
tm aktadr; bu atm ann ortaya kard gerilim yldan
yla artm aktadr. oalan ve glenen proletarya nasl ol
sa bir gn burjuvaziye stn gelecektir.
K endiliinden m i olacaktr bu?
H ayr, zora bavurarak, yani "ih tilal" yoluyla!
Ama niin bu yolla?
Tarihsel geliim in belli bir dnem inde iktidara geen
ve onu elden brakm am ak iin rgtlenen, toplum da kilit
184
tipik rnekleri gzden geiricilik (revizyonizm) ve iyiletirmecilik (reformizm) adlarn tarlar. Sol gsterip sa vurmann en
yeni rnei de Marcuse'lktr.
Alman dnr Edouard Bemstein'a (1850-1938) gre, "di
yalektik, Marksizmin sinesinde barnan bir hain, eyann her tr
l gzlemi yolunda kurulmu bir tuzaktr." Bu anlamda gzden
geiricilik, diyalektik olmayan bir Marksizm gtmektedir. Gz
den geiricilik (revizyonizm), Marksizmin bu temel yapsnn ve
daha baka yanlarnn yeniden gzden geirilerek dzeltilmesi
gerektiini savunduklar tantland halde, korumak iin rpn
maktadrlar... Gerekten Marx, topyaclarm bulduklar zm
kabul etmi ve ondan yola kmt. Ama zm yollarn ve kul
landklar tanmlamalar yetersiz buluyordu. Bu yzden bunlar
deitirmek istedi ve bunu bilimci bir dehann abas, keskin ze
ks ve geree olan sevgisiyle yapt. Hibir nemli gerei gr
memezlikten gelmedi. Bu noktaya gelinceye kadar Marx'in yap
tnda bilimsel yntemi bozan hibir eilim yoktur. i snfnn
kurtuluu iin yapt mcadeleye genellikle yaknlk duymas
bilimsel ynetimi sarsmaz. Ama son amacn ortaya kt nokta
ya gelince, Marx'in syledikleri belirsiz ve gvenilmez bir biim
almaktadr. rnein modern toplumda gelirlerin el deitirme
siyle ilgili parada elimeler vardr. Bylece bu byk bilim de
has, bir retinin esiriymi gibi grnmektedir. Bernstein, Al
man dnr Conrad Schmidt'le, Kant'a dnmek gerektiini
savunmu ve Alman sosyal demokrat (sac toplumculuk) hare
ketinin ncln yapmtr.
yiletirmecilik (reformizm), amalanan genel iyilie azar
azar gerekletirilen kk iyiliklerin birikmesiyle hissedilme
den varlacan, amaca varmak iin srama ve devrim gerek
medii gibi, byk kkl reformlarn da gerekmediini savu
nur. yiletirmeciler... Devrimleri rastlant saymaktadrlar...
retiyi birok bakmlardan dzeltmeye giritii iin daha ok
gzden geirmeci olarak anlan Edouard Bernstein'la 1910 yln
dan sonraki tutumuyla Kari Kautsky (1854-1932) iyiletirmecilii savunmulardr.
Btn bu savlar, gerekte, Marx'lkla kkten eliik dn
celerdir.
Amerika'ya yerlemi Alman Profesr Herbert Marcuse'e
gre, "...Dnyamz iki kampa ayrlmtr. Her iki kamp da tek
188
1
mel elime hangi snflar arasndadr?
8. Bat kapitalizminde, burjuvazi ile proletarya niin birbiriyle
"elien" snflardr? Bu iki snfn "uzlama"s mmkn mdr?
Deil ise, bu elime -Marksizme gre- nasl son bulacaktr?
9. Marksizm, "komnist toplum" a ulaabilmek iin ne gibi
aamalar ngrmektedir? Ve niin?
10. "Yabanclama" nedir? Hangi toplumlarda ortaya kar?
"Marksist hmanizm" ile "klasik hmanizm" arasnda ne gibi
farklar vardr?
11. Marx'n eletirisi, kimlerce, nasl yaplmtr? (Okuma
parasn okuyunuz). Bu eletiriler karsnda siz ne dnyor
sunuz?
KU TSA L R U SY A 'D A N SO V Y ET R U SY A 'Y A
Tarihsel balanglar
O rtaan balarnda, Slavlar b t n D ou A vrupa'y
igal etm i buluyorlard. Slavlarn bir kolu olan V areg'ler,
skan d in avya'd an gelir, bu gnk R u sya'd a K iev'e yerle
irler. O gnk kervanlarn belli bal m erkezlerinden biri
olan K iev 'e yerleen bu V areg'ler, bir oluum un ilk ekir
deidir. Efsanevi bir kii olan R u rik'ten sonra Oleg, Kiev
Prensi unvann alr (881). Bylece tarihte ilk "R u s" devle
ti kurulm u olur.
nce B izan s'la, sonra daha baka topluluklarla ilikiler
balar. eitli d etkiler ve katklar, K iev P renslii'n in ge
liim ini biim lendirir.
eitli etkiler
a) Bizans ve H ristiyanln etkisi
lk etki ve katk B izans'tan gelir. O nunla H ristiyanlk
girer R usya'ya. O rtodoks H ristiyanlktr bu.
Bu Hristiyanlama, balangta olumlu sonular dourur:
O zam anki b t n O rtaa A vru pas'nda olduu gibi,
R u sya'd a da H ristiyanlk m anevi planda, birletirici bir
rol oynar;
190
!
j
!
j
)
rumdadrlar. Bununla beraber, Marksistler, 1905 Devrimi'e etkin olarak katlrlar. htilali, burjuva demokratik
devrimi aamasnda omuzlarlar ve hareketin giderek
197
200
OKUM A
Yazd bir oyun yznden memuriyetinden atlan Aleksandr Nikolayevi Ostrovski (1823-1886), gereki Rus tiyatro
sunu yaratan sanatdr. Orta snf halkn yaayn, dertlerini
yanstan bu yazar eitli konulara el atmtr. Yoksulluk Ayp De
il ile Frtna adl oyunlar en iyi eserleridir.
19. yzylda, Rus roman deyince be yazar geliyor insann
aklna. Bu be yazarn ilki olan Nikolay Gogol (1809-1852), Uk
rayna kyllerini anlatan bir destancdr sanki. Gerekiliine
katt mizah apayr bir zellik vermitir ona.
Drt eit edebiyat trnde kalem oynatmtr Gogol... Tiyat
ro alannda, deerli komedisi Mfetti, nl oyun yazarlar ara
sna sokmutur onu. Kiiler ve durumlara uygulad esiz mi
zah, gnmzde bile -btn rengiyle, canllyla- durmakta
dr... Tara Bulba gibi bir destan verebilmi, gereki romann en
gzel rneklerinden birini ustalkla yaratabilmitir: l Canlar.
Bir Rus Hamleti'ni anlatan Oblomov, gereki bir incelemedir
sanki. teki drt yazarn yannda Gonarov'un (1812-1891) ad
pek anlmaz.
Zengin bir ailenin ocuu olan van Turgenyev (1818-1883),
her eit Rus insann yazm, ama en ok kylleri anlatrken
baar gstermitir.
Anlatm ve iir gc ok etkili bir sanatyd. Tabiat anlatr
ken kulland kelimeler, benzetmeler birinci snf bir yazar kl
mtr onu. Ak kavramn byk bir anlayla ele alm, gere
ken nemi vermi ona...
En gzel romanlar unlardr: Rudin, Akamst, Babalar ve
Oullar, Duman ve Bakir Toprak.
Freud, Dostoyevski (1821-1881) kadar hibir yazardan psi
koloji renmediini sylemitir. Hearn de, onun insan kalbinin
derinliklerine ne kadar kolayca inebildiim belirtmitir. yi ile
ktye onun kadar ustaca eilen, kiilerin i atmalarn onun
kadar verebilen bir baka yazar daha yoktur belki.
Moskova'da doup bym olan Dostoyevski'nin ilk eseri
nsancklar'dr. Bu eserden drt yl sonra, sosyalist bir toplulu
un yesi olduu iin lme mahkm edilmi, ama son dakika
da karar deitirilerek Sibirya'ya srlmtr. l Bir Evden
Hatralar o gnleri anlatr. 1859'da baland, ac ekmeyi
renmi olan bir yazard artk. Dine, Hristiyanla eilmi, kt
lkleri deil, gnah denen eyi incelemeye balamt. Onun
202
O R TA VE D OU A V R U PA 'D A K O LU U M
"O rta ve D ou A vru pa" derken, II. D nya Sava'ndan
sonra kurulan "H alk d em okrasileri"nin bulunduu co
rafya parasn kastediyoruz.
Bu topraklar, ortaan balarndan beri, iki ayr m er
kezden gelen "H ristiyanlatrm an n " etkisinde kalm lar
dr: R om a'd an K atoliklik, Bizans'tan O rtodoksluk gelm i
tir. Daha 10. yzylda A vru pa'n n bu blgesinin dinsel
corafyas belli olm utu: Rum enler, Bulgarlar, Srplar O r
todoksluu; M acarlar, ekler, Polonyahlar ve A lm anlar
da K atoliklii kabul etm ilerdi. D aha sonralar, "M sl
man elerin" de geldiini -y a da g etirild i in i- gryo
ruz: zellikle Bosna ve A rnavutluk'ta... K atolik blgeler
de V atikan'a kar "u lu sa l" nitelikte bakaldrm alar ola
caktr: 15. yzylda, Jan H uss'un hareketi gibi.
P rotestanlk da, baka bir liberal hava getirecektir.
Btn bu oluum dan nem li sonu doacaktr. Din, A v
rupa'nn bu blgesinde uzun zam an ve ok kez darya
- zellik le T rk lere- kar ulusal direniin etkeni olm utur.
A syal etkiler iki biim de ortaya kyor:
- nce etnik bakm dan. O rta ve D ou A vrupa halkla
rnn bir blm A sya'dan gelm ilerdir: zellikle M acar
lar ve Bulgarlar byledir.
- Sonra, A vru pa'nn bu blgesi, uzun zam an M sl
m an istilasna uram tr. Trkler, bu blgenin bir bl
m n fethetm i, am a yalnzca vergi alm , fakat halk di
ninde ve rflerinde serbest brakm lardr. D oal olarak,
bu arada karlkl etkilenm eler olm utur.
Bat'nm iktisadi ve siyasal etkileri, zellikle O rta A vru
pa'da erkenden balyor. Kltrel etkiler ok daha yaygn
oluyor. zellikle Fransz kltr Polonya, M acaristan ve
R om anya'da pek etkili olm u. A lm an eitim i, tbba ve bi
lim e de byk etkilerde bulunuyor. Baz blgelerde, A k
d en iz'd en ve D ou 'dan gelen etkiler de var.
Batl bir etki olarak M arksizm in etkisi, A lm anya'da
-p e k doal o la ra k - nem li ve yaygn, M arx ve Engels'in
A lm anca yazm olm alarnn yan sra, -b e lk i ondan fazla - A lm an ekonom isinde 19. yzyln son eyreinden
204
BLM II
SOVYETLER BRL
K lasik tipteki devrim ler, yalnz "siy asal deiiklikler
le" yetinirler; yani yalnzca iktidardaki kiileri deitirir
ler. 1917 Ekim D evrim i bu tip bir devrim deildir. O, da
ha "k k l " bir dnm h ed ef alm t. Yalnz iktidarda
ki kiileri deitirm ekle yetinm em i, R usya'da iktisadi ve
sosyal tem elleri de deitirm itir. Bu niteliiyle, yeni bir
uygarlk yaratm ak istiyordu, yaratm tr da.
Bylesine bir deiiklik, her eyden nce, "burjuva
d evleti"n in b tn dayanaklarnn ortadan kaldrlm asyla
olasyd. Lenin bunu, D evlet ve Devrim adl eserinde ak
lar. G eriye, bu kuram sal verilerin som ut hale getirilm esi
kalyordu.
1917'de o yaplr.
SO V Y ETLER B R L 'N N K U RU LU U
VE G ELM
lk nlem ler
N asl kaldrlacakt burjuva devletinin dayanaklar or
tadan?
Proletarya diktatrl ile!
"P ro letary a diktatrl, ezenleri ezm ek iin, ezilenle
rin nclerinin rgtdr. Proletarya diktatrl, de
m okrasinin genilem esidir: O dem okrasi, artk yoksulla
rn ve halkn dem okrasisidir. A m a proletarya diktatrl
, ayn zam anda zgrlklere de snrlam alar getirir. Fa
kat kim lerin zgrlne? Ezenlerin, sm rclerin, ka
pitalistlerin... nsanl cretli klelikten kurtarm ak iin,
ezm em iz gerekiyor; direnileri zorla krm ak gerekiyor."
Lenin byle tanm lyordu proletarya diktatrln.
207
210
SYASAL SSTEM
Sovyetler B irlii'n d e siyasal sistem , nce u iki nitelii
tayor:
- Sovyetler Birlii okuluslu federal bir devlettir.
- Sovyetler Birlii, bir sosyalist dem okrasidir.
lke, 1977 tarihli yeni bir anayasa ile ynetilm ektedir.
R ejim in kuruluundan sonra yaplan drdnc anaya
sadr bu. lk anayasa 1918, kincisi 1924, ncs ise
1936'da yaplr.
okuluslu devlet
arlarn im p aratorlu u , - o zam an k i d e y im le - bir
"h alk lar h ap ish an esi" idi. m paratorluk snrlar iinde
birbirinden rk, dil, din bakm ndan farkl ynla h alk ya
ard. B u nlarn arasnda im paratorluu yalnz Slav halk
nn -y a n i R u sla rn - tem sil ettii kabul edilirdi. Btn bu
halklar, P etrograd 'm otoritesine bal tutabilm enin yolu
olarak, bask ve "R u slatrm a" politikas uygulanrd.
D evrim d en sonra, - o zam ana dein ezilm i o la n - bu
uluslarn birbirine haka eit olduklarn kabul etm ek,
tutulm as gereken tek yoldu. Bu yol, o uluslarn topluca
sosyalizm e geilerini salayacak bir gvence idi ayn za
m anda. Bam szlklar kabul edilen uluslar, sonra, fede
ralizm ilkeleri iinde yeniden bir araya getirildi.
Sovyetler Birlii, bu g n 15 federe cum huriyetten olu
m aktadr (m. 71). A yrca, bu nlarn iinde de zerk cum hu
riyetler, eyalet ve blgeler var. C um huriyetlerden her biri,
-fed e ra l devletin yetkisine girm eyen k o n u lard a- egem en
lie sahip. zellikle kltrlerini ve dillerini gelitirm ek
bakm ndan, geni bir serbestlik tannm tr kendilerine.
Tm Sovyetler Birlii'n i ilgilendiren u tem el konular ise
federal devletin yetkisine braklm tr (m. 73):
- Sovyetler Birlii'n in u luslararas ilikileri ile savunul
m as;
- Sovyetler B irli i'n in i rgtlenii;
- Ekonom inin genel ynetim i;
211
- Sovyetler Birlii'nde Komnist Parti'ye girme zorunluu yoktur; ama partiye girmeyi arzulayan bir yurtta
da, gven uyandrmak ve bir stajdan gemek zorundadr.
- Bunun gibi, Partinin her kademesinde sk bir disip
lin hkm srer. Ancak, bu disiplin, kr krne bir di
siplin olmayp, demokratik merkeziyetilik ilkesine ba
ldr: ak tartma ve karar alnnca da savsaklamadan
yerine getirme.
K om nist P arti'nin kendi kongrelerindeki kararlar,
Sovyetler B irli i'n in siyasal yaam nda bir aam a nitelii
tar. D evlet m ekanizm asnn gerek dinam osu aslnda
bu parti olm aktadr.
b) zgrlklerin anlam
zgrlklere gelince... Sovyet dem okrasisinde bunun
da anlam Bat dem okrasisinde olduundan bakadr.
M arksist anlayn sonucu olarak, zgrlkler, soyut ve
m utlak veriler deil, toplum yapsnda belli bir srece gre
yaplacak deiikliklerle gerekleecek eylerdir. Bu yz
den soyut, m utlak bir zgrlk kavram yerine, gitgide so
m utlaacak "zgrletirm e'Terdir sz konusu olan. "D
nce zgrl" de bu sre iinde ele alnm aldr. Bu
inanca gre, toplum yapsndaki deiiklikler, geriye dn
yollarn, rejim in sarslm a olaslklarn iyice ortadan kald
rnca, daha dorusu bu yolda gereken adm lar atld l
de, dnce zgrlnn kalplar da geniletilecektir.
Stalin 'in lm nd en sonra (1953), rejim de -k s m i de ol
s a - bir "lib erallem e" olm utur. Bu liberallem e hareketi
ne, "S talin cilik ten arn d rm a" (destalinizasyon) ad veril
m ektedir. R ejim in baskyla ayakta durur gibi grnd
gnlerin gerilerde kald b ir gerektir. Bilginler, aydnlar
bu liberallem enin erevesini daha da geniletm ek iste
m ekte ve zam an zam an yneticilerle bunlar arasnda
"s rt m eler" olm aktadr. A ncak bu srtm elerin, sos
yalizm in kendisi ile ilgili olm ayp, rejim i ynetenlerin "tu tu m "u ile ilgili olduunu da gzden u zak tutm am al.
214
KTSAD SSTEM
Sovyetler Birlii'n in iktisadi geliim i, hem zerine ku
rulduu yeni tem eller hem de nicel ilerlem eleriyle, ada
tarihin en nem li olaylarndan biridir.
lkeler
Sosyalist bir ekonom inin tem el ilkesini, vaktiyle Engels
u biim d e form llendirm iti:
(Kapitalist) retimdeki anarinin yerine, sosyalist re
jimde bilinli ve sistemli bir rgt geecektir. Bu, insan
ln, bir srayta, zorunluluk alanndan zgrlk ala
nna gemesidir.
D em ek ki, sosyalist bir ekonom ide retim in rgtlen
m esi gerekiyordu. Bu ise, bata retim aralarnn kolek
tifletirilm esini gerektiriyordu. retim aralarnn m lki
yetinin toplum a m al edilm esi, retim glerinin hzla ge
lim esine yol aacakt. "H erk esten kendi yeteneklerine
gre" aba beklenirken, "h erk ese kendi em eine gre"
datm yaplacakt. D aha sonra kom nist toplum aam a
sna varldnda, toplum da retici gler ylesine geli
mi, teknik dzey yle bir izgiye varm olacakt ki, artk
"h erk esten kendi yeteneklerine g re" beklenirken, "h e r
kese kendi gereksinm esine g re" datlabilecekti.
Ne var ki, 1917 Ekim D evrim i'nin ertesinde bu ilkeleri
hem en uygulam ak olanakszd; nk ekonom i o yllarda
hem geri bir nitelik gsteriyordu, hem de lke bir d ve
-so n ra d a - i savatan henz kmt. Bylece sosyalist bir
ekonom inin geliim i, -iste r istem ez- aam a aama olacakt:
"S av a kom n izm i" (1917-1922) ad verilen birinci
aam ada, birtakm devrim ci kararnam elerle " retim in
teknii ve ileyii" dzenlenm ek istenir. A m a -ad n d an
da anlalaca g ib i- hayli glklerle dolu bir dnem dir
bu. K uram sal ilkeler -is te r istem ez - b tn katl ile u y
gulanr. H er trl zel m lkiyete son verilir; pazar, para
ve fiyat m ekanizm as ortadan kaldrlr. Btn sanayi ve
tarm rnleri toplanarak, bu nlar tketiciler arasnda ay215
Tarm
Sanayi planndaki bu gelim eye oranla -d a h a yava ol
m akla b e ra b e r- tarm da sanayilem eye ve kentle ky ara
sndaki farkllklar ortadan silinm eye balad.
- D evrim in balarnda karlan nl "T o p rak lar H akkndaki K ararnam e"nin bir sonucu olarak, b y k arazi
ler, zellikle K ilise'nin, b y k toprak sahiplerinin ve im
paratorluk ailesinin arazileri kylere -p a ra sz o la ra k - da
tld. Bu, toprakta "birey sel m lkiyet" dnem idir ki,
1927 ylm a dein srm tr.
Bu dnem geici olm aya m ahkm du; sakncalar vard
nk.
zellikle iki byk saknca grld:
- Kk ve orta iletmeler tarmsal yntemlerdeki
modernlemeye uymuyorlard. rnein, traktr kullan
m, bu nitelikteki iletmelerde hemen hemen olanakszd.
- Sosyal planda, kulaklar denilen, "zengin kyl"
zmresi ortaya kar ve kar-devrimci bir tavr taknr.
Bylece topraklarn kolektifletirilm esi zorunlu olu
yordu: 1928 ylndan balayarak buna giriildi. Byle bir
ilem e direnen "k u lak lar" ise -b ira z da serte- tasfiye
edildiler.
- Tarm da ortaya kan yeni tem el iletm e "k o lh o z"
adn tar: K olhoz, seilm i b ir bakan ve kurulca yn eti
len, "k o lek tif" bir tarm iletm esidir. K olhozlarda i, ko
lektif olarak rgtlenir ve gelir de yeler arasnda pay ed i
lir. H erkesin pay, grd ie gre hesaplanr.
K olhozlar, rettikleri rnn b y k bir blm n
-d e v le te saptanan fiyat zerin d en - devlete verir. K arl
nda elde edilenin bir blm , donanm n yenilenm esi
ve yetkinletirilm esine harcanr; bir blm de yedek ola
rak saklanr.
K olhozu n her yesi, oturduu evin, km esinin ve bah
enin "k u lla n m a" h akkna sahip tir ve bu nlar dilediinde
iletir. P lan d a ngrlm m iktarlarn devlete satn
alnm asnd an sonra, alm as karl payna den
219
rnleri ve kk aile ekonom isinden artrdklarn kolhoz pazarlarnda serbeste satm a" hakkna sahiptir. (Bu
pazarlara gelen rnn % 10'unun kaynan bunlar
oluturm aktadr).
Kolhozlar, 1929'da tarm daki iletm enin % 3,9'unu
tem sil ederken, 1933'te bu oran % 65,6'ya ykselm itir.
Bugn Sovyetler B irlii'nde ilenen topraklarn % 96,9'u
kolhozlarndr.
Sovyetler Birlii'nde, tarm da, kolhozlara kout ola
rak bir de sovhozlar vardr: Bunlar, "d evlet iftlikleri"
olup, dorudan doruya Tarm B akanl'nca ynetilir.
Balangta, sovhozlarn balca rol kentlerin beslen m e
sini salam akt; daha sonra, kolhozlara yeni teknikleri ve
yeni tarm kltrn gtrecek birer denem e istasyonu,
birer "p ilo t iftlik" haline geldiler.
Bir btn olarak ele alndnda, tarm kesim inde,
1917'den bu yana byk gelim eler olm u, byk sonu
lar elde edilm itir. Ne var ki, Sovyetlerin kendileri de, ta
rm daki gelim elerin sanayideki gelim elerin gerisinde
kaldn kabul etm ektedir. Tarm daki gelim eyi daha ile
ri boyutlara kavuturm ak iin eitli nlem lere bavu rul
m aktadr: En kk kolhozlar, daha gelim i kolhozlara
balayarak kolhozlar byltm ek bu nlem lerden biri.
Bugn Sovyet tarm na egem en genel eilim , toprakta ko
lektifletirm e ilkesini bozm adan, daha yum uak bir ileyi
i salam aya dnk bulunm aktadr.
ve d ticaret
Kolhoz pazarlar b ir yana braklrsa, Sovyetler B irli
i'n d e i ticaret btnyle devlet elindedir: Onu bir zel
bakanlk ynetir. M am ullerin 2 / 3 'i i devlet m aazalarn
da, geri kalan da kooperatiflerce satlr.
nceleri daha ok halk dem okrasileri ve baz Asya l
keleriyle olan d ticaret ve d iktisadi ilikiler, u son y l
larda daha geni allara sahne olm aktadr.
Sovyetler Birlii, biri 1917, tekisi U. D nya Sava'ndan
sonra olm ak zere iki kez yeniden kurulm utur. H er iki
220
san'nda, nl "B ilim sel ve teknik alm alar iin bir plan
tasla" kalem e alr. Bu taslakta, bilim in retim le sk bir i
birlii iinde gelim esinin yollarn izer. Bu anlayla ele
alnan bilim sel gelime, Sovyet iktidarnn -ku rulu undan
bu y a n a - en nem verdii sorunlardan biri olm utur.
Bunu rakam larla gsterm ek olas.
1914'te arlk Rusyas'nda, bilimsel aratrclarn sa
ys 10.200 idi; bu rakam, 1940'ta 98.300', 1986'da ise
711.000'i bulmutur. Sovyetler Birlii'nde yalnz fizik ve
matematik alanlarnda alan bilimsel aratrmaclarn
says 60.000'den fazladr.
1966'da 16.600 bilimler doktoru (bizdeki profesr kar
ldr. Bunlardan kimi yalnz bilimsel aratrma ilerin
de alr, kimi niversitelerde retim yelii yapar. Her
iki ii birlikte yapanlar da olur); 152.300 bilimler doktoru
aday (bizde doent karl) vard. Bunlarn dnda,
aratrma merkezlerinde ve yksekretim kuramlarn
da, halen 90.000'den fazla asistan almaktadr. Bugn,
yeryzndeki her drt aratrcdan biri Sovyetler Birli
i'nde bulunmaktadr.
Kadnlar, Sovyetler Birlii'ndeki aratrclarn % 40'n
oluturur; ilerinde binden fazlas, Bilimler Akademisi
yesi ve niversite profesrdr.
1914'te bilimsel aratrma merkezlerinin says 289'du;
bu rakam, 1940'ta 1.821'e ve 1965'te 4.724'e ykselmitir.
Bilimin gelimesi iin devletin ayrd mebla,
1943'te 113 milyon ruble (1 ruble aa yukar 1 dolardr),
1950'de 524 milyon ruble ve 1955'te 4 milyar 265 milyon
rubledir.
1917'de Bilimler Akademisi'ne bal 52 aratrma mer
kezi vard; bunlarda, 45'i akademisyen olmak zere, 154
aratrc alyordu. 1965 sonunda ise, Akademi'ye ba
l aratrma merkezlerinin says 193'e, aratrclarn say
s da -538'i Akademi yesi olmak zere- 25.000'e yksel
mitir.
Devrimden nce aratrma merkezleri, Petersburg'da
ve Moskova'da toplanmt; oysa bugn btn Sovyetler
Birlii'ne yaylmtr bu merkezler.
225
Din sorunu
M arksizm le din uzlaam az.
yle olduu iindir ki, daha 1919'un O cak aynda, Sovyet
rejim i bu konuda kesin tavrn alm, devletle kiliseyi birbi
rinden ayrarak, yurttalar da istedikleri dine inanm akta -y a
da inanm am akta- serbest brakmt. Ne var ki, uygulam a
da, arlk rejimini tutan bir ksm ruhban sert yaptrmlarla
karlarken, "M ilitan Tanrtanmazlar D em ei"nin ncl
nde youn bir din aleyhtar propaganda yrtlmtr.
O laylar, 1924'ten balayarak norm ale dnm , 1929 y
lnda, bir dine inananlarn toplant ve dernek kurm alar
kabul edilm itir. 1936 tarihli anayasaya da bu konuda u
hkm konulm utur: "Y u rttalara vicdan zgrl sa
lam ak iin, Sovyetler B irlii'nde K ilise ile devlet birbirin
den ayrlm tr; dinsel ayin ve ibadette bu lu nm a zgrl
ile din aleyhtar propaganda zgrl btn yurtta
lara tannm tr."
1943 ylnda O rtodoks K ilisesi'nin kendisine bir patrik
sem esine ve ruhani m eclis kurm asna m saade edilm i
tir. Bugn, K ilise ile devlet arasndaki ilikileri zel bir ku
rul dzenler.
Yeni 1977 A nayasas da, dinle ilgili olarak u hkm
koym aktadr: "So vy etler Birlii yurttalarnn vicdan z
grl, yani herhangi bir dine inanm a ya da hibir dine
inanm am a, dinsel gereksinm elerini yerine getirm e ya da
tanrtanm az propaganda yapm a hakk gvence altnda
dr. D insel inanlar dolaysyla dm anlk ve nefret uyan
d rm ak y asaktr" (m. 52). Ve eklem ektedir: "Sovyetler Bir
lii'n d e kilise devletten ve okul kiliseden ayrdr."
D enebilir ki, bugn, Sovyetler Birlii'nde, din bireylerin
kendilerine ait "zel bir sorun" dan baka bir ey deildir.
ED EBY A T VE SA N A T
Sosyalist kltrn douu ve dayanaklar
Btn bu Rus edebiyatnda oka rastlanan bir Slav ti
pi vardr: Yar-gereki, yar-uzlam az, duruksun, yeltek,
226
229
Ben isterim ki
Eilsin dallar bereketten;
A m a insanolu ban em esin
U tantan ya da gszlkten.
Ben isterim ki
G zya gibi aksn pnarlar,
Topran zerinde duru berrak;
A m a pnarlar gibi akm asn gzya,
Y eryznn h ibir yerinde.
Ben isterim ki
Bir yldzlar kalsn uykusuz
G kyznn derinliklerinde;
A m a insanlar yatp dinlensinler,
Taze bir gle balam ak iin
G zel sabahlara
A yd nlk sabahlara.
B en isterim ki
H er ey
H er ey
H er ey eilsin insann nnde,
A m a insan, insana tu tsak olm asn.
B en isterim ki
Sevin bol olsun,
M utluluk bol olsun
lkeden lkeye giden yol olsun.
R esul Rza (ev. A taol Behram olu)
SO R U LA R
1. Ekim Devrimi'nin ertesinde, sosyalist rejimin temellerini
atan hangi kararnameleri biliyorsunuz? Her birinin ierii ne
dir?
2. Sovyet siyasal sistemi hangi ilkelere dayanr? "okuluslu
devlet" ile "sosyalist demokrasi" neyi dile getirmektedir? "Sos
238
239
BLM III
HALK DEMOKRASLER
II.
D nya Sava'nn en nem li sonularndan biri, Orta
ve D ou A vrupa'da, genellikle "h alk dem okrasileri" ad
verilen, yeni bir devlet tipinin dom u olm asdr. "H alk
C u m huriyetleri" de denen bu yeni devlet tipine, D em ok
ratik A lm anya, Polonya, ekoslovakya, M acaristan, Y u
goslavya, A rnavutluk, Bulgaristan giriyor.
H A LK D EM O K R A SLER N N KU RU LU U
I.
D nya Sava'ndan sonra 1919-1920 antlam alar,
O rta ve D ou A vru pa'd a b y k deiiklikler yapm t:
D aha nceden var olan baz devletler bym (rnein
Rom anya, eski Srbistan da Y ugoslavya oluyor), bazlar
da tarihe k aran A vu stu ry a-M acaristan m paratorlu u'nd an dom ulard (A vusturya, ekoslovakya ve M a
caristan); son olarak -ek sik lerle de o ls a - Polonya yeni ba
tan kurulm utu.
Btn bu devletlerde -b azlar ak, bazlar gizli faali
yetlerde b u lu n an - M arksist gruplar ve partiler vard. Rus
ya'd aki 1917 Ekim D evrim i, bu gruplara ve partilere b
yk bir canllk getirdi. Bununla beraber -b ir tek istisna dn d a - bunlardan hibiri, iktidara gelebilecek durum a ula
am ad. O tek istisna da M acaristan'da gerekleti (1919)
ve pek az yaayabildi.
D aha sonra, b tn bu devletler, parlam entarizm yolu
na girdiler. Bu parlam entarizm , yalnz ekoslovakya'da
dzenli bir yol izledi; onun dndakiler ise yer yer kralc
m dahaleler ya da sonu diktatrle varan hkm et dar
belerine sahne oldu.
O rtaya kan rejim ler, gerekli sosyal reform lar ya snr
ladlar ya da reddettiler; bununla da kalm ayp, M arksist
241
b) Sanayi
Sanayi alannda, halk dem okrasileri arasnda, balan
gta yalnz ikisinde, ekoslovakya ile D em okratik A l
m anya'da salam bir sanayi gelenei vard. tekilerde
ise, 1945'ten nce, sanayilem e pek zayf kalm t. Sanayi
243
245
SO RU LA R
1. Halk demokrasileri nasl kurulmutur?
2. Halk demokrasilerinde hangi siyasal kurumlar vardr?
3. Halk demokrasilerinin tarmda ve sanayide iktisadi gelii
mi nasl olmutur ve bugn ne durumdadr iktisadi tablo?
4. Halk demokrasilerinde bugn nasl bir kltrel tablo g
ryoruz? (Okuma parasn okuyunuz.)
5. Halk demokrasilerinde din sorunu nasl bir zme ka
vuturulmutur?
6. Halk demokrasilerinde iktisadi ve siyasal btnleme
hangi gelime ve kurumlara yol amtr?
7. Halk demokrasileri iinde Yugoslavya ne trl zellikler
tar?
249
BLM IV
N HALK CUMHURYET
A sya'd a sosyalizm i kabul etm i lke var: in, V iet
nam ve K uzey Kore. Latin A m erik a'd a ise tek bir lke:
Kba.
A ada -K u z e y K ore'yi im dilik bir yana b ra k a ra k bunlar srasyla inceleyeceiz.
in H alk C um huriyeti'nden balayalm .
ESK N 'D E N YEN N 'E
in, 4 bin yllk yazl tarihi ile, dnyann en eski uy
garlklarndan biri. Kd, daha 2 bin yl nce inliler
yapm lar; (sa'dan sonra 9. yzylda) barutu bulanlar da
onlar... Bunlar, o uygarln teknikteki baarlarndan ilk
akla gelenler. Felsefede, sanat ve edebiyatta ise in uygar
lnn insanla brakt byk bir "m ira s" var.
19.
yzyln ortalarna dein, in B at'y a "kapal bir l
ke" olarak kalm ; in hkm darlar, btn yabanc m il
letlere "b a rb a r" gzyle bakm lar. A m a 1839-1842 yllar
arasnda n giltere'ye kar yaplan A fyon Sava ile in,
A vrupa'ya kaplarn am ak zorunda kalyor: ngilizler,
18. yzyln sonlarndan balayarak, H indistan'da haha
yetitiriyor ve elde ettikleri afyonu -y a sa k olm asna kar
n - in'e satyorlard. 1839'da in m paratoru'nu n afyon
ticaretini kesin olarak nlem e karar alm as zerine, ngi
lizler in 'e sava ilan ederler. A ncak, im parator, 1842 y
lnda kesin bir yenilgiye urar ve N anking A ntlam as'n
im zalam ak zorunda kalr. ngiltere bylece H ong K ong'u
ele geirdii gibi, teki baz nem li lim anlar da ngiliz ti
caretine zorla am olur.
Bu antlam adan dolay, in halknda yabanc dm an251
1
l daha da younlar. 1850'de tahta kan bir im parator,
N anking A ntlam as'n im zalayanlar saygnlktan dr
d halde, halkn tepkisi yatm az ve T aiping syan
patlar. O n be yl sren bu isyan, yalnz in'deki y abanc
lar deil, ayn zam anda bata bu lu nan M anu H aneda
n 'm da h ed ef tutuyordu.
syan, b y k b ir kym ile bastrlr.
ngilizler, daha sonra -F ran szlarn da y ard m y la in 'e yeni saldrlarda bulunurlar, Tientsin ve Pekin'i ele
geirir ve baka lim anlarn da ngiliz ticaretine alm asn
salarlar. Bu arada, in 'e daha ok afyon sokularak, in
liler uyuturulm aya balanm , H ristiyan m isyonerler de
-h a lk ngiliz em peryalizm inin am acna uygun bir biim
de yetitirm ek i in - in'in en uzak kelerine dein yayl
m tr.
1898'de, bir saray ihtilali sonunda, reform cular im pa
ratoru, "anayasaya dayanan bir m on ari" kurm aya zorlar
lar; fakat im paratorie -h an ed an tehlikede grdn
d e n - im paratoru hapsettirir ve lm ne dein, in'in
gerek egem eni olur. 1894'te, Japonya in 'e hcum ede
rek im paratorieyi yener ve 1900'de, in 'e kar yedi Bat
l lke -A v u stu ry a, ngiltere, A lm anya, Fransa, talya,
Rusya ve Birleik A m erik a- ile balam a yapar. 1901 y
lnda balayan "B o xer syan"n sekiz em peryalist lke
birlikte bastrrlar. m paratorieyi korkun bir sava taz
m inat dem eye ve Tienstsin ile P ekin'd e em peryalist g
lerin slenm esini kabule zorlarlar.
Y abanclarn in 'e girm eleri ve inli yneticilerin ye
tersizlikleri karsnda M anu H anedan'na kar yer yer
bagsteren isyanlar, 20. yzyln banda genel bir hal
alr.
1894 ylnda, Sun Y at Sen adl bir devrim ci, M anu Haned am 'n devirip yerine cum huriyeti ilan etm ek am acyla,
bir ihtilal kom itesi kurarak m cadeleye giriir. in'deki
baka birok ihtilal kom itesi de destekler kendisini. Sun
Y at Sen, daha sonra, teki ihtilalci gruplarla birlikte in
htilalci Birlii'ni kurar. eitli m cadelelerden sonra,
1911 ylnda M anu H anedan yklr ve 1912'de Sun Yat
S en 'in liderliinde in C um huriyeti kurulur.
252
255
1954 Anayasas'nn ortaya koyduu genel ema, Sovyetler Birlii'ndeki gibidir: Meclis, Prezidyum, Bakanlar
Kurulu.
Tek meclisten oluan parlamento 4 yl iin seiliyor.
Ylda bir kez toplanyor. "Srekli K om ite" adn alan Pre
zidyum, Sovyetler Birlii Prezidyum u'nunkine benzeyen
yetkilere sahip. "D evlet Konseyi" adn tayan Bakanlar
Kurulu da yle.
Bakanlar Kurulu ile Meclis (ve onun prezidyumu) ara
snda in'e zg bir organ var: Cumhurbakan.
1
alar" ulusu haline gelm i (Robert G uillain) ve hzl bir
retim art salam ak m cadelesine kendisini verm itir.
Hzl nfus art bunu daha da zorunlu klm aktadr. G er
ekten in 'in nfusu, ilk zam anlardan beri in 'in yaam
biim ini etkilem itir.
Bugn iin de in 'in en tem el sorunlarndan biridir bu.
K entlerde oturanlar, devrim den bu yana b y k bir ar
t gsterm itir. Buna karn, tm halka oranla bu art, y i
ne de zayf kalm aktadr. H er eye karn, kentlerin b y
m esi in 'd e de en dikkat ekici n oktalardan biri.
Sanayilem e ve kentlem e gelitike, ii snf da b
ym ekte ve gelim ektedir.
K yllerin ve iilerin yaam a dzeyi, bugn, 1949 n
cesine oranla ok farkldr. K adn ve erkek giyim ine tek
rnekTTIIk ve yalnlk egem en am a, herkes norm al giyine
bilm e k tedir.
Ne isizlik vardr ne de eskinin sefalet tablosu!
Yeni rejim in k arlat en b y k glklerden biri, b u
b y k kkl deiim i y netecek kad rolara, yetikin tek
nisyen elere yeterince sahip bulunm ay olm utur. Bunu giderm ek iin her derecede eitim e ve teknik retim e
yer verilm itir ve verilm ektedir. D ili m odernletir
m ek, eitli diyalektler yerine tek bir diyalekt (Pekin diya
lekti) kabul etm ek, aslnda eitim ve retim i daha da ko
laylatrm ak am acna dnk. H ele kark in yazsn yalnlatrm akla okur-yazarln daha b y k bir hzla yay
laca ileri srlyor.
Eitim de, "b y k y eniliklerden" ve "M aoizm in ekici
yanlarndan b iri" olarak "7 M ays o k u llar" gsterilm ek
tedir.
Z aten ok zengin ve zgn olan edebiyat ve sanatn,
D evrim 'd en bu yana -y e n i bir ru h la - b y k eserler orta
ya kovm ay srdrd grlm ektedir.
in 'le ilgili konum uza son verirken unu da belirtelim
ki, M ao'd an sonra eski dnem le kprler atlm , in
H alk C um huriyeti'nin tarihinde yeni bir sayfa alm tr.
Y eni in, Bat teknolojisinin yardm ile ieride hzl m o
dernlem eye ynelen, ideolojiyi geri plana iten ve Birleik
A m erika'ya yaknlam ay am alayan bir lkedir. Eski ka
262
OKUM A
BR A M ER K A L IN IN N N O TLA R I
Yedi yz, belki de sekiz yz milyon nfuslu bu lkenin sefa
leti tammay, Leontieff'i2 etkileyen en nemli elerden biri.
nc Dnya lkelerinin byk kentlerinde a isizler toplu
luunun yaratt ackl grnmn, Asya'nn bu en byk l
kesinde grlmeyii olaand bir olay gibi grnyor... "n
sanlar iyi, hatta ok iyi beslenebiliyorlar ve herkesin bir ii
var"...
Leontieff'i ikinci etkileyen e ise, gelir dalm arasndaki
263
Bylece in'in gelime mant ortaya km oluyor: nsan
emeinin gerektii yerlerde, el zanaatlarnn gelitirilmesi.
nc Dnya lkelerinde, buna kart, yani kapitalist modele
daha uygun bir uygulama yrtld biliniyor. Bu da, o lke
lerde grlen byk isizlie neden oluyor...
Bu ilerin yrtlmesinde ordu nemli bir rol oynamyor
mu? Leontieff, "ok nemli bir rol oynuyor" diye yantlyor. O r
du en nemli "sosyal hizm et" grevlisi durumunda. Kentlerde
ki imleri kesen, demiryollarn yneten, hatta okullarn ve ni
versitelerin ynetimine katlan askerlere rastlanyor.
(Lc M onde'dan naklen Yeni Ortam, 21 Ocak 1973)
H R O M A 'Y A
Gzel bir lim an olacaktm
yandan dalarla evrili
Bir yan ovaya bakan bir liman.
Bir yelpaze gibi yaylrsn ovaya doru
Yedi rm akla beslenir koyun
Ilk nem li lodoslar sana eser.
Yosunlarn saak ve eritlerini yayd
Sahili ssleyen iekleri okayarak.
H iroim a, eski bir kentsin sen
Sandal aac kokan.
Barndrdn insanlar
Y llar yl canlar dilerinde altlar.
G ndzleri tekneler vzr vzr gelip giderdi.
Uzun gecelere trkler, ezgiler elik ederdi.
H ibiri sava istem iyorduN agasaki'li, H iroim a'l
Japon iilerin, iftilerin hibiri,
H ibiri, hibiri sava istem iyordu.
N efretle bakyorlard
inlilere, M alayllara.
Ne bir kauuk aac dikebildiler Seylan'a.
Ne C ava'ya hindistancevizi,
Ne de M ekong rm a stne bir koloni.
Sava tekileri sem irtti,
264
O nlar deil.
Yine de bir sabah
H erkes yatandan frlad ddk sesleriyle,
Bir k dem eti grltszce
D oudan batya g tarad.
A nlam t herkes ykm n gelip attn.
G eride kalanlar
Sakat batan baa,
A nlatrlar dururlar, resim ler gibi,
O gnlerin rknln dnyaya.
N elere tank olm adlar kiN e sahnelere.
Ik ylesine kr edici,
R zgr ylesine sertti ki.
Bir patlam ada koskoca kayalar tuzla buz.
Bir patlam ada elik halatlar incecik tellere dnyordu.
Y zbinlerce yaam
Bir anda gidiverdi.
A k sanat, m zik hepsi
Bir anda can verdi.
Y eller esiyordu artk o kentin yerinde,
D inse ya o ac -ne gezer,
Bugn bile yrekler paralayan
A lam alar duyulur orada,
A radan on yl getii halde.
Tank, ayaa kalk!
H iroim a, sana sylyorum , duy beni.
Son ver artk ykm a, acya.
Savan olanca zulm ne tank oldun.
Kim savunabilir bar senden daha iyi?
B arm alsm btn dnyaya,
A nlatm alsn lenin nasl lp,
K alann nasl kaldn,
T ank, ayaa kalk!
Efendiler, susalm ltfen biraz,
H iroim a konuacak.
A i Z 'ing
(ev. G rkal A ylan)
265
SO R U L A R
1. Eski in'den Yeni in'e gei nasl olmutur? Bu geite en
nemli tarihsel olaylar hangileridir?
2. M a o, klasik M arksizme hangi tezleri getirmitir? Bu tezler,
gerekleri ne lde yanstmaktadr?
3. in Halk Cum huriyeti'nde siyasal yaam ve kuram larn
tadklar zellikler nelerdir?
4. in Halk Cum huriyeti'nde iktisadi gelime nasl bir yol iz
lemitir? in'in iktisadi tablosu ne gibi zellikler tamaktadr?
(Okuma parasn okuyunuz.)
5. in H alk Cum huriyeti'nde sosyal ve kltrel yaamn tab
losu hangi zellikleri gstermektedir?
6. in'de M ao'nun lmnden sonraki gelimeler hakknda
ne dnyorsunuz?
BLM V
VETNAM VE KBA
V ETN A M
V ietnam , G neydou A sy a'd a 127 bin kilom etre kare
geniliinde bir lkedir. Ve G neydou A sy a'n n -h e
m e n - en dinam ik halk yaar bu lkede.
ok eskiye giden bir tarihi var V ietnam 'n: sa'd an nce
in'den gerek bu lkeye yerleen Vietler, -s a 'd a n nce
1. yzyldan, sa'd an sonra 10. yzyla d e in - in'in ege
m enlii altna girm i; daha sonra bam sz olm u ise de,
bam szln korum ak iin in ile zam an zam an sava
m ve sonunda gene de in 'in him ayesi altna girm itir.
16. yzylda Portekizlilerin, sonra da Franszlarn V iet
n a m lIla rla iliki kurduklarn gryoruz. Son olarak F ran
sa 1858'de V ietn am 'a giderek lkeyi "h im ay esi" altna
alr; 1884'te de tm V ietnam ve kom usu Laos ve K am
boya F ran sa'n n "h im ay esi" altna alnm olur. Franszlar, in H in d i'ni sm rm ekle kalm am lar, kltrlerini ve
K atoliklii de yayarak n fu sun % 1 2 'sini K atolikletirm ilerdir. K atolik m ezhebinin kabul, V ietn am 'n yazgsn
etkilem itir. nk kurtulu savalarnda K atolikler daha
ok sm rgecilerden yana olm ulardr. F ransa'n n ve son
ra B irleik A m erik a'n n nfuzlarm srdrm ek iin kul
landklar kiilerin ou H ristiyan Vietnam lIlardr.
Vietnam , II. D nya Sava'nda Japonlarn istilasna u
rad. Japonlar, V ietn am 'd a stlenm ek, n giltere'n in s
m rgesi o lan M alezya'ya girm ek istem ilerdi. D aha Fran
szlarn igali zam anlarnda V ietn am 'd a ulusal duygular
uyanm t. Jap o n igali altnda b u duygular daha da geli
ti. Ho i M inh liderliinde bam szlk program n be
nim seyen V ietnam Birlii kuruldu ve 2 Eyll 1945'te H o i
M inh, V ietn am 'n bam szln ilan etti.
267
269
OKUM A
V ET N A M ED EB Y A T I V E SAVA
Vietnam sanat ve edebiyat yalnz lkemizde deil, Avru
pa'da da az tannmtr. Avrupallar, bir Kuzey Vietnam roma
nn ilk olarak 1969'da yaymlamlardr. Gk Cephesi adl bu ro
man ayn yl lkemizde de yaymlanmtr. Oysa, Vietnam ede
biyatnn ok derin kkleri, ok nl atalar vardr.
Yzylmzda da Vietnam'da pek ok roman, hikye ve iir
kmtr. Roman alannda geen yzylda er drder bin msralk dev eserler yaratlmtr. Du adl yazarn Kiy adl eseri ve
Van Tien'in Gney Vietnam Destan bunlarn en nlleridir,
yzylmzdaki Vietnam romanlar manzum romanlardan etki
lenerek ortaya kmtr. ok veciz anlatmlar ve bunlara uygun
biimlerle yazlm manzum romanlarn yabanc dillere evril
mesinin ok g olduu belirtilmitir. ada bir Vietnaml ya
zarn da halknn geleneklerine, dilinin ince ayrntlarna bal
kald oranda evrilmesinin g olduu, eserindeki dncele
ri ve imajlar yabanc dillerde karlamak imknnn o oranda
azald kabul edilmektedir. ada airlerin evrilmesinde bu
gln daha da artt muhakkaktr. Szgelimi Vietnam'n
Pukin'i denilen To Hu'nun iirlerinin evrilemez olduu kan
s yerlemitir. Onun ve Kuzey Vietnam'n kurucusu Ho i
M inh'in iirlerinin bu glklere ramen evrilip beenilmele
ri, bu iirlerin kendi dillerinde ne kadar gl olduklarn orta
ya koymaktadr.
Son yllarn Vietnam roman, hikye ve iir kitaplarnda ortak
bir zellik savatr. Otuz yl sava iinde yaayan bir lkede, sa
va gnlk olaylardan herhangi biri olmutur. Karartmalar,
alarm ddkleri, bombardmanlar, lmler ve yaralanmalar san
ki ok olaanm gibi karlanmaktadr bu eserlerde. Savan ge
tirdii btn felaketler, byk szlere, sloganlara bavurulma
dan, gereksiz gsteriler yaplmadan, alak sesle anlatlmaktadr.
Vietnaml sanatlarn, yazarlarn byk bir ksm cephede
n saflarda da grev almlardr. Fransz yazarlarndan Madeleine Riffaud bu durumu yle anlatmtr: "1966 yaznn son
larnda Hanoi'de bulundum. Birok yazar ve sanatnn cephe
ye gittiklerine tank oldum. Hepsi de en ufak bir kayg gster
270
K BA
Kba kurtulu hareketleri
G ney A m erika'n n kuzeyi ile M eksika'n n dousun
da, Birleik A m erik a'n n da gneydousunda bulunan
K araib denizindeki K ba, A ntil adalarnn en bydr.
D oudan batya doru bir tim sah gibi uzanr.
G neydouda h ayv an yetitirm eye elverili olan da
lk blge bir yana braklrsa, adann geri kalan blm n
de yer yer kalkerli ovalar ve yaylalar uzanr. K k birka
rm an sulad bereketli topraklarda, tarihin her dne
m inde eitli bitkiler yetitirildii halde, son zam anlarda
bu ras yalnz ekerkam , kahve ve ttnden oluan - s
m rgelere z g - tek tip rn yetitiren bir tarm lkesi
haline gelm iti.
B y k bir yeralt zenginlie sahip olan adann 7 m ilyo
na yakn nfusunu, G ney A m erika'n n spanyollarca is
272
A N G ELA DA VIS
Gzel olduunu sylem eye gelm edim .
Biliyorum , gzelsin.
Ama konu bu deil im di,
konu ln istem eleri,
K afatasn istiyorlar, Angela,
Jackson'un , Lum um ba'nn kafataslar gibi,
Byk ef'in adrn sslem ek iin.
Ve biz
gln istiyoruz senin.
D eitireceiz kin duvarlarn
havann saydam duvarlaryla,
ektiin aclarn atsn
bulutlarn, kularn atsyla,
banda nbet tutan gzcy
elinde kl tutan bir m elekle.
Nasl da yanlyor cellatlarn, Angela!
Sert ve ltl bir dokudan yaratlm sn,
paslanm az bir atlm dan;
gnelere, yam urlara kar koyarsn,
rzgrlara, aylara,
kar koyarsn frtnalara.
D ler vardr hani,
o dlerde heykellere can verir zam an
ve boyuna trkler yaratr,
sen o dlerin parassn.
Aktan sz etm eye gelm edim buraya,
seni sevdiim i sylem eye gelm edim ,
seni tutkuyla istediim i...
Ah, konu bu deil imdi.
275
SO RU LA R
Kba'da kurtulu hareketleri nasl bir yol izlem itir ve so
nucu ne olmutur?
2. Kba'da bugnk rejimin zellikleri nelerdir?
3. Kba'da bugn nasl bir kltr siyaseti izlenmektedir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
277
m
NC DNYA
20.
yzyl baladnda, bir tek dnya vard: E gem enli
ini hem en b tn yeryzne kabul ettirm i "B a t dnya
s." Bir baka deyile "kap italist d nya." 1917'lerden ba
layarak ikinci bir dnya doar: "S o sy alist d n y a." II.
D nya Sava'n m bitim inden bu yana da, kitaplarda bir
" n c D ny a" terim i yer alm tr.
N edir nc D nya?
nc D nya, "azg elim i" de denen, belli nitelikleri
olan birtakm toplum larn oluturduu bir dnya.
O toplum larda, kapitalist olsun, sosyalist olsun, "ileri
sanayi" aam asna varm toplu m larn niteliklerine rast
lanm az. B am baka gereklerin, bam baka sorunlarn dn
yasd r bu. G nm zn iktisatlar, sosyologlar, dem og
raflar ve politikaclar da, bu ayr dnyaya giren lkeleri,
"g elim i" lkelerden ayrt etm ek iin bu deyim leri kul
lanm aktadr.
A ada, ilk paragrafta, ite bu nc D nya'nn, az
gelim i lkeler dnyasnn gerekleri ve sorunlarn ele
alacaz; ikinci paragrafta da, bu dnyay oluturan bal
ca gruplardan sz aacaz.
281
BOLUM I
AZGELMLK NEDR?
ktisad i ve sosyal bakm dan "azgelim i lk e" deyin
ce, "g elim i" kapitalist ve sosyalist lkeler dnda kalan
lkeler anlalr.
A ncak, her eyden nce, nedir "azg elim ilik "?
A zgelim iliin, gelim ilikten ayrlan "b elirtileri" ne
lerdir?
Ve hangi "etk en ler" azgelim ilii dourm utur ve
bugn de srdrm ektedir?
A Z G ELM L N BELR TLER
VE ETK E N LER
Bir lkenin "azg elim ili i"n i gsteren eitli belirtiler
vardr.
Ve bu belirtilerden hibiri de "g elim i" bir lkede
yoktur.
A zgelim iliin belirtileri
A zgelim iliin, gelim ilikten ayrlan belirtileri n eler
dir?
B ir lkede okur-yazar olm ayanlarn ounlukta olm a
s, kadnn erkekten aada tutulm as, beslenm e yetersiz
lii, sal korum ada yetersizlik, m illi ve iktisadi b t n
ln zayfl, yapsal isizlik, ortalam a ulusal gelirin d
kl, snrl bir sanayilem e, tarm da uraanlarn
okluu ve ikin bir hizm et kesim i, iktisadi bakm dan
- z e llik le - kapitalist lkelere bam llk... Akla ilk gelen
belirtiler oluyor.
Bunlardan birka zerinde durm ak, konuya berraklk
getirm esi bakm ndan yararl olacak.
283
! Bu konuda u ilgin yazya bkz. Trker Alkan, "A zgelim ilerde Askeri
M dahaleler ve Trkiye..." M illiyet, 18 ubat 1980.
292
DA H A O K BLG
Y. Lacoste, Azgelimi lkeler (ev. Y. Grbz), stanbul.
Y. Lacoste, Snf Asndan Azgelimilik (ev. S. Avcolu),
stanbul, 1966.
Cavit Orhan Ttengil, Azgelimenin Sosyolojisi, 3. bas, stan
bul, 1980.
OKUM A
Y O K SU L, A M A D EV K EN TLER ...
2000 ylnn dnyas, yeryznn yoksul toplumlarmda kent
lerin patlad bir a olacaktr. Ne New York ne Paris ve ne de
Londra, yakn gelecekte en kalabalk bakentler denince, ilk d
nlen yerler arasnda yer alabileceklerdir. Dnya Bankas'nm
yapt aratrmalara baklrsa, Meksiko, 31,6 milyon kiilik nfu
suyla 2000 ylnn en dev bakenti olmaya imdiden adayln
koymu gibidir. Sao Paulo 26 milyon, Kalkta 19,6 milyon, Rio de
Janeiro ya da Bombay ise, 19 milyon kiilik dev metropollar ola
caktr. Bir zamanlar stnde gnein batmak bilmedii bir impa
ratorlua merkezlik etmi bulunan Londra, btn bu yoksul dn
ya bakentlerinin yannda, ancak 12,7 milyon kiinin yaayabile
cei bir kent grnmndedir.2 Dnyann var olan ylm nokta
larn bylesine deitirme potansiyelini tayan olay, nc
Dnya diye de tanmlanan yoksul toplumlarn uyan srecidir.
XX. yzyl sona erdii gn, ortalama nfus art beklentilerine g
re, yeryznn gelime savamndaki gen toplumlannm insan
ynlar da 1 milyar kii daha bym bulunacaktr.
2000 ylnda, toplam emek gc 1 milyar 250 milyon insana
ulamas beklenen gen toplumlarda, kentlerin gerek sorunu,
hem gelir dalm ve blmnde hem de sosyal hizmetlerde
kkl dnmlerin baarlabilmesidir. Dnya Bankas'nm
nerdii zm, kentlerde, sorunlarna arlk verilen gruplarn
ncelikle yoksul kesimler olmasdr. Baka bir deyile, gelecein
byk kentleri, salk, eitim, konut, ulatrma alanlarnda salt
varlkl snflan gzeten politikalardan kesinlikle uzak durabilmelidirler...
"The W orld Bank Report", The Financial Times, 16.8.1979, s. 2.
293
294
BLM II
KALKINMA VE BAIMSIZLIK
Bir azgelim i lkenin en bata gelen zellii byk
d engesizlikler ve elim eler lkesi olm as. Btn bu den
gesizlik ve elim eler ise, zlm esi -o lan ak sz deilse
d e - ok g sorunlar ortaya kartm akta. Bu sorunlar ik ti
sadi, sosyal ve kltrel sorunlardr ve hepsi de i iedir.
A m a b t n bu sorunlarn zm , asl tem el bir soru
nun zm ne baldr ki, o da kalknm a ve bam szlk
sorunudur.
K A LK IN M A VE N N D EK EN G ELLER
K alknm ann anlam
zellikle azgelim i lkeler iin kalknm a, yalnz ikti
sadi deil, ayn zam anda sosyal ve kltrel ierii olan
bir kavram dr. nk azgelim i lkelerin, kapitalist ya
da sosyalist lkelere oranla geride kal, yalnz iktisadi
planda deil, sosyal ve kltrel plandadr da.
Bylece kalknm a b tn bu alanlar kapsyor zorunlu
olarak.
Ne var ki, kalknm ann tem elinde, iktisadi kalknm a
yatar. ktisadi bakm dan kalknm ayan bir lkenin sosyal
ve kltrel kalknm asn yapm as olanakszdr. Sosyal ve
kltrel alanlardaki kalknm a, iktisadi kalknm ay da b e
raberinde getirm ez. K alknm a treninin lokom otifi "ik tisa
d i" dir. O gtrr sosyal ve kltrel gelim eyi arkasndan.
N edir iktisadi kalknm a?
ktisadi kalknm a, bata sanayilem e dem ektir.
ktisadi kalknm a ile sanayilem ek, bir bakm a ean
lam ldr. K apitalist olsun, sosyalist olsun btn "ile ri"
toplum lar, kalknm alarm en bata sanayileerek gerek
295
1
yle ki, em peryalist lke, sanayi yatrm n bizzat sm
rlen lkede yaparak, geri kalm lkede ok daha ucuz el
em ei salam akta ve dolaysyla m aliyeti drm ektedir.
Em peryalist lke, bu yolda, ekonom isi iin artk yk ol
m aya balam baz yan sanayi kollarn lkesi dna
karm , am a yine de denetim i elinden brakm am olur.
rnein, otom obilin donanm n darda yaptrr; fakat
m otorunu kendisi yapar. Ve asl nem li olan m otor sana
yiini kendi elinde tutm akla kontrol de salam olur. G e
ri kalm lkede, ayn zam anda "tek elci" bir sistem de ku
rabilm i ise, yabanc serm ayenin sm r oran daha da
artm olm aktadr doal olarak.
Ayrca, m ontaj sanayiini kurm ak, eitli dalm kayt
lam alar yznden m allarn azgelim i lkeye rahata
srem eyen em peryalist lkelere, azgelim i lke pazarla
rn ta iinden fethetm e olanan da verm ektedir. Yerli
serm ayedarlarla ortaklaa kurduklar m ontaj fabrikalar
nn, nasl olsa ham m addesini (bunlar ilenm em i ham
m adde olm ayp, m ontaj sanayiinin kullanaca paralar
ya da esas m addeler, yani yine snai rnlerdir) yine ken
dileri dardan salam akta, kendi ulam aralaryla az
gelim i lkeye bu nlar tam aktadrlar. Bylece, yabanc
serm aye, m ontaj sanayiine yatrd paray ok ksa bir s
re iinde karm akta ve ksa zam anda kra geerek, ka
zancn kendi lkesine serbeste aktarabilm ektedir. V e s
telik geri kalm bir lkeyi, o lkede gsterm elik bir sana
yi kurarak sm rm enin psikolojik avantaj da vardr. Y a
banclar olsun, onlarn yerli ortaklar olan m ontaj sanayi
cileri olsun ve bu nlarn hizm etine koulm u politikaclar
olsun, b tn bu ibirliki snf ve tabakalar halka, "Y ab an
clardan ne istiyorsunuz? Bakn size ekm ek kaps ayor
la r" biim inde dem agoji yapm ak olanan bu labilm ekte
dirler.
G rlyor ki, m ontaj sanayii, her eyiyle kk dar
da, u lusal olm ayan bir sanayidir. Ve sonular bakm n
dan, azgelim i bir lkeyi sanayiletirm esi, giderek k al
kndrm as yle dursun, o lkenin ulusal bir sanayi kur
m a olanaklarn da -b t n y le ortadan kaldrm as olasl
b ir y a n a - en azndan engeller.
298
OKUM A
Y O K SU L T O P LU M LA R NEYE
D A Y A N M A LID IR LA R ?
(Sorbonne niversitesi'nden Prof. Tbor Mende, zellikle
nc Dnya ekonomileri konusunda amzn en nl oto
ritelerinden birisidir. Aadaki ilgin konumada Prof. Mende,
varlkl ve yoksul toplumlar atmasna ilikin sorunlar ele al
maktadr).
- Dnyann varlkl ve yoksul lkeleri arasndaki uurum
her yl biraz daha bymektedir. Bu durumu deitirecek bir
are var mdr?
301
phelidir.
- ki tarafn karlar badaam adna gre ne yaplmaldr?
M E N D E- 97 azgelimi lkeden ok az gelecekte mitsiz
durumlarn srdreceklerdir. Birou ise yaknlarndaki dev
ekonomilere dayanmay daha uygun bulacaklardr... Kom
nizm hakknda ne dnrseniz dnn -b e n kesinlikle ko
mnist deilim - uras aktr ki in, iinde bulunduu ekono
mik durumdan d bor yapm akszn kurtulmu, besin sorunu
nu hemen hem en zm ve d ihtiyalarn kredisiz, pein pa
rayla satn alabilecek duruma gelmitir.
- Dnyann yoksul lkelerinin ileri Bat ekonomileri tarafn
dan ortaya konan rnee benzemeye almalar nlenmeli midir?
M EN D E- Bu lkeler, ithal edilen modele deil de, kendi kl
trel miraslarna dayanrlarsa bu benzemeye alma azalacaktr.
Kald ki gelimi lkelerin deerleri de ok abuk deimektedir...
(Nevsveek, 23 Ekim 1972, s. 60,
ev. Nilgn Himmetolu, M illiyet, T l Ekim 1972)
SO RU LA R
1. Azgelim i lkeler iin gerek kalknmann anlam nedir?
" nce kalknma, sonra insan" forml ne bakmdan yanltr?
Bu forml kimler, niin savunmaktadrlar?
2. Azgelimi lkelerin gerekten sanayilemelerinin nn
deki ba engel nedir?
3. Montaj sanayii ile patent smrsnden ne anlalmaktadr?
4. Azgelimi lkelerde kalknmann sanayileme dndaki
sorunlar nelerdir?
5. Azgelim i lkelerde "sosyal yapda deiiklik" niin zo
runludur? Ve byle bir deiikliin ierii nedir?
6. Azgelim i lkeler, kalknmak iin, temelde neye dayan
maldrlar? (Okuma parasn okuyunuz.)
303
BLM III
BALICA AZGELM
LKE GRUPLARI
nc D nya iinde, bam szln kazanan lkele
rin says gitgide artm akta. Bu lkeler, daha bugnden
byk bir liste tutuyor.
Bunlar kesin gruplara ayrm ak hayli g. Bazlar da
ha "h k m d arlk " aam asnda kalm iken (rnein Su
udi A rabistan, Fas), bazlar cum huriyet aam asna var
m; bazlarnda "tu tu cu " bir ynetim varken, bazlar
"ile rici" ynetim ler kurm ay baarabilm i; bazlar "tek
partiyle" ynetilirken, bazlarnda -g r n te de o ls a "ok partili" bir uygulam a var: rnein H indistan.
Teker teker zellikler tayan bu rnekler dnda, yine
de -k a b a iz g ilerle- baz gruplar saptam ak olas.
LATN A M ERKA
"L atin A m erik a" deyince, A m erika ktasnn ortasyla
gneyindeki lkelerin btn anlalyor. Bunlardan he
m en hepsi de, vaktiyle A vrupa'dan gelen Portekizli ve s
panyol gibi Latin gm enlerle yerlilerin karm ndan
olum u toplum lar. "U y g arlk " bakm ndan ise, Latin
A m erika teki uygarlklardan ayrlan " zg n " izgiler ta
yor.
Latin A m erika lkelerinin ada tarihi ile toplum ya
plarnn baz zellikleri var:
Latin A m erika lkeleri, bam szlklarna ok nce,
genellikle 19. yzyln ilk yarsnda kavum ulardr. A n
cak bu bam szlk, bugnk anlam yla "sm rgecilie
kar bir kurtulu sava" sonunda kazanlm deil: spanya'dan, Portekiz'den gelip o topraklara yerleen ve oralar
305
306
KA RA A FRK A
K ara A frika'd a bugn bam sz olan lkelerin byk
ounluu, vaktiyle ngiliz ve Fransz sm rgesi idiler.
O nlarn bam szlklarn kazanm alar da, genellikle II.
D nya Sava'n m bitim ini izleyen yllarda olm utur. Bu
yzden, A frika'd a byk ounluu "g e n " devletler
oluturuyor.
K ara A frika'da, bam sz devletler hayli b y k yekn
tutuyor. N edeni de u: A frik a'd a bu g n bam sz durum a
gelm i lkelerin snrlar, ounlukla, A vrupa baken tle
rindeki sm rge pazarlklar srasnda izilm i. Z aten
"k a b ile le r" halinde paralanm olan topluluklarn b y k
bir ksm , bu uydurm a snrlar dolaysyla biraz daha b
lnm .
Bugnk alaca bulacalk oradan geliyor.
K ara A frika'da, ngiliz ve Fransz sm rgeleri - o u n
lu k la - b y k bir ekim e dnem inden gem eden bam
szlklarna kavum ulardr. nc D ny a'n n uyan
karsnda, ngilizler aam al, Franszlar da referandum
yoluyla bam szlk balam ay kendi karlarna daha
uygun bulm ulardr. nk, siyasal bam szlk perdesi
nin arkasnda, yeni sm rgecilik ilikilerini srdrm ek
daha kolay olm aktadr.
Bam szlklarn kazanan lkeler, siyasal kurum larn
da balangta eski sm rgeci devletten kopya ediyor. Ne
var ki, "B a t dem okrasisi" denem eleri, gerekli iktisadi ve
sosyal koullarn bu lu nm am as yznden ok yaam yor.
Kara A frika'da da asker darbelerin skl bu yzdendir.
SLA M D N Y A SI
slam lkelerinin h em en hepsinin ortak yan, "azg eli
m i" bir yapya sahip olm alar. A zgelim ilikten kurtu l
m ann yollar bakm ndan ise, slam dnyasnda farkl re
jim ler yer alyor.
Bunlar iinde -"m o n a r ik " y ap lary la- "tutucu rejim
ler" gitgide aznla dm ekte. Byk bir bl m slam l
keleri, genellikle "slam sosyalizm i" denen bir siyasal ve
307
so sy al felsefey i b e n im sem i d u ru m d a d r:
p
sz yarm alarn dnyasdr. ada dnyann sorunlary
la baa kabilm ek iin, ada dnyann ekonom isine ve
teknolojisine egem en olanlarn karsna ayn silahlarla dikilebilm ek gerek.
A yetler ve hadislerle deil yoksa!
slam 'n zayf kald yn bata bu yndr.
D aha da kts, slam , bu zayfl srp gitsin diye
kendi kendisine kar kullanlm aktadr.
rnein, kadnlar rterek ve alm alarn gletire
rek -M sl m an lk a d n a - evin iine tkm aya alan Hum eyni, lkesindeki igcnn -e n a z - yarsn iktisadi ba
km dan battal ettiinin farknda deildir.
ran'da H u m ey n i'n in , Pakistan'da Z iy a- l-H ak 'n uy
guladklar slam dzeni, iki yasaklam aya, kol kesm eye,
pee rtm eye arlk veren ve kardaki ahtapotun asl
vantuzlarn pek dnm eyen -d a h a dorusu dnem ey e n - ynleriyle, bugnn sorunlar karsnda yetersiz
kalm aktadr.
Ve eer yetersiz kalm asayd, slam 'n zerine baka bir
eyler ekleyip onu ada dnya iin geerli klm aya al
an yeni ideolojiler trem ez, M ichel Eflak'n "B a a slk "n d a n B u rgiba'nn "Y e n i D stu r"u n a ve K addafi'nin
"E v re n se l K u ram "n a dein deiik dnce sistem leri
ortaya km azd.
Yaln M slm anlk, ilerici form llerle tam am lanm a
dka, bu an koullar iinde gericiliin ve d sm r
nn arac olm aya dnyor.
Ve yle grnyor ki, daha bir sre dnecek de...
A SY A 'D A K A Z G ELM LK
A sy a'd aki azgelim iliin corafi alan hayli genitir.
A sya'nn gneydou lkelerinden H indistan'a dein y
nla lke var bu alana giren.
B unlar arasnda, H indistan'n grn - o k ynleriy
le - hayli ilgi ekicidir.
H in d istan'da siyasal yaam -"K o m n ist P arti"ye va
rncaya d e in - alabildiine bir rgtlenm e zgrl
iindedir. yle ki, kom nist hareketin bile, kendi iindeki
309
OKUM A
PA BLO N ER U D A
"Eliot'n, Jimenez'in iirlerinin kaynaklar nereye kyor?
Kitaplara, eitime, kltre deil mi? Ama yanardalar, ller
ve pampalarla kapl bir lkenin iirini yazmak istiyorsanz,
soyluca denmi salonlar ve oturma odalar iin yazdnz
gibi yazamazsnz." Bu szler, geen pazartesi gn lmn
byk bir acyla duyduumuz, ilili ozan Pablo Neruda'nndr.
ili'de Bakan A llende'nin zgr ve dem okratik seimle iban
da bulunan toplumcu ynetim ini deviren asker cuntann, bir
sredir hasta olan bu byk ozan gzaltna aldn okumu
tuk nce. Bakan Allende'nin yakn arkada olan Neruda, s
panyol Sava'ndan bu yana ili'de gereklemesine alt,
bunun iin zorbalklara yiite kar durup srgnlere katland
310
ile kar. "Saf Olmayan iir" ise "yaptmz her eyle bulanm,
AN LA TA LIM
Hani ya leylaklar,
Diyeceksiniz?
Hani ya diyeceksiniz
G elincikler brnm ,
M etafizik?
K ularla, boluklarla elenm i,
Kelim e yam uru;
Hani ya diyeceksiniz?
Al buyur:
Bir m ahallesinde yayordum ,
M adrid'in:
Canl, alar-saatli, aal.
Kocaman,
M ein bir O kyanus gibi,
U zaktan grnrd K astil'in
Kuru ehresi.
iekler Evi'ydi,
Evim in ad.
Itrlar fkrrd.
Ke bucak,
G zel evdi bu.
Kpekleri, bebeleriyle,
Raoul, hatrnda m ?
Ya senin, Raphael?
Sen Federico,
H atrnda m ?
Sen, yer altnda yatan,
H atrladn m,
312
Balkonlu evim i?
H aziran gnei hani,
iekler basard azna,
Orda...
Karde, karde,
Ateli seslerden ibaretti,
Her ey;
M allardaki tuzdan,
rpnan ekm ek ynndan
ibaretti her ey;
D onuk bir hokka gibi duran,
H eykeliyle;
A rgelles'deki m ahallem in
arlar...
Ya akard kaklara,
Caddeleri doldururdu
El-ayak sesleri, derin...
M etreler, litreler,
K vl-kvl hayat;
stif-istif balk ynlar,
atlar;
Yorgun an kulelerinin
Yiiceldii;
Souk gnele kaynaan
atlar...
Patateslerdeki,
Yum ak yum ak dalgas,
D om ateslerin:
Tngr m ngr, haydi denize...
Btn bunlar
Tutuuyorlard.
Bir sabah;
Kzler,
nsanlar dalayarak,
Topraktan ktlar,
Bir sabah;
N ah bu anda ate,
N ah bu anda barut,
Bu anda kan.
B ebekleri ldrm ek iin,
G n ycesinden geldiler
Gn:
U aklar, M agriplileriyle,
H aydutlar;
Y zkleri, kurum lu avratlaryla.
H aydutlar;
K ara keileri, dualaryla,
H aydutlar;
Ve,
ocuk kanlar, caddelerden,
A kt tp tp,
ocuksu-ocuksu.
akallar,
akallarn tiksinecei
akallar!
Talar,
D alan dikenlerin dilerken
Tu diyecei talar:
Engerekler,
Engereklerin kin gdecei
Engerekler!
Sizleri,
G urur ve baklard an bir dalgayla,
B om ak iin;
nnzde grd m Ispanya'nn,
K yam et kann
G eneraller,
G elin de,
Y klm evim i grn.
G rn,
Y aral spanya'y.
H er gk evden,
314
IV
TRKYE
319
BLM I
TRKYE'DE KAPTALZM
VE SORUNLARI
ada Trkiye, kapitalizm ncesi bir yapdan kapi
talizm e doru gelien -d a h a dorusu gelitirilm ek iste
n e n - bir toplum dur. Bu sreci bugn de yaam aktadr.
Daha im diden toplum da egem en retim biim i "k ap italizm "dir. ktisadi yaam , ou kapitalizm in dourduu
eitli sorunlarla doludur. Sosyal yaam ise, yeni kapita
lizmin dourduu -b a ta snflararas elim eler olm ak
z e re - eitli "elim eleri" sergiler.
Trk kapitalizm inin, giderek tm ekonom inin de iki
egem en nitelii vardr: "b a m l" ve "g e ri" oluu.
Trk kapitalizm i, giderek tm ekonom i, dnya kapita
list sistem ine, yani em peryalizm e "b a m l"d r. Ekono
m inin egem en tepelerini em peryalizm ele geirm itir. K a
pitalist gelim enin ynn ve erevesini o belirlem ekte
dir. T rkiye'd e ulusal sanayinin kurulam am , ar sana
yiye geilem em i olm asnn yan sra, kapitalizm in bu
gnk gdk, hastalkl, ar aksak geliim i de bu bam
llk yznden.
Ve Trk kapitalizm i, giderek tm ekonom i ve toplum
"g eri"d ir. nk, T rkiye'de, kapitalist dzenle ve kapi
talizm in rn olan m odern snflarla birlikte, kapitalizm
ncesinden kalm a snflar, tabakalar ve kalntlar, var
lklarn, etki ve glerini srdrm ektedirler.
Peki, niin bu bam llk ve geri kalm lk?
Bu sorulara salkl bir yant verebilm ek iin, T rki
ye'd e kapitalizm in douuna eilm ek ve geliim izgisine
bakm ak gerekir.
Yantlar bunlarn iinde gizli nk.
321
T R K Y E 'D E K A PTA LZ M N D O U U
VE G ELM
ki fa rkl geliim
T rkiye'd e kapitalizm in, giderek tm ekonom inin "g e
ri" oluunun sosyo-ekonom ik ve tarihsel bir nedeni var
dr: K apitalizm in B at'daki dou ve geliim i ile T rki
ye'd eki dou ve geliim i birbirinden farkl sosyal yap
larda olm u ve her iki oluum zam an plannda da birb i
rinden farkl tarihsel dnem lerde gem itir.
G erekten, 19. yzyla gelinceye dein O sm anl m paratorluu'nda, B at'daki biim de kapitalist bir gelim eye
rastlanm ad gibi, 19. yzylda O sm anl m paratorluu'nun, 20. yzylda da Trkiye C um huriyeti'nin kapita
list gelim esi, em peryalizm in dnyaya egem en olm aya
balad, giderek egem en olduu bir dnem e rastlam tr.
Peki, nedir nedenleri h er iki gelim edeki bu farklln?
a) K lasik O sm anl dzeninin anlam
O sm anl m paratorluu'nda, bata sosyo-ekonom ik ya
pnn Bat'dakinden farkl oluu, bunun sonucu olarak da
i dinam iin yetersizlii, toplum un B at'yla ayn zam an
sreci iinde kapitalist retim e evrilm esine engel olm utur.
dinam iin yetersizlii, Bat'da olduu gibi bir burjuva s
nfnn doup gelim esini de engellem itir.
lk baktaki btn benzerliklere karn, klasik O sm anl toplum unu Bat feodalitesinden ayran nem li bir nokta
vard r ki, kapitalist ilikilerin O sm anl toplum unda geli
m esini engellem itir.
N edir o nem li farkllk?
O nem li farkllk, m lkiyet ve sm r ilikileri asn
dan, artk-rnn dorudan reticilerden (kyller) al
n biim inden dom aktadr.
G erekten, feodal retim biim inde, artk-rnn do
rudan reticilerden alm biim i toprak sahibi senyrn
m lkiyet h akkndan doar ve topraa bal kyllerin y a
rattklar artk-rnn dorudan doruya senyrce ele
322
yetkisine sahip deildir. So n ra, sip ah i ald artk - r nn k e n d isin d e kalan b l m n e karlk , m erkez otorite
nin istedii harcam alar yapm ak zorundayd. n k ,
d ev lete kar b elli y k m l l k leri v ard on u n.
B at feod al to p lu m u ile k la sik O sm an l top lu m yap s
a ra sn d a k i b en z em ez lik , son bir z m lem ed e , topran
19. y z y ld an ok nce, d d in am ik de O sm an l toplum u n u n k ap italist retim e ev rilm esin e en g el olm aya balar.
.124
332
DAH A O K BLG
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tim ai Tarihi, 2 Cilt,
Ankara, 1971.
Doan Avcolu, Trkiye'nin D zeni, stanbul, 1968.
Niyazi Berkes, kiyiiz Yldr N eden Bocalyoruz? stanbul, 1965.
smail Cem, Trkiye'de G eri K alm ln Tarihi, stanbul, 1979.
Tevfik avdar, OsmanlIlarn Yar-sm rge Oluu, stanbul, 1969.
alar Keyder, Em peryalizm , A zgelim ilik ve Trkiye, stan
bul, 1976.
Karl Marx, Trkiye zerine (ev. S. Hilav - A. Tokatl), 2. Ba
s, stanbul, 1974.
M. Oka - . Perceval, japon K alknm as ve Trkiye (ev. F. Na
ci), stanbul, 1966.
Gndz kn, ktisat K ongresi, 2. Bas, Ankara, 1971.
zgr zlem, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi, stanbul, 1972.
Y. N. Rozaliev, Trkiye'de Kapitalizmin Gelime zellikleri (19231960) (ev. Azer Yaran), Ankara, 1978.
OKU M A
JA PO N K A PT A LZ M N A SIL K U R U LD U ?
Japonya, Bat dnyasnn dnda kapitalist kalknma ynte
miyle endstrilem i tek lkedir. Trkiye'de teden beri Japon
ya'ya zenenler oktur. Bu zenti iki boyutludur. Bazlar derler
ki:
-
341
SA N A Y LEM EN N N ER ESN D EY Z ?
...Trkiye'de 1950'den bu yana nemli bir sanayi gelimesi
olmutur ve 1950'lerdeki enflasyon srasnda yurtta bulunma
yan birtakm tketim mallar bugn piyasada yerli sanayi tara
fndan karlanmaktadr. Ancak, bu gelime Trkiye'nin dnya
snflamas iinde "yar sanayilemi" lkelerin alt basamakla
rnda bir toplum olmak durumunu deitirmemi ve ulusal ge
lir iindeki sanayi paynn hzla artmasna henz yol amam
tr. Sanayi kesimindeki gelime yaval, bizim ngrlerimize
oranla, bir gelime yaval olarak da nitelendirilebilir...
amzda "sanayileme" ls deimektedir. yle ki:
Tketim mallar reten sanayilerin nemli bir blm gelenek
sel bir teknolojiye dayand iin, bunlarn bir lkenin "sanayi
leme gstergesi" olarak kullanlmasna birok iktisat ve ista
tistikinin kar ktn gryoruz. Artk daha ok yeni tekno
lojiye dayanan dinamik sanayi dallar lkenin "sanayileme
gstergesi" olarak kullanlyor. l bu olursa, Trkiye'nin
"yar sanayilemi" lkelerin neden alt basamanda kabul edil
dii daha kolay anlalr. nk "dinamik sanayi dallar"ndan
saylan kimya, elektronik makine, tat aralar vb. sanayileri
Trkiye'de henz emekleme dneminde bulunmaktadr:
Yar sanayilemi bir lke olmann birlikte getirdii birtakm
sorunlar vardr:
1.
Sanayimiz henz "yaratc" olma aamasna gelmemitir.
Bu bir kmseme deildir. Japonya ve talya da uzun sre ya
ratc olmayan, taklide dayanan bir sanayileme srecini yaa
mlardr. Ancak, bu lkeler artk yenilik yaratabilecek sanayi
leme biimlerine girmi bulunuyorlar. Bu aamaya eriememi
olmak Trk halknn kapasitesini kmsemek de deildir. Ni
344
milyon 200 bin ifti ailesi toplam tarm sal gelirin ancak
% 50,4'iine sahip olurken, % 20'y i oluturan teki 800 bin
ifti ailesi toplam gelirin yarsn denetleyebilm ektedir.
Bu durumdaki tarm kesiminin klasik bir toprak re
formuyla dertlerinden kurtulaca, hele ekonomik gc
n artraca pek sylenemez. Byk iletmelerin elinde
10 milyon dnm kadar toprak bulunmaktadr. Bunun
tmnn devletletirildii dnlse bile, en az verimli
lik koullar gz nnde tutulduunda, yararlanacak aile
says 100.000'i gemez. Oysa yalnz topraksz aileler,
1963 saymna gre, 300.000'den fazladr. Gemiteki art
temposuna baklarak 1970 yllarnda 500.000'e vard
sylenebilir. Topra kendine yetmeyen, ortaklk, yar
clk yapan, cce iletmelerde gnbirlik yaayan aile sa
ys ise milyonun zerinde hesaplanmaktadr. Bylece,
klasik erevedeki bir toprak reformu Trkiye'de ancak
siyasal amaca hizmet edebilir: Kasaba erafyla ky aa
snn geleneksel egemenliini krmakta yardmc olabi
lir. Bu adan, nemli ve gereklidir. Yoksa, retimin art
mas ve ynlarn daha yksek bir dzeye erimeleri iin,
bu reformun, gl bir sanayilemeyle ve kooperatifi
likle beraber gereklemesi arttr.
Tarm kesim inde zm bekleyen nem li sorunlar
dan birisi de, Trkiye'nin tem el sorunlarna sk skya
bal olan tarm sal nfusla ilgilidir. Trkiye'de son yirmi
yldr, kentlem e olaynda byk m esafeler alnm asna
karn, tarm da yaayan nfusun says hl kabark bir
yekn tutm aktadr. ou kez, gizli ve ak bir biim de i
siz olan bu kesim , nem li bir istihdam sorunu olarak kar
m zda durm aktadr.
Sonu olarak, kapitalist m antk iinde sanayilem e ola
ynn gerekletirilebilm esi, byk oranda, tarm la ilgili
bir durum dur. Tarm da bu anlam da gndem de bekleyen
sorunlar zm lenm eden, hzl bym eye ilikin am ala
rn gereklem esi olduka gtr.
349
DAHA O K BLG
S. Aksoy, Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul, 1969.
B. Akit, Trkiye'de "Azgelimi Kapitalizm" ve Kylere Girii,
Ankara, 1967.
Cavit Orhan Tiitengil, Krsal Trkiye'nin Yaps ve Sorunlar,
stanbul, 1975.
OKUM A
K Y D EN K EN TE G
"Kyn iticilii"nin ar bast, "olanaklar/rahatlklar ve
umutlar" dnyasn simgeleyen "kentin ekicilii"nin de yer al
d "kyden kente g", bir "gei" dneminin bunalmlarn
yaayan 1970'ler Trkiyesi'ni btn boyutlaryla gzler nne
seren, ok yanl bir olaydr. Sanayileme ile atba yrmeyen,
salksz, baka bir deyile "demografik" nitelikleri ar basan
azgelimi kentlememiz, krsal bunalmn kente tanmasnn
tesinde bir oluumu ortaya koymaktadr: Bu oluum, "kyl"lerin "kentlilemesi" olarak adlandrlabilir.
"Mevsimlik g'Tere bal "kyl-ii tipi"nden sonra, im
di de srekli yerlemeye dayal "ne kyl ne kentli" yeni ku
aklar aamasnda bulunan kyden kente g olay, "gei" d
nemi sona erince "yeni" bir toplumu nmze koyacaktr.
Ana izgileriyle ufukta belirmeye balayan "yeni toplum" u
nitelikleriyle dikkatimizi ekecektir:
- Toplumsal tarihimizde ilk kez, nfusumuzun ounluu
"ky" yerlemeleri yerine "kent" yerlemelerinde oturacaktr.
- Sanayi ve hizmetler kesiminde alanlarn oran byk bir
art gsterecektir.
- Laik dnce, rasyonel dnya gr, iblm ve uz
manlama, yatay ve dikey rgtleme bizim toplumumuzun da
temel eleri olacaktr.
- Krsal yerlemelerde yeni bir dzenleme ve i organizasyo
nu zorunlu hale gelecektir.
- Artan sosyal refah ve dengeli dalm, blgeleraras denge
sizlikle kr/ kent yerlemelerindeki nitelik farklarn nicelik fark
lar haline getirecektir.
350
I
Btn tarihim izde grlm em i oranda ve m iktarda bir
ticaret adr bu. Hele, 1981'in d alm -satm a, 4,5
m ilyar dolarla, C um huriyet tarihinin rekorunu krm tr.
U fukta durum un d zelecein e dair bir iaret de y o k
tur. K apitalizm in bu nalm srd ke, d satm m z artr
m am z sz konusu deildir. Turizm ve ii dvizleri iin
de geerlid ir ayn yarg. Bu iki kaynaktan gelen dvizler
de kapitalist dnyadaki bu nalm srdke artm ayacak,
hatta azalacaktr belki de.
A ktr ki, bu konuda alnabilecek bir nlem de yok
tur. D aha dorusu alnacak nlem lerin b ir etki y ap m ala
r sz konusu deildir. H ele 24 O cak K ararlar'y la u ygu
lanm aya balan an salt parasal nlem lerle km azlardan
k urtu lm ak hi sz konusu deildir.
Y apsal adan arpk bir sanayilem enin cerem esini
ekiyoruz. Tam anlam yla "k k d ard a" bir sanayi b a
his konusudur. Bugn, T rkiye sanayii, getirdii dvizin
buuk katn yutm aktadr. Bylesine arpk b ir d zen
de d satm ne denli artrm aya urasak, dalm daha
b y k oranda y kselecek ve d dem e zorluklar yo
unlaacaktr. Plansz, program sz, nceliksiz, sonralksz d satm zen d irm eleriy le p o m p alan acak "ih racat
p atlam as" baz evreleri zengin edecek; am a dengeli bir
ekonom i ku rm ak iin y eterli olam ayacaktr.
zetle, bu h er sorunun da, kapitalist dzen iinde
srekli ve doyurucu bir biim de z m lenm esinde zaten
tem elli g lkler vardr. stelik u srada, bu nlar kap ita
lizm in ekon om ik bunalm ile de balan tld rlar. Bundan
tr, her sorun da, daha bir sre -v e belk i daha da
id d e tle n e rek - sreceklerdir.
T rk iy e'd e k apitalizm in gelim esini snrlayan soru n
lar daha da oaltm ak olas. A slnda, -p la n d a belirtilen
ve savunu lann te rs in e - T rk iy e'd e kapitalizm in g eli
m esini snrlayan tem el neden, yine bizd e arpk gelien
k ap italizm in kendisidir. Yani toplum daki retim b ii
m inin niteliidir. Soruna, dnya k apitalist sistem inin
b tnl , geri kalm lkeler iin uygulad politika
asndan baktm zd a, kapitalizm in iktisadi kalk n m a
m zda ne d ereceye dek yntem olabilecei daha ak bir
biim de ortaya kacaktr.
355
1
m ekte hibir kar yoktur. Tersine zarar vardr. Bizim
iin yaam sal olan, bir yandan ulusal savunm am z g
vence altna alm ak; te yandan, em peryalizm in snrlam a
larndan kurtulup -isted i im iz g ib i- bir kalknm a olana
na kavum aktr. Bu her iki am ac gerekletirm enin y o
lu da, artk iyice ortaya km tr ki, lkem izi -N A T O ,
A m erikan sleri ve O rtak Pazar da iine girm ek z e re b t n em peryalist ilikilerden arndrm aktr.
N e var ki, egem en snflar byle bir gerein bilincinde
deildirler. A slnda yararlar da yoktur bunda. Em perya
lizm le ibirlii iinde, T rkiye'yi doasyla ve insanyla
yam alam ak bir varlk nedenidir onlar iin.
"stik rar p rogram " diye uyguladklar da, bir aldatm a
cadr bugn. IM F'nin "stikrar program " yalnz bu d
nem de uygulanm yor. 27 M ays'la birlikte uyguland, 12
M art'la birlikte uyguland, 12 EyllTe birlikte u ygulan
yor. A m a Trkiye de, her on ylda bir, birbirine benzer
d arboazlara girm ekten kurtulam yor ne hikm etse!
stnde zenle dnlm esi gereken bir olgudur bu.
yle sanlr ki, bu g n kapitalist retim koullar iinde
planlanan hedefler, yarnn T rkiyesi'nde sosyal snflar
daha da belirginletirecek ve bu nu n bir sonucu olarak da,
toplum un daha st dzeyde devinm esini kolaylatra
caktr. Am a, kapitalist ilikiler gelitike, kapitalizm in ne
m enem bir ey olduu daha iyi gzlenecek ve kapitalist
m antk iinde kalknm ann nasl halk ynlarnn om uz
larna yklendii, daha yaln bir biim de grlecektir.
Trkiye'de, bu g n egem en snflar, kalknm ada "k ap ita
list y olu " yelem ilerdir geri. A ncak unutm am ak gerekir
ki, am zda bir lkeyi kalkndrm ak, giderek kurtarm ak
iin, Bat serm aye evrelerinin zorlad m odelden baka
m od eller de var. H ele ekonom iyi dze karm ann bedeli,
m utlaka d em okrasiden ve zgrlkten vazgem ek ola
m az. Am a, bunu ispatlayacak olanlar da, T rkiye'de bu
gnk m odelin uygulayclar deildir. spat klfeti, hem
em ein hakkna h em de dem okrasiye ve zgrle sahip
km ay becerecek olanlardadr.
lerici, dem okrat ve devrim ci glerde ksacas.
358
KAYNAKLAR
Fethi Naci, Kompradorsuz Trkiye, stanbul, 1967.
Yaln Doan, IMF Kskacnda Trkiye, Ankara, 1981.
OKUMA
YEN SEV R: 24 O C A K K A R A R LA R I
Lord Curzon hakl kyor. Lozan'da smet Paa'ya "Ekono
mik alanda bir sre sonra nasl olsa bize geleceksiniz" derken,
gerekte Trkiye'nin siyasal tarihinin bu "gidi-geliin" bir y
ks olacan daha o zamandan vurguluyordu.
Demirel hkmetinin ald son ekonomik kararlar ite Lord
Curzon'un dile getirdii "teslimiyet"in en arpc rneini olu
turmaktadr. Demirel hkmetinin ald kararlar, zamlar ve de
valasyon bir yana, asl o kararlar Trkiye'nin Bat sistemiyle olan
ilikilerini tmyle ve derinden etkileyecek, Trkiye'yi tmyle
da daha da youn bir biimde balayacak boyutlardadr.
Her eyden nce, bu kararlarla devlet ekonomik alanda ye
niden rgtlenmektedir. Kararlarn uygulanabilmesi iin yeni
"Kurullar" oluturulmutur. rnein "Para-Kredi Kurulu" Mer
kez Bankas'n, eski deyimiyle "ilga etmekte", yani ortadan kal
drmakta ve Merkez Bankas'nm ilevlerini stlenmektedir. "Ya
banc Sermaye ve Tevik Uygulama Kurulu" Ticaret, Maliye, Sa
nayi ve Teknoloji Bakanlklar ile DPT'nin ilevlerini kendisinde
toplamakta, bu bakanlk ve kurulularn yetkileri kaldrlmakta
dr. Ekonomiye yn veren bakanlklar, kurulular, ad ne olursa
olsun, yetkisiz klnmakta ve bu kurullar sz sahibi edilmekte
dir. Hele "Koordinasyon Kurulu", neredeyse Bakanlar Kurulu
yerine gemektedir. Bunun Trkesi "Bakanlar Kurulu ilga edil
mi, yerine Koordinasyon Kurulu getirilmitir" demekten fark
szdr. Devlet byk lde yeniden ve yeniden, Bat'nn ve yer
li zel sermayenin istekleri dorultusunda rgtlenmektedir.
in ksa bir gemii vardr. Demirel hkmeti iktidara gel
dikten ksa bir sre sonra Ankara'ya drt bankac gelmi ve De
mire! ile birka bakann katld bir toplant yaplmtr. Asln
da, kararlar bu toplantnn dorultusundadr. imdi Demirel bu
toplant dorultusunda dviz bulabileceini ummakta, banker
lerin kendisini "byle karar alrsanz, para gelir" biimindeki
359
m-
y.
360
SORULAR
1. Trkiye'de 1950'den, zellikle 1960'tan sonraki gelime
nin rakamlarla ifadesi nasldr? Btn bu gelimelere karn,
Trkiye sanayileme sorununu zebilmi midir?
2. Devlet Planlama Tekilat'mn "yeni stratejisi"ne gre, Tr
kiye'nin 1995 ylma dein ulamas gereken hedefler nelerdir?
3. Trkiye'de kapitalist gelimeyi engelleyen temel sorunlar
nelerdir? Ve niin kapitalizmin gelimesine engel olmaktadrlar?
4. Kapitalizm, Trkiye'nin kalknmasn gerekletirebilir
mi? Soruya, Trk kapitalizminin yapsal sorunlarn ve dnya
kapitalist sisteminin btnnn zellikle dayatt iblmn
gz nnde tutarak cevap veririz.
5. Ortak Pazar nedir? Trkiye'nin ilerisi iin neler vaat etmek
tedir? Trkiye'yi, Ortak Pazar'a gei dnemine sokan "Katma
Protokol" ile 1838 tarihli "Ticaret Szlemesi" arasnda bir ben
zerlik kurulabilir mi? Kurulabilirse niin? Kurulamazsa niin?
6. 24 Ocak Kararlar'nm anlam nedir? (Okuma parasn
okuyunuz.)
361
BLM II
TRKYE'DE SOSYAL SINIFLAR
T rk iy e'n in sosyal tablosuna baktm zda, her eyden
nce, snfl bir toplum olduunu grrz onun. Ne var
ki, "geri k alm ", fakat "kapitalistlem e s reci" iine gir
mi bir toplum un snflardr bunlar. Bylece "k ap italist"
ilikilerin ortaya kard snf ve tabakalarn yan sra;
geri kalm ln sonucu olarak, "kapitalizm n cesi" snf
ve tabakalar da sosyal tabloda yer alr. H er bakm dan,
gerek anlam yla kapitalist bir toplum un snflar tablo
sundan farkl bir tablodur bu.
Ve her snfl toplum gibi, Trk toplum u da "sn f at
m a la r n a sahnedir. Burjuvazi ve kapitalizm ncesi snf
lardan oluan "egem en gler"le -b a ta ii snf olm ak
z e re - "em ek i snflar" arasnda geen bir kavgadr bu.
Aada, Trkiye'de bugn var olan sosyal snflar -b u r
juvazi, ii snf ve kyllk olmak zere- "l" bir ayr
ma uyarak inceleyeceiz. Doallkla bu incelemeyi yapar
ken, "em peryalizm in yerli egemen gler"le olan ilikisini
de gzden uzak tutmayacaz. nk Trkiye'de bugn
emperyalizm eer iktisadi, giderek asker, siyasal ve ideolo
jik basksyla varsa, bu basky, ancak yerli egemen glerle
"ortak karlar" gderek koyabilmi ve koruyabilmitir.
BU RJU VA Z
Trkiye'de bugn, egem en snf ve zm relerin banda,
"b u rju vazi" gelm ektedir. O nun iinde, giderek sosyal g
ler dengesinde en etkin olan da "sanayi burjuvazisi "dir.
Trkiye'de burjuvazinin douu
K lasik O sm anl toplum u da snfl bir toplum du: Bir
363
I
K endi aralarnda am ansz bir yarm ay srdren bu
burjuva kesim ine, kk sanayi iletm eleri, ou rr
fabrikalar, kk m teahhitler, tula ve un fabrikalar,
konfeksiyon-trikotaj, torna-tesviye vb... atlyeleri girer.
"O rta b urjuvazi" ad da verilebilir bu zm reye.
Bu zmrenin tekelci sermaye ile olan elikisinin ana
elerini yle sralayabiliriz:
- Tekelci sermayenin, kendi retim alanlarna da el
atarak, nisbeten yksek teknoloji, pazarlama gc, yar
may nleyecek stn sermayesi ile kendilerini bu retim
alanlarnn dna itmesi;
- retimde kullanlan ham ve yan mamul maddelerin
fiyatlarnn genellikle tekelci odaklarca yksek dzeyler
de tutulmas, buna karlk rettikleri mallarn fiyatlar
nn kendi aralarndaki kyasya bir yarma sonucu d
k dzeyde kalmas, yani kr orannn dmesi;
- En nemlisi, sermayeleri ve rgtlenme dzeyleri
gsz olduu iin btn modern sanayinin can damar
demek olan banka sermayesinin kesin denetimi altndaki
kredi mekanizmasndan etkili lde yararlanamamalar...
369
OKUMA
BR G R G S Z SINIF: T R K Y E BU R JU V A ZS
Devrimini gerekletiremeyen snf grgszdr.
Kabaca smf, yeryz tarihinde gemiten gelecee ege
menliklerini kurmu, toplumlarm yaamna damgasn vur
mutur. Eskilerde aristokrasi, byk toprak sahibi... Sonra bur
SORULAR
1. Trkiye'nin sosyal tablosuna bakldnda, her eyden n
ce, grlen nedir? Bu bakmdan, kapitalist toplumlarm sosyal
tablosundan fark nelerdir?
2. Trkiye'de bugn var olan sosyal snflar hangileridir?
Trkiye'de sosyal snflar incelerken, emperyalizmle olan iliki
leri niin gzden uzak tutmamak gerekir?
3. Trkiye'de, bugn, egemen snf ve zmrelerin banda
hangi snf ve onun iinde de hangi zmre gelir?
4. Trkiye'de burjuvazi ne zaman ve nasl domu ve geli
mitir? Bu bakm lardan Bat burjuvazisinden farklar nelerdir
bizim burjuvazinin? zellikle kltr plannda sonulan neler
olmutur bu farklln? (Okuma parasn okuyunuz.)
5. Trkiye'de, ticaret burjuvazisinin egemenliinden sanayi
burjuvazisinin egemenliine, ne zaman ve nasl geilmitir? Bu
geiin siyasal bakm dan sonular ne olmutur?
6. Trkiye'de "tekelci serm aye" deyince ne anlalr? Ve bur
juvazinin hangi kesim iyle ne gibi elimeler dourmutur bu
sermaye kesimi?
7. Trkiye'de "orta burjuvazi" derken ne anlalr? Orta bur
juvazinin "ulusal" tavrlarnn kayna nedir?
8. Kk burjuvazi derken ne anlalr? Kk burjuvazinin
yer yer demokratik eilimler gstermesinin nedenleri nelerdir?
Kk burjuvazi iinde, ileriye en dnk ve ii snfna en ya
kn kesim hangisidir?
9. Trkiye'de, genlik konusunda ne gibi grler ileri srl
mtr? Bunlarn doruluu ya da yanll nerededir? Gen
lik deyince, aslnda ne anlalmaldr?
SIN IFI
Trkiye'de, em eki kitleler iinde en bata geleni ve en
nem lisi ii snfdr: "D ev rim ci" ve -em ek i ynlar
iin d e - "e n ok rg tl " olm asndan ileri gelm ektedir bu.
Trkiye ii snfnn douu ve geliim i
Trkiye ii snf, el sanayiinin km eye balad, ilk
372
i
fabrikalarn kurulm asna geildii sralarda, 19. yzyl
balarnda dom utur. alm a koullarnn bozukluu,
geinm e olanaklarnn azl ve ynetim in aksakl, ii
snfnn ekonom ik m cadeleye atln hzlandrm tr.
Bundan dolaydr ki, 1872'den bu yana grevler olm u ve
iiler arasnda rgtlenm eye nem verilm itir.
i snfnn ekonom ik m cadelesini grevlerle srdr
m bulunm as, ii snfndaki birlik ve beraberlik ilkesi
nin ok ncelerden yerlem i olduu kansn glendirm ektedir. N itekim , T rk iisi 1875 ylnda 2, ertesi yl 3,
iki yl sonra 1878'de 3, bir yl sonra 1879'da 4 grev hareke
tine girim itir. H ele 1908 kinci M erutiyet dnem inde i
ilerin ekonom ik m cadeleleri, siyasal izler de tam ve
ii snfnn bilincine erenler kendi ideolojilerinin yaygn
lam as iin rgtlenm eye gem ilerdir.
Sendikalar kurarak haklarn aram ada birleen iiler,
bu haklarn aralksz kullanm ay salayam am lardr.
C um huriyet'in ilanndan sonra, ii snfnn, ne ekonom ik
alanda ne de politik alanda kendi gcn gsterm esine
olanak verilm itir. H atta uzun yllar "snfsz toplum "
edebiyat ile vakit geirilm i, iiler aldatlm , daha kt
s, ii snfndan sz etm ek, grevi savunm ak, ii haklar
n gzetm ek ar cezalar gerektiren sulardan saylm tr.
1946'da, T rkiye'nin ok partili ve dem okratik bir dzene
doru geii zorunlu olunca, ii sendikalarnn ve snf
esasna dayanan partiler kurm ann kanunsal olanaklar
hazrlanm tr. Ne var ki, ksa bir sre sonra, iktidar, iile
ri, giritikleri parti kurm a, sendika kurm a yolunda durak
latm ve cezalandrm tr. A ncak bir yl sonra gsterm elik
sendikalar kurulm as iin yeni bir kanun karlm tr.
i snf, 1947-1960 dnem ini, skntlar ve basklar al
tnda geirdikten sonra, 1961 A nayasas ile doal haklar
na kavum utur.
1961 A nayasas'yla alan yeni dnem de, T rk ii ha
reketi, yalnz iktisadi m cadele ile yetinm eyerek, yeniden
siyasal iktidara adayln koyar ve "T rk iye i Partis i"n i (TP) kurar (13 ubat 1961).
Bu yeni dnem , Trk sendikaclnda da bir aamadr.
1962 ylnda kurulan ve "T rk -I" diye adlandrlan hare
373
CHP bnyesinde, kk burjuvazinin ilerici kanatlaryla birleerek, tekelci burjuvaziye kar kurduu balaklk iinde
siyasal potansiyelini kanalize etm ek olanan bulmutur.
Ancak, bugne dein, gcn -g en i l d e- burjuvaziyi
temsil eden siyasal partilerin desteinde siyasal mcadele
alanna aktarm bulunan ii snfn, nesnel koullar, siyasal
mcadele dzeyinde -T P denemesinin de verdii bir olgun
lu kla- daha etkili bir rgtlenmeye zorlayacakr.
D em okrasinin yurdum uzda yerlem esi ve kklem esi
iin gereklidir de bu...
DAHA OK BLG
Nermin Abadan, Bat Almanya'daki Trk ileri ve Sorunlar,
Ankara, 1964.
Ltfi Erii, Trkiye i Snf Tarihi, stanbul, 1951.
Kurthan Fiek, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf,
Ankara, 1969.
Dimitir imanov, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi (ev. A. R.
Zarakolu), stanbul, 1978.
OKUM A
N A SIL BR SEN D K A C ILIK ?
Trkiye'de sendikaclk, hibir zaman yapsal gereklere uy
gun ve zgr bir gelime gsterememi, hep gdmlenmitir.
Uzun yasaklk yllarnda, "ibirliki" bir modele gre dzen
lenmek istenen Trk sendikacl, lke siyasetinde burjuva de
mokrasisi ilkelerinin benimsenmesinden bu yana "tutucu" bir
Amerikan modeline gre kalplanmakta. Oysa, Trkiye gibi "ge
lien" bir lkenin sendikacl, ABD gibi "sper kapitalist" bir
lke sendikaclna benzeyemez. Nitekim, son birka yl iinde
patlak veren DSK ve sosyal demokrat hareketleri Trk-'in tem
sil ettii bu zoraki kalbn baarszln ortaya koymaktadr.
Trkiye'de sendikaclk devrimci bir nitelik tamak zorundadr:
Ancak, bu devrimcilik... Burjuva demokrasisinin salad im
knlar reddeden "Anarist" bir izgide deil, demokratik yol
I
erevesini geniletm eye alan bir izgide olacaktr.
(Mete Tuncay, Alpaslan Ikl'nn Sendikaclk ve Siyaset
adl eserinin tantna yazs)
SO R U LA R
1. Trkiye'de, emeki kitleler iinde, en bata gelen ve en
nemli snf hangisidir? Niin?
2. Trkiye'de ii snf, ne zam an ve nasl doar ve geliir?
Bu geliimin aamalar ve sendikal plandaki zellikleri neler
dir? 1960-1970 yllarnn bu bakmdan nemi nedir?
3. Trk ii hareketinin gnmzdeki tablosu, nicelik ve ni
telik bakm ndan ne gibi zellikler tamaktadr? zellikle sen
dikaclk hareketi iinde ne gibi eilimler atmaktadr? Niin?
4. Trkiye'de sendikaclk, nasl bir izgi izlem elidir sizce?
(Okuma parasn okuyunuz.)
K YL L K
Trkiye'de, tarm kesim indeki snfsal blnm e ya da
k y l l k -to p rak tak i retim ilikilerine g re - drt bl m
de incelenebilir: 1) Tarm iileri, 2) Kk reticiler, 3)
Orta kyllk, 4) Byk toprak sahipleri. Bunlardan ta
rm iileri ve b y k toprak sahipleri (kapitalist iftiler)
tem el snflar, tekiler de ara tabakalar oluturur.
Tarm iileri, kk reticiler ve orta kyllk
T rkiye'de, hi topra olm ayanlardan bir m ilyon do
laynda aile tarm iilii yapm aktadr. K apitalist retim
koullar altnda genellikle byk ve orta iftilerce sm
rlen bu kesim , rgtl olm ad gibi, hem en hem en h i
bir sosyal gvenlik haklar da yoktur. ou kez, cret be
lirlenm esinde bile sz sahibi olm adklarndan youn bir
sm rnn boyunduru u altndadrlar...
Bu durumu douran nedenler birden fazladr: nce,
tarmda igc gereksinmesi hem ok dk ve hem de
377
1
mevsimliktir. Tarm kesiminde byk bir igc, gizli ve
ak bir biimde isiz olunca, cretlerin ok dk bir
noktada olumas doaldr. Ayrca, tarm iiliinin s
rekli bir nitelik tamamas, tarm iilerini belli mevsim
lerde almak iin kentlere srklemektedir.
Btn bunlar, tarm proletaryasnn rgtlenmesini ve
snf bilincine kavumasn gletiren nemli etkenler.
I
ler zerindeki ideolojik denetim lerinin -g r e c e - zayfla
m asnn ve son olarak T rk iy e'd e kent dnyasm dakilerin
ok daha ar basm asnn pay byktr.
Byk toprak sahipleri, gnm zde, b y k bir savun
m a sava verm ekte, sanayi burjuvazisi ve brokrasice ay
r ayr planlanan toprak reform undan - e n az zay iatlasyrlm aya abalam aktadrlar. Byk kapitalist tarm i
letm eciliinin verim liliini savunarak, toprak reform u
nun uygulam a alann -h l feodal kalntlar barn d ran Dou A nad olu 'ya ve -siy asal g erek elerle- G neydou
A nadolu 'ya kaydrm aya can atm aktadrlar.
Ne var ki, ekonom i ve politika dnyasnn Trkiye'deki
yeni tem silcileri, byk tarm gelirlerinin vergilendirilm esi
yoluyla sanayilem e iin yeni fonlar yaratlm asn, kent
em ekilerinin cret istem lerinin frenlenebilm esi iin tarm
rnlerinin fiyatlarnn -b ir l d e- drlm esini, kyl
kitlelerin satn alm a gcnn, ulusal sanayi m am ullerinin
srm n artracak biim de ykseltilm esini planlayadururken, byk toprak sahiplerinin toprak reform undan az
zayiatla kurtulm alar bile byk bir nem tam am aktadr.
G nm zde byk toprak sahipleri, kendi sosyal or
tam larnda nem lerini bir lde korum akla birlikte, ulu
sal ekonom i ve siyasal yaam da rol gitgide azalan bir
sosyal tabaka grnm ndedir. G eleneksel sm rc n i
telikleri, kapitalist dzenin yeni tem silcilerinden am ansz
darbeler yem elerine karn, onlar daim a baskc ve gerici
politikalarn bala ve destekisi, dem okratik ve ilerici
politikalarn ise dm an durum unda tutm aktadr.
Feodal kalntlar sorunu
T rk tarm kesim inde kapitalizm ncesi retim ilikile
ri var m dr?
V arsa bu kalntlarn arl ne kadardr?
Belli bir retim biim i sz konusu edildiinde, genel
likle o retim biim i eski retim ilikilerinden tm arn
m bir durum gsterm ez. rnein kapitalist retim b ii
m inin egem en olduu bir toplum da, feodal retim iliki
lerinin kalntlar bulunabilecei gibi, bu kalntlar top
I
381
OKUM A
TA R IM LER N N D R A M I
Trkiye'deki tarm iileri sorunu, o ok sz edilen toprak
BLM III
TRKYE'DE DEMOKRAS
VE SORUNLARI
T rkiye'nin siyasal yaam nn, bugn gze ilk arpan
zelliklerinden biri u: D em okrasi, siyasal idealler iinde
"eg em en " olan.
Siyasal tablo, "d em ok rasi adna" yaplan m cadeleler
ve onlarn dourduu sorunlarla dolu. Snfl bir toplum
olm ann zorunlu bir sonucu olarak ortaya kan eitli si
yasal glerin byk bir ounluu, "dem okrasid en ya
n a" olduklarn ileri sryor. O toriter eilim ler -h a tta "12
M art R ejim i"n d e olduu gibi faist u y g u lam alar- siyasal
yaam zam an zam an karanla gm se de, geni zam an
boyutlar iinde ele alndnda, Trkiye -g z le grlr
b iim d e - bir dem okratiklem e sreci iindedir.
Ne zam an girer bu srecin iine Trkiye? Ve nasl gi
rer?
Bugn hangi aam asnda bulunuyoruz bu srecin?
"D em okratik o yu n "u n hukuksal kurallar nelerdir? Siya
sal yaam m zda rol alm siyasal gler hangileridir ve
dem okrasiyi nasl bir "y o ru m "a tabi tutm aktadrlar? Son
olarak, T rkiye'de, dem okratik m cadelenin ortaya kar
d sorunlar nelerdir? Ve nasl bir gelecek beklem ektedir
dem okrasim izi?
T rk iy e'd e, dem okrasi ve soru nlar, aslnda II. D nya
S av a'n d an sonra siyasal g ndem in ban a geer. Ne
var ki, gndem i o ierie kavu tu ran daha nceki geli
m elerdir.
387
T R K Y E 'D E D EM O K R A SN N DO U U
VE G ELM
D em okratiklem e srecinin balanglar
Trkiye, d em okratiklem e srecine ne zam an girer? Bu
sreci, tarihim iz iinde hayli gerilerden balatanlar vardr.
rnein Profesr Bahri Savc, bu srecin balangcn Koi Bey R isalesi'ne dein gt rm ektedir.1 G trlebilir de
bir bakm a. Am a, asl anlam l izgiler 19. yzyldaki geli
m elerin iinde ortaya kyor.
19. yzyln T rk toplum u iin bata gelen iki zellii
vardr: "K a p italizm "in girii ve "B at k u ru m lar"n m ka
bul. Birbirine bal bu iki olay T rkiye'd e hem en btn
kurum lardaki deiiklii belirlerken, dem okrasinin iktisa
di ve sosyal erevesiyle tipini de belirler.
Bu tarihsel ve sosyal ereve iinde dem okratiklem e
nin, nce anayasaclk hareketleri ile yakn bir ilikisi var.
A nayasaclk hareketleri de, bizde, 19. yzyln sonlarna
doru doar. Bunlar, "B at'd ak i anayasaclk hareketleri
nin birer serpin tisi" saym ak dorudur. N e var ki, snfsal
tem ellerden yoksun birer serpintidirler aslnda...
G erekten, Bat'd aki anayasaclk hareketleri, o toplum larn tem el yaplarndaki kkl bir deiikliin sonu
cu olarak grnd, daha ak bir deyile, burjuvazinin
-d a h a 18. y z y ld a- devlet ynetim ine sahip km a aba
syla ilikili olduu halde, O sm anl m paratorluu'nda 19.
yzyln ikinci yarsnda beliren anayasaclk hareketleri
byle snfsal bir n itelik tam yor.
N iin?
nk, daha nce de belirttiim iz gibi, O sm anl m pa
ratorlu u 'nu n b ata i dinam ii, Bat'd aki gibi bir burjuva
snfnn ortaya kp siyasal iktidar ele geirm esine engel
olm utur. Balangtaki slahat ferm anlar ve ondan sonra
gelen hareketler, daha ok, "brokrasiden gelen bir avu
in san n " km ekte olan devleti kurtarm ak iin dnebil
dikleri ve genellikle B at'd an aktardklar arelerden b a
ka bir ey deil. yle olunca da, yenilem e hareketleri gi* Bahri Savc, "D em okratik Yap Sorunum uz", Cumhuriyet, 5 M art 1974.
388
1
byk serm ayenin szcs olarak km tr tarih sahne
sine. Ve toplum daki en geri ve kapitalizm ncesi kesim
lerle balakln salam latrr; onlarn sm r a iin
deki geni halk ynlarna dayanarak iktidara gelir (14
M ays 1950).
ktidara geldikten sonra da, szcln yapt snf
ve zm relere borlarn deyerek, T rkiye'yi -y e n id e n em peryalizm e bam l bir lke haline getirir. Daha b a
larda kendisini gsteren ve gitgide younlaan m uhalefe
te kar da taham m l etm em eye balar. Parti, "d em o k rat"
adn tam aktadr, am a dem okrasiyi de yanl biim de
yorum lam aktadr. 1924 A nayasas'nn aksayan ynleri de
siyasal yaam n bunalm m younlatrm aktadr.
1924 A nayasas'nn, ok partili dnem de en ok aksa
yan ynleri neler olm utur?
M illi kurtulu hareketinin m eclisli bir ynetim sayesin
de baarlm as yepyeni bir egem enlik anlay dourm u,
ulus iradesiyle m eclisin iradesini birbirine kaynatra
rak, m eclis dnda bir ulusal irade aranm asn olanakszlatrm t. 1921 ve 1924 A nayasalar -T rk tarihinde ilk
k e z - "u lu sal eg em en lik " kavram n, parlam entonun var
lyla kaynatrlm bir biim de, siyasal felsefesinin te
mel kurallar arasna koyuyordu. Byle bir yorum , tek
partili bir ynetim de aksaklk dourm ayabilirdi, nitekim
dourm am tr. A m a ok partili bir dzende, m ecliste o
unluu ele geiren bir partinin kendisini ulusal iradeyle
bir tutm as gibi bir sapm aya da yol aabilirdi.
N itekim at da...
D em okrat Parti, 1950'de, byk bir ounlukla iktida
ra gelince, kendi ounluunun iradesini ulusal irade ile
zdeletirdi ve -a sln d a ulusal iradenin bir parasn
tem sil e d e n - m uhalefete kar vey evlat m uam elesi yap
m aya balad. Bylesine bir zihniyetin egem en olduu bir
ortam da, parlam enter dzenin gerektirdii ve b y k bir
ksm M eclis itznde zaten bulunan davran kural
larnn uygulanm asna olanak yoktu. A slnda, A nayasa'm n yeni bir yorum la, giderek yaplacak bir deiiklik
le, ok partili yeni dnem e uydurulm as olasyd. Ve Anayasa'd a bir deiikliin gerektii yllar da asl o yllard.
392
- 1960 sonrasnda burjuvazi, sanayiye ynelm i ve biriktirebildii serm ayeyi, m ontajclk, basit tketim m ad
deleri im ali vb. dallarnda yatrm lara ayrm tr. Baka bir
deyile, T rkiye'd e kapitalizm , ar sanayiden uzak kal
m akla birlikte, yine de sanayilem eyi hzlandrm ve ser
m ayenin tekellem esi glenm itir. 1970'lere gelindiin
de, Trk burjuvazisi, artk uluslararas tekelci kapitalizm
ile daha ok btnlem i ve onun yurdum uzdaki bir
uzants durum una gelm itir.
Bunun bir sonucu olarak da, i ortaklar stndeki g
cn artrm ak niyetindedir.
Tekelci kesim dnda kalan Anadolu burjuvazisinin
ve tefeci-tccar kesimlerin karlar ile tekelci sermaye
nin karlar da atmaya balamtr. Bu atma, 1969
seimlerinden sonra somut sonularn verir: Arac-tefeci
tccarln temsilcileri Adalet Partisi'nden ayrlarak De
mokratik Parti'yi kurarlar.
Byk sermayenin parlamenter iktidar zaafa ura
mtr.
- 1960 sonras dnem in ikinci belirgin zellii, 1961
A nayasas'nn getirdii dem okratik ortam da, aydnlarn
sola alm as, sosyalizm in nce aydnlarca benim senm esi
ve giderek em ekilere dein uzanm asdr. 1960 sonras
dnem de, sosyal uyan, gem ie oranla b y k hz ve
yaygnlk gsterm i, nicel olarak glenm ekle kalm ayp,
nitelik bakm ndan da bir ierik kazanm tr. Bu uyan
iinde -i i snf bata olm ak z ere- eitli em eki kesim
ler, ekonom ik ve dem okratik istem ler, hatta siyasal am a
lar dorultusunda hareketlenerek, uluslararas ve yerli te
kelci bu rju vazi ile dier i ortaklarna kar m cadeleye
girim ilerdir.
Tekelci serm ayeyi ve teki sm rc kesim leri asl
kayglandran nokta da budur.
Egemen snflarn glenmekte olan sosyalist harekete
ve emeki uyanna uygulamakta olduklar politika, bir
yandan smet Paa'mn denetiminde bir Ortann Solu icat
395
1
namtr? Bu dnemde siyasal muhalefet hangi sorunlarla me
gul olmutur? Niin?
10. 27 Mays hareketinin anlam nedir? Bu hareket, niin ve
ne bakmdan "ilerici" bir hareket nitelii tar?
11. 1961 Anayasas'nn anlam nedir? Bu Anayasa "ierik"
bakmndan ne gibi zelliklere sahiptir? Ve nasl bir devlet d
zeni kurmutur? 1961 Anayasas'nn demokrasi anlaynn
zellii nedir?
12. Trkiye'de 1960-1970 dneminin balca zellikleri ne
lerdir?
13. Trkiye'de egemen snflar, 1970'lerin balarnda nasl
bir bunalm iine dmtr ve ne gibi bir zm getirmilerdir
bu bunalma? "12 Mart Rejimi", 1961 Anayasas'nda ne gibi de
iiklikler yapmtr? Bu deiikliklerin sonunda ortaya kan
tablo nedir? 12 Mart Rejimi, niin "faist" bir rejimdir ve ne yol
la uygulamtr bu faizmi?
14. 14 Ekim 1973 seimlerinin, Trkiye'nin demokrasi tari
hinde hangi bakmlardan kendine zg bir yeri vardr?
15. CHP-MSP koalisyonu, Trkiye'ye neler getirmitir?
16. Birinci ve ikinci MC hkmetlerinin, Trkiye'nin iktisa
di, sosyal ve siyasal yaamnda at yaralar nelerdir?
17. 1977 ylnda kurulan "CHP arlkl hkmet" zamann
da temel sorunlar nelerdi? Bu hkmet, o sorunlara ne lde
bir zm getirmitir?
18. 1979 Ekim seimleri sonucunda kurulan "AP aznlk hkmeti"nin, Trkiye'nin iktisadi, sosyal ve siyasal sorunlar
karsndaki tutumu ne olmutur? Niin?
D EM O K R A SM Z N SO R U N LA RI
VE G ELEC E
D em okratik hak ve zgrlkler, hibir zam an, egem en
snflarn bir ihsan olm ad. D em okratik hak ve zgrlk
ler, yerlem i olduklar her yerde, uzun ve sreli m cade
lelerle, em eki kitlelerin inanl, kararl ve rgtl aba
laryla kazanld. m rendiim iz Bat dem okrasisi de - b
tn eksikliklerine k a rn - yzyllarn kkl m cadele ge
leneinin rn olm utur.
Trkiye'de, dem okratik m cadelenin -g e n i l d e406
p
kitlelere mal olm asnn, yle pek uzun bir gelenei yok.
60, 70 yldan bu yana sren "zg rl k ve dem okrasi m
cad elesi", uzun sreler, -to p lu m u n sosyal yaps g ere ibir aydn aznln elinde kald. Bu yzden de hep tepe
den inm e "d em o k rasiler" getirilm eye, yerletirilm eye al
ld Trkiye'de.
Ve yine bu yzden, dem okratik hak ve zgrlklerin
verildii gibi geri alnm as da kolay oldu.
A ncak, bu g n durum deim i grnyor. D em okrasi
m cadelesi, artk em eki kitlelerin m al olm a noktasna
gelm itir. O nlarn eline gem eye balam tr. Ve bir kez bu
noktaya gelindi mi, artk m cadele gelenei yerleiyor,
kkleiyor, salam layor dem ektir.
H alk kitleleri, T rk iy e'n in ok partili yaam nda, her
trl bask ve sindirm eden daha da bilenm i ve bilin len
m i olarak km ve dem okratik istem lerini ve eilim leri
ni dile getirm itir.
zetle, dem okrasi ve dem okratik m cadele sorunu,
yaadm z yllarda, T rkiye'd e -b y k b o y u tlary latoplum a mal olm utur artk.
Ve yaadm z yllarn en b y k gereklerinden b iri
dir bu.
Ne var ki, bu nem li gelim e, ayn zam anda etin so
runlar da birlikte getiriyor. D em okrasi iin m cadelenin
en etkili, en gl olabilecek biim de rgtlenebilm esi,
glerin b irletirilm esi, dem okratik bir cephenin kuru
labilm esi sorunlar...
Bunun neden bir gereksinm e olduu ve bu g n her za
m ankinden daha fazla nem tad ise ortada: H alkn
dem okratik bilinci ve dem okratik istem leri gelitike, i ve
d sm rc gler, zam an zam an bask ve terrlerini ar
trm akta, giderek faizm denem elerine girim ektedirler.
B ylece, dem okratik m cadelede g birliine gidilir
ken, h alkn bir an nce rgtlenm esi zorunluluu da ken
dini dayatyor. Ve eer dem okrasiye gerekten inanlyor,
Bat dem okrasisi sz ediliyorsa, Bat dem okrasisinin n
koulunun toplum daki btn snf ve zm relerin zgr
ce rgtlenebilm eleri olduu da bilinm elidir.
A k ve dem okratik rgtlenm e olanaklarnn kstl ol407
Sz konusu olan, dem okrasinin kurallarna, Anayasa'nn ruhuna ve rejim in zne sahip km aktr. Trkiye
halknn kar, zaten kurallar zedelenm i, oulcu ve sivil
zelliinden kaybetm i olan dem okrasiyi bsbtn kural
dna zorlam akta deildir. Benzer zmler, dem okrasi
den ekinen kim i kar evresinin zlem ine yant verebilir
ya da bir blm aydn taslann zm reci yelem elerine ve
im gelem lerine denk debilir ama, halk kitlelerinin kar
lar -d n olduu gibi bugn d e - dem okraside sakldr.
D A H A O K BLG
Halit elenk, 141-142 zerine, Ankara, 1976.
M. Emin Deer, CIA-Kontr-Gerilla ve Trkiye, Ankara, 1977.
Mehmet Kemal, Celal Bayar Efsanesi ve Raftaki Demokrasi,
stanbul, 1980.
etin zek, 141-142, stanbul, 1968.
Murat Sarca, Anayasay Niin Savunmalyz? stanbul, 1969.
Bahri Savc, Demokrasimiz zerine Dnceler, Ankara, 1963.
Blent Tanr, TCK. 142. Madde, Dnce zgrl ve Uygu
lama, stanbul, 1979.
Blent Tanr, Siyasi Dnce Hrriyeti ve 1961 Trk Anayasa
s, stanbul, 1967.
Hfz Veldet Velidedeolu, Sasz Solsuz Demokrasi, stanbul,
1973.
OKUM A
D N C E Z G R L N E D EM EK T R ?
Hkmet program zerindeki grmelerde de sz konusu
oldu: Dnce zgrl Anayasayla snrl mdr?
Adalet Partisi Genel Bakam, "sokaklar yrmekle anmaz"
gibi liberal grnml sloganlarn sahibi olmakla birlikte, yllar
yl u dnceyi de inatla savunur: "Evet, Trkiye'de dnce
zgrl vardr; ama bu zgrlk kimseye Anayasa'dan farkl
dnceleri yaymak hakkn vermez." Bu gre gre Anayasa'ya ters den dnceler ancak kafalarda durabilir; bunlarn
yaylmas temel nitelikleri Anayasa'yla belirtilen Cumhuriyet'in
409
1
yklmas iin propaganda yapmak demektir; dolaysyla yasak
tr.
Aslna bakarsanz, Anayasa Mahkemesi de, dnce zgr
ln snrlayan Tedbirler Kanunu'nun ya da Trk Ceza Kanunu'nun baz maddelerini Anayasa'ya uygun bulurken bun
dan farkl bir temel gerekeye dayanmyordu. Acaba sanld
kadar doru mu bu gereke? Ya da, doruluu kabul edilirse,
iin sonu nereye varr?
Galiba tartmaya Anayasa denen metnin z niteliiyle ba
lamak doru olacak. Bu yaplrsa, "Anayasa'ya aykr yasa" ile
"Anayasa'ya aykr dnce" arasndaki fark aka ortaya
kacak.
Anayasalarn zelliklerinden biri de, bir eit "toplum sz
lemesi" anlamn tamalar. Baka bir deyile, Anayasa'y be
nimseyen belirli bir toplum, tarihinin belirli bir dneminde, be
lirli bir metnin getirdii temel kurallara gre ynetilmeyi, bu
temel kurallar erevesinde yaamay kabul etmi oluyor. Asl
kuruculuk yetkisini u ya da bu yoldan kullanan ulus, Anayasa'y yapmakla ya da onaylamakla, byle bir toplumsal szle
meyi de benimsemi oluyor. Genellikle kabul edilen baka bir
ilke de u: bylece benimsenen bir Anayasa'dan sonra artk, o
toplumu ynetmek iin karlacak yasalarn da Anayasa'daki
kurallara uygun olmas gerekiyor. Hatta, 1961 Anayasas'na
gre, bu uygunluu tamayan yasalar Anayasa Mahkemesi'nce iptal edilecektir; nk yasalar, o szlemeye gre ynetil
meyi kabul etmi olan toplumun btnne uygulanr. Toplum,
szlemenin dna kan kurallarn kendisine uygulanmasn
istemez.
Dnceler iin ayn eyi syleyebilir misiniz? Kimseyi zor
layc bir nitelii var mdr dncenin? Dorudur, yanltr, be
enirsiniz, beenmezsiniz; benimsersiniz, benimsemezsiniz.
Ama, beenmek zorunda olmadnz gibi, beenmeyiinizi,
hatta sizi rahatsz ediini bir yasaklama nedeni haline de getire
mezsiniz. nk toplum szlemesi niteliindeki Anayasa'mn
kurallarndan biri de, "herkesin dnce ve kanaatlerini akla
ma ve yayma zgrlne sahip olmas."
Anayasa, serbeste aklanabilecek olan dncelerin tava
n deil, tabandr. Anayasa tabanna, daha dorusu Anayasa'daki dnce zgrl tabanna dayanlarak, onun gven
cesi altnda, her dnce serbeste aklanabilecek. Nitekim,
410
411
T
SO RU LA R
412
BLM IV
TRKYE'DE SYASAL PARTLER
Trkiye'de, siyasal yaam "o k partili"dir. Bu ok partililiin "anayasal p lan "d aki grnnden -d a h a n cebahsettik. im di "so sy o lo jik p lan "d aki grnn belirt
m eye alacaz.
nce, u gerekten hareket edelim : Siyasal partiler, as
lnda, toplum daki eitli sosyal snflarn ve kesim lerin si
yasal iktidar iin m cadele aralardr. Snf gerei bir ya
na braklarak parti gerei anlalam az. Siyasal partilerin
"sn fsal y ap s" bilinm eden de, bir toplum daki siyasal
yaam ve onun iindeki siyasal iktidar m cadelesi h ak
knda doru bir yorum da bulunm aya olanak yoktur.
Bu "so sy o lo jik " gerekten hareket ederek, T rkiye'nin
bugnk siyasal yaam na baktm zda nasl bir siyasal
partiler tablosu ile karlayoruz.
SA K A N A T
"S a k an at" deyince, "y erleik dzen"i, baka b ir de
yile "k apitalizm i ve kapitalizm ncesi ilik ileri" savu
nan snf ve zm relerin kurulular, en bata partileri an
lalr.
A ada, nce sa kanattaki "p artiler" den, sonra da bu
partilere egem en "eilim ler" den bahsedeceiz.
Sa kanat partileri
T rkiye'de, bugn, bu nitelikteki partiler unlardr:
A dalet Partisi, C um huriyeti G ven Partisi, M illi Selam et
Partisi ve M illiyeti H areket Partisi.
413
1
a) A dalet Partisi
A d alet Partisi, 1961 ylnda, 27 M ays H areketi'nden
sonra kapatlan D em okrat P arti'nin yerine kuruldu. D e
m okrat P arti'nin tabanna ve dalm olan rgtne da
yanarak, daha 1961 genel seim lerinde 158 m illetvekillii
kazand. A ncak gerek yolunu, 1965'te, Sleym an D em i
rci'm bakanla getirilm esinden sonra buldu.
1961'in A P 'sinin D P 'n in devam olduu sylenebilir.
Am a 1965'in A P 'si, D P 'n in ayn snfsal zdeki, ancak 15
yln ekonom ik gelim esine uygun olarak, bir baka d
zeyden devam dr. D P dnem i, tarm burjuvazisinin, ge
nel olarak tarm karlarnn, b y k lde sanayi, bir l
de de ticaret karlar aleyhine gelim esi, b y k serm a
yenin tarm ve ticareti yelem esinin ar basm as olarak
zetlenebilir.
D P'nin, ykselii gibi d de byle bir politikaya
baldr.
AP, hele 1965'te Sleym an D em irel'in genel bakan l
ndan sonra, tekelci kesim in, byk ticaret ve sanayi
karlarnn siyasal rgt oldu. Byk serm ayenin, en ge
ri sm rc snflarla, tefeci, arac, aa ile olan geleneksel
balakl, bu kesim lerin gdm ndeki kitlelerin oylar
n, dolaysyla parlam enter rejim i de gvence altna al
yordu.
N e var ki, 1965 sonrasndaki hzl kapitalist gelim e s
recinde, serm aye ii elikiler kendini daha gl biim
de duyurm aya balad:
A P dnem inde izlenen sanayilem e politikas (eitli
zendirm eler, sbvansiyonlar, kredi, yatrm indirim i), he
le ikinci 5 yllk plan dnem inde, artk sanayiye ynelm i
olan byk serm aye kesim ine en b y k yararlar salar
ken; "o rta burjuvazi"nin karlarn da zedeledi. stelik,
b y k serm ayenin eski ortaklar olan tefeci-tccar kesim i,
geri sm rgen snflar da karlarnn sarsldn grdler.
Bu kar atm as, 1969 ylnda tekelci kesim yararna
karlan yeni kanun ve uygulam alarla bsbtn glendi.
Egem en snflarn ve siyasal rgtlerinin btnsellii
sarslm akta, atlam alar kendini gsterm ektedir.
414
1973
seim lerinde oy saysn % 3 'ten (1969) % 4 'e ka
ran M H P, 1977 seim lerine dein, Parlam ento'da nilletvekilince tem sil edilm i; bu seim lerde ise tem silci say
sn 16'ya karm tr.
1965'ten sonra grafii gitgide ykselm eye balayan te
rrn iinde yer alan MHP, zellikle 1977 seim lerinden
sonra sa terrn bata gelen oda olm u; dncesi, r
gtlenm esi ve eylem i bakm ndan, faist bir parti nitelii
ni -k u k u y a hi yer brakm ayacak b iim d e - ortaya koy
m utur.
Sa kanattaki eilim ler ve gelim eler
1975 ylndan balayarak, T rkiye'de, sa kanat p artile
rin -b irk a istisn asy la- aralarnda birleip bir hkm et
kurm alar dikkatleri topluyor. G erekten, C H P-M SP Koalisyonu'nun bozulm asndan sonra -D P dnda k a la n drt sac parti (AP, CGP, M SP, M HP), "M illiyeti Cep
h e " ad altnda bir hkm et kurm u; ayn ortaklk 1977
seim lerinden sonra yinelenm i; son olarak, 1979 Ekim se
im lerinin ertesinde A P'nin kurduu hkm et, M H P'ce
"kaytsz artsz" ve M SP'ce -"k e r h e n " de o ls a - sonuna
dein desteklenm itir.
"K om nizm le m cad ele" gerekesinin yan sra, "is
tikrarl h k m et" kurm a gerekesine de dayanan bu or
taklklar, eitli bakm lardan, zerinde nem le durulm as
gereken bir olaydr.
nce u noktay belirtelim : "stik rarl h k m et" so
runu, Trkiye'de, genel olarak burjuva iktidarnn gelip
dayand noktaya ilikindir. Trkiye, artk Bat'daki bir
ok lke gibi istikrarsz, gsz hkm etler dnem ine
girm itir. N edeni de, "sosy al y ap d a"d r bunun. ktisadi
ve sosyal sorunlara, artk, kapitalizm erevesinde ve bu r
juva iktidarlarnca geerli ve srekli bir zm getirilem e
m ektedir. stelik, geri ve da bal kapitalizm in yaratt
sorunlar gittike byyor ve byyecek; dar boazlar
daha da daralyor ve daralacak. Genel bir deyile, T rki
y e'd e retim gleriyle retim ilikileri elikisi keskin le
iyor. Ve bu nu n sonucu, halk kitlelerinin ve ii snfnn
418
m c a d e l e s i h z l a n y o r , y a y l y o r .
419
OKUMA
SO R U LA R
1. Trkiye'de siyasal yaam n nitelii nedir?
2. Siyasal parti deyince, sosyolojik planda ne anlalr? Siya
sal partilerle bir toplumdaki sosyal snflar arasnda bir iliki var
mdr? Varsa, nasl bir ilikidir bu?
3. "Sa kanat" derken ne anlalr? Trkiye'de sa kanat par
tileri hangileridir?
4. Adalet Partisi, ne zaman kurulmutur ve hangi sosyal snf
ve zmrelerin temsilcisidir? Trkiye'de, byk burjuvazi iinde
egemenliin ticaret burjuvazisinden sanayi burjuvazisine geii
AP iinde ne gibi gelimelere yol amtr? Bunun gibi, AP konu
sunda sapmalara yol aabilecek en nemli yanlg hangisidir?
5. Cumhuriyeti Gven Partisi, niin ve nasl kurulmutur?
Bu partinin Kemalizm anlayndaki zellik nedir?
6. Milli Selamet Partisi, ne zaman kurulmutur ve hangi sos
yal snf ve zmrelerin partisidir?
7. Milliyeti Hareket Partisi, ne zaman ve nasl kurulmutur?
Bu parti, "ideoloji" ve "eylem " plannda, teki sac partilerden
farkl olarak ne gibi zelliklere sahiptir?
8. Trkiye'de, sa kanattaki son eilimler ve gelimeler nasl
dr? Sa kanattaki partiler, milliyetilii nasl anlatmaktadrlar?
(Okuma parasn okuyunuz.)
SO SYA L D EM O KRA S
14 Ekim 1973 ve -o n u iz ley en - 9 A ralk seim lerinde el
de ettii u m u lm adk sonular, C um huriyet H alk Parti
421
1
g etirir b y lece. V e -n n d e idinde olm k z e r e - b y k
se rm a y e n in tem silcileri p artiyi terk ed erler.
I
sen-ben kavgasndan ileriye geem em itir. Byle bir or
tamda, Ecevit'in kiilii, yine tek toparlayc arlk olarak
kalm tr.
C H P iin, bugn artk salt birtakm genel dorular
sylem ekle kalan bir "o rta so l" parti grnm yle yetin
m e dnem i sona erm itir.
Bugnknden ok daha iyisini ve ilerisini isteyen bir
T rkiye'd e, C H P de dn nerdiklerinden daha salkl,
daha tutarl ve ileri dnk olanlar ortaya koym a zorunlu
luundadr. stelik, ilk deneyin acl ak seik ret
m itir ki, szler ve sloganlar da bazen tek bana hibir an
lam tam ayabilirler. Partiler, ancak toplum un "d eiim e
ak" sosyal gleri ya da snflar arasnda yaptklar se
im ler, kurduklar balantlarla, "a d a" ve "in an d rc"
olabilirler.
1970'lerin kanl arenasnda olanlar bitm itir.
im di, b t n bu nlarn arasndan, dem okratik atlm lara ve derlenilere ynelm i b ir baka C H P 'yi yaratm a sa
vana giriilm esi gereken gnler balam tr.
D A H A O K BLG
Muammer Aksoy, Sosyalist Enternasyonal ve CHP, stanbul, 1977.
Blent Ecevit, O rtann Solu, 7. Bas, stanbul, 1975.
Blent Ecevit, Sm r D zeninde Yeni A am a, 2. Bas, Ankara,
1980.
Blent Ecevit, Trkiye'nin ktisadi K alknm asnda Sosyal A dalet
ve D em okratik D evletilik, stanbul, 1963.
OKUM A
T R K Y E'D E SO SYA L D EM O K R A T LI IN
A N LA M I
Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) lideri Willy Brandt,
CHP Genel Bakan Ecevit'in gezisi nedeniyle bir deme vererek
iki parti arasnda geni bir ibirlii nermitir. Brand t'm bu ko
nudaki szleri ilgintir:
Geni alanlarda benzer amalara ynelmeleri, birbirleriy427
SO R U LA R
1. CHP, ne zaman ve hangi sosyal snf ve zmrelerin temsil
cisi olarak domutur?
2. CH P'nin 1950'de iktidardan muhalefete gemesinin sosyal
nedenleri nelerdir?
3. CH P'nin "ortann solu" politikasn benimsemesi, hangi
nedenlerle olmutur? 12 Mart ve sonras, CHP iinde niin b
yk dnmlere yol amtr ve ne olmutur bunlarn sonucu?
4. CHP, bugn hangi sosyal snf ve zmrelerin temsilcisi
dir? CHP, niin ii snfnn partisi deildir ve olamaz da?
CH P'ye "sosyal dem okrat" bir parti denebilir mi? CHP ile Al
m an SPD 'nin karlatrlmasndan ne gibi farkllklar ortaya
kmaktadr? Trkiye'de sosyal demokratln anlam nedir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
429
1
5.
CHP'nin, burjuvazinin tutucu, ibirliki ve gerici kesimle
rine oranla zellii ve nemi nerededir?
SO SY A LZ M
ada Trkiye'de, sosyalist akm ve hareketin nem li
bir yeri vardr. i snfnn doup serpilm esiyle -a a
y u k a r- ayn koutluk iinde o da doar ve geliir.
Trkiye'de sosyalist hareket ve partiler
lk sosyalist parti, kinci M erutiyet yllarnda kurulur
(1910). M illi K urtulu Sava yllar, sosyalist hareketin r
gtlendii bir baka nem li dnem dir.
Ne var ki, C um h uriyet'le beraber, sosyalist hareket b
yk engellerle kar karya gelir. nk, B at'nn "o k
p artili" dem okrasi anlayn yrekten hibir zaman b e
nim sem em i olan T rk burjuvazisi, C um huriyet'in kuru
luundan balayarak, "s o l"a kar kaln bir duvar ekm e
abas iinde grnm tr hep.
N edeni de vardr bunun.
Trk burjuvazisi, kendi gszlnn ve lkenin
"so l"a , sosyalizm e kaym a potansiyelinin her zam an bilin
cinde, -e n a z n d an - sezisinde olm utur.
1945
yllarnda balayarak "o k partili" yaam a geilir
ken, sosyalist dnce ve hareketin de siyasal yaam da ye
rini alm as beklenirdi. Bu yolda gelim eler de olur. Ama
hem en arkasndan yasaklam alar gelip bastrr bu gelim e
leri. 1950-1960 yllar arasnda, siyasal yaam n kaplar,
yalnz egem en snf ve zm relerin dnce ve rgtlenm e
lerine aktr. Bunun sonucu olarak, siyasal plandaki at
m a da yalnzca onlar arasndaki bir atm a olup kar.
1960
sonrasnda, 1961 A nayasas'm n da yaratt de
m okratik ortam n etkisiyle, "s o l"a set eken duvarda gide
rek bir "y arlm a" durum una gelen, bir "atlam a" olur:
1961 ylnda, Trkiye i Partisi kurulur. "S o l" a alm a,
aydnlardan balayarak em ekilere dek uzanr. i snf
nn -d a bam l da o ls a - gelien sanayilem e sonucunda
"n ice l" olarak bym esi, sosyalist harekete bir canllk ge
tirir. Sendikaclk hareketi iinde de -A m erik an sendikac
430
I
lk anlaynn yan s ra - "d ev rim ci" sendikaclk anlay
dom u ve gelim eye balam tr. G em ie oranla ok b
yk bir hz ve yaygnlk kazanan "sosyal u yan " iinde
-i i snf bata olm ak z e re - eitli em eki kesim ler, ikti
sadi ve dem okratik istekler, giderek siyasal am alar do
rultusunda hareketlenerek, burjuvazi ile teki ortaklarna
kar m cadeleye giriir.
1961-1971 yllar boyunca burjuva iktidarlar, bu geli
m eye kar areler aram lardr. 12 M art 1971'den balaya
rak, atla giderm ek abalar younlam ve sertlem i
tir. Trkiye i Partisi kapatlm , sosyalist h areket tasfiye
edilm ek istenm itir. Ne var ki, 14 Ekim 1973 seim lerinin
sonular, bu giriim lere -g e ici de o ls a - bir son verir.
Sosyalist hareketin sorunlar
14 Ekim 1973'ten balayarak girilen yeni dnem de, sos
yalist hareket de, dnce ve rgtlenm e plannda yeni
d en bir gelim e iine girer. Ne var ki, h areket kendi iin
deki sorunlar bugn de zebilm i deildir. rnein,
1971'den nceki dnem de - o son derece eletirilen - "b
l nm lk" sendikal planda olsun, partisel planda olsun
b u g n de s rm ek ted ir. 12 M art faizm in in g id erek
1975'lerle yeniden -v e ok daha baka b o y u tlard a- tr
m anm aya balayan faist terrn dkt kanlara, ektir
dii aclara karn byle bu.
Bugn Trk siyasal yaam nda, sosyalist hareketi tem
sil ettiini ileri sren -y r rl k teki yasalara gre rgt
le n m i- be siyasi parti vardr; Trkiye Sosyalist i Par
tisi, V atan Partisi, -3 0 N isan 1975'te yeniden k u ru lan Trkiye i Partisi, Sosyalist D evrim Partisi, son olarak da
Trkiye i K yl Partisi.
Bir altnc s, Trkiye Em eki Partisi, 1980 ylnda A na
yasa M ahkem esi'n ce kapatlm bulunuyor.
D A H A O K BLG
Behice Boran, Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar, stanbul, 1968.
A. Cerraholu, Trkiye'de Sosyalizm Tarihine Katk, stanbul, 1975.
Ltfi Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, stanbul, 1951.
431
OK U M A
D EM O K R A S VE SO SYA LZM
...Klasik demokrasi, bir anlama, eitli karlarn ve gr
lerin toplum kar asndan tartlmas ve yarmas demektir.
Bu tartda ve yarta, baka karlarn ve grlerin olduu
gibi, ii snfna zg karlarn ve grlerin de yeri vardr.
Tpk sosyalizme kadar varmayan ve ii snfm temel olarak al
mayan bir "sosyal demokrat" gre yer olduu gibi. Tpk
ekonomik ve sosyal konularda sa tutumu savunmakla birlikte
zgrlk dzenini de ayakta tutmaya ynelik bir "liberal" g
SO RU LA R
1. Trkiye'de sosyalist hareket ve partilerin gelime izgisi
nasl olmutur? Bu hareket, Cum huriyet'ten balayarak niin
engellerle karlamtr hep?
2. Trkiye'de, 1950-1960 dnemi ile 1961-1970 dnemi, sos
yalist hareket bakm ndan ne gibi zellikler tarlar? "12 Mart
Rejim i", sosyalist hareket karsnda hangi nedenlerle, nasl bir
tutum taknmtr?
3. Trkiye'de sosyalist hareketin bugnk sorunlar neler
dir? Bunlardan en nde geleni hangisidir? (Okuma parasn
okuyunuz.)
434
BLM V
KLTRMZN KAYNAKLARI
VE SORUNLARI
Trkiye, kendisini iktisadi ve sosyal yap deiikliine
zorlayan b y k oluum lar iindedir. Bu oluum u h zlan
dran birikim leri de var. nsan ve m adde kaynaklarnn
yan sra, kltrnn bu birikim iindeki pay byk. A s
lnda, teki geri kalm lkelerle kyaslanam ayacak denli
kkl ve zengin bir kltrdr bu.
N e var ki, b y k sorunlar da vardr bu kltrn. T a
rm toplum undan sanayi toplum una geiin sanclarn
eken, -b ir baka b a k la - "kap italistlem e sreci" iinde
olan bir toplum da, kltrn sorunlardan u zak olm as
beklenir m i?
B at'n m etkisine girm i D ou toplum larm inceleyen
bir Fransz sosyologu u zm lem eyi yapyor: "B t n
kltrler, zam ann ak iinde baz deiim lere urarlar.
Baka kltrlerle tem asn ve toplum lardaki doal geli
m enin sonucunda ortaya kan yeni grler, toplum un
tem el deer yarglarnn erevesinde kalm ak kouluyla
onun kltrn etkiler. Toplum , tem eliyle elim eyen g
rleri zam an iinde benim seyebilirken, elienleri redde
der. Bu sem e hakk yitirilm edii srece, kltr, dengesi
ni ve benliini korur. Sem e hakknn ortadan kalkt du
rum larda ise (yeni sm rgecilik, vb.) tem el deerler dei
ebilir ve yaam sal kurallar sarslabilir. Bu gelim e sonu
cunda kltr yklr, paralanr ve kltrszlem e (dcul
turation) dediim iz durum ortaya kar."
Trkiye, 200 yldan beri, ite bu anlam da bir kltrsz
lem e srecinin iindedir.
H angi etkenlerdir onu bu srecin iine sokan? K ltr
m z ne iken ne olm utur?
Bu sorular yantlayabilm ek iin, kltrm zn kay435
436
I
A slnda, pratik ve "a k lc" yan ar basan bir dnya
grdr bu. G erekten, a iinde ele alndnda, r
gtnn ve ynetim inin "a k lc" ilkelere dayanm as bak
m ndan, O sm anl m paratorluu ayrca dikkati ekm ekte
dir. eitli lkelerin ve h alklarn m erkez bir ynetim al
tnda toplanm as ve yzyllar boyunca birlik halinde y
netilm esi de, pratik ve "a k lc" yan ar basan bir dnya
gr ile olabilirdi ancak. "C em aatilik , toplu gvenlik,
kanaatkrlk, dzen ve u y u m " bu dnya grnn b i
rer parasdr! ar.
"B ire y "i, bireyle toplum ilikilerini de, kendine zg
bir biim de yorum lar bu dnya gr.
"Anadolu Trk toplumu, insanla toplumun tam anla
myla birlik ve btnlk tekil ettii bir toplum deildir.
Byle bir topluma, ancak ilkel topluluk ya da airet dedi
imiz kurulularda rastlyoruz. Ama, Anadolu Trk top
lumu, kleci, feodal ya da kapitalist toplumlar gibi, snf
larn birbirinden kesin olarak ayrld ve fertlerin tam
anlamyla ortaya kt bir toplum da deildir... Bu top
lumda, fert ile toplum arasndaki kaynamlk ve bir
437
I
kltrel yap, Bat ile tem asn sonucunda yaralar alacak ve
iktisadi kntye kout olarak gelien bir yozlam a, etki
sini kltr plannda gsterecektir.
Batllam a ve kltr ikilem esi
19. yzyl T rkiye'de, "B atllam a h areketi"nin bala
d b ir yzyldr. T rkiye'n in yalnz iktisadi, sosyal ve si
yasal yaam bakm ndan deil, ayn zam anda kltrel
yaam bakm ndan da nem li sonular douran bir h are
kettir bu.
N edir Batllam a hareketi?
V e niin 19. yzylda ortaya kar?
Batllam a hareketi, 1800'lerde III. Selim ve II. M ahm ud dnem lerinde balatlan, ilk kez G lhane H att- H
m ayunu (1839) ile hukuksal bir biim kazanan ve gn
m ze dein sren bir olgudur.
Tarihim izde, 1800'lerden nce, rnein K anuni dne
m inde Batllam a diye bir sorun yoktur. Am a, 19. yzyl
da vardr.
N iin?
O sm anllar, Bat karsnda ilk yenilgilerinde B at'y a il
gi duym aya balam lardr. A ncak, B atllam a'n n ortaya
kn, bu ilgiden ok, Bat kapitalizm inin gelim esi ve
kendi ulusal snrlarn aarak O sm anl m paratorlu u 'na
kar tezghlad giriim lerde aram ak tarihsel gereklere
daha uygun olur.
Bylece, Batllama ile, Trkiye'ye kapitalizmin bir ikti
sadi sistem olarak girii arasnda bir koutluk olduu aktr.
Ne var ki, O sm anl im paratorluu, bir burjuva snf
y aratarak kapitalizm e gem e konusunda, zam an bakm n
dan da ge kalm t. K esin slahat hareketlerine giriildii
dnem de, yani 19. yzylda, kapitalizm , kendisine ortak
kabul etm eyecek lde glenm iti nk. Bylece, Tr
kiye'd e, Bat kapitalizm iyle ibirlii yapabilecek derm e
atm a bir ticaret burjuvazisinin doup gelim esine izin
verilebilirdi ancak. D ouunda "u lu sa l" olm ayan bu snf,
"d arya b a m l" olarak kalacaktr.
G elien kapitalizm de yle.
438
440
441
\
Kltr kaynaklan saptandktan sonra, bu kaynaklardan yarar
lanarak bir bileime gidilecek yerde, kkendeki kltr bir bile
im saylyor. Oysa gemi bir kltrden bir bileime gitmek
baka, gemi bir kltr bir bileim sayarak amzda geerli
klmak bakadr. Bu yanlgya srekli olarak dlyor.
1932'de toplanan Birinci Trk Tarih Kongresi, bu yanlg
nn ilk rneini vermitir. Trk kltrnn kkenlerinin bilim
sel bir yaklamla ele alnmas savn tayan bu kongre, resm
tarih grnn yrrle konduu bir kongre olmutur. "Or
ta Asya'nn otokton halknn Trk olduu" savnda dmle
nen bu tarih gr, st kapal bir kltr anlayn ieriyordu.
Birinci Trk Tarih Kongresi'ne katlanlardan hsan erif Bey'in
szlerine baklrsa, "btn dnyaya amil olan medeniyetin
mebde ve menei Orta Asya yaylasdr. Orta Asya'nn otokton
halk da Tiirkler olduuna gre, o medeniyetin nair ve nakille
ri de Trkler olacaktr." Bu gr, Trk kltrnn gemi b
tn kltrleri kapsayan, onlara yol aclk eden bir kltr oldu
u dorultusundadr. Birinci Trk Tarih Kongresi, kltrm
zn kkenlerini Orta Asya Trk halklarnn gelitirdikleri
kltrlere balyor bylece.
Bundan sonraki yllarda kltrmzn temellendirilmesi
iinin ertelendiini, ulusal bir bileime varlmas amacyla Trk
kltrnn kkenlerinin aratrlmasnn bir yana braklarak
Bat kltrnn benimsenmek istendiini gryoruz. Burada
Birinci Trk Tarih Kongresi'nde egemen olan grten radikal
bir sapma sz konusudur. Bat kltr, Orta Asya'nn otokton
halk olan Trklerin oluturduklar bir kltr saylmamaya ba
lanyor. Bu konuda en "Batl" dnrmz Ata olmutur.
Ancak, o da belirli bir elikiyi getiriyordu: Bat uygarln ha
zrlayan kltr birikimini Orta Asya'nn otokton halk olan
Trklerin salad konusundaki ar ulusu tez, bilim doru
larndan uzak bir duygusalla dayand iin bir yana brakl
mt. Ata, bu tezi benimsememekle "olumlu" bir gelimeyi ha
zrlyordu ama, Bat kltr varken ulusal bir bileime gitmenin
gereksizliine kaplarak "olumsuz" bir gelimeye de nclk
ediyordu. Yazlarndan anlald kadaryla Ata'm kltr an
lay, Bat kltrnn evrensellii dncesine dayanyordu;
evrensel bir kltrn temellendirilmesi sz konusu olunca, ulu
sal bir bileime, Trk kltr asndan zgn, "sui generis" ya
444
nacak basit ve tarihsel bir sorun olmaktan ok, ulusal bir kltr
bileimine varlmasn ngrmek gibi bir yntem sorunu olarak
kyor karmza. Bu kltr bileimine varmak ise, gemite var
olan bir kltrn bulgulanmas, aydnla karlmas anlamn
da edilgen (pasif) bir i deil, gemite var olan kltrlerden ya
rarlanarak ortaya bir yap karmak anlamnda etkin (aktif) bir
uratr. Bunun iin de, nce iinde yaadmz a ve toplu
mu, bu toplumun belirgin yapsal karakteristiklerini dikkate
almak, bu karakteristikleri gemi kltrlerle olan kkl ve
derin ilikilerini aydnla karmak gerekiyor. Ulusal bir kl
tr bileimine varmak iin tutulacak yol, dnden bugne gel
mek deil, tam tersine, bugnden dne gitmektir. Dnden bu
gne gelmek ister istemez, gemi bir kltr bugn de geerli
klmak eilimini de birlikte getiriyor. stelik, ada Trk toplumunun yaplarna gemi ya da bugn sregitmekte olan kl
trlerin ne lde yansdn bulup irdelemek, bizi kltrm
zn kkenleri konusunda ok daha salam, tutarl ve nesnel
varsaymlara ulatrabilir.
(Hilmi Yavuz, "Kltrmzn Kkenleri mi?"
Varlk, say 781, s. 5, 26)
SO RU LA R
1. Kltr tarihimizde belli bal ka kltr deiimi evresi
vardr? Ve hangileridir bunlar?
2. Anadolu'nun, kltr tarihi bakmndan nemli zellikleri
hangileridir? Anadolu'da olumu "slam-Trk bireimi"nin
ana izgileri nelerdir?
3. "Batllama hareketi" deyince ne anlalr? Bu hareket, ne
zaman ve niin doar? ktisadi, sosyal ve kltrel bakmlardan
ne gibi sonular dourur bu hareket?
4. Batllama hareketinin ortaya kard aydn tipi, nasl
bir tiptir?
5. Batllama hareketi hakknda siz ne dnyorsunuz?
6. Kltrmzn kkenleri konusunda ne gibi tezler ileri s
rlmtr? Bu dncelerin eksik yanlar nelerdir? "Ulusal ve
ada bir kltr bireimi"ne varmak iin ne gibi bir ynteme
bavurmaldr aslnda? (Okuma parasn okuyunuz.)
147
K LT R M Z N SO RU N LA RI VE G ELEC E
Sorunlar
K ltrm zn ynla sorunu var bugn.
Yerini dzensiz, beeniiz, ireti, baya ve yoz bir y
n kiilt r "n n ald, halkm zn o yzyllar boyu olu
turup yaatt, am a bugn gitgide anp yok olm aya yz
tutan gerek "h alk kltr "n e sahip km a sorunu var;
"kitlelere ulam a" sorunu var; "bu rju v a kltr ile sosya
list kltr arasndaki ilikiler" sorunu var...
Ve btn bu sorunlar, aslnda koullar son derece ar
ve nankr bir ortam da zm bekliyor.
H alk kitlelerine, "h er eyi talihe brakm ay" alayan
-b ir yazarm zn "piyango k ltr" d ed i i- gerek bir
"k lt rs zletirm e" politikasnn beyinleri ykayp ko
ullandrd, egem en snflarn, giderek tekelci serm aye
nin zgr dnce ve onun rnlerine kar aka kltr
dm anl yapt bir ortam dr bu.
K apitalistlem e srecine ge girip, bir km azn iinde
iki yzyldr bocalayan bir toplum da, aslnda olaan bir
sonutur bu gelim eler...
Dorusu istenirse, Trkiye'de bir "k lt r d ev rim i"n e
gerek var.
Bu gerek, dardan aktarm a deer yarglarn bir yana
iterek, bilim i egem en klm a dnem ini aacaktr. nsanln
ve uygarln Yunan ile balayp Bat ile bitm ediine par
m ak basm ak zorundayz. Yeni bir dnya kuruluyor; bu
dnyann dnda kalm ak, ada uygarla srtm z dn
mek dem ektir.
Bathlaam ayz, doru; am a adalaabiliriz.
adalam ak ise, her eyden nce bir "y n tem " soru
nudur: Doaya, toplum a ve insana, "ak lc" ve "d iy alek
tik " bir adan bakm ak yani. Ve sorun, bu yntem i ege
men klm a sorunudur ayn zam anda; soyuttan som uta,
kuram dan uygulam aya, tek kelim eyle yaam a geirm ek...
G elecee uzanan bir oluum iinde sanat ve edebiyatn
ilevi nedir?
Bu soruya salkl bir yant verebilm ek iin, T rki
448
arlklarn duyurm alarna kout olarak, anti-em peryalist yan ar basan bir devrim ci sanat ve edebiyat cephe
si olum aya balam , i ve d hasm larna kar -a m a n s z - bir m cadeleye girim itir.
Bu adan bakldnda, bu g n T rkiye'de birbirlerin
den keskin izgilerle ayrlan iki sanat ve edebiyat cephesi
nin var olduu grlr: D evrim ci sanat ve edebiyat cep
hesi ile kar-devrim ci sanat ve edebiyat cephesi.
Bunlar ksaca grelim .5
ki cephe
- Devrimci sanat ve edebiyat cephesi nelerden oluuyor?
T rkiye'nin iinde bulunduu geri kalm lktan kur
tulm as iin kitlelere soluk iletm eye alan devrim ci sanat
ve edebiyat cephesinin iki bileeni vardr: ii snf sanat
ve edebiyat ile etkin kk burjuva sanat ve edebiyat.
- Gnmze dein gelen zaman sresi ierisinde ii
snf sanat ve edebiyatnn, onun ideolojisini benimse
yen ve onun zgrl yolunda mcadele eden kiilerce
oluturulmu olduunu gryoruz. Nzm Hikmet'le
balayp, Sabahattin Ali, Orhan Kemal, Ahmet Arif... ka
nalyla gnmze ulaan bu sanat ve edebiyatn gemi
dnemdeki grnm, emek-sermaye elikisini emek
ten yana ilemi olmasdr.
Gnmzdeki grnm ise, anti-emperyalist ve
emekten yana olma biimindedir.
- Kk burjuva sanat ve edebiyatnn, etkin ve edil
gen kk burjuva sanat ve edebiyat biiminde bir ayr
maya uramas, emperyalizmle lke halk arasndaki e
likinin ba eliki durumuna gelmesiyle sz konusu ol
mutur. Bu snf sanat ve edebiyatnn belirleyici zellii,
kk burjuvazinin emperyalizmle olan elikisini dile
getirmesidir, ii snf sanat ve edebiyatndan, emperya
lizmle olan elikinin zmlenmesinden sonra kurulacak
olan sistemin niteliklerini yanstmas asndan ayrlr.
Bu konuda ayrnt iin bkz. M ehmet Ergiin, "G eri Braktrlm lke Sa
nat ve Bir rnek Trkiye", Yarna Doru, say 1.
451
455
SORULAR
1. Kltrmzn bugn belli bal temel sorunlar nelerdir?
Ve nasl bir ortamda zm bekliyorlar?
2. Trkiye'de, niin bir "kltr devrimi"ne gerek vardr?
3. Osmanl toplumunda, 19. yzyla gelinceye dein, sanat
ve edebiyat nasl bir nitelik tar? "Batllama" hareketi ile orta
ya kan tablo nasldr?
4. Cumhuriyet dneminde -balangtan bugne- sanat ve
edebiyat plannda ortaya kan nemli deiiklikler ve gelime
ler nelerdir?
5. Trkiye'de, bugn, sanat ve edebiyat balca hangi cephe
lere blnmtr?
6. "Devrimci" sanat ve edebiyat cephesi nasl bir gr tem
sil eder ve kimlerden oluur?
7. "Kar-devrimci" sanat ve edebiyat cephesi nasl bir gr
temsil eder ve hangi kesimlerden oluur? Her kesimin zel
liklerini belirtiniz.
8. "Kltr emperyalizmi" kavramndan ne anlyorsunuz? (Oku
ma parasn okuyunuz.)
BOLUM VI
TRKYE'DE ETM VE RETM
Trkiye'nin eitim dzeni, btn geri kalm lkelerde
olduu gibi, "g eri"d ir: Eitim den yararlananlarn genel
orannn dklnden tutun, eitim ve retim in dze
yi, rgtnn ileyiine varncaya dek byledir bu.
Bir "k em ek e"tir, eitim ve retim alannda grlen.
D zendeki en byk kem ekelerden biri hem de.
K M LER E TLYO R?
NE, N A SIL R ETLY O R?
K im ler eitiliyor?
nce, A nayasa'm zm bir m addesini belirtelim :
"Halkn renim ve eitim ihtiyalarn salama, dev
letin bata gelen devlerindendir.
lkrenim, kz ve erkek btn vatandalar iin mec
buridir ve devlet okullarnda paraszdr.
Devlet, maddi imknlardan yoksun baarl renci
lerin, en yksekretim derecelerine kadar kmalarn
salama amacyla burslar ve baka yollarla gerekli yar
dmlar yapar.
Devlet, durumlar sebebiyle zel eitim ihtiyac olan
lar, topluma yararl klacak tedbirleri alr" (m. 50).
Eitim in -A n ay asa'd ak i bu hkm e k a rn - gerekler
planndaki grnnn rakam larla dile gelii ise udur:
lkokul andaki her yz ocuktan 83' okula gidebil
m ektedir. 6-11 yalan arasnda 6 m ilyon ocuktan 1 m il
yonu okul d kalm tr ve C um huriyet'in 50 yln geti
457
niversitedeki oran
% 17
% 8
% 42
% 33
I
zar orann ancak % 19'dan % 48'e y k seleb ilm itir. Ylda
binde 8 olan okuryazarlk art orannn, toplum a ne oran
da pratik yarar verebildiini ise hesaplayabilm ek bile ola
naksz. K ald ki, nem li olan salt okutm ak deil, okunan
bilgiyle, edinilen becerilerle kendilerine yeni bir dnya
yaratabilecek ynlar gelitirm ektir. O kum a yazm a bil
m eyen, ilkokul ann st ndeki nfusun 1972'de 14 m il
yon, 1977'd e ise 18 m ilyon kiiye ulam as, eitim ile m ad
desel yaam n pratiklerini birletirem eyen bir toplum da
belki de hi nem senm eyecektir.
Eitim in yapsndaki ilevsel bozukluklar, gnm zn
Tiirkiyesi'n d e okul, renci ve retm en ilikilerini kkle
rinden sarsm aktadr. V erim dkl ve renci-retm en orannn ters ynde gerileyii, bu sarsntnn iki genel
sonucudur. inde yzdkleri gereklerin tesindeki so
yutlam alar, rencileri, eitim in daha ilk aam alarnda
baarszla m ahkm klm aktadr. Baarszlklarn sonu
cu olarak snflar aras renci ylm as ve kapasitenin
ar zorlan, Trk eitim ini ekonom ik anlam da gerek
bir ksr dngye drm bulunm aktadr. O rtaokullar
da snf gem e orannn 1960'ta % 70 iken, 1965'te % 50'ye
d m esi ya da liselerd ek i % 6 2 'lik o r a n n ayn s red e
% 49 'a gerilem esi, eitim in yaanan gereklere yabanc
lam as olaynn som ut grntleridir. Pratik yaam da
karl bulunm ayan bir bilgiyi edinm ek abasn hem en
hibir renci gsterem ez.
G sterm esi de kolay istenem ez. Y etitirem edikleri
renciler ve cretlerindeki yetersizlikler karsnda, ret
m enler, son yllarda, Trkiye gibi retm en al ekilen
bir toplum dan kopup, yurtdm da ii olarak alm ay
sem e durum una gelm ilerdir. Yalnz Federal A lm an
ya'd a T rk iileri arasndaki retm en saysnn on bin
kiiye yaklam as, bir btn olarak, bast topraklarla,
onun ekonom ik ve sosyal gerekleriyle ba kopan Trk
eitim sistem inin suudur. Su, retm enden nce, kendi
sine yabanclam dzenindir.
O kulu gereklerin salam toprana indirm edike; b il
gi ile uygulam a arasndaki btnlem eyi gerekletirm e
dike eitim deki yabanclam ay aam ayz.
461
DAHA OK BLG
Devrimci Eitim uras, Ankara, 1969.
Cavit Orhan Ttengil, "Cumhuriyet Trkiyesi'nde Milli Ei
tim", Cumhuriyet Gazetesi'ti in "50. Yl" eki.
Ovvard E. VVilson - lhan Bagz, Trkiye Cumhuriyeti'nde
Milli Eitim ve Atatrk, Ankara, 1968.
Fehmi Yavuz, Din Eitimi ve Toplumumuz, Ankara, 1969.
OKUM A
E T M D EK K EM EK E
Trkiye, bir eitim kemekeinde rpnmaktadr.. Bir
memleketin milli eitimi piyasann alveri usullerine terk edi
lirse, o memleketin yarnlarndan hayr gelmez. Trk milli eiti
minde simsarlk, tccarlk, komisyonculuk politikas alm y
rmtr. nanlmaz adaletsizlikler iinde yetimektedir o
cuklarmz.
Bir kere ilkokullardan balayarak zengin ocuklar hizmetin
de zel eitim toplumda ar basmaktadr. zel eitim byk
ehirlerin iyi okullarn zengin ocuklarna amakla kalmyor,
her bir st okulun ve niversitenin giri kaplarn yine varlkl
ailelerin ocuklarna aralyor. Devlet eitimindeki adaletsizlii
katmerletiren bu gidiin kkeni elbette toplumdaki sosyal ada
letsizliktir. Her vatanda kendi kendine u soruyu yneltmeli
dir:
Bir toplumda gelir dalm ve kazanlar arasnda korkun
uurumlar varsa, zenginler gittike daha zengin, yoksullar git
tike daha yoksul olurlarsa, o toplumun eitiminde sosyal ada
let salanabilir mi?
Elbette bu soruya verilecek cevap olumsuzdur.
Trk milletinin ocuklar doduklar dakikadan balayarak
adaletsizliin penesine dmektedirler. Kimisi imtiyazlar iin
de, kimisi hakszlklar iinde bymektedir. Bu yetimenin so
nucunda kaybeden gene millettir. nk nice gen istidat ada
letsiz dzenin karanlnda kaybolmaktadr. zel eitim soru
nu ilkokuldan balamaktadr. Ortaokula yazlacak ocuklar ara
snda yeni bir eitsizliin tohumlan atlmaktadr. Byk kent
462
I
Yksekretim ve niversiteler
a) Y ksekretim deki gelim eler
C um huriyet'in ilk yllarnda T rkiye'd e yksekre
tim kurum u ok azd.
1924-1925 yllarnda, hem en hepsi stanbu l'da olm ak
zere 1 niversite (5 faklte, 2 yksekokul) ve eitli b a
kanlklara bal 10 yksekokul vard. Saylar ancak 17'yi
bulan bu faklte ve yksekokullarda 357 retim yesi,
3.551 renci bulunuyordu. Y ksekrenim gren ren
ci saysnn lke nfusuna oran ise, 10.000'de 3' gem i
yordu. 1940'a dein, retim yesi ve renci saysnda
kat art salanm asna karlk, yksekretim kurum u
saysnda nem li bir art olm ad. A ncak, 1936'da giriilen
ilkretim seferberlii, 1940'tan sonra rnlerini verm eye
balaynca ilkin ortaretim kurum larnda, -o n la rn etki
siyle d e - yksekretim kurum larnda hzla bir gelim e
grld. 1945-1970 dnem inde 8 yeni niversite ald ve
fakltelerin says 82'yi buldu.
1970-1980 dnem inde niversitelerin, bu arada yk
sekokullarn says daha da artacak; -d e y im y erin d ey setam bir "en flasy o n " balayacaktr.
Ve doaldr ki, beraberinde ynla sorunu da getire
cek...
Y ksekretim kuru m lan, bata niversiteler olm ak
zere, eitli yksekokullar ve akadem ilerden oluuyor
bugn.
Bunlar iinde, niversiteler zerinde ayrca durm ak
gerekiyor.
b) niversiteler
Bugnk niversitelerin tem eli, C um huriyet dnem in
de, 1933 ylnda atlr.
Cumhuriyet'ten nce ve Cumhuriyet dneminin ilk
yarsnda Trkiye'de bir tek niversite vard: Darlf
nun. 1863'te alan ilk Drtilfnun, aslnda bugnk an
466
1
Ve b ata, " n iv e r site z e rk li i"n i z ed eley erek .
D A H A O K BLG
Ernst Hirsch, Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitele
rin Gelimesi, 2 cilt, stanbul, 1950.
Engin Tongu, Devrim Asndan Ky Enstitleri ve Tong,
stanbul, 1970.
OKUM A
N V ER STE Z ER K L N N A N LA M I
..."niversite zerklii" kavram, diyalektik yorum boyut
lar ile zenginletirilmelidir. Gnmzde "niversite zerkli
i", salt siyasal iktidara kar ve salt krs bakanlarna zg
gstermelik bir zerklik erisinde tutulmaktadr. Oysa ki, ger
ek bir niversite zerklii, her niversite yesini tm egemen
evrelere ve bu arada niversitenin kendi bnyesi iindeki
egemen tabakalara kar koruyan bir zerklik anlamna yceltilmelidir. yle ki, her niversite yesi, yalnz kendi iradesin
den gelen buyrua gre davranabilsin; aratrmasnn ve reti
minin konusunu ve yntemini kendi bana saptayabilsin; g
rlerinden tr hibir g tarafndan bir ayrcala kavutu
rulmasn ya da zarara uratlmasn. Byle bir "zerklik kalkan"
ancak u aralarla elikletirilebilecektir: Bilimin nitelii ile asla
badatrlamaz, feodalite kalnts krs hiyerarisinin ve (ki
iyi adamakll yabanclatran anlamsz fetilerden ibaret) aka
demik "asalet" unvanlarnn kaldrlmas... rencilerin ve
asistanlarn retim yeleri ile eit arlklarla oy hakk sahi
bi olarak niversite ynetimine katlmalar... Ders programla
rnn kkten deitirilerek, dogmatik meslek dersleri yerine,
toplumbilim derslerine arlk verilmesi... niversite retim
yelerini yabanclatran, kurulu dzene baml klan niversi
te dnda alma serbestliinin kaldrlarak deliksiz bir tam
gn alma ilkesinin kabul... retim yeliini halk ocuklar
iin olanaksz klm tm maddi koullarn (asistanla girite
yabanc dil snavn baarma koulunun ve maa dkl
nn) giderilmesi...
469
1
...nsanlk bugne dein, niversite yelerinin politika d,
toplumdan kopuk ve soyut "bilim iin bilim" saplantsn, sa
va, lm, hastalk, yoksulluk, bilgisizlik, klelik, smr ve
onursuzluk ile ykl pek pahal bir fatura ile demitir.
Nasl insan doa karsnda zgr ve onurlu klabilmek iin
nce kilise retisinin hacri altndan syrlmak gerekmise, insa
nn insan karsnda zgr ve onurlu klnabilmesi iin de ege
men snflarn "politika st niversite" aldatmacasnn hacri
altndan syrlmak gerekecektir.
nsan zgrle gtren bilgi, doal-ruhsal-toplumsal tm
"zorunluluklar" ve "yabanclamalar"], bunlarn yenilebilirlii,
alabilirlii, deitirilebilirlii bilinciyle kavrayan ve bu kavra
yn dorultusunda, aktif-pratik-kritik-politik tavrlar alan "bi
lim" dir. Yoksa insan "zorunluluklar" karsnda pasif, "mte
vekkil", boynu bkk, dizleri stne kk bir "kle" klm
olan metafizik "bilgicilik" deil...
Pratik-kritik-politik, zl ve zgr bir bilim ise, ancak i ya
ps eksiksiz demokratlatrlm bir gerekten "zerk" ni
versitede sz konusu olabilir.
(Rona Serozan, "niversite, Politika ve zerklik",
Mukayeseli Hukuk Aratrmalar Dergisi, say 5)
SO RU LA R
1. Trkiye'de, eitim ve retim nasl rgtlenmitir? Bun
lardan ilk, orta ve yksekretimin geliimlerini ve bugnk
durumlarn anlatnz.
2. Trkiye'de, yksekretim iinde niversitelerin yeri ne
dir? Nasl bir gelimeye tabi olmulardr? Bugn Trk niversi
telerine "demokratik niversite" denebilir mi? Denemezse ni
in? Bir niversitenin "demokratik" saylabilmesi iin ne gibi ni
telikleri olmaldr sizce?
3. niversite, niin "zerk" olmaldr? Ve aslnda ne anlal
maldr bu zerklikten? (Okuma parasn okuyunuz.)
470
BLM VII
R, ROMAN VE HKYE
ada Trkiye, b y k ve hzl deiikliklerle dolu
dur: m paratorluktan ulusal devlete, dinci h km darlk
tan laik cum huriyete, O sm anhcadan Trkeye, geleneksel
uygarlktan Bat uygarlna geilerin b t n sreleri
hep ada dnem de yaand. Bu srekli deiim ve h z
lanan sosyal olaylar arasnda edebiyatm z da, geleneksel
balanglardan deiik rnlere yneldi.
Bata iirde, rom anda ve hikyede ok ak bu.
R
"N e sir" gibi "n azm ", yani iiri de, C um huriyet'ten
nce ve sonra diye iki ayr dnem de incelem ek doru
olur. Y alnz hatrlatm ada kolaylk getirdii iin deil, i
irin dili ve ieriindeki kkl deiiklikleri de gsterm esi
bakm nd an yerinde olur byle bir ayrm a.
C um huriyet ncesi dnem de iir
Edebiyatm z, 19. yzylda dein, "h alk edebiyat-divan edebiyat ikilii"ne dayanr. Bunlarn her ikisi de,
baka baka sosyal snflarn edebiyatdr.
D ivan edebiyatnn en gl yan "iir", "e n gsz"
yan da "n e sir" dir.
Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat'a dein geen
be yz yl iinde, birok air yetiti. Ama Evliya elebi'yi bir yana brakrsak hi yazar yetimedi hemen he
men. Bunda, matbaann, icadndan iki yz yl akn bir
sre sonra imparatorlua gelmesiyle, okuryazar saysnn
ok dk bulunmasnn da etkileri olmutur herhalde.
471
472
duygulanlar dile getiren m er Bedrettin Uakl, Kem alettin K am u, halk iirini ince bir duyarlkla birletiren
A hm et Kutsi T ecer, halk iirinin epik ynne ve betim leyici anlatm a yatkn B ehet K em al alar ve bakalar, bu
form ln uygulayclar arasnda yer aldlar. Ne var ki
"in san sz" ve "so ru n su z" eserlerdir ortaya kan rnler.
H em en hepsi de yalnkat bir yurt edebiyatnn cokusunu
paylarlar. Ve brokrasiyle uzlam lardr hepsi de. Yurt
gereklerini, daha derinliine ve daha etkileyici biim de
dile getirenler ise, toplum cu iirin tem silcileri oldu.
Ve uzlam aya gitm eden yaptlar bunu.
O nlarn banda N zm H ikm et gelir.
iire Mtareke yllarnda balayp, Cumhuriyet sonra
snda bambaka bir sesle ortaya kan Nzm Hikmet (19021963), heceden yola koyulur. Ama az sonra, zgn bir ser
best nazm yaps kurarak ve iirinin zne gl bir sosya
lizm inancn yerletirerek "iki yanl bir etki" kazanr.
Hece lsnn yapabilecei eylerin bittiini ilk g
renler arasndayd Nzm Hikmet. lerde "Garip"ilerin k
raca dar kalplar, daha nceden o paralamt. "Yeni i
irimizin biim zgrl aslnda ondan gelir." Bylece
yzyln banda doanlardan yalnz Nzm Hikmet dei
ik bir iirin temsilcisi oldu ve 20. yzyl iirimizin ardn
dan gidecei odak noktalarndan biri haline geldi.
Ne var ki, bu ses uzun yllar hapishane duvarlarnn
arkasndan syleyecektir syleyeceini...
N zm H ikm et'in horlanm ve yasaklanm iirinin, e
itli kayglarla baka yollara ektii sanatlar, ykl bir z
getirem ediler. "Y ed i M ealeciler"den - l m gnne de
in - iirde direnen yalnz Ziya Osm an Saba oldu. Ve gele
cee kalan da o oldu o blkten. Yedi M ealeciler'i 1940
kuana balayan airler arasnda A hm et M uhip Dranas ile A hm et H am di Tanpnar'm yan sra, Cahit Stk
Taranc dikkatleri toplar. lm den yaam a sevincine de
in uzanan iir tem alarn derinliine inm eden iledi geri.
A m a geni topluluklarca benim senen de o oldu.
B aka lkelerin b y k sava ykm laryla altst olduu
475
SO RU LA R
1. Divan iirinin nitelikleri nelerdir?
2. Tanzim at edebiyatnda iir konusunda ne gibi gelimeler
olmutur?
481
ROM A N VE HKYE
Rom an ve hikye, 19. yzylda Bat'dan gelir bize.
eri, belirli kiiler canlandran, bunlarn bandan ge
enleri dile getiren d estan s (D ede K orkut hikyeleri),
d in sel d estans (Battal Gazi), lirik (Kerem ile Asl) nitelik
teki m anzum (m esnevi) ya da m ensur (halk hikyesi) eser
482
1
lardr kyle ilgili gerekleri. Ky rom an yazarlar arasn
da, A nadolu'nun birbirinden ayr blgelerini -b t n ikti
sadi ve sosyal sorunlaryla b irlik te- konu edinenler oldu.
Yaar K em al ile O rhan K em al'in eserlerinde zellikle Toroslar ve ukurova, K em al T a h ir'd e O rta A nadolu, Sam im K ocag z'd e Ske dolaylan, K em al B ilb aar'd a Ege
blgesi ve Dou A nadolu, N ecati C u m al'd a Urfa, Fakir
B ay ku rt'ta Burdur ve A nkara dolaylar, T alip Apayd n 'd a bat A nadolu, m it K aftan co lu 'n d a Kars yre
sinin yaam anlatlr.
1960'lardan sonra, rom anda sosyal-siyasal tezler de
ar basacaktr. 27 M ays hareketiyle, Trkiye sola aln
ca, tm aydnlar gibi rom anc da yeni bir aray iine gi
rer. Bu konuda dikkatleri en ok eken de -k u k u s u z - Ke
mal Tahir oldu.
Kem al Tahir, sanatl ve romanmza getirdii yeni
boyutlarn yan sra, bir dnce adam olarak da dikkat
leri zerine toplad.
Dncesinin ekseni yapt sorun, toplumumuzun
en nemli sorunlarndan biriydi: "D ou -Bat ilik isi." Bu
konuda, "resm ideoloji"nin dna karak -d aha doru
su karsna geerek- aydnlatc, uyandrc ve artc bir
rol oynad yadsnamaz. Ancak, btn bu abalarnda
arlklara dmedii de sylenemez. Bu yzdendir ki,
Kemal Tahir'in geni, derin ve kiilyutmaz dncesinde,
olumlu yanlar olumsuzlardan iyice ayrmak, deerlen
dirmek ve gerek yerine oturtmak gerekiyor.
Yazarlk sezgisiyle bilimsel kuram lar oluturmaya
kalkmann tehlikelerine de iaret ederek...
I
Cevdet Kudret, Trk Edebiyatnda Hikye ve Koman, 2 cilt,
Ankara, 1970-71.
M ehm et Ergn, "deolojik Adan Trk Romannn Evrim i",
OK U M A
H K Y EM Z D E B EK R YILD IZ G ER E
Bekir Yldz'n birdenbire byk bir ilgi bulmas, bugne ka
dar, onun hikyecilii veya hikye kitaplar zerine yaz yazanlarca tartma konusu yapld...
Trn genel evrimi dikkate alnmadan verilen bu yarglarn
ortak olduklar nokta, Bekir Yldz'n birdenbire ilgilerin oda
haline gelmesinin sanat-d birtakm faktrlerle aklanmaya
kalklmasdr. Sz neredeyse "birtakm koullarn kesimesiyle
Bekir Yldz diye bir sanat ortaya kmtr ve bunda pay Bekir
Yldz'da deil, ortamdadr; o ortam Bekir Yldz' yaratt gibi,
bir bakasn da yaratabilirdi" demeye getirilmek istenmektedir.
...Bekir Yldz'n hikyelerini trn genel evrimini dikkate
almadan belli bir yere oturtmaya imkn yoktur.
Yaplan aklamalara dikkat edilirse, bir edeb tr olarak
kendine zg bir yap ina etmeye alm olan hikyemizin,
1936 sonras dnem ierisinde, konumlar farkl iki izgi zerin
de geliimini srdrmekte olduu grlr:
(a)
ncsnn Sait Faik olduu ve bunalmc hikyemize
doru uzanan bireyci izgi,
492
(b)
SO RU LA R
1. Roman ve hikye, Trk edebiyatna bir tr olarak ne za
man ve nasl girer? lk romanc ve hikyecilerimizden kimleri
tanyorsunuz? Genellikle hangi akma baldrlar eserlerinde bu
sanatlar?
2. Cum huriyet'e kadar olan dnemde, Trk romannn ere
vesindeki genileme nasl olur?
3. Halit Ziya Uaklgil ile Hseyin Rahmi Grpnar'n sanat
anlaylar nasldr? Karlatrnz bu iki yazar!
4. Trk romannda "Kk Paa dnem eci" neyi anlatr?
5. mer Seyfettin'in Trk hikyeciliindeki nemi nedir?
6. Cumhuriyet dneminde, roman ve hikyenin ulat bo
yutlar nelerdir? Bu trlerin Cumhuriyet'teki gelimesi hangi
dnemlere ayrlr?
7. Cumhuriyet dnemi roman ve hikyesinde Milli Edebiyat
temsilcileri kimlerdir? Ne gibi katklarda bulunmulardr? Bun
lar arasnda Yakup Kadri'nin yeri nedir?
8. Cumhuriyet dnemi hikyesinde, Sabahattin Ali ile Sait
Faik, hangi izgileri temsil ederler? Ve ne gibi gelimelere yol
amtr bu izgiler daha sonra?
9. Gereki "ky rom an" ne zaman doar? Kimleri tanyor
sunuz kye eilen yazarlardan? Ve hangi bakmlardan ele al
mlardr ky?
10. Kemal Tahir'in sanatlnn yan sra, dnce adam
olarak yapt nedir?
11. Trk romannn bugnk tablosu ve sorunlar nedir?
12. Hikyemizde Bekir Yldz gerei nedir? (Okuma para
sn okuyunuz.)
494
BLM VIII
TYATRO, SNEMA VE MZK
TY A TR O
19. yzyln, T rk iy e'n in kltr tarihindeki nem i, ti
yatro bakm ndan da kendini gsterir: Trkiye, o yzyl
da, kendi geleneksel tiyatrosunu brakr, Bat tiyatrosunu
kabul eder. D oaldr ki, Batl tiyatro uygulam as da bu
gne dein nem li aam alardan geer.
Bu geii ve aam alar -tan n m tiyatro tarihim iz M e
tin A nd'n yardm yla1- aada zetleyeceiz.
A ncak, hem en unu syleyelim ki, T rkiye'nin gerek
uzun tarihi boyunca gelitirdii geleneksel tiyatrosuyla,
gerek 19. yzylda benim sedii Bat tiyatrosunu vurgula
yarak vard aam ayla, slam dnyasnda apayr bir yeri
vardr. slam lkelerinden hibiri, Trklerin tiyatro ala
nnda gsterdii yetkinlie ulaam am lardr.
Geleneksel tiyatrodan Batl tiyatroya
Trkler, A nadolu 'ya gelirken, birtakm kukla trlerini
biliyorlard. Bunun yan sra, danslar ve belki birtakm il
kel taklit gsterileri de vard. A nadolu'ya yerletikten son
ra, orada daha nce yaam halklarla, ada olduklar
halklarn kltrleriyle alverileri olm utur. Bunun sonu
cunda, zellikle A nadolu kylsnn bugn de oynad,
bolluk trenlerinin kalntlar olan ve dnya tiyatrosu
nun en nem li kayna saylan seyirlik oyunlarn gelitir
m ilerdir. A slnda, Bat tiyatrosuna kaynaklk eden eski
Yunan d ram da buradan gelm itir. Ne var ki, Anadolu
Trkleri, yzyllar boyunca bu bolluk trenlerini ilkel bi
1 Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul, 1973, s. 415 vd.
495
\
im le ri n d e k o r u m u ol malarna karn, Bat1 1lar gibi b u n
l ar da n ol gun bir tiyatro gel itirememilerdir.
D ram atik zellikte olan seyirlik oyunlarn belli balkr, m eddah, yalanc savalar, kukla, glge oyunu, hokka
baz, dram atik danslar ve ortaoyunudur.
G eleneksel tiyatrom uzun trleri bunlardr.
M eddah ya da dram atik biim de hikye anlatm a sa
nat, slam lkelerinde ok grlen bir trdr. Bu yzy
ln bana dein -k e sin tisiz - gelebilm i olan m eddah gele
nei, dram atik seyirlik oyun trleriyle birok ortaklaa
zellikler gsterm ekle birlikte, teki trlerin hep gldr
m eye ynelm i ve gsterm eci bir sunuta olm alarna kar
lk; dinsel, destans, yiitsi, duygusal, alatl konulara
da yer verm esi, ayrca dinleyici ve seyirciyle duygusallk
ba kurm aya ve zdelem eye dayanm as bakm ndan,
m eddah, teki trlerden ayrlr. K ahvehanelerden, han
kelerinden, konaklara, saraylara dein, yzyllar bo
yunca, m eddah hikyeleri Trk halknn dram atik gerek
sinm esini en iyi karlayan trlerden birisi olm utur.
K uklaya gelince, bu belki de Trklerin A nadolu'ya gel
m eden de bildikleri bir trd. A m a kuklann asl gelim e
si, Trklerin A nadolu 'ya yerlem elerinden sonra balar.
Ne var ki, bu tr, 16. yzylda T rkiye'ye giren glge oyu
nu ya da K aragz kadar yaygnlam ad.
Karagz, aslnda Trklere zg bir gsteri trdr.
16. yzyln ilk yarsnda teknii M sr'dan renilen gl
ge oyununu Trkler, yaratclklaryla en olgun, en zgn
biimine vardrmlar, Balkanl ve slam komularna da
sevdirip retmilerdir. Karagz de, meddah gibi tek sa
natnn gsterisidir. Ancak deriden yaplm, renkli, k
la gsterilen grntler ve ustalkl bir konuma sanaty
la sunulan ok zengin bir tiyatro trdr. Denebilir ki,
Trklerin en nemli kltr hzinelerinden birisidir Ka
ragz. 16. yzylda Trkiye'ye girmi, 17. yzylda kesin
biimini almtr.
Abdlaziz dnemine dein, byk bir zgrlk ve do
kunulmazl olan Karagz, buna dayanarak bir yandan
geni lde siyasal talamaya, br yandan da btn halk
tiyatrolarnda grld gibi, ak sakla yer vermitir.
496
f
Bu dnem de, A hm et Fehim gibi sanatlar eliyle, tiyat
ro A nad olu 'ya da gtrlr.
Bu dnemin yazarlarndan, bata edebiyatn teki tr
lerinde de n yapm olan geliyor:
c) C u m h u r iy e t tiy atro su
I
yatro adam lar da, sayca az olm akla birlikte yol gster
m ekte, tiyatro eylem ine yn verm ekte byk katkda bu
lunm aktadr.
Bunlarn en banda, kukusu z M u h sin E rtu ru l gelir.
M eru tiyet dn em inde yapt b y k ilerden sonra,
C um h u riyet dnem inde h er olum lu ab ann nderi o o l
m utur. Tiyatro oyu ncu lu u nun, sahn eye koyuculuunun, yn eticiliinin yan sra, bir tiyatro cinr olarak
yazlaryla, dersleriyle, genleri y etitirm esiyle, yeni yeni
tiyatrolarn alm asnda nayak olu uyla, C um h u riyet ti
y atrosu nu n b ir n um aral adam d r o.
504
I
Bunlardan Ankara Sanat Tiyatrosu (A ST), yaad
m z aa ve halka d nk bir tiyatro anlaynn onurlu
m cad elesini, g n m zd e -h e m e n h e m e n - tek bana
srdryor.
I
taki ynelim de beklenen gelim eyi gsterem em itir. D ev
let konservatuvar iin bir yenilem e, yeni bir atlm gerek
lidir. Eitim yolunda nem li bir adm , niversiteye tiyat
ronun girm esi olm utur; A nkara niversitesi Dil ve Tarih
C orafya F akiiltesi'nd e bir tiyatro krss ile bir Tiyatro
A ratrm alar E n stit s kuru lm utu r. Ege niversitesi'n d e de yle. D evlet Tiyatrosu da, onca baarl alm a
larna ve zengin olanaklarna karn, btn tiyatro ey le
m inde, dilde, oyun daarnda, sahne dzeninde teki ti
yatrolara rnek olacak bir ulusal tiyatro dzeyine erie
m em itir.
Trk tiyatrosunun sorunlar
Trk tiyatrosu, bugn byk sorunlar olan bir tiyatrodur.
Tiyatro toplum ilikileri, tiyatro ve devlet, tiyatro-sine
m a ve televizyon ilikileri, oyun yazarl, ynetm enlik, ti
yatro oyunculuu, tiyatrolarn parasal gereksinm eleri...
Y nla sorun karm aktadr karm za. yle ki, Trk ti
yatrosunda, bir "y o zlam a", giderek bir " k "ten bah
sedenler var.
En azndan, bir "b u n alm "n yaand bir gerek.
Aslnda, Trk tiyatrosunun bugn iine dt du
rum, birdenbire ortaya km deil; yllarn getirdii bir
birikim in sonucu bu.
Ve tek yanl kolayca zm lenecek bir nitelik de ta
m yor.
Tiyatrom uzun duraklam aya, yer yer yozlam aya gt
ren nedenlerin tm n burada ele alm ak olanaksz.2 A n
cak, bir nokta, byk bir nem tayor u anda:
Son yllarda, ilkemizde, kapitalizm in gelim esine ko
ut bir olgu olarak, tekelci serm aye, ekonom iye ve dolay
syla lke ynetim ine de tek bana egem en olm a srecine
girm i bulunuyor. Bu sre, kltr alanna da olduu gi
bi yansm akta. Tekellerin kltr alanndaki faaliyetleri gi
derek artyor. Bu geliim , deiik sanat dallarnda, birbi
rinden farkl zellikler tayor.
Bu konuda ilgin bir deerlendirm e iin bkz. Sekin C l/olu, "K u rtu
lu Savamza Kanlarm z Kadar Katks Olmayan Tiyatrocularla Tulu'dan Guruba", Saat/Edcbiyat 81, say 1, s. 33-35.
506
OKUM A
T YA T R O M U Z U N N N D EK TEH LK E:
"SER M A Y E T Y A T R O SU "
...1979 tiyatro d nem inin sonunda, btn tiyatrolar perd ele
rini kapatt srada B road w ay tarz yapm clkla ortaya kar
lan bir "Yedi Kocal Hrmz" sergilenm eye balad.
"C u m bal stanbul evlerinin bu gzel d ilberlerin d en arklar
dinleyip, oyu n lar izleyeceksiniz. Hem de gbek atm adan, kala
k vrm adan tu tu n da d anszlere ta kartan trnden oyu n
507
508
SO RU LA R
. G elen eksel T rk tiyatrosu nu n nitelikleri ve belli bal
oyunlar n elerd ir? Bunlar iind e K aragz ve O rlao y u n 'n n
nem i nedir?
2. T rkiye'd e, Batl tiyatro ne zam an doar ve hangi d n em
lerden geer?
3. T an zim at tiyatrosunun zellikleri nelerd ir? Bu d nem de
nl tiyatro topluluklarnd an hangilerini biliy orsu nu z? Bunlar
arasnda G ll A gop 'u n yeri ve n em i nedir? B u dnem d e n
l tu lu atlardan kim leri tanyorsu nuz? D ikran u h acyan k im
dir? T an zim at dnem inin oyun yazarlar kim lerdir? Ve ne gibi
n itelikler tar y azd klar oyunlar?
4. M eru tiyet tiyatrosunu n n itelikleri nelerd ir? Bu dnem in
balca tiyatro adam lar kim lerd ir? O yun yazarlar o larak kim
leri tanyorsu nuz? Bu dnem in oyunlar ne gibi trlere ayrlabi
lir? lerind e en nem li olanlar hangisid ir?
5. C u m hu riy et tiyatrosun da ne gibi gelim eler olm u tu r? Bu
dnem de, nem li tiyatro adam larnd an kim leri tanyorsu nuz?
Bunlar arasnda M uhsin E rtu ru l'u n yeri ve nem i ned ir? C u m
huriyet tiyatrosund a resm ve zel, nem li tiyatro kurulular
hangilerid ir? Bu d nem in nem li oyun yazarlar kim lerdir?
C um h u riyet tiyatrosu n d a o yu nlarn balca kon u lar neler ol
m utur ve olm aktad r?
6. Trk tiyatrosunu n bugnk sorunlar nelerd ir? Bu soru n
larn z m iin ne yapm aldr?
7. "S erm ay e tiyatro su " deyim i neyi an latm aktad r? T iyatro
m uzun n nd e n iin b ir tehliked ir "serm ay e tiy atro su "? (O ku
m a parasn oku yu nuz.)
509
SN EM A
Fransa'da Lum ire Kardeler'i 1895'te halka tanttk
lar "cinm atoghaphe, dnyann her yerinde olduu gibi,
T rkiye'd e de ilgi uyandryor. Ayn yl, stanbul'un ta
nnm fotoraflarndan Vafidis, Lum ire K ardeler'e
bavurarak, bu yeni bulu hakknda bilgi ister. Ertesi yl,
onlarn dnyann drt bucana gnderdikleri alc ynet
m enlerinden biri olan A lexandre Prom io, T rkiye'ye gelir
ve baz sahneler evirir. 1897 ylnn balarna doru, Y l
dz Saray'n n hokkabazlarndan Bertrand, saraya sokar
bu buluu. Bunu, stanbu l'da halkla yaplan ilk genel gs
teri izler. Sinem a T rkiye'ye girm itir artk. Ne var ki,
1908 ylm a dein, "g ezg in ci" olm aktan kurtulam az. 1908
ylnda kinci M eru tiyet'in ilanyla ilk "y erleik " sinem a
da alr.
G elim esine de o tarihten sonra balayacaktr.
Trk sinem asnn douu ve geliim i
Trk sinem as, douundan bugne, eitli dnem leri
yaayarak gelm itir. Bu dnem leri -tan n m sinem a ta
rihim iz N ijat zn'den yararlanarak3- deerlendirm eye
alacaz.
a) Balang y llan
lk Trk film i 1914 ylnda evrilir. Ad, Ayastefanos'taki
Rus Abidesinin Ykl.
O sm anl m p aratorluu -A lm an larla b e ra b e r- I. D n
ya Sava'na girm itir. R usya'ya sava ilan edilm itir. S a
van ilk gnlerindeki cokun hava iinde, bir topluluk,
stanbul yaknndaki A y astefanos'a (Yeilky) giderek,
oradaki bir R us antn ykar. Bu, 1876-1877 Sava'n d a
R uslarn bu raya dek ilerleyilerini anm ak iin diktikleri
bir anttr. A n t yklrken, - o srada yedek subaylm
yapm akta o la n - Fuat Uzknay da olay alcsyla evirir.
Nijat zn, Trk Sinema Kronolojisi, Ankara, 1968, s. 11-37.
S 10
b) Tiyatrocular dnem i
1922 ylnda, Trk sinem asnda yeni bir dnem balar.
Tiyatronun etkisini gittike daha fazla duyurduu bir d
nem dir bu. "T iyatrocu lar dnem i" diye adlandrl da bu
yzden. 1953'e dein sren bu dnem in tek tem silcisi de
nl bir tiyatrocudur: M uhsin Erturul.
Muhsin Erturul, 1922 ylnd an balayp, sinem ay
k esinlikle brakt 1953 ylna dein, T rkiye'd e 29 film
yapt. Bunlar arasnda, en nem lileri unlar: lk T rk ka
d nlarn (Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir) beyaz p er
d eye karan Ateten Gmlek (1923), ilk sesli Trk filmi
olan stanbul Sokaklarnda (1931), daha sonraki b t n K u r
tulu Sava film lerine rnek olan Bir Millet Uyanyor
(1932), biim asndan y enilikler tayan Aysel, Batakl
Damn Kz (1934).
Yeni Trk tiyatrosunun kurucusu olarak kazand
nn bykl orannda, M uhsin Erturul'un sinem a
mz zerindeki etkisinin olum suzluu da byk oldu. Bu
alandaki yeteneksizliiyle sinem am zda ok kt ve kolay
kolay silinem eyen bir iz brakt. M uhsin Erturul, her ey
den nce sinem a dilini bilm iyordu. Ve hibir zam an re
nem edi de bu dili. Kendisi tiyatrocuydu nk. Sinem a,
onun iin, ikinci derecede bir iti. Bylece, film lerinin h i
biri, "film e alnm tiyatro" dzeyini aam ad. alm a ar
kadalarnn hepsi de "eh ir Tiyatrosu "d ak i m eslekta
lar olduundan, bu "tiyatro kokusu" kendisini daha ok
gsteriyordu. Bylelikle, sinem am zn on yedi yl sren
bu dnem i, sinem aya ok aykr den ynetm enlik anla
y, oyunculuk anlay ve -y in e sinem aya ok aykr d
e n - sahne oyunlarnn uyarlanm asyla, Trk sinem asnn
daha sonraki dnem lerinde de etkisini srdren yararsz
bir gelenein kurulm asna yol at.
Bu dnemin, -p e k az da o lsa - kazan saylabilecek adm
lar ise unlar: lk zel yapm evinin, yani "K em al Film "
(1922) ile "p ek Film "in (1928) kurulularnn yan sra,
bugnk film trlerinin ilk rnekleri ky filmi, polis filmi,
512
da
u y g u lan m ay a ba la m a s
o lm u tu r.
514
dile getirm ek, sinem aclara da ekici gelm eye balam tr.
Bu nedenle de 1960-1965 yllar arasnda, toplum sal ger
ekiliim izi - u ya da bu l d e - dile getiren film ler ya
plm aya balanm tr. Ne var ki, egem en gler, bu film le
re ve onlarn yapm clarna kar hayrhah bir tutum taknm am lardr.
rnein, M etin E rk san 'm yapt Ylanlarn c adl
film, an cak C u m hu rbakan C em al G rsel'in uyars ile
sansr engelini aabilm i; am a yine de oyn an m as sra
snda, bir yn en g ellem e ile karlam tr.
K brs olaylar nedeniyle balayan ve giderek anti-em peryalist bir boyuta ulaan genlik eylem leri; TIP'in 1965
seim lerinde salad baar, egem en gleri yeni nlem
ler alm aya gtrm ve aldklar nlem leri de -zam an
g em ed en - uygulam aya balam lardr. te bu durum da,
dzenin sinem asna kar direnm ek, gerek bir sorun olup
kar. Bylece, 1965'e dek, bir "b lo k " oluturan ynetm en
ler, bu tarihten sonra bir "y o l ay rm "n a gelirler.
N edir onlar yol ayrm na getiren?
G ereklii kavram a ve yanstm a yntem i konusundaki
gr ayrlklar.
Bu nedenle, 1965'e dek, sosyal gerekleri dile getirm e
konusunda birleen ynetm enler, bu tarihten sonra ger
eklii dile getirm e tem elinde birbirlerinden ayrlm aya
balam lardr. Bu ayrlm a, zam anla bir kutuplam aya d
nr: "T u tu cu " ve "d n m c " eilim ler kar ortaya.
Tutucu eilimler, T rkiye toplum un un tem el soru nu
nun "D o u -B at atm as" old u u nu ileri s rm ekte; snf
g ereini, gid erek snf atm asn redd etm ekted ir. B a
ka u lu slarn klt rlerine kapal, salt yerli geleneklere y a s
lanan bir sinem a an layd r bu. Dnmc eilimdekilerin n erd ikleri sinem a anlay ise, b ir z m nerisi
g etirm eden, toplum sal yapd aki aksaklklar dile getir
m ektedir.
518
OKUM A
520
I
bile kabul ederken; bugnn bestecileri de, belirli bir d
nem de tarihsel ilevlerini tam am lam eski biim leri u ya
da bu biim de canlandrm aya kalkm ann verim siz bir yol
olduu, gerek Trk m ziinin, dnn deil, bugnn ko
ullarndan ve duyarlndan doaca kansndalar.
oksesli m zik
19. yzylda, Bat, "o ksesli" m ziiyle de geliyor.
O nun -b e lk i- tek olum lu etkisi bu noktadadr.
G erekten, 19. yzylda, Batdan deerli sanatlar ge
tirtilip, sarayda Bat m ziine yer veriliyor. M uzika-y
H m ayun kuruluyor. A vrupa'dan byk kadrolaryla
operalar getirilip, anlalm as olduka kolay olan eserler
oynanyor; yabanc virtozlar konserler veriyor. Ne var
ki, b y k balarn salad bu geici faaliyet, hep sa
rayda ve kentte yabanclarn evresinde oluur. H alk ka
tlm ad ya da katlam ad iin de, Bat m zii yayla
m az, dar bir evrede kalr.
Bununla beraber, ilk b y k atlm gereksinm esi, kendi
ni orduda duyuruyor. Ktalarn yeni yry dzenini
salayan bandolarn hzla kurulduunu gryoruz. Sa
rayda, Batl uzm anlarn yetitirdii Saffet Bey, Zati (A r
ca) Bey, Z eki ( ngr) Bey bu anlayta ilk m zikilerim izdir.
Bunlar arasnda, zellikle Zeki ngr, kemanda ve
mzik kltrnde ulat stn dzey ile sarayda ve s
tanbul'un ileri evrelerinde, keman resitalleri, oda mzi
i konserleri verir. Muzika-y Hmayun'u senfonik bir
dzeye ve dzene ulatrr. Bu orkestra ile Bach, Haydn,
Mozart, Beethoven, Schumann gibi, Bat'nn nl besteci
lerinin eserlerini konserlerde ynetir. Kurtulu Sava'ndan hemen sonra, sanaty, Cumhuriyet iktidar da
destekler: lkeye mzik retmeni yetitiren Musiki
Muallim Mektebi'ni kurar.
Yeni rejim , "B ath lam a"y resm felsefe olarak kabul
ettiinden, m zikte de ayn yol tutulur. Bat'd an getirilen
528
]
Tiirkii/e'de "mzik politiks"nt nasl ayarlaal?
Her alanda olduu gibi, mziimiz de bir kargaa iinde.
nce bir olaydan bahsedelim : Son yllarda, "A rap tak
lid i" bile deil, dpedz "A rap kop yas" olan bir m zik
trnn rnekleri evrem izi sarm tr. U zm anlarn dilin
de "a ra b esk " diye geer bu m ziin ad.
"D olm u m zii" dendii de olur.
Dou kaynakl ezgilerin, yalvarp yakarma, inleme, ac
ekme gibi duygular dile getirecek biim de kullanlmas bu.
Bir "t r" deil, bir " slu p " aka.5
Dikkati eken bir nokta da, da bam l kapitalistlem eye kout olarak yaygnlk kazanm olm as. H ibir k l
trel deer yaratm ayan burjuvazinin, nne gelen en yoz,
en geri, en yetersiz deerleri benim seyip, benim setm ekte
ki ustalnn bir rnei bu da. Burjuvazi, bir yandan Bat'daki disko m ziine ve hafif m zik rnlerine Trke
sz deyip "aran jm an " soytarlna yol aarken; halkn
belli bir kesim ine de "arab esk "i gtrm tr.
Biri, ikili gazino ve tavernalarda m ezelik; teki afyon!
M m taz Soysal'n dedii gibi, aslnda km senm e
m esi ve zerinde titizlikle durulm as gereken bir olayla
kar karyayz.
"A rab esk " dediim iz ey, m zik alanndaki "tarihsel
y an lg "n n bir sonucu deil mi acaba?
Yasaklarla, zorlam a yaynlarla bir m zii ortadan kal
drabileceim izi sandk, ortaya "arab esk " kt.
Tpk gizli K uran kurslar, skm aba m odalar gibi...
Hemen btn tarihsel yanlglar kadar bunun da zerine
bilinli, akll ve dikkatli bir biimde eilm ek gerekiyor. Hal
k "arabesk" mziine iten etkenler nelerdir? Eksik kalan ne
dir? O ynlara nasl yaklam ak dorudur? tici bir "kltr
patronluu"na sapm adan m zik zevki nasl gelitirilebilir?
Btn bunlar, uzm anlk ve ustalk isteyen konulardr.
Ama, herhalde, Trk toplumunu, her alanda olduu gibi,
m zikte de yaad "kem eke"ten kurtarp, bir "btnl
e" varm ak iin hayli dikkatli abalar harcam ak gerekiyor.
Bu konuda zellikle bkz. Sheyla Dura, "A rabesk zerine", Sanat / Ede
biyat 81, say 3, s. 54-55.
530
531
I
biraevinde, kimi zaman da Bat Almanya'daki B.G. Farben ya
knlarndaki biraevlerinde boy gsterirler. Yurt sazdr, her ey
yitip gitmemitir. k, Almanya'ya g eden 700.000 iiye e
lik eder. Zaten klar teden beri, Orta Asya'dan tutun da Ana
dolu'ya, Balkanlar'a dek uzanan btn byk Trk glerine
nclk etmitir.
klarn mzii, iiri, bir rastlamann rndr: nce a
man dinine bal olup sonradan Mslmanl benimseyen ve
Orta Asya'dan kalp Anadolu'ya gelen byk insan seliyle ilkin
Dionisos'a tapan, sonra Hristiyan olan yerli halkn rastlamas
nn rn.
Birincilerin slamlyla kincilerin Hristiyanl, btn kat
gelenekilerin, btn yneticilerin salarn diken diken edecek
nitelikteydi!
Ynetenlerle ynetilenler arasndaki atmalar ok korkun
oldu. Bizans ordularyla Sultan ordular snrsz Hristiyan ve
Mslman kan aktt. Saldrya urayan halk da yle trkler
yakt:
Bir Allah' tanyalm
Ayr gayr bu din nedir?
Senlik benlii nidelim,
Bu kavga d, kin nedir?
Bursa'da XV. yzylda, Papa'nn bakanlnda yaplan bir
toplantda slamlkla Hristiyanlk birletirilmek, birbirinin iin
de eritilmek istendi. znik'in Simavna kasabasnda kadlk eden
bir beyin olu bilgin eyh Bedreddin'in ynettii, sonra Bal
kanlar'a, Bulgaristan'daki Aa Denizi'ne srayan byk halk
ayaklanmas da XV. yzyldadr. Anadolu'nun yoksul Trk,
Yunan, Yahudi ve Ermeni kyllerini ayn sancak, ayn karde
likte toplayan ilke: "Yrin dudandan gayri her eyde ortak"
olma zlemiydi.
Bilginler olsa, ilkel toplumculuk derdi... Bana sorarsanz, hi
de o kadar ilkel deil. Daha yaln terimlerle sylersek, bu, btn
emekilerin, tarih boyunca kardee, zgr yaama duyduklar
zlemdir.
Trk klar, daha Anadolu'ya ayak basar basmaz, bu umu
dun tayclar olmulardr. XIII. yzyldaki byk "Babai"
532
534
6.
Batl "oksesli" mzik, Trkiye'ye ne zaman ve nasl gi
rer?
7 oksesli mzik, Trkiye'de, bugn balca ka ynden ge
limektedir?
8. oksesli mzikte, ilk "Trk beleri"nin iine hangi beste
ciler girmektedir? Bunlarn katklar ne olmutur? Bunlardan
Adnan Saygun'un eserleri ve grleri hakknda bilgi veriniz.
"kinci Kuak" bestecileri iinde kimler yer alr? Her birinin ei
limlerini belirtiniz.
9. oksesli mziin, Trkiye'de, bugne dein geliiminden
karlacak genel sonu nedir? Gelecek iin ne yapmal, nasl bir
"kltr politikas" izlemelidir?
535
BLM IX
MZAH VE KARKATR
K ltrm zn en zengin alanlar arasndadr m izah ve
karikatr. ok eski ve derin bir m izahm z var. K arikat
rm z ise, zellikle son yllarda byk gelim eler kaydet
mitir. M izahm z gibi karikatristlerim iz arasnda da
uluslararas hretler yayor bugn.
M ZAH
M izah deyince e anlalr?
Tarihte, hem en her lkede m izahn ahland dnem
ler vardr. rnein eski Y un an'd a gldrnn babas
A ristfanes, Seluklularda N asrettin H oca, Fransa'da M o
liere, bizde M arko Paa dnem leri, m izahn ahland,
doruuna vard zam anlardr.
N edir bu dnem lerin zellikleri?
- A ristofanes'in yaad ortam a yle bir bakalm : Perikles iktidarnda Atina altn an yaam t. O nun l
m nden sonra, yalnz kendi karlarn dnen arlatan
lar, m ark soylular iktidara geer. Atina halk da yoksul
lua der onlar iktidardayken. Bir yandan sparta'ya
kar sava krkleniyor, A tina halk ar ordu h arcam a
lar yznden byk skntlara giriyor; te yandan da
halka bask artyordu. H alktaki, Perikles dnem inin altn
a ans, gelecek iin zlem i olup kar.
te, dnya gldrsnn babas A ristfanes, byle
bir ortam da lm sz m izah eserlerini yaratt.
- N asrettin Hoca dnem inin ortam n ele alalm : Sel
uklu hkm dar I. A laettin K eykbat zam annda (12201237) lke zenginlem i, grkem li antlarla sslenm iti.
Seluklu Trkleri tarihlerinin en ileri aam asna varm 537
I
lar, stn bir uygarlk dzeyine ykselm ilerdi, i. Alaettin
K eyk bat'tan sonra, o gcn birikim inin etkisiyle Selu k
lular bir sre daha parlak yaam srdler. Am a bu d
nem de, gittike zenginleen ynetici snfla yoksul halk
arasndaki ayrm uurum lat; bu arada am ansz, kyc
M ool akm lar lkeyi sarst. Seluk beyleri, karlarn, kz
larn bile, igalci M ool kom utanlarna sunm aya balad
lar. Bu knt, bu kokum uluk iinde halk, eski altn a
n gelecein zlem i olarak duyuyordu.
N asrettin H oca, ite byle bir ortam da yaam , N as
rettin H oca fkralar ad altnda toplanan o byk halk m i
zah byle bir ortam da olum utur.
M arko Paa'm n kt dnem e gzlerim izi evirelim :
Bir M ustafa Kem al kyor... Trk halk, dnya tarihinde
ilk kez, sm rc em peryalistleri yurdundan kovup ba
m szlna kavuuyor. K uruculuk ve yapclk balyor.
Y oksulluk vard, am a gelecee de um ut vardr. Bir bakm a
C um huriyet'in altn adr o yllar. Sonra ne olur? II.
D nya Sava sonunda, savaa girm em i T rkiye'nin yok
sulluu, zorba ynetim , karaborsa zenginleri, halk kan a
lyor. Ve dnyaya, em peryalizm e kar savata ilk zafer
rneini veren Trkiye, Trum an doktriniyle A m erika'ya
balanyor. stanbu l'un igalinde Yunan, Fransz, ngiliz,
bayraklar aslan Beyolu'nda, bu kez "VVellcome U. S.
N av y ", "Fresh B eer", "N ice G irls" levhalar aslm tr.
te M arko Paa m izah, byle bir dnem in rndr.
im di bu b y k m izah dnem lerini incelediim iz za
m an, ortaklaa u benzerlii grrz: Halk, daha nce bir
altn a yaam tr ya da yaanm bir altn an yk
sn nceki kuaklardan dinlem itir. Bu altn a y aa
m ya da dinlem i olan halk, ynetenlerin ar basks al
tndadr ve skntlarla kvranm aktadr. G em iin bir tatl
d, gzel bir ars olan o altn a, gelecein de bir
um udu, bir zlem i olur. Bu durum da halkn yapaca iki
ey vardr: O eski altn a yeniden gerekletirm ek iin,
buna engel olan baskc, zorba iktidara bakaldrm ak; b u
na olanak bulam azsa, silaha sarlp devirem edii iktidar
iinden rtp ykm ak iin, onunla alay etmek!
Silahn yerine m izah kullanm ak yani.
538
M izah, daha dorusu b y k m izah ve m izah, toplum larda ite byle ortam larda doar ve ok nem li bir
grev yklenir.
Trkiye'de mizahn geliim i
T rk h alk edebiyatnda, yazl eserlerle birlikte szl
gelenekte de, gnm ze dein sren, zengin bir m izah b i
rikim i vardr.
"Fk ra la r", geni yer tutar bunlar arasnda.
Nasrettin Hoca bata olmak zere, Bekri Musta
fa'nn, ncili avu'un fkralar, hele hele Bektai fkra
lar... Seyirlik oyunlar da (Karagz, Ortaoyunu), bt
nyle mizaha dayanan gsterilerdendir. Bunlarn hepsi
de halkmzn, yaam ve toplum koullan karsndaki
alayc tutumunu, yer yer fkesini, giderek hncn dile ge
tirirler.
Gldren, ama gldrrken de dndren eylerdir
bunlar.
D ivan edebiyat da, m izahta zengin rnekler ortaya
koym utur.
Bunlar incelik tayan gldrc hikyelerden, svme
biimindeki yergilere dein eitlidir. lerinde ancak yer
yer mizah esi tayanlar bulunduu gibi, dorudan
doruya mizah amacyla yazlm manzum (eyhi'nin
Harnamesi, Delbirader'in Cernane'si, Nef'i'nin Siham
Kaza's, Galip Paa'nm Mutayebat Trkiye'si vb.), mensur
(Lmi'nin Nefslemrname'si, Tfli'nin Sansar Mustafa's,
Ebubekir Kni'nin Hrrename'si ve mizahi mektuplar
vb.) eserlerle, halk fkralarn toplayan derlemeler (Nas
rettin Hoca fkralar, tiryaki ve sarho hikyeleri, esnaf hi
kyeleri, vb.) yer alyordu.
T anzim at'la beraber, Bat etkisindeki edebiyatn geli
m esine ayak uydurur m izahtaki gelim e de. Siyasal olayla
r (Ziya P aa'nm Zafernam e ve erhi adl eseri), tre ve dav539
II.
Dnya Sava sonunda, gereki ve toplum cu yeni
bir m izah hikyesi tipi gelim eye balar: Bu hikyede sos
yal olaylar ele almyor, kklerde geen hayal servenlerin
yerini, halkn gerek yaam alyordu. Sabahattin A li'nin
rneklerini verdii gereki hikye anlayn, Aziz Nesin
ve Rfat lgaz m izah alanna uyguladlar.
Bizde, gereki ve toplum cu m izahn kurucular bu iki
sidir aslnda.
Hele, A ziz N esin'le, T rk m izah u luslararas bir deer
kazanr.
O nlar, ayn anlay gelitirerek, Hseyin K orkm azgil,
V edat Saygel, M uzaffer Izg gibi yazarlar izledi. A dnan
Veli Kank, Blent Oran, Y aln Kaya, O ktay Verel... M i
zah hikyesi geleneindeki deiik kaynaklara uzanan et
kilerle hikyeler yazdlar. Suavi Salp'in K aragz sanat
geleneine balanabilecek bir anlatm kullanan, anlam s
zn, sam ann m izahn veren hikyeleri de dikkate deer
rnler arasndadr.
-M iz a h hikyeleri, giderek daha geni apl ve srekli
bir tr gelitirir: M izah rom an ortaya kar.
Trk rom annn byk tem silcilerinden H seyin R ah
m i G rpnar, m izah esine geni yer verdii rom anla
rnda, trn ilk ve en baarl rneklerini ortaya koyar.
Daha sonra, m izah yazarlarnn byk ounluu bu t r
de eserler vereceklerdir.
M i/,ahin m anzum tr olan yergi ve talam a'm n ilk
akla gelen tem silcisi, kukusuz air E ref'tir.
Trn, C um huriyet dnem indeki balca tem silcileri
arasnda N eyzen Tevfik, Fazl A hm et Ayka, H alil N ihat
Boztepe, N ecdet Rt Efe, m it Y aar O uzcan, vb. say
labilir.
DA H A O K BLG
Semih Balcolu - Ferit ngren, 50 Yln Trk Mizah ve Kari
541
OKUM A
cudur. Ancak sorum bilincinden yoksun olanlar kendilerini gdmsiiz sanrlar ve onlar gdml olduklarndan habersiz ola
rak asl gdmldrler. Snfsal bilinci olan her yazar, ister-is-
SO RU LA R
1. Mizah deyince ne anlalr?
2. Trkiye'de mizahn geliimi hangi aamalardan gem i
tir? ada anlamda ilk mizah dergisi hangisidir bizde? Daha
sonra ad brakm baka hangi dergileri tanyorsunuz?
3. Mizah hikyesi, mizah roman, yergi ve talama trlerinin
zellikleri nelerdir? Bizde bu trlerde eser vermi balca yazar
lardan hangilerini tanyorsunuz?
4. Byk m izahmz Aziz Nesin'in mizah anlay nedir?
(Okuma parasn okuyunuz). Aziz Nesin'in, bu okuma para
snda, "gdm llk" ile "sanatn ilevi konusundaki dnce
lerine katlyor musunuz? Katlyorsanz niin, katlmyorsanz
niin?
K A R K A T R
Trkiye'de, karikatr, yz yan am tr.
K arikatrm zn gem ii incelendiinde, onu dem ok
ratik m cadelelerle i ie gryoruz. ada Trkiye'de
karikatr, hep zgrlkten ve dem okrasiden yana oldu.
ileli yaam da bata buradan geliyor.
544
1 Bkz. Tan Oral, "T rk Karikatrnn Yz Yllk Tarihine Ksa Bir Bak",
Yansma, say 33, 34, 35.
545
rini b ir e r p r o p a g a n d a arac o l a r a k i m p a r a t o r l u u n h e r y a
n n a y a y m a k t a d r .
Sedat Simavi karmaktadr. Giileryiiz, Bamszlk Sava'n desteklemekte ve Anadolu'da direnen insanlarca ka
plmaktadr.
nnden, eski karikatrle hibir iliii kalmamtr. Cumhuriyet'le beraber deimeye balayan Trkiye'nin sos
yal yapsn srekli kendine konu edinmi grlr; insan
lar ve eyalar izimide ayrntl bir gerekidir. Cemal
Nadir izgiciliini, evre inceleyicilii ile birlikte gtr
mtr. Cemal Nadir, mizahn Doulu karakterini de iz
gilerinde yanstmasn biliyordu. Ve btn bu getirdii
yeniliklerle, lmsz tipler yaratmtr karikatrde.
Bata " Amcabey"i kim unutabilir?
I
d e n - dem okrasiyi savunan izgileriyle sava yllarn ge
irerek 1946 ylm a varr. Bir yl sonra da Cem al N adir
lr. Sava sonrasnda, Trkiye, ok partili dem okratik
yaam a hazrlanm aktadr. II. Dnya Sava'n m byk sar
snts kadar, sava sonrasnn yaygnlaan dem okratik
grleri de m izah ve karikatrm zn serpilm esinde
balca etkenlerden olur. ok partili yaam a gei ve - g
rece de o ls a - genileyen zgrlkler, karikatrclere yeni
olanaklar salam aktadr.
D em okrasi bayra, yeni karikatrclerin ellerindedir
artk.
ok partililii douu ve D em okrat Parti iktidar
ok partili ortam da, sosyal konular rahatlkla yazlp
izilm ektedir. Sosyalist partiler kurulm u; sosyalist gaze
te ve dergiler yaym lanm aktadr. G erek gazetesinde Esat
Adil, Sabahattin Ali; T a n d a SertelTer yazm aktadr. Gerek
kapannca, yeni bir dergi, M arko Paa yayn alanna kar.
M izah dnyam zda uzun sre adndan sz ettirecek bir
d ergidir bu.
Btn sahte deerlere vuran dergi, ktye kullanm ala
r, karaborsaclar, harp zenginlerini konu edinen m izah
n srdrr.
H alk katlarnda ok tutulm aktadr; yle ki, tiraj gitgide
ykselir ve 60 bini bulur. Zam ann tek parti iktidar ile a
tt kadar, Ulusal ef politikasn savunan Akbaba dergisi
ile de atm akta ve iktidar tarafndan kapatldka M alum
Paa, M erhum Paa, A li Baba gibi yeni adlarla yaynn sr
drm ektedir. Bir keresinde teksir ile baslan dergiye "G tenberg m atbaasnda baslm tr" ibaresi konur. Zamann
iktidarnn M arko Paa'y lanetlem ek am acyla dzenledii
Ankara m itinginde, halk, iktidar gazetesini yakar.
R fat lgaz'n da girdii Marko Paa'da, kyden gelen
bir karikatrcnn gl karikatrler izdiini gryo
ruz: Bu sanat M im U ykusuz'dur. Uykusuz'un izgile
rinde, -T rk karikatrnde bir yenilik olarak- ilk kez "s
nf elik ilerin in sergilenmeye baland grlr.
550
554
D A H A O K BLG
Semih Balcolu - Ferit ngren, "56 Yln Trk Mizah ve Ka
rikatr", stanbul, 1973.
Cumhuriyet Gazetesi 50. Yl Eki, "50 Yln Karikatr."
Ferruh Doan, "Cum huriyet Dneminde Karikatr", Milli
yet Sanat Dergisi, say 52.
Tan Oral, "Trk Karikatrnn Yz Yllk Tarihine Ksa Bir
Bak", Yansma, say 33, 34, 35.
Turhan Seluk, Sz izginin, stanbul, 1979.
6.
1950 ile balayan dnemde, karikatr, gelimesinde ne gi
bi zellikler gsterir? Bu dnemde ortaya kan belli bal kari
katrclerden kimleri tanyorsunuz? Yine bu dnemde, nl
mizah ve karikatr dergilerinden hangilerini biliyorsunuz? Ei
limleri neler olmutur bunlarn?
7.1960'tan bu yana, Trk karikatrnde ne gibi gelimeler
gryoruz?
8. Turhan Seluk'un karikatr anlay nedir? nl izgi-romanmn ba kahraman "Abdlcanbaz"m nitelikleri nelerdir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
9. Gen kuak Trk karikatristleri arasnda kimleri tanyor
sunuz? zellikle Haslet Soyz, "Kmen"de, izgileriyle nasl
bir eletiriyi gelitirmektedir?
10. Yz yl aan tarihi iinde, Trk karikatrnn savundu
u balca deerler neler olmutur?
558
BOLUM X
MMARLIK, RESM VE HEYKEL
M im arlk, grsel sanatlarm z arasnda en eski ve kk
l olanlardan biri. D nya sanat tarihim izdeki yerim izi
zenginletiren de en bata o. R esim ve heykel ise - n ce
dinsel olm ak z e re - eitli nedenlerden dolay 19. yzyl
da giriyor lkem ize. Ve B at'd an geldii iin de, uzun s
re onun etkisinde kalyor. G rsel sanatlarm z iinde - b e l
k i- en ok ulusal olan m im arlk da, 19. yzylda Bat'dan
gelen etkiler altnda kalacaktr. A m a bir an gelecek, "u lu
sal" araylar balayacaktr bu alanda.
R esim ve heykelde de yle.
Bugn de, her nn eitli sorunlar arasnda biri, i
te o "u lu sa l" olan bulm ak...
M M A R LIK
T rkiye'd e m im arlk, slam -Trk m im arl, 19. y zy
la gelinceye dek, ilkin O sm anl ncesi bir aam adan ge
er. O sm anl devletinin kurulm asndan stanbul'un fethi
ne dein, nem li bir gelim e iine giren m im arlk, Fetih'ten sonra klasik an yaratacaktr. Am a, yalnz m i
m arlkta deil, hem en her alanda klasik yetkinlie vara
caktr O sm anl sanat.
19. yzylda bir deim e grlr m im arlkta: Bat, etki
sini gsterm eye balam tr. Bu etkiye kar "tep kiler"in yer
ald yeni bir gelim e iine girer m im arlk. O etki ve tepki
ler -b a k a sorunlarla b erab er- bugn de srm ektedir.
Klasik O sm anl m im arl
Bat A nadolu 'da ar ar oluan T rk toplum yaps
nn m im arlk alanndaki istekleri, O sm anllarda da, teki
559
561
562
563
OKUM A
G E M N A N IT LA R I K A R ISIN D A
T U TU M U M U Z NE O LM A LI?
B oaz yallar stne yazdmz bir yazy eletiren iki okur
m ektubu aldm. oktan beri d einm ek istediim bir konuya
568
SO RU LA R
1. Klasik Osmanl mimarl, ne zaman doar? Nelerden
kaynaklanr ve nasl bir dzeye varr? Klasik Osmanl m im arl
nn dou ve gelimesinde stanbul'un nemi nedir?
2. Osmanl m imarlnda "B atllam a" sreci, ne zam an b a
lar ve ne zaman tam amlanr? Bu srecin mimarlk rnlerinin
temel nitelii nedir? Ve ne gibi tepkiler uyandrr?
570
RESM VE HEYKEL
Resim
O sm anl kltrnde resim sanat vardr ve nem li bir
yer tutar. Bata, Batllarn "m in y at r" dedikleri eserleri
gryoruz. Sonra, eitli "fig ratif" resim ler: Y alboya
padiah ve ehzade portreleri, resim li falc kitaplar, tabasm as halk resim leri... Bu sonuncular, 19. yzyln ba
larnda bile, duyuta, gr ve teknikte gem i yzyllarn
slubunu srdrm ekten kurtulam azlar. M inyatr ise, 18.
yzyl sonlarna doru, Levni ve A bdullah Buhari ile son
szn syler.
19. yzylda, resim sanatm z yeni bir yn alr: Dou
resm inden Batl resm e dneriz. Am a kolay olm az bu.
Hayli beklem ek gerekir. A ncak, 19. yzyln hem en he
men ortalarndadr ki, Bat estetiine ve onun eitli tek
niklerine ynelen yeni Trk resim sanat doar ve eitli
aam alardan geerek bugne gelir.
a) ada Trk resminin douu ve geliim i
Bat gr ve teknii ile eser veren ilk ressam larm z,
asker ocandan yetim edirler: eker A hm et Paa, Halil
Paa, H seyin Zeki Paa, M iralay Ali Rza Bey, Sley
m an Seyit Bey.
ounun eserleri, A vrupa'd aki rneklerin hayli snk
yanklardr.
571
573
576
577
578
580
SO RU LA R
1. Osmanl kltrnde resmin zellii ve yeri nedir?
2. Batl resim, bizde, ne zaman ve nasl balar? lk temsilci
ler kimlerdir? Ressam O sm an Hamdi Bey'in Trk resmine asl
hizmeti nedir?
3. ada Trk resminde, 1914 dnemi ressamlarndan kim
leri tanyorsunuz? Bunlarn resim anlay ve Trk resmine kat
klar neler olm utur?
4. "M stakil Ressam ve Heykeltralar Birlii", "D G rubu",
"Yeniler G ru b u " hangi anlaylar temsil ederler? Bu gruplara
giren ressamlardan kimleri tanyorsunuz?
5. Bugn yaayan eskilerin yan sra, orta ve gen kuak res
sam larndan kimleri tanyorsunuz? Balaban kim dir ve resim an
lay nedir? (Okuma parasn okuyunuz.)
6. Trk resmine bugn egem en olan grler nelerdir? Sizce,
hangi gr daha yerindedir?
581
582
KAYNAKA*
1. G enel kaynaklar
A. Kadir, D nya H alk ve D em okrasi iirleri, 3 cilt, stan
bul, 1973-1980.
A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, stanbul, 1944.
Richard Alcock, Ksa D nya Edebiyat Tarihi (ev. . Ta
m er), stanbul, 1961.
Necip Alsan, am z 20. Yzyl, stanbul, 1969.
Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul, 1973.
M ax Beer, Sosyalizm in ve Sosyal M cadelelerin Tarihi
(ev. G. stn), stanbul, 1965.
J. D. Bernal, M ateryalist Bilim ler Tarihi (ev. Em re M arlal), 2 cilt, stanbul, 1976.
J. Bronow ski, nsann Ycelii (ev. F. O folu), stanbul,
1975.
John B. Bury, D nce zgrlnn Tarihi (ev. Durul
Bartu), stanbul, 1978.
Henri Denis, Ekonom ik D oktrinler Tarihi (ev. Atilla To
katl), 2 cilt, stanbul, 1973-74.
Emin Trk Eliin, Tarih Boyunca leri-Geri Kavgas, stanbul,
1967.
E. H. G om brich, Sanatn yks (ev. Bedrettin C
m ert), stanbul, 1980.
M acit G kberk, Felsefe Tarihi, 4. Bas, stanbul, 1980.
Z ahir G vem li, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
O rhan H anerliolu, D nce Tarihi, stanbul, 1970.
Selahattin Hilav, Felsefe Elkitab, 2. Bas, stanbul, 1975.
C laude Julien, D em okrasilerin intihar (ev. M ehm et A.
K ayabal), stanbul, 1974.
G lten K azgan, ktisadi D nce veya Politik ktisadn Ev
rimi, 2. Bas, stanbul, 1980.
Berna M oran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, 3. Bas,
stanbul, 1978.
Burada verdiim iz kaynaklar yalnz Trke olup, akla ilk gelen eserleri
kapsam aktadr (yazarn notu).
583
585
EKLER
SAVUNMA
stanbul D evlet G venlik M ahkem esi
Bakanlna,
Dosya no. 9 7 5 /4 4
Sayn Bakan, Sayn yeler,
18 A ralk 1975 tarihinden balayarak, bu salonda, ok
nem li bir davaya bakld. " o k nem li" dedim : G erek
ten, daha im diden, bu dava Trk kltr tarihinin mal ol
m utur. lerde, lkem izin kltr tarihini yazacak olanlar,
bu davadan da bahsedeceklerdir, am a m utlaka bahsede
ceklerdir. im di, sizlerin kararnza iktiran etm eden nce,
deerli avukat arkadalarm n savunm a sadedinde syle
diklerine benim ilave edeceim pek bir ey kalm am gibi
dir; yine de - o k genel planda da o ls a - nem li bulduum
bir iki noktaya deinm ek isterim .
Biliyorsunuz, "sosyal bir snfn dier sosyal snflar
zerinde tahakkm n tesis etm eye m atuf propaganda"
yapm akla itham ediliyorum . Sayn Savc, bu itham a ge
reke olarak, U ygarlk Tarihi adl kitabm , tarafsz bir ilim
adam gz ile deil M arksist grle yazdm , Marksizm -Leninizm i vdm , ona kar olan grleri kt
lediim i, kltrn her dalnn kom nizm propagandas
vapm as gerektiini telkin ettiim i, bilim sel tarafszla
uym adm iin de "lised en kopup gelen rencileri tek
ynl artlandrdm " ileri srm ektedir.
Btn bu iddia ve gerekeler, bata birtakm kavram
kargaasndan doan son derece yanl gr ve deerlen
dirm elerin sonucudur. Bu kavram kargaas, nce "b ilim
de objektiflik" konusunda grlm ektedir. A klam alar
ma da bu noktadan balayaym .
589
594
MAHKEME KARARI
T. C
STA N BU L
5. AIR CEZA M A H K EM E S
Esas No.
K arar No.
C.Sav. Esas No
Bakan
ye
ye
C. Sav. Yrd.
Ktip
D avac
Sank
Su
Su Tarihi
1 9 7 7 /2 9 4
1 9 7 8 /6 2
1976/10008
K A RA R
: Naci Tanverdi 10316
: Lam ia O nat 6784
: A. N uran Tosun 15268
: M ustafa A kdum an 11569
: Zerrin zseren
: K. H.
: Server Bedii Tanilli, Servet olu, 1931
doum lu, Erenky, em seddin
G naltay Cad. A far Sok. No: 5,
Daire: 6'da oturur.
: TCK. 1 4 1 /6 , 1 4 2 /1 , 5, 6. m addelerine
m uhalefet.
: 14.4.1975
"H u m an ity " adl ders kitab rnek alnarak yalnz Siyasal
Bilgiler Y ksek O ku lu'nda okutulduu, sann bu dersi
okutm aya balad anda aleyhine ihbarlar yaplm as ze
rine, ktisadi ve Ticari lim ler A kad em isi'nd en kiilik
bir heyet, sann U ygarlk Tarihi adl eserinde su unsuru
grlm ediini bildirm i ise de, bu tetkikat birinci blm
ve ilk baskya m nhasr olup, bilahare tm eseri Prof. N u
rullah K unter incelediinde bu eserde kom nizm propa
gandas olduunu saptad;
K itapta m arksizm uzun uzun anlatlm akta, onun "tm
doa ve insanla ilgili sorunun karln veren eksiksiz
bir dnya gr " olduunu syleyerek vm ekte, "m arksist grn dier grlerden daha doyurucu oldu u "
belirtilm ekte, bilahare im tihanlarda da soru olarak "bu
grlerden, hangisi doyu ru cu dur" denm ek suretiyle
renci tek ynl bir cevaba zorlanm akta;
"T rk halk ekonom ik ve siyasal bam szln yitirm e
pahasna A vrupal olm ay kabullenecek kadar onursuz
deild ir..." gibi cm lelerle Batllam ay yerm ekte ve sos
yalist gr benim sem eyen her m esseseye kar bu y ol
da propaganda yapm aktadr.
K itapta "oalan, glenen proletaryann nasl olsa bir
gn burjuvaziyi devirecei, bunun kendiliinden olm ayp
zora bavurm akla, yani ihtilalle" olaca, ancak burjuva
snf anlay gsterir, insanlarn "iy ili i" adna gelim eyi
engellem ezse parlam ento yolu ile de iktidar deiim inin
olabilecei... gibi m arksist grleri ileri srd;
Tarafsz grleri de anlatm as grevi olduu halde
bunu yapm ad;
Sann, sosyal dem okrasi anlayna da kar km akla
ve sosyal dem okrasi anlaynda olanlar revizyonist ola
rak nitelem ekte olduu;
R eform cularn M arx'tan yana grnp m arksist gr
"sap trd k lar", m arksl "b ozd u k lar" grn em
poze etm eye alt;
Sank, m arksizm derken Leninist m arksizm i yani ko
m nizm i kast ettiini de belirtm ekte, sosyalist partileri re
form cu yani m arksl bozucu partiler olarak yerm ekte
ve sosyal devletin iktisadi alana m dahalesiyle kapitalist
sistem in ayakta durduunu sylem ekte;
596
U ye
Lam ia O nat
ye
A. Nuran l oun
599
Alkm Yaynlar'nda
SER V ER TA N LL'N N KTA PLA RI
U ygarlk Tarihi
Yaratc Akln Sentezi (Felsefeye Giri)
nsanl Nasl Bir G elecek Bekliyor?
Deiim in D iyalektii ve Devrim (M arksizm stne
Yeni D nceler)
T rkiye'd e A ydnlanm a Hareketi
slam am za Yant Verebilir mi?
Nasl Bir D em okrasi stiyoruz?
Nasl Bir Eitim stiyoruz?
Ne O lursa O lsun Savayorlar (Kadn Sorununun
N eresindeyiz?)
k