You are on page 1of 1114

UNIVERSIDAD COMPLUTENSE DE MADRID

FACULTAD DE FILOLOGIA
Departamento de Filologia Latina

EL "SPECULUM UITE HUMANE" (1468) DE RODRIGO


SNCHEZ ARVALO
INTRODUCCIN, EDICIN CRTICA Y TRADUCCIN
MEMORIA PARA OPTAR AL GRADO DE DOCTOR
PRESENTADA POR

Jos Manuel Ruiz Vila


Bajo la direccin del doctor
Dr. D. Antonio Lpez Fonseca
Madrid, 2008
ISBN: 978-84-692-5066-2

JosManuelRuizVila

ElSpeculumuitehumane(1468)
deRodrigoSnchezdeArvalo.
Introduccin,edicincrticaytraduccin

TesisDoctoraldirigidapor:
Dr.D.AntonioLpezFonseca

DepartamentodeFilologaLatina
FacultaddeFilologa
UniversidadComplutensedeMadrid
2008

Meisparentibussacrumquiomniamihiexcordededistis

NDICEGENERAL

PRLOGO

INTRODUCCIN

1.CaracterizacingeneraldelHumanismoenItaliayEspaa

1.1. LosorgenesdelHumanismoenItalia
1.2. Cmoreconoceraunhumanista
1.3. ElcasodeEspaa
2.RodrigoSnchezdeArvalo
2.1. Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica
2.2. FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad
2.3. Catlogogeneraldeobras
3.ElSpeculumuitehumane
3.1.Descripcin,finalidadycontenido

11
27
35

45
59
65

69

3.1.1.Libroprimeroodelestadotemporal

80

A) Delprincipado
1. Elprncipeyelconceptoderepblica
2. Lanoblezaylavidadecorte
3. Elejrcitoyeltrabajoconlasarmas
4. Lavidaconyugal
B) Delconsulado
1. Lajudicaturayelgobiernodelaciudad
2. Abogadosynotarios
C) Delpueblo
1. Oficiosmanuales
2. Artesliberales
3.1.2.Librosegundoodelestadoespiritual

83
83
90
93
94
95
95
96
98
99
105
111

A) Delestadoeclesistico
1. LaSantaSede:elpontficeyloscardenales
2. LosministrosdelaIglesia
B) Delestadomonstico

112
112
121
122

3.2.SnchezdeArvalo,precursordeLutero?

127

3.3.Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum

139

3.4.Fuentes

153

3.5.Tradicinmanuscrita
3.5.1.Conspectuscodicum
A) ElmanuscritoR
B) Otrosmanuscritoseuropeos

168
173

C) Manuscritosespaoles
D) Manuscritosperdidos
3.5.2.Edicionesimpresas:RomayAugsburgo
A)SweynheymyPannartz:prototipgrafosromanos
B)Conspectuseditionum

177
178

179
181

3.5.3.Propuestadestemmacodicum
A)ElmanuscritoR
B)Laeditioprincepsysufamilia
C)Lasegundaedicinysufamilia
3.5.4.Stemmacodicum
BIBLIOGRAFA
EDICINDELSPECVLVMVITEHVMANE
1.Criteriosdeedicin
2.Indexcodicum
3.Indexeditionum
4.Indextranslationum
5.Indexsiglorumadapparatumlegendum

182
196
222
234
235

245
246
246
247
247

TEXTOYTRADUCCINDELSPECVLVMVITEHVMANE

Prologus
Prlogo
Prefatio
Prefacio
TabulacapitulorumlibriI
ndicedeloscaptulosdellibroI
TabulacapitulorumlibriII
ndicedeloscaptulosdellibroII
LiberI
LibroII
LiberII
LibroII
Repertoriumperalphabetum
ndicealfabtico

250
251
260
261
270
271
284
285
294
295
698
699
1046
1047

NDICES
1.Indexabbreuiaturarum
2.Indexfontiumperauctores
3.Indexfontiumpercapitula
4.ndicedeautorescitadosenlaIntroduccin

1062
1070
1091
1112

PRLOGO

Haceexactamenteahoraquinientoscuarentaaosvealaluzprocedentede
la tipografa de los alemanes Konrad Sweynheym, que haba trabajado con
Gutenberg,yArnoldPannartz,recininstaladosenRoma,elSpeculumuitehumane,
la obra ms importante de Rodrigo Snchez de Arvalo, obispo de Palencia,
referendario y fiel alcaide del castillo de SantAngelo al servicio de su Santidad
Pablo II. Ms de quince ediciones slo en el Quattrocento nos dan idea de la
popularidadquealcanzelescrito,enespecialenEuropacentralyseptentrional,
donde,quizspormotivosnobuscadosporsuautor,sedifundicongranrapidez.
Sinembargo,lapatrianataldedonRodrigonohabavistonunca,hastaahora,una
edicin del texto latino, conformndose con una traduccin castellana annima
(Zaragoza1491)publicadaveinteaosdespusdeloriginal,cuyafidelidadaltexto
latinoesciertamentelimitada.Estatraduccinfuelaltimadecuantassehicieron:
dosalalemn(1475y1488)ydosalfrancs(1477y1482).Lospocosestudiosos
que hasta ahora se haban acercado a esta magna obra se haban visto obligados
entoncesacitarporlaversinespaolaoporla editioprincepsdeRoma,demuy
buenafactura,peroconloserroreshabitualesdelasprimerasedicionesimpresas,
a pesar de estar hecha en vida del propio Arvalo, el primer autor de la Historia
queviopublicadasporlaimprentadosobraspropias.
Los tiempos cambian, los gustos evolucionan y la que haba sido una de las
obras ms difundidas a finales del siglo XV cay paulatinamente en un
incomprensible olvido hasta hacer realidad las palabras de Mario Penna
(1959:LXX):Lamsimportanteymsinteresantedetodas,el Speculumhonestae
uitae ya considerada como tal en su poca, sigue y seguir sepultada en raras
ediciones de los siglos XV y XVI, a causa del desinters y de la desconfianza
bastanteinjustificadasconquesolemosconsiderartodoellatnquenohayasalido
de la pluma de escritores antiguos o de pocos y celebrados humanistas. Aade
tambin que El Speculum y la Historia hispnica, productos de su postrera
madurez, se leen con agrado y mereceran encontrar tambin a algunos lectores
ms,porqueconstituyenundocumentomuyinteresantedecmovealascosasdel
mundo este hombre de mucha cuenta en las Cortes de dos reyes de Castilla y de
cuatropapas(1959:LXXXIX).
AsloentenditambinelProf.TomsGonzlezRolncuandoenuncursode
doctorado sobre crtica textual nos dio a conocer la obra y la persona de don
RodrigoSnchezdeArvalo.Esetrabajodedoctoradoterminconvirtindoseen
unaMemoriadeLicenciaturaenlaquehacamosunprimeracercamientoaltexto
latinodelSpeculum,atravsdesusedicionesimpresas,yasusincontablesfuentes.
Sepresentaahoralaprimeraedicincrticadel Speculum, basadaentodos
los testimonios manuscritos conocidos doce, ms las dos primeras ediciones,
acompaada de la primera traduccin moderna que se realiza desde aquella de
1491.Asmismosecompletalaedicinconunaparatodefuentesquesuperalas
milreferenciasyunosndicesdetalladosdetodasesascitas.

Prlogo

La introduccin previa al texto latino contiene, en el primer apartado, una


brevebiografadeArvalosegnlosdatosquelmismoinsertenelSpeculumas
como unas reflexiones sobre su servicio al papa y las implicaciones que de ah
pudieron surgir; a continuacin, el estudio de la obra en s misma, donde
analizamossuestructuraycontenido,sulenguayestilo,elusodelasfuentesy,por
supuesto, la tradicin manuscrita, seccin en la que destacar la descripcin del
manuscrito de Roma, borrador de la obra previo a la editio princeps tal y como
intentamosdemostrarconelestablecimientodeunstemmacodicum.
Creemos tambin que esta singular obra merece muchos ms lectores y no
tanto,comosehacredomuchotiempo,porserunespejodesusociedadcomo
por haber dado a conocer con espritu crtico y agudeza sin par, no exenta de
ciertostoquesirnicos,lasmiseriasdelmundo,masnoconintencindecrticay
stirafciles,sinoconlasanapretensindemejorarloydehacerlounlugarms
habitable para todos. La visin de Arvalo estaba adelantada a su poca y, en
efecto, finalmente la Historia terminara por darle la razn: denunci a tiempo
ciertos comportamientos poco adecuados de la Iglesia pero nadie le escuch y la
cristiandadacabdivididaporunaReformaalaque,sinpretenderlo,pudohaber
contribuido.
Obra peculiar, sin duda, escrita en los aos en que sirvi como alcaide de
SantAngelo,laprisindelpapa,sometidoltambinaunencierroobligadoporsu
cargo, que se prolong desde 1464 hasta 1470, ao de su muerte. Separado del
mundo, este hombre de inmensa humanidad dedic su tiempo a la lectura, la
escriturayahacermslivianalaestanciadecuantoserancondenadosenlamole
adriana, sin perder por ello un pice de severidad ni de fidelidad al santo padre.
Quizslaaoranzadesuintensavidapasadaentrecortesdereyes,emperadores,
viajescontinuos,embajadas,legacionesydiferentescargosleincitaescribiruna
obra que incluyera todos los estados de la vida humana, con sus alabanzas pero
tambin con sus mltiples desdichas. Todo aquel que partiera de cero deba
conocer qu es lo que le esperaba en cualquier mbito de la vida, deba tener
presentequetodoslosestadosestncolmadosporigualdemiserias,desuerteque
slolequedaalhombreunacosasegura,lafeylaentregaaDios.
Es precisamente este aspecto, no desarrollado hasta ahora, el que hemos
querido destacar: Arvalo, hombre curtido en mil batallas, conocedor de
prcticamente todos los mbitos de su sociedad, concluye sus das como padre
bondadoso aconsejando a los dems pero, sobre todo, aportando consuelo a
quienes descubran, como l, que toda nuestra vida est sometida a la miseria
humana. El Speculum no sera entonces el primer manual de orientacin
profesional,comolohancalificadoalgunos,sinounverdaderoremedioyconsuelo
para arrostrar los males de este mundo siempre bajo la gracia de la salvacin
conferidaalosmortalespormediodelaredencindeCristo.
Podrparecer,sinduda,queestosplanteamientosdel Speculumresuenana
EdadMediaperotampocosermenosciertoquedonRodrigoharalgunosguios
alasnuevascorrientesdelHumanismorenacentistaintercalandotodaunaseriede

Prlogo

motivosquelehacenserunhombreplenamenteintegradoensupoca,unapoca
fascinante, autntica creadora de la modernidad y de nuestra forma de ver el
mundo,tantoelnuestrocomoelpasado.

Nopuedoterminarestebreveprlogosindarlasgraciasacuantosmehan
ayudado en esta tarea. En primer lugar a mi director de Tesis, el Prof. Antonio
Lpez Fonseca, que me honra con su amistad desde que asist a sus clases de
Sintaxis Latina all por el ao 1997 y con el que espero seguir compartiendo
muchos buenos momentos. Adems de haber llevado a buen puerto esta nave, le
debo muchas cosas y no encuentro palabras suficientes para expresarle mi
agradecimiento por todo. Al Prof. Toms Gonzlez Roln por haberme dado a
conocerlafiguraylaobradeRodrigoSnchezdeArvalo,sin cuyafinaintuicin
para encontrar textos tan interesantes como el Speculum esta Tesis no habra
tenidolugar;alProf.JosJoaqunCaerolsquemefacilitel accesoalasbasesde
datosdeDictator,elservidordelDepartamentodeFilologaLatina.
A mis padres por haber sido siempre mi apoyo ms firme, por su entrega,
confianzayrespaldoencuantosproyectosllevoacabo;enciertomodoestaTesis
tambinesunpocosuyapueshansidotestigosprivilegiadosdesugestacin.Amis
amigos Luis Parra por su gran ayuda e infinita paciencia; a Elena di Pinto por su
maravillosa insistencia para que comenzara la Tesis; a Pedro Hernndez por
animarme de manera incansable. Gracias a todos por entender que me dedicara
msenestetiempoadonRodrigoqueavosotros.
Tambin quiero dar las gracias a Bonifacio Bartolom del Archivo de la
Catedral de Segovia por su amabilidad y solicitud; a Julie Dietman de la Hill
Monastic&ManuscriptLibrarydeMinnesota;alPadreI.Franck del Convento de
los Dominicos de Viena; a los responsables de la Seccin de Manuscritos de la
BibliotecaAngelicadeRoma,NacionaldeAustria,NacionaldeSuecia,Universitaria
deInnsbruck,UniversitariadeWrocaw(Polonia)ydelaAcademiadelasCiencias
deGdansk(Polonia)porproporcionarmeunasextraordinariasreproduccionesde
los manuscritos del Speculum. Debe constar as mismo que la maquetacin de la
edicin crtica se ha hecho con el programa Classical Text Editor, obra de Stefan
Hagel.
Ynopuedoolvidarmedequienmshorashapasadoconmigoenestosaos,
miqueridaKatja.

INTRODUCCIN

1. CARACTERIZACINGENERALDELHUMANISMOENITALIAYESPAA

1.1. LosorgenesdelHumanismoenItalia

Se ha considerado tradicionalmente que la figura de Snchez de Arvalo se


encuentra a caballo entre dos tiempos, una Edad Media agonizante, en mayor o
menor medida segn el punto geogrfico de Europa que tomemos en
consideracin, y un movimiento incipiente que, varios siglos ms tarde, ser
conocidocomoHumanismo.
Pero Arvalo tambin est entre dos tierras: Espaa e Italia. Es obispo de
variassedesespaolas,perosuresidenciamshabitual,almenosensusltimos
aos,serRoma.Estadualidadgeogrficacomplicaanmscualquierintentopor
comprenderlaextenssimaobradelpreladocastellano;dichobrevemente:escribe
enItalia,perosumenteestenCastilla.
No acaban aqu las dificultades que hay que salvar: Rodrigo Snchez de
Arvalo cuenta con una leyenda negra particular. Las pocas referencias que se
encuentran de l en los manuales de literatura, o en ciertas monografas y
artculos, no dejan lugar para la duda: ha sido un autor maltratado por la crtica
moderna.Veamosalgunosdeesosjuicioscrticos,extradosmuchasvecesdeuna
simple afirmacin de Arvalo sacada de su contexto original o producto de una
falta de visin de conjunto de su vida y obra. Especialmente llamativo es, en ese
sentido,elSpeculumuitehumane,dondecualquierlectorsercapazdeencontrar
una afirmacin y su contraria, hecho, por otra parte, nada infrecuente en toda la
literaturahumanstica(Kristeller1996:205).
J.Pujol(1921:494),ensutrabajosobreloscronistasdeEnriqueIV,lededica
lassiguientespalabras:

El autor que nos ocupa, pese a la fama de que goz entre sus coetneos, era
uno de esos seres que bajo la capa de sabio encubren un perfecto vividor y de los
cualesnuncahanfaltado,nifaltanhoy,curiossimosejemplares;porque,enefecto,
tenamsdecortesanoquedesabio;eramsperitoenlisonjearalospoderososque
enescribirhistoria;msentendidoenhalagarlasdebilidades dequienespudieran
dispensarlealtaproteccinqueentratardecorregirlas,ymsdiestroenacumular
sinecuraseclesisticasquecelosoendirigirlaconcienciadelosfieles.Supresuncin
lellevconfrecuenciaabuscarensusobrasnomsqueunpretextoparahablarde
supersona:enelSpeculumvitaenoscuentasuniez,sumocedadysusestudiosen
Salamanca,cualsisetratasedeuncasoprodigioso.

Juicioduro,qududacabe,alquenosepuedecalificarmsquedeexagerado
eimpreciso.SnchezdeArvalofueunerudito,alestilomedievalsegnalgunos,
peroalfinyalcabounhombredeinmenssimacultura.Encuantoalaacusacin
de lisonjero y halagador de quien ms le poda ayudar, entendemos que forma
partedelentramadosocialdelsigloXV,tantoenEspaacomoenItalia,dondelos

11

Introduccin

propios humanistas trabajan casi siempre al servicio de los poderosos como


embajadores,secretariosonotariosy,enmsdeunocasin,recibenprebendasde
los grandes prncipes del Renacimiento que, a su vez, se servan del provecho
resultantedeteneruneruditoentresucorte.Laltimaafirmacinparecedelleno
equivocada. El hecho de hablar de s mismo, de su niez, de sus problemas
familiares, de sus estudios, de sus inquietudes a la hora de elegir unos estudios
universitarios, de las disputas con su madre y sus familiares, es una clarsima
muestra del nuevo estilo de hacer literatura que promueve el movimiento
humanista, nunca una vana presuncin de sus logros particulares, como afirma
Kristeller(1993:49):Otrorasgocaracterstico[delHumanismo]eslatendenciaa
expresar, y a considerar digna de expresin, la singularidad concreta de los
sentimientos,lasemociones,lasexpresionesylascircunstanciaspropias.
PeromsalldeestashirientespalabrascontraArvaloquepocotienenque
verconlaliteratura,encontramosotrosdursimosjuicioscontrasupensamientoy
suformadeentenderelmundoquelerodeaba.
M. Mndez Bejarano en su Historia de la filosofa espaola hasta el siglo XX
(1927:136) dice de nuestro autor que no excede de la categora de moralista,
pero es que de su maestro Alfonso de Cartagena, al que nadie duda en calificar
como introductor del Humanismo italiano en Espaa, apenas comenta, en tono
despectivo,quenotuvomsroceconlafilosofaqueunastraduccionesdeSneca
ydeCicern(1927:136).
F.Rico,ensuNebrijafrentealosbrbaros(1978),presentaaArvalocomo
un enemigo declarado de los studia humanitatis, basndose slo en el texto del
Speculumdondesedicequelosquesiguenestosestudiosseestndedicandoms
bien a estudios de vanidad: Quo fit ut uerissimum sit eos studia sequi humanitatis
quinpotiusuanitatis1.Ricoescribeas:UnSnchezdeArvalotenapocasdudas:
el creciente aprecio por los studia humanitatis (o potius uanitatis), daaba a las
materias respetables como la exgesis bblica, la filosofa (moral y natural), el
derecho. En suma, destrua la razn de ser de la Universidad de Salamanca
(1978:3334). La referencia de Arvalo a estos estudios como vanidades es
suculenta y le sita en las antpodas de lo que la crtica moderna considera un
humanista, pero cabe recordar que el Speculum ha sido calificado
tradicionalmente,inclusoporsusdetractores2,comounaobradefilosofamoral,
disciplinaquesformabapartedelosstudiahumanitatis.
K.Kohut,enunartculotituladoSnchezdeArvalo(14041470)frenteal
humanismo italiano (1980) hace especial hincapi en el antihumanismo de
Arvalo frente a los aspectos humansticos que otros estudiosos han querido ver
ensucorrespondenciaconlosescritoresencarceladosenSantAngelo3; presenta,
entre otras pruebas (pues cita tambin el mismo texto del que se haba servido
Rico para su crtica), el concepto tan negativo que Arvalo expresa sobre la
1SANCT.AREV.spec.1,36,179181.
2Cf.Pujol(1921:491).

3Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:3335).

LosorgenesdelHumanismoenItalia 12

Introduccin

retrica(incluidaenlos studiahumanitatis)enelSpeculum,pero,comolmismo
reconoce4, nada se escapa a la crtica del Speculum, de modo que esas palabras
deben ser entendidas dentro del contexto no slo de la obra en s misma, sino
tambindelaperipeciavitaldeArvaloydelambientecurialenelquesemueve.
Enunacomunicacinledadosaosmstarde,suopininsobreArvalosehaba
mitigadoligeramenteaunquesindemasiadasconcesiones;aseguraquelapostura
dedonRodrigohaciaelHumanismonoesmsqueunameraprolongacindelas
actitudes medievales de Cartagena si bien envuelta en una cortesana discreta
hacialoshumanistasitalianos(1982:642).
L. Gil, en su Panorama social del humanismo espaol (1981), no parece
tampoco tener muy buen concepto del prelado castellano, pues, de toda su
extenssimaobra,ademsdecitarlaspalabrasdeF.Ricoquehemosmencionado
ms arriba, slo hace referencia (1981:563) a su desprecio hacia las artes
mechanicae (reliquia de la mentalidad heroica medieval), hecho ste que era
tambincompartidopormuchosdesuscontemporneoshumanistas,comoafirma
elpropioautor:PodemossiquieraimaginarnosaunNebrijazascandileandocon
unmandilartesanalporlaoficinatipogrfica?(1981:562).

ConestepanoramanoesextraoquelafiguradedonRodrigohayapasado,
en cierta medida, desapercibida en los manuales de literatura o casi de puntillas
por las investigaciones de los estudiosos actuales. Tambin es cierto que en la
actualidad se est intentando rescatar del olvido y comenzando a valorar en su
justamedidagranpartedesuobra.Lamayorpartedelacrticaescasiunnimeen
ver a Arvalo como un epgono del Medievo, un hombre fuera de tiempo y de
lugar, pues cuando publica en Roma su mejor obra, el Speculum (1468), dos
grandes del humanismo como Bruni y Bracciolini ya han muerto, el primero en
1444,elsegundoen1459.
Sin embargo, y dejando al margen las tres grandes monografas5 sobre don
Rodrigo,hayvocesmsconciliadoras,comoladeA.GarcaMasegosa(1998:368),
que claman un lugar intermedio para Arvalo, una especie de eslabn entre el
Medievo y el Renacimiento: Un hombre que sala de la Edad Media e intentaba,
quizssinproponrselo,integrarseenelhumanismorenacentistaqueseresistaa
entrarenEspaacuandoyaestabavigenteenItalia.
L. Velzquez, en el estudio introductorio a la edicin del Breuis tractatus de
arte, disciplina et modo alendi et erudiendi filios, pueros et iuuenes (1999), sigue
estemismoenfoquequesitaelpensamientoylaobradeArvaloprximoalas
corrientesdelHumanismo,aunquequizsmsporimperativodel entornoquele
rodeaba que por voluntad propia, mantenindole, por tanto, todava anclado al
pensamientomedieval;diceas:SnchezdeArvaloesunhombredeformaciny
mentalidad medieval que por sus contactos europeos, y especialmente italianos,
4Kohut(1980:433):Enefecto,tenemosqueconsiderarqueSnchezdeArvaloestcriticandoen

estaobraatodoslosestadosyciencias;lacondenacindelaretricanoest,portanto,aislada.

5Toni(1935),Trame(1958)yLaboa(1973).

LosorgenesdelHumanismoenItalia 13

Introduccin

conviveconlasnuevasformasdeentenderelmundoyque,nossiapesarsuyo,
refleja,aunqueseatmidamente,ensusobras(1999:5).
UnpasopordelanteseencuentranautorescomoB.LlorcayR.G.Villoslada
queserefierenaArvalo,enconcordanciaconlasbuenaspalabrasquelededican
entodomomento,nocomohumanistaconvencidoperos,almenos,comosimpa
tizantedelhumanismo(1987:346)yamigodeloshumanistas(1987:648).
Ms all an, en sintona con lo que intentaremos defender en el presente
trabajo, J. Beneyto, responsable de la primera edicin moderna de la Suma de la
poltica(1944)escribeassobrenuestropersonaje:Figuraexcepcionalentrelas
mejoresdesutiempo,donRodrigoespolticoydiplomtico,clrigoyhumanista,
hacindoseecodelaopininquedelobispopalentinohabaexpresadoMenndez
Pelayo:EntrelosespaolesdelsigloXVnadiefumsfecundonifacundoprosista
latino que el antiguo Arcediano de Trevio (...) No es un escritor de pleno
Renacimiento, pero se enlaza con l por muchos puntos. No en vano haba sido
referendario de Eneas Silvio, que le honr con su confianza y le daba a leer los
borradores de sus obras. No en vano disfrutaba de la amistad del Cardenal
Bessarion,quedictlainscripcindesusepulcro.Loshumanistasmsavanzadosy
paganizados de Roma, los de la Academia de Pomponio Leto, buscaban su
proteccinyhastasuindulgenciacuandolanecesitaron(1902:189).

NuestraintencinahoraesverenqumedidaArvalo,quevivienprimera
persona en Italia el nacimiento y desarrollo del primer Humanismo en pleno
Quattrocento,supocaptarelmensajequeelnuevomovimientoliterariopretenda
hacer extensivo a toda su sociedad con la idea de poner las bases de un nuevo
modo de entender la literatura y, por consiguiente, el mundo que le rodeaba. En
definitiva, si podemos considerar a Rodrigo Snchez de Arvalo un humanista o
quizstalvez,comopretendenalgunosdesuscrticos,unararaavissuperviviente
delMedievo.
Ahora bien, lo primero ser determinar cules fueron las bases del
humanismo,enquconsisti,quelementosdelasociedadfuecapazdemodificar,
culesfueronsusantecedentesmedievalessiesquelostuvoyenqumedida
suaparicinenlasociedadpusofinalaEdadMedia,asumododeverelpasadoy
deenfrentarsealosclsicosyasuformaliterariaporexcelencia:laescolstica.

Es ms o menos normal que un periodo histrico no reciba una


denominacinpropiahastapasadosvariosaososiglosdesdesudesaparicin.Es
el caso del Humanismo. Este trmino no apareci hasta 1808, creado por F.J.
Niethammer,parasignificarquelaeducacinsecundariaatendaantetodoalos
clsicos grecolatinos (Kristeller 1993:39); a partir de ah muchos fueron los
historiadores que aplicaron tal apelacin a la nueva corriente que en el
QuattrocentoitalianodefendaunanuevainterpretacindelosautoresdeRomay
de Grecia, gracias al redescubrimiento del griego. Tal denominacin encajaba
perfectamenteconotrotrminoquesseusenlapoca:humanitas,usadoyapor

LosorgenesdelHumanismoenItalia 14

Introduccin

Cicernenlaexpresindestudiishumanitatisaclitterarum(Arch.3)paraindicar
una serie de valores culturales que vendran en ltima instancia de la buena
educacin o cultura general; sin embargo se puede entender tambin como las
asignaturasenlasquesedebenaplicarlosniosparallegarasersereshumanos
ensentidopleno(Nauert2006:12).
Eltrminoque,juntoconstudiahumanitatis,scirculabiertamenteapartir
delsigloXV,fueeldeumanistaenitaliano,humanistaenlatn,creadoporsimilitud
concanonistaoconjurista.Parecetratarsedeunacreacindelajergaestudiantil
universitaria italiana para referirse al profesor de humanidades, es decir, de
literatura clsica y materias afines. Pero, qu enseaba el umanista? Los studia
humanitatis,autnticabasedelHumanismo,estabanintegradosporlagramtica,
laretrica,lahistoria,lapoesaylafilosofamoral,quedando excluidas materias
tanimportantesenlaEdadMediacomolalgica,lafilosofanatural,lamedicina,
lasmatemticas,laastrologa,lasleyesylateologa(Kristeller1993:40).Esdecir,
quedelaantiguadivisindelossaberesmedievalesentriuiumyquadriuium,slo
losprimeros,gramtica,retricaydialctica,estabanincluidos,dejandoalmargen
laaritmtica,lageometra,laastronomaylamsica.
Lagramticaequivalaadecirestudiodellatn;laretricahacareferenciaa
lapasinporlosdiscursos(muchosdeloshumanistasfueronembajadores)ypor
las cartas; la poesa representaba quizs una de las mayores novedades. Los
propios humanistas se hacan llamar poetas (Petrarca y Piccolomini fueron
coronados como poetae laureati en 1341 y 1442 respectivamente) hecho que
contrasta con la concepcin escolstica de la poesa, considerada en palabras de
SantoTomscomoinfimainteromnesdoctrinas6.Sugustoporlahistoriasereflej
tambinenunadesusocupacionespreferidas:cronistasybigrafosoficiales.Por
ltimo,aunquenoenltimolugar,puesesquizselmbitodelsaberdondemsse
refleja el nuevo espritu del Humanismo, se encuentra la filosofa moral, que
sustituyealafilosofanaturaltanenbogaenlaEdadMedia:frenteaella,centrada
en la explicacin del mundo sensible, ahora el protagonista es el propio hombre,
sus problemas, sus inquietudes, sus miedos y sus alegras. Proliferan durante el
Humanismolasobrassobrelafelicidad,lasvirtudes,losdeberesdelprncipe,las
profesiones particulares, la vida en matrimonio, la pedagoga, el origen de la
nobleza, el libre albedro, etc., aunque tambin subsisten viejos temas como la
diatribaentrevidaactivayvidacontemplativa.
Surgeentonceslapregunta:porquhayuncambioenlaeducacin?Ques
loquepropiciaqueyalalgicaolafilosofanaturalnoseanelcentrodeintersy
s,porelcontrario,lagramtica,hastaentoncesconsiderada slocomoelprimer
paso del saber, como la parte ms rudimentaria? Aclarar esta pregunta resulta
complicado y lo ms probable es que haya tantas respuestas como historiadores
dedicados a ello. Es claro que para los humanistas el hombre se distingue de los

6THOM.s.theol.1a,q.9,a.1,ob.1.

LosorgenesdelHumanismoenItalia 15

Introduccin

animalesporsufacultadparahablar,demodoqueparecaevidentequesedeban
potenciarlagramticaylaretrica.
Intentarexplicarestecambiodementalidadnosobligaatratarlosorgenes
del Humanismo y de la poca que se conocer con el nombre de Renacimiento.
Durantevariasgeneracionesseaceptaronsinmayorproblemalosplanteamientos
de J. Burckhardt en su obra La cultura del Renacimiento en Italia (publicada por
primera vez en 1860), que han pasado ya a la conciencia general de todos,
especialmente de los libros escolares. Todos aprendimos en su momento que la
Edad Media se caracterizaba por su escasa cultura y su rudeza frente a la luz
renovadora del Renacimiento. Esta idea, no obstante, no es enteramente suya,
aunqueseslunodesusprincipalesvaledores,sinoquehundesusracesenlos
propiosautoresdelHumanismoitaliano.DesdemediadosdelsigloXIVsecrearon
conceptos como renovacin y renacimiento para marcar diferencias frente a
unapocaconsideradaporlosmismoscreadoresdeestosconceptoscomooscura.
SegnBurke(1993:10),losescritoresdelXVfueronacortandoladistanciaqueles
separabadelaRomaclsicayaumentandolaquelesseparabadesupasadoms
reciente, del que renegaban. Petrarca fue el primero en hablar claramente de la
separacin de la Historia en edades, tal como la conocemos hoy, dividindola en
unaespeciedeedaddeoro,losclsicos,unaedadintermediadeescasovalor,ysu
nuevaedad,tandichosacomoladelosclsicos.SegnPetrarca,esaedaddichosa
slopodrflorecercuandolastinieblassehayandisipadograciasaquelapoesay
losstudiahumanitatishabrnsurgidodenuevo(Rico1997:23).EnpalabrasdeG.
M. Cappelli (2007:27): Petrarca inaugura la dimensin moderna de la historia
como sentimiento de distancia del pasado. Quizs sea ste el pasaje clave para
sostenertalafirmacin:

Namfuit,etfortassiserit,feliciuseuum.
Inmediumsordes;innostrumturpiatempus
confluxisseuides;grauiumsentinamalorum
noshabet(metr.3,33)

Pueshubo,yquizshabr,unaedadmsdichosa.Enmedio,basura;puedes
ver cmo en nuestros das han confluido las cosas vergonzantes; un montn de
malesterriblesnosdomina.

Petrarca es el primero en entender la Historia como algo discontinuo, pero


tambinpareceserelresponsabledeunaciertamuertedelosclsicos.Durante
los siglos que luego se llamaron Edad Media, no se tena la conciencia de una
rupturaeneltiempoconsupasado,sinoquetodoerauncontinuum,demodoque
ellos mismos eran la continuacin directa y natural de su pasado: su tiempo se
funde, o se confunde, con la propia Antigedad. Los clsicos estaban vivos en la
medidaenquenosehabaproducidoningunarupturaeneltiempo,apesardelos
cambios culturales. Petrarca, al constreir la Historia en esos compartimentos
estancos, estaba, de algn modo, dejando a los clsicos aislados en su parcela de
tiempo,sinmayorrelacinconlasiguiente.Sinembargo,tras esteplanteamiento

LosorgenesdelHumanismoenItalia 16

Introduccin

yaca un concepto moderno que hasta ese momento haba pasado inadvertido
debidoaesecontinuumenquesehabaconvertidolaHistoria:laideadeprogreso
(Battaglia1971:309310).Precisamenteeseesfuerzoporponerfinaladecadencia
del pasado ms reciente es el que provoca la aparicin de este nuevo concepto,
ampliamente desarrollado mucho ms tarde. El latn, por su parte, por muy
corruptoquepudieraestar,habaseguidounaevolucinlgica;alexigirPetrarca,
y con l, los humanistas posteriores la restauracin de un latn de corte
ciceroniano,estabatambinponiendolmiteaesaevolucinlgicayplanteandola
recuperacindeunfsil,yaqueellatncultodecorteciceronianohabacadoen
desusodurantelaEdadMedia.Pruebadecuantodecimossonlas ruinasclsicas.
DurantelaEdadMediasufrieronelabandonoyladejadezgeneralizada,cuandono
la reutilizacin para otros edificios; no se debe achacar eso a la ignorancia, sino
sencillamenteaquelasconsiderabansuyas;nopertenecanaunpasadoglorioso,
no eran de otros, haban estado all siempre y por tanto les pertenecan. El
respeto casi sagrado por los edificios clsicos instaurado desde el Renacimiento
hastanuestrosdassedebeanuestraconcienciadequenosonnuestros,deque
sonherenciaquedebemosconservar,dequepertenecenaotrapoca,aunfelicius
euum,comodecaPetrarca:loshemosconservado,perosiendoconscientesdeque
pertenecenaunpasadocompletamentemuerto.
Ahora bien, muchos humanistas, al igual que Petrarca, proclamaron su
desprecio absoluto por el tiempo inmediatamente anterior a ellos pero, en
palabras de Gonzlez Roln, Moreno Hernndez y Saquero SurezSomonte
(2000:43), sacaron de ella partido a manos llenas con una falta de honradez
sorprendente. Algunos aos ms tarde, Leonardo Bruni calificara tambin su
tiempocomooscuromientrashablabaconciertanostalgiadeunpasadolejanoen
elqueflorecantodoslossaberes:

Ego quidem, Coluci, in hac faece temporum atque in hac tanta librorum
desideratione,quamquisfacultatemdisputandiassequipotest,nonuideo.Namquae
bonaars,quaedoctrinareperiripotestinhoctempore,quaenonautlocomotasit,
aut omnino profligata? Pone tibi ante oculos unamquamque earum quam uelis, et
quidnuncsitquidueolimfueritconsiderata:iamintelleges,eodeductasesseomnes,
utpenitusdesperandumsit.(adPetr.Paul.1)7

Yo,pormiparte,Coluccio,noconsigoverquenadieseacapazdeconseguirla
capacidadparadiscutirenestetiempodeoscuridadycontantafaltadelibros.Pues,
quarteoqudoctrinasepuedeencontrarenestapocaquenohayacambiadode
lugar o que no haya sido completamente corrompida? Pon ante tus ojos una
cualquiera, la que quieras, y mira cmo est ahora y cmo estuvo antao:
entenders ahora a dnde han ido a parar todas hasta el punto de llegar a la
desesperacin.

Todas estas palabras, y muchas otras del mismo tipo, consiguieron que los
historiadoresmodernoscreyerantodosestospostulados.Enlaactualidad,apesar
7CitamosporlaedicindeGarin(1976:44).

LosorgenesdelHumanismoenItalia 17

Introduccin

de ciertas divergencias entre los estudiosos, es mayoritaria la idea de que el


concepto de Renacimiento naci como un mito creado por los propios escritores
que se dejaban llevar por sus ataques colricos contra la lgica medieval y la
escolstica.Sinembargo,larealidadnoadmitediscusin:mientrasentrelaEuropa
delsigloVIyladelIXapenashaydiferenciassignificativas,entrelaEuropadelXIII
y la del XVI hay un abismo insalvable. Naturalmente, aunque el concepto de
Renacimiento pueda ser un mito, la realidad demuestra que hubo una serie de
cambiosenlasociedadyenlaculturacomopocasveceshaocurridoalolargodela
Historia.
Noobstante,siguesuscitandoundurodebatesielHumanismosedebiala
pluma de un solo autor, genial en todo caso, o si, por el contrario, fue el lento
desarrollo de una idea o ideas anteriores. Muchos autores consideran a Petrarca
fundador del movimiento humanista. G. M. Cappelli, en su reciente obra El
humanismo italiano (2007:35), asegura que Petrarca probablemente sea el
artfice del humanismo, entendido como estudio de cuanto afecta al ser humano,
especialmente a las letras, la historia y la filosofa moral; N. Mann (1998:29)
afirmarotundamentequePetrarcaeselpadredelhumanismo.TambinF.Rico
(1997:60) califica a Petrarca como fundador del humanismo y padre del
Renacimiento, mientras que R. G. Witt (2000:231) asegura que en muchos
aspectos, el ttulo de fundador es apropiado, pero prefiere calificarlo mejor
como leader de la tercera generacin de humanistas (2000:289), porque
considerarle como el primer humanista ha tenido como consecuencia una visin
sesgada del Humanismo en Italia. Por su parte, grandes pensadores como
Kristeller (1993:65) consideran que Petrarca no fue el fundador, pero s quien
hizo saltar los resortes, dando lugar a toda la renovacin posterior. La misma
opininescompartidaporNauert(2006:7)queaseguraquePetrarcaeselprimero
en tener conciencia de hacer algo nuevo, mas no por ello el fundador del
Humanismo.

IndependientementedequePetrarcafueraonoelfundadordelHumanismo,
lo cierto es que se pueden rastrear dos autores precedentes inmediatos y varias
causasanteriorescomogrmenesdelHumanismoenlaItaliadelQuattrocento.Dos
generacionesantesdePetrarca,laprimerafiguraquepareceencarnarunanueva
forma de ver el mundo fue el paduano Lovato Lovati (12051309), uno de los
pioneros de lo que se ha dado en llamar prehumanismo paduano, que tambin
abarclasciudadesdeVicenzayVerona.Puesbien,Lovatosedestacporsubuen
conocimientodelapoesalatina,msinclinadoalapoesaantiguaenlatnqueala
modernaenvernculo;pareceserqueelestilodeLovatosecaracterizabaporsu
clasicismo y su buen conocimiento de los autores latinos, por una nueva
concepcin casi filolgica de los textos clsicos, muy superior a la de cualquier
erudito medieval; pero quizs lo ms llamativo de su historia personal sea su
nuevoesprituquelellevaalabsquedadeltroyanoAntnor,mticofundadorde
su Padua natal, suscitando as la curiosidad por su pasado remoto. Fue gran

LosorgenesdelHumanismoenItalia 18

Introduccin

admiradordeSneca,tendencialiterariaqueserheredadadespusporPetrarca.
De su produccin apenas hemos conservado gran cosa, no as de su sucesor,
AlbertinoMussato(12611325),autorde Ecerinis,elprimerdramaseculardesde
laAntigedadclsica.Estosautores,verdaderosatisbosdelhumanismoposterior,
fueron definidos por N. Sardegno como preumanisti8, aunque, como sigue
diciendoelmismoautor,nofuerandemasiadoconscientesdequeloqueestaban
realizando,unavueltaalosclsicos,fueranadanuevoymuchomenoseliniciode
unmovimientoquellegaraacambiarlasbasesmismasdeEuropa.
Sinembargo,siseguimosahondandoeneltiempo,podremosbuscartambin
las causas por las que dos autores de la Padua de principios del siglo XIV
comenzaron a afrontar los textos latinos de manera diferente a como se estaba
haciendohastaesemomentoyacomponeraimitacindelosgrandesautoresde
Roma.
Segn parece, el mundo altamente urbanizado y republicano del norte de
Italiaeramsadecuadoparalarecepcinylaidentificacindelaculturaantigua
con l (Witt 2000:65): de hecho muchas ciudades llegaron a asociarse e
identificarseconlaantiguarepblicaromana.Nosencontramosentoncesconque
las condiciones sociopolticas de Italia, al menos la Italia libre del alcance de los
Estados Pontificios, caracterizada por sus ciudadesestado con regmenes bien
republicanos(quenodemocrticos,obviamente),bienoligrquicos,representanel
substratomsadecuadoparalagerminacindelHumanismofrentealasociedad
agraria y feudal que domina el resto de Europa, muy especialmente Espaa.
AlgunosautoressostienenademsqueelhechodequeItaliatuvieraencasalas
ruinasclsicas,pudoacelerardealgnmodoelcaladodelasnuevasideascuando
no su propia gnesis. Esta ltima idea resulta ms que discutible, dado que las
ruinassiemprehabanestadoahsindespertarelmayorintersmientrasqueen
otras partes de Europa, como Francia, florecan mucho ms los estudios clsicos,
conosintestigosfsicosdeunpasadoglorioso.
ElHumanismodelXVllegaecharracesenItaliaperosusantecedentesse
buscan casi siempre en Francia, en la Francia del siglo IX que asiste al llamado
RenacimientoCarolingio.Duranteestapocaseproduceunhechosinprecedentes
hasta el momento en la Edad Media: la cultura sale de los monasterios y las
catedrales, comenzando as su secularizacin, caracterstica que compartir
tambinelHumanismodelXV.Esciertoqueesterenacimientonosobrevivims
all de su propio siglo, pero dej sentadas las bases de futuros renacimientos,
hecho que ha sido considerado por los historiadores como recurrente (Burke
1993:14). Tanto es as, que en el siglo XII se produce un nuevo renacimiento
tambin en Francia: las escuelas catedralicias acaban convirtindose en
Universidades, situacin que propicia la llegada de la cultura a toda la sociedad
(Mann1998:2223).Duranteestesiglocomienzanahacerseflorilegiosdeautores
antiguos y algunas traducciones de Aristteles y de otros autores griegos. Es
8Sardegno(1960:151):Ipreumanisti,iprimipadridiquelgrandemovimentodiculturachenel

BoccacciostessoenelPetrarcariconoscerpitardiisuoimaestri.

LosorgenesdelHumanismoenItalia 19

Introduccin

indudable que el estudio ms avanzado de poetas y prosistas se encontraba en


Francia por estos aos, aunque bien es verdad que nunca tuvieron conciencia de
hacer algo nuevo, hecho capital que los diferencia del Humanismo italiano,
especialmente desde Petrarca, a partir del cual se tiene la impresin de estar
asistiendoauncambioradicalenelcursodelaHistoria.
De lo anteriormente dicho los historiadores extraen una sutil paradoja: los
antecedentes del humanismo italiano se deben buscar tambin en Francia, sin
duda mucho ms avanzada en materia de estudios clsicos que la propia Italia.
Resulta interesante comprobar, y viene como anillo aldedo paracorroboraresta
ltima idea, cmo la mayor parte de los manuscritos clsicos rescatados por
PetrarcanoseencontrabaenItalia,sinoprincipalmenteenFrancia,situacinque
serepetirenelcasodeBracciolini,queencontrmanuscritosenClunyyenSant
Gallen.ConvienerecordartambinlaformacindePetrarcaenAvinalservicio
de la curia papal. En cierta medida, Italia en encontraba muy distanciada de
Franciaenloqueafilologaclsicaserefiere.Sinembargo,aunquelamayorparte
delosmanuscritosestuvierafueradelapennsulaitaliana,losqueseembarcaron
enlaingentetareaderecuperarlosfueronlositalianos,conPetrarcaalacabeza,de
modo que es justo reconocerles el mrito. Por ello cuando el poeta de Arezzo
afirmaba in medium sordes quizs se estaba refiriendo a su entorno italiano ms
inmediatoyno,porejemplo,alacorteavionesaenlaquesehabaformado.
Italia,sinembargo,aporttambinsugranitodearena,yseencuentraenel
arsdictaminismedieval,enlateorayprcticadeescribircartas.Eneste sentido
los humanistas son herederos de la posicin del dictator medieval. Esta figura,
clave en los estudios clsicos, se haba desarrollado mucho ms en Italia, a la
sombradelacuriapapalydelasciudadesestadoqueenelrestodeEuropa.Los
humanistas, a su manera, tomaron el testigo de esta profesin haciendo suya la
costumbredeescribircartasydiscursos,engranmedidaempujadosporsutrabajo
comoembajadoresosecretariosdelacorte.
Habitualmente se aduce el redescubrimiento del griego como otro factor
desencadenante del humanismo italiano, hecho ste que lo diferencia de forma
clara de los dos renacimientos anteriores. A pesar de que el griego no despert
nuncalamismapasinqueellatnylaproduccinengriegodeloshumanistasfue
muy reducida, s que se aplicaron a los manuscritos en este idioma las nuevas
formasdelafilologadelapoca,altiempoquesehicieronnuevastraduccionesal
latn y al vernculo tanto de las obras clsicas griegas ya conocidas como de las
redescubiertas.ElgriegopudollegarhastaelcentrodelHumanismograciasados
vertientes;enprimerlugar,atravsdeSicilia,laantiguaMagnaGrecia,dondeno
se haba perdido nunca; en segundo, gracias a traductores, muchos de ellos
diplomticos,llegadosdirectamentedesdeBizancio,antesinclusodesutomapor
losturcos.SetienenoticiadelprimercursoestabledegriegoenFlorenciaafines
del Trecento de la mano de Manuel Crisoloras, entre cuyos discpulos estuvo
LeonardoBruni.

LosorgenesdelHumanismoenItalia 20

Introduccin

Lafusindeestoselementos,entreotros,diolugaralfenmenoculturalque
conocemoshoyendacomoHumanismo.Sinembargo,amedidaqueseavanzaen
su estudio surgen nuevas cuestiones. Es normal que nos preguntemos cmo se
produjolaasimilacindeestoselementos,esdecir,sifueunprocesopaulatinoosi,
porelcontrario,larecepcindelosnuevosplanteamientosfueradicaleinmediata
como pretenden historiadores de la talla de Garin. Se hace preciso determinar
tambinsielHumanismosupusounarupturatotalconsupasadomsprximo,si
hacemoscasodelaspalabrasdePetrarcaydeotroshumanistas,obiensilaEdad
Media sigui viviendo, o al menos subsistiendo, en sus principios ms bsicos
duranteelRenacimiento.

A la primera pregunta encontramos respuestas casi antagnicas, pero


debemos tomar como punto de partida una idea: el Humanismo comenz siendo
un fenmeno urbanita y elitista, de modo que cada vez que hablemos de
asimilacinporpartedetodalasociedadhayqueserextremadamenteprudente.
Los cambios, por muy profundos que sean, llevan su tiempo de adaptacin y
difusin.LasituacindelaescolsticaenlaEdadMediaparecequehabatocado
techo y que ya no satisfaca las necesidades intelectuales de los eruditos mejor
preparados:lalgicaolafilosofanaturalcarecandeintersparaloshumanistas.
Lanaturaleza,elconocimientominuciosodetodoaquelloquerodeaalserhumano,
sin llegar a ser rechazado, no resultaba til a este selecto grupo, ms interesado
porlosproblemaspropiosdelhombre,esdecir,porlafilosofamoral,piezaclave
delosstudiahumanitatisqueenlazatodoelpensamientorenacentistaconeldela
Antigedad. Petrarca, Bruni y Valla atacaron la escolstica medieval de manera
furibunda.Petrarca,enunadesusepstolasfamiliarescargalastintas,entreotros
argumentos, contra los comentadores de Aristteles, salvando, sin embargo, a su
maestro:

Isti autem cur a duce suo tam diuersi abeunt? cur, queso, aristotelicos dici
iuuat et non potius pudet? Nichil illi tanto philosopho dissimilius homine nichil
scribente, parum intelligente multumque et inutiliter clamante. Quis illas
conclusiunculas non rideat, quibus literati homines se simul et alios fatigant, in
quibus omnem etatem conterunt, quippe ad alia inutiles, ad hoc ipsum precipue
damnosi?(fam.1,7,910)

Porqusealejantantoesosdesumaestro?Porqu,pregunto,lesagrada
llamarsearistotlicosynomejorseavergenzan?Nadaesmenosparecidoalgran
filsofoqueelhombrequenoescribenada,queentiendepocoyquegritamuchoy
envano.Quinnosevaarerdeesasconclusioncillasconlasqueestoshombresde
letras se agotan a s mismos, y a los dems, en las que malgastan la vida entera
mientras son intiles para hacer otras cosas y especialmente dainos para esto
mismo?

Bruni, ms tarde, tambin arremeti contra los filsofos de su tiempo: son


capaces de ensear lo que no saben, sus conocimientos gramaticales son rudos
hasta el punto de caer en la incorreccin sintctica y recurren al criterio de

LosorgenesdelHumanismoenItalia 21

Introduccin

autoridad de Aristteles, al que llaman genricamente el filsofo, hasta en la


cuestinmsnimia:

O praeclaros nostri temporis philosophos siquidem ea docent quae ipsi


nesciunt; quos ego aures nequeo satis mirari, quo pacto philosophiam didicerint,
cum litteras ignorent; nam plures soloecismos quam uerba faciunt cum loquuntur;
itaqueillosstertentesquamloquentesaudiremallem.Hostamensiquisroget,cuius
auctoritateacpraeceptisinhacsuapraeclarasapientianitantur:philosophi,dicunt.
Hocautemcumdicunt,Aristotelisintelligiuolunt.Atquecumquidpiamconfirmare
opus est, proferunt dicta in his libris quos Aristotelis esse dicunt: uerba aspera,
inepta, dissona, quae cuiusuis aures obtundere ac fatigare possent. Haec dicit,
inquiunt,philosophus;huiccontradicerenefasest,idemqueapudillosualetet ipse
dixitetueritas.(adPetr.Paul.1)9

Ilustreslosfilsofosdenuestrosdasqueenseanaquelloqueignoran!No
dejadeasombrarmecmohabrnaprendidofilosofasidesconocenlasletras,pues
cometen ms errores que palabras pronuncian cuando hablan, de suerte que
preferira orlos roncar que hablar. Sin embargo si alguien les pregunta en qu
autoridad o preceptos basan el fundamento de su ilustre sabidura, dicen: del
filsofo. Cuando lo dicen quieren dar a entender de Aristteles. Y cuando es
preciso afirmar algo, repiten palabras que dicen encontrarse en los libros de
Aristteles:palabrasduras,sinsentido,malsonantes,quepodranofenderycansar
losodosdecualquiera.Estoloafirma,dicen,elfilsofo;noselepuedecontradeciry
paraellossignificalomismodecirllodijoquelaverdad.

Estetextoayudaacomprenderunodelosdardosmscerteroslanzadospor
elHumanismohacialaprosafilosficadelaEdadMedia:elcriteriodeautoridad
comienza a cuestionarse, o al menos a ser interpretado de otra manera. Bruni lo
expresademaneraexcelente:ipsedixitetueritas.LafilosofanaturaldelMedievo
buscabaantetodolaverdadycualquieraseveracindignadesertenidaencuenta
deba contar con la aprobacin del Filsofo. Adems, enlazando con lo que
decamos anteriormente sobre el concepto de Historia, cuando se citaba a
Aristteles no se tena en cuenta que sus palabras se ajustaban a una sociedad
concreta,enunmomentodelaHistoriapasadoysuperado,y,sobretodo,porun
hombre con una peripecia vital distinta de la que poda encontrarse en la Edad
Media; es decir, que se trata de un criterio de autoridad que nos atreveramos a
calificar de desnaturalizado y descontextualizado, por cuanto el Filsofo
representaba unos valores quasi eternos e inmutables, fruto de la concepcin
histricacomouncontinuumnoparcelado.Lanovedad,portanto,delHumanismo,
adems de la recuperacin de textos nuevos, radic esencialmente en dotar de
entidadhumana(Nauert2006:18)alasgrandesautoridadesdelaAntigedad;la
consecuencia inmediata fue el abandono de florilegios y antologas y la lectura
completadelostextos,teniendoencuentaademssucontextohistricoydejando
deladoloscomentariosmedievalesque,segnellos,pocoonadahabanentendido
eloriginal.Enefecto,segnGarin(2004:21),elHumanismoeselquedescubrede
verdad a los clsicos desde el instante en el que los reubica en su momento
9Garin(1976:5456).

LosorgenesdelHumanismoenItalia 22

Introduccin

histrico. Sin duda se podr objetar que los humanistas tambin hacen uso del
criterio de autoridad, sin ir ms lejos las ms de quinientas referencias que se
encuentran en el De remediis de Petrarca, mas ya no se trata de verdades
inmutables y eternas sino de reflexiones y pensamientos dentro de un contexto
histricovlidosparaunmomentomuyconcreto.
ComocontinadiciendoelpropioBruni,nosededucecomoconsecuenciaun
rechazoodesprecioporAristteles,sinoporaquellosquehansidosusintrpretes
durante tantos siglos. Petrarca tambin criticaba a sus intrpretes, en concreto a
sustraductoreslatinosque,segncreal,habandesvirtuadosuestilomeldicoy,
porende,supensamiento10.Laformadetrabajodelaescolstica,labsquedadela
verdad absoluta basada en el criterio de autoridad, no era del agrado de los
humanistas, ms interesados en la propia discusin sobre un tema que en su
propia certeza, pues cuando las certezas aparecen, desaparece el debate, punto
clave de la prosa humanstica. En este contexto cobran sentido las palabras de
Kristeller (1996:205) cuando dice que siempre que encontramos una opinin
interesante en un humanista, debemos estar preparados para encontrar la idea
exactamenteopuestadefendidaporotrohumanistaeinclusopor elmismoautor
en otro pasaje: en efecto, los humanistas no pretendan alcanzar la verdad
siguiendo ningn criterio filosfico claro o evidente, sino slo polemizar,
argumentarydiscutirsobreella.
A pesar de los furiosos ataques contra los valedores medievales de
Aristteles, ste y todo su corpus literario no dej de ser cultivado durante el
Humanismo,comopruebaelintersdePetrarcapordescubrireseestilodulceque
aseguraba tenan los escritos aristotlicos o la nueva traduccin de Bruni de la
tica; tampoco fue sustituido por Platn, si bien es cierto que el fundador de la
Academiaaumentdeformanotablesupresenciadebidoalastraduccionesdesus
obras a medida que iban siendo rescatadas del olvido11. En cierta medida, el
HumanismorenacentistasiguisiendounapocaligadaaAristteles,aunqueledo
bajolanuevapticadelamentalidadnacienteyanalizadodeacuerdoalosnuevos
conceptosdelafilologaqueaplicaronloshumanistas.Enefecto,durantelossiglos
XVyXVI,labasedelaenseanzafilosficaenlaUniversidad,comoporejemploen
Salamanca y en Alcal, pero tambin en la inmensa mayora de centros, segua
siendoelcorpusaristotlico.Inclusoenmuchasuniversidadesitalianaslatradicin
del estagirita, que haba llegado en el Trecento, convivi con los principios ms
firmes del Humanismo durante el siglo XV. En definitiva, no fue una reaccin al
escolasticismo medieval entendido como sistema filosfico, porque l mismo no
produjo ningn movimiento o corriente que lo pudiera sustituir (Kristeller
1993:123),sinounareaccinaunsistemadetrabajoquecreanequivocado,una
10 Se tuvo la idea durante la Edad Media, debido a unas palabras

de Cicern, de que las obras


perdidas de Aristteles estaran escritas en una lengua meldica y hasta casi potica frente a las
durastraduccionesescolsticas.
11 Durante la Edad Media circul la traduccin latina del Timeo; ms tarde se conoci Fedn y
Menn mientras que la Repblica se tradujo en el siglo XV junto con las Leyes, Gorgias y parte de
Fedro.

LosorgenesdelHumanismoenItalia 23

Introduccin

reaccin ante lo que ellos pensaban que era una mala interpretacin e incluso
adulteracin del legado antiguo. La prueba est en que la filosofa escolstica
pervividurantetodoelRenacimiento:loshumanistasdelQuattrocentofueron,en
trminosgenerales,oradores,embajadores,secretarios,perocasinuncafilsofos.
VamosviendoqueelHumanismo,apesardesunovedadevidente, nologr
romperdeltodoconlospilaresdelacivilizacinmedieval.Peseasurechazoporel
pasadomsreciente,tantoPetrarcacomootroshumanistassehabanformadoen
esaculturaquerechazabany,enciertamedida,anseguanperteneciendoaella
(Burke 1993:36). A propsito de este tema, la rpida asimilacin o no de los
principiosdelHumanismoylasuperacindelamentalidadmedieval,lasopiniones
sonencontradas.Bsicamentesondoslosplanteamientos:

ElHumanismoesunmovimientodetalcaladoqueponefinalaEdadMedia
yasuideario.Adems,representtalrevolucinqueapenasseencuentra
conexinconsupasado.
La Edad Media sigui viviendo dentro del Humanismo que, a pesar de su
renovacin, no logr poner fin a ms de mil aos de tradiciones. El
Humanismo es deudor del Medievo en lo que respecta a sus orgenes y
nacimiento.

Laprimeravisinesherederadelpropioplanteamientodeloshumanistasy
fue la que se encarg de distribuir el suizo Burckhardt por toda Europa hasta el
puntodecalarenlaconcienciacolectivadelasociedad.Enlneasgeneralesesla
posturadefendidaporlositalianos,conGarinalacabeza,partidariodeunaclara
rupturaentrelaEdadMediayelRenacimiento.AdvierteGarin(2001:33)quelos
historiadoresquenoaceptenesteconceptocaenenelpeligrodenovalorarcomo
corresponde la profundidad del salto, camuflado slo porque a veces hay ciertas
similitudes entre los temas tratados por ambas pocas. Una vez instaurada la
novedad,tienenquebuscarnecesariamenteunosprecedentesqueledensentido.
Continaargumentandoquedespusdeentenderdeunavezportodasquhaba
significadoelRenacimiento,loshistoriadoresrealizaronunaextraamaniobraque
consista en negar su novedad. Asevera tambin (2001:78), en un intento por
desautorizaracuantosbuscanpervivenciasmedievalesenelHumanismo,queno
resulta difcil rastrear la continuidad de los esquemas escolsticos en
compiladoresdesegundoorden.Endefinitiva,decirqueelRenacimientoesun
continuacindelaEdadMediaesnegarsunovedad.
DurantemuchosaossepensquelarupturadelHumanismoconsutiempo
anterioreratalquellegadespreciarelcristianismo,unadelasbasesdelavieja
Europa, por un nuevo paganismo resultado de la vuelta a los clsicos. Nada ms
lejosdelarealidad:Petrarcaesesencialmentecristianoyprofesa,comolmismo
relataen una ancdota, una especial devocin por San Agustn, motivada, quizs,
porsereldeHiponaunfilsofoquepenssiempreenelhombre,sindesarrollar
unafilosofasistemticacomosantoToms(Bassols2007:4):

LosorgenesdelHumanismoenItalia 24

Introduccin

Que dum mirarer singula et nunc terrenum aliquid saperem, nunc exemplo
corporis animum ad altiora subueherem, uisum est michi Confessionum Augustini
librum,caritatistuemunus,inspicere;quemetconditorisetdonatorisinmemoriam
seruo habeoque semper in manibus: pugillare opusculum perexigui uoluminis sed
infinite dulcedinis. Aperio, lecturus quicquid occurreret; quid enim nisi pium et
deuotum posset occurrere? Forte autem decimus illius operis liber oblatus est.
FraterexpectansperosmeumabAugustinoaliquidaudire,intentisauribusstabat.
Deumtestoripsumquequiaderat,quodubiprimumdefixioculos,scriptumerat:Et
eunt homines admirari alta montium et ingentes fluctus maris et latissimos lapsus
fluminum et oceani ambitum et giros siderum, et relinquunt se ipsos. Obstupui,
fateor; audiendique auidum fratrem rogans ne michi molestus esset, librum clausi,
iratusmichimetquodnuncetiamterrestriamirarer,quiiampridemabipsisgentium
philosophis discere debuissem nichil preter animum esse mirabile, cui magno
nichilestmagnum.(fam.4,1,2628)

Mientras meadmirodecada unadeestascosas ybiendeseosaberalgote


rrenal, bien abstraigo mi alma a cosas ms elevadas siguiendo el ejemplo de mi
cuerpo, me pareci ver el libro de las Confesiones de Agustn, regalo de tu
generosidad: lo guardo y lo tengo siempre en mi mano como recuerdo del que lo
escribiydelquemeloregal:librodebolsillodepequeovolumenperodeinfinita
dulzura. Lo abro con la intencin de leer lo que apareciera; qu podra aparecer
salvoalgopiadosoydevoto?Casualmenteellibromeofrecisudcimocaptulo.Mi
hermano estaba de pie con el odo preparado esperando or de mi boca algo de
Agustn.PongoaDiosportestigoyalmismoqueallestabaquedondefijmisojos
enprimerlugarestabaescrito:Vanloshombresaadmirarlascimasdelasmonta
as y las enormes corrientes del mar y los anchsimos cauces de los ros y la
inmensidaddelocanoyelcursodelasestrellas,yseabandonanasmismos.Me
quedestupefacto,loconfieso;trasrogarle ami hermano,vidoporescuchar,que
nomemolestara,cerrellibro,enfadadoconmigomismoporadmirarmeporlasco
sas terrenas, yo, que ya deba haber aprendido de la filosofa pagana que nada es
admirable excepto el alma, pues no hay nada ms grande que sta que ya es
grande.

Al Humanismo se debe la consecucin moderna, tal y como la podemos


entender hoy, del sincretismo entre autores paganos y autores cristianos. Junto
conlalecturadelosgrandesclsicos,loshumanistasacudenconstantementealos
padres de la Iglesia, que siempre haban gozado de gran prestigio, los primeros,
segn ellos, en conseguir la armona entre las fuentes paganas y la doctrina
cristiana. Incluso Platn, especialmente apreciado en el Quattrocento, ya se
interpretaba en la Edad Media como el autor donde mejor juntura haban
producidopaganismoycristianismo.Sonloshumanistaslosprimerosentraducir
al latn y al vernculo las obras de los padres griegos como San Basilio o San
Crisstomo. Los autores que, por el contrario, s son evitados son los que se
hallaban dentro de la ms pura escolstica, como Santo Toms. Quizs se
entenderamejorelRenacimientosituviramosclaroquenosetratdeunapoca
de atesmo ni de irreligiosidad: simplemente se abandona un teocentrismo
dominanteenelMedievoporunantropocentrismoresultantedehacerdelhombre
y de sus inquietudes el centro del saber. La religin, por tanto, no se abandona,

LosorgenesdelHumanismoenItalia 25

Introduccin

sinoquesencillamenteyanoeselcentro.EnelDeremediisdePetrarca,lapalabra
deDiosresuenaportodaspartes,sibienesciertoquesecieaaquellosaspectos
dondelafusinclsicoscristianosesmsllevadera(Rico1997:147).

El segundo planteamiento, que nos parece mucho ms razonable, y que en


ningnmomentolerestaoriginalidadninovedadalHumanismocomotemaGarin,
viene con frecuencia de la mano de historiadores no italianos, en especial
americanosybritnicos.Adems,comohemosvistoantes,noes difcilencontrar
precedentes medievales que explican el origen del Humanismo renacentista. La
continuidad de la Edad Media dentro del Renacimiento tampoco es difcil de
rastrear, y ms teniendo en cuenta que en sus inicios el Humanismo fue un
movimiento tan elitista y urbano que el resto de la sociedad sigui ajeno a sus
planteamientos. Un ejemplo claro de pervivencia de la Edad Media a lo largo del
Quattrocento lo encontramos en la Historia de duobus amantibus de Eneas Silvio
Piccolomini. Nadie duda del humanismo del gran Eneas, autor de una de las
mayoresbiografasdelRenacimiento,susCommentarii,deobrassobrepedagoga,
el De puerorum educatione, de poemas de corte ertico o de un drama al estilo
clsico. Pues bien, en su Historia, el enamoramiento de los protagonistas se
produce siguiendo ad pedem litterae los principios del De amore de Andreas
Capellanus, autntico manual del amor corts12. Cmo explicar que una obra de
1444,enplenoQuattrocento,sigasiendofielalamorcortsmedieval?Larespuesta
nos parece evidente: muchsimos aspectos medievales no desaparecieron con la
llegadadelHumanismosinoqueconvivieronsinmayorproblema, quizsporque
muchos autores del XV no mantuvieron una actitud tan intransigente hacia su
pasadocomoPetrarcaoBruni.Ynoesraroencontrarotroscasosdepervivencia
delaEdadMediahastaelsigloXVI.DehechoelsistemafilosficodeAristtelesno
fue superado definitivamente hasta el XVII. En este sentido el Renacimiento no
debeserentendidocomounarupturaconelpasado,dehechonolahubo,sinoque
habra sido una reaccin a ciertos aspectos medievales que ya no resultaban
satisfactorios, como la escolstica. Durante el Humanismo se estudiaron los
mismos autores que ya se conocan en la Edad Media, luego, dnde estuvo el
cambio radical? Sin duda, no en los autores seleccionados, sino en cmo se
estudiaban,seentendan,setratabany,sobretodo,seapreciaban.Esinteresante
remarcartambinque,fueradelmbitodelos studiahumanitatis,lastradiciones
medievales siguieron plenamente vigentes: por ejemplo en la jurisprudencia, en
medicina, en matemticas o en teologa, disciplinas todas ellas rechazadas, en
principio,porlosprimeroshumanistas.
Intentandosermnimamenteobjetivos,laposturamslgicapareceaquella
queentiendaque,sibienloscambiosfueronmuchosydegrancalado,infinidadde
tradicionesyaspectospropiosdelaEdadMediatuvieron,porfuerza,quesubsistir,
puesnocabedudadequenosepuedeconstruirunanuevapocasinloscimientos
12Cf.RuizVila(2003:589599).

LosorgenesdelHumanismoenItalia 26

Introduccin

de la anterior. Ahora bien, afirmar, como hacen algunos medievalistas, que todo
aspecto relacionado con el Renacimiento ya se encontraba en la Edad Media
implica negar la originalidad y novedad evidente del movimiento humanstico. Si
estorealmentefueraas,cmoexplicaramosquelaEuropadelXVInoseparezca
ennadaaladelXIII?EndefensadelosadalidesdelHumanismo,hayqueaclarar
queafirmarqueexisteunaciertacontinuidadentreEdadMediayRenacimientono
restavaloralgunoalanuevapocaquesegestabasinoquecontribuyeaentender
mejor su gnesis, vinculada necesariamente al tiempo anterior. Kristeller
(1996:32)explicademaneramagistralesteconceptoconlametforadelacresta
de la ola: el agua de la cresta no viene de la otra cresta, sino de la depresin
intermedia, es decir, que el Renacimiento encuentra sus orgenes en aspectos
medievales que ya estaban ah latentes pero que quizs se consideraban
secundariosomenoreshastaqueterminaronporsaliraflote.
Dentro de los studia humanitatis, la filosofa moral resultaba especialmente
querida por los humanistas; pues bien, la mayor parte de los escritos de este
gnero estn dedicados a temas que ya haban sido tratados en la Edad Media,
aunque,lgicamente,condiferenteenfoque;porsuparte,algo queparecetanno
vedosocomoloscomentariosalostextoslatinos,encuentratambinsuprecedente
enelRenacimientofrancsdelsigloXII,hechoqueexplicara lagrancantidadde
manuscritoslatinosencontrados fueradeItalia;lomismosucedeconlaepistolo
grafa y la elocuencia humansticas, herederas del ars dictaminis italiano; los
escritos histricos, tan del gusto humanstico, suceden a las crnicas medievales.
LoquenopareceencontrarantecedentemsalldelosprehumanistasdePadua,y
constituyeprobablementelamayoraportacindelhumanismo,es lacomposicin
latinaenversosiguiendoparadigmasclsicos.
Por su parte, la postura ms extrema respecto a este punto, creemos, est
representada, entre otros, por Burke (1993:99), que llega a afirmar que resulta
difcil argumentar que haya habido un cambio fundamental en la psicologa o
mentalidad,inclusoentrelasminorascultasdelaEdadMediayelRenacimiento,
altiempoqueaseguraquemuchasdelascaractersticaspropiasdelRenacimiento
yaestabanenlaEdadMedia.

1.2.Cmoreconoceraunhumanista

Una vez hecha una breve sntesis sobre los orgenes y precedentes del
Humanismo y sobre algunas de sus principales interpretaciones, debemos ver
ahora ques lo que caracteriza los propios humanistas como individuos;aqu
aspectos decidieron dedicarse y qu fue lo que los diferenci de los escritores
considerados estrictamente medievales. En definitiva, cmo reconocemos a un
humanista? Daremos a continuacin una serie de caractersticas tomadas del
conjuntodelosautoresitalianosdelQuattrocento,einclusoanteriores,conlaidea
decontrastarlasconlasactitudesycaractersticasdeRodrigoSnchezdeArvalo

27

Introduccin

parapoderluegoclarificarenqumedidanuestroautorencajaconloscnonesdel
Humanismo.Veamos:

a) Dedicacinalosstudiahumanitatis:yasabemosqueincluyenlagramtica,la
retrica, la historia, la poesa y la filosofa moral. En el Quattrocento fue
efectivamenteas,mientrasqueduranteelXVIseproduce,porunlado,una
cierta trivializacin de los mismos, momento en el que surge el trmino
umanista, trmino bastardo, plebeyo (Rico 1997:97) que jams habran
usado los autores del XV; y, por otro, una ampliacin hacia otras muchas
disciplinas que anteriormente haban sido ignoradas por los primeros
humanistas.EsdecirqueamedidaquepasabaeltiempoelHumanismoiba
aumentando su rea de influencia pero reduciendo, a la par, aquel primer
espritu, quizs algo utpico, que les llev a poner los studia humanitatis
comobasedetodaesanuevacivilizacinquequeranrescatardelpasado.

b) Descubrimiento de manuscritos: sin duda alguna, es sta una de las


caractersticasmspropiasdecualquierhumanista,yaquesupasinporel
mundo romano se vea recompensada con nuevas obras hasta la fecha
desconocidasoconnuevascopiasdeobrasyaledas.Sucoleccionismocasi
enfermizo tuvo como consecuencia los continuos viajes pues, como hemos
visto, la mayor parte de ellos no se haba conservado en Italia, sino en
Francia,AlemaniaoSuiza,frutodeaquelotrorenacimientodelsigloXII.

c) Filologaclsica:independientementedequeyaenlaAntigedadlosfillo
gosalejandrinossentaranloscimientosdeestadisciplina,yqueduranteel
RenacimientofrancsdelXIIsepusieraespecialintersporelcomentariode
textos latinos, fueron los humanistas los que comenzaron a fijar los textos
clsicos sirvindose de la collatio para determinar la lectura correcta de
entreungrupodevariantes.Muysignificativodelalcancedelafilologaenel
QuattrocentoeselcasodelafamosaDonacindeConstantinodesmontadaen
su conjunto por la pericia filolgica de Valla, capaz de determinar, por
primera vez, la autenticidad de un texto slo a partir de procedimientos
lingsticosbasadosenlasdiferenciasentreellatnmedievaldelmanuscrito
ylasdellatnclsicoenelquedeberahabersidoredactadoeloriginal.No
se trataba slo de encontrar los manuscritos, detrs se hallaba toda una
pasinporenmendarlos,comentarlosydeterminarsusentido.

d) Imitatio: el deseo de imitacin se puede rastrear ya desde Petrarca, quien


argumentaba que se deba ir tras las huellas de los clsicos pero de forma
discreta y nunca servil. En sus Epistulae familiares encontramos varias
referencias al respecto. En la octava carta del primer libro asegura que es
mejortenerunestilopropiohechodemuchos,queseguireldeunosolo,sea
ste sea aqul, para luego compararse con abejas y gusanos; no se debe

Cmoreconoceraunhumanista 28

Introduccin

hacercomolasprimeras,quesededicanarecolectardeaquy deall,sino
comolosgusanosquesacanlasedadesuspropiasentraas:

Sedilludaffirmo:elegantiorisessesolertie,ut,apiumimitatores,nostris
verbis quamuis aliorum hominum sententias proferamus. Rursus nec huius
stilumautillius,sedunumnostrumconflatumexpluribushabeamus;felicius
quidem,nonapiummorepassimsparsacolligere,sedquorundamhaudmulto
maiorumuermiumexemplo,quorumexuisceribussericumprodit,exseipso
saperepotiusetloqui.(fam.1,8,45)

Sinembargo,loafirmo:espruebademayorelegancia,cualimitadores
de las abejas, expresar nuestro parecer con nuestras propias palabras antes
queconlasdeotrosautores.Deberamostenerunestilopropiohechoapartir
demuchos,noeldetaloeldecual.Enefecto,seramuchomsdignodeelogio
norecolectardeaquydeallsinoformarseapartirdeunomismoelsabery
el hablar, segn el ejemplo de ciertos gusanos no mucho ms grandes que
ellas,queproducenlasedadesusentraas.

Enellibrovigsimosegundovuelveatratareltemainsistiendoenlamisma
ideadenocaerenelservilismorespectoalosautoresclsicos;legustala
similitudo, no la identitas y, adems, no una similitudo cualquiera sino una
enlaquesobresalgaantetodolainspiracindeaquelqueescribefrenteala
cegueraolapobrezadeexpresin:

Quidergo?Sumquempriorumsemitam,sednonsemperalienauestigia
sequi iuuet; sum qui aliorum scriptis non furtim sed precario uti uelim in
tempore, sed dum liceat, meis malim; sum quem similitudo delectet, non
identitas, et similitudo ipsa quoque non nimia, in qua sequacis lux ingenii
emineat, non cecitas non paupertas; sum qui satius rear duce caruisse quam
cogiperomniaducemsequi.(fam.22,2,20)

Entonces?Megustaseguirlasendadelosantiguos,peronoirsiempre
detrs de los pasos de otro; no utilizo los escritos ajenos robndoselos, sino
pidindoselos,pero,enlamedidaenquemeesposible,preferirlosmos;me
agrada la imitacin, no la copia exacta, y la propia imitacin que no sea
exagerada,unaenlaquebrilleconluzpropiaeltalentodelimitadorynolas
pocas luces ni la escasez de palabras; prefiero carecer de un gua que verme
obligadoaseguirleentodo.

En la tercera referencia importante que encontramos en las cartas, afirma


queentreelimitadorysuoriginaldebeexistirlamismarelacinqueentre
un padre y su hijo, y que debe escribir siguiendo el mismo sistema por el
quelasabejaselaboransumiel,esdecir,tomarlamateriaprimademuchas
floresparahaceralgonuevomejor:

Curandum imitatori ut quod scribit simile non idem sit, eamque


similitudinemtalemesseoportere,nonqualisestimaginisadeumcuiusimago
est,quequosimilioreomaiorlausartificis,sedqualisfiliiadpatrem.Inquibus
cummagnasepediuersitassitmembrorum,umbraquedametquempictores

Cmoreconoceraunhumanista 29

Introduccin

nostriaeremuocant,quiinuultuinqueoculismaximecernitur,similitudinem
illamfacit,questatimuisofilio,patrisinmemoriamnosreducat()Standum
deniqueSenececonsilio,quodanteSenecamFlaccierat,utscribamusscilicet
sicutapesmellificant,nonseruatisfloribussedinfavosuersis,utexmultiset
uariisunumfiat,idquealiudetmelius.(fam.23,19,1113)

Elimitadordebeprocurarqueaquelloqueescribeseasimilar,noigual,
y la semejanza debe ser no como es la imagen respecto de su original, que
cuanto ms semejante ms elogio merece, sino como un hijo respecto a su
padre.Entreellos,aunqueconfrecuenciahayagrandesdiferencias,unacierta
sombra,quelospintoresllamanaire,queseapreciaenelrostroyenlosojos,
es la que da la semejanza, que visto el hijo, inmediatamente nos trae a su
padrealamente()HayqueseguirportantoelconsejodeSneca,queantes
haba sido de Horacio: que escribamos igual que hacen la miel las abejas, no
recogiendo flores sino convirtindolas en miel, de modo que de muchos y
variadoselementossehagaalgounitarioyqueesoseainclusomejor.

e) Reforma de la lengua latina: la expresin barbara uerba (metr. 2,3,31), ya


usadaporlosclsicoscomoMarcial,OvidioyPetronio,enbocadePetrarca
tena, evidentemente, unas connotaciones peyorativas con respecto al latn
inmediatamente anterior a l. Segn los criterios de la Edad Media, el
significadodelaspalabrasdependadelusodadoporlaconvencinsocial,
es decir, que la norma era el consenso de los usuarios de modo que se
podan introducir neologismos en la medida en que el entendimiento
colectivo as lo permitiera (Jensen 1998:100). Este nuevo concepto es
repudiadosinpaliativosporlosescritoresdelQuattrocento,paralosquesu
momento no tena valor alguno como autoridad, slo era aceptable como
criteriolalenguadelosclsicoslatinosyladelossantospadres.Portanto,
elcriteriodeususvigenteenlaEdadMediaquedsupeditadoalconceptode
auctoritasy,enmuchasocasiones,alanicaauctoritasdeCicern.
Sin embargo, el latn medieval tena an la consideracin de lengua
viva, por lo que resultaba harto complicado constreir todo un sistema
dotado de vigor a unos esquemas fijos y que, en cierta medida, podan
acabarconesavitalidad.Lareformahumanstica,entonces,consiguislo
avances en algunos aspectos, mas no en otros. Se considera que el latn
humanstico del Quattrocento es bsicamente una continuacin del usado
enlaBajaEdadMedia,hechoqueseexplicaporqueenlamayorpartedelas
escuelasylasuniversidadeslospreceptoshumansticosnopudieroncalara
fondo,dadoquelosmaestrosapenasconocanlosrudimentosdegramtica
mientras que los catedrticos universitarios seguan anclados en ese latn
jurdico y escolstico que tanto haba intentado combatir Petrarca; ste
haba considerado siempre la gramtica como el pilar bsico donde se
sustentaranlasdemsdoctrinasdelosstudiahumanitatis:

Quid autem, queso, ad omnem disciplinam tam utile, imo tam


necessarium est quam ipsarum literarum prima cognitio, in quibus omnium
studiorumfundamentaconsistunt?(fam.1,7,17)

Cmoreconoceraunhumanista 30

Introduccin

Quhay,pregunto,queseatantilparacualquierdisciplina,omejor
dichotannecesario,comolosprimerosrudimentosdegramticaenlosquese
basanlosfundamentosdecualquierestudio?

Se corrigieron, en trminos generales, algunas desviaciones


sintcticas,morfolgicas,fonticasydegramtica,semejor elestilopero
se siguieron incorporando neologismos a la lengua cotidiana (Valla, por
ejemplo, era partidario de su introduccin), especialmente en el siglo XV,
antelanecesidadconstantedeponernombreanuevasrealidadesdelasque
nodisponanlosantiguos.
En Espaa la reforma del latn estuvo liderada por Nebrija y sus
IntroductionesLatinae(1481),obraconlaquepretendasustituirlosviejos
manuales universitarios de Salamanca, institucin que hasta 1561 no
impuso el estudio de la reforma latina llevada a cabo por Valla en su De
elegantiislinguaeLatinae(1444).

f) Inters por la poesa y su composicin. La opinin que la escolstica


medievaltenasobrelapoesanopoda,enmodoalguno,imaginarelauge
que sta experimentara durante los siglos del Humanismo. Santo Toms
habadichodeella:

Videtur quod sacra Scriptura non debeat uti metaphoris. Illud enim
quod est proprium infimae doctrinae, non uidetur competere huic scientiae,
quae inter alias tenet locum supremum, ut iam dictum est. Procedere autem
persimilitudinesuariasetrepraesentationes,estpropriumpoeticae,quaeest
infima inter omnes doctrinas. Ergo huiusmodi similitudinibus uti, non est
conuenienshuicscientiae.(s.theol.1a,q.9,a.1,ob.1)

ParecequelaSagradaEscrituranodebehacerusodelasmetforas.No
parecequeloqueresultacaractersticodelsabermsbajotengaquevercon
este estudio de las Escrituras que, como se ha dicho, goza de la ms alta
posicinentrelosdems.Trabajarconsemejanzasyparecidosespropiodela
poesa,queeselmsbajoentretodoslossaberes.Porconsiguiente,noresulta
conveniente para el estudio de las Escrituras servirse de semejanzas de este
tipo.

LasentenciadeSantoTomsparecedefinitoria,perohayqueteneren
cuentaquealolargodetodalaEdadMediasesiguiestudiandolapoesa
clsica,aunquesucultivonofueramayoritario;autorescomoVirgilioysus
glogasyGergicas(enmenormedidalaEneida),Horacio,Estacio,Lucano,
Juvenal, Ovidio y Sneca (los dramas) eran habituales en escuelas y
universidades.Sinembargo,comohemosvistomsarriba,loscomienzosde
esta restauracin potica prctica los debemos buscar en los llamados
prehumanistaspaduanos,especialmenteenlaEcerinisdeMussato,mientras
quesuculminacinseprodujo muyprontoconelpoemapico Aphricade
Petrarca, siguiendo el modelo clsico de la Eneida de Virgilio. Sin duda

Cmoreconoceraunhumanista 31

Introduccin

alguna, el cultivo de la poesa tal y como hacan los antiguos, aunque esta
vez bien en latn bien en vernculo, ser una de las caractersticas ms
acusadasdeloshumanistas,aunque,creemos,enmodoalgunodefinitoria,
puesunhumanistadelatalladePiccolomininodestacprecisamentepor
su capacidad para componer versos; de hecho, aparte de sus poemas
erticos, recogidos bajo el ttulo Cinthia, y la coleccin de Epigrammata,
compuestos todos ellos durante su alocada juventud a imitacin de los
clsicos,novolviacultivarlasMusas.

g) Intersporelgriego:talycomohemosdichomsarriba,desdeaquelprimer
cursodegriegodeManuelCrisolorasenFlorencia,losautores helnicosno
dejarondeinteresaraunbuengrupodehumanistas,notantoporcomponer
en griego, sino ms por la labor filolgica sobre los textos: primero
localizacin de manuscritos, despus fijacin del texto y, por ltimo,
traduccin al latn. Las versiones latinas de Aristteles, hechas entre otros
por Guillermo de Morbeka, fueron sustituidas rpidamente por otras como
laquerealizBrunidelatica.

Hasta aqu las caractersticas que, creemos, han configurado lo que


tradicionalmente se ha descrito como humanista. Sin embargo, hay otra serie de
rasgos,algunosdeellosdecarctermuchomssubjetivo,peroquizsmuchoms
importantes y a la vez responsables del xito, y de las diferencias, del
RenacimientodelsigloXVyXVIfrentealosotrosrenacimientosdelIXodelXII.

h) Percepcin de estar haciendo algo nuevo y diferente: a pesar de que el


propio Petrarca asegura mirar hacia el futuro pero sin perder de vista el
pasado, es el primero que tiene conciencia de estar escribiendo una nueva
pginadelaHistoria:

Ego itaque, cui nec dolendi ratio deest nec ignorantie solamen adest,
uelut in confinio duorum populorum constitutus ac simul ante retroque
prospiciens, hanc non acceptam a patribus querelam ad posteros deferre
uolui.Sedhechactenus;loquaxenimessesoletdolor.(mem.1,19,4)

Aspuesyo,alquenolefaltanmotivosparadolerseniencuentrasolaz
asuignorancia,instaladocomoenlafronteraentredospueblosymirandoala
vezhaciadelanteyhaciaatrs,hequeridodejarparamisdescendienteseste
problemaquenoherecibidodemispadres.Perobastaconesto;eldolorsuele
hacermehablar.

Sindudaesunadelasprincipalesdiferenciasconlosotrosrenacimientos:
muchas de las caractersticas son comunes a todos ellos (la bsqueda de
manuscritos,eltrabajocrticosobreellos,elgustoporlapoesa,etc.),pero
no fueron en ningn momento conscientes de estar cambiando por ello la
Historia ni manifestaron un rechazo evidente por el mundo que dejaban

Cmoreconoceraunhumanista 32

Introduccin

tras de s. Ni siquiera los prehumanistas paduanos fueron capaces de


reconocerse a s mismos como renovadores culturales. Es quizs Petrarca,
como vimos antes, el primero que asegura estar entrando en una nueva
edad,unfeliciuseuum,queenlazadirectamenteconlaAntigedaddandoun
tremendosaltoporlapocaintermedia,calificadaporlcomosordes.
Contribuye tambin a la idea de que estaban creando algo nuevo su
rechazofrontalalafilosofaescolsticayaloscomentaristasmedievalesde
Aristteles.Sinembargo,suataquecontralafilosofamedievalytomstica
no tendr el xito esperado fuera de sus escritos, pues el aristotelismo de
cortemedievalcontinuenlasuniversidades,inclusoenlasitalianas,hasta
bienentrado,porlomenos,elsigloXVI.SegnaseguraKristeller(1993:142;
1996:202), esto fue debido a que resultaba imposible sustituir todo un
sistemafilosficoelaboradodurantesiglosconalgoparecidoaunafilosofa
comolarenacentista,enmodoalgunosometidaaunsistemacoherenteya
queloshumanistas,siguiendounatendenciaeclctica,tomabandeaquyde
all aquello que les pareca ms conveniente no redactando nunca nada
parecidoauntodoorganizadocomolafilosofatomstica.Msqueelaborar
un autntico sistema filosfico se quedaron en ataques, ms o menos
brillantes,contraalgunasdelasparcelasdelsabermsdesarrolladasenel
Medievo:laastrologa,lalgicaescolsticaylajurisprudencia.Engeneral,
huyerondecualquiersistematizacinracionalalestilodelafilosofanatural
(Yndurin1994:78).

i) Inters por el alma humana y sus pasiones: durante el Humanismo la


tendenciamedievalporelestudiodelafilosofanaturalseviosustituidapor
la filosofa moral, aquella cuyo centro es el hombre. Se pasa del consabido
teocentrismomedievalaunsistemaantropocntricodondelaexpresinde
lasingularidadconcretadelossentimientospersonalesseconvierteenalgo
prioritario. No se desprecia de forma absoluta la filosofa natural, pero en
definitiva comienza a considerarse como un conocimiento intil e
improductivo.Estatendenciaamostrarlossentimientospersonalesconfiere
a la mayor parte de los escritos humansticos un carcter eminentemente
personaleindividualistadondesedabuenacuentadelaaltaconcienciaque
lospropiosautorestienendesmismoscomoparaconvertirseencentrode
atencin. En consecuencia, adems, la subjetividad ser elemento
omnipresenteentodasuproduccin.

Relacionadoconestafacetaseencuentraelgustodeloshumanistaspor
la fama. Embajadores, secretarios, bigrafos, etc., todos ellos cargos
importantesdentrodelasoligarquasgobernantesenlasciudadesdelnorte
deItalia,obienenlacuriapapaloalserviciodetalocualmonarcaeuropeo.
Petrarcaanhelabalafama,sibiensabaquenoterminabadeencajardentro
de su mentalidad profundamente cristiana; la fama es tan sutil como el

Cmoreconoceraunhumanista 33

Introduccin

viento. Esta idea aparece por doquier en sus escritos; en el Secretum


conversaconSanAgustnsobreello,quienlereprochahaberse dedicadoa
ellaenexcesosloporobtenerelfavordelvulgo:

AVGVSTINVS:()Scitoigiturfamamnichilessealiudquamsermonemde
aliquouulgatumacsparsumperoramultorum.
FRANCISCVS:Laudoseudiffinitionem,seudescriptionemdicimauis.
AVGVSTINVS:Estigiturflatusquidamatqueaurauolubiliset,quodegrius
feras,flatusesthominumplurimorum()Ettandemquotidianaoccupatione
non contentus, que magna licet temporis impensa, nonnisi presentis eui
famam promittebat, cogitationesque tuas in longinqua transmittens, famam
inter posteros concupisti. Ideoque manum ad maiora iam porrigens, librum
historiarum a rege Romulo in Titum Cesarem, opus immensum temporisque
etlaboriscapacissimum,aggressuses.(secr.3,190)

AGUSTIN: As pues, entrate de que la fama no es ms que un rumor


sobrealgoquesehadivulgadoyextendidoporbocademuchos.
FRANCISCO:Estoydeacuerdoconladefinicin,obiendescripcin,sias
prefieresllamarla.
AGUSTIN:Aspues,esunsoplodevientoyunabrisavolubley,cosaque
soportars a duras penas, un soplo de muchsima gente () Y en fin, no
contentocontutrabajocotidianoque,apesardelagranprdidadetiempo,te
prometa la fama en el momento presente, trasladando tus pensamientos a
largoplazo,hasdeseadolafamaenlaposteridad.Porello,intentandoalcanzar
contumanometasmayores,tehasembarcadoenunlibrodehistoriadesde
RmulohastaelcsarTito,unaobrainmensaquetellevartiempoytrabajo.

LamismaideaserepiteenelDeremediis:

GAVDIVM:Scribotamenfamecupidus.
RATIO: Mirum studium de labore uentum querere! Certe ego uentos
optarenauticumputabam.(rem.1,44,2324)

ALEGRA:Escribo,sinembargo,vidodegloria.
RAZN: Admirable afn ese de pretender el viento con tu trabajo! Yo
pensabaque,enrealidad,elquedeseabaelvientoeraelmarinero.

Y tambin en las cartas, hecho que demuestra que el tema se haba


convertido para Petrarca en algo ms que un mero motivo literario: uentus
est fama quam sequimur, fumus est, umbra est, nichil est13 (la fama que
perseguimos es viento, es humo, es una sombra, no es nada); uolucre
monstrum14 (monstruo dotado de alas); quamuis autem inane quoddam
uentoque simillimum sit gloria, dulce tamen nescio quod inest, quod magnos
etiam animos possit allicere15 (aunque la gloria sea algo vaco y muy
semejante al viento, sin embargo, tiene un no s qu de dulce dentro que

13PETR.fam.1,2,29
14PETR.fam.9,1,2

15PETR.fam.10,6,1

Cmoreconoceraunhumanista 34

Introduccin

anima incluso a las almas grandes); fama ipsa uolatilis ac uaga est16 (la
propiafamaesvoltilyhetrea).

Hasta aqu entonces esta breve descripcin sobre los orgenes del
Humanismo y lo que la crtica moderna considera sus caractersticas principales.
Resta ahora determinar si todos estos aspectos tuvieron su correlato en nuestro
pas y si podemos hablar claramente de Humanismo en Espaa, o ms
concretamente,enlaCastillaenlaquevivinuestroSnchezdeArvalo.

1.3. ElcasodeEspaa

Al igual que ocurri en toda Europa, los principios del Humanismo fueron
llegandopaulatinamentedeItalia,autnticafbricadenuevasideas.Enelcasode
Espaa la cuestin presenta una problemtica triple: en primer lugar, hay que
determinarenqumomentocomenzaronallegarlascorrienteshumansticas;en
segundo,silasituacinsociopolticadenuestropasporaquelsigloXVeralams
adecuada para la recepcin de semejante revolucin cultural y, tercero, cmo se
aceptaron aqu las nuevas ideas, es decir, qu tipo de Humanismo fue el que se
instaurenEspaa.
La respuesta a la primera parte de la cuestin parece estar bastante clara.
SegnDiCamillo(1976:24)nohaypruebasdequeloseruditosespaoles,muchos
de ellos autores eclesisticos, conocieran a los humanistas italianos antes del
conciliodeBasilea(1431)17,porloquepodemosfijarun terminusantequemala
hora de establecer una cronologa bsica de la recepcin del Humanismo en
Espaa,ymsconcretamente,enCastilla.Sinembargosquesabemosquedesde
finalesdelTrecentoelHumanismofuellegandosiquieramodestamente(Coroleu
1998:295)graciasalaexistenciadecontactosanterioresconlaculturaitalianaen
una poca en la que la literatura en lengua castellana vuelve sus ojos hacia la
produccinvernculaitaliana.AestosesumalaeleccincomopapadeBenedicto
XIII (1394), pontfice que se llev consigo a la curia de Avin a numerosos
intelectualesespaoles.
A raz de esos contactos entre eruditos espaoles, como igo Lpez de
MendozaoNuodeGuzmn,ymuyespecialmente,AlfonsodeCartagenayRodrigo
SnchezdeArvalo18,queformabanpartedelaembajadadeJuanIIdeCastillaen
elconciliodeConstanza,despustrasladadoaBasilea,seestableciunafructfera
correspondencia entre ambas orillas del Mediterrneo. Sin duda alguna la
controversia de Cartagena con Bruni a propsito de la traduccin latina de este
ltimo de la tica a Nicmaco de Aristteles supuso el final del supuesto
aislamiento de Espaa respecto al Humanismo floreciente en Italia (Gonzlez
16PETR.fam.22,14,7.
17Abiertoel23dejuliode1431traslaconvocatoriaporpartedeMartnVconlasbulasDumonus

uniuersalisgregisyNupersiquidemcupientes.

18Cf.SANCT.AREV.c.hist.Hisp.4,35[f.160r].

35

Introduccin

Roln, Moreno Hernndez & Saquero SurezSomonte 2000:15). Adems,


Cartagena es el primer escritor hispnico que se interesa abiertamente por los
studiahumanitatisyelquedemuestraunmayorconocimientodeellos,apesarde
que algunos sigan diciendo que estos primeros humanistas no supieron ver los
aspectos rupturistas de los studia humanitatis (Coroleu 1998:296). Algunos
siguentodavaempeadosennegaraCartagenacualquierrasgohumanstico;uno
deloscasosmsextremoslorepresentaK.Kohutque,ensuempeopornegarla
presenciadelHumanismoenCastillayluegoenEspaa,llegaaafirmar(1980:640)
que tiene el mrito innegable de haber propagado las obras de Sneca; pero lo
hizoconunespritumuymedieval,muylejosdetodohumanismo.
Sinembargo,delmismomodoqueseatribuyeaCartagenalaprimacaentre
los primeros humanistas19 (o, segn algunos, prehumanistas espaoles), tambin
se le hace responsable del distinto camino que llevar el Humanismo espaol
frente al italiano. Cartagena se caracteriz por un discernimiento crtico de los
clsicos (Di Camillo 1976:128) lo que tuvo como consecuencia que, frente a la
ciegaadmiracindelositalianosporlosclsicoslatinos,especialmenteCicerna
raz de la pasin de Petrarca, al considerarse herederos suyos, los autores
hispnicos, haciendo gala de una visin ms objetiva, por no considerarse
herederosdirectos,ledieronalHumanismoespaolunmatizmuydiferentealdel
italiano.Estehechoprovocdurantemuchosaoslaincomprensindenumerosos
eruditos hacia la produccin humanstica hispana del siglo XV; en este sentido
Russel (1978:229) habla de humanismo clasicizante frente a humanismo
clsicoparareferirsealosautorescastellanos.
OtraposiblevadeintroduccindelHumanismoenCastillaes, comoapunta
Gmez Moreno (1994:4246), el aumento de la produccin de libros y, especial
mente, el coleccionismo, hecho que provoc su importacin directa desde Italia.
Aunquepuedaparecersorprendente,lanoblezacastellanadelXVcontentresus
filas, adems de con buenos generales y hombres de armas, con vidos lectores
deseosos de conocer novedades del otro lado del Mediterrneo. Pero sobre este
aspectoincidiremosmsadelante.
Especialmenteproblemticasepresentalasegundacuestin:enqumedida
estaba nuestro pas preparado para asimilar las corrientes humansticas? Se
dabanenEspaalasmismascircunstanciashistricopolticasparaquefloreciera
el Humanismo al igual que en Italia? Como siempre, las opiniones son dispares
peroyaenelpropiosigloXV,enItalia,setenaconcienciadequetodavanohaban
llegadoalrestodeEuropalosprincipiosdelHumanismo,porloquesedespreciaba
cualquier cultura que no fuera lasuya exhibiendo una sorprendente vanidad.As
Piccolomini, en una de sus cartas, escribe sobre la difusin de los studia
humanitatis:

19K.Kohut(1982:644)learrebatalaprimacaaCartagenaparaotorgrsela,almenosenelplano

ideolgico,almarqusdeSantillanaporhabersidoelprimeroenconjugarlasarmasconlasletras,
autnticaclaveparapoderentendereldesarrollodelHumanismoenCastilla.

ElcasodeEspaa 36

Introduccin

StudiahumanitatisrarumhabentextraItaliamdomicilium.Scisquidappellem
studia humanitatis. Hoc enim nomine uolunt nostri oratorias et poeticas litteras
designariqueapudLatinoslatepatent,apudaliosplerumqueignote.(epist.1,1,218)

Los estudios humansticos encuentran pocas veces acomodo fuera de Italia.


Sabes qu es lo que llamo estudios humansticos. Con este nombre nuestros
contemporneos designan la oratoria y la poesa que subyacen bajo los autores
latinos,completamentedesconocidasenlosdems.

SiguiendolaesteladePiccolomini,paramuchoselsigloXVestmuylejosde
serlapuertadelRenacimientoespaol,apesardefiguraspunterasensumomento
como Alfonso de Cartagena (Gil 1981:22). La situacin no poda ser menos
halagea:mientrasenItaliaelHumanismoyaeralacorrienteculturaldominante,
al menos entre la lite intelectual, en Castilla, ms pendientes de guerras y
enfrentamientosdinsticos,seguamosancladosenunaEdadMediainterminable.
Ni siquiera las clases cultas estaban preparadas para la nueva mentalidad: el
desconocimiento del latn era alarmante mientras el que se enseaba en las
universidades, en especial la de Salamanca, donde estudi Arvalo, era ms una
jerga filosficojurdica propia de la escolstica que una lengua armoniosa
preparadaparalapoesarenacentistaitaliana.Lanoblezaparecamspreocupada
porconseguirhonoresyparticiparencombatesqueleconfirieranelfavordelrey
queporafanarseenlalecturadelosclsicos.Larealidaddelasociedadhispnica
lesobligabaaello:lascontinuasluchasintestinasporelpodernodejabantiempo
paraotracosa;frentealasciudadesestadoitalianas,enEspaasetratabacadavez
msdeafianzarlaautoridaddelreymediantelafuerza.Nosehacanecesario,por
tanto, la figura del humanista que desempeara la tarea de embajador, orador,
historiador, etc. como suceda en las repblicas del norte de Italia. Eneas Silvio
Piccolomini elogiaba, en este sentido, la sabidura de los florentinos que en el
momento de nombrar cancilleres no buscaban a los que destacaran por su
conocimientodelderechoodelasleyessinoaloseruditosconconocimientosde
oratoria;Garin(2004:35)citaeltextodelDeEuropa(54,213),perolaideaaparece
muchomsdesarrolladaenlaHistoriaFriderici:

LaudandimultisinrebusFlorentinisuntatqueinhocnonparum:cancellarios
enim quam doctissimos habere student neque eos, ut plerique alii, quotannis
mutant,uttuncofficiumdimittant,cumceperuntintelligereneque,utTheutoneset
alieplerequegentes,omnescancellarieaptosarbitrantur,quiuelciuilisuelcanonici
iuris periti dicuntur aut quos uocant magistros artium, qui preter garrulam et
loquacem dialecticam nihil aliarum didicere artium, sed eos assumunt, quibus
humanitatis studia et rhetorum precepta notissima sunt, atque eos, si domi non
inueniunt,forisquerunt.(hist.Frid.327)

Debemoselogiaralosflorentinosenmuchosaspectosynopocoenste:se
afananportenerloscancilleresmssabiosynoloscambian,comohacelamayora,
cadaaodemodoqueabandonansufuncincuandohanempezadoadominarlani,
como hacen los alemanes y la mayor parte de los dems pueblos, creen que todos
sonadecuadosparalacancillera,losquesehacenllamarexpertosenderechocivilo

ElcasodeEspaa 37

Introduccin

cannicooesosalosquellamanmaestrosdelasartes,queno hanaprendidonin
gunadesusartesexceptosudialcticacharlatanaylocuaz,sinoquelosseleccionan
de entre los que estn muy familiarizados con los preceptos de la retrica y los
estudioshumansticos,y,sinolosencuentranencasa,losbuscanfuera.

Vemos,portanto,quelasituacinpolticadeEspaa,completamentedistinta
aladeItalia,nopresentabalascondicionesmsadecuadasparalarecepcindelos
studia humanitatis. Aqu habra sido impensable que un gramtico o un orador
pudieran haber escalado puestos dentro de la poltica. La figura que realmente
destac en el organigrama del poder en Espaa fue la de los juristas, conocidos
comoletrados.EnopinindeGil(1981:233)estosjuristasnisupieronniquisieron
acabarconlastradicionesmedievales.Seconvirtieronentoncesenfrenoparalos
humanistas que estaban comenzando tmidamente a surgir, considerados como
merosgramticos,conloqueestoimplicaba,yaqueenlamentalidadmedievalla
gramticanoeramsqueelescalnmsbsicodentrodelaeducacin.Tampoco
pudo darse en Espaa, como sucedi en Italia, una especie de humanismo cvico
dondeseapelabaala uirtusdetodalaciudadana,orgullosadesuciudadestado
frente a las rivales vecinas. Dentro de este esquema s que se haca necesaria la
presenciadeeruditosquedominaranespecialmentelaretricaylaoratoria.Enla
EspaadelXVlaprioridaderaafianzarlaautoridaddelrey,nolasexcelenciasde
supueblo.
Siguiendo a Gil (1981:300), encontramos ms diferencias para explicar el
tardo despertar de nuestro Humanismo: en primer lugar, nuestra sociedad
medievalnoeraurbanasinorural,cerradaensmisma,porloquelasactividades
mercantiles y comerciales apenas estaban desarrolladas20. No haba surgido
entonces una burguesa urbana dinamizadora de toda la sociedad; tampoco, por
tanto,sehizonecesarialapresenciadehumanistasqueapoyaranesaburguesa.En
lasrepblicasitalianas,basadasenelconceptodeciudadestado,porelcontrario,
losgobiernosestabanenmanosdeunaspocasfamiliasquedeformaoligrquica
controlabanelpoderyseveanenlanecesidaddecontar,nosloconembajadores
bienpreparados,sinoconoradoresehistoriadoresquelesjustificaranenelpoder;
en definitiva, la burguesa italiana necesitaba a los humanistas como forma de
representacinsocial(Gil1984:18).Adems,staresultabacasilaencarnacinde
los valores humansticos de trabajo, progreso, saber, etc. por lo que la simbiosis
entreambosfuerpidayfructfera:senecesitaronmutuamente.Porotraparte,la
nobleza espaola, que s habra podido sacar buen partido de los humanistas, no
eratodavasedentariayandabamspendientedelamilicia.ElpropioArvaloen
su Vergel de prncipes argumenta que lo ms destacado que puede hacer un
20 Lase con respecto al comercio y el trato con otros pueblos lo que dej escrito Snchez de
ArvaloenlaSumadelapoltica:Caporlacomunicacincontinuadelostalesestrangerosveeny
participan en sus costumbres y policas, de guisa que o dexan las propias leyes y costumbres
tomandolasnuevasoserebotanyalteranenellas;porquenaturalmentelosomessonavidospor
desseososdeprovarpolicasycosasnuevas,dequevienegraninconvenienteydaoalatalcibdad
yesprincipioycorrupcindeella.(pol.1,9)

ElcasodeEspaa 38

Introduccin

prncipe es dedicarse a la gloriosa milicia, o el nclito exercicio de las armas21.


Esteafnonecesidaddelasarmasesunadelasmsplausiblesexplicacionesdel
escasointers,engeneral,porlasletrastantodenoblescomodereyes,apesarde
que,porejemplo,CartagenaargumentaenelDoctrinaldecaballeros(1455)quelas
armasylasletrassoncompatibles.ParecequelanicavadeapoyoalHumanismo
pudohaberllegadodirectamentedelacorona.

Puesbien,estepanoramatandesoladorqueacabamosdedescribirysobreel
quenohabaduda,haempezadoaresquebrajarseyapresentarciertasfisuraspor
lasquesehacoladoalgodeluz.Porenlazarconloltimoquehemoscomentado,
quelanoblezasloestabainteresadaenlasarmas,hayquedecirquenosiempre
fue as: sabemos ahora de la existencia de bibliotecas privadas de nobles que s
eran aficionados a la lectura y al coleccionismo de libros. El mismo Vergel de
prncipesdeArvalo,apesardesudefensaencarnizadadelamilicia,estdedicado
alreyEnriqueIVdeCastilla,pruebafehacientedesuintersporlasletras;adems,
estescritaencastellanoporque,quizs,elreynosupieralatn.EnlaCompendiosa
historiaArvalodicedel:Estereyextraordinario,comoconvienea losmejores
prncipes, entenda de literatura (Hic excellentissimus rex, ut optimum decet
principem, litteris instructus est)22. Nos quedamos con la aseveracin ut optimum
decet principem, que recoge la idea que estaba tomando forma en el siglo XV
castellano: las letras le convienen a la nobleza tanto como las armas. Del mismo
modo su otra gran obra en castellano, la Suma de la poltica, est escrita a
instancias de un noble, don Pedro de Acua, seor de Dueas y Buenda que,
aunquedesconocieraellatn,manifestabaunclarointerspor unacuestinclave
enesapoca:lafundacindeciudades.Aspues,amedidaque noblesyreyesse
fueron interesando por la cultura, sta se fue desplazando paulatinamente delos
monasterios, donde haba estado recluida en el Medievo, a las cortes reales y
bibliotecasnobles.Todoentoncesapuntabaauncambioenlasociedadcastellana
del siglo XV que ira abonando el terreno para la llegada del Humanismo
procedente de Italia, a pesar de que la mayor parte de los centros de saber se
hallaban todava anclados en las doctrinas escolsticas y as seguiran durante al
menosunsigloms.
LoscambiosculturalesenlaEspaadelXVvinierondelapartemsaltadela
sociedad,unarevolucindesdearriba(Kohut1982:645):delapropiacorona.La
presenciadeunaembajadadeJuanII,reydeCastilla,enelconciliodeBasileafueel
detonante de todo: all figuras de la talla de Cartagena, Arvalo o Palencia
entablaronrelacinconloshumanistasitalianos.Sedebeconsiderar,portanto,al
reyJuanII,comopionero,impulsoreintroductordelhumanismorenacentistaen
Castilla (Gonzlez Roln, Moreno Hernndez & Saquero SurezSomonte
2000:14). Y no hay que extraarse demasiado porque esto sea as, pues debe
tenerseencuentaquePablodeSantaMara,padredeAlfonsodeCartagena,haba
21SANCT.AREV.vergel1,1.

22SANCT.AREV.c.hist.Hisp.4,38(f.166r).

ElcasodeEspaa 39

Introduccin

sidotutordelrey.Yaentresuspropioscontemporneoscirculabalaideadequeel
rey era muy aficionado a las letras, a la oratoria y que incluso conoca el latn.
FernnPrezdeGuzmnescribedeJuanIIdeCastilla:

Plazaleoirlosomesavisadosegraciososenotabamucholoquedellosoa,
saba fablar y entender latn, lea muy bien, plazanle mucho libros e estorias, oa
muydegradolosdiciresrimadoseconocalosviciosdellos,avagrantplacerenoir
palabras alegres e bien apuntadas e aun l mesmo las saba bien decir. (Fernn
Prez de Guzmn [13761460], Generaciones y semblanzas. Don Juan II de Castilla,
Madrid1942,p.121)

El propio Snchez deArvalo, en su Compendiosa historia Hispanica, nos ha


dejadounretratomagnficodel reycastellano;enloreferentealapolticanofue
un gobernante que destacara por su mano de hierro, pues dej su reino casi por
completo en manos de don lvaro de Luna; nada ambicioso, generoso,
misericordioso con los ms necesitados, de carcter afable, justo, dotado de
virtudes,ingenuoquizs:

Modestius regnum rexit quam felicius ampliauerit sed nec parum est parta
tueri. Cessabat in eo rapacitas, procul erat auaritia: illa opes uastat, hc gloriam.
Dicebat semper male subiectos abundare quam fiscum quia potentissimi regni
princeps pauper esse non poterat. Raro irascebatur; tandem seuiebat. Demum
pauperibus et miseris pius fuit et compatiens nec facile coram eo cuiusquam
principisuelmaiorlegiturliberalitasuelpietasiustiorplurimis.Deniqueuirtutibus
fulsit, quibusdam tamen uiciis non caruit. Credulus enim nimium fuit et
suspectissimus: obtrectatores non tam alto animo despiciebat quam auide audiret.
Nec desunt qui glori eius uulnera inferunt dicentes minus diligentem fore quam
principemexpedituttantreipublicdecuit.(c.hist.Hisp.4,34[f.159v])

Gobernelreinoconmayorprudenciaantesqueampliarloconmayordicha,
peronoespococonservarloconseguido.Laavidezencontrabaenlsufin,lejosde
l la avaricia: aquella devasta las riquezas, sta la gloria. Deca siempre que los
malossbditosabundabancomoeltesoroporqueelprncipedeunreinotanpode
roso no poda ser pobre. Rara vez se enfadaba; al final se exasperaba. Adems fue
piadosoysecompadecadelospobresymenesterososynoesfcilleerdeningn
prncipequetuvieraunagenerosidadmayoroquesupiedadfueramsjustaconla
mayora.Enfin,brillporsusvirtudes,sinembargonocarecidealgunosdefectos.
Fuemuyingenuoydespertabamuchosrecelos:nodespreciabaasuscalumniadores
con tanta fuerza como con avidez los escuchaba. Y no faltan los que arrojan faltas
sobre su gloria diciendo que era menos diligente de lo que corresponde a un
prncipedemodoquenoestuvoalaalturadetangrandegobierno.

Sinembargo,yapesardequenogozaradelasmejorescualidadesparaser
unmonarcacomoseesperabadelenunmomentotanconvulsodelahistoriade
Espaa,stuvo,yesloquemsnosinteresaaqu,unasensibilidadespecialhacia
lasletras,laoratoria,lagramticaylahistoria,todasellasintegrantesdelosstudia

ElcasodeEspaa 40

Introduccin

humanitatis; y no slo disfrutaba de todo esto sino que adems lo promova cual
mecenasdelasletrascastellanas23:

Fuit hic Iohannes II religiosissimus princeps catholicus ac offitiis diuinis et


contemplationiplurimumdeditus,orationiassiduus,prdicationisuerbiDeiauidus;
gaudebat plurimum sacris ecclesi cerimoniis. Demum diuinis litteris et moralibus
disciplinisoperamdabat,cumdoctisuirisspeconferebat,disputationibusletabatur
quibus me spe sua benignitate interuenire iussit. Verum inter disputantes alteri
opinioni qu magis sibi placebat tenaciter adherebat quo fiebat ut docti uiri spe
contra opinionem propriam cum rege adulando sentirent, quemadmodum de
Fauorino gramatico Vicelius Spartanus recolit in Vita Adriani. Nam cum Adrianus
imperator acriter reprehendisset arguentibus amicis, Fauorinus non recte Csaris
opinioni fauisse contra gramatice auctores. Ille risum iocundissimum mouens ait:
Non recte uos, amici, suadetis qui non patimini me Adrianum doctorem omnibus
credere,quiomnibuspluspotest,uultisqueuteumerraredicamquihabettriginta
paratas legiones fame celebris24. Demum Iohannes historiis instructus fuit; calens
ingenioscripturissacrisdelectabiliteruacabatadeoutplerumquenocumentoforet
quod plusquam regi expediret; lectioni operam daret; doctos uiros dilexit atque
promouit.(c.hist.Hisp.4,34[f.159r])

FueJuanIIunprncipecatlicomuypiadosoyentregadoalosoficiosdivinos
yalacontemplacin,asiduodelaoracin,vidodelasenseanzasdelapalabrade
Dios;legustabanmucholasceremoniassagradasdelaiglesia.Adems,seaplicaba
enlasSagradasEscriturasydisciplinasmorales,charlabaamenudoconeruditos,le
encantabanlasdiscusionesalasque meinvita participara menudomercedasu
bondad.Sinembargo,entrelosquediscutanseadheratenazmentealaopininque
mslegustaba,deloquesesegua queloseruditosa menudoopinabancontrasu
propiaopininporadularalreyigualquerecogeVicelioEspartano25delgramtico
FavorinoenlaVidadeAdriano.PuesalreprendercondurezaAdrianoasusamigos
que le censuraban, Favorino, sin razn, era partidario de la opinin del csar en
contradelosgramticos.Dijotrasprovocarunaagradabilsimarisa:Meaconsejis
mal,vosotros,amigos,quenosoportisqueyomecreaqueAdriano,quepuedems
quetodos,esmssabio quetodos,yquerisquediga queseequivocaquientiene
preparadas treinta legiones de clebre fama. Adems tena conocimientos de
historia;destacandoporlaagudezadesuinteligenciasededicabaconmuchogusto
alasSagradasEscriturashastaelpuntodequelamayorpartedelasvecesresultaba
desaconsejable para lo que era conveniente en un rey; se dedicaba a la lectura;
apreciabaaloseruditosylosapoyaba.

Enconsecuencia,quelasociedadcastellanadelXVestuvieratodavaanclada
en la Edad Media parece ser cierto, pero no menos cierto es que este siglo XV s
puedeserconsideradounaantesaladelHumanismo,unaespeciedeprerrenaci
mientoespaol,comolodefiniLidadeMalkiel(1950:549),enelque,ainstan
23MsdetallessobreJuanIIensufacetadeintroductordelHumanismoenCastillapuedenleerse
enGonzlezRoln&SaqueroSurezSomonte(2001:115150).
24 Cf. HIST. AVG. Ael. 15,12: et Fauorinus quidem, cum uerbum eius quondam ab <H>adriano
reprehensumessetatqueillecessisset,arguentibusamicis,quodmalecederetHadrianodeuerbo,
quod idonei auctores usurpassent, risum iocundissimum mouit; ait enim: non recte suadetis,
familiares, qui non patimini me illum doctiorem omnibus credere, qui habet triginta
legiones.FamaecelebrisHadrianustamcupidusfuit.
25ElioEsparciano.

ElcasodeEspaa 41

Introduccin

ciasdelacoronaydelcrculodeeruditosentornoaAlfonsodeCartagena,seinicia
unprofundocambiosocioculturalqueculminarconlaadopcindelamayorparte
de los patrones del Humanismo italiano, aunque con unas caractersticas propias
quelodiferenciarndesumodelooriginario;estesigloXVpreparayhaceposible
la formidable explosin cultural de los dos siglos siguientes (Gonzlez Roln &
SaqueroSurezSomonte1999:581).

A travs de esta ltima idea enlazamos con la tercera cuestin que


plantebamosalinicio:cmoseaceptaronaqulasideasprocedentesdeItalia,es
decir, qu tipo de Humanismo fue el que se instaur en Castilla. Independiente
mente de cundo o cmo entablaran contacto los eruditos espaoles con los
italianos,loquenoadmitedudaesqueelHumanismoquetriunfenEspaafue,
enciertamedida,diferentedelitaliano,hechoquemuchasveceshacontribuidoa
que se negara su presenciaen Espaa hastapocas muy tardas. Como no puede
ser de otra manera, cada pas tiene su propia circunstancia histrica y
sociopoltica, y las tendencias culturales del exterior han de encontrar el mejor
acomodo fusionndose con el sustrato ya existente. Si no se puede equiparar
nuestrahistoriamedievalconlaitaliana,tampocopodremosesperarquenuestro
Humanismofueracomoelsuyopormsqueloidearanellos.
Decamos que Cartagena es el primero que trata abiertamente los studia
humanitatisenEspaa,porloqueselesuelehacerprimerresponsabledecmose
fueron filtrando en nuestro pas sus principios; as F. Lpez Estrada (1946:318
319) le atribuye un humanismo moral de races senequistas e hispnicas; es
decir, que a pesar de los mltiples contactos con los humanistas y de que stos
tuvieranmuyencuentasusaportaciones,elobispodeBurgosintrodujoenEspaa
unHumanismopropiomscentradoenlaexaltacindelahistoriadeEspaayen
las traducciones al vernculo que en las labores propiamente filolgicas que
postulaban los eruditos transalpinos. La filologa en sentido estricto no lleg a
CastillaconCartagenasinoconNebrijatrassuviajeaItalia.Estacaractersticade
nuestro primer Humanismo provoc que muchos estudiosos, como F. Rico,
negaran directamente su presencia en Espaa aludiendo a la barbarie y
argumentandoquenosecultivabanaqulosstudiahumanitatiscomoenItalia.
Loshumanistasitalianosseconsideraronsiempreherederosdirectosdelos
clsicos latinos, ignorando toda la Edad Media considerada por Petrarca como
sordes. Por el contrario, los espaoles prefieren aferrarse a la tradicin de los
godoshaciendounaclaraexaltacindevaloresquehoyllamaramosnacionalistas.
Mientras en las repblicas italianas los oradores defienden en el poder a sus
protectores, elogiando la libertad de sus gobiernos al igual que en la repblica
romana,enEspaasejustificaalosreyesenfuncindesudescendenciadirectade
los godos, haciendo adems alguna referencia a los emperadores romanos.
Estamos, por tanto, ante una diferencia fundamental en lo que se refiere al
concepto que se tuvo aqu de la historia y del Humanismo en general, un
humanismoquenosecierratotalmenteenlaadoracindeloantiguo(Gonzlez

ElcasodeEspaa 42

Introduccin

Roln&SaqueroSurezSomonte1999:588).Nuestroshumanistasnoparticiparon
deesaideaderuptura,comohabadefendidoPetrarca,sino,msbienalcontrario,
estaban orgullosos de su pasado ms reciente; por ejemplo, Arvalo, acrrimo
defensordelosvalorespatrios,describeaslagenealogadeJuanIIdeCastilla:

Iohannes II filius Henrici predicti. Incepit regnare anno Domini MCCCCVII. Hic
abAthanarico,primoregeGothorum, LXXXIIrexfuit.APelagiouero,primoregepost
cladem Hispani, XLIIII. Hic princeps ex omni parte nobilissimus fuit nec solum ex
clarissimo Gothorum genere originem traxit sed ex illustri prosapia imperatorum
RomanorumetGrecorumacnobilissimaetsacradomoFranci.(c.hist.Hisp.4,34[f.
143v])

JuanII,hijodelmencionadoEnrique,comenzareinarenelaodelSeorde
1407.Fueel82reydesdeAtanarico,primerreydelosGodos. Sinembargo,desde
Pelayo,primerreytraslaconquistadeEspaa,el44.Esteprncipefuemuynoble
portodasuascendenciapuesnoslotuvosuorigendelilustrsimoabolengodelos
Godossinotambindelailustrefamiliadelosemperadoresromanosygriegosyde
lamuynobleysantacasadeFrancia.

EnestesentidoDiCamillo(1976:130)apuntaqueCartagenanopretendala
restauracindelmundoclsicoparaterminarconladecadenciaculturalypoltica
sinoquequerajustificarhistricayjurdicamentelamonarquacastellana;frente
al concepto de barbarie en Italia, en Espaa los godos representan el inicio de
nuestro desarrollo. Esto tendr una consecuencia fundamental: nuestros
humanistas no se dedicarn a la bsqueda, recuperacin ni restablecimiento
crtico de los textos clsicos. No conocemos el caso deun solo autor espaol que
descubriera un solo manuscrito indito de algn clsico: esta tarea qued
reservada, casi en exclusiva, a los italianos. No obstante, no se puede hablar en
trminos absolutos, ya que Cartagena s que realiz una cierta labor filolgica al
expurgarlasglosasdeltextolatinodelDeofficiisdeCicernantesdeemprendersu
traduccinalcastellano(GmezMoreno1994:60).
ElHumanismocastellanocentrsusesfuerzos,msqueenlafijacindelos
textosclsicospormediodeedicionescrticas,enlatraduccindeesasobras;por
esta razn se habla para Castilla de un Humanismo vernculo (Lawrance
1990:222); en este sentido se considera pieza clave del inicio de Humanismo en
EspaaelprlogoalatraduccindelDeinuentionedeCicernhechaporAlfonso
de Cartagena. Pero esta expresin no hace referencia exclusiva a que nuestros
eruditossededicaransloalatraduccin,sinoqueconellasepretendeexpresar
que gran parte de nuestra produccin humanstica se hizo en vernculo. Varias
pudieron ser las causas: desde la ignorancia del latn de la nobleza, destinataria
muchasvecesdeesasobras,hastalaexaltacindelapropialenguacomoseade
identidad nacional. Esto nos diferenci claramente de los italianos: nuestro
romancecastellanoparecayaestarpreparadoparaserlalenguadecasitodoslos
escritos, mientras nuestros vecinos seguan prefiriendo el latn para las obras de
mayorenvergadura.FrentealaprevalenciadellatnsobreelvernculoenItaliaen

ElcasodeEspaa 43

Introduccin

los comienzos del Humanismo, en Castilla convivieron desde siempre ambas


lenguas con total normalidad, superando, con mucho, el uso social del romance
castellano al del latn, incluso, por sorprendente que pueda parecer, en las
universidades26.EnSevilla,quizslaciudadmspopulosa,porejemplo,elusodel
latn quedaba circunscrito a la liturgia y a un escassimo crculo de personas; ni
siquiera los documentos notariales se escriban ya en la lengua del Lacio (Gil
1996:631).Sinembargo,independientementedesuuso,ambaslenguasconviven
sin mayor problema tomando cada una partido de la otra: El latn renacentista
existeatravsdelromance,sobreunavidacotidianaquesemodelizaenlenguas
romancesqueretroalimentanellatn;delamismamaneraqueellatnalimentala
expresin romance. Forman series literarias diferentes que tienen una misma
realidad que se entrecruzan (Alcina 1999:729). Curioso resultar, sin embargo,
quePetrarca,msorgullosodesusobraslatinasquedesuspoemasitalianos,haya
sido ms apreciado por sus compatriotas de siglos posteriores por la poesa
verncula mientras que las obras latinas cayeron en un paulatino olvido. Quizs
tengalaculpadeestoelintersquecomenzadespertarelvernculoitalianoen
los humanistas de la segunda mitad del siglo XV (Di Camillo 1996:370; Gonzlez
Roln&SaqueroSurezSomonte1999:585),poniendofinalaideahumansticade
queloescritoenlatnquedabarevestidodeuncarctersuperior.

En definitiva, el siglo XV, y ms concretamente el reinado de Juan II, debe


considerarse el inicio del Humanismo en Castilla; quizs no fuera idntico al
italiano, yde ah lasmltiples definicionesque de l se han hecho (Humanismo
clasicizante,HumanismovernculooHumanismohispano),perolociertoes
que sienta las bases del inmenso auge de la literatura espaola posterior. Ahora
bien,sinosfijamosentodoaquelloquecaracterizabaaloshumanistasitalianos,tal
y como hemos visto en el captulo anterior, no har falta discurrir mucho para
darnos cuenta de que prcticamente ninguna de ellas se cumple: los studia
humanitatis no se cultivan como en Italia, no se conoce el griego27, no se buscan
manuscritos,laslaboresfilolgicassonmsbienescasasQuienpretendabuscar
enEspaahumanistasidnticosalositalianosfracasarensuempeo,porqueen
Castilla destacarn creadores y especialistas en otras ramas del saber
(jurisprudencia,filosofa,etc.),quedebenalcultivodelos textosclsicoselgusto
por una cuidada expresin literaria, un afn cada vez mayor de novedad y, en
definitiva, un cierto rigor filolgico en el enfoque de sus disciplinas. Podemos
hablar()delaexistenciadeunhumanismosociopoltico,anterioralpropiamente
filolgico, cuya aparicin en Espaa tendr que esperar hasta finales del siglo
(GonzlezRoln&SaqueroSurezSomonte1999:588)28.
26Cf.GonzlezdelaCalle(1925:795818).
27

El propio Cartagena reconoce, en una carta a Bruni, que ignora el griego (Saquero Surez
Somonte & Gonzlez Roln 1991:205). Arvalo tampoco tena conocimiento como se deduce del
malempleodelostrminosgriegosqueaparecenenelSpeculum.
28Lamismaideaseencuentratambinenotrotrabajoanteriordelosmismosautores;cf.Saquero
SurezSomonte&GonzlezRoln(1991:196197).

ElcasodeEspaa 44

Introduccin

2.RODRIGOSNCHEZDEARVALO

2.1.Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica

No resulta fcil compendiar la biografa de un personaje con una vida tan


azarosa como la de Rodrigo Snchez de Arvalo. Sus mltiples viajes, sus
innumerablescontactosysusmltiplescargoseclesisticosconviertensuvidaen
un complicado rompecabezas. Las fuentes principales con las que contamos son
dos: de una parte, los documentos histricos que certifican sus aos de
permanencia en tal o cual sede episcopal, investigacin que ya ha sido llevada a
cabo por sus tres principales bigrafos: Toni (1935), Trame (1958) y Laboa
(1973);deotra,msinteresantedesdeelpuntodevistafilolgico,laspinceladas
biogrficas que l mismo ha ido insertando en el propio Speculum y en algunas
otras obras como la Compendiosa historia Hispanica o el Defensorium status
ecclesiastici.Notrataremos,portanto,deprofundizaraqu,dadalanaturalezadel
presente trabajo, tanto en la faceta de Arvalo como protagonista de la Historia,
como en la de escritor de su propia historia (siguiendo as el enfoque dado por
Toniasubiografaarevaliana)puespareceobvioqueRodrigotuvomuyclaro,al
escribir al final de sus das la Compendiosa historia Hispanica, que l mismo
formaba ya parte de la Historia. Pues bien, en el caso concreto del Speculum,
Arvalonoseconformaconofrecernospequeostrazosdesuperipeciavital,sino
quenospresentaunbrevecompendiobiogrficoqueinsertadentrodelprlogo,a
modo de prefacio, como l mismo lo califica. Sin embargo, la informacin que
ofrecetantoaqucomoensusotrasobrasnoestnuncacompletanitansiquiera
detallada; juega deliberadamente con el lector: a modo de cebo nos da slo
pequeas pistas como si tuviera la esperanza de que ms tarde alguien pudiera
seguirsurastro:

Prefatio utilis in qua auctoris huius libri uita eiusque studia recoluntur et
tandem admonet ad studia legis diuine potius quam humane et de effectu legum
humanarumetdeordineprocedendiinhoclibro.(spec.pref.,14)29

tilprefacioenelqueserecogenlosestudiosylavidadelautordeestelibro
y al final se aconseja el estudio de la ley de Dios antes que la de los hombres y se
recuerda el resultado de las leyes humanas y el orden que se va a seguir en este
libro.

A pesar de ciertas divergencias en las fuentes30, parece ser que fueron sus
padresHernnSnchezdePalazueloyMaraRodrguezdeArvalo.Losprimeros
rudimentoslosaprendienelconventodelosDominicosdeSantaMaradeNieva,
pequealocalidadsegoviana(fundadaporsupropiopadresegn Toni[1935:31
34])enlaquehabanacidoen1404:
29Citamossegneltextodeestemismotrabajo.

30Estagenealogalaofrece,detallandosusfuentes,Montalvo(1928:3436);cf.Penna(1959: LXXI

LXXV),dondesehaceuncompletorepasoatodaslasconjeturassobresufamilia.

45

Introduccin

Patre itaque uita functo, infantulum me, pia mater ad litterarum studia
destinauit ubi, post prima illa litterarum rudimenta, dialectice et philosophie
laudatis studiis, non quidem ut debui, sed ut ualui, parumper operam dedi. (spec.
pref.,1620)

Resulta que,alfallecer mipadre, mipiadosa madre,cuandoyoeratodava


muynio,meencomendalosestudiosdeletras.Despus,cumplidoelaprendizaje
bsicodelasletras,medediqumomentneamente,noenlamedidaquedebasino
enlaquepoda,aloscelebradosestudiosdedialcticayfilosofa.

Trassuprimercontactoconlasletras,penseningresar31enlaUniversidad
deSalamanca,peronofuetansencillo:sudecisinsuscitseriasdiscusionesenel
marcodesufamiliaantelasposicionesdisparesdesumadrey susfamiliares.Su
madre,yaviuda,preferaquesuhijoemprendieselacarreraeclesistica:

Mater siquidem, ut erat totius sanctimonie et honestatis sectatrix ac eximie


deuotionis et uirtutis cupida, optabat quam maxime ad spirituales me scientias
conferredeberem.(spec.pref.,2226)

Mi madre, dado que era seguidora de toda santidad y honestidad, de una


extraordinaria devocin y anhelosa de virtud, deseaba a toda costa que me
consagraraalestudiodelareligin.

Porelcontrario,susfamiliares,quizsmspreocupadosporelprestigiodela
familiayporsusustentomsinmediato,seinclinabanporlosestudiosdederecho
y de letras pues procuran muchos honores a los que los ejercen y les aportan
muchsimo dinero (suis sectatoribus honores comparant, summas amplasque
afferunt diuitias)32. Los argumentos de sus allegados los leemos tambin en el
propioSpeculum:

Quisenim,inquiunt,patrisnomenauttenebitautsuscitabit?Namcumpater
inter illius castri conciues precipuus et populi quoddam caput fuerit, elaborandum
est ut filius patrem imitetur. Deinde, quis generis atque familie honorem tenebit?
quis rursus matri uidue fratrum sororumque pupillorum necessitatibus
compatietur? quis denique totius familie et domus onera supportabit? Quare
suadebantilliutadsecularesmescientiasconferrem.(spec.pref.,2636)

Quinentoncesdecanmantendrorestaurarelnombredesupadre?
Pues,yaquesupadreeraunciudadanoimportanteentrelosdeaquellalocalidad,y
en cierto modo cabeza visible del pueblo, habr que procurar que el hijo imite al
padre. Despus aadan: Quin mantendr el honor de su estirpe y su familia?
Quin se har cargo, adems, de su madre viuda y de las necesidades de sus
hermanos y hermanas pequeos? Quin, en fin, cargar con el peso de toda la
familia y de la casa? Por esta razn, ellos me persuadan de que me dedicara a los
saberesdeestemundo.

31Susbigrafosnoseponendeacuerdosobrelafechaqueoscilaraentre1418y1422.
32SANCT.AREV.spec.pref.,3536.

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 46

Introduccin

Esprobable,segnestetexto,quesupadreocuparaalgnpuestoimportante
enlalocalidaddeSantaMaradeNieva,quizslaalcalda,dadoqueprobablemente
habrasidosufundador.Estaideaparececonfirmarsegraciasaotraalusinenel
Speculum a la figura de su padre. En el captulo XV, el dedicado a los alcaldes de
ciudades y gobernadores de provincias, se afirma que, al haber elegido su padre
esemododevida,ldebaseguirsuspasos:

Ad hoc itaque exercitium et uiuendi formam, amici et contribules his et


plurimis persuasionibus me trahere moliebantur. Addebant preterea hunc uiuendi
modum genitorem meum ueluti honestum et sine crimine delegisse. Nec erat
inconueniens filium laudata honestaque patris exercitia ac uestigia imitari. (spec.
1,15,4247)

As pues, mis amigos y mis parientes se las ingeniaban para encaminarme,


constasyotrasmuchasrazones,haciaestaformadevida.Aadan,adems,quemi
padrehabaelegidoestemododevidaporsuhonestidadysuausenciadepecado.
Pareca bastante conveniente que su hijo siguiera las huellas de su padre y se
dedicaraaestahonestaocupacin.

Volviendo a Arvalo, al final se inclin, como l mismo escribe, por los


estudiosdeDerechoCivilperosinolvidarnuncalajusticiadivina:

Tandem uicta est mater pia, at si uinci pietas non potuit, propinquorum
suasionibus timida satis acquieuit. Decretum est ergo ut eis ipsis studiis uacarem.
Commonebat tamen maternus amor ut, inter humani iuris regulas, diuini
nequaquamessemimmemor.Etlicet,utdicebat,pulchrumadmodumsitdeiustitia
humana agere, necessarium tamen sibi uidebatur diuinam non obliuisci. Addebat
denique quod cum contra ius iniuria fiat, tunc me rectum uerumque iuristam
crederet, si nullam Deo iniuriam inferrem. Quippe tunc optimus legista euaderem
atque preclarus, si sua immortali Deo iura suasque leges immaculato calle
seruassem.(spec.pref.,6779)

Finalmente result vencida mi piadosa madre y, aunque no pudieron


doblegar su piedad, cedi al menos a los consejos de mis allegados. Se decidi por
tantoquemededicaraprecisamenteaestosestudios.Meaconsejaba,sinembargo,el
amor de madre que, entre tanta regla del derecho humano, no me olvidara en
absoluto del divino. Y aunque, como deca ella, es muy decente ocuparse de la
justicia humana, le pareca, sin embargo, muy necesario no olvidarse de la divina.
Aada,enfin,quecomolainjusticiasecometeactuandocontralaley,entoncesella
meconsideraraunbuenyautnticojuristasinocometaningunainjusticiacontra
Dios.Sinduda,entonces,meconvertiraenunesplndidoeilustrejuristasicumpla
con el derecho y las leyes de nuestro Dios inmortal siguiendo su camino libre de
pecado.

EnSalamancapermanecidiezaosdedicadonosloalestudiodelDerecho
sino tambin al de las Sagradas Escrituras y, muy especialmente, a la filosofa
moral (philosophie, presertim moralis), uno de los cinco saberes incluidos en los
studiahumanitatis,poniendoasdemanifiestoqueeljovenArvalo,apesardela
educacin tradicional escolstica que estaba recibiendo en Salamanca, era ya

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 47

Introduccin

permeable, y hasta partidario, de las nuevas corrientes de pensamiento, aunque


desconocemosquobrasyautorespudieronserlosquellamaronsuatencin:

Accepta igitur materna benedictione aptatisque ad studia necessariis rebus,


Salamantine me contuli uniuersitati, ubi per decem annos eisdem iuridicis
legislationibus uacaui. Memor tamen sapientis precepti: ne dimittas legem matris
tue. Nonnumquam inter sedula iuris exercitia, ueluti cuiusdam solatii gratia,
sacrarum litterarum lectioni me raptim conferebam. Sed et philosophie, presertim
moralis, dulcedinem tanto ardentius pergustabam, quanto ultra ea oblectamenta,
que doctrina ipsa ad morum informationem adducit, plenius tamen atque uberius
cunctorumiuriumlegumquehumanarumuerumintellectumelicereuidentur.(spec.
pref.,89101)

Entonces,trasrecibirlabendicindemimadreycontodolo necesariopara
mis estudios, me dirig a la Universidad de Salamanca, donde me dediqu durante
diezaosalestudiodelasleyes.Meacordaba,sinembargo,deaquelsabioconsejo:
noteolvidesdeloquetehadichotumadre.Algunasveces,amododedescansoen
mediodelaboriosasprcticasdederecho,mededicabaaescondidasalalecturade
lasSagradasEscrituras.Perotambinmeatraaconpasinelencantodelafilosofa,
especialmentelamoral,enlamedidaenquemsalldeloque meentretena,esta
doctrinaconducealaconformacindenuestrascostumbres;sinembargo,consigue
quesalgaalaluz,conmayorplenitudyriqueza,laverdaderainterpretacindetodo
elderechoylasleyesdelhombre.

DespusdelicenciarseenSalamancaobtuvoelttulodedoctor,aunquenose
sabesienestamismaUniversidad33oenRoma34.SutestimonioenelSpeculumno
esenmodoalgunoaclaratorio,aunquelomslgicoserapensarquefueraenla
capital salmantina ya que no dice que, tras la licenciatura, se trasladara a otra
Universidad:

Tandemueroexpletisstudiorumcursibusassuetis,doctoratusinsigniisexstiti,
utinamdignetogatus!(spec.pref.,105107)

Finalmente,unavezqueterminloscursospreceptivos,obtuveelgradode
doctor,ojaldignodelatoga!

La fecha exacta de su doctorado nos es desconocida, pudiendo slo fijar el


trminoantequempuestoquelaprimeravezqueselemencionacomodoctoriuris
esen1447(Toni1935:41).

Al concluir sus estudios, se produjo una nueva disputa entre su madre, sus
familiaresylmismo,sobrequuitemodus,pordecirloconsuspropiaspalabras,
debainiciar:lavidadelestadotemporaloladelestadoespiritual.Siendofielalos
principios que expone en el Speculum, decidi seguir la carrera eclesistica y en
1431yaseledenominaenlosdocumentosoficialescomoclrigo.

33Keniston(1930:193).
34Laboa(1973:29).

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 48

Introduccin

Concluidossuaosdeformacin,laprimeraintervencindeimportanciade
SnchezdeArvalolaencontramosenelConciliodeBasilea(14311445).Allse
trat, aunque sin xito, de la unin de la Iglesia latina con la griega, y con otras
orientales,ascomodelproblemadelconciliarismo.ElpropioArvaloresumelos
contenidosdelconcilio:

Quodiemsuumclaudente,electusestinsummaconcordiadominusEugenius
IIII,nationeVenetus,uiriustusetreligiosissimus,quipassusestinpapatuplurimas
persecutiones. Nam tempore suo congregatum est concilium apud Basileam, in
Germania,principaliusproextirpationeheresumhusitarumetreformationemorum
etpaceinpopuloChristianocomponenda.(c.hist.Hisp.4,35[f.160r])

Al acabar sus das [se refiere a Martn V] fue elegido 35 por unanimidad
EugenioIV,naturaldeVenecia,unhombrejustoydegranespiritualidadquesufri
muchsimas persecuciones durante su pontificado. En sus das de pontfice se
organiz un concilio en Basilea, Germania, fundamentalmente para extirpar la
herejadeloshusitas,reformarlascostumbresyrecomponerlapazentreelpueblo
cristiano.

Pues bien, don Rodrigo formaba parte36 en 1434 (aunque parece ser que
estabaenBasileadesde1433),graciasaAlfonsodeCartagena,delacomitivaque
constitua la embajada de Juan II, rey de Castilla. Nuestro obispo menciona en la
Compendiosaavariosdelosintegrantesdelalegacincastellana,mas,porraroque
puedaparecer,noseincluyeasmismo:

AdeandemigitursynodumIohannesrexprdictus,uirdeuotissimusprinceps,
misitsolemnesoratoressuos,uidelicet:AluarumConchensemepiscopum,Alfonsum
Burgensem spectabilem uirum, Iohannes de Silua, postea comitem de Cifuentes, et
quosdamaliosinsignesetdoctosuirosquiproecclesiunitateindefesselaborarunt.
(c.hist.Hisp.4,35[f.160r])

EntonceselmencionadoreyJuan,devotsimoprncipe,enviaestesnodoa
sussolemnesembajadores,asaber:alvaroobispodeCuenca,aAlfonsoobispode
Burgos, respetable varn, a Juan de Silva, despus conde de Cifuentes, y a otros
insignesysabiosvaronesquetrabajaronporlaunidaddelaiglesiaindefensa.

SinembargossabemosporelpropioArvalo(aunqueeslanicavezquelo
reconoceenunodesusescritos)queparticipenesaembajada.Trame(1958:16)
reproduceelfragmento,pertenecientealCommentumsuperbullamPauliIIcontra
GeorgioPodbrady,quetraducimosacontinuacin:

Dicimus igitur quod ut rei ueritas et experientia testantur et, ut concipere


potuimus,sedetpalpauimusetuidimus,quiapresensfuimusapudcongregationem
BasiliensemquandointerCatholicosetBohemiossolemnisfuitaltercatio.(f.14r)

As pues lo decimos segn atestiguan la verdad y la realidad del asunto y


segn pudimos percibirlo, pero tambin tocamos y vimos, porque estuvimos
353demarzode1431.

36Luciano(1942:144).

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 49

Introduccin

presentesenelconciliodeBasileacuandotuvolugarunaimportantedisputaentre
loscatlicosylosbohemios.

Suascensoenelconciliofuerpidoapesardesusilencioyeldeotrasfuentes
de la poca37. En 1436 se le incorpor a una de las comisiones del concilio que
preparaba las sesiones. Slo dos aos ms tarde pas de simple miembro a
presidentedelacomisindeasuntosgenerales;pocosmesesdespusseconvirti
encustodiodeunadelascuatroarcasquecontenanlasllavesdelselloconciliary
fuenombradoescritordebulas(Laboa1973:33).
Suspendido temporalmente el concilio debido a la peste que azotaba la
ciudad,particomomiembrodeunaembajadadeJuanII,presididaporAlfonsode
Cartagena, ante Alberto II. A su regreso obtuvo una canonja en Burgos; al ao
siguiente,1440,elarchidiaconadodeTrevio.
Las sesiones del concilio se reabrieron en 1439 pero no se consigui
solucionarningunodelosproblemasplanteados.Lamayoradelosparticipantes,
entre los que se volva a encontrar don Rodrigo, eran partidarios de la suprema
autoridad del concilio frente al poder temporal del pontfice; ste, Eugenio IV,
debidoaquelasituacinseleescapabaprcticamentedelasmanos,procediala
conclusin del concilio y la apertura, en 1438, de uno nuevo en Ferrara. Los dos
conciliossiguieronparalelamente,pueslosdeBasileanoloconsideraroncerrado
sino que depusieron a Eugenio IV y proclamaron papa, ms tarde considerado
antipapaeinclusoanticristo38,aAmadeodeSaboya,quetomelnombredeFlix
V. Snchez de Arvalo (no as el obispo de Burgos, Alfonso de Cartagena), se
mostr a favor de las teoras conciliaristas (que proclamaban la superioridad del
los padres conciliares sobre cualquier pontfice) a pesar de que en sus obras
posterioresapoyarlaautoridadsupremadelpodertemporaldelpontfice;valgan
comoejemplosuspropiaspalabrasenelSpeculum:

Summi pontificatus excellentiam, dignitatem et auctoritatem huiusque


sacratissimi status laudes, preconia attollere illiusque necessitatem et utilitatem
ostendere, hodie munus suscepi; grande quidem negotium, sed paruum ingenium;
cuius tanta est sublimitas et eminentia, tanta immensitas ut nullus mortalium
nedumcomprehendereautsatisexprimere,sedneccogitareposset.Obtunditenim
omnem humanum intellectum illius sacratissimi et omnium eminentissimi status
maiestasetexcellentiaquiascriptumest:Scrutatormaiestatisopprimeturagloria.Si
enim,testeAmbrosio,nihilinhocseculoexcellentiusatqueexcelsiusinueniripotest
statuetdignitatesimpliciumsacerdotumetparticulariumpresulum,quiperdiuersa
orbis loca in partem sollicitudinis assumuntur, quid cogitandum est de eo summo
pontifice, qui uices ueri Dei gerit in terris, qui ad plenitudinem status, qui ad
apostolicum thronum, qui ad culmen omnium dignitatum assumitur? (spec. 2,1,5
23)

Hoy he emprendido la tarea de ensalzar la magnanimidad, dignidad y


autoridad del sumo pontificado, los elogios y alabanzas de este santsimo estado y
37TampocolemencionaEneasSilvioPiccolominiensusDegestisconciliiBasiliensis,queshace,por

elcontrario,unelogiodelobispodeBurgos,AlfonsodeCartagena.

38Alberigoetal.(2002:565).

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 50

Introduccin

demostrarsunecesidadyprovecho;enefecto,elencargoesconsiderable,peromi
capacidadespequea;talessugrandezayeminencia,talsuinmensidad,queningn
mortallapodracomprenderoexplicarsatisfactoriamenteynisiquieraimaginar.La
majestadymagnanimidaddelmssantoymseminenteestadode todosaturdea
todointelectohumano,porqueestescrito:Elquebuscalamajestad,caepresadela
gloria.Si,segnaseguraAmbrosio,nosepuedeencontrarenestavidanadasuperior
ni ms excelso que el estado y la dignidad de los simples sacerdotes y de los
preladosindividuales,queporlosdiferenteslugaresdelmundoasumensupartedel
cuidadodelaIglesia,quhabrquepensardelsumopontfice,quehaceenlatierra
lasvecesdelDiosverdaderoyhasidoelegidoparaalcanzarlaplenituddelestadoen
eltronoapostlicoyenlacumbredetodadignidad?

Un congreso tan heterogneo como el de Basilea, en el que tomaron parte


ignorantes, inexpertos, vagabundos, gente sin disciplina, prfugos, apstatas,
condenados por sus crmenes, escapados de las crceles, rebeldes a Nos y a sus
superiores y dems ejemplares de semejante humanidad (ignorantes, inexperti,
uagi,discoli,profugi,apostate,decriminibuscondemnatietdecarceribusfugientes,
Nobisetsuissuperioribusrebellesetreliquaistiusmodihominummonstra)39,estaba
destinadoatenercomoresultadofinalunasituacintanimpredeciblecomolaque
hemos visto: la deposicin del propio papa; Arvalo lo resume de modo
especialmente breve, teniendo en cuenta que l mismo haba asistido a la sesin
preparatoriadelaeleccindelantipapa(Laboa1973:36):

Tandem prter eorum et omnium principum assensum nonnulli nomine


concilii de facto deposuerunt eundem dominum Eugenium papa IIII et elegerunt
Amedeum,ducemSabaudie,Flicemappellantes.(c.hist.Hisp.4,35[f.160r])

Al final obviando el consenso de stos y de todos los prncipes, algunos, en


nombredelconcilio,depusierondehechoalpropiopapaEugenioIVyeligieron40a
Amadeo,duquedeSaboya,alquellamaronFlix.

ElConciliodeFerrara,porsuparte,tuvoquesertrasladadoaFlorencia,de
nuevo, por la peste. En estas nuevas sesiones Eugenio IV declar herticas todas
lasverdadesdefeaprobadasenBasileayexcomulgalantipapaFlixV:

Quam Basiliensium impietatem dudum preuidere cepimus quandoquidem


illud tunc Basiliense concilium intuebamur iam in tyrannidem prolabi dum multi
etiam inferioris gradus ad illud tunc ueniendum standum que pro libito factionis
auctorum cogerentur dum nonnullorum uota et iudicia diuersis artibus extorque
rentur alii mendaciis et fraudibus seducerentur dum conspirationibus coniura
tionibusmonopoliisetconuenticulispeneomniacederentetproambitionepapatus
diuturnaprotractioeiusconciliiquerebatur.(DecretumconciliiFlorentini)41

HacetiempoquenosdimoscuentadelaimpiedaddelosreunidosenBasilea;
en efecto intuamos que el concilio de Basilea terminara por convertirse en una
tiranaenlamedidaenquemuchos,inclusolosdegradoinferior,seveanobligados
airyestarpresentessegnelcaprichodeunafaccindominante,enlamedidaen

39DecretumconciliiFlorentini(4sept.1439);seguimoslaedicindeAlberigoetal.(2002:529).
405denoviembrede1439.

41Alberigoetal.(2002:529)

Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 51

Introduccin

que los votos y las decisiones se obtenan por medio de extorsiones de diversos
tipos,otroseranengaadosconmentirasyfraudes;enlamedidaenquecasitodo
cedi a las conspiraciones, las conjuras, los monopolios y los concilibulos y se
buscabaprolongarelconciliosinfinporlaambicindelpapado.

Estas palabras del pontfice dolido con el concilio de Basilea, dichas en las
sesionesdeFlorenciaen1439,nospuedenayudaraentenderlaposicinquetom
Arvalo; a juzgar por ellas, don Rodrigo, pudo caer, quizs, en alguno de los
engaosyfraudesquemencionaelpapayverserehndeesoscrculosdepoderde
modoquenolequedasemsopcinquetomarparteenaquellamascaradaquefue
laeleccindeFlixV.

Tras la intervencin en el concilio de Basilea, comenz para Arvalo una


etapadeviajesqueculminconvariasembajadasenRoma.Unodesusprimeros
destinos fue la corte del emperador Federico, en Austria, enviado por Juan II de
Castilla,paragestionarlavueltadeEugenioIValsoliopontificioendetrimentode
Flix V, que apenas contaba con apoyos en Europa salvo sus propios electores
conciliares. Arvalo hace referencia a estos viajes mas sin precisar fechas ni
lugares de encuentro, siguiendo la tnica de toda la Compendiosa historia
Hispanica. Aprovecha, adems, para insertar, como en muchas otras ocasiones,
detallespersonalessobresuproduccinliteraria:

Quamerectionemcatholiciregesetprincipesnonreceperunt,prsertimidem
Iohannes,rexCastell,quiproueritateethonoreetauctoritateRomanecclesiet
eiusdemEugeniiiustitiaetinnocentia,misitmeRodericum,episcopumPalentinum,
tunc in minoribus agentem oratorem suum, [160v] ad imperatorem Fredericum et
plurimosregesetprincipesubimagnedisputationesetaltercationesinteruenerunt,
etibidemmanenslibrumedidiuidelicetDialogumdeauctoritateRomanipontificis
etiterum aliumlibrumintitulatumDeremedioscismatis,dequibusmateriislatius
tangoinlibroDefensoriiecclesinuperanobiseditoiussusanctissimidominiPauli
II pontificis maximi. Prfuit autem idem Eugenius annis XVI. Quo mortuo fuit
assumptus Nicolaus V natione Ianuensis qui annis VIII prfuit. Obiit autem eo anno
quodictusIohannesrexCastell.(c.hist.Hisp.4,35[f.160rv])

Los reyes y prncipes catlicos no aceptaron esta eleccin, especialmente el


propioJuan,reydeCastilla,queenfavordelaverdadyelhonorydelaautoridadde
laIglesiadeRomaydelajusticiaylainocenciadelpropioEugenio,meenviam,
Rodrigo,obispodePalencia,poraquelentoncesembajadorparaasuntosmenores,a
la corte del emperador Federico y a las de muchsimos reyes y prncipes donde se
tuvierongrandesdisputasydiscusionesydurantemiestanciaallpubliquunlibro,
el Dilogo sobre la autoridad del pontfice de Roma y tambin otro libro titulado
Remedios contra el cisma sobre unos temas que trato ms ampliamente en el libro
Defensadelaiglesia,publicadohacepocoporordendesusantidadelpapaPabloII.
Eugenio estuvo al frente de la Iglesia diecisis aos. Cuando muri, ascendi42 a la
ctedraNicolsV,naturaldeGnova,queestuvoalfrenteochoaos.Falleci43enel
mismoaoqueelmencionadoJuanreydeCastilla.

426demarzode1447.
431455.

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 52

Introduccin

Con la subida al trono de Enrique IV (1454), que le confirm en los cargos


queyahabadesempeadoconJuanIIcomoconsejero,secretarioycapelln(Toni
1935:75),nodejArvalosusquehacerescomoembajadordelacoronacastellana.
En1455ascendialpontificadoCalistoIII,elpapaBorgia,delqueArvaloescribe
losiguiente:

EiusdemigiturHenricitemporeobiitNicolauspapa VetsuccessitCalixtus III,


natione Hispanus de regno Valenti. Hic pontifex genere nobilis de domo dicta de
Boria.Doctissimusiuristafuit,feruidusadmoduminexpeditionecontraTurcumet
plurima compleuisset si dies non defecissent. Sedit autem quattuor fere annis. (c.
hist.Hisp.4,40[f.169v])

MurientoncesenlapocadelpropioEnriqueelpapaNicolsVylesucedi
Calisto III, natural de Espaa, del reino de Valencia. Perteneci este pontfice a la
nobleza, a la casa que llamaban Borja. Fue un jurista preparadsimo, frvido
defensordelacruzadacontralosturcos:habraemprendidomuchsimasaccionessi
nolehubieranfaltadolosdas.Ocuplactedracasicuatroaos.

Entre 1456 y 1457 obtuvo numerosos cargos eclesisticos, entre ellos el


obispado de Oviedo. Tambin en 1456, es decir, un ao despus de la eleccin
pontificia, lleg Arvalo a la Ciudad Eterna como orator del rey castellano para
rendirladebidapleitesaalpontficevalenciano:

VndeNicolao VRomanopontificeuitafunctoetillicoflicissimerecordationis
Calisto III ad pontificatum electo, decreuit sanct Roman ecclesi debitam
impenderereuerentiametmeRodericumepiscopumPalentinum,eiusconsiliarium,
tunc decanum Hispalensem, suum oratorem Romam misit, eidem summo pontifici,
Cristi uicario, obedientiam exhibitus, imitatus Samuelem, qui primo obtulit Deo
sacrificium oblationis et obedienti uictimas et securus perrexit ad bellum contra
Philisteos.(c.hist.Hisp.4,36[f.162r])

Porello,fallecidoelpapaNicolsVyportantoelegidocomopontficeCalisto
III,defelizmemoria,[EnriqueIV]decretquelasantaiglesiadeRomasemerecael
debido respeto y me envo a m, Rodrigo obispo de Palencia, consejero suyo, por
aquel entonces den de Sevilla, como embajador en seal de obediencia al propio
sumopontfice,vicariodeCristo,imitandoaSamuelquefueelprimeroenofrecerun
sacrificio de oblacin y vctimas de obediencia y continu seguro su camino a la
guerracontralosFilisteos.

NocesArvaloconlamuertedeCalistoIIIensusfuncionesdeembajador,
yaquevolviapresentarlascredencialesdelreycastellanoalnuevopontficecon
el que tuvo la ocasin de trabajar, Eneas Silvio Piccolomini, Po II, orator
disertissimus,enpalabrasdedonRodrigo:

Huic pontifici Henrici Castell regis prdicti iussu et regnorum suorum


nomine ego ipse, tunc episcopus Ouetensis puram debitam ac solitam reuerentiam
etobedientiamprstiti.(c.hist.Hisp.4,40[f.170r])

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 53

Introduccin

Yomismo,poraquelentoncesobispodeOviedo,porordendelmencionado
Enrique, rey de Castilla, y en nombre de su reino prest la lgica, debida y
acostumbradareverenciayobedienciaanteestepontfice.

PeronoslotratasuntosoficialesconPiccolomini,sinoquelesllegaunir
una buena amistad. Prueba de ello es que el propio papa le entregaba a Arvalo,
por aquel entonces referendario44, los borradores de sus obras para que le
comentarasuopininantesdedarlesformadefinitiva:

Hic pontifex dum esset in papatu inter ingentem negociorum molem studio
aliqua orula uaccabat historiamque refertissimam et aliqua opuscula prclara
ingentique elegantia descripsit eaque mihi suo referendario antequam edita forent
communicaredignatusest.(c.hist.Hisp.4,40[f.170r])

Mientras estuvo en el pontificado, este papa, entre la ingente cantidad de


ocupaciones, dedicaba al estudio alguna horilla y escribi unos libros de historia
detalladsimosyotrasobritasconmuchoestilo: antesdequefueranpublicadasse
dignabasiempreacompartirlasconmigo,queerasureferendario.

Esta buena relacin explica que Arvalo fuera el nico que acompaara al
papa Piccolomini en el momento de su muerte, en medio de la desolacin ms
absolutaantelafaltadeapoyosalacruzadaquehabaorganizado:

Rursus fuit pontifex ipse elatissimus belli et expeditionis contra perfidos


Turcosetaduersuseorundemimpietatemgeneralemetfamosaminduxitcruciatam
etpassagium,cuisedebilemuiribussedanimofortempersonaliterexhibuit.Verum
peccatischristianipopulisedetignauiaatquedissidiainfliciterresactesunt.Nam
cum apud Anchonam, urbem maritimam, transfretandi animo moram traheret,
exspectans aduentum quorundam principum et magnatum qui personaliter uenire
aut prsidia ferre polliciti erant, conspiciens nullam superesse spem de illorum
aduentu atque succursu, consternatus animo et agrauato morbo corporali, ex
huiusmodimestisanimiaccidentibus,tandemutDeoplacuit,spiritumexhalauit;me
tuncineademciuitatemanenteetadtransfretandumcumeodempontificeparato.
Obiit autem XIIII die augusti anno Christi incarnationis M.CCCC.LXIII. Prfuit annis VI.
(c.hist.Hisp.4,40[f.170r])

Se empe adems este pontfice en la guerra y en la expedicin contra los


malvadosturcosydiocomienzoalaclebrecruzadageneralcontrasuimpiedady
preparpersonalmenteelviajeaunquesemostrdbilensusfuerzasperofuertede
nimo.Lascosas,sinembargo,nosalieronbiennosloporlospecadosdelpueblo
cristiano sino tambin por la pereza y la desidia. Pues al hacer escala en Ancona,
ciudad costera, con la intencin de comenzar la travesa, mientras esperaba la
llegadadealgunosprncipesypoderososquehabanprometidoirpersonalmenteo
mandar tropas, viendo que ya no quedaba esperanza alguna sobre su llegada y
ayuda, consternado en su alma y agravada la enfermedad de su cuerpo por estos
tristesacontecimientos,finalmenteDiostuvoabienqueexhalarasuespritu.Enese
44Cf.Toni(1935:8990).PosiblementeelmismoPiccolominilehabranombradoreferendario;cf.

N.delRe(1995:893895)paramsdetallessobreestepuesto.PareceserqueArvaloocupeste
cargo casi hasta el final de sus das; l mismo en el Speculum afirma que es de urbe fidelissimus
castellanus et referendarius (spec. prol., 78); en el prlogo de la c. hist. Hisp., por el contrario, no
mencionaestettulo(f.14r).

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 54

Introduccin

momento yo me encontraba con l en esa misma ciudad preparado para iniciar la


travesaconelpropiopontfice.Muriel14deagostode1464.Ocuplactedraseis
aos.

Tras el breve reinado de Po II, fue elegido45 pontfice el veneciano Pietro


Barbo,sobrinodeEugenioIVconelnombrePabloII:

Sic disponente diuina clementia unanimiter et concorditer per uiam spiritus


sancti elegerunt sanctissimum dominum nostrum dominum Paulum secundum
natione Venetum, qui nunc fliciter, [170v] Deo auctore, prsidet. Hic pontifex
generenobilisatquepatriciusseduitaetmoribusillustrior.Neposquidemfuitbeate
memoriEugeniipape IIIIetitaexunanobiligloriosaquedomoduplexpontificatus
egressa est dignitas et dum in illo memor uniuersus tenuit quod raptus sit, in isto
gaudiumsuccessitquodassumptusestquofitututriusquepontificislaudumgloria
uniuersapopulorumoracompleat.Estigiturhuicpontificiuirtusanimiingenssedet
forma corporis uenustissima. Illa prestat ut eum opporteret pontificum maximum
fieri;hcutdeceret.(c.hist.Hisp.4,40[f.170rv])

Disponindolo as la divina clemencia, de forma unnime y armoniosa


eligierongraciasalEsprituSantoanuestroseordonPabloII,naturaldeVenecia,
que ahora, por la gracia de Dios, ocupa la ctedra felizmente. Fue este pontfice
noble de familia y patricio, pero ms ilustre por su vida y sus costumbres. Fue
sobrino del papa Eugenio IV, de dichoso recuerdo, de modo que una casa noble y
gloriosa ha dado dos pontfices y mientras todo el mundo recuerda que aqul fue
arrebatadodelactedra,graciasastesesucedelaalegraporsuascenso,deloque
sededucequetodalagloriadelasalabanzasdeambospontficescolmalabocade
los pueblos. Es este pontfice de una extraordinaria virtud de nimo y de excelsa
hermosura corporal. Destaca tanto por la primera que pareca necesario hacerle
sumopontfice;porlasegunda,queparecaconveniente.

Arvalo,queacabarasiendocasimanoderechadelpontfice,nosofreceun
retrato del mismo muy positivo teniendo en cuenta que lo escribe en vida del
propioPabloII:

Virtuteprstantissimusdeniqueclementissimusetomniumindulgentissimus,
ad pacem denique pronus, nam Italiam dissidiis plurimis incensam summa cum
industriabispaccauit.(c.hist.Hisp.4,40[f.170v])

Descatabaespecialmenteporsuvirtudyporsuclemenciaaltiempoqueera
el ms indulgente de todos, partidario adems de la paz pues pacific con
muchsimo trabajo en dos ocasiones Italia, consumida por infinidad de
insurrecciones.

Dejandoparamsadelanteladisquisicinsobreelpresuntoantihumanismo
delpontficeysusposiblesconsecuenciasliterariasparadonRodrigo,deloqueno
cabedudaesqueconelpontficevenecianoseiniciaparanuestroautorlaetapa
msfecundadesuvidaliterariamentehablando(puescomponesusmejoresobras,
el Speculum, el De pace et bello y la Historia Hispanica) y tambin la de mayor
cmulo de poder: nada ms subir al trono Pablo II, nombr a don Rodrigo
4530deagostode1464.Ocuplactedrahasta1471.

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 55

Introduccin

castellano de SantAngelo. Se trataba de un cargo muy especial ya que el antiguo


mausoleodeAdrianohabasidoreutilizadocomocrcelpontificia:

Hic flicissimus pontifex, qua die apicem summi pontificatus assumpsit de


sacri collegii assensu, non sine singulari confidentia me indignum, sed fidum
prfectum castellanum castri Sancti Angeli de urbe instituit; quippe qui localia et
ecclesiRomanthesaurosfideimecommisit.(c.hist.Hisp.4,40[f.170v])

Estepontficeextraordinariamentedichoso,eneldaenqueasumilacima
delsumopontificadoporconsensodelsacrocolegio,menombram,indignopero
fiel, alcaide del castillo de SantAngelo en Roma gracias a una especial confianza:
confienmibuenafelasposesionesylostesorosdelaiglesiadeRoma.

Los ltimos aos de la vida de Arvalo fueron muy duros en el castillo. Se


trataba de un puesto de la mxima confianza por parte de un pontfice que, a
diferencia de sus predecesores46, no haba nombrado para semejante cargo a un
compatriota suyo sino a un espaol. Un hombre como nuestro obispo,
acostumbradoaviajar,seveaenestemomento,envirtuddesuobedienciaaPablo
II,agraciadoconestenombramientoperotambin,enciertamedida,condenadoa
la soledad propia del alcaide de una prisin. En palabras del mismo Rodrigo, no
haytrabajomsduroenestavida:

Inter cuncta huius mortalis uite genera nullum difficilius, calamitosius


miseriusque, si recte geratur, putandum est, quam eorum qui ciuitates, castra aut
arcescustodiunt;idqueegoipseexpertusloquor.(cast.1,2)47

Entre todas las formas de esta vida mortal, hay que pensar que no hay una
msdifcil,llenadecalamidadesymiserable,sisecumplecorrectamente,quelade
los que vigilan las ciudades, los campamentos o las fortalezas; lo digo porque yo
mismolahepadecido.

Engenerallospadecimientosdelosalcaidessonimportantes,comofaltade
comida,bebidaosueo;sinembargo,paraArvalopocascosassonpeoresquela
falta de los seres queridos, la alegra de su conversacin y, en definitiva, la
tranquilidad:

Deniquecastellanietquiarcesrectecustodiuntomnisuntquietepriuati,quo
nichil est uita dulcius, comuni uidelicet amicorum et ceterorum conuersatione
remoti(...)Nulladies,nullanox,nullahorasecuraillisest.(cast.1,2)48

Por ltimo, los alcaides y quienes vigilan correctamente las fortalezas se


hayanprivadosdetodatranquilidad,nohaycosamsagradablequeestoenlavida,
esdecir,alejadosdeltratocomnconamigosyconelrestodepersonas(...)Nohay
unda,unanoche,unahoraseguraparaellos.

46 Po II,por ejemplo, habanombrado a su sobrino,y Calisto IIIsiempre a valencianos;cf. Laboa

(1967:285).
47CitamossegnlatranscripcindelMs.Vat.4881ff.CXVICXXXIIIqueofreceLaboa(1967:314315).
48Laboa(1967:315).

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 56

Introduccin

Durante el reinado de Pablo II, don Rodrigo cambi por tres veces de
dicesis. En 1465 fue trasladado a Zamora, dejando Oviedo; en 1467 cambi
ZamoraporCalahorra,yen1469sehizocargodesultimasede,ladePalencia,
aunquenovisitnuncaningunadeellas:

Deinde pro sua animi nobilitate et munificentissima liberalitate meipsum


indignum primo ad amorensem ecclesiam, deinde ad Calagurritanam, tandem ad
Palentinamtranstulit.(c.hist.Hisp.4,40[f.170v])

Despus, gracias a su nobleza de nimo y su inmensa generosidad, me


transfiriam,indignodeello,enprimerlugaralaiglesiadeZamora,despusala
deCalahorrayfinalmentealadePalencia.

El episodio ms destacado de esta ltima parte de su vida fue, sin duda, su


relacinconloshumanistasqueestabanpresosenSantAngeloy,portanto,bajo
su custodia. La razn verdadera del encarcelamiento de los miembros de la
AcademiaRomanasigueanocultaapesardelaspesquisasdeloshistoriadores.
La situacin tuvo su origen en la eliminacin de todos los laicos de la
administracin papal, hecho que comportaba la supresin del Colegio de
Abreviadores49,quehabasidoampliadoporPoIIyqueestabaconstituidoensu
mayora por humanistas (Rendina 1983:480). La decisin pudo deberse a varios
motivos;uno,ponerfinalasacusacionesdesimonaynepotismoquehabancado
sobrelajerarquavaticanaentiemposdelpapadeSiena;otro,ponerdenuevobajo
controleclesistico,enconcretodeRodrigoBorgia,amigopersonaldelpapa,alos
abreviadores, que se haban constituido de manera casi independiente. Don
Rodrigo da cuenta de esta decisin y de sus palabras puede deducirse cierta
conformidadconella:

In principio pontificatus sui Romanam curiam omni simoni et extorsionis


labe seuerissime purgauit cunctosque officiales ac curiales reformauit domumque
habuitmundissimisatquehonestissimisuirisrefertam.(c.hist.Hisp.4,40[f.170v])

Enloscomienzosdesupontificadopurglacuriaromanadetodopecadode
simonayextorsin,yreformatodoslosoficialesytrabajadoresdelacuriaytuvo
unacasallenadehombresescrupulosamentelimpiosyhonrados.

Lasquejasdelosabreviadoresnotardaron,enespeciallasdeBartolomeodei
Sacchi, ms conocido como Platina, que en tiempos del papa Piccolomini haba
pagado una importante cantidad de dinero por un puesto en el cuerpo de
Abreviadores. Pablo II no le devolvi nada de este dinero y adems hizo que sus
huesosacabaranenelcastilloprisindeSantAngelo(anteshabaestadopresoen
el palacio de San Marcos) ante la continua insistencia de Platina que le peda
explicaciones sobre su actuacin, llegando incluso a amenazarle con la
convocatoriadeunconcilio.El propioPlatinaescribiasen suDeuitaChristiac

49SobrelahistoriadelColegiodeAbreviadores,cf.N.delRe(1995:1314).

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 57

Introduccin

omniumpontificum,obraenlaquepudollevaracabosuvendettapersonalcontra
PabloII:

Reiecti a te ac tam insigni contumelia affecti, dilabemur passim ad reges et


principes eosque adhortabimur ut tibi concilium indicant in quo potissimum
rationem reddere cogaris cur nos legitima possessione spoliaueris. Lectis litteris
Platynamreummaiestatisarcessit,incarceremtrahit,compedibusreuincit.(pont.
f.133v)50

Los expulsados y afectados por tan inmensa injusticia iremos por todas las
cortes de reyes y prncipes y les exhortaremos a que convoquen un concilio en el
queteveasespecialmenteobligadoarendircuentasdeporqu noshasdespojado
deloqueposeamosdemodolegtimo.Trasleerlacarta,Platinafueacusadodelesa
majestad,encarcelado,atadocongrilletes.

Aesteasuntosesumlasospechadequeungrupodeeruditos,entrelosque
se encontraban algunos de los abreviadores destituidos y varios miembros de la
Academia Romana, tramaban una conjura aprovechando los fastos de la
celebracin de los carnavales de 1468. La acusacin fue de lesa majestad, es
decir, intentar dar un sangriento golpe al Estado instaurando un gobierno
republicanotraslaeliminacindelPapaydelColegioCardenalicio,ydeotrasdos
acusacionescomplementarias,laprimeradecarcterpersonal,ladeserherejese
inmorales,lasegundacolectiva,dirigidacontralaAcademiacomofocoirradiador
de una enseanza generadora de irreligiosidad, laicismo, hedonismo y
escepticismo, contrarios a la moral cristiana (Gonzlez Roln, Baos Baos &
LpezFonseca2008:2021).Sinembargo,segnTrame(1958:173)lafaltadeuna
evidencia que explique un entramado serio que d sustento a una conjura y las
relativamentelivianaspenas(lamayoraunao,sloAgustnMaffeiestuvotres)
hacen sospechar que el papa les condenara slo por su insolent and
contemptuousattitudetowardhimaltiempoqueaprovechabaparadarejemplo
conellos.Butler(1922:811)yZabughin(1909:168)vieronenlamedidatomada
porelpapaslounaformademantenerelordenenRoma.Desdeluego,dehaberse
confirmadoelintentodesublevacinelcastigohabrasido,sinduda,lamuerte,tal
ycomohabahechoNicolsVconStefanoPorcari.DAmico(1991:93)afirma,sin
embargo,quethereweresomebasisforthechargeofsodomy,introduciendoas
un nuevo elemento de sospecha sobre algunos de los humanistas. De hecho,
Pomponio Leto ya haba estado en prisin en Venecia acusado de relaciones
homosexualesconalgunodesuspupilos.
Encualquiercaso,lociertoesqueloshumanistasalfinalsalieronsincargo
alguno, no sabemos si por la imposibilidad de demostrarlos, o porque realmente
nohubomsquerumoresinfundadosqueelpontfice,desconfiadopornaturaleza,
pudohabermagnificado.

50CitamosporlaedicindeTreviso1485.

Episcopus, castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica 58

Introduccin

EstosltimosaosdeArvaloestuvieronmarcadosporlaconjuraromanay
porsucargodealcaide,poniendoasfinasusazarososviajescomodiplomtico.Se
dedic msanalaescritura:aestapocapertenecenel Speculum(1468), el De
pace et bello (1468), escrito mientras dur el encarcelamiento de Platina, y la
CompendiosahistoriaHispanica(1470)pormandatodeEnriqueIV.

DelamuertedeSnchezdeArvalopocosesabe.Deacuerdoconlainscrip
cin de su monumento funerario, tuvo lugar el 4 de octubre de 1470, provocada
posiblementeporunaenfermedadquedejversussntomasslounospocosdas
antes.SusrestosreposaronenSantaMaradeMontserratenRoma,conocidacomo
laIglesiadelosEspaoles,dondeahoranoquedamsquesulpidafuneraria.

2.2.FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad

En la dedicatoria del Speculum al papa Pablo II, don Rodrigo se presenta


comoelmsfielservidordesuSantidadyfamiliar(obsequentissimusseruuluset
familiaris).Esteltimotrmino,deaparienciaintrascendente,puedeayudarnosa
entender en cierto modo la perspectiva con la que Arvalo afront su actitud,
ciertamentelimitada,antelosstudiahumanitatis.
Coneltrminofamiliarissedesignabaalapersona,generalmentehombresy
ensumayorparteclibes,queformabanpartedelafamilia,esdecir,delgrupode
oficialesqueconstituanlacortepontificia51yqueseencargabandelosaspectos
religiosos, ceremoniales, culturales y tambin personales del pontfice (DAmico
1991:38). Los cardenales tambin contaron con sus propias familiae, si bien el
nmerodesusintegrantessolasermenor.Taleraelcaso,porejemplo,dePietro
Barbo,futuroPabloII,que,apesardeserlmismocardenal,seguaperteneciendo,
quizsdebidoasujuventud,apenasveinteaos,alafamiliadelcardenalProspero
Colonna, como asegura Piccolomini en su De uiris illustribus52. Los humanistas
fueron otro ejemplo de pertenencia a las familiae cardenalicias, as Bracciolini y
Bruni,puestoquesolantrabajarcomosecretariospersonales
El nmero de miembros de la familia pontificia haba experimentado un
incesante aumento durante la estancia de la corte en Avin. Tradicionalmente
slo la integraba un nmero razonable de colaboradores que resultaban
indispensables tanto en la atencin personal del papa como en las labores
administrativasdelosEstadosdelaIglesia.
Durante la poca del Renacimiento la familia se haba dividido en dos
categoras:superioreinferior.SegnDAmico(1991:38)entiemposdePoIIlos
miembrosdelafamiliaascendanyaa230.Comoeslgico,enelescalafnmsalto
se encontraban los arzobispos y los obispos, los secretarios personales y los
51Elconceptodefamiliapontificiasigueanvigentedentrodelajerarquavaticana,aunquedesde

lareformadePabloVIen1964suconstitucinhacambiadobastante,enespecialporlaeliminacin
demultituddecargosqueeranconsideradosanacrnicos;cf.N.delRe(1995:480481).
52PICCOL.uir.,dePetroBarbo:cardinalideColumnaadmodumfamiliaris.

59

Introduccin

encargados de las bibliotecas privadas de los pontfices; tambin pertenecan a


este selecto grupo los abreviadores o escritores de breves apostlicos53. Don
Rodrigo pertenece, en consecuencia, a la categora superior por su doble
naturalezadeobispoydealcaidedeSantAngelo.
El punto que ms nos interesa destacar es que todos los miembros de la
familia dependan por completo del pontfice, no slo en su aspecto jerrquico,
comoporotraparteresultaobvio,sinodemodoespecialenelfinanciero:elpapa
mantena econmicamente a toda su familia. La obediencia de sus miembros
estaba,portanto,msquegarantizada.
Aslascosas,creemosfirmementequemuchasdelasactitudesdeArvalose
podrn entender mejor si tenemos en cuenta este hecho. Laboa (1973:315), por
ejemplo,nocomparteestaopininycreequeentantosaspectosanpococlaros
de Arvalo, como alguna de sus reacciones antihumansticas, a las que nos
referiremosmsadelante,laexplicacinnoesttantoenqueseacomodaseala
tendencia de Pablo II sino ms bien a que su formacin medieval tuvo ms
fuerzaenlquecualquierotromovimientoculturalcomofueelHumanismo.
Sin embargo, don Rodrigo, no tuvo otra opcin: no slo era familiaris sino
tambinobsequentissimusseruulus,demodoquecualquierafirmacinquepudiera
poner siquiera en entredicho alguno de los preceptos del pontfice quedaba
excluidadelavoluntaddelsegoviano.ElprlogodelSpeculumnodejalugarparala
dudasobrelasubordinacinabsolutadeArvaloalpapa:

Dignum namque existimaui ut cuius corpusculi mei membra tuis obtines


obsequiisperpetuodeuincta,eiusetiam,siquesunt,animiuirespossideas.Etdum
exterioris hominis partes sese ad tua deuouent obsequia, debilis quoque et rudis
interior intellectus ad tue sanctitatis gloriam non dormitet. Quo fiet ut eidem tue
beatitudiniseruiatuterquemeus,immotuushomo.(spec.prol.,3037)

As pues, he considerado justo que tuvierais mis miembros atados para


siempre a vuestro servicio, y tuvierais tambin las fuerzas de mi nimo, si es que
tengo alguna. Y mientras mi cuerpo se entrega a vuestro servicio, tampoco des
cansarmiinteligencia,endebleytosca,enposdelagloriadevuestraSantidad.De
loquesededucirquetodomiser,msbienvuestro,serviravuestraBeatitud.

Algunosalegarn,sinduda,queloscaptulosdellibrosegundodelSpeculum
dedicados a la curia podran atacar directamente la mano que le daba de comer;
sinembargo,nadamslejosdelarealidad.Nosonmsquelosintentosdecambio
y progreso (ambas caractersticas del Humanismo) de alguien que conoca muy
bienlosentresijosdelaIglesiayque,quizspremonitoriamente,tuvolaintuicin
dequesinoseproducaunaprofundocambioenelsenomismodelaIglesia,sta
acabara siendo atacada y, en consecuencia, fragmentada, como al final termin
sucediendo.
NonoscabedudadequeArvaloeraunhombredesutiempo:habaestado
en la corte ms avanzada intelectualmente, la de Juan II, haba sido discpulo de
53Cf.N.delRe(1995:1314).

FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 60

Introduccin

Alfonso de Cartagena, precursor del Humanismo en Castilla, haba viajado


muchsimo,habaentabladoamistad,ytrabajado,conlosmejoreshumanistasdel
momento. Sin embargo, pensamos que su carrera eclesistica y el servicio a los
pontfices fueron para l los objetivos ms importantes. Pablo II le confiri un
cargo de altsima responsabilidad, alcaide de SantAngelo, y Arvalo no poda
defraudarle.
Con el fin de entenderun poco mejor el vasallaje de don Rodrigo hacia la
cabezavisibledelafamiliaalaqueperteneca,puederesultarinteresanteconocer
algunosdetallesdelpapaPabloII,unpersonajehistricoque hasuscitadovarios
debatesapropsitodesuverdaderointersporlaculturaylosstudiahumanitatis
engeneral.
Procedente de una familia de comerciantes venecianos no parece que la
cultura estuviera entre sus prioridades, mxime si tenemos en cuenta que los
studiahumanitatisnohabancaladoanenlaSerensimacomolohabanhechoen
el resto de la pennsula itlica (Pastor 1923:14). Comenz pronto su carrera
eclesistica y apenas a los veinte aos ya era cardenal, como nos recuerda
Piccolomini:admodumiuuenisincardinalemassumptusest54.
EntresustutoresestuvoelhumanistaGiacomoRizzoni,quehabaestudiado
griego en Oriente y al que el propio pontfice nombr abreviador. Algunos
estudiosos han calificado a Pablo II como inteligente y bien educado (DAmico
1991:93)puestoquededicgranpartedesusesfuerzosalcoleccionismodejoyas,
piedras preciosas y obras de arte (llegando a ser un gran experto) as como a la
restauracin de los antiguos monumentos romanos, como los arcos de Tito y
Septimio Severo o la estatua ecuestre de Marco Aurelio, convirtindose as en
modelodepontficedelRenacimiento.
Cuentan las crnicas contemporneas que era gran aficionado a la Historia
Antigua, pasin que tomaba cuerpo en la celebracin de triunfos imperiales y de
los carnavales: los desfiles de motivos de la iconografa pagana recorran Roma
enterapararegocijodesushabitantes,todoelloinmersoenunambientequenadie
habracalificadocomoadecuadooapropiadoalascostumbresdelsumopontfice.
Yestasfiestastanpaganaslasorganizabaelaborrecedordelhumanismoclsico
(Llorca&G.Villoslada1987:392).
Pareceserquetambinconsiguireunirunagranbiblioteca,aunquelocierto
es que gran parte de sus documentos se confunden con los de su sobrino el
cardenal Marco Barbo y otros tantos que fueron recibidos como herencia tras la
muerte de Pietro del Monte, obispo de Brescia (Rundle 2004:178). Ahora bien,
segn Rundle (2004:177), cuntos manuscritos lleg a leer el papa Barbo de
cuantosformabanpartedesucoleccin?Lasospechatieneunamicaueritatispor
cuantoenunodelosmanuscritosdesubibliotecafiguralasiguientededicatoria:
comparandos libros ut legas, non ut seruas et ornes. Cardinalis Sancti Marci55.
Directamenterelacionadoconsuafnbiblifilo,quenolector,estuvosuapoyo(o
54PICCOL.uir.,dePetroBarbo.

55TomamoslacitadeRundle(2004:177).

FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 61

Introduccin

al menos permiso) al desarrollo de la imprenta. Conviene recordar que son dos


prelados espaoles los que, bajo su pontificado, tienen el privilegio de ser los
primeros hombres en ver sus obras publicadas por el nuevo invento: el cardenal
Torquemada y nuestro Rodrigo Snchez de Arvalo; este ltimo adems, por
partidadoble:elSpeculumylaCompendiosahistoriaHispanica.Adems,lamayor
parte de los incunables editados en Roma iban dedicados al papa, seal ms o
menos tcita de que aprobaba la reciente invencin. Permiti incluso que un
obispo,GiovanniAndreaBussi,fueraelcorrectordeestilodelosalemanesKonrad
SweynheymyArnoldPannartz,yGianantonioCampanoparaUlrich Hahn(Pastor
1923:7071).
Segn Kelly (1986:480) Pablo II estuvo lejos de ser hostile to culture or
humanismpuestoquelmismoserodedeeruditos,aunquesedebematizarque
no mostrara un inters especial por la cultura que ellos representaban. Podra
decirsequeparaelpapaestosestudiososeranmerostrabajadoresdelasdiversas
familiae cuya actividad se respetaba en tanto no dieran demasiados problemas o
permanecieranensimismadosensuslibros.LaactituddePabloIIhacialacultura
queestabandesarrollandoloshumanistasfue,almenosensusinicios,derespeto
o, quizs mejor, de indiferencia. Llorca y G.Villoslada (1987:391) hablan de
incomprensinhacialaculturagrecolatinaalmismotiempoquenovenenlun
enemigo de la ciencia. Creemos, sin embargo, que Pablo II s alcanz un nivel
intelectualsuficientecomoparadarsecuentadelvalor,yquizsdelpeligro,dela
cultura.ComocasitodoslosgobiernosabsolutosdelaHistoria,elpapaveneciano
consinti el desarrollo de la cultura mientras resultara algo inocuo al poder,
llevando a cabo, mientras tanto, la conocida poltica de panem et circenses,
procurandomanteneralpuebloenlaignorancia(Rendina1996:480).Ahorabien,
aunque el papa veneciano no presentara una condicin de frreo opositor al
Renacimiento, entendido en trminos generales, no hay que buscar tras l, ni
muchomenos,aunpontficehumanistacomoNicolsV(Pastor1923:66).
Sin embargo, los hechos acontecidos en 1468, la supresin del Colegio de
Abreviadoresylaposteriorconjuradeloshumanistas56,provocaronqueelpapase
convirtiera en paradigma del antihumanismo, independientemente de que con
anterioridad ya hubiera destacado por sus excesos en la pompa, su manifiesta
vanidadosuamorvulgarporlaostentacin(Symonds1999:22).Granpartede
laresponsabilidadenlacreacindeunaimagenabsolutamentefunestadePietro
BarbosedebealavendettaliterariaqueletenareservadaPlatina.Nosparecemuy
interesante la observacin de DAmico (1991:92), segn la cual Platina habra
convertidoenproblemacomnatodosloshumanistasunacuestin,enprincipio,
slosuya. EnelDeuitaChristiacomniumpontificumdejconstanciadeeseodio
delpapaporelHumanismo:

Humanitatis autem studia ita oderat et contenebat ut eius studiosos uno


nominehereticosappellaret.HancobremRomanosadhortabaturnefiliosdiutiusin

56Cf.2.1.Episcopus,castellanusetreferendarius.Brevesemblanzabiogrfica,pp.4559.

FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 62

Introduccin

studiis litterarum uersari paterentur. Satis esse si legere aut scribere didicissent.
(pont.f.136v)

Odiabaydestruadetalmodolosestudiosdehumanidadesque sereferaa
susestudiososdeunasolaforma:herejes.Porestemotivoexhortabaalosromanos
a que no dejaran que sus hijos le dedicaran demasiado tiempo a los estudios
literarios.Yaerasuficienteconqueaprendieranaleeroaescribir.

Para confirmar la palabras de Platina, L. von Pastor public dos cartas que
corroboraban sin paliativos lo dicho por el humanista. Ambas estn fechadas en
1468durantelosmesesenlosquesedescubrilasupuestaconjura:

ComenzS.StaaddamnaremoltoquestistudiidehumanitdicendoqueseDio
gliprestavavita,volevaprovidereadduecose:lunachenonfosselicitostudiarein
queste vane historie et poesia perche sono piene de heresie et maledictione (...)
DatumRomaeult.Februarii,146857.

Il papa ha prohibito a tutti li maestri de scole che non vole S. Sta che legano
poeti per la heresia era intrata in certi che se delectavano de questi poeti. Dat.
Romae,XVIMartii,1468.

A pesar del encono de Platina con Pablo II, todo apunta a que sus
afirmaciones eran ciertas. Lo ms probable es que esa indiferencia que
mencionbamos antes hacia la cultura se tornara en odio debido a que se haba
dado cuenta de que, supuestamente, estos hombres de letras podan poner en
peligrosupoderalfrentedelaIglesia.Quizs,msquedeodio,podramoshablar
demiedo:elpapavenecianocomprendien1468quelaculturasignificabapoder,
deahquepromovieralaignoranciaentresupueblo.
Aslascosas,steeraaproximadamenteelpanoramaculturalenelquetuvo
quedesenvolverseSnchezdeArvalo,miembrodelafamiliadePabloII.Creemos
que alsegovianono lequedotra solucinquesumarseaesta corrienteiniciada
porelveneciano.EnestesentidoLaboa(1973:315)recogedosfragmentosdelDe
remediis afflicte ecclesie, de 1469, por tanto posteriores a las decisiones anti
humansticasdelpapa,dondepareceseguirapiesjuntillassusdictados:

EssetigitursaluberrimumremediumutSedesApostolicaseuerissimeinhibeat
ne iuuenes in teneris annis passim his gentilium et poetarum libris et fictionibus
inhereant (f.134v) (...) Presertim non parum fideles oberrant nec mediocriter
ecclesialediturcumconspicitpuerosetiuuenesquiintenerisannisimbuendierant
in lege Domini preceptis eius ac sacris scripturis et canonicis libris omissis ad
fabulasconuertiquipoeticasfictionesetlibrosgentiliumcontinuoperlegunt.(rem.
f.135v)

No poco se equivocan especialmente los fieles, y no menos se daa a la


Iglesia,cuandosevequelosniosylosadolescentes,quedebanempaparsedela
leydeDiosysuspreceptos,saltndoselasSagradasEscriturasyloslibroscannicos,
leencontinuamente,obsesionadosconestashistorias,lasinvencionesdelospoetas

57Cf.Pastor(1923:62y490491);GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:22y26).

FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 63

Introduccin

y los libros paganos (...) Sera entonces una solucin muy provechosa que la Sede
Apostlica ejerciera su autoridad seversimamente para que los adolescentes no
estuvierandurantesuaosdejuventudpegadosaloslibrosdeautorespaganosyde
poetasascomoasusinvenciones.

Ahora bien, la opinin de nuestro autor hacia los studia humanitatis no fue
siemprelamisma.En1453,siendoarcedianodeTrevio,duranteelpontificadode
NicolsV,paradigmadepapahumanista,escribiuntratadopedaggico(muestra
ya por s misma de ciertos intereses humansticos, aunque no est a la altura
intelectual de otros como el de Piccolomini), De arte, disciplina et modo alendi et
erudiendi filios, pueros et iuuenes, en el que narra la alegra con la que Alfonso
Gonzlez de la Hoz, su destinatario, vio su biblioteca y se alegr de haber
encontradoalgunosvolmenesrelacionadosconlosstudiahumanitatis,lafilosofa
moralylaelocuencia:

Cum bibliothecam conspexisses meam, ut plane uidi, interno quodam gaudio


affectus es, eo maxime quia in eis ipsis humanitatis ac morum studiis laudatisque
eloquentie artibus, in quibus perrari nedum excellentes, sed nec satis docti
reperiuntur, nonnulla opuscula reperisti, que tibi preclara atque admodum grata
uidebantur.(discipl.prol.,1217)58

Cuando contemplaste mi biblioteca te invadi una alegra interior, como


pudeverconclaridad,sobretodoporquehabasencontradoalgunasobritasquete
parecan brillantes y extraordinariamente agradables de estudios humansticos, de
filosofamoralydelloableartedelaelocuencia,entrelasqueseencontrabanobras
deautoresraros,notables,sibiennosabios.

Unaomstarde,afinalesde1454oprincipiosde1455,compusolaSuma
delapoltica,uncompendiotericodeloqueentendaArvaloquedebadeserla
ciudadideal.Puesbien,dentrodelentramadodeesarepblica,trminoconelque
serefierealaciudad,aborda,siguiendoaAristteles,eltemadelentretenimiento
delosciudadanos.Yenestepuntonoslorecomiendalacazayelmontesinoque
argumentaquelosgobernantesdebenproporcionarasusciudadanos,entreotras
cosas, poetas, aseveracin que contrasta con la prohibicin de estudiarlos que,
como hemos visto, aos ms tarde har pblica Pablo II y Arvalo terminar
sancionando:

Por ende es conueniente a todo buen poltico proueer en estas cosas dando
orden cmo los cibdadanos ayan moderadas delectaciones sensibles de juegos e
solazestempradamente,ordenandoqueloscibdadanosayandisposicindebosques
etrminosaptosparacaaymonte,teniendootrosenlacibdadmaestrosdeprosas
efamososcantoresparadelectablearmonia,epoetaseotrosministros,ordenando
aunciertasrepresentacionesejuegospublicosendassennalados.(pol.1,10)

Enconsecuencia,creemosquelasubordinacindeArvaloaPabloIIlellev
aunafidelidadtanabsolutaqueprovoc,encombinacinconotrosaspectos,que
los atisbos de humanismo que parecan aflorar en sus obras no terminaran de
58Cf.RuizVila&CalvoFernndez(2000:50)paraeltextolatinoylatraduccin.

FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad 64

Introduccin

desarrollarse y acabaran con el mundo medieval en el que se haba educado en


Salamanca. Laboa (1967:285) defini muy bien la fe ciega en el papa que
representabaelcargodenuestroobispo;nohaylugarparaladuda:

Naturalmente la importancia estratgica y tctica del castillo haca que el


puesto de castellano adquiriera una consideracin muy especial. A los papas les
interesaba enormemente que quien ocupara este puesto fuera de absoluta
confianza. La historia de los alcaides o castellanos es la historia de hombres
absolutamentesegurosydispuestosaobedecersolamentealpontficereinante.Con
lospapasavionesestendremossoldadosfranceses,conCalixtoIIIserncatalanes,
conPoIIsenenes.

PeroyaelpropioArvalosehabaencargadodedejarconstanciaporescrito
de esa servidumbre hacia el pontfice. En su tratado De castellanis et custodibus
arcium habla en repetidas ocasiones de la fides exigida al alcaide del castillo de
SantAngelo:

Quadereinelectioneducisautcastellani,utait Egessipus, nonmodocarnis


nobilitatem, non corporis speciem solam, sed mentis uirtutem fidemque requiri
opportet, nec fortitudinem robustam bellandi sed discipline formam (...) Eligendus
est igitur ad eligendas tutandasque urbes, custodiendas arces, summi ingenii uir,
industrius, fidelis atque laudatarum artium ignarus cauendumque ne seuus sit,
impiusautinsolens,neccupidusquidemnisiglorieetpotiusuictoriequampredeet
lucro intentus. Verum inter cetera iustitia et fides in eis exigitur (...) Fideles igitur
amantesetdemumanimosieliganturcastellanilaborumqueetinediepacientissimi.
(cast.1,3)59

Poresaraznenlaeleccindelgeneraloalcaide,comodice Egesipo,nose
debe buscar nica y exclusivamente la nobleza de sangre o el aspecto fsico, sino
tambin la inteligencia y la fidelidad, como tampoco la fuerza bruta para hacer la
guerracomoelconjuntodesudisciplina(...)Sehadeelegir,aspues,paraelegiry
proteger las ciudades, para vigilar las fortalezas, un hombre de suma inteligencia,
trabajador,fieleignorantedelasmencionadasartesyhayquetenercuidadodeque
noseacruel,impooinsolenteynoestvidosinodegloria,ymejordelavictoria,
antesquepreocupadoporsugananciayprovecho.Entreotrascosas,selesexige,en
efecto,justiciayfidelidad.Aspues,eljansealcaidesqueseanfieles,amantesdesu
trabajo, adems de valientes y que sean especialmente capaces de soportar el
sufrimientoylainedia.

2.3.Catlogogeneraldeobras

A la hora de elaborar un elenco de la produccin de Arvalo, bien en latn


bienencastellano,sesueleacudiralosyarealizadosporsusbigrafos,enespecial
a T. Toni que elabor el ms completo hasta el momento60. Sin embargo, ya se
encarg el propio obispo de Palencia de componer uno, al menos en lo que
59Laboa(1967:315).
60Cf.Toni(1935),enespecialelcaptuloterceroActividadesliterariasquesedivideenObras

escritas en castellano (pp. 148153) y Obras escritas en latn (pp. 153215), donde hace una
brevedescripcindecadaunadelasobrasdeArvalo,incluidossermones,dicursosycartas.

65

Introduccin

respectaalaproduccindesusltimosaosmientrasfuealcaidedeSantAngelo,
cargo que le fue concedido en 1464. La relacin hecha por el propio obispo dice
as:

Verum cum iussu su sanctitatis pluribus annis castri prfati sancti Angeli
curametadministrationem[171r]gererem,ubisatisociisupereratdeeiusdemsu
beatissime mandato ad gloriam omnipotentis Dei et ecclesi Dei exaltationem et
decorem ac ueritatis dilucidationem, nonnulla opuscula inculto rudique eloquio
edidi.PrimolibrummagniuoluminisdictumDefensoriumstatusecclesiasticicontra
querulos, emulos et detractores prelatorum et clericorum, diuisum in decem
tractatus. Iter librum De paupertate Cristi et apostolorum et An Cristus et apostoli
mendicaruntetquosensudicipotesteosmendicasse.Ibideniquededuciturprlatos
et clericos modernos non deuiare a uita apostolica licet obtineant propria,
possessionesetprebendasdistinctasetquamquamsegregatimin domibuspropriis
habitent. Nihilominus eos uitam communem a sanctis patribus institutam ducere
censendos fore. Rursus iussu eiusdem pontificis edidi librum ubi agitur An sine
peccatofideleslicitefugiantalocisubiseuitpestis.ItemlibrumDemonarchiaorbis
in quo ostenditur apud Romanum pontificem residere ueram orbis monarchiam;
demum in eodem libro in secunda parte deducitur reges Hispani et Franci non
fore imperatori subditos. Agitur etiam per quem, quando et quomodo reges
delinquentespuniripossunt.ItemlibrumDefensoriumistiuslibrimonarchicontra
quosdamdetractoressupereisdemetaliisutilibusmateriis.ItemlibrumApparatus
siuecommentisuperbullacruciateindicteperpapamPiumcontraperfidosTurcos.
Item librum Super commento bull depositionis regis Bohemi per sanctissimum
dominum Paulum secundum publicate. Item librum De remediis afflicte ecclesie
militantis in quo adhibentur remedia contra omnes persecutiones quas ecclesia ab
exteris et domesticis paratur. Item librum dictum Speculum uite humane de
prosperisetaduersis,dulcibusetamarisomnium[171v]uitmortalistaminstatu
spirituali quam temporali. Item librum De regno diuidendo et quando
promogenitura sit licita. Item librum De eruditione puerorum. Item librum
Confutatorium secte et superstitionis Machometi et quorundam errorum
contentorum in quibusdam epistolis per quendam eloquentem oratorem missis
perfido Turco. Item librum Dialogi de auctoritate Romani pontificis et generalium
conciliorumetdepenasubtrahentiumobedientiamasedeapostolicaetderemediis
scismatum.Itemplurimosaliostractatusetepistolas.Qusiquidemopusculaeidem
sanctissimopontificipromaiorepartededicatasuntetsubilliusgloriosoeteterno
nominepotiusquamstudioetingeniomeoconquiescunt.Necmesolumsedutalter
Esdras uel rex Ptolomeus plures doctissimos et studiosos uiros ad scribendum
inuitat.(c.hist.Hisp.4,40[ff.170v171v])
Sinembargoalllevaracabolaadministracinyelcuidadodelmencionado
castillodeSantAngelodurantemuchsimosaosporordendeSuSantidad,cuando
mequedabasuficientetiempodelmandatodesubeatitudparagloriadeDiosomni
potente y exaltacin y honra de la iglesia de Dios y dilucidacin de la verdad,
publiqualgunasobrasconmiestilopocotrabajadoyrudo.Enprimerlugarunlibro
degranvolumentituladoDefensadelestadoeclesisticocontralosquesequejande
ella,losquelaenvidianycontralosdetractoresdeprelados yclrigos,divididoen
dieztratados.TambinunlibrosobreLapobrezadeCristoylosapstolesySiCristoy
losapstolesmendigaronyenqusentidosepuededecirqueellosmendigaran.All
sededucequelospreladosylosclrigoscontemporneosnosepuedendesviardela
vida de los apstoles aunque tengan cosas propias, propiedades y diferentes pre
bendas y aunque vivan separados en su propia casa, a pesar de que se cree que
debenllevarunavidacomninstituidaporlossantospadres.Tambinpormandato

Catlogo generalde obras 66

Introduccin

desusantidadpubliquunlibrodondesetrataSilosfielespuedenhuirsinpecadode
los lugares donde se extiende la peste; tambin un libro sobre La monarqua del
mundoenelqueseexponequeesenelpontficedeRomadonderesidelaautntica
monarquadelmundo;ademsenestemismolibro,enlasegundaparte,sededuce
quelosreyesdeEspaayFrancianosonsbditosdelemperador.Setratatambin
porquin,cundoycmosepuedecastigaralosreyesquehandelinquido.Tambin
el libro Defensa de ese libro de la monarqua contra algunos detractores acerca de
estos y otros temas provechosos. Tambin el libro Aparato o comentario sobre la
buladelacruzadadeclaradaporelpapaPocontralosmalvadosturcos.Tambinel
libroSobreelcomentarioalabuladeladeposicindelreydeBohemia,publicadapor
elsantsimoseorPabloII.TambinellibroLosremediosdelaafligidaiglesiamili
tanteenelquesepresentanremedioscontratodaslaspersecucionestantointernas
comoexternasdelasquesetienequeprevenirlaIglesia.Tambinellibrotitulado
Espejodelavidahumanasobrelosaspectospositivosynegativos,loagradableylo
desagradable de toda vida mortal, tanto del estado espiritual como del temporal.
TambinellibroLadivisindelreinoycundoeslcitalaprimogenitura.Tambinel
libroLaeducacindelosnios.TambinellibroRefutacindelasectaysupersticin
de Mahoma y de ciertos errores contenidos en algunas cartas enviadas al malvado
turcoporunoradorelocuente.TambinellibroDilogosobrelaautoridaddelpont
ficedeRomaydelosconciliosgeneralesysobreelcastigodelosqueseapartandela
autoridad de la Sede Apostlica y remedios contra los cismas. Tambin muchsimos
otros tratados y cartas. Estas obras estn dedicadas en su mayor parte al Su
Santidad y descansan sobre su glorioso y eterno nombre ms que mi trabajo e
inteligencia.Ynomeinvitaaescribiramsolo,sinoquecomounsegundoEsdraso
reyPtolomeolohaceconmuchsimoshombresmuysabiosytrabajadores.

Presentamos ahora la relacin de las obras, escritas tanto en latn como en


castellano, exceptuando las cartas, discursos y sermones, en orden cronolgico.
Entre parntesis figura el ttulo que cita el propio Arvalo en la Compendiosa
historiaHispanicacuandoesdiferente:

Dialogusderemediisschismatis(14401442)
Dequestionibushortolanis(14431447)
ContratrespropositionesconciliiBasiliensis(14471448)
Breuistractatusdearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,pueroset
iuuenes(Deeruditionepuerorum)(1453)61
Sumadepoltica(14541455).
Vergeldeprncipes(14561457).
Tractatus de expedientia, utilitate et congruentia congregationis concilii
generalis(14601464)
Tractatusadquemdamuenerandumreligiosumcarthusiensem(14611464)
Breuis tractatus an mysterium Trinitatis probari possit naturali et humana
ratione(1462)
LibellusdesituetdescriptioneHispanie(1463)

61ApesardequeArvalolocitaentrelasobrasescritasenRoma,estetratadofueescritodurante

suestanciaenEspaaen1453;probablementeensutiempodeasuetoenelcastillodeSantAngelo
realizaraunanuevacopiaenunsoportemsduradero;cf.RuizVila&CalvoFernndez(2000:45).

Catlogogeneraldeobras 67

Introduccin

Dialogi de auctoritate Romani pontificis (Librum dialogi et auctoritate


Romani pontificis et generalium conciliorum et de pena subrahentium
obedientiam a sede apostolica et de remediis schismatum)62 (durante sus
aosdealcaide)
Librum apparatus siue commentum super bulla cruciate indicte per papam
PiumcontraperfidosTurcos(durantesusaosdealcaide)
CommentumconstitutionisPientinecontraperfidumTurchum(1464)
Tractatus de appellatione a sententia Romani pontificis non informati ad
seipsumbeneinformatum(1464)
LibellusdeliberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificis(14641465)
Ansinepeccatofideleslicitefugiantalocisubiseuitpestis(14651466)
De castellanis et custodibus arcium et castrorum et de ducibus exercitus
bellorumetdeeorumofficioetqualesdebeantesse(14651466)
DepaupertateChristietapostolorum(1466)
Defensorium ecclesie et status ecclesiastici(Defensorium status ecclesiastici)
(1466)
Confutatorium secte et superstitionis Machometi et quorumdam errorum
contentorum in quibusdam epistolis per quemdam eloquentem oratorem
missisperfidoTurco(durantesusaosdealcaide)
Liber de monarchia orbis et de differentia cuiusuis humani principatus tam
imperialisquamregalisetdeantiquitateetiustitiautriusque(Demonarchia
orbis)(1467)
Commentum et apparatus super bullam priuationis et depositionis Georgii
regisBohemie(SupercommentobulledepositionisregisBohemie)(1467)
Speculumuitehumane(1467)
Clypeusmonarchieecclesie(Defensoriumistiuslibrimonarchie)(1468)
Deregnodiuidendoetquandoprimogeniturasitlicita(1468)
Depaceetbello(1468).
Liber de sceleribus et infelicitate perfidi Turchi ac de spurcitia et feditate
gentisetsectesue(14681469)
Deremediisafflicteecclesiemilitantis(1469)
CompendiosahistoriaHispanica(14691470)
De septem questionibus circa conuocationem et congregationem generalis
synodi(1470)

62Laprimeradenominacinapareceenc.hist.Hisp.4,35(f.160v);lasegundaen4,40(f.171v).

Catlogogeneraldeobras 68

Introduccin

3.ELSPECVLVMVITEHVMANE

3.1.Descripcin,finalidadycontenido

Escritoprobablementeen1467ypublicadoalaosiguienteporlaimprenta,
recinllegadaaRoma,elSpeculumconstadelassiguientespartes:unprlogo,en
elqueseincluyeuna prefatiodendolebiogrfica,comohemosvisto,una tabula
capitulorum, dos libros de 43 y 30 captulos cada uno y un repertorium
alphabeticum.
Comenzaremosporelttulo.PorquSpeculum?Esrazonablepensarquela
obraseinsertaenlatradicinmedievaldelosllamadosespejos,obrasdecarcter
enciclopdico compuestas con fines educativos que pretendan servir de modelo
ejemplarizante. Don Rodrigo justifica en el prlogo su ttulo ofrecindonos la
comparacinconunespejorealenelquecadaunopuedaversereflejadodemodo
que sea consciente de sus propios errores, as como de los ajenos y, en
consecuencia,puedacorregirlos:

Eritque eius libri titulus Speculum uite humane. Nam ueluti in materiali
speculo unusquisque, non modo sua, sed et aliorum, intuetur aut pulchra aut
deformia et quid commendandum quidue emendandum sit, sic in hoc opusculo,
tanquam in limpidissimo speculo, liquido conspiciet dulcia et amara, recta aut
deformiacuiusuisstatusetartistotiushumaneuite.Quofietutapertissimeagnoscat
quid in seipso ac uita et sorte sua et demum ceterorum mortalium laudandum,
sequendumsiuereprehendendumetcorrigendumsit.(spec.prol.,6878)

El ttulo de este libro ser Espejo de la vida humana. Pues igual que en un
espejodeverdadcadaunopuedeverloqueeshermosoyloquecarecedebelleza,
tanto propio como ajeno, lo recomendable o lo que hay que corregir, del mismo
modo en esta obra, como si se tratara de un espejo absolutamente ntido, podr
contemplarloagradableylodesagradable,loqueesrazonableyloqueesirreflexivo
decualquierestadoyoficiodetodavidahumana.Deloquesepodrdeducirqueva
a conocer con absoluta evidencia lo que resulta digno de elogio, lo que tiene que
seguirobienloquetienequecensurarycorregirdesmismo,ascomodesuviday
desudestinoy,ensuma,delosdemsmortales.

El objetivo de la obra aparece tambin detallado en el prlogo: una


pormenorizada descripcin de todos los estados de la vida, tanto seglar libro
primero, como religiosa libro segundo, con el fin de que cada uno pueda
escoger aquello que desea o aquello para lo cual la naturaleza le ha dotado,
conociendo en todo momento cules son tanto sus aspectos agradables (dulcia)
comodesagradables(amara):

Venitigitursepeinmentem,beatissimepateretpontifexmaxime,quamuaria
quamque diuersa sunt cunctorum hominum studia, uarie artes, uaria officia, uaria
deniqueuiuendigenera,adeoutanxiusdubiusquesitplerumquehominibusuitesue
modus.Dubiainhocseculouiuendisors,necsatiseligerepossintquodtandemuite
studium,quamuiuendiformulamsecuriusassequantur.(spec.prol.,3845)

69

Introduccin

Pienso, entonces, a menudo, bienaventurado padre y Sumo Pontfice, lo


variadosydiferentesquesonlosinteresesdetodosloshombres,lovariadodelos
oficios,delostrabajos,enfin,lovariadodelostiposdevida,hastaelpuntodequela
eleccin de un modo de vida les provoca a la mayora de los hombres inquietud y
duda. La suerte que a uno le cabe en este mundo es incierta y, al final, no pueden
elegirconsuficientesgarantasquesloquelesinteresaenestavidaoquformade
vidapuedenseguirconmayorseguridad.

Elmotivodelacorrectaeleccin,recteeligendiratio63,esuntemaporelque
Arvaloyahabamanifestadociertointers.Elcriterioparaelegirconsuficientes
garantas(satiseligere)sebasaenelprincipiosegnelcualcadaindividuotiene
que elegir aquello para lo que ha sido mejor dotado por naturaleza. Qu mejor
manera, entonces, para poder elegir, que tener al alcance de la mano una obra
como el Speculum donde aparecern explicadas todas esas posibilidades de
eleccin tanto en sus aspectos positivos como en los negativos. En el De arte,
disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuuenessemostrabaclaroal
respecto:nosepuedeircontralanaturalezadecadapersona;tampocohabrque
dejarseengaarporunaaparienciaqueinviteaunciertotrabajooaotrocuando,
enrealidad,noestemospreparadosparaello:

Superuacuus est igitur labor contra naturalem inclinationem, unde grauiter


errant parentes, quorum quidam filios corpore graciles aut membris lesos ad
scientias exhibent, robustos uero corpore et fortes ad res bellicas aliaque fortia
exercitia exhibent, nec abunde colligunt naturalem inclinationem, quam ex
corporum magnitudine aut prauitate, lesione uel deformitate, nec ad uirtutes
animorumattendentes.(discipl.9,63,2429)64

Esdelomsintileltrabajoquesehacecontraladisposicinnatural,yse
equivocan mucho aquellos padres que arrastran a sus hijos de cuerpo grcil o de
brazos dbiles a las ciencias, pero mandan a las guerras y a otros ejercicios que
requieren fuerza a los de cuerpo robusto y fuerte, y no piensan despacio en la
disposicinnatural,considerndolasloenfuncindelamagnitudopequeezdel
cuerpo,desudebilidadodeformidad,ynoporlavirtudesdelalma.

En consecuencia, si queremos actuar correctamente hay que ponersiempre


laatencinenprimerlugarenlainclinacinnaturaly,mstarde,enconstatarsi
esaeleccinesdenuestroagradoono:

Qua re si prudenter agere circa filios uolunt, cum infantiles annos aut
discretionis rationem attingerit, ad eas artes ad illaque studia uel exercitia filios
conducant,adquaeeosnaturaliaptitudineetinclinationedispositosuiderint.Quod
primum conspiciet indole; demum id coniectabit ex continuatione exercitiorum ac
exdelectationeeorundem.(discipl.9,63,2934)

Poresosisequiereactuarcorrectamenteenloqueserefierealosnios,en
loquetocaasusaosdeinfanciaoaladecisinquehandetomarsobresufuturo,
conduzcan a las artes y estudios o a la prctica militar a aquellos muchachos que
63SANCT.AREV.spec.prol.,4849.

64Cf.RuizVila&CalvoFernndez(2000:63)paraeltextoylatraduccin.

Descripcin,finalidadycontenido 70

Introduccin

parezcandispuestosporaptitudnaturaloinclinacin.Loprimeroquehandemirar
sonsuscualidades;despushabrqueconsiderarsiesasprcticaslesgustan.

ElSpeculumtieneaprimeravista,portanto,unafuncineminentementepe
daggica.NoesextraoentoncesqueLaboa(1973:279280)escribieraquetanto
estaobracomoelDeeruditionepuerorumytambinelVergeldeprncipestuvieran
el mismo fin, la educacin, aunque en planos diferentes. En efecto, el De erudi
tioneestdedicadoalospadres,elVergelalaeducacindelprncipeyelSpeculum
servirdemodeloatodalasociedad,aunquesobreesteaspectovolveremosms
adelante.

El mbito de eleccin que se le presentar a cualquier mortal es enorme,


aunquebsicamentesedivideendos:lavidaseglarodelestadotemporal,ylavida
eclesistica y religiosa o del estado espiritual. En consecuencia, el Speculum
constardedoslibros.VeamoscmoloexplicadonRodrigo:

Quemadmodum igitur, teste Gelasio papa, duo sunt uite genera quibus orbis
principaliter regitur et omnium mortalium conuersatio pendet, aliud, uidelicet
eorum qui temporaliter, aliud illorum qui spiritualiter uiuunt, ita duos sub breui
compendiotractatusattingam.(spec.prol.,7983)

Entonces,como,segnelpapaGelasio,dossonlostiposdevidaporlosquese
rigeprincipalmenteelorbeydelosquedependeelpasoporestemundodetodoslos
mortales,uno,eldelosquevivenenelestadotemporalqueesestemundo,otro,el
de los que viven en el estado espiritual, abordar ambos en un breve libro cada
uno.

Ellibroprimerosededicarentoncesalavidaseglar,permitindoseconello,
segnFuertesHerreros(1998:1323),unalicenciahumanistadelosnuevostiem
posquereflejaeldifcilmantenimientodeunmodelomedieval65,yelsegundoa
la vida religiosa. En ambos libros Arvalo va a respetar de modo escrupuloso la
jerarqua establecida: en el primero comienza en orden descendente por reyes,
emperadoresyprncipeshastallegaralosoficiosmsbajos(incipientesasummo
temporali culmine, uidelicet cesarum, regum et principum usque ad bubulcos et in
fimeuitehomines)66;enelsegundoactuardelamismamaneraempezandoporel
pontfice de Roma hasta llegar a las rdenes de clausura, haciendo una divisin
clara entre el estado de la Iglesia (ecclesiasticus) y el estado de las rdenes
religiosasomonsticas(regularissiuemonasticus).
Sin embargo, lo ms importante es el modo de exposicin de los diferentes
estados. Cada uno se dividir en dos partes (que no se corresponden de manera
necesariaconcaptulos);enlaprimeraexplicarsidetrsdecadaunodeellosse
65Apesardequelacolocacinenprimerlugardelmundotemporalpudieraparecerunguioalos

nuevostiempos,frente,porejemplo,alasSietepartidasdeAlfonsoXenlasquesseempiezaporel
estadoeclesistico,sinembargo,nocreemosquesedebaaeso,sinomsbienalpropioentramado
delaobra.Arvalonecesitanarrarprimerolasdesdichasdeestemundoparacolocardespusen
posicinprivilegiadaelestadoespiritual.
66SANCT.AREV.spec.prol.,8688.

Descripcin,finalidadycontenido 71

Introduccin

escondealgnprovechoparaelalmaobienunhonorparaestemundo(quidineis
animeprofectusauttemporalishonoris[...]lateat)67;enunasegunda,losinconve
nientes, padecimientos y peligros correspondientes (quid [...] incommodi, laboris
uelpericuli)68.
El objetivo, por tanto, del Speculum ser ayudarnos en la eleccin de una
uiuendi formulam segn la propia recte eligendi ratio que ha de basarse en la
inclinationaturalisdecadaunoparalograrelfinmximodetodohombreydetoda
sociedadhumana:adbenebeatequeuiuendum.Paraellocadamortaldebesaber:

(...)cuipotiusuacareetseaccommodaredebeat,uttandemdulcoremsimulet
amaritudinem cuiusque status considerans, illam uiuendi formulam eligat, que et
fragilitati natureque sue potius conueniat minusque periculi, sed pluris habeat ad
benebeatequeuiuendum.(spec.prol.,117122)

(...) a qu oficio debe dedicarse y adaptarse mejor para que, finalmente,


teniendo en cuenta lo agradable y lo desagradable de todos los estados, elija esa
formadevidaquemsconvengaasufrgilnaturalezayquetengamenospeligroy
msposibilidadesdeconseguirunavidabuenayfeliz.

Algunos autores, por ejemplo Rucquoi (1996:245), han considerado el


Speculum un verdadero manual de educacin; otros, como Laboa (1973:282),
aseguran que la finalidad del escrito es pedaggica. Ahora bien, lo que a priori
pareceunsencillomanualprcticodeintencionespedaggicasparaelegirelmejor
modo de vida, va mucho ms all. Toni (1945:141) deca del Speculum que tras
ponderar las ventajas y excelsitudes de cada estado, pasaba luego a meter la
lanceta y sajar y ensear la podredumbre que por debilidad y malicia de los
hombressecraenellos,conelfindeensearlelosremedios.Yesenesteltimo
razonamientosobreelquequeremosincidir.AsimplevistalasmirasdelSpeculum
seranmuylimitadas,quedandoreducidasuutilidadalmomentodelavidaenque
sepresentaraladisyuntivadeelegir.Sinembargo,creemosqueestaobra,casiel
testamentoespiritualdeArvaloenpalabrasdeAnteloIglesias(1998:49),est
msprxima,ensupropiaesencia,alosescritosconsolatoriosdeclarainspiracin
cristianaqueaunmanualdocente.Esautilidadprcticaquevenlosqueloconsi
deranunmerotratadoeducativoquedacasisinsentidocuandoArvalotrata,por
ejemplo,estadoscomoeldelrey,lanobleza,lospapasoloscardenales:vaaelegir
alguienyadejovenserprncipe,noble,papaocardenal?Inclusoenelmundome
dievalquedescribeArvalopareceextrao.Cules,entonces,elsentidodeestos
captulos y, por aadidura, de toda la obra? No parece complejo; teniendo en
cuenta que el espacio dedicado a las glorias de cada uno de estos estados es
siempre menor que el de sus desdichas, resulta evidente que la descripcin
pormenorizada de cuantos males afectan a cada uno de ellos es el objetivo
fundamental del Speculum. La pretensin de Arvalo es hacer ver a los mortales
quetodoslosmbitosdelavidahumanahancadoenunestado decorrupciny
67SANCT.AREV.spec.prol.9394.
68SANCT.AREV.spec.prol.94.

Descripcin,finalidadycontenido 72

Introduccin

de miseria que lleva al hombre a una vida llena de penas, aflicciones, tormentos,
inseguridadesypeligros.Enconsecuencia,apesardelaeleccinnaturalquehaya
hechocadauno,esamiseria,queesintrnsecaalanaturaleza humana,terminar
por afectarle; no importa en qu estado se halle, las penas y tormentos le perse
guirnporencimadeladignidad,lagloriaylamagnanimidaddealgunosestados.
Todalahumanidadseencuentrasometidaaestadesgraciadesdeelorigenmismo
delmundo(aboriginemundi);haquedadocondenadaporelpecadodeAdnyEva
yahoratodos,justosypecadores,debenpagarlasconsecuencias:

Is,ademoneseductus,quammalepermutauitlocum,nosipsisentimus.Vxor
ueroEuaquammaleuersutiisdemonumcredidit,nosipsipatimur,quibusplurimas
afflictionum miserias infeliciter transmisit, quas sibi nobisque uitasset, si uoci
Creatoris obedisset. Per quorum transgressiones, ab ipsa mundi origine, omnes
mortidediti,nonmodomali,sedboni,nonperuersi,sedetiusti,rectietinnocentes,
nonnisisudoribusmiseriisetlaboribusuitamduxerunt.(spec.1,42,8897)

ste, seducido por un demonio, qu prfidamente transform el paraso,


hechoquepadecemoshastanosotrosmismos.Porsuparte,Eva,sumujer,qumal
hizofindosedelengaodeldemonio,hechoquetambinnosotrossufrimos,conlo
que,pordesgracia,nostransmitimuchsimasdesdichasysufrimientosquehabra
podidoevitarseasmismayanosotros,sihubieraobedecidolapalabradelCreador.
Comoconsecuenciadesuspecados,desdeelprincipiomismodelmundonoslolos
malos, sino tambin los buenos, no slo los perversos, sino tambin los justos, los
rectos y los inocentes, todos fueron entregados a la muerte y no vivieron ms que
entresudores,desdichasypacedimientos.

El Speculum nos hace reflexionar sobre la maldad que lleva asociada el ser
humano:nohayestadoalgunodelavida,seatemporaloespiritual,queescapea
ella.Delmismomodoquemuchosdeellosnospuedenllevaralagloriao,almenos,
a una vida feliz, nos podrn hacer caer tambin en la mayor de las desdichas. La
finalidad de esta obra no es, creemos, simplemente pedaggica sino ms bien
consolatoria. En cierta medida recuerda muchsimo al De remediis utriusque
fortune de Petrarca y sigue su mismo sistema de exposicin de glorias y de
miserias.Noseradescabelladoafirmarquelautilizaracomomodelo.Adems,de
todaslasobrasdePetrarca,staeslanicaquehautilizadocomofuente.
ElpropioArvalodejaentreverlanaturalezaconsolatoriadesuescrito;des
pus de haber pasado revista a todos los estados de la vida temporal har un
recorrido por las penas de todos ellos. Destacar, adems, dos aspectos impor
tantsimos:deunaparte,laideadequecuantomsaltasealagloriaquesealcance,
mayor ser la desdicha posterior, hacindose eco con ello del pensamiento
medieval: quanto quis altior erigitur, tanto curis grauioribus oneratur, dir San
Gregorio69,aunquelasentenciamsdifundidaentrelosautoresquedarresumida
en el siguiente ripio: quanto gradus altior, tanto casus grauior70; de otra, el
sufrimiento que padecen por igual tanto los hombres buenos como los malos,
69GREG.M.moral.21,31[PL76.25].
70Cf.BEDALuc.2,7[PL92.418].

Descripcin,finalidadycontenido 73

Introduccin

seguramenteunadelasquejasmsamargasdelaliteraturacristiana;estaltima
cuestinlaresuelveacudiendodenuevoaSanGregorioysusconocidosejemplos
delosterneros71ylosenfermos72.Enelprlogoanticipaesefinal:

Tandem de cunctis fere malis, suppliciis, penis, mortibus ac damnis


corporalibus necnon de ceteris intrinsecis et inuisibilibus erumnis ac mentis
afflictionibus,queaborigine mundi homines,tambonietinnocentesquammaliet
peccatores,magisexcellentes,etnominatiinomnistatuexistentesperpessisuntet
in dies mortales omnes patiuntur et de causis eorum ad utramque partem,
breuissimesubiciam.(spec.prol.,96104)

Finalmente expondr con brevedad casi todos los males, penas, castigos,
muertes y perjuicios corporales; tambin los dems tormentos intrnsecos e
imperceptibles as como los sufrimientos que afectan a nuestro pensamiento que,
desdeelorigendelmundo,hansoportadosiempreloshombres,tantolosbuenose
inocentes como los malos y pecadores, y ms an los que destacan y gozan de
reputacinencualquierestado;expondrtambinlascausas,porambaspartes,de
loquesufrentodoslosmortalescadada.

Enel captulofinaldellibroprimero, elmslargocondiferenciadetodoel


Speculum,quedasentidoatodalapartededicadaalestadotemporal,eselpropio
Arvaloelquelepideasumadre(sobreestohablaremosacontinuacin)unaserie
deremediosconlosquesobrellevarlastribulacionesdeestemundo:

Demum quid remedii, quid solaminis mortalibus in tantis erumnis et uite


laboribusessepossit,nondumadduxisti.Vtinamenimtampromptacongruaquead
eas omnes calamitates leuandas remedia attulisses, quam certa huius uite mesta
suppliciadeplorasti.(spec.1,43,328333)

Adems, todava no has aducido qu remedio o qu consuelo puede haber


parasemejantestormentosypadecimientosenestavida.Ojalnosaportarasunos
remedios tan inmediatos y adecuados para sacurdirnos todos estos infortunios
comolamentastedemodocerterolostristestormentosdeestavida.

Laprimeraideaquedebequedarclaraesquenosecastigaanadieeneste
mundosinqueseaculpableoseleinfligeuncastigosinquesaqueprovechodel
(Ex quibus liquido constat neminem in hoc seculo sine culpa premi uel absque eius
utilitateaffligi)73.Acontinuacinofrececuatrorazonamientosdetipoconsolatorio,
tomados en su mayora de las Sagradas Escrituras, San Agustn y San Gregorio,
para explicar el verdadero sentido de esos padecimientos y miserias que
experimenta el hombre. En primer lugar modelan el corazn del hombre

71

Cf. GREG. M. moral. 21,4 [PL 76.193]: quia et uituli qui mactandi sunt in liberis pastibus
relinquuntur. At contra iustus a delectationis transitoriae iucunditate restringitur quia et nimium
uitulusadlaborisusumuitaedeputatussubiugoretinetur.
72 Cf. GREG. M. moral. 21,4 [PL 76.193]: Negantur electis in hac uita bona terrena, quia et aegris
quibus spes uiuendi est nequaquam a medico cuncta quae appetunt conceduntur. Dantur autem
reprobisbonaquaeinhacuitaappetunt,quiaetdesperatisaegrisomnequoddesiderantnonnegatur.
73SANCT.AREV.spec.1,43,448449.

Descripcin,finalidadycontenido 74

Introduccin

(dilatant cor hominis)74, despus, sirven, como el agua con el vino, para rebajar
nuestra alegra no sea que haga dao al hombre (ne homini noceant)75; son,
adems, signos de la eleccin por parte de Dios (signa sunt potisima diuina
electionis)76 y, por ltimo, nos empujan a hacer mejores acciones (ad meliora
compellit)77.Laconclusinfinalserqueelhombredebealegrarsedesuafliccin
(gaudeamosaffligi)78puestoqueesolepermitirsacarsiemprealgnprovechode
los infortunios de este mundo (utilia ex huius seculi persecutionibus et
calamitatibuscolligentes)79.

Lanaturalezaconsolatoriadel Speculumsehacepuespatentedespusdela
lectura de este ltimo captulo del libro primero, porque, como asegura Fuertes
Herreros (1998:1338), tras la cada del Paraso es tiempo de miserias. Arvalo
concluyeestelibroratificando laideaqueestamosargumentandoresumidaenla
expresincongruentiaremedia:

Sed et audisti consolationes et congruentia remedia ad eas omnes leuandas


mestitias,quibusmortalesinhocseculoafficiuntur.(spec.1,concl.,13)

Pero tambin has escuchado los consuelos y los remedios adecuados para
curartodasestastristezasqueafligenalosmortalesenestemundo.

Ahora bien, si la vida en el estado temporal no resulta satisfactoria ni los


remediosconsiguenaliviarnoslasdesdichasylastribulaciones,senosofreceotra
vadeescape:noesotraquelavidaquesedescribeenellibrosegundo,elestado
espiritual. A pesar de la multitud de sufrimientos y dificultades que presenta
tambinesteestado,paranuestroautorlavidaeclesisticaylaregularestnmuy
porencimadetodaslasdems:

Hiduoperfectissimietexcellentissimistatusomniumaliorumstatuumetuite
humanegenerumsuperantdignitatem.(spec.2,prol.,7072)

Estos dos estados impecables y sobresalientes en grado sumo superan la


dignidaddetodoslosotrosestadosyformasdevidahumana.

Todoellibrosegundo,portanto,podraserconsideradoelgranremedioalas
miserias de este mundo porque, si con Adn y Eva entr el pecado en el mundo,
con la redencin de Jesucristo lleg el perdn, de modo que los consagrados a l
estarnmscercadeDios,verdaderoremediumdelastribulacioneshumanas:

74SANCT.AREV.spec.1,43,458.
75SANCT.AREV.spec.1,43,467.

76SANCT.AREV.spec.1,43,483484.
77SANCT.AREV.spec.1,43,489490.
78SANCT.AREV.spec.1,43,498.

79SANCT.AREV.spec.1,43,496497.

Descripcin,finalidadycontenido 75

Introduccin

Quoniam etsi intra gremium fidei catholice existentes in quocumque degant


honestostatu,sipieuixerintsaluaripossint,hitamenduospiritualesuiuendimodi
singulariussuossectatoresDeoproximioresreddunt.(spec.2,prol.,7276)

Yesque,aunquelosqueestndentrodelafecatlicayvivenencualquier
estado decoroso se podrn salvar si viven conforme a la religin, sin embargo,
concretamenteestosdosmodosdevidaespiritualcolocanasusfielesmscercade
Dios.

En definitiva, el Speculum, en cuanto a su contenido, se asienta en un


entramado teolgico de corte medieval y, creemos, ha de ser entendido como un
tratado de carcter consolatorio. Conviene recordar que est escrito durante la
etapa de alcaide de don Rodrigo, unos aos duros, de soledad, de encuentro
consigomismo,dereflexinydepensamientoquelellevanapreguntarsesobreel
sentido de una vida llena de sobresaltos y peligros donde slo el acercamiento a
Diospuedealmismotiempodarexplicacinsatisfactoriaanuestrosmalesysolaz
anuestrospesares.

Ahora bien, frente al mundo medieval que subyace en el pensamiento


arevaliano,ciertosaspectosformalesdelSpeculumnoshacenverquedonRodrigo
nosemantuvoajenoalasnuevastendenciasliterariasquelos studiahumanitatis
estabanimponiendoenItaliaprimeroydespusenEuropa.Frentealosgrandes
tratadosdefilosofanaturaldelaescolstica,Petrarcatratadeimponerdenuevo
al hombre como centro de su produccin, consiguiendo as enlazar, como haban
hecholossantospadres,latradicincristianaconlaliteraturapagana,ynosloen
elfondosinotambinenlaforma.SeabandonalapreferenciaporAristtelesyse
redescubre a Platn y al dilogo como una de las mejores formas de exposicin
filosfica,muydelgustodeloshumanistas.PrecisamenteelDeremediisutriusque
fortunedePetrarcaesundilogoquetienecomoprotagonistadosaspectosdela
esferainteriordelhombre:larazn,Ratio,ylaalegra,Gaudium.Acadapasoque
marcalaAlegra,laRaznlafrenaensecohacindoleverlarealidad,avecesdura
ycruel,decadamomentoymbitodelavida.
Puesbien,elSpeculum,lejosdeser(almenosensumayorparte),encuantoa
la forma, un tratado medieval de forma monoltica, es una obra viva que toma
cuerpoarazdeunaconversacinsurgidasobreunhechoacaecidoalpropioautor.
Arvalonosloexplicadelasiguientemaneraenelprefacioqueincluyedentrodel
prlogoalprimerlibro:

Verum,beatissimepater,utaptiordulciorquesitcircapremissadicendiordo,
expertam a me in ea re luctam atque in me ipso exercitatam dissensionem
interferam, teneboque typum dialogo similem, dum honestum quemdam atque
modestum altercationis, modum inter piam matrem ac nonnullos contribules et
amore mihi coniunctos, dudum habitam circa uitam eligendam meam, breui
perstrinxero. Quo fiet ut dum rem gestam fideliter enarro, pollicitum persoluam
ordinem.Attingoiambreuem,sediucundampalestram.(spec.pref.,515)

Descripcin,finalidadycontenido 76

Introduccin

Bienaventurado padre, para que el orden de la exposicin en torno a estas


premisas resulte ms apropiado y agradable, voy a intercalar una divergencia que
tuveyoporesteasuntoylaposicincontrariaqueyomismomantuve;mantendr
una redaccin similar a la de un dilogo mientras trato brevemente la discusin,
honestaydecente,quetuvimoshacepocosobrelavidaqueyodebaelegirentremi
piadosa madre y algunos parientes y amigos que me aprecian. De ello se deducir
quemientrasdescribofielmentenuestracontienda,estarcumpliendoconelorden
prometido.

En este interesantsimo dilogo intervienen tres partes: en un primer


momento, equivalente al libro primero, aparecen de un lado sus parientes, que
representan el Gaudium de Petrarca, es decir, aquellos que le insisten en los
aspectosbondadososdecadaestado:lagloria,lamagnificencia,lafama,elpoder,
lafelicidadendefinitiva.Slo pretendenparallomejor,peroestnciegosalos
peligrosdecadaestado.Porotroladointervienesumadre,alaqueidentificamos
conlaRatiopetrarquesca,laqueleponelospiesenelsuelo,laqueseencargade
sacaralaluzlasmiseriasydesdichasdecadaestado:

Mater uero ueluti que nedum corpusculum meum intra eius uiscera duxerat,
educauerat atque ad eum usque statum perduxerat, et ob eam rem plus diligebat,
suadebat, non statim a me eligendam fore uite formulam sed hortabatur ut prius
matremipsamexacieuna,ceterosueroconsanguineosetamicosexalteraaudirem
altercantessupercunctasuitehumaneartesetuiuendimodos.(spec.pref.,120127)

Mi madre, sin embargo, como me haba llevado en sus entraas, me haba


educadoymehabaconducidohastaeseestado,yporellomsquequera,intentaba
convencermedequenoeligierayoinmediatamenteunaformadevida,sinoqueme
exhortaba a que escuhara cmo discutan de una parte ella misma y de otra mis
parientesyamigossobretodaslasartesdelavidahumanaylosmodosdevida.

Noescasualquesumadretengaestepapelyaquepretendaatodacostaque
su hijo se consagrara al estado espiritual; de hecho, en la primera redaccin del
SpeculumqueslofiguraenelmanuscritodeRoma80,donRodrigoconfiesaquele
habaprohibidodedicarsetantoalosoficiosmanuales,porserserviles,comoalas
artesliberales:

Proice igitur abs te temporalia ista uiuendi genera que audisti. Mechanicas
ueroartesuelutiseruilesetplebeasetadulterinasnullomodoexequaris.Circaergo
liberalesartessciotecompetenteroperamdedisse;mathematicasetiamdiscurristi;
quasutiquetescireetaliquandolegerenonuetosedusuearumuiuereuehemener
prohibeo.(spec.1,43,273280)

Aleja,pues,detiestostiposdevidatemporalquehasescuchado.Noejerzas
bajo ningn concepto los oficios manuales porque son serviles, bajos y artificiales.
En cuanto a las artes liberales, s que de forma competente te habras dedicado a
ellas; has hablado incluso de las matemticas; no te impido ciertamente que las
conozcas y que de vez en cuando las leas, pero te prohbo taxativamente que le
entreguestuvida.

80Cf.3.5.1.Conspectuscodicum.A)ElManuscritoR,pp.168173.

Descripcin,finalidadycontenido 77

Introduccin

La intervencin de don Rodrigo queda reservada para el libro segundo,


donde ya no hablarn ni su madre ni sus parientes con los que no se puede
discutirdeloquenoconocen(quibusdereincognitadissererenonlicet)81.Enesta
parteArvaloseolvidardeldilogoyparatratarunaspectotanseriocomoelque
representalasalvacindelhombrepormediodelestadoeclesisticorecurrirala
exposicindogmtica.
Sinembargo,noesmenosciertoqueeldilogodeArvalonoestalaaltura
del de Petrarca. No asistimos a conversaciones entrecruzadas de extraordinaria
viveza sino que bajo esta conversacin se insertan unos captulos expositivos al
modotradicional.TantoesasquenoesinfrecuentequeellectordelSpeculum,e
incluso a veces el propio Arvalo, olvide que lo que tiene entre sus manos es un
typum dialogo similem82. Slo al final de cada captulo la frmula amici et
contribules, mater mea o alguna otra parecida nos resinserta de nuevo en la
conversacin.
Apropsitodeestedilogonopodemosdejardepreguntarnossisetratde
una disquisicinreal o noes msque un artificio literario. Parece poco probable
quelopodamossaberalgunavez,perotodoapuntaalasegundaposibilidad.Segn
Rucquoi(1996:243),elretratoqueArvalohacedesumadreesindudablemente
tpico. Sigue diciendo, con buen criterio, que pertenece a los cnones de la
literaturahagiogrficacuyomodeloseencuentraenelhomenajetributadoporSan
AgustnaSantaMnicaenlosprimeroslibrosdelasConfesiones.Enestesentido
ArvaloestararetomandoaPetrarcacuandoponeaSanAgustncomomodelode
susobras;debetenerseencuentaqueelsantodeHiponaeraelescritorpredilecto
del autor italiano. La intervencin de la madre y de los parientes, an pudiendo
tenercomoprecedenterealesadisputaalaquesehacereferenciaydelaque,enla
soledaddelcastillodeSantAngelopudierasentirciertanostalgia,tienetodaslas
caractersticas de un artificio literario con vistas a una lectura ms entretenida,
comolmismoreconoce(dulciorquesitcircapremissadicendiordo)83.Notenemos
conocimientodelosestudiosdelamadrededonRodrigoy,aunqueenelsigloXV
seconozcaelcasodemujeresdeciertacultura,parecepocoprobable,casiutpico,
que esta mujer fuera capaz de manejar con tanta destreza todas las fuentes
literarias que cita, puesto que es normal en el libro primero escuchar de su boca
referencias de Cicern, Sneca o los santos padres. En ltima instancia, no
compartimos la opinin de Rucquoi (1996:251) segn la cual detrs de lo que
parecaunaimagenideal,artificioliterario(...)sevislumbraasquizslaverdadera
Mara Snchez de Arvalo. Sin embargo, el Speculum habra entrado de lleno en
lasnuevascorrientesliterariasdelaItaliadelQuattrocento,enlasqueeldilogo,
muchasvecesidealizado,ylamencindevivenciaspersonalesdecarcterntimoy
familiarhabasobrepasadodemaneraclaralaexposicindogmticadelMedievo.

81SANCT.AREV.spec.2,prol.,30.
82SANCT.AREV.spec.pref.,8.

83SANCT.AREV.spec.pref.,56.

Descripcin,finalidadycontenido 78

Introduccin

Antesdellegaralaconversacinconsusfamiliarestrazaenelprefaciouna
breve semblanza biogrfica de corte claramente humanstico que se ve
interrumpida en el momento en que surge la disquisicin sobre su futuro. Esta
animadacharlaconsumadeysusfamiliaresesloquelevaadarlajustificacin
perfectaparaescribirelSpeculum.Todalaobra,portanto,dependedeunaspecto
autobiogrfico suyo, hecho que supera con creces los lmites de la literatura
medieval y le inserta de lleno en el Renacimiento italiano. Lstima que el
HumanismonopenetraraunpocomsenlosafanesliterariosdeArvalo.
Pero si no lo hizo fue, como hemos tenido ocasin de comentar84, debido
precisamente a quien est dedicada la obra, al papa Pablo II. En la dedicatoria85
que figura en el prlogo, Arvalo hace la consabida captatio beneuolentiae
incidiendo especialmente en las virtudes del pontfice (Tecum habes ea omnia
uirtutumornamenta)86aquiendedicalaobranosloparasurecreosinoparaque
la corrija y la enmiende (non tam delecteris quam tui acutissimi ingenii calamo
atque censura emendes et corrigas)87, hecho que pareca fuera de toda realidad
puesPabloIIdestacporsuafncoleccionista,masnocomovidolector.

Tradicionalmente se ha considerado el Speculum como una descripcin


detallada del tiempo que le toc vivir a su autor. Por ejemplo, Toni (1935:138)
afirma que conoca como nadie el medio que le rodeaba, las clases todas de la
sociedad,desdeelsoliopontificioylostronosdelimperioydelosreyeshastalos
peldaosnfimosdelaescalasocial.Enlamismalneaseencuentrasuotrogran
bigrafo, Laboa (1973:280281), al asegurar que muchas de las reflexiones
reflejanexperienciasvividas,muchosdeloscargosloshaejercidol,muchasdelas
ambiciones las ha tenido l mismo, algunas de las malas artes para obtener un
puesto o beneficio las ha empleado. Ms lejos se aventura Fuertes Herreros
(1998:1327) cuando escribe, a propsito de los oficios manuales y las artes
liberales, que su percepcin estaba muy ceida a la realidad y configuracin
sociolgica de finales del XV (...) No va a ser menos la permeabilidad o sintona
epocal que Snchez de Arvalo mostrar en el tratamiento que har de las artes
liberales.
Engranparteesasyestamosdeacuerdoconlosprincipalesestudiososdela
obra de Arvalo: su azarosa vida le haba proporcionado un conocimiento casi
exhaustivo de muchos estamentos de la sociedad del momento. Sin embargo, el
conocimientoquedonRodrigoexhibedealgunosdelosmodosdevidadelestado
temporal no se corresponde con la realidad; a la hora de hablar, por ejemplo, y
comoveremos,delteatro,suvisinsebasaexclusivamenteenloquehaledoen
84Cf.2.2.FamiliarisPauliII:alserviciodeSuSantidad,pp.5965.
85

Como puede verse en el aparato de fuentes que acompaa a la edicin del texto latino, la
dedicatoria del Speculum es prcticamente igual a la de otra obra de Arvalo, el De libera et
irrefragabili auctoritate Romani pontificis, compuesto entre 1464 y 1467, y dedicada tambin a
PabloII.
86SANCT.AREV.spec.prol.1718.
87SANCT.AREV.spec.prol.2930.

Descripcin,finalidadycontenido 79

Introduccin

Tertuliano,aunquenolocite,enSanIsidoroyenHugodeSan Vctor;asmismo,
cuando habla de los oficios manuales exhibe un saber libresco en ocasiones
apartado de la realidad88; como asegura Muoz Delgado (1983:50), a la hora de
tratarlalgicademuestranoconocernilalgicaanteriorniloscambiosqueestn
introduciendo los humanistas, limitndose slo a criticar la sofstica; lo mismo
podramos decir de la retrica y de los studia humanitatis, que tampoco parece
conocer, o valorar a fondo. No diremos lo mismo, obviamente, cuando trate el
estadoespiritualquedebadeconocerafondograciasasusnumerossimoscargos
eclesisticos. Conviene tener en cuenta que cuando Arvalo escribe el Speculum,
1467,yallevatresaoscomoalcaideenSantAngeloconlasimplicacionesqueese
cargo llevaba aparejadas; en el tratado De castellanis se lamenta, por encima de
muchos otros aspectos, de la falta de trato con los dems, hecho que, quizs,
propici su fecunda correspondencia con los humanistas encarcelados. Sin
embargo, lo ms probable es que Arvalo durante esos aos pudiera perder el
contacto con la realidad siendo su nica y exclusiva meta el servicio al pontfice.
ArvaloescribeentoncesmuchaspartesdelSpeculumdesdelanicaperspetivade
los textos clsicos y patrsticos de su biblioteca personal que le sirven de fuente.
Otras, naturalmente, son fruto de la experiencia personal como el captulo
dedicado a los abogados, donde refiere un viaje a Germania, el dedicado a los
mdicoso,comomencionbamos,losdelajerarquaeclesistica.

3.1.1.Libroprimeroodelestadotemporal

Independientemente de que el conocimiento de Arvalo fuera directo, fruto


de la experiencia, o indirecto, a partir de los textos, pretende con su Speculum
abarcartodoslosmbitosdelasociedad.Comohaquedadodicho,ellibroprimero
incluyeelestadotemporalyelsegundoelespiritual.
Los43captulosdellibroprimerosehayandispuestosenordendescendente
desdeelrey.SegnFuertesHerreros(1998:1323)sevaacentrarentresgrupos
deimgenes:losoficiosquevertebranlarepblica,losrelacionadosconlasartes
mecnicasylosquelohacenconlasartesliberales.Qududacabedequeesuna
forma de clasificacin vlida, pero creemos que la estructura del libro primero
responde a un patrn algo ms elaborado que se fundamenta en el concepto de
repblica que ya haba expuesto en otra de sus grandes obras, la Suma de la
poltica,aunquelapaternidaddelconceptonolecorrespondaal.
EnlaSumaArvalodividalarepblicaencuatropartes:

Deve considerar que segn dize el filsofo Aristtiles, de quatro cosas


sustancialessecomponetodacibdadereinoycomunidadpoltica,convienesaber:
de principal, principado, consulado e pueblo. Ca deve tener un prncipe virtuoso,
otros derechos consegeros y regidores, y assimismo justos y sabios jueces, y
despuselpueblodisciplinadoyabituadoenbuenascostumbres;onde,estascuatro
88Cervera(1982:9)afirmabalomismorespectoalaSumadelapoltica.

Descripcin,finalidadycontenido 80

Introduccin

partes ass bien compuestas y ordenadas, ser toda cibdad y reino bien regido y
ordenado.(pol.2,prl.)

Esta divisin tiene sus antecedentes en la teora aristotlica89, retomada


posteriormente, entre otros, por el filsofo italiano Marsilio de Padua en su
Defensorpacis(1324)90,quedividalasformasdegobiernoendosgrupos,rectasy
desviaciones; entre las primeras, que son las que nos interesan aqu, se
encontrabanlamonarqua(monarchia),laaristocracia(aristocratia)ylarepblica
(politia).
Arvalo,encorrespondenciaconcadaunadeestasformas,dividelaciudad,a
priori, en principado (=monarchia), consulado (=aristocratia) y pueblo (=politia).
Depus, a su vez, el consulado en dos, consejeros y regidores de una parte y, de
otra,jueces,obteniendoaslascuatropartesquehabaanunciadoenlaSuma91,si
bien esta ltima divisin aparece menos clara en la organizacin del Speculum.
Esta segunda divisin, aunque ya insinuada por Aristteles92, la encontramos
plenamenteenelDefensorpacisdeMarsiliodePadua:

CiuemautemdicosecundumAristoteles3Politicecap.1,3et7,eumqui
partecipatincommunitateciuiliprincipatoautconsiliatiuoautiudicatiuosecundum
gradumsuum.(defens.1,12,4)

Llamociudadano,segnAristteles,3dela Poltica,captulos1,3y7,a
aquelqueenlacomunidadcivilparticipadelgobiernoconsultivoojudicialsegnsu
grado93.

Aslascosas,planteamoselsiguienteesquemadeorganizacinparaellibroI
delSpeculumencorrespondenciaconlateoradelarepblicaexpuestaenlaSuma,
ms los tres captulos finales que hemos incluido bajo el ttulo genrico de
Consolatoriaporsutemtica,talycomoexplicbamosantes:

89

ARIST. pol. 3,7 (1279ab): Vocare autem consueuimus monarchiarum quidem eam, quae ad
commune conferens respicit, regnum, eam autem, quae paucorum quidem, plurium autem uno,
aristocratiam (aut propter optimos principari aut propterea quod ad optimum ciuitati et
communicantibus ipsa), quando autem multitudo ad commune conferens uiuit, uocatur communi
nomineomniumpolitiarumpolitia.
90MARSIL.defens.1,8:Dicentesprimum,quodregalismonarchiaesttemperatusprincipatus,inquo
dominans est unicus ad commune conferens et subditorum uoluntatem siue consen
sum.(...)Aristocracia est principatus temperatus, in quo dominatur honorabilitas sola, iuxta
subditorum uoluntatem siue consensum et commune conferens.(...) Policia uero, licet in una
significacionesitcommunequiddamadomnegenusuelspeciemregiminisseuprincipatus,inuna
tamenipsiussignificacioneimportatspeciemquandamprincipatustemperati,inquociuisquilibet
participataliqualiterprincipatuuelconsiliatiuouicissimiuxtagradumetfacultatemseucondicio
nemipsius,adcommuneeciamconferensetciuiumuoluntatemsiueconsensum.
91SeguimosaqulosplanteamientosdeBeneyto(1944:18).
92Cf.ARIST.pol.3,1(1275a).
93TraduccindeL.MartnezGmezincluidaenelartculodeGodoyArcaya(2003:380381).

Descripcin,finalidadycontenido 81

Introduccin

A)DELPRINCIPADO

LamonarquaDestatuimperialiuelregali
LavidadecorteDeuitacurialium
LanoblezaDenobilitate
ElejrcitoDearmatamilitia
LavidaconyugalDeuitasanctiimatrimonii

B)DELCONSULADO:CONSEJEROS,REGIDORESYJUECES

GobiernodelaciudadDeofficiopresidendiurbibus
LamagistraturajudicialDemagistratibus
Cnsules,alcaldesygobernadoresDerectoribusurbium
AbogadosyfiscalesDeaduocandietpatrocinandiofficio
NotariosDenotariis

C)DELPUEBLO

OficiosmanualesengeneralDeartibusmechanicis

ElaboracindelalanaDelanificio
LafraguayelforjadoDefabrilietarmatura
NavegacinDenauigatoria
ComercioDeartemercandietuendendi
CazaDeuenatoria
AgriculturaDeexercitioagriculture
PastoreoDepastoraliarte
TeatroDetheatrica
MedicinaDemedicina

ArtesliberalesengeneralDeartibusliberalibus

i.Triuium/studiahumanitatis

GramticaDegrammatica
DialcticaDedialectica
RetricaDerhetorica

ii.Quadriuium

CienciasmatemticasDemathematicis
AstronomaDeastronomia
MsicaDemusica
AritmticaDearithmetica
GeometraDegeometria

Descripcin,finalidadycontenido 82

CAPTULOS

1,2
3,4
5,6,7,8
9,10
11,12

13,14
13,14
15,16
17,18
19,20

23,24
25
26
27
33
28
21,22,29
30
31
32
34

35
35
36

37
38
39
40
40

Introduccin

D)CONSOLATORIA

Resumendelasdesdichasdetodoslosestados
Explicacindelsufrimientodelmundo
Remediosparaeldolordeestemundo

41
42
43

Acontinuacinpresentamosuncomentariomsdetalladodecadaunodelos
estadosenlosqueSnchezdeArvalohadivididolarepblicaoelestado.

A) Delprincipado

1. ElprncipeyelconceptoderepblicaenArvalo

La teora poltica de Arvalo se basa, como en tantos otros autores, en la


teoradelcuerpodelestado,insinuadayaporPlatnenelTimeo94,desarrolladaen
laRepblica95yretomadaluegoporAristtelesenlaPoltica96:

Segn dize Platn en el libro De Repblica, e Aristteles en su Politica, toda


cibdadoreynoescomouncuerpomixto,quieredezirqueesfechoasemejanadel
cuerpoepersonaumana,deguisaqueparaserlatalcibdadoreynobien fundado
devesersemejanteaprudenteediscretovarn.(pol.1,12)

Esa teora, aplicada a la Iglesia, se convertir despus en corpus mysticum,


cuandolareformuleSanPabloenlaEpstolaalosRomanos97enrelacinaCristo,
queserlacabeza,ysuIglesia,losmiembros:

Sicuteniminunocorporemultamembrahabemus,omniaautemmembranon
eundemactumhabent,itamultiunumcorpussumusinChristo,singuliautemalter
alteriusmembra.(Rom.12,45)

Igualquetenemosmuchosmiembrosenunnicocuerpoy,sinembargo,no
todos los miembros hacen lo mismo, as muchos somos un cuerpo en Cristo, cada
unoesmiembrodelotro.

DurantelaEdadMedialateoradelcuerpodelestadogozdegrandifusin.
Probablemente la mejor reelaboracin se encuentre en el libro quinto del
PolicraticusdeJuandeSalisbury98,enlafamosaInstitutioTraiani99.Estetextofue
suconsolidacindefinitivadesuerte que sirvi como justificacindelafigurade
losreyesmedievales:
94Cf.PL.Ti.30c34b.
95Cf.PL.r.436ab.
96Cf.ARIST.pol.3.

97RepetidatambinbrevementeenEph.5,32:quiamembrasumuscorporiseius.
98Cf.Nederman(1987).

99Laautoraautnticadeestacartaannoestnadaclaraporlaausenciadeunoriginalgriegoque

certifique las palabas de Juan de Salisbury; algunos apuntan a que su autor fue el propio clrigo
ingls;sobrelaautoracf.H.Liebeschtz(1943);A.Momigliano&H.Liebeschtz(1949);M.Wilks
(ed.)(1984).

Descripcin,finalidadycontenido 83

Introduccin

Est autem res publica (sicut Plutarcho placet) corpus quoddam, quod diuini
muneris beneficio animatur et summae aequitatis agitur nutu et regitur quodam
moderaminerationis.(pol.5,2)

Tal como Plutarco la concibe, la comunidad poltica es algo as como un


cuerpo que est dotado de vida por el don del favor divino, acta al dictado de la
sumaequidadysegobiernaporloquepodramosllamarelpodermoderadordela
razn100.

ArvaloconocamuybieneltextodeSalisbury,dehechoenmateriapoltica
esunadesusfuentesprincipalesaunque,confiandoenlaveracidaddelaspalabras
del obispo ingls, le adjudicar la doctrina a Plutarco. Sin embargo, no es menos
cierto que Arvalo tuvo antecedentes ms directos en la propia Castilla101 como
sonlaGlosacastellanaalregimientodeprncipesdeJuanGarcadeCastrogrizylas
Siete partidas del rey Alfonso X, obra que habra podido utilizar tambin como
fuentey,aligualqueenotrasocasiones102,nohaberlareconocidocomotal:

E bien otrosi como el corazn es uno, et por l reciben todos los otros
miembros unidat para seer un cuerpo, bien asi todos los del regno, maguer sean
muchos, porque el rey deve seer uno, por eso deven otrosi ser todos unos con l
paraservirleeayudarleenlascosasquelhadefazer.(partidas2,1,5)103

Arvalotrataenelprimercaptulodelprimerlibrolafiguradelreyyesaqu
donde aparece por primera vez en el Speculum la teora del cuerpo del estado,
donde ha sabido combinar muy bien la tradicin clsica representada por
Salisburyconlaideapaulinadelcorpusmysticum.ParadonRodrigoelreyesasu
reinocomolacabezaalcuerpo,ideaquecorroboraconuntextodeSanAmbrosio
atribuidoporerroraSneca:

Estenimrexinregnouelutiinnaturalicorporecaput.Constatquidemcaput
ipsum membris uigorem influere, quia, teste nostro Seneca, quid ualet corporis
robur?quidualiditaslacertorum?quiduelocitaspedumnisicapitisuelutprincipissui
imperialis,quedamadminiculeturpotestas,aquoueldestituunturuniuersaautomnia
fulciuntur?(spec.1,1,8286)

Elrey esa sureinocomolacabezaalcuerpo. Esevidente,enefecto,quela


propia cabeza es la que transmite el vigor a sus miembros porque, segn asegura
nuestrocompatriotaSneca,dequsirveelvigordelcuerpo,lafuerzadelosbrazos,
la rapidez de los pies, si no se apuntalan en el poder de la cabeza como su prncipe
imperial,quesirvedeapoyoydepuntalatodo?

LamismaideahabaaparecidoyaenlaSumadelapoltica,

100Ladero(1984:347).
101Cf.Maravall(19833:181199).

102Porejemplo,alexplicarlaetimologademiles;cf.SANCT.AREV.spec.1,9,113199.
103Citamosporlareproduccinfacsmil(1972)delaedicindeMadrid1807.

Descripcin,finalidadycontenido 84

Introduccin

Elprncipeescomolacabeaenelcuerpo,laqualtienedoscosasprincipales
sobrelosotrosmiembros.Primeramentelacabeaesmsaltaymsexcellenteque
losotrosmiembros.Losegundo,lacabeaenderea,rigeegoviernaatodoslosotros
miembros.(pol.2,13)104

enloquepareceatodaslucesunaparfrasis,simplificada,delasSietePartidas:

Enaturalmentedixieronlossabiosqueelreyescabeadelregno;caasicomo
delacabeanascenlossentidosporquesemandantodoslosmiembrosdelcuerpo,
bienasiporelmandamientoquenacedelreyqueesseoretcabeadetodoslosdel
regno, se deben mandar et guiar et aver un acuerdo con l para obedescerle, et
amparar, et guardar et endereszar el regno onde es el alma et cabea et ellos los
miembros.(partidas2,1,5)

Y,enltimainstancia,remitealaInstitutioTraiani:

Princepsuerocapitisinrepublicaobtinetlocum,unisubiectusDeoethisqui
uicesilliusaguntinterris:quoniametinhumanocorporeabanimauegetaturcaput
etregitur.(pol.5,2)

El prncipe ocupa en la comunidad poltica el lugar de la cabeza y se halla


sujeto solamente a Dios y a quienes en nombre de l hacen sus veces en la tierra,
como en el cuerpo humano la misma cabeza tiene vida y es gobernada por el
alma105.

Pero si el prncipe es la cabeza, quines son los miembros que posibilitan el


movimientodelcuerpodelestado?Arvalovuelvearecurriraestamismadoctrina
poltica en otras tres ocasiones. Siguiendo tambin el texto atribuido a Plutarco,
escribe que, como decan los antiguos, el ejrcito se puede comparar
perfectamente con las manos (ut enim antiqui uoluerunt, militia recte manibus
comparatur)106, afirmacin que encuentra su origen en las palabras de Juan de
Salisbury:Losoficialesylossoldadossecorrespondenconlasmanos(Officiales
etmilitesmanibuscoaptantur)107.Porsupartelosagricultoressecorresponderan
con las piernas (Pedibus uero solo iugiter inhaerentibus agricolae coaptantur)108,
mientrasqueArvaloponeensulugar,afirmandoqueesopinindePlutarco,alos
comerciantes: Todas estas formas de comercio se pueden comparar con razn,
segnPlutarco,conlaspiernasdelcuerpohumano(Queomnesmercaturespecies
a Plutarchocruribuscorporis humani rectecomparantur)109.Latercerareferencia
no se encuentra en el marco de la teora poltica civil sino en la jerarqua
eclesistica,enelcaptulodedicadoalostesoreros:Secomparaalossacristaneso
104 Arvalo repite la idea en la 16 consideracin del libro II: No sin causa los sabios antiguos
compararon el rey a la cabea en el cuerpo humano, pues manifiesto es que entre todos los
miembrosdelcuerpohumanosolalacabeaesaquellaqueasscomosoberanatienemscargos.
105Ladero(1984:347).
106SANCT.AREV.spec.1,9,1213.
107IOH.SAR.pol.5,2;cf.Ladero(1984:348).
108IOH.SAR.pol.5,2:Losagricultoresseparecenalospies,queseencuentrancontinuamentepega
dosalsuelo;Ladero(1984:34).
109SANCT.AREV.spec.1,32,1315.

Descripcin,finalidadycontenido 85

Introduccin

tesoreros de la Iglesia, o de cualquier estado, con el estmago de un ser vivo


(sacriste siue thesaurarii ecclesie aut cuiusuis reipublice recte stomacho corporis
naturaliscomparantur)110.

Volviendoalacabezadelestado,igualquestaesmsaltayexcellenteas
tambinelreyseencuentraenunacumbresuperioratodaslasdemsdignidades
yaltoscargosquepuedaalcanzarelhombreenelestadotemporal(supercunctas
humanastemporalesquedignitatesetsublimitatiseminentias)111.Trasestareflexin
sobre la monarqua expone la etimologa de los trminos emperador y rey
parapasar,acontinuacin,adescribirlascaractersticasdeloquelconsideraque
debeserelprincipadoomonarqua.Debetenerseencuentaquecuandoserefiere
a la monarqua, lo ms probable es que tenga siempre in mente a los reyes de
Castilla, considerados por l, al igual que por su maestro Alfonso de Cartagena,
comohegemnicossobreelrestodelastierrashispanas112.Segnsededucedesus
otrasobras,noasdel Speculum,lamonarquacastellanaessuperioralasdems
porserherederadirectadelosvisigodos,yestarlegitimadapordesigniodivino
ideaquesapareceennuestraobraparalucharcontraelinfiel113.Engeneral,la
idea arevaliana sobre la monarqua no parece demasiado original limitndose a
haceruncompendiodelasteorasmsdifundidas.

ParaArvaloelprncipedebeseruno114,ideaqueyafigurabaenlaSuma,

Ca segn la opinin verdadera de todos los filsofos y sabios antiguos (),


toda comunidad es mejor y ms perfectamente regida por un prncipe que por
muchos. (...) ass en el regimiento poltico: uno deve principiar, por el qual la otra
muchedumbredeveserregida.(pol.2,1)

y que resulta ser doctrina comn desde la Antigedad hasta el Renacimiento. En


lasSietePartidasseexpresatambinesteconcepto:

Et convino que un home fuese emperador, et hobiese este poderio en tierra


por muchas razones (...) Segunt natura el seorio non quiere compaero ni lo ha
menester.(partidas,2,1,1)

YelhumanistaPlatina,conelqueArvalomantuvovariasdisquisicionesfilosficas
yabundantecorrespondencia,dejescritoensuDeprincipe:

110SANCT.AREV.spec.2,16,2329.
111SANCT.AREV.spec.1,1,910.

112ApropsitodelavisindeCastillaquepresentaArvaloensuCompendiosahistoriaHispanica,
Tate (1970:92) escribe: Casi todos los acontecimientos mayores, cada catstrofe o victoria, cada
cambiodepoderesinterpretadoalaluzdelaglorificacinfinaldeCastilla,unpasqueharecibido
enherenciaunamisinsagrada.EnloscaptulosterceroycuartodelLibellusdesituetdescriptione
Hispaniaeetderegibusetregnorumortuetsuccessuacdeclarioribusbellisetgestisinea,Arvalo
trazasuteorasobrelapreeminenciadelreinodeCastillayLen;cf.Tate(1970:111).
113Cf.Gil(1981:238).
114Cf.SANCT.AREV.spec.1,1,1618.

Descripcin,finalidadycontenido 86

Introduccin

Vnusestoprincepsetrexunus,quemDeusoptimusmaximussibimetsimilem,
quoadfieripotuit,instituit.(princ.1,1)

Haya un solo prncipe y un solo rey, a quien el gran Dios todopoderoso


instituy,puestoquepudohacerlo,asemejanzadesmismo.

hacindose eco de toda la tradicin anterior que parece encontrar su ltimo


eslabn en un verso de la Ilada115, que ms tarde sancionara Aristteles
parafraseandoestemismoverso:

Entianonmaledisponiuolunt,necbonumpluralitasprincipatuum,unusergo
princeps.(metaph.12,10[1076a])

Perolascosasquesonnoquierensermalgobernadas,niesbuenoquehaya
muchosprncipes:aspues,quehayaunnicoprncipe.

Adems,lalegitimidaddelpoderdelreyodelemperador,quenoconocelmites,
procede de origen divino; incluso sus leyes y decretos emanan directamente de
fuentedivina:

Taceo de imperatore, cuius auctoritas nullis est circumscripta limitibus, qui


princeps est maximus atque optimus, qui celeste habet arbitrium et iura
preceptaqueabeotraditadiuinitusemanaricreduntur.(spec.1,5356)

Por no hablar del emperador, cuya autoridad no est limitada por ninguna
frontera,queeselmayorymejorprncipe,queactaporvoluntaddivinayexistela
creenciadequelasleyesypreceptosqueotorgaemanandeladivinidad.

As mismo, la idea de que los propios reyes se parecen y se aproximan a Dios


porque slo l es dueo de la vida y la muerte de los hombres (reges ipsos Deo
assimilari approximarique plurimum cernimus, qua solus ipse uite necisque
hominumdominusest)116lellevaaArvaloaasegurarqueelreyeslavivaimagen
deladivinidadenlatierra(Rexenimsimilitudosiueimagoquedamdiuinitatisest
in terris)117 en la medida en que hace, dentro de unas fronteras limitadas, lo que
Diosentodoeluniverso.Podemoscomparartalesafirmacionesconloescritoenla
Sumadelapoltica:

Todoregimientohumanodeveserconformealamonarquadivina,laquales
perfectsima, y est regida por un Dios, rey e prncipe potentssimo, regidor y
governadordetodaslascosas,delqualprincipadodivinotodoslosotroshumanos
regimientosdeventomarenxemplo.(pol.2,1)

Sisupoderesdeorigendivino,siseasemejaaDios,esnaturalquegobiernepor
encimadetodoslosdemsytodoslossbditosledebanobediencia.Estosmismos
conceptos de divinidad y obediencia no son, como de costumbre, originales de
115Cf.Il.2,204.

116SANCT.AREV.spec.1,1,3638.
117SANCT.AREV.spec.1,1,4748.

Descripcin,finalidadycontenido 87

Introduccin

Arvalo118. En el De ortu et auctoritate imperii Romani de 1446, su buen amigo


Piccolominiseexpresabaenlosmismostrminos:

Cognoscant homines se principi esse subiectos, imperatoremque mundi et


dominum tanquam Dei uicem in temporalibus gerentem uenerentur et sicut quae
Deusiubetimplendasunt,nihilquecontrareplicandumest,sic temporaliaCaesaris
mandatasinerepugnationesuscipiant.(ortu23)

Sepanloshombresqueestnsometidosalprncipeydencultoalemperador
y seor del mundo que hace las veces de Dios en los asuntos terrenales y, al igual
que no hay nada que contestar a lo que manda Dios, reciban as los mandatos
terrenalesdelCsar.

La ltima caracterstica que le adjudica Arvalo al prncipe es la de ser


garantedeunavidatranquila,sosegadayenpaz,cuyoobjetivofinaleslafelicidad
detodossussbditos,esdecir,laconsecucindelavirtud,caracterstica,porotra
parte, comn a los manuales de teora poltica del Quattrocento (Gilbert
(1939:481):

Imperatoria ergo uox et regalis auctoritas iniquos fugat, insolentes castigat,


obtrectatores despicit, bonos premiat atque fouet et cunctis influit uite et honoris
alimenta.(spec.1,1,7679)

Enconsecuencia,lavozdelemperadorylaautoridaddelreyhacenhuiralos
injustos, castigan a los insolentes, desprecian a los calumniadores, premian y
alimentanalosbuenosyproporcionanatodosalimentodevidayhonor.

Arvalo se suma as a la teora medieval de la tranquillitas (Beneyto


(1944:1718),aunquesinmencionarloexpresamente,segnlacualelgobernante
hadeproveerlonecesarioparaelcorrectofuncionamientodelavidasiemprebajo
una situacin de paz duradera119. En la Suma tambin haba expresado el mismo
concepto:

Deveelbuenpolticofazertrescosas:primeramentedevedisponereordenar
al pueblo, que pueda conseguir su intento e ultimo fin deseado; lo IIo, quitar los
impedimentosqueaestoleempachan;lo IIIo,enderearleeayudarleporqueayae
consigaaqueldesseadofin.(pol.2,introd.)

Quizssufuenteprincipalenestepuntofuera,denuevo,elDefensorpacisde
MarsiliodePadua:

Omni quippe regno desiderabilis debet esse tranquillitas, in qua et populi


proficiunt, et utilitas gentium custoditur. Hec est enim bonarum arcium decora
mater.Hec mortalium genus reparabili successione multiplicans, facultates
protendit, mores excolit.Et tantarum rerum ignarus agnoscitur, qui eam minime
118TambinfiguraenlasSietepartidas:Etlossantosdixeronqueelreyesseorpuestoenlatierra

enlugardeDiosparacomplirlajusticiaetdaacadaunosuderecho.(2,1,5)

119Cf.Gilbert(1939:481):thetasksofQuattrocentoprincewereexclusivelyconfinedlikethoseof

theirmedievalpredecessortotheadministrationofjusticeandthemaintenanceofpeace.

Descripcin,finalidadycontenido 88

Introduccin

quesissesentitur.Cassiodorusinprimasuarumepistolarum,hacserieiampremissa,
tranquillitatis seu pacis ciuilium regiminum commoditates et fructus expressit, ut
per hos tanquam optimos, humanum optimum, eius uite scilicet sufficienciam
explicans, quam sine pace ac tranquillitate nemo consequi potest, ad pacem
habendam inuicem, et hinc tranquillitatem, uoluntates hominum excitaret. (defens.
1,1)

As, a todo reino ha de ser deseable la tranquilidad, en la cual los pueblos


progresanyseaseguralautilidaddelasnaciones.Puesstaeslamadrehermosade
las buenas artes. sta, multiplicando, con una sucesin renovada, el gnero de los
mortales,ensanchasusdominiosyapurasuscostumbres.Ysemuestraignorantede
tanaltascosasquiennoseocupnadaenbuscarlas.Casiodoro,enlaprimeradesus
cartas,enelpasajecitado,expusolasventajasyfrutosdelatranquilidadopazdelos
regmenes civiles queriendo, al poner en stos como los ms preciados bienes lo
mejor para el hombre, a saber, lo necesario para su vida, que sin la paz y
tranquilidad nadie puede conseguir espolear las voluntades de los hombres para
tenerpazentres,ydeahlatranquilidad120.

Una vez descritos los aspectos ms importantes de su teora poltica en


cuantoalamonarqua,donde,comohemosdemostrado,seapreciaqueArvaloes
escasamenteinnovador,sevaacentrar,siguiendoelmodohabitualenelSpeculum,
enlapartequemsleinteresa,lasmiseriasdelamonarqua. Dedicamucho ms
espacio a este apartado, hecho que corrobora la idea que defendamos antes:
Arvalonopretendetantohacerunaminuciosadescripcindesusociedad,pues
sus fuentes tratan el tema de manera mucho ms extensa que l, sino ofrecer el
pertinente consuelo (congruentia remedia) a quien se encuentre en tal o cual
situacin.DonRodrigosabequeesstalapartequedotaasuobradeuncarcter
especialylaquelahacemsinteresante;sindudarlounmomentoescribe:

Sed,nisifallor,falliturquiillafalsanoniudicat,quiapertooculo,ueraessenon
conspicit. Dicam ergo non pari eloquentia sed, ut puto, ueriore sententia regalis
huiusstatuscalamitates,miseriasatquepericula.(spec.1,2,3236)

Pero,sinomeequivoco,seequivocaquiennojuzgatodoesofalso,quien,con
los ojos abiertos, no se da cuenta que no es verdad. Por ello explicar, no con la
mismaelocuenciasino,segncreo,conmayorautoridad,losinfortunios,desdichasy
riesgosdelestadodelrey.

ElmtododeArvalosebasaenrebatircasipuntoporpuntoloquehasido
consideradoenelapartadoanteriorcomodignodeelogio.Encuantoalmonarca,la
queja principal reside en que, al contrario de cuanto deberan hacer, stos no
garantizanlatranquillitasasupueblo,saltndoseloquelasociedadlesdemanda
enfuncindesuttulo.Adems,yestaesotracaractersticadelSpeculum,novaa
hablar de las miserias de la monarqua entrminos universales, sino que se cie
casisiempreasupropiapoca,especialmenteenaquellosmbitos,comosteque
nos ocupa, que conoce por propia experiencia. El pasaje ms significativo, a
nuestromododever,eselsiguiente:
120TraduccindeL.MartnezGmezincluidaenelartculodeGodoyArcaya(2003:355).

Descripcin,finalidadycontenido 89

Introduccin

Putasne reges his temporibus ad id prouehi quod nomen ratioque regis


expostulet, ut sit reipublice auctor, ecclesie cultor, refugium pauperum, tutor
pupillorum, defensor uiduarum, oculi cecorum, lingua mutorum, baculus senum,
ultorscelerum,metusmalorum,gloriabonorum,malleustyrannorum,paterregum,
moderator legum et erarii publici dispensator? Falleris certe. Mutatus est enim
illorum color optimus atque pro illis operibus, alia sibi inequalia uendicant. (spec.
1,2,4958)

Esquecreesquelosreyes,enlostiemposquecorren,intentanhacerloque
el sentido propio de su ttulo de rey les exige como para ser garante del estado,
defensordelaIglesia,refugiodelospobres,protectordelosjvenes,defensordelas
viudas, ojos para los ciegos, lengua para los mudos, bastn para los ancianos,
vengazaparaloscriminales,miedoparalosmalvados,gloriaparalosbuenos,azote
detiranos,padredereyes,moderadordelaleyyadministradordeltesoropblico?
Sin duda, te equivocas. Han cambiado su buena apariencia y reivindican como
responsabilidadesactividadesquenadatienenquever.

A continuacin pasa revista a las principales desdichas o miserias del


prncipe.Deformaesquemtica,elcaptuloquedaraestructuradodelasiguiente
manera:

a) Reflexingeneralsobreelttuloreal(1,2,3749).
b) No cumplen con la tranquillitas que su pueblo espera que les ofrezca
(1,2,4983).
c) Su vida no es en absoluto segura; estn rodeados de desdichas y viven
aterrorizados(1,2,84115).
d) Hanganadoelreinoaespadaperoaespadaloperderntambin;esdifcil
salirconvidadelprincipado(1,2,116130).
e) No disfrutan de la amistad; desconfan de todos, sean familiares, amigos,
siervososbditos;aveces,incluso,pasandelafaltadeconfianzaaltemor
(1,2,131188).
f) Apesardesaberquesehallanrodeadosdedesdichas,lamayordeellases
serconscientesdequenopuedensustraerseaellas(1,2,189199).
g) Aunquesussbditoslostemanylosrespeten,losacabanodiando(1,2,200
211).
h) Nueva reflexin general sobre lo que representan los monarcas (1,2,212
224).
i) Sussucesoresarruinansuherenciapoltica(1,2,225234).
j) Mientrasmsaltosuban,mayorsersupecado(1,2,234252).

2. Lanoblezaylavidadecorte

Los siguientes captulos, hasta el octavo, los hemos incluido en el apartado


sobre la clase dirigente o del principado porque, como dice el propio Arvalo,
persiguenlosfavoresyloscargosdelosprncipes(principumfauoreset officia

Descripcin,finalidadycontenido 90

Introduccin

sequuntur)121.Elcaptuloterceroestdedicadoalasgloriasdelanobleza,elcuarto
a sus miserias y del quinto al octavo se introduce un excursus bastante dilatado
sobre la verdadera naturaleza de la nobleza, donde nuestro autor vuelve a hacer
galadeunaextraordinariaerudicinperodeunaoriginalidadmuylimitada.
Entre los elogios a la nobleza aparecen nombres tan poco habituales en el
pensamientodeArvalocomoOvidio,dequieninclusocitauntextodelosTristia,
yVirgilio;mencionatambinlaamistaddeAristtelesconAlejandroydeSneca
conNern122.Nadaqueverconloscaptulossiguientesdondeproliferanlascitas
delaVulgata,delossantospadres,deCicernydePetrarca,fuentebsicaaunque
no lo indique y hasta le atribuya sus palabras a Suetonio y a Quintiliano; en
concreto, los textos citados del poeta de Arezzo proceden de un captulo del De
remediis titulado De amicitiis regum. El captulo se centra, en dosepgrafes (spec.
1,4,67102y1,4,103204),enlosadministradoresdelosprncipesyenlosvicios,
hasta siete, de los palatinos y los oficiales del rey. Un tercer epgrafe sobre la
posibilidad de adquirir honor en la corte (spec. 1,4,205291), le da pie para los
siguientescaptulosdedicadosalaexplicacindelautnticoorigendelanobleza.
A pesar de que el propio Arvalo diga que el asunto no ha sido
suficientemente tratado por los autores123, de nuevo su innovacin es muy
limitada.Paraexplicarelorigendelanoblezadesangrepartedelaspremisasdela
Retrica y la Poltica de Aristteles segn las cuales la nobleza significa la
pertenencia a un linaje antiguo que adems destacara por sus riquezas; sin
embargo, ser conveniente que a las riquezas se sume la virtud, puesto que las
riquezaspresentesdelosnuevosricosnolesservirnparaalcanzarlanobleza124.

Arvalo, que se nos presenta como fiel seguidor de la tradicin clsica,


aumenta sus argumentos, sin embargo, con una ancdota de su presente,
combinando as su saber libresco con posibles vivencias suyas o de personas
prximas.ElepisodiotienecomoprotagonistaalemperadorSegismundo:

Requisitus quadam die atque plurimum lacessitus Sigismundus Cesar a


quodam plebeo, sibi admodum dilecto, ut illum nobilem faceret, non insulse, sed
docte simul et facete respondit: Diuitem, inquit, aut exemptum te facere possum,
nobilemuerominime.(spec.1,5,112116)

Un buen da, un plebeyo que haba buscado y perseguido casi


desesperadamentealemperadorSegismundo,queloapreciabamucho,lepidique
lehicieranoble,aloquelcontestconacierto,peroalavezconsabiduraybuen
humor:Puedohacerqueseasricoolibrartedelpagodeimpuestos,peronoble,de
ningunamanera.

121SANCT.AREV.spec.1,3,34.

122 SANCT. AREV.spec.1,3,3944.Estosmismosejemploslosutilizartambin,peroconintenciones

contrarias,enelcaptulosiguiente;cf.spec.1,4,4344.
123SANCT.AREV.spec.1,5,89.
124Cf.ARIST.rh.1,5(1360b):Propriaautemnobilitasautamaribusautamulieribusetconsanguini
tasabutrisque,etquemadmoduminciuitate,primoscognitosautauirtuteautadiuitiisautabalio
honorabilium,etmultosaparentesexgenereetuirosetmulieresetiuuenesetsenes.

Descripcin,finalidadycontenido 91

Introduccin

La ancdota le sirve para ejemplificar uno de sus razonamientos bsicos


sobre la nobleza: la voluntad del prncipe por s misma no puede hacer a nadie
noble si no le acompaan, como haba dicho el estagirita, virtud y riquezas
procedentesdeunantiguolinaje.

En el captulo sexto Arvalo se entretiene en disquisiciones sobre la


preferencia de la nobleza de sangre a la virtud o al conocimiento exentos de esa
nobleza:

a) Espreferiblelanoblezaquevienederancioabolengo(1,6,1836).
b) Se prefiere a alguien que no sea noble pero destaque por sus actos
(1,6,3753).
c) Lanoblezanosepuedeconsiderarsloenvirtuddelosbienesexteriores
(1,6,3886).
d) Nueva disquisicin sobre la preferencia del noble frente al innoble
(1,6,87125).
e) Sobrelapreferenciadelanoblezadesangrealasabidura(1,6,126153).

En los captulos siete y ocho el Speculum vuelve a su forma tradicional de


enumeracindedulciaetamara,commodaetincommodaaplicadosalanoblezade
sangre.Lafuenteprincipal,condiferencia,pararechazarlavanidaddelanobleza
serdenuevoPetrarca,enconcretoelcaptulodelDeremediistituladoDeorigine
generosa, aunque, esta vez s, reconociendo su fuente. Aqu sale a relucir la
verdadera naturaleza consolatoria del Speculum: Arvalo, al igual que el poeta
laureado, se encarga de devolver al hombre a la realidad, alejndole de falsas
ilusiones como la adquisicin de nobleza mediante la cercana al prncipe. Es en
estecaptulodondeArvaloexponelasqueparecensuspropiasideasalrespecto.
Noshaceverlopocoqueimportalanobleza,puesslohablardeellaresultauna
inutilidadyequivaleadebatirsibrillamselestircoloelbarro(destercorisaut
luti claritate certare)125.FrentealasopinionesantesmencionadasdeAristteles,
Arvalo prefiere seguir a Petrarca cuando asegura que es falsa, entonces, la
afirmacin de que la nobleza se recibe de los padres (Falso igitur asseueratur
nobilitatem a parentibus suscepisse)126.Niegaasmismoquelanoblezadesangre
se haya podido obtener por naturaleza, pues entonces todos los hombres
deberamos ser nobles (tunc omnes homines nobiles essent)127. El resto del
captuloloempleaenunaenumeracindelosviciosdelanoblezaydelosnobles
(1,8,95174).
Inclusoenestapartedondeparecaapreciarsealgnpensamientopropiode
Arvaloencontramosreminiscenciasdecuantodiceenotrosautores,ademsdel
mencionado poeta laureado. En el tratado De nobilitate, Buonacorso da Monte
125SANCT.AREV.spec.1,8,15.

126SANCT.AREV.spec.1,8,5859.
127SANCT.AREV.spec.1,8,79.

Descripcin,finalidadycontenido 92

Introduccin

magno (13911429) defenda que la nica base de la nobleza es la virtud,


argumentoquepareceunprecedentedelosrazonamientosporloscualesArvalo
defendaquesedebepreferirlavirtudalanoblezaconseguidaporherenciaopor
riquezas:

Ego uero non [in] aliena gloria aut in falsis fortunae bonis, sed in propria
nostra animi uirtute hominis nobilitatem esse. Nihil aliud est nobilitas nisi
excellentia quaedam qua digniora indignioribus praestant. Sicut igitur homo animi
praestantia dignior est reliquis animantibus, ita quidem claritudine animi homo
hominem antecellit (...) Constat igitur ex sola animi uirtute ueram nobilitatem
defluere. Non ergo diuitiarum cumulus aut amplitudo generis dare aut arripere
nobilitatempotest.(nobil.p.142)128

Sinembargoyocreoquelanoblezahumananosehallaenlagloriaquehan
conseguido otros o en los falsos bienes de la fortuna sino en la propia virtud de
nuestraalma.Lanoblezanoesotracosaqueunaciertaexcelenciaporlacualloms
digno est por encima de lo menos digno. Pues igual que el alma humana es ms
dignaporsuprestanciaqueladelosdemsanimales,asporciertaclaridaddeesp
rituelalmadeunhombresuperaaladeotrohombre(...)Esevidente,pues,quela
autntica nobleza proviene exclusivamente de la virtud del alma. No puede, por
tanto,uncmuloderiquezasolaimportanciadelafamiliadarniquitarlanobleza.

3. Elejrcitoyeltrabajoconlasarmas

Englobamos tambin bajo el mbito del principado al ejrcito puesto que,


como escribe el propio Arvalo, son los instrumentos con los que cuenta el
prncipe para mantener la tranquilidad y la seguridad del estado (reipublice
quies atque salus)129. Tambin decamos que don Rodrigo, siguiendo la teora del
cuerpo del estado, argumentaba que el ejrcito se puede comparar con las ma
nos (militia recte manibus comparatur)130, unas manos que sirven de ayuda a la
consecucindelfinltimodetodasociedad:unavidavirtuosaenpaz.
Granpartedelcaptulonovenoconsisteenunaparfrasisdelasteorasaris
totlicas, puesto que el estagirita ya inclua al ejrcito entre las necesidades de
toda ciudad, junto con agricultores y artesanos, aunque slo llamara verdaderas
partes de la ciudad a los jueces, los sacerdotes y los propios soldados131. Se
extiendetambinArvaloenlaexplicacindelaetimologa 132continuandoaslas
corrientesmedievalesdelnominalismo;unadesusfuentesenestepuntosernlas
SietePartidasdeAlfonsoXelSabio,aquienpareceestartraduciendo:

Et por eso le posieron nombre en latin militia, que quiere tanto dezir como
compaasdehomesdurosetfuertesetescogidosparasofrirmales.(...)etporende
hobo este nombre de cuento de mill: ca antiguamente de mill homes escogien uno
parafacerlecaballero.(partidas2,21,1)
128SeguimoslaedicindeGarin(1976:142).
129SANCT.AREV.spec.1,9,9.

130SANCT.AREV.spec.1,9,13.

131Cf.ARIST.pol.7,9(1329a).

132Cf.SANCT.AREV.spec.1,9,112126.

Descripcin,finalidadycontenido 93

Introduccin

Porotraparte,delejrcitoArvalovaacensurar,comohaba hechoconlos
prncipes, la subversin de sus obligaciones133, hecho gravsimo pues nada hay
peorquevercmoinfundeterrorensupropiaciudadquienestabaencargadode
velarporella.TantoPetrarcacaptuloDemilitaridignitatedelDeremediis,como
laVulgatasernlasfuentesbsicasparaladisuasindelestadodelasarmas.

4. Lavidaconyugal

No parece que tengan mucho que ver con el principado los captulos
dedicados a la vida conyugal. Bien podran encontrarse entre cualquiera de las
otraspartesqueconstituyenlarepblica.Sinembargo,Arvalolossitadetrsde
lamilitiaporquetieneaselhiloargumentalperfectoparaintroducirlos:elamor,
al fin y al cabo, es tambin otra milicia, demostrando as que no era ajeno a la
terminologa de la elega latina donde el amante es un miles Veneris que debe
cumplirconlamilitiaamoris:

Sed illico affinium amicorumque turba carne et sanguine, ut arbitror,


reuelantibus ad reliquum militandi genus inerme, acerbe grauiterque urgere uisi
sunt.(spec.1,10,101104)

Pero inmediatamente la muchedumbre de mis parientes y amigos,


ponindose al descubierto, en mi opinin, los vnculos y el parentesco, parecan
apremiarmecondurezayseveriedadaotrotipodemilicia,estavezincruenta.

Arvalo ensalza la vida conyugal por medio de lo que l llama diez


magnficasalabanzasyelogios(exdecemexcelsislaudibusetmirificispreconiis)134:
ha sido instituida por Dios, se origin en el Paraso, su antigedad es notable,
permitelaunindedoscuerposenunasolacarne,eliminalaocasinparapecar,
fuerespetadaporDioscuandolanzeldiluvio,lapropiaVirgenMaraasumieste
estado, fue sancionada por Cristo, gracias a ella aumenta la descendencia, y
permitelacpulasincaerenpecado.

Ahorabien,seextiendebastantems,comodecostumbre,enlanarracinde
losinconvenientesdelavidaconyugal,hechoquenodebeextraar,primero,por
ser Arvalo hombre de Iglesia; segundo, porque la tradicional misoginia de gran
parte de los autores del Medievo, pero tambin del Renacimiento, le ofrece
innumerables argumentos. Resultar curioso, cuanto menos, recordar que es su
madre, segn aquel artificio literario, la que tericamente est hablando en este
primer libro. Los reproches fundamentales que se hacen aqu se basan en dos
puntos:lamujer,deunaparte,distraealhombredesusquehaceresapartndole,
porende,delaconsecucindelavirtudy,deotra,dedicartodossusesfuerzosa
engaarle.LasfuentesprincipalessonPetrarca,alquevuelve aparafrasearsinla
133Cf.SANCT.AREV.spec.1,10,2068.
134SANCT.AREV.spec.1,11,4950.

Descripcin,finalidadycontenido 94

Introduccin

menormencin,lossantospadres,enconcretoSanAgustn,ylaVulgata.Concluye
el captulo con una serie de elogios de la vida clibe y casta en los que vuelve a
insitirsobrelaideadequeloshombrescasadosnopuedendedicarseplenamente
al estudio y a la virtud. Declara, adems, que los hombres sabios han preferido
siempreelestadoespiritualqueconllevalacastidad:

Que omnia attendentes, sapiens ac humani iuris interpretes, non insulse


coniugiocarnalispiritualeconubiumpretulere,utuiderelibetinstatucontinentium
et eorum qui in ordine ecclesiastico in hac terrena uita militant, ut tandem in
supernis triumphent. Aiunt enim id ipsum spirituale coniugium non solum dignius
essequamcarnale,sedhonorabiliusatquefecundius,sedetsecuriusetfortius.(spec.
1,12,101108)

Elhombresabioylosintrpretesdelderechocivil,trashabersedadocuenta
de todos estos aspectos, acertaron al preferir el matrimonio espiritual a la unin
carnal,comosepuedeapreciarporquesehallanenelestadodelacastidadybajoel
orden eclesistico en esta vida terrena para triunfar, al final, en la celestial. Dicen
que esa unin espiritual no slo es ms digna que la carnal, sino tambin ms
honorableyfrtilaltiempoquemsseguraypoderosa.

B) Delconsulado

1. Lajudicaturayelgobiernodelaciudad

Enestasegundapartedelaclasificacindelarepblica,Arvaloidentificaa
magistrados,gobernadoresypretoresconlosjueces,dedonde,paraelsegoviano,
gobernarunaciudadydirimirlosasuntosdelajusticiarecaensobrelamismaper
sona(iudicandietpresidendihonorem)135.Estaidentificacinprocededeantiguoy
la encontramos ya en una de sus fuentes principales, San Isidoro, en una nueva
muestradequeArvalonodescribetantosusociedadcomoloquehapodidoleer:

Rari sunt autem qui tribunal ascendunt, sed rari iudices inueniuntur qui
populoslegummoderamineregant.(orig.3,52,9)

Raro es que uno suba al tribunal, pero rara vez se encuentra un juez que
gobierneasupuebloconlamoderacindelasleyes.

Los jueces se encuentran muy cerca de la figura del prncipe porque


desempean su cargo bajo su autoridad y representacin, pero tambin bajo la
autoridaddeDios,puestoqueseleshaconstituidocomoseoresdelavidayla
muerte de los hombres (uite simul et necis hominum domini)136. Se detiene
Arvalomuchomsenelreprochealosjueces,campoqueconocabienporquel
mismo es doctor utriusque iuris; adems, es muy probable que lo que narre en
estos captulos responda quizs a experiencias personales ms que a erudicin
135SANCT.AREV.spec.1,14,5.

136SANCT.AREV.spec.1,13,4849.

Descripcin,finalidadycontenido 95

Introduccin

lectora. Las crticas a los jueces suenan increblemente modernas: colapso de los
juzgados por la multitud de trabajo (1,14,1421), animadversin o, por el
contrario,simpatadelosjuecesporelacusado(1,4,2227),necesidaddejuiciosno
slojustos,sinoconformeaderecho137(1,14,2840),yriesgodeanhelarregalosy
prebendas(1,14,4152).

Porotroladonoshabladelosconsejerosdelprncipe,otrodelosbaluartes
para poder lograr la tranquilidad que necesita la ciudad con vistas a obtener la
virtud: con sus consejos la ciudad hace frente a sus males; la tranquilidad y la
calma de la ciudad se consiguen gracias a su esfuerzo y a su trabajo (eorumque
consilio aduersa ciuitatis pelluntur; quies eius atque tranquillitas eorum studio et
industria comparatur)138. Los compara con el capitn de una nave (similes sunt
gubernatoribusinnaui)139,talycomohabahechoenlaSuma:

Ca son como los governadores de las naves, en las quales aunque otros
muchos ayan trabajos (...), pero aquel que est sentado en la proa quietamente y
trahelallaveygovernalledelanave,muchomayorescosasfazequelosotros.(pol.
2,1)

LaprincipalquejadeArvaloesttomadadesupropiopresente,tantoesas
queresultaserunodeloscaptulosconmenoscitacionesdetodalaobra:elcargo
de consejero y gobernador se puede comprar, y no por poco dinero (non paruo
pretio)140,deloquesededucequetendrnquerecuperarabasedeimpuestoslo
que les ha costado su puesto. En general, ms que al estado se aconsejan a s
mismosparalograrunenriquecimientorpidoacostadelpueblo141.

2. Abogadosynotarios

A continuacin dedica cuatro captulos a los abogados, fiscales y notarios,


probablemente los mejores del libro primero por cuanto sale a relucir la pluma
incisiva y mordaz de un hombre que, conociendo el terreno de primera mano,
expone a la luz pblica las miserias de la que iba a ser su propia ocupacin. La
existenciamismadelosabogadossejustificaporlaavariciainnatadelhombre,de
lo que se deduce que su trabajo es necesario para el buen funcionamiento de la
repblica:

Fuitergonecessehumanogeneriiurisperitosconstituere,quorumindustriaet
exspectata iurisperitia eas, sine bellorum fragoribus questiones decideret, quas
humanaperuersaqueauaritiaattulit.(spec.1,17,7175)
137 Estas dos recomendaciones aperecan ya en la Suma de la poltica, 2,7: Lo ijo: deven ser los

juezeslibresdetodaafeccindeamigos(...)Loiij:devetodojueznodeclinardelojustoporodioni
malquerencia (...) Lo vo: deve aun ser todo juez libre de todo temor, ca deve fazer los juicios sin
temordepersonaalguna.
138SANCT.AREV.spec.1,15,79.
139SANCT.AREV.spec.1,15,2829.
140SANCT.AREV.spec.1,16,55.
141Cf.SANCT.AREV.spec.1,16,5972.

Descripcin,finalidadycontenido 96

Introduccin

Por lo tanto, se hizo necesario que el gnero humano dispusiera unos


letrados, gracias a cuyo trabajo y anhelado conocimiento de la justicia se
resolvieran,sinelfragordelabatalla,losproblemasquenoscausanuestrahumana
yperversaavaricia.

Contribuyentambinalatranquilidaddelestadomedianteeldescubrimiento
deestafasyengaos142.
Ahorabien,susmiseriassoninacabables.Comienzaestapartereconociendo
su propia autoridad: nadie mejor que el propio abogado (nemo apertius quam
aduocatusipse)143hasabidonuncalodainosquepuedenresultarlosletrados.El
lamento principal de Arvalo es que los propios juristas alimentan los litigios:
Todo trabajador desea (...) alabar su trabajo pero tambin conservarlo (cupit
enimomnisartifex[...]sualaudareoperaetdilatare)144,demodoquelosabogados
procuran que sus vecinos discutan y alientan los pleitos (cupit controuersias
propinquorum)145.Insertaenestepuntounaancdota,muydelgustohumanstico,
deunviajesuyoaunasciudadesdeGermania,muyprobablementecuandoasisti
al concilio de Basilea, donde, al no existir abogados, no existan tampoco los
pleitos:

Vidi ego in Germania urbes quam plurimas populatissimas quidem atque


optima politia gaudentes, in quibus ciuis unus iuris ignarus in decidendis causis
penitus inexpertus, totius ciuitatis causas breui momento, pacifice et incredibili
silentio terminabat, ubi nec assistentia erat aduocatorum nec allegationum
ingeniosaaltercatio.Stupentiigiturmihiatquequerenticurintantaurbetamparue
atque perpauce cause agerentur, quidue cause erat quod nullus ibi aduocatus
adesset,responsumtandemest,cumfacetomodestoquerisu,ultimumessecausam
primi.Addebantque,utegomihiipsiinquirendosatisfacerem,acsiapertedixissent
pauculas admodum causas in tribunalibus esse suis, cuius rei illa erat ratio quia
nullum,quieasproponeret,aduocatumfacileadmittebant.(spec.1,18,6681)

Yo mismo he visto en Germania muchas ciudades superpobladas, que


gozaban de un gobierno excelente, en las que un ciudadano desconocedor del
derecho,absolutamentesinexperienciaalahoradedecidirunacausa,terminabaen
unmomentocontodoslospleitosdelaciudadenmediodeunpacficoeincreble
silencio,sinqueleasistieranabogadosnitrassesudosintercambiosdealegaciones.
Entonces,cuandosorprendidopreguntporquenunaciudadtangrandehabatan
pocos pleitos y tan breves, y qu razn haba para tener tan pocos abogados, me
contestaron, con una divertida y discreta sonrisa, que esto ltimo era causa de lo
primero.Ycomoyoseguapreguntandoparasaciarmicuriosidad,aadieronquela
razndehabermedichoclaramentequehabamuypocospleitosensustribunales
eraquenoesposiblequequienplanteaelpleitocontrateunabogado.

Concluye el captulo con una apelacin146, basada en San Agustn y los


Evangelios,alanecesidaddelasleyesdivinasfrentealainsuficienciadelasleyes
142Cf.SANCT.AREV.spec.1,17,7697.
143SANCT.AREV.spec.1,18,10.

144SANCT.AREV.spec.1,18,9192.
145SANCT.AREV.spec.1,18,100.

146Cf.SANCT.AREV.spec.1,18,162193.

Descripcin,finalidadycontenido 97

Introduccin

humanas, que descansan sobre la ley natural, para lograr la salvacin. Vemos,
entonces, cmo Arvalo alterna con cierta frecuencia elementos de teologa con
otros,lasvivenciaspersonalesylosexcursuspropiosdelaliteraturahumanstica.
No se cierra el captulo sin un nuevo guio a la experiencia personal dando
explicaciones al lector de laextensin deesta parte que, aunque sea su madre la
quehahablado,lhaprolongadodemasiado:

Longesatiseuagatussumindescribendisaduocatorumpericulis,sedexpertus
dixi. Turpe enim uidebatur patricio ignorare ea in quibus uersatus est. (spec.
1,18,207208)

Me he excedido, con mucho, a la hora de describir los riesgos de los


abogados,peroesqueheexperimentadocuantohedichoynome parecacorrecto
pasarporaltoaquelloenloqueestoyversado.

Deloselogiosdelosnotariosdestacaquesonelsustentodelaverdad,dado
que sin ellos desaparecera todo el entramado de los juicios (Periret siquidem
omnisiudiciorumtela)147.Setratadeuncaptulobrevsimoysinapenasmsque
una cita del Evangelio y, una vez ms, la interminable lista de miserias. La
acusacin principal de Arvalo a los notarios es a su doble condicin de
funcionarios pblicos pero de servicio privado: tienen un cargo pblico pero
ejercen un negocio privado (habent tabelliones officium publicum, sed priuatum
exercent negotiunt)148, de lo que se deduce que si no es previo pago, no estn
dispuestosadarfe(Necaliterquampretiointeruinienteueritatifident)149.Arvalo
les reprocha firmar contratos falsos, admitir clusulas tambin falsas, cometer
negligencias, ignorar las fechas y los plazos, no conservar los documentos,
confabular,engaaraljuez,redactaractasfalsasycobrarcantidadesingentespor
susservicios,endefinitiva,sermscruelesquelosladrones(crudelioressuntillis
latronibus)150; acusaciones todas ellas que deban de ser autnticas y estar a la
ordendeldapuestoquetambinPlatinaadvirtialosnotariosensuDeprincipe:

Caueant tabelliones ne, corrupti pecunia, aut testamenta supponant aut in


empto, diuendito, conducto, locato, falso auctoritatem sui nominis interponant.
(princ.2,8)

Tengancuidadolosnotariosde,corrompidosporeldinero,no falsificartes
tamentos o de garantizar en falso la autoridad de su propio nombre en actos de
compraventaodealquiler.

C) Delpueblo

La ltima divisin de la repblica es la que tiene que ver con el pueblo.


Arvalo inserta aqu todas las actividades a las que se pueden dedicar los
147SANCT.AREV.spec.1,19,7.
148SANCT.AREV.spec.1,20,1213.
149SANCT.AREV.spec.1,20,2829.
150SANCT.AREV.spec.1,10,80.

Descripcin,finalidadycontenido 98

Introduccin

ciudadanos.Sereneltratamientodelosoficiosmanualesydelasartesliberales
donde asistamos a sus planteamientos ms tradicionales. Aunque segn Muoz
Delgado (1983:37), hay que situarlo en el pensamiento medieval que est en
crisis y el Humanismo que est invadiendo Europa, lo cierto es que las teoras
mspuramentemedievalesestnpresentesaqudemodoespecial,aunquebienes
verdad que menos que en la Suma de la poltica. Por el contrario, apenas hay
atisbos de las nuevas corrientes del Humanismo que en Italia ya estaban
perfectamenteasentadasenlapocadepublicacindelSpeculum.

1. Oficiosmanuales

Lo primero que llama la atencin en el tratamiento arevaliano de las artes


mechanicae es que habla en primer lugar, y de forma aislada al resto, de la
agriculturacaptulos20y21paraluegomsadelanteincluirlaenlalistadelos
sieteoficiosmanuales,listaquecoincideexactamenteconlaquenosofreceHugo
deSanVctorensuDidascalicon151,fuenteprincipal152paraestetema:

Sunt enim, ut nosti, artes ipse mechanice septem numero, ad quas cetera
omnia uite genera corpus respicientia, teste philosopho in Politicis, reducuntur,
uidelicetlanificium,armaturasiuefabrilis,nauigatio,agricultura,uenatio,medicina,
theatrica.(spec.1,22,3842)

Son siete, como sabes, los oficios manuales, en los que se concentran todos
losdemstiposdevidaqueserelacionanconelcuerpo,segnaseguraelfilsofoen
laPoltica:laelaboracindelalana,elforjadootrabajodelafragua,lanavegacin,
laagricultura,lacaza,lamedicina,elteatro.

En lneas generales, los oficios manuales van a ser rechazados sistemtica


menteenEspaaporloseruditos(Gil1981:562),mientrasquepocoapocovana
ir ganndose su reconocimiento en Italia, hecho que favoreci el avance y el
progreso en muchos aspectos de la tcnica, como fue el caso de la imprenta. Es
quizs una de las caractersticas ms importantes del Renacimiento, la unin
entreelsabioyelartesano(MuozDelgado1983:42).Seapreciaaqu,entonces,
unadualidadentreloqueescribeArvaloenelSpeculum,dondedejaentreverese
desprecioporlasartesmechanicae,guiadoensumayorpartesloporloquehaba
ledo,ysuactitudreal:qududacabequeArvalonopodadespreciardeverdad
losoficiosmanualescuandoveaqueunsabiocomoTorquemadaeraelrespon
sable de haber llevado a Roma a dos artesanos, Konrad Sweynheym y Arnold
Pannartz,introductoresdelaimprentaenItalia.DonRodrigonovaciluninstante
en hacer uso de las nuevas tcnicas que le ofreca la recin llegada imprenta y
151Cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Mechanicaseptemscientiascontinet:lanificium,armaturam,

nauigationem, agriculturam, uenationem, medicinam, theatricam; 6,14 [PL 176.809]: prima est
lanificium, secunda armatura, tertia nauigatio, quarta agricultura, quinta uenatio, sexta medicina,
septimatheatrica.
152 Se considera, aunque tuvo algn precedente, a Hugo de San Vctor creador del canon de siete
artesmechanicaeencorrelacinconlassieteartesliberales;cf.Tatarkiewicz(1965:263).

Descripcin,finalidadycontenido 99

Introduccin

tampocohabratenidomayorproblemaentratarconlosdosimpresoresalemanes
alosqueentregelmanuscritodelSpeculumyconlosque,atodasluces,tuvoque
trabajarcodoconcodoparalograrunaedicintancuidada,almenosvisualmente,
comoeslaprincepsde1468.TampocoquedaraindiferenteArvaloalconstatarel
prestigio social que los editores estaban adquiriendo poco a poco en la Ciudad
Eterna.
Para don Rodrigo, como concesin a la modernidad de sus das, los oficios
manuales son necesarios, provechosos, honestos y hacen buenos a los que los
ejercen(necessarias,utiles,honestasetsuossectatoresbeatosfaceret)153.Setrata,
engeneral,detrabajoshonradosopopulares(honestiautplebeiexercitii)154alos
que se dedica la gente del pueblo pero, excepcionalmente, tambin los pueden
ejercen los nobles. Sin embargo, no nos dejemos engaar por las apariencias. No
pasa mucho tiempo hasta que Arvalo, por boca de su madre, los llama oficios
despreciables(uilissimisartibus)155yaunquelosseguirconsiderandonecesarios
yprovechososnohayrazonesquejustifiquensueleccinenunapersonaquetiene
capacidadointeligenciasuficienteparaaspiraraotraformadevida:slodeben
trabajar en los oficios manuales los que no valen para otro mejor (Artes igitur
mechanice exercende sunt tantum ab his qui aliud melius non ualent)156. En
trminosgenerales,noconvienequeningnhombrehonradooqueluchaporla
gloria y el honor o la virtud se sirva de los oficios manuales o que le gusten los
trabajos serviles (nulli ingenuo uero aut de gloria et honore siue uirtute certanti
conuenit uti artibus mechanicis aut seruilibus delectari exercitiis)157. Apelar
entonces a Aristteles158 para asegurar que, aunque necesarios para la
constitucindelaciudad,noforman,sinembargo,partedeella.Laraznltimaes
quesuejercicionoconducealavirtud,finltimodelestado,sinoquesecrearon,
segn el Didascalicon159, para suplir las necesidades y carencias del cuerpo
(supplementum necessitatum et defectuum corporalium)160. El propio nombre que
tienen,siguedenuevoaHugodeSanVctor161,esyasuficientementeindicativo:se
llaman mechanicae como si dijramos falsificadas, porque hacen que la
inteligencia trabaje en lo que no es propiamente suyo (quasi adulterine, quia
mecharifaciuntintellectumcircaeaquenonsuntpropriesua)162.Enconsecuencia,
losquesededicanaestasartesnosonlibresparadedicarsealavirtud;son,porel
contrario,serviles163entantoquesutrabajonoseencaminaaesavirtud(necuiam
153SANCT.AREV.spec.1,23,3537.
154SANCT.AREV.spec.1,23,1617.
155SANCT.AREV.spec.1,24,41.

156SANCT.AREV.spec.1,24,9294.

157SANCT.AREV.spec.1,24,136138.
158Cf.ARIST.pol.7,9(1329a).

159Cf.HVGO.didasc.6,14[PL76.809]:propternecessitateminuentaestmechanica.
160SANCT.AREV.spec.1,24,110111.

161Cf.HVGO.didasc.2,20[PL176.760]:Haemechanichaeappellantur,idest,adulterine,quiadeopere

artificisaguntquodanaturaformammutuatur.
162SANCT.AREV.spec.1,24,127128.
163 Cf. HVGO. didasc. 2,20 [PL 176.760]: plebei uero et ignobilium filii in mechanicis propter peritia
operandi.

Descripcin,finalidadycontenido 100

Introduccin

uirtutibus parant)164 sino que sirven a la comunidad de la repblica. Todos estos


razonamientosindicanque,almenosdeformaterica,Arvalonohasuperadola
divisinentrelibresyesclavosenloqueserefierealosartesanos(MuozDelgado
(1983:42).Tampocohaevolucionadomuchosuformadepensarpuestoqueenel
Vergel, escrito diez aos antes, se haba expresado en los mismos trminos,
siguiendoaAristteles165:

Pues esta misma consideracin se fase en las ciencias e artes; ca aqulla es


sciencialiberalqueordenaeaderesaalosomeslibres,disponindolosasultimo
fin, que es bevir segunt razn e virtud; e por el contrario, aqulla es sciencia non
liberal, antes es llamada servil, que ordena en enderea a los omes a las cosas
corporales e exteriores, e bienes e ganancias corporales. E llmanse por tanto las
tales sciencias artes serviles, porque son ordenadas e disponen en enderean
solamente a aquel bien e a aquella cosa que causa servitut en el ome, que son los
bienes e cosas corporales, ordenados por la naturaleza para servir a la razn e al
entendimiento.(vergel3,2)

Traslasreflexionesgeneralesderigorpasaaladescripcindetalladadecada
unodeestosoficiosascomodesuselogiosysusmiserias.Desdelaproduccinde
lanahastalamedicina,siguefielmenteelDidascaliconaunquesesueleconformar
conmuchamenosinformacindelaqueleofrecensusfuentes,pruebaclaradela
verdaderaintencindeArvalo,notantoladescripcinminuciosadesusociedad
cuantoelconsuelodesusmales.Lavisinpositivaqueofrecedecadaunadeestas
artesmechanicaerespondealoquehaledo;porcontra,lasmiserias,aloqueha
experimentado.

Respecto a los dos primeros oficios manuales, la elaboracin de lalana y la


fragua (que incluye tambin al carpintero, al maderero, al marmolista y al
joyero)166, Arvalo pone de manifiesto que resultan siempre engaosos: los
tejedores elaboran telas de mala calidad porque se quedan con la lana buena,
enrollanmalelhiloparavendermenosyadulteranloscoloresdesustintes;porsu
partelosherrerosforjanartilugiosquenovalenparanada,armasfrgilesypoco
resistentes,intentanengaarvendiendomscarodeloquevalecadaproducto;los
joyeroshacenaleacionesfalsas,cambianlosmetalesbuenosporotrosdeinferior
calidad,hacenbaosdeoroqueapenasdurandosdas,falseanlastasacionesde
piedraspreciosas.
Al hablar del tercer oficio manual, la navegacin, incluye el comercio167,
aunque en realidad lo que hace es identificarlos siguiendo la clasificancin que
hace Aristteles de la navegacin. Lo considera necesario puesto que ninguna
provincia ni ciudad es autosuficiente, gracias a la ayuda de los navegantes se
transporta todo lo necesario y provechoso para la vida de modo ms fcil y
adecuado(nullaprouinciaautciuitassolasibisufficiat,uelutiadquamomniauite
164SANCT.AREV.spec.1,25,57.
165Cf.ARIST.pol.8,2(1327b).

166ArvaloaquhasimplificadobastanteconrespectoalDidascalicon;cf.2,22[PL176.760].
167Aunquelotratamsadelante,enelcaptuloXXXIII.

Descripcin,finalidadycontenido 101

Introduccin

necessaria et utilia, per nauigantium suffragia facilius et aptius res omnes


deferuntur)168.Volviendoaservirsedelaalegoradelcuerpodelestado,identifica
a los comerciantes con las piernas del cuerpo humano (cruribus corporis
humani)169.
Arvalo aparece aqu bastante ms adaptado a sus tiempos de lo que haba
sidoenlaSuma,donde,apartndosedesusfuenteshabituales,elcomercioesvisto
como uno de los principales inconvenientes de una ciudad costera dedicada a la
navegacin. Como dice Penna (1959:XCIV), resulta extrao que un hombre tan
abiertoalasexigenciasintelectualesyhumanasdelRenacimientosemuestretan
difidente hacia toda forma de comercio entre ciudades. Don Rodrigo, en el
momentodeescribirlaSuma,eraextremadamenteconservadorytenamiedode
lasnovedadesquepudieranderivarsedelcontactoconotrospueblos:

Caporlacomunicacincontinuadelostalesestrangerosveenyparticipanen
sus costumbres y policas, de guisa que o dexan las propias leyes y costumbres
tomandolasnuevasoserebotanyalteranenellas;porquenaturalmentelosomes
son avidos por desseosos de provar policas y cosas nuevas, de que viene gran
inconvenienteydaoalatalcibdadyesprincipioycorrupcindeella.(pol.1,9)

Justo lo contrario haba escrito Hugo de San Vctor en su Didascalicon,


repetidoporArvaloenelcaptulodelSpeculumdedicadoalcomercio:

Quaremerito,utaitHugo,commendabilisestuelutiquediuersasignotasque
gentes conciliat bella sedat, pacem firmat et tandem priuata bona ad communem
omniumusumimmutat.(spec.1,33,24=HVGOdidasc.2,24[PL176.761)

Porello,conrazn,comodiceHugo,sevaloramuchoporqueunediferentes
pueblos desconocidos entre s, aplaca las guerras, firma la paz y finalmente pone los
bienesprivadosalserviciocomndetodos.

En lnea con ese razonamiento adverso al comercio se haba expresado


tambin en la Suma a propsito de la agricultura: no deba producirse ms de lo
necesario para el consumo propio, evitando en consecuencia cualquier tipo de
intercambiocomercial:

Ca deve tener toda cibdad abundancia de possessiones arables y de buenas


olivas, y deven ser tantas las possessiones que se proporcionen al nmero de las
personasquemorenenlatalcibdad,deguisaquenosefagagranpoblacindonde
ayangosturadepossessiones.(pol.1,7)

EnelSpeculumesteconceptodemirastanlimitadaspropiodeunasociedad
feudal encerrada en s misma no aparece y los agricultores estn incluidos entre
los comerciantes170. De ellos se dice, nuevamente, que han subvertido sus
funciones: trocan sus arados en armas, defraudan el diezmo a Dios y los
168SANCT.AREV.spec.1,27,1112.
169SANCT.AREV.spec.1,33,15.
170SANCT.AREV.spec.1,23,93.

Descripcin,finalidadycontenido 102

Introduccin

impuestos al rey, confunden las lindes de las fincas (Deum decimis, regem
uectigalibusfraudant,finesfundorumconfundunt)171y,adems,nosonelloslosque
cultivansinosussiervosyjornaleros.Enelcaptulodelasalabanzas,Arvalohaba
mostrado una muy buena consideracin de la agricultura dejando entrever la
existencia de una supuesta Edad de Oro al principio de los tiempos en la que el
hombreylatierramantenanunaestrecharelacinnatural;todoellosiguiendoel
De remediis de Petrarca, aunque las diferentes citas se las adjudica a Plinio, a
VirgilioyalasSagradasEscrituras172.

Incluye dentro del ars mechanica de la agricultura el pastoreo (aunque lo


trate en un captulo aparte), elogiado y vilipendiado por igual mediante citas
exclusivasdelaVulgata.

Respectoalsiguienteoficiomanual,lacaza,laopinindeArvalohasufrido
uncambionomenosnotablerespectoaldelcomercio.EnelVergel,dedicadoalrey
Enrique IV, recomienda la caza especialmente como divertimento de prncipes y
monarcas con el fin de evitar que en los tiempos de asueto y de paz se pudieran
dedicaradeterminadasactividadesperniciosas:

Los nclitos reys e prncipes e los grandes e nobles varones, estando en paz,
dndose a deleites cibdadanos, incurren en una mala costumbre de malos e
siniestros actos (...) Pues, por esquivar este grand dapo, los sabios, que siempre
fueron solcitos de apartar de los omes ocasiones de vicios e inducirlos a virtudes,
ordenaron que cuando los tales nclitos reys e prncipes oviesen paz e cesasen de
guerras, que se ocupasen en algunos honestos deportes e exercicios (...) Entre los
qualesexerciciosprincipalmentefallaronlacaa.(vergel2,1)

En el Speculum, tras mencionar brevemente que es entretenido y resulta


adecuado como ejercicio y pasatiempo (delectabilis atque ad exercitationem
deductionemque temporis accomodata)173 pasa a mencionar sus miserias, mas lo
resumetodoenunasentencia:LeyendolasSagradasEscriturasnoencontramosa
ningncazadorquehayasidosanto.Esaeracazadorporquehabasidopecador
(Et ut paucis multa comprehendam, in scripturis sanctis neminem sanctum
uenatoremlegimus.Esauenimuenatoreratquoniampeccatorfuerat)174.Puesbien,
precisamente ese mismo personaje le haba servido, pero al contrario, para
ensalzaresteoficiomanualenelVergel:

La dozena excellencia deste honesto exercicio consiste en aver sedo usado


porsantosejustosvarones,delosqualesleemosquealgunosjustosesantosusaron
171SANCT.AREV.spec.1,22,8485.
172

Muoz Delgado (1986:47), a propsito del tratamiento que hace Arvalo de la agricultura,
escriba:ConsentidohumanistarecuerdalaHistorianaturaldePlinio,lasGergicasdeVirgilioya
Petrarca;efectivamenteslolosrecuerdaporquelacitaes dePetrarca.Noesinfrecuenteque
Arvalociteaautoresmuyutilizadosporloshumanistasperoluegolostextosnolescorrespondan.
173SANCT.AREV.spec.1,27,911.
174SANCT.AREV.spec.1,28,3537.

Descripcin,finalidadycontenido 103

Introduccin

lacaaemonte,eotrosmandaronfazerelaaprovaron.CaelpatriarchaIsaacdijoa
su fijo Esa: Tomars tu arco e tu carcax e tus armas e irs de caa, e de lo que
traxieresfazermehasmanjar.Puesparescequelsantopatriarchaavaporbuenoe
loableesteexercicio.(vergel2,12)

El captulo dedicado al teatro y los espectculos, considerado todo ello uno


pordonRodrigo175,esunperfectoexponentedequemuchasvecesenArvalola
eficacia terica de sus fuentes prevalece sobre la experiencia prctica, segn
afirmabaPenna(1959:XCIII).Enefecto,todolorelativoalarstheatricaArvalono
lo pudo conocer por experiencia propia; abundan, por tanto, en este captulo las
citas, en especial de Aristteles y Sneca para los elogios muy pocos, y San
Isidoro,SanAgustnyJuandeSalisburyparalasmiserias.Sinembargoelconcepto
mismo de ars theatrica y su inclusin entre las siete artes mechanicae se debe a
Hugo de San Vctor (Tatarkiewicz 1965:263), su fuente principal para la
descripcin de este oficio. Nunca antes de l autor alguno haba utilizado
semejante expresin, por lo que todo apunta a que haya sido creacin suya. Sin
embargo,aHugodeSanVctorletuvoqueocurrirlomismoque aArvalo:enel
siglo XII no pudo de ninguna maneratener experienciadirecta ni de teatro nide
espectculos,porloquesusaberesigualmenteterico;seremitirasuvezaSan
Agustn y San Isidoro para la descripcin de los ludi y los spectacula. Afirma
Tatarkiewicz (1965:265) que mientras Hugo no tuvo ningn problema en
encontrarejemplosdesupropiotiempoparalasdemsartes,conlosespectculos
nopudohacerlomismoynopresentamsquecitasdeautoresantiguos;adems,
adiferenciadelasotrasartesalasqueserefiereenpresente,cuandohabladelos
spectacula usa siempre el pretrito imperfecto. Arvalo, que al inicio del captulo
parafraseaaHugo,utilizatambinelpasado:delsustantivoteatro,lugardondeel
pueblosereuna(atheatroubipopulusconueniebat)176,ymsadelantehablade
loquenosensealaantiguatradicin(quedocuitantiquaillusio)177.
DonRodrigoafirmaenelSpeculumqueloslegisladoresinstituyerondasde
fiesta con la idea de que el estado pudiera obligar a los hombres a divertirse
intercalando esta medida necesaria entre sus das de trabajo (Idcirco legum
conditores festos instituerunt dies ut ad hilaritatem publice homines cogerentur,
tanquam necessarium laboribus interponentes temperamentum)178, idea que se
correspondeconlasugerenciaquehacaenlaSumaparasuciudadideal179:

175SiguiendoaHugodeSanVctor,paraArvalotantoelteatrocomolosjuegosdelcircoresponden
a una misma nomenclatura porque, a diferencia de nuestro criterio contemporneo, todo est
medido desde el punto de vista no del espectculo que se ofrece sino del espectador que lo
contempla.
176SANCT.AREV.spec.1,31,34.
177SANCT.AREV.spec.1,31,69.
178SANCT.AREV.spec.1,31,1619.
179Engeneralladcimaconsideracindellibroprimerosededicaalascosasnecessariasytilesy
delectablesquedisponganaloscibdadanosabienyvirtuosamentebivir.

Descripcin,finalidadycontenido 104

Introduccin

Escumpliderointroduzirjuegosesolazesenlascibdadesydarlugaraquelos
omesseocupenmoderadamenteenlostalesjuegosydelectacionesporcausaefin
deaverreposoefolgana.(pol.1,10)

Sin embargo, poco ms incluye el elogio de este oficio manual. El resto del
captulosedemoraenlacensuramsradical,comopocasvecesenelSpeculum,al
igualqueyalohabanhecholasfuentescristianasqueutiliza.NocitaelDespecta
culisdeTertulianoperosuspalabrasparecenresonarbajolacrticadeArvalo:los
catlicos no deben asistir a los espectculos 180 donde predomina la fatuidad, las
tonteras,lamentira,laligereza181yescasealamoderacin;losespectculosson,
adems,obradeldiablo182yconviertenencruelesalospacficos.Incluyeeneste
captuloalosjugadoresylostahres,alosquecensura 183tambinsirvindosede
textosdeAristtelesydeJuandeSalisbury.
La ltima de las artes mechanicae, la medicina, encuentra el mayor
reconocimientoenArvalopueslaconsideralamsnobledetodas,siemprequese
ejerzaconformealavirtud.Larealidaddesutiempodebadedemostrarque,en
efecto, la virtud no sola acompaar a los mdicos porque toda su crtica est
tomada de su mundo contemporneo dado que la ausencia de citas es
prcticamente total. Vuelve a hablar, como lo haca al tratar de los abogados, en
primerapersona.EltratamientoquehacedonRodrigodelamedicinaesdistintoa
los dems estados; su crtica no va a ser al mdico en s ni tampoco va a
desaconsejarsuejercicioLejosdemdeciralgomaliciosodelosmdicos(Absit
ut de medicis quicquam sinistre dicam)184 sino que lo que va lamentar es el uso
indebido que hacen todos aquellos que pretenden o fingen ser mdicos o saber
curar enfermedades sin tener conocimiento alguno: No saben de medicina,
abusan de la medicina y profesan un noble trabajo que no saben (Hi medicinam
nescientes, medicina abutuntur et artem egregiam quam non nouerunt,
profitentur)185.Delmismomodo,igualquelosabogadosanhelabanquetodossus
convecinos mantuvieran litigios, as algunos mdicos desean que todos estn
enfermos menos ellos mismos y los suyos (omnes infirmos esse preter se et suos
desiderant)186.

2. Artesliberales

SnchezdeArvalomuestradenuevosutalantemedievalenlaconcepcin
delasartesliberales.Ladivisinbsicaquepresentaeslatradicionalentriuiumy
quadriuium,aunquenomencionedeformaexpresatalesdenominaciones:
180Cf.TERT.spect.16:auferimurabomnispectaculo;24:nequefacto,nequedicto,nequeuisu,neque
prospectuparticiparedebemus.
181Cf.TERT.spect.17:atheatroseparamurquodestpriuatumconsistoriumimpudicitiae.
182Cf.TERT.spect.18:palaestricadiabolinegotiumest:primoshominesdiaboluselisit.
183SANCT.AREV.spec.1,31,8594.
184SANCT.AREV.spec.1,32,87.
185SANCT.AREV.spec.1,32,4951.
186SANCT.AREV.spec.1,32,6768.

Descripcin,finalidadycontenido 105

Introduccin

Nec tu ignoras, qui in puerili agens illis imbutus es que, ut nosti, septem
numero sunt et in duo genera diuiduntur, quia prime tres primordiales artes
uocantur uel prima sciendi elementa, uidelicet grammatica, dialectica, rhetorica.
Quattuor uero sequentes, scilicet astronomia, musica, arithmetica et geometria
mathematice appellantur, id est, doctrinales quia per certas demonstrationes
docent,utstatimsubiciemus.(spec.1,34,614)

Y tampoco ignoras t mismo, que mientras fuiste un cro te embebiste de


ellas, que son siete, como sabes, y se dividen en dos tipos: las tres primeras se
llaman primordiales o primeros elementos del conocimiento: gramtica, dialctica,
retrica. Por su parte, los cuatro siguientes, astronoma, msica, aritmtica y
geometra, se llaman matemticas, es decir, doctrinales porque, como aadiremos
inmediatamente,enseanpormediodedemostracionesexactas.

Explica a continuacin por qu han recibido el nombre de liberales: para


que se distingan de las que no son liberales, como los oficios manuales y otros
serviles (ut distinguantur ab aliis illiberalibus, ut mechanicis et ceteris
seruilibus)187 y porque no preparan el alma y la inteligencia para los usos y las
acciones de las virtudes morales e intelectuales o bien para el uso de la ms
perfectavirtud,queeslafelicidad(Animamautemetintellectummaledisponunt
adususetactionesuirtutummoraliumetintellectualium,ueladusumperfectissime
uirtutisqueestfelicitas)188.Unpocomsadelantesiguealpiedelaletraladoctrina
delDidascalicon,segnlacualsellamantambinliberalesporquerequierenalmas
libres (liberos animos) y porque antiguamente se dedicaban a ellas los hombres
libres(liberi):

Liberos,idest,expeditosetexercitatosanimosrequirunt,eoquodsubtiliterde
rerumcausisdisputantetdeillisplerumqueasensuremotasunt.Aliacausaestquia
antiquitustantummodoliberi,idestnobilesetingenui,ineisstudereconsueuerunt.
Plebei uero et ignobiles studebant in mechanicis propter peritiam operandi. (spec.
1,34,4753=HVGOdidasc.2,20[PL176.760])

Requierendealmaslibres,esdecir,dispuestasyejercitadas,porquedisputan
con sutileza los motivos de las cosas y con frecuencia estn lejos de los sentidos.
Otro motivo es que antiguamente slo los libres, es decir, los nobles y de buena
familia,tenanporcostumbreinteresarseporellas,mientrasquelosplebeyosylos
que no eran nobles se interesaban por los oficios manuales por su pericia para
trabajar.

Aborda gramtica y dialctica en un mismo captulo. Para don Rodrigo la


gramtica no es ms que un instrumento, primeros rudimentos de las letras
(primalitterarumelementa)189,conceptomedievalqueimplicaqueArvalonoest
al tanto, o no le interesan, los nuevos planteamientos propios de los studia
humanitatispreocupadosporsureforma.Nopodemosdeterminarenqumedida
o se mantuvo al margen de las innovaciones, aunque las conociera, o si el
187SANCT.AREV.spec.1,34,2324.
188SANCT.AREV.spec.1,34,2629.
189SANCT.AREV.spec.1,35,11.

Descripcin,finalidadycontenido 106

Introduccin

destinatario de la obra, el papa antihumanista Pablo II, pudo haberle


condicionado,peroladescripcinquedaenelSpeculumdegramticaydialctica,
ascomodelaretrica,estcompletamentefueradesurealidadcircundantems
avanzada. Su trabajo como carcelero de SantAngelo le mantena ciertamente de
espaldas a la sociedad cuando escribi esta obra, pero no es menos cierto que
conociamuchoshumanistasdurantesusviajesyqueestuvoen contactodirecto
con los que permanecieron bajo su custodia en la mole de Adriano. En cualquier
caso,larealidadesqueSnchezdeArvalosemantuvoajenoenelSpeculumalos
studia humanitatis, prefiriendo adoptar una postura conservadora, pensando
quizs que esas novedades notriunfaran por no ser ms que unamodaefmera.
En un tono casi anacrnico para mediados del Quattrocento asegura que la
gramticapuedepulirlalengua,noelespritu(pullirelinguamnonanimum)190.
Deladialcticapodramosdecircasilomismo.Suconocimiento,adems,es
muy superficial, tanto de la lgica medieval como de las reformas humansticas
(Muoz Delgado 1983:50) y todo cuando puede decir de ella es que no busca la
verdadnilapiedadsinoquelaoculta.Entrminosgenerales,suvisindeestearte
liberal es muy simplista y la censura sirvindose de los santos padres y de la
Vulgata.
La ltima de las artes que integran el triuium, la retrica, tiene un
tratamientomuchomayor,almenoseldedicadoasusmiserias.Todosuelogiose
basaenquegraciasalaretricaaprendemosaembellecerlaexplicacindeloque
hemosaprendido(perrhetoricameaornateproferrequedidicimus)191,hechoque
provocar al mismo tiempo la causa de su infortunio, pues los que la ejercen
camuflansufaltadeconocimientoysaberconunaexpresinhermosa, falseando
conellolarealidadyengaandoacuantoslesescuchan.Arvaloarremeteaqude
lleno, no tanto contra los studia humanitatis, sino contra el mal uso de ellos,
especialmentedelaretricaque,quizs,habaalcanzadoensutiempoaltascotas
devanaafectacin.Nocreemosquesetrate,aunqueseaesalaprimeraimpresin,
de un ataque directo contra la retrica en s misma de alguien que haba
compuesto multitud de discursos en los que haba hecho un gran esfuerzo
bastante conseguido por mejorar su latn, y que elogiaba constantemente la
elocuencia de sus corresponsales epistolares y de cuantos disputaban con l. Sin
embargo,donRodrigosabequevacontracorrienteporqueafirmarotundoquees
muy duro tener que contarlo y doloroso (Acerbissime quidem illud referendum
quippeetdolendum)192.AcudeaCicern,SnecayQuintilianoparadenunciarque
losoradoresdesutiemposequedansloenlasuperficie,enloexterior,enelmero
adorno sin una slida base de conocimientos. Esto es en realidad lo que Arvalo
saca a la luz, no la retrica en smisma, sino su uso fraudulento, como en tantas
otrasocasiones:laverdaderarazndeserdelaretricanoseconsigueslocon
meraspalabrasdesnudas,sino conunasabiduracompleta(nonnudisuerborum
190SANCT.AREV.spec.1,35,32.

191SANCT.AREV.spec.1,36,910.

192SANCT.AREV.spec.1,36,3334.

Descripcin,finalidadycontenido 107

Introduccin

foliis,sedmultiplicisapientia)193.Ysigue:Entonces,parapoderalcanzarlaspartes
delamencionadaelocuencia,esnecesarioimpregnarsebiendeunagrancantidad
de saberes (Vt igitur partes laudate eloquentie quis assequatur, necesse est uaria
scientiarum supellectili constipatus existat)194. Acusa a los hombres de coger las
hojasenlugardelfruto(frondesprofructu)195yrecurreaSanAgustn,queasu
vezcitaaCicern,paraconferirlaautoridadpertinenteasutestimonio:

Addequia,testeAugustino,Ciceroipseetceteri, quirhetoricamdocuere,fassi
sunt eloquentiam sine sapientia obesse plurimum et prodesse numquam; sapientiam
uerosineeloquentiaplurimumprofuisse.(spec.1,36,115118=AVG.doctr.christ.4,5
[PL34.91]=CIC.inu.1,1)

Aadeque,segnaseguraAgustn,elpropioCicernylosdemsautoresque
hanenseadoretrica,hanreconocidoquelaelocuenciasinsabiduraesmuydainay
nunca es provechosa, mientras que la sabidura sin elocuencia ha sido muy prove
chosa.

Teminaelcaptuloconlaexpresinquemsrosdetintahahechocorrer,y
nosiempreasufavor:

Agamigiturfinemsiilludunumdixerim,quiaquisinesapientiaeloquentiam
profitentur, uanitati inniti fatentur. Nam nudo uerborum ornatui uacantes,
humanitatis studia se iactant assecutos, cum enim teste sapiente, uana sunt studia
hominum.Recteoratorumexercitiastudiahumanitatissuntquippeetuanitatis,dum
uanitatisermonisincumbunt.(spec.1,36,164170)

Terminar, entonces, cuando haya dicho slo esto: que quienes profesan la
elocuenciasinsabiduraestnreconociendoquesesustentansobrelavanidad.Pues
losquesededicanalmeroadornodelaspalabras,sejactandehaberalcanzadolos
estudios de humanidades, cuando, segn asegura un sabio, los estudios de los
hombresestnhuecos.Enjusticia,eltrabajodeloradorseincluyeenlosestudiosde
humanidades pero, sin duda, tambin en las vanidades en la medida en que se
asientansobrelavanidaddeldiscurso.

No estamos completamente de acuerdo con Muoz Delgado (1983:51)


cuandodicequedonRodrigonoentiendeelnuevogirodelaretricay,enloque
entiende, se pronuncia en contra. Arvalo est censurando slo el mal uso de la
retrica,nolaretricaensmisma,aunquecabra,enefecto,laposibilidaddeque
Arvalo estuviera identificando los studia humanitatis con ese mal uso que los
oradores estaban haciendo en su tiempo. Puede ser que Arvalo magnificara la
valoracinnegativadelosoradorescoetneosoquenosupiera valorar,notanto
entender,elimpulsoqueloshumanistasquisierondaralaretricacomobasepara
transformarlasociedadyloconsideraraslocomoalgopuramenteformal.Resulta
extrao, por otra parte, que Arvalo recibiera elogios de los humanistas

193SANCT.AREV.spec.1,36,9495.

194SANCT.AREV.spec.1,36,98100.

195SANCT.AREV.spec.1,36,106107.

Descripcin,finalidadycontenido 108

Introduccin

encarcelados,quehabanledoestaobra196,sihubieranentendidorealmenteque
su corresponsal menospreciaba los studia humanitatis. Don Rodrigo est al tanto
de que la oratoria forma parte de los estudios de humanidades pero censura
amargamente que quienes se aprovechan de ella pueden acabar cayendo en
vanidades.Creemosquenosuponeestounataquedirectocontralaretricaolos
studiahumanitatis,comoquisoverF.Rico(1978:3334),aunquedelataelanclaje
de Snchez de Arvalo a lo tradicional frente a cualquier posible novedad; de
hecho,lanicamencinalosstudiahumanitatisentodoelSpeculumesteneste
captuloynoestexenta,comovemos,decontroversia.ElSpeculum,encuantoasu
contenido,esunaobratradicional,fijadaenloseguro,enaquelloquellevabasiglos
funcionando y, en consecuencia, cualquier cambio es motivo de sospechas o
recelos.Adems,comoescribiK.Kohut(1980:433),hayquetenermuyencuenta
que Arvalo en esta obra hace una crtica de todos los estados sin excepcin; en
consecuencia,lacondenacindelaretricanoest,portanto,aislada.

Encuantoalasartesdel quadriuium,donRodrigolasenglobatodasbajola
denominacn de ciencias matemticas o doctrinales, siguiendo a San Isidoro:
astronoma,msica,aritmticaygeometra.
Delaastronomadestacarqueresultadegranayudaparapredecireclipses
desolydeluna,conlaconsiguienteventajadepoderevitarciertospeligros.Dir
tambin que muchos sucesos futuros dependen del movimiento de los cuerpos
celestes(motucelestiumcorporumplurimosfuturosrerumeuentusdependere)197,
pero slo los que no proceden de nuestro libre albedro (in illis qui ex nostro
libero arbitrio non procedunt)198. Precisamente de este ltimo matiz va a venir la
crticacentraldeArvalo:sisecreedeverdadquenuestrodestinoestescritoen
las estrellas, se pone fin a la libertad de nuestro libre albedro (liberi arbitrii
libertatem)199ytambinalabondadypotestaddeladivinaProvidencia(diuine
Prouidentie bonitati et potestati)200. El hombre no est sometido, por tanto, a los
astros sinoa su librealbedro que viene determinado,en ltima instancia, por la
razn.Ahorabien,siguiendoaSantoToms,aunquesinmencionarle,donRodrigo
concede que los astros puedan inclinar a algunos hombres a realizar ciertas
196 En la carta XXXIV Arvalo responde as a Campano haciendo clara alusin al Speculum: Para

acabar,deloquemsmealegroesdequetehayangustadomisobritas,especialmentelasmorales,
en las que he tratado acerca del estado global de la vida humana, pero tambin la otra en la que
trato acerca del mejor general en las guerras y seor de cualquier ciudadela. Tengo en no poca
consideracin tu juicio, pues a la luz de tu formacin no ignoras qu cosas son merecedoras de
estima;peroesciertoqueparaelqueamatododiscursoeselegante,delamismamaneraquepara
elqueodialeresultademasiadovulgar(Postremogaudeoplurimumquodopusculisdelecterismeis,
illispraesertimmoralibus,quibusdeomnistatuuitaehumanaeegi,sedetalteroquodeoptimoduce
bellorumaccuiuslibetarciscastellano.Necparumiudiciumtuumaestimo,quiprolucedoctrinaetuae
nonignorasquaenamsuntcommendationedigna;seduerumestquiaeiquiamatomnissermocultus
estuelutiodientirustitior);tantoparaeltextocomoparasutraduccin,cf.GonzlezRoln,Baos
Baos&LpezFonseca(2008:276277).
197SANCT.AREV.spec.1,38,23.
198SANCT.AREV.spec.1,38,2425.
199SANCT.AREV.spec.1,38,7677.
200SANCT.AREV.spec.1,38,8384.

Descripcin,finalidadycontenido 109

Introduccin

acciones,especialmenteaesosactosquenoseresistenalaspasionesnisiguenla
razn (astra disponunt certos homines ad certos actus, presertim eos qui non
resistunt passionibus nec sequuntur rationem)201 por lo que slo el sabio puede
sobreponersealosastros(solussapiensdominaturastris)202.
Lasmismasideas,expresadasentrminosmsseverosan,selasexponea
Platinademaneracasicontemporneaenunadelasepstolasenviadasduranteel
cautiverioquetrataprecisamentedelaintervencindelafortuna,eldestinoylos
astros:

Cernis igitur, disertissime Platina, quam impium sit asserere fortunam aut
fatum,ipsamdeniqueconstellationemautcuiusquenatiuitatem,mortalesdirectead
hocuelilludferreposse.(epist.VIII)203

Tedascuenta,portanto,elocuentsimoPltina,cunsacrlegoesafirmarque
la fortuna o el destino, la propia disposicin de los astros o el nacimiento de
cualquiera, puede de forma directa condicionar a los mortales en uno u otro
sentido.

En la Suma, sin embargo, haba utilizado la astronoma para justificar la


obediencia de los sbditos al prncipe, contrastando el macrocosmos que
representa el universo con el microcosmos que es la repblica: si todos los
elementosycosasbaxasobedecenalavoluntaddelmovimientodelcieloydelos
cuerposcelestiales204,astambindevenobedeceralreylosfidalgosynoblesy
caballerosyseguirsumovimientoyvoluntad205.

Por lo que respecta a la msica, Arvalo ya haba escrito sobre ella en el


Vergel en la misma lnea del Speculum: favorece el entendimiento y sirve como
saludabledeleite:

Pueslamsica,portanto,esscienciaearteliberal,porqueordenaeenderea
a los omes a cosas e actos de entendimiento, que es para conseguir e alcanar el
conoscimientodelaverdad,delasarmonasedelosactosmusicales;caenjudgar
las tales modulaciones e qules son buenas e qules non, el entendimiento
perfectamentesedeleita.(vergel3,2)

Sin embargo, las alabanzas que ha hecho de ella slo sirven para los que la
escuchan, no para los que la ejercen, de donde se deduce que se desaconseja su
dedicacinaella.Adems,incitanalhombrealaholgazaneraporloquenosalejan
de la virtud. De nuevo, al igual que suceda con los espectculos, recurre a las
fuentesafaltadeejemplosdesupropiapoca.CitaespecialmenteaAristtelesya
alFrb,aunqueenrealidadnosigueasteltimosinomsbienelDediuisione
philosophiaedeDomnicoGundisalvo.
201SANCT.AREV.spec.1,38,118120(=THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,a.5,ad.3).
202SANCT.AREV.spec.1,38,120121(=THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,a.5,ad.3).

203Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:126127)paraeltextoysutraduccin.
204SANCT.AREV.pol.2,14.
205SANCT.AREV.pol.2,14.

Descripcin,finalidadycontenido 110

Introduccin

Las dos ltimas artes liberales, aritmtica y geometra, parecen interesarle


muypoco,porloquesuponemosquedesconocelosavancesenmateriacientfica
delRenacimientooleresultanajenos.Lesdedicaunnicocaptuloaambasysu
desprecio por ellas es considerable. Reconoce, no obstante, su utilidad pero
prefiere, desde su mentalidad teolgica, emplear los nmeros en calcular la
cantidad y magnitud de los pecados (quantitatem et magnitudinem
peccatorum)206yencontarnuestrosdas(diesnostrosdinumerare)207.

Como resumen de la teora poltica de Arvalo nos quedamos con las


palabrasdeCervera(1982:32)escritasapropsitodela Sumadelapolticapero
ajustadastambin,comohemosvisto,alarealidaddel Speculum:Apesardelos
conocimientos que demuestra poseer, nada nuevo y de su propio intelecto nos
ensea Snchez de Arvalo. Presenta teoras clsicas ligeramente adaptadas a su
poca (...) Su trabajo aparece como un inteligente comentario de aquellas teoras
pero carente de la creacin renovadora de sus contemporneos humanistas
italianos.
Ahora bien, tal y como decamos al comienzo, el Speculum no pretende una
descripcindetalladadesusociedadsinounoscongruentiaremediaparalosmales
que asolan este mundo en cualquier estado de vida que hayamos elegido. Es por
ello, como escriba con acierto Muoz Delgado (1983:59), que su valor como
testigodelsigloessuperiorcuandosealalosvicios,defectoseincomodidadesde
cadadisciplina,loqueverdaderamentelepreocupa,yenloqueesundocumento
singulardesupoca.NosatreveramosadecirqueelverdaderofindelSpeculum
reside en la descripcin de las miserias de suerte que los elogios y las alabanzas
contribuyen slo a dar mayor patetismo y contraste a la enumeracin de las
desdichas.

3.1.2.Librosegundoodelestadoespiritual

El segundo libro se organiza tambin de forma jerrquica. Lo divide en dos


partes: estado eclesistico y monstico. Dentro del primero hemos trazado una
divisin que se desprende de las palabras de Arvalo208: por un lado los que
forman la Santa Sede, el pontfice y cardenales que le asisten y, de otro, los
ministros de la Iglesia, desde los arzobispos hasta los sacerdotes; en cuanto al
206SANCT.AREV.spec.1,39,3132.
207SANCT.AREV.spec.1,39,3334.

208SANCT.AREV.spec.2,prol.,5652:Comenzandoporelestadoesclesisticoy,enprimerlugar,por

el sumo pontfice, que es la cima y culminacin del estado espiritual en su conjunto;despus, los
cardenalesdelasacrosantaIglesiadeRoma;luego,descender alestadodelosarzobispos,delos
obispos,delosdemsprelados,curasyclrigosquevivenbajoelestadoeclesistico(Incipiensa
statuecclesiasticoetprimoasummopontifice,quiculmenetuertexesttotiusspiritualisstatus;deinde
a sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus; rursus descendam ad statum archiepiscoporum,
episcoporum,ceterorumqueprelatorum,curatorumetclericorumsubecclesiasticoordinedegentium).

Descripcin,finalidadycontenido 111

Introduccin

segundo, se centra en su comparacin con el estado eclesistico y ms adelante


reflexiona sobre la vida activa y la contemplativa as como sobre las diferentes
rdenesreligosas,tantodevidaeremitacomocomunitaria:

A) DELESTADOECLESISTICODESTATVECCLESIASTICO

1. LaSantaSede

ElpontficeDesummopontifice
VidabrevedelospontficesDebreuitateuitepontificum
LoscardenalesDestatucardinalatus

2. LosministrosdelaIglesiaDeministrisEcclesie

Patriarcas,arzobispos,obispos,preladosypresbteros
Deofficiopatriarcharum,archiepiscoporum,prelatorumet
presbyterorum
DecanosDeofficiodecanatus
ArchidiconosDeofficioarchidiaconorum
CantoryprincipalDeofficiocantorisetprimicerii
TesoreroDeofficiothesaurariiuelcustodis
ProfesorDeofficioscholastici
ArcipresteDeofficioarchipresbyteri
CannigosDeofficiocanonicorum
SacerdotesDeofficiosacerdotum

B) DELESTADOMONSTICODESTATVRELIGIOSORVM

Primeracomparacindelestadoeclesisticoconelmonstico
Segundacomparacindelestadoeclesisticoconelmonstico
Vidaactivafrenteacontemplativa
Elogiosdelavidamonstica
Dificultadesyriesgosdelavidamonstica
Disposicinalavidareligiosa
Comparacinentrelavidasolitariaylavidaencomunidad
Comparacinentrelasrdenesreligiosasquevivenencomunidad

1,2,3
4,5,6,7
8,9

10,11,12

13
14
15
16
17
18
19
20

21

22
23
24
25
26,27
28
29
30

Aligualquehicimosenellibroprimero,acontinuacindetallamosalgunos
aspectosdecadaunodeestosmodosdevidasegnlavisindeArvalo.

A) Delestadoeclesistico

1. LaSantaSede:elpontficeyloscardenales

Don Rodrigo particip activamente en la mayor manifestacin conciliarista


del momento, el Concilio de Basilea; no obstante, en las obras de madurez su

Descripcin,finalidadycontenido 112

Introduccin

posicinesclara:laautoridadsupremadelpapaesindiscutibleyhardeellaeleje
central de su pensamiento religioso. Baste slo recordar que, nada ms acceder
PabloIIalsoliopontificio,Arvaloescribiel Deliberaetirrefragabiliauctoritate
Romani pontificis, un alegato en defensa de la autoridad papal (Garca Garca
1957:480) frente al colegio cardenalicio, que haba obligado al papa veneciano a
firmarunascapitulacionesporlasquesecomprometaacelebrarunconcilioenel
plazo de tres aos y a dotar de mayor poder a los propios cardenales (Pastor
1923:910). Como era de esperar, Pablo II no firm semejante documento y por
toda concesin a los cardenales elimin el colegio de Abreviadores y nombr a
SnchezdeArvaloalcaidedeSantAngelo.

EnelprimercaptulodeestelibrosegundodonRodrigosedeshaceenloasy
elogiosalsumopontfice,rozandolaadulacinmsenfervorecidamotivadaporsu
fiel servicio a cinco papas consecutivos. Ningn mortal, sea rey, emperador,
prncipe, ni mucho menos concilio, se encuentra por encima de su poder, puesto
quereinasobretodoelorbe:

Qui non ad humanum tantum principatum, sed ad diuinum non ad


principandumsolummortalibus,sedimmortalibusnecmodohominibussedangelis;
non ad iudicandum uiuos, sed mortuos, non in terra solum, sed in celo; non ad
presidendum solis fidelibus, sed infidelibus et, ut paucis agam, qui ad eam ipsam
dignitatem, ad eandem iuris dictionem et coactionem ac uniuersalem toto orbe
supremumprincipatumasummoDeoeteiuslocosupercunctosmortalesinstitutus
eteuectusest.(spec.2,1,2424)

lhasidoerigido,nosloparaelprincipadohumano,sinotambindivino,
no slo para despuntar entre los mortales sino tambin entre los inmortales, y no
slo entre los hombres sino tambin entre los ngeles; para juzgar no slo a los
vivossinotambinalosmuertos,nosloenlatierrasinotambinenelcielo;para
estar al frente no slo de los fieles sino tambin de los infieles y, por resumir,
nuestro Dios supremo lo ha erigido para que ocupe su lugar sobre todos los
mortales y le ha elevado a esta misma dignidad, a esa misma jurisdiccin, y
representacin,alprincipadouniversalsobretodoelorbe.

Justifica que el poder se encuentre en un solo hombre, frente a las teoras


conciliaristas, recurriendo, como haba hecho con el rey, a Aristteles209,
argumentandoqueesmejorquegobierneunosolo.Aade,adems,enestepunto,
quesehadeimitarlajerarquacelestialyvuelvearecurrir alateoradelcuerpo
delestado,estavezensuvertientecristiana,esdecir,elcorpusmysticum,enelque
elpapaharalasvecesdecabezacomoDiosenlatierraquees:

Periret rursus et mortalium omnium hominum commercium nisi foret unus


summus pontifex uice Dei in terra monarcha, in quo omnes ut in glutino quodam
partium, ad corpus mysticum copulentur et in quo singuli, ut membra, sub uno
capitegubernentur.Periretfideiunitasetecclesieunanimitasetconcordiasimulet
209Cf.ARIST.metaph.12,10(1067a);SantoTomsinsistetambinenlamismaideaensucomenta

rioalaMetafsicadelestagirita:pluralitasprincipatuumnonestbonum(sent.metaph.lib.12,l.12,n.
37).

Descripcin,finalidadycontenido 113

Introduccin

pax, qua nihil dulcius excogitari aut inueniri potest, nisi foret unus supremus
pontifex,quicunctosmortalesaduniusfideietunitatisuinculumreduceret,dicente
Hieronymo ob eam rem, in remedium scismatis actum esse ut unus omnibus presit.
PeriretdeniqueillacunctismortalibusnecessariaadDeummeditatio.(spec.2,1,95
105)

Pereceran tambin las relaciones entre todos los hombres mortales si no


hubiera un nico sumo pontfice como monarca haciendo las veces de Dios en la
tierra en el cual todos, como en un conglomerado de partes, se uniran como a un
cuerpo mstico en el que cada uno, como miembro, sera gobernado por una nica
cabeza. Perecera la unidad de la fe, la armona de la Iglesia y al mismo tiempo la
concordia y la paz, ms agradable que lo cual no se puede ni pensar ni encontrar
nada,sinohubieraunnicosumopontficequedevolvieraatodoslosmortalesun
vnculodeunidadyfenico,porloqueJernimodicequeparaevitarlaseparacin
sehahechoqueunosoloestalfrentedetodos.

Actoseguido,respetandoelesquemahabitualdelaobra(iuxtapollicitumet
consuetumordinem)210,enloscaptulossucesivos,seencargadesacaralaluz,por
una parte, en lnea con el talante consolatorio que rezuma todo el Speculum, las
amarguras, riesgos, padecimientos y desdichas espirituales (amaritudines et
pericula, labores et miserias spirituales)211; por otra, las lacras y los vicios en los
que haban cado los papas, llamadas genricamente corporales miserias212,
abriendo con ello la caja de Pandora y dejando al descubierto los males de una
Iglesianecesitadadeunaacuciantereforma,notantodesusprincipiosteolgicos,
comodesuscostumbresmorales.SegnToni(1935:192),estascorporalesmiserias
sern las primicias de una justificacin pblica, por medio de la imprenta, de
aquellosescndalosenormes.InconscientementeArvaloestabareclamandouna
reformadelosaspectosmorales,peromuchosentendieronquedabapieconsus
denuncias a una reforma de mbito mucho mayor, hecho por el que fue
malinterpretadoporalgunosdesuscomentariastasposteriores. Hadesuponerse
que, en ningn momento, Arvalo pretenda con sus palabras menospreciar la
figura del papa, ni mucho menos daarla; antes al contrario, su fe ciega en el
pontfice le lleva a reclamar una vuelta a las costumbres puras de los primeros
tiemposdelaIglesia.Insertasinningnpudorseversimascrticasalaactuacin
delospapasrespectoasuvidaprivadaylaordenacindelacuria;nofaltarnlas
acusaciones manifiestas de nepotismo, vida disoluta, gula, despilfarros, pecados,
preocupacinexcesivaporsuaspecto,recelosydesconfianzas.
A modo de esquema, entre las desdichas espirituales, se mencionan las
siguientes:

a) El pontficie es el ms desdichado de los mortales por el cmulo de


miserias que le rodean (2,2,7592 y 171179). No es Arvalo el primero
quemencionaestaidea;enelPolicraticusdeJuandeSalisburyseexpona
210SANCT.AREV.spec.2,2,21.

211SANCT.AREV.spec.2,2,3435.
212SANCT.AREV.spec.2,2,37.

Descripcin,finalidadycontenido 114

Introduccin

con toda claridad en estos trminos, los cuales reaparecern de nuevo


casialpiedelaletraenlasFamiliariumrerumdePetrarca213:

Dominum Adrianum, cuius tempora felicia faciat Deus, huius rei


testem inuoco, quia Romano pontifice nemo miserabilior est, conditione
eius nulla miserior. Et licet nihil aliud laedat, necesse est ut citissime uel
sololaboredeficiat.Fateturenimineasedesetantasmiseriasinuenisse,ut
factacollationepraesentium,totapraecedensamaritudo,iucunditas,etuita
felicissimafuerit.(pol.8,23[PL199.809])

Al seor Adriano214, cuyos tiempos haga Dios felices, invoco como


testigodequenadieesmsdignodecompasinqueelromanopontficey
dequenohayestadomsdesgraciadoqueelsuyo.Yaunqueningunaotra
cosaledae,sloacausadeltrabajosucumbirnecesariamenteenseguida.
Pues confiesa que en aquella sede ha encontrado tantas penalidades que,
encomparacinconlaspresentes,todaamarguraanteriorfuegozoyvida
felicsima215.

b) Nopuedesentirseseguro,nifeliznidichoso(2,2,93128).
c) Elpapayanoeslibresinoesclavodesuspreocupaciones(2,2,129133).
Sobreesteaspectoincidetambinenelcaptulosiguiente(2,3,126131).
d) Aunque haya ascendido al solio pontificio, en realidad ha descendido
(2,2,133141).
e) Seencuentrataninsegurocomolosnavegantesenlatormenta(2,2,141
164).
f) Sus preocupaciones son tantas que le hacen olvidarse de s mismo
(2,2,165171).Estepuntonosrecuerda,aunquenolociteArvalo,ciertas
palabrasdeSanBernardosobreelmismotemadedicadasalpapaEugenio
ensuDeconsideratione:
Enquotetraherehabenthaeoccupationesmaledictae,sitamenpergis,
utcoepisti,itadaretetotumillis,niltuitibirelinquens.Perdistempuset,si
licet nunc alterum me tibi exhibere Iethro, tu quoque in his stulto labore
consumeris, quae non sunt nisi afflictio spiritus, euisceratio mentis,
exinanitio gratiae. Nam fructus horum quid, nisi aranearum telae? (cons.
1,2[PL182.730])

Hasta este extremo pueden llevarte esas malditas ocupaciones si te


empeas, tal como empezaste, en entregarte a ellas por completo no
reservndotenadaparatimismo.Pierdeseltiempo,ysipuedoserparati
otroJetr,teconsumesenuntrabajosinsentido,enunasocupacionesque
nosonmsquetormentodelespritu,enervamientodelalmayprdidade
lagracia.Puessusfrutos,nosernmsquetelasdearaa?
213PETR.fam.9,5,26:Romanopontificenemomiserabiliorest,conditioneeiusnullamiserior,etlicet

nichilaliudledat,necesseestutcitissimeuelsololaboredeficiat;fatebaturenimineasedetantasse
miserias inuenisse ut facta collatione presentium, tota sibi precedens amatitudo iocunditas et uita
felicissimauideretur.
214AdrianoIV,elnicopapainglsdelaHistoria,de1154a1159.
215Ladero(1984:767).

Descripcin,finalidadycontenido 115

Introduccin

g) Noescapazdecumplirconsusobligacionesporqueesimposiblecargar
con las preocupaciones de todos los mortales (2,2,179201). Juan de
Salisburytambinhabareparadoenesteaspectocuandoapropsitode
las desdichas del pontfice escriba: Qu carga hay ms pesada que la
solicitud por todas las iglesias? (Quid ponderosius est sollicitudine
omniumecclesiarum?)216.

Encuantoalasmiseriascorporalesdestacardelpontficecuantosigue:

a) Serodeadesuspropiosfamiliaresintentandoestablecerasuna estirpe
de renombre; prefieren al cualificado por su sangre antes que al
cualificadoporsusabidura(qualificatumsanguinepreferuntqualificato
sapientia et uirtute)217, pero semejante eleccin tendr consecuencias
funestas(2,3,2982).
b) Elherederodelsumopontficeesinciertoydesagradecido(2,3,8389).
c) Mientrasmsaltohayasubido,mayorsersucada(2,3,9098).
d) Estar rodeado de falsos aduladores pero tambin de quienes le harn
seversimosjuiciosycrticas(2,3,103117/133148).
e) Serresponsabledelmalquehayaenelmundo,masnodelbien(2,3,118
123).
f) Elpapayanoeslibresinoesclavo(2,3,126131).
g) Lospontficesvivenpocoenelpontificado(captulossucesivosdesdeel
cuartohastaelsptimo).

A la ltima miseria le dedica Snchez de Arvalo nada menos que cuatro


captuloscompletos,porloquenodebemosconsiderarloslounamerareflexin
curiosa, como la haba calificado Laboa (1973:280). Se trataba, desde luego, de
una cuestin que no era de mxima actualidad en su momento, cuyo origen se
remontabaalsigloXI,poniendounavezmsenevidencialoslazosdeArvalocon
elpasadomedievalantesqueconelfuturorenacentista.

En 1064Pedro Damin218leescribiunacartaenformadetratadoalpapa
Alejandro con un peculiar ttulo: De breuitate uitae Romanum pontificum et de
diuina Prouidentia. En l investigaba fundamentalmente dos conceptos; primero
por qu la vida de los pontfices suele ser tan breve, diferencindose as de los
dems reyes y prncipes, en especial de los paganos y, segundo, por qu ningn
pontfice haba superado los aos de Pedro, es decir, que ninguno de los
sucesivospapashabaestadoenlactedramsqueelprimerodeellos.Sicreemos
alpropioDamin,habrasidoelmismopapaelquelehabraencargadolaobra:

216IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809];cf.Ladero(1984:767).
217SANCT.AREV.spec.2,3,6061.

218SeguimosenestaparteelexcelentetrabajodeParaviciniBagliani(2000:514).

Descripcin,finalidadycontenido 116

Introduccin

Aliquando certe, si rite teneo, a me sollicite requisistis, quae mihi causa


uideretur, cur apostolicae sedis antistes, numquam diutius uiuat, sed intra breue
temporis spatium diem claudat extremum, adeo ut post B. Petrum apostolum, qui
per quinque circiter annorum lustra praesedit, nemo postmodum Romanorum
pontificumhocspatiumpraesulatusaequauerit.(debreu.1,1[PL154.473])

Enefecto,hacetiempo,simalnorecuerdo,mepreguntasteconinterscul
meparecaamlacausadeporquelsumosacerdotedelasedeapostlicanunca
vivemuchosinoqueponefinasusltimosdasenunbreveplazodetiempo,hasta
elpuntodequedespusdelbeatoPedroapstol,queocuplactedradurantecinco
lustros, ninguno de los pontfices de Roma ha igualado la duracin de su
pontificado.

La cuestin no suscit demasiado debate porque no fueron muchos los


autoresqueretomaroneltema.SanBernardo,enelDeconsiderationeadEugenium
papam,vuelveamencionarlaideadentrodelasombradescripcinquehacedel
pontfice:

Homodolensquodhomosit,erubescensquodnudussit,ploransquod natus
sit,murmuransquodsit;homonatusadlaborem,nonadhonorem;homonatusde
muliere, et ob hoc cum reatu; breui uiuens tempore, ideoque cum metu; repletus
multismiseriis,etproptereacumfletu.(cons.2,9,18[PL182.753])

Unhombrequesedueledeserlo,quesesonrojaporsudesnudez,quellora
porhabernacido,quesequejadeexistir;unhombrenacidoparaelsufrimiento,no
para la gloria; un hombre nacido de mujer y, por ello, en pecado; que vive poco
tiempoyporesoangustiado;repletodedesdichasyporelloenllanto.

Loquesparecequequedfijadoenelintelectocolectivofuelaideadelos
aosdePedro,temaquetratardonRodrigoyque,porotraparte,siguevigente
hastaelmomento219.

PedroDamin,alqueArvalocitatextualmente220,obtienecomoconclusin
que una vida breve va ligada de forma necesaria a la ctedra de San Pedro,
mientrasqueresultaajenaalosdemsreyesyprncipesdelestadotemporal:

Idcirco arbitratur diuinam Prouidentiam ita disponere ut humano generi


metummortisincutiatetquamdespiciendasittemporalisuitegloria.Inipsoglorie
principatu euidenter ostendat, quatenus dum precipuus et supremus omnium
hominum tam angusti temporis compendio moriatur tremefactus, quisque ad
prestolandisuiobituscustodiamprouocetur.Etarborhumanigenerisdumcacumen
et uerticem suum tam facile corruisse considerat flatu, concussa formidinis in suis
undique ramusculis contremiscat. (spec. 2,4,5868 = PETR. DAM. de breu. 1,1 [PL
145.473])

219 Hasta el dade hoy tampoco ningnpapa ha superado los aos de Pedro, nada menos que 37

segn la tradicin cristiana ms difundida. Le siguen Po IX y Len XIII con 32 y 25


respectivamente.
220SANCT.AREV.spec.2,4,58126.

Descripcin,finalidadycontenido 117

Introduccin

Es as que considera que la divina Providencia lo dispone de tal modo para


suscitar en el gnero humano el miedo a la muerte y mostrar cunto se debe
despreciar la gloria de la vida temporal. Lo demuestra bien a las claras en este
mismoprincipadoglorioso,enlamedidaenquemientraselhombremsimportante
detodosmueraintimidadoportangranpremuradetiempo,cadaunoestalertade
lamuertequeleespera.Yelrboldelgnerohumano,mientrasconsideraquesu
cimaysucspidehancadofcilmenteporlasacudidadeunvientoterrorfico,hace
temblarsusramaspordoquier.

AlolargodelcaptulocuartoArvalocomentalasteorasdePedroDamina
este respecto mientras que en los sucesivos hasta el sptimo las somete a su
crtica, atacando especialmente la idea de que la brevedad de la vida fuera algo
uniformeyacordeconelsoliopontificio.Setratadeunadelaspocasvecesenlas
que Arvalo se aleja de sus fuentes y emite una serie de argumentos propios.
DespusdehaberexpuestolosrazonamientosdeDamin,donRodrigoescribeas,
rebelndosecontrasufuente,alaqueacusadenoinvestigarsuficientemente:

Rursusnonauctoritatibussacrarumscripturarum,sedpotiuspersuasionibus
innituntur. Credimus rationes ipsas non usque adeo militare aut satis sufficere, ut
fateri oporteat statui et culmini summi pontificatus generaliter tributum esse aut
uniformiter inesse ut tantum apicem ascendentes digni aut non digni, sancti aut
reprobi,proeosolumquodinpontificatusculminesedent,uitalongaautaliaseisa
diuina Prouidentia destinata frustrari debent. Ne autem eos imitemur qui dum
alienarefellunt,suanoncomprobant.(spec.2,5,1222)

Adems, esas causas no se sustentan en las autoridades de las Sagradas


Escriturassinomsbienenconviccionespersonales.Creemosqueesasrazonesno
sirven o no son satisfactorias como para que haya que dar por sentado que se le
atribuyedeformageneralalestadoycumbredelsumopontficeoqueseestablezca
demanerauniformequelosqueasciendenatangrancumbre,dignosdeellaono,
santosopecadores,sloporelhechodeestarenlacumbre,debenestarprivadosde
una vida longeva y de otras cosas fijadas por la divina Providencia. No debemos
imitar a quienes, mientras refutan las cosas ajenas, no comprueban las suyas
propias.

RefutalosplanteamientosdePedroDaminsobrelabrevedadde lavidade
lospontficesexponiendoquenonosdebesorprendersivivenpocoenelpapado
yaquemuchosasciendenaestacimaaunaedadmuyavanzadayenunestadode
salud deplorable221; an as, segn Arvalo, a lo largo de la Historia ha habido
pontfices que han alcanzado incluso ms de veinte aos de pontificado, aunque
algunos reinaron despus de que Damin escribiera su De breuitate. Contina
Arvalo argumentando, esta vez con una evidente carga incisiva, que algunos
pontfices no han vivido poco, es que les habra gustado vivir ms222, y aade
tambinquelamayoromenorlogevidaddelospontficesdependerdesupropia
naturaleza,nodelactedra223.
221Cf.SANCT.AREV.spec.2,5,4449.
222Cf.SANCT.AREV.spec.2,5,7688.
223Cf.SANCT.AREV.spec.2,5,8995.

Descripcin,finalidadycontenido 118

Introduccin

Traslarefutacindelosargumentos,asignaArvalotrescausasqueexplican
esta brevedad de la vida basndose en citas de la Vulgata y los santos padres
especialmente.Laprimeraeslapropianaturalezadelpapa;lasegunda,laculpay
el pecado (Nihil enim magis uitam hominum abbreuiat quam peccatum)224; la
tercera,elingentetropeldepreocupacionesypensamientosqueleagobian(Cure
etassiduecogitationescorpusextenuant)225.Bajolaprimeracausa,Arvalocensura
unodelosviciosmspracticadosporlospapas,ascomoporemperadores,reyesy
prncipes del Renacimiento: la gula. No nos resistimos a reproducir aqu el
fragmento,dignodemencin:

Id tamen facilius in principibus conspicimus, qui putant se ita esse dominos


stomachorum et uentrum suorum sicut et omnium subditorum. Quotidie siquidem
pretiosis atque splendidis sapidisque cibis uariisque modis preparatis passim
uescunturuinorumqueuarietatepotantur.Etquiamaiorequantitatesumiturquod
auidius et sapidius deuoratur, necesse est ex multorum diuersorumque ciborum
uarietate grauetur stomachus. Quo fit ut edendo edendi appetitus amittatur
generenturqueuentositates,inflationesinuentre,tremoresinmembrisacfebreset
tandemprematuramorsaccidat.(spec.2,5,144156)

Sinembargo,seveconmsfacilidadenlosprncipes,quepiensanqueson
dueosdesuestmagoydesuvientre,comolosontambindetodossussbditos.
Todoslosdastomanalimentoscaros,magnficosysabrosos,preparadosdeformas
variadas,ybebenunaampliavariedaddevinos.Ycomosetomaenmayorcantidad
aquello que se come con mayor avidez y gusto, el estmago se hace pesado por la
variedad de tantos y tan diversos alimentos. De lo que se deduce que las ganas de
comersepierdencomiendoysegeneranventosidades,doloresdetripa,temblores
enlosmiembrosascomofiebrey,finalmente,unamuerteprematura.

Arvalo, sin embargo, defender la dignidad del pontificado a pesar de la


indignidad del que lo ocupa: Se atribuye, entonces, falsamente, el pecado de la
persona a la dignidad de su cargo (falso igitur culpa persone dignitati attribui
tur)226.

Enelcaptulosextovolverahacerotrarefutacin,masestaveznoalporqu
mismo de la brevedad de la vida de los pontfices, sino al hecho de que sta se
encuentre indisolublemente ligada a la dignidad del sumo pontfice. De las ocho
partes de que consta, las tres primeras son mera repeticin de lo dicho y de las
siguientes hay una que destaca por encima de las dems: el problema de la sede
vacante (2,6,3968). Esta situacin, hoy considerada depuro trmite, en la poca
deArvaloera,sinduda,unmomentocrucialporlaposibilidadevidentedequese
originasencismasoseeligieranantipapas;pareceobvio,segndirArvalo,que
Dios procure por el bien de su Iglesia que esta situacin se d las menos veces
posible, evitando en consecuencia la vida breve de sus vicarios: Lejos de la
224SANCT.AREV.spec.2,5,185186.

225SANCT.AREV.spec.2,5,265267=PS.AVG.erem.49[PL40.1332].
226SANCT.AREV.spec.2,5,168169.

Descripcin,finalidadycontenido 119

Introduccin

intencindeladivinaProvidenciaque(...)caigaendivisiones,peligrosydesastres,
estados de los que proceden necesariamente los cismas (absit enim a diuina
bonitateut[...]ineisdissidium,periculumetdetrimentumconuerteretetexeostatu
necessarioscismataproueniunt)227.
En el captulo sptimo alega Arvalo dos nuevas explicaciones de corte
teolgicoalateoradelabrevedaddelavidadelospontfices.Segnlaprimera,la
duracindelpontficeenelpapadonodependerdelosdasrealesqueocupela
ctedrasinodelcumplimientoonodelasobligacionescomovicariodeCristo:

SiRomanuspontifexnonrectenecpieinpapatuuixerit,licetcentumannisin
eodem pontificatu fuerit, tamen non diu, immo breuissimo tempore censendus est
presidere, cuius ratio est quia residuum, immo totum tempus sui pontificatus
mortuum est. Vixit ergo mundo longo tempore, sed Deo, sed fidelibus, sed sibi
breuissimorespectufructuosepresidentie.(spec.2,7,5461)

Si el pontfice de Roma no ha vivido en el papado ni con rectitud ni con


santidad, aunque estuviera cien aos en l, ha de pensar, sin embargo, que ha
ocupadolactedranopormucho,sinomsbienporbrevsimoespaciodetiempo,lo
que se explica porque el tiempo restante, o ms bien todo el tiempo de su
pontificado,lehasidointil.Enconsecuencia,havividolargotiempoenestemundo
pero poqusimo para Dios, para sus fieles y para s mismo respecto a un mandato
quedeberahabersidofructfero.

Lasegunda,quevivepocoquienestatenazadocontinuamenteporelmiedoala
muerte(parumuiuitquiassiduotimoremortisadstringitur)228,temorporelqueel
pontficedeRomadesperdiciasusdasdevida.Alolargodelcaptuloinsistiren
ambos razonamientos aportando multitud de testimonios en su defensa, la
mayoradelaVulgataaunquerecurriraSnecaenrepetidasocasiones.

Inmediatamentedespusdelpapaseencuentranloscardenales.Arvalolos
compara,recurriendodenuevoalaideadelcorpusmysticum,conlosmiembrosde
un cuerpo cuya cabeza es el propio pontfice229. Son tambin antorchas y
candelabros que iluminan la Iglesia, su sustento y sus columnas y, al tiempo,
ayudan al sumo pontfice y le aconsejan; representan a los apstoles y son
consideradosprncipesdelorbedetrsdelpontficequees rexregum,comoyalo
habadefinidoPedroDaminensuDebreuitate230.Ahorabien,tambintienensus
miserias:

a) Se vanaglorian por gobernar y por estar prximos al pontfice (2,9,41


101).
b) Apesardehallarsecercadelpontfice,noleayudansinoqueleconsumen
(2,9,101110).
c) Suvidaestllenadepreocupacionesydesdichas(2,9,111129).
227SANCT.AREV.spec.2,6,4953.
228SANCT.AREV.spec.2,7,163164.

229Cf.SANCT.AREV.spec.2,8,2027.

230PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473]:Rexregumetprincepsimperatorum.

Descripcin,finalidadycontenido 120

Introduccin

d) Como cardenales que son, trmino proceden de cardo, quicio, abren y


cierranlaspuertasdelaIglesiaaquiennodeben(2,9,130143).
e) Debenhuirdelaostentacinydelasapariencias(2,9,172177).
f) Debenhuirdelaavaricia(2,9,177188).
g) No pueden amedrentarse ante los poderosos sino hacerles frente
(2,9,188193).
h) Deben ser condescendientes con el pueblo y sus semejantes (2,9,194
203).
i) Nodebenadularalosjvenessinoinstruirlos(2,9,204/207208).
j) Nodebenaprovecharsedelasriquezasdelasiglesiasnirobaralosfieles
(2,9,206206).
k) No deben quedarse con los manjares ms esplndidos sino repartirlos
conlospobres(2,9,208216).

Terminaelcaptuloconunrecordatoriodetodoloquedebenhacerloscardenales
siquierencumplircomomiembrosquesondeesecorpusmysticum231.

2. LosministrosdelaIglesia

Alcontrariodeloquepudieraparecer,SnchezdeArvalonosepresentaen
estoscaptulosdedicadosalossiervosdelaIglesiacomouncanonistaautntico,
por mucho que cite el Decretum magistri Gratiani, sino que se limita a ensalzar,
recurriendo una y otra vez a la autoridad de los santos padres y de la Vulgata
hasta el punto de hacer difcil una lectura continuada, la magnificencia de los
diferentes estados. Slo en el captulo dedicado a la comparacin entre los
distintos clrigos, el undcimo, en el que llega a la conclusin deque arzobispos,
obisposypatriarcasseencuentranenunestadodeperfeccin, siguiendoaSanto
Toms, parecer conceder mayor importancia a la jerarquizacin y a la
organizacin interna de la Iglesia que a las alabanzas y elogios o desdichas y
miserias.
Elcaptuloduodcimo,eldedicadoalosinfortuniosdelosobispos,esunode
losmsextensosdetodolaobraalsersuautorunobispo.Arvaloconocebienlos
peligrosdeesteestadoy,comoapuntabaLaboa(1973:281),muchasambiciones
las ha tenido l mismo, algunas de las malas artes para obtener un puesto o
beneficiolashaempleado.Sucensuraalalabordelosobispossedivideensiete
aspectos diferentes, muchos de los cuales coinciden con algunos que haba dicho
yadelospapas,porejemplo,quelamagnanimidaddelcargodependerdequien
loocupeynodelapropiadignidaddelpuesto232.Censuratambin,comoentantos
otros estados, que se subviertan las obligaciones y as el obispo, cuyo sentido
etimolgicoeselquesupervisa(superintendens)233,termineporabandonarasu
231Cf.SANCT.AREV.spec.2,9,207240.
232Cf.SANCT.AREV.spec.2,12,1770.
233SANCT.AREV.spec.2,12,76.

Descripcin,finalidadycontenido 121

Introduccin

rebao.Adems,alestaracargodemuchos,comolesucedatambinalpontfice,
tendrquecargarconsusfaltas.Cierraelcaptuloconlaacusacinmsgravede
todas, la simona, y de consecuencias funestas, como veremos en el siguiente
captulo.

A partir de este punto cada captulo incluir al tiempo los elogios y los
infortunios.ElpropioArvaloresumeloquevaatrataracontinuacin:

Sunt in hoc statu patriarche pomposi, episcopi negligentes, decanus timidus,


archidiaconus elatus, canonici extra chorum uacantes, uicarius in litibus, tabellio
falsus, presbyter imprudens, curatus ignarus, confessor leuis, diaconus euangelia
nesciens, subdiaconus epistolam ignorat, cantor latrat, thesaurarius fabricam
defraudat,sacerdossacramentauendit,capellanusuenalis.(spec.2,12,334341)

En este estado hay patriarcas pomposos, obispos negligentes, el decano es


apocado,elarchidiconoaltivo,loscannigospasaneldafueradelcoro,elvicario
andametidoenproblemas,elsecretarionoesdefiar,elpresbteroesuninculto,el
cura ignorante, el confesor es blando, el dicono no conoce los Evangelios, el
subdicononoconocelacarta,elcantorladra,eltesorerodefraudaensuoficioala
Iglesia,elsacerdotevendelossacramentos,elcapellnsedejacomprar.

Gran partede las desdichas de los miembros del estadoeclesistico son las
mismas que ya ha explicado, bien para el pontfice, bien para los obispos. Sin
embargo, por la gravedad de las afirmaciones, parece oportuno destacar las
siguientes:

a) Prcticadelasimonaentrelosarchidiconos(2,14,4853y6973).
b) DesfalcosalaIglesiaporpartedelostesoreros(2,16,104115).
c) Losprofesoresignoranlamateriaquehandeensearaunqueexhibanel
ttulodedoctor(2,17,3459).
d) Los cannigos conviven licenciosamente con mujeres (2,19,5256) y
entregadosalosplaceresdeestemundo(2,19,7280).Tambincaenenel
nepotismoylasimona(2,19,136139).
e) Los sacerdotes y los rectores, adems de actuar slo por dinero
(2,20,142152), caen de modo habitual en el vicio de la gula (2,20,164
193).

B) Delestadomonstico

Don Rodrigo dedica once captulos al estado de las rdenes religiosas


siguiendomuydecercalaSumateolgicadeSantoToms.Nuestroalcaidellegaa
laconclusindequefrentealestadomonsticoespreferiblelavidadelosclrigos,
entre otras cosas porque resultarmsfructferaparaelpueblo(magis populo
fructuosam)234yporquesuperfeccinsermayoryaque,comodiceelEclesistico,
234SANCT.AREV.spec.2,21,25.

Descripcin,finalidadycontenido 122

Introduccin

dichosoesquienpudopecarynopec,hacerelmalynolohizo(beatusestqui
potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et non fecit)235. El
razonamientonoparececomplicado:losclrigos,porelhechodeestarencontacto
directoconelmundo,correnmayorriesgodeversearrastrados acaerenalguno
desusvicios,deloquesededucirque,asuvez,elmritodenocaertambinser
mayor.ParecetomadoesteargumentodelaSummatheologica,dondeestescrito
que una vez eliminados los obstculos que nos impiden llegar a la caridad
perfecta, se extirpan mucho ms fcilmente las ocasiones de pecado por las que
desaparece por completo la caridad (Sublatis autem impedimentis perfectae
caritatis, multo magis exciduntur occasiones peccati, per quod totaliter tollitur
caritas)236. Sin embargo, es dficil saber cul de los dos estados, eclesistico o
regular, es ms perfecto, puesto que lo que hay que mirar es la perfeccin de las
acciones y no tanto el estado en s mismo: Dedicarse con todo rigor al bien
privado o a la propia salvacin es preferible a dedicarse de cualquier manera al
bien pblico (perfecte bono priuato uel saluti proprie prefertur illi qui imperfecte
intenditbonopublico)237.
Dentro del mbito monstico intenta establecer qu vida, activa o
contemplativa, es mejor y, por tanto, preferible. Hace una serie de diferentes
comparacionesbasndoseennumerososaspectos238yllegaalaconclusindeque
grandessonlosmritosdelavidaactiva,peromejoreslosdelacontemplativa
(magna sunt uite actiue merita, sed contemplatiue sunt potiora)239. En realidad
ArvalonotenaotrasalidapuestoquesinosatenemosalEvangelio,Cristoyalo
dejdichoenaquelepisodiodondeMartasedeshacaporatenderleyMaraslole
escuchaba240, escena que, ya desde los primeros tiempos del cristianismo, se
interpretcomounsignodelapreferenciaporlavidacontemplativa.
AlahoradehablardelasrdenesreligiosasArvalosedeshaceenelogios;
primero,porquemientraslosdemsmortalesdesperdiciansuvidaenplacereso
desdichas de este mundo, los religiosos la aprovechan gracias a una fructfera
contemplacin(contemplando fructuose)241. Alega,adems, una serie derazones
porlasquelavidadelosreligiososesmsperfecta:

a) EslaformadevidaqueeligiCristoysusapstoles(2,25,5455).
b) Esmssegura(2,25,55).
c) Carecedelasamarguraspropiasdelaconvivencia(2,25,5760).
d) EstmscercadeDiosgraciasalacontemplacin(2,25,6152).
e) Tienemenosintersporlosbienesdeestavida(2,25,7374).
f) Esmsaptaparaelacercamientoalespritu(2,25,7475).
235Eccli.31,10.

236THOM.s.theol.2a2ae,q.186,a.1,ad.4.
237SANCT.AREV.spec.2,24,5455.

238Cf.SANCT.AREV.spec.2,24,120215.
239SANCT.AREV.spec.2,24,160161.
240Cf.Luc.10,2842.

241SANCT.AREV.spec.2,25,4546.

Descripcin,finalidadycontenido 123

Introduccin

g) Sepuedeesperardeellaunarecompensamayor(2,25,7576).
h) SepuedeviviraDiosmsdecerca(2,25,7677).
i) Enellaesmsfcilevitarcaerenlatentacin(2,25,7879).

Critica tambin la ceguera de los hombres que viven negando a Cristo y


queinclusosepermitenellujodemenospreciarlavidadelosreligisosporquees
humilde, porque estde espaldas al mundo,porque nose presta a los placeres y
consideran su vida como una locura (quia humilem, quia seculo obiectam, quia
mollibusnonindutamabiciuntetuitameorumputantinsaniam)242.
Setrata,entrminosgenerales,deloscaptulosdondeencontramosalAr
valo ms cannico, dogmtico y escolstico, alejado de aqul de la primera parte
del Speculum donde se atisbaban tantos guios a la literatura humanstica del
momento. Las referencias constantes a soluciones, respuestas, objeciones
recuerdaninevitablementeelmtododetrabajoescolstico.Lavivezaybrevedad
decaptulosanterioressehaperdido,ascomolarpidaygilcontraposicinde
alabanzasymiseriasquehabahechohastaahoraconelestado eclesistico.Aqu
dedicamuchomsespacioalaexposicincannica,alajustificacindelaperfec
cin o no de este estado, a la superioridad o no de la vida contemplativa243, en
definitiva, a hacer un compendio de cuestiones ya abordadas por destacados
doctores(eximiidoctores)244,comolosllamalmismo.Adems,comoeshabitual
en el Speculum, cuando don Rodrigo sigue tan de cerca sus fuentes, pierde
originalidad y su pensamiento queda camuflado tras una ingente maraa de
citaciones.
Dedicaslodoscaptulosalaenumeracindelasmiseriasdelestadodelas
rdenesreligiosas.Comoeslgico,lamayorquejaradicaenquemuchosmonjesse
saltan sus votos, especialmente el de pobreza y el de castidad245. Ahora bien, en
lneaconsuformadepensar,Arvalosaleendefensadelareliginalegandoque
tales errores no son imputables a la orden religiosa, sino a la maldad propia de
cada individuo (non sacre religioni, sed eorum improbitati imputandum est)246.
Adems, los pecados cometidos por los monjes revisten una gravedad mayor
puestoqueimplicanlarupturadesusvotos,talycomoafirmaban,entreotros,San
Bernardo247 y Santo Toms248. En resumen, sus miserias se compendian del
siguientemodo:

242SANCT.AREV.spec.2,25,122124.

243Estamismadisquisicin,peroaplicadaalmbitocivil,serunadelasdiatribaspreferidasporla

literatura del Quattrocento. Para Arvalo, por el contrario, esta discusin slo puede tener lugar
referida al mbito religioso; cf. por ejemplo el De uita actiua et contemplatiua, dentro de las
QuaestionesCamaldulensesdeCristoforoLandino.
244SANCT.AREV.spec.2,22,111.
245Cf.SANCT.AREV.spec.2,26,4448.
246SANCT.AREV.spec.2,26,3637.
247Cf.BERN.epist.241,3[PL182.435].
248Cf.THOM.s.theol.2a2ae,q.186,a.10.

Descripcin,finalidadycontenido 124

Introduccin

Sed,utpaucismultacomprehendam,sistudia,simores,siuitamplurimorum
religiosorumcognoscereuis,consideraquiailliscapitulumhostisest,extramurmur
etinuidia,innoctenullasuigiliashabentnecindielabores,laboratmonachusutfiat
abbas,abbasuentrosus,prioringrassatur,mendicansblanditur potentibus,terrena
diligit, suspiciosus claustralis, bursarius pecuniosus, infirmarius concubinarius,
capitosus sacrista, sine oratione conuersi fratres, ad questum predicant, gardianus
equitat,prouincialisproclamat,generalisgenerat.(spec.2,27,132143)

Pero, por explicar mucho con pocas palabras, si quieres conocer los afanes,
lascostumbres,lavidadelamayoradelosreligiosos,tenencuentaqueparaellosel
cabildo es un enemigo, fuera las habladuras y la envidia, por la noche no hacen
vigilianitrabajanporelda,seesfuerzaelmonjeparallegaraserabad,elabadest
obeso, el prior engorda, el que mendiga adula a los poderosos, ama las cosas
terrenas,elmonjedeclausuraessospechoso,eltesoreroesunavaro,elenfermero
tiene amantes, el sacristn es testarudo, los hermanos se convierten sin oracin y
predicanenbeneficiopropio,elguardincabalga,elprovincialproclamaedictos,el
padregeneralengendra.

Acto seguido, y sin que sirva de justificacin a lo anterior, don Rodrigo se


lamentadelarigidezextremadealgunasrdenes:Cuntospreceptostienenhoy
en da las rdenes religiosas! Cuntas ataduras! (O quam multa sunt hodie in
religionibusprecepta!oquotuinculamultiplicata!)249;deloquesepodradeducir
quedetantospreceptossederivan,enefecto,muchospecados 250.

Por otra parte, don Rodrigo, en el captulo dedicado a analizar la


predisposicin natural para entregarse a la vida regular, habla como un padre
bondadosoalosjvenesquedeseenentrarenlavidamonsticavolviendoaltono
consolatorioqueenestaparteciertamentesehabaperdido:

DicareenimetreligareseDeooptimumest,sedcogitetquireligionemintrat.
Laboriosam uiam, iter arduum atque difficile aggredi nec ad tempus sed quamdiu
uixerit, religionis onera necesse est sustineat. Illudque semper in mentem ueniat
quiasicmanumponatadlaboriosumaratrum,nerespiciatretroquiaaptusnonerit
regnocelorum.(spec.2,28,96102)

Dedicarse y entregarse a Dios es lo mejor, pero quien entra en la vida


religiosa se lo debe pensar. Emprende una vida llena de sinsabores, un camino
arduoydifcil,yhadesoportarlasresponsabilidadesdelavidareligiosanoporun
tiempo, sino mientras viva. Tenga esto siempre presente en su mente porque en
cuanto ponga su mano sobre el fatigoso arado, que no mire atrs, porque no ser
entoncesaptoparaelreinodeloscielos.

En el captulo dedicado a la comparacin entre religiosos anacoretas y


sociales, observa con fino sentido crtico que a pesar de que la vida de los
ermitaosesmuchomsperfectaincluso,sihacemoscasodeAristteles251,son

249SANCT.AREV.spec.2,27,169170.

250Cf.SANCT.AREV.spec.2,27,181182.
251Cf.ARIST.pol.1,2(1253a).

Descripcin,finalidadycontenido 125

Introduccin

casidioses252,sinembargo,debidoalamultituddepreceptosconquelaIglesia
delmomentosometealosfieles,delosqueellosnoestnexentos,haperdidogran
partedeesaperfeccinaltiempoquesehanaumentadosuspeligrospuestoque
serfcilquetransgredaalgunodeesospreceptos.Encuantoalacomparacinde
losquevivenencomunidad,Arvalosedejallevarcompletamenteporlosautores
queleprecedieron,enespecialSantoToms.Distinguevariostiposderdenesen
cuanto a su fin o en cuanto a su modo de vida, pero parece claro que la
superioridadsehallaenlasrdenesmendicantesdadoquecontinanconelmodo
devidadeCristoylosapstoles253.Ahorabien,nosedebenconfundirlasreglas
estrictas de vida con la perfeccin del estado, puesto que, sin duda ninguna, el
estadomsperfectoeseldelosobisposysuvidanoes,nimuchomenos,lams
severa,comoelpropioArvaloreconoce:Nosepuedenunirestosdosconceptos,
asaber,quelareligincuantomsestrictamsperfecta(Nonergosecomitantur
istaquodreligioquantoarctiortantoperfectior)254.

Traslacomparacindelasdiferentesrdenesreligiosasentres,Arvalose
dirige al pontfice para concluir el libro segundo y olvida que todo ha sido un
dilogoconsumadreysusparientes.Sinembargo,enestepuntohemosincluido
un fragmento de texto latino255 que figura slo en el manuscrito romano, luego
eliminadodelaeditioprinceps,enelquenuestroobisporetomabalaconversacin
consumadreyeltemadesudedicacinalavidareligiosatalycomoellaquera.
Conellosecierraeldilogoquehabacomenzadoenelprlogoalprimerlibroy
que serva de justificacin a toda la obra. Don Rodrigo reconoce que tras la
exposicindelosdulciaetamaradeambosestadoshatomadoladecisindeelegir
paralelestadoeclesistico:

Igitur pensatis mecum atque libratis omnibus utriusque status oneribus et


difficultatibus, dulcibus et amaribus, decreui ecclesiastici ordinis statum, auctore
Deo,mihieligere.(spec.2,concl.,912)

Aspues,sopesadasycalculadasconmigomismotodaslasresponsabilidades
y dificultades, aspectos agradables y desagradables de ambos estados, tom la
decisindeelegirparam,porconsejodivino,elestadodelordeneclesistico.

Cabe pensar que un final con elementos tan personales no fuera, quizs, lo
ms adecuado tras la exposicion cannica que acaba de hacer, hecho que habra
motivadosueliminacindelaredaccindefinitiva.

252Cf.SANCT.AREV.spec.2,29,3843.
253Cf.SANCT.AREV.spec.2,30,81103.
254SANCT.AREV.spec.2,30,163165.

255Cf.SANCT.AREV.spec.2,concl.,118.

Descripcin,finalidadycontenido 126

Introduccin

3.2.SnchezdeArvalo,precursordeLutero?

No deja de resultar paradjico que un defensor a ultranza de la autoridad


absoluta del pontfice, un frvido defensor del pontificado, tanto que a veces se
extralimita en la exaltacin del poder papal, segn Llorca y G.Villoslada
(1987:346), haya sido considerado por algunos como precursor de la reforma
luterana.Sinembargo,eldestinolejugunamalapasadaasuespritureformador,
elmismoquelellevaescribirenelSpeculumsobrelosdefectosdelospapas.La
acusacindeprecursordeLuteroparece,adems,serpococoherenteconlavida
de Arvalo. La reforma protestante naci provocada por el escndalo de las
indulgencias y la acumulacin de poder en manos de hombres del estado
espiritual,porusarlaterminologadelSpeculum,frentealatareapastoralqueles
haba sido encomendada. Pues bien, Arvalo, tal y como relatan sus principales
bigrafos,nodestacprecisamenteporsulaborpastoralalfrentedesusdicesis,
muchasdelascualesnisiquierasedignavisitarenpersona,sinomsbienpor
recibirelestipendioquecadaunadeellasllevabaaparejado.

Apesardesuperipeciavital,pareceevidentequelossupuestosataques,por
llamarlosdealgnmodo,deArvaloalpapayalacurianopretendan,enmodo
alguno, minar los cimientos mismos de la Iglesia sino ms bien al contrario,
detectar una serie de errores o de problemas para corregirlos en el futuro y
conseguir una Iglesia an ms fuerte. Si tenemos en cuenta el mtodo de
exposicindelquesesirveArvaloenelSpeculum,recordemos,dulciaetamarao
commoda et incommoda, resulta bien sencillo sacar de contexto una serie de
fragmentosypresentarloscomoseasdeidentidaddelpensamientoarevaliano.Es
fcilydesdeluegolatentacinestah.Sinembargo,comodiceToni(1935:141),
quien a sabiendas escogiera de los captulos del Spejo frases denigrantes,
desligadas del conjunto, y las presentara como el pensamiento completo de
ArvalofaltaraalaverdadygravementeinjuriaraalCastellano.
LasdesdichasqueArvalorelatabaconrespectoalpapasedividanendos:
espiritualesycorporales.Sernestasltimas,entreellaselnepotismo,lasquevan
a despertar el inters de los seguidores de Lutero. Pero tambin les llamarn la
atencinlasmiseriasdelosdemsestadosdelaIglesia,especialmentedeaquellos
quehayancadoenlasimonayenlafaltadeobservanciadesusvotos.
SegndonRodrigo,lacodiciaquellevaalospontficesaquererlomejorpara
s, les induce tambin a procurar esto mismo a sus parientes, cayendo, en
consecuencia,enelnepotismo.Algunospapasintentanasegurarlapermanenciade
susfamiliasyelrenombredesusapellidos.Adems,cuntassonlasvecesenlas
que, a la hora de dar un cargo, eligen antes a un familiar que al ms virtuoso,
asegurando,irnicamente,quelacaridadbienentendidaempiezaporunomismo:

127

Introduccin

Volunt enim nonnulli summi pontifices, ut a se iam non una sed plurime
insignes familie et nominatissime domus incipiant, illustres principatus nascantur
quorum desiderio non deerunt priscorum exempla pontificum et longe minus qui
huiusmodipropositofaueant(...)sepiusqualificatumsanguinepreferunt,qualificato
sapientiaetuirtute,putantesexcaritatisordineexcusatosquamaseetsuisincipere
aiunt.(spec.2,3,3338y6062)

Algunos sumos pontfices quieren que comience con ellos no slo una, sino
muchsimas familias insignes y casas de mucho renombre, que surjan famosos
principadosdelosquenofaltarnlosejemplosdeantiguospontficesqueapoyensu
deseo,peromenos,condiferencia,quienesapoyenunpropsito deestanaturaleza
(...)esmsfrecuentequeprefieranalqueestcualificadoporsusangreantesqueal
cualificadoporsusabiduraysuvirtud,enlaideadeestardisculpadosporlavirtud
delacaridadque,dicen,empiezaporellosmismosyporlossuyos.

Los cardenales tambin fueron objeto de su fina capacidad de crtica. Les


hace a los purpurados una serie de recomendaciones para que eviten ciertos
comportamientos, prueba evidente de que, en efecto, tenan lugar, en especial
aquellosrelacionadosconlapblicaostentacinderiquezas:

Demumexpeditcardinibusiactantiametornatumexterioremfugere.Nonsint
de illorum numero in quibus cernitur: Vestium cultus plurimus, uirtutum autem
nullusautexiguus.Pompaenimuestiumtolerandaprotempore,nonaffectandapro
libito, permittenda pro status decentia, dimittenda pro scandalo. Auaritiam ut
scorpionem cardines fugiant (...) Post aurum non eant, Christum non questum
sequantur, affluentiam rerum non querant nisi uirtutum et donorum spiritualium.
Vitentmensarumluxuriem,congeriemuasorumquiahocnonestornareecclesiam,
sed spoliare, non est decorem maiestatemque custodire, sed perdere, non est
defendere,sedexponere.(spec.2,9,172179y182188)

Conviene, adems, a los cardenales huir de la ostentacin y de las


apariencias. Que no se cuenten entre aquellos de los que se piensa: Mucha
dedicacinalvestir,pocaoningunaalavirtud.Lapompaenelvestirsedebetolerar
en funcin del momento, no al antojo de cada uno, se debe permitir por decoro
propiodesuestado,sedebeabandonaranteelescndalo.Debenhuirloscardenales
delaavariciacomodeunescorpin(...)Nodebenirdetrsdeloro;debenseguira
Cristo,noalbeneficio;nodebenbuscarlaabundanciadebienessinodevirtudesy
dones espirituales; deben evitar la suntuosidad en la mesa, la multitud de vajillas,
porque esto no es adornar la Iglesia sino despojarla, no es custodiar su honor y
majestadsinoperderlos,noesdefenderlasinoponerlaenpeligro.

Porotraparte,ArvaloreconocelaexistenciadelasimonaenlaIglesiadel
Renacimiento estableciendo un paralelismo entre dos personajes del Evangelio:
Simn Pedro y Simn el Mago. Es este ltimo es el que representa esta lacra, y
tambindedondetomasunombre,puesvendelomaterialparaconseguirelcielo
(terrena uendit ut celestia assequatur)256. Sin mencionar en ningn momento la
indulgencia o el comercio de bienes espirituales que se haba instaurado en el
corazn mismo de la Iglesia de Roma, Arvalo, sin embargo, es suficientemente
256SANCT.AREV.spec.2,9,154155

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 128

Introduccin

claro en su alusin cuando escribe las palabras de Simn el Mago: Toma estas
monedasparaqueyotambinpuedatenerlabendicindeDios(Accipenummos
uthabeamgratieDeilargitionem)257.
Ahora bien, don Rodrigo no se conforma con la denuncia del hecho en s
mismo sino que, jugando con la etimologa de la palabra cardenal, que hace
derivar de cardo (quicio o gozne), aade que stos, en cuanto cardines o quicios,
son los encargados de abrir o cerrar (ad eos igitur circumspicere pertinet quis
ingreditur et egreditur)258, segn corresponda, las puertas de la Iglesia a los que
siguenaunoyaotro;endefinitiva,queseexpulse(alinfiernoquizs?)aSimnel
Mago que, adems, hace que los sanos enfermen, es decir, se conviertan en
pecadores:pellaturSimonmagus(...)istesanosefficitclaudicantes259.

Qu duda cabe que tras este juego de nombres se esconde la crtica de la


venta de indulgencias y de prebendas, hecho denunciado por Lutero en su
Disputatioprodeclarationeuirturisindulgentiarum(1517),msconocidacomolas
95 tesis. No resulta, por tanto, extrao que algunos vieran en el Speculum un
precedentedealgunadelastesisluteranas,comostaquetranscribimos,enlaque
podransonardefondolaspalabrasdeArvaloapropsitodeSimnelMago:

Damnabuntur in eternum cum suis magistris qui per litteras ueniarum


securossesecreduntdesuasalute.(indul.32)260

Se condenarn para siempre con sus maestros quienes se crean seguros de


supropiasalvacinporlascartasdeindulgencia.

PerodonRodrigonoseconformcondenunciarlasimonadeformavelada
yfuemuchomsall;cuandohabladelosobispos,cargoqueconocacomonadie,
lacondenadeformaexpresaenmediodeamargoslamentos:

Sed quid de periculo et incommoditate et aculeis ecclesiastici status dicam,


cumepiscopisetclericisipsasimonia,queheresisappellatur,tamfamiliarisetcara
sit, ut uix sine illa in domo Domini incedant? Quibus etiam inuidia domestica,
auaritiaannexa,libido,iraetsuperbiainrerumabundantiauidetur.(spec.2,12,228
333)

Peroqupodradecirdelpeligroydelperjuicioydelospesaresdelestado
eclesistico cuando la propia simona, que se considera hereja, es tan familiar y
queridaparaobisposyclrigosqueapenasdanunpasosinellaenlacasadelSeor?
Parece que tienen tambin una malquerencia congnita, una avaricia asociada,
libido,iraysoberbiaenabundancia.

257SANCT.AREV.spec.2,9,158159
258SANCT.AREV.spec.2,9,134135

259SANCT.AREV.spec.2,9,165166

260CitamosporlaedicindeNuremberg1517.

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 129

Introduccin

DebadetratarsedeunmaltaninveteradoenlaIglesia,enconcretodentro
del orden episcopal, que Arvalo, a la mnima que se le presenta la ocasin, lo
vuelveamencionar:

Taceo de electione episcoporum in qua caro et sanguis ac mammona


iniquitatis,longepluspossuntquamordoiustitieetunitatis.(spec.2,19,136139)

Pornohablardelaeleccindelosobispos,enlaquelacarneylasangreyel
dineroinjustopuedenmuchomsquelajusticiaylacoherencia.

Y a la hora de tratar las miserias de los archidiconos vuelve a aparecer,


nueva confirmacin de que la Iglesia del Renacimiento estaba necesitada de
reformasenelmbitomoral:

Conferunt beneficia non meritorum sed pecuniarum cumulo, non uirtuti sed
sanguini qui ad sacros ordines deordinandos ordinant, implent inutilibus atque
ignarisministrisecclesiasutbursasrepleant.(spec.2,14,6973)

Entreganprebendasacambiodeunmontndedinero,nodemritos,porla
sangre,noporelvalor,sonlosqueordenanparalossagradosrdenesalosqueno
sedeberaordenar,llenanlasIglesiasdeministrosintilesyvagosparacolmarsus
bolsillos.

Ahora bien, Arvalo era consciente de que la gravedad de semejantes


acusaciones y una exposicin tan minuciosa de las miserias de los cargos del
estadoespiritualpodaprovocar,porunaparte,elrechazomsprofundohaciala
vida de este estado, por otra, una mala interpretacin de unos argumentos que,
dichos desde el amor ms sentido hacia la Iglesia, eran susceptibles de ser
interpretadoscasicomodeclaracionesdeguerrahaciaestainstitucin.Esporeso
que, para evitar cualquier lectura tendenciosa de sus palabras, el propio obispo
debe hacer una declaracin final donde diga que estas lacras no pertenecen a la
Iglesia en s, sino a todos aquellos que actan de forma negligente con sus
obligaciones:

Verumtamen ne quis ista legens ex tanta multitudine laborum et pronitate


periculorum,statumecclesiasticumperfectum et dignumaut reprobet autdamnet,
intelligatsanepredictaueraessedeillisepiscopisetclericisquimale,negligenteret
perfunctorie curam pastoralem gerunt, quibus predicta et maiora pericula parata
sunt.Sitamendigneadministrant eomaiora gloriepremia habentdestinata.(spec.
2,20,230237)

No obstante, para que nadie que lea esto repruebe o condene el estado
eclesistico, que es perfecto y digno, por el elevado nmero de sufrimientos y la
multitud de riesgos, entienda bien que lo mencionado es cierto slo para aquellos
obispos y clrigos que se ocupan del cuidado de su rebao de mala manera,
negligentementeyalaligera,alosquelesesperaloanteriormentedichoymayores
riesgos. Sin embargo, si administran con dignidad, les esperan por ello mayores y
gloriosasrecompensas.

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 130

Introduccin

Una vez visto que Arvalo pudo, sin pretenderlo, ser considerado un
antecedente de la reforma protestante, y de ah se entiende el enorme xito que
cosechsu SpeculumenelnortedeEuropa,pasandomsomenosdesapercibido
enlospasesmediterrneos,msproclives,porotraparte,alaautoridaddelpapa
de Roma, nos queda ver quines fueron los que adjudicaron tal honor al autor
segoviano.
En el artculo Arvalo, Rodrguez Snchez de de la Catholic Encyclopedia
(1907:702) se asegura que las atrevidas reprobaciones hechas a los cargos
eclesisticosprocovaronqueMatasFlacioIlricolecatalogaracomoprecursorde
Luteroaunque,talycomoseaade,demanerabastanteinjusta:

His bold reproofs of certain ecclesiastical dignitaries caused Matthaeus


FlaccustoputhimdownasaforerunnerofLuther,butquiteunjustly.

Enefecto,todoapuntaaqueelpionerodeestacorrientedepensamientofue
Matija Vlai, latinizado Matthia Flacius, llamado Illyricus por haber nacido, en
1520, en la pennsula de Istria, conocida en la Antigedad como Illyria. Sus
bigrafos261 nos cuentan que sopes la posibilidad de entrar en un monasterio
benedictinoconmirasalaordenacinsacerdotalperoque,alfinal,sedecantpor
iniciarunacarrerauniversitaria.Llegasercatedrticodevariasuniversidadesy
despuntporsusdiatribasconeltambinluteranoPhilipMelanthon,quetermin
llamndoleserpiente:

Multis beneficiis affectus est Slavus ab Academia et a me. Verum


aluimusinsinuserpentem.Dignusessetcuiusfrontistigmatainscriberentur,qualia
rexMacedoinscripsitmiliti:.(epist.4581)262

Tanto la Academia como yo hemos tratado al eslavo fugitivo con muchas


prebendas.Sinembargohemosalimentadounaserpienteennuestropropioregazo.
Sera digno de que se le marcara la frente como hizo el rey de Macedonia con un
soldado:extranjerodesagradecido.

Matas Flacio ha pasado a la Historia por ser uno de los ms acrrimos


defensoresdelluteranismo.Suobramsimportante,ylaqueaqunosinteresa,es
elCatalogustestiumueritatisquiantenostramaetatemreclamaruntPapae(Basilea
1560),unaespeciedeelencodepersonajeshistricosyescritoresquepuedenser
consideradosprecursoresotestigosdelanuevaverdad.Enelprefacioplanteacul
va a ser su forma de trabajar y cul ser el objetivo de sus investigaciones
histricas:

Nam Papist, de sacratum litterarum scuto ac testimonio diffisi, perpetuo


nobishocfermesophismaogganniunt,VeraEcclesiaetreligiosuntperpetua,fals
vero ecclesi et religiones subinde varie mutantur et transformantur. Iam ex
omnibus scriptoribus & historijs constat Nostram ecclesiam et religionem, qu a
261Cf.E.Nacinovich(1886),M.Hartmann(2001)yO.K.Olson (2002).

262Cf.Ph.Melancthonis,Operaquaesupersuntomnia,HalleBoyenhoven1840,col.449.

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 131

Introduccin

Romano pontifice dependet, esse valde antiquam, diturnam, atque a Deo inde a
Christi et Apostolorum temporibus originem habere, ac veluti per traducem
propagatam esse. Vestra vero nova est, nuper ante XXX annos a Luthero orta et
instituta. Igitur nostra Ecclesia ac religio, hoc est Romana, et non vestra, vera et
genuinaest.(test.uerit.prf.,p.2)263

Pues los partidarios del papa, una vez que han perdido su confianza en el
escudoquelesdabaeltestimoniode lasSagradasEscrituras,nosaturden siempre
con el mismo razonamiento: la Iglesia y religin verdaderas son eternas; sin
embargo, luego cambian y se transforman en iglesias y religiones falsas. Consta en
todos los escritores e historiadores que nuestra Iglesia y nuestra religin, que
dependendelpontficedeRoma,sonmuyantiguas,duraderas;quetienensuorigen
enlostiemposdeCristoylosapstolesyquesehanextendidocomosarmiento.La
vuestra, por el contrario, es nueva, fundada e instituida por Lutero hace apenas
treintaaos.Enconsecuencia,nuestraIglesiayreligin,esdecirladeRomaynola
vuestra,eslaverdaderayautntica.

Su pretensin va a ser doble pero siempre con una base comn: la


investigacin histrica y la exgesis literaria, especialmente de los autores
catlicos; por una parte, negar la originalidad y veracidad de la Iglesia de Roma;
por otra, crear una tradicin que d sustento a su nueva religin que, en
consecuencia,yanoseranueva,principalacusacinquelehacanloscatlicos:

Hoc sophisma vere quidem dissolvere atque destruere est perfacile, nempe
negata perpetuitate adversari doctrin & Ecclesi, item nostra novitate. (test.
uerit.prf.,p.3)

Resulta muy sencillo, en efecto, echar por tierra y destruir este


razonamiento: negando la eternidad de la doctrina de nuestra iglesia adversaria e,
igualmente,nuestranovedad.

Debidoquizsalradicalismodesusafirmaciones,lasteorasdeMatasFlacio
nofuerondemasiadoaceptadas;ahorabien,sumtododetrabajo,msalldelas
creencias religiosas, roza el concepto moderno de trabajo filolgico basado en la
exgesisdelostextosbblicosydeotrosautores.Entrelosescritorescomentados
por Flacio encontramos a los papas Smaco y Celestino, a San Gregorio, San
JernimoyHugodeSanVctor,PedroDamin,PedroBlesense,todoelloscitados
tambin por Arvalo, adems de actas de concilios y humanistas de la talla de
EneasSilvio,PlatinaoBeccadelli.
Entre las mltiples fuentes de las que se sirve Matas Flacio encontramos a
nuestroautor.DeldicequefueobispodeZamora,sinmencionarningunadesus
otras dicesis, y referendario delpapa. De su inmensa obra slo cita el Speculum
olvidando, por tanto, escritos tan importantes para la defensa de la Iglesia y del
papa como el Defensorium status ecclesiastici o el De libera et irrefragabili
auctoritate Romani pontificis. Cualquiera que leyera las afirmaciones de Flacio
(grauiter inuehitur in Papam et spirituales) concluira que los ms de setenta
263CitamosporlaedicindeBasilea1560.

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 132

Introduccin

captulos del Speculum son un ataque constante y tenaz contra la autoridad


pontificia.Diceas:

Rodericus episcopus Zamorensis, & referendarius Pauli secundi, floruit ante


annos 100, nempe sub Paulo secundo. Scripsit cum alia, tum & Speculum vit
human: in quo graviter invehitur in Papam & spirituales. Multis nominibus eos
durissime [950] accusat: sed inter alia dicit, Papam vacare non sapienti, non
laudatis studiis, non paci, non quieti Christiani populi, sed tantum rebus terrenis.
Prelatos nec docere, nec posse docere, utpote indoctissimos, deditos ventri &
inguini:alligaretamen miserisChristianisvaria acimportabiliatraditionumonera:
eos arctare, gravare, & involvere legum laqueis, qu olim in primitiva Ecclesia
partimnonfuerint,partimliberafuerint.(test.uerit.pp.949950)

RodrigoobispodeZamorayreferendariodePabloII,destachacecienaos,
esdecir,bajoPabloII.Escribimuchasobras,entreellaselEspejodelavidahumana,
enelquearremeteseriamentecontraelpapayloscargosdelavidaespiritual.Los
acusa muy duramente de muchas formas, pero entre otras dice que el papa no se
dedicaalasabiduranialosestudiosdignosdeelogio,nia lapaz,nialsosiegodel
pueblo cristiano, sino slo a los asuntos de este mundo. Dice que ni ensea a sus
preladosnilespuedeensearvistoquesonunosabsolutosignorantesdedicadosa
suvientreyasuingle;que,porelcontrario,leshaimpuestoalospobrescristianos
diferenteseinsoportablescargasdetradiciones;quelosoprime,quelosagobiaylos
arrolla con las complicaciones de unas leyes que en otro tiempo, en la iglesia
primitiva,onoexistan,oestabanlibresdeellas.

Laprimeradelasacusaciones,segnFlacio,imputadasporArvaloalpapa,
que no se dedica a la sabidura ni a la paz de su pueblo, tiene su base en un
fragmentodelSpeculum:

Quomodo enim longo tempore uiuit qui non sapientie, non laudatis studiis,
non paci, non quieti Christiani populi uacat, cum scriptum sit: Eruditio et sapientia
ueramuitamtribuit?(spec.2,7,109112)

Cmo puede vivir largo tiempo el que no se dedica a la sabidura, a los


estudiosdignosdeelogio,alapaz,alsosiegodelpueblocristianosiestescrito:La
erudicinylasabiduradanlaautnticavida?

La idea de que en lugar de cumplir con sus obligaciones se ocupan de los


asuntosmundanostambinseencuentraenArvalo:

Papaenimsipienonregit,siterrenisoccupationibusdeditusnecspiritualibus
intentussit,nonuacatrespicerepreteritaetsiuacat,molesta estrecordatio.(spec.
2,7,145148)

El papa, si no gobierna con santidad, si se entrega a las ocupaciones


terrenalesynoseocupadelasespirituales,notienetiempoparamirarelpasadoy,
silohace,elrecuerdoesdesagradable.

Laltimaacusacin,ladededicarsealvientre,seencuentraasmismoenel
librosegundodelSpeculumaplicadoalospontfices,

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 133

Introduccin

Indigne summi pontificatus dignitas propter uentris ingluuiem diffamatur.


(spec.2,5,169170)

Se difama de manera indigna por la gula la dignidad del cargo del sumo
pontificado.

ytambinalossacerdotesy,engeneral,atodoslosqueseocupandelasalmasde
losmortales:

Qui aiunt: comedamus et bibamus et moriamur, qui uiuunt ut comedant,


quorum deus uenter est quia uentri uacant et ad uentrem, ut ad eorum summam
felicitatemetfinem,cunctaordinantneceissatisestuticibis,quiineaquadegunt
patria nascuntur, sed Deum et naturam emendant. Nam ultramarinis et forensibus
uinis ac cum magnis impensis adductis ferculis saginantur, quibus non una sufficit
prouincia,diuersitateuinorumletantur.(spec.2,20,171180)

Dicen:Comamosybebamosymuramos,ellosquevivenparacomer,cuyo
dios es el estmago, porque se dedican a su estmago y todo gira alrededor de su
estmago, como si fuera su mayor felicidad y fin, y no les basta la comida que
producelapatria enla que moran,sinoquecorrigenaDiosyala naturaleza. Y es
que se ceban con vinos de ultramar y de la tierra y con carsimos manjares de
importacin; no les basta con los vinos de una sola regin y disfrutan con la
variedad.

Ahora bien, la acusacin de dedicarse a su ingle (deditos inguini) no se


encuentraaplicadaalospapas,aunquenoesmenosciertoqueArvalosreprocha
seversimamenteestaactitudaotroscolectivosdelaIglesia,comoaloscannigos:

Demum quanto liberiores sunt canonici, tanto licentius in plurima


debachantur uitia nec una uni sufficit muliercula, nisi retentam in domo habeat ut
uxorem,concubinasueroetadolescentulasquarumnonestnumerus.(spec.2,19,52
56)

Por ltimo, cuanto ms libres son los cannigos, tanto ms licenciosamente


secorrompenenmultituddeviciosynolesbastaconunasolamujer,anoserque
tengan una esposa metida en casa, sino que tienen amantes y jovencitas sin
nmero.

Tampoco permanece ajeno a la lujuria el mbito del estado monstico


regular;delosgeneralesdelasrdenesreligiosasseatreveadecir,conunpueril
juego de palabras, generalis generat (2,27,143144), mientras que deja entrever
algnqueotropensamientoimpurodeloscannigosque,enlugardecantarenel
coro,prefierendistraersumenteydeleitarsumiradadeformafurtiva:

Rursus qualiter in choro uersentur discutiendum est ubi tanto deteriores


inhonestioresque canonici degunt, quanto honestiores esse deberent, ubi mente
uagi,attoniti,oculishabituquedissolutiprospiciuntpercancellosnonpauperculas,
sedmulierculas.(spec.2,19,8690)

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 134

Introduccin

Igualmente hay que tratar cmo se comportan en el coro, cuando los


cannigosactanpeorysonmsdeshonestosenlamedidaenquedeberanserms
honestos, cuando distrados y ensimismados en sus pensamientos, de carcter y
ojosdisolutos,miranporlascerradurasalasmujerzuelas,noalaspobrecillas.

Las restantes objeciones de Flacio relativas a la existencia de un menor


nmerodepreceptosenlaIglesiaantiguassecorrespondenconuntextodellibro
segundo del Speculum264. De hecho, para no despertar la incredulidad entre sus
lectores,transcribeadpedemlitteraeeltextodeArvalo:

Sed adscribam aliqua eius verba, ne quis dicat me hc fingere. In primitiva


(inquit) Ecclesia multi floruerunt, verissimum puto, illos fuisse perfectioris &
sanctiorisvit,ceterissocialemvitamagentibus.Eoenimtemporenonarctabantur
fidelestotcanonum&decretorumpreceptis,censuris,autpenis.Neceranttunc(ut
ita dicam) tot laquei legum seu constitutionum, excomunicationum, sive
censurarum, a quibus vix fideles, etiam diligentissimi et timorati respirare &
prcavere non possunt. Non tot ieiunia indicta, non vigili, non silentia, non
diuturna pariter & nocturna divina officia dietim ex prcepto dicenda. Non tot
denique festa colenda, non tam crebra confessio, et corporis Christi communicatio
(intelligit missam), non tot obedientiarum prstationes, sicut modo fideles
arctantur, aut potius involuuntur: ita ut recte de prlatis Ecclesie dici possit illud
Christi: Qui alligant onera insupportabilia, et c. Vnde si aliqua huiusmodi in illa
primitiva Ecclesia servabantur, erant tantum voluntatis, qu pro tunc transgredi
peccatumnonerat,quianondumprohibita.Hcille.(test.uerit.p.950)

Pero transcribir algunas de sus palabras para que nadie diga que lo he
inventado. En la Iglesia primitiva (dice), muchos estuvieron en auge; creo que es
completamente cierto que tuvieron mayor perfeccin y santidad de vida que los
demsquevivanencomunidad.Poraquellapocalosfielesnoseveanoprimidos
por tantos preceptos de decretos y cnones, por censuras o castigos. Y no haba
entonces (por as decirlo) tantas complicaciones de leyes o de constituciones,
excomuniones o censuras, que apenas dejaban a los fieles, incluso a los ms
diligentes y temerosos de Dios, respirar y ocuparse de s mismos. No se hacan
tantos ayunos, nada de vigilias, nada de silencios, nada de oficios de precepto
diarios,tantodedacomodenoche,ynohaba,enfin,tantasfiestasdeguardar,ni
que confesar o comulgar tan a menudo (se refiere a la misa), ni prestar tanta
obediencia,comoahoraseoprimealosfieles,omsbienselesarrolla:demodoque
con razn se podra decir de los prelados de la Iglesia aquellas palabras de Cristo:
Queatancargasinsoportablesetc.Porloquesiseobservabanpreceptosdeestetipo
en aquella Iglesia primitiva era slamente de forma voluntaria, no porque fuera
pecado transgredirlos por aquel entonces, porque eran cosas que no estaban an
prohibidas.stassonsuspalabras.

Sin embargo, estas palabras de Arvalo han de ser entendidas teniendo en


cuenta el contexto en el que se hallan. Nuestro autor, que est hablando de
anacoretas y ermitaos, pretende hacer en realidad un elogio de la vida de la
primitiva Iglesia, una especie de poca dorada donde cada hombre saba cules
eran sus obligaciones y no se haca necesario que las autoridades religiosas
legislaranalrespecto.Entalsituacinlavidadeermitaosuponaunaimposicin
264SANCT.AREV.spec.2,29,7291.

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 135

Introduccin

voluntariadeunaseriedepreceptosquenoselesexiganalrestodelosfieles.Por
elcontrario,Arvaloargumentaqueensumomentopresente,dadalamaldaddel
serhumano(secundumhominumtemporismalitiamexpedit)265,esprecisonoslo
que haya semejante nmero de preceptos sino que, incluso, se aumenten y se
respetenporobligacin,nopordecisinpersonal,puestoquesudesonocimiento
no disculpa a nadie (quorum ignorantia aliquem non excusat)266. En tal contexto
histrico, nos dice don Rodrigo, la vida del anacoreta carece de la perfeccin de
antao pues a todos los mortales se les exige el cumplimiento de tan ingente
nmero de mandamientos que si son capaces de cumplir con todos habrn
alcanzadolasantidad.

Elsiguienteautorqueleadjudicanuestroautorelttulodeprecursordela
Reforma fue el clrigo francs Casimiro Oudin (16381717), conocido por sus
Commentarius de Scriptoribus Ecclesi antiquis (Leipzig 1722) pero tambin por
haber abandonado la religin catlica por la protestante, como consecuencia,
quizs, de sus mltiples viajes a los monasterios de su orden por el norte de
Europa.EnlacitadaobraOudinrecogemultituddereferencias queotrosautores
hanhechosobredonRodrigo.Comienzahaciendounabrevedescripcinbiogrfica
de Arvalo, tomada, sin indicacin alguna, casi al pie de la letra del De historicis
Latinis(Lion1627)deGerardJohanVoss(GerardusJohannesVossiusensuforma
latinizada):

RODERICVS SANCIVS DE AREVALO, utriusque Juris & Artium Professor Episcopus


Palentinus, natione Hispanus, qui Henrici IV Castell & Legionis Regis Capellanus,
auditor & Consiliarius fuit, ab anno 1460 & seqq. claruit. Factus quoque a Paulo II
PapaCastellanuscastriSanctiAngeli,quodRomest.(scrip.eccl.tom.III,col.2661=
hist.Lat.lib.III,p.596)267

RODRIGO SNCHEZDE ARVALO,profesordeartesydelosdosderechos,obispo


de Palencia, nacido en Espaa, que fue capelln, asesor y consejero de Enrique IV,
reydeCastillayLen,tuvocelebridaddesdeelao1460enadelante.Fuenombrado
tambinporelpapaPabloIIalcaidedelcastillodeSantAngelo,queestenRoma.

A continuacin Oudin se centra en el Speculum, ofreciendo una breve


descripcin de su contenido, as como de sus ediciones, sin entrar en valoracin
alguna:

Eiusdem Roderici Sancii de Arevalo Speculum vit human in duos libros


distinctum,quorumprimus:deomnistatuvittemporalisagit, secundusdevariis
vit spiritualis statibus, seu de statu vit Ecclesiastico & Regulari. Opus Paulo II
RomanoPontificiinscriptum,quodomnibusomniumvitordinum&conditionum
commodis&incommodissigillatimenarrandisoccupatur.IlludRomanno1468in
265SANCT.AREV.spec.2,29,93.
266SANCT.AREV.spec.2,29,9495.

267Citamosporlassiguientesediciones:paraeltextodeOudin,Leipzig1722;paraeldeVoss,Lion

1651.

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 136

Introduccin

folio,Parisiis1475infolio,&Bisuntii1488in8typisexcussumprodiit.(scrip.eccl.
tom.III,col.2662)

Del mismo Rodrigo Snchez de Arvalo es el Espejo de la vida humana


dividido en dos libros, de los cuales el primero trata todos los estados de la vida
temporal,elsegundodelosdiferentesestadosdelavidaespiritualobiendelestado
de vida de la Iglesia y del monacato regular. La obra est dedicada a Pablo II
pontficedeRomaporqueseencargadedescribirunaporunatodaslasventajasy
desventajasdetodoslosmodosycondicionesdevida.FuepublicadaenRomaenel
ao1468enfolio,enParsen1475enfolio,yenBesanonen1488enoctava.

Un poco ms adelante menciona el De historicis Latinis de Voss, de donde


haba sacado la informacin anterior y, a continuacin, emite su particular juicio
sobre el Speculum, recalcando especialmente que, a pesar de haber estado al
servicio de los papas y de haber sido promovido por ellos, haba profesado la
doctrinadeLuterocayendo,adems,enunevidenteanacronismo:

Ex omnibus Opusculis Roderico Sancio Zamorensi Episcopo attributis,


prstantissimum est Speculum vit human libris duobus quod spissime etiam
excussum fuit, ac prter allatas jam supra editiones etiam Argentinae anno 1507,
apud Joannem Prys. Item Roderici Zamorensis Episcopi Speculum omnium statuum
totiusorbisterrarumexBibliothecaMelchorisGoldasti,editumHanovi1613in4to.
Quamvis autem Rodericus Sancius & Episcopus Palentinus & Zamorensis &
Calagurritanus in Hispania ad Romanorum Pontificum instantiam factus fuerit,
quamvis Referendarius Pauli II Pap & Sancti Angeli de Urbe Castellanus, ex
beneficioRomanorumPontificumRomclaruerit:doctrinamtamenMartiniLutheri
atquealiorumProtestantiumsemperprofessusestinLibrissuis,imosemperdocuit
atque scripsit Pontificias omnes constitutiones Christiano orbi inutiles, non
necessarias,imonocivas&exitiales.(scrip.eccl.tom.III,col.2663)

De todas las obras atribuidas a Rodrigo Snchez, obispo de Zamora, la ms


importante es el Espejo de la vida humana en dos libros que fue reimpreso en
muchsimas ocasiones y, adems de las ediciones mencionadas antes, tambin la
editi Juan Prys en Estrasburgo en el ao 1507. Igualmente el Espejo de todos los
estados de toda la tierra de Rodrigo obispo de Zamora, de la bilioteca de Melchor
Goldast,editadoenHanauencuarto.AunqueRodrigoSnchezfuenombradoobispo
dePalenciaydeZamoraydeCalahorraenEspaaainstanciasdelospontficesde
Roma,aunquedestacenRomacomoreferendariodelpapaPabloIIycomoalcaide
de SantAngelo en Roma gracias a las prebendas de los pontfices romanos, sin
embargo siempre profes en sus libros la doctrina de Martn Lutero y de otros
protestantes,yloqueesms,siempreenseyescribiquetodaslasdecisionesdel
pontfice son intiles para el pueblo cristiano, no son necesarias, y lo que es ms,
dainasyperjudiciales.

Respecto a esta ltima afirmacin, no consta que Arvalo la escribiera tal


cual en el Speculum pero suponemos que debe de hacer referencia al mismo
prrafoquehabacitadoMatasFlacioIlricoapropsitodelnmerodepreceptos
delaIglesia.Inmediatamentedespusaseguraquefueelprimeroqueseatrevien
Roma a adoptar las doctrinas luteranas y que el primero que lo puso por escrito

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 137

Introduccin

fue Matas Flacio, citando acto seguido todo el texto que ste le dedica en su
Catalogus,aunqueconunpequeoerrorenladatacin268:

Ut primus jure censendus sit, qui Rom doctrinam Protestantium


Lutheranorum & Calvinistarum amplexus fuerit, quem alii postea imitati sint. Ita
MatthiasFlaciusIllyricusinCatalogoTestiumveritatisCenturiaXVadannum1464
his verbis Rodericus Episcopus Zamorensis & Referendarius Pauli II Pap floruit
anteannos140(...)(scrip.eccl.tom.III,col.2663)

Se le ha de considerar con razn como el primero que abraz en Roma la


doctrinadelosprotestantesluteranosyloscalvinistas,hechoporelqueleimitaron
otrosdespus.AsloescribiMatasFlacioIlricoensuCatlogodelostestigosdela
verdad, siglo XV, a propsito del ao 1464, con estas palabras: Rodrigo obispo de
ZamorayreferendariodelpapaPabloIIdestachace140aos(...)

Las principales acusaciones de luteranismo son stas, pero Oudin aporta


adems un fragmento de los Lectionum memorabilium et reconditarum centenarii
XVI (Lavingen1600)deJohannWolf (15371600), latinizado JohannesWolfius,al
que Toni (1935:141), y luego Laboa (1973:280) y Velzquez Campo (1997:123
124), que le siguen como fuente indirecta, confunden con Gerard Johann Voss
(Vossius). Esta magna obra, publicada a expensas del propio autor (sumptibus
autoris),consisteenunacrnicasumariadediecisissiglosdehistoriaqueincluye
representaciones y descripciones de monstruos y fenmenos extraos. Segn
Oudin,Wolfaademuchosmsdetallessobrenuestroautorperoelclrigofrancs
selimitaatranscribirunfragmentoque,enrealidad,noaportanadanuevo:

Johannes Wolfius Tomo I Lectionum memorabilium Centenario XV ad annum


1470ap.887ad891adhuclongepluracongerit,quhuctransferre,tdiosumesse.
Inquit tamen Rodericum Zamorensem Episcopum, Rom licet clarum atque in
Romana curia agentem, & Paulo II Romano Pontifici cujus referendarius fuit
clarissimum: in Speculo tamen human vit libro 2 de miseriis Summorum
Pontificum conticere non potuisse. Habens etiam domesticas curas, iniquissimas
aviditates,rabidissimasrabies,utitadicam,propinquosexaltandi,nemoenimcarnem
suam odio habuit, quia & Christus cujus Vicarius hic est, suos dilexit & c. (scrip. eccl.
tom.III,col.2664)

JohanWolf,eneltomoIdesusLecturasmemorables,enlapartedelsigloXV,
apropsitodelao1470,desdelapgina887hastala891,renetodavamsdatos
pero transcribirlos aqu sera tedioso. Dice, sin embargo, que Rodrigo, obispo de
Zamora,aunquetrabajydestacenlacuriaromanayfuedestacadsimoparaPablo
II,pontficedeRoma,dequienfuesureferendario,sinembargo,nopudosilenciar
las miserias de los sumos pontfices en el libro segundo de su Espejo de la vida
humana. Teniendo incluso preocupaciones particulares, avidez tremendamente
desproporcionada, furibunda furia, por as decirlo, que le llevan a exaltar a los que
estn en su entorno, nadie reniega de su carne, porque tambin Cristo, de quien es
vicario,amalossuyosetc.

268Enlalnea36delacolumna2663,Oudintranscribeanteannum140cuandoFlacioescribiante

annum100(test.uerit.p.949).

SnchezdeArvalo,precursordeLutero? 138

Introduccin

EltextocitadoporWolfsseencuentraenelSpeculum,aunquenopodemos
asegurar,igualqueenloscasosanteriores,queesteautorhayamanejadolaobra
deArvalodirectamenteobienlaconozcaporfuentesindirectas.Elcasoesque
pertenece al captulo tercero del libro segundo, el dedicado a las amarguras y
desdichasdelossumospontfices:

Primo quidem obstant domestice cure, obstat rursus quedam iniquissima


auiditas et, ut ita dixerim, rabidissima rabies propinquos exaltandi. (...) Ecce,
inquient,nemocarnemsuamodiohabuit;Christusquoque,cuius actionessummus
pontifex,illiusuicarius,imitaridebet,cumdilexissetsuosusqueinfinemdilexiteos.
(spec.2,3,2931y4143)

Enprimerlugar,seloimpidensuspreocupacionesparticulares,seloimpide,
adems, una avidez tremendamente desproporcionada y, por as decirlo, una
furibunda furia que le lleva a ensalzar a los que estn en su entorno (...) Le dirn:
Mira,nadiereniegadesucarne.Cristo,cuyasaccionesdebeimitarelsumopontfice,
vicariosuyo,cuandoamalossuyos,losamhastaelfin.

Como conclusin podemos decir que estos autores, Ilrico, Voss, Wolf y
Oudin, que quisieron ver, llevados quizs por un radicalismo religioso en algn
caso, en elobispo de Zamora un precursor de las teoras luteranas cayeron enel
error,comotambinalgneruditomoderno,deleerslounapartedelSpeculum:
enestaobraArvaloelogiatodoslosmbitosdelavida,perotambinlossometea
todosaunjuiciocrtico,demodoquepensarquefueraonopartidariodetalocual
teoraparececompletamenteajenoalavoluntaddesuautor,puesningnaspecto
delavidaescapaasucrtica.ElSpeculumesuntratadomoralquetienealhombre
comocentroy,enesaidea,exponetantosusmayoreslogros lapartepositivade
cada estado, dulcia, como sus mayores tormentos, penas y miserias, la parte
negativa,amara.

3.3.Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum

DecamosalhablardelascaractersticasdelHumanismoqueunadeellasera,
sinduda,lareformadelalengualatina.YaenelTrecentoPetrarcahabaclamado
poresasbarbarauerba269propiasdelosescritosescolsticosdelaEdadMediay,
apenas veinte aos antes de la publicacin del Speculum, Lorenzo Valla haba
escritosusElegantiaelinguaeLatinae,obraqueArvalo,poseedordeunainmensa
biblioteca,tuvo,contodaprobabilidad,quehaberconocido.Sinembargo,sulatn
permaneci ajeno a toda novedad procedente del Humanismo. Los escritos de
nuestro autor, por comparacin con los de los grandes humanistas italianos,
parecen en cierto modo pertenecientes a otra poca. El propio Arvalo era
consciente de que entre sus escritos y los de sus coetneos haba ms de una
diferencia. En la Compendiosa historia Hispanica270 confiesa que escribe inculto
269PETR.metr.2,3,31.

270SANCT.AREV.c.hist.Hisp.4,40(f.171r).

139

Introduccin

rudique eloquio, es decir, con estilo poco trabajado y rudo mientras que son
varias las ocasiones, dentro de su intercambio epistolar con los humanistas
encarceladosenSantAngelo,enlasqueelogialaeleganciaalahoradeescribirde
Platina;porejemplo,enlaepstolaXIIlecontestaquehaledosuelegantecarta
contodosuencantoybrillantezdeestilo:Legiigiturepistolamtuamomnidulcore
etdicendisplendoreuenustam271.NicolsAntonio,ensuBibliothecaHispanaVetus,
aade, a propsito del pasaje de la Compendiosa que hemos citado, que su estilo
rozaenocasioneslabarbarie:

Tienen, en efecto, un estilo poco cuidado, como confiesa, y a veces hasta


brbaro;perosusobrasestnllenasdesabiduraysalpicadas frecuentementecon
lasfloresdelasdisciplinashumansticas.(libroX,cap.XI,pg.295)

Juicios menos severos, excesivamente entusiastas quizs, debemos a M.


Penna (1959:LXXXIX) cuando afirma que sus obras latinas pueden clasificarse
entrelasdemejorelaboracingramaticalyestilsticadeloslatinistasespaolesde
sugeneracin.Sinembargo,unpocomsadelante,aade,deformamsajustada,
creemos,alarealidad:

EllatndeArvalonoesperfectamentedepuradoconarregloaloscnonesde
la clasicidad pero, sin embargo, es un instrumento efectivamente vlido y nada
innoble de expresin que l maneja con una eficacia no exenta totalmente de
eleganciaydedignidadliteraria.

Aquellos que ven en Arvalo un representante del Medievo encuentran en


este punto su mejor coartada. Don Rodrigo conoca perfectamente la obra de
Cicern y de Sneca pero el estilo clsico de ambos no impregn su prosa. Para
nuestro autor la lengua de Roma ha seguido una evolucin lgica y a l le toca
escribirenunalenguamodeladaporeltiemposinreconocermayorautoridad,en
materia gramatical, a los clsicos como para verse en la obligacin de imitar su
estilotalycomohicieronloshumanistas.Cicern,ylosdemsclsicos,nopasan
de ser autoridades morales a las que acudir para corroborar un razonamiento.
ntimamenterelacionadoconestehechoseencuentraelconceptodeHistoriaque
posea Arvalo: un continuum sin ningn tipo de compartimento estanco donde
cada elemento ha seguido la evolucin propia marcada por el paso del tiempo.
ArvalonoreconoceeseinmediumsordesdePetrarcay,enconsecuencia,noseve
obligadoadaresesaltohaciaelpasadoeliminandoloscasidiezsiglosdelaEdad
Media.Eslgico,portanto,queellatndeArvaloseparezcaenmuchasocasiones
ms al latn escolstico de Santo Toms, fuente principal de muchos de sus
escritos, como el Libellus de libera et irrefragabili auctoritate Romani pontificis
(1467)272,quealestiloclsicodeCicern.

271Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008:145).
272Cf.laedicincrticadeA.Garca(1957:474502).

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 140

Introduccin

Sinembargo,ademsdeunacuestindeconcepto,ellatndeArvaloledebe
mucho a los rudimentos de gramtica aprendidos en la escuela y, en especial, al
latndelaUniversidaddeSalamanca273,anclada,comotantasotrasenEuropa,en
la gramtica medieval, cuya obra de mayor difusin fue el Doctrinale (1199) de
Alexandre de Villedieu, hasta la paulatina implantacin de las Introductiones de
Nebrija,escritasalamparodelasElegantiaedeValla(Coroleu1998:298299).
EneselatnqueArvaloaprendienSalamancalomsimportantenoerael
estilosinolacomprensinylacomunicacinporpartedetodos,demodoquelos
lmitesencuantoalasintaxisylaentradadeneologismosnoestabaenelrespetoa
loscnonesclsicossinoenelmerobeneplcitoentreinterlocutores,sininteresar
lo ms mnimo que esa palabra o construccin no la hubiera empleado nunca
Cicern.Lagramticasehabaconvertido,adems,enalgofarragoso,estudiadano
ensmisma,conunasreglasinterminables,sinoenntimaconexinconlafilosofa
y la lgica, hecho que los humanistas atacaron de forma furibunda. Por el
contrario, la gramtica propugnada por el movimiento humanista, con Lorenzo
Vallaalacabeza,sebasabaenlasencillezylaclaridad,consiguiendoasunlatnde
estilo depurado donde todos los conceptos se expresaban de modo claro sin
ampulosidadesinnecesarias.
En trminos generales, como intentaremos justificar, el latn de Arvalo es
sintcticamente descuidado, pues el anacoluto es frecuente, hecho que a veces
tiene como consecuencia una mayor complicacin: no es extrao que segn
avanzansusrazonamientoscomienceunaoracinnuevasinterminarlaanterior;
otrasvecesesextremadamentesencilloyengarzasusargumentosconunsimple
et; es repetitivo, casi formulario (por ejemplo, expresiones del tipo nemo es qui
nesciat, ordo pollicitus, taceo de, si potest capere capiat, dulcia et amara, quidam
sapiens, o trminos omnipresentes como dignitas, excellentia, exercitium, felicitas,
incommoditas, infelicitas, labor, miseria, officium, onus, periculum, prerogatiua,
statusouanitas);estcolmadoderipiosqueafeansuexpresinporlapresenciade
figurasretricasmspropiasdelapoesacomosimilitercadens,similiterdesinenso
deriuatio;sonfrecuenteslosjuegosdepalabrasingenuossintrascendenciaalguna
as como los superlativos y los adverbios que confieren al texto una inacabable
lentitudaltiempoquerecarganlaexpresinhastaelextremo.
De las conclusiones de los estudiosos se infiere que el estilo del Speculum
pareceserelmismodesusotrasobraslatinas;Laboa(1973:315),apropsitodel
epistolariolatinoconloshumanistasescribeas,aunquenojustificaconejemplos
deltextosusafirmaciones:

En cuanto a su latn tenemos que admitir que no era muy elegante.


Comparando el estilo del epistolario entre Arvalo y quienes estaban a su cargo
notamoslaenormediferencia.Ellatndenuestroobispoes,amenudo,desmaado,
tosco,vehculodesequilibradodesusideas.

273SobreesteaspectopuedeverseP.U.GonzlezdelaCalle(1925:795818).

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 141

Introduccin

Hay que hacer, no obstante, una excepcin a la hora de hablar de sus


discursos;descubrimosqueArvalohaceunesfuerzonotablepormejorareselatn
notanelegantedesustratadosmoralesydesusepstolas,pruebaclaradesugusto
por la elocuenciay laoratoria. El anacolutose reduce notablementeascomolas
repeticionesinnecesariasdetrminosolosincesantesripios 274.
Por otra parte, la forma en la que presenta sus argumentos es tpicamente
medieval (unde philosophus..., hinc in Ecclesiastico..., sic scribitur..., dicam ergo... ),
como tambin lo son las construcciones con quia y quod completivos, el uso del
gerundioconuncomplementoenvezdelaconstruccinclsicacongerundivo(ad
presidendum urbibus), la confusin eius / suus y las constantes enumeraciones.
Benziger (1995B:LV), en su edicin crtica de la Disputatio de pace et bello, llega,
porcomparacinconlosescritosdePlatina,sucontendientedialctico,alamisma
conclusin, afirmando que, en funcin de su estilo, debe ser clasificado como
perteneciente a la Edad Media frente al latn de corte clsico de su oponente.
Reseables son tambin las ocasionesen las que calcaestructuras sintcticas del
romance al latn, como es el caso de algunos tipos de oraciones condicionales (si
forent...)ylanecesidaddeunartculo,lugarqueocupanipse,quidamoelnumeral
unus.

AcontinuacindetallamoslascaractersticasdellatndeArvaloquenoshan
llevado a obtener las conclusiones anteriormente expuestas. En primer lugar
abordamos cuestiones morfolgicas y sintcticas tanto del nombre, pronombre y
adverbio como del verbo; en segundo lugar presentamos diversos aspectos,
fonticos,morfolgicosysintcticos,quehacentanpersonalypeculiarelestilodel
Speculum.Terminamosconunabrevelistadetrminospropiosdellatnmedieval
utilizados por Arvalo y sealamos, adems, algunos neologismos que no hemos
encontradoenningnotroautoryaseaclsico,medievalohumanista,porloque
debemossuponer,enprincipio,quesoncreacionesdedonRodrigo.

1. Particularidadesmorfosintcticas:

A. Delnombre,pronombreyadverbio:

i. Usocontinuadodeadjetivosyadverbiosengradosuperlativo:

o abiectissime (slo adverbio), acerbissimus, altissimus, acutissimus,


amplissimus, aptissimus, arctissimus, ardentissime (slo adverbio), aui
dissimus, beatissimus, carissimus, certissimus, citissimus, clarissimus, cle
mentissimus,commendatissimus,crudelissimus,cumulatissimus,desidera
tissimus,dignissimus,doctissimus,dulcissimus,elegantissimus,eminentis
simus,euidentissimus,equissimus,excellentissimus,familiarissimus,fedis
simus, fidelissimus, fortissimus, fugacissimus, grauissimus, honestissimus,
274Cf.eldiscursosobrelatomadeGibraltareditadoporH.SantiagoOtero(1977:153158).

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 142

Introduccin

humanissime (slo adverbio), inertissimus, infelicissimus, iniquissimus,


innocentissimus, iustissimus, latissimus, limpidissimus, locupletissimus,
longissimus,lucidissimus,mestissimus,molestissimus,munitissimus,negli
gentissimus, nominatissimus, notissimus, nouissimus, obsequentissimus,
occupatissimus, officiosissime (slo adverbio), optatissimus, opulentissi
mus, ordinatissimus, parcissimus, paucissimus, perfectissimus, pinguissi
mus, populatissimus, potissimus, preclarissimus, propriissimus (medieva
lismo),propinquissimus,prudentissimus,purissimus,quietissmus,rabidis
simus(medievalismo),rectissimus,reduntantissimus,sacratissimus,sanc
tissimus, splendidissimus, spurcissimus, studiossisime (slo adverbio),
suauissimus,sublimissimus,ualidissimus,uehementissime(sloadverbio),
uelocissime(sloadverbio),uerissimus,uilissimus,unitissimus(medieva
lismo),urgentissimus.

ii.

Uso de adjetivos y adverbios con prefijo per con valor de


superlativo:

o perbeatos (1,1,111; 1,4,6), perbreue (2,7,155; 2,7,159), percelebres


(1,38,136), perdifficilis (1,43,193), pergraues (2,3,8), perinsignes
(1,9,124), perlucidum (1,4,244), permolesta (1,43,188), pernecessaria
(1,11,33; 1,16,12; 2,1,138) pernecessarias (1,23,34), pernecessarii
(1,9,19), pernecessarium (2,20,6), perlongatus (2,7,206), perornata
(1,36,42),perpauce(1,18,74),perrarum(1,16,56),peruirentia(1,41,80),
perutilem(1,25,14).
o peroptime(1,2,109),perpulchre(1,7,23;1,12,37).

iii.

Gusto por los adverbios de modo terminados en iter, ms de 70,


muchosdeellosinexistentesenlatnclsico(cf.infra):

o acriter, actualiter, aliter, breuiter, certitudinaliter, ciuiliter, communiter,


corporaliter,crudeliter,damnabiliter,dispariter,dulciter,dupliciter,effec
tualiter,equaliter,faciliter,feliciter,fideliter,formaliter,fortiter,generali
ter,humiliter,immaniter,implacabiliter,inaniter,inconsolabiliter,infalli
biliter, infeliciter, inhumaniter, inmobiliter, instrumentaliter, inutiliter,
iugiter, laudabiliter, leuiter, liberaliter, mediocriter, miserabiliter, multi
pliciter,naturaliter,nobiliter,pariter,particulariter,personaliter,princi
paliter,probabiliter,qualiter,rationabiliter,realiter,reprehensibiliter,sa
gaciter, salubriter, seculariter, similiter, simpliciter, singulariter, sociali
ter, solemniter, specialiter, spiritualiter, subtiliter, taliter, temporaliter,
tenaciter,tripliciter,turpiter,uiriliter,uniformiter,uolubiliter,utiliter.

iv.

Erroresenladeclinacin:

o taliis(1,2,66),ablativodeuninusitadotalium,taliienlugardelesperado
talio,talionis.

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 143

Introduccin

v.

Uso recurrente de ipse como articuloide. Ofrecemos slo algunos


ejemplosdelasmsde400aparicionesdelpronombreencualquiera
desusformas:

o Inquare,regesipsosDeoassimilariapproximariqueplurimumcernimus,
quiasolusipseuitenecisquehominumdominusest.(1,1,3739)

Ipseueronobilisesseincipiet,quiignobilisessedesiit.(1,5,165166)
o Denique, ut in Rhetoricis philosopho placuit, nobilitati omnes pene
uirtutes, famulantur ad quas ipsa natura parens peculiarius ceteris
nobilesipsosinclinat.(1,7,4244)

vi.

Uso de eius como posesivo de tercera persona singular o plural en


lugardesuus.Aportamosalgunosejemplos:

o Mater uero, ueluti que nedum corpusculum meum intra eius uiscera
duxerat.(1,pref.,120122)
o Capitulum octauum de uanitate nobilitatis humane et de eius uitiis et
nobiliumexcessibus.(1,tab.4546)
o Capitulum XXVIdesecundaartemechanica,uidelicetfabrili,armaturaaut
architectonicaetdepartibuseius.(1,tab.123125)
o Sed,utpaucisagamus,sicutnomeneiusitaetlauseius.(1,1,13)
o MoyseacfratreeiusAaron,quisoluminunopopulo,inunagentesedet
superterrenismediationisofficiofungebantur.(2,1,110112)
o utsitantefaciemeiusuitaetmors.(2,6,143144)
o Idque eius nomen indicat ab auro dictum nec mirum si nomen delectet.
(2,16,6667).

B. Delverbo:

i. Tendenciaalusodeverbosconprefijoper:

o percipiat (1,43,463), percipiet (1,22,28), percurrunt (1,18,23), perducta


(1,2,32), perducunt (1,24,141), perduxerat (1, pref., 122), perferunt
(1,22,22), perfoditur (1,42,89), perfruantur (1,7,32; 1,10,11),
pergustabam (1, pref., 97), perlegant (1,36,70), permonuit (1,36,101),
permuniri (1,10,80), permutatur (1,14,52), permutauit (1,42,89),
peroptamus(1,23,14),peroptant(1,8,105;1,13,66),peroptas(1,23,105),
peroptat (1,12,9; 1,24,46; 1,43,226; 2,12,182), peroptet (1,43,30),
perorabit (1,36,85), persoluam (1, pref., 13), persoluebant (2,15,64),
perstrinxero (1, pref., 12), persuadent (1,17,25), pertingant (1,3,137),
pertractant (2,26,85), pertractat (1,38,13), pertranseat (1,3,110),
pertranseo(1,5,108),pertulisse(1,41,22),perueniunt(1,10,087).

ii.

Usodeforeenlugardefuturumesse(queArvalonoutilizanunca)y,
adems,ensustitucindelinfititivodepresente:

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 144

Introduccin

o In primis itaque fateor clarissimum cesaris siue regis nomen fore, sed
durissimumofficium.(1,2,3738)
o planumforecredimustalemimpossibileforeperprincipemnobilemfieri
posse.(1,5,158)
o illa respondit optimam certe fore sapientiam, uidebat tamen sapientes
ipsosdiuitumianuasfrequentareetnonecontra.(1,6,6061)
o Qua de re arbitror intelligendam fore quemadmodum Aristoteles in
Politicissubtiliusexplicat.(1,6,111112)

iii.

Uso del imperfecto de subjuntivo foret / forent, con el mismo valor


del romance en oraciones condicionales hipotticas, en sustitucin
delperfectodesubjuntivo:

o si tales ipsi agricultores forent, quales antiqui illi innocentissimi et


simplicissimierant.(1,22,7273)
o Pereasenimnecessitatibushominumsubuenitur,nisienimedificiaforent
nechominessubsisterepossent.(1,25,911)
o Hec certe ars apud Grecos magno semper honori fuit nec putabatur quis
liberalitereruditus,nisimusicalibuscantibusinstructusforet.(1,38,69)

iv.

Usodelgerundioconcomplementoenlugardelgerundivo:

o adprincipandumseuinpopulispresidendum.(1,5,44)
o adiudicandumpopulosetpresidendumurbibus.(1,12,113144)
o adpresidendumsolisfidelibus.(2,5,19)

v.

Cambios de modo verbal dentro de un mismo perodo sin


justificacinaparente:

o Quisenimestdecanusquiepiscopononsitgrauisetcontumax,quinpotius
contraeumconspiret,quiineiuscontemptumnonabstinetadiuinis,qui
sigillat litteras sine capituli assensu, qui sibi communia ecclesie
appropriat.(2,13,9195)

vi.

Elipsisdelverbo:

o Vltra predicta nonnulli cautos agunt et attentos religionem ingredi


uolentes,utinclinationessuasacdispositionesnaturalesetcomplexiones
attendantuiresquesuasdiscutiant.(2,28,58)

vii.

Verboscondiferentergimen:

o Fateor enim utilis est iuris scientia, si eius professores intra eius limites
agerent.(1,18,147148)
o In primis itaque fateor clarissimum cesaris siue regis nomen fore, sed
durissimumofficium.(1,2,3738)

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 145

Introduccin

o Fatemurtamenquiaeaquetetigimusinclinatiuenoncompletiueadhoc
uelilluddisponunt.(2,28,102104)
o Quo fit ut diuinam prouidentiam incusemus quod quosdam inculpatos
uariissuppliciis,infortuniisetpeniscruciari,aliosculpenoxiosfelicitare
permittat.(1,43,337340)

viii.

Quiacompletivo:

o accedit quia (1,4,240; 1,35,33; 1,43,309; 2,2,72; 2,27,189); adde quia


(pref. 101; 1,4,38; 1,4,81; 1,6,68; 1,8,80; 1,11,92; 1,16,36; 1,20,97;
1,22,44; 1,24,19; 1,24,55; 1,24,138; 1,27,17; 1,27,71; 1,28,13; 1,31,43;
1,35,31; 1,36,115; 1,40,37; 1,43,216; 1,43,414; 2,2,53; 2,3,56; 2,5,165
[addens]; 2,5,234; 2,6,121; 2,7,35; 2,7,144; 2,14,84; 2,18,35; 2,19,26);
agnoscitur quia (1,11,27; 1,43,454 [agnoscemus]); ait quia (1,4,146;
1,6,44 [aiunt]; 1,6,104; 1,10,76; 1,13,22; 1,13,31; 1,36,160; 1,39,1011;
1,43,59; 1,43,402; 1,43,468; 2,2,27; 2,7,86; 2,8,42; 2,9,214; 2,20,67;
2,27,8[aiunt];2,28,9[aiunt]);arbitramurquia(2,5,78);assumitquia
(2,17,30); attendentes quia (1,8,138); cogitant quia (1,43,204);
cogitet quia (2,12,20); cognoscant quia (2,9,75); comprobant quia
(2,25,117);conqueraturquia(2,9,86);considerantesquia(2,20,180);
consideretquia(2,12,204);constatquia(2,7,154;1,20,24[constant]);
contingit quia (1,8,114); credere quia (1,38,94); demonstratur quia
(1,5,76); dicit quia (nunca seguido de quod; 1,5,79 [dixerit]; 1,22,25;
1,36,91 [dixisse]; 1,38,196; 1,43,23 [dixerit]; 2,4,26 [dicere]; 2,7,134;
2,7,11 [dicat]; 2,9,12 [dicere]; 2,20,161 [dixerat]; 2,24,18 [dicebatur];
2,24,120 [dicebatur]); discat quia (1,43,372); distinguunt quia
(2,24,79); fatemur quia (1,38,193; 7,2,22; 2,28,102); ignorant quia
(1,4,165; 2,9,208 [ignorent]); indicat quia (2,9,113); inquiens quia
(2,2,83); inquit quia (2,28,3435); lamentantur quia (1,43,90);
legimusquia(2,22,46);letabunturquia(2,concl.,32);obieceritquia
(2,2,60; 2,24,87 [obiciebatur]); patet quia (1,11,83; 2,24,67);
presupponimusquia(2,7,75);probatquia(1,8,55;1,35,65[probare]);
putant quia (2,29,27; 2,30,15 [puta]); referebat quia (2,2,125);
reperiemus quia (1,35,56); respondet quia (2,4,79); sciunt quia
(1,43,182); subdit quia (1,8,31; 1,8,145; 2,10,41 [subdens]; 2,20,55););
taceo quia (1,20,74); timebunt quia (2, concl. 33); uidebit quia
(1,18,57; 2,9,99 [uideant]; uidetur quia (1,5,67; 1,10,56 [uidentur];
1,20,106).

ix.

Quodcompletivo,muchsimomenosfrecuente:

o addequod(1,2,116;1,2,167;2,prol.14); aitquod(1,9,6364;1,21,61
62; 1,24,7577); fatemur quod (2,24,216); subdit quod (2,12,35;
2,16,56);taceoquod(2,3,83;2,20,146)

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 146

Introduccin

x.

Verboensingularconsujetomltiple:

o Quinto, nobilitatem ipsam prudentia et industria comitatur. (1,7,61


62)
o Estergohuiusexercitiihonestasatquenecessitasadmodummanifesta,
sedetutilitaspublicamanifestior.(1,17,2527)

2. Aspectosestilsticos:

A. Fonticos:

i. Aliteraciones:

o Inmateria,lana,lino,pelle,pilo.(1,23,46)

o Ad uenationem uero ferarum occupatio aucupii auiumque uolatus


pertinet.(1,23,6869)
o Decipitur Esau suis primogenitis, primogenitus ipse a fratre frustratur.
(1,42,112113)
o Delectantia certe nomina, sed difficilia officia, si recte gerantur.
(2,16,69)

ii.

Similitercadens:

o Vtuelaugeasfauorisaffectumueltollasamorisdefectum.(1,4,158)
o Neceniminillisdeestpecuniaseddeestuirtus,nondeestfastusseddeest
castus, non deest sublimis sed deest humilis, non deest adulator sed
deest ueritatis amator, non deest seruus fraudator sed deest rectus
consiliator.(1,4,112116)
o Heribarbarumrasores,hodiemorborumgrauiumcensores.(1,32,2627)
o Sed certe hi timorem Dei abiciunt et latam simul et letam uitam
sequunturuitiorumqueducitadmortem.(1,43,200201)
o Non igitur canentes aut psallentes sed potius silentes dicantur quare
necutcanentesmanducentquippeutsilentesmendicent.(2,15,5759)
o Bursarius pecuniosus, infirmarius concubinarius, capitosus sacrista.
(2,27,140141)

iii.

Similiterdesinens:

o In Rhetoricis quam maxime natura ipsa inclinantur; ipsi tamen


actualiteroperantur.(1,8,9798)
o Neundesalusexpectatur,indescelusnascatur.(1,10,2324)
o Ipsedeniquediscebatsatiusesseotiariquamturpitersolatiari.(1,33,93
94)

iv.

Juegosdepalabras:

o Diabolusdatluderenelugeamusetdumludimusilludimur.(1,31,4243)

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 147

Introduccin

o prouincialisproclamat,generalisgenerat.(2,27,143144)

B. Morfolgicos:

i. Deriuatio:

o Trminossimplesycompuestos:

Cumenimassiduoapauperibussuaauferatis,uilesetseruilessedet
ignobilesuosostenditis.(1,8,172174).
Et quomodo uxori complaceat, cui dum quis placet, sibi atque aliis
displiceatinutilisquesitoportet.(1,12,5758)
Et ideo astronomia iudiciaria fatua dicitur et infatuatiua eorum qui
sibiuacantsecundumeundemAlfarabium.(1,38,4547)
O quot felices principes, quot uiros clarissimos fefellit atque infelices
reddit hec tam falsa et auida futurorum euentuum inquisitio.
(1,38,133135)
Curruntenimet discurruntmortales,non quidemperuirentiaprata,
sedperscabrosassepesacsemitasdiuersas.(1,41,7981)
Abelenimeorumfilius,innocensanocenteocciditur.(1,42,9798)
Adde quia utrisque uidelicet nimium sperantibus et desperantibus
timordeficitetspes.(1,43,216218)
In eius ordinariam messem, extraordinariam falcem mittunt.
(2,14,8788).

o Palabrasprocedentesdelamismarazencategorasgramaticales
diferentes:

Volubilis enim atque inconstans est hec nobilitas et omni mobilitate


mobilior.(1,8,6768)
Preterea sunt alie institutionis eius cause, ortus atque necessaria
principiaqueilliusnecessitatempreclareostendunt.(1,9,2426)
Quas tueri deberent, rapiunt dantes afflictionem afflictis. (1,27,70
71)
Liberiarbitriiperimantlibertatem.(1,38,7677)
Necamiseriaeripiposseatqueillacalamitas,utitadixerim,omnium
calamitosior est, quando a calamitate respirare non licet. (1,43,37
38)

o Sujetoocomplementoyverbodelamismaraz:

Sicutuilisetabiectusasuauilescit?(1,7,3536)
Quare nobilitatis assentatoribus minime assentiendum puto.
(1,8,7475)
Hi ad statum perfectum assumpti, Christi uicario assistunt in quo
assistentiegenereapostolorumtypumrepresentantatqueassistendo
sanctitatem participant quia scriptum est: Quos elegit

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 148

Introduccin

appropinquabunt ei et sanctificatur in his qui sibi assistunt. (1,8,86


91)
Tertiaestassistentia,quaquisassistit.(1,33,1112)
Quadam supina aut affectata ignorantia, ignorare uoluerint in ea
tempestateeospericlitarinecesseest.(2,9,3738)
Studiosos diligant, ignorantes ignorent quia scriptum est: Ignorans
ignorabitur.(2,9,208209)
Quiadsacrosordinesdeordinandosordinant.(2,14,7172)

o Sustantivooadjetivoyadverbiodelamismaraz:

Turpis igitur est qui pretio turpiter accipit, quod gratis exhibere
tenetur.(1,20,3032)
Rursus non carent dolis, fraudibus et deceptionibus plurimis ut
singulariteretdesingulisuiderelibet.(1,24,144145)
sed secundum grauissimas sententias a uera sapientia sapienter
elicitas,utexplicarelibetetgratiaexemplidixerim.(1,36,137138)
Naturaenimhumanatamnaturaliterdeprauataest,utexsemutari
nonualeat.(1,42,4546)
Sed,utquidamsapienssapienterait:Hocinterprudentesetignauos
interest.(2,3,9394)
Falso igitur culpa persone dignitati attribuitur; indigne summi
pontificatus dignitas propter uentris ingluuiem diffamatur. (2,5,168
169)

C. Sintcticos:

i. Anacolutos:

o Faltadeconcordancia:singularpluralyviceversa.

Quasidicereuelitnonestsatisiudiciiustadecernere,sednecesseest,si
periculum uitare cupit, ut iusta iuste decernat, id est, recto animo
aganteaquelegesiubent.(1,14,3133)
Aliiquoduirtutibuscareant,uitiissededant,seduerumestnonnisia
seipsoquisleditur.(1,43,189190)
Ex quo patet quod uita eius, licet longa, breuissima reputantur.
(2,6,9697)
Quis sponsorem seu aliene uite se constitui fideiiussorem optat, qui
uitampropriamuixtueripossunt?(2,12,120122)
Quisenimestdecanusquiepiscopo nonsitgrauisetcontumax, quin
potius contra eum conspiret, qui in eius contemptum non abstinet a
diuinis, qui sigillat litteras sine capituli assensu, qui sibi communia
ecclesieappropriat,quinonresidentesagitutpercipiantfructus,licet
nonfacientesseruitium,quigrauantsubditos,quieosnondefendunt,
qui eos tolerant pro pecunia in peccatis, qui inhoneste incedunt,
inhonestiusuiuunt?(2,14,9199)

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 149

Introduccin

ii.

Epanfora:

o Tandemque cuncta cedibus et incendiis, misera quadam conditione


miscerentur. Et tandem quidquid prauis hominibus liberet, id innoxios
atqueinnocentespatioporteret.(1,9,5962)
o InhiseratsanctusDauidcuiDominustammagnumprebuittestimonium.
In his plurimi illius temporis iusti fuere. In his erat ille centurio qui
dominodixit:nonsumdignusutintressubtectummeum.(1,9,132136)
o Periret siquidem omnis iuditiorum tela, nisi essent notarii qui acta
conscriberent, periret ipsa ueritas et fides in contractibus et commertiis
hominum, periret omnis ordo in iudicio forensium causarum nisi esset
aliquafidelispublicaquepersona,cuiiudexcrederet.(1,19,712)
o Alii enim a crebro infirmantibus medicinam addiscunt; alii a feminis ut
uiros curent; alii ab infidelibus audiunt ut fideles necent; alii nescio
quibus libellis legunt ut in miseris corporibus uniformiter exequantur.
(1,32,4347)
o Talium stellarum coniunctio facit necessario siccitatem, et talium
coniunctiofacitaquarumabundantiam,ettaliumpestilentiamettalium
mortem,diuturnamettaliummortemcelerem.(1,38,3842)
o Alii rimantur uiscera terre, alii profunda maris penetrant; alii opaca
nemorum trasfodiunt, alii exponunt se uentis et imbribus ac tonitruis et
maris ac fluminum fluctibus et procellis; alii metalla cudunt et conflant,
alii lapides sculpunt et poliunt; alii ligna succidunt et dolant; alii telas
ordiunturettexunt;aliiuestesinciduntetconsuunt;aliiedificantdomos;
alii plantant hortos et uineas; alii succendunt fornaces; alii exstruunt et
cudunt molendina; alii piscantur, alii uenantur, aucupantur et tandem
aliimercantur,fenerantur.(1,41,8494)
o Actum est, fili mi, de cunctis uiuendi artibus quibus in hac mortali uita
seculariter uiuitur tam nobilibus quam ignobilibus, magnificis et plebeis,
(...) Sed et actum est de omnibus fere malis, incommodis, penis et
calamitatibus,suppliciisetaflictionibu(...)Rursusactumestdecausiset
rationibus cur nocentes pariter et innocentes boni simul et mali tot
afflictionumetpenalitatumgenerapatiuntur.(1,concl.,111)
o Periretenimomnisordorerumnisiunussummuspontifexforet,quieum
ipsum ordinem (...) Periret rursus et mortalium omnium hominum
commerciumnisiforetunussummuspontifexuiceDeiinterramonarcha
(...) Periret fidei unitas et ecclesie unanimitas et concordia simul et pax,
qua nihil dulcius excogitari aut inueniri potest, nisi foret unus supremus
pontifex (...) Periret denique illa cunctis mortalibus necessaria ad Deum
meditatio.(2,1,90106)

iii.

Polptoton:

o honorabileexiliumest,honorabiliscertetitulus.(1,4,9798)
o utcunctasopeslabefactentmiserosquecoguntmaritosinquestus,indira
prodirescelera.(1,12,2829)

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 150

Introduccin
o Quotiens enim histriones de se dominos ridentes uident, totiens ipsi
miranturdementiamsemirantium.(1,31,8084)

o DecipiturEsausuisprimogenitis,primogenitusipseafratrefrustratur.
(1,42,112113)

iv.

Paralelismo; muchas de las veces en combinacin con similiter


cadensosimiliterdesinens:

o
o
o
o

v.

accusatoresmultos,excusatoresnullos.(1,4,100)
neundesalusexpectatur,indescelusnascatur.(1,10,2324)
utcanentesmanducentquippeutsilentesmendicent.(1,15,5859)
illecurataliorumoculos,isteimpletsuorumloculos.(2,9,166167)

Polisndeton.Especialmentefrecuente,aunquenoslo,enelttulode
cadacaptulo.Amododeejemplo:

o Tandem de cunctis fere malis, suppliciis, penis, mortibus ac damnis


corporalibusnecnondeceterisintrinsecisetinuisibilibuserumnisacmen
tis afflictionibus, que ab origine mundi homines, tam boni et innocentes
quam mali et peccatores, magis excellentes, et nominati in omni statu
existentes perpessi sunt et in dies mortales omnes patiuntur et de causis
eorumadutramquepartem,breuissimesubiciam.(1,prol.96104).
o Capitulum octauum de uanitate nobilitatis humane et de uitiis que eam
comitantur et de plurimis excessibus nobilium et de falsa nominatione
nobilitatisetdeilliusincommodis,laboribusetpericulis.(1,8,14)
o Capitulum decimum octauum de incommodis et oneribus exercitii
iuristarumetartisaduocationisincausisetiudiciisetdepericulishuius
status et modi uiuendi et de damnis que ex illo ueniunt reipublice et an
litigia nutriantur ex aduocatorum copia et an humana iustitia potest
impleriiniurenaturali.(1,18,16)

vi.

Quiasmo:

o Scio paucula forte et multa de huius mortalis uite diuersis artibus et

uiuendi modis diuersi, que quidem longiora aut breuiora dici posse, non
ignoro.(2,concl.,3840)
o Decipitur Esau suis primogenitis, primogenitus ipse a fratre
frustratur.(1,42,112113)

3. Cuestioneslxicas

A. Medievalismos:

Forma
Localizacin
actualiter
1,8,98
assassini
1,20,83
auruspices
1,38,139,1,38,173

Enunciado

assasinus,i
auruspex,icis

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 151

Introduccin

banna
1,2,64
bursarius
2,27,139
cementaria
1,23,56
calcularii
1,40,37
campsor
1,33,67
campsoria
1,33,64
capitosus(s.XV)
2,27,140
carpentaria
1,23,56;1,26,6
certitudinaliter
1,37,40
concubinarius
2,27,140
completiue
2,28,52;2,28,103
claustralis
2,27,139
dispariter
1,37,7;1,43,374;2,9,153
effectualiter(s.XV)
2,7,93;2,16,29
formaliter
1,5,52;1,6,68;1,16,158
gabellas
1,23,137
1,23,85
gabellis
gardianus
2,27,143
generalis
2,27,143
implacabiliter
1,43,106
inclinatiue
1,38,118;2,28,52;2,28,103
inconsolabiliter
1,43,152;1,43,235;
industriales
1,21,17
instrumentaliter
1,5,53;1,6,160;1,30,171
iocale
1,41,37
propriissima
1,34,29
2,11,45;2,11,67;2,11,72
propriissime
prothocolla
1,20,66
rabidissima
2,3,31
realiter
2,24,216
strate
1,38,128
tabellarii
1,20,16;1,20,44
1,19,4;1,20,2
tabellariorum
1,10,61
tabellarios
tabellio
2,12,337
1,20,12;1,20,27
tabelliones
1,tab.,92
tabellionum
1,tab.,89
tabellionibus
tabellionica
1,20,46
taxas
1,20,77
torneamentis
1,31,75
unitissima
2,8,27
uirtualiter
2,16,28

B. Neologismos:

aulistarum
1,4,167
marelaria
1,33,9

bannum,i
bursarius,ii
caementarius,a,um
calcularius,ii
campsor,oris
campsoria,ae
capitosus,a,um
carpentarius,ia,ium

concubinarius,ii

claustralis,e

gabella,ae

gardianus,i
generalis,e

industrialis,e

iocale,is
propriissimus,a,um

prothocollum,i
rabidissimus,a,um

strata,ae
tabellarius,ii

tabellio,onis

tabellionicus,a,um
taxa,ae
torneamentum,i
unitissimus,a,um

aulista,ae
marelaria,ae

Incultorudiqueeloquio:lenguayestilodelSpeculum 152

Introduccin

3.4.Fuentes

Resultadifcilencontrarunasolapginadelosescritosfilosficosomorales
de Arvalo que no contenga una referencia a un autor antiguo. Sus obras
presentan, en consecuencia, una lectura entrecortada: cualquier razonamiento se
ve interrumpido por una cita que avala su pensamiento; en este sentido Laboa
(1973:308) afirma que Arvalo es un pozo de citaciones, de forma que hay
momentosenlosquelascitasseconviertenenelcuerpodeltratado.
Sin embargo, pocas han sido las ocasiones275 en las que los estudiosos han
llevado a cabo un acercamiento serio a las fuentes ms all de una mera lista de
nombres276, muchos de los cuales, como veremos, no se corresponden con los
textoscitados.AsLaboa(1967:304)aseguraqueunadelasfuentesprincipalesdel
De castellanis es Polcrites [sic], mientras que Fuertes Herreros (1998:1330), al
tratar sobre el Speculum, hace referencia a Polcrates y Cervera (1982:32), a
propsito de la Suma de la poltica, a Policrato, cuando en realidad lo que cita
ArvaloentodosloscasoseselPolicraticusdeJuandeSalisbury.Porreglageneral
seadmitecomofuentetodoloqueArvaloafirmahaberconsultadoyseconsidera
de forma errnea que las citas son rigurosas, exactas y bien entendidas en sus
conceptos (Cervera 1982:32), cuando apenas se ha hecho intento alguno por
localizarlas y comprobarlas. No resulta extrao, por tanto, que se diga, por
ejemplo,demodotaxativoquesusprincipalesfuentessonPlinio277oVirgilio278,
autores que, a pesar de ser citados por don Rodrigo, son completamente
irrelevantesparaelpensamientoarevaliano,almenosenelSpeculum,comopuede
comprobarse en el ndice de fuentes que presentamos. En definitiva, podramos
aplicar a esta obra cuanto escribi Antelo Iglesias (1985:19) a propsito de
Eiximenis y la Suma de la Poltica de Arvalo: Se impone tambin un anlisis
minuciosodelasfuentesclsicasymedievalesutilizadasporestosautores.
Arvalo se nos presenta en este punto como fiel seguidor de la tradicin
medievalenlaquetodorazonamientodebacontarconlaaprobacindelcriterio
deautoridad,esdecir,conelrespaldodeuntextodeautorclsico.Pocoimportaba
queelpasajecitadoestuvieradescontextualizadooquelaobraclsicanotuviera
275Slosehahechoenelcasodelasedicionescrticasde,porordencronolgicodepublicacin:De

arte, disciplina et modo alendi et erudiendi filios, pueros et iuuenes, De questionibus hortolanis,
Disputatiodepaceetbelloyelepistolarioconloshumanistas.LaedicindeltratadoteolgicoDe
liberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificisnocuentaconunaparatodefuentescompleto,
apenaslasprincipales.
276 En el caso de la Suma de la poltica ninguno de sus dos editores ha localizado fuente alguna.
Despachanelasuntoconunelencodeautorescitados,cf.Penna(1959)y,enelmejordeloscasos,
conlareferenciaalfragmentoenelqueseencuentran,cf.Beneyto(1944:915).
277Cf.FuertesHerreros(1998:1324):LasfuentesgeneralesdeestassieteartessonlaPolticade
Aristteles,elDidascalicondeHugodeSanVctor,laHistorianaturaldePlnio[sic],iluminndolas
condistintasreflexiones,sobretodo,delaSagradaEscritura.
278 Cf. Fuertes Herreros (1998:1326): Sus citas, recuerdos y reflexiones estn dedicados a la
HistorianaturaldePlnio[sic],lasGergicasdeVirglio,Petrarca,AristtelesylaSagradaEscritura,
principalmenteGnesis,Jobyprofetas.

153

Introduccin

nada que ver con el tema en cuestin, pero la simple mencin, por ejemplo, de
Aristteles bastaba para conferir la autoridad suficiente. Aristteles, o el filsofo,
como era conocido en la Edad Media, se haba convertido casi en un comodn al
querecurrirparajustificarlotodo.ComodiceHeusch(1996:2223):

Aristtelesesunpersonajeenconstantemutacin,enconstanteconstruccin
enfuncindelsentidoquesequieradarle.Susignificadovaperfilndoseadlibitum,
pudiendo as transformarse o simplemente desaparecer. Se da el caso, en las
famosas recopilaciones, como los florilegios, de simples citas que van
lexicalizndosepocoapocohastaserpurorefrnculto.

EsporelloqueM.Morrs(1996)aseguraensuedicindelDequaestionibus
hortolanisquenohapodidoencontraralgunasdelascitasqueArvaloatribuyea
Aristteles, quizs porque el estagirita no las escribi nunca y forman parte del
acervo de sabidura que los hombres de la Edad Media le atribuyeron. Este uso
indiscriminado fue, sin duda, el que llev a Bracciolini a quejarse de que para
algunosdesuscontemporneosdecirfilsofoyverdadfueransinnimos:Haec
dicit,inquiunt,philosophus;huiccontradicerenefasest,idemqueapudillosualetet
ipsedixitetueritas(adPetr.Paul.1)279.

En consecuencia, el hecho de hacer referencias continuas bien sea a


Aristteles,bienaotrosautoresantiguos,nogarantiza,porunlado,queesascitas
seancorrectasencuantoalautoryalttulodelaobra,yporotro,queconocierade
primera mano los textos que dice haber consultado. Por eso, en ocasiones, los
juicios que de l se han hecho han sido muy severos, aunque no siempre estn
basados en hechos probados, pues pocas son las veces en las que sus crticos
apoyansusrazonamientosenlostextos.As,porejemplo,J.Pujol(1921:493494),
apropsitodelaCompendiosaHistoriaHispanicaescribe:

El estilo que emplea en la narracin es pedantesco en grado superlativo ()


salpicandolosprrafosdecitasdelaSagradaEscrituray,sobretodo,delashistorias
griega y romana, con las que pretende ostentar una erudicin empalagosa y falsa
queensutiempopodraprocurarsetodoaquelque,afectadodelmalgustoydela
vanidaddeArvalo,tuvieraamanounValerioMximoocualquieraotrocentnde
estejaez.

Con independencia de los calificativos con los que J. Puyol se refiere a l,


leemosquesecalificasusabiduradefalsa,slopornorecurriralasfuentesde
manera directa y conformarse con acudir a florilegios, compilaciones, centones y
obrasdesimilarnaturaleza.Sinembargo,creemosquenosedebejuzgarcontanta
severidad a Arvalo slo por ser fiel a una tradicin y unos usos que haba
aprendidoensusaosdeformacinenlauniversidad,puesconvienerecordarque
la escolstica y sus mtodos estaban bien arraigados en nuestros centros de
enseanza superior. En palabras de Toni (1935:229), Arvalo pag su tributo a
esteendmicodefecto.
279Garin(1976:56).

Fuentes 154

Introduccin

LosestudiososdeArvalonoparecenponersedeacuerdosobresiconocao
nodeprimeramanosusfuentes.Laboa(1973:308),cuyasimpatahaciaArvalo
esmsqueevidente,asegura:

SusescritosrevelanunbuenconocimientodelaEscrituraygranfamiliaridad

conmuchostelogosmedievalesylosPadresdelaIglesia,sobretodoloslatinos()

EnlamismalneaseexpresaGarcaMasegosa(1998:368)apropsitodelDe
eruditionepuerorumcomprendiendoqueArvaloestabainmersoenunatradicin
alaquenopodapermanecerajeno:

Arvalo () conoca a los clsicos y a los padres de la iglesia. Los cita con
profusin a lo largo de todo el tratado, en muchos casos copiando literalmente
prrafoscompletos()Eracostumbrehabitualenlapoca,yyaesbastantemrito
el conocer las fuentes y el saber utilizarlas en el momento oportuno. Adems, un
pensamiento,aunqueseapropio,avaladoporlacitadeunautorclsicodoblabasu
valor.

Sin embargo, otros autores se muestran ciertamente incrdulos ante la


magnitud de la erudicin literaria de don Rodrigo. Jedin (1954:104) duda del
conocimientodirectodetodaslasobrasdelossantospadresy aseguraquepudo
conocerlosportransmisinindirectaatravsdelascitasdelDecretodeGracianoo
quizs en obras compilatorias de sentencias. Ms lejos llega la opinin de
Velzquez (1999:15), cuando a propsito de una breve introduccin a la
CompendiosahistoriaHispanicahacelasiguienteafirmacin,vlidatambinparael
Speculum:

Es curioso constatar que cita fuentes recuperadas por los humanistas


(Estrabn, Plinio, Herdoto, Polibio) si bien luego no recurre a los textos
correspondientesenlamayorpartedeellos.

Vayamos ahora a los textos concretos en busca de pruebas que certifiquen


unauotraopinin.Sinosdetenemosporunmomentoenlasrecientesediciones
delBreuistractatusdearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,pueroset
iuuenes,podremosiranticipandoprincipiosqueaplicaremostambinalSpeculum.
L. Velzquez, en su introduccin al tratado pedaggico, plantea una nueva tesis
sobre sus fuentes. Los primeros captulos estn basados en Plutarco, hecho ya
comprobado por Kenniston (1930:193217), su primer editor, y corroborado
recientemente por Gonzlez Roln & Saquero SurezSomonte (2007:131:152),
que han sido capaces de demostrar que Arvalo, que no saba griego, utiliz la
traduccin latina que Guarino da Verona haba hecho del De liberis educandis de
Plutarco en 1411. Sin embargo, segn Velzquez, el resto de la obra bebe casi
literalmente del Regimiento de prncipes de Gil de Roma. Esta aportacin es
importante en la medida en que demuestra que en algunas ocasiones que cita a
San Gregorio, San Jernimo o Valerio Mximo, por mencionar slo algunos, no lo

Fuentes 155

Introduccin

hace porque tenga delante su texto o como mucho se acuerde de memoria


sinoporqueeltextoquehautilizadocomofuenteyalocitabapreviamente280.
En nuestra edicin crtica de la misma obra (Ruiz Vila & Calvo Fernndez
2000:5861), al intentar localizar todas las fuentes de manera exacta,
independientemente de que Arvalo las conociera de forma directa o no, nos
encontramos con un problema aadido que parece ser habitual en todas las
obras281delsegoviano:muchasdelascitacionesnoseencuentranenlosautores
que menciona: as, por ejemplo, citas de laVulgata, Casiodoro, San Jernimo, San
GregorioyEstrabn.

Aslascosas,podemosirperfilandounaprimeraidea:enocasionesArvalo
no ha consultado las fuentes, sino que se ha servido de la transmisin indirecta,
muy especialmente, como veremos en el caso del Speculum, cuando se trata de
autoresgriegos.Tambinparecequeatribuyeaciertosautores sentenciasqueno
les corresponden, bien porque cita de memoria y entonces confunde los autores,
bien porque nunca tuvo en sus manos las obras, o bien porque circularan en su
tiempociertassentenciasquetodoelmundo,sinconocimientoexacto,atribuyeraa
talocualautor,comosabemosquesucedaenelcasodeAristteles.

Despusdeestabreveintroduccinalasfuentesenotrasobraseditadasde
Arvalo,noscentraremosenelSpeculum.Analizaremoscmopresentalasfuentes,
si recurre a ellas de forma directa o las obtiene por va indirecta, si atribuye
correctamente cada cita a su autor, qu autores son los ms citados y qu
consecuencias puede tener el uso de las fuentes en su consideracin o no como
humanista.

Entre los dos libros del Speculum hemos localizado un total de 1010
referencias, nmero en el que incluimos tanto las citas hechas por el propio
Arvalo,comolascitasqueaparecendentrodeotrotextocitado(untotalde15)o
cualquierotrareferenciadelaqueArvalonorevelasufuente(casidoscientas).
Nospropusimoslocalizarconexactitudtodaslasfuentes,citadasonocitadas
por don Rodrigo, directas o indirectas, bien fueran de autores latinos (desde los
clsicosypadresdelaIglesiahastaPetrarca)ogriegos(desdeAristteleshastalos
padresgriegos).Elresultadohasidounaparatodefuentesquesepresentasegn
lossiguientescriterios:

280Paratodoloquedecimosenesteprrafo,cf.Velzquez(1999:4648),dondeseexponelatesis

delRegimientodeprncipes.

281ElmismoproblemaseleshaplanteadoaloseditoresdelacorrespondenciadeArvaloconlos

humanistas: Por otro lado, fiado de su memoria literaria, Snchez de Arvalo de forma puntual
confunde,porejemplo,unacitadeCrisstomoconBernardodeCleraval,aAnselmoconJernimo,
pero sobre todo atribuye a otros autores (Livio, Lucano, Jernimo, Cicern, Valerio Mximo o
Quintiliano) lo que son en realidad textos de Sneca (Gonzlez Roln, Baos Baos & Lpez
Fonseca2008:45).

Fuentes 156

Introduccin

Se indica slo autor, obra y localizacin si la cita es correcta y coincide


textualmenteconsuoriginal.
SilareferenciaescorrectaperohayvariantesentreeltextodeArvaloyla
fuente, figurarn las divergencias entre parntesis. En el caso de que la
referencia, aun siendo correcta, no sea textual, ir precedida de la
abreviaturacf.
Cuandolacitaseacorrectaperopertenezcaaunautordistintoalindicado
porArvalo,seintroducirconnonapudsedylareferencianueva.
SiArvalonocitasufuenteperohemosconseguidolocalizarla,indicaremos
autor,obraytextooriginal.

La forma en la que Arvalo introduce las referencias es variada, pero estos


mismospatronesseencuentranrepetidosencasitodassusobras,almenosenlas
editadas.

ComenzandoporlaSagradaEscritura,lasfrmulasmshabitualesson:

quiascriptumest,utscribitur,testescriptura,utscripturaait,quodscriptura
ait, dicente scriptura, o bien otras como scriptura commendat o
commemorat.
En otras ocasiones, cuando la cita pertenece al Eclesistico, Eclesiasts,
Proverbios, Salmos o Libro de la Sabidura, la frmula scriptum est va
acompaada de per sapientem o bien se reduce a ut sapiens ait, inquiens
sapiens,unus/quidamexsapientibus.
Sinembargo,hayqueresearquemedianteestosltimosencabezamientos
introduce tambin citas de San Agustn (1/50), Carmina Burana (1/1),
PedroBlesense(1/1),Petrarca(5/52),Sneca(2/21)yValerio Mximo282
(1/3).
La forma sapiens Salomon la utiliza en algunos casos para referise a
Eclesistico, Eclesiasts, Salmos, Proverbios y Sabidura, Libros Sapienciales
todos ellos atribuidos de forma errnea en poca de Arvalo al rey
Salomn; rege et propheta David queda slo para los Salmos ya que a este
reyseleatribuyen73deellos.
Si hablamos de los Libros Profticos, la frmula es casi siempre per
prophetam o teste propheta (aunque tambin la utiliza con mucha
frecuencia para los Libros Sapienciales mencionados antes y, en alguna
ocasin,seguroqueporerror,referidaalosLibrosHistricos,enconcreto
Nmeros [2,14,59], Deuteronomio [2,14,60], Reyes [2,12,135], e incluso al
profetaJob[2,6,3334]).

282Segnpuedeverseenlaestadsticaquefiguramsabajo,las referenciasaValerioMximoson

mnimas,peseaqueselehabaconsideradounafuenteesencialdeArvalo;asloplanteaba,por
ejemplo,Laboa(1973:312),aunquenoespeficabasisuafirmacinerareferidaonoalSpeculum.

Fuentes 157

Introduccin

Noesfrecuentequeacompaetambinalacitaelttulodelaobra,salvosi
se trata de los profetas (mayoritariamente), el Eclesistico (10/38), o los
Evangelios(6/56).
Porsuparte,lascitasdelNuevoTestamento,unpocomsdel25%deltotal
de la Vulgata segn la estadstica que ofrecemos a continuacin, van
introducidasensumayoraporlafrmulatesteapostolo:

Testamento
Antiguo
Nuevo
Total

LibroI
152
36
188

%
80,85
19,15
100,00

LibroII

I+II

190
47
237

80,16
19,84
100,000

315
110
425

74,12
25,88
100,00

Engeneral,lascitasdelasEscriturassoncorrectas(17/425,un4%deerror),
aunquelamayoradelasvecesespatentequerecurrealamemoriapueseltexto
citadonosecorrespondedemaneraexactaconsuoriginaleincurreenerroresde
atribucincomolossiguientes:

Atribuye todas las referencias al profeta Baruc, discpulo y secretario de


Jeremas,alasLamentacionesdeesteltimo;porejemplo:

- Ad quos Ieremias in Threnis ait: Subtrahunt ministri domus Dei a


templo aurum et argentum et erogant illud in semetipsos (spec.
2,14,9193)queenrealidadesBar.6,9.

Las confusiones entre Eclesiasts y Eclesistico no son infrecuentes; de las


22alusionesalEclesiasts,Arvaloatribuye5alEclesistico.

Las numerosas referencias al santo Job son todas correctas excepto estos
trescasos:

- dicere cogantur cum Ieremia: Versus est, inquit, in luctum chorus


noster(spec.2,19,108109);cf.Job30,31.
- Adde quod apostolus ait, quia uita nostra militia est super terram
(spec.1,10,7677);cf.Job7,1.
- quod sanctus patriarcha Iob perpulchre demonstrat cum ait: Gloria
eorumapartuacabuteroetconceptuhonorillius(spec.1,7,24);cf.
Os.9,11.

Uncasoparticularlohallamosenelsiguientefragmento;lastrescitasson
delprofetaIsaasperoArvaloleatribuyelaterceraaotrodiferentesinla
menorindicacin:

Fuentes 158

Introduccin

Harum itaque artium fraudes atque miserias sacra scriptura


commemorat inquiens per prophetam: Ve, ue filii deserti qui
ordimini telam sed non per spiritum meum; et alibi: Telas aranee
texerunt.Quarealiusprophetaineosuehementerexarsit;aitenim:
Quiintelligitte,precipitabitteettelamquamorditusestfraudulenter.
(spec.1,25,4349)

En cuanto al resto de los autores, latinos y griegos, alterna la forma de


introducirlos:

Con mucha frecuencia indica nicamente el autor haciendo uso de las


frmulassiguientes:

- Augustino, Gregorio, Chrysostomo teste con ligeras variantes como


nostro Seneca teste (una sola vez) o noster Quintilianus (2) y tuo
Cicerone teste (1) que en la traduccin hemos reflejado como
nuestrocompatriotaSneca/Quintilianohaciendoevidenteque
Arvalo slo pretenda con estos posesivos dejar constancia de la
pertenenciaalaculturahispnicadeSnecayQuintiliano.Enelcaso
del Arpinate hemos traducido tu querido Cicern; Arvalo pone
esta expresin en boca de su madre para poner de relieve con ello
que Cicern es una de sus autoridades preferidas, como por otra
partepuedeverseenlaestadsticaqueofrecemosmsabajo283.
- utinquit/utdicit/utait.

En otras ocasiones, apenas llegan a 40 de entre las 1010 totales, indica


adems el ttulo de la obra; por ejemplo: Aristteles (15/45); S. Agustn
(10/50),Cicern(2/25).

Muy pocasveces ofrece tambin lareferenciaexactadentrodelaobra, en


concreto cuando se trata de Aristteles (5/45) y San Agustn (2/50),
aunque la mayor precisin en la cita no implica necesariamente mayor
correccin.

No son pocas las veces en las que Arvalo parafrasea o reproduce ms o


menosalpiedelaletraunautorantiguosinmencinalgunadesufuente.
EstoocurreespecialmenteconelDeremediisutriusquefortunedePetrarca,
elDidascalicondeHugodeSanVctory,enmenormedida,conelDecretum
magistriGratianiylasSagradasEscrituras.

283Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2007:45)apropsitodelasdivergenciasen

lainterpretacindeestosposesivosentrelosmismosautoresyKohut,msprocliveaconsiderara
Arvalocomoparadigmadeantihumanismo.

Fuentes 159

Introduccin

El caso de Petrarca es muy llamativo pues, de las 52 referencias que


hemos localizado, en 21 ocasiones no cita la fuente, en 5 introduce la cita
pormediodelafrmulaquidamsapiens,enotras5atribuyesutextoaotros
autores(Aristteles,SanGregorio,Plinio,Quintiliano,VirgilioylasSagradas
Escrituras)yen2lesirvecomofuenteindirectaparacitara Claudianoya
Vegecio(aunqueeltextoenrealidadcorrespondealaPharsaliadeLucano).
Presentamos aqu un ejemplo de parfrasis del De remediis utriusque
fortune, nica obra del italiano utilizada por nuestro autor, donde a partir
de cuatro fragmentos Arvalo ha tejido un nuevo texto reconociendo una
autoradistintadelasuyasloenuncaso(apesardequetodoescopia)y,
adems,sinrevelarsufuente:

Speculumuitehumane

Duocertesuperbiestimulisunt cuiusli
bet uxoris forma et dos. Mulier enim
bene dotata, mariti domina, uxor non
est; nil sibi illicitum putat que suas
opes quotidie mariti comparat eges
tatietqueauiropascitur,dominamse
putat, non sociam. Vnde recte dicebat
quidam sapiens, quia unde dos ingre
ditur, inde libertas, inde uerecundia,
inde obedientia egreditur. Lycurgus
enimrectelegesfecitutmulieresindo
tatenuberentnepecuniepotiusquam
uxoreseligerentur(1,12,4453).

Deremediis
solum in nuptiis uestris attenditur dos
et forma (1,68,12) nil sibi non licitum
arbitratur que suas opes mariti com
parat egestati, que uirum pascit,
dominam se putat esse, non sociam
(1,68,4) Vnde dos ingreditur, inde
libertasegreditur,quodbeneprouide
rat(...)Lycurgus,cuiuslegecautumfuit
ut indotate nuberent, et adiecta ratio
ut uxores eligerentur, non pecunie
securiusque matrimonia sua uiri coer
cerent, cum nullis frenis dotis teneren
tur(1,68,6).

No cabe duda de que no estamos ante un hecho fortuito. Para l,


Petrarca es una fuente directa, lo conoce de primera mano, pero omite de
formadeliberadasualusinencasilamitaddeocasionesenlasquesesirve
de su De remediis. Arvalo acta de la misma manera en su Commendatio
belli,parteintegrantedelacontroversiaconPlatinatituladaAltercatiosiue
disputatio de pace et bello (Benziger 1995B: 22144). No podemos saber
qurazonesllevaronadonRodrigoasilenciarsufuente;quizsocultarque
sus razonamientos se basaban en un autor perteneciente a un grupo, los
poetas, tan denostado por el papa Pablo II, destinatario de esta obra
(aunque en dos ocasiones se refiere a l como poeta laureatus) o
sencillamentequeparaArvaloelconceptohumansticodesarrolladoporel
propioPetrarcadeimitatiosehaconvertidocasienappropriatio.

Cuanto hemos dicho para Petrarca sirve tambin para el Didascalicon


de Hugo de San Vctor, fuente tcita con relativa frecuencia. Sirva como
ejemplo el siguiente fragmento, donde slo reconoce su fuente (ut inquit
philosophus) al final de todo el razonamiento, despus de haber copiado de
formaliteral:

Fuentes 160

Introduccin

Speculumuitehumane

Fiebant autem ludi in theatro, ubi


etiam gesta recitabantur. In gabellis
uerochoreasducebantetsaltabant,in
gymnasiis luctabant, in amphitheatro
certabant pedibus, equis uel curribus, in
arenis pugiles exercitabantur, in con
uiuiisrhythmisetmusicisinstrumen
tis psallebant et alea ludebant; in
fanistemporesolemnideorumlaudes
canebant. Antiqui namque ludos inter
legitimas actiones connumerabant,
quia temperato motu naturalis calor
nutriebatur in corpore et letitia men
tis reparabatur uel, quod magis cre
dendumest,quianecessefuitpopulum
aliquando ad ludum conuenire et uo
luerunt, ut inquit philosophus, deter
minata esse loca ludendi ne in diuer
soriis priuatisque locis, conuenticula
facientes, probrosa et contumeliosa
aliquaperpetrarent(1,23,8498).

Didascalicon

Fiebant autem ludi alii in theatris (...)


In theatro gesta recitabantur (...) In
atriischoreasducebantetsaltabant.In
gymnasiis luctabantur. In amphicircis
cursu certabant uel pedum, uel equorum,
uel curruum. In arenis pugiles
exercebantur. In conuiuiis, rhythmis
et musicis instrumentis, et odis
psallebant, et alea ludebant. In fanis
tempore solemni deorum laudes
canebant. Ludos uero idcirco inter
legitimas actiones connumerabant,
quod temperato motu naturalis calor
nutritur in corpore; et laetitia eius
reparatur. Vel quod magis uidetur,
quianecessefuitpopulumaliquando
ad ludum conuenire, uoluerunt
determinata esse loca ludendi, ne in
diuersoriis conuenticula facientes,
probrosa aliqua aut facinorosa
perpetrarent(2,28[PL176.762]).

LacitapormediodefuentesindirectasnoesinfrecuenteenelSpeculumde
Arvalo, especialmente en el caso de los autores griegos y de alFrb
(aunquetambinlohaceconalgnescritorromano).Veamoscadacaso:

- Aristteles:aunqueparececlaroqueArvalonoconocaelgriego(a
juzgarporestasfuentesindirectasyporelusoerrneoquehacede
los trminos griegos que cita) s pudo tener acceso a las obras del
filsofo gracias al corpus de traducciones que conocemos con el
ttulo de Aristoteles Latinus, pues la mayora de los textos que le
atribuye le corresponden realmente, en concreto los de la Poltica,
fuenteesencialademsdesutratadoSumadelapoltica,ylaticaa
Nicmaco, obras que deba de conocer muy bien. Sin embargo,
algunas referencias a obras menos conocidas, como los Topica, De
anima o De caelo, se encuentran tambin en Santo Toms y en el
florilegio medieval titulado Auctoritates Aristotelis, de donde pudo
haberlas tomado. Se refiere casi siempre a l como el filsofo
siguiendolatradicinescolstica.

Crisstomo: las traducciones al latn de la inmensa obra de este


padre de la Iglesia griega comenzaron con la llegada de eruditos
griegosaItaliaenelTrecento;aunqueenteoraArvalopudotenera
su disposicin alguna de ellas, sin embargo, las referencias a
Crisstomo que hemos localizado proceden de fuentes indirectas;
cuatro de ellas las ha tomado del Decretum magistri Gratiani (l

Fuentes 161

Introduccin

mismo suele introducir la cita con la frmula Chrysostomus in


canone) mientras que otra se encuentra en Catena aurea in
Matthaeum deSantoToms.Enotrocasole asignaaCrisstomolo
queenrealidadesuntextodeJuandeSalisburyporquearrastrael
error de la fuente de donde lo ha tomado, el Manipulus florum, la
antologa que Toms de Hiberniacompil en los primeros aos del
sigloXIV;adems,segnafirmaLaboa(1973:322),Arvalocontaba
ensubiblotecaconunmanuscrito,ahoracatalogadocomoVat.Lat.
1170,quecontenaestaobra:

Speculumuitehumane

Manipulusflorum

illud Chrysostomi cordi semper


habe, quia omnino iniquum est
nobiliora ingenia studiis detur
pareminoribus(1,24,4950).

omnino iniquum est nobiliora


ingenia
studiis
dehonestari
minoribus. Crisostomus de curia
lium nugis uestigiis philosophorum
lib.I(studiumf).

Dionisio Areopagita: la fuente usada por Arvalo para citar el De


caelesti hierarchia y el De diuinis nominibus, atribuidas a San
Dionisio,eslaSummatheologicadeSantoTomsdeAquino.

Plutarco:segnMoralesOrtiz(2000:78)hacia1462todaslasVidas
dePlutarcohabansidotraducidasallatn,algunasvariasveces,yen
1470CampanohabaeditadounvolumenenRomacontodasellas;
Arvalo,enefecto,pudoconocerdeprimeramanolastraducciones
latinas de Plutarco, como sabemos que hizo con el De liberis
educandisalahoradeescribirsuDeeruditionepuerorum(cf.supra);
sin embargo todas las referencias de Plutarco identificadas
pertenecen en realidad a la Institutio Traiani siue Epistula ad
Traianum, un texto espreo, del que no se conoce original griego,
cuya primera noticia la ofrece Juan de Salisbury, pues incorpora al
iniciodellibroquintodesuPolicraticuslamencionadacarta284.

Ptolomeo:lanicavezquecitaaPtolomeoentodoel Speculumes
para referise a la obra titulada, y falsamente atribuida, Fructus siue
Centiloquium; su fuente indirecta es la Summa theologica de Santo
Toms.
AlFrb:Arvalopodrahaberconocidoeltratadodeestefilsofo
rabedelsigloIXtituladoIhsalulm(Clasificacindelasciencias)
graciasalatraduccinlatinaDescientiisdeDomenicoGundisalvo(s.
XII), pero creemos que la obra que ha manejado es, con toda

284Cf.p.83paramsdetallessobreestaobra.

Fuentes 162

Introduccin

probabilidad,elDediuisionephilosophiaedelpropioGundisalvoque,
asuvez,sebasaengranparteenlaobradelfilsoforabe.Arvalo
cita varios pasajes de esta obra bien sin indicacin explcita bien
atribuyndoselosaalFrbporqueaslohaceGundisalvo.

AutoreslatinoscomoPlinio,SuetoniooLucanoaparecencitadosde
formaindirectaatravsdeltextodelDeremediisdePetrarca.

Una vez explicado el tratamiento que reciben las fuentes en el Speculum,


vamos a tratar ahora cules son los autores y obras a los que Arvalo acude con
mayorfrecuencia.Lasestadsticasextraidasdelndicedefuentesquefiguraalfinal
delaedicincrticaarrojanlossiguientesdatos:

1. Autoresgriegosylatinos(excluidalaVulgata)porordendefrecuencia:

AUTOR
Petr.
Avg.
Greg.M.
Arist.
Decret.Grat.
Hier.
Isid.
Ioh.Sar.
Cic.
Sen.
Thom.
Hvgo
Bern.
Sanct.Arev.
Alfons.
Ambr.
Gvnd.
Ioh.Font.
Ps.Plv.
Chrysost.
Petr.Dam.
Ps.Avg.
Sall.
Boeth.
Cassiod.
Ps.Ambr.
Val.Max.
HvgoFol.
Sen.
Wal.
Plin.
Alfar.

LIBROI

LIBROII

I+II

%SOBREELTOTAL

47
28
13
40
4
9
14
17
25
15
6
18
2
13
5
5
7
2
3
0
0
4
5
3
4
0
4
0
3
0
3
2

5
22
32
5
36
27
12
9
0
6
13
0
15
0
5
4
0
5
4
7
5
1
0
1
0
4
0
3
0
3
0
0

52
50
45
45
40
36
26
26
25
21
19
18
17
13
10
9
7
7
7
7
5
5
5
4
4
4
4
3
3
3
3
2

5,15
4,95
4,46
4,46
3,96
3,56
2,57
2,57
2,48
2,08
1,88
1,78
1,68
1,29
0,99
0,89
0,69
0,69
0,69
0,69
0,50
0,50
0,50
0,40
0,40
0,40
0,40
0,30
0,30
0,30
0,30
0,20

Fuentes 163

Introduccin

Beda
Dig.
Gel.
Hor.
Ivv.
Macr.
Ov.
Pol.
Ps.Cato
Ps.Dion.Ar.
Ps.Hvgo
Qvint.
Pl.
Gvill.Wheat.
Apvl.
Bald.Cant.
Carm.Bvr.
Cassian.
Cod.Iust.
Clavd.
Cypr.
Enn.
Gell.
Greg.VII
Gvig.
Haym.
Hon.
HvgoChar.
Ivst.
Laber.
Lvcan.
Min.Fel.
Off.Avg.
Pel.
Pers.
Petr.Alver.
Petr.Bles.
Petr.Chrys.
Petr.Clar.
Petr.Clvn.
Ps.Bern.
Ps.Ptol.
Pvblil.
Qvil.Spol.
Sal.Adam
Sedvl.Scot.
Stat.
TOTAL

0
2
2
2
2
1
2
2
1
0
2
2
2
1
1
1
1
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
1
0
1
0
1
1
342

2
0
0
0
0
1
0
0
1
2
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
1
0
1
1
1
0
1
1
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
243

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
585

0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
58,01

Fuentes 164

Introduccin

2. ObrasqueintegranlaVulgataporordendefrecuencia:

OBRA
Ps.
Eccli.
Is.
Matth.
Ier.
Eccle.
Prou.
Iob
Luc.
Sap.
ICor.
Ex.
Gen.
Ioh.
Ez.
Deut.
Rom.
Act.
IReg.
Mal.
Num.
IIIReg.
Os.
Am.
Thren.
Apoc.
Zach.
Bar.
ITim.
IICor.
IITim.
Phil.
Hebr.
IMach.
IIReg.
Iud.
IVReg.
Leu.
Cant.
Col.
Dan.
Esth.
Gal.
Hab.
Iac.
IIEsdr.

LIBROI

LIBROII

I+II

20
24
16
7
10
17
8
10
3
9
8
7
10
4
2
3
4
3
2
0
1
3
1
0
0
0
1
0
2
1
2
0
0
2
0
2
0
1
0
0
0
0
1
1
0
1

24
14
10
19
12
5
11
9
15
8
8
5
2
7
8
5
4
5
4
6
5
3
5
5
5
4
3
3
1
2
1
3
2
0
2
0
2
1
1
1
1
1
0
0
1
0

44
38
26
26
22
22
19
19
18
17
16
12
12
11
10
8
8
8
6
6
6
6
6
5
5
4
4
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1

%VULG. %SOBRETOTAL
10,35
8,94
6,12
6,12
5,18
5,18
4,47
4,47
4,24
4,00
3,76
2,82
2,82
2,59
2,35
1,88
1,88
1,88
1,41
1,41
1,41
1,41
1,41
1,18
1,18
0,94
0,94
0,71
0,71
0,71
0,71
0,71
0,47
0,47
0,47
0,47
0,47
0,47
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24

4,36
3,76
2,57
2,57
2,18
2,18
1,88
1,88
1,78
1,68
1,58
1,19
1,19
1,09
0,99
0,79
0,79
0,79
0,59
0,59
0,59
0,59
0,59
0,50
0,50
0,40
0,40
0,30
0,30
0,30
0,30
0,30
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,20
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10

Fuentes 165

Introduccin

IIMach.
IIPar.
Ioel
Marc.
Nah.
Soph.
Total

1
1
0
0
0
0
188

0
0
1
1
1
1
237

1
1
1
1
1
1
425

0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
0,24
100,00

0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
0,10
42,08

3. ComparacinentrelosautorescristianosmslasSagradasEscriturasfrente
alosescritorespaganos:

Vulgata
Autorescristianos
Autorespaganos
TOTAL

Vulg.+cristianos
Autorespaganos
TOTAL

LIBROI

LIBROII

I+II

188
115
227
530

35,47
21,70
42,83
100

237
198
45
480

49,38
41,25
9,38
100

425
313
272
1010

42,079
30,990
26,931
100

LibroI

LibroII

I+II

303
227
530

57,17
42,83
100

435
45
480

90,625
9,375
100

738
272
1010

73,07
26,93
100

4. Conclusiones:

El Speculum es, en ocasiones, un verdadero centn en prosa: Arvalo ha


citadomsde70autoresdiferentesy150obrasdistintasentrelosdoslibrosdel
Speculum.
Porsuparte,lascitasdelaVulgatarepresentanmsdel42%deltotalysu
presencia es ms o menos uniforme en toda la obra independientemente de la
temtica. Mucho ms recurrente es el Antiguo Testamento y dentro de ste los
Libros Sapienciales y los Profticos. Sin duda las Sagradas Escrituras son su
principal testimonio de autoridad; con razn el propio Arvalo afirma en el
Speculum:

Pulchrum est sacrarum scripturarum testimonia addere a quibus omnis


sapientiaderiuataest.(spec.1,5,7375).

ParececonvenienteaadirtestimoniosdelasSagradasEscrituras,fuentede
laquederivatodoelconocimiento.

Lossantospadresyotrosautorescristianosalcanzanmsdel30%deltotaly
supresenciaesconstanteenlosdoslibrosdelSpeculum,entreel21%yel41%.El
datoquesparecedefinitivoeslasumadeautorescristianos mslaVulgataque
arrojauntotaldel73%,dejandoasclaraculeslapreferenciadeArvalo.Dentro
de los autores cristianos el ms citado es san Agustn, el preferido tambin por
Petrarca. Le siguen otros santos padres como Gregorio Magno o Jernimo, todos

Fuentes 166

Introduccin

elloslosprimerosquesupieronconjugarmundoclsicoycristianismo,hechopor
el que fueron tan apreciados y, en cierta medida, recuperados por Petrarca y
algunoshumanistas.PodemosafirmarqueArvaloposeaunbuen conocimiento,
ademsdirecto,deestossantospadres:slohemoscontabilizado9erroresdelas
130 referencias localizadas. Destacamos tambin una presencia muy importante
enellibroIIdelDecretummagistriGratiani,obramspropiadelaescolstica,los
canonistas y los decretistas medievales que de un humanista, sin embargo
imprescindibleparaArvaloaltratarelestadoespiritual.

Porloquerespectaalosautorespaganos,supresenciavaraenfuncindel
tema tratado, como pareca esperable: para el libro I, el estado temporal, llega al
42%(peroeslanicavezqueesmayoritariafrentealosdems),mientrasqueen
el libro II, el estado espiritual, se desploma hasta poco ms del 9%. Por el
contrario,altratarellibroI lapresenciadeautorescristianosdesciende,perono
de forma tan sustancial (de un 41% a un 21%). El autor pagano ms citado es
Petrarca seguido por Aristteles, Juan de Salisbury, Cicern y Sneca. Estos dos
ltimos son tambin autores preferidos por Petrarca y por muchos de los
principales humanistas. Sin duda Arvalo conoca muy bien la obra de estos dos
autores (aunque en algn caso la cita de Cicern es indirecta a travs de San
Agustn) pues apenas se equivoca en sus citas, cosa que no podramos decir, por
ejemplo,delospoetaslatinosnidelosautoresgriegos,muchosdeellosconocidos
deformaindirectao,incluso,completamentedesconocidos,mencionadosslopor
hacergaladesuerudicin,comoeselcasodeEstrabn,delquetenemoslacerteza
dequenolohaledonuncayaqueenelSpeculumlocitaenunasolaocasinque,
casualmente, es la misma que le haba atribuido a Aristtelesen su De puerorum
educatione(RuizVila&CalvoFernndez2000:63).
Elcaptulodelasausenciasnoesmenosimportante,prcticamentenulalade
obrasdepoetasclsicos:lareferenciaaLucanoesindirecta(procededePetrarca),
unadelasdosdeJuvenalselaatribuyeaLactancioyotradeHoracioesindirecta
(citado por San Jernimo). Virgilio (al que menciona una sola vez pero sin citar
ningn texto), los elegiacos y los lricos quedan al margen del Speculum. Como
representantes nicos de la poesa pagana figuran tres citas de dos tragedias de
Sneca(AgamemnoyPhaedra)yunacitatomadadelospoemasquedespussern
conocidoscomoCarminaBuranareferidaalanobleza.Enestemismoapartadode
lasausencias,cabedestacarqueQuintiliano,autorrecuperadoporloshumanistas,
apenas est presente, lo mismo que Valerio Mximo, al que hasta ahora se haba
consideradofuenteimportanteparaArvalo.
En principio, la presencia tan acusada de Aristteles (y la prctica ausencia
dePlatn)podraserconsideradacomounnexodeArvaloconlaEdadMediay
conlamspuraescolstica.Sinembargo,elmerohechoderecurriralestagiritano
leacercatantoalaEdadMedia(PetrarcaensusFamiliariumrerumlocita),como
lo hace su forma de referirse a l: llamndole el filsofo (slo en 8 ocasiones le
mencionaporsunombre)segnlatradicinmedieval,siemprepormediodecitas

Fuentes 167

Introduccin

descontextualizadas, slo como criterio de autoridad de forma puntual sin


importareltematratado,comoalgoinmutableyfueradetiempoquetienevalidez
perpetua.

3.5.Tradicinmanuscrita

3.5.1.Conspectuscodicum

A)ElmanuscritoR

a)Signatura.

BibliotecaAngelica,Roma;MssFondoAntico596.

b)Soporte.

CdicecartceoqueslocontieneelSpeculumuitehumane.

c)Datacin.

LadatacindelSpeculumparecaunacuestinbaladalestarsuficientemente
clara la fecha de publicacin de la editio princeps, 1468. En efecto, sobre esto no
puede haber discusin. Sin embargo, creemos que el manuscrito de Roma que
ahora nos ocupa tuvo que ser escrito al menos un ao antes. Hay varias razones
para mantener esta afirmacin. En el prlogo del Speculum Arvalo explica que
andaba pensando qu podra ofrecerle al pontfice in his beatis initiis (spec. prol.,
15),esdecir,alcomienzodesupontificado.SitenemosencuentaquePabloIIfue
elegidoel30deagostode1464,yatenemosunprimertrminoantequem.Ahora
bien, en el mismo prlogo Arvalo se presenta como episcopus Zamorensis (spec.
prol., 5), una sede que le confiri Pablo II en 1465, mas no como obispo de
Calahorra, sede que ocup a partir de octubre de 1467. Parece por tanto que
nuestros trminos ante y post quem sern, respectivamente, 1465 y 1467. En la
segundaedicin que se realiz del Speculum (1471) s se aadi la mencin a su
obispadodeCalahorra(etposteaCalagaritanus)285.
Contribuyeaconfirmarestaposibilidadelhechodequeestaobrafuera,casi
con toda seguridad, leda por los humanistas encarcelados en 1468: es poco
plausiblequeArvalocompusieraunaobrataninmensaylallevaraalaimprenta
todoelloenelmismoao.
Enlarecientementepublicadacorrespondencia286 entrenuestroautorylos
humanistas encarcelados en SantAngelo desde febrero de ese mismo ao hasta
comienzos del siguiente, sus editores han credo ver, hiptesis que suscribimos,
285 En algunos ejemplares de la

editio princeps (1468) figura, aadido a mano, que Arvalo fue


despusobispodeCalahorra(episcopusZamorensisetposteaCalagaritanus).
286Cf.GonzlezRoln,BaosBaos&LpezFonseca(2008).

168

Introduccin

unaclarareferenciaalSpeculumenlaepstolaXXXIVdirigidaaA.Campano,yaque
mencionasusobrasmorales(opusculis...moralibus)enlasquehatratadodetodos
losestadosdelavidahumana(deomnistatuuitehumane):lasolacalificacinde
suobracomodefilosofamoralinvitaapensarquesetratadelSpeculum,porserla
nicadeestegneroqueescribi;adems,ladescripcindesucontenidocomode
omnistatuuitehumane,esunaalusinveladaalSpeculumuitehumaneyaqueesta
expresinserepitecasiidnticahastaencincoocasionesenelpropioSpeculumen
referenciaasutemtica(prol.,101;1concl.,36;2,09,236;2,27,76;repert.,14).La
epstolaencuestindiceas:

Postremo gaudeo plurimum quod opusculis delecteris meis, illis praesertim


moralibus, quibus de omni statu uitae humanae egi, sed et altero quo de optimo
ducebellorumaccuiuslibetarciscastellano.Necparumiudiciumtuumaestimo,qui
pro luce doctrinae tuae non ignoras quaenam sunt commendatione digna; sed
uerum est quia ei qui amat omnis sermo cultus est ueluti odienti rustitior. Alia
opusculameaaltiorisdoctrinaeillicouidebis,nondumenimpleneedictasunt.Vale.
(epist.XXXIV)287

Paraacabar,deloquemsmealegroesdequetehayangustadomisobritas,
especialmentelasmorales,enlasquehetratadoacercadelestadoglobaldelavida
humana,perotambinlaotraenlaquetratoacercadelmejorgeneralenlasguerras
yseordecualquierciudadela.Tengoennopocaconsideracin tujuicio,puesala
luzdetuformacinnoignorasqucosassonmerecedorasdeestima;peroescierto
queparaelqueamatododiscursoeselegante,delamismamaneraqueparaelque
odialeresultademasiadovulgar.Prontoversotrasobritasmasdecontenidoms
profundo,perotodavanohansidoeditadas.Salud.

La misiva, al contrario que otras muchas, no est fechada pero disponemos


tantodeuntrminoantequem,febrerode1468,comodeunpostquem,principios
de 1469, comienzo y final del encarcelamiento. A juzgar por la otra obra que
menciona, quizs el De castellanis et custodibus arcium et de ducibus exercitus
bellorum, indita en aquel momento (e incluso hoy en da), pensamos que
Campanoleeraunborradormanuscrito,hechoqueconfirmaralaideadequeun
soloaonohabrasidosuficienteparasuescrituraypublicacinenimprenta;el
Speculum,portanto,tuvoquesercompuesto,comomuytarde,en1467288.

d)Letra.

Escritoenletrahumansticacursivapor,almenos,sietemanosdiferentesa
doscolumnasde34lneas.Lanumeracinesmoderna;comienzaenelnmero1
perofalta,comomnimo,unfoliocompletoyaqueeltextoconservadocomienzaen
la lnea 125 del prlogo segn nuestra edicin (altissimus diutine ). La primera

287TantoeltextolatinocomolatraduccinestntomadosdeGonzlezRoln,BaosBaos&Lpez

Fonseca(2008:276277).
288Trame(1958:167),quenoconocalaexistenciadelmanuscritoR,aseguratambinqueelSpecu
lumtuvoqueescribirseen1467o,comomuytarde,enlosprimerosmesesde1468.

Tradicinmanuscrita 169

In
ntroduccin

mano ha escritto desde el folio 1r (=spec. proll., 125), y hemos


h
de suponer que
q el
b
v
anteriorperdid
do,hastalalnea18 d
delfolio3 (=spec.tab..,1,184):

Comiienzodelprefaacioescritoporrla
primeraamano:Verum
mbeatissimepa
ater
(f.1r)

puedeapreeciar,preseentaletras capitalesm
mientrasqueusalav
versal
Comosep
paraaelrestodeelaprimerapalabra.

Elautord
deestaprim
meramano
osubrayaccasisiemprrelosnomb
brespropio
osde
losaautoreso,engeneral,ccuandosettratadeun
nareferenciiaocitatexxtual:

Ciceroinlib
C
brodelegibu
us:

teesteGelasio
o:

(illud)profe
(
eticum:

Presenta unaseried
deencabezzamientosd
diferentes encadaseccincoloccados
enellrectodeccadafolio:

ordodiccendiinIliib:

tabulaliibri:

pm9libeerdeomisttatuvitetpo
oral:

IIli9deestatuvitespualis:

Tradicinm
manuscrita 170

In
ntroduccin

Enlalneea19bf.3v, yhastaelffinaldeeseemismofo
olio,unasegundaman
noha
borrradolaletraacapital,y
yquizsparrtedelaprrimerapalaabra,para escribiren
ncima
(=spec.tab.,1,1
185197):

Ejemplodeescriturad
dela2mano((f.3v)

Apartird
delfolio4r (=spec.tab
b.,1,198)ccomienzalaaescrituraadeunatercera
v
1,25).Este copistahautilizadoffolios
manoqueseprolongahaastaelf.5 (=spec.1,1
rayaadosydejamayoresp
pacioentrecadaunod
delosprraafos.Utilizaatambinlletras
capittales:

Ejemplodeesscrituradelateerceramano(ff.4r)

Apartird
delfolio6r (=spec.1,1,26)reaparecelaescrrituradelaaprimeram
mano
v
v
hastaa los folioss 14 15 (=spec.
(
1,8,231,8,213
3) que pressentan unaa letra diferrente
prod
ducto de ottra mano, la cuarta; termina el 15v en laa lnea 30b y, en lugaar de
comeenzar con el ttulo del
d captulo
o siguientee, deja el espacio
e
e iinserta seq
quitur
capittulumnonu
um,indicacinquenoapareceallfinaldeniingnotrocaptulo:

Ejem
mplodeescriturradelacuartaamano(f.14v)

Enelfolio 16rcontinaconnorrmalidadlaaescritura delaprim


E
meramanoh
hasta
r
el38
8 (=spec.1
1,41,42:peetulanssed etpericulo
osuslaborio
osus)don
ndecomien
nzala
v
escriituradeun
nanuevam
mano,laquiinta,queseeprolongarrhastael folio43 quese

Tradicinm
manuscrita 171

In
ntroduccin

correesponde con el finall de la con


nclusin al
a primer libro;
l
manttiene las letras
l
capittales al inicio de cada captulo as como letras de mayor ttamao paara la
prim
mera palabrra completta; dos collumnas de una mediia de 34 lneas cada una;
aparrecentambinlosencabezadoseenelrectod
decadafolio:

Ejem
mplodeescritu
uradelaquinttamano(f.38r)
)

Ellibroseggundo,f.44
E
4r,comienzzaconlalettradelaprrimeraman
nohastaelfolio
r
66 (=spec.2,12
(
2,339),escrritoporotrramanodifferente,lassextaporaahora,queccopia
v
hastaa el f. 74 (=spec. 2,2
22,16). En esta parte se conserrvan los esspacios parra las
letraas capitaless, que faltaan, aunque la primeraa palabra de
d cada cap
ptulo, e incluso
prrafo,sondeemayortam
mao.Sigueenestandoadoscolum
mnasperoestavezdeeuna
media de 40 lneas cada una, lo que da idea de
d su menor tamao; no figuraan los
encaabezamienttosenlosreectosdelosfolios.

Ejemplo de eescritura de laa sexta


mano(f.66r)

N
Noobstant
te,enestap
partehayaalgunosfoliios,70rv,7
71r,73ry74
4v,escritossa34
lneaasporcolum
mnaenuntipodeletrramuysim
milar,sinoeelmismo.

A partir del
d f.75r reeaparece laa primera mano, con todas suss caracterssticas
prop
pias antes descritas, hasta el fin
nal del f.87r. El 87v (=spec. 2, concl., 19), que
aparrece paginaado en la parte supeerior izquierda como
o 85, preseenta una nueva
n
letraa, la sptim
ma, que no
n se correesponde con ningun
na de las aanteriores;; dos
colum
mnas,laizq
quierdade34lneas,laderecha slode4:

Tradicinm
manuscrita 172

In
ntroduccin

ltim
mapginadelccdiceconunaanuevaletra(ff.87v)

d)Paaginaciny
ydistribuciindeltextto.

ElmanuscritoRslo
ocontieneeelSpeculum
mqueestorganizado
odelasigu
uiente
manera:

FOLIOS(NU
UMERACINM
MODERNA)
CONTENIDO
r
a
a
1 ln
nea1 2
Prolo
ogus(incom
mpleto)
r
a
r
b
1 ln
nea3 2 lnea21
Prefa
fatio
r
b
r
a
2 ln
nea22 4 lnea2
Tabu
ulaprimilib
bri
r
a
v
a
4 ln
nea3 5 llnea14
Tabu
ulasecundiilibri
r
a
v
a
4 ln
nea15 43
3 lnea20
Liberprimus
r
a
v
b
44 lnea1 44
4 lnea6
Prolo
ogussecundilibri
v
b
v
b
44 llnea7 8
87 lnea4
Libersecundus

C) Otrossmanuscriitoseuropeos

A= Estocollmo, Biblio
oteca Nacio
onal de Suecia (Kunggliga Biblio
oteket; Sveeriges
Nationaalbibiliotek
k),A237.C
Cdicecartceodefin
nalesdelsiggloXV;espacios
paraletrascapitalesquefalttan;susdim
mensionesson30,5x21cms.;esscrito
adoscolumnasde42lneasscadauna;constade121folios sinnumeraacin
alguna.. Slo con
uite huma
ntiene el Speculum
S
ane. Se esstructura de
d la
siguien
nte maneraa: coloca en
e primer lugar el ndice alfaabtico (In
ncipit
reperto
orium siue tabula); a
a continuaacin figuraa el ttulo Speculum
m uite
humane; omite la intitulaacin y comienza directamen
d
nte el pr
logo
(Sanctiissimo ac cllementissim
mo); contin
na con el prefacio (P
Prefacio utiilis in
qua),,latabulaccapitulorum
m(Demateeriispertracctandis),eellibroprim
mero
(Incipittcapitulum
mprimilibrri),prlogoallibroseegundo(Miirabiturforrsitan
),elliibrosegund
do(Capitullumprimum
mdesublim
mitate).

D= Viena, Dominikan
nerkloster, Codex Dom
minicanoru
um Vindobonensis 26
6(26).
Cdice cartceofeechadoen 1471;espaaciosparalletrascapittalesquefaaltan.

Tradicinm
manuscrita 173

Introduccin

F=

G=

Dimensiones 32 x 21 cms.; de 33 a 34 lneas por pgina; 152 folios con


numeracin moderna. El Speculum se encuentra en los ff. 25r152v. Antes
incluye el Tractatus de rege et regno de Santo Toms. Nuestra obra se
estructura de la siguiente manera: Intitulacin (Ad sanctissimum et
beatissimum patrem); prlogo (Sanctissimo ac clementissimo), prefacio
(Prefacio utilis in qua ), tabula capitulorum con numerosas notas
marginales en una letra muy parecida a modo de compendio de cada
captulo (De materiis pertractandis), el libro primero (Incipit capitulum
primum primi libri); prlogo al libro segundo (Mirabitur forsan ), libro
segundo (Capitulum primum de sublimitate ); versos (Edidit hoc lingue
clarissima norma latine ), subscriptio (Finit liber dictus Speculum uite
humanequiaineoetcesareapotestasetregalisdignitasbubulcorumetiam
genus sibi speculatur saluberrima sit spiritualisque uite uiros secum
aduehens papam sed cardinales arciepiscopos clericos et ceteros ecclesie
ministrosrectamethisspeculandiprescribendonormamaGintheroZayner
ex Teutlingen ciui progenito urbe autem Commanenti Augustensi arte
impressoria in medium feliciter deditus anno a partu uirginis salutifero
milesimo quadringentesimo septuagesimo primo ydus uero ianuarii tercio);
ndicealfabtico(Incipitrepertoriumsiuetabulaperalphabetum).

Wrocaw,Polonia,BibliotecadelaUniversidad(Biblioteka Uniwersytecka
we Wrocawiu), IVF54. Es un cdice cartceo de la segunda mitad del
siglo XV. Conserva las letras capitales en rojo. Sus dimensiones son 31 x
21cms. Escrito a dos columnas de 3638 lneas cada una. Consta de 255
foliossinnumeracin.ElSpeculumseencuentraenlosff.1r114r.Tambin
contiene una Cronica de Iohannes de Inganine. Presenta la siguiente
estructura: prlogo (Incipit Speculum uite humane. Sanctissimo ac
clementissimo), prefacio (Prefacio utilis in qua ); libro primero
(Capitulum primum primi libri); prlogo al segundo libro (Mirabitur
forsitan ), libro segundo (Capitulum primum de sublimitate ), versos
(Edidit hoc lingue clarissima norma latine ), ndice alfabtico (Incipit
repertorium siue tabula per alphabetum),sitaacontinuacinla tabula
capitulorum(Primusliberagitde).

Wrocaw, Polonia, Biblioteca de la Universidad (Biblioteka Uniwersytecka


weWrocawiu),IVF55.Setratadeuncdicecartceodelasegundamitad
del siglo XV. Conserva las letras capitales. Sus dimensiones son 30,5 x 20
cms. Escrito a dos columnas de 40 lneas cada una. Consta de 182 folios
numerados, distribuidos de la siguiente manera: del 1r al 99v aparece el
Speculum uite humane y del 100r al 182v, las siguientes obras de Ramn
Llull:LiberdearticulisfideisacrosanctaeetsalutiferaelegisChristianaesiue
liberApostrophe,Liberdeconuenientiafideietintellectusinobiecto,Liberde
demonstratione equiparantiae,Ars iuris, Liber de praedestinatione et libero

Tradicinmanuscrita 174

Introduccin

H=

I=

arbitrio, Liber de natura, Liber nouus physicorum et compendiosus, Liber,


per quem quisque potest discernere, que lex maior et clarior ac uerior
habeatur, Liber nouus de anima rationali, Astronomia, Liber de uirtutibus.
Nuestra obra est escrita por varias manos, posiblemente tres. Se
estructuradelasiguientemanera:comienzaconelndicealfabtico(Incipit
repertorium siue tabula per alphabetum ), omite intitulacin; ttulo
(Speculumuitehumane),prlogo(Sanctissimoacclementissimo),prefacio
(Prefacioutilisinqua),tabulacapitulorum(Demateriispertractandis),
libro primero (Incipit capitulum primum primi libri ), prlogo al libro
segundo (Mirabitur forsitan ), libro segundo (Capitulum primum de
sublimitate ), subscriptio (Finis Speculum humane uite Rodorici Episcopi
ZamorensisHispani).

Wrocaw, Polonia, Biblioteca de la Universidad (Biblioteka Uniwersytecka


we Wrocawiu), IVF56. Es un cdice cartceo copiado en 1471. Se
conservan las letras capitales. Mide 29,5 x 20 cms. y est escrito a dos
columnas de 55 lneas cada una. Consta de 233 folios numerados y
distribuidosdelasiguientemanera:del1r63rnuestraobra;del63vhasta
el 233r se suceden un Tractatus de clauibus sacerdotii de Georgius
Morgenstern; un Liber aureus decretorum; una Epistula Turchorum y la
Epistola Turco missa del papa Po II; la Tabula super opera Thomae de
Aquino;losSermonesdebeataMariauirginedeJacobusBeringer;laTabula
secundumordinemalphabetisuperquattuorlibrosSententiarumdeMichael
AngrianusyelTractatussuperquartodecretaliumdeJohannesAndreae.El
Speculum presenta la siguiente distribucin: ndice alfabtico (Incipit
repertorium siue tabula per alphabetum ), prlogo (Sanctissimo ac
clementissimo),prefacio(Prefacioutilisinqua),tabulacapitulorum(De
materiis pertractandis ), libro primero (Incipit capitulum primum primi
libri ), prlogo al segundo libro (Mirabitur forsitan ), libro segundo
(Capitulum primum de sublimitate ), versos (Edidit hoc lingue clarissima
norma latine ), colofn (Hoc Conradus opus Suueynheim ordine miro
Arnoldusque simul Pannarts una ede colendi Gente Theotonica Roma
expediere sodales In domo Petri de Maximo MCCCCLVIII), subscriptio (Finis
huius operis anno d. mcccclxxio die crastina post assumptionem beatissime
uirginismarie).

Innsbruck, Austria, Biblioteca de la Universidad (Universittsbibliothek),


Codex206.CdicecartceodefinalesdelsigloXV.Letrascapitalesencolor
rojo; 38 lneas; tamao folio. Consta de 252 folios con numeracin
moderna. El Speculum, fechado en 1474, se encuentra en los ff. 78 r184r.
Otras obras que contiene el manuscrito son un Tractatus breuis super
canonem;elExamensupersexdiescreationisdeS.Ambrosio,elDeremediis
fortuitorumdeSnecayunCompendiumlibrorumsententiarumquattuor.El

Tradicinmanuscrita 175

Introduccin

M=

V=

Speculum est estructurado como sigue: omite ttulo alguno; intitulacin


(Ad sanctissimum et beatissimum ), prlogo sin ttulo (Sanctissimo ac
clemensissimo),prefacio(Prefacioutilisinqua),tabulacapitulorum(De
materiis pertractandis ), libro primero (Incipit capitulum primum primi
libri ), omite el prlogo al libro segundo; segundo libro (Sequitur liber
secundus de humana uita. Capitulum primum de sublimitate ), versos
(Edidithoc lingueclarissimanormalatine),subscriptio(Finitliberdictus
Speculum uite humane quia in eo et cesarea potestas et regalis dignitas
bubulcorumeciamrectamethisspeculandiprescribendonormamafratre
Nicolao anno domini mocccco consumatus in uigilia concepcionis
gloriosissime uirginis marie); ndice alfabtico (Incipit repertorium siue
tabulaperalphabetum).

Gdask, Polonia. Biblioteca de la Academia Polaca de Ciencias de Gdask


(Biblioteka Gdaska Polskiej Akademii Nauk), Ms Mar f 171. Cdice
cartceodefinalesdelsigloXV.54lneasporhoja.Presentaletrascapitales
enrojo.Constade234foliosde31,5x21,5cms.El Speculumuitehumane
seencuentraenlosfolios97ra165ryseorganizacomosigue:omitettulo;
intitulacin (Ad sanctissimum et beatissimum ), prlogo (Sanctissimo ac
clemensissimo),prefacio(Prefatioutilisinqua),tabulacapitulorum(De
materiis pertractandis ), libro primero (Incipit capitulum primum primi
libri), prlogo al segundo libro (Mirabitur forsan ), libro segundo
(Capitulum primum de sublimitate ), versos (Edidit hoc lingue clarissima
normalatine),subscriptio(FinitliberdictusSpeculumuitehumanequiain
eoetcesareapotestasetregalisdignitasbubulcorumeciamRectamethis
speculandiperscribendonormamaJohanneMarciRasorisdeNydemburghin
Ciuitate dantzk conscriptus et elaboratus feria quinta siue die Iouis
decimanona mensis februarii Anno domini Millesimoquadringentesimo
septuagesimonono). Contiene tambin las obras de Juan de Torquemada
SupertotoPsalterioyDeaquabenedicta,ascomoelDemodoloquendide
AlbertanusBrixiensis.

Viena, Austria. Biblioteca Nacional de Austria (sterreichische


Nationalbibliothek), Codex Vindobonensis Palatinus 3708. Se trata de un
cdice cartceo de finales del siglo XV y tamao folio. Escrito a dos
columnas de 45 lneas cada una. Consta de 297 folios sin numerar. El
Speculumseencuentraenlosff.214v281r.AdemsdelSpeculumcontiene
tambin: Johannes de Abbatisvilla, Postilla epistolarum et euangeliorum
dominicalium;HeinrichvonFriemar,Tractatusdedecempraeceptis;Sermo
dedecimis;SermonesduodepassioneDomini;PetrusBlesensis,Sermosuper
Job, cum epistola ad Henricum Angliae regem; Heinrich von Friemar,
Tractatulus de instinctibus. Nuestra obra presenta la siguiente estructura:
ttulo (Tractatus dictus Speculum humane uite), intitulacin (Ad

Tradicinmanuscrita 176

Introduccin

W=

sanctissimumetbeatissimum),prlogo(Sanctissimoacclemensissimo),
prefacio(Prefatioutilisinqua),libroprimero(Incipitcapitulumprimum
primi libri), omite el prlogo al segundo libro, libro segundo (Capitulum
primum de sublimitate ), subscriptio (Finit liber dictus Speculum uite
humanequiaineoetcesareapotestasetregalisdignitasbubulcorumeciam
ceteros ecclesie ministros), versos (Edidit hoc lingue clarissima norma
latine),ndicealfabtico(Incipitrepertoriumsiuetabula).

Viena, Austria, Biblioteca Nacional de Austria (sterreichische


Nationalbibliothek), Codex Vindobonensis Palatinus 4871. Es un cdice
cartceodefinalesdelsigloXVescritoadoscolumnasde4243lneascada
una. Tamao folio. Presenta huecos para letras capitales que no fueron
miniadas.Tieneuntotalde124foliosyslocontieneel Speculumquese
ajusta a la siguiente distribucin: intitulacin (Incipit Speculum uite
humane a reuerendo patre domino domino Rodorico Episcopo Zamorensi
Hispano editum), prlogo sin ttulo (Sanctissimo ac clementissimo),
prefacio (Prefacio utilis in qua ), tabula capitulorum (De materiis
pertractandis), libro primero (Incipit Capitulum primum primi libri),
prlogo al segundo libro (Mirabitur forsan ), libro segundo (Capitulum
primum de sublimitate ), versos (Et dedit hoc lingue clarissima norma
latine), subscriptio (Finit liber dictus Speculum uite humane quia in eo et
cesarea potestas et regalis dignitas bubulcorum eciam ceteros ecclesie
ministros), versos (Edidit hoc lingue clarissima norma latine ), colofn
(Hoc Conradus opus Suueynheim ordine miro Arnoldusque simul Pannarts
unaedecolendiGenteTheotonicaRomaexpedieresodalesIndomoPetride
MaximoMCCCCLVIII),ndicealfabtico(Incipitrepertoriumsiuetabula).

C)Manuscritosespaoles

B=

Segovia, Archivo de la Catedral; actualmente est catalogado con la


signaturaB356,aunqueenelpropiocdicetambinfiguraunasignatura
antigua: 5677185253; en el Iter Italicum de Kristeller aparece la
referenciaVit.31,actualmenteendesuso.Setratadeuncdicecartceode
lasegundamitaddelXVescritoenletracortesana;faltanlascapitales,que
sequedaronsinminiar.Susdimensionesson31,1x23,2cms.Estescritoa
dos columnas a razn de 4041 lneas cada una. Consta de 90 folios pero
carece de numeracin. Slo contiene el Speculum que se organiza del
siguiente modo: ttulo en tipo de letra diferente al resto de la obra,
probablemente posterior (Speculum uite auctore Roderico Zamorensi);
omite intitulacin; prlogo (Sanctissimo ac clementissimo), prefacio
(Prefatio utilis in qua), tabula capitulorum (De materiis pertractandis),
libro primero (Incipit capitulum primum primi libri), prlogo al libro

Tradicinmanuscrita 177

Introduccin

S=

segundo (Mirabitur forsitan), segundo libro (Capitulum primum de


sublimitate),versos(Eddidithoclingueclarissimanormalatine..),colofn
(Hoc Conradus opus Suueynheim ordine miro Arnoldusque simul Pannarts
unaedecolendiGenteTheotonicaRomaexpedieresodalesIndomoPetride
Maximo MCCCCLVIII [en letra posterior, seguramente la misma del ttulo,
se aade in margine: anno 1468]), ndice alfabtico (Incipit repertorium
siuetabulaperalphabetum).

Salamanca, Biblioteca de la Universidad, Ms. 2400; signatura antigua:


Palacio 169 (permaneci durante un tiempo en la Biblioteca del Palacio
Real de Madrid). Cdice cartceo de finales del siglo XV escrito en letra
humansticalibrariaaunasolacolumnade27lneas.Constade156folios
sinnumerar,ms3dendicealfabtico,tambinsinnumerar;tresfoliosal
comienzoyotrosdosalfinalenblancoysinnumeracin.Letrascapitales
miniadas. Slo contiene el Speculum que se organiza del siguiente modo:
intitulacin (Ad sanctissimum et beatissimum), prlogo (Sanctissimo ac
clementissimo),prefacio(Prefacioutilisinqua),tabulacapitulorum(De
materiis pertractandis), libro primero (Incipit capitulum primum primi
libri), prlogo al segundo libro (Mirabitur forsan ), libro segundo
(Capitulum primum de sublimitate ), versos (Edidit hoc lingue clarissima
norma latine), colofn (Hoc Conradus opus Suueynheim ordine miro
Arnoldusque simul Pannarts una ede colendi Gente Theotonica Roma
expedieresodales),ndicealfabtico(Incipitrepertoriumsiuetabula).

D)Manuscritosperdidos289

Lat.F.I.357:SanPetersburgo;Publicnajabibliotekaim.M.E.SaltykovaScedrina;
manuscrito perteneciente a la coleccin Zalusky que fue trasladada
desdePoloniahastaSanPetersburgoen1795paravolverdenuevoa
Polonia hacia los aos veinte del siglo pasado. Entre los que
volvieronasuubicacinoriginalestestecdice,puesasseasegura
enelcatlogoSiglacodicummanuscriptorumquioliminBibliotheca
Publica Leninopolitana stantes nunc in Bibliotheca Universitatis
Varsoviensisasservantur,Krakovia1928,p.20.Sinembargo,lamayor
partedelacoleccinZaluskyfuedestruidadurantelosbombardeos
de Varsovia en la Segunda Guerra Mundial. Parece ser que el
manuscrito Lat. F. I. 357 no est entre los que escaparon a la
destruccin pues no figura en el inventario Biblioteka Narodowa.
Katalogrekopisow.SeriaII,tomeII,Varsovia1980.

289

Damos las gracias a V. A. Pryanishnikova, Jefa de la Seccin Internacional de la Biblioteca


NacionaldeRusia,porsusvaliosasindicacionessobreestemanuscrito.

Tradicinmanuscrita 178

Introduccin

3.5.2.Edicionesimpresas:RomayAugsburgo

A)SweynheymyPannartz:prototipgrafosromanos

Alahoradeestablecereltextocrticohemostenidoencuenta,ademsdelos
testimonios manuscritos precedentes, las dos primeras ediciones impresas del
Speculum.
Enelcasodelaeditioprinceps,publicadaenRomaen1468,suimportanciaes
capital dado que se realiz en vida del propio Arvalo. No fue, sin embargo, el
primer autor que vio publicada por la imprenta su propia obra, como se haba
pensadodurantemuchotiempo(Penney1965:IX),sinoqueleprecedieltambin
espaol cardenal Juan de Torquemada cuyas Meditationes vieron la luz el 31 de
diciembrede1467(Laurenti1997:213).Noobstante,yapesardeseranterioral
Speculum,sueditor,UlrichHan,nofueelprimerimpresorasentadoenItalia.Este
honor recay sobre los clrigos alemanes Konrad Sweynheym (que haba
trabajado con Gutenberg desde1461) yArnold Pannartz que seestablecieron en
sociedad(sodalessehacenllamarenlaeditioprincepsdelSpeculum),trasllegarde
Maguncia, en 1464 en la abada de la pequea ciudad de Subiaco donde
Torquemada era abad, a cuya llamada haban respondido, aunque segn otras
fuentesnosedebedescartarlaintervencindelcardenalalemnNicolsdeCusa
(Davies 1998:82), pues, de hecho, fue su secretario, Giovanni Andrea Bussi, el
editordelosdosclrigosalemanes.Aellossedebeelprimer incunablerealizado
fueradeItalia,unDonato(1464),delquenoseconservaejemplaralguno,seguido
del De oratore de Cicern (septiembre de 1465), un De diuinis institutionibus de
Lactancio (octubre de 1465), y el De ciuitate Dei de S. Agustn (1467). Cuando
Torquemada abandon la abada de Subiaco, los dos impresores alemanes
trasladaronsutalleraRoma(1467),enconcretoalPalazzoMassimi,propiedadde
Francesco y Pietro deMassimi (en el colofn del Speculum puede leerse In domo
PetrideMaximo),yen1468publicaronelSpeculum,queseralaprimeraobrade
unautorvivoquepublicaban.Cambitambin,juntoconeltaller,eltipodeletra
utilizado. A los dos clricos alemanes se les considera los creadores del tipo
romano pues se vieron en la obligacin de adaptarse a los refinados gustos
italianos mediante el abandono de los tipos usados por Gutenberg, los gticos,
conocidos tambin como modernae litterae por oposicin a las antiquae (hoy
humanisticaformata),utilizadasenelQuattrocentoenItaliayllamadasasporsu
presunta imitacin de aquella de los manuscritos italianos de los siglos XI y XII.
Los de Maguncia cambiaron de los primeros tipos usados en Subiaco con ligeras
reminiscenciasgticas,dedondehatomadosunombredegothicoantiqua,alque
sera considerado como autntico modelo de letra romana, el usado para el
SpeculumyparatantsimasotrasobrasdelHumanismorenacentista:

Tradicinmanuscrita 179

Introduccin

TiposusadosenlaimprentadeSubiaco

TiposusadosenlaimprentadeRoma

En1467haballegadotambinalaciudadeternaelimpresoralemnUlrich
Han,graciasacuyaactividadeditorialviolaluzlaCompendiosahistoriaHispanica
(1470)deArvalo,hechoqueleconvertira,estavezs,enelprimerhombreque
veapublicadasenvidadosobras.
Como indica Davies (1998:82), si bien en los primeros momentos de la
imprenta los humanistas italianos, a pesar de sus inclinaciones por todo lo que
significara innovacin, no parecieron entusiasmarse demasiado, los impresores
SweynheymyPannartzsquedecidieronpublicartextosquefuerandesuinters
(nuncaeditaronlibroslitrgicosnirelacionadosconlaescolstica),movidosmuy
probablemente por un afn crematstico ya que en el mercado de copias
manuscritasloshumanistas,yenespecialBruni,sehabanhechoautnticosbest
seller.Nofue,sinembargo,comohemosvisto,ningnhumanistaitalianoelprimer
autorvivodelquepublicabanunaobra,sinoquetuvoqueserunespaolafincado
en Roma, Snchez de Arvalo del que, precisamente, se ha cuestionado en tantas
ocasionessuhumanismo.Noobstante,lacuestinpareceunpocomscomplicada.
Segn recoge DAmico (1983:273), que cita a Feld (1982), Pomponio Leto y el
restodelaAcademiaRomanahabranejercidounaespeciedemecenazgoconlos
impresoresalemanes,loscualesposteriormente,paradefenderseyverselibresde
cualquier tipo de involucracin en la famosa conjura, reclamaron proteccin
publicando el Speculum uite humane de Arvalo, por aquel entonces alcaide del
castilloprisindeSantAngelo, nica ocasin, que sepamos, enlaqueeditaronla
obradeunautorvivo.Nosabemoselefectoque,deserciertaestateora,tendrala
edicin del Speculum en el papa Pablo II pero dos hechos incuestionables hacen
sospecharquenoseramuybienrecibida:primero,lasiguienteobradeArvalo,la
Compendiosa historia Hispanica, no la publicaron los de Maguncia; despus, la
segunda edicin realizada en Roma del Speculum no vio la luz hasta dos aos
despusdelamuertedelpapaPabloII,en1473eneltallerdeJuandeLignamine,a
pesardelxitodelamismaenEuropadondeyahabavistolaluzendosocasiones

Tradicinmanuscrita 180

Introduccin

anteriores,en1471enAugsburgo(latinizado AugustaVindelicorum, Alemania), y


en1472enBeromnster(latinizadoBerona,Suiza).
Estas dos ediciones del Speculum uite humane fueron, adems, las primeras
queserealizaronensusrespectivasciudades(yenelcasodeladeBeromnster,la
primeradeSuiza).Lade1471,consideradacomolasegundaedicin,fuellevadaa
cabo por Gnther Zainer (o bien Zayner) de Rutlinga (Reutlingen en alemn,
localidadalsurdeStuttgart),impresorprocedentetambindeMaguncia,asentado
en Augsburgo antes de 1468, ao de la publicacin de su primera obra, unas
Meditationes uitae Christi de San Buenaventura. Su edicin del Speculum, que
intenta enmedar en multitud de ocasiones la romana de Konrad Sweynheym y
ArnoldPannartz,serealizenloscaracterestpicosalemanes,losgticos,queya
haba utilizado Gutenberg, muy diferentes de los de las ediciones romanas. Sin
embargo se debe a l la introduccin en Alemania de los tipos romanos en
edicionesposteriores,comosusEtymologiaedeSanIsidoroen1472.

CaracteresgticosempleadosporZainerensuedicindelSpeculum

B)Conspectuseditionum
r= editio princeps; Roma, 1468; editada por Konrad Sweynheym y Arnold
Pannartz [latinizado Conradus Suueynheim y Arnoldus Pannarts]. Hemos
colacionadoelejemplarconservadoenlaRealBibliotecadelMonasteriode
San Lorenzo del Escorial, signatura moderna 54IV2. Tiene 33 lneas por
pginaexceptolaprimera,de25,quereservaunespacioenlapartesuperior
donde aparece manuscrita la intitulacin, que parece no pertenecer a la

Tradicinmanuscrita 181

Introduccin

propia edicin sino ser de poca posterior. Ocurre lo mismo en otro


ejemplar consultado (Biblioteca Nacional de Francia, documento digital
referenciaFRBNF37303202),dondelaintitulacintambinestmanuscrita.
El Speculum se organiza del siguiente modo: intitulacin manuscrita (Ad
sanctissimum et beatissimum), prlogo (Sanctissimo ac clementissimo),
prefacio (Prefatio utilis in qua ), tabula capitulorum (De materiis
pertractandis), libro primero (Incipit capitulum primum primi libri),
prlogo al segundo libro (Mirabitur forsan ), libro segundo (Capitulum
primum de sublimitate ), versos (Edidit hoc lingue clarissima norma
latine), colofn (Hoc Conradus opus Suueynheim ordine miro Arnoldusque
simul Pannarts una ede colendi Gente Theotonica Roma expediere sodales),
ndicealfabtico(Incipitrepertoriumsiuetabula).

z= editioaltera;AugustaVindelicorum(Augsburgo),1471;editadaporGnther
Zayner. Colacionado el ejemplar de la British Library, signatura IB 5419.
Tiene 35 lneas por pgina. La distribucin del Speculum es la siguiente:
intitulacin (Ad sanctissimum et beatissimum...), prlogo (Sanctissimo ac
clementissimo...), prefacio (Prefatio utilis in qua ...), tabula capitulorum (De
materiis pertractandis...), libro primero (Incipit capitulum primum primi
libri), prlogo al segundo libro (Mirabitur forsan ), libro segundo
(Capitulum primum de sublimitate ), versos (Edidit hoc lingue clarissima
normalatine),colofn(FinitliberdictusSpeculumuitehumanequiaineoet
cesarea potestas atque regalis dignitas bubulcorum etiam genus sibi
speculatursaluberrimasitspiritualisqueuiteuirossecumaduehenspapamsed
cardinales arciepiscopos clericos et ceteros ecclesie ministros rectam et his
speculandi prescribendo normam a Ginthero Zainer ex Reutlingen ciui
progenito urbe autem Commanenti Augustensi arte impressoria in medium
feliciter deditus anno a partu uirginis salutifero milesimo quadringentesimo
septuagesimo primo ydus uero ianuarias tercio), ndice alfabtico (Incipit
repertoriumsiuetabula).

3.5.3.Propuestadestemmacodicum

A)ElmanuscritoR
Arvalo

Tradicinmanuscrita 182

Introduccin

Situamos el manuscrito de Roma (R) por encima de r puesto que


intentaremos demostrar que ste es una copia anterior a la editio princeps, una
especiedeborradordelaobra,escritoquizsenalgunadesuspartesporelpropio
Arvalo o corregido por l; tambin creemos que no fue la copia presentada al
impresorpuestoquedeterminadoserroresylecturasderquenoestnenR,slo
se justifican con la presencia de una versin intermedia, no conservada, a la que
llamaremos . Por otra parte, no est suficientemente clara la existencia de una
copiaanterioraR,aunqueshayindiciosqueapuntanenesadireccin,deahque
dejemoslainterrogacinabierta.

1.QueRnodependedersedemuestrapor:

1.1.TextodeRquenoapareceenr:

tab.,1,46
postuitiis:queeamcomittanturetdeplurimusexcessis
nobilium
tab.,1,49
postnonum:dealiouiuendimodouidelicetde
tab.,1,57
postundecimum:dealiouiuendimodouidelicet
tab.,1,64
postXIII:dealiouiuendimodosiueexercitatio
tab.,1,71
postdecimum:dealiouiuendigenereuidelicet
tab.,1,170
postac:inutilitate
tab.,2,2
posteius:tabulasecundilibri
tab.,2,139
postperfectior:illa
1,03,01
posttertium:dealiouiuendimodoinhocseculouidelicet
1,03,01
postuita:curialium
1,05,108
postpertranseo:quonamessettransferoquesepeinhacnos
diximus
1,05,180187
Hecitaqueblandealloquuntur
1,08,77
postquia:etdecoris
1,08,209
postexpertam:penitus
1,08,213
postagnoscas:sequiturcap.ixumdealiouiuendimodo
1,09,01
postde:militibus
1,12,01
postincommodis:uiteconiugalisetdelaboribusplurimis
uiteconiugalis
1,13,21
poststatim:non
1,16,3
postprouinciarum:autprincipum
1,16,11
postconsulendi:principibus
1,17,4
postexercitii:deutilitatibusexilloprouenientibus
1,20,57
postuitiant:utuolunt
1,22,2
postlaboribus:agriculture
1,23,128
postillo:habuisse
1,31,02
postpartibus:ei
1,42,73
postquis:enim
1,43,61
posttange:igitur
1,43,2541,43,314 Hisigiturexpletisbeatosfacias
2,02,23
postpericula:aduersa
2,08,02
postcardinalatus:etdeperfectionehuiusstatus

Tradicinmanuscrita 183

In
ntroduccin

2,09,172
2,09,175

postiiactantiam:sed
postu
uestium:cernituruesstiumcultu
usplurimussuirtutum
autem
mnullusau
utexiguusp
pompaenim
m
postsstatus:alib
bi
postn
numeratum
m:sed
postsstatus:illiu
us
postaa:sacris
post sibi : Hod
die uero no
on canentees sed taceentes sunt qui
canto
orisdignitaateletanturr
postn
narrata:ceerte
postaauctoritatib
bus:quead
dducuntur
postu
ut:secundum
postp
primo:mo
odo
posto
optimum:modo
postiin:eo
postm
monastice:uite
posteet:de
postu
uerumtameen:cum
postB
Benedicti:ordo
Satisffeciiamministrareualeam

2,10,17
2,11,28
2,12,62
2,14,10
2,15,38

2,20,222
2,21,02
2,21,07
2,22,65
2,24,118
2,25,14
2,25,127
2,28,03
2,28,90
2,30,179
2,co
oncl.,118

De todos los casos sealadoss anteriorm


mente merrece la pen
na comenttar el
r
a
siguiiente.Enellfolio87 llnea21 ellmanuscrittodeRomaapresenta unaconclu
usin
distintaalosd
demstestimoniosaco
ompaada,,comopueedeverseenlailustraacin,
delaaindicacin
nvacat,quiizsescritaaporelpro
opioArvalo,paraqueeseasuprim
mida.
Esta conclusin
nestrepleetadealussionesperssonalesasu
umadrey esdetono
oms
bienpersonaleentimo.Estetexto(=
=spec.2,co
oncl.,118)lohemos insertadoeentre
corch
hetesyenletrademeenortama
oennuesttraedicin..

oyfinaldelaaconclusinaallibroIIeneelcdiceR
Comienzo

1.2.E
Erroresder:

prol..,112
tab.,1,144
tab.,2,121
1,03,24
1,09,27
1,09,147
1,10,48

etR:aitr
pericculisR:inteeresser
earum
mR:eorum
mr
cordu
ubensisR:cordubum
mr
infirm
musR:infirmiusr
secuttosR:secu
utusr
uimR
R:uidelicettr

Tradicinm
manuscrita 184

Introduccin

1,10,86
uiolentamR:inuiolentamr
1,10,89
dehonestareR:dehonestater
1,10,100
secularisR:secularumr
1,17,78
iustitiamom.r
1,17,114
supplendumR:supplendasr
1,18,189
prescriptionibusR:prescriptoribusr
1,20,08
extiteritR:extititeritr
1,20,34
inordinatiusR:ordinatiusr
1,23,45
fibulaR:fabular
1,24,44
peritureR:pariturer
1,24,136
nulliR:nullor
1,28,33
cornuumR:comitumr
1,28,12
huicR:hincr
1,31,62
crudelesqueR:crudelisquer
1,31,62
effecereR:efficerer
1,43,61
TangeR:Tangesr
1,43,100
dominiiR:dominir
1,43,148
solitudinisR:sollicitudinisr
1,43,187
inefficacesFR:inefficaciesr
1,43,234
offecisseR:officisser
curuliR:currulir
2,01,60
2,01,140
moderaturR:modereturr
2,04,46
prodigialisR:prodigalisr
2,05,110
hominisR:omnisr
2,06,66
illiusR:illisr
2,08,29
fauoreR:fauerer
2,10,65
scripturaR:scriptar
2,12,97
ubiR:ibir
2,12,250
contentusR:contentir
2,12,340
fabricamR:fabricatr
2,12,340
sacramentumR:sacramentar
2,13,57
conteratR:conteretr
2,13,81
uenerenturR:ueneranturr
2,14,56
orbariR:orbarer
2,27,210
uiolentibusR:uiolentibusr
2,27,213
delicatisR:dedicatisr
2,29,99
fugiunt:fuguntr

2.Porotraparte,podemosdemostrarquernodependedirectamentedeR,hecho
queimplicaradeformanecesarialaexistenciadeunacopiaintermedia,,quecon
todaprobabilidadseralaqueentregaraArvaloalimpresor.

QuernodependedeRsedemuestrapor:

2.1. Las siguientes omisiones de significativa longitud en el texto de R, prrafos


que,sindudaalguna,habransidoincorporadosenydeahar:

1,01,01125
Sanctissimo ac clementissmo desunt
emendationiremitto
foliaR

Tradicinmanuscrita 185

In
ntroduccin

1,04
4,291,04,1
150 si laboribus
l
si sudo
ore
numq
quamuerouerba
1,08
8,188205
Quidenimuaniu
usHecille
1,12
2,101108
1,35
5,0136,183
1,38
8,83168
1,43
3,315conccl.,
39
2,9,,131172
2,9,,241247
2,16
6,2364
2,15
5,6289
2,17
7,1834

d
desunt
f
foliaR
o
om.R
follio15vlnea18b

om.R
o
follio20rlneaa26a

Que omnia attendentes


securriusetfortiius
Capittulumtriceesimumquiintum o
om.R follio36rlneaa19a
admediumcapiituli
Adeo
o enim hi homines om.R
o
follio37rlneaa1a
presttigiispredixxerunt
Absoluamsecculo
o
om.R
follio43rlneaa3a
honori conueniit oneri demum
exped
dit
Postrremo id uellem
u
depasti
sunt
In primis
p
iggitur sacrriste
pericculadescen
ndamus
Caneb
bant enim
m Confesssionum
asserritur
schollasticusquiiasapientiiesed
proch
hdolor
utalibistatussecclesiastici
Incipitrepertorriumhoc

o
om.R

follio60rlneaa28b

o
om.R

follio61rlneaa14a

o
om.R

follio68rlneaa26a

o
om.R

follio68rlneaa28b

o
om.R

follio69rlneaa15b

2,30
0,139142
o
om.R
follio86vlnea13a
Rep
pertorium
o
om.R

De todas las omisio


ones anterriores, sin duda la ms
m llamativva es la qu
ue se
a
r
encu
uentraenlaalnea19 delfolio36 .SegnR
Rcomienzaaenestepu
untoelcap
ptulo
XXXV
V De mathematicis sccientiis etc.., pero en la
l edicin impresa ell captulo XXXV
X
llevaa por ttullo De prim
mus duabuss liberalibu
us artibus, uidelicet grammaticca et
dialeectica, mien
ntras que las matem
mticas se tratan
t
en el
e XXXVII, d
de modo que
q R
tieneedoscapttuloscomplletosmeno
osquelaed
dicin,hecchoquecon
nfirmasin duda
algun
na que R no
n fue el manuscrito
m
que utilizz el impreesor. En co
onsecuenciaa, los
capttulosyano
oavanzanaalaparentreambos testimonio
ossinoqueelanumeraacin
desd
deaquhasttaelfinald
dellibroIessiempred
dosnmerosmayoreenlaedici
n.En
Relllibroprimeerocuentacon41cap
ptulospor43delincu
unable:

F
Finaldelcaptu
uloXXXIVeinicciodelXXXVen
nelcdiceRyenlaeditioprrinceps.

Tradicinm
manuscrita 186

Introduccin

2.2. Frecuentsimas omisiones de una o varias palabras en R que, igualmente,


habransidoincorporadasen:

tab.,1,5
potestateom.R
tab.,1,4546
nobilitatishumaneetdeeiusuitiisetnobilium excessibus
om.R
tab.,1,64
deofficioetom.R
tab.,1,112
cumrubricellasequentiom.R
1,01,25
et2om.R
1,01,26
tributumom.R
1,02,03
illiusom.R
1,02,78
tutoresom.R
1,03,01
decurialibusom.R
1,03,0203
moribus illorum et aliorum potentum ducum comitum et
baronumom.R
1,04,165
Homereom.R
1,05,0203
etprincipumom.R
1,05,04
nobilitasom.R
1,05,139
etom.R
1,06,02
etpremiisom.R
1,06,8586
faciuntplurimumoctauicapituliom.R
1,06,146147
tamenrubeiiacinctuspreferturom.R
1,07,39
humilemhominisom.R
1,08,27
Petrarchaom.R
1,08,52
sedom.R
1,08,188
quidenimuaniushecilleom.R
1,08,209
omninoom.R
1,08,211
foreputoom.R
1,08,212
etuiteom.R
rationetotiusestexom.R
1,09,7475
1,09,111
deom.R
1,10,62
plerumqueom.R
1,10,9698
adderursusaddenoblilitateegimusom.R
1,11,01
etstatuom.R
1,11,94
peneinfinitaom.R
1,15,39
consiliariiprincipumnecnonom.R
1,16,02
etrectorumom.R
1,17,02
etextraom.R
1,17,03
iuridicescientieacnecessitateetutilitateom.R
1,17,81
usqueom.R
1,18,02
iuristarumetartisom.R
1,20,26
tamenom.R
1,20,92
esseom.R
1,23,101
Nametsacrascripturaartificesnegotianturom.R
1,28,12
etom.R
1,33,49
etom.R
1,34,0102
ingenereom.R
1,34,3435
nonsuntseruilescumom.R

Tradicinmanuscrita 187

Introduccin

1,34,51
ueroom.R
1,38,61
testePolicratoom.R
1,39,54
hisom.R
1,43,162
hiom.R
1,43,172
hiom.R
1,43,175
certeom.R
1,43,178
eisom.R
2,01,23
assumiturom.R
2,01,66
utstatiminsequenticapitulotangemusom.R
2,02,13
dignitasom.R
2,02,80
estom.R
2,03,33
nonnulliom.R
2,03,5962
Idtamenincipereaiuntom.R
2,03,115116
intheatroom.R
2,03,132
forteineptedixiom.R
2,07,111
nonpacinonquietiChristianipopuliom.R
2,08,36
Romanusom.R
2,09,36
rectaom.R
2,09,76
nedixerimobsistentesom.R
2,10,04
deom.R
2,10,0607
patriarcharumarchiepiscoporumom.R
taceamom.R
2,10,23
2,11,85
ipsosom.R
2,12,02
archiepiscoporumom.R
2,12,03
ceterorumom.R
2,12,05
etincommuniom.R
2,12,08
incommuniom.R
2,14,26
huiusstatusom.R
2,14,95
inquitom.R
2,16,25
custodiaom.R
2,17,3435
scholasticiinhactempestateom.R
2,19,122
prochom.R
2,20,2425
dignitassacerdotumdatumestutom.R
2,20,168
utinquitHieronimusom.R
2,21,03
simpliciterom.R
2,23,71
inom.R
2,23,95
idemom.R
2,24,46
cumom.R
2,24,102
insolutioneom.R
2,24,113
quodom.R
summaom.R
2,25,127
2,25,128
temporalesom.R
2,27,02
etom.R
2,30,02
operibusom.R

2.3.RedaccionesdiferentesdeRquefueronmodificadasposiblementeyaenyas
pasaronalaeditioprinceps:

tab.,1,28
acr:etR

Tradicinmanuscrita 188

Introduccin

tab.,1,4748
tab.,1,197
tab.,2,63
tab.,2,125
1,01,62
1,03,03
1,05,0102
1,05,37
1,05,47
1,12,9192
1,15,0103
1,16,82
1,18,79
1,02,19
1,33,63
1,4,156
1,04,02
1,04,205
1,05,145
1,06,28
1,08,209
1,08,56
2,09,130
2,30,103104
2,09,8288
2,09,9096
2,22,0406

etdeilliusincommodislaboribusetpericulisr:etdenobilibus
uitiisetexcessibusnobiliumetdeplurimisaliisincommodiset
periculisnobilitatisR
mentisr:animiR
eisr:hisR
eligendar:preeligendaR
aliquemesser:essealiquemR
ceterorumquer:eorumR
scientieacmorumr:quitsitR
antiquatasr:antiquasR
antiquatasr:antiquasR
uxoremhabetr:cumuxoreestR
exercitio et officio huiusmodi uiuendi r : consulibus siue
consiliariis principum aut urbium et prouintiarum et de
huiusmodihonorandiexercitiilaudibushonoribusetutilitateR
exoptatumr:optatumR
pauculasr:paucasR
utrectedeeisdicerepossimuscumprophetaDeiecisti eisdum
eleuabuntur r : ut dicere cum propheta possimus Deiecisti eos
dumeleuabunturR
uixamercaturaartisubalternatur r:huicartiadeoproxima
est uel uix ab ea separari ualeat. Sileo de campsoria arte que
huicsubalternaturR
conspiciuntr:aspiciuntR
potentumr:uiteetstatusR
incuriisregumetprincipumr:apudregesetprincipesR
ergor:itaqueR
aitr:inquitR
despiciasr:respuasR
iamaduersantiumturbaetinaniscarnis r : ordo policitus ut
huiusR
ceterumcongruitgraduir:utceteraobmitamusR
mendicantiumfortassealiquisobicietr:necobicietquodalique
R
eos qui fidem qui adiuuet r : demollientes et rapientes
fructumveneedominisabaothR
sicut scriptum est uerendum est potius r : tandem maxime
cauendumestR
simplicitereligibilioretsanctitatisr:siteligibiliortanquam
simpliciterperfectioretsanctiorR

Dentrodeestepuntonopodemosdejardemencionaruncasoespecialmente
interesante. En el folio 16r del manuscrito de Roma el texto aparece no slo
tachado desde la lnea 1a hasta la 26b sino que, adems, tiene laindicacin uacat
paraqueseaeliminado. Setratade untextorepetido equivalentealosfolios 11v
lnea 26b 12r lnea 13b (que corresponde a 1,5,131 hasta 1,5,179 de nuestra
edicin). Entre el texto de los folios 1112, el texto repetido del f.16r y el texto
definitivoqueviolaluzenlaeditiohaycuriosasvariantes.Veamos:

Tradicinmanuscrita 189

Introduccin

cdiceR

editioprinceps

ff.11v26b12r13b

f.16r1a26b

ff.20r21r

plerumque
claritatem,
quam
longa
tempora
produxerunt,unadiesperimat.
De quibus recte dici posset
quia cum se nobiles fingunt,
tunctalesessedesinunt.
Fateor etiam plurimos fore
qui strenuitate, uirtute opera
in
rempublicam
collata,
merueruntutnobilessintcum
fiunt, non cum nascuntur.
Quibus,etsipriscorumsuorum
clara facinora desint, iuuat
propria strenuitas ** propria
uirtusquia,utaiunt,nesciunt
cur ad nobilitatis actus magis
inuitat aliena quam sua
probitas aut potius moueant
defunctorum quam uiuorum
presentiumque exempla, ** **
***************************
Sed certe tales uerius
nobiles esse incipere quam
plene perfecteque claros
esse dixerim. Putarunt
itaque ex premissis plerique
sapientes non insulse cesarem
aut regem plebeum hominem
uerum nobilem facere non
posse, cum nobilitas ipsa
carnis
a
progenitoribus
naturaliter
in
posteros
procedere uideatur. Idque in
Ecclesiastico
sapiens
affirmare uidetur aut enim
quasi in eodem casu dixerit:
Noli querere ab homine
dignitatem, nec a rege
honorem, scilicet nobilitatis
etclaritatis.
Accedit ad hoc quia
constat principem mutare non
posse nature cursum nec
nostrum affirmare aut negare,
aliquid mutat in re ipsa.
Putamus
tamen
distinguendum.
Nam
si
loquimur de nobilitate ad
progenitoresrelata,quianatus
estaliquisdenobiliparentela,
planum fore credimus talem
impossibileforeperprincipem
nobilem fieri posse tanquam

rumque claritatem, quam


longa tempora produxerunt,
una dies perimat. De quibus
recte dici posset quia cum se
nobilesfingunt,tunctalesesse
desinunt.
Fateor etiam plurimos fore
qui strenuitate, uirtute opera
in
rempublicam
collata,
merueruntutnobilessintcum
fiunt, non cum nascuntur.
Quibus,etsipriscorumsuorum
clara facinora desint, iuuat
propria strenuitas et propria
uirtus. *** ** ***** Nescio
enim cur ad nobilitatis actus
magis inuitet aliena quam sua
probitas aut potius moueant
defunctorum quam uiuorum
presentiumque exempla. ** **
***************************
***** **** *** *** *** *****
***************************
***** ****** ***** ** ***** **
*************Fueruntenim
qui putauerunt cesarem aute
regem plebeum hominem
uerum nobilem facere non
posse, cum nobilitas ipsa
carnis
a
progenitoribus
naturaliter
in
posteros
procedereuideatur.*********
**** *** *** **** ** ******
**************************
**** *** *** *** ***** *****
***************************
****** ***** ** ***** ** ****
*** ** ******* *** *** *****
***** ****** ******* *** ***
********************
Constat principem mutare
non posse nature cursum nec
nostrum affirmare aut negare,
aliquid mutat in re ipsa.
Putamus
tamen
distinguendum.
Nam
si
loquimur de nobilitate ad
progenitoresrelata,quianatus
aliquis est de nobili parentela,
planum fore credimus talem
impossibileforeperprincipem
nobilem fieri posse tanquam
ex nobili prosapia, cum illa

plerumque
claritatem,
quam
longa
tempora
produxerunt,unadiesperimat.
De quibus recte dici posset
quia cum se nobiles fingunt,
tunctalesessedesinunt.
Fateor etiam plurimos fore
qui strenuitate, uirtute opera
in
rempublicam
collata,
merueruntutnobilessintcum
fiunt, non cum nascuntur.
Quibus,etsipriscorumsuorum
clara facinora desint, iuuat
propria strenuitas et propria
uirtusquia,utaiunt,nesciunt
cur ad nobilitatis actus magis
inuitet aliena quam sua
probitas aut potius moueant
defunctorum quam uiuorum
presentiumque exempla, ut in
octauo capitulo in fine
dicemus. Sed certe tales
uerius nobiles esse incipere
quam plene perfecteque
claros
esse
dixerim.
Putarunt ergo ex premissis
plerique sapientes non insulse
cesarem aut regem plebeum
hominem uerum nobilem
facere non posse, cum
nobilitas ipsa carnis a
progenitoribus naturaliter in
posteros procedere uideatur.
Idque
in
Ecclesiastico
sapiens affirmare uidetur
aut enim quasi in eodem
casudixerit:Noliquerereab
homine dignitatem, nec a
rege
honorem,
scilicet
nobilitatisetclaritatis.
Acceditadhocquiaconstat
principem mutare non posse
nature cursum nec nostrum
affirmare aut negare, aliquid
mutat in re ipsa. Putamus
tamen distinguendum. Nam si
loquimur de nobilitate ad
progenitoresrelata,quianatus
aliquisestdenobiliparentela,
planum fore credimus talem
impossibileforeperprincipem
nobilem fieri posse tanquam
ex nobili prosapia, cum illa

Tradicinmanuscrita 190

In
ntroduccin
ex nobili prosap
pia, cum illaa
upponat iam
m diu factam
m
presu
esse nec fieri modo
m
potestt.
Cum uero loquimur dee
nobiliilitate ad se ipsum relataa,
tunc putamus regem aut
principem nobiles faceree
m
possee. Nam crreabit eum
militem, demum
m decorabitt
prefecttura
uel
eum
digniitate;quoca
asu,posteross
uere nobilitabitt. Ipse uero
o
nobillis esse in
ncipiet, qui
ignob
bilis esse desiit.
d
Itaquee
honorr illius auctus est, sed
d
condiitio
non
mutaturr,
habeb
bitquequamd
damnobilita
tis im
maginem; taamen, quoad
d
uulgi opinionem, aut plebeuss
aut
preterite
e
maneebit
ignob
bilitatisuesttigianonus
queq
quaque cessa
abunt. Quam
m
quideem opinioneem princepss
mutare aut deleree nequaquam
m
potesst. Nec obstare uideturr
quod dici potesst quia taliss
nobiliitasperprinccipemexme
ra graatia concedentis indulge
tur,n
nonquidemeexmeritisaut
antiqua prosapiaa parentum
m,
dicimus,lice
eteanobilitass
quiad
ex
uoluntate
dependeat
minaturtamen
n
conceedentis,term
in illius personam
m qui debet
a
nobiliis effici. Inccipit ergo a
progeenitoribus; quare
q
talem
m
appelllare solem
mus nobilem
m
factum
m,nonnatum
m

presuppo
onat iam diu
u factam
esse necc fieri modo
o potest.
Cum uero loquim
mur de
um relata,
nobililitatte ad se ipsu
tunc pu
utamus reggem aut
principem
m nobiles facere
posse. Nam creab
bit eum
militem, ut prefecctum et
nobilabitt eum. *** *** ****
***** ****** **** ****
*
***
******* ***
*
**** ****** *****
**** ***** ***** *** ***** *****
***** ***** **** *** **** ***
**** ****** ***** **** **** ***
Itaque ho
onor illius au
uctus est,
sed con
nditio non mutatur,
habebitqu
ue
quamdam
q
nobilitatiss imaginem; tamen,
quoad uulgi opinion
nem, aut
plebeus manebit **** *****
**** ***** ****** ***** *****
***** ***** **** **** *** ****
*** *** **** Quam quidem
opinionem
m princeps mutare
aut delerre nequaquam
m potest.
Nec obstaare uidetur quod
q
dici
potest qu
uia talis nobilitas per
principem
m ex meraa gratia
conceden
ntis *********, non
quidem ex
e meritis au
ut antiqua
prosapia parentum
m, quia
q
quamq
quam ea
dicimus quod
nobilitas
ex
uoluntate
u
con
ncedentis,
dependeaat
terminatu
ur tamen in illius
personam
m qui debett nobilis
effici. Incipit tam
men a
oribus; quarre talem
progenito
appellaree solemus nobilem
factum,nonnatum.

presupponat iam diu faactam


p
e
esse
nec fieeri modo po
otest.
C
Cum
uero loquimur de
n
nobililitate
ad
d se ipsum relata,
t
tunc
putam
mus regem aut
p
principem
nobiles faacere
p
posse.
Nam
m creabit eum
m
militem,
de
emum decorabit
e
eum
pre
efectura
uel
d
dignitate;qu
uocasu,postteros
u
uere
nobilittabit. Ipse uero
n
nobilis
esse
e incipiet, qui
ignobilis essse desiit. Ittaque
h
honor
illius auctus est,, sed
c
conditio
non
muttatur,
h
habebitque
quam
mdam
n
nobilitatis
im
maginem; taamen,
q
quoad
uulgi opinionem,, aut
p
plebeusmane
ebitautpretterite
ignobilitatis uestigia non
u
usquequaqu
bunt.
e
cessab
Q
Quam
quid
dem opinio
onem
p
princeps
mu
utare aut delere
d
n
nequaquam
potest.
Nec
o
obstare
uidetur quod dici
p
potest
quia ttalis nobilitass per
p
principem
eex mera gratia
g
c
concedentis
indulgetur, non
q
quidem
ex m
meritis aut an
ntiqua
p
prosapia
p
parentum, quia
d
dicimus,
licet ea nobilitaas ex
u
uoluntate
depen
ndeat
c
concedentis,t
terminaturtaamen
in
n illius perssonam qui debet
d
n
nobilis
effici. Incipit ergo a
p
progenitoribu
us; quare talem
t
a
appellare
so
olemus nob
bilem
f
factum,nonn
natum

Adems,eelfolio16aaadeunteexto,igualm
mentetach
hado,quelu
uegonoapaarece
nlasegund
daredaccin
n,folios11
112,nienllaedicinp
prncipe;elfragmento
o,que
nien
hemos aadido
o a nuestraa edicin (1,5,18018
(
87) presenttndolo en
ntre corcheetes y
o,eselsigu
uienteconsutranscriipcin:
conlletrademeenortama

Hec itaqu
ue breui ad
d eos qui p
principum curias
c
fauoresque secuntur. Cum igiturr hec pie matris
m
fficacissima audirem, paulisper certe
uerba eff
reprimere uisa sunt quidquid
q
in me erat dessiderii
f
Verrum amicoru
um et
ad regum captandos fauores.
i
in
nstantia pulssabat ulteriius et
affinium indefessa
cum ad id
d tenderet ut me peniitus uite seculari
traderet quod
q
preced
denti uia eff
fficere non ualuit
u
sub incita
amento et armorum glorie millitaris
sequentibu
ussuasionibusmesicbla
andealoquu
untur.

Tradicinm
manuscrita 191

Introduccin

A continuacin aparece, sin tachar, el encabezamiento del captulo IX, de


militibus et armata militia, que, dicho sea de paso, no corresponde pues el texto
anterior pertenece al captulo V. Quizs el copista haya querido aprovechar el
espaciolibrequequedabaenunfolioyausado:hatachadoloquenoleservayha
continuadoenlaparteinferiordelrectoytodoelvuelto.

Pues bien, de la comparacin anterior se deducen varias ideas y algunas


hiptesis:

Elfolio16esunaversinanterioraltextodelosfolios1112aunqueescrito
sindudaporlamismapersona.
Este folio suelto puede llevar a la suposicin de que existiera algn otro
borrador anterior, quizs no completo, pero s, al menos, que presentara
determinadas redacciones de alguno de los captulos sobre las que ms
tardesetrabajara.
EltextoqueaadiArvaloenlasegundaredaccin,ff.1112,pasayde
ahposteriormentealaimprenta.
La presencia de texto en la editio princeps que no aparece en los ff.1112
parece confirmar la idea de que R no es exactamente la copia que se le
entreg al impresor, sino una anterior. El texto que falta, ut in octauo
capituloinfinedicemus,dejaclaroquehubootracopiaentreRylaprimera
edicin donde se aadieron referencias internas a los diferentes captulos
queannosehabanescritoenelmomentodelaredaccindeestosfolios
11y12.Estemismotipodeaadidosaltextoserepiteen1,6,8586donde
hace referencia a unas palabras de Salustio que en R ni siquiera aparecen
(FaciuntplurimumprohacpartepreclaraSallustiiuerbadequibusstatimin
fineoctauicapitulo),yen1,10,9698(Adderursusaddissuasionemhuiusuite
militarisquesupratetigimusinoctauocapitulocumdenobilitateegimus)o
en 2,1,76 (ut statim in sequenti capitulo tangemus), por citar slo algn
ejemploms.

Otrocasomuysealadoderedaccindiferenteloencontramosenlalnea3a
del f.43 (=spec. 2,43,253): el cdice R inserta, sin indicacin de que debiera
eliminarse, una conclusin al libro primero diferente a la de la editio princeps,
mientrasquestapresenta,adems,muchomstextoquenofiguraeneloriginal
romano (=spec. 1,43,315503), quedando en nuestra opinin, por tanto,
demostrada la existencia de esa copia intermedia entre nuestro original y la
edicin impresa, pues de otra manera no se explicara la presencia de ese texto
aadido.ElcomienzodelaconclusindelmanuscritoResdiferentealdelaeditio
pero tiene todas las trazas de haber sido una primera redaccin como se hace
patente en la siguiente comparacin donde marcamos en negrita el texto que
coincideyencursivapequeasadaptacionesdesdeRalaeditioprinceps:

Tradicinmanuscrita 192

Introduccin

cdiceR

f.43r

Actum est, fili mi, de cunctis modis et uite


generibus quibus in hoc seculo temporaliter
uiuitur; de omnibus artibus uite humane
exercitiis,nobilibusetinnobilibus,magnificis
et plebeis, publicis et priuatis, maximis et
infimis, et de illorum premiis, fructibus et
maximis aculeis ac dulcore momentaneo et
longa amaritudine. Sed iam actum est de
cunctis malis, penis et afflictionibus et
suppliciis, damnis atque iacturis corporalibus
particularium et magis nominatarum
personarum incipiendo a nascentis mundi
origine et de causis eorum. Rursus egimus de
ceteris()Adteenimspectatutriusquestatus
securitatem()Optimeenimetsecureeliguntur
que mature et digeste discutiuntur. () quo fiet
ut facilior securiorque tibi fit electio que, Deum
immortalemoro,talis sit uel in eo beatus sis et
plurimostuoexemplobeatosfacias.

editioprinceps

f.79v
Actum est, fili mi, de cunctis uiuendi artibus
quibus in hac mortali uita seculariter uiuitur
tam nobilibus quam ignobilibus, magnificis
et plebeis, publicis et priuatis, maximis et
infimis. Audisti denique eorundem uite
generumdulciapariteretamara.Sedetactum
estdeomnibusferemalis,incommodis,peniset
calamitatibus, suppliciis et aflictionibus,
corporalibus ac mentalibus omnium fere
magis
nominatarum
personarum,
incipiendo a nascentis mundi origine.
Rursus actum est de causis () Ad te enim
spectatdespiritualiuitaagere,() Quofitut
securiusunusquisqueeligetquefrequentiuslegit
ac maturius digessit ad laudem Dei
omnipotentis,quiestbenedictusinseculo.

Las dos conclusiones comienzan de forma casi idntica para luego ir


alejndose poco a poco hasta resultar completamente distintas. Se observan
ligeroscambiosenlaformadeexpresarelmismoconceptocomodecunctismodis
et uite generibus de R frente a de cunctis uiuendi artibus, o in hoc seculo
temporaliteruiuiturfrenteainhacmortali uitaseculariteruiuitur,porcitardos
ejemplos. Llamativo es tambin el cambio de formas verbales de lo personal a lo
impersonal: egimus por actum est. En este mismo sentido, y avanzando un poco
ms en el texto, se aprecia que en la redaccin definitiva Arvalo ha eliminado
todosaquellospasajesqueparecanmsntimos,comoelruegomaterno,incluida
unaalusinalasentraasquelellevarondentro,dequenosedediquealavidadel
estado temporal (Quare per illa materna uiscera que te in me tulerunt, te rogo,
moneoetcontestorne).Igualmenteresultacuriosotambinquelaversindela
editiovuelveaconvertirenimpersonal,unusquisqueeliget,loqueenRledecasu
madre slo a l: securiorque tibi fit electio. Por la misma razn omite el final
plurimos tuo exemplo beatos facias, que quizs podra resultar un tanto
presuntuoso.

2.4.ErroresdeRposteriormentecorregidosen:

prol.,140
adr:etR
tab.,174
mathematichis(mathematicaF)r:mathematicaR
1,01,94
noluitr:nonuoluitR
1,02,148
hesitatr:exitatR
1,04,158
affectumr:effectumR

Tradicinmanuscrita 193

Introduccin

1,04,180
1,04,207
1,04,219
1,04,235
1,04,237
1,05,109
1,05,120
1,05,140
1,06,16
1,06,44
1,06,51
1,06,81
1,07,11
1,07,27
1,07,27
1,07,44
1,07,56
1,08,76
1,08,86
1,08,143
1,09,92
1,10,22
1,10,43
1,11,14
1,11,94
1,12,25
1,13,05
1,15,05
1,15,36
1,16,05
1,18,102
1,18,138
1,20,24
1,22,36
1,22,45
1,24,29
1,24,136
1,27,59
1,32,01
1,32,07
1,32,84
1,37,01
1,38,01
1,40,01
1,40,13
1,41,01
1,41,45
1,41,67
1,42,01

deuorant(deuorentV)r:deuorentR
auiditasr:auditasR
uerar:uereR
lauder:aliundeR
etr:exR
nonr:namR
acr:autR
inuitetr:inuitatR
superr:deR
euerterer:euerertereR
contingitr:contigitR
hominesr:hominemR
ingenuitasr:ingenuitatisS
hominesr:omnesR
simusr:sumusR
peculiariusr:peculariusR
ear:qua
aiuntr:ayuntR
ignobilisr:inmobilisR
reddatr:redditR
abiectar:obiectaR
defensionir:defensionibusR
agnoscerer:cognoscereR
institutusr:institutumR
scelerar:sceleritasR
desinitr:desintR
atquer:siueR
dictir:ductiR
eor:eaR
inr:autR
mendicaretr:mendicarentR
hecr:hicR
impellunturr:impellanturR
inuitusr:inuictusR
quodr:quoR
egetr:indigetR
ueror:uiroR
depredaturr:depredanturR
mediciner:medecineR
mediciner:medecineR
credemusr:credimusR
tricesimumseptimumr:xxxvR
tricesumumoctauumr:xxxviR
xlr:xxxviiiR
commendater:commendanteR
xlir:xxxixR
ceperitr:cepitR
barbetonsorr:barbitonsorR
xliir:xxxxR

Tradicinmanuscrita 194

Introduccin

1,43,01
1,43,119
1,43,162
2,prol.,30
2,01,106
2,01,123
2,02,144
2,03,79
2,03,80
2,04,118
2,05,198
2,06,97
2,07,06
2,07,31
2,07,85
2,09,78
2,09,226
2,12,61
2,12,219
2,13,22
2,13,46
2,13,93
2,14,50
2,17,11
2,17,38
2,18,44
2,19,03
2,19,126
2,20,77
2,20,96
2,20,138
2,20,198
2,22,11
2,22,19
2,22,37
2,24,263
2,26,64
2,29,36
2,29,94

xliiir:xliR
reliqueruntr:relinqueruntR
eisr:eosR
altricationer:altercationeR
meditatior:mediatioR
deliquentesr:delinquentesR
ignoretr:ignoratR
letir:letusR
mestir:mestusR
proper:proprieR
longitudiner:longitudinemR
sportar:portaR
absoluamusr:absoluimusR
etr:exR
equiparanturr:equiperanturR
applaudantesr:applaudentesR
petendumr:ferendumR
dignitater:dignitatisR
uerbar:uerbumR
eosr:eisR
omnibusr:hominibusR
conspiretr:conspirantR
eamr:eaR
ditatr:dictatR
didiceruntr:didisceruntR
fecibusr:fescibusR
congruatr:congruitR
reditr:redditR
lauter:lateR
ligatr:ligetR
considerarentr:considerantR
carnir:carnemR
perfectiorisr:perfectionisR
perfectiorir:perfectioreR
dabor:doR
excellentiar:excedentiaR
tenetr:tueturR
aspernantesr:aspernentesR
iniungunturr:iniunganturR

Tradicinmanuscrita 195

Introduccin

B)Laeditioprincepsysufamilia

Proponemoselsiguientestemmaparalaedicinrysufamilia:

1.LosmanuscritosAyGtienenunorigencomnalquellamaremos:

1.1.PrincipaleserroresconjuntivosdeAyG:

prol.,31
ut:om.AG
prol.,6365
cunctorummortaliumtudenique:om.AG
prol.,105
spiritualis:spiritualibusAG
pref.,29
etom.AG
pref.,85
que:quemAG
tab.,1,195
etom.AG
1,01,65
congruumom.AG
1,02,192
periculisom.AG
1,04,106
ididem:ibidemAG
1,04,15
regibus:regalisAG
1,04,92
infelixcerte:incerteAG
1,05,120
causa:causasAG
1,05,80
acquiritom.AG
1,06,11
hominibusom.AG
diuitiasom.AG
1,06,35
1,06,89
discussione:discutiendasioneA(ci)G
1,07,09
damnaetom.AG
1,09,146
darem:dareAG
1,09,63
utilitates:militaresAG
1,10,72
paucaom.AG
1,11,5859
missosopore...utaiuntom.AG
1,11,8687
exquibisuirginesprocreanturom.AG
1,12,74
iterum:uerumAG
1,14,02
inpopulisom.AG
1,14,35
teterrimis:tenerrimisAG
1,17,10
eloquentia:obloquentiaAG

Tradicinmanuscrita 196

Introduccin

1,17,105
1,17,6566
1,17,68
1,18,155
1,18,163
1,20,38
1,20,95
1,21,43
1,21,78
1,23,106
1,23,77
1,23,86
1,24,44
1,24,5758
1,25,10
1,25,20
1,30,37
1,31,3435
1,32,31
1,32,32
1,36,63
1,38,80
1,42,144
1,42,73
1,42,7374
1,43,143
2,prol.,38
2,prol.,7071
2,02,72
2,03,012
2,03,66
2,04,65
2,05,254
2,06,7374
2,07,73
2,07,80
2,10,117
2,10,203
2,10,69
2,12,178
2,12,40
2,14,187
2,15,78
2,23,103
2,24,164
2,24,6768
2,27,123
2,30,174

uelpropinquasimmofortissimasom.AG
agnoscipotest...humanaiustitiaom.AG
posseom.AG
perfectis:prefectisAG
impleri:implereAG
infelici:feliciAG
fallere:falleAG
iusteom.AG
reddant:reddatAG
elige:eligemAG
pigmentariorumom.AG
ducebant:ducebanturAG
fallor:falloAG
undeapud...contritisuntom.AG
uelletom.AG
atexente:actexanteAG
lucrumom.AG
incirco...Pompeiusprimusom.AG
morte:moreAG
aliquandoom.AG
hominumom.AG
totiusom.AG
deceloom.AG
promittit:promittatAG
quistamdemens...gaudiapromittatom.AG
regum:reguntAG
quiaipsauita...distinguiturstatusom.AG
etexcellentissimistatusom.AG
mutatur:mutatusAG
etcorporalibusom.AG
preditos:preditoAG
arbor:arbitrorAG
discedunt:discenduntAG
moriturusest...eabreuiom.AG
inutilibus:utilibusAG
bene:breueAG
legem:legeAG
adquos...inecclesiaom.AG
ordoom.AG
talia:talisAG
sedquiexercentoperasanctorumom.AG
episcopum:episcoporumAG
canendiom.AG
contemptusom.AG
accidentaliscumtalemeritumom.AG
quiaeam...autrenuntiandoom.AG
uiuereom.AG
statumom.AG

Tradicinmanuscrita 197

Introduccin

2.LosmanuscritosAyGsonindependientesentres:

2.1.PrincipaleserroresseparativosdeArespectoaG:

prol.,123
tueom.A
pref.,126
altercantes:altertantasA
1,02,38
nomenom.A
1,04,149
inceteris:utcerteA
1,06,141
excedit:extenditA
1,06,147
carbunculo:crabunculoA
1,07,41
nature:naturaA
1,10,45
etiniuriam:exiniuriamA
1,14,01
oneribus:onoribusA
1,18,201
spreuerunt:spreueneruntA
1,24,08
acquiescerem:acquierescereA:requiescereG
1,27,27
speculantur:speculanterA
1,27,32
acom.A
1,35,33
nonom.A
1,36,117
obesse:esseA
1,36,71
deplorans:deplorensA
1,42,117
Lia:NamA
1,42,172
egrotauit:agrotauitA
1,43,177
foret:foreretA
2,prol.,31
ego:ergoA
2,03,141
dolosoom.A
2,05,04
aom.A
2,05,234
secundumom.A
2,12,300
quiom.A
2,14,23
etom.A
2,17,04
defectibusom.A
2,25,84
uanitatibusom.A

2.2.PrincipaleserroresseparativosdeGrespectoaA:

prol.,19
tantaom.G
prol.,38
sepeom.G
prol.,87
cesarum:casarumG
pref.,12
dum:dudumG
federent:foderuntG
pref.,49
pref.,75
cumom.G
tab.,1,30
capituloom.G
tab.,1,77
decimumseptimum:XVIG
tab.,1,82
decimumoctauum:XVIIG
tab.,1,88
XIX:XVIIIG
tab.,1,91
XX:XIXG
tab.,1,94
XXI:XXG
XXII:XXIG
tab.,1,99
tab.,1,105
XXIII:XXIIG
tab.,1,112
XXIV:XXIIIG

Tradicinmanuscrita 198

Introduccin

tab.,1,119
tab.,1,123
tab.,1,127
tab.,1,131
tab.,1,125
tab.,1,139
tab.,1,141
tab.,1,169
tab.,1,145
tab.,1,148
tab.,1,152
tab.,1,155
tab.,1,160
tab.,1,165
tab.,1,167
tab.,1,170
tab.,1,171
tab.,1,174
tab.,1,178
tab.,1,185
tab.,1,192
tab.,2,23
tab.,2,84
tab.,2,87
tab.,2,89
1,01,06
1,01,111
1,02,06
1,02,134
1,02,189
1,02,191
1,02,191
1,03,32
1,04,64
1,04,112114
1,04,140
1,04,154155
1,04,180
1,05,01
1,05,115
1,06,88
1,06,127
1,07,41
1,07,51
1,08,20
1,08,35
1,08,56
1,08,61
1,08,96

XXV:XXIVG
XXVI:XXVG
XXVII:XXVIG
XXVIII:XXIIIG
XXIX:XXVIIIG
XXX:XXIXG
XXXI:XXXG

de1:om.G
XXXII:XXXIG
XXXIII:XXXIIG
XXXIV:XXXIIIG
XXXV:XXXIVG
XXXVI:XXXVG
XXXVII:XXXVIG
XXXVIII:XXXVIIG
incertitudine:decertitudineG
XXXIX:XXXVIIIG
XL:XXXIXG
XLI:XLG
XLII:XLIG
XLIII:XLIIG
quartumom.G
et:om.G
officiiom.G
et1om.G
excellentiaom.G
seruorumom.G
sapientisom.G
sintom.G
huiusom.G
calamitatibus:calamitaG
etom.G
ipsaom.G
indies:ciuesG
seddeest...deestsublimisom.G
exaudireom.G
telete:celesteG
rabido:rapidoG
etom.G
diuitem:diuitemteG
atqueom.G
scientieom.G
hominisom.G
cumom.G
etom.G
etom.G
aut2om.G
suaom.G
indelibilia:uidebiliaom.G

Tradicinmanuscrita 199

Introduccin

1,08,116
1,09,48
1,09,116
1,09,136
1,09,147
1,10,85
1,13,1
1,12,20
1,16,77
1,17,01
1,17,25
1,17,67
1,17,134136
1,18,10
1,18,25
1,18,179180
1,21,65
1,22,44
1,22,73
1,24,78
1,24,175
1,25,32
1,26,47
1,27,71
1,31,02
1,31,85
1,32,87
1,32,105
1,32,108
1,32,111
1,33,20
1,34,17
1,36,24
1,36,30
1,36,34
1,36,38
1,36,75
1,36,90
1,36,94
1,36,117
1,36,162163
1,36,171
1,37,30
1,38,28
1,38,42
1,38,129
1,38,175176
1,39,01
1,39,26

maiorestom.G
quosom.G
ueroom.G
ei:deiG
nonom.G
longeom.G
et1om.G
quarumprogidiosiusom.G
adom.G
deiurisom.G
huiusom.G
uestreom.G
iustum...iustumom.G
quamaduocatusom.G
uixom.G
inregnumcelorumom.G
occupationibusilludom.G
utom.G
etsimplicissimiom.G
nonom.G
uidereom.G
etom.G
quotom.G
afflictionemom.G
et3om.G
ludoresom.G
pluraom.G
quiaom.G
quodestom.G
indeom.G
etutilitasom.G
etsiom.G
plurimosom.G
hincom.G
eaom.G
uerborumom.G
fatenturom.G
Augustinusom.G
eaom.G
obesseom.G
autquid...sipotest2om.G
alibiom.G
estom.G
predicunt:preceduntG
nemoom.G
ualidumom.G
utcumqueigitur...deteinquiasom.G
de2om.G
omnisom.G

Tradicinmanuscrita 200

Introduccin

1,39,27
1,39,52
1,40,06
1,41,12
1,41,19
1,42,08
1,42,80
1,42,86
1,42,151
1,42,154
1,43,80
1,43,86
1,43,87
1,43,196
2,prol.,29
2,prol.,37
2,01,127
2,01,155
2,02,64
2,03,02
2,03,134
2,04,118
2,05,50
2,05,54
2,05,194
2,05,207
2,05,221
2,05,274
2,06,39
2,06,54
2,07,57
2,07,84
2,07,92
2,07,115
2,07,139
2,08,70
2,08,102
2,08,132
2,09,08
2,09,36
2,09,38
2,09,71
2,09,114
2,09,117
2,10,64
2,10,118
2,11,22
2,11,64
2,11,63

itaom.G
utom.G
utiles:ultilesom.G
nonom.G
inmortaliDeo:mortalideG
conspicereom.G
priscorum:pistorumG
omniscreaturaom.G
templiom.G
cecidit:ceditG
amplectuntur:impletunturG
inexperti:inexpeririG
atqueom.G
hiom.G
et:estG
itaque:atqueG
incorrigibiles:corrigibilesG
feliciusfeliciores:infeliciusinfelicioresG
splendorom.G
et1om.G
omnesom.G
propeom.G
Linus:cuiusG
etateom.G
aDeo:adeoG
eteleuatumom.G
estom.G
consummata:consummatiuaG
alienumom.G
aitom.G
immo:unoG
et:estG
estom.G
estom.G
itaque:atqueG
quos:quoG
etdignitatisom.G
prodesset:prodesseG
equus:equiusom.G
si2:sibiG
eosom.G
cythara:cetharaG
marcidumom.G
simulom.G
agnoscitur:cognosciturG
angelusom.G
messe:inesseG
sunt:sicutG
perom.G

Tradicinmanuscrita 201

Introduccin

2,12,55
2,12,74
2,12,74
2,12,81
2,12,116
2,12,129
2,12,301
2,12,304
2,12,309
2,12,330
2,13,10
2,13,36
2,13,40
2,14,21
2,14,88
2,15,33
2,15,54
2,15,66
2,15,87
2,15,91
2,16,77
2,16,79
2,17,45
2,17,27
2,19,70
2,19,87
2,19,116
2,20,66
2,20,152
2,20,219
2,21,23
2,21,25
2,22,19
2,22,128
2,23,73
2,24,23
2,24,35
2,24,155
2,24,200
2,25,31
2,25,82
2,26,15
2,26,33
2,26,39
2,26,46
2,27,58
2,27,78
2,27,90
2,27,163

peccando:peccandiG
episcopi:ipsiG
sacerdotis:sacerdotesG
usurpant:insurpantG
caute:tanteG
portareom.G
monte:morteG
hominesom.G
comminationesom.G
cara:carusom.G
recte:rectaG
Dominusom.G
recubitos:accubitosG
tanteom.G
falcem:saltemG
illorumom.G
uerecundum:uerecundieom.G
quiaom.G
Aurelius:AuleusG
habetom.G
rectamom.G
nec1om.G
ac...scholasticorum:eorumG
egentis:agentisG
tamenom.G
inhonestioresque:ethonestioresqueG
percipiant:recipiantG
corrigunt:corripiuntG
oneraom.G
sinit:suntG
esseom.G
fructuosam:fructuorumG
namom.G
huicom.G
nubant:inibantG
enimom.G
illisipeccauero...tradereSathaneom.G
diligereom.G
tuncom.G
hac:acG
alibi:aliiG
Deusom.G
etaliosom.G
potissimeom.G
tramite:tramitaG
sed:sicG
tamcopiosamom.G
quodom.G
esseom.G

Tradicinmanuscrita 202

Introduccin

2,27,182
esse...plurimaom.G
2,27,217
aperteom.G
2,30,143
IIIom.G
2,30,154
incommuniseruabantom.G
2,concl.,31
rursusom.G

3.LosmanuscritosHy(=AG)tienenorigencomnalquellamaremos:

3.1.ErroresconjuntivosdeAGH:

prol.,21
tantaque:tanquamAGH
tab.,1,179
aliasom.AGH
tab.,2,89
plurimis:pluribusAGH
1,01,5455
maximusatqueom.AGH
1,02,18
assiduo:assidueAGH
1,02,22
tamque:tamAGH
1,02,126
alios:aliudAGH
1,02,130
maximeom.AGH
1,03,51
etom.AGH
1,04,208
dices:dicetAGH
1,05,64
bonis:boneAGH
1,06,09
nobilitatum:nobilitatemAGH
1,06,12
scientia:scientiisAGH
1,07,3839
hominishumilem...iacentemnobilitasanteturpiatransp.
AGH
1,07,47
potentia:potentiisAGH
1,08,45
uitiisquot...insectandisom.AGH
1,12,4647
inpendenda:impendendaAGH
1,08,80
uere:ueraAGH
1,08,86
alia:aliasAGH
tamque:tamquamW:tamAGH
1,09,124
1,10,26
scelerata:sceleraAGH
1,10,78
alia:alieAGH
1,10,87
tramite:tramitateAGH
1,11,18
sibiom.AGH
1,11,54
ipse:ipsoAGH
1,12,19
lingua:linguasAGH
1,12,64
estom.AGH
1,14,36
hocom.AGH
1,17,53
constitute:constituereAGH
1,17,89
rerumom.AGH
1,17,110
tuta:uitaAGH
1,18,03
modi:modoAGH
1,20,92
et2om.AGH
1,21,76
prouerbium:uerbumAGH
1,22,19
ferro:ferrumAGH
1,22,30
hominumom.AGH
1,22,45
nihil:inhisAGH

Tradicinmanuscrita 203

Introduccin

1,22,58
ciuitatis:inciuitateAGH
1,25,49
confundentur:confundanturAGH
1,31,06
populus:populosAGH
1,32,32
aliquandoom.AGH
1,33,08
ait:om.AGH
1,36,22
placauit:placuitAGH
1,36,50
operamom.AGH
1,36,167
testeom.AGH
1,36,168
suntom.AGH
1,38,46
qui:queAGH
1,39,28
quiom.AGH
1,39,28
rectam:recteAGH
1,42,11
humane:humanaAGH
1,42,83
nobisom.AGH
1,42,85
altissimus:altissimosAGH
1,43,98
tument:timentAGH
1,43,144
esseom.AGH
1,43,154
bonos:boniAGH
2,04,152
ille:illiAGH
2,05,07
rationi:rationesAGH
2,06,103
uno:unamAGH
2,07,38
summaom.AGH
2,07,90
namnondiu...impietateuiuuntom.AGH
2,07,179180
sedbonamom.AGH
2,07,195
quiom.AGH
2,10,86
comparationibusadequari:adequationibuscomparariAGH
essetom.AGH
2,11,53
2,12,117
incautius:incautusAGH
2,12,251
preterom.AGH
2,13,7778
sparsacolligatom.AGH
2,16,22
huiusom.AGH
2,19,50
sedfamulanturom.AGH
2,20,22
estom.AGH
2,21,64
meritiom.AGH
2,21,71
hacom.AGH
2,22,08
hiom.AGH
2,23,61
adecclesiasticumom.AGH
2,24,46
gerant:gerintAGH
2,25,34
cumom.AGH
2,25,115
quare...dimittunt2om.AGH
2,27,190
dici:dicereAGH
2,28,13
etom.AGH
2,30,14
quiadiuersimodiexercitiiom.AGH

4SinembargoelmanuscritoHesindependientede(=AG):

4.1.Erroresseparativosde(=AG)respectoaH:cf.apartado1.1.delaseccinB).

Tradicinmanuscrita 204

Introduccin

4.2.ErroresseparativosdeHrespectoa(=AG):

prol.,53
recte:rectoH
prol.,56
quales:qualiterH
prol.,57
genera:genereH
prol.,96
fere:uereH
prol.,120
fragilitati:fragilitateH
pref.,46
apprime:optimeH
pref.,79
seruassem:seruasseH
tab.,1,45
uanitate:uatinitateH
tab.,1,58
sanctoetom.H
tab.,1,132
subalternatis:subalternantisH
tab.,2,33
assiagnantur:assignaturH
tab.,2,63
ei:eisH
tab.,2,77
thesaurarii:thesauriiH
tab.,2,108
habent:habetH
tab.,2,125
alius:aliosH
1,01,40
deliquerint:deliqueritH
1,01,101
principes:principisH
1,01,126
diximusom.H
1,02,77
censeri:censuriH
1,02,150
ille:illisH
1,02,177
putetom.H
1,02,185
ueroom.H
1,04,136
sine:sintH
1,04,161
usque:absqueH
1,04,185
etom.H
1,04,214
ero:ergoH
1,05,25
generisom.H
non:nuncom.H
1,05,67
1,05,67
possuntom.H
1,05,68
insigni:signiH
1,05,121
quamom.H
1,05,132
recte:rectiH
1,06,24
facile:faciliH
1,06,24
libetom.H
1,06,145
innaturaom.H
1,07,26
teste:testaH
1,08,17
et1om.H
1,08,118
rege:regiH
1,08,125
uirtusom.H
1,08,198
mihiom.H
1,09,107
est2om.H
1,09,118
numeroom.H
1,11,90
generatom.H
1,12,07
promeom.H
1,12,21
cogitariom.H
1,12,72
equusom.H
1,13,17
crescereom.H

Tradicinmanuscrita 205

Introduccin

1,17,110
1,18,07
1,18,08
1,18,68
1,18,91
1,18,138
1,18,175
1,18,202
1,18,210
1,21,55
1,24,10
1,24,64
1,24,122
1,24,129
1,26,26
1,31,91
1,31,97
1,32,36
1,32,106
1,36,03
1,36,15
1,36,57
1,36,138
1,36,152
1,37,08
1,38,06
1,38,28
1,39,33
1,43,78
1,43,150
1,43,467
1,43,481
1,concl.,23
1,concl.,3334
2,01,08
2,02,64
2,02,8586
2,03,58
2,03,125
2,04,85
2,04,154
2,05,17
2,05,113114
2,05,251
2,06,40
2,06,70
2,06,74
2,06,101
2,06,134

estom.H
forensesom.H
iniudicioom.H
iurisom.H
tractatom.H
legibusom.H
potestom.H
etom.H
ergoom.H
quis3om.H
sciatom.H
necom.H
exdesiderioom.H
quiaom.H
etbeneom.H
uirosom.H
cumom.H
eodemom.H
humanoom.H
estom.H
est2om.H
etom.H
sapienterom.H
eloquentiaom.H
enimom.H
breuiom.H
celiom.H
spiritusom.H
illosom.H
quiaom.H
pulchreom.H
sedauditadsanitatemom.H
statuspiritualiom.H
acmaturiusdigessitom.H
plumbiom.H
illuminatom.H
nilquedifficiliusacpericulosiusom.H
totaquecontraeosarmaturom.H
immo:unoH
eiusom.H
Deusom.H
tributumom.H
autbreuiorisom.H
gressus:gressosH
cuiusom.H
improuide:improuideretH
septimo:septimaH
plurimumom.H
eriperetom.H

Tradicinmanuscrita 206

Introduccin

2,07,92
2,07,123
2,07,188
2,08,18
2,08,64
2,08,84
2,08,107
2,09,26
2,09,59
2,09,140
2,10,12
2,10,121
2,11,23
2,12,10
2,12,42
2,12,130
2,12,231
2,15,66
2,16,22
2,17,24
2,17,31
2,17,56
2,19,70
2,19,83
2,19,147
2,20,42
2,20,188
2,20,197
2,21,25
2,22,30
2,22,123
2,23,29
2,23,31
2,23,63
2,23,96
2,24,68
2,24,95
2,26,53
2,27,26
2,27,63
2,27,69
2,27,104
2,27,186
2,28,56
2,28,81
2,29,20
2,29,43
2,29,82
2,30,143

Deoom.H
computataom.H
modoom.H
totaom.H
orbe:orbiH
determinatas:determinatusH
duplex:duxH
iustitieom.H
tantos:tantoH
clausisom.H
que:quemH
angelos:angelusH
diaconos:diaconusH
probari:probareH
authumilietom.H
purgandi:purgandosH
apertissime:apertissimaH
exultate:exultatiH
ut:autH
dignitate:dignitasH
nomen:nonH
aduersos:aduersusH
quiaom.H
altareom.H
asellumom.H
facileom.H
ministrisom.H
certe:certiH
enimom.H
uirgaom.H
obsessis:absessisH
modos:modusH
adom.H
hancom.H
seu:seroH
perom.H
maioraetom.H
officia:officioH
enimom.H
quareom.H
sednequaquamquisuirtuosusom.H
grauioraom.H
bonisom.H
illa:illumH
maximeom.H
illosom.H
sedpotiusadmirandiom.H
diuina:diurnaH
Augustinusom.H

Tradicinmanuscrita 207

Introduccin

5.ElmanuscritoFesindependientedetodoslosdems:

5.1ErroresexclusivosdeF:

prol.,117
seom.F
tab.,1,16
illiusom.F
tab.,1,2324
dealiouiuiendimodoinhocseculouidelicetom.F
tab.,1,27
etom.F
tab.,1,28
et2om.F
tab.,1,92
deom.F
tab.,1,101
plura:pulchraF
tab.,1,176
acom.F
tab.,2,92
etgradusom.F
1,01,30
quidemom.F
1,01,66
dispergitur:dispargiturF
1,02,123
simulom.F
1,04,125
proditionem:perditionemF
1,05,78
etstatimsubicitom.F
1,08,166
ipseom.F
1,09,55
abeisom.F
1,12,30
estom.F
1,12,65
quiaom.F
1,12,109
cumom.F
1,13,61
alios:alioF
1,16,68
effectu:affectuF
1,17,155
illudsapientisom.F
1,18,147
estom.F
1,19,17
rectacerteom.F
1,23,105
preditas:predictasF
1,24,39
ad3om.F
1,26,28
artesom.F
1,30,19
hominesom.F
1,32,25
heriom.F
1,34,13
idom.F
1,37,4
continueom.F
1,37,7
continuaom.F
1,38,168
forteom.F
1,43,202
existantom.F
2,prol.,81
excedens:excellensF
2,01,38
et1om.F
2,02,94
enimom.F
2,02,198
simia:simeaF
2,02,125
uotiua:nociuaF
2,03,146
comprobarentur:comprobanturF
2,04,37
sedis:sedemF
2,04,80
presideat:resideatF
2,05,11
utom.F
2,05,70
presedit:reseditF

Tradicinmanuscrita 208

Introduccin

2,05,77
summi:summosF
2,05,131132
tantotempore:tantopereF
2,05,200
quiaom.F
2,06,114
breuitasom.F
2,06,134
eum1om.F
2,09,75
quia:quiF
2,09,100
sic:sitF
2,09,214
quia:quiF
2,10,88
aurifulgorem:aurumF
2,11,12
etiamom.F
2,12,53
tutiusom.F
2,12,90
utrisque:utrumqueF
2,12,199
anime:animamF
2,12,199
curamom.F
2,12,236
sibi:siF
2,16,72
receptis:preceptisF
2,17,22
uideatur:uideatF
2,21,12
etom.F
2,21,35
dicitom.F
2,21,55
libetom.F
2,22,135
adom.F
2,24,13
quodom.F
2,24,118
autemom.F
2,24,174
utrumqueseuom.F
2,24,181
estom.F
2,25,30
occupatio:occupationeF
2,25,50
illiom.F
2,26,06
aptiores:aptioraF
2,26,89
quisuperstitiosauitafinieruntom.F
eorumom.F
2,27,31
2,28,74
suiom.F
2,28,89
inom.F
2,30,33
etom.F
2,30,126
estom.F
2,concl.,32
quia:queF

6.ElmanuscritoWesindependientedetodoslosdems:

6.1.ErroresexclusivosdeW:

prol.,36
etom.W
prol.,58
diligenda:diligandaW
prol.,105
libroom.W
pref.,62
uultusom.W
pref.,76
rectumuerumque:uerumrectumqueW
pref.,88
tuaom.W
pref.,137
facitom.W
tab.,1,32
etcurialesom.W
tab.,1,40
etom.W

Tradicinmanuscrita 209

Introduccin

tab.,1,167170
tab.,2,62
1,01,13
1,01,54
1,01,85
1,01,112
1,02,18
1,02,87
1,02,102
1,02,115116
1,02,131
1,02,191
1,02,250
1,04,48
1,04,57
1,04,67
1,04,120
1,04,123
1,04,156
1,05,103
1,06,99
1,07,17
1,08,52
1,08,52
1,08,119120
1,08,136
1,08,141
1,08,152
1,09,83
1,09,86
1,09,130
1,10,46
1,10,71
1,10,81
1,11,1920
1,11,23
1,12,57
1,13,25
1,17,47
1,18,32
1,18,160
1,18,195
1,20,101,102
1,21,1718
1,21,53
1,22,56
1,22,94
1,23,13
1,24,47

capitulumtransp.W
honoreom.W
sedutpaucis...etlauseiusom.W
limitibus:limitatibusW
potestasaquoueldestitunturom.W
humanusom.W
conspicimus:concupiscimusW
regisom.W
quianecesseestom.W
imperiumexhorruit...nonsemperom.W
estom.W
tamennecse...liberarisciuntom.W
etsponteom.W
quiergoprincipumfauoresdesideratom.W
nonom.W
regumom.W
estom.W
aule:aureW
ueroom.W
siom.W
habendamom.W
acasunonfortuitononom.W
amareom.W
nonpotuitom.W
quiaetsi...orbisimperiiom.W
pudor:pondorW
senator:sanatorW
nobilesDeum:nobideumW
uiuant:uiuautW
etom.W
ualebuntom.W
impune:impugneW
uolentibusom.W
exteriusom.W
tertiopropteruiriglorificationemom.W
etom.W
cuidumquisplacetom.W
iniurias:iuriasW
determinandisqueom.W
spiritus:speciesW
humaneom.W
estom.W
Iezabeldictum...commedentIezabelom.W
gignitalias...adulterinasdiuitiasom.W
quamrarumom.W
artesom.W
agricolasom.W
exteom.W
miom.W

Tradicinmanuscrita 210

Introduccin

1,24,75
1,24,78
1,24,120
1,24,120
1,24,128
1,26,16
1,26,37
1,27,14
1,27,21
1,27,22
1,27,3233
1,28,23
1,28,30
1,28,62
1,31,8889
1,31,91
1,31,98
1,32,108109
1,32,112
1,34,33
1,34,51
1,35,0107
1,35,1415
1,35,20
1,35,68
1,35,69
1,35,74
1,36,06
1,36,52
1,36,110
1,36,113
1,36,145
1,37,2729
1,38,76
1,38,94
1,38,102103
1,38,122
1,39,02
1,39,11
1,39,54
1,40,2425
1,41,72
1,42,13
1,42,96
1,42,113
1,43,47
1,43,46
1,43,58
1,43,58

inom.W
enimom.W
uestiumetom.W
armorum:amorumW
intellectumom.W
sequentium:sequantiumom.W
chalybe:cabileW
abalteraom.W
lacessendas:lacessandasom.W
etom.W
libidinibusetuoluptatibus...cupiditatibushominibusom.W
magnates:magnaetW
maiorom.W
artiumom.W
mortuorumspoliatoresom.W
curamom.W
queom.W
etuegetatiuum...utiuueturom.W
doloribusom.W
etintellectualiumom.W
inom.W
Capitulumtricesimum...abusuetincommoditateom.W
alitteris:alterisW
ualerentquod...tardiusintelligereom.W
sepeom.W
quodsatisdolendumestom.W
rixandi:rexandiW
artiumom.W
dumom.W
ficmentaproueritateacom.W
auditum:audicumW
pondere:poneW
quantitatemsonorum...musica.Tertiaom.W
utom.W
etiamom.W
abastronomo...Deusnolletom.W
astris.Stultorumiter.W
et2om.W
enimom.W
histrionumom.W
quantitatesagnoscere...ipsiusintrinsecasom.W
theologibonapredicantom.W
plurimumom.W
et2om.W
primogenitisom.W
estom.W
quipotentiasom.W
sitom.W
estom.W

Tradicinmanuscrita 211

Introduccin

1,43,104105
1,43,105
1,43,173
1,43,388389
1,concl.,10
2,prol.,34
2,01,12
2,01,60
2,01,123
2,01,125
2,01,135
2,02,08
2,02,81
2,02,87
2,02,91
2,02,97
2,02,98
2,03,24
2,03,88
2,03,99
2,03,100
2,03,108
2,03,140
2,04,17
2,04,28
2,04,68
2,04,109
2,04,117
2,04,122
2,05,13
2,05,18
2,05,77
2,05,112
2,05,142
2,05,169
2,05,197
2,05,219
2,05,281
2,05,283
2,06,06
2,06,38
2,06,5152
2,06,5758
2,06,5960
2,06,63
2,06,71
2,06,73
2,06,101
2,06,108

nonsatis...aliipaupertatemom.W
inopiam:opinamW
existantsedhicerteom.W
que2respectu...magnabonaom.W
estom.W
meo:ineoW
omnemom.W
curuliom.W
errantes:erratesW
iratum:reatumW
estom.W
uidelicetom.W
etperturbationumom.W
imperator:imperaturW
graues:graueW
omniumom.W
ora:horaW
honoratusplurimumom.W
quiom.W
dicitur:dicitW
mortales:mortalisW
terram:terrantW
sic:sitW
cunctis:cunctasW
multa:multeW
contremiscat:contramescatW
diffundaturom.W
utom.W
gentiumom.W
potiusom.W
autnondigniom.W
mori:moreW
naturam:naturaW
autemom.W
summi:summeW
conculcabis:conculcatibusW
comparatur:comperaturW
hec:hacW
et:estW
qui:queW
aterra:alteraW
ineiusdissidiumpericulumom.W
etobitusom.W
etconsuetidinibusom.W
pontificis:pontificesom.W
qui:queW
estom.W
diligebat:diligeW
illius:illisW

Tradicinmanuscrita 212

Introduccin

2,07,11
2,07,91
2,07,149150
2,07,169
2,07,171
2,07,171
2,07,180182
2,07,196
2,08,23
2,08,43
2,08,50
2,08,78
2,08,93
2,08,105
2,08,139
2,08,163
2,09,33
2,09,57
2,09,67
2,09,93
2,09,103
2,09,107
2,09,226
2,09,142
2,10,03
2,10,1617
2,10,17
2,10,102
2,10,107
2,10,111
2,10,116
2,10,127
2,11,10
2,12,3940
2,12,55
2,12,57
2,12,101
2,12,112
2,12,114
2,12,177
2,12,193
2,12,243
2,12,252254
2,12,277278
2,12,304
2,12,313
2,13,06
2,13,10
2,13,52

particularius:particularioW
quidiuinsuaimpietateuiuunt2om.W
ambitioseconcupiuitom.W
quia:quiW
mori:moreW
qui:queW
quamquod...uitamegeritom.W
cupitdiuuiuereom.W
inseparabilis:separabilisW
uniuerseom.W
iureom.W
patreom.W
assistentie:assistentiaW
cardinumom.W
scriptumestom.W
felicitasom.W
nonom.W
erigitur:exigiturW
mentis:mentemW
recteom.W
non2om.W
utiliterassistitom.W
autmorumcorruptionisom.W
forisom.W
presbyterorumom.W
huiusstatusom.W
deducimus:decidimusW
uoluit:soluitW
ex:estW
eloquiisecclesiasticiordinisom.W
iterumom.W
dicente:dicentiW
aliidiaconiom.W
nonsanctorum...locasanctorumom.W
utom.W
uite:uitaW
ille:illaW
obligarique:queW
tamenom.W
indubitata:dubitataW
aquis:aquasW
panisestquemtudetinesom.W
retinestuum...uictumetornatumom.W
arguatseueriusom.W
uestrisom.W
aculeisom.W
statusom.W
patereom.W
istudcruciatom.W

Tradicinmanuscrita 213

Introduccin

2,13,75
2,13,95
2,14,34
2,14,36
2,14,41
2,14,48
2,14,91
2,15,25
2,15,32
2,15,63
2,16,40
2,16,119
2,16,120
2,16,120
2,17,01
2,17,04
2,17,08
2,17,25
2,18,08
2,18,12
2,19,20
2,19,126
2,19,144
2,20,35
2,20,52
2,20,60
2,20,79
2,20,114
2,20,131
2,20,136
2,20,150
2,20,156157
2,20,159
2,20,178
2,20,210
2,20,214
2,21,34
2,21,36
2,22,45
2,22,151
2,23,13
2,23,62
2,23,62
2,23,69
2,23,102
2,23,104
2,24,178
2,24,185
2,24,191

quilibertatesom.W
ecclesie:ecclesiaW
estom.W
ipsaom.W
episcopusautarchiepiscopusilleom.W
calamitatesqui:calamitatesqueW
Threnis:terrenisW
elige:eligiW
cecidit:ceditW
antiquiecclesie:antiquaecclesiaW
Transgressorem:TransgressorumW
inom.W
si:sicW
ordoom.W
etom.W
etpericulisom.W
enimom.W
uerumestquia:uerumqueW
eos:eoW
baptismi:baptismeW
eliguntom.W
odioom.W
facete:facereW
succincte:succinctateW
humeros:humoresW
eis:eiusW
illi:illisW
NolanoDIMVz:nolentiW:Nolenocett.
etom.W
dicit:diciW
illis:illiW
sedapopuloom.W
nullus:ullusW
quibus:quebusW
estom.W
sponsum:sponsamW
ipseom.W
siom.W
data:claraW
preferendos:preferendoW
quolibetom.W
commearunt:connumeraruntW
proutom.W
eundemom.W
uouerunt:uouerantH:noueruntW
clericisom.W
famosiom.W
actiue:actiuisW
ipsum:ipsamW

Tradicinmanuscrita 214

Introduccin

2,24,211
2,25,35
2,25,37
2,25,84
2,26,12
2,26,16
2,26,47
2,27,1516
2,27,34
2,27,46
2,27,61
2,27,65
2,27,74
2,27,88
2,27,141
2,27,208
2,28,14
2,28,20
2,28,46
2,28,79
2,28,96
2,29,97
2,30,87
2,30,93
2,30,113
2,30,114
2,30,188
2,concl.,40
repert.,29
repert.,30
repert.,223

aliisom.W
temporisom.W
ceteras:ceterisom.W
uanitatibus:uanitibusW
acuoluptasom.W
ceteris:cetereW
tuipse:turpemW
paupertatisgrauius...contrauotumom.W
quia:queW
siom.W
inquitom.W
signum2om.W
estom.W
humilitatis...insolescereom.W
infirmariusom.W
sed:seW
inom.W
aliosadsacrificia2om.W
hominesom.W
idom.W
religare:regilareW
fereom.W
aliisom.W
monasticeuiteom.W
nullifideliumdebetom.W
haberentom.W
constitutionesom.W
longioraom.W
infraom.W
acom.W
uenatoria:uanatoriaW

7. El manuscrito B, uno de los testimonios con menos errores y variantes, es


independientedelosdems:

7.1ErroresexclusivosdeB:

pref.,118
ueroom.B
1,05,128
carnisom.B
1,05,177
inom.B
1,06,112
Aristotelesom.B
1,12,08
sortem:fortemB
1,12,34
illaom.B
adque:atqueB
1,16,75
1,21,48
diuineom.W
1,22,104106
Dignumenim...auaritiampeccantom.B
1,23,43
uitegeneraom.B
1,25,48
talem:telamB
1,27,36
calamitatesom.B

Tradicinmanuscrita 215

Introduccin

1,30,29
1,36,66
1,37,43
1,42,113
1,42,176
1,43,9091
2,02,43
2,05,05
2,05,19
2,05,20
2,05,6667
2,05,187
2,06,129
2,08,115
2,08,130
2,09,114
2,09,182
2,09,198
2,10,43
2,10,73
2,11,2223
2,12,13
2,12,105
2,12,134
2,12,318
2,13,68
2,14,30
2,14,69
2,14,72
2,15,32
2,17,07
2,17,30
2,19,79
2,20,49
2,20,83
2,20,132
2,20,198
2,21,48
2,22,23
2,25,19
2,27,5353
2,28,58
2,29,80
2,30,12
repert.,165
repert.,185186

uitareom.B
preclarisom.B
terre:certeB
primogenitusom.B
recluditurom.B
Aliilamentantur...minimenoueruntom.B
suosom.B
uiteom.B
solum:soloB
eisom.B
autforte...tuncuiuereom.B
diuinisom.B
acathedram:etcathedramB
etom.B
aliquandoom.B
egrum:agrumB
Christumom.B
amantom.B
neom.B
estom.B
Procedenteuero...apostoliordinaruntom.B
etdulciaom.B
culpa:culpatB
estom.B
imprecantur:increpanturB
estom.B
diximusom.B
enimom.B
deordinandos:seordinandosB
dixerimom.B
inom.B
quischolasticidignitatemassumitom.B
equusmissalicariorom.B
immocorrigendosom.B
eiulatibus:eiulantibusB
curaom.B
carni:carnemB
uirisom.B
suoom.B
segregantesChristumconformenturom.B
profeceruntita...inmonasteriisom.B
tertio:tertiaB
totom.B
etaliaom.B
etom.B
Religiosorumuita...c.XXIIIom.B

8. El manuscrito S, junto con B, uno de los mejores por el escassimo nmero de


erroresyvariantes,esindependientedelosdems:

Tradicinmanuscrita 216

Introduccin

8.1ErroresexclusivosdeS:

tab.,2,69
defectibusom.S
1,02,256
sedisom.S
1,04,85
enormia:enormaS
1,10,5556
sedquodammodo...transfugereuidenturom.S
1,12,31
et1om.S
1,19,36
adipiscantur:adispicanturS
1,21,32
senator:senatoS
1,22,20
mirisque:millisqueS
1,24,66
cloacarum:clocarumS
1,30,26
aferis:afferisS
1,34,28
hodieom.S
1,38,12
desiderum:desideriumS
1,40,25
ignorareom.S
1,43,208
nonom.S
1,43,357
nonom.S
2,01,44
imperiiom.S
2,02,78
num:unumS
2,02,94
oro:ortoS
2,02,9899
linguemordaces...impunearmanturom.S
2,02,184
letus:lectusS
2,03,91
sublimius:sublimusS
2,03,124
eisom.S
2,03,125
uotiuaom.S
2,04,3535
nulluspost...pontificatusequauitom.S
2,04,120
uelit:uelutS
2,05,105
equo:exquoS
2,06,38
aom.S
2,07,37
inducere:induceS
2,08,115
alteraom.S
2,09,224
nonom.S
inom.S
2,10,110
2,11,42
uitesanctitas...perfectiostatusom.S
2,12,17
ex:etS
2,12,104
damnari:dominareS
2,12,125
promitteret:promittereS
2,12,315
etanathematumtotcomminationumom.S
2,13,12
ordinumom.S
2,12,73
constitutus:constitusS
2,14,57
cogatur:coguaturS
2,20,112
munus:nummosS
2,20,155
negligentiaom.S
2,22,157
preferunt:prefueruntS
2,27,127
etom.S
2,29,33
contigat:continguatS
2,29,69
desanctitateuitesolitarieom.S
2,30,62
potior:potiusS

Tradicinmanuscrita 217

In
ntroduccin

2,30
0,172

illoru
umom.S

9. Lo
os manuscrritos B, F, S,
S W, de un
na parte, y el hiparqu
uetipo (=
=A,G,H), de otra,
soniindependieentesentresperodep
pendentod
dosder.

HemosdeemostradoqueBFSW
WsonindependienteseentresmiientrasqueeAGH
depeenden de un
u modelo
o comn (
), indepen
ndiente a su vez de los anteriiores.
Inten
ntaremosd
demostrar ahoraque todosellosstienencom
moorigen comnlaeeditio
princceps(r).

9.1L
LoscdicessBHSWhaancopiado textualmen
nteelcolofnquefigguraenrd
donde
aparrecen los nombres
n
d los editores (Sweynheym y
de
y Pannartzz), el lugaar de
imprresin (Roma) y la fecha de edicin
e
(1468), en ocasiones
o
diferente de
d la
datacin de la copia man
nuscrita. Este
E
hecho demuestrra que esttos manusccritos
procceden,direccta(BSW)o
oindirectamente(H),,der.Porssuparte,BSSyWprocceden
direcctamented
deralnoco
ontener,co
omosehav
vistomsaarriba,ninggnerrorq
quelo
emparente con
n otra famiilia. Por su
u parte AG omiten diccho colofn
n que, con toda
prob
babilidad,y
yanoapareeceraensu
umodelo
,perosen
n,delqueehancopiaadoH
y.

Tradicinm
manuscrita 218

In
ntroduccin


S:

9.2 Por otra parte, la edicin


e
r presenta una transp
posicin een el texto
o del
Repeertoriumsiu
uetabulap
peralphabeetum:coloccaenlalettraAelsigguienteepgrafe
queccorrespond
deraalaM
M:

Esteerrorserepite sistemticamenteentodoslosm
manuscrito
osexcepto enR,
quen
nocontieneelReperto
orium,nienFquelossitaensuposicinco
orrecta:

Tradicinm
manuscrita 219

In
ntroduccin

A
A

B
B

G
G

H
H

S
S

(ObssrvesequeG
Gfusionalosd
dosepgrafess)

Tradicinm
manuscrita 220

In
ntroduccin

W
W

Tambin figura en la segundaa edicin, z,


z (1471), dejando cllaro con elllo su
proccedencia:

Restaslo justificarlaaprodeden
nciadeF.P
Puesbien,u
unerrorco
ometidoporrse
9.3.R
repitte sistemtticamente en todos lo
os cdices,, y tambin
n en la seggunda edicin y
susd
derivados((corregido sinembarggoenlasedicionesdee1475ysiiguientes). Enla
listadeerroressderrespeectoaRse
albamoselsiguientee:

pro
olisperitureeR:prolispariparitu
urer

Se trata de
d un errorr de ditogrrafa comettido con to
oda propab
bilidad por , la
copiaa de R qu
ue se entreeg al edittor. Esta leectura fue adoptada tal cual por la
prim
mera edici
n pero apaarece correegido en algunos
a
ejeemplares co
omo en loss dos
conssultados;en
nelejempllarconserv
vadoenEl Escorialunavispado
olectorobsserva
que pari paritu
ure no da sentido; taacha pari y
y corrige pariture
p
en
n periture; en el
ejem
mplardelaB
BibliotecaN
NacionaldeFranciao
otrolectorccorrigeslo
operiture.

BibliiotecadelM
Monasterio
odeSanLorrenzodeEllEscorial(signatura5
54IV2):

Tradicinm
manuscrita 221

In
ntroduccin

BibliiotecaNacionaldeFraancia(ejem
mplardigitaalizadorefeerenciaFRB
BNF373032
202):

As las cosas,
c
nos encontram
mos que pari
p
aadid
do aparecee en todos los
testimonios,incluidoF,co
onstatandoassuvincculacinconr.

gundaediccinysufa
amilia
C)Laseg

Proponem
moselsiguiientestemm
ma:

D
D

M
M

1. La segundaa edicin, de 1471, llevada a cabo porr Gnther Zayner, deriva


d
delade1468talyco
omohemossdemostraadomsarrriba;apesarde
direcctamented
que algunos de
d sus errrores han sido subsanados y de que presenta ciiertas
omissiones,man
ntiene,sinembargo,latranspossicindelaaslneasen
nelReperto
orium
(cf.ssupra)ylallecturaparriperiture((spec.1,24,4
44).

2. Laa edicin z
z no puedee proceder de ningun
no de los manuscritos
m
s estudiado
os en
virtu
uddeloserrroresexclu
usivosquehemosse
aladoparaacadaunodeellos.

3.Taampocopro
ocededelo
oscdices IoMpuestoquesto
ossonpostteriores,14
474y
1479
9respectiv
vamente.

4.No
oprocede deVpuesttoqueesteecdiceom
miteelprllogoalsegu
undolibro yun
ampliofragmen
ntodelcaptuloXLIId
delprimerlibro.

5.No
oprocede deDpuesttoqueelau
utordeesttecdicehacopiadottextualmen
nteel
coloffndezdo
ondemencionaeleditor,ellugarrdeimpresinyladattacin:

Tradicinm
manuscrita 222

In
ntroduccin

z:

D:

6. Laa edicin z
z presenta ciertos errrores con respecto a
a r. Esos m
mismos errrores
figurranenlosm
manuscrito
osDIMV,deemostrando
oasqueto
odosellosp
procedend
dezy
noderdirectam
mente:

Listadeerrroresconju
untivosDIM
MVz:
6.1.L

pro
ol.,23
existimau
ui:extimau
uiDIMVz
1,02
2,37
cesarissiueom.DIM
MVz
1,07
7,51
agit:aitD
DIMVz
1,12
2,25
desinit:d
desintR:desuntDIMV
Vz
1,13
3,36
iureom.D
DIMVz
1,17
7,79
quidrectu
umom.DIM
MVz
1,20
0,06
miseram:miseriam
mDIMVz
1,20
0,17
constant:constatDIMVz
1,25
5,31
contempllamur:com
mplectamurrDIMVz
1,25
5,46
texerunt:texuerunttDIMVz
1,26
6,16
um:sequan
ntiumW:ssequatiumDIMVz
sequentiu
1,32
2,23
existit:exxistatDIMV
Vz
1,36
6,17
aliena:alliaDIMVZ
1,36
6,67
sententiiss:scientiissDIMVz
1,36
6,148
etom.DIM
MVz
1,38
8,23
senexom
m.DIMVz
1,39
9,34
interna:iineternaD
DIMVz
1,42
2,62
multisom
m.DIMVz
1,42
2,64
estom.DIIMVz
1,42
2,214
suntom.D
DIMVz
1,43
3,151
experiri:experireD
DIMVz
intribulaationem...u
1,43
3,464
utilitatemm
meamom.D
DIMVz
2,01
1,16
eiusdem:eiusDIMV
Vz
2,01
1,161
desiderattissimo:deesiderantissimoDIMV
Vz
2,02
2,30
quedamo
om.DIMVz

Tradicinm
manuscrita 223

Introduccin

2,02,98
2,03,101
2,04,124
2,04,144
2,04,146
2,04,146
2,05,102
2,05,257
2,07,59
2,07,191
2,08,81
2,08,134
2,12,36
2,20,34
2,23,18
2,23,53
2,23,60
2,23,72
2,26,28
2,26,63
2,27,52

laxanturom.DIMVz
eum:eoDIMVz
etiamom.DIMVz
huiusuiteom.DIMVz
ipsaom.DIMVz
etequissimaom.DIMVz
estom.DIMVz
longi:longeDIMVz
tempusom.DIMVz
enimom.DIMVz
recte:certeDIMVZ
obtutu:obtuituDIMVz
parom.DIMVz
sedom.DIMVz
nonom.DIMVz
perfecto:perfectioDIMVz
uberius:uberibusDIMVz
sibiom.DIMVz
quod:quidDIMVz
tenetom.DIMVz
nonom.DIMVz

En la siguiente tabla mostramos una serie de lecturas diferentes de DIMVz


que no pueden ser consideradas errores sino, ms bien al contrario, enmiendas
llevadas a cabo por el editor para ofrecer un texto mejorado con respecto a la
primera edicin. En algunos casos se trata, sin embargo, de meras variantes
debidasacitastextuales:

1,04,124
sequentes:sequentibusDIMVz
1,04,137
suam:suarumDIMVz
1,12,5
petiturus:petiturosDIMVz
1,24,124
ipsum:ipsorumDIMVz
1,43,354
ducit:ducuntDIMVz
1,43,412
ualetudinem:uoluntatemDIMVz
1,43,426
ad:aDIMVz[citatextual]
1,43,427
iucunditatem:iucunditateDIMVz[citatextual]
2,04,98
hostibus:hostiumDIMVz[citatextual]
2,05,265
patens:parensDIMVz[citatextual]
2,07,81
simus:scimusDIMVz
2,12,171
tuis:eiusDIMVz[citatextual]
2,19,128
conscientia:conscientieDIMVz
2,20,204
pro:deDIMVz
2,26,84
conuersionis:conuersationisDIMVz[citatextual]
2,27,128
utilitas:necessitasDIMVz
2,27,207
abutentibus:abutentesDIMVz

Adems,losmanuscritosDIMVpresentantambinlamismatransposicinde
lneasenelRepertorium.

Tradicinmanuscrita 224

In
ntroduccin

Elgrupo DIMVcompartetamb
binelexplicitdiferen
ntequeinttroducezy
yque
nofiguraenrn
nienningn
notrocdicedesufam
milia.

z
z

D
D

M
M

Tradicinm
manuscrita 225

In
ntroduccin

V
V

7.Reestaaverigguarsiesto
oscuatrom
manuscritossguardanaalgunarelaacinentreeso
sonccopiasdireectasdez.C
Comenzareemosporelmanuscritomstard
do,M,de1
1479.
Cron
nolgicameente podraa proceder de cualqu
uiera de los otros trees, e inclusso de
algun
naedicin impresa,ssinembarggoquedadescartada sufiliacin
nconIVpo
orque
estossdosmanu
uscritosom
mitenelpr
logoalseegundolibrro,textoqu
uesaparecceen
M.C
ConrespectoaD,pod
demosdeciiralgosem
mejante:Do
omitepalab
brasyexteensos
fragm
mentosqueesfiguran
nenM,porloquesstenopued
desercopiiadeaqull.Por
tanto
o,Mpareceeproceder directameentedez.D
Descartamo
ostambin queproced
dade
laseedicionesdeeSaviglian
no,ca.1471
1,ydelaro
omanade1
1473,quessoncopiaexxacta
der,nideladeeParsde1475queom
mitetodoeelprlogoaalprimerlib
bro.

osmanuscrritosIMVno
opuedend
dependerdeeD:
8.Lo

Erroressep
parativosd
deDrespectoaIMV:
8.1.E
tab
b.,1,135
1,0
02,126
1,0
02,168
1,0
05,5556
1,0
05,71
1,0
09,119
1,1
12,77
1,1
14,35
1,2
20,22
1,2
22,59
1,3
32,107107
1,3
36,139
1,4
41,86
1,4
43,127
1,4
43,321
1,4
43,352
1,4
43,372
2,p
prol.,59
2,p
prol.,69
2,0
02,51
2,0
02,69
2,0
03,19

XXIXom..D

aom.D
om.D
rerumo
uideliceetrecentes:uidelicenttesD
genitiom
m.D
electus:exlectusD
D
uitabito
om.D
inlocisom.D
estom.D
D
bellantees:ballanteesD
estintelllectiuumssedsecundu
umom.D
dixerim
mom.D
imbribu
us:ymbribribusD
onerosi:honorosiD
ruentis:mentisD
inquito
om.D
malaom
m.D
sacrosancte:sacro
osanctoD
accuratee:accurtatteD
acquisitta:acquisittasD
presidendi:presid
dendeD
Demum
m:demusD
D

Tradicinm
manuscrita 226

Introduccin

2,03,114
presentiarum:presentiaD
2,05,58
annisom.D
2,05,264
estom.D
2,07,45
sitom.D
2,07,213
liberati:liberatiD
2,08,144
insidiasom.D
2,09,77
resistentesom.D
2,09,117
summoom.D
2,09,124
is:eisD
2,09,197
columnas:columbasD
2,10,31
deuota:deuotoD
2,12,76
Episcopus:episcoposD
2,12,119
oro:ordoD
2,12,166
Constat:constentD
2,18,13
cura:cureD
2,22,8889
religiosiperfectiora...quefaciuntom.D
ecclesie:ecclesiaD
2,24,09
2,24,121
consistit:consistiD
2,27,144
status:statuD
2,17,171
o1om.D
2,27,192
estom.D
2,28,100
mentem:manumD
2,29,04
estom.D
2,29,6465
figiendum.Deserens...tumultumseculiom.D

9. Del mismo modo, D no puede depender de V (ni de I por ser ste posterior)
porque presenta el texto completo de la obra mientras V omite, por ejemplo, el
prlogoalsegundolibroolatabulacapitulorum.

10.LosmanuscritosIyVpresentandosomisionesexactamenteenelmismopunto,
hechoqueparececonfirmarqueprocedendeuntestimoniocomnanterioralque
llamaremosz(cf.13).

10.1.ErroresconjuntivosentreIV:
1,42,94174
transgressionesabipsaabiciturutom.IV
2,prol.,185
Mirabiturforsancapituladistinguunturom.IV
2,10,78
etprincipumomniumqueiter.IV

11.Sinembargo,IesindependientedeV:

11.1.ErroresseparativosdeV:
prol.,28
pref.,17
pref.,65
pref.,83
pref.,144146
1,02,32

intellectusmeiom.V
illaom.V
esseom.V
etom.V
inquibusdiscutiuntur...apertiusdeclaratutom.V
fallorom.V

Tradicinmanuscrita 227

Introduccin

1,02,104
1,02,177
1,04,82
1,06,118
1,11,40
1,11,68
1,11,7273
1,11,88
1,11,96
1,12,05
1,14,70
1,17,147
1,17,154
1,18,2021
1,18,178
1,18,195
1,22,89
1,23,19
1,23,73
1,25,23
1,26,03
1,27,02
1,34,37
1,36,02
1,36,09
1,36,39
1,36,89
1,36,155
1,38,74
1,39,02
1,39,24
1,42,3536
1,42,54
1,42,60
1,42,73
1,43,166
1,43,179
1,43,223
1,43,369370
1,43,399
1,43,488
2,01,132
2,02,34
2,02,51
2,03,05
2,03,19
2,03,104
2,03,104
2,03,148

quemom.V
eosom.V
etom.V
quiatalemom.V
hominesom.V
tanquamom.V
huncordinemom.V
aliudom.V
meom.V
igiturom.V
omnemom.V
ueroom.V
cumom.V
dicereuideturom.V
quamom.V
igiturom.V
suumom.V
aliacomplura...uiuendigeneraom.V
coquorum:cocorumV
textorumom.V
de1om.V
et2om.V
tamenom.V
et2om.V
eaom.V
cumom.V
perquamom.V
aliquandoom.V
quiaom.V
de2om.V
quodom.V
etinProuerbiis...malumcurruntom.V
etom.V
Christiom.V
illeom.V
talesom.V
autom.V
scienterom.V
utperdatdeterramemoriaeorumom.V
inom.V
quippeom.V
hecom.V
et2om.V
attolit:exttolitV
anxietatibusetinseparabilibusom.V
Demum:dicamusV
eiusom.V
suorumom.V
grauissimeom.V

Tradicinmanuscrita 228

Introduccin

2,04,28
2,04,34
2,04,68
2,04,72
2,04,86
2,04,97
2,04,128
2,04,149
2,05,04
2,05,34
2,05,55
2,05,172
2,05,188
2,05,234
2,05,265
2,05,269
2,05,278
2,06,140
2,07,74
2,07,83
2,07,163164
2,07,191
2,07,226
2,09,107
2,09,129
2,09,336337
2,10,78
2,10,70
2,10,116
2,12,10
2,12,101
2,12,103
2,12,103
2,12,250
2,12,258
2,12,267
2,14,37
2,14,43
2,14,89
2,15,26
2,15,72
2,16,10
2,16,24
2,16,26
2,17,62
2,19,126
2,19,146
2,19,160
2,20,183

suppleom.V
annorumom.V
subicitom.V
nasci:nasciturV
pontifexom.V
uelom.V
etrationibusom.V
culmenom.V
mortalibusom.V
contingere:contingitV
ascendit:ascendiV
certeom.V
reperiri:reperireV
papamom.V
admodum:admodicumV
Hinc:hicV
primaom.V
aDeoom.V
sit2om.V
papatuom.V
quiaparumuiuitom.V
dat2om.V
parce:perseV
sicom.V
perquamdifficile:perdifficileV
Sedprochdolor...aliosapparereom.V
archiepiscoporum...clericocum:etceterorumV
typum:typusV
diiom.V
inepte:ineptiV
impius:impiaV
ergoom.V
maius:eiusV
arripias:accipiasV
Diciteom.V
uidelicetom.V
paremom.V
nonom.V
pudicitia:impudicitiaV
inom.V
finemom.V
luminarium:luminariorumV
thesaurarii:thesauriiV
quippeom.V
oderit:odoratV
periurus:periuriumV
nonparumom.V
studebituitare:uitabitV
insciens:insciusV

Tradicinmanuscrita 229

Introduccin

2,20,246
2,21,18
2,21,28
2,21,58
2,22,130
2,24,99
2,24,116
2,25,38
2,25,65
2,27,57
2,27,6465
2,27,188
2,28,71
2,28,112
2,30,139
repert.,9
repert.,1213
repert.,30
repert.,3233
repert.,39
repert.,4041
repert.,50
repert.,5152
repert.,53
repert.,59
repert.,62
repert.,66
repert.,66
repert.,7374
repert.,70
repert.,87
repert.,9091
repert.,9293
repert.,98
repert.,120
repert.,120
repert.,123
repert.,124
repert.,128129
repert.,133
repert.,139140
repert.,141
repert.,149
repert.,151
repert.,154
repert.,158
repert.,159160
repert.,165
repert.,166

honorum:bonorumV
quasiom.V
ergoom.V
malos:molasV
pacem:paceV
argumenti:augmentiV
igiturom.V
ipsamom.V
etdexterailliusamplexabiturmeom.V
ergoom.V
attingunt...quamV
propterom.V
paulatimom.V
consilii:consiliumV
communiom.V
cuiuslibetartisinhachumanauitaom.V
et...malorumom.V
et...afflictionesom.V
et...laboresom.V
artisom.V
que...proueniuntom.V
afflictionibusom.V
commendatur...periculisom.V
plurimumom.V
sanctitasetom.V
ciuitatumom.V
ecclesieom.V
et...periculisom.V
et...erumneom.V
miserielaboresom.V
erumneom.V
que...laudanturom.V
fraudes...periculaom.V
demumilliusom.V
uideinfraom.V
uerboom.V
et...suntom.V
afflictionibuslaboribusom.V
et...subalternanturom.V
dolisom.V
et...periculisom.V
etcomplexioom.V
utilitatesom.V
laboresom.V
damnaom.V
temporalibusom.V
et...amarisom.V
summaom.V
corporalesom.V

Tradicinmanuscrita 230

Introduccin

repert.,166
laboresom.V
repert.,168
spiritualesetinseparabilesom.V
repert.,174
laboribusom.V
repert.,181
calamitates...etom.V
repert.,191192
et...perfectiorom.V
repert.,205206
uidelicet...utraqueom.V
repert.,210
modietom.V
repert.,215216
illusiones...etom.V
repert.,221
que...hominibusom.V
repert.,223
damnisetom.V
repert.,227
deutraqueom.V

12.VesindependientedeI:

12.1.ErroresseparativosdeI:

pref.,104
contingit:contigitI
tab.,1,85
reipublice:republicaI
tab.,1,132
de1om.I
tab.,2,62
decanatus:deconatusI
1,02,192
prouide:prouidiI
1,02,254255
premiastatus...Ascendeigiturom.I
1,04,210
expetendum:expentendumI
1,04,237
nonnumquam:numquamI
1,05,07
reiom.I
1,05,15
callens:callesI
1,06,17
antiquitati:antiquitiI
1,06,35
antiquatas:antiquitasI
1,06,146
prefertur:preferterI
1,07,51
contumeliosi:contulemiosiI
1,07,56
occupati:occupatI
1,08,102
ditariom.I
1,08,208
uacasti:uocastiI
1,09,04
exercitiaom.I
1,09,63
utilitates:utilitatisI
1,09,85
licet:licentI
1,10,13
rempublicam:republicamI
1,13,18
cupidines:cupiensI
1,16,67
aom.I
1,17,134136
iudicibus...rectumom.I
1,18,03
de1om.I
1,18,108
clamidem:clamitemI
1,20,14
sed...deseruiuntI
1,22,06
quem:quamI
1,22,33
quod:quotI
1,22,100
Necom.I
1,22,114
que:quiI
1,28,27
nanciscuntur:nanciscuntI
1,30,26
aferent:aferrentI

Tradicinmanuscrita 231

Introduccin

1,32,03
1,32,13
1,34,06
1,36,69
1,36,140
1,38,40
1,38,195
1,43,01
1,43,86
1,43,158
1,concl.,81
2,01,1617
2,03,57
2,06,133
2,07,06
2,07,51
2,07,58
2,07,185
2,08,7374
2,09,14
2,09,113
2,12,165
2,17,2021
2,17,4243
2,18,12
2,18,4142
2,19,77
2,19,83
2,19,130
2,20,71
2,20,181
2,22,47
2,22,62
2,22,7374
2,25,64
2,25,7778
2,25,103
2,26,57
2,28,105106
2,30,178179

Demumom.I
reddit:deditI
sane:sanaI
uis:iusI
anulo:annoloI
abundantiam:habundantiumI
commentator:commendatorI
TangeRV:TangensI:Tangescett.
dolerent:dolorentI
diu:duiI
etmaliom.I
sedinmortalibusom.I
hiom.I
inom.I
luculenter:luculenturI
longo:longeI
estom.I
suasom.I
ducibus...meritoom.I
Fallaxom.I
indicat:iudicatI
cadunt...pluresom.I
fulgeret...sapientiaom.I
aut...discipuliom.I
baptismi:baptismeW:baptissimiI
quod...uisitastisom.I
ad2om.I
altare:altereI
officinaom.I
destinati:designatiB:om.I
patriarcham:patriarchiamI
dispertite:disperditeI
seclusis:sedulisI
que...perfectionisom.I
illoom.I
habet...unusquisqueom.I
mundiom.I
ingerunt:ingeantI
istis...lapidibusI
sancti2...ordoom.I

13.LosmanuscritosDeIVprocedendeejemplaresdiferentesdelaedicinz:

HemosdichoqueIVprocedendeunmodelocomn;ahorabien,unaseriede
malaslecturasquecomparteIconD(lneasdiscontinuasdelstemma)nosllevaala
conclusin de que su modelo debe ser necesariamente tambin el mismo: la
edicin z. Ahora bien, las importantes omisiones que presenta I, y que comparte
con V, pero no con D, hacen imposible que se remonten exactamente al mismo
original. Parece razonable, en consecuencia, pensar que D e I (y por tanto V)

Tradicinmanuscrita 232

Introduccin

deriven de la edicin z pero de ejemplares diferentes: el manuscrito D habra


copiadodeunejemplardezperfectamenteconservadoen1471.PorsuparteI,de
1474,yV,sindatacin,habrancopiadodealgnejemplardeesamismaedicinz
peromutiladoconelpasodelosaos(simbolizadoenelstemmaporz)hechoque
explicaratantolasimportantesomisionesdeIydeVcomolasfaltasentreDeI.

13.1.ErroresylecturascomunesentreDeI:

tab.,1,168
mathematica:mathematiceDI
1,07,48
inflammentur:inflenturDI
1,08,181
sed:siDI
1,11,83
fuit:fitDI
1,17,107
puniendasom.DI
1,21,34
elegit:eligiturDI
1,22,87
per2om.DI
1,22,89
alienos:alienasDI
1,33,09
tertio:primoDI
1,34,51
ingenui:ingenitiDI
1,35,32
pullire:pollireDI
1,36,87
mirari:mirareDI
1,36,121
proficit:profecitDI
1,43,48
ferrent:ferentDI
1,43,128
noluerunt:uolueruntDI
1,43,156
incarcerentur:incarceranturDI
1,43,1485
aitom.DI
1,concl.,14
leuandas:releuandasDI
2,01,35
curuantur:curanturDI
2,04,20
estom.DI
2,05,119
debilitate:debilitareDI
2,05,235
delectat:delectetDI
2,06,30
indicat:iudicatDI
2,07,126
otio:otiaDI
2,07,156
desunt:desinitDI
2,09,51
timor:tumorDI
2,12,56
exemplum:exemplisDI
2,12,315
maledictionum:maledictionemDI
2,13,14
inom.DI
2,24,135
libello:belloDI
2,27,16
Deinde:deniqueDI
2,30,176
sane:regulaDI

Tradicinmanuscrita 233

Introduccin

3.5.4.Stemmacodicum

Decuantohemosexplicadomsarribasededuceelsiguientestemma:

Arvalo

A
G
H
F
I
V

Tradicinmanuscrita 234

BIBLIOGRAFA

1.EDICIONESMODERNASDETEXTOSDEARVALO

1.1Dearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuuenes

KENISTON, H. (1930),AFifteenthCenturyTreatiseonEducationbyBishopRoderi
cusZamorensis,BulletinHispanique32:193217[EdicinsegnelMs.Vat.
Lat.4881conaparatodefuentes].
RUIZ VILA, J.M. & CALVO FERNNDEZ, V. (2000), El primer tratado de pedagoga del
Humanismo espaol. Introduccin, edicin crtica y traduccin del Brevis
tractatusdearte,disciplinaetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuvenes
(ca.1453)deRodrigoSnchezdeArvalo,Hesperia3:3582[Edicincrtica
delosMs.delaBibliotecaVaticana,delaUniversidaddeSalamancaydela
BibliotecaNacionaldeMadrid].
VELZQUEZ, L. (1999), R.SnchezdeArvalo.Maneradecriaraloshijos.Estudioy
notasdeL.Velzquez.TraduccindePedroArias.CuadernosdeAnuarioFi
losfico. Serie de Filosofa Espaola 9, Pamplona [Estudio de fuentes y tra
duccinespaolasegneltextolatinodeH.Kenistonquefiguraenparalelo].

1.2.Decastellanisetcustodibusarcium

LABOA, J.M. (1967), Rodrigo Snchez deArvalo y su tratado De castellanis, His


pania Sacra 20:283334 [Incluye a modo de apndice una transcripcin
parcialdelMs.Vat.Lat.4881].

1.3.DeliberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificis

GARCA,A.(1957),UnopsculoinditodeRodrigoSnchezdeArvalo:Deliberaet
irrefragabili auctoritate Romani pontificis, Salmanticensis 4(2):474502
[Edicincrticasintraduccinacompaadadeunbreveaparatodefuentes].

1.4.Depaceetbello

BENZIGER, W. (1995A/B/C), Zur Theorie von Krieg und Frieden in der italienischen
Renaissance.DieDisputatiodepaceetbellozwischenBartolomeoPlatinaund
RodrigoSnchezdeArvaloundandereanllichderPaxPaolina(Rom1468)
entstandeneSchriften.itEditionundbersetzung,Frankfurt.[Tesisdoctoral
que contiene, en tres volmenes introduccin (1995A), texto latino con
aparatodefuentes(1995B) y traduccin (1995C)laedicincrticadelos
dos tratados que componen la Disputatio de pace et bello: el Tractatus de
laudibuspacisdeB.PlatinaylaCommendatiobellideR.SnchezdeArvalo].
VAIRANI, T.A(1778),CremonensiummonumentaRomaeextantia,Roma,pp.69105
[EdicinnocrticadelaDisputatiodepaceetbello].

235

Bibliografa

1.5.Dequaestionibushortolanis

MORRS, M. (1996),Unacuestindisputada:viejasynuevasformasensigloXV.A
propsitodeunopsculoinditodeRodrigoSnchezdeArvaloyAlfonsode
Cartagena, Atalaya. Revue franaise destudes medievales Hispaniques, 7:63
102 [Edicin crtica con aparato de fuentes pero sin traduccin del De
quaestionibushortolanis].

1.6. Epistulae ex castro Sancti Angeli de Vrbe cum Academiae Romanae


scriptoribus

CHREIGTON, M. (1887), History of the papacy during the period of the reformation,
Boston, vol. III, pp. 276284 [Edicin no crtica de dos cartas de Arvalo y
cincodePomponioLeto].
GONZLEZ ROLN, T., BAOS BAOS, J.M. & LPEZ FONSECA, A.(2008), Excastro.Cartas
desde la prisin papal de SantAngelo entre los humanistas de la Academia
Romanaysualcaide,RodrigoSnchezdeArvalo,Madrid.[Incluyelaprimera
edicin crtica completa basada en nuevos testimonios manuscritos
acompaadadeaparatodefuentesytraduccin].
LABOA, J.M. (1973),RodrigoSnchezdeArvalo,alcaidedeSantAngelo,Madrid,pp.
368413 [Edicin no crtica y parcial de la correspondencia con los
humanistas].
VAIRANI, T.A(1778), Cremonensium monumentaRomae extantia,Roma,pp.4566
[EdicinnocrticadelcarteoconPlatina].

1.7.OratioadPiumIIdeuictoriaregisCastellaeapudpetramcuinomen
Gibraltar

SANTIAGOOTERO, H. (1977), Discurso a Po II con motivo de la conquista de


Gibraltar (1462), Revista espaola de teologa 37:153158 [Edicin crtica
deldiscursosegnlosMs.delaUniversidaddeSalamancayde laBiblioteca
Vaticana.ArtculoreproducidoenH.SANTIAGOOTERO(1987),pp.165170].

1.8.SpeculumuitaehumanaeEspejodelavidahumana

LAW, J.R. (1989), El Spejo dela [sic] vida humana de Rodrigo Snchez de Arvalo
(14041470). Estudio y edicin crtica, Universidad de Michigan [Tesis
doctoralquetranscribelatraduccincastellanade1491].
SNCHEZDE ARVALO, R.(1994),Spejodelavidahumana,Valencia(=Zaragoza1491)
[Reproduccinfacsmildelaprimeratraduccincastellana].

1.9.Sumadelapoltica

BENEYTO, J. (1944), R.SnchezdeArvalo.Sumadelapoltica.Edicinyestudiode


JuanBeneytoPrez.PublicacionesdelSeminariodeHistoriadelasDoctrinas
Polticasv.II,Madrid[EdicinnocrticadelaSuma].
PENNA,M.(1959),ProsistascastellanosdelsigloXV.Estudiopreliminaryedicinde
M. Penna, Madrid [pp. 249309: edicin de la Suma segn el texto de J.
Beneyto].

236

Bibliografa

1.10.Vergeldeprncipes

PENNA,M.(1959),ProsistascastellanosdelsigloXV.Estudiopreliminaryedicinde
M.Penna,Madrid[pp.310341:textodelVergelsegnlaedicindeUhagn].
UHAGN, F. R.DE (1900), ElVergeldelosprncipes(14561457),Madrid[Edicinno
crtica].

2.ESTUDIOSSOBRERODRIGOSNCHEZDEARVALO

ALDAMA, A. M etal.(eds.)(2002),Novaetvetera.NuevoshorizontesdelaFilologa
Latina,Madrid.
ANTELO IGLESIAS, A. (1985), La ciudad segn fray Francesc Eximenis y Rodrigo
SnchezdeArvalo,EnlaEspaamedieval6:1950.
BELLINI, G.(ed.)(1982),ActasdelSptimoCongresodelaAsociacinInternacional
deHispanistas,Roma.
BORVITZ, W. (1914),DieUebersetzungstechnikHeinrichSteinhoewelsdargestelltauf
GrundeseinerVerdeutchungsedSpeculumuitaehumanaevonRodericusZa
morensis.EinestilistischeUntersuchung,LaHaya.
BUTLER, G. (1920), Studies in Statecraft being chapters, biographical and
bibliographical,mainlyonthesixteenthcentury,Cambridge,pp.125.
CARRERASARTAU,T.&J.(1943),Historiadelafilosofaespaola.Filosofacristianade
lossiglosXIIIalXV,Madrid,vol.II,pp.595601.
CERVERA, L. (1982), La ciudad ideal concebida en el siglo XV por el humanista
SnchezdeArvalo,BoletndelaRealAcademiadelaHistoria179(1):134.
DOUIE, D. L. (1981),SometreatisesagainsttheFraticelliintheVaticanLibrary,
FranciscanStudies38:1080.
ECHEVERRA, L. (ed.) (1971), Repertorio de historia de las ciencias eclesisticas en
Espaa,2:siglosIVXVI,Salamanca.
DUNSTON, A. J.(19721973),PopePaulIIandthehumanists,JournalofReligious
History7:287306.
FARTOS MARTNEZ, M. & VELZQUEZ CAMPO, L. (coords.) (1997), La filosofa espaola
enCastillayLen:delosorgenesalSiglodeOro,Valladolid.
FUERTES HERREROS, J. L. (1995),Unarupturaenlaordenacindelsaberenlasen
ciclopediasmedievales,RevistaespaoladeFilosofaMedieval2:1941.
FUERTES HERREROS, J. L. (1998), Filosofa de la historia y utopa en el XV. Una
aproximacin al Speculum vitae humanae (1468) de Rodrigo Snchez de
Arvalo,enJ.M.SOTORBANOS(coord.),pp.13171346.
GARCA MASEGOSA, A. (1998), El De eruditione puerorum de Rodrigo Snchez de
Arvalo,enM.PREZGONZLEZ(ed.),pp.363370.
GONZLEZ ROLN, T. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P. (2007), La primera huella de
Plutarco latinizado en la Castilla de mediados del siglo XV: el tratado pe
daggicodeRodrigoSnchezdeArvalo,RevistadeEstudiosLatinos7:131
152.
GORDON, A. M.&RUGG, E. M.(ed.)(1980),ActasdelSextoCongresoInternacionalde
Hispanistas,Toronto.
HEREDIA, B.DE (1970), CartulariodelaUniversidaddeSalamanca,Salamanca,vol.I,
pp.376409.
JEDIN, H. (1954), Snchez de Arvalo und die Konzilsfrage unter Paul II,

237

Bibliografa

HistorischesJarhbuch73:95119.
KOHUT, K. (1980), Snchez de Arvalo (14041470) frente al humanismo ita
liano,enA.M.GORDON&E.M.RUGG(ed.)(1980),pp.431434.
KOHUT, K. (1982), El humanismo castellano del siglo XV: replanteamiento de la
problemtica,enG.BELLINI(ed.),pp.639647.
LABOA,J.M.(1973),RodrigoSnchezdeArvalo,alcaidedeSantAngelo,Madrid.
LAMBERT, D. A. (1924), Arvalo, Rodrigo Snchez de, Dictionnaire dhistoire et
gographiqueecclsiastiques,Pars.
LLORCA, R. & G.VILLOSLADA, R. (1987), Historia de la Iglesia Catlica. Edad Nueva,
Madrid.
LPEZ DE TORO, J.(1933),Elprimertratadode pedagogaenEspaa(1453)(I),
BoletndelaUniversidaddeGranada24:259.
LPEZDE TORO, J.(1934),ElprimertratadodepedagogaenEspaa(1453)(II),
BoletndelaUniversidaddeGranada29:153.
MARCOS RODRGUEZ, F. (1971), Los manuscritos pretridentinos hispanos en cien
ciassagradasenlaBibliotecaUniversitariadeSalamanca,enL. ECHEVERRA
(ed.),pp.467469.
MEDIOLI MASOTTI, P. (1982), LAccademia romana e la congiura del 1468. Con
appendice di A. Campana, Petreio, Italia medioevale e umanistica 25:189
204.
MEDIOLI MASOTTI, P. (1984), Codici scritti dagli accademici romaninel carcere di
Castel S. Angelo (14681469), en Vestigia. Studi in onore di G. Billanovich,
Roma,vol.II,pp.451459.
MENNDEZYPELAYO,M.(1902),Bibliografahispanolatinaclsica:cdices,ediciones,
comentarios, traducciones, estudios crticos, influencia de cada uno de los
clsicoslatinosenlaliteraturaespaola,Madrid,vol.III,pp.185187.
MONTALVO,J.(1928),HistoriadeArvaloysussexmos,Valladolid.
MUOZ DELGADO,V. (1983),LasartesmecnicasyliberalesenRodrigoSnchezde
Arevalo(140479),ObispodeZamora,StvdiaZamorensia4:3561.
NICOLS ANTONIO (1999), Biblioteca Hispana Antigua, Madrid (=1788), vol. II, pp.
294301.
PREZ GONZLEZ. M.(ed.)(1998),CongresoInternacionalsobreHumanismoyRena
cimiento,Len,vol.I.
PUJOL, J. (1921), LoscronistasdeEnriqueIV.RuySnchezdeArvalo,Boletnde
laRealAcademiadeHistoria78:488496.
RUCQUOI, A. (1996), Rodrigo Snchez de Arvalo y su madre, Temas medievales
6:239252.
RUIZ VILA, J. M. (2002), El Speculum uite humane (1468) de Rodrigo Snchez de
Arvaloysutraduccincastellana(1491),enA. M ALDAMA etal.,vol.II,pp.
10831091.
RUIZ VILA, J. M. (2005), Fuentes clsicas en el Speculum uite humane de Rodrigo
SnchezdeArvalo,UniversidadComplutensedeMadrid.
SANTIAGOOTERO, H. (1987), Manuscritos de autores medievales hispanos, Madrid,
pp.165170.
SOTO RBANOS, J. M. (coord.) (1998), Pensamiento Medieval Hispano. Homenaje a
HoracioSantiagoOtero,Madrid,vol.II,
TATE, R. B. (1970), Rodrigo Snchez de Arvalo (14041470) y la Compendiosa
HistoriaHispanica,enEnsayossobrelahistoriografapeninsulardelsigloXV,
Madrid,pp.74104.

238

Bibliografa

TONI, T. (1935), Don Rodrigo Snchez de Arvalo (14041470). Su personalidad y


actividades.EltratadoDepaceetbello,Madrid.
TONI, T.(1936),EltratadoDepaceetbellodeDonRodrigoSnchezdeArvalo,
Raznyfe111:3750.
TRAME, R. H. (1958), RodrigoSnchezdeArvalo14041470.SpanishDiplomatand
ChampionofthePapacy.Adissertation,Washington.
TRAME, R. H. (1962), La carrire dun diplomat espagnol au XV sicle (1435
1470),RevuedHistoirediplomatique76:227254.
VELZQUEZ, L. (1997), Rodrigo Snchez de Arvalo, en M. FARTOS MARTNEZ & L.
VELZQUEZCAMPO(coords.),pp.121136.

3.HUMANISMOYRENACIMIENTO

ABELLN,J.L.(1979),Historiacrticadelpensamientoespaol,Madrid.
ALDAMA,A.M(ed.)(1996),DeRomaalsigloXX,Madrid.
LVAREZ MORN, M C. & IGLESIAS MONTIEL, R. M.(coord.)(1999),Contemporaneidad
delosclsicosenelumbraldeltercermilenio.ActasdelICongresoInternacio
naldelosClsicos.LatradicingrecolatinaanteelsigloXXI(LaHabana,1a5
dediciembrede1998),Murcia.
BARON, H. (1993),Enbuscadelhumanismoflorentino:ensayossobreelcambiodel
pensamientomedievalalmoderno,Mxico.
BATTAGLIA,S.(1971),Laletteraturaitaliana.MedioevoeUmanesimo,Miln.
BELLOSO MARTN, N.(1989),PolticayhumanismoenelsigloXV:elmaestroAlfonso
deMadrigal,ElTostado,Valladolid.
BILLANOVICH,G.(2001),Dalmedioevoallumanesimo,Miln.
BLACK,R.(ed.)(2001),Renaissancethought:areader,NuevaYork.
BLACK, R. (ed.) (2006), TheRenaissance.Criticalconceptsinhistoricalstudies, Lon
dresNuevaYork.
BOUWSMAN,J.(1973),Thecultureofrenaissancehumanism,Washington.
BRUCKER,G.(1977),ThecivicworldofearlyRenaissance,Princeton.
CAMPANA,A.(1946),Theoriginofthewordhumanist,JournalWarbourgInstitute
9:6073.
CANNING,J.(1996),Historyofmedievalpoliticalthought,Londres.
CAPPELLI,G.M.(2007),Elhumanismoitaliano,Madrid.
CRCELES LABORDE,C.(1993),HumanismoyeducacinenEspaa(14501650),Ma
drid.
CASTRO,A.(1949),Aspectosdelvivirhispnico,SantiagodeChile.
COROLEU,A.(1998),HumanismoenEspaa,enJ.KRAYE(ed.),pp.295330.
CROCE,B.(2007),EspaaenlavidaitalianadelRenacimiento,Sevilla.
DAMICO, J.(1991),RenaissanceHumanisminPapalRome:HumanistsandChurch
menontheEveoftheReformation,Baltimore.
DICAMILLO,O.(1976),ElhumanismocastellanodelsigloXV,Valencia.
DI CAMILLO, O. (1996), Interpretations of the Renaissance in Spanish historical
thought:thelastthirtyyears,RenaissanceQuarterly49:360383.
DUFFY,E.(1998),Santosypecadores.Unahistoriadelospapas,Madrid.
ENENKEL,K.A.&PAPY,J.(2006),PetrarchandhisreadersintheRenaissance,Leiden.
FERNNDEZ GALLARDO, L. (2000), Elhumanismorenacentista:dePetrarcaaErasmo,
Madrid.
FUBINI,R.(1966),TraumanesimoeConcili,StudiMedievali7:323370.

239

Bibliografa

GARCAESTBANEZ,E.(1997),ElrenacimientoenCastilla,enM.FARTOSMARTNEZ&
L.VELZQUEZCAMPOL.(coords.),pp.163175.
GARIN,E.(1976),ProsatoriLatinidelQuattrocento,Turn.
GARIN,E.(1981),LarevolucinculturaldelRenacimiento,Barcelona.
GARIN,E.(2001),Medioevoyrenacimiento,Madrid.
GARIN, E. (2004), LUmanesimo italiano. Filosofia e vita civile nel Rinascimento,
RomaBari.
GERARD, N.(2006),TheRenaissancepopes:statesmen,warriors,andthemakingof
thegreatBorgiamyth,NuevaYork.
GIL, J. (1996), Adquisicinytransmisindelhumanismo,enA.MALDAMA(ed.),
pp.621645.
GIL,L.(1981),PanoramasocialdelHumanismoespaol(15001800),Madrid.
GIL,L.(1984),EstudiosdeHumanismoyTradicinClsica,Madrid.
GILBERT, F. (1939), The humanist concept of the prince and The prince of
Macchiavelli,TheJournalofModernHistory11(4):449483.
GILLI, P. (dir.) (2004), Humanisme etglise en Italie et en France mridionale(XVe
siclemilieuduXVIesicle),Roma.
GMEZ CANEDO, L. (1942), Don Juan de Carvajal y el Cisma de Basilea (1434
1448):ungranespaolalserviciodelPapa,Madrid.
GMEZ CANEDO, L. (1947), UnespaolalserviciodelaSantaSede:DonJuandeCar
vajal, Cardenal de SantAngelo Legado en Alemania y Hungra (1399?1469),
Madrid.
GONZLEZ ROLN, T., MORENO HERNNDEZ, A. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P. (2000),
HumanismoyTeoradelaTraduccinenEspaaeItaliaenlaprimeramitad
delsigloXV.EdicinyestudiodelaControversiaAlphonsiana(AlfonsodeCar
tagenavs.L.BruniyP.C.Decembrio),Madrid.
GONZLEZ ROLN, T. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P. (1999), Lacontribucindelrei
nadodeJuanIIalarraigoydesarrollodelrenacimientoenEspaa,enM.C.
LVAREZMORN&R.M.IGLESIASMONTIEL(coord.),pp.579588.
GONZLEZ ROLN, T. & SAQUERO SUREZSOMONTE, P.(2001),ElHumanismoitaliano
enla Castilladelcuatrocientos:estudioyedicinde laversincastellanay
del original latino del De infelicitate principum de Poggio Bracciolini, Cua
dernosdeFilologaClsica.EstudiosLatinos21:115150.
GOODMAN, A. & MACKAY, A. (eds.) (1990), The impact of Humanism in Western Eu
rope,LondresNuevaYork.
GRASSI, E. (1988), Renaissance humanism: studies in philosophy and poetics,
Binghamton.
GRAU CODINA, F., GMEZ FONT. X., PREZ DUR, J. & ESTELLS GONZLEZ, J. M.(2003),La
universitatdeValnciailHumanisme:studiaHumanitatisirenovacicultural
aEuropaialNouMn,Valencia.
HANKINS, J. (ed.) (2000), Renaissance civic humanism. Reappraisals and reflections,
Cambridge.
HEUSCH, C. (1996), El renacimiento del aristotelismo dentro del Humanismo es
paol,Atalaya.RevuefranaisedestudesmedievalesHispaniques7:1140.
HOLMES,G.(1993),Florencia,Romaylosorgenesdelrenacimiento,Madrid.
IJSEWIJN, J. (19902),CompaniontoNeoLatinStudies.PartI:Historyanddiffusionof
NeoLatinLiterature,Lovaina.
IJSEWIJN, J. & SACR, D. (1998),CompaniontoNeoLatinStudies.PartII:Literary,lin
guistic, philological and editorial questions and diffusion of NeoLatin

240

Bibliografa

Literature,Lovaina.
KALLENDORF,W.C.(ed.)(2007),Acompaniontoclassicaltradition,Oxford.
KELLY,J.N.D.(1986),TheOxforddictionaryofpopes,Oxford.
KRAYE,J.(ed.)(1998),IntroduccinalHumanismoRenacentista,Madrid.
KRISTELLER,P.O.(1986),OchofilsofosdelRenacimientoitaliano,Madrid.
KRISTELLER,P.O.(1993),Elpensamientorenacentistaysusfuentes,Madrid.
LAWRANCE, J. (1986), On fifteenth century Spanish vernacular humanism, en I.
MICHAEL&R.A.CARDWELL(eds.),pp.6379.
LAWRANCE, J. (1990), Humanism in the Iberian Peninsula, en A. GOODMAN & A.
MACKAY(eds.),pp.220258.
LERNER,R.&MAHDI.M.(1963),Medievalpoliticalphilosophy.Asourcebook,Toronto.
LIDA DE MALKIEL, M. R. (1950), Juan de Mena, poeta del prerrenacimiento espaol,
Mxico.
LPEZ ESTRADA, F.(1946),LaretricaenlasGeneracionesysemblanzasdeFernn
PrezdeGuzmn,RevistadeFilologaEspaola30:310352
LUCIANO,R.P.(1942),LosconversosdonPablodeSantaMaraydonAlfonsodeCar
tagena,Madrid.
MANN,N.(1998),OrgenesdelHumanisno,enJ.KRAYE(ed.),pp.1939.
MARAVALL, J. A.(19833),Laideadecuerpomstico enEspaaantesdeErasmo,
en Estudios de historia del pensamiento espaol. Serie primera. Edad Media,
Madrid,pp.181199.
MARAVALL, J. A.(20012),Trabajoyexclusin.Eltrabajadormanualenelsistema
social de la primera modernidad, en Estudios de historia del pensamiento
espaol.Seriesegunda.LapocadelRenacimiento,Madrid,pp.327351.
MARTIN,A.VON(1973),SociologadelRenacimiento,Mxico.
MARTNEZARANCN,A.(1980),Antologadehumanistasespaoles,Madrid.
MAZZOCCO,A.(2006),InterpretationsofRenaissanceHumanism,Leiden.
MNDEZ BEJARANO, M. (1927), Historia de la filosofa en Espaa hasta el siglo XX,
Madrid.
MICHAEL, I. & CARDWELL, R. A. (eds.) (1986), Medieval and Renaissance Studies in
honourtoR.B.Tate,Oxford.
MONFASANI, J. (2004), GreeksandLatinsinRenaissanceItaly:studiesonHumanism
andphilosophyinthe15thcentury,Aldershot.
MORN SAMANIEGO, J.(1953),Elhumanismoespaol:desdeJuanIIdeCastillahasta
losReyesCatlicos,Cuenca.
MORRS,M. (1995),Sicetnon:entornoaAlfonsodeCartagenaylosStudiahuma
nitatis,Euphrosyne23:333326.
MORRS,M.(2000),ManifiestosdelHumanismo,Barcelona.
NAUERT, CH. G. (2006), Humanism and the culture of Renaissance Europe, Cam
bridge.
O'MALLEY, J.(1979),PraiseandblameinRenaissanceRome:rhetoric,doctrine,and
reforminthesacredoratorsofthepapalcourt,c.14501521,Durham.
PARAVICINIBAGLIANI,A.(2000),ThePopesbody,Chicago.
PARTNER, P.(1990),ThePope'sMen:ThePapalCivilServiceintheRenaissance,Ox
ford.
PASTOR, L.VON (1923),HistoryofthePopesfromthecloseoftheMiddleAges,vol.4,
SanLuis.
RABIL, A. (ed.) (1988), RenaissanceHumanism.Foundations,formsandlegacy,Fila
delfia.

241

Bibliografa

RALLO GRUSS, A.(2007),HumanismoyRenacimientoenlaliteraturaespaola,Ma


drid.
REDONDO,A.(ED.)(1978),LHumanismedansleslettresespagnoles,Pars.
RENAUDET,A.(1958),HumanismeetRenaissance,Ginebra.
RENDINA,C.(1996),Ipapi.Storiaesegreti,Roma.
REYNOLDS, B.R.(1955),Latinhistoriography:asurvey,14001600,Studiesinthe
Renaissance2:766.
RICCI,P.G.(1952),LaprimacattedradigrecoaFirenze,Rinascimento3:159165.
RICO.F.(1978),Nebrijafrentealosbrbaros.Elcanondegramticosnefastosenlas
polmicasdelHumanismo,Salamanca.
RICO,F.(19972),Elsueodelhumanismo.DePetrarcaaErasmo,Madrid.
ROUND, N. G.(1962),RenaissancecultureanditsopponentsinFifteenthCentury
Castile,ModernLanguageReview57:204215.
RUIZ VILA, J. M. (2003), Lospreceptosdel Deamorede AndreasCapellanusenla
Historia de duobus amantibus de Eneas Silvio Piccolomini, en F. GRAU
CODINA,X.GMEZFONT,J,PREZDUR&J.M.ESTELLSGONZLEZ,pp.589599.
RUNDLE,D.(2004),Thetwolibraries:humanistsidealsandecclesiasticspractice
inthebookcollectingofPaulIIandhiscontemporaries,enP.GILLI(dir.),pp.
167185.
RUSSEL, P. E. (1978), Las armas contra las letras: para una definicin del
HumanismoespaoldelsigloXV,en TemasdeLaCelestinayotrosestudios:
delCidalQuijote,Barcelona,pp.209239.
SAQUERO SUREZSOMONTE, P. & GONZLEZ ROLN, T. (1991), Actitudesrenacentistas
en Castilla durante el siglo XV: la correspondencia entre Alfonso de Carta
gena y Pier Cndido Decembrio, Cuadernos de Filologa Clsica. Estudios
Latinos1:195232.
SARDEGNO,N.(1960),IlTrecento,Miln.
SKINNER, Q. (1978), The foundation of modern political thought: the Renaissace,
Cambridge.
STINGER,CH.L.(1998),TheRenaissanceinRome,Indiana.
SYMONDS,J.A.(1999),LospapasdelRenacimiento,Mxico.
TATARKIEWICZ,W. (1965),Theatrica,thescienceofentertainmentfromtheXIIthto
theXVIthcentury,Speculum26(2):263272.
TRINKAUS, CH. (1999), Renaissance transformations of the medieval thought,
Aldershot.
VAQUERO PIEIRO, M. (2001),ViaggiatorispagnoliaRomanelRinascimento,Grana
rolodellEmilia.
WEISS,R.(1949),IlprimosecolodellUmanesimo:studietesti,Roma.
WEISS,R.(1957),Unumanistaveneziano:PapaPaoloII,Venecia.
WHITNEY, E. (1990), Paradise restored. The mechanical arts from Antiquity to
thirteenth century, Monogrfico de Transactions of the American
PhilosophicalSociety80(1).
WITT, R. G. (2000), In the footsteps of the ancientis: the origin of Humanism, from
LovatotoBruni,BostonLeiden.
ZABUGHIN,V.(19091912),GiulioPomponioLeto.Saggiocritico,Roma.

4.LATNHUMANSTICOYRENACENTISTA

AA.VV. (1925), Homenaje a Menndez Pidal: miscelnea de estudio lingsticos,

242

Bibliografa

literarios,ehistricos,Madrid,vol.I.
ALCINA, J. F. (1999), El latn humanstico y la cultura verncula de los siglos de
oro,enA.MALDAMAetal.(eds.),pp.729746.
ALDAMA, A. M etal.(eds.)(1999),Lafilologalatinahoy.Actualizacinyperspecti
vas,Madrid.
ALVAREZQUERRA,A.,GARCAFERNNDEZ,J.&GONZLEZCASTRO,J.F.(eds.)(1999),Actas
delIXCongresoEspaoldeEstudiosClsicos(Madrid,28al30deseptiembre
de1995).VolumenVII.Humanismoytradicinclsica,Madrid.
BERNARDIPERINI,G.(ed.)(2004),IllatinonelletdellUmanesimo.AttidelConvegno
(Mantova,2627ottobre2001),Florencia.
CARRERA DE LA RED, A.(1988),Elproblemadelalenguaenelhumanismorenacen
tistaespaol,Valladolid.
CAVALLO, G., LEONARDI, C. & MENEST, E. (dirs.), Lo spazio letterario del Medioevo,
Roma,vol.I(1).
CHARLET, J. L. (2004), Lesinstrumentsdelexicographielatinedelpoquehuma
niste,enG.BERNARDIPERINI,G.(ed.),pp.167195.
FUBINI, R. (1961),Lacoscienzadellatinonegliumanisti. AnLatinalinguaRoma
norumessepeculiareidioma,StudiMedievalis.III,2:505550.
GONZLEZDELACALLE,P.U.(1925),Latnuniversitario.Contribucinalestudiodel
latnenlaantiguaUniversidaddeSalamanca,enAA.VV.,pp.795818.
NEZ GONZLEZ, J. M., (19791980), En torno al latn renacentista: hacia un in
tentodecaracterizacin,Durius78:365387.
PREZ ROMERO, M DEL S. (1999), El latn, una lengua extranjera en el Renaci
miento espaol, en A. ALVAR EZQUERRA, J. GARCA FERNNDEZ & J. F. GONZLEZ
CASTRO(eds.),pp.287290.
RIZZO,S.(1973),Illessicofilologicodegliumanisti,Roma.
RIZZO, S. (1986), Il latino nell'Umanesimo, en Letteratura italiana, V: Le ques
tioni,Turn,pp.379408.
RIZZO,S.(2002),Ricerchesullatinoumanistico,Roma.
RIZZO,S.(2004),IlatinidellUmanesimo,enG.BERNARDIPERINI,G.(ed),pp.5196.
TATEO, F. (1992), Quale latino per i moderni?, en G. CAVALLO, C. LEONARDI & E.
MENEST(dirs.),pp.154164.
TATEO,F.(2004),Laprosadegliumanisti,Roma.
TATEO,F.(2006),Sullatinodegliumanisti,Bari.

5.EDITORESEIMPRESORESENELSIGLOXV

AA.Vv. (1929), Editori e stampatori italiani del Quattrocento: note biobibliografi


che,Miln.
DAVIES, M. (1998),EllibrohumansticoenelCuatrocientos,enJ. KRAYE (ed),pp.
7393.
FARENGA,P.&BLASIO,M.G.&CASCIANO,P.etal.(2005),EditoriededizioniaRomanel
Rinascimento,Roma.
FELD, M. D. (1982),SweynheymandPannartz,CardinalBessarion,Neoplatonism:
RenaissanceHumanismandTwoEarlyPrintersChoiceofTest,HarvardLi
braryBulletin30:282335.
LAURENTI, J. L. (1997), Rarezas bibliogrficas: la coleccin del cardenal Juan de
Torquemada en la Biblioteca de la Universidad de Illinois, en Estudios bi
bliogrficos sobre la Edad de Oro (14741699). Fondos raros espaoles en la

243

Bibliografa

UniversidaddeIllinoisyenotrasbibliotecasnorteamericanas,Guadalajara.
MIGLIO, M.(2002),Saggidistampa.TipografieculturaaRomanelQuattrocento.A
curadiAnnaModigliani,Roma.
PENNEY, C.L. (1965), Printed books 14681700 in the Hispanic Society of America,
NuevaYork.
MIGLIO, M. (1978), GiovanniAndreaBussi.Prefazionialleedizionidi Sweynheyme
Pannartz,prototipografiromani,Miln.

6.CRTICATEXTUALYPALEOGRAFA

BERNAB,A.(1992),Manualdecrticatextualyedicindetextosgriegos,Madrid.
BLECUA,A.(1987),Manualdecrticatextual,Madrid.
BISCHOFF, B.(1985),PalographiedelAntiquitromaineetduMoyenAgeocciden
tal,Pars.
CAPPELLI,A.(1973),Dizionariodiabbreviaturelatineeditaliane,Miln.
DEROLEZ,A.(1984),Codicologiedesmanuscritsencriturehumanistique,Turnhout.
FRAENKEL,H.(1983),Testocriticoecriticadeltesto,Florencia.
LINDSAY,W.M.(1989),PalaeographiaLatina,Hildesheim.
MAAS,P.(1966),Criticadeltesto,Florencia.
RUIZDEELVIRA,E.(1988),Manualdecodicologa,Madrid.
SALLMANN,N.etal.(1990),NormaeorthographicaeetorthotypicaeLatinae,Roma.

7.VARIA

ALBERIGO,G.etal.(eds.)(2002),Conciliorumoecumenicorumdecreta,Bolonia.
BASSOLS,L.(2007),SanAgustn.Vida,pensamientoyobra,Pamplona.
DELRE,N.(1995),MondoVaticano,CiudaddelVaticano.
GODOY ARCAYA, .(2003),AntologadelDefensordelapazdeMarsiliodePadua,
EstudiosPblicos90:335445.
HAMESSE, J.(1974),LesAuctoritatesAristotelis:unflorilgemdival.tudehistori
queetditioncritique,Lovaina.
HARTMANN, M. (2001),HumanismusundKirchenkritik.MatthiasFlaciusIllyricusals
ErforscherdesMittelalters,Stuttgart.
LADERO,M..(1984),JuandeSalisbury.Policraticus,Madrid.
LIEBESCHTZ, H. (1943), John of Salisbury and PseudoPlutarch, Journal of the
WarburgandCourtauldInstitutes6:3339.
MARTIN, J. (1984), John of Salisbury as Classical Scholar, en M. WILKS (ed.), pp.
179201
MOMIGLIANO, A. & LIEBESCHTZ, H.(1949),NotesonPetrarch,JohnofSalisburyand
the Institutio Traiani, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes,
12:189190.
MORALES ORTIZ, A. (2000), PlutarcoenEspaa:TraduccionesdeMoraliaenelsiglo
XVI,Murcia.
NACINOVICH,E.(1886),Flacio.Studiobiograficostorico,Fiume.
NEDERMAN,C.J.,(1987),ThePhysiologicalSignificanceoftheOrganicMetaphorin
JohnofSalisburysPolicraticus,Historyofpoliticalthought8:211223.
OLSON,O.K.(2002),MatthiasFlaciusandthesurvivalofLuthersreform,Wiesbaden.
TheCatholicEncyclopaedia(1907),NuevaYork,vol.I.
WILKS,M.(ed.)(1984),TheworldofJohnofSalisbury,Oxford.

244

EDICINDELSPECVLVMVITEHVMANE

1.CRITERIOSDEEDICIN

Considerandoquelaeditioprincepssehizoenvidadelautor,yquecomparte,
ensumayora,lascaractersticasgrficasdeltestimonioms antiguoycercanoa
Arvalo, el manuscrito R, parece razonable que las conservemos en la idea de
ofreceruntextolatinolomsparecidoposiblealquesalierademanosdenuestro
autor,tratandoasderespetarlascaractersticasgrficasdellatnhumansticodel
sigloXV.
No obstante, teniendo en cuenta las mltiples vacilaciones ortogrficas que
presenta este latn, de las que son fiel reflejo los manuscritos aqu colacionados,
procederemos a una regularizacin sin que por ello traicionemos el propsito
inicial.

1. Lanicacaractersticaquecompartentodoslosmanuscritossinexcepcin
conlaedicinromanaeslamonoptongacindeaeyoeenlagrafae,sibien
en ocasiones R no monoptonga oe, o presenta ultracorrecciones como
foeliciter. Por tanto, en nuestra edicin mantendremos siempre la grafa e
por ae y oe, excepto en el nominativo singular de aer pues no aparece
monoptongado en ninguno de los testimonios, no as su genitivo (eris por
aeris).
2. En cuanto a los grupos ti/ci+vocal, la confusin es total en todos los
testimonios. La editio princeps plantea vacilaciones incluso en un mismo
folio como uicium / uitium. Esta situacin refleja el proceso de
palatalizacin del grupo ti+vocal en la poca, pero, ante esta inestabilidad
fontica,regularizaremossegnlasnormasdellatnclsico.
3. Los grupos consonnticos se han regularizado siempre de acuerdo a los
criteriosclsicos.Editamosportantodamna(lecturapreferidasiemprepor
la edicin prncipe) y no dampna, como por otra parte figura en muchos
testimonios.Encuantoalaalternancia,entodoslostestimoniosestudiados,
entre grafas fonticas o etimolgicas, y sus posibles ultracorrecciones,
hemosresueltoeditarsiemprelafontica;portantoleeremos attingoyno
actingo.
4. Lageminacin,tantodeconsonantes,allius,comodevocales,hiis,propiadel
latn medieval, no ser tenida en cuenta nunca salvo los casos en los que
respondaacriteriosetimolgicos.
5. Tampocomantendremosultracorreccionesmedievalescomomichipormihi
que,adems,nofiguranenlaeditioprinceps.
6. Lapuntuacinesnuestra.
7. La numeracin de los captulos es la misma de la editio princeps sin que
hagamos notar en el aparato las variantes numricas que presentan los
cdices:capitulumseptimumporcapitulumVII.

245

EdicindelSpeculumuitehumane

8. Los nombres propios tambin presentan una considerable oscilacin de


grafas. Aqu, de cara a la mejor comprensin del texto latino, editaremos
losnombresensuversinclsica,sinhacerconstarenelaparatovariante
alguna que nada, o muy poco, puede aportar (Aristoteles por Aristotiles)
salvoalgunaexcepcincomoLaberiusporLabentiusquesreflejamosenel
aparato dada la unanimidad de todos los testimonios. Hemos escrito con
mayscula todos los nombres propios independientemente de cmo
apareciesen; tambin ponemos en mayscula Deus y Dominus, que no lo
estnenlosmanuscritos.

2.INDEXCODICVM

A
B
D
F
G
H
I
M
R
S
V
W

codexHolmiensisA237,Bibl.Nat.,saec.XV
codexSegouiensisB356,Bibl.Arch.Cat.,.saec.XV
codexDominicanorumVindobonensis26(26),Dom.Claustr.,anno1471scriptus
codexWratislauiensisIVF54,Bibl.Vniu.,saec.XV
codexWratislauiensisIVF55,Bibl.Vniu.,saec.XV
codexWratislauiensisIVF56,Bibl.Vniu.,anno1471scriptus
codexAenipontanus206,Bibl.Vniu.,anno1474scriptus
codexGedanensisMarf171,Bibl.Sen.Ged.,anno1479scriptus
codexRomanusMss.FondoAntico596,Bibl.Angelica,saec.XV
codexSalmanticensisMs.2400,Bibl.Vniu.,saec.XV
codexVindobonensisPalatinus3808,Bibl.Nat.,saec.XV
codexVindobonensisPalatinus4871,Bibl.Nat.,saec.XV

3.INDEXEDITIONVM

r
editioprincepsRomanaanno1468edita
z
editioalteraAugustanaVindelicorumanno1471edita

Aliaeeditiones(inapparatucriticononcitatae)

1471(?) Savilliani
C.Beyamus
1472
Parisiis(Lutetiae)
UlrichGering,MartinCrantz,MichaelFriburger
1472(?) Coloniae
UlrichZel
1472
Beronae
H.Helye
1473
Romae
JohannesPhilippusdeLignamine
1473
Beronae
H.Helye
1473
Parisiis
P.CaesarissimulatqueJ.Stol
1475
Basileae
M.Flachen
1475
Parisiis(Lutetiae)
UlrichGering,MartinCrantz,MichaelFriburger
1477
Lugduni
G.Regis
1480(?) Lovania
JohannesdeWestfalia
1488
Bisuntii
sinenomine

246

EdicindelSpeculumuitehumane

1507
Argentorati
1507
Argentorati
1510
Parisiis
1516
Lugduni
1522
Parisiis
1542
Parisiis
1570
Brixiae
1606
Argentorati
1613
Hanoviae
1656
Parisiis
1663
Parisiis

4.INDEXTRANSLATIONVM

1475 AugustaeVindelicorum
1477
1482

Lyon
Lyon

1488

Augsburg

J.Prys
JohannesvonBotzheim
JoannesParvus
SimonBevilaqua
JoannesParvus
ApudGaleotumPratensem
JacobWimpheling
JoannesBotzhemiusAbstemius
sinenomine
M.Soly
ApudDionysiumThierry

DerSpiegeldesmenschlichen G.Zainer
Lebensvondemhochwirdigen
LeMiroirdeviehumaine
B.Buyer
Miroirdelaviehumaine
N.PhilippietM.
Reinhardi
Spiegeldesmenschlichen
P.Berger
Lebens
Spejodelavidahumana
PabloHurus

1491 Zaragoza

5.INDEXSIGLORVMADAPPARATVMLEGENDVM

add.
addidit(addiderunt)
cett.
cetericodices
corr.
correxi(t)
fort.
fortasse
iter.
iterauit(iterauerunt)
marg.
inmargine
om.
omisit(omiserunt)
Rabalteramanu
R2
s.lin.
supralineam
transp.
transposuit(transposuerunt)

consensusomniumcodicumeteditionum

247

RODERICISANCTIIDEAREVALO

Speculumuitehumane

RODRIGOSNCHEZDEARVALO

Espejodelavidahumana

PROLOGVS

10

15

Sanctissimo ac clementissimo in Christo, patri


domino, domino Paulo secundo, sacrosancte Romane
et uniuersalis ecclesie summo pastori et pontifici
maximo, eiusdem sanctitatis obsequentissimus
seruulusetfamiliarisRodericus,episcopusZamorensis
Hispanus ac castri sui sancti Angeli, de urbe
fidelissimuscastellanusetreferendarius,seipsumcum
utriusquehominishumillimainclinatione.
Cogitanti mihi, hanc munitissimam Romane tue
urbis, immo totius orbis amplissimam sancti Angeli
arcem, tue sanctitatis iussu, tua auctoritate et
dignatione custodienti, ubi aliquid otii superest, quid
dignumtuesanctitati,inhistuifelicissimipontificatus
beatis initiis, offerre ualerem, uideo nihil omnino mihi
ceterisque mortalibus superesse quod aut ad laudem
aut ad commonitionem pertinere possit. Tecum enim
10
Cogitantipossideas]cf.SANCT.AREV.liber.481:Cogitantimihi,
beatissime et clementissime pater et pontifex maximus, quod tue
sanctitatiinhisbeatisinitiistuifelicissimipontificatusdignumafferre
ualerem, et ideo nihil omnino mihi ceterisque mortalibus superesse
quod aut ad laudem tue sanctitati aut ad admonitionem pertinere
possit. Tecum enim habes omnia uirtutum ornamenta quibus omnis
laus recte comparatur. Tecum enim denique tanta est sapientia cum
potius a natura inest. Tanta ingens uis, tanta prudentia, tantaque
rerumomniumexperientiautnullisegeasexterioribusadiumentis.
1
TITVLVS:Incipitspeculumuitehumaneareuerendopatredomino
domino roderico episcopo zamorensi hispano editum add. W : ad
sanctissimum et beatissimumpatremetdominum dominumpaulum
II pontificem maximum, liber incipit dictus speculum uite humane
quiaineocunctimortalesinquouisfuerintstatuuelofficiospirituali
aut temporali speculabuntur cuiuslibet artis et uite prospera et
aduersa ac recta uiuendi documenta editus a roderico episcopo
zamorensi, postea calagaritano hispano eiusdem sanctitatis in castro
suo sancti angeli castellano et referendario Haec uerba manu scripta
quaedam exemplaria editionis principis addiderunt. Etiam in codice
Salmanticensi,nuncupatoS,reperiuntur.:Adsanctissimumetbeatissi
mumdominumdominumPaulum IIpontificemmaximumliberincipit
dictus Speculum uite humane quia in eo cuncti mortales in quouis
fuerint statu uel officio spirituali aut temporali speculabuntur eius
artisetuiteprosperaetaduersaacrecteuiuendidocumentaeditusa
Roderico Zamorensi et postea Calagaritano Hispano eiusdem sancti
tatis in castro suo sancti Angeli castellano add. DIMVz.
2 Sanctissimoquam:desuntfoliaR 10 tueurbis:u.t.G 12 tua:
tuoM 14 tui:tueGH 15 initiis:temporibusF 16 ceterisque:
ceterisBI

10

15

PRLOGO

10

15

AlmuysantopadreyclementeseorenCristo,don
Pablo II, sumo pastor y Pontfice Mximo de la sacro
santaIglesiaromanayuniversal,Rodrigo,elsiervoms
obediente y familiar de vuestra Santidad, obispo de
Zamora, en Espaa, referendario y fiel alcaide de su
castillo de SantAngelo en Roma, se presenta a s mis
moconlamshumildereverenciaencuerpoyalma.
Andaba pensado yo, en los momentos que me que
daban de asueto mientras custodiaba, por orden de
vuestra Santidad, bajo su autoridad y dignidad, esta
fortaleza de SantAngelo, la ms protegida e inmensa
de vuestra ciudad de Roma, o mejor dicho, de todo el
orbe, si iba a ser capaz de ofrecer algo que resultara
dignodevuestraSantidad,enesteventurosocomienzo
de vuestro muy dichoso pontificado. Veo que nada en
absoluto de lo que est por encima de m o de los

Prologus,18 50

10

15

20

25

30

habeseaomniauirtutumornamentaquibusomnislaus
recte comparatur; tecum denique tanta insidet
sapientia, quin potius a natura innata ingenii uis
tantaque prudentia rerumque omnium experientia ut
nullisegeasexterioribusadiumentis.Verumego,glorie
et nominis tue sanctitatis auidissimus, existimaui
paululumaliquidutinamdignumtuesanctitatiofferre,
in quo, dum ingens occupationum sarcina paulisper
tuam sanctitatem respirare permiserit, habeas in hoc
opusculo, tue sanctitati dicato, aliquas paruitatis
intellectus mei ineptias ut in eis, recreationis gratia,
non tam delecteris quam tui acutissimi ingenii calamo
atque censura emendes et corrigas. Dignum namque
existimauiutcuiuscorpusculimeimembratuisobtines
obsequiis perpetuo deuincta, eius etiam, si que sunt,
animi uires possideas. Et dum exterioris hominis
partes sese ad tua deuouent obsequia, debilis quoque
et rudis interior intellectus ad tue sanctitatis gloriam
nondormitet.Quofietuteidemtuebeatitudiniseruiat
uterquemeus,immotuushomo.
Venit igitur sepe in mentem, beatissime pater et
pontifex maxime, quam uaria quamque diuersa sunt
cunctorum hominum studia, uarie artes, uaria officia,
uaria denique uiuendi genera, adeo ut anxius
dubiusque sit plerumque hominibus uite sue modus.
Dubia in hoc seculo uiuendi sors, nec satis eligere
possint quod tandem uite studium, quam uiuendi
formulam securius assequantur. Cum enim humanus
animus non modo bonum simpliciter sed, teste
Aristotele, summum bonum naturali conamine
appetere uideatur, nihil certe deesse uidetur nisi recte
eligendi ratio. In ea igitur nonnumquam error
contingit, illa potissimum ratione quia, cum iuxta

2 tanta:om.G
3 quin:quamW
4 tantaque:tanquamAGH
6
existimaui:extimauiDIMVz
11
intellectusmei:om.V
12 acutissimi:altissimiM 14 ut:om.AG 15 perpetuo:perpetuaGH
19 tue:om.W beatitudini:sanctitatiB 21 sepe:om.G 28 enim:
etiamM 31 deesse:postuideturtransp.G uidetur:uideaturGH
33 cum:nonAG

252

20

25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

demsmortalespuedemerecervuestroelogiooservi
rosdeconsejo.Vostenistodoslosarreosdelavirtud
conlosquecualquierelogioesbienmerecido;Vos,en
fin, poseis tan gran sabidura, mejor dicho, una fina
inteligencia innata por naturaleza, tan gran prudencia
y experiencia en todas las cosas, que no necesitis
ayudaalgunadelosdems.Noobstante,yo,anhelando
lagloriayelfavordevuestraSantidad,pensenofre
ceros un humilde presente, digno, as lo espero, de
vuestra Santidad, para que, en la medida en que la
enorme carga de vuestras ocupaciones os permitiera
tomar a vuestra Santidad un respiro, tuvierais en este
tratado,dedicadoavuestraSantidad,algunasbagatelas
demimodestainteligencia,paraque,conlaexcusade
recrearos,notantoos entretengisconella,cuanto la
enmendis y corrijis con la pluma y el buen criterio
propio de vuestra finsima inteligencia. As pues, he
considerado justo que tuvierais mis miembros atados
parasiempreavuestroservicio,ytuvieraistambinlas
fuerzasdeminimo,siesquetengoalguna.Ymientras
mi cuerpo se entrega a vuestro servicio, tampoco des
cansar mi inteligencia, endeble y tosca, en pos de la
gloria de vuestra Santidad. De lo que se deducir que
todomiser,msbienvuestro,serviravuestraBeati
tud.
Pienso,entonces,amenudo,bienaventuradopadrey
Sumo Pontfice, lo variados y diferentes que son los
intereses de todos los hombres, lo variado de los
oficios,delostrabajos,enfin,lovariadodelostiposde
vida, hasta el punto de que la eleccin de un modo de
vidalesprovocaalamayoradeloshombresinquietud
y duda. La suerte que a uno le cabe en este mundo es
incierta y, al final, no pueden elegir con suficientes
garantasquesloquelesinteresaenestavidaoqu
forma de vida pueden seguir con mayor seguridad.
Comoparecequeelalmahumananobuscasloelbien,
sino que, segn asegura Aristteles, buscalo mejor de
forma instintiva, se deduce que no le falta nada ms
que el sentido comn para elegir bien. Algunas veces

253

Prologus,5178

10

15

20

25

philosophi sententiam, electio non nisi de precognitis


existat,proeoquodnemo,queignorat,eligit,utillein
recte eligendo deficiat, necesse est qui diuersorum
statuum uiuendique generum dulcia et amara,
commodaetincommodanonsatisagnoscit.
Vt igitur noscamus quales a nobis artes, qualia
studia qualiaue conuersandi aut uiuendi genera, dum
in hoc fallaci seculo uagamur, et quo ordine diligenda
sectandaque sint, decreui pro modulo ingenii, quid in
ea re sentio tue sanctitati dedicare tuoque nomini
consecrare, nec ab re quidem cum enim ad te unum
omnis uitemodus, omnis mortaliumstatuset humana
conuersatio atque conditio referatur, tuque cunctorum
mortalium sis norma, moderatio et speculum. Tu
denique cunctorum uiuendi generum non solum
distributor, sed emendator existas. Recte tibi uni
huiusmodi opusculum dirigendum atque dicandum
fuit, eritque eius libri titulus Speculum uite humane.
Nam ueluti in materiali speculo unusquisque, non
modo sua, sed et aliorum, intuetur aut pulchra aut
deformia et quid commendandum quidue
emendandum sit, sic in hoc opusculo, tanquam in
limpidissimo speculo, liquido conspiciet dulcia et
amara,rectaautdeformiacuiusuisstatusetartistotius
humane uite. Quo fiet ut apertissime agnoscat quid in
seipso ac uita et sorte sua et demum ceterorum
mortalium
laudandum,
sequendum
siue
reprehendendumetcorrigendumsit.

2 queeligit:quoqueeligitignoransF postut:inadd.G 3 recte:


rectoH 6 quales:qualiterH 7 qualiaue:qualiaAG genera:
genereH 8 diligenda:diligandaW 9 sectandaque:sectandaV
13 cunctorumdenique:om.AG 18 uitehumane:h.u.M 19 post
ueluti:etadd.A 20 sed:om.AGH 21 quid:quodW quidue
emendandum:om.W 22 sic:sicutA 23 conspiciet:conspiciatM
24 aut:etF status:iter.A 25 humaneuite:u.h.AGH quid:
quodW 26 uita:uiteAGH et2:acG

254

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

estesentidocomnseequivoca,especialmenteporque,
segnlaopinindelfilsofo,nosepuedeelegirsinoes
entre lo que uno conoce, porque nadie elige lo que
desconoce. Con vistas a que nadie falle en la eleccin
correcta,convienenodesconocertotalmenteloagrada
bleylodesagradable,lasventajasylosinconvenientes
delosdiferentesestadosymodosdevida.
Entonces, para poder conocer los oficios, los estu
dios o los tipos de vida y de convivencia, mientras
vagamosporestemundodementiras,ycmosedeben
elegir y poner en prctica, decid, de acuerdo con mi
humilde inteligencia, dedicar a vuestra Santidad y
consagrar a vuestro nombre, lo que pienso sobre este
asunto;ynoestarfueradelugarquecualquiermodo
de vida, cualquier estado de los mortales, nuestra
condicin humana y nuestro paso por este mundo os
tomenaVoscomoreferenciayVosseisgua,mediday
espejo de todos los mortales. Vos, en fin, no slo
distribus,sinoquetambinenmendis,todoslostipos
devida.Conbuencriterio,untratadodeestetiposlo
poda estardirigidoydedicadoaVos. Elttulodeeste
libro ser Espejo delavidahumana.Puesigualqueen
un espejo de verdad cada uno puede ver lo que es
hermosoyloquecarecedebelleza,tantopropiocomo
ajeno, lo recomendable o lo que hay que corregir, del
mismo modo en esta obra, como si se tratara de un
espejo absolutamente ntido, podr contemplar lo
agradable y lo desagradable, lo que es razonable y lo
que es irreflexivo de cualquier estado y oficio de toda
vida humana. De lo que se podr deducir que va a
conocerconabsolutaevidencialoqueresultadignode
elogio, lo que tiene que seguir o bien lo que tiene que
censurarycorregirdesmismo,ascomodesuviday
desudestinoy,ensuma,delosdemsmortales.

255

Prologus,79108

10

15

20

25

30

Quemadmodum igitur, teste Gelasio papa, duo sunt


uitegeneraquibusorbisprincipaliterregituretomnium
mortalium conuersatio pendet, aliud, uidelicet eorum
quitemporaliter,aliudillorumquispiritualiteruiuunt,
itaduossubbreuicompendiotractatusattingam.
In primo quidem, de cunctis temporalibus statibus
siue secularibus artibus et uiuendi formulis breui
agemus, incipientes a summo temporali culmine,
uidelicet cesarum, regum et principum usque ad
bubulcos et infime uite homines. Et in ea parte
diuersos hominum uiuendi modos in temporali statu
degentium uariaque artium et occupationum
seculariumgenera,quibus hominessese,utplurimum,
conferre aut implicari solent, breui perstringam. Et
quidineisanimeprofectusauttemporalishonorisuel
commodi aut incommodi, laboris uel periculi lateat,
succinctius atque exquisitius quam potero, explicabo.
Tandem de cunctis fere malis, suppliciis, penis,
mortibus ac damnis corporalibus necnon de ceteris
intrinsecis et inuisibilibus erumnis ac mentis
afflictionibus,queaboriginemundihomines,tamboni
et innocentes quam mali et peccatores, magis
excellentes, et nominati in omni statu existentes
perpessisuntetindiesmortalesomnespatiunturetde
causis eorum ad utramque partem, breuissime
subiciam.
In secundo libro, de spiritualis uite statu et uiuendi
genere sermo erit qui, cum binarius sit, quorum alter
ecclesiasticus, alter regularis siue monasticus existat,
de utriusque principiis, natura et origine, auctoritate,

1 duoregitur]GEL.epist.8[PL59.41](Duoquippesunt,imperator
Auguste, quibus principaliter mundus hic regitur, auctoritas sacra
pontificum,etregalispotestas).
1 igitur:om.AG 2 orbis:urbisG 4 qui1:queW illorum:eorumG
5 breui:postcompendiotransp.M 7 breui:breuiterV 9 cesarum:
casarumG
11
uiuendi:uiuendoM
14
breui:breuiterV
17 exquisitius:expeditiusV 18 fere:uereH 19 ac:atqueG
21 postab:hocadd.M 23 nominati:nominatimM 27 libro:om.W
spiritualis:spiritualibusAG 30 postauctoritate:etadd.M

256

80

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Entonces, como, segn el papa Gelasio, dos son los


tiposdevidaporlosqueserigeprincipalmenteelorbey
de los que depende el paso por este mundo de todos
los mortales, uno, el de los que viven en el estado
temporal que es este mundo, otro, el de los que viven
en el estado espiritual, abordar ambos en un breve
librocadauno.
En el primero trataremos brevemente todos los
estadosyoficiosdeestemundotemporalysuspautas
de vida, empezando por la cumbre del estado de este
mundo, desde los csares, los reyes y los prncipes
hastalosboyerosyloshombresdemsbajacalaa.Y
en esa parte tratar un poco por encima y con breve
dadlosdiferentesmodosdevidadelhombrequeseha
consagradoaestemundoylosdistintostiposdeoficios
yocupacionesmundanosalosqueloshombres,ensu
mayorparte,sesuelendedicarycomprometer.Yexpli
car, lo ms sucinta y detalladamente que pueda, si
detrsdecadaunodeellosseescondealgnprovecho
paraelalmaobienunhonorparaestemundo,oalguna
ventajaoinconveniente,padecimientoopeligro.Final
mente expondr con brevedad casi todos los males,
penas, castigos, muertes y perjuicios corporales;
tambinlosdemstormentosintrnsecoseimpercepti
bles as como los sufrimientos que afectan a nuestro
pensamiento que, desde el origen del mundo, han
soportado siempre los hombres, tanto los buenos e
inocentes como los malos y pecadores, y ms an los
que destacan y gozan de reputacin en cualquier
estado; expondr tambin las causas, por ambas
partes,deloquesufrentodoslosmortalescadada.
En el libro segundo la conversacin girar en torno
al estado espiritual y a su forma de vida que, como
tiene dos partes, una el estado de la Iglesia y otra el
estado de las rdenes religiosas o monsticas, habr
que abordar los principios de ambos, su naturaleza y

257

Prologus,109125

10

15

institutione et differentia necnon necessitate et


utilitate, excellentia et prerogatiuis, sed et de eorum
aculeis,laboribusetpericulisagendumerit,incipiendo
a summo pontifice, qui omnium statuum uertex est
atque totius uite humane exemplare speculum existit.
Deinde ceteros omnes ecclesie status et ordines
particularius discutiam, ut tandem discat humanus
animus, etsi ubique sit labor et dolor, ubique ad
uirtutes et uitia uia sit, cui potius uacare et se
accommodare debeat, ut tandem dulcorem simul et
amaritudinem cuiusque status considerans, illam
uiuendi formulam eligat, que et fragilitati natureque
sue potius conueniat minusque periculi, sed pluris
habeat ad bene beateque uiuendum. In quibus
quidquidamedisserendumerittuesanctitati,quefidei
magistraest,correctionietemendationiremitto;quam
Altissimusdiutineetfeliciterprotegatetconseruet.

6 omnesecclesie:e.o.W 9 se:om.F 12 fragilitati:fragilitateH


13 pluris:pluresB 15 tue:om.A 17 conseruet:conseruatAH:post
conseruet:amenadd.F

258

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

20

origen, su autoridad, su institucin y diferencias,


adems su necesidad y provecho, magnanimidad y
privilegios,perotambinsuspesares,padecimientosy
peligros, comenzando por el Sumo Pontfice, que es la
cima de todos los estados y se presenta como espejo
que sirve de modelo para todo tipo de vida. Despus
explicar ms en detalle todos los dems estados y
rdenes de la Iglesia a fin de que el alma humana,
aunque el padecimiento y el dolor se encuentran en
todaspartes,yentodaspartestambinseencuentrael
camino que nos lleva a la virtud y al vicio, sepa a qu
oficiodebededicarseyadaptarsemejorparaque,final
mente,teniendoencuentaloagradableylodesagra
dabledetodoslosestados,elijaesaformadevidaque
msconvengaasufrgilnaturalezayquetengamenos
peligro y ms posibilidades de conseguir una vida
buena y feliz. Todo lo que tengo que explicar sobre
estosasuntosloremito,parasucorreccinyenmienda,
a vuestra Santidad, que es maestra de fe; que el
Altsimoosprotejayguardefelizmentemuchotiempo.

259

PREFATIO VTILIS IN QVA AVCTORIS HVIVS LIBRI VITA EIVSQVE


STVDIA RECOLVNTVR ET TANDEM ADMONET AD STVDIA LEGIS
DIVINEPOTIVSQVAMHVMANEETDEEFFECTVLEGVMHVMANARVM
ETDEORDINEPROCEDENDIINHOCLIBRO.

10

15

20

25

30

Verum, beatissime pater, ut aptior dulciorque sit


circa premissa dicendi ordo, expertam a me in ea re
luctam atque in me ipso exercitatam dissensionem
interferam, teneboque typum dialogo similem, dum
honestum quemdam atque modestum altercationis,
moduminterpiammatremacnonnulloscontribuleset
amore mihi coniunctos, dudum habitam circa uitam
eligendam meam, breui perstrinxero. Quo fiet ut dum
rem gestam fideliter enarro, pollicitum persoluam
ordinem. Attingo iam breuem, sed iucundam
palestram.
Patre itaque uita functo, infantulum me, pia mater
ad litterarum studia destinauit ubi, post prima illa
litterarumrudimenta,dialecticeetphilosophielaudatis
studiis, non quidem ut debui, sed ut ualui, parumper
operamdedi.Rursus,postaliquatemporisinterstitiain
eisconsumata,uariediuersequeinterpiammatremet
contribules ac consanguineos opiniones fuere. Mater
siquidem, ut erat totius sanctimonie et honestatis
sectatrix ac eximie deuotionis et uirtutis cupida,
optabat quam maxime ad spirituales me scientias
conferre deberem. Illi econtra. Quis enim, inquiunt,
patris nomen aut tenebit aut suscitabit? Nam cum
pater inter illius castri conciues precipuus et populi
quoddam caput fuerit, elaborandum est ut filius
patrem imitetur. Deinde, quis generis atque familie

1 avctoris:actorumW vita:om.V 2 stvdia1:estudiaB tandem


:tandetG admonet:adominoetW 6 ame:postluctamtransp.V
9
atque:om.M
10
ac:om.M contribules:contribulosM
12 breui:breuiterV perstrinxero:perstringamV dum:dudum
G 14 Attingo:attingamF 16 functo:defunctoI:postitaquetransp.
W
17 poststudia:meadd.V illa:om.V
18 rudimenta:
radimentaW philosophie:philosophiceD
19
ualui:uoluiG
21 consumata:consumptaG 24 postcupida:etadd.M 25 post
maxime:utadd.F adconferre:adsp.sc.meconferreV 26 enim
:om.W 29 fuerit:fuitM

10

15

20

25

30

TILPREFACIOENELQUESERECOGENLOSESTUDIOSYLAVIDA
DELAUTORDEESTELIBROYALFINALSEACONSEJAELESTUDIODE
LALEYDE DIOSANTESQUELADELOSHOMBRESYSERECUERDAEL
RESULTADO DE LAS LEYES HUMANAS Y EL ORDEN QUE SE VA A

10

15

20

25

30

35

SEGUIRENESTELIBRO.

Bienaventuradopadre,paraqueelordendelaexpo
sicinentornoaestaspremisasresultemsapropiado
y agradable, voy a intercalar una divergencia que tuve
yo por este asunto y la posicin contraria que yo
mismomantuve;mantendrunaredaccinsimilarala
de un dilogo mientras trato brevemente la discusin,
honestaydecente,quetuvimoshacepocosobrelavida
queyodebaelegir,entremipiadosamadreyalgunos
parientesyamigosquemeaprecian.Deellosededuci
r que mientras describo fielmente nuestra contienda,
estar cumpliendo con el orden prometido. Paso ya a
estabreveperoentretenidapalestra.
Resultaque,alfallecermipadre,mipiadosamadre,
cuando yo era todava muy nio, me encomend a los
estudios de letras. Despus, cumplido el aprendizaje
bsicodelasletras,medediqumomentneamente,no
en la medida que deba sino en la que poda, a los
celebrados estudios de dialctica y filosofa. Por el
contrario, despus de algn tiempo dedicado por
entero a ellas, las opiniones de mi madre y de mis
parientes y amigos fueron diferentes y opuestas. Mi
madre, dado que era seguidora de toda santidad y
honestidad,deunaextraordinariadevocinyanhelosa
de virtud, deseaba a toda costa que me consagrara al
estudio de la religin. Ellos, lo contrario. Quin
entoncesdecanmantendrorestaurarelnombre
de su padre? Pues, ya que su padre era un ciudadano
importante entre los de aquella localidad, y en cierto
modo cabeza visible del pueblo, habr que procurar
que el hijo imite al padre. Despus aadan: Quin

Prefatio,31 57

10

15

20

25

honorem tenebit? quis rursus matri uidue fratrum


sororumque pupillorum necessitatibus compatietur?
quis denique totius familie et domus onera
supportabit? Quare suadebant illi ut ad seculares me
scientias conferrem, que suis sectatoribus honores
comparant, summas amplasque afferunt diuitias.
Clamabat tamen pia mater, cum Hieronymo ad
Demetriadem uirginem, dicens instruendam in teneris
annisdebereesseanimamdiuiniseloquiisut,coruscante
uerbo Dei, diaboli astutie repellantur, ut adolescens
resisteresciatquemhostemproresiduouitehabiturus
est.Addebatrursus,mestoanimo,indiuinalegepaucos
admodum, sed in profanis studiis humanisque legibus
plurimos laborasse; secularibus denique artibus, quas
recte seculi lucratiuas uocant, gymnasia plena esse.
Quare dolebat apprime quod omnes fere legem Dei
aspernerentur in qua, cum rege et propheta, iubemur
meditari die ac nocte. Quippe ueluti ceci atque ignaui,
itapassimderelinquerentfontemaqueuiueetfederent
in cisternis dissipatis secularibus, uidelicet disciplinis
que nec dulces nec uiuas aquas continere possunt.
Rursus illi, ut iuridicas sapientias sectari deberem,
summoperesuadebant,canonicamuidelicetetciuilem,
quoniam habitus ille iuridicus eius generis erat, qui
uotispiematrisfaciebatsatis,utpotequesiadsensum
legislatorislegesipseferuntur,normambenerecteque
uiuendi tribuunt docentque quo uirtutis et rationis

8
instruendamrepellantur]NonapudHIER.sedPEL.epist.1,26[PL
30.40]: illuminanda diuinis eloquiis anima: et coruscante Dei uerbo,
diabolirepellendaesunttenebrae. 18 meditarinocte]Ps.1,2(etin
legeeiusmeditabiturdieacnocte).
1 rursus:om.M 2 sororumque:sororumM 6 afferuntdiuitias:d.
a.V 9 coruscante:choruscantoH 10 diaboli:diaboleH post
adolescens:etadd.R 11 quem:s.lin.R 15 uocant:uocatV:uocan
turW 16 apprime:optimeH 17 aspernerentur:aspernarentur
DIMVz : aspernentur G qua : quam V : quarum M iubemur :
iubeturG:iubenturDIMVz 18 ac:etF 19 federent:foderuntG
20 cisternis:cesternisS 22 deberem:debereW 23 summopere:
summoopereA canonicam:canonicaW ciuilem:ciuileW 25 si
:om.M 27 et:atqueI

262

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

mantendrelhonordesuestirpeysufamilia?Quin
seharcargo,adems,desumadreviudaydelasnece
sidades de sus hermanos y hermanas pequeos?
Quin,enfin,cargarconelpesodetodalafamiliay
delacasa?Porestarazn,ellosmepersuadandeque
mededicaraalossaberesdeestemundo,queprocuran
muchos honores a los que los ejercen y les aportan
muchsimo dinero. Clamaba, sin embargo, mi piadosa
madre repitiendo las palabras que Jernimo le deca a
lajovenDemetrade:Sedebeeducarelalmaenlosaos
de la infancia con las Sagradas Escrituras para que se
puedan repeler las astucias del demonio blandiendo la
palabra de Dios, de modo que el adolescente sepa
resistir al enemigo que tendr en lo que le quede de
vida.Aada,adems,entristecida,queeranmuypocos
losquesededicabanalaleydeDios,peromuchsimos
losquelohacanalosestudiosprofanosydelasleyes
humanas,enfin,quelasescuelasestnllenasdeoficios
de este mundo que, con razn, llaman lucrativos. Por
ello se lamentaba profundamente de que casi todos
menospreciaranlaleydeDiosenlaque,segndiceel
rey profeta, debemos meditar da y noche. En efecto,
comociegoseignorantes,abandonanaspordoquierla
fuente de agua viva y enturbian el agua en aljibes
arrumbados de este mundo, es decir, las disciplinas
quenopuedenconteneraguanibuenaniviva.Adems,
ellos me persuadan insistentemente para que me
dedicaraalascienciasjurdicas,alderechocannicoy
al civil, porque aquel hbito de abogado era del tipo
que satisfaca los deseos de mi piadosa madre, en el
sentido de que si las propias leyes son favorables al
legislador, le confieren la pauta para vivir bien y

263

Prefatio,58 86

10

15

20

25

tramite, quo discipline uigore, ecclesia atque mundus


ipse regatur. Sed et prebent documenta atque ueras
explicationesilliusiurisnaturalisnonscriptiquod,cum
apostolo, insitum est in cordibus nostris et tanquam
lumen uultus diuini signatum est super nos: Alterum,
uidelicet,nonledereetiussuumunicuiquetribuere.Cui
siquidemiurinaturalinondistinctum,quinimmoidem,
uidetur esse ius diuinum, cunctos mortales
commonens ut quecumque uolumus ut faciant nobis
homines, ea eisdem et nos faciamus. Tandem uicta est
mater pia, at si uinci pietas non potuit, propinquorum
suasionibus timida satis acquieuit. Decretum est ergo
ut eis ipsis studiis uacarem. Commonebat tamen
maternus amor ut, inter humani iuris regulas, diuini
nequaquam essem immemor. Et licet, ut dicebat,
pulchrum admodum sit de iustitia humana agere,
necessarium tamen sibi uidebatur diuinam non
obliuisci.Addebatdeniquequodcumcontraiusiniuria
fiat, tunc me rectum uerumque iuristam crederet, si
nullam Deo iniuriam inferrem. Quippe tunc optimus
legistaeuaderematquepreclarus,sisuaimmortaliDeo
iura suasque leges immaculato calle seruassem.
Tandem pro quodam, ut ita dicebat, iocali semper
memorabili illud propheticum mihi summopere
relinquebat meditandum die ac nocte quia beati
immaculati in uia et qui ambulant in lege Domini.
Subiciebat tamen postremo ut ab illis penitus studiis
animum abstraherem, que non ueritate, sed fabulosis
figmentis homines, et presertim iuuenes, oblectantur,

5 Alterumtribuere]DIG.1,1,10(honesteuiuere,alterumnonlaede
re,suumcuiquetribuere). 25 meditandumnocte]Ps.1,2(etinlege
eiusmeditabiturdieacnocte).
5 uultus:om.W 8 esse:om.V 11 materpia:p.m.H 13 uacarem:
uacareH Commonebat:commouebatH 14 diuini:diuinelegisF
15 essem:esseD:postimmemortransp.F 16 pulchrumadmodum:
a.p.AGH 17 sibi:om.AH 18 cum:om.G 19 rectumuerumque:
uerumrectumqueW 20 posttunc:optimeadd.B 21 postsi:inadd.
B 22 seruassem:seruasseH:obseruasseB 26 et:om.V 28 que:
quemAG 29 iuuenes:iuuenisW oblectantur:oblectantV

264

60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

decentemente y le ensean el camino de virtud y de


razn y la vigencia de la disciplina con que se rige la
propiaIglesiayelmundo.Perotambinnosmuestran
las enseanzas y las autnticas explicaciones sobre el
derecho natural no escrito que, segn el apstol, est
dentro de nuestro corazn y es una seal sobre
nosotros de la luz del rostro divino: No hacer dao a
nadieydaracadaunoloquelecorresponde.Elderecho
divino no parecer ser diferente de este derecho
natural,msbieneselmismo.Nosaconsejaatodoslos
mortales que cualquier cosa que queramos que nos
haganloshombres,esomismoselohagamostambin
nosotrosaellos.Finalmenteresultvencidamipiadosa
madre y, aunque no pudieron doblegar su piedad,
cedi al menos a los consejos de mis allegados. Se
decidi por tanto que me dedicara precisamente a
estosestudios.Meaconsejaba,sinembargo,elamorde
madre que, entre tanta regla del derecho humano, no
me olvidara en absoluto del divino. Y aunque, como
deca ella, es muy decente ocuparse de la justicia
humana, le pareca, sin embargo, muy necesario no
olvidarsedeladivina.Aada,enfin,quecomolainjus
ticiasecometeactuandocontralaley,entoncesellame
considerara un buen y autntico jurista si no cometa
ninguna injusticia contra Dios. Sin duda, entonces, me
convertiraenunesplndidoeilustrejuristasicumpla
con el derecho y las leyes de nuestro Dios inmortal
siguiendo su camino libre de pecado. Por ltimo me
dejaba como si fuera, por as decirlo, una joya que
guardar,aquelpasajedelprofetaquedecaquehayque
meditardaynochecomohacenlosquecaminandicho
sos sin pecado por el camino y la ley del Seor. Sin
embargo, aada en ltimo lugar que me alejara por
completo de aquellos estudios que distraen a los
hombres, y especialmente a los jvenes, no con la

265

Prefatio,87117

10

15

20

25

30

ut recte cum eodem propheta dicere possem:


Narraueruntmihiiniquifabulationes,sednonutlextua.
Accepta igitur materna benedictione aptatisque ad
studia necessariis rebus, Salamantine me contuli
uniuersitati, ubi per decem annos eisdem iuridicis
legislationibus uacaui. Memor tamen sapientis
precepti: ne dimittas legem matris tue. Nonnumquam
inter sedula iuris exercitia, ueluti cuiusdam solatii
gratia, sacrarum litterarum lectioni me raptim
conferebam. Sed et philosophie, presertim moralis,
dulcedinemtantoardentiuspergustabam,quantoultra
ea oblectamenta, que doctrina ipsa ad morum
informationem adducit, plenius tamen atque uberius
cunctorum iurium legumque humanarum uerum
intellectumelicereuidentur.Addequia,utsempermihi
uisum est idque et Cicero in libro De legibus ait,
postergatis moralis philosophie doctrinis atque
principiis, neminem contingit in iure ipso eruditum
preclarumque euadere. Tandem uero expletis
studiorum cursibus assuetis, doctoratus insigniis
exstiti,utinamdignetogatus!
Sed illico grandis admodum in matrem piam et
consanguineos ac attinentes concertatio suborta est,
sed longe maior inter utrumque meum hominem
conflictusinualuit.Instabatenimtempus,petebatetas,
ipsa quoque ratio et affinium expectatio poscebat ut
tandem aliquem future uite modum eligerem. Et quia,
teste Gelasio, ut premisimus, duo sunt uiuendi genera
quibus hic totus orbis regitur et sustentatur, alterum,
eorum qui se spiritualiter in sortem Dei dedicant;
alterum,eorumquisesecularibusprebentnegotiis;alii

2 Narrauerunttua]Ps.118,85. 28 duosustentatur]GEL.epist.8
[PL59.41](Duoquippesunt,imperatorAuguste,quibusprincipaliter
mundushicregitur,auctoritassacrapontificum,etregalispotestas).
2 tua:om.W 4 contuli:obtuliG 5 iuridicis:iurisdicisW:om.D
9 raptim:raptumW 15 quia:om.V 17 moralisphilosophie:ph.m.
V
18 contingit:contigitI
19 preclarumque:pleclarumS
21 togatus:rogatusGS 22 illico:illicconM admodum:om.H
23 suborta:ortaV 26 poscebat:petebatS utR:aitcett. 30 Dei:
om.DW

266

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

verdad sino con fabulaciones, para poder decir en


palabras del profeta: Los malvados me contaron unas
historias,peronoconformeatuley.
Entonces, tras recibir la bendicin de mi madre y
contodolonecesarioparamisestudios,medirigala
UniversidaddeSalamanca, dondemedediqudurante
diez aos al estudio de las leyes. Me acordaba, sin
embargo, de aquel sabio consejo: no te olvides de lo
que te ha dicho tu madre. Algunas veces, a modo de
descansoenmediodelaboriosasprcticasdederecho,
me dedicaba a escondidas a la lectura de las Sagradas
Escrituras. Pero tambin me atraa con pasin el
encanto de la filosofa, especialmente la moral, en la
medida en que ms all de lo que me entretena, esta
doctrina conduce a la conformacin de nuestras
costumbres; sin embargo, consigue que salga a la luz,
conmayorplenitudyriqueza,laverdaderainterpreta
cin de todo el derecho y las leyes delhombre.Aade
que, como siempre me ha parecido a m y tambin a
Cicern en su libro Sobre las leyes, si quitamos la
doctrinaylosprincipiosdelafilosofamoral,anadiele
ser posible llegar a destacar por su sabidura dentro
del estudio del propio derecho. Finalmente, una vez
queterminloscursospreceptivos,obtuveelgradode
doctor,ojaldignodelatoga!
Peroeneseinstantesurgiundebateenormeentre
mi madre, mis parientes y mis amigos, pero con ms
fuerza creci ese conflicto dentro de m mismo. El
momentoinstabaaello,laedadlorequera,ytambin
elpropiosentidocomnylaexpectacindemisallega
dos lo exiga: deba elegir un modo de vida para mi
futuro.Ycomo,segnaseguraGelasio,dossonlostipos
devidaporlosqueserigeysesustentatodoelorbe,uno,
losqueoptanpordedicarseaDiosenelestadoespiri
tual; otro, el de los que se entregan a los asuntos de
este mundo; unos son religiosos, los otros laicos. Por

267

Prefatio,118146

10

15

20

25

ecclesiastici, alii uero laici. Ea de re illi, ut secularem


uite formulam captarem, quia ea progenitores ipsi
honestissimeseruarunt.Materuero,uelutiquenedum
corpusculum meum intra eius uiscera duxerat,
educaueratatqueadeumusquestatumperduxerat,et
ob eam rem plus diligebat, suadebat non statim a me
eligendamforeuiteformulam,sedhortabaturutprius
matremipsamexacieuna,ceterosueroconsanguineos
et amicos ex altera audirem altercantes super cunctas
uitehumaneartesetuiuendimodos,incipientesastatu
temporaliquiprimomortalibusoccurritut,illiusfalsis
prosperitatibusetueriscalamitatibuspleneconspectis,
tandem ad spiritualem statum, qui optimi finis
rationem habere uidetur me, ut optabat, transferrem.
Acquieuerunt affines discussioni, acquieui et ego. Illi
ergo, ut animo tenero dulciorem status et uite
temporalisfaciliusimprimerent,decreueruntasummo
terreni status culmine imperiali, uidelicet et regali
inchoare, ut ex illius sublimitate et felicitate, que
multos in dies facit felices, ad aliquem temporalem
uiuendi modum allicerent. Tandem uero ceteros alios
terrenos uiuendi modos tangere et discutere menti
erat usque ad infimos bubulcos necnon ad rusticanos
homines.
His igitur pro quadam prefatione introductis,
accedendum est ad rem ipsam. In duos igitur libellos,
ut premisimus, hic liber diuiditur, in quibus
discutiunturetexaminanturmaterieinfrascripte,utin
tabulasequentiapertiusdeclaratur.

1 uero:om.B 2 ea:eamDIMVz ipsi:meiF 3 seruarunt:serua


ueruntG nedum:nondumV
4 postduxerat:sedetadd.DIMVz
5 educaueratperduxerat:om.AG
9 altercantes:altertantasA
12
et:om.AG ueris:uereW:om.AG plenehabere:marg.R
16 dulciorem:dulcoremD:dulcedinemV 20 facit:om.W 21 post
modum:meadd.V 23 infimos:marg.R ad2:etR rusticanos:
rusticosW 27 indeclaratur:om.V

268

120

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

esa razn ellos eran partidarios de que eligiera una


forma de vida mundana, porque mis padres la haban
desempeado muy honradamente. Mi madre, por su
parte, como era la que me haba llevado en sus entra
as,mehabaeducadoymehabaconducidohastaeste
punto,yporellomemsquera,defendaquenotena
que elegir inmediatamente una forma de vida, y me
animabaaqueantesescucharaamipropiamadrepor
unladoyamisparientesyamigosporotrodiscutien
dosobretodoslosoficiosymodosdevida,comenzan
doporelestadotemporal,queeselprimeroconelque
se encuentran los mortales para, una vez que hubiera
vistoporcompletosufalsaprosperidadysuautntica
desdicha,alfinalmedecidiera,comodeseabaella,por
el estado espiritual, que parece ser el que ofrece la
mejor meta. Mis allegados estuvieron de acuerdo, lo
estuvetambinyo.Enconsecuenciaellos,conlainten
cin de que se me quedara grabado con mayor
facilidad lo ms agradable del estado y de la vida de
este mundo, decidieron comenzar por la cumbre del
estado terrenal, el emperador y el rey, para que su
grandezaysudicha,quehacedichososamuchostodos
los das, me incitaran a elegir algn modo de vida de
este mundo. Al final, tenan la intencin de tratar y
desarrollar losdems modos de vida del estado terre
nalhastalosnfimosboyerosyloshombresdecampo.
Aspues,despusdepresentartodoestoamodode
prefacio, habr que ir al asunto en s. Este libro se
divide en consecuencia, como dijimos antes, en dos
mspequeos,enlosquesedesarrollanyseexaminan
lasmateriasquefiguranacontinuacin,comosepuede
vermsclaramenteenelsiguientendice.

269

DE MATERIIS PERTRACTANDIS IN PRIMO LIBRO ET DE TABVLA


CAPITVLORVMEIVS.

10

Primusliberagitdecunctisstatibusetexercitiissiue
uiuendi modis temporalibus, incipientes a cesarea
potestateetregalidignitate,queculmenhabetomnium
temporalium statuum usque ad bubulcos ac infimas
artes exercentes. In quo discutiuntur et examinantur
commoda et incommoda, dulcia et amara, fauores et
labores, solatia et miserie, facilitates et difficultates,
prospera et aduersa, quietudines et pericula
uniuscuiusque status et uite huius temporalis seu
formeuiuendiinhocseculo.

10

15

Capitulum primum de primo ac subliomiori statu


temporali, uidelicet imperiali et regali ac aliorum
principum et de huius status culmine et excellentia ac
de illius felicitate et prosperitate necnon de eius
commoditatibus,prerogatiuis,laudibusetpreconiis.

15

20

Capitulumsecundumdeinfelicitatestatusimperialis
et regalis et plurimis curis, oneribus, miseriis,
calamitatibus atque incommodis istius status et que
reges et principes comitantur et tandem de innumeris
periculisprincipantium.

20

25

30

Capitulum tertium de alio uiuendi modo in hoc


seculo,uidelicetdeexercitioetuitacurialiumeteorum
qui principum fauores et officia sequuntur et de
laudibusetcommendationehuiusstatus.
Capitulum quartum de laboribus, oneribus et
incommodis ac periculis status et uite curialium et
fauores, curias seu officia principum sequentium. In
quo capitulo et in tribus rubricellis sequentibus
specialiteragiturdeseptemuitiisqueofficialesregum
et curiales comitantur. Agitur etiam de calamitatibus

1 Deeivs:om.FV pertractandis:pertrandisW 4 incipientes:


incipiente H : incipiendo F : incipiens DI cesarea : cesuria D
5 potestate:om.R 9 miserie:miseriaW 12 postseculo:incipiun
turcapitulaalternatiminprimolibroadd.I 14 ac:etAGH 16 illius:
om.F et:om.F 20 istius:illiusM 22 postprincipantium:et
regentiumadd.F 23 deuidelicet:om.F 27 et:om.F 28 ac:etR
statusuite:huiusF et2:om.F
30 capitulo:om.G in:deG
31 specialiteragitur:a.sp.F 32 etcuriales:om.W

25

30

TEMAS QUE SE VAN A TRATAR EN EL PRIMER LIBRO.NDICE DE


SUSCAPTULOS.

10

15

20

25

30

Elprimerlibrotratadetodoslosestadosytrabajos
o modos de vida de este mundo, comenzando por el
poderdelcsaryladignidaddelrey,queseencuentra
en la cima de todos los estados de este mundo, hasta
losboyerosylosquetrabajanenlosoficiosmsbajos.
En l se desarrollan y se examinan las ventajas y los
inconvenientes, lo agradable y lo desagradable, las
bondades y los padecimientos, los consuelos y las
desdichas,lofcilylo difcil,loprspero y loadverso,
lacalmayelriesgodecadaunodelosestadosyformas
devidaseculares.
Captulo primero: primer y ms grande estado de
este mundo, el emperador, el rey y otros prncipes;
cumbreyexcelenciadeesteestado;sudichaysupros
peridad; tambin sus ventajas, privilegios, elogios y
encomios.
Captulosegundo:infortuniodelestadodelempera
dorydelrey;multituddepreocupaciones,responsabi
lidades,desdichas,desgraciaseinconvenientesdeeste
estado; entorno de reyes y prncipes; finalmente,
innumerablesriesgosdequienesestnalmando.
Captulotercero:otromododevidaenestemundo,
eltrabajoylavidadeloscortesanosydelosquepersi
guenlosfavoresyloscargosdelosprncipes;elogiosy
reputacindeesteestado.
Captulo cuarto: padecimientos, responsabilidades,
inconvenientesypeligrosdelestadoydelavidadelos
cortesanos y los que persiguen el favor, la corte o los
cargos de los prncipes. En este captulo, y en sus tres
epgrafessiguientes,setratademodoparticulardelos
sieteviciosqueacompaanalosoficialesdelreyyalos
cortesanos. Se trata tambin de las desgracias del

Tabulaprimilibri,33 60

272

procuratorum regum et alia officia exercentium et an


incuriisregumacquiraturuerushonor.

Capitulum quintum de nobilitate generis scientie et


morum et quid sit et quomodo ortum habuit et an a
regumsolauoluntateetconcessioneacquiratur.
Capitulumsextumdemultiplicinobilitateetansola
generis nobilitas, in deferendis honoribus, preferatur
strenuitati aut scientie uel uirtuti hominis ignobilis
genere.

10

15

20

40

Capitulum septimum de laudibus, preconiis et


commendatione nobilitatis generis et de illius
uirtutibusetutilitate.
Capitulum octauum de uanitate nobilitatis humane
et de eius uitiis et nobilium excessibus et de falsa
nominatione nobilitatis et de illius incommodis,
laboribusetpericulis.
Capitulum nonum de armata militia et exercitio
armorum et de laudibus et commendatione huius
exercitii et an uacantes armis sint ueri ciues et partes
ciuitatis.
Capitulum decimum de laboribus et oneribus atque
incommodis uite militaris ac exercitii armorum et de
periculis huius status et de causis quibus hoc
exercitiumdissuadetur.

25

35

Capitulum undecimum de uita et statu coniugali in


sancto et immaculato matrimonio et de utilitate,
laudibus et prerogatiuis uite coniugalis super alia
uiuendigenera.

3 postgeneris:etadd.F et:acF 4 quidsit:om.F 5 postregum:


etprincipumadd.F sola:solumM 7 deferendis:differendisBH
8 aut:om.W 13 uanitate:uatinitateH nobilitatisexcessibus:
om.R
14 postuitiis:queeamcomitanturetdeplurimisexcessis
nobiliumadd.R 15 etpericulis:etdenobilibusuitiisetexcessibus
nobilium et de plurimis aliis incommodis et periculis nobilitatis R
17 postnonum:dealiouiuendimodouidelicetdeadd.R 21 postde:
militieadd.F et:om.AFG atque:etG 22 ac:etW 25 post
undecimum:dealiouiuendimodouicelicetadd.R 26 sanctoet:om.
H

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

administradordelreyydelosqueejercenotroscargos
y si se puede adquirir un honor autntico en la corte
real.
5

10

Captulo quinto: la nobleza de sangre, de conoci


mientosydecostumbres;ques,culfuesuorigenysi
se puede adquirir por la sola voluntad y concesin de
losreyes.
Captulo sexto: mltiples aspectos de la nobleza; si
se debe preferir, a la hora de adjudicar los honores, la
noblezadesangrealabuenaactitud,alconocimientoo
lavirtuddeunhombrequenoesdefamilianoble.
Captulosptimo:elogios,encomiosyreputacinde
lanoblezadesangre;susvirtudesysuprovecho.

15

20

25

Captulo octavo: vanidad de la nobleza humana; los


vicios y los excesos de los nobles; falsa denominacin
de la nobleza; sus inconvenientes, padecimientos y
riesgos.
Captulo noveno: el ejrcito y el trabajo con las
armas; elogios y reputacin de este trabajo; son los
que se dedican a las armas autnticos ciudadanos y
partesdelaciudad?
Captulo dcimo: padecimientos, responsabilidades
einconvenientesdelavidamilitarydeltrabajoconlas
armas;riesgosdeesteestado;motivosquedisuadende
suejercicio.
Captuloundcimo:vidaconyugaldentrodelsantoe
inmaculado matrimonio; provecho, elogios y
privilegios de la vida conyugal sobre otros tipos de
vida.

273

Tabulaprimilibri,61 85

274

Capitulum XII de oneribus et incommodis et


laboribus plurimis uite coniugalis et de causis propter
quasnonexpedituxoremducere.
5

10

Capitulum XIIIdemagistratuiudicumetdeofficioet
munere iudicandi populos et presidendi ciuitatibus et
de laudibus huiusmodi officiorum et commendatione
talisexercitii.
Capitulum XIIII de oneribus et laboribus et
incommodis prefecture et iudicature et presidentie in
populisetdepericulishuiusmodiexercitii.

65

70

Capitulum decimum quintum de exercitio et officio


consulum et rectorum urbium et prouinciarum et de
periculishuiusstatus.
15

20

25

Capitulum decimum sextum de laboribus, oneribus


et incommodis consulum et rectorum urbium et
prouinciarumetdepericulishuiusstatus.
Capitulum decimum septimum de alio exercitio et
uiuendigenereinhocseculo,uidelicetdeaduocandiet
patrocinandi officio in iudicio et de laudibus huius
scientificietartificiosiexercitiietdeutilitatibusexillo
prouenientibusetquomodosuppletnaturedefectus.
Capitulum decimum octauum de incommodis,
oneribusetlaboribusexercitiiaduocationisincausiset
iudiciis et de periculis huius status et modi uiuendi et
de damnis que ex illo ueniunt reipublice et quomodo

4
postxiii:dealiouiuendimodosiueexercitatioadd.R de1et1:
om.R
7 talis:huiusM
8 Capitulumexercitii:om.AG de
oneribus:om.W oneribuslaboribus:lab.etoner.W 10 exercitii
:exercitiisW 11 postdecimum:dealiouiuendigenereuidelicetadd.
R post et : de add. H post officiorectorum : consiliariorum
principumetadd.F 12 postconsulum:siueconsiliariorumadd.F
et1:acH:om.A et3:om.H destatus:deutilitateetlaudibuset
preconiishuiusuiuendimodiF
14
Capitulumstatus:om.AG
17 decimumseptimum:XVIG 19 in:etG inutilitatibus:etde
laudibus iuridice scientie ac necessitate et utilitate F
20
exprouenientibus:om.F
22
decimumoctauum:XVIIG
23 exercitii:exercitiisW: antesaduocationis:iuristarumetartis
add.F 24 modi:modoHI:postuiuenditransp.W 25 reipublice:
republicaI quomodo:anF

75

80

85

Espejodelavidahumana

Captulo XII: responsabilidades, inconvenientes y


multitud de padecimientos de la vida conyugal;
motivosporlosquenoconvienetomaresposa.
5

10

Captulo XIII: la magistratura judicial; funcin


pblicadelajudicaturaygobiernodelaciudad;elogios
deestetipodecargos;reputacindeestetrabajo.
Captulo XIV: responsabilidades, padecimientos e
inconvenientes del gobierno, de la judicatura y del
mando sobre los pueblos; riesgos de este tipo de
trabajo.
Captulodecimoquinto:trabajoycargodeloscnsu
lesylosalcaldesdelasciudadesydelosgobernadores
delasprovincias;riesgosdeesteestado.

15

Captulo decimosexto: padecimientos, responsabili


dades e inconvenientes de los cnsules y los alcaldes
de las ciudades y los gobernadores de las provincias;
riesgosdeesteestado.

20

Captulodecimosptimo:otrotrabajoytipodevida
enestemundo,esdecir,elcargodefiscalydefensoren
el juicio; elogios de este trabajo que requiere conoci
miento e ingenio; provecho que se deriva de l; cmo
suplelascarenciasdelanaturaleza.

25

Captulo decimoctavo: inconvenientes y responsabi


lidades del trabajo de los juristas y de la abogaca en
pleitos y los juicios; riesgos de este estado y modo de
vida; perjuicios que se derivan de l para el estado; si
loslitigiossenutrendelaabundanciadeabogadosysi

275

Tabulaprimilibri,86114

276

litigia nutriuntur ex aduocatorum copia et quomodo


humanaiustitiapotestimpleriiniurenaturali.

Capitulum XIX de alia uiuendi arte, uidelicet de


notariis, tabellionibus et scribis et de huius artis
laudibus,utilitateetcommendationeacnecessitate.

90

Capitulum XXdemiseriis,calamitatibusaclaboribus
et periculis notariorum, tabellionum et de illorum
fraudibusetdolis.
10

15

20

25

Capitulum XXI de excercitio agriculture et de


laudibus et commendatione huius naturalis et
innocentissimi exercitii et de utilitatibus generi
humano ex illa prouenientibus et quomodo Deo
acceptumest.
Capitulum XXII de incommodis, oneribus,
difficultatibus et laboribus agriculture et de aculeis et
miseriishuiusstatusetnarranturpluradehocuiuendi
genere circa eius sollicitudines et anxietates et
quomodo repugnat preclaris ingeniis agricultura ipsa
etqualesdebentesseagricultores.
Capitulum XXIII de diuersis aliis modis et artibus
uiuendi in hoc seculo et presertim de artibus
mechanicis in genere et utilitate earum et quot sunt
artesmechaniceetqualiterearumexercitiaprosuntet
que artes sub eis comprehenduntur et quomodo in
dictisartibusclarimultieuaseruntetquodmediocritas
uitemechanicenonestdespicienda.
Capitulum XXIV cum rubricella sequenti: de
dissuasioneingenereuitemechaniceetquomodo,licet
sint artes necessarie, tamen non est necessarium
1
nutriuntur:nutrianturF quomodo:anF
3
xix:XVIIIG
de1uidelicet:om.F 4 de:om.H 6 xx:XIXG 7 notariorum
tabellionum:tabellionumettabellariorumG de:om.F 9 xxi:XXG
11 utilitatibus:utilitateAGH 14 xxii:XXIG postde:agriculture
add.F 16 plura:pulchraF 18 preclaris:clarisF agriculturaipsa:
om.F 20 xxiii:XXIIG depresertim:om.F 21 et:om.W 22 quot
:quodI 23 mechanice:mechaniciI 24 quomodo:demumdeF
25
dictis:predictisH multi:pleriqueF mediocritas:mediocri
certasD 27 xxiv:XXIIIG cumsequenti::om.FR 28 in:etG in
genere:om.F 29 postnecessarie:etadd.M

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

se puede cumplir la justicia humana dentro del


derechonatural.

Captulo XIX: otro oficio para ganarse la vida, es


decir, los notarios, fedatarios y secretarios; elogios de
esteoficio,suprovecho,reputacinynecesidad.
Captulo XX:desdichas,infortunios,padecimientosy
riesgos de los notarios y fedatarios; sus fraudes y
engaos.

10

15

20

25

30

Captulo XXI: la agricultura; elogios y reputacin de


estantegraocupacinypropiadenuestranaturaleza;
provecho que saca de ella el gnero humano; cmo es
grataaDios.
Captulo XXII: inconvenientes, responsabilidades,
dificultadesypadecimientosdelaagriculturaascomo
pesaresydesdichasdeesteestado;secuentanmuchas
historias sobre las preocupaciones e inquietudes de
este modo de vivir; por qu es incompatible la propia
agricultura con los ms ilustres talentos; cmo deben
serlosagricultores.
Captulo XXIII:otrosmodosdevidayoficiosdiferen
tesenestemundo,especialmentelosoficiosmanuales
en general; su provecho; cuntos son los oficios
manuales;cuntosdeellossonprovechosos;diferentes
oficios que comprenden; cmo se hicieron famosos
muchos hombres en los mencionados oficios; no se
debe rechazar el equilibrio que representa la vida
dedicadaalosoficiosmanuales.
Captulo XXIV: contiene el epgrafe siguiente: disua
sinengeneraldelavidapropiadelosoficiosmanua
les;cmo,aunquesonoficiosnecesarios,sinembargo,
noesnecesarioejercerlos;paraqusecrearon,cules

277

Tabulaprimilibri,115 144

illarum habere exercitium et quare mechanice artes


inuente sunt et quis sit illarum finis et quare sic
appellentur et an sint utiles ingeniis hominum et an
artificessintuericiuesetpartesciuitatis.
5

10

15

20

CapitulumXXVubiparticulariteragiturdeprimaarte
mechanica, uidelicet de lanificio et ceteris artibus que
eisubalternanturetdeilliusutilitateetincommoditate,
dulcibusetamaris.
Capitulum XXVIdesecundaartemechanica,uidelicet
fabrili,armaturaaut architectonica et de partibus eius
et de utilitate et prerogatiuis illarum ac de
incommodis,miseriisetoneribusearum.
Capitulum XXVII de tertia arte mechanica, uidelicet
denauigatoriaetartibuseisubalternatisetdeutilitate
et laudibus earum. Demum de laboribus, miseriis et
periculisqueeascomitantur.

30

115

120

125

130

Capitulum XXVIIIdequartaartemechanica,uidelicet
de uenatoria et artibus ei subalternatis et de laudibus
et utilitate earum et de laboribus, miseriis et periculis
queeascomitantur.
Capitulum XXIX de quinta arte mechanica, uidelicet
de agricultura et partibus eius et de earum utilitate,
dulcore et amaritudine, ut supra diximus, in decimo
septimoetdecimooctauocapitulis.

25

278

CapitulumXXXdepastoraliarteetdeeiusutilitateac
incommodis,miseriisetlaboribus.
Capitulum XXXI de sexta arte mechanica, uidelicet
theatricaetludisetdepartibuseissubalternatisetde
diuersitate omnium ludorum et de illorum utilitate,
damnisetpericulis.

1 postexercitium:iteminrubricellasequentiadd.F postet:cum
rubricellasequentiagitadd.F 2 sic:om.AGH 3 appellentur:appel
lanturGW 5 xxv:XXIVG agitur:om.F 7 postincommoditate:
fraudibusadd.F 9 xxvi:XXVG 10 architectonica:arcitectoriaDI
11 de1:om.AGH ac:etF 12 postoneribus:acadd.M 13 xxvii:
XXVIG 14 ei:eisW 17 xxviii:XXIIIG 18 de1:om.I subalternatis:
subalternantisH 19 postlaboribus:etadd.AGH 21 xxix:XXVIIIG:
om.D
22
de1:etW
23
diximus:uisumestF
27 Capitulumpericulis:capitulumXXXIIIhictransp.W xxxi:XXXG
28 de1:om.G eis:eiusI de2:om.H 29 illorum:eorumBM
30 periculisR:interessecett.

135

140

Espejodelavidahumana

sufinalidad,porqusellamanas,sisonprovechosos
para la inteligencia humana y si los artesanos son
autnticosciudadanosypartesdelaciudad.

10

15

Captulo XXV: se trata en concreto el primer oficio


manual, es decir, la elaboracin de la lana y dems
oficiosqueseincluyendentrodeste;provecho,incon
venientes,loagradableylodesagradable.
Captulo XXVI: segundo oficio manual, es decir, la
fragua, el forjado o la construccin; sus partes, prove
cho y privilegios; sus inconvenientes, desdichas y
responsabilidades.
Captulo XXVII:terceroficiomanual,esdecir,lanave
gacin; oficios que se engloban en ella; provecho y
elogio.Porltimo,padecimientos,desdichasypeligros
quelosacompaan.
Captulo XXVIII:cuartooficiomanual,esdecir,lacaza
ylosoficiosqueseenglobanenella;elogios,provecho
y padecimientos, desdichas y riesgos que los
acompaan.

20

25

Captulo XXIX:quintooficiomanual,esdecir,laagri
cultura y sus partes; de su provecho, aspectos agrada
bles y desagradables ya hablamos antes, en los
captulosdecimosptimoydecimoctavo1.
Captulo XXX: el pastoreo, su provecho e inconve
nientes,desdichasypadecimientos.
Captulo XXXI:sextooficiomanual,esdecir,elteatro
y los entretenimientos pblicos y las partes que se
engloban en ellos; diversidad de todos estos entrete
nimientosysuprovecho,perjuiciosyriesgos.

1)Laagriculturasetrataenloscaptulosveintiunoyveintids.

279

Tabulaprimilibri,145173

CapitulumXXXIIdeseptimaartemechanica,uidelicet
medicinaetdeeiusnecessitateetutilitateetlaudibus,
demumdeilliusabusu,laboribusetpericulis.
5

Capitulum XXXIII de arte mercandi et uendendi que


ipsamechanicaestetsubnauigatoriacontineturetde
eiusnecessitateetutilitate.Demumdeilliusinfelicitate
fraudibus,dolisatquepericulis.

280
145

150

10

Capitulum XXXIIII de artibus liberalibus in genere et


de illarum laudibus et utilitate et quare uocantur
liberalesetdeillarumincommoditateetabusu.
155

15

Capitulum tricesimum quintum de duabus


liberalibus artibus, uidelicet grammatica et dialectica
et de ortu earum et causis quare inuente sunt et de
illarum laudibus ac demum de earum abusu et
incommoditate.

160

20

Capitulum tricesimum sextum de rhetorica et


eloquentia, que tertia est liberalis ars et de illius ortu
utilitate et laudibus. Rursus de eius abusu et qualis
debet esse orator et quid ualet eloquentia sine
sapientiaetquodaliquandoestmortifera.
Capitulum tricesimum septimum de mathematicis
scientiisingenereetdeearumortuetfine.

165

25

Capitulum tricesimum octauum particulariter de


primascientiamathematica,uidelicetdeastronomiaet
de eius laudibus et utilitate. Demum de illius
incommoditateacincertitudine,laboribusetdamnis.
Capitulum XXXIX de secunda mathematica, uidelicet
de musica et de eius laudibus et utilitate ac de illius
incommoditate,miseriisetlaboribus.

1 xxxii:XXXIG
2 necessitateutilitate:utilitatenecessitateF
4 xxxiii:XXXIIG 8 xxxiiii:XXXIIIG 9 laudibusabusu:illarumcom
moditate et abusu laudibus et dampnis dulcibus et amaris F
11 Capitulummortifera:marg.R tricesimumquintum:XXXIIIIG
postde:primisadd.F 12 liberalibusartibus:a.l.MW 13 sunt:sint
G
14
postlaudibus:etutilitateF deearum:om.W
16 tricesimumsextum:XXXVG eteloquentia:om.F 17 tertia:
tacitaW 21 tricesimumseptimum:XXXVIG 22 earum:eorumA
23 Capitulumdamnis:CapitulumXXXVIIIhictransp.W tricesimum
octauum:XXXVIIG 24 mathematica:mathematiceDI 25 de1:om.M
26
ac:etFMpostac:inutilitateadd.R incertitudine:de
certitudineG 27 xxxix:XXXVIIIG 29 et:acH

170

Espejodelavidahumana

Captulo XXXII: sptimo oficio manual, es decir, la


medicina;sunecesidad,provechoyelogios.Porltimo,
susabusos,padecimientosyriesgos.
5

10

Captulo XXXIII: el oficio de comerciante y vendedor,


queesmanualyseincluyedentrodelanavegacin;su
necesidadyprovecho.Porltimo,sudesdicha,fraudes,
engaosyriesgos.
Captulo XXXIV:artesliberalesengeneral;suprovec
ho y elogio; por qu se llaman liberales; sus inconve
nientesysuabuso.
Captulo trigsimo quinto: las dos primeras artes
liberales,esdecir,lagramticayladialctica;origeny
motivos por los que se crearon; sus elogios y, por
ltimo,susabusoseinconvenientes.

15

Captulotrigsimosexto:laretricaylaelocuencia,
que representan la tercera de las artes liberales; su
origen,provechoyelogios.Adems,susabusosycmo
debeserelorador;dequsirvelaelocuenciasinsabi
duraycmo,enocasiones,esfunesta.

20

Captulo trigsimo sptimo: las ciencias matemti


casengeneral;suorigenyfinalidad.

25

Captulotrigsimooctavo:primeracienciamatem
ticaenparticular,esdecir,laastronoma;suselogiosy
provechos. Por ltimo sus inconvenientes e incerti
dumbresascomopadecimientosyperjuicios.
Captulo XXXIX:segundacienciamatemtica,esdecir,
la msica; sus elogios y su provecho as como sus
inconvenientes,desdichasypadecimientos.

281

Tabulaprimilibri,174198

Capitulum XXXX de tertia et quarta mathematicis,


uidelicet arithmetica et geometria et de earum
laudibus et utilitate et de illarum incommoditate ac
inutilitateetlaboribus.
5

10

15

20

25

Capitulum XXXXI in quo sub breui epilogo recolligit


auctor cunctas alias artes et genera uiuendi in hoc
seculo, in quo ostendit miserias, labores et pericula
omnium statuum et ostendit eas omnes plures habere
aculeos et miserias, quam gaudium, quietem et
securitatem discurrens per omnes modos uiuendi in
hocseculo.
Capitulum XXXXII in quo inquiritur causa quare a
prima mundi origine boni et mali, in quouis statu
existentes, diuersas miserias, penas, cruciatus
plurimaquemalaetincommodacorporaliterpassisunt
et breuiter enarrantur calamitates in specie omnium
fere magis excellentium personarum utriusque
testamenti.
Capitulum XXXXIII in quo ostenditur homines in
quouisstatuuiuentesnonsolumpenasexiliicruciatus
etmortesetceteracorporaliaincommodaassiduepati,
sed et alias diuersas intrinsecas mentis afflictiones, ut
nusquam uita aut sorte sua contenti sint et breuiter
tangit particulariter omnes fere huiusmodi mentis
querelasetmolestiasadutramquepartem.

1 xxxx:XXXIXG mathematicis:mathematicaFR 2 et2:acF 3 ac:


om.F 5 xxxxi:XXXXG 6 alias:om.AGH 7 postmiserias:etadd.F
8
ostendit:docetF easomnes:o.e.M
12
xxxxii:XXXXIG
13 mundiorigine:o.m.AGH 17 magis:om.GH 19 xxxxiii:XXXXIIG
homines:hominisW 22 et:om.AG mentis:om.M 24 mentis:
mentesM:animiR

282

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

Captulo XL: tercera y cuarta ciencia matemtica, es


decir,laaritmticaylageometra;suselogiosyprove
cho as como sus inconvenientes, inutilidad y padeci
mientos.
5

10

15

20

25

Captulo XLI:breveeplogoenelqueelautorrecoge
todos los otros oficios y tipos de vida en este mundo.
Muestra las desdichas, padecimientos y riesgos de
todos los estados y ensea, haciendo un repaso por
todos los modos de vida de este mundo, que todos
estos oficios tienen ms pesares y desdichas que
alegra,tranquilidadyseguridad.
Captulo XLII:sebuscaelmotivoporelque,desdeel
comienzo mismo del mundo, los hombres buenos y
malos de cualquier estado han sufrido todo tipo de
desdichas, penas, tormentos y muchsimos males e
inconvenientes corporales. Se describen brevemente y
enconcretolosinfortuniosdecasitodoslospersonajes
ilustresdelAntiguoydelNuevoTestamento.
Captulo XLIII:semuestraqueloshombres,indepen
dientemente del estado en que vivan, siempre han
sufrido no slo el castigo del exilio, tormentos y
muertes as como los dems inconvenientes para el
cuerpo, sino tambin otros sufrimientos diversos que
afectanalpensamiento,demodoqueenningunaparte
estncontentosconsuvidaoconsusuerte.Seabordan
tambinbrevementedemaneraconcisacasitodaslas
quejasdelalmaylasinquietudesdecuerpoyalma.

283

DEMATERIISPERTRACTANDISINSECVNDOLIBROETDETABVLA
CAPITVLORVMEIVS.

10

Secundus liber de statu uite spiritualis, qui in duos


subdiuiditur status seu uiuendi modos, uidelicet in
statumecclesiasticiordinis,hocest,papam,cardinales,
archiepiscopos, clericos et ecclesie ministros; item in
statum monasticum siue religiosorum; in quo sunt
capitulasequentia.
Capitulum primum de sublimitate et excellentia
dignitatis summi pontificatus et de incomprehensibili
eius auctoritate et potestate et de illius necessitate et
utilitateetdealtissimiseiusmysteriis.

10

15

Capitulum secundum de spiritualibus incommodis,


amaritudinibus, miseriis, aculeis necnon mentis
afflictionibus, periculis et laboribus summi
pontificatus, ubi plurime summorum pontificum
calamitatesetspiritusperturbationesnarrantur.

15

20

Capitulum tertium de plurimis temporalibus


incommodis, amaritudinibus et miseriis ac
calamitatibus Romanorum pontificum et de illorum
promptis et ei coniunctis laboribus et periculis,
anxietatibusetinseparabilibuserumnis.

20

25

Capitulum quartum de alia infelicitate et calamitate


Romanorum pontificum, uidelicet quod parum uiuant
inpontificatuetdecausisetrationibushuiusbreuitatis
uitepotiusineisdemsummispontificibusquaminaliis
monarchisetprincipibus.

25

30

Capitulum quintum an sit uerum uniformiter quod


Romani pontifices parum uiuant in papatu. Agitur
etiam de uerissimis causis breuitatis uite summorum

1 in:om.AG 2 posteivs:Tabula2ilibriadd.R:Capitulalibrisecundi
add.M 4 seu:seroH 10 incomprehensibili:incomprehensibileI
16 plurimesummorum:s.p.F 19 et:om.G ac:etGW 21 et1:
om.AG 22 postinseparabilibus:damnisetadd.W 23 quartum:om.
G 24 quodparum:quiadiunonF 26 potius:postpontificibus
transp.F
28 anmortalibus:deuerissimiscausisbreuitatisuite
summorum pontificum et an uerum sit uniformiter quod parum in
papatu uiuant an in hoc Romani pontifices differant a ceteris
mortalibusF

30

TEMASQUESEVANATRATARENELLIBROSEGUNDO.NDICEDE
SUSCAPTULOS.

10

15

20

25

30

Ellibrosegundotrataelestadodelavidaespiritual,
que se subdivide en dos estados o modos de vida: el
estadodelordeneclesistico,esdecir,elpapa,loscar
denales, los arzobispos, los clrigos y los ministros de
laIglesia;ytambinelestadomonsticoodelasrde
nes religiosas. Este libro consta de los siguientes
captulos.
Captulo primero: grandeza y magnanimidad de la
dignidad del sumo pontificado, su autoridad y poder
ilimitados; necesidad y provecho de este estado; sus
altsimosmisterios.
Captulo segundo: molestias, amarguras, desdichas,
pesares espirituales as como aflicciones, riesgos y
padecimientos del pensamiento del sumo pontificado,
en el que se narran mltiples infortunios y trastornos
delespritudelossumospontfices.
Captulo tercero: mltiples inconvenientes, amargu
rasydesdichaseinfortuniosdelavidaterrenaldelos
pontficesdeRoma;padecimientosyriesgosevidentes
que le van aparejados, inquietudes e inherentes tor
mentos.
Captulocuarto:otrasdesdichaseinfortuniosdelos
pontfices de Roma, por ejemplo, que no viven mucho
tiempo en el pontificado; causas y razones de esta
brevedaddesuvidaenestosmismossumospontifica
dosmsqueenotrosmonarcasyprncipes.
Captulo quinto: si es una verdad universal que los
pontficesdeRomavivanpocoenelpapado.Setratan
tambin las autnticas causas que explican la breve
dad de la vida de los sumos pontfices y si en este

Tabulasecundilibri,31 63

286

pontificumetaninuiuendiperiodoRomanipontifices
differantaceterismortalibus.

10

Capitulum sextum in quo assignantur cause et


rationes quare illorum opinio non sit tenenda, qui
dixerint summis pontificibus bonis et reprobis
uniformiter insitumetproprium esse ut in pontificatu
parumuiuant.
Capitulum septimum in quo respondetur motiuis
illorumquidixeruntpapamparumuiuereinpapatuet
quo sensu sit intelligenda predicta opinio et quomodo
cumueritatepossitsaluari.

35

40

Capitulum octauum de excellentia et prerogatiua


statusetdignitatiscardinalatusetdeperfectionehuius
statusetdelaudibusetpreconiiseius.
15

20

25

30

Capitulum IX de plurimis anxietatibus et aculeis,


laboribus et periculis status et dignitatis cardinalatus
etdeoneribusqueincumbunthuicdignitati.
Capitulum X de sublimitate, excellentia status et
dignitate
patriarcharum,
archiepiscoporum,
episcoporum,
prelatorum
et
presbyterorum,
ministrorumecclesieetdeperfectionestatuseorumin
genereetincommuni.
Capitulum XI de differentia et comparatione
ecclesiasticorum, uidelicet episcoporum et aliorum
inferiorum prelatorum et clericorum inter se adinui
cemetquisgradusalterositdignioretperfectior.
Capitulum XII de plurimis difficultatibus et aculeis,
laboribusetpericulisstatusepiscoporumetclericorum
et de malis ministris ecclesie et de multis abusibus,
uitiisetinordinationibusillorumincommuni.
Capitulum XIII de dignitate et prerogatiua officii
decanatusinecclesiaetdeilliushonoreetueneratione
et de eis que ei competunt. Demum de plurimis
3 assignantur:assignaturH 4 qui:queW 5 dixerint:dixeruntGW:
putaueruntF reprobis:malisF 10 predicta:dictaF 11 possit
saluari:possetsaluareI 13 deet1:om.F 18 status:postdignitate
transp.F 20 et:postpresbyterorumtransp.F 21 deperfectione:
defectioneG incommuni:om.F 26 altero:alteriR 28 postet2:
archiepiscoporumetrectorumadd.F 29 malisministris:min.mal.G
30 postillorum:ingenereetadd.F 32 decanatus:deconatusI
honore:om.W 33 de1:om.GH eis:hisR ei:eisH

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

aspecto los pontfices de Roma se diferencian de los


demsmortales.

Captulosextoenelquesesealancausasyrazones
que refutarn el parecer de los que pensaban que
estaba establecido de manera invariable y que era
propio de los sumos pontfices, buenos y malvados,
vivirpocoenelpontificado.

10

Captulo sptimo en el que se da respuesta a los


argumentosdequienes dijeronqueel papa vivapoco
en el papado y en qu sentido se ha de entender la
opinin mencionada y cmo se puede salvar con la
verdad.

15

Captulo octavo: magnificencia y privilegio del


estado y dignidad del cardenalato; perfeccin de este
estado;suselogiosyencomios.
Captulo IX: mltiples inquietudes y pesares, pade
cimientosyriesgosdelestadoydignidaddelcardena
lato;responsabilidadesqueataenaestadignidad.

20

25

30

Captulo X: grandeza, magnanimidad y dignidad del


estadodelospatriarcas,arzobispos,obispos,prelados,
presbteros y ministros de la Iglesia; perfeccin de su
estadoentrminosgenerales.
Captulo XI:diferenciasysemejanzasentreloshom
bres de Iglesia, es decir, entre los obispos y otros
prelados y clrigos inferiores entre s y qu grado es
msdignoyperfectoqueotro.
Captulo XII:mltiplesdificultadesypesares,padeci
mientos y riesgos del estado de los obispos y de los
clrigos;malosministrosdelaIglesiaymltiplesabu
sos,viciosyactosdesordenadosentrminosgenerales.
Captulo XIII: dignidad y privilegio del cargo de
decano en la Iglesia y su honor y veneracin; asuntos
quelecompeten.Porltimo,mltiplesresponsabilida

287

Tabulasecundilibri,64 97

10

15

20

25

30

288

oneribus et afflictionibus ac defectibus et periculis


decanorum.

65

Capitulum XIIII de dignitate et prerogatiua officii


archidiaconorumetdehonoreetuenerationeeidebitis
et de his que ad eum spectant. Demum de plurimis
oneribus et afflictionibus, defectibus et periculis
illorum.

70

Capitulum decimum quintum de dignitate et


prerogatiuaofficiicantorisetprimiceriietdehonoreet
ueneratione ei debitis et de his que ad eum pertinent.
Demum de plurimis oneribus et calamitatibus,
defectibusetpericuliseorundemcantorum.

75

Capitulum decimum sextum de dignitate et honore


officiithesaurariiuelcustodisecclesieetdehisquead
eum pertinent. Demum de plurimis oneribus et
calamitatibus, afflictionibus, defectibus et periculis
illorumquitaliaofficiahabent.

80

Capitulum decimum septimum de dignitate et


prerogatiua officii scholastici in ecclesia et de his que
adhocofficiumspectant.Demumdeplurimisoneribus
afflictionibusetcalamitatibusacdefectibusetpericulis
scholasticorum.

85

Capitulum decimum octauum de preeminentia et


utilitate officii archipresbyteri et quante sit
uenerationis et de his que ei competunt. Demum de
plurimis oneribus et afflictionibus, defectibus et
promptispericulisarchipresbyterorum.

90

Capitulum XIX de prerogatiua et magna utilitate


officii et gradus canonicorum et quanti sit honoris et
reputationisetquideicongruat.Demumdeinnumeris
huius status oneribus et afflictionibus, defectibus et
periculis.

95

Capitulum XX de preeminentia, necessitate et


utilitate officii sacerdotum, curatorum, rectorum,

1 ac:etG:deB 5 his:eisW 6 defectibus:om.S 7 illorum:archi


diaconorumF 11 et:om.AG 12 eorundem:iter.W 14 thesaurarii:
thesauriiH uel:etH 20 spectant:exspectantB 21 et1:om.G
ac:om.GM 24 officii:om.G 25 his:eisW 26 plurimis:pluribus
AGH et1:om.G 29 etgradus:om.F 30 ei:eisF 31 et1:om.G

Espejodelavidahumana

des y sufrimientos as como defectos y riesgos de los


decanos.

10

15

Captulo XIV: dignidad y privilegio del cargo de los


archidiconos; honor y respeto a l debidos; asuntos
queleataen.Porltimo,mltiplesresponsabilidades
ysufrimientos,defectosyriesgosdelosarchidiconos.
Captulo decimoquinto: dignidad y privilegio del
cargodecantoryprincipal;honoryrespetoaldebi
dos; asuntos que le corresponden. Por ltimo,
mltiples responsabilidades y desgracias, faltas y
riesgosdeestosmismoscantores.
Captulodecimosexto:dignidadyhonordelcargode
tesoreroocustodiodelaIglesia;asuntosquelecorres
ponden. Por ltimo, mltiples responsabilidades e
infortunios, faltas y riesgos de los que ocupan tales
cargos.

20

Captulo decimosptimo: dignidad y privilegio del


cargo de profesor en la Iglesia; asuntos que le ataen.
Por ltimo, mltiples responsabilidades, sufrimientos,
desgraciasyriesgosdelosprofesores.

25

Captulo decimoctavo: preeminencia y provecho del


cargodearcipreste;cuntaveneracinlecorresponde;
asuntosquelecompeten.Porltimo,mltiplesrespon
sabilidades y sufrimientos, faltas y riesgos manifiestos
delosarciprestes.

30

Captulo XIX:privilegioygranprovechodelcargode
los cannigos; cunto honor y reputacin les corres
pondeyqueslopropiodeellos.Porltimo,innume
rables responsabilidades de este estado, sufrimientos,
faltasyriesgos.
Captulo XX:preeminencia,necesidadyprovechodel
cargo de los sacerdotes, curas, rectores, que estn al

289

Tabulasecundilibri,98129

10

15

20

25

curam animarum habentium. Demum de plurimis


huius status laboribus et calamitatibus, defectibus et
periculis.

100

Capitulum XXI de secundo statu spirituali, uidelicet


religiosorum et de motiuis et auctoritatibus que
adducunturadprobandumstatumecclesiasticiordinis
preferendum esse statui religionis et per consequens
ecclesiasticumordinemessepreeligendum.

105

Capitulum XXII de prima comparatione horum


duorum statuum, uidelicet qualiter hi duo status
clericorumetmonachorumsehabentalteradalterum
comparatus et quis eorum sit eligibilior quantum ad
eminentiam et perfectionem status et etiam uite et
sanctitatis.
Capitulum XXIII dealiacomparationehorumduorum
statuumclericorumetreligiosoruminterseadinuicem
uidelicet quis sit eligibilior tanquam simpliciter
humaniorettollerabilior.
CapitulumXXIIIIassignanturresponsionesadobiecta
contra religiosos pro tuenda opinione illorum qui
sentiunt religiosos esse in perfectiori statu quam
decani, archidiaconi et alii inferiores clerici post
episcopum,ubidiscutiturquesitperfectioruitaactiua
uel contemplatiua et de earum adinuicem
comparatione.
Capitulum uicesimum quintum de excellentia et
laudibus uite monastice ac religiose ac de pluribus
causis propter quas eligenda sit quam alius uiuendi
modus.

30

290

Capitulum uicesimum sextum de difficultatibus uite


religiose et de laboribus et aculeis religiosorum in
genere.

1 plurimis:pluribusH 5 et1:om.W motiuis:mortiuisS que


adducuntur:om.W 11 habent:habetH 12 eorum:illorumW
antesit:simpliciteradd.F 13 et2:acF 17 postquis:illorumadd.F
20 tuenda:tuendoM 21 religiososesse:e.r.M postquam:sint
add.F
22 archidiaconi:diaconiM
24 earumFR:eorumcett.
27 ac1:etFG ac2:etF 28 eligenda:preeligendaR alius:aliosH
29 modus:modosA

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

cuidado de las almas. Por ltimo, mltiples padeci


mientoseinfortunios,faltasyriesgos.

10

15

20

25

30

Captulo XXI: segundo estado espiritual, es decir, las


rdenesreligiosas;motivosyautoridadesqueprueban
queelestadoeclesisticoespreferiblealestadodelas
rdenes religiosas y, por consiguiente, que se debe
elegirelestadoeclesistico.
Captulo XXII: primera comparacin de estos dos
estados,esdecir,cmosecomparanestosdosestados,
el de los clrigos y el de los monjes, entre s y cul de
ellosresultamsfcildeelegirporloqueserefiereala
eminencia y perfeccin de su estado y tambin de su
vidaysusantidad.
Captulo XXIII: segunda comparacin de estos dos
estados de clrigos y religiosos entre s, es decir, cul
se debe elegir por ser sencillamente ms humano y
tolerable.
Captulo XXIV: se dan respuestas a las objeciones
contra los religiosos para salvaguardar la opinin de
aquellosquepiensanquelosreligiosossehallanenun
estadomsperfecto que los decanos,losarciprestesy
otros clrigos inferiores al obispo; se discute aqu qu
vida es ms perfecta, la activa o la contemplativa, y se
comparanstasentres.
Captulo vigsimo quinto: magnanimidad y elogios
de la vida monstica y religiosa; mltiples causas por
lasqueespreferibleaotromododevida.
Captulovigsimosexto:dificultadesdelavidareli
giosa; sufrimientos y pesares de los religiosos en
general.

291

Tabulasecundilibri,130 144

Capitulum uicesimum septimum particularius et


latiusdepromptitudinepericulorumhuiusmodistatus
inspecieetdemalisreligiosisetabusibusillorum.
5

10

15

Capitulum uicesimum octauum de inclinatione et


dispositione naturali et diuersitate complexionum
hominum quantum ad religionem et de consilio in
talibus.
Capitulum XXIX de comparatione religiosorum inter
se adinuicem et primo de comparatione solitariorum
ad socialem uitam agentes et que uita sit perfectior
altera.
Capitulum XXX de comparatione religiosorum uitam
socialemagentiuminterseetquereligiosocialisalteri
socialisitperfectioretutrumreligioeoquodarctiorsit
perfectior.

5 postcomplexionum:etabilitatumadd.F 10 que:quaS postuita


:interhasadd.F sitperfectior:p.s.AGHpostperfectior:illaadd.
R 12 uitamsocialem:s.u.F 13 se:om.W 14 etperfectior:om.
AG

292
130

135

140

Espejodelavidahumana

Captulo vigsimo sptimo: de modo particular y


ms extenso, propensin al riesgo de este tipo de
estadoenconcreto;malosreligiososysusabusos.
5

10

Captulo vigsimo octavo: propensin y disposicin


natural;diversaaptituddeloshombresencuantoala
vidareligiosa:consejoentalescasos.
Captulo XXIX:comparacindelasrdenesreligiosas
entre s; en primer lugar, comparacin entre los ermi
taos y los que viven en comunidad; qu vida es ms
perfectaquelaotra.
Captulo XXX: comparacin de las rdenes religiosas
quevivenencomunidad;quvidareligiosaencomuni
dad es ms perfecta que otras; si la vida religiosa es
msperfectacuantomsestricta.

293

LIBERPRIMVS
INCIPIT CAPITVLVM PRIMVM PRIMI LIBRI, VIDELICET DE PRIMO
ET SVBLIOMIORI STATV TEMPORALI, QVI EST STATVS ET GRADVS
IMPERIALIS ET REGALIS AC ALIORVM PRINCIPVM SECVLARIVM, ET

DE SVPREMO HVIVS STATVS ET DIGNITATIS CVLMINE ET

EXCELLENTIA AC DE ILLIVS GLORIA ET FELICITATE NECNON DE


PREROGATIVIS, COMMODITATIBVS, LAVDIBVS ET PRECONIIS SVPER
ALIASTEMPORALESDIGNITATES.

10

15

20

25

Supercunctashumanastemporalesquedignitateset
sublimitatis eminentias, imperialis et regalis status
culmen et excellentiam obtinent. Huius itaque fastigii
splendoreius,laustantaestutsatisexpriminonpossit.
Sed,utpaucisagamus,sicutnomeneiusitaetlauseius.
Imperatoris quidem nomen ab imperando dictum est,
regis denique a regendo aut Grece basis a sustinendo.
Quidenimgloriosius?quidfeliciusquamunumintueri
mortalem hominem ceteris hominibus imperantem,
cunctosregentemetadlibitumferentem?Istisuntqui,
teste Iob, portant orbem. Huius certe eminentissimi
status honor, laus, gloria et excellentia ex eo etiam
maxime patet quoniam, teste scriptura, illis tanquam
sublimioribus potestatibus omnis anima subdita est.
Quare et iuxta Christi preceptum, cesaribus atque
regibus a cunctis fidelibus honor exhibendus est,
subsidiaprestandaetquibusuectigaluectigal,etquibus

16 unumintueri]cf.SANCT.AREV.pol.2,1:Casegnlaopininverda
dera detodos losfilsofos y sabios antiguos(), toda comunidad es
mejor y ms perfectamente regida por un prncipe que por muchos.
(...) ass en el regimiento poltico: uno deve principiar, por el qual la
otra muchedumbre deve ser regida; cf. ALFONS. partidas 2,1,1: Et
convino que un home fuese emperador, et hobiese este poderio en
tierra por muchas razones (...) Segunt natura el seoro non quiere
compaeronilohamenester.
19
portantorbem]Iob9,13.
22
sublimioribusest]Rom.13,1(omnisanimapotestatibus
sublimioribussubditasit).
25 quibus1tributum2]Rom.13,7(cui
tributumtributumcuiuectigaluectigal).
2 primilibri:l.p.G 4 secvlarivm:singulariumW 5 et2:om.AG
6 excellentia:om.G ac:etA:om.G 10 postsublimitatis:excellen
tiasacadd.V 11 Huius:nullusM 12 eius:etDIMVz 13 Sedeius2:
om.W et:utG 23 Christi:dominiG 25 et2:om.MR

10

15

20

25

LIBROPRIMERO
COMIENZA EL PRIMER CAPTULO DEL LIBRO PRIMERO ACERCA
DEL PRIMER Y MS IMPORTANTE ESTADO TEMPORAL QUE ES EL
ESTADO Y LA JERARQUA DEL EMPERADOR Y DEL REY Y DE OTROS

PRNCIPES DE ESTE MUNDO; LA ALTSIMA CUMBRE EN LA QUE SE


HALLA LA DIGNIDAD DE ESTE ESTADO; SU EXCELENCIA, GLORIA Y
DICHA; TAMBIN PRIVILEGIOS, VENTAJAS, ELOGIOS Y ENCOMIOS
SOBRETODASLASDEMSDIGNIDADESDELESTADOTEMPORAL.

10

15

20

25

30

El estado del emperador y del rey se encuentra en


una cumbre superior a todas las dems dignidades y
altoscargosquepuedaalcanzarelhombreenelestado
temporal.Aspuesladignidaddesuelevadaposiciny
su elogio es tal que no hay palabras para expresarlo
con propiedad. Pero, por decirlo en pocas palabras,
dicho su nombre, dicho su elogio. El trmino
emperador procede de impero [mandar], el de rey de
rego [gobernar] o, en griego, basis, de un verbo que
significa sostener. Hay algo ms glorioso? Hay algo
msdichosoqueveraunsolohombremortalmandar
sobretodoslosdemshombres,gobernarsobretodos
y conducirlos a su antojo? Ellos son los que, segn
asegura Job, cargan con el orbe. Indudablemente el
honor de este estado ms que eminente, su elogio, su
gloria y su superioridad son evidentes especialmente
porque, como asegura la Escritura, toda alma est
sometidaaellos,quesonlospoderessuperiores.Poresta
razn, y segn el mandamiento de Cristo, todos los
fieles deben mostrar respeto por los csares y los
reyes,debenpresentarlessusrespetosydar aquienes
correspondaeltributo,eltributoyaquienescorrespon

Liberprimus1,26 52

10

15

20

25

tributum
tributum.
Illis
denique
tanquam
precellentibus et a Deo missis, teste apostolo,
parendum est quia non sine causa supereminentem
terrentemquegladiumportantadcoertionemmalorum,
laudem uero bonorum. Illorum quidem sunt, quas
incolimus, urbes, illorum castra atque possessiones et
cuncta terrena, dicente Augustino: Quo iure defendis
uillas nisi imperatorum regumque iussu? quis igitur
non felicem, non cunctis prelatum, hunc excellentem
statum dixerit? Qui omnibus subuenit, omnibus
prodestetomniumsalutietcommoditatiprouidet.
Inquare,regesipsosDeoassimilariapproximarique
plurimum cernimus, quia solus ipse uite necisque
hominumdominusest;salutemmortalibusconfertuel
dando, si eguerint, uel parcendo, si deliquerint, uel
indulgendo, si supplicauerint. Qui non sibi, sed
reipublice nati sunt. Dum discordias pacificant,
oppressos a potentibus eripiunt, prouincias pace
gauderefaciunt,uiolentiascohibent,iustitiamseruant,
malosdissipantetquidquidagendumestsiueadbene
beatequeuiuendum,siueadresipsaspoliticasfeliciter
gubernandum finemque debitum dirigendum legibus,
preceptis ac iustis lationibus disponunt. Rex enim
similitudo siue imago quedam diuinitatis est in terris,
dum id ipsum agit in limitato circumscriptoque regno
quod Deus in uniuerso. Hinc reges in Exodo dii
uocantur. In his est prouinciarum quas regunt summa

3
nonportant]Rom.13,4(nonenimsinecausagladiumportat).
7
Quouillas]AVG.ineuang.Ioh.6,25[PL35.1436].
12 regesassimilari]cf.ALFONS.partidas2,1,5:Etlossantosdixeron
queelreyesseorpuestoenlatierraenlugardeDiosparacomplirla
justiciaetdaacadaunosuderecho. 23 Rexuniuerso]cf.ALFONS.
partidas 2,1,6: Et sealadamente tom el rey nombre de nuestro
seor Dios, ca as como l es dicho rey sobre todos los otros reyes,
porquedlhannombre,etllosgobiernaetlosmantieneensulugar
(...)asellossontenudosdemanteneretdegobernarenjusticiaeten
verdadalosdesuseoro.
1 tributum2:om.RW 5 quidem:om.F 6 urbes:postsunttransp.F
8 iussu:iussaD 15 eguerint:egerintW:indiguintV deliquerint:
deliqueritH:delinquerintW 17 sunt:om.AG 24 diuinitatisest:e.
d.F

296

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

dan los impuestos, los impuestos. En fin, estn por


encima,hansidoenviadosporDiosy,segnasegurael
apstol,debemosobedecerlesporquenoenvanollevan
una espada aterradora que se cierne sobre nosotros
pararepresindelosmalosyelogiodelosbuenos.De
ellos son las ciudades que habitamos, de ellos las
aldeas y las propiedades y todo lo que hay en esta
tierra, segn dice Agustn: Con qu derecho defiendes
tu casa si no es por orden del emperador y del rey?
Entonces, quin podra decir que este estado no es
dichoso, que no es preferible a todos, que no es
superior? Nos ayuda a todos, nos beneficia a todos y
miraporlasaludylaconvenienciadetodos.
As las cosas, creemos que los propios reyes se
parecenyseaproximanaDios,porqueslolesdueo
de la vida y la muerte de los hombres; procura la
salvacin a los hombres cuando les da si tienen
necesidad, o cuando les perdona si han delinquido, o
cuando les protege si se lo piden. Ellos no han nacido
para s mismos sino para el estado: ponen paz en las
disputas, liberan a los oprimidos de los poderosos,
hacen que las provincias disfruten de paz, cortan
cualquier arrebato de violencia, preservan la justicia,
alejan a los hombres malvados y regulan con leyes,
rdenes y legislaciones cualquier cosa que se tenga
que hacer para lograr un buen nivel de vida, para
gobernarcorrectamentelaciudadyparallegarabuen
trmino. El rey es la viva imagen de la divinidad en la
tierra en la medida en que lo que Dios hace en el
universo, l lo hace en un reino limitado por unas
fronteras.Deahquesellamaradiosesalosreyesenel
xodo.Poseentodoelpoderdelasprovinciassobrelas

297

Liberprimus1,5378

10

15

20

25

potestas. Taceo de imperatore, cuius auctoritas nullis


est circumscripta limitibus, qui princeps est maximus
atque optimus, qui celeste habet arbitrium et iura
preceptaqueabeotraditadiuinitusemanaricreduntur,
cuiestprolegeuoluntas,prolibitosanctio,proarbitrio
ratio. Est denique rex pater patrie, amans quos regit,
protegens quos gubernat. Rursus huius sublimissimi
statusexcellentia,exilliusnecessitateacutilitatefacile
agnoscitur. Nam ueluti cunctis hominibus naturale est
in societate uiuere, sic aliquem esse oportetper quem
multitudo regatur. Nam, iuxta philosophum, multis
existentibus hominibus et unoquoque id, quod sibi
congruum est, prouidente, multitudo ipsa facile in
diuersa dispergitur, si modo aliquis non sit qui curam
multitudinis obtineat. Nec illud sapiens Salomon
ignorabatinquiens:Vbinonestgubernatordissipabitur
populus. Denique illa hominibus a natura innata
societas rumperetur, si non foret aliquis presidens
cuius ope prauorum audacia arceretur. Quia, teste
Augustino, a diuina dispositione regna sunt condita,
reges instituti ut malorum peruersitas castigetur et
bonorumuitaetinnocentiaconseruetur;etalibi,regale
fastigium locus est superior sine quo populus regi non
potest. Imperatoria ergo uox et regalis auctoritas
iniquos fugat, insolentes castigat, obtrectatores
despicit, bonos premiat atque fouet et cunctis influit

9
cunctisuiuere]cf.ARIST.pol.1,2(1253a):exhiisigiturmanifes
tum,quodeorumquaenaturaciuitasest,etquodhomonaturaciuile
animalest.
16
Vbipopulus]Prou.11,14(...populuscorruet)
20 acondita]AVG.ciu.5,1[PL41.141](Prorsusdiuinaprouidentia
regnaconstituunturhumana). 23 locuspotest]AVG.ciu.19,19[PL
41.647](locusuerosuperior,sinequoregipopulusnonpotest).
2 limitibus:limitatibusW maximusatque:om.AGH 8 ac:etAG
10 aliquemesse:e.a.R 12 unoquoqueDIMVz:unusquisquecett.
13 congruum:om.AG facile:om.M 14 dispergitur:dispargiturF
15 postmultitudinis:nonadd.F 18 rumperetur:rumpeturAH
presidens:presensS 23 fastigium:castigiumW

298

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

que gobiernan. Por no hablar del emperador, cuya


autoridadnoestlimitadaporningunafrontera,quees
el mayor y mejor prncipe, que acta por voluntad
divinayexistelacreenciadequelasleyesypreceptos
queotorgaemanandeladivinidad;paralsuvoluntad
esley,sucaprichoesaprobacin,susdecisionesrazn.
Enfin,elreyeselpadredelapatriaporqueamaalos
quegua,protegealosquegobierna.Adems,sepuede
reconocerlamagnanimidaddeestegrandsimoestado
porsupropianecesidadyprovecho.Puesigualquees
innato en todos los hombres el hecho de vivir en
sociedad,delmismomodoesprecisoquehayaalguien
que dirija a la muchedumbre. Pues, segn el filsofo,
cuando conviven muchos hombres juntos y cada uno
mirasloporloquelevienebien,lamuchedumbrese
dispersaconfacilidadendiferentesgrupossinohayen
ese momento alguien que se haga cargo de la
muchedumbre.Esteconceptotampocolodesconocael
sabio Salomn cuando deca: Cuando no hay quien lo
gobierne, el pueblo se disgrega. En fin, esa sociedad
innata en el hombre se hara pedazos si no hubiera
alguien que estuviera al frente, gracias a cuyos
recursos se mantuvieran a raya las insolencias de las
malasgentes.Porque,segnaseguraAgustn,losreinos
se han creado por disposicin divina, los reyes se han
instituidoparacastigarlaperversidaddelosmalvados
y conservar la vida ntegra de los bondadosos. Y en
otro pasaje dice que las alturas en las que est el rey
constituyen un lugar superior sin el que no se puede
gobernar al pueblo. En consecuencia, la voz del
emperador y la autoridad del rey hacen huir a los
injustos, castigan a los insolentes, desprecian a los
calumniadores, premian y alientan a los buenos y
proporcionanatodosalimentodevidayhonor.

299

Liberprimus1,79 98

10

15

20

uiteethonorisalimenta.
Est enim rex in regno ueluti in naturali corpore
caput. Constat quidem caput ipsum membris uigorem
influere, quia, teste nostro Seneca, quid ualet corporis
robur? quid ualiditas lacertorum? quid uelocitas pedum
nisi capitis uelut principis sui imperialis, quedam
adminiculeturpotestas,aquoueldestituunturuniuersa
aut omnia fulciuntur? Sine capite, inquit, iacet truncus
ignobilissinehonore,sinenomine.Sednecinhumanis
tantumeiussummaconsistitfelicitas.Nampreteream
exteriorem, quam prediximus, super cunctos mortales
excellentiam, si bene rex optimeque regit, immortali
Deo tanto propinquior, tantoque acceptior est quanto
liberior. Sed et castigatior fuit in eo peccandi licentia,
qui potuit transgredi et non est transgressus, in quo
peccare noluit uoluntas, etiam si immineret peccandi
impunitas. Grandis certe gloria, grande premium, nam
quotquot superat potestate terrena, superat et
felicitate eterna. Scriptum est enim quia domus Dauid
erat sicut domus Dei. Veluti enim fideliter regendo Dei

2
rexcaput1]cf.PS.PLV.inst.2:Princepsuerocapitisinrepublica
obtinetlocum,unisubiectusDeoethisquiuicesilliusaguntinterris:
quoniam et in humano corpore ab anima uegetatur caput et regitur;
cf.IOH.SAR.pol.5,2[PL199.540];cf.SANCT.AREV.pol.2,13:Elprncipe
es como la cabea en el cuerpo, la qual tiene dos cosas principales
sobrelosotrosmiembros.Primeramentelacabeaesmsaltay ms
excellente que los otros miembros. Lo segundo, la cabea enderea,
rigeegoviernaatodoslosotrosmiembros;cf.A LFONS.partidas2,1,5:
Enaturalmentedixieronlossabiosqueelreyescabeadelregno;ca
asicomodelacabeanascenlossentidosporquesemandantodoslos
miembrosdel cuerpo,bienasiporelmandamiento quenacedelrey
que es seor et cabea de todos los del regno, se deben mandar et
guiar et aver un acuerdo con l para obedescerle, et amparar, et
guardaretendereszarelregnoondeeselalmaetcabeaetelloslos
miembros. 4 quidfulciuntur]NonapudSEN.sedAMBR.hex.6,9,55
[PL 14.265]: Quid enim robur et ualiditas lacertorum proficiat, quid
uelocitas pedum, nisi capitis uelut principis sui imperialis quaedam
adminiculetur potestas? Ex hoc enim aut destituuntur uniuersa, aut
omniafulciuntur.
15
quitransgressus]Eccli.31,10.
19 domusDei1]Zach.12,8(etdomusDauidquasiDei).
1 posthonoris:etadd.W 4 nostro:om.F 5 uelocitas:ufelocitasD
7
potestasdestituuntur:om.W postuniuersa:ueladd.W
10 tantum:tantaV
12 si:siueD
16 noluit:nonuoluitR
17 premium:gaudiumG 18 postsuperat2:acadd.F

300

80

85

90

95

Espejodelavidahumana

10

15

20

El rey es a su reino como la cabeza al cuerpo. Es


evidente, en efecto, que la propia cabeza es la que
transmite el vigor a sus miembros porque, segn
asegura nuestro compatriota Sneca, de qu sirve el
vigordelcuerpo,lafuerzadelosbrazos,larapidezdelos
pies,sinoseapuntalanenelpoderdelacabezacomosu
prncipeimperial,quesirvedeapoyoydepuntalatodo?
Sin cabeza, dice, yace el tronco innoble sin honor, sin
nombre.Perosuinmensadichanosehallasloenlos
aspectos humanos. Pues gracias a esa magnanimidad
sobre todos los mortales a la que nos hemos referido
antes, si el rey gobierna con acierto, tanto ms se
acercaaDios,selehacetantomsqueridocuantoms
libresea.Perotambintuvomayorlibertadparapecar,
lquepudopecarynopec;notuvoeldeseodepecar,
incluso estando a su alcance quedar impune.
Indudablemente es digno de enorme gloria y
recompensa, pues todo lo que nos supera en poder
sobre la tierra, nos supera tambin en felicidad en la
otravida.EstescritoquelacasadeDavideracomola
casa de Dios. Igual que el rey cuando gobierna con
lealtadhaceeltrabajodeDiosconelpueblo,delmismo

301

Liberprimus1,99128

10

15

20

25

30

officium gessit in populo, sic ad premium propinquus


ei herebat in celum. Quippe apud antiquos boni
rectiqueprincipesindeostransformariputabantur.
Et, ut grandi negotio breuem finem imponamus,
quantasithuiussublimisstatusfelicitas,nonminusex
hisquetetigimusquamexeocognoscemus,quoniamsi
nulla, ut aiunt, maior est felicitas quam multos facere
posse felices. Id certe felicitatis genus nulli magis
regibus conuenit. Quamobrem, ut ego arbitror, illa
sapiens regina Saba non modo Salomonem regem
felicissimum dixit, sed et eos qui ei seruiebant ac
ministrabant seruosque seruorum suorum perbeatos
asseruit.Queresagitutomnishumanusanimussisui
ipsius immemor, si contemptor, si denique sui
paruipensor fieri non uelit, ad eandem ipsam
sublimitatis dignitatem decurrat. Atque si natura
suffert, si prudentia sufficit, si fortuna irridet, si
potentia iuuat ad illum omnium felicissimum statum
totisrespiretconatibus.Quodquesiminustamexcelse
cedriculmenascenderenequit,ramusculissaltemillius
insideat, quoniam aut uberrimo felicitatis fructu aut
saltem protectionis illius umbra suauissima non
frustrabitur.
Ceterum augeret excellentiam regalis et imperialis
principatus agere de eius origine et differentia et quis
illorum sit antiquior et iustior principatus, de quibus
latius diximus in libro quem nuper edidimus De
monarchia et origine et differentia principatus, et
iterum in libro Defensorii status ecclesiastici, quarto
tractatu.

9 illaasseruit]cf.IIIReg.10,8:beatiuirituietbeatiseruituihiiqui
stantcoramtesemperetaudiuntsapientiamtuam.

3 principes:principisH 6 cognoscemus:cognosceremusW si:


om.M
7 facereposse:p.f.F
8 postmagis:quamadd.DIMVz
12 seruorum:om.G suorum:om.AH
13 humanus:om.W
16 sublimitatis:felicitatisM 17 irridet:arridetDIMVz 19 tam:
causaW
24 Ceterumtractatu:marg.R
27 diximus:om.H
29
postlibro:deadd.F postecclesiastici:inadd.F quarto
tractatu:t.q.F

302

100

105

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

modo est ms cerca de su premio en el cielo. En


efecto,losantiguospensabanquelosprncipesbuenos
yjustosseconvertanendioses.
Y,porconcluirbrevementeuntematanimportante,
conocemos la dicha que tiene este estado superior
tanto gracias a lo que hemos abordado como al hecho
dequenohay,comodicen,unadichamayorquepoder
hacerfelicesamuchos.Indudablementeestaformade
felicidadnoseajustaanadiemejorquealrey.Porello,
segn creo, la reina de Saba no slo dijo que Salomn
era un rey muy dichoso, sino que tambin afirm que
los que le servan y estaban a su disposicin, y los
siervos de sus siervos, eran muy felices. Esto conlleva
que toda alma humana si no quiere olvidarse de s
misma, si no quiere menospreciarse, en fin, tener baja
la autoestima, debe darse prisa por alcanzar esta
dignidadsuperior.Ysisunaturalezalosoporta,sieslo
suficientemente prudente, si la fortuna le sonre, si le
ayudaelpoder,cojaalientocontodassusfuerzaspara
llegar al estado ms dichoso de todos. Adems, si no
puede alcanzar la cumbre de este cedro tan alto, se
podrquedaralmenosensusramas,puestoquenose
ver defraudado por los abundantsimos frutos de su
dichaoporlaagradabilsimasombraqueleconfieresu
proteccin.
Por lo dems, aumentara la magnanimidad del
principado del rey y del emperador tratar sobre su
origen y sus diferencias, tambin dilucidar cul de los
dos principados es ms antiguo y ms justo, tema del
queyahablamosenellibroquepublicamoshacepoco
titulado La monarqua: origen y diferencias entre los
principados y, de nuevo, en el captulo cuarto de
nuestraDefensadelestadoeclesistico.

303

Liberprimus2,126

304

CAPITVLVM SECVNDVM DE INFELICITATE STATVS IMPERIALIS ET


ET PLVRIMIS CVRIS, ONERIBVS ET MISERIIS,

REGALIS

CALAMITATIBVS ATQVE INCOMMODIS ILLIVS ET QVE REGES ET


PRINCIPES COMITANTVR ET TANDEM DE INNVMERIS PERICVLIS

10

15

20

25

PRINCIPANTIVM.

Verasemperillasapientissententiafuit,quiamaiore
studio miseriarum causas et dolorum alimenta quam
uitam conquirimus. Atque auidius ea inuestigamus et
preelegimus, quibus, more pile, huc atque illuc
iactamur, quam ea que plenissimam securitatem et
ueram felicitatem tribuunt, quod certe nulli
animantium,preterhomini,accidit.
Illa enim non iudicio rationis, sed nature instinctu
utilia eligunt. Nos uero ingenio et animi acumine
uigentes, blanda quadam atque fallaci aura ridente,
falso iudicamus, putantes id esse beatum, id
perpetuum, quod facile ruit. Nec mouemur quia
assiduoconspicimusquosdamquossicutleuisfortune
risusattollit,sicleuisillicofletusdeicit,utrectedeeis
dicere possimus cum propheta: Deiecisti eos dum
eleuabuntur. Nec nos uincit quod cernamus nemimem
tam securum tamque mane quietum, ut non ante
crepusculumamerore,acasu,alapsusuperetur.Cuius
certe rei culpa in nobis est, qui facile ab his que
cupimus, trahimur et superamur. Qui enim animos ad
hos uanos seculi faustus accommodat, ut pro fructu

20 Deiecistieleuabuntur]Ps.72,18(adleuarentur).
2 et2:om.G 3 atqve:etG illivs:om.R 6 semperilla:i.s.D
sapientis:sapiensH:om.G maiore:maioriVM
7
dolorum:
doloremI 11 nulli:marg.R 12 homini:hominemG 14 eligunt:
eligantW 15 aura:aureG 16 id1:illudF 18 assiduo:assidueAGH
conspicimus:concupiscimusW 19 uteleuabuntur:utdicerecum
propheta possimus deiecisti eos dum eleuabuntur marg. R
20 possimus:possumusG
21 eleuabuntur:alleuabunturAGH:
alleuarenturDFIMVz nos:necA:om.G
22 tamque:tamAGH
26 faustus:haustusV

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

CAPTULO SEGUNDO: INFORTUNIO DEL ESTADO DEL EMPERA


DOR Y DEL REY; MULTITUD DE PREOCUPACIONES, RESPONSABILI
DADES, DESDICHAS, DESGRACIAS E INCONVENIENTES DE ESTE
ESTADO; ENTORNO DE REYES Y PRNCIPES; FINALMENTE,

10

15

20

25

30

INNUMERABLESRIESGOSDEQUIENESESTNALMANDO.

Siemprefueverdaderalaafirmacindeaquelsabio
que pensaba que indagamos con mayor inters los
motivos de nuestra desdicha y todo lo que alimenta
nuestrosdoloresquenuestrapropiavida.Eindagamos
con mayor deseo lo que nos hace ser lanzados como
unapelotadeacparaallantesqueloquenosdauna
seguridad absolutamente plena y una dicha autntica,
cosa que, obviamente, no le sucede a ningn ser vivo
msquealhombre.
Eligenloqueesprovechosonoporquelodecidaas
elsentidocomn,sinoporinstintonatural.Nosotros,a
pesar de que tenemos uso de razn y un nimo
perspicaz, no sabemos interpretar la falsa sonrisa de
un golpe de suerte, pues pensamos que lo que se
consigue con facilidad es feliz y duradero. Y no nos
inmutamos ni aunque veamos que todos los das a
esos mismos que una pizca de fortuna haba hecho
prosperar,almomentounapequeadesgracialoshace
caer, de modo que podramos repetir, con razn, las
palabrasdelprofeta:Losprecipitastealaruinacuando
seibanalevantar.Nisiquieranosdoblegaelhechode
pensar que no hay nadie tan seguro ni tan tranquilo
por la maana que antes de caer la noche no se haya
vistovencidoporunapena,uninfortunioountraspis.
Indudablementelosculpablessomosnosotros,quenos
dejamosarrastraryvencerporaquelloquedeseamos.
Sialguienseacostumbraalafalsaprosperidaddeeste
mundo, no le quedar ms remedio que quedarse con
las hojas en lugar del fruto, con la paja en lugar del

305

Liberprimus2,27 57

10

15

20

25

30

folia, pro grano paleas, pro uera felicitate umbram


capiat,necesseest.
Audita certe atque cum tota mentis attentione
auscultata est, summa regum ac cesarum felicitas,
illorumque dignitas, maiestas, celsitudo atque utilitas
adcelosusqueperducta.Sed,nisifallor,falliturquiilla
falsa non iudicat, qui aperto oculo, uera esse non
conspicit.Dicamergononparieloquentiased,utputo,
ueriore sententia regalis huius status calamitates,
miseriasatquepericula.
In primis itaque fateor clarissimum cesaris siue
regis nomen fore, sed durissimum officium: clara
nomina, res obscure, sed et difficillimum omnium
mysterium magis certe seruare difficile quam nomine
delectabile.Quidenimutilitatisaffertnudumdignitatis
nomen ubi res ipsa deest? quid enim cesar? quid rex
aliudsuscipitnisifulgidascompedes,clarammiseriam?
Quesihominibusnotaesset,nonhominestantoperede
unosoliolitigarent.Quinimmomirandumestquodnon
plurasintregnaquamreges.Suscipitcerterexcollapsa
erigere, spersa colligere, recuperare perdita, deformia
reformare. Sed,etsi illa, quod rarum est, exprobauerit,
reliquam laudem illius successor metet. Putasne reges
his temporibus ad id prouehi quod nomen ratioque
regisexpostulet,utsitreipubliceauctor,ecclesiecultor,
refugium pauperum, tutor pupillorum, defensor
uiduarum, oculi cecorum, lingua mutorum, baculus
senum, ultor scelerum, metus malorum, gloria
bonorum, malleus tyrannorum, pater regum,
moderatorlegumeterariipublicidispensator?Falleris
certe. Mutatus est enim illorum color optimus atque

4 auscultata:adscultataW ac:atqueF 6 fallor:om.V 11 cesaris


siue:om.DIMVz
12
nomen:postclarissimumtransp.H:om.A
16 postrex:quidcesaradd.V 17 suscipit:suscepitH fulgidas:
fulgedasH 18 esset:essentI 21 deformia:deformaW 22 rarum:
parum G exprobauerit : exprobrauerit AFH : reprobrauerit G :
reformaueritV 25 expostulet:expostulatF

306

30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

grano, con la falsa apariencia en lugar de la autntica


dicha.
Hemos escuchado y odo con la mayor atencin la
inmensa dicha de los reyes y de los csares, su
dignidad,sumajestad,sugrandezaysuprovecho,que
se proyecta incluso hasta el cielo. Pero, si no me
equivoco, se equivoca quien no juzga todo eso falso,
quien,conlosojosabiertos,nosedacuentadequeno
es verdad. Por ello explicar, no con la misma
elocuencia sino, segn creo, con mayor autoridad, los
infortunios,desdichasyriesgosdelestadodelrey.
Aspues,enprimerlugar,reconozcoqueaunqueel
ttulo de rey o csar sea muy ilustre, su cargo, sin
embargo, es dursimo: ttulos ilustres, realidades
inciertasyelmisteriomsdifcildetodos,quesinduda
es ms difcil mantener el ttulo que agradable
poseerlo. Qu provecho se le saca a un ttulo
desprovistodedignidadessilefaltalapropiaesencia?
Qu saca el csar o el rey sino unos grilletes
esplndidos, una desdicha ilustre? Si los hombres lo
supieran, no se pelearan con tanto mpetu por el
trono. Es ms, lo realmente sorprendente es que no
haya ms reinos que reyes. El rey puede volver a
levantar lo que se ha cado, volver a unir lo que se ha
separado, recuperar lo que se ha perdido, restaurar lo
que ha perdido su belleza. Pero, aunque hiciera todo
eso,cosaqueesrara,susucesoreselquerecogersus
elogios.Esquecreesquelosreyes,enlostiemposque
corren, intentan hacer lo que el sentido propio de su
ttulodereylesexigecomoparasergarantedelestado,
defensor de la Iglesia, refugio de los pobres, protector
de los jvenes, defensor de las viudas, ojos para los
ciegos, lengua para los mudos, bastn para los
ancianos,venganzaparaloscriminales,miedoparalos
malvados, gloria para los buenos, azote de tiranos,
padre de reyes, moderador de la ley y administrador
del tesoro pblico? Sin duda, te equivocas. Han
cambiado su buena apariencia y reivindican como

307

Liberprimus2,58 87

10

15

20

25

30

pro illis operibus, alia sibi inequalia uendicant, que


illicoaudies.
Alienantquipperegesautdissipantimperiietregni
bona cuius sunt administratores, non domini.
Ecclesiam, quam tuendam susceperunt eiusque
ministros, persequuntur, a quibus tributa, penas et
banna exigunt. Cum tamen eorum orationibus longe
plus regnum augeant quam illorum armis. Populum
demum affligunt; taliis et exactionibus corpora
iniuriantur, quos propheta signat inquiens: Quare
atteritispopulummeumetfaciespauperumcommolitis?
Hi,utalibiscribitur: Quodcrassumestcomedunt,quod
fractum est non alligant, quod infirmum est non
consolidant, quod abiectum est non reducunt, quod
periitnonquerunt.Eositaquealiusprophetanonreges,
sed infideles principes et socios furum appellat. Taceo
quod aliena dominia occupant, uicinos habere nullos
uellent, limites confundunt, iustitiam non faciunt, que
Dei sunt negligunt. Quid igitur felicitatis est solo
nomine rex censeri et que regi digna sunt respuere?
aut quid honoris est tutores reipublice appellari et
illius euersores effici? Cogor illud Adriani, Hispana
familia nati, uerbum optimo principe dignum, ad
memoriam reuocare, quod illum sepius in senatu
dixisse fertur. Dicebat enim ita se rempublicam
gesturumutsciretpopuliremesse,nonpropriam.
Rursus reges non tam ad gloriam et honoris
fastigiumquamadcuram,sollicitudinemacindicibiles
miserias et pericula assumuntur, adeo ut uix aliquis
regnare optaret, si recte attenderet quam grauis regis
10 Quarecommolitis]Is.3,15. 12 Quodquerunt]Ez.34,35(et
quod crassum erat occidebatis gregem autem meum non pascebatis,
quodinfirmumfuitnonconsolidastisetquodaegrotumnonsanastis,
quod fractum est non alligastis et quod abiectum est non reduxistis
quodperieratnonquaesistis). 15 non2furum]Is.1,23(principes
tuiinfidelessociifurum).
1 uendicant:uendicareW
3 etregni:om.D
4 postsunt:
dispensatores et add. F non : nam F nonministros : om. I
7 eorumorationibus:o.e.V 8 illorum:eorumA 11 pauperum:
pectorumG
20
censeri:censuriH dignasunt:s.d.W
21 autpropriam:marg.R tutores:om.R 23 optimo:optimeGH
25 se:siW 29 adeo:adeoA 30 regis:om.W

308

60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

responsabilidadesactividadesquenadatienenquever,
comovasaescucharahoramismo.
Los reyes se quedan, o malgastan, los bienes del
imperioodelreino,delosquesonadministradores,no
dueos.PersiguenalaIglesiayasusministros,cuando
deberan protegerlos, pues para eso se hicieron cargo
de ellos y les reclaman pagar impuestos,
compensaciones y feudos. Sin embargo, aumentaran
muchomssureinoconoracionesqueconarmas.En
fin, afligen a su pueblo, lo ultrajan con tributos y
taliones; el profeta los acusa cuando dice: Por qu
pisoteisamipuebloyaplastiselrostrodelospobres?
Como est escrito en otro pasaje: Se comen al cebado,
no vendan al herido, no curan al enfermo, no traen de
vuelta al descarriado, no buscan al perdido. As pues,
otro profeta no los llama reyes sino prncipes infieles
aliados de los ladrones. Por no mencionar que ocupan
losdominiosquenosonsuyos,noquierentenervecino
alguno,cambianlasfronteras,noimpartenjusticiayno
cumplen con los preceptos de Dios. Entonces, qu
clase de dicha es pensar que uno es rey slo por su
ttuloyluegodesdearlopropiodelrey?Oquclase
dehonoresquetellamendefensordelestadoyluego
convertirte en su destructor? Estoy pensando en
recordar aquellas palabras, dignas del mejor prncipe
que,segnsecuenta,pronunciabaAdriano,defamilia
espaola, en el senado. Deca que iba a gestionar el
estadodeformaquesesupieraqueeradelpueblo,no
suyo.
Losreyes,adems,noasciendenaltronotantopara
lograr la gloria y la cima de los honores como para
cubrirse de preocupaciones, inquietudes e indecibles
desdichas,hastaelpuntodequeaduraspenasalguien

309

Liberprimus2,88113

10

15

20

25

sarcinasit,grauiorfinis.Assumunturquidemprincipes
non ad quietem, non ad securitatem, quinimmo ad
seruitutem et quamdam carceris speciem. Que enim
maior est captiuitas quam iugiter circumcingi populi
multitudineetquasicircumligari.Nam,utnosterinquit
Seneca:Possuminqualibetparteurbissolussinetimore
incedere,quamuisnullussequaturcomes,nullusadlatus
gladius; rex uero armatus et armatis munitus in
publicum prodeat necesse est. Quem multitudo
gladiorum obsidet et quocumque descendat magnus
illumapparatussequatur. Assidueenimomnium, quos
regit, timore constringitur. Vnde Seneca: Regnantibus
multo peius periculum est quam his qui iudicantur. Ii
enim singulos timent, illi uniuersos. Itaque illud Laberii
equitis Romani uerum est, quia necesse est ut multos
timeat quem multi timent. Cuius illa, ut putamus, ratio
erit quia quem quis metuit, perire cupit. Et iuxta
Ennium: Quem metuunt oderunt et quem quis oderit
perisseexpetit.
Huius certe regalis fastigii onera curasque
grauissimas atque prompta pericula nonnulli sensati
principes peroptime cognouere illaque experti sunt.
Nam Augustus et Diocletianus; alter de dimittendo
imperio cogitabat, alter iam dimisit nec reuocatus
assensum dedit. Deinde Marcus Aurelius et Pertinax;
quorum alter ad imperium euocatus, tristior effectus,

6
Possumgladius]SEN.clem.1,8,2(solusincederesinetimore,
quamuis nullus sequatur comes, nullus sit domi, nullus ad latus
gladius). 12 Regnantibusuniuersos]NonapudSEN.sedSEDVL.SCOT.
coll. 4,139 (Regnantibus peius multo periculosum est quam his qui
iudicantur:hisingulostiment,illiuniuersos). 15 necessetiment]
LABER.mim.126;cf.SEN.dial.35,2,11:occurrathoclocotibiLaberia
nus ille uersus, qui medio ciuili bello in theatro dictus totum in se
populumnonaliterconuertit,quamsi missaessetuoxpubliciadfec
tus: necesse est multos timeat quem multi timent.
18 Quemexpetit]ENN.scen.348(quisqueoditperiisse).
1 sarcina:sarcinatM sit:estG 5 inquit:marg.I 7 incedere:
insidereW 9 Quem:queV:iter.W multitudogladiorum:gl.m.V
13 Ii:hiDIMVz 14 Laberiicorr.:Labentii 15 quiaest2:om.W
17 quem:om.V 18 quem:quamW 21 prompta:promptamA
22 cognouere:nouereF 23 de:om.AG

310

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

deseara ser rey si se fijara bien en que si la carga del


rey es pesada, ms an su finalidad. Los prncipes no
ascienden al trono para conseguir tranquilidad,
seguridad, ms bien para estar esclavizados y en una
especie de crcel. Puede haber mayor cautiverio que
verse rodeado y casi atado por el yugo de la
muchedumbre? Pues, como dice nuestro compatriota
Sneca: Puedo ir yo solo sin tener miedo a cualquier
partedelaciudad,aunquenomesiganadienilleveuna
espadaconmigo,mientrasqueelreydebeapareceren
pblico armado y provisto de armas. Le rodea una
multituddeespadasyadondequieraquebajelesigue
una enorme parafernalia. Todos los das le apremia el
temor de todos sobre los que gobierna. Por ello dice
Sneca:Tienenmuchomspeligrolosquereinanquelos
que son juzgados. Estos ltimos slo tienen miedo de s
mismos, aquellos de todos. As pues, es cierto lo que
deca el caballero romano Laberio: Necesariamente
debe tener miedo de mucha gente aquel al que teme
muchagente.Larazn,segncreemos,debedeserque
quientemeaalguien,deseasumuerte.YsegnEnnio:
Odian al que temen y se anhela la muerte de quien se
odia.
Algunos prncipes conocieron muy bien y
experimentaronlasresponsabilidades,preocupaciones
y gravsimos y manifiestos peligros de la alta posicin
delrey.Porejemplo,AugustoyDiocleciano;elprimero
pensabadejarelpoder,elsegundolodejycuandose
levolviallamarseneg.LuegoMarcoAurelioyPrti
nax; el primero, cuando se le llam al poder, cay en
una profunda tristeza y les explic a sus amigos mu

311

Liberprimus2,114 144

10

15

20

25

30

multademiseriisimperiiamicisdisseruit,altersemper
imperiumexhorruit.
Adde quod regnum non semper iuste principes
acquirunt, sed plerumque ferro; quare ferro etiam
seruaturacferroplerumqueamittitur.Oquotlegimus,
quot audiuimus, quot uidimus in equuleo fortune
motos, quot magno impetu rotatos, alios ex altiore
fastigioprolapsos,quotcesares,quotregesauthostium
aut suorum manibus a summo solio pulsos, uitam
simul et regna amisisse, quot reges a regno in
captiuitatem, a sceptro in carceres transire, alios
exules,plurimosinaciecessosetdomicapitetruncatos
etalios,quoddurissimumest,laqueoasesuspensos.Et
ut paucis agamus, ubicumque reges sunt, pericula eos
comitantur et semper in medio existunt hostium, non
solum cum in bello, sed cum in urbe se recipiunt.
Rursum inter ceteros homines amicitia, quam maxime
necessaria atque utilis et delectabilis est, sed hanc
reges minime habent. Nam cum inter parentes et
liberos ac fratres adinuicem uirosque et uxores
firmissime omnium atque arctissime sint amicitie,
apudregesueroetsepeuidemusfiliusapatreetpater
a filio et coniunx a coniuge, et frater a fratre capitur
atque necatur, ut quos ipsa natura ad amandum
compellit, regnandi auiditas cogit. Ita odio esse ut
plerumquedesuanececogitent.
Demum plurima facit rex que nedum amorem
suorum impediunt, sed eos reddunt sibi inimicos.
Exigende sunt enim pecunie a subditis ad necessarios
sumptus, puniendi sunt facinerosi, prohibende iniurie,
confiscanda bona multorum, cogendi sunt bella agere,

2 imperiumsemper:om.W 4 ferro2:om.H 6 quot1:quodW


quot2:quodW 7 motos:motusH quot:quodW 8 quot1:quod
W 9 solio:om.H 10 simul:om.F postregna:sicadd.F 13 alios
:aliudAGH a:om.D 15 existunt:suntM 17 maxime:om.AGH
18 est:om.W 20 ac:etW 21 sint:om.G 22 et1:utV 23 et1:om.
M 25 esse:habereV 28 sibi:om.W 29 suntenim:e.s.AGH
30 prohibende:prohibendiG

312

115

120

125

130

135

140

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

chasdesdichasdelpoder;alsegundosiemprelehorro
rizelpoder.
Aade que los reyes no siempre se hacen con el
reino de forma justa, sino que la mayora de las veces
lo hacen a espada; por esa razn lo guardan tambin
con la espada y la mayora de las veces lo pierden a
espada. Cuntas veces hemos ledo, cuntas odo,
cuntasvistoqueseretuercenenelpotrodetorturade
la fortuna, cuntas veces volteados por un ataque vio
lento, otros arrojados de la ms alta cima, cuntos
csares y cuntos reyes expulsados del trono bien por
lamanodesusenemigosbienporlapropia,quepier
denalavezlavidayelreino,cuntosreyesquevande
su reino al cautiverio, del cetro a la crcel, unos
exiliados, otros muertos en el fragor de la batalla y
decapitados en su propia casa, y otros, hecho que
resultamsduro,quesehanahorcado.Y,porresumir,
dondequiera que haya reyes, se ven rodeados de
peligrosysiempresehallanenmediodesusenemigos,
no slo cuando van a la guerra, sino tambin cuando
regresan a la ciudad. Adems, los reyes apenas gozan
de la amistad, especialmente necesaria, provechosa y
agradable para los dems hombres. Pues aunque la
amistadentrefamiliares e hijos y hermanos entre sy
entre marido y mujer es la ms estrecha y slida de
todas, por el contrario vemos que entre los reyes a
menudo el hijo mata a su padre, el padre a su hijo, el
cnyuge asucnyuge, y elhermanoasuhermano,de
modoquelosquesedebanamarporpropianaturale
za estn posedos por el deseo de reinar. Se tienen
tantoodioqueamenudopiensanensumuerte.
Por ltimo, los reyes hacen muchas cosas que no
slo impiden que se les ame, sino que hacen que se
vuelvan nuestros enemigos. Deben pedir dinero a sus
sbditosparalosgastosimprescindibles,castigaralos
malhechores,prohibirlasinjurias,confiscarlosbienes
de mucha gente, declarar la guerra por necesidad, y
destruirlascasasyloscampos,cosaqueesloquems

313

Liberprimus2,145 174

10

15

20

25

30

domus agrosque deserere, que una res subditis


molestissimaestetomnemamoremrepellit.
Denique cui fides deest magno bono eum carere
nullus hesitat, quare enim familiaritas, qui usus, qui
congressus iucundus esse potest absque fide? quis
enim familiarem? quis seruum aspicere potest, si ille
infidelis existat? Reges uero, de nullo aut raro, fidem
habent, quod ex eo licet cognoscere, quod non facile
cibis ad se delatis credunt, nisi a seruitoribus
pregustenturnequidmaleedantformidantes.
Ceterum regibus numquam fit satis optando et
minus consequendo. Ceteri enim homines aut edes
cupiunt aut agros, reges uero urbes, prouincias,
regiones,arces,quasadipiscidifficiliuspericulosiusque
est quam eas res que ab aliis cupiuntur. Et, quod
omniuminfelicissimumest,regesipsitambonosquam
malos, tam sapientes quam insipientes formidant.
Fortes quoque timent ne aliquid audeant gratia
libertatis, prudentes ne quid aduersus eos
machinentur, iustos ne dedignentur ab eis gubernari,
potentesetdiuitesuerenturnesubditorumpotentiaet
diuitieeisnociuareddantur.DequibusIobpulchreait:
Sonitusterrorissemperinauribuseius.Addequodreges
numquam naturalium rerum abundantiam exoptant.
Vbertatem agrorum odiuntne fertilitatererumsubditi
difficiliusiugumseruiendipatiantur.
Demumnullumregibusgaudiumcumsecuritateest;
timent celebritates hominum, timent festa. Timent
solitudines non custoditas, timent ipsos custodes, nec
inermes illos habere uolunt nec de armatis plurimum

23 Sonituseius]Iob15,21(auribusillius).
4 hesitat:exitatR 5 absque:sineV 6 ille:illisH 9 cibis:cibusG:
cibiM credunt:comeduntW 10 pregustentur:pergustanturW
15 eas:eaHM:illeV 17 formidant:formidentAG 18 audeant:
audiantH 19 eos:om.M 20 machinentur:machinanturW iustos
:iustisV dedignentur:dedignanturAGHW
21 potenteseius:
marg.R 24 rerum:postnumquamtransp.F:om.D 25 fertilitate:
fertilitatiB 26 patiantur:patienturAG 28 Timentcustoditas:om.
W 30 uolunt:noluntW

314
145

150

155

160

165

170

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

dao hace a sus sbditos y les impide tenerle algn


aprecio.
En fin, nadie duda de que no tener confianza
significa carecer de un bien inmenso. Por esa razn,
qu relacin familiar, qu convivencia, qu compaa
puede resultar agradable si no hay confianza? Quin
puedemiraraunfamiliaroaunsiervosildesconfa?
Los reyes, por su parte, nunca o casi nunca estn
confiados,loqueseevidenciaenquenosepuedenfiar
de los alimentos que se les ofrecen salvo que los
siervoslospruebenantesparaquenotenganmiedode
comeralgoquelespuedahacerdao.
Porlodems,losreyesnuncase vensatisfechosen
sus deseos, y menos an en sus logros. Los dems
hombres desean casas o campos, mientras que los
reyes ciudades, provincias, regiones, ciudadelas,
mucho ms peligrosas y difciles de conseguir que lo
quedeseanlosotroshombres.Y,lamayordesgraciade
todas, los propios reyes temen a los hombres, tanto a
losbuenoscomoalosmalos,tantoalossabioscomoa
losnecios.Temenquelosfuertesseatrevanaalgopor
causa de la libertad, que los prudentes tramen algo
contra ellos, y de los poderosos y ricos temen que el
poder ylasriquezasdesussbditosnoselesvuelvan
contrarios a sus intereses. Job dice de ellos con bellas
palabras: Un grito de espanto resuena siempre en sus
odos. Aade que los reyes nunca desean que haya
abundancia de recursos naturales. Odian los campos
frtilesnoseaquesussbditosllevenpeorelyugode
laservidumbreporlafertilidaddeloscampos.
En fin, no hay para los reyes alegra alguna segura.
Temen las celebraciones, temen las fiestas, temen la
soledadquenovigilan,temenalospropiosvigilantesy
noquierenqueestndesarmadosperotampocosefan
mucho de los armados. De lo que se deduce que ellos

315

Liberprimus2,175 206

10

15

20

25

30

confidunt. Quo fit ut quid ipsi uelint, ignorent. Nonne


istainfelicitatissignasunt?Quodsifortemagnumquis
putet in regibus et propterea beatos eos quia facile
multisprodesseetinimicisobessepossunt,nimiumin
ea re fallitur. Qua enim ratione, rex benefacere amicis
potest, cum aperte sciat quod quanto plura quis ab eo
ceperit, tanto citius cupit effugere, nullusque sit qui
earum rerum, quas sibi principes largiuntur, suas esse
putatquamsieolocosint,autipsitampotentesfuerint
ut, etiam si rex cupiat, nullo modo possit auferre;
inimicis uero nec obesse nec prodesse audent. Accidit
enimillisuelutihabentibusstrenuosequossedferoces,
quibus nec illis uti possunt propter timorem nec
alienantpropteruirtutem.
Sedetinteraliashuiusregalisstatusinfelicitatesilla
nonparuaest,quoniametsiregesnonignorantstatum
eorum multis miseriis, calamitatibus et periculis
plenum, tamen nec se ab eo prouide eximi nec tute
liberari sciunt nec sponte cedere possunt qui semel
regnum assecuti sunt. In qua re cunctorum principum
illaomniummiserrimaconditioestutmiseriamipsam
relinquere non ualeant. Quo enim pacto, principes tot
pecunias restituere quot ipsi diripuerunt, aut tot
uincula pati quot ipsi ingesserunt, aut tot mortibus
moriquotipsinecauerunt?
Ceterumquodgloria,laudeethonoreregescunctos
mortalessuperenthocunumest,utmihisatisuidetur,
quoregesomniumhominummiserioresexistant.Nam
nec obseruantia nec honoris reuerentia illorum,
presertim qui nos aut non iuuant aut inuiti seruiunt,
grata nobis esse potest. Quinimmo quamquam hoc
sepe fieri intelligamus, ut qui maxime principes suos

1 fit:fiatG quid:quodV uelint:uoluntV ignorent:ignorant


GM 3 putet:om.H eos:om.V quia:quiaH 9 aut:aputB
fuerint:fueruntW 11 uero:om.H 13 quibus:quiAGH illis:illi
DIMVz 15 et:om.AGH huius:om.G 17 calamitatibus:calamitaG
et:om.G periculis:om.AG 18 tamensciunt:om.W prouide
:prouidiI prouidenec2:marg.R 19 sciunt:s.lin.R 21 ipsam:
ipsorumM 22 ualeant:ualentG 23 postrestituere:possuntadd.V
ipsi:om.V 24 ipsi:om.G 25 necauerunt:necauerintV

316
175

180

185

190

195

200

205

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

mismosnosabenloquequieren.Esquetodoestono
sonsealesdesudesdicha?Porqueseengaacomple
tamentequienpiense,quizs,queserreyesalgogran
de y que adems son felices porque pueden servir de
ayudaamuchosytambinplantarcaraasusenemigos.
Por esta razn el rey podr beneficiar a sus amigos
cuando al saber abiertamente que cuanto ms hayan
recibido de l los dems, tanto ms rpido querrn
huir y que no habr nadie que piense que es suyo lo
quelagenerosidaddelosprncipesleshayaproporcio
nado,salvoqueestnensumismaposicinoseantan
poderosos que no se lo pueda quitar de ninguna
manera,niaunqueelreylodesee.Peroasusenemigos
no se atreven a hacerles dao ni a beneficiarlos. Les
sucede lo mismo que a los que tienen caballos giles
perosalvajes,quenolospuedenmontarpormiedo,ni
tampocoselospuedendejaraotrosporsuvalor.
Pero, entre todas las desdichas de la condicin del
rey, la ms grande es que, aunque los reyes no
desconocen que su estado est lleno de innumerables
desdichas,desgraciasyriesgos,sinembargonopueden
conseguir que no les afecten, ni se pueden librar del
reino,nipuedenabdicardelporpropiavoluntad,una
vez que lo han conseguido. Estando as las cosas, el
hecho de no poder salir de su propia desdicha, revela
que su condicin es la ms desdichada de todos los
gobernantes. Cmo podran restituir todo el dinero
que ellos mismos saquearon, o sufrir todas las
condenas que ellos mismos impusieron, o morir todas
lasvecesqueellosmismosloordenaron?
Por lo dems, eso de que los reyes nos superan a
todoslosmortalesengloria,elogioyhonor,sereducea
que, segn me parece, los reyes son los hombres ms
desdichados que existen. Pues no te puede resultar
agradable el respeto ni la reverencia de quienes no te
ayudanotesirvenalafuerza.Esms,aunquesabemos
que a menudo quien msteme a su prncipe tambin

317

Liberprimus2,207233

10

15

20

25

timent, hi eos oderunt, hi maxime eos obseruent,


colant, uenerentur, munera mittant, assurgant ad ea,
tamen non amor, sed timor compellit. Licet hec omnia
seruitutis sint signa, ueri enim honores aliis ex causis
gignuntur.
Et ut finem miseriis huius status imponam, in eo
rapinas, depredationes reperiri libet, ut de eis
prophetadicereuideatur:Inmediopopuliprincipeseius
quasi lupi rapientes predam, in eo iniurias, in eo
uindictas, in eo spes anxias, in eo honores uanos,
cupiditates, furores; in eo nulla est quies, nulla animi
tranquillitas;ineopaucorumestsubuentio,multorum
oppressio, paucis gaudium, multis opprobrium,
quibusdam premium, plurimis supplicium, omnibus
labor, sibi pena et crux atque, ut cuncta uno claudam
uerbo, rex in regno sentina est in naui, in quam unam
omnium officinarum sordes, miserie, calamitates et
spurcitiedecoquunturacinfeliciterrecluduntur.
Demum illorum infelicissimas miserias agnosces si
desuccessoribuscogitabis,namquidaminquitsapiens:
Quis potentior fuit Alexandro? Ei tamen successisse
legitur non suus, sed alterius filius. Successorem Iulio
Cesari non fecit natura, sed adoptio. Imperialis domus
totum relege atque reuolue progressum, reperies quia
periit memoria eorum cum sonitu, transis et ecce non
sunt, nec inuentus est locus eorum et ad inferos
descendenteseiusqueheredes,autignotiautextranei,ne

8 Inpredam]Ez.22,27. 21 Quissuccesserunt]PETR.BLES.epist.67
(Quis in Graecia potentior fuit Alexandro, et tamen ei successisse
legitur,nonsuus,sedsaltatricisfilius.SuccessoremIulioCaesarifecit
adoptio, non natura. Caesareae domus totum relege et reuolue pro
gressum,etinueniesquiainbreuiperiitmemoriaeorum,etadinferos
descenderunt, quoniam a se scientiam Dei repulerunt et ipsi repulsi
sunt,eisqueauthostes,autignotiuirietextraneisuccesserunt).
1 hi2:etV obseruent:obseruantAGH
2 colant:colentV
uenerentur:ueneranturAGH 3 tamennon:n.t.G 4 aliisex:e.a.V
13 multispremium:om.AGH 16 postin2:uerboadd.A quam
unam:quaunaGH 18 recluduntur:reducunturDIMVz:reduduntur
S 20 inquitsapiens::s.i.AG 24 reperies:reperiasH 25 eorum:
ipsorumF transis:transiH:transibisAG
26
nec:nonAGH
inuentusest:e.i.G eorum:ipsorumG 27 aut1:etG

318

210

215

220

225

230

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

leacabaodiando,apesardequelerespeteentodo,le
dculto,levenere,leofrezcaregalos,selevanteantel,
sinembargo,eseltemorelqueleempujaahacerlo,no
elamor.Aunquetodoestosonsealesdeservidumbre,
losautnticoshonorestienenotroorigen.
Y, por poner fin a las desdichas de este estado,
parece oportuno decir que te puedes encontrar con
rapias y saqueos, como dice de ellos el profeta: En
mitad del pueblo se hallan los prncipes como lobos en
busca de su presa; deca que te puedes encontrar con
injurias, venganzas, angustiosas esperanzas, falsos
honores, avaricia, locura; no saben qu significa la
tranquilidad ni tener el alma en sosiego; para unos
pocos representan ayuda, para muchos opresin,
alegraparaunospocos,oprobioparamuchos,premio
paraalgunos,suplicioparamuchos,padecimientopara
todos, castigo y cruz para ellos mismos y, por cerrar
estalistaconunasolaidea,elreydentrodesureinoes
igualquelaletrinadentrodeunbarco,dondesetiray
sealmacenatodalaporquera,desdichas,desgraciasy
desperdiciosdetodossustripulantes.
Porltimo,tendrsocasindeconocersusmayores
desdichas si piensas en los sucesores que tienen los
reyes. Un sabio dijo: Hubo alguien ms poderoso que
Alejandro?Sinembargosedicequenolesucedisuhijo,
sino el hijo de otro. El hijo que sucedi a Julio Csar no
erasuyo,sinoadoptado.Reletetodalacasaimperialy
hojea cmo han ido pasando; te encontrars que se
pierdesumemoriaconelruido,pasasyyanoestn,yno
se ha encontrado un lugar para ellos; se han ido al
infiernoyleshansucedidosusherederos,desconocidoso

319

Liberprimus2,234257

10

15

20

dixerimhostes,successerunt.Rursussicelestiaceterna
felicitate reges dignos putas, recte intelligis si qua
premio digna agant. Felix ille, sed quis est et
laudabimus eum? Rarus ut Phenix est. Nec ab re
sapiensSalomonetrex,tantaregumexpertuspericula,
dicebat: Preter paucos, omnes reges commiserunt
peccatum et reliquerunt legem Potentis et gloriam
perdiderunt. Vnde Isidorus: Difficile est principem
regredi ad melius, si uitiis fuerit implicatus. Qui per
abrumptumlicentieinomnefacinusuitiorumlabituret
quantoexcelsior,tantopeccatumgrauius,quiapotentes
potenter tormenta patientur. Omnes namque
peccatores,quossubseinuitahabuit,infuturoseculo
supra se plagali pena habebit. Vnus ex sanctis
tractatoribus dicebat: Miror si quem contingat saluari
exhisquiprincipanturintantisruinisettantapigritia.
Video tamen eos currentes et sponte se in aperta
pericula iactantes. Hinc in Euangelio scribitur: Emi
uillam quam multo labore acquisiui, id est, pretio
animecomparaui.
Hecsuntigiturpremiastatusregalis,hecgloria,hec
excellentia. Ascende igitur quicumque es, si placet
ascendere, sed ea lege ut leges naturamque sedis
patiaris.

6 Preterperdiderunt]Eccli.49,5.
3,50,4[PL83.721].
11
18 Emicomparaui]Luc.14,18.

8 Difficileimplicatus]ISID.sent.
potentespatientur]Sap.6,7.

1 hostes:om.F 7 reliquerunt:relinqueruntM 9 Qui:quodDIMVz


10 facinus:facimusW 14 plagali:plagabiliAGH Vnus:s.lin.R
17
etsponte:om.W
21
premia:postregalistransp.G
premiaigitur:om.I status:iter.M 23 sedis:om.S 24 post
patiaris:sequituradd.A

320

235

240

245

250

255

Espejodelavidahumana

25

extranjeros,pornodecirenemigos.Adems,sicreesque
los reyes se merecen una dicha eterna en el cielo,
entiendes,pues,queserenelcasodequehaganalgo
digno de tal premio. Dichoso l, pero quin es y lo
alabaremos? Raro como el Fnix. Por esa razn, el
sabio y rey Salomn, que haba experimentado las
amenazas de tantos reyes, deca: Quitando unos pocos,
todos los reyes pecaron y abandonaron la ley del Todo
poderosoyperdieronlagloria.PorellodiceIsidoro:Es
difcil que el prncipe vuelva al mejor estado cuando ya
ha cado en el vicio. Los reyes caen en todo tipo de
fechorasporelprecipicioquerepresentaunaposicin
que les permite pecar, y cuanto ms alto estn, ms
graveessupecado,porquelosgrandessufrirngrandes
tormentos. Todos los pecadores que tuvo en vida bajo
su autoridad, los tendr en el otro mundo sobre l
como una plaga por castigo. Uno de los santos
tratadistas deca: Me sorprende que pueda salvarse
uno de estos que gobiernan en medio de tan gran
destruccin y tan gran desidia. Sin embargo, veo que
son ellos mismos los que corren y se precipitan
voluntariamente a los peligros ms evidentes. Por eso
en el Evangelio est escrito: Me he comprado una casa
queheadquiridoconmuchopadecimiento,esdecir,la
hepagadoconmialma.

30

Esta es, entonces, la recompensa, la gloria y la


excelencia de la condicin del rey. Sube pues,
quienquiera que seas, si te gusta subir, pero lete esto
para que veas que tendrs que sufrir la ley y la
naturalezadeltrono.

10

15

20

321

Liberprimus3,129

322

CAPITVLVM TERTIVM DE CVRIALIBVS ET DE EXERCITIO ET VITA


ETMORIBVSILLORVMETALIORVMPOTENTVMDVCVM, COMITVMET
BARONVM CETERORVMQVE QVI PRINCIPVM FAVORES ET OFFICIA
SEQVVNTVRETDELAVDIBVSETCOMMENDATIONEHVIVSSTATVS.

10

15

20

25

Gloriosa plurimum cesarum atque regum amicitia


semper fuit. Vbi enim eminens est atque excellens
totius humani honoris et glorie mundane culmen, ibi
ingens gloria, ibi sempiterna nominis et honoris fama,
utcomparetur,necesseest.Siitaqueregisamicitiaaut
fauor arridet, plerumque breui laboris et temporis
compendio,inmensapremiahominesconsequentur.Et
si cuiusque ea sors est ut principi carus existat,
eternum sibi et tandem sue posteritati, familie
generiquenomen,deindehonorisetglorieperpetuum
monumentum relinquit. Nam, ut aiunt alibi, negotiari
fortunam ferre est, cum regibus uero amicari supra
fortunam ascendere est. Pro igitur hac consequenda
omnis humanus animus impendendus est, ueluti que
dignitates summas, que opes, que honores, que
deniquefamametperpetuinominisgloriam,laudemet
preconium suis sectatoribus prestat. Quid enim
dignitate, gloria et honore prestantius? quid generoso
et animo nobili auidius exoptari potest? Hinc Seneca
noster Cordubensis pro immenso munere habiturum
se gratiam et famam apud posteros precabatur. Et
Statius presentem honoris et fame gloriam benignum
iter operibus suis ad futuros statuisse, dicebat. Et
OuidiusNasosibinomenindelebilefuturumsequeore
populi legendum predicandumque letabatur. Dicebat:

24
proprecabatur]cf.SEN.epist.21,5:Habeboapudposterosgra
tiam,
possum
me
cum
duratura
nomina
educere.
26
presentemstatuisse]cf.STAT.Theb.12,812:iamcertepraesens
tibiFamabenignumstrauititercoepitquenouammonstrarefuturis.
1 posttertivm:dealiouiuendimodoinhocseculouidelicetadd.R
de cvrialibvs : om. R

post vita : curialium add. R


2
moribvsbaronvm:om.R potentvm:potentiumS
3 ceterorvmqve:eorumR 5 Gloriosa:gloriaW 11 consequentur:
consequanturW:consecuunturV
14
generique:etgeneriV
17 fortunamigitur:iter.W igiturhac:h.i.V 23 animonobili:n.
a.M exoptari:exoptareG
24
cordubensisR:cordubumcett.
29 letabatur:latabaturS

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

CAPTULO TERCERO: TRABAJO, VIDA Y COSTUMBRES DE LOS


CORTESANOS Y DE OTROS NOBLES COMO DUQUES, CONDES,
BARONESYDEMSPERSONAJESQUEPERSIGUENLOSFAVORESYLOS
CARGOS DE LOS PRNCIPES; ELOGIOS Y REPUTACIN DE ESTE

10

15

20

25

30

ESTADO.

Siempre se ha presumido mucho de la amistad de


loscsaresydelosreyes.Dondequieraquesehallela
cumbre eminente y destacada de todo el honor y la
gloria deeste mundo,all tambin, necesariamente, se
hallar una sempiterna gloria por semejante ttulo y
honor.Aspues,silaamistadoelfavordelreyestnde
nuestra parte, conseguiremos en poco tiempo y con
pocotrabajounarecompensainmensa.Ysiunotienela
suerte de caerle en gracia al prncipe, le acabar
dejando a l y a su familia su sempiterno ttulo y,
adems, el recuerdo imborrable de su honor y de su
gloria.Pues,comodicenenotroslugares,siprosperar
eslidiarconlafortuna,hacerseamigodelosreyesesir
ms all de la fortuna. Entonces, cualquier hombre,
paraconseguirla,deberesforzarse,puesesellalaque
consigue para sus seguidores las mayores dignidades,
riquezas,honores,enfin,lafamaylagloriadeleterno
renombre, el elogio y el encomio. Hay algo que tenga
ms prestancia que la dignidad, la gloria y el honor?
Qupuedeserdeseadoconmsavidezporunnimo
esplndido y noble? Por eso nuestro compatriota
Sneca, de Crdoba, peda como favor inmenso tener
aceptacin y fama entre las generaciones venideras. Y
Estaciodecaquehabaestablecidoparalaposteridad,
con sus propias obras, el buen camino para lograr la
gloriapresenteporelhonorylafama.YOvidioNasn
se alegraba porque su nombre sera imborrable y lo
leeranylopronunciarantodoslospueblos;deca: En

323

Liberprimus3,30 55

10

15

20

25

Denique non paruas animo dat gloria uires et fecunda


facitpectoraadaltahonorisamor;adquamutiquerem
nosuehementernaturaipsainuitat.NamutPolicratus
ait, et ante unus ex philosophis dixerat, non caret
mysterioquodhonorcumhlitteradescribitur,quenon
nisi quadam uehementi cordis nostri aspiratione,
pronuntiari ualet. Quo aperte mostratur naturali
quodam impetu atque desiderio hominibus insitum
esse ad honorem et gloriam aspirare. Denique
Aristotelem non parum honoris et laudis preconium
assecutumlegimusexeiusadAlexandrumamicitia.Et
Senecam non mediocrem amplitudinis et decoris
laudem adeptum nouimus ex Claudii Neronis ad eum
affectu. Sed et Vergilius ex ea apud cesarem
familiaritate per omnia secula se uicturum presagit.
Sed quid hec commemoras? Cunctos certe quos
sublimes,quosexcellentes,quoshonore,laudeetfama
uiros prestantes aspicimus, nonnisi apud reges tales
incepisse aut reges tales effecisse liquido
comperiemus. Nec enim ab re laudata, illa in sacris
litterisreginaSaba,beatosetfelicesdicebatnonmodo
eos, qui Salomoni regi assistebant, sed et qui ei
obsequebantur.
Ex quibus liquido constat quam honorabilis sit uite
formula in regum curiis uersari. Hec et similia amici
suadebantuthocuiuendigenusdiligerem.

1
Deniqueamor]OV.trist.5,12,3738(deniquenonparuasanimo
dat gloria uires, / et fecunda facit pectora laudis amor).
21
beatosobsequebantur]cf.IIIReg.10,8:beatiuirituietbeati
seruituihiiquistantcoramtesemperetaudiuntsapientiamtuam.

3 ipsa:om.G 4 etdixerat:marg.R 5 postcum:hecadd.W


6 uehementi:uehementisSW 7 pronuntiari:pronuntiareG 9 post
honorem:acadd.M 11 amicitia:amicitiamW 12 non:ueroH
18 tales:om.G 20 comperiemus:comparemusV 22 et:om.AGH

324
30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

fin, la fama confiere al espritu unas energas nada


pequeasyelafndegloriahacequelainspiracinsea
fecunda para lograr altas cumbres; fin hacia el cual,
ciertamente, nos invita la propia naturaleza. Pues,
comodijoPolcrato,yanteshabadichounfilsofo:No
carecedemisterioquehonorseescribaconh,puesno
sepuedepronunciarsinunafuerteaspiracindenues
trocorazn,conloquesedemuestraabiertamenteque
el hecho de aspirar a la gloria y al honor subyace
dentro del hombre en virtud de un ardiente deseo
innato. Adems hemos ledo que Aristteles consigui
bastantes honores y elogios gracias a su amistad con
Alejandro.YsabemosqueSnecasegan,graciasasu
afectohaciaClaudioNern,unelogiomsquenotable
por su renombre y honor. Pero tambin Virgilio
presagi que conseguira la inmortalidad de los siglos
gracias a la amistad con el csar. Pero, por qu men
cionas todo esto? Hemos visto que todos estos eran
hombressublimes,excelentesynotablesporsuhonor,
su elogio y su fama; pondremos ahora claramente al
descubierto si se volvieron as por estar junto a los
reyes o fueron los reyes los que los hicieron as. Y no
est de ms mencionar a la reina de Saba, que deca,
segn las Sagradas Escrituras, que eran dichosos y
felices no slo los que estaban al servicio del rey
Salomn,sinotambinlosqueleobedecan.
Portodoesto,esmsqueevidentelohonorableque
resultalaformadevidaquetienelugarenlacortedel
rey. Mis amigos me intentaban convencer de esto y de
cosasparecidasparaqueeligieraestetipodevida.

325

326

Liberprimus4,124

CAPITVLVM QVARTVM DE LABORIBVS, ONERIBVS ET


INCOMMODIS AC PERICVLIS POTENTVM, CVRIALIVM AC FAVORES,
CVRIASSEVOFFICIAPRINCIPVMSEQVENTIVM.INQVOCAPITVLOET
TRIBVS RVBRICELLIS SEQVENTIBVS SPECIALITER AGIT DE SEPTEM

VITIIS QVE OFFICIALES REGVM ET CVRIALES COMITANTVR.

AGIT

ETIAMDECALAMITATIBVSPROCVRATORVMREGVMETALIAOFFICIA
EXERCENTIVMETANINCVRIISREGVMACQVIRATVRVERVSHONOR.

10

15

20

Premebatstupidabonamaterhecaudiens.Clamabat
alta uoce latere sub herba anguem nec, ut dicebat,
uenena dantur nisi melle circumlinita et quamquam
potentumaccurialiumuita,aprelocutoribusplurimum
laudata, existat, sub eius tamen fronte plurima latere
incommodaatquepericulaasserebat.
Verum in primis id Suetonii sepe a sapientibus
audissedicebat,quoniamquicarusestregibus,uilisest
sibianima,uilisquies,uilissecuritas,otiumatqueuirtus.
Iungehiscommunepericulumomniumquiprincipibus
seruiunt. De quo Crispus ait: Nam regibus tam boni
quam mali suspiciores sunt. Semper enim, ut aiunt,
principibusalienauirtusformidolosaest.Idautem,quod
de amicitiis priscorum principum ad quosdam
commemoratum est, propositum apertissime probare
uidetur.QuisenimcariorapudAlexandrumAristolele?
quis apud Cesarem Claudium Neronem Lucio Seneca?

10 uenenacircumlinita]HIER.epist.107,6[PL22.873](uenenanon
dantur...).
15 quiuirtus]NonapudSVET.sedPETR.rem.1,49,3 4
(Regibus carus sum. Vilis ergo tibi est anima, uirtus, fama, quies,
otium,securitas).
18 Namsunt]SALL.Catil.7,2(boniquammali
suspectiores)
20 principibusest]SALL.Catil.7,2(semperqueiis
aliena uirtus formidulosa est); cf. PETR. rem. 1,49,6: semperque his
alienauirtusformidolosaest.
1 postlaboribvs:etadd.AH 2 acpericvlis:s.lin.R potentvm:uite
etstatusR ac2:etR 3 Inseqventibvs:R2 5 regvm:postcuriales
transp.G
7 in:s.lin.R acqviratvr:acquiratorV posthonor:
sequituradd.V 9 anguem:agnoremM:languemS 11 ac:etV
14 postVerum:illudadd.G sepe:sepiusV 15 regibus:regalisAG
16 otiumuirtus:atqueot.etu. 17 his:om.M principibusait::
iter.W 23 postenim:carusadd.W

10

15

20

Espejodelavidahumana

CAPTULO CUARTO: PADECIMIENTOS, RESPONSABILIDADES E


INCONVENIENTES Y PELIGROS DEL ESTADO Y DE LA VIDA DE LOS
NOBLES, LOS CORTESANOS Y LOS QUE PERSIGUEN EL FAVOR, LA
CORTE O LOS CARGOS DE LOS PRNCIPES.EN ESTE CAPTULO, Y EN

SUS TRES EPGRAFES SIGUIENTES, SE TRATA DE MODO PARTICULAR


DELOSSIETEVICIOSQUEACOMPAANALOSOFICIALESDELREYYA
LOS CORTESANOS. SE TRATA TAMBIN DE LAS DESGRACIAS DEL
ADMINISTRADOR DEL REY Y DE LOS QUEEJERCENOTROS CARGOS Y
SISEPUEDEADQUIRIRHONORAUTNTICOENLACORTEREAL .

10

15

20

25

30

Mi bondadosa madre se qued aturdida al or esto.


Se puso a gritar con grandes voces que la sierpe se
escondabajolahierbayque,comodecaalguien,nose
administra el veneno si no se baa antes en miel, y
aunque los que han hablado antes hayan elogiado
mucho la vida de los nobles y de los cortesanos,
aseguraba que, sin embargo, bajo esa apariencia se
escondenmuchsimosinconvenientesyriesgos.
Enprimerlugardecaquehabaodomuchasveces
de boca de los sabios aquel pasaje de Suetonio que
quien resulta querido por los reyes, su alma es despre
ciable, despreciable su tranquilidad, su seguridad, su
tiempo libre y su virtud. Smale a esto el riesgo que
tienenencomntodoslosquesirvenalosreyes,porlo
que dice Salustio: Tanto los buenos como los malos les
resultan muy sospechosos a los reyes. Siempre, segn
dicen, la virtud del prjimo les ha resultado a los
prncipes algo espantoso. Lo que hemos mencionado
antes sobre las amistades de los prncipes antiguos
parece probar con toda evidencia nuestra idea. A
quinqueramsAlejandroqueaAristteles?Aquin
quera Csar Nern Claudio ms que a Sneca? A

327

Liberprimus4,25 50

10

15

20

25

quis apud Tiberium Seiano quorum ruinam nouimus?


Vtenimsapiensquidamdicebat:Meliusquisqueregibus
incognitusforetquamamatus;etiterum:Inregibuspar
malumest,siquemoderintautdiligantnisiquododium
fugat, amor detinet. Quod si laboribus, si sudore, si
periculis plurimis regi carum se quis futurum putat,
cogitetlongetutiuseritlongequefaciliusregissuperni
et conditoris omnium amicitiam tantopere quesisse.
Rursus si pro hodierna temporis malitia, qua rara
amicitiaest,quistamimprudensestatqueinsulsusqui
sibi regum duraturas firmasque amicitias putet aut
potius fingat. Cogitet quid inde ad eos quos diligere
simulat, quos certe fortune splendor tumorque animi
omnium inequalium facit contemptores. Adde quia, ut
fortuna instabilis, sic principum uoluntas uaria et
inconstans est, quamquam, stante perseuerantia, res
ipsa boni modicum, mali uero atque periculi multum
habet.
Denique bonam sibi spem promittunt qui regibus
famulantur. Quis enim tam imprudens uideri cupit qui
sibi spem ponit in tanta tempestate? Sed uerum est
quia, ut noster Quintilianus ait, ueluti multa timentur
que optanda sunt, sic multa sperantur que timenda
essent.Quiergoprincipumfauoresdesiderat,quidnisi
libertate, otio, uite securitate, amicitia priuari
desiderat?Forteintalemquisprincipemsperat,aquo
1
quisnouimus]cf.PETR.rem.1,49,12:apudTiberiumSeianus?
Vtriusquemagnitudinemetruinamnosti. 2 Meliusamatus]PETR.
rem. 1,49,1314 (Carus sum regi meo. Melius esses incognitus).
3 Indetinet]PETR.rem.1,49,16(seuoderintseudiligantpropepar
malum,nisiquododiumfugat,amordetinet).
14 uthabet]PETR.
rem. 1,49,18: ut fortuna, sic uoluntas regum uaria et inconstans ac
semperincertaest,quanquamnecstantibusillisbonialiquidistares
habeat,malimultum. 22 multaessent]NonapudQVINT.sedPETR.
rem.1,116,2(Utmultatimenturqueoptanda,sicmultasperanturque
timendasunt)
2 quidam:quidemI:om.AH:postenimtransp.W:
4 diligant:
diligentG
5 si1uerba:desuntfoliaR
7 superni:superuiS
8
conditoris:condiditorisS
9
malitia:militiaS qua:que
DGHIMVWz 14 facit:om.W 15 uoluntasuaria:ua.uo.V 16 stante
perseuerantia:p.st.V 17 atque:etM 20 uideri:uederiM cupit:
incipitW 22 timenturmulta:om.H 24 quiddesiderat:om.W
26 Forte:fortemG in:om.BF principemsperat:sp.p.W

328
25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

quin Tiberio ms que a Sejano cuyo triste final


conocemos? Como deca un sabio: Sera mejor que los
reyesnoteconocieranaquetequisieran;ydenuevo:En
la amistad con los reyes es igual de malo si te odian
como si te quieren, salvo que el odio te haga huir o el
amor quedarte. Porque si alguien piensa que le va a
resultar ms querido al rey a base de sufrimientos,
sudorymuchsimospeligros,deberapensarquesera
ms seguro, y mucho ms fcil, haber buscado con
especial inters la amistad del rey de las alturas y
creadordetodo.Adems,sihayalguientanneciootan
boboque,enmediodelaimperantemaldad,enlaque
la amistad es cosa rara, piense, o mejor pretenda, que
laamistaddelreyesfirmeyduradera,deberapensar
que el resplandor de la fortuna y el orgullo hace que
esos que se creen queridos desprecien a cuantos no
son iguales a ellos. Aade que igual que la fortuna es
inestable,tambinlavoluntaddelprncipeesvolublee
inconstante, aunque, si perseveras, se obtiene algo
bueno,peroacechanmuchosmalesypeligros.
Adems, los que sirven a los reyes abrigan grandes
esperanzas. Hay alguien que desee parecer tan necio
como para depositar sus esperanzas en semejante
temporal? Pero es cierto que, como dice nuestro
compatriota Quintiliano, lo mismo tenemos miedo de
muchas cosas que deseamos, que ponemos nuestras
esperanzas en muchas cosas de las que tenemos miedo.
Por lo tanto, quien desea el favor del prncipe, no
desea privarse de su libertad, de su tiempo libre, de

329

Liberprimus4,51 80

10

15

facile falli aut damnari potest. Mobilis est enim


cuiuslibet principis animus et tanto mobilior quanto a
pluribusconcutitur.
Nec enim propter rerum uarietates cuncta ratione
ponderat et quod cunctos mortales a regum amicitiis
auertere iuste deberet, illud eis commune est quia
plerumque non qui plus habent sapientie aut uirtutis,
sed qui plus ab ea alieni sunt gratiores illis existunt.
Nec qui plus ingenio aut artibus modulatur, sed qui
plus adulatur, ille gratie fauorique proximus habetur.
Sed, si cetera sileam, quis, nisi demens aut rerum
expers, regum fauores tantopere desiderat, in quibus
non nisi uarios rerum motus, urbium mutationes,
pestiferas nouitates, famem, bella, discordias in dies
conspicimus?
Siigiturhectibiplacent,adregumamicitiasaspira.

330

55

60

65

DE PERICVLO ET LABORIBVS OFFICIALIVM REGVM,


SPECIALITERDEEORVNDEMPRINCIPVMPROCVRATORIBVS.
20

25

30

Fortasse, dices, uidemus passim ad honoranda


regis officia aut rerum suarum utiliora ministeria,
omnem fere hominem, etiam podagra et quouis
articularimorboligatumuelocissimeatqueauidissime
currere, ex quibus honor, utilitas, nobilitas, libertas,
status, securitas, mortalibus indubie proueniunt. Sed,
nisi fallor, erras grauissime. Quid enim si regis
procurator aut rerum eius gestor existas? numquid
putas ideo ei carior, tibi utilior eris? Volo consideres
quiailliusgererenegotialaboriosum est,cuiplacuisse
perpetua seruitus est, displicuisse discrimen;
superciliumgraueet,quodgrauiusest,paratumestpro

1 facile:faciliM 7 non:om.W qui:queW 14 indies:ciuesG


16 hectibi:t.h.AG
17 pericvlo:periculisW regvm:om.W
18 antespecialiter:etadd.M eorvndem:earundemG 20 aut:ut
M
21
omnemfere:omneuereW
27
ideoei:e.i.AGH
28 laboriosum:periculorumW

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

una vida segura y de sus amistades? Quien pone,


quizs, sus esperanzas en un prncipe as, se est
engaando y condenando. El alma de todos los
prncipesesvolubleylosertantomscuantomssea
sacudidoportodos.
Debidoalainconstanciadelas cosas,elhombreno
lo sopesa con sentido comn y lo que debera, en
justicia,provocarquetodoslosmortalesdejarandeser
amigosdelosreyes,esaquellaideatancomnsegnla
cuallosprncipesnoquierenmsalosquedemuestran
tener ms sabidura o ms virtud, sino a los que todo
eso les resulta ms ajeno; y no se gana antes su
aceptacin y su favor quien dispone de mayor
inteligenciaodemejorescualidades,sinoelquemsle
adula.Pero,pornohablarsobrelodems,quin,sino
un loco o alguien que an no se ha enterado, puede
desear con tanto inters el favor del rey, en cuya vida
vemos a diario que no hay ms que revoluciones,
alteraciones en las ciudades, malsanas innovaciones,
hambre,guerrasydiscordias?
Si te gustan todas estas cosas,aspira, entonces, a la
amistaddelrey.
PELIGRO Y PADECIMIENTO DE LOS OFICIALES DEL REY; EN
PARTICULAR,DELOSADMINISTRADORESDELOSPRNCIPES.

25

30

35

Quizs podras decir que vemos por todas partes


quecasitodosloshombres,inclusoelenfermodegota
ylosquepadecendoloresenlasarticulaciones,corren
a toda velocidad y con la mayor avaricia por alcanzar
losoficiosmsapreciadosporelreyylosquelesonde
mayor provecho, de los que, sin duda, se derivan para
los mortales honor, provecho, nobleza, libertad,
posicin social y seguridad. Pero, si no me equivoco,
cometes un terrible error. Qu pasara si fueras
administradorogestordelrey?Acasopiensasquepor
ello te querra ms y que t sacaras ms provecho?
Quiero que tengas en cuenta que los trabajos de este
tipo implican muchos padecimientos, que agradar al
reyesunaesclavitudeterna,disgustarleunpeligro.Su
ceoesserioy,loqueesmsserio,tienepreparadoun

331

Liberprimus4,81110

10

15

20

leui offensione supplicium. Adde quia qui regis


procurationemsuscipit,necesseestmultisdispliceatet
tandem domino. Rursus periculosius Deo displiceat
necesse est. Namque, regis iussu aut eius emolumenti
gratia, enormia regno mala et ingentia multorum
damnauelperpetrareueldissimulareeumoportet.Sed
necidputotacendumquiaquiregisgeritnegotia,qua
dieidinfelixofficiumsuscepit,eadiesibiuiueredesiit
omnisque libertas, omnis quies, omnis iucunditas
abierunt,proquibusinnumeroslabores,afflictioneset
mordaces linguas et ultra uires curas, sibi gratis
permutauit.Infelixcerteexercitium,namquiuniusest
procurator, multorum hostis est et, dum regi placet,
regno infestus est. Quippe quem explere, oportet
quidquid sibi iniungatur a rege, etiam si in aliorum
perniciemtendat.
Et ut paucis agam, regis procuratio honorabile
exiliumest,honorabiliscertetitulusseddifficilisratio,
et sub iudice uentilanda coram quo habebis
accusatores multos, excusatores nullos. Et quod
perniciosius est, implebis domum tuam uento et fama
falsarumdiuitiarum,alienasautemueris.

332

85

90

95

100

DE PERICVLO ET LABORE OFFICIALIVM ET DILECTORVM


REGVMETPRINCIPVM.
25

30

Alia preterea discute, perquire, regum officia


administrationes,curasomnes.Ididemreperiesque,et
si non ignoremus, ea omnia periculis plena esse.
Cernimus tamen a multis sepe esse optata sepeque
magnis empta pecuniis quesitaque periculis. Sicque
tam ceca est mens hominum, ut periculis ematur,

2 et:om.V 4 Namqueregis:r.n.F 5 enormia:enormaS regno:


regniV
6 uel2:uelleV eumoportet:o.e.V
9 omnisquies:
quibusG:postabierunttransp.A 10 innumeros:innumerasDIMVz
laboresafflictiones:a.l.V 12 Infelixcerte:incerteAG 14 quem:
om.G
15
quidquid:quodquodW inaliorum:malorumG
17 paucis:paucamDIVz:paucaM 21 perniciosius:pernitiosusW
22 alienas:alienisAGH 26 Ididem:ibidemAG 27 periculis:
periculiW

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

castigoporcadafaltaleve.Aadequeaceptarelcargo
de administrador del rey implica necesariamente
disgustar a muchos y, en ltima instancia, a tu seor.
Adems,muchomspeligroso,implicanecesariamente
disgustar a Dios. Pues el administrador deber
perpetrarocamuflar,porordendesureyoparaquel
se beneficie, terribles males para el reino y perjuicios
enormes para mucha gente. Y no creo que haya que
callar que en el da que acept su cargo quien le
gestiona los asuntos al rey, en ese da dej de vivir y
perdi toda su libertad, toda su tranquilidad, toda su
alegra y lo cambi de forma gratuita por un sinfn de
padecimientos, de desgracias y de lenguas mordaces,
as como de preocupaciones ms all de lo que
resistirn sus fuerzas. En verdad, trabajo desdichado,
pueseladministradordeunasolapersonaseconvierte
en enemigo de mucha gente y, mientras complace al
rey,sehaceodiosoparasureino.Enefecto,parallevar
a cabo este trabajo debe hacer cualquier cosa que le
imponga el rey, incluso si eso conlleva perjuicios para
losdems.
Y,porresumir,sereladministradordelreyequivale
a estar en un exilio honorable, un ttulo sin duda
honorable, pero de difcil gestin, pues cuando tengas
que rendir cuentas al juez habr mucha gente para
acusarte, nadie para defenderte. Y lo que es ms
daino, llenars tu casa de vientos y de rumores de
falsasriquezas,lasdelosdems,delasautnticas.
PELIGRO Y PADECIMIENTO DE LOS OFICIALES Y VALIDOS DE
REYESYPRNCIPES.
Indaga, investiga, adems, los otros cargos al
servicio del rey, sus asuntos burocrticos, todas sus
preocupaciones. Te encontrars con lo mismo, que
todoesto,siestamosenlocierto,estllenodepeligros.
Somosconscientes,sinembargo,dequeconfrecuencia
muchos hombres lo desean y lo compran con grandes

333

Liberprimus4,111136

10

15

20

25

periculum precibus atque laboribus comparetur


discrimen. Nec enim in illis deest pecunia sed deest
uirtus, non deest fastus sed deest castus, non deest
sublimis sed deest humilis, non deest adulator sed
deestueritatisamator, nondeest seruusfraudator sed
deestrectusconsiliator.
Taceo septem illa funestissima uitia que palatinos
regumque officiales infallibiliter comitantur. Primum
quidem honorum dignitatumque ambitio est. Nam
teste Cicerone: Difficile est potestatem cupienti seruare
equitatem; et sequitur: Facillime impellitur ad res
iniustas qui fauoris et glorie cupidus est. Locus enim
aulelubricusest.
Secundo, regios fauores sequentes, mendosa et
seductoria adulatio familiarissima est. Habet enim, ut
inquit Policratus, curialium adulatio comites, dolum,
fraudem, proditionem, mendacium. Hic est ille liquor
oleifedissimusquocurialesunguntcaputregisuteum
decipiant. Qui ad eos, cum sancto rege Dauid, dicere
debet:Oleumpeccatorisnonimpinguetcaputmeum.Ab
his iniquissimis adulatoribus laudatur peccator in
desideriissuis.
Tertium uitium regis domesticos comitatur,
uidelicetfedaatqueimprobamunerumreceptioque,ut
scriptura ait, excecant sapientes et subuertant uerba
iustorum. Sine his certe quotidianis distributionibus,

10
Difficileequitatem]CIC.off.1,64(Difficileautemest,cum
praestare
omnibus
concupieris,
seruare
aequitatem).
11
Facillimeest]CIC.off.1,65(Facillimeautemadresiniustas
impellitur, ut quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate).
16
curialiummendacium]IOH.SAR.pol.3,5[PL199.483](Recte
quidem quia omnis adulatio comites habet dolum et fraudem
proditionemqueetnotammendacii). 20 Oleummeum]Ps.140,5.
25 excecantiustorum]Deut.16,19(quiamuneraexcaecantoculos
sapientiumetmutantuerbaiustorum).
2 Nec:nonB sedsublimis:om.G 3 fastus:statusV 7 Taceo:
taceG septemilla:i.s.AF:illaseptimaG 8 Primum:primumque
H 10 est:om.W 13 aule:aureW 14 sequentes:sequentibus
DIMVz 15 familiarissima:om.M 17 proditionem:perditionemF
18 fedissimus:fidissimusW 19 rege:regiW 21 adulatoribus:
laudationibusF laudatur:laudatorHI 25 subuertant:subuertunt
V 26 Sine:sintH

334

115

120

125

130

135

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

sumasdedineroyloconsiguencorriendopeligros.Tan
ciega est el alma humana que compra el peligro con
peligros y consigue meterse en problemas a base de
rogarypadecer.Nolesfaltaeldinerosinolavirtud,no
faltaelorgullososinoeldecente,nofaltaelaltivosino
el humilde, no falta el adulador sino el que aprecia la
verdad, no falta el siervo traidor sino el cabal
consejero.
Por no hablar de los siete funestos vicios que
rodean,sinexcepcin,alospalatinosyoficialesdelrey.
El primero es la ambicin por conseguir honores y
cargos.PuessegnaseguraCicern:Esdifcilquequien
ambiciona el poder guarde la equidad; y sigue: Quien
tiene deseos de favores y de gloria, se deja llevar con
toda facilidad por la injusticia. La corte es un lugar
arriesgado.
Ensegundolugar,losquepretendenelfavordelrey
estn constantemente adulando, mintiendo y
engaando. Como dice Polcrato, la adulacin de los
cortesanos tiene como compaeroselengao, elfraude,
la traicin,la mentira. ste es elungento repugnante
conelqueloscortesanosungenlacabezadelreypara
embaucarle. ste les debera decir las palabras de
David, el rey santo: El leo del pecador no caer sobre
mi cabeza. El pecador desea que lo elogien estos
injustsimosaduladores.
Eltercervicioafectaalservicioprivadodelrey;hace
referencia a la fea y desvergonzada costumbre que
tienen de recibir regalos que, como dice la Escritura,
ciegan a los sabios y falsean las palabras de los justos.

335

Liberprimus4,137164

10

15

20

25

qui principi assistunt, qui rerum suam curam gerunt,


uix uiuere possunt. Nam, teste Seneca, uelut canes
acerrimi, non nisi oblato cibo, mansuescunt nec aliter
palatini quemquam audire minus exaudire uolunt.
Quinimmo, teste Plinio, ueluti quidam sunt homines
fascinantes uoce, alii qui uidendo interimunt, maxime
quos irati conspiciunt, sic palatini fascinantur
pestilentius quos intuentur. Hi enim ad se uenientes
non modo loquendo, sed uacuos uidendo interimunt.
Vnde Policratus ait quia curiales et medici in eo
conueniunt, quia uendunt uerba sua, prope aliquando
pretium recipiunt ut taceant. Mirum prodigiosumque
hominum genus! In ceteris uite modis quidam operas,
numquamuerouerbaipsauendunt.Hietiamsilentium,
aliiuenduntquodestinrerumnatura,hiquodnihilest,
magno distrahunt pretio. Et ut paucis agam, palatini
libera illa atque gratuita sensuum corporalium officia
aliquando,etiamutillanonexerceant,uendunt,utsite
lete uident aut grate audiunt uel loquuntur, euestigio
uerosite,toruogestu,conspiciuntuelaudiuntautnon
loquantur, cogeris miser utroque euentu propinare, ut
uelaugeasfauorisaffectumueltollasamorisdefectum.
Adde quartum palatini uitium, uidelicet improbam
officiorum uenditionem. De qua Policratus ait:
Improbitascurialiumeousqueinnotuitutdetestimonio
conscientie,deuenustatemorum,deodoreopinionis,de
sinceritate cause, de torrente eloquentie, nisi pretio
interueniente, quis frustra confidat? Secundum illud

2
canesacerrimi]SEN.dial.6,22,5(acerrimicanes).
10
curialesconueniunt]IOH.SAR.pol.5,10[PL199.563](apud
curialesetmedicosobtinet). 25 Improbitasconfidat]IOH.SAR.pol.
5,10[PL199.563].
1 suam:suarumDIMVz curamgerunt:g.c.H
3 nec:nequeS
4
palatini:paulatiniFG quemquam:quemquemW exaudire:
om.G 5 quidam:quidemH 12 pretium:paucumM 13 Inceteris:
utcerteA operas:operisG
15 alii:aliquandoM in:om.W
18 telete:celesteG 20 uero:om.W te:om.M conspiciunt:
aspiciuntR
21
loquantur:loquenturW utuel:uelutFM
22 affectum:effectumR postuel2:utadd.F 25 usque:absqueH
28 quis:quidS

336

140

145

150

155

160

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Indudablemente, quienes asisten al prncipe y cuidan


desusasuntosnopodranvivirsinquelesrepartieraa
diarioestosregalos.Pueslospalatinosoyensloloque
quieren, lo mismo, segn asegura Sneca, que perros
rabiosos, que slo se calman cuando se les da comida.
Es ms, segn asegura Plinio, igual que hay hombres
que te hechizan slo con su voz y otros que te matan
sloconsu mirada,sobre todosi temiranconira,del
mismo modo te echarn mal de ojo los palatinos
cuando te miren. Si alguien se dirige a ellos, lo matan
noslodepalabrasinocuandovenquevienedebalde.
PorellodicePolcratoque loscortesanoscoincidencon
losmdicosenquevendensuspalabras,aunqueaveces
reciben dinero por callarse. Vaya un tipo de hombres
sorprendenteyextraordinario!Enlosdemsmodosde
vida,unovendesutrabajo,nuncasuspropiaspalabras.
stos venden hasta el silencio; otros venden los
productosdelanaturaleza,ellostepedirnundineral
acambiodenada.Y,porresumir,lospalatinosvenden
los sentidos del cuerpo, que son libres y gratuitos,
incluso por no usarlos, de modo que si te ven con
alegraoteescuchanconagradootehablanosi,porel
contrario,temirancongestotorcidooteoyenperono
te hablan, te obligarn, pobrecillo, a brindar por estas
doscosas:paraqueaumentetudeseodeconseguirsu
favoroparaevitarquelesprivesdetuafecto.
Aade el cuarto vicio del palatino: la venta inmoral
de cargos, de la que dice Polcrato: La inmoralidad de
loscortesanosseconoceporquehayalguienqueconfe
intilmente, si no es con dinero de por medio, en su
testimonio, en la honradez de sus costumbres, en el
olfato de su opinin, en la sinceridad de su causa, en el
torrente de su elocuencia? Coincide con los versos de

337

Liberprimus4,165193

10

15

20

25

Ouidii:Ipselicetueniasmusiscomitatus,Homere,sinihil
attuleris,ibis,Homere,foras.
Quintum aulistarum uitium non est ceteris
funestius, simulata uidelicet amicitie fictio. Fingunt se
palatini multos amare, qui omnes odiunt, quod cum
facto opus est facile comperies. Nam, ut ait Iuuenalis,
quantumquisquesuanummorumseruatinarca,tantum
habet et fidei. Hinc Tullius: Vere amicitie difficilllime
reperiunturinhisquiinhonoribusuersantur;etSeneca:
Erratquiinaulaqueritamicum.
Sextum palatinorum uitium his proximum est,
uidelicet uersuta machinatio ad extorquendum et
pauperes expoliandum. Inueniunt namque qui
principibus assistunt plurimas extorquendi uias. Quos
Hieronymus asserit crudeliores esse leonibus et
lincibus qui, licet ore rabido deuorant, tam diu tamen
memoriam depredandi non perdunt quamdiu uenter
estuacuus,ubiueropastaest,sanguineseueritas,cum
saturitatesucceditobliuio.
Septimum palatinorum uitium est commissatio
libidinum et uoluptatum uacatio. Quos signat Isaias:
Qui consurgunt mane ad ebrietatem sectandam et
potentes sunt ad bibendum uinum et fortes ad
miscendumebrietatem;denoctediemfaciuntetnocte
uigilant. Hos dicit Seneca uomere ut edant, quorum
palatusnonnisiadpretiosasescasexcitaturettandem,
uenteruinoestuans,uacetlibidini.
Agamergofinemetdicam,cumBernardo,adeosqui
regumamicitiassequuntur:Tuincuriaprincipumsedes
1
Ipseforas]OV.ars2,279.
7
quantumfidei]IVV.3,143.
8 Vereuersantur]CIC.Lael.64. 15 crudelioreslincibus]cf.HIER.in
Ioel 6,7 [PL 25.954] (ut qui fortitudine et mutitudine locustis
coaequantur, in ferocitate et crudelitate leonibus comparentur).
22 Quisectandam]Is.5,11.(uaequiconsurgitismaneadebrietatem
sectandam).
25
uomereedant]SEN.dial.12,10,3(uomuntut
edant). 29 Tuinnocentem]BERN.epist.242,1[PL182.436](sedent
ininsidiiscumdiuitibusinoccultis,utinterficiantinnocentes).
1 Homere:om.R 2 ibis:ibiM 3 non:om.G 4 simulata:simulatio
M fictio:fictumG 5 multos:om.AG qui:queW quod:quotI
8 difficilllime:difficileFV 9 honoribus:honoreDI 16 rabido:
rapido G post rabido : rapido add. A deuorant : deuorent RV
17 non:s.lin.R 21 et:om.H 27 uacet:uacatV

338
165

170

175

180

185

190

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Ovidio: Aunque vinieras acompaado de las musas,


Homero,sinadatraes,teirs,Homero,alacalle.
El quinto vicio de los cortesanos no es ms funesto
que los dems: los falsos amigos. Los palatinos fingen
quequierenamuchagentecuandoenrealidadodiana
todos, cosa que descubrirs fcilmente con hechos
concretos. Pues, como dice Juvenal, segn la cantidad
de dinero que cada uno guarda en su arca, as es
tambin la credibilidad que tiene. Por eso dijo Tulio:
Resultadificilsimoencontraramigosdeverdadentrelos
quesemuevenbuscandohonores;ySneca:Cometeun
errorquienbuscasusamigosenlacorte.
El sexto vicio de los palatinos se parece al anterior:
hbilestramasparaextorsionaryexpoliaralospobres.
Yesquelosasistentesdelosprncipessoncapacesde
encontrar el modo de extorsionar. Jernimo asegura
que son ms crueles que los leones y los linces que,
aunque devoren con furia, no se les olvida, sin
embargo,comerslomientrastienenlatripavaca;se
olvidan,porelcontrario,cuando,unavezsaciados,se
hacalmadosuexigenciadesangre.
El sptimo vicio de los palatinos consiste en su
dedicacinalosbanquetes,caprichosyplaceres.Isaas
los seala cuando dice: Se levantan temprano para
emborracharse y tienen aguante bebiendo vino y son
capacesdemezclarbebidas;hacendelanocheelday
estn despiertos por la noche. Sneca dice que stos
vomitan para comer. Su paladar slo sabe saborear
manjares exquisitos y, al final, cuando les arde el
estmagoporelvino,sededicanasuscaprichos.
Ir poniendo, por tanto, fin y dir, en palabras de
Bernardo, a los que persiguen la amistad del rey: Te

339

Liberprimus4,194221

10

cum diuitibus in occultis ut interficias innocentem.


Denique insidiaris ut rapias pauperem, ibi dextera tua
repleta est muneribus, ibi res pauperum uiolenter
rapiuntur,ibilaudaturpeccatorindesideriisanimesue
et iniquus benedicitur, ibi laudas quod non debes,
operarisquodnonlicet,loquerisquodnondecet.
Hec igitur studia, hi mores, he artes officialium
regum; hec exercitia palatinorum et eorum qui regum
fauoresetamicitiassequuntur.Hacigiturlegeascende
si placet ad tantam potentiam aut ad tantam
dementiam.
AN

VERVS HONOR ACQVIRATVR IN CVRIIS REGVM ET


PRINCIPVM.

15

20

25

Rursusauiditasforteconsequendihonorestetrahet
ad regum amicitias appetendas. Dices enim honorem
esse de genere bonorum et, teste tuo philosopho, per
se ab honestis uiris expetendum fore; qui, non nisi ex
principumamicitiisproueniresolet,uelutiinquibuset
ex quibus cunctarum dignitatum et honorum cumulus
residetatquedependet,sedetadceterosderiuatur.Ad
queegopaucisrespondebo.
Crede itaque mihi, fili mi, quia, teste tuo Cicerone,
homo qui summa uanitate uersatur, nullam effigiem
uereuirtutis,sedumbramsectatur.Estenimhonoripse
etgloriasolidaquedamresetexpressa,nonobumbrata.
Ille enim uerus est honor. Illa uera laudis et fame
gloria, que ex meritis ac uirtute constat. Plerumque in
his qui auram fauoris principum sectantur, familiaris

23
homoobumbrata]CIC.Tusc.3,2,3(inanitateuersatur
consectaturquenullameminentemeffigiemuirtutis,sedadumbratam
imaginem gloriae. Est enim gloria solida quaedam res et expressa,
nonadumbrata).
3 est:om.M 6 operaris:iter.M 9 igitur:om.V 11 dementiam:
clementiamAG
12
inprincipvm:apudregesetprincipesR
14 auiditas:auditasR 15 Dices:discesDIMVz:dicetAGH 17 ab:
adH:etAG expetendum:expentendumI 18 et:om.AG 20 et:
om.AGHR Ad:iter.W
21 ego:ergoH
22 filimi:m.f.G
23 uanitate:natiuitateH nullam:ullamAG
24 uere:ueraeR
26 uerus:uirtusS uera:uereR 27 ac:etAGHR inqui:iniqui
AG

340

195

200

205

210

215

220

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

sientas,ensecreto,enlacortedelprncipe conlosricos
para matar al inocente. Adems acechas para robar al
pobre.Tumanoderechasellenaderegalosenlacorte,
allselesarrebatansusposesionesalospobres,allse
elogiaalpecadorenlosdeseosdesualmaysebendice
al sinvergenza, all elogias lo que no debes, haces lo
quenosepuede,dicesloquenoconviene.
Estos son, entonces, los intereses, las costumbres y
las actividades de los oficiales del rey; stos son los
trabajosdelospalatinosydelosquepersiguenelfavor
ylaamistaddelrey.Camina,entonces,porlasendade
esta ley si te gusta aspirar a semejante poder, o a
semejantelocura.
SE PUEDE CONSEGUIR HONOR AUTNTICO EN LA CORTE DE
REYESYPRNCIPES?
Quiz tu codicia por conseguir honores te arrastre
tambin a pretender la amistad del rey. Podrs decir
que el honor es algo bueno y que, segn asegura tu
filsofo,loshombresbuenostiendenhacial.Elhonor
no suele proceder ms que de la amistad con el
prncipe, lo mismo que se encuentran y dependen de
ellos todos los honores y todos los puestos, pero
tambin puede derivarse hacia los dems. Te
responderaestosrazonamientosconpocaspalabras.
Cree,pues,hijomo,que,segnaseguratuvenerado
Cicern, el hombre que est inmerso en la mayor
vanidad, nobusca la verdadera faz de lavirtud, sino su
sombra. El honor mismo y la gloria son algo slido y
palpable,nomerassombras.seeselverdaderohonor.
Laverdaderagloriadignadeelogioydefamaeslaque
procede de los mritos y de la virtud. Con frecuencia
conocenbienlavanaglorialosquebuscanunsoplode

341

Liberprimus4,222244

10

15

20

est glorie uanitas. Quinimmo nonnumquam uitiorum


laudatrix est fama popularis. Vnde Socrates, ut inquit
Valerius, eos honorem uerum consequi posse ait, qui id
agunt ut quales uideri cupiunt, tales ipsi essent.
Prudens enim uir, ut inquit Bernardus, laboris sui
fructum non in honore, non in fama, quam multi sepe
falso acquirunt, sed in conscientia ponit. Hinc
Augustinus conscientiam attendere nos iubet, non
quidem honoris famam. Hic enim falli potest
conscientia numquam. Rursus nec dignitatum
maximarum culmine letari recte possunt, qui regum
amicitiasetfauoresqueritant.Dignitasenim,utinquit
Tullius, honesta cultu ac uirtute et honore digna est
auctoritas, que cum laude prouenit, non dignitas, sed
dignitatis usurpatio appellanda est. Hinc Boethius:
Nonnumquam uirtutibus et dignitatibus honor accedit,
sed potius ex uirtute dignitati honor accrescit, nam
collataimprobisdignitasnonmodoefficitindignos,sed
proditpotiusetostendit.Acceditquiaregiamumbram
sequentes,plerumquenonuirtuteseduitio,nonmerito
sed pretio, non electione, sed adulatione dignitates
assequuntur. Quare ex eis honorem uerum eos
consequinonposseperludicumest.

1
uitiorumpopularis]CIC.Tusc.3,2,4(peccatorumuitiorumque
laudatrix,famapopularis). 3 eosposse]VAL.MAX.7,3(maximum
honorem subito petere coepit, non quod speraret se illum consequi
posse).
5 laborisponit]NonapudBERN.sedMACR.somn.2,10,2
(uirtutis fructum sapiens in conscientia ponit, minus perfectus in
gloria).
8 conscientiamfamam]cf.AVG.c.Cresc.2,18[PL43.479]:
proindecumbonanonestetoccultaestdantisconscientia,quomodo
libet eam tibi uidearis attendere, secundum hanc sententiam non
abluit accipientem nisi dantis aut fama falsa aut polluta conscientia.
13 honestaauctoritas]CIC.inu.2,166(dignitasestalicuiushonesta
et cultu et honore et uerecundia digna auctoritas).
16 Nonnumquamaccedit]BOETH.cons.2,6[PL63.701](itafitutnon
uirtutibusexdignitatesedexuirtutedignitatibushonoraccedat).
1 glorie:gloriaAG 2 est:om.H 3 ait:s.lin.R 4 uideri:uidereAGH
6 multi:multaM 8 nos:nonAG 10 nec:neW 12 inquit:aitV
14 laude:aliundeR
16 Nonnumquam:numquamI et:exR
19 regiam:reginaW

342

225

230

235

240

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

favor del prncipe. Es ms, la fama entre el pueblo es


apologistadelosvicios.PorelloScrates,comoescribi
Valerio, dijo que sos pudieron conseguir autntico
honor, los que actan as porque desean parecer tal y
como son ellos mismos. El hombre sabio, como dice
Bernardo,noponeelfrutodesutrabajoenloshonoreso
en una fama que muchos suelen conseguir con
mentiras, sino en su conciencia. Por eso Agustn nos
ordena fijarnos bien en nuestra conciencia, no en el
buen nombre de nuestro honor. Aqu no puede
equivocarse nunca la conciencia. Adems, los que
tratandeobtenerlaamistadyelfavordelrey,tampoco
pueden, en justicia, alegrarse a pesar de estar en la
cumbre de los puestos ms altos. La dignidad, como
dice Tulio, es honesta si se cultiva con virtud y es un
ejemplo digno de honor, cuando procede del elogio no
sellamadignidad,sino usurpacindela dignidad.Por
eso dice Boecio: Algunas veces se accede al honor
graciasalavirtudyladignidad,peromsbienalcanza
el honor a la dignidad por medio de la virtud, pues la
dignidad conferida a los malvados no slo los hace
indignos,sinoquetambinlostraicionaymsbienlos
dejaenevidencia.Seaadequequienesvandetrsde
lasombradelreylamayorpartedelasvecespersiguen
la dignidad no con la virtud sino con el vicio, no con
mritos sino con dinero, no por eleccin sino por
adulacin. Por esta razn, est clarsimo que el
autnticohonornosepuedeconseguirdeellos.

343

Liberprimus5,129

344

CAPITVLVM QVINTVM DE NOBILITATE GENERIS ET SCIENTIE AC


MORVM ET QVOMODO ORTVM HABVIT ET AN A REGVM ET
PRINCIPVM SOLA VOLVNTATE ET CONCESSIONE RECTE ACQVIRATVR
NOBILITAS.

10

15

20

25

Plurimum falluntur qui generis claritatem, quam


nobilitatem uocamus, ex sola principum amicitia,
fauore aut largitate querunt. Pro cuius rei apertiori
cognitione aliqua de nobilitate, non satis a modernis
tacta, breuius quam rei magnitudo exposcit,
disseremus.
In primis igitur pretermittemus de illa nobilitate
dicere, quam theologicam aut supernaturalem uocant,
qua quis, Dei gratia, acceptus est illi. Sed nec de
naturali nobilitate tangemus, qua aut liber aut ingenio
uelintellectucallensnobilisappellatur.Agemusitaque
deeacarnisnobilitate,quaquisultraplebeoshomines
dignior, acceptior atque honorabilior reputatur; quam
nonnulli nobilitatem politicam appellant. Inquiremus
igitur primo quid sit ea carnis nobilitate. Demum
quando, quomodo et per que et qualia media
acquiratur.
Omissisitaqueplurimis,queineareadducipossent,
satisnobisestAristotelisamplectisententiam.Isenim
in Rhetoricis nobilitatem idem esse uoluit quod uirtus
generis. Ex eo quidem appellamus quosdam nobiles
quia ex honorabili genere ortum trahunt. Genus uero
ea ratione honorabile dicitur, quia ab antiquo multi ex
ea progenie insigneset honoratiuiri processerunt. Et
ut agamus breuius, ingenuitas ista politica, quam

24 nobilitatemgeneris]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):nobilitasquidem
igitur est genti et ciuitati ibidem esse genitos aut antiquos esse et
prepositos primos apparentes, et multos apparentes fieri ex ipsis in
inuidis.
1 et:om.G scientiemorvm:quidsitR ac:etG 2 etprincipvm
:om.R 3 sola:om.MV 4 nobilitas:om.R 7 rei:om.I apertiori:
apertioreR:aperperatioriM
13
quis:postgratiatransp.R
14 nobilitate:om.V 15 callens:callesI 18 nobilitatem:nobilitate
H 20 quomodo:om.AG 23 nobis:nobilisAG postenim:quiadd.
M 25 generis:om.H

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

CAPTULO QUINTO: LA NOBLEZA DE SANGRE, DE CONOCIMIEN


TOS Y DE COSTUMBRES; CUL ES SU ORIGEN Y SI LA NOBLEZA SE
PUEDEADQUIRIRENVERDADPORLASOLAVOLUNTADYCONCESIN
DEREYESYPRNCIPES.

10

15

20

25

30

Se equivocan completamente quienes buscan la


dignidaddesufamilia,queesloquellamamosnobleza,
por la simple amistad, favor o generosidad de los
prncipes. Para conocer mejor este asunto explicare
mos, con mayor brevedad de lo que requiere la
importancia del tema, algunos aspectos de la nobleza,
quenohasidosuficientementetratadaporlosautores
contemporneos.
En primer lugar, entonces, pasaremos por alto
hablar de esa nobleza que llaman teolgica o
sobrenatural, por la cual uno es aceptado por Dios.
Tampoco abordaremos la nobleza natural, por la cual
sellamanoblealhombrelibreoalquedestacaporsus
dotes o por su inteligencia. As pues, trataremos la
nobleza de sangre, gracias a la cual se le considera a
uno ms digno, ms querido y ms honorable que los
plebeyos; algunos la llaman nobleza social.
Investigaremos, entonces, en primer lugar, qu es la
nobleza de sangre. Luego, cundo, cmo y por qu
mediossepuedealcanzar.
As, despus de omitir muchos aspectos que
podramos aducir en este punto, nos ha parecido
suficienteceirnosalaopinindeAristteles.Diceen
laRetricaquelanoblezaeslomismoquelavirtuddel
linaje.Porellollamamosnoblesalosquehannacidode
una familia digna de honor. Por esa misma razn, se
dice que su linaje es honorable, porque desde antiguo
surgieron de esa familia muchos hombres insignes y
dignos de honor. Y, por resumir, se cree que esta
honestidad social, que la gente llama nobleza, no era

345

Liberprimus5,30 54

10

15

20

25

uulgus nobilitatem appellat, nihil aliud fore creditur


quam ex aliquo antiquo genere et honorata prosapia
processisse.Inquaabantiquoplurimieuasereinsignes
et honorati uiri aut in principando uel presidendo aut
aliospublicosethonestosactusuelprincipisiussuuel
populi assensu exercendo. Nec huic sententie idem
philosophus contradicere uidetur, cui noster Seneca
satis assentit: hi enim nobilitatem antiquatas dicunt
esse diuitias. Quod putamus ideo dictum esse quia,
secundum communem hominum opinionem, omnia
mensuranturnumismate,utuerumsitquodsapiensait
quia pecunie obediunt omnia. Quo fit ut pecunia ipsa
pretiumesseuideaturcuiusquerei.Exhocenim,quod
aliqui sunt diuites, facile reputantur digni ad
principandum seu in populis presidendum et eo ipso
creduntur esse insignes et honore digni. Ex qua re
inoleuit eundem philosophum et sapientes dicere
nobilitatemesseantiquatasdiuitias.Nonutiqueutsole
antique diuitie simpliciter nobilitatem pariant sed, ut
idem philosophus in quinto Politicorum ait, exigitur
quod,simulcumdiuitiis,assistantprogenitorumuirtus
etmeritaeomodoquodiximus.Suntitaquediuitienon
formaliter inducentes claritudinem generis, sed
instrumentaliter tanquam signum nobilitatis. Sed nec
aliomysteriouacatquodipsephilosophusetsapientes

7
philosophusuidetur]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):propriaautem
nobilitas aut a maribus aut a mulieribus et consanguinitas ab
utrisque,etquemadmoduminciuitate,primoscognitosautauirtute
autadiuitiisautabaliohonorabilium,etmultosapparentesexgenere
etuirosetmulieresetiuuenesetsenes. 12 pecunieomnia]Eccle.
10,20(etpecuniaeoboedientomnia). 20 exigiturmerita]cf.ARIST.
pol. 5,1 (1301b): nobiles enim esse uidentur, quibus existunt
progenitorumuirtusetdiuitiae;5,10(1310b):regnumquidemenim
ad auxilium quod a populo epieikeis factum est, et instituitur rex
epieikorumsecundumexcessumuirtutisuelactionumquaeauirtute
uelsecundumexcessumtalisgeneris.

3 abantiquo:antiquiAGH euasere:auasereA 8 assentit::s.lin.R


antiquatas:antiquasR:antiquitasAGH 12 quia:om.F 14 digni:
dignumV ad:om.V
18 antiquatas:antiquasR:antiquitasAH:
antiquitatesG ut:iter.H:om.M 19 pariant:parantW 23 post
inducentes : ad claritatem add. I claritudinem : claritatem H
24 nec:om.M 25 postet:aliiadd.G

346
30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

msqueelhechodeprocederdeunlinajeantiguoyde
una descendencia digna de honor, de la que, ya desde
antiguo,habransurgidomuchsimoshombresinsignes
y dignos de honor que gobernaron, mandaron o
ejercieronotroscargospblicosdeformahonesta,bien
por orden del prncipe, bien por eleccin popular. No
parece que el propio filsofo est en contra de esta
opinin con la que nuestro Sneca est bastante de
acuerdo:dicenquelanoblezasonriquezasquevienen
de antao. Creemos que esto se dijo porque, segn la
opinin del comn de los mortales, todo se mide en
funcindeldinero,porloqueesciertoloquedecael
sabio:Todoobedecealdinero.Deloquesededuceque
eldineroponeprecioatodaslascosas.Segnesto,los
quesonricossecreendignosdegobernarodemandar
sobreelpuebloytambinsecreenilustresydignosde
honor.Poresaraznarraigenelmismofilsofoyen
lossabioslaideadedecirquelanoblezaeranriquezas
que venan de antao. No se trata de que las riquezas
antiguas por s solas den como resultado la nobleza,
sinoque,comodiceelmismofilsofoenellibroquinto
de la Poltica, se exige que contribuyan, junto con las
riquezas, la virtud y los mritos de los progenitores,
segn hemos dicho. As pues, las riquezas no dan
formalmente renombre a la familia, sino que son un
signo externo de nobleza. No hay ms misterio para
que el propio filsofo y los sabios dijeran que la

347

Liberprimus5,55 81

10

15

20

25

nobilitatem antiquatas diuitias dixerunt, ut uidelicet


recentes diuitias ad nobilitatem causandam minime
sufficere demonstrarent. Cuius causam idem
philosophus in Rhetoricis pulchre assignat; ait enim
quia nuper ditatum esse est quedam ineruditio
diuitiarum. Ea de re philosophus ipse tales nuper
ditatos, fortunatos insensatos recte uocat. Recenter
enimditatinesciuntformarenecdirigerebonafortune
ad opera uirtuosa, sicut antiquitus ditati, qui insignes
fuerunt,atquediuitiisetpotentiaetaliisbonisfortune
uirtuose et temperate usi sunt, nolentes a suis
degenerare progenitoribus. Ex quo illud apertissimum
uideturquianuperditatinonrectenobilesdicipossunt
pro eo, quod non ex insigni genere nec ex antiquis
diuitibus uirtuose operantibus processere. Et simili
modo aliqui recte nobiles esse possunt, qui ex nobili
antiqua prosapia sunt geniti, licet ex aliquo infortunio
nonsintdiuites,sicutilliquinuperditatisunt.
Sed predictis philosophorum sententiis, pulchrum
estsacrarumscripturarumtestimoniaaddere,aquibus
omnissapientiaderiuataest.Illudenimprimoroborat
rex et propheta Dauid, nam patrum merita posteros
nobilitare asserit cum ait: Potens erit in terra semen
eius;et statimsubicit: Gloriaet diuitiein domoeius, id
est, posteritate, quasi dixerit quia, ob parentum
preclara gesta, semen eius acquirit potentiam et
gloriam nobilitatis, sed et diuitias, que simul precipua

1
nobilitatemdixerunt]cf.ARIST.pol.4,8(1294a):ingenuitasenim
estuirtusetdiuitiaeantiquae. 5 nuperdiuitiarum]cf.ARIST.rh.2,16
(1391a): tamquam enim imperitia diuitiarum est nouiter diuitem
esse. 7 insensatosuocat]cf.ARIST.rh.2,16(1391a):etinsumma,
insensatifelicismoresdiuitiarumsunt. 23 Potenseius1]Ps.111,2.
24 Gloriaeius2]Ps.111,3.
1 uidelicetrecentes:uidelicentesD 6 philosophusipse:i.ph.W
10
potentia:potentiasAG et2:iter.M bonis:boneAGH
11 temperate:temporateW 12 postquo:apertiadd.H 13 non:
nuncH recte:rectiG possunt:om.H 14 insigni:signiH nec:
exA:acH antiquisdiuitibus:d.a.F
17
geniti:om.D
23
nobilitare:nobilitateBW asserit:s.lin.R erit:postterra
transp.FMW 24 et1subicit::om.F diuitie:s.lin.R 26 acquirit:
om.AG

348
55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

nobleza son riquezas que vienen de antao que la


demostracinde que lasriquezas presentes no bastan
en absoluto para alcanzar la nobleza. El motivo lo
seala perfectamente el mismo filsofo en la Retrica;
dice que ser nuevo rico significa no saber nada de lo
que representa la riqueza. Por esta misma razn el
propio filsofo llama con razn a los nuevos ricos
insensatos con suerte. Los nuevos ricos no saben
encaminarlosbienesdelafortunaalasobrasdevirtud
como los ricos de toda la vida, que se han hecho
ilustresysehanservidoconvirtudytemplanzadelas
riquezas, del poder y de otros bienes de la fortuna,
esperandoquesusdescendientesnoloecharantodoa
perder. Por ello parece evidentsimo que no se puede
llamar en justicia nobles a los nuevos ricos porque no
procedendeunafamiliailustrenidelagestindesus
antiguas riquezas conforme a la virtud. Y del mismo
modo algunos que descienden de familia noble s
pueden,enjusticia,sernoblesaunqueporalgngolpe
de mala fortuna no sean ricos como son los nuevos
ricos.
Pero parece conveniente aadir a las opiniones de
lossabiosqueacabamosdemencionartestimoniosde
lasSagradasEscrituras,fuentedelaquederivatodoel
conocimiento. Lo corrobora, en primer lugar, David,
rey y profeta, que asegura que los mritos de los
padres dan nobleza a los hijos cuando dice: Su prole
serpoderosasobrelatierra,yalinstanteaade:Gloria
yriquezasensucasa,esdecir,enlaposteridad,loque
significaquesusemillaadquiereelpoderylagloriade
la nobleza por las hazaas ilustres de sus padres, as
como por las riquezas, que al mismo tiempo son

349

Liberprimus5,82108

10

15

20

25

sunt fundamenta et partes substantiales nobilitatis


generis, ut prediximus. Rursus scribitur in
Ecclesiastico: Deus honorat patrem in filios; et addit:
Benedictio patris firmat domos filiorum, id est, merita
clara parentum, quibus benedicuntur, commendantur
ac honorantur firmantque filios in uera nobilitate
carnis. Et sequitur in expresso: Gloria enim hominisex
honoreparentumetdedecusfilii,patersinehonore.Que
pulchra sententia insinuat gloriam nobilitatis quam
maxime pendere ex parentum honore, ueluti
econtrario ignobilitas et dedecus filios sequitur, si
illorum patres insignes et minime honorati fuerint. Et
hociterumidemsapiensconfirmatcumsubicit: Gloria
diuitum,honoratorumapprehendetetfilios,uidelicetin
gloria nobilitatis. Liquido igitur demonstratur quia
ueram carnis nobilitatem non sole diuitie generant,
quia scriptum est: Non magnificauit uirum peccatorem
diuitem. Itaque uirtus, merita et preclara parentum
gesta, que eos insignes et honorabiles reddiderunt,
ueram carnis ingenuitatem ad posteros transmittunt.
Sed et positiua iura, ea que dicta sunt, quam maxime
confirmant ueluti que, si recta iura sunt, a diuino iure
moralique et politica doctrina discrepare minime
conuenit. Habent enim nobilitatem ex tribus confici
nataliumantiquitate,honoribusetdiuitiis,licetdiuerso
modo ut prediximus. Que omnia, ut notissima,
pertranseo.

3
Deusfilios]Eccli.3,3(Deusenimhonorauitpatreminfiliis).
4
Benedictiofiliorum]Eccli.3,12.
7
Gloriahonore2]Eccli.
3,13(...exhonorepatrissui...). 13 Gloriahonoratorum]Eccli.10,25.
17 Nondiuitem]Eccli.10,26(nonmagnificare...).

1 partes:pedesD nobilitatis:nobilitatesW 3 in:s.lin.R filios:


filiisV
4 merita:postparentumtransp.F
5 benedicuntur:
benedicuntS 6 ac:etAGH 7 ex:etW 12 honorati:exhonoratiG
14 apprehendet:apprehendatA 16 sole:solumG 17 quia:sicutG:
om.W 18 parentum:parentemH 22 si:om.W 25 antiquitate:
antiquitatumG
27 postpertranseo:quonamessettransferoque
sepeinhacnosdiximusadd.R

350

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

fundamento principal y parte consustancial de la


nobleza de familia, como hemos dicho. Tambin est
escrito en el Eclesistico: Dios honra al padre en los
hijos; y aade: El buen nombre del padre fortalece la
casa de sus hijos, es decir, los mritos ilustres de sus
padres,graciasaloscualessonbendecidos,valorados,
honrados, y adems fortalecen a los hijos en la
autnticanoblezadesangre.Ysiguedeformaexpresa:
Lagloriadelhombreprocededelahonradesuspadresy
la infamia de un hijo es la deshonra del padre. Este
precioso versculo insina que la gloria de la nobleza
procede especialmente del honor de los padres, igual
que,porelcontrario,lafaltadenoblezayladeshonra
persigue a los hijos si sus padres fueron muy poco
ilustres y honrados. Esto mismo lo confirma el sabio
cuando aade: La gloria de los ricos y de los honrados
alcanzarinclusoasushijos,esdecir,enlagloriadela
nobleza.Sedemuestra,entonces,contodaclaridad,que
las riquezas no generan por s solas la nobleza de
sangreporqueestescrito:Noglorificalpecadorrico.
Aspues,lavirtud,losmritosylasilustreshazaasde
los padres, que los hicieron ilustres y honorables,
transmiten la verdadera honestidad de sangre a sus
descendientes. Pero tambin confirman la nobleza
especialmente esos derechos aadidos de los que
hemoshablado,quelescorrespondenenjusticiayque
convienequeseajustenalaleydeDiosyaladoctrina
moraldelestado.Sostienenestostextosquelanobleza
encuentra su origen en tres razones: la antigedad de
la familia, los honores y las riquezas, aunque de
manera diferente, segn hemos dicho. Todo esto lo
pasoporaltoporserdesobraconocido.

351

Liberprimus5,109 134

10

15

20

25

Ex quibus liquido intueri unusquisque potest non


recte dici possit principes sua uoluntate eos efficere
posse nobiles qui ex plebeis orti sunt parentibus.
Requisitus quadam die atque plurimum lacessitus
Sigismundus Cesar a quodam plebeo, sibi admodum
dilecto,utillumnobilemfaceret,noninsulse,seddocte
simul et facete respondit: Diuitem, inquit, aut
exemptumtefacerepossum,nobilemuerominime.Vt
antiquatas diuitias longeuamque ingenuitatem non
recentem principis gratiam ueros efficere nobiles
demonstraret.Quiplerumque,nullaobsistente,uirtutis
acprobitatiscausa,plurimosclarosfecissearbitrantur,
quospotiusexemptosquamingenuosdixerim.Politica
igitur atque ista uulgata generis claritas, non alieno
priuilegio, sed priscorum probitate et uirtutis opere
comparatur, que quanto antiquior tanto nobilior, et
magisrelucetaparentibusrelictaquamaprincipe,sine
uirtute donata. Sed, teste philosopho, ideo nobilitas in
antiquitatelaudatur,quiaineisantiquafuituirtus.Nec
propterea illud nego quia nobilitas carnis tempore
incipit et tempore desinit. Et ueluti incipit probitate
parentum, cessat et uitiis successorum, adeo ut
plerumque claritatem, quam longa tempora
produxerunt, una dies perimat. De quibus recte dici
posset quia cum se nobiles fingunt, tunc tales esse
desinunt.

18 ideouirtus]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):propriaautemnobilitasaut
amaribusautamulieribusetconsanguinitasabutrisque,etquemad
moduminciuitate,primoscognitosautauirtuteautadiuitiisautab
alio honorabilium, et multos apparentes ex genere et uiros et mulie
resetiuuenesetsenes.

1 postpotest:quodadd.DIMVz non:namR 7 facete:facereDIMz


Diuitem:diuitemteG 9 antiquatas:antiquitasGH 12 ac:autR
causa:causasAG 13 quam:om.H 14 ista:itaG 19 antiquafuit:f.
a.F 20 carnis:om.B 24 dies:dieW recte:rectiH diciposset:
p.d.V 26 desinunt:desinantG

352

110

115

120

125

130

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Cadaunopodrverenestostextosquenosepuede
decirenjusticiaquelosprncipespuedenhacernobles
porsupropiavoluntadalosquehannacidodepadres
plebeyos.Unbuenda,unplebeyoquehababuscadoy
perseguido casi desesperadamente al emperador
Segismundo, que lo apreciaba mucho, le pidi que le
hicieranoble,aloquelcontestconacierto,peroala
vez con sabidura y buen humor: Puedo hacer que
seasricoolibrartedelpagodeimpuestos,peronoble,
de ninguna manera. Con esto se demuestra que son
las riquezas y la honestidad que vienen de antao las
que nos pueden hacer autnticos nobles, y no el
reciente favor de un prncipe. Con frecuencia los
prncipes creen que, por su virtud y honradez, al no
haber nada que se lo impida, pueden dar renombre a
muchos, a los que antes bien considerara exentos de
impuestos que nobles. Entonces, no se consigue esta
nobleza social con ningn otro privilegio que no sea
con la honradez de los antepasados y sus obras de
virtud y, cuanto ms antigua, tanto ms noble e,
incluso,relucirmssilahandejadolospadresquesi
laharegaladoelprncipesinvaloralguno.Pero,segn
asegura el filsofo, se elogia la antigedad de la
nobleza porque en ellos se encontraba la antigua
virtud. Adems, no lo niego, porque la nobleza de
sangre empieza en un momento dado y termina en
otro.Ylomismoquecomienzaconlahonradezdelos
padres, termina con los vicios de sus sucesores, hasta
elpuntodequeelrenombrequesehaprolongadopor
muchos aos, se acaba en un solo da. De ellos se
podra decir con razn que cuando empiezan a
imaginarse que son nobles, en ese momento dejan de
serlo.

353

Liberprimus5,135167

10

15

20

25

30

Fateor etiam plurimos fore qui strenuitate, uirtute


opera in rempublicam collata, meruerunt ut nobiles
sint cum fiunt, non cum nascuntur. Quibus, etsi
priscorum suorum clara facinora desint, iuuat propria
strenuitasetpropriauirtusquia,utaiunt,nesciuntcur
ad nobilitatis actus magis inuitet aliena quam sua
probitas aut potius moueant defunctorum quam
uiuorumpresentiumqueexempla,utinoctauocapitulo
in fine dicemus. Sed certe tales uerius nobiles esse
incipere quam plene perfecteque claros esse dixerim.
Putarunt ergo ex premissis plerique sapientes non
insulse cesarem aut regem plebeum hominem uerum
nobilem facere non posse, cum nobilitas ipsa carnis a
progenitoribus naturaliter in posteros procedere
uideatur. Idque in Ecclesiastico sapiens affirmare
uidetur aut enim quasi in eodem casu dixerit: Noli
querere ab homine dignitatem, nec a rege honorem,
scilicetnobilitatisetclaritatis.
Accedit ad hoc quia constat principem mutare non
posse nature cursum nec nostrum affirmare aut
negare, aliquid mutat in re ipsa. Putamus tamen
distinguendum. Nam si loquimur de nobilitate ad
progenitores relata, quia natus aliquis est de nobili
parentela, planum fore credimus talem impossibile
fore per principem nobilem fieri posse tanquam ex
nobili prosapia, cum illa presupponat iam diu factam
esse nec fieri modo potest. Cum uero loquimur de
nobililitateadseipsumrelata,tuncputamusregemaut
principem nobiles facere posse. Nam creabit eum
militem, demum decorabit eum prefectura uel
dignitate;quocasu,posterosuerenobilitabit.Ipseuero
nobilis esse incipiet, qui ignobilis esse desiit. Itaque
honor illius auctus est, sed conditio non mutatur,
16
Nolihonorem]Eccli.7,4(noliquaerereabhomineducatum
nequearegecathedramhonoris).
1 qui:quamG 2 nobilessint:s.n.B 5 et:om.R quia:s.lin.R
6 inuitet:inuitatGR 7 moueant:moueatG 8 utdicemus:om.R
10 claros:claresW 11 Putarunt:putaueruntAGH ergo:itaqueR
15 in:om.M 16 uidetur:uideaturG Noli:noliteG 23 aliquisest
:e.a.AGHMR postde:nonadd.DIMVz 25 nobilem:om.W 32 qui
:quisAGH

354
135

140

145

150

155

160

165

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Reconozco tambin que hay muchos que por su


buena actitud y por sus virtuosas obras dedicadas al
estadomerecensernobles,perocuandoselesconcede,
no cuando nacen; y si les faltan las acciones de
renombre de sus antepasados, les sirve su buena
actitud y su virtud, porque, como dicen, no entienden
porquraznlahonradezajenavaasermspropicia
para los actos nobles que la suya propia o por qu
motivanmslosejemplosdelosdifuntosquelosdelos
que estn vivos, como diremos al final del captulo
octavo. Pero me atrevera a decir que empiezan a ser
autnticamente nobles antes de tener un completo y
perfecto renombre. A raz de lo explicado antes,
muchsimossabiospensaronconaciertoqueelcsaro
el rey no poda hacer a un hombre autnticamente
noble, cuando parece que es la propia nobleza de
sangrelaquepasadepadresahijos.Elsabioautordel
Eclesistico confirma esta idea, como si estuviera
hablando de esta misma situacin nuestra: No pidas a
tu seor puesto de gobierno ni al rey honor, es decir,
noblezayrenombre.
Se aade a esto que es evidente que el prncipe no
puedecambiarelcursodelanaturalezaniconfirmaro
negarelnuestropropio,yaquelascosascambianens
mismas. Pensamos, sin embargo, que hay que hacer
unadistincin.Sihablamos delanoblezaheredadade
los padres y resulta que uno ha nacido en una familia
noble, creemos que est claro que es imposible que el
prncipe le pueda hacer noble como si hubiera nacido
deunafamilianoble,cuandosesuponequelanobleza
yaestahyquenosepuedecreardeningunamanera.
Por el contrario, si hablamos de nobleza otorgada por
smisma,entoncespensamosqueelreyoelprncipes
puedenhacernobles.Podrnombraraunocaballeroy
luego condecorarlo con una prefectura o con un alto
cargo;en estecaso,en realidad,aquienesthaciendo
nobleesasushijos. se empezarasernoblecuando

355

Liberprimus5,1686,11

10

15

20

habebitque quamdam nobilitatis imaginem; tamen,


quoad uulgi opinionem, aut plebeus manebit aut
preterite ignobilitatis uestigia non usquequaque
cessabunt. Quam quidem opinionem princeps mutare
aut delere nequaquam potest. Nec obstare uidetur
quod dici potest quia talis nobilitas per principem ex
mera gratia concedentis indulgetur, non quidem ex
meritis aut antiqua prosapia parentum, quia dicimus,
licet ea nobilitas ex uoluntate dependeat concedentis,
terminatur tamen in illius personam qui debet nobilis
effici. Incipit ergo a progenitoribus; quare talem
appellaresolemusnobilemfactum,nonnatum.
[Hec itaque breui ad eos qui principum curias fauoresque
sequntur. Cum igitur hec pie matris uerba efficacissima
audirem, paulisper certe reprimere uisa sunt quidquid in me
eratdesideriiadregumcaptandosfauores.Verumamicorumet
affinium indefessa instantia pulsabat ulterius et cum ad id
tenderetutmepenitusuitesecularitraderet,quodprecedenti
uia efficere non ualuit, sub incitamento et armorum glorie
militarissequentibussuasionibusmesicblandealloquuntur].

356

170

175

180

185

CAPITVLVM SEXTVM DE MVLTIPLICI NOBILITATE ET AN SOLA


GENERIS NOBILITAS IN DEFERENDIS HONORIBVS ET PREMIIS
PREFERATVR STRENVITATI AVT SCIENTIE VEL VIRTVTI HOMINIS
IGNOBILISGENERIS.

25

30

Nobilitatis igitur generis, dum uim atque naturam


inquirimus, pulchrum erit ut id inuestigemus, in quo
plurimorum oberrarunt ingenia, sepe quidem non ab
re etiam sapientes ipsi dubitarunt. Quenam harum
nobilitatum alteri in huius seculi assequendis aut
promerendis honoribus seu deferendis premiis
preferatur, an ea, que solum ex genere hominibus

1 habebitque:habebitG 2 quoad:quosM 9 ea:illaW 10 in:om.


B nobilis:nobiliW 11 quare:s.lin.R 12 postfactum:etnon
nobilemadd.F
13
Hecalloquuntur:uerbahaecinfinequinto
capitulotantuminRreperiuntur. 22 etpremiis:om.R 23 post
virtvti:utadd.H hominisignobilis:i.h.A 25 Nobilitatis:nobilitas
W 26 postpulchrum:idadd.F inquo:ubiM 28 sapientesipsi:s.
i.M 29 nobilitatum:nobilitatemAGH 31 preferatur:preferatD
hominibus:om.AG

10

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

dejedeserinnoble.Entonces,suhonorhaaumentado,
pero no ha cambiado su condicin y tendr slo la
aparienciadenobleza,porque,porloquerespectaala
opinin del pueblo, seguir siendo plebeyo si no
desaparecen por completo las huellas de su falta de
nobleza. El prncipe no puede, en absoluto, cambiar o
borrar dicha opinin. Y no parece impedirlo el decir
quesemejantenoblezaesunregaloporlameragracia
del prncipe que la otorga, no por los mritos o por el
antiguo linaje de los padres; decimos que, aunque esa
nobleza depende de la voluntad de quien la concede,
termina, sin embargo, en la persona que llega a ser
noble. La nobleza, por lo tanto, tiene su origen en los
progenitores. Por esa razn a uno as lo llamamos
nobledenuevafactura,nodenacimiento.
[Estasbrevesideas,pues,paralosquepersiguenlascortes
delosprncipesysusfavores.Entonces,cuandoescuchestas
resolutivas palabras de mi piadosa madre, pareci, en efecto,
que repriman por un momento cualquier deseo que hubiera
en m de conseguir los favores de los reyes. Sin embargo, la
infatigable vehemencia de mis amigos y familiares me
empujaba ms all y al pretender que yo me dedicara por
completo a la vida seglar, cosa que no consiguieron por la va
anterior, se dirigen am demodo zalamero con el acicate y el
convencimientosiguientesobrelagloriamilitardelasarmas].

CAPTULOSEXTO: MLTIPLESASPECTOSDELANOBLEZA; SISE


DEBE PREFERIR, A LA HORA DE ADJUDICAR LOS HONORES, LA
NOBLEZADESANGREALABUENAACTITUD, ALCONOCIMIENTOO
ALAVIRTUDDEUNHOMBREQUENOESDEFAMILIANOBLE.
30

35

Entonces, al tiempo que indagamos el significado y


lanaturalezadelanoblezadefamilia,serconveniente
que investiguemos los errores que han cometido
muchos,pues,estandoaslascosas,inclusolospropios
sabiostuvieronsusdudas.Seprefiereuntipodenoble
zaaotrocuandosetratadeconseguiromerecerhono
res o adjudicarse alguna prebenda; investigaremos si

357

Liberprimus6,1239

10

15

20

25

prouenit, an altera ex uirtutibus, scientia et meritis


comparata.Quidenimsiquisinarmisstrenuus,fortis,
prudens,nontamengenerenobilis,cumalioconcurrat,
quigenereclarusest,sedobscurusmeritis?autquidsi
sapiensignobiliscumnobilisuperdignitatedecertat?
Quibusdamcerteuideturnobilitatiantiquatigeneris
simpliciter deferendum. Primo ob suorum in
rempublicam merita, eo presertim quia ius naturale
nobili opitulari uidetur. Constat enim ingenuitatem
naturalem potiora iura obtinere quauis accidentali
nobilitate. Rursus, ut est philosophi in Ethicis
sententia, nonnulli sunt uirtutibus prediti tamen
nobilitate priuati. Facile enim reperiri libet rusticum
aut plebeum, fortem, prudentem animosum in his que
ei congruunt, principari tamen aut presidere nesciret.
Deniquenonuideturnobilitatemperdiposseperuitia
filiorum. Nam sapiens in Ecclesiasten ait: A principe
stultum positum in sublimi dignitate, ex quo innuit
nobilem esse licet stultum. Demum eam partem
philosophus tueri uidetur, qui in Politicis ait,
ingenuitatemclarigenerisesseopuslaudabile.Constat
enimexoperibuslaudedignisdeberihonorispremium
et reuerentiam. Postremo philosophus ipse et alii
sapientes nobilitatem ipsam antiquatas diuitias
diffinieruntnecaliisuirtutisadminiculisopusesse.
Econtra quibusdam uidetur ignobilem progenie,
tamen actu strenuum, fortem et prudentem et longe
fortius,sapientemnobiligenerispreferendum.Vtenim

17
Adignitate]Eccle.10,6(afacieprincipis...).
24 nobilitatemesse]cf.ARIST.pol.4,8(1294a):ingenuitasenimest
uirtus et diuitiae antiquae; 5,1 (1301b): nobiles enim esse uidentur,
quibusexistuntprogenitorumuirtusetdiuitiae.
1 scientia:scientiisAGH 5 super:deR 6 antiquati:antiquitiI:
antiquitatiV
8 naturale:naturaliB
10 quauis:quamuisDGV
13 Facile:faciliH libet:om.H
16 nobilitatem:nobilitateV
17 Ecclesiasten:ecclesiasticoS ait::inquitR
18 dignitate:
potestateV
20 postphilosophus:postadd.M
23 ipse:illeG
24 antiquatas:antiquitasI diuitias:om.AG

358

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

sa es la que proviene slo de la familia o la que se


consigue por virtud, conocimiento y mritos. Qu
pasara si alguien que es diligente con las armas,
valiente,sabioperonodefamilianoble,seenfrentaraa
otroqueprocededeunafamiliaderenombreperode
dudososmritos?Oquocurrirasiunsabioinnoble
compiteendignidadconotronoble?
Algunos son de la opinin de que es preferible la
noblezaquevienederancioabolengo.Enprimerlugar
por sus mritos con el estado, en concreto porque
parece que el derecho natural favorece al noble. Es
evidente que la honradez natural tiene ms derecho
que cualquier nobleza ocasional. Adems, segn la
opinin del filsofo en la tica, algunos estn dotados
de virtudes, pero privados de nobleza. Sera fcil
encontrar a un hombre de campo o a un plebeyo que
fuera valiente, sabio y apasionado en sus quehaceres
propios, pero que no supiera gobernar ni estar al
mando. Adems, no parece que se pueda perder la
nobleza por los vicios de los hijos. Pues el sabio del
Eclesiasts dice: El prncipe pone a un inepto en el
puesto ms alto, de donde fue calando la idea de que
eranoble,aunqueinepto.Finalmente,elfilsofoparece
decantarseporestaopinin,porquediceenla Poltica
quelanoblezaprocedentedeunafamiliaderenombre
es algo digno de elogio. Es evidente que uno se gana
como premio el honor y el respeto por sus acciones
dignas de elogio. Al final, el propio filsofo y otros
sabiosdefinieronlanoblezacomoriquezasquevienen
deantaoyquenonecesitandeningnotroapoyode
lavirtud.
Porelcontrario,algunossondelaopinindequees
preferible alguien que no sea de linaje noble pero
diligenteensusactos,valiente,prudenteymuchoms
fuerte, antes que un hombre sabio de familia noble.

359

Liberprimus6,40 64

10

15

20

25

ait laureatus Petrarcha, et ab alio sapiente didicit:


Quanto sit nobilior rusticus uir fortis, quam ignauus
nobilis. Illud nobis aperte demonstrat, si mente
pensamus, quanto sit melius nobilitatem fundare quam
euertere. Sed et qui eam partem tuentur aiunt quia,
iuxta philosophum in Politicis, dignitas et honor ad
quam nobilitas ordinatur, precipue distribui debet
secundumproportionemetexcessumbonorumanime,
non secundum excessum bonorum corporis. Cuius
causamidemAristotelesinprimoPoliticorumassignat,
uidelicet quia talibus bonis corporis et fortune
contingit male et bene uti. Quo fit ut non recte in eis
uera possit locari nobilitas, licet organice talia bona
eamipsamingenuitatemcondecorent.
Si enim in exterioribus fortune bonis nobilitas
consisteret, tunc quanto ditior quis foret tanto esset
nobilior. Quod asserere nihil aliud est quam illam
falsam, sed facetam cuiusdam mulieris amplecti
opinionem,quamphilosophusinRhetoricisrefert,quia
cum interrogaretur an optaret filium sapientem uel
diuitem, illa respondit optimam certe fore sapientiam,
uidebat tamen sapientes ipsos diuitum ianuas
frequentare et non econtra. Cum igitur nobilitas inter
extrinseca bona computetur, constat nullum propter
eam solam honorandum fore. Et hoc est quod

2 Quantonobilis]PETR.rem.1,16,26(quantumsitnobiliorrusticus
uir fortis quam ignauus nobilis scies cum libraueris).
4 quantoeuertere]PETR.rem.1,16,26(quantositmeliusnobilitatem
fundarequameuertere).
19
quiaecontra]cf.ARIST.rh.2,16
(1391a): a Symonide dictum est de sapientibus et diuitibus ad
mulierem Ieronis interrogantem utrum fieri potius diuitem aut
sapientem: diuitemdixit; sapientes enim dixit uidere in hostiis
diuitumperseuerantesetarbitraridignosessedominari.
1 postlaureatus:poetaadd.G didicit::didiscitW
2 ignauus:
ignauiusA ignauusnobilis:ignobilisG
3
Illudnobis:s.lin.R
4 fundare:fundereD
5 euertere:euerertereR
7 precipue:
precipuiG
8
bonorum:om.W
12
contingit:contigitR
malebene:b.etm.V 14 condecorent:decorantF 16 posttunc:
tantoadd.W foret:foreAG esset:esseA
21
respondit:
respondetW 22 diuitumianuas:d.i.R 24 extrinseca:intrinseca
AGH nullum:nullamGH

360
40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

ComodicePetrarca,elpoetacoronadodelaurel,quelo
aprendiasuvezdeotrosabio:Esmuchomsnobleel
hombre de campo valiente que el noble cobarde. Este
hecho nos demuestra abiertamente, si lo pensamos,
que resulta mucho mejor cimentar una nobleza que
arruinarla. Pero incluso los que se decantan de esta
parte, dicen que, segn el filsofo en la Poltica, la
dignidad y el honor, adonde tiende la nobleza, deben
ser distribuidos sobre todo segn la proporcin y
produccin de los bienes del alma, no segn la
produccin de los bienes del cuerpo. Es el propio
Aristteleselqueexplicaelmotivoenellibroprimero
de la Poltica: los bienes del cuerpo y de la fortuna se
puedenusarparabienyparamal.Deloquesededuce
quelaautnticanoblezanopuedeencontrarseenellos
aunque esos bienes adornen convenientemente la
propiahonradez.
Siseconsideraralanoblezaenrelacinalosbienes
exterioresdelafortuna,entoncesunoseramsnoble
cuanto ms rico fuese. Afirmar esta idea significara
aceptarlaopinin,falsaperosimptica,deesamujera
la que se refiere Aristteles en la Retrica. Cuando le
preguntaronsideseabatenerunhijosabioounorico,
ella contest que la sabidura era, indudablemente,
algo extraordinario, pero que vea que los sabios
rondabanlapuertadelosricosynoalrevs.Entonces,
si contamos la nobleza entre los bienes exteriores, es
evidente que no deberamos honrar a nadie slo por
ella. Y esto es lo que expone el propio Aristteles
cuandodicequesedebehonrarmsaloshombrespor

361

Liberprimus6,65 90

10

15

20

25

Aristoteles ipse subicit inquiens potius homines


honorandos esse propter intrinseca quam extrinseca
bona, adiciens quia nobilitas sola progenitorum non
facit formaliter hominem clarum. Adde quia felicitas,
adquamomnishumanusanimussuspirat,nequaquam
consistit in his exterioribus bonis; nobilitatem uero
nemo negabit esse aliquid felicitatis, quod ipse
philosophus testatur inquiens nobiles genere
fortunatos et felices dici. Rursus eam partem roborare
uidetur naturalis ratio. Si enim genere nobilis tamen
uitiosus plus quam uirtuosus, ignobilis honoraretur,
absurdum admodum sequeretur, uidelicet quod uitia
premiarentur dignaque honore forent et uirtutes
pellerentur, quod Aristoteles in Politicis damnat, dum
regulam tradit neminem debere honorari nisi
secundumexcessumuirtutumquesuntbonaanime,ut
prediximus.Deniqueipsascientiahominesnobilitatut
iura clamant. Hinc lex ciuilis habet quia Vlpianus
iurisconsultus recte nobilis appellatur, non quidem
propter genus, sed propter scientiam et abundantiam
meritorum. Faciunt plurimum pro hac parte preclara
Sallustiiuerba,dequibusstatiminfineoctauicapituli.
Valida certe utrimque iacula emittuntur dubiamque
admodum atque ancipitem controuersiam agunt, pro
qua diluenda et ueritate elicienda, longa discussione
opusesset.

1
potiusclarum]cf.ARIST.eN.4,2(1124a):Nobilesenim
dignificantur honore et potentes uel ditantes. In superexcellencia
enim. Bono autem superexcellens, omne honorabilius. Propter quod
et talia magnanimiorem faciunt. Honorantur enim a quibusdam.
Secundum ueritatem autem, bonus solus honorandus.
4
felicitasbonis]cf.ARIST.eN.1,8(1099a):Videturautemtamen
exterioribus
bonis
indigens,
quemadmodum
diximus.
8
nobilesdici]cf.ARIST.rh.1,5(1360b):Siutiqueestfelicitastale
quid,necesseesteiusdemessepartesnobilitatem.

2 extrinseca:intrinsecaAGW 5 omnis:om.F animussuspirat:s.


a.F 6 hisexterioribus:e.h.F 9 eam:earumM 11 uirtuosus
ignobilis:i.u.R 15 deberehonorari:h.d.W 17 homines:hominem
R
21 Faciuntcapituli:om.R
22 postcapituli:diceturadd.F
24 atque:om.G 25 discussione:discutiendasioneAG

362
65

70

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

sus bienes interiores que por los exteriores y adems


aade que no es suficiente slo la nobleza para hacer
formalmente ilustre a un hombre. Aade que la
felicidad, por la que suspira todo ser humano, no
consiste, en absoluto, en estos bienes exteriores; por
otraparte,nadienegarquelanoblezaimplicaalgode
felicidad,hechoqueelmismofilsofoaseguradiciendo
que se puede afirmar que los nobles de familia son
afortunadosyfelices.Parecequetambinlaleynatural
se decanta en este sentido. Sin embargo, si alguien de
familia noble tiene ms vicios que virtudes, se estar
honrando a alguien innoble, de lo que se seguir una
situacin absurda: los vicios se premian y se vuelven
dignosdehonoryserepudianlasvirtudes,hechoque
AristtelescondenaenlaPolticaaltiempoquedictala
normasegnlacualnosedebehonraranadiesinoes
por la produccin de virtudes, que son los bienes del
alma,comoyahemosdicho.Enfin,lapropiasabidura
da nobleza a los hombres, segn claman las leyes. Por
eso el derecho civil sostiene que, en justicia, se puede
considerar noble al jurisconsulto Ulpiano, no por su
familia,sinoporsusabidurayabundanciademritos.
En favor de esta idea muchos citan las famosas
palabras de Salustio, sobre las que trataremos en
seguida,alfinaldeloctavocaptulo.
Indudablemente,sehanlanzadodardoscerterosyel
debate se encuentra en un momento de duda y de
ambigedad, por lo que ser necesario seguir la
discusin para llegar a una solucin y dilucidar la
verdad.

363

Liberprimus6,91120

10

15

20

25

30

Nonnulli enim sibi scioli quedam dixerunt, quorum


principia ignorare uidentur, dum solum nudas
theoricasiurissequuntur.Egouerofateormeignorare
cum eis; ipsam tamen ignorantiam explicando,
putarem recte dici posse nobilem antiqui generis
simpliciter preferendum ignobili, equalibus ambobus
scientia aut meritis existentibus. Primo, quia nobilis
gradum gradui adicit, ut iura testantur. Si uero esset
inequalitas, non arbitror habendam esse rationem
nobilitatis. Tanta enim posset esse huius ignobilis
strenuitasetmeritorumprerogatiuaetalteriusnobilis
tantus uitiorum excessus quod, secundum omnium
opinionem,ignobilis merito deberetanteferri.Primum
ipsalexprobat.Aitenimquia,licetquimeritisetlabore
uicit, premio quoque et honore uincere debet, tamen
qui a proximis sacrorum scriniorum genitus reperitur,
facilius antefertur et ita consuetudo obtinet. Et in hoc
residereuidenturnonnullepositionesiuristarum.Licet
igitur huiusmodi positio, secundum presentem
iustitiam, uera credatur, eam tamen insufficientem
nimisque generalem dixerim. Qua de re arbitror
intelligendam fore quemadmodum Aristoteles in
Politicis subtilius explicat. Quid enim si nobilis et
ignobilisuirtutisetscientieequaliasintmerita,tamen
in eo actu aut honore de quo agitur, ignobilis nobilem
excederet. Pone enim, inquit philosophus, utrumque
concurrere ad officium fistulandi aut citharisandi,
nemosanementisdiceretnobilem,quiatalemignobili
in ea re trito preferendum. Nec aliter in honoribus
principandi aut presidendi, si ignobilis ad eum actum
14 licetobtinet]cf.COD.Iust.19,9,7:Proximossacrorumscriniorum,
quos fides ac diuturnae obseruationis industria litterataque militia,
comitem quin etiam dispositionum, quem probitas ac strenuitas
merito commendat, completo tempore suae militiae comitiuae sacri
nostri consistorii cingulo in diem uitae potiri, manentibus uidelicet
iamdudumpraestitissaluispriuilegiis,decernimus.
1 scioli:marg.R 3 iuris:postsolumtransp.R 4 ipsamtamen:t.i.F
9 habendam:om.W 10 Tantaesse:marg.R 12 tantus:s.lin.R
16
quia:quiaDIMSVWz proximis:proximusFMSW
22
Aristoteles:philosophusDIMVz:om.B
23
et:om.AG
24 scientie:scientiaHW 28 quiatalem:om.V

364

95

100

105

110

115

120

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Algunos sabihondos han hecho una serie de


afirmaciones, de las que ignoran su fundamento,
siguiendo la mera teora de la ley. Yo, por mi parte,
reconozco que lo ignoro como ellos, pero que en un
intentoporsalirdemipropiaignoranciameatrevera
a pensar que se puede decir con razn que es
preferible el noble de rancio abolengo al innoble en
igualdad de conocimientos y de mritos. Primero
porqueel noble aade ungradoms, comoasegurala
ley. Si, por el contrario, no se diera esa situacin de
empate,nocreoquehubieraquerecurriralanobleza.
Tantas podran ser las buenas acciones y los mritos
del que no es noble y tantos los vicios del otro que es
noble que debera estar por delante con todo
merecimientoelinnoble,segnlaopininmayoritaria.
En primer lugar, la propia ley lo refrenda. Dice que,
aunque quien venci por sus mritos y su esfuerzo
debe vencer tambin por privilegio y honor, sin
embargo resulta que se antepone con ms facilidad, y
as lo certifica la costumbre, el que demuestra ser
descendiente de los archiveros sagrados. Y en esto
parece que se basan algunas opiniones de los juristas.
Entonces,aunquesegnlajusticiaactualsepuededar
por buena una posicin de este tipo, me atrevera a
decir, sin embargo, que es insuficiente y demasiado
general. Por esa razn creo que hay que entenderlo
como lo explica Aristteles con mayor acierto en la
Poltica. En el caso de que la virtud y el conocimiento
del que es noble y del que no lo es sean iguales en el
hechouhonorsobreelqueseesttratando,elinnoble
superara al noble. Haz, dice el filsofo, que compitan
ambos tocando la flauta o la ctara, nadie en su sano
juicio dira que es preferible el noble al innoble, que
domina perfectamente el asunto. Del mismo modo, si

365

Liberprimus6,121149

10

15

20

25

aptiorputatursecundumuirtutem,licetanobilinedum
nobilitate carnis, sed in quibusdam aliis meritis
excedatur,tamenrectequoadillumactumpreferendus
est ignobilis. Cui sententie nonnulli iuris diuini et
humaniinterpretesannuereuidentur.
Aiunt enim aliquando nobilitatem carnis
preferendamscientie,etiaminecclesiasticishonoribus,
cum per potentiam nobilium rebelles arcentur qui
pacem perturbant. Nam tales nobiles longe facilius
ecclesiam tueri ualent quia, ut aiunt, respublica
ecclesiasticanontantumindigetoculodoctrine,sedet
manu ut luporum rabies comprimatur. Vbi tamen
scientiaadheresesextirpandasopusesset,preferretur
sapiens. Quo sensu intelligenda sunt sacrorum
canonum decreta et sanctorum dicta doctorum,
presertim Hieronymi dicentis, non sanguini sed uite et
doctrine honores distribuendos. Sed et illud uidelicet
cum scientia hominem nobilitet atque illustret merito
tanquam pretiosius et nobilius, bonum simpliciter
preferendum credatur carnis nobilitati tanquam bono
corporis. Itaque utraque nobilitas excedit et exceditur
secundumequalitatemautinequalitatemmeritorumet
naturam actus in quem concurrunt. Idque paucis sed
sapientibusuerbisGregoriusdicereuideturinPastora
licumait:Quisnescitinnaturagemmarumcarbunculus
hyacintho prefertur, tamen rubei coloris hyacinthus
prefertur pallenti carbunculo quia et illi quod ordo
nature subtrahit, species coloris adiungit et hunc quem
naturalisordopretulitcolorisqualitasdefert.Sicitaque

16
nonuite]HIER.inTit.5[PL26.562](inpopulosnonsanguini
deferendumesseseduitae). 25 Quisdefert]GREG.M.past.3,28[PL
77.106](Quisenimconsideratisipsisrerumimaginibus,nesciatquod
in natura gemmarum carbunculus praefertur hyacintho? Sed tamen
ceruleicolorisfoedat).
5 humani:humaneG 7 scientie:scientiamA:om.G etiam:om.
AG 9 longe:om.M 17 Seduidelicet:s.lin.R 18 nobilitet:nobilitat
G atque:acV
21 excedit:extenditA
23 postconcurrunt:
exceditetexcediturtransp.G 25 innatura:om.H postgemmarum
:quodadd.FV 26 prefertur:preferterI tamenprefertur:om.R
27 carbunculo:crabunculoA 28 quem:s.lin.R 29 postordo:
natureadd.G qualitas:caritasS Siccontempta:marg.R

366

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

se considera al que no es noble ms adecuado para


gobernar y estar al frente en funcin de su virtud,
aunque sea superado por el noble no slo por su
nobleza de sangre sinotambin por otros mritos, sin
embargo, en justicia, se prefiere al innoble para esa
tarea concreta. Estn de acuerdo con esta opinin no
pocosestudiososdelderechocivilydelcannico.
Dicen que algunas veces se prefiere la nobleza de
sangrealasabidura,inclusoenlacarreraeclesistica,
dadoquegraciasalpoderdelosnoblessemantienea
raya a los rebeldes que perturban la paz. Pues los
nobles pueden defender la Iglesia con mucha mayor
facilidadporque,comodicen,elestadodelaIglesiano
necesita tanto un intrprete de su doctrina, cuanto de
un puo para reprimir la furia de los lobos. Sin
embargo, cuando se hace necesaria la sabidura para
acabar con los herejes, se prefiere al sabio. En este
sentido se deben interpretar los decretos de los
Cnonessagradosylosescritosdelossantosdoctores,
especialmente de Jernimo cuando dice que los
honores se deben repartir no en pro de la sangre, sino
de la vida y de la doctrina. Pero tambin dice que se
prefiere el bien de la sabidura a la nobleza de sangre
como bien del cuerpo, porque la sabidura hace ms
noblealhombreyleconfieremayordignidadhastael
punto de parecer, con razn, ms apreciado y ms
noble. As pues, ambas noblezas resultan vencedora y
vencidasegnlaigualdadodesigualdaddelosmritos
ylanaturalezadelaaccinporlaquecompiten.Eslo
mismo que parece decir Gregorio, con pocas pero
sabias palabras, en su Pastoral: Quin no sabe que
entre las piedras preciosas el diamante se prefiere al
rub? Sin embargo, el rub de color rojo se prefiere al

367

368

Liberprimus6,1507,18

10

15

intelligenda sunt que in oppositum adducuntur, illa


presertim que in Ecclesiastico habentur: Dicebam,
inquit,melioremessesapientiamquamuires;etrursus:
Quomodosapientiapauperisestcontempta.
Ex quibus facile ad utrasque rationes respondere
libetadeaspresertimqueconcludereuidentur,quiasi
natus nobilis tamen uitiosus ignobili uirtuoso
preferretur, tunc laudaretur atque honoraretur uitium.
Quia dicimus eos non honorandos tanquam formaliter
bonos et uirtute preditos, sed tanquam bonos
instrumentaliter et, ut signum bonitatis, ueluti
commendamus urinam, sui natura fetidam,
representationequiasignat bonitatem,id est,corporis
sanitatem.
CAPITVLVM SEPTIMVM DE LAVDIBVS,

PRECONIIS

150

155

160

ET

COMMENDATIONE NOBILITATIS GENERIS ET DE ILLIVS VIRTVTIBVS


ETVTILITATE.

20

25

30

Consuetumigiturordinemsequentes,postpremissa
que de nobilitate adduximus, afferenda sunt breui
sermone paucula ex multis laudum, preconia,
prerogatiue et excellentie nobilitatis humane et illico
eiusdem uanitates incommoda, damna et pericula,
afflictiones et erumne succincte recensenda. Et
quamquamexhis,quepauloantetetigimus,facilelibet
attingere quanta sit huius ingenuitas, excellentia,
quanta uis, ex his maxime que illico subiciemus,
eiusdem nobilitatis splendor et gloria uberius
resultabit.
Hec certe est illa preclarissima gemma humane
nature diuinitus missa. Qua, ut cetera taceam, homo
nonacasu,nonfortuitu,nondeniqueabaccidenti,sed
ab ipsa rerum natura dignior et excellentior habetur.

2 Dicebamuires]NonapudEccli.sedEccle.9,16(...essesapientiam
fortitudine). 4 Quomodocontempta]Eccle.9,16.
5 respondere:respondireW 12 natura:naturamDMS 13 quia:
om.AG
18
igiturordinem:o.i.AH
22
damnaet:om.AG
25 ingenuitas:ingenuitatisFSR 29 est:s.lin.R 31 anon3:om.W

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

20

descoloridodiamante,porqueloquelajerarquanatural
le quita al rub, se lo da su color y al diamante, el
preferidoporlajerarquanatural,lepierdesucolor.As
es,pues,comohayqueentenderloquehemosaducido
en sentido contrario, en concreto lo que se dice en el
Eclesistico: Deca que ms vale la sabidura que la
fuerza; y tambin: Cmo se desprecia la sabidura del
pobre.
Con lo dicho se responde a los dos razonamientos,
especialmentealosquehanllegadoalaconclusinde
que en el caso de preferir a alguien noble de
nacimiento, pero con algunos vicios, antes que a otro
que no es noble pero colmado de virtudes, se estara
elogiando y honrando, entonces, el vicio. Afirmamos
que no los debemos honrar porque formalmente sean
buenosyestndotadosdevirtudesensmismos,sino
porserinstrumentosyalavezsignosdebondad,como
hacemos con la orina, que la valoramos, aunque sea
ftidapornaturaleza, slocomo seal de bienestar, es
decir,desaluddelcuerpo.
CAPTULO SPTIMO: ELOGIOS, ENCOMIOS Y REPUTACIN DE LA
NOBLEZADESANGRE;SUSVIRTUDESYSUPROVECHO.

25

30

35

Si seguimos, entonces, el orden acostumbrado,


despus de lo que hemos aducido sobre la nobleza,
toca ahora aportar unos pocos de los muchos elogios,
encomios, privilegios y excelencias de la nobleza
humana e inmediatamente despus researemos, de
manera sucinta, sus mentiras, inconvenientes,
perjuiciosypeligros,desgraciasytormentos.Yaunque
se puede deducir, por lo que acabamos de decir, que
goza de gran honestidad, excelencia y vigor, su
esplendory sugloriaresultarn todava ms fecundos
porloquevamosaaadirahoramismo.
La nobleza es sin duda la piedra preciosa ms
brillante de cuantas ha enviado la divinidad a la
naturalezahumana.Graciasaella,pornohablarsobre
lo dems, se considera al hombre ms digno y
excelente y no por una casualidad fortuita ni tampoco

369

Liberprimus7,19 41

10

15

20

Cetere quidem humane dignitates, honores, ceteraque


bona homines subsequuntur. Hec uero generosa
nobilitas una cum homine concipitur, quippe ante ab
ipsa lustratur quam a parentibus nascatur, quod
sanctuspatriarchaIobperpulchredemonstratcumait:
Gloria eorum a partu ac ab utero et conceptu honor
illius. Hinc in Ecclesiastico, sapiens ait: Gloria hominis
ex honore patris. Et licet, teste propheta, mortales
homines natalibus equales simus ueluti filii Excelsi
omnes, adeo ut unus fons omnium sit ipsa tamen
generosa nobilitas alios aliis prefert. Et iuxta
apostolum, uelut stella differt a stella, sic gloriosa
ingenuitashominemdiscernitabhomine,neparilaude
aut honoris premio perfruantur qui inequali uirtutum
et generis claritate illustrantur. Quis enim alti feminis
propaginem negabit suam nobilitare posteritatem,
quam potius exaltat, sicut uilis et abiectus a sua
uilescit?Vnde quidamexsapientibusin uersudicebat:
Nobilitas hominis est mens, deitatis imago; nobilitas
hominis uirtutum clara propago; nobilitas hominis
humilem releuare iacentem; nobilitas hominis mentem
refrenare furentem; nobilitas hominis turpia nulla
timere;nobilitashominisnatureiuratenere.

6 Gloriaconceptu]NonapudIobsedOs.9,11.
7 Gloriapatris]
Eccli.3,13. 9 filiiomnes]Ps.81,6. 12 stella1stella2]ICor.15,41
(stellaenimabstelladiffert).
19 Nobilitastenere]CARM.BVR.7,3
(nobilitas hominis mens est, deitatis imago / nobilitas hominis
uirtutumclarapropago/nobilitashominismentemfrenarefurentem
/ nobilitas hominis humilem releuare iacentem / nobilitas hominis
natureiuratenere/nobilitashominisnisiturpianullatimere).
2 subsequuntur:subsequenturAGH 3 ab:s.lin.R 4 lustratur:
illustraturF 8 teste:testaH 9 homines:omnesR simus:sumus
DGIMRVWz filii:om.M 10 adeo:adeoM 11 aliosaliis:aliisalios
AG 13 ne:necG 14 aut:etM 18 dicebat::postsapientibustransp.
H
20
uirtutum:postclaratransp.F hominis2:hominemB
2
hominis nobilitas:anteturpiatransp.AGH 21 humilemhominis:
om.R releuare:corr.:reuelare 23 nobilitashominis:iter.G
hominis:om.G nature:naturaA

370

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

por accidente, sino por su propia naturaleza. Los


demscargos,honoresylosdemsbienesdelhombre
le van a la zaga. Esta nobleza autntica aparece en el
mismo momento de la concepcin. En efecto, le
confiere a uno dignidad antes de que nazca de sus
padres, hecho que el santo patriarca Job ratifica con
hermosaspalabrascuandodice: Poseenlagloriadesde
sunacimiento,desdeelvientredesumadreysumisma
concepcin. Por eso el sabio del Eclesistico dice: La
gloria del hombre procede de la honra de su padre. Y
aunque, segn asegura el profeta, todos los mortales
seamos iguales por nuestro nacimiento como hijos
todos del Altsimo, hasta el punto de que todos
procedemos de una misma fuente, sin embargo la
autntica nobleza prefiere unos a otros. Y segn el
apstol, igual que una estrella se diferencia de otra
estrella, as la gloriosa nobleza distingue a un hombre
de otro para que quienes lucen diferentes virtudes o
unafamiliadediferenterenombrenosebeneficiendel
mismoelogio o del mismo honor. Hay alguiende alta
cuna que se niegue a conceder la nobleza a sus
descendientes, a los que ensalza ms, igual que un
hombre vil y despreciable se vuelve ms vil por los
suyos?Porellounsabiodecaenverso:Lanoblezadel
hombreestensualma,imagendeDios;lanoblezadel
hombre est en la noble propagacin de la virtud; la
nobleza del hombre est en ayudar a levantarse al
humilde abandonado; la nobleza del hombre est en
frenar la locura que envuelve su alma; la nobleza del
hombreestennotemerloqueestmal;lanoblezadel
hombreestenrespetarlaleydelanaturaleza.

371

Liberprimus7,42 67

10

15

20

25

Denique, ut in Rhetoricis philosopho placuit,


nobilitatiomnespeneuirtutes,famulanturadquasipsa
naturaparenspeculiariusceterisnobilesipsosinclinat.
Primoquidem,humilesetmansuetinobilesexistunt,
elationem fugiunt pro eo maxime quia eorum
progenitores potentia et diuitiis recte et moderate usi
fuere. Quo fit ut non facile superbia inflammentur,
quemadmodumquinuperatquerecenterditatisunt.
Secundo, nobilitati deseruit magnanimitas; que res
agit ut contumeliosi minime existant. Hi enim cum ad
magna
suspirent,
parua
iniuria
nusquam
commouentur, parcunt, indulgent, sufferunt tanto
faciliusimbecillibusquantoresistuntfortiussuperbis.
Tertio, nobilitatem conciliat temperantia. Sunt enim
nobilesutplurimum inreipublicecuraoccupati,eade
reassuetisunttemperateuiuere.
Quarto, nobilitas est plurimum honoratiua nec
aliorum despectiua. Non enim reputant nobiles alia
bonanisianime,quareuirtutideditosnondespiciunt.
Quinto, nobilitatem ipsam prudentia et industria
comitatur. Subtiliter enim generosi inuestigant quid
eos agere oporteat. Quoniam plurimi illorum opera
intuentur et quidquid agant qualiterue domi uiuant,
quid teneant uicini omnes nouerunt et uelut
exploratores eorum sunt constituti. Quo fit ut solliciti,
intenti,prudentesetcunctaprouidentesexistant.

2 nobilitatiinclinat]cf.PETR.rem.1,57,4:Naturaparensoptima,dum
multas mortalibus artes daret, ipsa etiam distinxit ingenia, ut cui
quisqueeritaptissimus,illiinsistat
2 omnespene:p.o.G 3 peculiariusFR:pecularius(peculariosM)
cett.
6 potentia:potentiisAGH
7 inflammentur:inflenturDI
8 atque:etF 10 agit:aitDIMVz contumeliosi:contumeliosiI
cum:om.G 11 postparua:indulgentadd.A 13 postfacilius:etadd.
G 14 temperantia:temporantiaW 15 ut:etW:om.G reipublice
:reipublicaI occupati:occupatI:postreipublicetransp.V ea:
quaR 18 aliabona:om.B 21 enim:om.M 23 qualiterue:et
qualiterM 25 solliciti:soliciteG

372

45

50

55

60

65

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

En fin, como quera decir el filsofo en la Retrica,


todaslasvirtudesestnalserviciodelanobleza,alas
que la propia madre naturaleza inclina a los propios
nobles de forma ms especial que a los dems
hombres.
En primer lugar, los nobles son humildes y
apacibles, huyen del orgullo sobre todo porque sus
padresemplearonsupoderysusriquezasconsentido
comn y con moderacin. De lo que se deduce que no
se vuelven soberbios con facilidad, como sucede con
losnuevosricos.
Ensegundolugar,alanoblezalefaltalaaltivez,cosa
que hace que los nobles no busquen, en absoluto,
problemas. Cuando anhelan algo grande, en modo
alguno se mueven por injuria pequea; sufren,
perdonan y soportan mejor a los dbiles en la misma
medidaqueresisten,conmayorfuerza,alossoberbios.
Entercerlugar,latemplanzacuadraconlanobleza.
Los nobles se ocupan especialmente del
mantenimiento del estado, por lo que estn
acostumbradosavivircontemplanza.
En cuarto lugar, la nobleza comparte su honor y no
esdespectivaconlosdems.Losnoblesnopiensanen
ms bienes que los del alma, razn por la que no
desprecianalosqueestnentregadosalavirtud.
Enquintolugar,laprevisinyeltrabajoacompaan
a la nobleza. Como almasgenerosas se preocupan por
saber qu es lo que tienen que hacer. Por eso muchos
se fijan en sus acciones y sus vecinos saben qu es lo
que hacen o en qu casa viven o qu poseen y se
conviertenensusespas.Deloquesededucequeviven
con diligencia, atentos, precavidos y previsores de
todo.

373

Liberprimus7,688,16

10

Sexto, nobilitas affabilis est et plurimum curialis,


communiter enim uersantur in regum domibus et
principum curiis, sicut euestigio rustici tanquam
solitarii, rudes et siluestres in campis uiuitant, et ob
eamrem,utphilosophoplacuit,nequaquamsuntbene
conuersatiui.
Postremo nobilitas ipsa non solum uiuentibus, sed
et morientibus laudes et preconia parit, nec modo
nascendo queritur et uiuendo conseruatur, quinimmo
sepe etiam, quod mirabile est, moriendo augetur.Idque
gloriosus ille Machabeorum dux non negauit, de quo
scriptura ait quia elegit nobiliter mori potius quam
subditumessepeccantibus.

374

70

75

80

CAPITVLVM OCTAVVM DE VANITATE NOBILITATIS HVMANE ET


15

DE VITIIS QVE EAM COMITANTVR ET DE PLVRIMIS EXCESSIBVS


NOBILIVM ET DE FALSA NOMINATIONE NOBILITATIS ET DE ILLIVS
INCOMMODIS,LABORIBVSETPERICVLIS.

20

25

Cogit iam aduersantiumturbahuiustamlaudateac


caduce, sed et inanis carnis nobilitatis uanitatem,
ignauiam, inconstantiam ceteraque incommoda,
afflictiones, erumnas et pericula, paucula ex multis
attingamus.
In primis itaque illud uellem semper cunctis
mortalibus menti defixum sit, quod unus ex
sapientibus ait, quia si humane nature obscenam
fabricamacturpemmateriamconspicimus,deterrene
carnis nobilitate disputare, nihil aliuduidebatur quam
de stercoris aut luti claritate certare. Vnde apud
Machabeos scribitur: Gloria eorum stercus et uermis.

8
necaugetur]PETR.rem.1,16,14(claritasnonnascendoqueritur,
sed uiuendo; sepe etiam, quod miraberis, moriendo).
12 elegitpeccantibus]IIMach.14,42(eligensnobilitermoripotius
quamsubditusfieripeccatoribus). 29 Gloriauermis]IMach.2,62.
2 regumdomibus:d.r.AGHV
4 uiuitant:mutantW:manentF
7
ipsa:om.W sedmorientibus:om.W
11
ille:om.M
Machabeorumdux:d.m.V 12 elegit:eligitH 14 vanitate:unitate
(uanitates.lin.)D
18 iamcarnis:ordopolicitusuthuiusR post
turba:utadd.DIMVz 19 et:om.S 23 illuduellem:u.i.W 24 sit:
esseDIMVz 26 ac:s.lin.R:autF 27 nihil:necH uidebatur:
uideturV

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

En sexto lugar, la nobleza es atenta con la corte: la


puedesencontrartantoenelpalaciodelreycomoenla
corte del prncipe, del mismo modo que, al contrario,
los habitantes de los pueblos viven en el campo solos,
toscos y sin cultura, razn por la cual, como quera
decir el filsofo, no estn, de ninguna manera, prepa
radosparalavidaensociedad.
En ltimo lugar, la propia nobleza no proporciona
elogiosyalabanzassloalosvivos,sinotambinalos
difuntos y no slo se obtiene con el nacimiento y se
conserva durante la vida, sino que, a menudo, cosa que
resultasorprendente,aumentainclusoconlamuerte.No
contravino esta idea el glorioso general de los
macabeos,delquedicelaEscrituraqueeligimorircon
noblezaantesqueestarsometidoalospecadores.
CAPTULO OCTAVO: VANIDAD DE LA NOBLEZA HUMANA; VICIOS
QUEESTNASUALREDEDOR; MLTIPLESEXCESOSDELOSNOBLES;
FALSA DENOMINACIN DE LA NOBLEZA; SUS INCONVENIENTES,
PADECIMIENTOSYRIESGOS.

20

25

30

El grueso de nuestros adversarios nos obliga a que


tratemos algunos aspectos, de entre los muchos que
hay, sobre la vanidad, desidia, inconstancia y dems
inconvenientes,desgracias,tormentosyriesgosdeesta
noblezadesangretanelogiada,tanfrgilperotambin
vacua.
As pues, en primer lugar, me gustara que los
hombrestuvieransiemprepresenteloquedijounode
los sabios: si nos fijamos en el cuerpo impuro y en la
desagradable materia de la que est hecha la
naturaleza humana, discutir por la nobleza de sangre
seralomismoquedebatirsibrillamselestircoloel
barro.PorelloestescritoenelLibrodelosMacabeos:
Su gloria es estircol y gusanos. Isaas no desconoca

375

Liberprimus8,1739

10

15

20

Quod et Isaias non ignorauit cum ait: Magistratus et


honor illius quasi lutum. Quid enim superbit terra et
cinis? Vnde Chrysostomus: Vana est nobilitas carnis,
infructuosa et pudorosa atque nociua nisi comitetur
uirtus; et Boethius: Quam, inquit, inane et quam fictile
nobilitatis nomen, quis non uideat? Quare splendidum
te, si tuam non habeas, aliena claritudo non efficit. Et
Apuleius: In honoribus, inquit, assequendis noli aliena
appetere. Aliena uoco que parentes pepererunt, cum
ridiculosa iactantia sit de alieno gloriari. Et poeta
Petrarcha laureatus ait: Sicut posterorum macule
parentibus non obsunt, sic nec maiorum splendor
descendentes illustrat. Vnde ad quemdam dicebat:
Mallemperteipsumalii,quamtuperaliosnoscereris.Et
subdit quia mira res est id uideri cupere quod non
sunt:Fures,adulteritenebrasquerunt;solahecuanaet
falsa nobilitas licet uitiis obtenebrata, lucem querit,
agnosci appetit cui sanum esset consilium nesciri. Qui
ergo ueri nobiles esse cupiunt, aliquid agant ut sint
nobiles, quia et maiores sui nisi aliquid preclarum
egissent numquam nobiles fuissent. Demum, ut
Hieronymus ait, nihil aliud uideo in generis nobilitate
appetendum nisi quod appellati nobiles quadam

1
Magistratuslutum]Is.41,25(magistratusquasilutum).
4
nisiuirtus]cf.PETR.rem.1,16,18:antiquaigituruirtusfuit,sine
quaueranobilitasnonest.
5 Quamuideat]BOETH.cons.3,6[PL
63.745](iamueroquamsitinane,quamfuttilenobilitatisnomen,quis
nonuideat?)
8
Inpepererunt]APVL.Socr.23,18(inhominibus
contemplandis noli illa aliena aestimare. Pauperem specta. Aliena
autemuoco,quaeparentespepererunt).
10 ridiculosagloriari]
PETR. rem. 1,16,4 (alieno gloriari ridiculosa iactantia).
11
Sicutillustrat]PETR.rem.1,16,4(magisposterorummaculas
aperitquammaiorumsplendoracgloria). 14 Mallemnoscereris]
PETR. rem. 1,16,6 (mallem per te alii quam tu per alios noscereris).
16
Furesnesciri]PETR.rem.1,16,16(adulterietfuresetomnis
turpiumcohorstenebrasquerunt,solalucemnonrefugitfedahecet
falsa nobilitas cognoscique appetit, cui unum uitande infamie
consiliumsitnesciri).
1 et1:om.H 4 et:om.G atque:etG 5 fictile:futileV 9 appetere
:petereS 10 poeta:posteaG 11 Petrarcha:om.R 15 mira:miras
W 18 essetconsilium:c.e.AG 20 et:om.G postaliquid:utadd.
W

376

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

esto cuando dijo: Su cargo y su honor son como de


barro.Porqulatierraylascenizasseensoberbecen?
Por ello Crisstomo deca: La nobleza de sangre est
vaca,nodafrutos,esvergonzosayesdainasinova
acompaadaporlavirtud;yBoeciodice: Hayalguien
quenopuedaverlovacoeintildelsustantivonobleza?
Poresarazn,sinotienesrenombre,eldeotronoteva
a hacer grande. Y Apuleyo dice: Cuando pretendas
honores,nobusqueslosajenos.Porajenoentiendoelque
tehanproporcionadotuspadres,dadoquepresumirde
lo ajeno resulta una presuncin ridcula. Y Petrarca,
poetacoronadodelaurel,deca:Igualquelasfaltasde
los hijos no hacen dao a sus padres, as tampoco el
esplendor de los mayores confiere ninguna dignidad a
susdescendientes.Porelloledecaauno:Preferiraque
otros te conocieran por ti mismo, a que t fueras
conocido por otros. Y aade que resulta sorprendente
desear lo que no existe: Los ladrones y los adlteros
buscan las tinieblas; solamente esta nobleza vaca y
falsa, aunque oculta bajo sus vicios, busca la luz, desea
darseaconoceraquienignoraelsentidocomn.Porlo
tanto, quienes desean ser autnticos nobles, deberan
hacer algo para ser nobles, porque si sus mayores no
hubiesen llevado a cabo alguna accin ilustre, no
habran llegado a ser nobles nunca. Por ltimo, como
diceJernimo,noveoquehayanadaenlanoblezaque
merezca la pena tener, salvo que los que se llaman

377

Liberprimus8,40 62

10

15

20

necessitate constringuntur, ne a progenitorum


probitate degenerent. Quis tamen non uidet plurimos
filios a suorum claritate degenerasse? Quippe qui
quanto patres fuere clariores, tanto ipsi euasere
obscuriores, ut tot labores filii perpeti uideantur, in
sectandis uitiis, quot patres eorum in sectandis
uirtutibus. Tot denique studia sollertias, filii in
perdendanobilitateimpendant,quotilliinacquirenda
habuere. Idque, ut quidam sapiens ait, in Africani filio
libet intueri qui, licet ex patre clarissimo genitus,
plurimis uitiis sorduit. Et si nobilitas per manus tradi
potuisset clarissimum illum Africanus pater effecisset.
Verum illum pater potuit amare, sed non potuit
illustrare hereditatemque uniuersam locupletem, que
sua erat, ei in testamento reliquit, claritudinem
dimisisse non ualuit. Que res apertissime probat quia,
aut nobilitas ipsa nihil omnino erat aut pater qui,
omniareliquit,eaminbonissuisnonhabebat.
Falso igitur asseueratur nobilitatem a parentibus
suscepissequamipsilibenterdimisissentsiualuissent
aut habuissent. Omnis successio, etiam uilissimarum
rerum, iudicio testatoris accipitur; sola nobilitas sua
uoluntate non transmittitur. O quot patres infinitam

9
insorduit]cf.VALMAX.3,5:Quidenimmonstrosimiliusquam
superioris Africani filius Scipio; cf. PETR. rem. 1,16,10: quantum
oscuriorAfricanifilius? 11 Eteffecisset]PETR.rem.1,16,10(qui,si
permanustradiclaritasposset,quamclarusfuturusessetintelligis).
13 illumillustrare]PETR.rem.1,16,10(sedamareillumpotuitpater,
illustrarenonpotuit). 21 etiamaccipitur]PETR.rem.1,16,10(habet
hereditas iudicio testantis eximitur nec nisi de uilissimis rerum).
23
infinitampatiuntur]PETR.rem.1,16,10(infinitamsuelucis
eclypsimpassusinfilio).
2 probitate:nobilitateF 3 postdegenerasse:predecessorumadd.F
4 fuere:fueremW 6 uitiissectandis2:om.AGH 7 inperdenda:
impendendaAGH 8 impendant:impenduntV 12 illumAfricanus:
a.i.W
13 amare:postuerumtransp.R:om.W sed:om.RW
nonpotuit:postillustraretransp.R:om.W
15
erat:erantW
reliquit:relinquitW 17 nihilomnino:o.n.V aut2:om.G 22 sua:
om.G 23 uoluntate:nobilitateW

378
40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

noblesestnobligadosanoecharaperderlahonrade
sus padres. Sin embargo, hay alguien que no vea que
la mayor parte de los hijos echa a perder el renombre
desufamilia?Sinduda,cuantomsrenombretuvieron
sus padres, ms aviesos les han salido los hijos, de
modoqueparecequeelafndeloshijosporperseguir
elvicio,lotuvieronsuspadresporperseguirlavirtud.
Enfin,todoelintersylahabilidadqueponenloshijos
para perder la nobleza, lo tuvieron sus padres para
conseguirla. Eso mismo, como dice un sabio, se puede
observar en el hijo del Africano que, aunque haba
nacido de un padre renombrado, se envileci en
multitud de vicios. Si la nobleza se hubiera podido
transmitirdemanoenmano,elAfricanolohabrahecho
celebrrimo. No obstante, este padre pudo amar a su
hijo pero no le pudo conferir su dignidad y le dej en
testamento toda la herencia prolfica que haba
conseguido, pero no tuvo la posibilidad de dejarle su
renombre.Estehechopruebacontodaevidenciaqueo
la propia nobleza no era nada o que su padre, que le
habadejadotodo,nolacontabaentresusbienes.
Esfalsa,entonces,laafirmacindequelanoblezase
recibedelospadres,loscualesseladejarandebuena
ganaasushijossipudieran,osilatuvieran.Todaslas
herencias, incluso los bienes menos importantes, se
recibenporqueaslodisponeelquehacetestamento;la
noblezaeslanicacosaquenosepuedetransmitirpor
propia voluntad. Cuntos son los padres que sufren el
ocaso infinito de su luz en sus propios hijos, haciendo

379

Liberprimus8,63 88

10

15

20

25

sue lucis eclypsim in filiis patiuntur, ut uerum sit quod


scribitur,quiadantmaculamglorieparentum.
Demum quantum discrimini, quantum periculo
proximum sit inconstanti et uolubili rei animum dare,
nemo est qui nesciat. Volubilis enim atque inconstans
esthecnobilitasetomnimobilitatemobilior.Quienim
heri arabat, hodie militat et qui heri per urbes medias
aureis habenis superbus incedere populosque regere
solebat, hodie per squalentem campum pigros boues
paruo pugione sollicitat. Seruorum filios in solio sepe
uidimus et filios regum in ergastulis. Quid ergo tam
instabilius? quid tam uariabilius? Quare nobilitatis
assentatoribusminimeassentiendumputo.
Aiunt enim pro eo eam ipsam ingenuitatem magni
forepretiietquianaturaliterhominibusinest.Egouero
non satis uideo quo pacto uerum dixerint, quod ex eo
primo patet, quia tunc omnes homines nobiles essent.
Addequiaeauerenaturaliasuntquesemperetubique
insunt, ut philosopho placuit. Nobilitas uero tam
uolubilis est ut mulier que heri clara fuit, hodie sine
eius culpa, immo recte et sancte agens, si plebeo
nupserit ignobilis efficiatur. Et idem in eo qui propter
delictumnobilitatemperdit.Quofietutaliquatemporis
parte infelix homo sit nobilis et alia ignobilis et
euestigio. Rursus nec omni loco nobilitas inest.
Sarracenus enim nobilis a nobis captus, procul dubio

2 dantparentum]cf.Eccli.47,22:intuocorporededistimaculamin
gloriatua.
5
Volubilisnobilitas]cf.PETR.rem.1,16,22:itauero
uicissitudo hec et conditio statuum humanorum uariabilis atque
inconstansest. 6 Quisollicitat]PETR.rem.1,16,22(hincestutqui
heri arabat hodie militet et qui per urbes medias ardentem
cornipedem aureis habenis regere solitus superbus incesserat, per
squalentem campum pigros boues humili pugione sollicitet).
18
naturaliainsunt]cf.ARIST.eN.5,10(1134b):Naturalequidem
quodubiqueeandemhabetpotentiam.
5 atque:etM 6 est:postenimtransp.G 7 arabat:arrabatW
heri2:om.M 11 uidimus:uidemusV in:om.W 14 Aiunt:ayunt
R magni:magnaAG 15 postquia:etdecorisadd.R 18 uere:
ueraAGH 20 sine:om.M 21 postimmo:siadd.M rectesancte:
s.etr.W 23 temporisparte:p.t.F 24 alia:aliasAGHpostalia:
parteadd.F ignobilis:inmobilisR

380

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

autnticoloqueestescrito:Mancillanlagloriadesus
padres.
Adems,nohaynadiequedesconozcaquedepositar
nuestra confianza en algo inconstante y voluble
equivale a caer en un peligroso error. La nobleza es
inconstante y voluble y se mueve ms que cualquier
cosa que se mueva. Quienayer araba, hoyessoldadoy
quienayersepaseabaorgullosopormitaddelaciudad
con sus cadenas de oro y estaba acostumbrado a
gobernar al pueblo, azuza hoy con una pequea vara
unosbueyesperezososporunridocampo.Hemosvisto
amenudoeneltronoaloshijosdelossiervosyenla
crcelaloshijosdelosreyes.Portanto,hayalgoms
inestable?Hayalgomsvoluble?Poresaraznpienso
quenohayquedarnuncalaraznalosaduladoresde
lanobleza.
Dicen que la nobleza de sangre tiene gran valor y
queestenelhombrepornaturaleza.Pormiparte,no
acabo de ver por qu piensan as, cuando la primera
consecuencia sera que entonces todos los hombres
deberamos ser nobles. Ten en cuenta que slo se
consideran aspectos autnticamente naturales los que
tienen lugar siempre y en cualquier circunstancia,
como quera decir el filsofo. Pero la nobleza es tan
voluble como una mujer: ayer ilustre, hoy se vuelve
innoble si se casa con un plebeyo, sin que ella sea
culpable, o mejor dicho, actuando correctamente y
comoDiosmanda.Ypasalomismoconelquepierdela
nobleza en razn de un delito. De lo que se deducir
que durante una parte de su vida el desdichado es
noble y en la otra innoble y viceversa. Adems, la

381

Liberprimus8,89117

10

15

20

25

ignobilis erit, quia seruus effectus et, simili modo, si


catholicusabinfidelibuscapiatur.Deniqueidipsumet
in milite conspicimus non enim militia ubique et
uniformiter nobilitatem efficit, nam cum de equestri
dignitate leges et ciuilia iura loquuntur, solum milites
urbisRomenobilesappellat.
Habent denique nobiles quedam peculiaria sibique
naturalia, forte dixerim indelibilia, uitia ad que, teste
philosopho in Rhetoricis quam maxime natura ipsa
inclinantur;ipsitamenactualiteroperantur.
Primo quidem nobiles plurimum sunt honoris
appetitiui et ambitiosi. Est enim, ut Aristoteles ait,
naturalehominesaccumulareuelleadidquodhabent,
quaredumditariincipiunt,indiesuoluntfieriditiores
etquihonoranturcupiuntefficihonorabiliores.Nobiles
uero, cum ex eorum genere honorabiles uideantur,
idcirco peroptant accumulare ad ea que habent
conanturque fieri honorabiliores. Quo fit ut nimium
honoris et potentie sint appetitiui, ueluti ad id
proximiores.
Secundo, uituperabile admodum uitium et monstro
simile, nobiles ipsi naturaliter amplectuntur. Sunt
enim, eodem philosopho teste, adeo elati ut etiam
progenitorum sint ut plurimum despectores, cuius ea
ratio putatur quoniam se reputant nobiliores atque
maioresquameorumpatres.Quodideocontingitquia,
ut idem philosophus subdit, semper nobilitas longe
facta maior est quam propinqua. Testis est huius
detestandi facinoris nobilis ille Alexander Magnus qui

13
naturalehonorabiliores]cf.ARIST.rh.2,15(1390b):Nobilitatis
quidem igitur mos est magis amatorem honoris esse eum qui habet
ipsam;omnesenim,cumassitaliquid,adhocaccumulareconsueuer
unt.
23
etiamdespectores]cf.ARIST.rh.2,15(1390b):Et
despectiuumetiamsimiliumprogenitoribusipsorum.
2 postcatholicus:nobilesadd.F
7 denique:enimW nobiles:
nobilisW peculiaria:peculariaAG 8 indelibilia:uidebiliaG ad:
s.lin.H 10 inclinantur:inclinaturDI 11 postnobiles:utadd.F
plurimumsunt:s.pl.W 13 postquod:nonadd.V 14 ditari:om.I
23 elati:om.H etiam:eorumM 28 facta:factamW maiorest:
om.G

382

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

nobleza ni siquiera se encuentra en todas partes. Si


nosotros capturamos un sarraceno noble, sin duda
ninguna para nosotros no ser noble, porque se ha
convertido en esclavo y pasa lo mismo si los infieles
capturanauncatlico.Enfin,observamoslomismoen
el soldado; la milicia no confiere la nobleza de modo
general en toda circunstancia, pues cuando la ley y el
cdigo civil se refieren al orden ecuestre, slo llaman
noblesalossoldadosdelaciudaddeRoma.
En fin, los nobles tienen ciertos vicios peculiares e
innatos, me atrevera a decir quizs indelebles, a los
quesegnaseguraelfilsofoenlaRetrica,propenden
por propia naturaleza; sin embargo trabajan
diligentemente.
En primer lugar, los nobles pretenden y ansan
honores. Es natural, como dice Aristteles, que los
hombresquieranacumularunaseriedebienesaotros
queyatienen,raznporlacual,cuandoempiezanaser
ricos,cadadaquierenserlomsylosquecomienzana
tener honores desean tener ms todava. Pero los
nobles, como ya son honorables por su propia
naturaleza, desean por ello acumular ms a lo que ya
tienen e intentan ser ms honorables. De lo que se
deducequebuscanhonorypoder,porqueesloqueles
resultamscercano.
Ensegundolugar,lospropiosnoblessedejanllevar
por un vicio muy reprobable y monstruoso. Segn
asegura el mismo filsofo, son tan orgullosos que
desprecianinclusoasusprogenitores,porquesecreen
msnoblesymsimportantesquesuspropiospadres.
Esto es as porque, como aade el mismo filsofo, la
noblezapropiasiemprehasidomsimportantequela
del vecino. Da fe de este hecho deplorable Alejandro
Magno,quenossifuemsgrandequesupadre,elrey

383

Liberprimus8,118142

10

15

20

25

rege Philippo et patre uitiis nescio si uirtutibus maior


extitit, de quo Policratus ait quia etsi pater plurimis
artibus orbis imperii consequendi fundamenta iecisset,
tantam gloriam filius ferre non ualebat. Quinimmo tam
incontinentissime fuit inuidie paterne glorie ut, cum
patris triumphos, uirtutes preclaraque gesta audiret,
lacrimas pre dolore extorqueret easque despiciebat,
fortedixerim,minuebatacsipaternauirtusomniumase
gestorumgloriameripereteosueroquitaliareferebant
propriis plerumque manibus interficiebat aut rapi ad
penasiubebat.
Rursusparuasuntnobiliumuitiaquetetigimus,nisi
aliaeisfamiliarissimaaddideris.
Primo quidem, Deum et ecclesiam, que illos
regenerauit, contemnunt quos cum nobilitatis iactura
ipse comminatur inquiens: Qui me contemnunt non
eruntnobiles.
Secundo, nullus est illis plerumque in delinquendo
pudor, nulla uerecundia. Quippe qui falso putant
licentiam peccandi cum carnis ingenuitate impetrasse,
non attendentes quia, iuxta Ambrosium, uerecundia
exercendi turpia ingenuos et claros prodit natales,
inuerecundia uero obscuros reddit nec aliena uirtus a
propriis facinoribus excusat. Hinc nobilis ille senator
Boethius: Nescio, inquit, quo pacto ex se obscurum,
2
pateriubebat]IOH.SAR.pol.5,12[PL199.570](Quibusartibus
orbis imperii fundamenta pater iecit, operis tanti gloriam filius
consummauit.Astinunononmodopatris,sedomnium ingenuorum
transcendituitia,quodincontinentissimaefuitinuidiae,adeoutetiam
paterni triumphi ei lacrymas extorquerent, ac si ei uirtus paterna
omnium gerendorum praeriperet gloriam. Eos etiam aut propriis
manibusinterficiebat,autrapipraecipiebatadpoenam,quipaternae
uirtutispraeconiapraedicabant). 16 Quinobiles]IReg.2,30(qui
autemcontemnuntme,eruntignobiles).
21 uerecundianatales]
AMBR. off. 1,30,158 [PL 16.69] (uerecundia, quae ingenuos prodit
natales).
25 Nescioreddat]BOETH.cons.3,6[PL63.745](quodsi
claritudinem praedicatio facit, illi sint clari necesse est qui
praedicantur; quare splendidum te, si tuam non habes, aliena
claritudononefficit).
1 rege:regiH 2 quiaimperii:om.W 3 consequendi:sequendiW
5 ut:etAG
8 uirtus:om.H
9 referebant:referebantqueH
10 interficiebat:interfiecebatM 12 uitia:om.W 18 plerumque:
marg.R delinquendo:deliquendoM 19 pudor:pondorW post
putant:hocadd.DIMVz 20 carnis:armisV 24 senator:sanatorW

384

120

125

130

135

140

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Filipo, en vicios o en virtudes, del que dice Polcrato


que aunque su padre hubiese puesto los fundamentos
paraconquistartodoelorbeconsuestrategia,suhijono
era capaz de soportar tan gran gloria. Es ms, tuvo tal
envidiadelagloriadesupadreque,cuandooahablar
desustriunfos,susvirtudesysusclebreshazaas,sele
saltaban lgrimas de dolor y lo despreciaba todo, y me
atreveraadecirquelominimizabacomosilavirtudde
supadrelefueraaquitarlagloriadetodassushazaas,
mientras que, casi siempre, asesinaba con sus propias
manos, o bien ordenaba que se torturara, a quienes
hacanreferenciaalasconquistasdesupadre.
Por otra parte, los vicios de la nobleza que hemos
abordado hasta ahora son pequeos, a no ser que le
aadasotrosquelesresultanmsfamiliares.
Enprimerlugar,desprecianaDiosyalaIglesiaque
los ha bautizado. Dios mismo los amenaza
menospreciando su nobleza cuando dice: No sern
nobleslosquemerechazan.
En segundo lugar, no sienten pudor ni vergenza a
lahoradedelinquir.Sindudapiensanquejuntoconla
noblezaselesconcedelapotestadparapecar,perono
se dan cuenta de que, segn Ambrosio, el miedo a
cometer malas acciones nos hace nobles e ilustres
mientras que el atrevimiento nos vuelve aviesos y la
virtud ajena no sirve de excusa para las propias
maldades. Por eso Boecio, noble senador, dice: No s

385

Liberprimus8,143172

10

15

20

25

30

aliena claritudo clarum reddat. Recte igitur Apuleius


tales uocat sordida loca sole illuminata aut umbras
deformes; et subdit quia hi nobilitatem ipsam que
uirtutis instrumentum constituta est, ut scutum uel
castrumfaciuntquocumealicentiusseflagitiisdedant
atquedefendant.
Tertio, ingratitudo et infidelitas plerumque eos
comitantur. Vt enim inquit canon: Non potest principi
esse fidelis qui Deo est infidelis. Si igitur putantes se
nobiles Deum, cuius expensis uiuunt, diuersis peccatis
offendunt, recte ingrati quippe et proditores sunt et
meritouilissimiplebeicensentur.
Quarto, cum uerum nobilem faciat magnanimitas,
qua quis bona corporis, ut parua, contemnit et magna
uidelicetbonaanimeappetat,nobilesplerumqueparua
amplectunturetmagnanegligunt.
Quinto, munifica liberalitas, que maxime nobilibus
congruit, procul est ab eis. Nam cum beatius sit dare
quamaccipere,nobilesineoseingenuosetclarosfore
putant si ab aliis extorquent, si rapiant. Interrogatus
quidam sapiens a nonnullis nobilibus quenam foret
uerior maiorque nobilitas, ille: Indigentibus, inquit,
munifice dare, cui illi acquieuerunt. Rursus sapiens
ipse ad eos: Dicite, inquit, uersauice quam putatis
uiliorem ignobilitatem; et illi: Oppositum, inquiunt,
sententietue.Cumenimsummasitnobilitasmunifice
dare, consequens erit ut summa sit rusticitas atque
extrema ignobilitas auferre. Quibus sapiens: Verum,
inquit, et rectum in caput uestrum iudicium
pronuntiastis. Cum enim assiduo a pauperibus sua

8
Noninfidelis]DECRET.Grat.2,2,7[PL187.644](Nonpotesterga
hominesessefidelisquiDeoextiteritinfidus).
1
reddat:redditR
7
et:atqueF infidelitas:infelicitasW
10 nobilesDeum:nobideumW 13 postQuarto:tamenadd.W
uerum:ueroI 15 bonaanime:a.b.W:sicadd.F 17 nobilibus:
nobilesV 18 congruit:congruisG 20 putant:putatV 21 nonnullis
nobilibus : nonnullibus A nobilibus : om. G quenam : non AG
24 ipse:om.F 27 consequens:communisV erit:estM

386

145

150

155

160

165

170

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

cmolavirtudajenalepuedehacerilustrecuandoles
siniestro. Con razn, entonces, Apuleyo los llama
srdidos lugares iluminados por el sol o sombras
deformes;yaadequehacendelanobleza,quehasido
instituida como instrumento de la virtud, una especie
de escudo o de castillo desde el que consagran y
defiendensuignominiaconmayorimpunidad.
En tercer lugar, generalmente les acompaan la
ingratitud y la deslealtad. Como dice el Canon: No le
puedes ser fiel al prncipe si no le eres fiel a Dios.
Entonces, si piensan que por ser nobles pueden
ofender con diferentes pecados a Dios, gracias al cual
existen, son, efectivamente, ingratos y traidores y con
raznhabrquepensarquesonplebeyossinclase.
Encuartolugar,comolaqueforjaalautnticonoble
eslagrandezadenimo,graciasalacualsedesprecian,
porconsiderarlospequeos,losbienesdelcuerpoyse
buscan los grandes bienes del alma, los nobles
apetecen generalmente lo pequeo y rechazan lo
grande.
En quinto lugar, la generosidad desinteresada, que
encajaespecialmenteconlanobleza,seencuentralejos
de ellos. Pues, como resulta ms dichoso dar que
recibir, los nobles piensan entonces que sern
honrados e ilustres si consiguen extorsionar o robar a
los dems. Una vez unos nobles le preguntaron a un
sabioquaccineramejorymsnoble,aloquelles
respondi:Sergenerosoconlospobres,hechoconel
queestuvierondeacuerdo.Elpropiosabiotambinles
pregunt a ellos: Decidme qu accin, por el
contrario, es ms despreciable y menos noble; ellos
respondieron:Locontrariodeloquehasdicho.Como
ser generoso es la accin ms noble, se deduce, en
consecuencia, que lo mejor ser la generosidad,
mientras que robar ser la accin menos noble. A lo
queel sabio dijo: Habis emitido un juicio correctoy

387

Liberprimus8,173197

10

15

20

25

auferatis, uiles et seruiles, sed et ignobiles uos


ostenditis.
Plurima certe detestanda sunt uitia nobilibus
coniunctaatqueunita,quefaciliusabeiscommittuntur
quam scriptis quibuslibet referuntur. Et hec paucis
uerbis Hieronymus explicabat inquiens: Plerumque
nobilitascarnisignobilitatemparitmentis.
Liquet igitur ex premissis quanta sit hominum
uanitas, tanta uanitate uexari, sed uerum est quod
scriptura ait, quia in uanitate sua comprehenditur uir.
Comprehenditur, inquam, homo in sua uanitate dum
plurimis sese periculis subicit, ut uano, inani atque
nudo nobilitatis nomine se putat decorari. Quod in
Deuteronomio scriptura luculenter insinuat inquiens:
Non est sine periculo qui super re uana nomen
assumpsit. Quid enim uanius? quid funestius quam de
meritis parentum gloriari, qui in se sordet? quid de
patrum laude predicari, qui a suis uitiis deturpatur?
Hinc pulchre Sallustius in oratione ad Marium, nam
cum emuli generis ignobilitatem ei obiecissent, in eos
sic inuehit: De iure me, inquit, despiciunt; faciant idem
maioribus suis, a quibus uirtute ac preclaris gestis
nobilitas cepit, si inuident honori, inuideant et labori,
inuideant innocentie atque periculis meis; et rursus:
Videte, inquit, quam inique contemnant quod enim sibi

6
Plerumquementis]NonapudHIER.sedGREG.M.dial.2,23[PL
66.178] (solet nobilitas generis parere ignobilitatem mentis).
10 inuir]Eccli.23,8. 15 Nonassumpsit]Deut.5,11(quianonerit
inpunitusquisuperreuananomeneiusadsumpserit). 21 Demeis]
SALL. Iug. 85,17 (quod si iure me despiciunt, faciant item maioribus
suis,quibus,utimihi,exuirtutenobilitascoepit.inuidenthonorimeo:
ergo inuideant labori, innocentiae, periculis etiam meis)
25 Videtecorrupisse]SALL.Iug.85,25(nuncuidete,quaminiquisint.
quod ex aliena uirtute sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt,
scilicetquiaimaginesnonhabeoetquiamihinouanobilitasest,quam
certepeperissemeliusestquamacceptamconrupisse).
1 et2:s.lin.R 4 abeis:om.AG 9 uanitateuexari:uex.uan.W sed
:siDI 10 quiauir:om.M 14 insinuat:insinuantW 16 Quidille:
om.R quid:iter.M 18 patrum:parentumAGH 20 ignobilitatem:
nobilitatemM

388

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

justo. Como quiera que habitualmente le quitis a los


pobres lo suyo, quedis en evidencia como viles y
serviles,amndeinnobles.
En verdad, son muchos los vicios detestables que
vanaparejadosyunidosalosnobles;loscometencon
una facilidad tal que no se podra relatar con escrito
alguno. Lo explicaba con pocas palabras Jernimo
cuandodeca:Lamayorpartedelasveces,lanoblezade
sangretienecomoresultadounalmainnoble.
Est claro, entonces, por lo que hemos dicho, cun
grande es la vanidad del hombre, la misma por la que
seatormenta,peroesciertoloquedicelaEscritura:El
hombre est atrapado en su propia vanidad. Atrapado,
digo,estelhombreensuvanidadmientrassesomete
a multitud de peligros pensando que gana en honra
slo por tener el vaco, intil y desnudo ttulo de la
nobleza, cosa que se insina esplndidamente en el
Deuteronomio: No est libre de peligro quien toma su
nombreenvano.Quhaymsvacuo?Qumsavieso
queseenorgullezcadelosmritosdesuspadresquien
es despreciable por s mismo? Y que quien se echa a
perderporsuspropiosvicios,seaelogiadoporlahonra
de sus padres? Por eso Mario, cuando sus rivales le
echan en cara su falta de nobleza, los ataca de este
modo en un discurso, segn cuenta Salustio: Me
despreciansegnsurazn;quehaganlomismoconsus
antepasados, que empezaron a ser considerados nobles
porsuvirtudysusilustreshazaas;sitienenenvidiade
mi honor, que la tengan tambin de mi trabajo, de mi
integridadydemisriesgos;ydenuevodice:Miradcon
quarroganciadesprecianloquepresumendetenerpor

389

Liberprimus8,1989,6

10

15

exalienauirtutearrogant;idmihiexmenonconcedunt
mihi; noua nobilitas est quam, ut puto, longe satius est
peperisse quam ut illos acceptam corrupisse; et iterum
subdit:Fateor,imaginesnonhabeo,diceretamenaudeo
uita mea, mores, hasta, uexillum et alia militaria dona,
cicatricesdeniqueetuulneraillatacorporimeo;hecsunt
meeimagines,hecingenuitas,nonhereditaterelicta,sed
laboribus,sedpericulismeisacquisita.Hecille.
Hec paucula de nobilitate, que cum uia quedam ad
armatam militiam existat, ne tu, filii carissime, qui
militieinermihucusqueuacasti,armatamatenondum
expertamtanquamuirtutecarentem,omninodespicias
autadillam,uelutisummamgloriaethonorerefertam,
inde liberatus aspires. Expediens fore puto ut huius
militarisstatusetuiteprimodulciaetprospera,deinde
amaraetafflictiuaagnoscas.

390

200

205

210

CAPITVLVM IX DE ARMATA MILITIA ET EXERCITIO ARMORVM ET


DE LAVDIBVS ET COMMENDATIONE HVIVS EXERCITII ET AN
VACANTESARMISSINTVERICIVESETPARTESCIVITATIS.

20

Plurima et laudata preclaraque exercitia mortalium


hominumadinuenitindustria,sedinterillaomnianihil
armata militia excellentius, nihil preclarius et

4 Fateoracquisita]SALL.Iug.85,31(sirespostulet,hastas,uexillum,
phaleras, alia militaria dona, preterea cicatrices aduorso corpore. he
suntmeeimagines,hecnobilitas,hesuntmeeimagines,hecnobilitas,
non hereditate relicta, ut illa illis, sed que ego meis plurumis labori
busetpericulisquesiui).
1 mihi:om.H ex2mihi:om.W 2 satiuscorr.:sanctiusDIMVWz:
sautiuscett. 3 corrupisse:corrupissetG 4 subdit::om.W tamen
:nonG
7
mee:om.B non:om.W sedlaboribus:om.V
11 militieinermi:i.m.R uacasti:uocastiI 12 postexpertam:
militiam add. F post uirtute : penitus add. R omnino : om. R
despicias:respuasR
14 inde:idemS aspires:aspiretD fore
puto:om.R 15 etuite:om.R 16 agnoscas:cognoscasVpost
agnoscas:sequiturcap. IXadd.F:sequitur cap. IXum dealio uiuendi
modoadd.R 17 postde:militibusadd.R 20 et:acD exercitia:
om.I

Espejodelavidahumana

10

15

20

virtudajena;esoamnomeloconceden;minoblezaes
nueva, aunque, segn creo, vale mucho ms crear una
nuevaque,comohacenellos,echaraperderlaqueseha
recibido; y de nuevo aade: Lo reconozco, no tengo
imgenesdemisantepasados;sinembargomeatrevoa
decir que mi vida, mis costumbres, mi lanza, mi
estandarte y otras recompensas militares, en fin, mis
cicatrices y las heridas de mi cuerpo, sas son mis
imgenes, sa es mi nobleza, no una herencia que he
recibido, sino la que me he labrado yo con mi
sufrimiento y los peligros que he arrostrado. Eso fue lo
quedijo.
Te he dicho estas breves palabras sobre la nobleza,
queesunodeloscaminosparaingresarenelejrcito,
para que t, queridsimo hijo, que hasta ahora te has
dedicado a una milicia incruenta, no rechaces
totalmente el ejrcito, que no has experimentado an,
porque carezca de virtud, o bien aspires a l, una vez
liberado de ataduras, porque est colmado de gloria y
de honor. Creo que ser provechoso que conozcas, en
primer lugar, lo agradable y lo prspero del estado
militar,despus,lodesagradableylotriste.
CAPTULO IX: EL EJRCITO Y EL TRABAJO CON LAS ARMAS;
ELOGIOS Y REPUTACIN DE ESTE TRABAJO; SON LOS QUE SE

25

DEDICAN A LAS ARMAS AUTNTICOS CIUDADANOS Y PARTES DE LA


CIUDAD?

30

Entretodoslosmortaleshemoshechoaparecercon
esfuerzo multitud de trabajos dignos de elogio y muy
ilustres, pero entre todos ellos ninguno es superior al
ejrcito,nimsilustreyglorioso.Estetrabajoaventaja

391

Liberprimus9,731

10

15

20

25

gloriosius. Ea enim exercitatio utilitate, honore ceteris


prestat.Permilitiamsiquidemetarmorumexercitium,
reipublicequiesatquesalusquerituracconseruaturet
ab omni hostili uastitate liberatur. Cuius exercitii
laudes, utilitatem primo ipsa humana indigentia
demonstrat et extollit; ut enim antiqui uoluerunt,
militia recte manibus comparatur, que nature imperio
parataestadcorpusiuuandum.Sicutenimmanussunt
in corpore naturaliter institute ad impellenda nociua,
adpercutiendainfestantia,adattrahendanecessariaet
ad conseruanda alia membra corporum illaque
augenda, sic milites ad ista conficienda in republica
pernecessariiexistunt.VndeValeriusdenecessitateac
profectu militie ait: Disciplina militaris acriter retenta
principatum Italie Romano imperio peperit, multarum
urbium, multorum regnorum, ualidissimarum gentium
regimenlargitaest.
Preterea sunt alie institutionis eius cause, ortus
atque necessaria principia que illius necessitatem
preclare ostendunt. Est enim homo ipse imbecillis
atque natura infirmus, sibi ipsi nequaquam sufficiens.
Itaque societate et conuentu hominibus opus est ut,
quodseorsumegentibussingulisdesit,idpermutuam
opem de multitudine socia nanciscantur. Hunc cetum
philosophus in Politicis ciuitatem uocat cuius, ut

7 militiacomparatur]cf.PS.PLV.inst.2: Officiales et milites mani


bus coaptantur; cf. IOH. SAR. pol. 5,2 [PL 199.540].
14
Disciplinaest]VAL.MAX.2,8(Disciplinamilitarisacriterretenta
principatum Italiae Romano imperio peperit, multarum urbium,
magnorumregum,ualidissimarumgentiumregimenlargitaest).
1 enim:tamenW potsutilitate:etadd.F utilitatehonore:h.u.F
5 postlaudes:etadd.F humanaindigentia:i.h.F 9 adimpellenda
:adimplendamAGH:adrepellendamDI
10
percutienda:
percutientiaM 12 republica:rempublicamV 13 ac:etG 18 eius
cause:c.e.AG 19 necessitatem:necessitateH 21 infirmusDR:
infirmiuscett. 23 egentibus:agentibusADIGMVz 24 socia:iter.W

392

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

alosdemsporsuprovechoyhonor.Enefecto,gracias
al ejrcito y al trabajo con las armas se consigue y se
mantienelatranquilidadylaseguridaddelestadoyse
libera de cualquier ataque enemigo. La primera en
demostraryensalzarloselogiosyel provechodeeste
trabajo es la necesidad del ser humano; como decan
los antiguos, el ejrcito se puede comparar
perfectamente con las manos, porque est preparado,
por el poder que le ha conferido la naturaleza, para
ayudar al cuerpo. Igual que nuestro cuerpo tiene
manospornaturalezaquelesirvenparaapartarelmal,
para golpear a quien le ataca, para procurarse lo
necesario y para salvaguardar los otros miembros del
cuerpoyayudarles,delmismomodoelestadonecesita
alossoldadosparaestosmenesteres.PorelloValerio,
a propsito de la necesidad y del provecho de la
milicia, dice: El firme mantenimiento de la disciplina
militarledioalpuebloromanolaprimacaenItalia;le
otorg el gobierno de muchas ciudades, de muchos
reinos,delospueblosmsvalerosos.
Hay,adems,otrascausasqueexplicansucreaciny
su nacimiento, as como una serie de principios
necesarios que muestran con toda claridad cunto lo
necesitamos. El propio hombre es dbil y frgil por
naturalezaynoes,enmodoalguno,autosuficiente.As
pues, el hombre necesita vivir en sociedad y en
comunidadparapoderconseguirloquelefaltaacada
unoporseparadoatravsdelaunindeunosrecursos
que son producto de la vida en sociedad. El filsofo
llama ciudad a este tipo de unin, segn dice en la
Poltica, y segn escribi Hipdamo debe tener
necesariamente tres partes: primera, los agricultores;
segunda,losartesanos;tercera,losqueladefiendande
la guerra y manejen lasarmas. Por lo tanto, considera

393

Liberprimus9,32 57

10

15

20

25

Hippodamus scripsit, tres censuit partes fore


necessarias: primam quidem agricolarum; secundam
artificum; tertiam propulsatorum belli et arma
tenentium.Quiergotampreclarummilitieetarmorum
initium cernit, nusquam tam insigne exercitium
damnabit. Nec enim agricultores, sed nec artifices in
ciuitate prestabunt absque propulsatoribus belli,
quorum opera salus ciuitatis, cuncti denique status et
ipsa sacra tuta sunt. Plato etiam, in his quos de
republica scripsit libris, cum ceteros status in ciuitate
instituisset, unum necessarium genus hominum longe
ceterisanteposuit:quiarmatenerent,ciuesquealiosab
hostibusdefenderent,quibusmirificapriuilegiatribuit,
honoreque et dignitate ceteros uoluit antecellere.
Quodque si minime honorantur, pauci fortes
reperientur. Nam iuxta sententiam Aristotelis, apud
illos inueniuntur fortes milites et tirones, apud quos
fortissimi quique honorantur; et Cicero: Iacent semper
et parum uigent qui apud quosdam non decorantur. Ea
ergo respublica tyrannidem sapit, que fortes aut
sapientesminimehonorat.
Quisenimclarissimosmilitescunctisnonanteponet,
quorum pietas in patriam studiosa est et mors pro
illius salute sepe ab eis offertur? Hinc Bruti Publicule,
Camilli Scipiones celebrantur. Si enim milites in
republica deessent, uirgines passim raperentur,
1
trestenentium]cf.ARIST.pol.2,8(1267b):construxitautem
ciuitatemmultitudinequidemdecemmilliumuirorum,intresautem
partes diuisam: fecit enim unam quidem partem artifices, unam
autem agricolas, tertiam autem propugnans et arma habens; 7,8
(1328b): primo quidem igitur oportet existere alimentum: deinde
artes (multis enim organis indiget id, quod est uiuere), tertio autem
arma(communicantesenimnecessariumetinipsishaberearmaetad
principatum inobedientium gratia et ad conantes iniusta inferre
extrinsecus).
12
quiantecellere]PL.r.420a 421d.
18
Iacentdecorantur]CIC.Tusc.1,2,4(iacentqueeasemper,quae
apudquosqueimprobantur).
2 secundam:secundumW 7 prestabunt:perstabuntV absque:
atqueD 9 quos:queM 11 hominum:om.B 12 ceteris:om.AG
14
ceterosuoluit:u.c.G antecellere:antetollereM
15 Quodquehonorat:marg.R fortes:forteAGV 17 quos:om.G
20
tyrannidem:tyrannidumW fortes:forteB aut:etAGH
24 abeis:om.F 25 Camilli:camelliS

394

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

tan ilustre la razn de ser del ejrcito y de las armas,


que no condenar en ninguno de sus escritos trabajo
tan insigne. Ni los agricultores, ni tampoco los
artesanos, podran estar en la ciudad sin aquellos que
la defienden de la guerra, gracias a cuyo trabajo se
mantieneseguralaciudad,todoelestadoylosagrado.
Tambin Platn, en los libros que escribi sobre el
estado, antepuso un solo cargo imprescindible por
delantedelosdemscuandohizoelrepartodecargos
enlaciudad:aaquellosquefuerancapacesdemanejar
las armas y defender a los dems ciudadanos de sus
enemigos les atribuy magnficas prebendas y decidi
queestuvieranpordelantedelosdemsporsuhonor
ydignidad.Porque,sisedieraelcasodequenoseles
honrara lo ms mnimo, sera muy difcil encontrar
hombres valientes dispuestos a ello. Pues, segn la
opinin de Aristteles, en sus filas se encuentran
valientes soldados y tambin aprendices, entre los
cuales se honra a los ms valientes; y Cicern aade:
Los que nadie honra, se arrastran siempre y apenas
tienenfuerzas.Unestadoas,porlotanto,nosrecuerda
aunatirana,enlaquenosehonralomsmnimonia
losvalientesnialossabios.
Quinnovaaponerpordelantedelosdemsalos
ilustressoldadosquetienenunamorsacrosantoporsu
patriaymuchasvecesdanlavidaporsusalvacin?Por
eso se ponderaba mucho a Bruto Publcola y a Camilo
Escipin. Si el estado no contara con soldados, las
jvenes seran violadas en cada esquina, las matronas

395

Liberprimus9,5879

10

15

20

matresfamiliasadlibidinemtraherentur,sacrasimulet
profana poluerentur. Tandemque cuncta cedibus et
incendiis, misera quadam conditione miscerentur. Et
tandemquidquidprauishominibusliberet,idinnoxios
atque innocentes pati oporteret. Has uite militaris
utilitates et bellice Aristoteles conspiciens, in septimo
Politicorum ait quod merito bellicis artibus uacantes
propriesuntpartesciuitatiseteosuerosciuesappellat.
Subdit enim quod predicti bellici homines, item
consiliatiui, iudicatiui ac etiam sacerdotes sunt uere
partes ciuitatis. Mercatores uero in quantum tales et
agricole ac artifices, mechanici et mercenarii,
quantumcumque sint diuites, licet necessarii sint in
ciuitate, non tamen sunt uere partes nec ciues illius.
Cuius ratio est, secundum eundem philosophum, quia
potissima causa et ratio quare quis est ciuis aut pars
ciuitatis, querenda est ex ratione totius ciuitatis. Et
ratio totius ciuitatis querenda est ex fine ad quem
tendit omnis bene ordinata politia, que est felicitas,
uelut finis totius reipublice. Constat enim impossibile
esse felicitatem sine uirtute existere, que est
principium eius. Itaque non facit ciuitatem neque eam

7
aitappellat]cf.ARIST.pol.7,8(1328b):necesseigitursecundum
operationes has consistere ciuitatem: oportet ergo agricolarum esse
multitudinem,quipraeparentalimentum,etartificesetquodpugnax
et quod opulentum et sacerdotes et iudices necessariorum et
conferentium.
9
Subditciuitatis]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):
quoniam autem quod bellicum et quod consiliatiuum de
conferentibus et iudicans de iustis inexistit et uidentur maxime esse
partesciuitatis. 16 potissimareipublice]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):
quod enim banausum non participat ciuitate neque alia nulla pars,
quae non uirtutis conditiua est. Hoc autem palam ex suppositione:
felicitari quidem enim necessarium existere cum uirtute, felicem
autem ciuitatem non ad partem aliquam ipsius respicientes oportet
dicere, sed ad omnes ciues. Manifestum autem et, quod oportet
possessiones esse horum, siquidem necessarium agricolas esse
seruosautbarbarosautuernaculos.
1 matresfamilias:matrefamiliasW 4 prauis:paruisAG id:s.lin.H
5 atque:etFM 6 utilitates:utilitatisI:militaresAG conspiciens:
aspiciensI 10 ac:etM 12 ac:etA mechanicidiuites:om.M
13 diuitessint2:iter.W 14 nontamen:t.n.G 16 aut:estF
17 querendaciuitatis2:om.H rationeest:om.R
18 quem:
quamI 19 politia:politica(politiamarg.)D

396

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

se veran empujadas a los placeres carnales y tanto lo


sacro como lo profano quedaran reducidos a cenizas.
Alfinal,todoelmundoestaraimplicado,delamanera
msmiserable,enmatanzaseincendios.Ensuma,alos
hombres buenos e ntegros les tocara aguantar
cualquier cosa que se les antojara a los depravados.
Aristteles, despus de ver el provecho de la vida
militar, dice en el libro sptimo de la Poltica que los
que se dedican al arte de la guerra son, con razn,
partes de la ciudad y los llama autnticos ciudadanos.
Aade que los mencionados soldados, junto con los
consejeros,losjuecesytambinlossacerdotes,sonlas
autnticas partes de la ciudad. Por el contrario, los
comerciantes en cuanto tales, los agricultores y los
artesanos, los que se dedican a los oficios manuales y
los asalariados, por muy ricos que sean, aunque son
necesarios para la ciudad, sin embargo no son
autnticaspartesdelaciudadniciudadanos.Larazn,
segn el mismo filsofo, es que el motivo y la razn
ms importante por los que cada uno es ciudadano o
partedelaciudad,sehadebuscarenrazndetodala
ciudad.Ylarazndetodalaciudadsehadebuscaren
funcin del fin al que tiende todo estado bien
gobernado,esdecir,alafelicidad,encuantofindetodo
estado. Es evidente que resulta imposible que haya
felicidadsinqueexistalavirtud,queeselprincipiode

397

Liberprimus9,80108

10

15

20

25

constituit plurimos in ea simul uiuere, sed debet esse


communicatio bonarum actionum ad finem bene et
uirtuose uiuendi. Nec etiam constituit ciuitatem ut
adinuicem uiuant nec iniustum sibi faciant, sed nec
ciuitas noscitur instituta gratia mercature aut
commutationum,licetsintnecessarie,sedestinstituta
gratia bene uiuendi per se et sufficienter. Quo fit ut
partes ciuitatis et cuiuslibet reipublice determinentur
ex uirtute, que est operatio hominis uirtuosa et
perfecta. Manifestum est autem mercatores, agricolas
et mechanicas artes ducentes, non proprie esse ciues
nequepersesufficienterforepartesciuitatis,quiauita
eorum admodum uilis et abiecta est, cum non ad
uirtutem dirigit aut ordinat homines, sed principalius
ad lucrum et questum proprium, immo contraria est
uirtuti, que fundata est in honesto, mercatura uero et
cetere mechanice fundantur in utili. Preterea ueris
ciuibus et partibus ciuitatis necessaria est uacatio ab
operationibus uilibus et oportet aliquando intendere
actibus intellectualibus et talibus operationibus que
generant uirtutem, quod facere non possunt
mercatores,agricoleetartifices,quiomninosuntdediti
artibussuis.
Sacerdotes uero, secundum eundem philosophum,
ac consiliatiui bellici et iudicatiui uere sunt partes
ciuitatis, quia non essent tales nisi in eis esset
prudentia politica. Nam, exempli gratia, in bellicis
hominibusestprudentiaperquamquisestaggressiuus
terribilium quando et quomodo expedit. Nam dicit

24 Sacerdotespolitica]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):reliquumautemex
dinumeratisquodsacerdotumgenus.
Manifestusautemethorum
ordo. Neque enim agricolam neque banausum sacerdotem
constituendum.
4 uiuant:uiuautW 6 licet:licentI estinstituta:i.e.R 7 et:om.
W 8 ciuitatiset:ciuitasetW 12 sufficienterfore:f.s.F partes:
om.F 13 abiecta:obiectaR cum:marg.R 15 questumproprium
:pr.qu.W
18
necessaria:necessarioAG uacatio:uocatioA
19 operationibus:operibusD 23 artibussuis:s.a.V 25 uere:ueri
G 28 est2:om.H

398
80

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

aqulla.Aspues,elhechodequemuchosvivanjuntos
noformaniconstituyeunaciudad,sinoquedebehaber
una comunin de buenas acciones con la finalidad de
vivir bien y conforme a la virtud. Tampoco constituye
una ciudad el hecho de vivir unos con otros, ni
tampoco hacer algo injusto; se sabe, adems, que
tampoco se ha constituido la ciudad para comerciar o
intercambiar bienes, aunque eso sea algo necesario,
sinoquesehaconstituidoparavivirbienporsmisma
ydeformaautosuficiente.Deloquesededucequelas
partes de una ciudad y de cualquier estado se
determinan por la virtud, que es la forma correcta y
perfectacomodebeobrarelhombre.Estclaroquelos
comerciantes,losagricultoresylosquetrabajanenlos
oficios manuales no son propiamente ciudadanos, ni
sonpartesdelaciudadensmismos,porquesuvidaes
despreciableydeleznableyaquenoencaminaodirige
a los hombres hacia la virtud sino, sobre todo, a su
propia ganancia y beneficio; mejor dicho, su vida es
contraria a la virtud, que se basa en la honestidad,
mientrasqueelcomercioylosdemsoficiosmanuales
sebasanensuprovecho.Adems,esnecesarioquelos
autnticos ciudadanos y partes de la ciudad no se
dediquen a trabajos despreciables y s, de vez en
cuando,acultivarsuinteligenciayaotrasaccionesde
estetipoquegeneranvirtud,cosaquenopuedenhacer
los comerciantes, los agricultores y los artesanos, que
sededicanporcompletoasusoficios.
Porsuparte,lossacerdotes,segnelmismofilsofo,
los consejeros, los soldados y los jueces s son
autnticas partes de la ciudad, y no lo seran si no
tuvieran inteligencia aplicada al estado. Pues, por
ejemplo,lossoldadossgozandeinteligencia,graciasa
la cual son agresivos slo cuando y como resulta
provechoso.Yesquediceelfilsofoenelsegundolibro

399

Liberprimus9,109127

10

15

philosophus, in secundo Politicorum, quod uita


militaris multas habet partes uirtutis et sic de
consiliatiuis et iudicatiuis ac de sacerdotibus, quia
determinantdeuirtute,ideosuntuerepartesciuitatis.
Rursusinuestigandumestdenominemilitis.Nomen
itaque militie quidam ideo appellant, quod a malo
arceresolet,quasiamaloarcendodictos,quodmalum
arceant a ciuitate. Alii uero nomen militis Grecum
dicunt, quod duritiam significat, quasi eos non molles
esseconueniat.Nonnullitamenamillenumeromilitem
dictumputant,quasiexmilleelectus.
Exomniigiturmilitienomineatqueprincipiiscausis
et effectibus facile cognoscitur quante glorie et
excellentie sit militie uacare. Taceo de dignitatibus, de
honoribus tam excellentis exercitii. Qui tam ingentes
tamque perinsignes existunt ut eius uirtute sepe
acquisita regna, comparata culminum imperia
uideamus. Quo fit ut omnis generosus animus merito
adeamaspiraredebeat.

1 uitaciuitatis]cf.ARIST.pol.7,9(1328b):quoniamautemexistimus
considerantes de optima politia, haec autem est, secundum quam
ciuitas utique erit maxime felix, felicitatem autem quod sine uirtute
impossibileestexistere,dictumestprius,manifestum,quodinoptima
politizante ciuitate et habente iustos uiros simpliciter, sed non ad
suppositionem, neque banausam uitam neque forensem oportet
quaerere ciues (uilis enim talis uita et ad uirtutem subcontraria),
neque oportet agricolas futuros esse (opus est enim uacatione et ad
uirtutisgenerationemetadactionespoliticas).
9
duritiam
significat] cf. ALFONS. partidas 2,21,1: et por eso le posieron nombre
en latin militia, que quiere tanto dezir como compaas de homes
duros et fuertes et escogidos para sofrir males.
10
Nonnullielectus]cf.ALFONS.partidas2,21,1:etporendehobo
este nombre de cuento de mill: ca antiguamente de mill homes
escogienunoparafacerlecaballero.
3 et:acF de:om.GR 6 ideo:ueroAG 7 quod:quiaW 8 uero:
om.G 10 numero:om.H 11 electus:exlectusD 14 militieuacare:
u.m.F de2:etI 16 tamque:tanquamW:tamAGH perinsignes:
insignesS

400

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

de la Poltica, que la vida militar tiene muchas partes


de virtud, igual que los consejeros, los jueces y los
sacerdotes: son partes autnticas de la ciudad porque
actandentrodeloslmitesdelavirtud.
Hay que investigar tambin sobre la etimologa del
sustantivomiles[soldado].Aspues,algunosdicenque
tienen este nombre porque suelen a malo arcere
[mantener alejado el mal], es decir que su nombre
procedera de la expresin a malo arcendo
[manteniendoalejadoelmal]porquemantienenelmal
alejadodelaciudad.Otros,porsuparte,dicenqueeste
nombre procede del griego y que significa dureza, en
el sentido de que no conviene que los soldados sean
blandos.Algunos,sinembargo,piensanqueeltrmino
miles [soldado] procede del nmero mille [mil], en el
sentidodequeestelegidoentremil.
Entonces, a raz de todas las interpretaciones del
sustantivomiles[soldado],ascomoporlascausasque
looriginaronyporsusaplicaciones,esposibleconocer
la gloria y la excelencia que supone dedicarse al
ejrcito. Por no hablar sobre la dignidad y honor de
tan excelente trabajo. Tan inmensos e ilustres son sus
honores que tenemos ocasin de ver, con cierta
frecuencia,cmoseconquistanyseconsiguenreinose
imperios gracias a su virtud. De lo que se deduce que
cualquier alma generosa deber aspirar, con razn, a
ella.

401

Liberprimus9,128148

10

15

20

Demum uero milites gratissimum Deo holocaustum


offerre possunt et in eodem exercitio beati saluique
fieri ualebunt. Vnde Augustinus ad Bonifacium: Noli,
inquam, extimare neminem Deo placere posse, qui
militaribus armis ministrat. In his erat sanctus Dauid,
cuiDominustammagnumprebuittestimonium.Inhis
plurimi illius temporis iusti fuere. In his erat ille
centurioquidominodixit:Nonsumdignusutintressub
tectum meum. Et iterum Gregorius summam ait esse
militie laudem, si quidquid imperatur utiliter, ei
obtemperatur.Adeobellandiofficiumsineculpaest,ut
etiamsubregesacrilegoetpaganomilitarerectepossit
quicumquecatholicus,sitamennonsitcontradiuinum
mandatum id quod precipitur, uel utrum sit, certum
non est, ut diffusius contra Manicheos Augustinus
deducit.
Hinc igitur amici et contribules pluribus ad me
uerbisreferebantutmilitiearmisqueexercitiooperam
darem. Addebant quoniam progenitores et sanguine
coniunctos hanc uiuendi conditionem secutos non
ignorabam.

3
Noliministrat]AVG.epist.189,4[PL33.855](noliexistimare
neminem Deo placere posse qui in armis bellicis militat).
8 Nonmeum]Matth.8,8. 9 summamobtemperatur]cf.GREG.M.
epist.2,31[PL77.565]:uniuersismilitibusinneapolisummamilitiae
laus inter alia bona merita haec est, oboedientiam sanctae rei
publicaeutilitatibusexhibere,quodquesibiutiliterimperatumfuerit
obtemperare.
11 bellandiest]cf.AVG.c.Faust.22,75[PL42.448]:
cumergouiriustus,sifortesubregehomineetiamsacrilegomilitet,
recte possit illo iubente bellare ciuicae pacis ordinem seruans cui
quod iubetur, uel non esse contra dei praeceptum certum est uel
utrumsit,certumnonest,itautfortassereumregemfaciatiniquitas
imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo seruiendi
quanto magis in administratione bellorum innocentissime
deuersatur,quideoiubentebelligerat,quemmalealiquidiuberenon
possenemo,quieiseruit,ignorat.

3 ualebunt:om.W
4 extimare:existimareI
5 erat:ergoG
10 quidquid:quidF ei:deiG 17 igitur:s.lin.H 19 darem:dare
AG Addebant:addebatV 20 coniunctosDIMVz:coniuncticett.
secutosD2MR:secutuscett.:estadd.G non:om.G

402

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

Adems, los soldados estn en condiciones de


ofrecerunsacrificiomuygratoaDiosyconsutrabajo
podrn ser dichosos y salvarse. Por ello Agustn le
escribiaBonifacio:Nopienses,digo,queDiosnoquiere
aningunodelosqueadministranlasarmas.Entreellos
se encontraba el santo David, que dio inmenso
testimonio del Seor. Entre ellos hubo muchos
hombresjustosporaquellapoca.Entreellosestabael
centurin que le dijo al Seor: No soy digno de que
entresenmicasa.YGregoriotambindijoqueelelogio
delamiliciaerainmensosiobedecancualquierorden
que se les diera para bien. Hacer de la guerra una
profesin est tan libre de pecado que incluso
cualquiercatlicopuedeserbuensoldadobajounrey
sacrlego y pagano, si lo que se le manda no est en
contradelaleydeDios,osinoestclarosiloes,como
desarrollacon mayor profusindedetallesAgustnen
suobratituladaContralosmaniqueos.
Entonces, mis amigos y mis parientes se dirigan a
mconmultituddepalabrasparaquemededicaraala
milicia y al ejercicio de las armas. Aadan que yo no
ignorabaquemisprogenitoresymifamiliamsdirecta
habanseguidoestacondicindevida.

403

Liberprimus10,126

404

CAPITVLVM X DE MILITIE LABORIBVS, ONERIBVS ATQVE


INCOMMODIS EIVSDEM VITE MILITARIS AC EXERCITII ARMORVM ET
DE PERICVLIS HVIVS STATVS ET DE CAVSIS QVIBVS HOC EXERCITIVM
DISSVADETVR.

10

15

20

25

Assurgit mater non pigra, his auditis, et uite huius


militaris et armorum exercitii damna, incommoda
atque pericula, ac si armis ipsis experta, eisque rebus
tritafuisset,hissuasionibusrecolebat.
Militie sectatores ac arma tenentes quod militie,
quod armorum officium sit, ac quid sua professio
postulat, animo gerere et pensare debent. Siquidem
miles primo sacramenti atque professionis sibi
maximum onus incumbere uidebit, ut rempublicam
tueatur, iniurias arceat. Et cum apostolo: Contentus
stipendiis suis neminem concutiat. Hec est eius
professio, hoc officium, que si ab eo recte geruntur,
magna sunt laude et gloria digna. Si uero ea non
gesserit miles, proculdubio dedecorat illa omnia que
suntuelofficiomilitis,ueleiusprofessioniconnexa.
Cum igitur tutandi, ut dixi, officium militis sit, nihil
tamturpe,nihiltamintollerabile,nihiltamperniciosius
quam si ipse, qui defensionis nomen habet, uim atque
iniuriamafferatciuibusneundesalusexpectatur,inde
scelus nascatur. A ceteris namque hominibus illate
aduersus ciues iniurie, detestabiles admodum sunt, a
militeuerosiinferanturscelerata,impiaatquefunesta

14
Contentusconcutiat]Luc.3,14(interrogabantautemeumet
militesdicentes quidfaciemus et nosetaitillisneminem concutiatis
nequecalumniamfaciatisetcontentiestotestipendiisuestris).
1
militie:s.lin.R militielaboribvs:l.m.AG
2 eivsdemdissvadetvr:etdepericulishuiusstatusuitemilitariset
de causis quibus hoc exercitium dissuadetur et qualis debet esse
milesR 7 eisque:ipsisqueR 9 ac:etW 10 officiumsit:s.o.W
professio:processioG
12
primo:atqueB sacramenti:
sacramentaM sibionus:om.AG 13 rempublicam:republicamI
16 recte:s.lin.R 18 illaomnia:o.i.M 20 tutandi:curandiH 22 si:
om.M defensionis:defensionibusR 23 ne:utDFIMVz 26 si:om.
H scelerata:sceleraAGH

10

15

20

25

405

Espejodelavidahumana

CAPTULO

X:

PADECIMIENTOS,

RESPONSABILIDADES

INCONVENIENTES DE LA VIDA MILITAR Y DEL TRABAJO CON LAS


ARMAS; RIESGOS DE ESTE ESTADO; MOTIVOS QUE DISUADEN DE SU
EJERCICIO.

10

15

20

25

30

Mi diligente madre se puso en pie en cuanto hubo


escuchado estas palabas y comenz a repasar con sus
persuasivas palabras los perjuicios, inconvenientes y
riesgos del estado militar y del ejercicio de las armas
comosisehubieradedicadoaellotodalavida,apesar
dequenohabatocadonuncaunarma.
Los que se dedican a la milicia y al manejo de las
armas deben pensar y fijar su nimo en lo que es
propiodelamilicia,ensucargoyenloquelesexigesu
profesin. En efecto, el soldado mirar, en primer
lugar,pordarcumplimientoalasresponsabilidadesde
su profesin y dedicacin para proteger el estado y
mantenerloalejadodecualquierataque.Yenpalabras
del apstol: El que est contento con su paga, no debe
intimidaranadie.staessuprofesin,stesucargoy
si los ejerce correctamente, son dignos de elogio y de
gloria. Si, por el contrario, el soldado no los lleva a
cabo, deshonra, sin ningn gnero de dudas, todo lo
que es propio de su cargo de soldado o est
relacionadoconsuprofesin.
Entonces, si el cargo de militar, como he dicho,
consiste en la defensa, no habr nada ms vergonzoso
ni ms intolerable ni ms daino que el hecho de que
quienposeeelttulodedefensorllevelaviolenciayla
sinraznasusconciudadanos,queesprecisamentede
donde se espera proteccin, no vaya a surgir el delito.
As pues, cuando los dems llevan a cabo alguna
afrenta contra sus conciudadanos se hacen
despreciables, mientras que si un soldado comete un

Liberprimus10,27 56

10

15

20

25

30

sacrilegiasuntet,utpaucisuideatur,quantumnefassit
pauperes a militibus impugnari! Hinc intellegi debet
quiasiinopesdebilesquemilesipsedespiciat,necaliis
impugnantibus resistat, merito proditionis nomen
incurrit.Quisenimdubitatquinproditorflagitiosusille
sit,quiremcustodiefideiquesuecommissamhostibus
patefecitautueriusipsedisrupit?
Militesergociuiuminopumquecustodesnonsolum
officio, sed fide, sed sacramento, sed ui atque natura
professionis ad hoc unum agendum principaliter
constituti noscuntur. Si ergo pauperum ciuiumque
tutamen pretermittunt, quos potius ipsi sacrilego
expilant conatu, summa proculdubio proditio
existimandaest,sedtantoinsigniusfacinuserit,siper
se ciues impugnent. Que omnia an a militibus
armigerisque nostri temporis obseruentur, facile libet
agnoscere. Equidem uersum est ad contraria
modernorum studium militum. Student namque cui
noceant,cuiuimetiniuriamafferantetquesuntplane
officio suo aduersa, ea exercent impune. Nec sunt
contenti militiam dedecorare atque fedare, sed
perimereeiusuimnaturamqueuidentur.Obliuiscuntur
siquidemsueprofessionis;adidsolumtendunt,utsatis
diuitiarum habeant, studium lucrifaciendi captent,
mercaturam.
Deniqueexercentqueineissordidaatquedeformis
est. Qui non solum mercando aut lucricaptandi gratia
negotiando, quasi quidam apostate a sua religione
censentur, sed quodammodo desertores atque
transfugere uidentur quia, repudiata religione, turbe

1 sacrilegia:sacrilegaG
2 debet:debentG
5 illesit:s.i.M
7 disrupit:dirupitG 8 ergo:ueroG 9 sed2:om.G 10 ad:s.lin.R
unumagendum:a.u.G
12 quos:quoAG
14 existimanda:
estimandaV 17 agnoscere:cognoscereR contraria:contrariumV
18 modernorum:s.lin.R 19 etiniuriam:exiniuriamA 20 impune:
impugneW
21
dedecorare:decorareBW fedare:federaG
22
perimere:peruenireW uimR:uidelicetcett. naturamque:
naturamM 25 mercaturam:mercaturamqueS 26 Denique:s.lin.R
27 Qui:s.lin.R 28 quidamapostate:a.q.F 29 seduidentur:om.S
30 transfugere:transfugeDI turbe:s.lin.R

406

30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

delito,estosuponeunsacrilegioimpoyfunestoy,por
resumir, qu despreciable resulta que los soldados
ataquen a los pobres! Por eso se debe interpretar que
sielsoldadodespreciaalosnecesitadosyalosdbiles
ynoresistealosqueleatacan,incurreconraznenlo
que se llama traicin. Quin puede dudar de que no
seauntraidorinfamequienleentregaasusenemigos
loquelehanconfiadoalparasuvigilanciaycustodia
o,msan,silodestruye?
En consecuencia, los soldados, custodios de los
ciudadanosydelosmenesterosos,sabenqueselesha
instituidoespecialmenteparaello,nosloenraznde
sucargosinoporsufidelidadysudedicacin,ascomo
porelpropiosignificadoylaesenciadesuprofesin.Si
seolvidandequetienenqueprotegeralospobresya
los ciudadanos o, mejor dicho, intentan saquearlos, se
considerar, sin ningn gnero de dudas, una traicin
inmensa, pero tanto mayor ser su falta si los
ciudadanosseatacanentresporsuculpa.Estarabien
poder saber con facilidad si los soldados y escuderos
de nuestro tiempo respetan todos estos puntos. En
efecto,losinteresesdelossoldadosdehoyendahan
cambiado a peor. Se afanan por ver si pueden hacer
dao,sipuedenprovocarlaviolenciaylasinraznysi
puedenponerenprctica,contotalimpunidad,todolo
contrarioasucargo.Nosecontentancondeshonrary
mancillar la milicia, sino que da la impresin de que
quieren acabar con su propia esencia y naturaleza. Se
olvidan de su profesin; slo les preocupa tener
riquezassuficientes,elafndelucro,elcomercio.
Adems, ponen en prctica todo lo que resulta
srdidoydeshonroso.Selesconsideraapstatasdesu
propia religin, no slo porque comercian y hacen
negocios con afn de lucro, sino porque, en cierto
modo, parecen desertores que, tras abandonar su
religin, se mezclan con el pueblo y slo les preocupa

407

Liberprimus10,57 82

10

15

20

25

se immiscent ac pecunie questui intendunt. Taceo


sordidioraplerumqueabeisexpertacompendia;taceo
locandique publica uectigalia passim eos assumere,
ceteraque uilia officia exercere; taceo in nundinis
tabellarios
atque
nummularios
inuerecunde
plerumque constitutos fore, qui tam preclarum
exercitium infamare et penitus deturpare non
uerentur, adeo ut indigne falsoque insignia militaria
gestent et nitorem auri, quod deferre eorum dignitas
iubet, sordido questu coinquinari non pudet. Quis
igitur ad hoc exercitium aspirabit, in quo non nisi
nomenomninudatumeffectu,prochdolor,remansit?
Sed hec parua cuilibet intuenti uidebuntur, si
crudelioraquedamaliacontemplatur.Etinprimisillud
Scipionis occurrit, quod militari uolentibus dicere
solituseratquiapauca,unicuiquemilitiamdesideranti,
uisa sunt uite mala, nisi militiam addiderit quem
inquietum semper uel inglorium uel periculo
expositumautcontemptuideditumesseoportet.Adde
quod apostolus ait quia uita nostra militia est super
terram. Hanc igitur cum nascendo profiteamur, quid
alia noue militie professione opus est? Nam ibi
fortissimum corpus ferro armatur, hic animus contra
dolos, linguam, uersutias et fraudes permuniri debet.
Nescio igitur quid armari exterius iuuat, cum intus in
animabellumsit.

20
uitaterram]Iob7,1(militiaestuitahominissuperterram);cf.
SEN.epist.96,5:Atquiuiuere,Lucili,militareest;IOH.SAR.pol.2,27[PL
199.470]: Plane eleganti exemplo usi sunt, eo quod militia est uita
hominissuperterram
1 ac:aG 2 taceoassumere:om.M 4 ceteraque:s.lin.R officia:
uiciaW taceo:marg.R
6
plerumque:om.R preclarum:
plecarumS 10 Quis:quidW 11 non:om.AM nonnisi:nisinonG
12 effectu:effectumG 14 quedamalia:a.q.B 15 militari:militare
FGVW uolentibus:om.W
16
erat:etipseF pauca:om.AG
17 addiderit:acdideritW 18 inquietum:quietumG postuel2:in
add.M 22 alia:alieAGH 23 contra:s.lin.R 24 permuniri:
premuniriAH:premuneriW 25 armari:amariS exterius:om.W

408

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

ganar dinero. Por no hablar de las ganancias que


consiguen,casisiempre,delamaneramssrdida;por
nohablartampocodelosimpuestosconlosquegravan
el alquiler y los trabajos miserables que tienen que
hacer;pornohablardelhechodeverlosmuchasveces
convertidos en banqueros y cambistas en los das de
mercado sin temor alguno a desacreditar y deshonrar
por completo un trabajo de tanto renombre como el
suyo, hasta el punto de que lucen indigna e
inmerecidamente sus enseas militares y no les
avergenza manchar con su sucio dinero el brillo del
oro que les obliga a llevar su dignidad. Quin,
entonces, va a aspirar a este trabajo al que apenas le
queda, qu pena!, el mero nombre despojado de su
sentido?
Estosdetallesleparecernpequeosacualquierasi
los pone en comparacin con otros ms crueles. Se
topar,enprimerlugar,coneldichodeEscipin.Sola
deciralosquequeransersoldadosquelosmalesde
suvidaleparecenpocosatodoaquelquequiereentrar
en el ejrcito, si no les suma que conviene tener un
nimosiempreinquietooprivadodegloriaoexpuesto
alpeligrooentregadoaldesprecio.Aadeloquedeca
el apstol: Nuestra vida es milicia en este mundo.
Entonces, si la ejercemos ya desde que nacemos, qu
necesidad hay de arrostrar otra milicia? Pues en una
debemos proteger nuestro valeroso cuerpo con el
hierrodelasarmas,enstanuestraalmadebezafarse
del engao, de la maledicencia, de la traicin y de la
perfidia. No s, entonces, de qu nos puede servir
protegernuestroexteriorcuandolaguerratienelugar
enelinterior,enelalma.

409

Liberprimus10,83 110

10

15

20

25

Nec illud diffiteor, quia plurimos militia ad amplas


opes, sed et ad summos honoris status prouehit. Sed,
nisi fallor, longe plures ad inopiam, ad carceres, ad
seruitutem, ad uiolentam subitamque mortem eodem
tramiteperueniunt.Nam,utlaureatusinquitpoeta: Ex
quo quis profiteri militiam in animum habuit, nisi
dehonestare arma uoluerit, semper animam in manu
perituramhabeatnecesseest.Corpusueronondicamin
periculoesse,sedipsumquoquepericulumincorpore.
Semperenimauresmilitis,utVegetiusait,uoxillaregia
intonat: Disce ferire, intrepide mori. Et rursus breue,
sed horrendum, militi prouerbium est: Vel occides uel
occideris.
Inhocomnepreclarumgenusmilitieuersatur.Adde
rursus ad dissuasionem huius uite militaris que supra
tetigimus,inoctauocapitulo,cumdenobilitateegimus.
Hasigiturpiematrisinuictasrationescontemplans,
a secularis militie armorumque exercitio alienum me
reddere concepi. Sed illico affinium amicorumque
turba carne et sanguine, ut arbitror, reuelantibus ad
reliquum militandi genus inerme, acerbe grauiterque
urgereuisisunt.Cumenim,utdicebant,magnametatis
partem circa humani iuris disciplinam expenderim,
congruum, quinimmo debitum, uidebatur ut, que in
theorica profecerim, ad praxim deducerem et que
studio ipso attigeram, iam mundus ipse conspiciat.
Dicebant enim quod habens experientiam seu
operationem, ut philosophus inquit, etiam sine arte

5 Exest]PETR.rem.1,48,6(tuexquomilitiamprofiterianimusfuit,
nisi dehonestare artificium tuum uis, semper animum in numerato
habeasoportet).
11
Discemori]NonapudVEG.sedLVCAN.
5,363364 (tiro rudis, specta poenas et disce ferire, / disce mori);
PETR. rem. 1,48,6 (cesarea uox illa circumtonet: Disce ferire, disce
mori).
12 Veloccideris]PETR.rem.1,48,6(Sillabaunabreuisaut
longiortuafactauariabit,ueloccidesueloccides).
1 Nec:neG 2 sedet:sedetW et:s.lin.R:om.GH 3 longe:om.G
4
uiolentam:inuiolentamABGHSr
5
tramite:tramitateAGH
7 dehonestare:dehonestateAFGHSW:dehonestariD 11 ferire:
ferreS breue:om.B
12 militi:militumM occides:occideM
14 Addeegimus:om.R 15 militaris:om.F 18 a:acI secularisR
:seculariumIMVz:seclariumD:secularumcett. militieSed:om.
D 21 inermeBRr:inermemcett. 22 urgere:urgeAG

410

85

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Novoyanegarquelamiliciaencumbraamuchosal
estado ms alto entre riquezas inmensas. Pero, si no
me equivoco, muchsimos ms alcanzan, por el mismo
camino,lapobreza,lacrcel,laesclavitudyunamuerte
violenta y prematura. Pues, como dice el poeta
coronadodelaurel:Desdeelmomentoenqueunotoma
ladecisindededicarsealamilicia,esprecisoquetenga
sualmaprestaparalamuertesinoquieredeshonrarsus
armas. No voy a decir que el cuerpo se encuentre en
peligro, sino que es el mismo peligro el que se
encuentraenelcuerpo.Siempreresuenanenlosodos
del soldado, como dice Vegecio, esos versos solemnes:
Aprendeaherir yamorirsinmiedo.Ytambinhay un
proverbio, breve pero terrible, para cualquier soldado
quedice:Omatasotematarn.
El ilustre estado del ejrcito se basa en todo esto.
Tenencuenta,tambin,decaraadesistirdeestavida
militar, lo que abordamos antes, en el captulo octavo,
cuandotratamoslanobleza.
As es que, despus de meditar unas razones tan
convincentes como las que haba dicho mi piadosa
madre, tom la decisinde dedicarme a otracosa que
no fuera la milicia ni el ejercicio de las armas. Pero
inmediatamente la muchedumbre de mis parientes y
amigos, ponindose al descubierto, en mi opinin, los
vnculos y el parentesco, parecan apremiarme con
dureza y severidad a otro tipo de milicia, esta vez
incruenta.Comoyomehabapasadogranpartedemi
vida, segn decan, estudiando derecho, les pareca
adecuado, o mejor dicho obligado, que pusiera en
prctica lo que haba aprendido en la teora y que el
mundofueratestigodeello.Decanqueseganamayor

411

Liberprimus10,11111,24

magislaudatur,magisetiamproficitinoperandoquam
habensartessineexperientia.
Vt igitur in ea uel alia uiuendi arte utilius agerem,
necesse erat uxorem ducere, que firmat homines in
unoquoque uiuendi modo et discurrendi per orbem
occasiones tollit. Quare ad eam coniugalem uitam
infrascriptispersuasionibuscommonebant.

412

115

CAPITVLVM XI DE VITA ET STATV CONIVGALI IN SANCTO ET


IMMACVLATO MATRIMONIO ET DE NECESSITATE, VTILITATE,

10

LAVDIBVS ET PREROGATIVIS VITE CONIVGALIS SVPER ALIA VIVENDI


GENERA.

15

20

25

30

Vite coniugalis status quam sanctus, quam


immaculatus atque necessarius existat, nemo est qui
nesciat,nisiquisehominemacexuiroetfeminanatum
ignorat. Hic uite innocentissime status precipue
iuuenibus admodum expedit, ne alienis illicitisque
libidinibus misceantur et bonis castisque coniugii
fructibusperfruantur.
Hic status coniugalis necessarius fuit ad
conseruationem speciei humane, nam tribus
euidentissimis et necessariis causis fuit institutus.
Primo propter prolis generationem, ut habeat esse
naturale, item ut possit nociua obuiare; rursus ut
habeat esse uigoratum ut possit proles subsistere et
tandemualeatsibi similemgenerare.Secundo propter
concupiscentie refrenationem. Tertio propter uiri
glorificationem quia, ut inquit apostolus, mulier est
gloriauiri,quiaDeusdedithominiadiutoriumfeminam
non ad carnalem concupiscentiam, sed ut haberet
gloriam de femina cum eum imitatur in sanctitate et
prolemexeageneret,quegloriamDeoprestet,etsitad
28 gloriauiri]ICor.10,7.
4 firmathomines:f.h.W 7 commonebant:commonebatB 8 post
de : aliouiuendimodouidelicet add. R et statv : om. R
9 necessitate:s.lin.R 11 postgenera:sequituradd.A 12 Vite:uide
M 15 ignorat:ignoretS 17 bonis:morisB castisque:castiqueB
21 institutus:institutumBHR 23 naturale:om.W nociua:nociuis
V
25
ualeat:possit(ualeats.lin.)R sibi:om.AGH
26 Tertioglorificationem:om.W 27 inquit:aitV 28 dedit:detAG
homini:marg.R adiutoriumfeminam:f.a.A 30 eum:eamM
et:om.W 31 generet:generatAG

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

elogio teniendo experiencia o trabajando en muchas


cosas, como dice el filsofo, an sin estar preparado,
pues en el trabajo cuenta ms la experiencia que la
tcnica.
Entonces, con vistas a que me resultara ms
provechoso ste o cualquier otro modo de vida, era
preciso que tomara esposa, hecho que ayuda a los
hombresaasentarseencadaunodelostiposdeviday
evita que vayan dando bandazos de un lado para otro
portodoelorbe.Poresarazn,meaconsejabanlavida
conyugal intentando persuadirme de la siguiente
manera.
CAPTULO XI: VIDA CONYUGAL DENTRO DEL SANTO E
INMACULADO MATRIMONIO; NECESIDAD, PROVECHO, ELOGIOS Y

15

20

25

30

PRIVILEGIOSDELAVIDACONYUGALSOBREOTROSTIPOSDEVIDA.

No hay nadie que desconozca, salvo que ignoreque


l como ser humano procede de un hombre y de una
mujer, lo santa, inmaculada y necesaria que es la vida
conyugal.Estavidantegralesvienebienespecialmen
tealosjvenesparanocaerenplaceresilcitosygozar
delosfrutosdeunmatrimoniofelizycasto.
La vida conyugal es necesaria para la conservacin
de la especie humana, pues se instituy por tres
razones obvias y necesarias. En primer lugar para
tener descendencia como don natural y para poder
tambin apartarse de la maldad; adems, para tener
vigor y poder alimentar as a la descendencia y,
despus, ser capaz de engendrar ms. En segundo
lugar como freno a la concupiscencia. En tercero,para
glorificar al varn porque, como dice el apstol, la
mujer es gloria del varn, porque Dios no le dio la
mujer al hombre para satisfacer sus deseos carnales,
sinoparaquetuvieragloriaporsumujercadavezque
ella imitara su santidad y l concibiera de ella a su

413

Liberprimus11,25 52

10

15

20

25

gloriamuiriquigloriaturetquodammodoperpetuatur
infilio,quiesteiusimago.
Exquibusfacileagnosciturquiahecbeataconiugalis
uita,proaliquotemporemagisexpediensetnecessaria
uidetur quam continentia siue uirginitas et ideo
preeligenda;queresagitut,eoeuentu,longemeliussit
uacare coniugalicopule quam continentie, uideliceteo
tempore quo multiplicatio generis humani
pernecessaria fuit ut compleretur numerus electorum,
quemadmodum in simili uidere libet. Nam, teste
philosopho in Topicis: Philosophari simpliciter melius
est quam ditari. Verumtamen indigenti necessariis,
melius est ditariquamphilosophari et protempore illo
preeligendum secundum Thomam. Rursus ad hanc
coniugalem uitam, plurima et presertim tria inducere
et inclinare homines uidentur, scilicet natura, recta
ratio et gratia. Natura quidem, quia propter prolem et
naturalem auiditatem conseruandi speciem et
perpetuandiseipsumperfilios.Demumrectaratio,qua
inclinatur coniunx ad seruandum fidem coniugi.
Deniquegratiauidelicetsacramenti.
Hanc igitur uiuendi formam beatam et gloriosam
fore nullus sane mentis ignorat. Cuius status
necessitas, utilitas et sanctimonia ex multis colligi
possunt, sed precipue ex decem eiusdem status
excelsislaudibusetmirificispreconiis.
Prima igitur eius excellentia instituentis est excelsa
auctoritas.Necenimistumsacratissimumordinemaut

11
Philosophariditari]ARIST.top.3,2(118a)(Ergophilosophari
meliusquamditari).
12 indigentiphilosophari]IOH.FONT.auct.
36,52 (Licet melius sit philosophari quam ditari; tamen indigentibus
meliusestditariquamphilosophari);cf.THOM.s.theol.2a,2ae,182,a.1,
co.:Sicutetiamphilosophusdicit,inIIITopic.,quodphilosophariest
meliusquamditari,sedditarimeliusestnecessitatempatienti.
3 Exsacramenti:marg.R beataconiugalis:c.b.M 6 preeligenda
:pereligendaR agit:aitAG 8 generishumani:h.g.F 11 melius
DGHIMVz:meliorcett.
12
Verumtamenphilosophari:om.M
16 homines:om.V scilicet:uidelicetFV:om.M 19 qua:quiaW
22 igitur:s.lin.R
24 multis:multisR colligipossunt:p.c.H
27 eius:estG 28 aut:om.M

414
25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

descendencia para gloria de Dios, y para que sirviera


degloriaalvarn,quealcanzalagloria,enciertomodo,
enlaperpetuacindesuhijo,queessupropiaimagen.
Por todo lo dicho, resulta evidente que la vida feliz
de casado fue por un tiempo ms provechosa y
necesaria que la castidad o la virginidad y, por ello,
preferible. Este hecho tuvo como consecuencia que
resultara mucho mejor dedicarse a la vida conyugal
quealacastidad,especialmenteenelmomentoenque
fue necesaria la multiplicacin del gnero humano
hasta completar el nmero de los elegidos, como se
puede ver en esta comparacin. Y es que, segn
aseguraelfilsofoenlosTpicos:Esmejorsersabioque
ser rico. No obstante, el que no tiene lo necesario para
vivir cree que es mejor ser rico que ser sabio y, por un
tiempo, segn Toms, preferir hacerse rico. Adems,
tres son los aspectos que inducen e inclinan a los
hombres a la vida conyugal: la propia condicin
humana, el sentido comn y la gracia. La condicin
humana, en efecto, por la descendencia y el deseo
natural de conservar la especie y perpetuarse en los
hijos. Luego, el sentido comn que hace que los
cnyuges sean fieles. Por ltimo, por la gracia del
sacramento.
Nadie en su sano juicio ignora que esta forma de
vida es dichosa y gloriosa. Se puede deducir su
necesidad, provecho y santidad a partir de muchos
aspectos, pero especialmente por diez magnficas
alabanzasyelogiosdeestealtsimoestado.
Su primera excelencia radica en la altsima
autoridad de quien lo ha instituido, ya que este
santsimo estado no lo ha instituido ni Agustn, ni

415

Liberprimus11,5378

10

15

20

25

Augustinus aut Hieronymus aut monachorum pater


Benedictus,sedDeusipseorefactoqueinstituit.
Secundum preconium ex loci prerogatiua pendet
cum in paradiso institutum recta fide credamus,
paradiso, inquam, terreno et celesti quia, ut sancti
tractatores aiunt, misso sopore Adam raptus est in
spiritu et, ut aiunt, curie celesti interfuisse creditur,
ibiqueuirtutestantisacramentiplenecognouit.
Denique tertia dignitas erat, uidelicet institutionis
eiusantiquitas.
Quarta excellentia est unitas duorum in uno
corpore,quiascriptumest:Eruntduoincarneuna.
Quintatemporisexcellentia,quiainstatuinnocentie,
quandonecpeccatiqueuisrubigoinitiumsumpserat.
Sexta dignitas ex eo colligitur quod hunc solum
ordinemtanquamimmaculatumDeusipsesaluumfecit
indignationis atque diluuii tempore, quo fornicatores
omnes utriusque sexus eterno aquarum uoragine
deleuit.
Septimo gloriosam uirginem Deus delegit hunc
ordinem assumere. Et quamquam uirginitatem
uouisset,matrimoniiuerumsacramentumnonrespuit.
Nec parum uidetur preconium matrimonii, cum Dei
filius tam diu distulit carnem suscipere humanam,
quousque uirgo beata sub matrimonii foret legitime
constituta.

4
ininstitutum]cf.THOM.sent.4,d.26,q.2,a.4,s.c.1:InParadiso
fuitmatrimonium.
6 missocognouit]cf.DECRET.Grat.2,33,2[PL
187.1575]:Adamuero,cuminuirilietateaDominocreatussit,ante,
quam a diabolo temptaretur, dum de latere eius uxor formabatur,
duminextasiraptusangelicaecuriaeintererat,dumeuigilans futura
Christi et ecclesiae sacramenta uaticinabatur, aut caritatem, aut
odiumhabebat. 12 Eruntuna]Gen.2,24.
2 ipse:ipsoAGH 4 postcum:enimadd.M 6 missoaiunt:om.AG
9 tertia:aliaR2 uidelicet:s.lin.R
11 Quartauna:marg.R
excellentiaest:estex.W 15 ex:inW hunc:om.AG 16 tanquam:
om.V 20 huncordinem:om.V 22 uouisset:fouissetW:nouissetH
:uoluissetS postmatrimonii:tamenadd.F 23 postparum:enim
add.M Dei:deW

416

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Jernimo, ni Benito, el padre de los monjes, sino el


propioDiosdepalabrayobra.
Su segunda alabanza depende del privilegio de su
lugar, pues creemos firmemente que se instituy en el
paraso;s,alparasomerefiero,tantoalterrenalcomo
al celestial porque, como dicen los santos tratadistas,
una vez que Adn abandon su cuerpo, se fue su
espritu y, como dicen, se cree que forma parte de la
cortecelestialyqueallconociplenamenteelvalorde
unsacramentotanimportante.
Su tercera dignidad es la antigedad de la
institucinmatrimonial.
Su cuarta excelencia es la unin de dos cuerpos en
una sola carne, porque est escrito: Sern dos en una
solacarne.
Suquintaexcelenciaserefiereasusituacin,porque
mientrasduraesteestadontegronoasomanisiquiera
elmsmnimoatisbodepecado.
Susextadignidadsededuceporelhechodequeeste
estadoinmaculadofueelnicoqueDiossalvdelaira
y del diluvio, con el que hizo desaparecer a todos los
fornicadores de ambos sexos con una tormenta
interminable.
En sptimo lugar Dios eligi a una virgen gloriosa
para que asumiera este estado. Y aunque habra
deseado seguir soltera, no rechaz, sin embargo, el
sacramento del matrimonio. Y no parece poca la
alabanzadelmatrimoniocuandoelpropiohijodeDios
tardtanto tiempoentomar formahumanahastaque
la beata Virgen estuvo unida legtimamente en santo
matrimonio.

417

Liberprimus11,7912,9

10

15

20

Octaua dignitas coniugalis ex eo constat, quod


Christus hoc matrimonium sacramentum, non modo
sua presentia sed miraculo illustrauit, ut Iohannes
referteuangelista.
Nona excellentia patet quia ex eo uniuersa fuit
propagatio humani generis. Quinimmo, ut inquit
Hieronymus contra Vigilantium, si uirginitas laudatur,
cur matrimonium non uehementer amatur ex quibus
uirginesprocreantur?
Decimum aliud matrimonii preconium non inferius
aliisomnibusuidetur,quiacarniscopula,quesineilla
mortalemgeneratculpameiusuirtutenedumapeccato
immunis, quinimmo plerumque meritoria efficitur.
Adde quia matrimonium non solum mundum sed
paradisum replet, ut inquit Ambrosius, per quod
scelera pene infinita, incestus, multa denique scelera
uitanturetingentiabonaqueruntur.
Ex his igitur attinentes me ad coniugalem uitam
cogerequodammodoconabantur.

418

80

85

90

95

CAPITVLVM XII DE ONERIBVS ET INCOMMODIS ET LABORIBVS


PLVRIMIS VITE CONIVGALIS ET DE CAVSIS PROPTER QVAS NON
EXPEDITVXOREMDVCERE.

25

Fluctuabat ubique animus, sed ad me uersus, pie


matris consilium petiturus accessi an igitur uxorem
ducereconsulebam.Illaueroque,utsepepostearetulit
diuturnas pro me lacrimas et uota sua Altissimo
dederat ut in suam me sortem traheret, tanquam
rabida quedam leena longe contrarium suadebat;

3 Iohanneseuangelista]cf.Ioh.2,112. 7 siprocreantur]Nonapud
HIER.sedcf.AVG.uirg.10,10[PL40.401]:namneilloquidemdebent
continentium meritis se conferre coniugia, quod ex eis uirgines
procreantur.
5 fuit:fitDI:posteotransp.M 6 inquit:aitAGH 8 non:post
uehementertransp.G exprocreantur:om.AG
10 aliud:om.V
12 generat:om.H 13 meritoria:meritoM 16 scelera1:sceleritasR
peneinfinita:om.R
18 me:om.V
20 et1:om.G post
incommodis : uiteconiugalisetdelaboribusplurimisuiteconiugalis
add.R 23 postme:utadd.M 24 petiturus:petiturosDIMVz an:
postigiturtransp.R igitur:om.V
25
ducere:duceremBGH
sepepostea:p.s.V 26 prome:om.H 27 sortem:fortemB

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

La octava dignidad de la vida conyugal es evidente


porque Cristo ennobleci este sacramento no slo con
su presencia sino con un milagro, como cuenta el
evangelistaJuan.
La novena excelencia es patente porque el gnero
humano se ha propagado por todo el mundo. Es ms,
comodiceJernimoensulibroContraVigilancio,sise
elogialavirginidad,porqunosetienemayoraprecio
del matrimonio que es de donde proceden las
vrgenes?
La dcima alabanza no parece inferior a todas las
otras: la cpula carnal, que fuera del matrimonio es
causa de pecado mortal, gracias a su virtud se vuelve
nosloinmunealpecado,sinoque,lamayorpartede
lasveces,sehaceinclusomuymeritoria.Aadequeel
matrimonio,comodiceAmbrosio,hallenadonosloel
mundosinotambinelparaso.Graciasalelhombre
evita muchas malas acciones, incestos y casi todos los
males infinitos, procurando una serie enorme de
bienes.
Con estas palabras, entonces, intentaban a toda
costa mis parientes que yo me acogiera a la vida
conyugal.
CAPTULO XII: RESPONSABILIDADES, INCONVENIENTES Y
MULTITUD DE PADECIMIENTOS DE LA VIDA CONYUGAL; MOTIVOS
PORLOSQUENOCONVIENECASARSE.

Mi alma se agit tremendamente, pero en cuanto


volviens,medirigamimadreparapedirleconsejo
sobre si deba casarme o no. Ella, por su parte, que
haba llorado por m frecuentemente y haba
prometido al Altsimo que me llevara hasta l,
intentaba persuadirme de todo lo contrario como una

419

Liberprimus12,10 40

10

15

20

25

30

quinimmo ne incautus tam inminens naufragium


subirem,pierogabatatqueseuerecommonebat.
Dicebat enim mariti nomen, licet dulce plurimis,
tamenerumnisforerefertum.Quisenim,inquit,onera
matrimonii facile ferre potest? quis quarumdam
uxorum insolentias? quis pompas? Que si pauperes
sunt, facile ab hominibus contemnuntur; si diuites,
dotes eas tumidas, genus insolentes, forma uero
suspectas reddit; deformitas quoque reddit inuisas.
Quarum lingua, ut Plutarchus uoluit, nil perniciosius,
quarum audacia nil prodigiosius, quarum improbitate
nil inexequabilius cogitari potest. Que iurgiis et
contentionibus obtundunt uiros. Semper enim
conqueruntur, semper exprobrant, semper insidiantur.
Et, ut Cato dicebat, quos coniunx diligit, illa odit. Eis
enim, cum cetera desinit, numquam tamen lacrime,
gemitus atque suspiria, ut faustis suis fiat satis;
ornamentorumueroambitioneadeoardentutcunctas
opes labefactent miserosque cogunt maritos in
questus, in dira pro dire scelera. Et quod periculosius
est omnium: qui uxorem duxit, cum apostolo, que
mundisuntcogitateteffeminatosuirorumanimosetab
omnispeculationeredduntpenitusalienos.
Taceo tandem quot in maritos fraudes exercent,
quot simulationes, quot proditiones, quot plerumque
suppositos partus, quot mentitas enutritiones, quot
alieni seminis susceptas messes. Et, ut facete et
perpulchrequidamsapiensdicebatetridiculummagis
est, lugent postea innocentes mariti; has sibi extinctas
uxores laudant, predicant in urbibus quasi pudicas
quarum impudicitia corda eorum uulnerantur.

15 quosodit]PS.CATOdist.1,8(Semperenimmulierquemconiux
diligitodit). 21 quecogitat]ICor.6,34.
1 ne:utW 4 tamen:tamW 8 eas:eaV 9 quoque:ueroHW
10 lingua:linguasAGH:lignaD 11 quarum1prodigiosius:om.G
12 inexequabilius:exequabiliusS:execrabiliusV cogitari:om.H
15 illa:om.B 16 desinit:desintR:desuntDIMVz 17 suis:eisAG
18 ardent:ardetG 21 est:om.F duxit:duxeritAG 22 et1:om.S
24 quot:quodM 25 quot2:quodM quot3:quodM 28 et:om.M
30 uxores:iter.G

420
10

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

fiera leona; es ms, me rogaba con cario y me


aconsejaba con severidad que no sufriera, incauto de
m,unnaufragiotaninminente.
Deca que el trmino marido est lleno de
tormentos, por muy dulce que pueda resultar. Quin
puede soportar, dice, con entereza las responsabilida
des del matrimonio? Y el descaro de las mujeres? Y
toda su parafernalia? Si son pobres, los hombres las
rechazan pronto, pero si son ricas, su dote las hace
orgullosas y su linaje descaradas, mientras que su
belleza las hace sospechosas y su fealdad odiosas. No
puede imaginarse nada ms daino que la lengua de
una mujer, como puso de manifiesto Plutarco, ni nada
msportentosoquesuosada,ninadaalcanzasugrado
demaldad.Atontanaloshombresconsuspeleasysus
discusiones. Siempre se estn quejando, siempre
reprochando, siempre conspirando. Y, como deca
Catn,ellaodiaalosqueapreciasumarido.Cuandoles
falta algo, lo que no les falta, sin embargo, son las
lgrimas, los llantos y los suspiros para satisfacer sus
anhelos. Tienen tales deseos de comprar joyas que
dilapidan todas sus riquezas y obligan a sus
desdichados maridos a gastar dinero y a funestas
accionesporlamaldaddesucrueldad.Yloqueresulta
ms peligroso de todo: en palabras del apstol, el
hombre casado slo piensaen las cosas de este mundo;
las mujeres ablandan su nimo y le hacen
completamenteajenoacualquierrazonamiento.
En fin, por no hablar de la cantidad de fraudes que
llevan a cabo contra sus maridos, la cantidad de
engaos, traiciones, partos fingidos, alimentos que no
necesitan,cosechassospechosasdeserdeotrasemilla.
Y,loqueresultamsridculo,comodecaunsabiocon
ciertagraciayestilo,sushonradosmaridosdespuslas
lloran; elogian a sus esposas cuando mueren, van
diciendo que han sido decentes cuando su indecencia

421

Liberprimus12,41 61

10

15

20

Cogunturque honoris non perdendi gratia recte


mentiri.
Quod si dotem amplam quis cum uxore assequitur,
tanto superbior efficitur. Duo certe superbie stimuli
sunt cuiuslibet uxoris: forma et dos. Mulier enim bene
dotata, mariti domina, uxor non est. Nil sibi illicitum
putat que suas opes quotidie mariti comparat egestati
et que a uiro pascitur, dominam se putat, non sociam.
Vnde recte dicebat quidam sapiens, quia unde dos
ingreditur, inde libertas, inde uerecundia, inde
obedientiaegreditur.Lycurgusenimrectelegesfecitut
mulieres indotate nuberent ne pecunie potius quam
uxores eligerentur. At si pauperem quis uxorem ducit,
non unius diei, sed totius uite hospitem forte hostem
comparat. Et, ut paucis multa comprehendam, qui
uxorem ducit,cumapostolo, cogitatquemundisunt et
quomodo uxori complaceat, cui dum quis placet, sibi
atquealiisdispliceatinutilisquesitoportet.
Econtraquisineuxoreest,aptiorefficituradeaque
Deisunt.VndeAugustinus,cuminSoliloquiis,nontam
sibi quam nobis loqueretur: Nihil enim, inquit, sentio

5 formados]PETR.rem.1,68,12(soluminnuptiisuestrisattenditur
dosetforma). 6 Nilsociam]PETR.rem.1,68,4(nilsibinonlicitum
arbitratur:quesuasopesmariticomparategestati,queuirumpascit,
dominamseputatesse,nonsociam). 9 undeegreditur]PETR.rem.
1,68,6 (Vnde dos ingreditur, inde libertas egreditur, quod bene
prouiderat). 12 indotateeligerentur]PETR.rem.1,68,6(Lycurgus,
cuiuslegecautumfuitutindotatenuberent,etadiectaratioutuxores
eligerentur,nonpecuniesecuriusquematrimoniasuauiricoercerent,
cum nullis frenis dotis tenerentur); cf. IVST. 3,3,8: Virgines sine dote
nubere iussit, ut uxores eligerentur, non pecuniae, seuerius que
matrimoniasuauiricoercerent,cumnullisfrenisdotistenerentur;cf.
IOH. SAR. pol. 4,3 [PL 199.516]: Lycurgus (...) statuit uirginem sine
dotenubere,utuxoreseligerentur,nonpecunia. 16 cogitatsunt]I
Cor.6,34. 21 Nihilpotest]AVG.soliloq.1,10,17[PL32.878](quod
magisexarcedeiiciatquamblandimentafeminea).
1 honoris:honoresW 3 si:om.AG 4 superbior:superiorG:super
W Duo:quoD superbie:superbiG
6
dotata:dotaW
dominaest:dominaestnonuxorF 8 apascitur:queuirumpascit
r2 10 ingreditur:egrediturG 11 recte:postegrediturtransp.H:
postLycurgustransp.A 13 ducit:duxeritF 16 ducit:duxeritF
17 cuiplacet:om.W

422

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

ha herido el corazn mismo de su marido. Se ven


obligadosamentirparanoperdersuhonor.
Cuandoalgunoconsigueunadotesustanciosaconsu
esposa, se vuelve ms soberbio. Indudablemente toda
esposatienedosacicatesparalasoberbia: subellezay
sudote.Lamujerquetienebuenadote,noeslaesposa
de su marido, es su duea y seora. Cree que todo le
est permitido mientras compara a diario sus riquezas
con la pobreza de su marido y la mujer que soporta el
marido, ms que compaera, es su duea y seora. Por
ello deca con buen juicio un sabio que donde entra la
dote, de all sale la libertad, el respeto y la obediencia.
Licurgo hizo, con buen juicio, unas leyes para que las
mujeres se casaran sin dote para que no se eligiera el
dineroantesquelasmujeres.Perosialguiensecasacon
unamujerpobre,notieneuninvitadoporunda,sino
un enemigo para toda la vida. Y, por explicar muchas
cosas con pocas palabras, quien se casa, como dice el
apstol, slo piensa en cosas de este mundo y en cmo
complacer a su esposa; pero es intil complacerla
porque, para hacerlo, tendra que disgustarse a s
mismoyaotros.
Por el contrario, quien vive sin esposa se hace ms
adecuado para los asuntos de Dios. Por ello Agustn,
cuandoescribasusSoliloquios,notantoparasmismo
comoparanosotros,deca:Sientoquenohaynadaque

423

Liberprimus12,62 87

10

15

20

25

quodmagisdeiciatanimumuirilem,quamblandimenta
feminecorporumqueillecontactus,sinequouxorhaberi
non potest. Hinc Hugo de sancto Victore: Non est uxor
ducenda uiro sapienti et litteris dedito; primo quia
studiumsapientieimpeditnecpotestquislibrisetuxori
pariter seruire, demum multa sunt que matronarum
usibus necessaria sunt. Alterius enim amorem suum
suspicaturodium.Rursusattendequodnullaestuxoris
electio, sed qualis aduenerit, talis est ducenda: si
iracunda, si fatua, si deformis, si superba, si fetida
cuiuscumque uitii est, post nuptias discimus; equus,
asinus,canisetuilissimamancipiapriusprobantur!Et
iterum idem Hugo: Non est quieta uita hominis quam
inquietat uxoris suspicio, sollicitat ancillarum sumptus,
conturbat filiorum peruersitas. Qui igitur prudens est,
uitabiteaomniapromptapericulaqueexnuptialiuita
proueniresolent.Etlicetfatendumsit,testeAugustino,
quod actus coniugalis bonus sit, continentia tamen
melior.
Habet enim status continentium supra statum
coniugalem sex coronas preeminentie. Primo, quia
continenshabetmaioremdignitatemproeo, quodper
continentiamhominesassimilanturangelis.
Secundo,maiorempuritatem.Trahiturenimspiritus
per actum coniugalem ad immunditiam carnis et
efficiturquasicaro.

3
Nonsunt]PS.HVGOnupt.1,1[PL176.1203](Nonestigituruxor
ducenda sapienti. Primum enim studia philosophiae impediri, nec
posse quemquam libris et uxori pariter inseruire. Multa sunt, quae
matronarum usibus necessaria sunt); cf. HIER. adu. Iouin. 1,47 [PL
23.276];IOH.SAR.pol.8,11[PL199.750].
13 Nonperuersitas]PS.
HVGO nupt. 1,1 [PL 176.1204] (Quieta est enim continentiae uita,
quam non inquietat uxoris suspicio, non sollicitant ancillarum
sumptus,
nec
conturbat
filiorum
peruersitas).
18
continentiamelior]AVG.bon.coniug.23,28[PL40.392]
(continentiameliorcastitateconiugali).
3 est:om.AGH uxor:uoxM
4 uiro:ueroW quia:om.F
8 nulla:ullaS 11 equus:om.H 13 iterum:uerumAG idem:om.
AG
14
inquietat:inquietasG postsollicitat:etadd.AGH
sumptus:sumtosG 16 uitabit:om.D 17 testeAugustino:A.t.G
20 statum:statusW

424

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

debilite ms el nimo del varn que las caricias


femeninasyelcontactocorporal,sinelquenosepuede
estar casado. Por eso Hugo de San Vctor deca: El
hombre sabio y entregado a las letras no debe casarse;
en primer lugar porque le impide el estudio y no puede
unoservirigualmentealoslibrosyalaesposa;despus,
porque la seora de la casa requiere multitud de cosas
para su uso personal. Si nos odia, sospechamos
entoncesqueamaaotro.Adems,fjatebienporquela
esposanosepuedeelegir,sinoquelatienesquellevar
al altar tal cual haya llegado: nos enteramos despus
de la boda de si es irascible, altiva, fea, soberbia,
malolienteodecualquierotradefectoquepuedatener;
los caballos, los burros, los perros y los animales de
carga se pueden probar antes! Y de nuevo el mismo
Hugodeca:Noesttranquilalavidadelhombreporque
le inquietan las sospechas de su esposa, le alteran los
gastos de las siervas y le entristece la maldad de sus
hijos. Entonces, el hombre sabio deber evitar todos
estos peligros manifiestos que suelen derivarse de la
vida conyugal. Y aunque hay que reconocer, segn
asegura Agustn, que el acto conyugal es bueno, sin
embargoesmejorlacastidad.
El estado de la castidad tiene seis coronas de
preeminencia sobre el estado conyugal. En primer
lugar, quien practica la castidad tiene mayor dignidad
porque, gracias a la castidad, los hombres se hacen
semejantesalosngeles.
En segundo lugar, por su mayor pureza. El acto
conyugal arrastra el espritu a la inmundicia de la
carneyseconvierteprcticamenteencarne.

425

Liberprimus12,88115

10

15

20

25

Tertio,habetmaioremlibertatem,quiauirnonhabet
potestatem sui corporis sed uxoris et econuerso
secundumapostolum.
Quarto, habet maiorem utilitatem, quia qui uxorem
habet sollicitus erit quomodo placeat uxori, quare
diuisusest.
Quinto, habet maiorem sanctitatem, quia coniugati
tribulationem carnis habent et impulsionem maiorem
quamnonconiugati.
Sexto, habent maiorem utilitatem, quia maius
premium et maior fructus sibi debetur. Merito igitur,
sapiens uir continentium sanctissimum statum
preelegit.
Que omnia attendentes, sapiens ac humani iuris
interpretes, non insulse coniugio carnali spirituale
conubium pretulere, ut uidere libet in statu
continentium et eorum qui in ordine ecclesiastico in
hac terrena uita militant, ut tandem in supernis
triumphent. Aiunt enim id ipsum spirituale coniugium
nonsolumdigniusessequamcarnale,sedhonorabilius
atquefecundius,sedetsecuriusetfortius.
His itaque auditis, quippe a matre presertim cum
fletibus expositis, decreui a coniugio paulisper
subsistere. Verum attinentes et amici, si pro tunc
matrimonii onera subire non placebat, ad publica me
saltemtransferremofficia,etpresertimadiudicandum
populos, presidendum urbibus, his suasionibus
commonebant.

1
uiruxoris]ICor.7,4(muliersuicorporispotestatemnonhabet
sed uir similiter autem et uir sui corporis potestatem non habet sed
mulier).

2 uxoris:uxorDGM 4 utilitatem:utilitateV uxoremhabet:cum


uxoreestR 5 erit:estG:om.R quare:etV 14 Quefortius:om.
R sapiens:sapientesDIFMVz
17 postecclesiastico:quiadd.W
19 triumphent:triumphantG 21 fecundius:facundiusW et2:ac
V 22 presertim:postfletibustransp.F cum:om.F 25 placebat:
placebitH 28 commonebant:commonebatDMpostcommonebant
:sequentibusadd.F

426

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

En tercer lugar, tiene mayor libertad porque el


varnnotienecontrolsobresucuerposino suesposay
viceversa,segnelapstol.
En cuarto lugar, tiene mayor provecho, porque el
casado se preocupa por complacer a su esposa, razn
porlacualestdividido.
En quinto lugar, tiene mayor santidad, porque los
casadostienenmayoresdeseoscarnalesquelosqueno
estncasados.
En sexto lugar, tienen mayor provecho porque se
han ganado las mayores prebendas y los mejores
frutos. Con razn, entonces, el hombre sabio elige el
estadosantodelacastidad.
El hombre sabio y los intrpretes del derecho civil,
tras haberse dado cuenta de todos estos aspectos,
acertaron al preferir el matrimonio espiritual a la
unincarnal,comosepuedeapreciarporquesehallan
enelestadodelacastidadybajoelordeneclesistico
en esta vida terrena para triunfar, al final, en la
celestial.Dicenqueesauninespiritualnosloesms
dignaquelacarnal,sinotambinmshonorableyfrtil
altiempoquemsseguraypoderosa.
Aspues,cuandoescuchlaspalabrasquemimadre
noshabaexpuestoentresollozos,tomladecisinde
apartarme, por el momento, del matrimonio. No
obstante, mis parientes y amigos me intentaron
convencer de que, si no quera padecer las
responsabilidades del matrimonio, pasara al menos a
los cargospblicos, concretamente a la judicatura y al
gobiernodelasciudades.

427

Liberprimus13,124

428

CAPITVLVM XIII DE MAGISTRATV IVDICVM ET DE OFFICIO ET


MVNERE IVDICANDI POPVLOS ET PRESIDENDI CIVITATIBVS ET DE
LAVDIBVS HVIVSMODI OFFICIORVM ET COMMENDATIONE TALIS
EXERCITII.

10

15

20

Prefecture atque iudicandi munus, quam


necessariusuitehumane,quamexcellensetpreclarum
sit exercitium et a cunctis mortalibus honori habitum,
nemoestquinesciat,nisiquilegibussubicirecusataut
alienisiacturisditariperoptat.VtenimHieronymusait,
nisiprimushomoimaginemDeiinsepeccandouiolasset,
nequaquam homo homini subiectus esset, nec alius
alium iudicasset, fuisset enim sibi unusquisque iudex.
Nam a principio non dixit Deus homini ut presit
hominibus, sed: Dominamini, inquit, piscibus maris et
uolatilibusceliacbestiisterre.Postquamueropeccatum
inter homines inualuit: iurgia, rixe, bella et seminaria
discordie crescere ceperunt. Fuit igitur necessarium ad
comprimendum iniquorum cupidines et uiolentias, ut
diuina prouidentia homo homines iudicare possit, ut
quos natura ipsa aut amor ad bonum non prouocat,
saltemtimorhominiscoherceat.Ethocestquodalibiad
eundem sensum Augustinus ait quia cum populi
multitudo ab his qui maiores sunt opprimeretur,
expediensadmodumfuitadaliquemconfugereuirtute
10
primuscoherceat]NonapudHIER.sedHAYM.hom.138[PL
118.735] (primus homo imaginem Dei in se peccando uiolasset,
nequaquamhomohominisubiectusesset.Quiaininitiocumfecisset
Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam, non ait: Praesit
homo hominibus, sed dominamini piscibus maris et uolatilibus coeli
et bestiis terrae. Postquam uero peccatum inter homines, iurgia,
rixae, et seminarium discordiae crescere coepit, ad comprimendam
prauorum hominum insolentiam, proposuit Deus hominibus
hominem,utquosamorDeinonprouocabatadbonum,saltemtimor
hominiscoerceretamalis). 14 Dominaminiceli]Gen.1,28.
1 postde1:aliouiuendimodosiueexercitiouidelicetdeofficioadd.R
2 de:om.M 3 postet:deadd.MV 4 exercitii:exercitusWpost
exercitii:sequiturcapitulumadd.A 5 atque:siueR 6 humane:
s.lin.R
7 et:om.AG honori:honoreG
8 nesciat:nescitW
9 ditarimeminisse:marg.R
10 peccandouiolasset:uiolando
peccassetAGH 11 alius:unusW 12 sibi:ibiG:postunusquisque
transp.W
15
ac:etAFG bestiis:bestiaA uero:enimG
17 discordie:discordiaH crescere:om.H 18 cupidines:cupiensI
19 possit:possetG 22 populimultitudo:m.p.M

10

15

20

Espejodelavidahumana

CAPTULO XIII: LA MAGISTRATURA JUDICIAL; FUNCIN PBLICA


DE LA JUDICATURA Y GOBIERNO DE LA CIUDAD; ELOGIOS DE ESTE
TIPODECARGOS;REPUTACINDEESTETRABAJO.

10

15

20

25

No hay nadie que desconozca, salvo quien rechaza


someterse a las leyes o desea hacerse rico con las
desgracias ajenas, lo necesaria, excelente e ilustre que
es la funcin pblica del gobierno y de la judicatura
paralavidahumana.ComodiceJernimo,si elprimer
hombre no hubiese violado la imagen de Dios pecando
contra l, de ninguna manera se habra sometido un
hombre a otro, ni uno habra juzgado a otro, sino que
cada uno habra sido su propio juez. Pues Dios al
principiodelostiemposnodijoqueunhombreestuviera
por delante de los dems sino que dijo: Dominad sobre
los pecesdel mar,las aves delcieloylos animalesdela
tierra. Despus, el pecado se hizo fuerte entre los
hombres:comenzaronaaumentarlasdisputas,lasrias,
lasguerrasylosmotivosdelasdesavenencias.Entonces,
con idea de reprimir el deseo y la violencia de los
hombres malvados, se hizo necesario que un hombre,
gracias a la divina Providencia, pudiera juzgar a otros
hombresparaquealmenoseltemordeestehombreles
obligara a hacer el bien, si la propia naturaleza o el
respetoalosdemsnolesinvitabaaello.Yestoesalo
que se refera Agustn en otro pasaje con el mismo
sentido: Cuando los poderosos opriman a la multitud

429

Liberprimus13,25 53

10

15

20

25

et auctoritate prestantem, qui iniurias cohiberet et


summa infimis pari equitate coequaret legumque
transgressorespuniret.
Quiapudquosdammagistratus,apudaliospresides,
alibipretoressiuepotestates,communiusueroiudices
a iudicando appellati sunt. Hi apud gentiles plurimum
honorabantur de quibus Valerius ait quia Apollo
requisitus de iustis magistratibus respondit se nescire
utrum deorum numero an hominum aggregari
deberent. Adeo enim hoc exercitium ilustre apud eos
fuit ut illud omni potentatui preferrent. Quid enim,
teste Cicerone, preclarius digniusque iure inter
mortales excercitium excogitari potest quam unum
hominem in republica reperiri qui communi utilitati
seruiat, qui communia pro suis, sua pro communibus
habeat, qui uelit et sciat personam ciuitatis gerere
dignitatem, decus sustinere legesque obseruare, iura
tueri atque exequi et postremo cuncta que ad
rempublicampertinent,fideisuecommissameminisse?
Magistratus siquidem atque ius dicendi potestatem
habentes, non modo terrenorum principum aut
populorum sed immortalis Dei auctoritate et uice
funguntur. Est enim latissima eorum potestas et
iurisdictio, ueluti qui uite simul et necis hominum
dominipenitusconstitutisunt.Hincapostolusdicebat:
Qui me iudicat Dominus est. Hi ergo iudices atque
prouinciarum potestates atque rectores cum recte
agunt, Deo pariter et hominibus acceptissimi sunt.
Scriptum est enim: Beati qui iudicium faciunt et
8
seaggregari]VAL.MAX.5,3(nescireseutrumillumhominuman
deorumnumeroadgregaret).
16 personammeminisse]CIC.off.
1,124(gererepersonamciuitatisdeberequeeiusdignitatemetdecus
sustinere, seruare leges, iura describere, ea fidei suae commissa
meminisse). 26 Quiest]ICor.4,4(quiautemiudicatmeDominus
est). 29 Beatitempore]Ps.105,3(beatiquicustodiuntiudiciumet
faciuntiustitiaminomnitempore).
1 et1:autAGH iniurias:iuriasW et2:utG 3 puniret:punirent
H:punireW 7 quia:quiGH 9 utrum:om.AG 12 iure:om.DIMVz
13 mortales:mortalibusW excogitari:cogitariG
14 utilitati
seruiat:s.u.F 15 quihabeat:om.M 17 decus:genusM 19 sue:
suaW 21 aut:s.lin.R 22 populorum:s.lin.R:populorumqueG
uice:uiteG
23 potestas:potestatesH
24 uitesimul:s.u.W
29 iudiciumiustitiam:iustitiam...iudiciumF

430
25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

del pueblo, result muy provechoso recurrir a alguien


notableporsuvirtudysuautoridadparaponerfrenoa
los ataques y para igualar con la misma justicia a los
poderosos con los humildes y para castigar a los
transgresoresdelaley.
Unos los llaman magistrados, otros gobernadores,
enotrapartepretoresopodest2,mientrasqueloms
comn es que se les llame jueces porque juzgan. Era
una figura muy honrada entre los gentiles, y de ellos
ValeriodicequecuandoselepreguntaApoloporlos
magistrados justos respondi que no saba si se les
debaincluirentrelosdiosesoentreloshombres.Hasta
talpuntoresultestetrabajoilustreentrelosgentiles,
que lo preferan a cualquier poder. Segn asegura
Cicern,esposiblepensarquehayaentrelosmortales
un trabajo ms digno por derecho propio que
encontrarunsolohombrequesirvaalbiencomndel
estado, que tenga lo comn por suyo y lo suyo por
comn, que quiera y que sepa llevar el gobierno de la
ciudad, mantener su honra y respetar y observar las
leyes y ejecutarlas y, por ltimo, recordar que todo lo
queataealarepblicasehaencomendadoasucargo?
En efecto, los magistrados y los que tienen la
potestad para juzgar, no slo desempean su cargo
bajo la autoridad y representacin de prncipes y
pueblosdeestemundo,sinotambindeDiosinmortal.
Su potestad y jurisdiccin es inmensa pues se les ha
constituidocomoseoresdelavidaylamuertedelos
hombres.Poresoelapstoldeca:ElSeoresquienme
juzga. En consecuencia los jueces, los podest y los
gobernadores de las ciudades son muy queridos tanto
porDioscomoporlos hombres.Estescrito: Dichosos

2)NombrequesedabaalosgobernadoresdelasciudadesenlaItalia
delMedievo.

431

Liberprimus13,5414,7

10

15

iustitiaminomnitempore;etiterumpersapientem:Qui
custodit et iudicat iustitiam ipse exaltabitur. Nec modo
in eterna uita eorum extaltatio erit, sed in hoc seculo
sublimatur. De quo per eundem sapientem dicitur:
Iustitiaeleuategentem.VndeetnosterIsidorus:Magna
est,inquit,lausrecteiudicantis,quisicutnocereciuibus
nescit, ita prodesse omnibus nouit. Aliis enim prestat
censuramiustitie;aliosbonitateiudiciisinepersonarum
acceptione suscipit; non infirmat iustitiam auaritie
flammanecstudetauferrealteriquodcupiat;etsubdit:
Hi sunt ueriiudices, qui sicut de iustoiudicio ditari non
appetunt, sic eterno premio coronantur. Demum uero
iudices,silocupletesfieriperoptant,idquamfacileeis
sit, nemo ambigit. Nam qui ciuili auctoritate et
potentatu funguntur, paruo temporis compendio
longasconsueuerecongregarediuitias.

432

55

60

65

CAPITVLVM XIIII DE ONERIBVS ET LABORIBVS ET INCOMMODIS


PREFECTVRE ET IVDICATVRE ET PRESIDENTIE IN POPVLIS ET DE
PERICVLISHVIVSMODIEXERCITII.

20

Sedposthuiusexercitiilaudes,uidelicetiudicandiet
presidendi honorem tantopere commendatum, illico
mater bona illius status prementia onera atque aperta
periculaenarrabat,quetotsuntutuixenarrariqueant.

1 Quiexaltabitur]Eccli.20,30(quioperaturiustitiamipseexaltabi
tur). 5 Iustitiaegentem]Prou.14,34(gentem). Magnacupiat]
ISID.sent.3,52,2[PL83.724](bonusiudexsicutnocereciuibusnescit,
ita prodesse omnibus debet. Aliis enim praestat censuram iustitiae,
aliisbonitatem.Iudiciasinepersonarumacceptionesuscipit,quinon
infirmat iustitiam auaritiae flamma nec studet auferre alteri quod
cupiatsibi). 11 Hicoronantur]ISID.sent.3,52,3[PL83.724](boni
iudicesiustitiamadsolamobtinendamsalutemaeternamsuscipiunt,
nec eam muneribus acceptis distribuunt, ut dum de iusto iudicio
temporalialucranonappetunt,praemioaeternoditentur).
5 noster:magnusGH:magisterA 7 omnibus:hominibusG 8 alios:
alioF 10 alteri:aliterM 14 sit:fitW:postaadd.I 16 longas:
longoM
17
oneribvs:onoribusA
18
inpopvlis:om.AG
19 exercitii:exercitusW 20 exercitii:exercitusW 21 presidendi
honorem:h.pr.V 23 enarrabat:narrabatG

Espejodelavidahumana

10

15

20

losqueguardanelderechoyentodotiempopracticanla
justicia; y de nuevo dice el sabio: Quien guarda y
cumple tu justicia, ser exaltado. Y esa exaltacin no
ser slo en la vida eterna, sino que tambin sern
sublimesenestavida,deloquedatestimonioelmismo
sabio:Lajusticiaensalzaalnecesitado.Porellotambin
nuestro compatriota Isidoro deca: Grande es el elogio
del que juzga con sentido comn porque como no sabe
hacer dao a sus ciudadanos, de ese modo puede
aprovechar a todas las gentes. A unos les concede un
veredicto justo, a otros los acoge en la bondad de su
juiciosinsabercmoeslapersona;nodebilitalajusticia
con la llama de la avaricia ni se empea en quitarle a
otra persona aquello que desea; y aade: Estos son los
autnticos jueces, los que no quieren hacerse ricos con
sus juicios, por lo cual sern coronados de eternas
prebendas. Por ltimo, en el caso de que los jueces
desearan ser adinerados, nadie ignora lo fcil que les
resultara. Pues los que desempean la autoridad y el
poder civil estn acostumbrados a conseguir grandes
riquezasenpocotiempo.
CAPTULO XIV: RESPONSABILIDADES, PADECIMIENTOS E
INCONVENIENTESDELGOBIERNO, DELAJUDICATURAYDELMANDO
SOBRELOSPUEBLOS;RIESGOSDEESTETIPODETRABAJO.

25

30

Pero tras los elogios de este trabajo tan valorado,


tener el honor de juzgar y de gobernar, mi bondadosa
madre comenz inmediatamente a contarnos los
evidentes peligros y las responsabilidades que pesan
sobreesteestado,quesontantosquecasinosepueden
contar.

433

Liberprimus14,831

10

15

20

In primisque ueniebat in mentem quod scriptum


sepe audierat: Noli fieri iudex nisi uirtute ualeas
rumpereiniquitatem.Quiseigiturtalemestimat,uanus
est aut temerarius. Denique inter cetera quattuor
periculaiudicantemcomitantur;queomniauelalterum
uitaredifficulterquisquemortaliumpotest.
Primumsiquidempericulumexeomaximeimminet,
quia plerumque ex causarum multitudine defectus
accidit sollicite discussionis, quod utique periculum
cauens beatus Iob dicebat: Causam quam nesciebam
diligentissime inuestigabam. Super quo Gregorius: Ad
proferendassententias uideamusne umquam precipites
simusnetemereindiscussaiudicemusetquelibetaudita
malastatimmoueant.
Secundum iudicis periculum sequitur: affectus
uidelicetatqueinordinatapassio,quetantocertiuseos
comitantur quanto difficilius ab eo separantur. Vnde
AugustinusquasiproquodammiraculonarratAlipium,
collegam suum, nullo affectu, odio, timore atque
premioiustitiassubuertisse.
Tertium iudicis periculum paratur ex obliqua
intentione aut iniusto animo. Vnde scriptum est: Quod
iustum est iuste exequaris, quasi dicere uelit non est
satis iudici iusta decernere, sed necesse est, si

2 Noliiniquitatem]Eccli.7,6(noliquaererefieriiudexnisisiualeas
uirtuteinrumpereiniquitates).
10
Causaminuestigabam]Iob
29,16. 11 Admoueant]GREG.M.moral.19,25[PL76.126](Quain
re notandum uideo ne ad proferendam sententiam unquam
praecipites esse debeamus, ne temere indiscussa iudicemus, ne
quaelibetmalaauditanosmoueant). 15 Secundumsubuertisse]cf.
SANCT.AREV.pol.2,7:Loijo:devenserlosjuezeslibresdetodaafeccin
deamigos(...)Loiij:devetodojueznodeclinardelojustoporodioni
malquerencia(...)Lovo:deveaunsertodojuezlibredetodotemor,ca
deve fazer los juicios sin temor de persona alguna.
19 affectusubuertisse]cf.PS.AVG.erem.35[PL40.1297]:Iudicesut
caueant ne odio amore pretio precibus uel timore corrumpantur
caetera que uitia declinent et iustitiam seruent (...) Cauete ergo ne
corrumpamini odio amore pretio precibus uel timore.
22 Quodexequaris]Deut.16,20(iustequodiustumestpersequeris).
1 primisque:primisV 3 uanus:om.GH 4 aut:atqueG 13 simus:
sumusW 14 poststatim:nonadd.R 17 separantur:seperanturr:
separenturAG 21 ex:etW 24 decernere:discernereG

434

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

En primer lugar nos recordaba aquel pasaje bblico


que haba odo tantas veces: No pretendas ser juez a
menos que tengas valor para acabar con la injusticia.
Resultaquequiensecreecapazesthuecopordentro
o es muy atrevido. Adems, cuatro son los peligros,
entreotros,queacompaanaljuez;ningnmortalser
capaz de evitar estos o cualesquiera otros sin tener
problemas.
El primer peligro acecha especialmente porque la
mayor parte de las veces, debido a la multitud de
causas, se echa en falta una investigacin minuciosa,
hecho del que ya avisaba el santo Job cuando deca:
Examinaba la causa que desconoca. Sobre esto deca
Gregorio:Debemosmirarpornoprecipitarnosenemitir
lasentenciaparanotenermiedodeemitirjuiciossobre
algo que no hemos tratado y que cualquier cosa que
oigamosnoslleveatomarunadecisinequivocada.
Lesigueelsegundopeligrodeljuez:unadisposicin
o una pasin improcedente. Es tan cierto que les
acechacomotandifcilqueseseparendeella.Porello
Agustn cuenta casi como un milagro que su amigo
Alipio emitiera sus veredictos sin ningn tipo de
predisposicin,odio,temoroprebenda.
El tercer peligro del juez procede de sus aviesas
intencionesodesunimoinjusto.Porelloestescrito:
Sigue estrictamente la justicia, lo que equivale a decir
que no es suficiente que el juez emita un juicio justo,
sino que es preciso,si noquiere tener problemas, que

435

Liberprimus14,32 52

10

15

20

periculum uitare cupit, ut iusta iuste decernat, id est,


rectoanimoaganteaquelegesiubent.Narratsiquidem
Gregorius quemdam sanctum uirum uidisse iudicem,
quem cognouerat, in locis teterrimis magno pondere
ferri ligatum, a quo, cum quereretur quidnam hoc
esset, responsum est, quia eo solo ea patiebatur quia
cum iudex esset, si quid pene atque uindicte, etiam
secundum leges, alicui uiuens inferebat, plus tamen
crudelitatisdesiderioquampublicozelomouebatur.
Quartum periculum iudices continue tentat
donorum uidelicet et munerum cupiditas. Quis enim
illeestdequoueredicerepossimusquidiscutitmanus
suas ab omni munere? Hic in excelsis habitabit. Ea
siquidem pericula, tanto iudicibus promptiora sunt
quanto difficilius euitantur. Vnde Isidorus: Multi
tribunal ascendunt, sed rari iudices inueniuntur qui
populos legum moderamine regant. Et si cetera ad hoc
uitandumpericulumpersuasionidesint,illudPetrarche
occurrebat, quia iudex ipse populorum honorato
quodam exilio damnatur, dum otium domesticum cum
externasollicitudinepermutatur.

4
inmouebatur]cf.GREG.M.dial.4,36[PL77.384]:inlocis
teterrimis magno ferri pondere religatum ac depressum uidisse
confessus est. Qui dum requireret cur ita esset, ea se dixit audisse,
quae nos qui eum in hac ecclesiastica domo nouimus, scientes eius
actarecolimus.Dictumnamqueest:Haecidcircopatitur,quiasiquid
ei pro facienda ultione iubebatur, ad inferendas plagas plus ex
crudelitatis
desiderio,
quam
ex
obedientia
seruiebat.
15
Multiregant]ISID.sent.3,52,9[PL83.725](rarisuntautemqui
tribunal). 19 honoratopermutatur]cf.PETR.rem.1,47,2122:sum
preses prouincie. Honorato exilio damnatus otium domesticum
externasollicitudinepermutasti.

1 periculum:periculaF iustaiuste:iusteiustaW 2 agant:agat


DV iubent:iubantA 4 inlocis:om.D teterrimis:tenerrimisAG
5 hoc:om.AGH
9 crudelitatis:credulitas(crudelitatisD2)D:
desiderio:desideriaAG 12 illeest:e.i.AGH possimus:possumus
FIW 17 regant:reguntG 18 desint:desuntG 19 iudex:om.D
20 cum:s.lin.R 21 externa:extremaM

436

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

emita un juicio justo conforme a la ley, es decir, que


ejecuten con justicia aquello a lo que estn obligados
porley.CuentaGregorioqueunsantoviounavezque
llevaban a un juez conocido suyo a un lugar terrible;
cuando le pregunt qu significaba todo eso, le
contestquesufraaquellosloporque,comoerajuez,
cuando haba tenido que dictaminar alguna pena o
castigo, incluso conforme a las leyes, se haba dejado
llevar,sinembargo,msporsudeseodecrueldadque
porelserviciopblico.
El cuarto peligro est acechando continuamente a
losjueces:sudeseoderegalosyprebendas.Quinhay
del que podamos decir, con razn, que mantiene sus
manos lejos de cualquier prebenda? Seguro que vivir
enelcielo.Enefecto,estospeligrossontancomunesen
losjuecescomodifcilesdeevitar.PorelloIsidorodice:
Sonmuchoslosquesesubenaltribunal,peroraravezse
encuentra un juez que gobierne a su pueblo con la
moderacindelasleyes.Ysifaltaalgnotroargumento
para terminar de convencernos de que se debe evitar
este peligro, cabra mencionar el pasaje de Petrarca
dondeelpropiojuez,condenadoaunexiliohonorable,
cambialapazdesucasaporlaspreocupacionesdelos
dems.

437

Liberprimus14,53 76

10

15

20

Amara certe et turbida iudicum sors est: habent


enim domum non modo muneribus apertam, sed et
litibus, silentio uacuam, querimoniis plenam,
iurgiisque refertam. Quidquid languidum, quidquid
egrotum in prouincie seu ciuitatis uisceribus latet,
totum sibi tractandum curandumque reseruatur. Vnde
Plautus, ille comicus, durum admodum opus dicebat
multos corrigere, quod hinc patet, quia sese corrigant
paucissimi. Adde illud Plutarchi preclarum exemplum
qui cum iudex eligeretur, renuit dicens: Quare sic
iudicaboquasistatimabaliisiudicandus.Necmodoab
hominibus iudex ipse iudicatur, quippe in quem totius
populi oculi uertuntur, sed durius a Deo, summo
omnium iudice iudicari timet, dicente scriptura:
Iudicium durissimum his qui presunt. Postremo pudor
estquodiudicibusetmagistratibuspudornullussit,his
preessequibussubessedigniusfuerat.
Cum igitur talia docta mater recoleret, omnem
iudicandi ambitum manu quadam ab animo erumpere
uisa est. Sed dum iudicandi tribunalia tantopere
abhorrerem, ad cetera reipublice honesta et publicata
muneracondescendereetpresertimofficiumconsulum
ciuitatum, quos appellamus rectores, contribules ipsi
hissuasionibushortabantur.

1
Amarareseruatur]cf.PETR.rem.1,47,22:amaraetturbida
presidentium sors: festis diebus ludisque et conuiuiis arcentur,
muneribus clausum limen et apertum litibus tectum, iocis uacuum,
plenum querimoniis ac iurgiis, quicquid languidum, quicquid egrum,
quicquid marcidum in prouincie uisceribus latet, totum tibi
tractandumcurandumqueobtigit:durumopus!Quantinempenegotii
sit multos corrigere hinc patet, quod sese corrigunt paucissimi.
15 Iudiciumpresunt]Sap.6,6.

2 apertam:apertumAGH 5 prouincie:prouintiaF seu:s.lin.R


6 reseruatur:seruaturV 12 totius:postquippetransp.W 14 timet
:timentW
15 Postremofuerat:marg.R
17 fuerat:foretF
18 omnem:om.V 19 ab:om.AG 20 uisa:dignaW 23 ciuitatum:
om.F

438

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

La suerte del juez es amarga y confusa: tienen su


casaabiertanosloalasprebendas,sinotambinalos
pleitosyestvacadesilencio,llenadequejasyrepleta
de discusiones. Cualquier achaque o enfermedad que
se oculte en las entraas de su provincia o de su
ciudad,todoseledejaparaquelotrateylocurel.Por
ello Plauto, el comedigrafo, deca que es un trabajo
duroeltenerquecorregiratodoelmundo,porloque
resultaevidentequesonmuypocoslosquesecorrigen
asmismos.Aadeaquelfamosoejemplodelquehabla
Plutarco: cuando estaban eligiendo a un juez, ste
renuncidiciendo:Juzgaracomosialinstantefueraa
ser juzgado por otros. Pero no son slo los hombres
losnicosquejuzganaljuez,alquesedirigentodaslas
miradas del pueblo, sino que teme ser juzgado con
mayorseveridadporDios,eljuezsupremo,segndice
la Escritura: El juicio ms severo ser para los que
gobiernan.Porltimo,esunavergenzaquelosjueces
y los magistrados no tengan vergenza. Tendran
mayor dignidad si estuvieran por debajo de los
ciudadanossobrelosqueestnalfrente.
Entonces, despus de que mi sabia madre pasara
revista a estos aspectos, tuve la impresin de que me
hacaolvidar,deunsologolpe,todolorelacionadocon
los jueces. Pero mientras mostraba yo tal horror por
los tribunales, mis parientes me animaban con
persuasivas palabras a que descendiera a los dems
honestoscargospblicosdelestadoyespecialmenteal
cargo de cnsul de la ciudad, lo que ahora llamamos
alcalde.

439

Liberprimus15,121

440

CAPITVLVM DECIMVM QVINTVM DE EXERCITIO ET OFFICIO


CONSILIARIORVM PRINCIPVM ET VRBIVM ET PROVINCIARVM ET DE
VTILITATE,LAVDIBVSETPRECONIISHVIVSMODIVIVENDI.

10

15

20

Magnasemperreipubliceconsulendiauctoritasfuit.
Consules enim siue consiliarii a consulendo recte dicti
sunt, quorum prouidentia respublicas regitur,
eorumque consilio aduersa ciuitatis pelluntur; quies
eius atque tranquillitas eorum studio et industria
comparatur. Estque eius generis officium ipsum ut
altissimo Deo continuum obsequium et reipublice
presidium afferat. Vnde Augustinus De uerbis Domini:
Nec utique rempublicam gerere criminosum est. Sed
tuncdemumillicitumestsi,utdiuitiaspriuatasaugeas
rempublicamadministras
Vt enim inquit philosophus, nil tam utile est
ciuitatibus et regnis quam studiosorum habere
consilia; quorum officium, ut ait Tullius, est utilitatem
ciuium sic tueri ut, quidquid agant, ad rempublicam
referant,obliticommodorumpropriorum.Quidenimest
dignius, quid reipublice utilius, quid Deo acceptius
quam rempublicam pacatam quietamque tenere et

1
Capitvlvmvivendi]cf.SANCT.AREV.pol.2,4:Enlaquarta
consideracindizequlesdevenserlosconsegerosdelosreyesylos
regidores de las cibdades, y cmo deven ser discretos y prudentes y
constantesenlafeeyjusticia. 5 Consulessunt]cf.SANCT.AREV.pol.
2,4: Onde los romanos llamvanlos cnsules por la prudencia del
consejo, ms que por la potencia de las armas.
12 rempublicamest]PS.AVG.serm.82,1[PL39.1904];DECRET.Grat.
2,17,3[PL187.1164]. 15 nilconsilia]cf.ARIST.rh.1,4(1360a):Vtile
autem ad legislationes non solum attendere que ciuilitati expediunt,
ex preteritis consideranti, sed et eas que apud alios scire, quales
quibus congruant; quare palam quod ad legislationem quidem terre
descriptiones sunt utiles (hinc enim est accipere gentium leges), ad
ciuilia autem consilia historie scribentium gesta; omnia autem hec
politice,sednonrethoriceopussunt.
17 utilitatempropriorum]
CIC.off.1,85(unum,ututilitatemciuiumsictueantur,utquaecumque
agunt,adeamreferantobliticommodorumsuorum).
1
exercitiovivendi:consulibussiueconsiliariisprincipumaut
urbiumetprouintiarumetdehuiusmodihonorandiexercitiilaudibus,
honoribusetutilitateR 2 et2:acV et3:acG 5 enimconsiliarii:
marg.R dicti:ductiR
9 Estque:etqueG
21 rempublicam:
reipubliceG pacatam:placatamB

10

15

20

Espejodelavidahumana

CAPTULO DECIMOQUINTO: TRABAJO Y CARGO DE LOS


CONSEJEROSDELOSPRNCIPES, DELOSALCALDESDELASCIUDADES
YDELOSGOBERNADORESDELASPROVINCIAS; PROVECHO, ELOGIOS
YENCOMIOSDEESTETIPODEVIDA.

10

15

20

Siempre ha sido grande el poder de aconsejar al


estado.Sellamancnsules,esdecir,consejeros,porque
aconsejan.Sucapacidadparapreverdirigelosestados
yconsusconsejoslaciudadhacefrenteasusmales;la
tranquilidad y la calma de la ciudad se consiguen
gracias a su esfuerzo y a su trabajo. Un cargo de este
tipo es un regalo continuo para el Altsimo y una
defensa para el estado. Por ello Agustn en su obra La
palabradelSeor:Gobernarunestadonoesconstitutivo
de pecado. Lo que resulta ilcito, entonces, es
administrar el estado con la intencin de incrementar
lariquezapropia.
Como dice el filsofo, no hay nada tan provechoso
para las ciudades y los reinos como contar con el
consejodelossabioscuyotrabajo,comodiceTulio, es
provechoso para los ciudadanos en la medida en que
todoloquehacenesenfavordelestado,sinacordarsede
su propio beneficio. Hay algo ms digno o ms
provechosoparaelestadoymsaceptadoporDiosque
mantener la paz y la tranquilidad en el estado y

441

Liberprimus15,22 43

10

15

20

consilio plerumque explere quod armis et multorum


cedibus effici non possit? Nam, ut inquit Tullius, non
uiribus aut uelocitatibus aut celeritate corporis res
magne geruntur, sed consilio et auctoritate et scientia
presidentium.
Consiliariienimrerumpublicarumplusaguntquam
qui corpora iaculis hostium exponunt. Similes enim
sunt gubernatoribus in naui, qui longe plus agunt
nauem dirigendo quam ceteri aut nauigando aut
pugnando. Vnde et in bellis parum prosunt arma ubi
non est consilium, ut ait Tullius. Philosophi enim et
consilio uigentes, plus consilio in bello paceque
egeruntquamarmis.Vndesapiensait:Cumdispositione
consilii initur bellum et erit salus ubi multa consilia.
Alexandrum quidem eo potissimum tam ingentes
uictorias obtinuisse legimus, quia consiliariis bonis
cuncta agebat, ut inquit Trogus Pompeius. Et
propterea, consiliarii principum, necnon consules et
rectores prouinciarum urbium magno semper honori
fuereetpatrespatrierecteabantiquisappellabantur.
Ad hoc itaque exercitium et uiuendi formam, amici
et contribules his et plurimis persuasionibus me

2
non2presidentium]CIC.Cato85(nonuiribusautuelocitateaut
celeritate corporum res magnae geruntur, sed consilio auctoritate
sententia).
6
Consiliariiexponunt]cf.SANCT.AREV.pol.2,4:no
solamente aprovecha a la cibdad aquel que venze a los enemigos y
corrigelosmaleficios,peroaunmselqueconbuenosconsejostrahe
ycausalavirtudaloscibdadanos. 7 Similespugnando]cf.SANCT.
AREV. pol. 2,4: ca son como los governadores de las naves, en las
quales aunque otros muchos ayan trabajos (...), pero aquel que est
sentado en la proa quietamente y trahe la llave y governalle de la
nave,muchomayorescosasfazequelosotros. 10 inconsilium]cf.
CIC. off. 1,76: parui enim sunt foris arma, nisi est consilium domi; cf.
SANCT. AREV. pol. 2,4: Ca, como dize Tulio en el libro de Officios,
demasiadassonlasarmasdefuerasidentronoayprudenteconsejo.
13 Cumconsilia]Prou.24,6(quiacumdispositioneiniturbellumet
eritsalusubimultaconsiliasunt).
1 quod:quidABHW multorumcedibus:c.m.V 6 enim:autemM
9 dirigendo:gubernandoF 10 prosunt:possuntDI 12 paceque:et
paceF 15 eo:eaAGHRW:om.M potissimum:potentissimumM
ingentes:uigentesH
18 consiliariinecnon:om.R
19 post
prouinciarum:etadd.F 21 itaque:utiqueM

442

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

resolver la mayor parte de las veces los problemas


graciasalosconsejos,cosaquenosepuedehacerpor
medio de armas y de la muerte de muchas personas?
Pues,comodiceTulio,losgrandesasuntosnosellevana
cabo con la fuerza, velocidad o rapidez del cuerpo, sino
conelconsejo,autoridadysabiduradelosquemandan.
Los consejeros del estado hacen ms que los que
exponen su cuerpo a la lanza del enemigo. Se parecen
al capitn del barco, que consigue ms dirigiendo la
nave que los dems navegando o luchando. Por ello,
incluso en la guerra, las armas sirven de poco cuando
nohaydeliberacin,comodiceTulio.Losfilsofosylos
buenos consejeros consiguieron ms con sus consejos
entiemposdeguerraydepazqueloqueseconsigui
con las armas. Por ello dice el sabio: Con estrategia se
hace la guerra y el xito depender de los muchos
consejos. Especialmente por ello consigui Alejandro
tan inmensas victorias, segn hemos ledo, porque lo
consultaba todo con sus sabios consejeros, como dice
Pompeyo Trogo. Adems, los consejeros de los
prncipesytambinlosgobernadoresdelasprovincias
ylosalcaldesdelasciudades,gozaronsiempredegran
honorylosantiguoslosllamaban,conrazn,padresde
lapatria.
As pues, mis amigos y mis parientes se las
ingeniaban para encaminarme, con stas y otras

443

Liberprimus15,4416,25

trahere moliebantur. Addebant preterea hunc uiuendi


modum genitorem meum ueluti honestum et sine
criminedelegisse.Neceratinconueniensfiliumlaudata
honestaquepatrisexercitiaacuestigiaimitari.
5

444

45

CAPITVLVM DECIMVM SEXTVM DE LABORIBVS, ONERIBVS ET


INCOMMODIS CONSVLVM SIVE CONSILIARIORVM ET RECTORVM
VRBIVMETPROVINCIARVMETDEPERICVLISHVIVSSTATVS.

10

15

20

25

Sed uix amici uerba finierant, qui officium


consulendi in ciuitatibus tantopere collaudabant, et
eccemateranxiaoccurritetplurimanedumonera,sed
incommoda et pericula huius uite et exercitii
prudentissime recolebat. Sed inter cetera id Catonis
commemorabat, quoniam difficillimum est quempiam
sic reipublice consulere ut prosit simul et placeat, sed
longedifficiliusest,utsiteiinuerboueritas,inconsilio
fides,incommississilentium,inimperandosuauitaset
tandem euentum non uirtus sed fortuna moderabitur.
Iterum illud Platonis in Republica occurrebat: Parua,
inquit, ciuitas egre regitur. Magne uero urbes difficiles
regimine existunt. Quare qui ad huiusmodi
ministerium suspirant, necesse est illud Lactantii
fateantur: Parum est, inquit, nobis domesticarum
curarumquipublicasadoptamus.
Deniquequisputatconsulesipsosuelconsiliariosa
principibus uel populis amari, quos potius grauant
quam iuuant? Quod si extrinsecus honorari a populo
cernamus labiis credo. Cor autem singulorum ciuium
longe est ab eis et pauperum presertim, quos
durissimis exactionibus deuorant. Sed, etsi a populo

1 moliebantur:moliabanturH:mollabanturG 4 honestaque:atque
honestaF acuestigia:uestigiaqueF 6 etrectorvm:om.R 7 post
provinciarvm : aut principum add. R post statvs : sequitur add. A
9 postconsulendi:principibusadd.R in:autR
11 exercitii:
exercitusW 14 sic:sitW:om.W 19 difficilesregimine:difficile
regimenW 21 illud:s.lin.R 24 putat:putetGHW 25 uelpopulis:
s.lin.R potiusQuod:om.AG
26 Quodsi:quasiW populo:
populisV:uelprincipibusadd.V

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

muchas razones, hacia esta forma de vida. Aadan,


adems,quemipadrehabaelegidoestemododevida
por su honestidad y su ausencia de pecado. Pareca
bastanteconvenientequesuhijosiguieralashuellasde
supadreysededicaraaestahonestaocupacin.
CAPTULO DECIMOSEXTO: PADECIMIENTOS, RESPONSABILIDA
DES E INCONVENIENTES DE LOS CNSULES, O BIEN CONSEJEROS, Y
DE LOS ALCALDES DE LAS CIUDADES Y LOS GOBERNADORES DE LAS
PROVINCIAS;RIESGOSDEESTEESTADO.

10

15

20

25

30

35

Pero apenas haban terminado mis amigos sus


palabras, con las que tanto elogiaban la condicin del
consejerodelaciudad,cuandoheteaququeirrumpi
mi madre y comenz a pasar revista, con muy buen
criterio, no slo a las responsabilidades de esta vida,
sino tambin a sus inconvenientes y riesgos. Entre
otros aspectosrecordaquelpasaje deCatnsegnel
cual es muy difcil que nadie aconseje al estado de tal
modo que al mismo tiempo le sea provechoso y le
agrade, pero lo que resulta ms difcil an es que se
halleverdadensuspalabras,buenafeensusconsejos,
discrecin sobre lo que se le ha encargado, afabilidad
en sus rdenes y, por ltimo, que sea la virtud, no la
fortuna, la que temple en sus asuntos. Tambin
apareci aquel pasaje de La repblica de Platn: A
duras penas se gobierna una ciudad pequea. Las
grandes, por su parte, se hacen difciles de gobernar.
Porestarazn,losqueaspiranatalocupacin,debern
aceptar lo que dijo Lactancio:Paralos que adoptamos
responsabilidades pblicas, las nuestras propias no
valennada.
Enfin,quinvaapensarqueelprncipeoelpueblo
aman a los propios cnsules, o consejeros, cuando los
estnoprimiendomsqueayudando?Sipensamosque
elpuebloleshonra,creoqueesdeboquilla.Elcorazn
decadaunodesusciudadanosestmuylejosdeellos,
especialmente el de los pobres, a los que devoran con

445

Liberprimus16,26 50

10

15

20

25

pro aliquo tempore amari colique eos uideamus, in


mente ueniat quis populo Scipionibus carior fuit, quis
Camillo, quis Rutilio et Metello, quis Salomone Greco,
quis Hannibale, quis Lycurgo ad quos amor ingens
atqueardensferuorfuitpopularis.Sedillicoinodium,
in contemptum uersus est. Quorum illa fuere premia
fori uidelicet labor, iniuria, accusatio, mors, exilium,
carceres. Sed certe illud Catonis preclare dictum est
quia inter ea, que prospera fortuna largiri uisa est, nil
tam pestilens tamque inconstans quam populi fauor,
cuiusadposterosfunestahereditasest.Addequia,cum
ad huiusmodi consulendi munus non nisi iurisiurandi
sacramento accedant consiliarii et rectores, totiens
degerare uidentur quotiens senatum ingrediuntur.
Rursus cum, iuxta Ciceronem, eos qui de republica
consultant, ab amore, ab odio, ab ira, a timore liberos
esse oportet, uix aut raro contingit consiliarios,
consules urbium et rectores ab his passionibus fieri
alienos.
Denique quam utiles in consulendo reipublice
existant, tristis ille euentus demonstrat, quia
respublica plurimum eorum crudelissimo aut
inertissimo consulatu in dies pauperior, illi uero
ditiores euadunt. Nec aliis opus est testimoniis, preter
id quod infaustis atque infelicibus nostris diebus
9
nilfauor]cf.SEN.Phaedr.486491:Nonillumauaraementis
inflammatfuror/quisedicauitmontiuminsontemiugis,/nonaura
populi et uulgus infidum bonis, / non pestilens inuidia, non fragilis
fauor; / non ille regno seruit aut regno imminens / uanos honores
sequiturautfluxasopes.
15 Rursusalienos]cf.SANCT.AREV.pol.
2,4: Pues, segn dizen los sabios antiguos, deven los consegeros ser
principalmentemuchoestablesyfirmesyconstantes,deguisaqueno
semuevanportemor,amorniodionicubdicia. eosoportet]cf.CIC.
deorat.2,178:pluraenimmultohominesiudicantodioautamoreaut
cupiditateautiracundiaautdoloreautlaetitiaautspeauttimoreaut
errore aut aliqua permotione mentis quam ueritate aut praescripto
autiurisnormaaliquaautiudiciiformulaautlegibus.
2 mente:mentemV Scipionibus:ScipionisW 3 quis1Metello:
om.G 5 in:om.AGH 9 largiri:postesttransp.V 10 tamque:
tanquamI 11 funesta:om.H 12 munus:minusDI 13 totiens:om.
AG 14 degerare:decirareM 15 de:inG 17 consiliarios:s.lin.R
18 et:s.lin.R
22 plurimum:s.lin.R autinertissimo:s.lin.R
25 infaustis:marg.R

446

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

impuestosdursimos.Aunquevemosqueelpueblolos
ama y respeta por algn tiempo, y nos podamos
preguntar si el pueblo quiso ms a otros que a los
Escipiones,queaCamilo,queaRutilioyMetelo,queal
griegoSalomn, que a Anbal,que aLicurgo,alosque
el pueblo demostr un amor inmenso y un ardiente
fervor, sin embargo, todo eso se volvi en odio y
desprecio. Su pago fue el propio del foro:
padecimientos, injurias, acusaciones, muerte, exilio,
crcel.EsfamosoaqueldichodeCatndequeentrelos
dones que parece que nos ha dado generosamente la
fortuna, no hay nada tan pestilente ni tan inconstante
comoelfavordelpueblo,cuyafunestaherenciaqueda
parasusdescendientes.Aadeque,comoaestetipode
cargo pblico slo acceden los consejeros y los
gobernadores bajo juramento, deshonran al senado
cada vez que entran en l. Adems, aunque segn
Cicern los que asesoran al estado deben estar libres
de simpatas, odios, ira y miedo, es muy raro que los
consejeros, los alcaldes de las ciudades y los
gobernadores se encuentren al margen de estas
pasiones.
En fin, aquel desafortunado episodio se encarga de
demostrarloprovechososquesonalestadocuandole
aconsejan, porque mientras el estado se empobrece
cada vez ms con sus despiadados e intiles consejos,
ellossehacencadavezmsricos.Nosernnecesarios
ms testimonios que se sumen a lo que podemos

447

Liberprimus16,51 82

10

15

20

25

30

cernimus, quia ea ipsa consulendi officia atque


gubernandi rempublicam munera, non ut olim inuitis
delata uidemus sed potius a sollicitantibus ablata. Et
quod maiori merore refertur, ea ipsa officia, quibus
pauperes opprimuntur non paruo pretio emuntur.
Difficile namque et perrarum intuemur, ut que magno
exoptantur affectu et longo queruntur labore,
liberaliterimpendantur.
Etutpaucisagam,longedifficiliuseritutquemulto
comparantur auro sine auro reddantur. Hi ergo, non
tamconsuluntquamconsumant,nontamreguntquam
premunt, non tam protegunt quam ledunt. Defendunt,
utipsiinquiunt,rempublicam,sedfateorabaliisetnon
semper, sed a seipsis minime, ueluti qui ciuibus
grauissimas imponunt collectas, non in rempublicam
exoluendas,sedsibiimbursandas.Hiconsulesdicuntur
a consulendo non reipublice, sed sibi; gaudent
consiliarii et consulis nomine a cuius re et effectu
plurimum sunt alieni. Pauperum domus euertunt ut
suas construant, miserorum casellas, agros atque
predia subhastant, ut ipsi uilius emant, culpeque
proximusestquieosinlicitationeuicerit.
Hec, fili mi, inquit mater, optima exercitia, studia
desideriaque sunt consiliariorum, consulum atque
rectorum pestiferi nostri temporis ad que tu ipse
conspice, si libet aspirare. Materna igitur monita adeo
uisceribus meis infixa fuere ut ad huiusmodi
consulendi ministerium nullo pacto aspirarem. Sed
illicopatruelesatquesanguineetamoreconiunctisese
ingerunt, ut aliud uite genus assumerem quod, ut
dicebant, a cunctis mortalibus uirtutis, honoris et
glorie cupidis semper exoptatum est, uidelicet

2 ut:om.M 4 merore:om.H 6 magno:magnaAG 7 et:om.W


10 auro1:om.W non:namAG 12 non:namAG 13 ipsi:ipsaW
inquiunt:inquientM 17 a:om.I 18 consiliariiet:s.lin.R effectu:
affectuF
22 proximusest:e.p.V
24 consiliariorum:marg.R
25 adque:atqueB 27 utaspirarem:om.M ad:om.G 31 post
uirtutis:etadd.F etglorie:gloriequeF:etgloriaBS 32 cupidis:
cupidusH exoptatum:optatumR postuidelicet:utadd.R

448

55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

apreciar en nuestros infaustos y desdichados das;


vemosqueloscargosdeconsejeroydegobernadorno
sedan,comoantao,alosquenolosquieren,sinoque
se los quitan de las manos los que los pretenden. Y lo
queresultamstristededecir,esosmismoscargoscon
losqueseoprimealospobres,nosecompranporpoco
dinero.Esmuydifcilyrarsimodesempearuncargo
con generosidad, a pesar de haberlo deseado con
mucho inters y de haber sufrido muchsimo por
conseguirlo.
Y,porresumir,sermuchomsdifcilqueloquese
compraconenormescantidadesdeorosedevuelvasin
ese oro. Por lo tanto, gastan ms que aconsejan,
oprimenmsquegobiernan,daanmsqueprotegen.
Como ellos mismos dicen, defienden al estado, pero
reconozco que lo defienden de otros, y no siempre,
nunca de ellos mismos, pues son ellos los que les
imponenalosciudadanosunosimpuestosseversimos,
pero no para reinvertirlos en el estado, sino para
embolsrselos ellos. Se llaman cnsules porque
aconsejan, pero no al estado sino a s mismos; los
consejeros se ufanan incluso de su nombre, de cuyo
sentido y actitud estn completamente al margen.
Destruyen las casas de los pobres para construirse las
suyas, subastan las cabaas de los ms pobres, sus
campos, su heredad para poder comprarlas ellos ms
baratas,yculpableserelquelesganeenlasubasta.
stos, querido hijo, dijo mi madre, son los mejores
trabajos,afanesydeseosdelosconsejeros,cnsulesy
gobernadores de nuestro funesto tiempo; obsrvalos
biensitepareceoportunoaspiraraellos.Entonces,los
consejosdemimadresequedarontangrabadosenmis
entraas, que de ninguna manera aspirara a la
condicin de consejero. Pero inmediatamente mis
primos y mis familiares se me echaron encima para
que eligiera otro tipo de vida que, como decan,
siempredeseantodoslosmortalesdeseososdevirtud,

449

Liberprimus16,8317,25

450

tanquam aduocatus patrocinandi exercitio uersari, ad


quodhissuasionibuscommonebant.
CAPITVLVM DECIMVM SEPTIMVM DE IVRISPERITIS AC DE
ADVOCANDIETPATROCINANDIOFFICIOINIVDICIOETEXTRA, ETDE
5

LAVDIBVS IVRIDICE SCIENTIE AC NECESSITATE ET VTILITATE HVIVS


SCIENTIFICI ET ARTIFICIOSI EXERCITII ET QVOMODO SVPPLET
NATVREDEFECTVS.

10

15

20

25

Patrocinari in causis ac in iuris humani subtilibus


disceptationibus uersari, semper laudabile insigneque
exercitium fuisse, nemo ambigit. Ea enim officia, ut
Sallustius ait, honestiora apudomnes habita sunt, que
ingenio, que intellectu, que denique eloquentia ac
dicendi suadendique artificio constant. Sic ergo iuris
disciplina honesta, sancta et pernecessaria uite
humane extitit et, ob eam rem, omni tempore
plurimum fuerit commendata. Eadem ratione
disciplinamipsamsectantes,quiiurisperitiseuconsulti
appellati sunt, utiliter ac laudabiliter et necessario
utuntur iuribus humanis, que non nisi ad lites inter
homines dirimendas, amicitiamque atque ipsam
rempublicam augendam instituta sunt. Hinc
Iustinianus ait: Aduocati qui dirimunt ambigua facta
causarum,nonminusprouidenthumanogeneriquamsi
preliisarmisqueparentespatriamquesaluarent.Etalius
sapiens, magna commendatione, dignos eos facit, qui
quodiustum,quodbonum,quodequumesthominibus
persuadent. Est ergo huius exercitii honestas atque
22 Aduocatisaluarent]DIG.2,7,14(Aduocati,quidirimuntambigua
fatacausarumsuaequedefensionisuiribusinrebussaepepublicisac
priuatis lapsa erigunt, fatigata reparant, non minus prouident
humano generi, quam si proeliis atque uulneribus patriam
parentesquesaluarent).
2 commonebant:commonebatS 3 postde1:exercitioetuiuendi
genereinhocseculouidelicetdeadd.R deiuris:om.G 4 etextra:
om.R 5 ivridicevtilitate:om.R ac:om.G 6 postartificiosi:et
add.W postexercitii:deutilitatibusexilloprouenientibus add.R
8 ac:etAG 12 eloquentia:obloquentiaAG 13 dicendi:dicendique
M suadendique:suadendiG Sic:siAG
16
commendata:
commendandaG 20 atque:acF 22 qui:queW 25 magna:om.F
dignoseos:e.d.AFGH
26
postiustum:quoddignumadd.B
27 huius:om.G

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

honorygloria,comoeseltrabajodeabogadodefensor,
quemeaconsejabanconsuspersuasivaspalabras.
CAPTULODECIMOSPTIMO: LOSLETRADOS; CARGODEFISCALY
ABOGADODEFENSORENELJUICIOYFUERADEL; ELOGIOSDELAS

CIENCIAS JURDICAS; NECESIDAD Y PROVECHO DE ESTE TRABAJO


QUE REQUIERE CONOCIMIENTO E INGENIO; CMO SUPLE LAS
CARENCIASDELANATURALEZA.

10

15

20

25

30

Nadiediscutequesiemprehasidountrabajoloable
y distinguido defender una causa y dedicarse a los
complejos procesos del derecho humano. Trabajos de
este tipo, como dice Salustio, se consideraron los ms
honestosentreloshombres,paraloscualessenecesita
talento, inteligencia y, adems, elocuencia, capacidad
para hablar y persuadir. Por lo tanto, la disciplina del
derecho destaca por ser honesta, sagrada y
especialmente necesaria para la vida humana y
siempre ha sido, por ello, muy valorada en todo
momento. Por esa misma razn, los que cultivan esta
disciplina, que se llaman letrados o jurisconsultos,
utilizanconprovecho,elogioypornecesidadlasleyes
humanas, las cuales se instituyeron para dirimir las
disputas entre los hombres y para acrecentar la
amistad y el propio estado. De ah que Justiniano
dijera: Los abogados que tienen que clarificar los
dudosos hechos de cada pleito no resultan menos
provechosos al gnero humano que si salvaran a sus
padresyasupatriaconbatallasyarmas;yotrosabio,
haciendounagranvaloracin,losdignificaporserlos
quepersuadenaloshombresdelojusto,lobuenoylo
equitativo.Portanto,lahonestidadynecesidaddeeste

451

Liberprimus17,26 53

10

15

20

25

necessitas admodum manifesta, sed et utilitas publica


manifestior; quantum uero in eodem nobili exercitio
priuatesitutilitatis,nemoestquiambigat.
Habuit tamen inuidos omni tempore hoc
scientificum et honestum exercitium; nonnullis enim,
non satis nec recte intelligentibus, uisum est leges
ipsas atque legum interpretes et iurisperitos causam
dare litigiis, illaque quam maxime interire, in quos
pulchre Cicero in eis quos de legibus edidit libris
inuehit; ait enim uerius ignorationem legum,
occasionem litigiis parare. Ignorantes enim leges,
uoluptates et appetitus suos putant et optant legibus
iuuari posse; quare, inquit Cicero: Cunctos consulunt
an sit lex que suo possit suffragari appetitui aut
cupiditati. Quo fit ut ipsarum legum ignorantia, non
iurisperitiuiamlitigiisprestent.
Adde aduersus iurisperitos aliam non minorem
emulationem; nonnulli enim persuasum habent id
quod, ex ipso exercitio laudato comparatur, improbe
atque illicite fore quesitum. Plane non ita sentiebant
antiqui philosophi et sapientes sed nec catholici
tractatores, qui in constituendis determinandisque
hominum desidiis, iudices, testes et aduocatos
assistere decreuerunt. Solis tamen iurisperitis licitum
esseuolueruntsuumconsiliumiusteuenderepotuisse.
Cuius inter ceteras, illa a philosopho ratio assignatur,
quia iudex ipse et testis communes sunt persone et pro
utraque parte constitute. Aduocatus uero alteram
10
ignorationemparare]cf.CIC.leg.1,18:Nonitaest,Quinte,ac
potiusignoratioiurislitigiosaestquamscientia. 24 Solispotuisse]
cf. AVG. epist. 103,23 [PL 33.663]: quia uendit aduocatus iustum
patrociniumetiurisperitusuerumconsilium.
27
iudexexigit]
THOM.s.theol.2a,2ae,q.71,a.4,ad.3(Adtertiumdicendumquodiudex
et testis communes sunt utrique parti [...] Sed aduocatus alteram
partemtantumdefendit.Etideolicitepotestpretiumaccipereaparte
quamadiuuat).
3
utilitatis:utilitasAGM
4
posttempore:tamenadd.W
6 uisumenim:marg.R 8 interire:nutrireBS 13 posse:possitH
Cunctos:cunctisM 14 appetitui:appetuiM 15 legum:legemH
17 minorem:mortemB 19 exipso:s.lin.R 20 atque:etM non
ita:i.n.W 22 determinandisque:om.W 25 iuste:om.W 27 post
ipse:estadd.AGH 28 constitute:constituereAGH

452

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

trabajo son muy evidentes, pero su provecho para el


estado resulta ms evidente todava, mientras que no
haynadiequediscutaelprovechoquetieneestenoble
trabajoparalosciudadanosparticulares.
Sin embargo, este trabajo, honesto y culto, ha
soportadosiemprelaenvidia:aalgunos,quenosaben
prcticamente nada, les parece que las leyes, los
intrpretes de esas leyes y los letrados son los que
provocan los litigios, y que la ley acabar
desapareciendo por completo; Cicern los ataca con
estiloenloslibrosquepublicsobrelasleyes;lesdice
queconmayormotivopropicialoslitigioslaignorancia
de las leyes. Los que ignoran las leyes piensan, y
desean,quelasleyeslespuedenayudarasusplaceres
y apetitos; por ello, Cicern dice: Consultan a todo el
mundo si existe una ley que pueda contribuir a su
apetito o deseo. De lo que se deduce que es la
ignoranciadelaspropiasleyes,nolosletradoslosque
despejanelcaminoaloslitigios.
Aade otra objecin no menor contra los letrados:
algunos estn convencidos de que lo que se consigue
conestemencionadotrabajosehabuscadoconmaldad
y al margen de la ley. Est claro que los antiguos
filsofos y los sabios no pensaban as, como tampoco
los tratadistas catlicos que, a la hora de establecer y
determinar los problemas del hombre, decidieron que
leasistieranjueces,testigosyabogados.Establecieron,
sin embargo, que slo les fuera lcito vender sus
consejos a los letrados; el filsofo apunta esta razn
entre otras: El propio juez y los testigos son elementos
comunesconstituidosporambaspartes.Elabogado,por

453

Liberprimus17,54 82

10

15

20

25

tantum fouet partem, a qua licite honesteque salarium


exigit.
Huius preterea nobilis ac scientifici exercitii
excellentia ex pluribus illustratur effectibus. Est enim
mortalium hominum desiderium ut ad id potissimum
tendat,eodemphilosophoteste,utueritatemagnoscat.
Quare ad ipsum in rebus agibilibus auidius humana
properat inquisitio, presertim cum, ob eas hominum
cupiditates que a uero, que a iusto plerumque
diuertere cogunt, propter rerum humanarum
uarietates, difficulter quidem ueritas ipsa et iustitia
agnoscipotest.HincperIsaiamprophetamdehumana
iustitia dicit: Tanquam pannus menstruate uniuerse
iustitie uestre, ut humanam iustitiam difficulter attingi
etcognosciposseliquidodemonstraret.
Auarius enim quam iustius homines lites et iurgia
mouent quia, ut inquit sapiens, Deus fecit hominem
rectum et ipse immiscuit se infinitis questionibus. Fuit
ergo necesse humano generi iurisperitos constituere,
quorum industria et exspectata iurisperitia eas, sine
bellorum fragoribus questiones decideret, quas
humanaperuersaqueauaritiaattulit.
Laudantur igitur plurimum atque merito diuersis
honorumtitulisillustranturiurisperiti,quiueritatemet
iustitiamaperiuntetinterhominumcupidinespersue
scientie coniecturas et regulas, quid uerum, quid
rectum, quid iustum sit explicant, docent atque e
tenebris ad lucem usque deducunt. Quorum tanta uis
est ut nonnumquam eas ueritates, quas uel natura uel
7 inagibilibus]cf.THOM.uerit.5,1c:agibiliadicunturactiones,quae
nonprogrediuntur extra agentem, sed sunt actus perficientes ipsum,
sicutcasteuiuere,patientersehabere.
13 Tanquamuestre]Is.
64,6. 17 Deusquestionibus]Eccle.7,29(Deushominemrectumet
ipseseinfinitismiscueritquaestionibus).
1 alicite:aqualitateDIMVz honesteque:ethonesteV 3 exercitii
:exercitusW
8
eas:eisG
9
cupiditates:cupiditasAGH
12 agnosciiustitia:om.AG 14 uestre:om.G ut:etG 15 posse:
om.AG demonstraret:demonstrareH
16 posthomines:enim
add.M
18
rectum:recteH
20
eas:eosAG:eaW:om.M
21 decideret:deciderentDI
22 humana:humaniAG attulit:
attuleratF 23 igitur:ergoAGH 24 postueritatem:discutiuntadd.
W et:om.GM 25 iustitiamR:om.cett. 26 quidrectum:om.
DIMVz 27 e:aR 28 tenebrisdeducunt:marg.R usque:om.R

454

55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

elcontrario,slorepresentaaunaparte,laquelepaga
religiosamenteconformealaley.
Adems, la magnanimidad de este noble y culto
trabajo se ilustra con multitud de resultados. Los
mortales tienden especialmente, por deseo natural,
segn asegura el mismo filsofo, a conocer la verdad.
Por ello el hombre investiga, con mayor deseo an, en
suspropiosactos,especialmenteporqueapenaspuede
reconocer la propia verdad y la justicia debido a esas
pasiones humanas que nos obligan habitualmente a
apartarnos de la verdad y la justicia debido a la
volubilidad del hombre. De ah que el profeta Isaas
dijera de la justicia humana: Toda vuestra justicia es
como vestido inmundo, para demostrar con claridad
quedifcilmentesepuedealcanzaryconocerlajusticia
humana.
Loshombresprovocandisputasyquerellasmspor
avariciaqueporbuscarlajusticiaporque,comodijoun
sabio, Dios hizo justo al hombre y es l quien se busca
innumerablescomplicaciones.Porlotanto,sehizonece
sario que el gnero humano dispusiera unos letrados
gracias a cuyo trabajo y anhelado conocimiento de la
justicia se resolvieran, sin el fragor de la batalla, los
problemas que nos causa nuestra humana y perversa
avaricia.
Recibenentonceslosletradosmuchoselogiosycon
razn se les honra con diferentes ttulos honorficos,
porque desentraan la justicia y la verdad; explican y
ensean, en medio de todas las pasiones humanas y
graciasalasconjeturasyreglasdesuerudicin,ques
la verdad, qu lo correcto, qu lo justo, y lo sacan a la
luz de entre las tinieblas. Tan grande es su poder que

455

Liberprimus17,83112

10

15

20

25

30

industria, uerius astutia humana, in damnum simul et


penam peccati humani generis occultas fecerit, ipsi
iurisperiti sui ingenii subtilitate ad reipublice quietem
atque nostram commoditatem reuelent. Plurime
siquidem ueritates incognite, plurime iniustitie
impunite manerent, si iurisperitorum cessaret
sapientia et sua querendarum rerum studiosa
sagacitas,contemptuiautnonusuihaberentur.
Denique nemo umquam dubitauit uerum et iustum
multo esse meliora quam falsum et iniustum; esset
enim rationi dissonum si uerum a falso, iustum ab
iniusto uinceretur, quod utique funestum in republica
sepe accideret si iurisconsulti deessent. Quorum id
precipuum studium est iustum ab iniusto, falsum a
uerodiscernant.
Rursus quam necessarium humane reipublice hoc
exercitium fuerit ex eo patet quoniam, ut philosophus
inquit in Ethicis, sunt nonnulli homines, pessime
quidem persuasibiles, qui non facile credunt nisi
certissima uideant signa aut fortes habeant
persuasiones. Aduocati igitur plurimum sunt
commendandi,quiuirtutescientieiuridice,certissimas
uel propinquas, immo fortissimas, persuasiones
eliciunt et illa iudicibus suadent ad iuuandam
innocentiam et reprimendas puniendasque uiolentias
et iniustitias. Vnde Cicero, hanc iuris disciplinam
extollens: Hec, inquit, ad omnes res priuatas atque
publicas tuendas instituta est; et iterum: Hec ars tuta
est, hechonesta,hec illustris, qua sepe multe respublice
saluefactesunt.

27 Hecsunt]CIC.inu.1,5(muniomniumpernicieplurimumpossint,
cum praesertim hoc sit unum, quod ad omnes res et priuatas et
publicas maxime pertineat, hoc tuta, hoc honesta, hoc inlustris, hoc
eodemuitaiucundafiat).

2 occultasfecerit:marg.R 3 adatque:s.lin.R quietem:quietam


G 4 Plurime:pluresM 7 rerum:om.AGH 8 haberentur:haberent
W 10 multoesse:e.m.V 12 uinceretur:uinceturH 19 quidem:
postnonnullitransp.F facile:facillimeW
21
persuasiones:
persuasionemAG 23 uelfortissimas:om.AG 25 puniendas:om.
DI 28 est:om.H tuta:uitaAGH

456

85

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

algunas veces los propios letrados descubren con su


fina inteligencia, para tranquilidad y conveniencia del
estado, esas verdades que la naturaleza, o bien el
trabajo,omejordicholaastuciahumana,habanocul
tado para daar, y a la vez castigar, al hombre por su
pecado.Sidesaparecieralasabiduradelosletradosy
se despreciara o no se utilizara su fino olfato para la
investigacin,quedaran,enefecto,sinconocersemul
tituddeverdadeseimpunesmultituddeinjusticias.
Enfin,nadietuvonuncadudasdequelaverdadyla
justicia eran mucho mejores que la mentira y la
injusticia; desentonara con la razn que venciera la
mentirasobrelaverdad,ylainjusticiasobrelajusticia,
hecho que sera ciertamente funesto para el estado si
no hubiera abogados, cuyo objeto principal de estudio
consiste en distinguir la justicia de la injusticia, la
mentiradelaverdad.
Adems,laespecialnecesidadparaelestadodeeste
trabajo es patente porque, como dice el filsofo en la
tica, hayalgunoshombresalos queno hay quien les
convenza de nada, que no confan fcilmente a no ser
que vean seales muy evidentes o se les den
argumentos contundentes. Se valora mucho, entonces,
alosabogadosporque,envirtuddesusconocimientos
jurdicos, sacan a relucir argumentos muy firmes o
acertados o, mejor dicho, muy contundentes, con los
queconvencenalosjuecesparaconseguirlainocencia
yparacensurarycastigarlaviolenciaylainjusticia.De
ahqueCicern,famosoenestadisciplinadelderecho,
dijera:Sehainstituidoparacontrolartodoslosasuntos
pblicos y privados; y de nuevo: Este oficio es seguro,
honesto, ilustre; a menudo, gracias a l, se han salvado
muchosestados.

457

Liberprimus17,113 143

10

15

20

25

30

Denique,utphilosophusuoluit,omnesartesinuente
noscunturadsupplendumhumanenaturedefectus,ut
libet, exempli gratia, unum inserere. Natura enim ipsa
lapides, ligna atque ferrum producit, sed minime
domum efficit, quare recte et necessario ars
domificandi inuenta est, que idipsum supplet, quod
natura defecit. Simili modo natura parens lanam et
linum, sed non uestes producit. Salubriter ergo atque
necessario artes texendi atque suendi inuente sunt.
Natura ergo, quamquam homini instrumenta loquendi
dedit,nontamenuirtutemtribuitpersuadendi,sedarte
effectum est ut homines studio ipso atque mirabili
artificio, ui quadam dicendi consequantur, conceptus
uidelicet suos imprimere posse audientium animis,
sicut natura minime dedit homini uim discernendi
congruumabincongruo,nisipergrammaticescientiam
nec uerum a falso nisi per dialecticam. Licet dederit
instrumentum cognoscendi uerum a falso, uidelicet
loquelam et intellectum, oportebat ergo pro
conseruatione humane uite et tollendis inter homines
desidiis, ut nature huius defectus suppleretur per
iurisperitos, qui ipsum iustum et rectum iudicibus
persuadent secundum traditas legislationes et
nonnumquamiustumetrectumdistinguant,limitentet
moderentur secundum particularium casuum
occurrentias et legislatoris mentem. Que omnia
perirent nisi iurisperiti essent, qui ea hominibus
suaderent.
Et ut paucis agamus, summa est excellentia huius
exercitii, quo ipsa uniuersalia statuta humana, que
generalibus atque indeterminatis uerbis statuuntur,

1
omnesdefectus]cf.HVGOdidasc.6,14[PL76.809]:propter
necessitateminuentaestmechanica.
1
ut:s.lin.R
2
noscuntur:nascunturW supplendumR:
supplendascett. 3 enim:s.lin.R 4 lignaferrum:f.atquel.B 5 et:
atqueBR 7 defecit:deficitD modo:om.M natura2:om.W et
:uelH 8 atque:DM 10 instrumentaloquendi:l.i.F 13 ui:inAGH
dicendi:s.lin.R 14 uidelicet:s.lin.R posse:s.lin.R 17 Licet:
nisiG 18 cognoscendi:om.G 21 ut:etAGH 22 iustumiustum:
om.G iudicibusrectum:om.I 27 qui:queH

458

115

120

125

130

135

140

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Adems, como quera decir el filsofo, todos los


oficios que se conocensirvenparasuplirlascarencias
de la naturaleza humana, como por ejemplo, modelar
un todo nico. La propia naturaleza produce piedras,
madera y hierro, pero no puede construir, de ninguna
manera, una casa; por ello, es lgico que se inventara
necesariamente el oficio de la construccin, que suple
lo que le falta a la naturaleza. Del mismo modo, la
naturaleza no produce ropa, a pesar de que da lana y
lino. Por ello, se inventaron los oficios para tejer y
coser, por conveniencia y necesidad. Por lo tanto, la
naturaleza,aunquedotalhombredelosmediospara
hablar,noledio,sinembargo,lavirtudparaconvencer,
sino que el hombre consigui con su habilidad, su
propio inters y su admirable ingenio, grabar en el
nimodesusoyentes,graciasalacapacidaddelhabla,
loquepretendadecir, igualquelanaturalezanodot
enabsolutoalhombredelacapacidadparadiscernirlo
correcto de lo incorrecto a no ser por los conocimien
tosgramaticales,nilaverdaddelamentiraanoserpor
la dialctica. Aunque nos hubiera dotado de
herramientas para distinguir la verdad de la mentira
como el habla y la inteligencia, era preciso, para la
conservacindelavidahumanayelfindelasrencillas
entre los hombres, que la naturaleza supliera estas
carencias por medio de los letrados, que son los que
convencen a los jueces de lo que es justo y correcto
segn la legislacin transmitida a fin de que ellos, a
veces, consigan distinguir lo justo y lo correcto, lo
delimiten y lo regulen segn cada caso particular y
segn lo crea el parecer del jurista. Todo esto
desaparecerasinohubieraletradosqueconvencieran
deelloaloshombres.
Porresumir,estetrabajoesextraordinario;graciasa
l se entienden con mayor lucidez todas las constitu
ciones humanas que estn establecidas en trminos

459

Liberprimus17,14418,14

10

15

lucidiusintelliguntur.Namperiurisperitorumsubtilem
et ingeniosam applicationem dictarum legum, ad
causas particulares mentem legum interpretantur. Et
tandem uero per hoc nobile aduocationis officium
insontesdefenduntur,oppressireleuantur,et,utpaucis
multa comprehendamus, iustitia periret si deesset qui
iustitiamallegaret.
Ex quibus facile cognoscitur quanta sit huius
exercitii honestas, quanta necessitas, quanta denique
utilitas. Sed uix affinium et amicorum sollicita,
instantiauerbafinierant,cummaterclamitansdicebat
illud sapientis: Fili mi, si te lactauerint peccatores, ne
acquiescas. Et tandem aduocatorum uitam ac
exercitium eorumque aperta discrimina et pericula
sequentibusuerbisdissuasit.

460

145

150

155

CAPITVLVM DECIMVM OCTAVVM DE INCOMMODIS ET ONERIBVS


EXERCITII IVRISTARVM ET ARTIS ADVOCATIONIS IN CAVSIS ET
IVDICIIS ET DE PERICVLIS HVIVS STATVS ET MODI VIVENDI ET DE
DAMNIS QVE EX ILLO VENIVNT REIPVBLICE ET AN LITIGIA

20

NVTRIANTVR EX ADVOCATORVM COPIA ET AN HVMANA IVSTITIA

POTESTIMPLERIINIVRENATVRALI.

25

Iurisperitorum eorum, presertim qui forenses


causas agunt in iudicio, quos aduocatos uel causidicos
appellamus, quam sit damnosum periculosumque
exercitium, nemo apertius quam aduocatus ipse
umquam intellexit. Sed et quantum hominibus sit
inutile quippe et perniciosum nemo rectius agnouit,
quam qui pro eius infortunio aduocato indiguit. Huius
exercitii damna, discrimina atque pericula non facile

12 siacquiescas]Prou.1,10.
2 etingeniosam:ingeniosamqueR 3 mentem:mentesW 4 uero:
s.lin.R:om.V 6 multa:multeW 11 finierant:finierentW cum:
om.V 12 illud:om.F sapientis::sapientesW:om.F te:s.lin.R
ne:necW
13 ac:etFGV
16 Capitvlvmdecimvm:d.c.W
17 ivristarvmartis:om.R
18 de1:om.I modi:modoAGH
19 venivnt:eueniuntAG 21 potest:possitVW 22 forenses:om.H
23 iniudicio:om.H
24 periculosumque:periculosumquiaW
25 quam:cumW:om.G aduocatus:om.G 26 hominibussit:s.h.
AGH 29 discriminaatque:d.a.F postpericula:queadd.F

10

Espejodelavidahumana

10

15

generaleseimprecisos.Yesquepormediodelafinay
aguda aplicacin de las leyes promulgadas por los
propios letrados, se interpreta el espritu de la ley en
funcindecadapleitoconcreto.Y,finalmente,poreste
noblecargodelaabogacasedefiendealosinocentes,
sealiviaalosoprimidosy,porabarcarmuchoenpocas
palabras,lajusticiadesaparecerasinohubieranadie
queladefendiera.
A raz de estas reflexiones, se puede entender
perfectamente la honestidad de este trabajo, su
necesidady,adems,suprovecho.Peroapenashaban
terminado mis parientes y amigos sus solcitas y
apremiantes palabras, cuando mi madre, entre
lamentos,pronunciaquellasentenciadelsabio:Hijo
mo!, si los pecadores quieren seducirte, no consientas!
Y, al final, consigui que me alejara de la vida y el
trabajo de los abogados, as como de sus faltas y
riesgosconlassiguientespalabras.
CAPTULODECIMOCTAVO: INCONVENIENTESYRESPONSABILIDA

20

DES DEL TRABAJO DE LOS JURISTAS Y DE LA ABOGACA EN LOS


PLEITOS Y EN LOS JUICIOS; RIESGOS DE ESTE ESTADO Y MODO DE
VIDA; PERJUICIOS QUE SE DERIVAN DE L PARA EL ESTADO; SI LOS
LITIGIOS SE NUTREN DE LA ABUNDANCIA DE ABOGADOS Y SI SE
PUEDE CUMPLIR LA JUSTICIA HUMANA DENTRO DEL DERECHO

25

NATURAL.

30

Nadiemejorqueelpropioabogadohasabidonunca
lodainoypeligrosoqueeseltrabajodelosletrados,
especialmente el de los que tratan los pleitos pblicos
en los juicios, a los que llamamos abogados o
procuradores. Pero tampoco nadie, salvo quien, para
su desgracia, necesit alguna vez un abogado, conoce
con mayor propiedad lo intil y pernicioso que
resultan para los hombres. No es posible contar al
detalle los perjuicios, problemas y riesgos de este

461

Liberprimus18,1539

10

15

20

25

enarrari possent. Ex multis autem paucula quedam in


mediumadducendadecreuimus.
In primis naturam artis atque exercitii considerare
oportet. Est enim eius generis patrocinatio in causis,
quia difficile est aduocato et causidico unum iuuare
quin alterum ledat, cui pulchre Ambrosius dicere
uidetur: Qui non potest alteri subuenire nisi alter
ledatur, commodius est neutrum iuuare quam grauare
alterum. Vnde super illo uerbo Impio prebes auxilium,
Augustinusinquit:Callidiargumentatoresetiurisperiti
fallaces dum cupiunt ditari, uix preuaricationis
periculum fugiunt, controuersias actionesque
causarum contra ipsa iura uertunt et ut aduersarios
coherceant iussionibus legum; ad illudendos iudices
exquisitis exemplis multiplices intellectus et cauillosas
alegibuseliciuntconiecturas.
Quidigiturineislaudemnonfacileinuenio.Vendunt
enimlinguamsuam,queSpiritusSanctidonumest.Qua
de re Augustinus de se ipso in libro Confessionum
loquens ait: Placuit mihi subtrahere mysterium lingue
meeamundanisloquacitatismee,neceterimeiexemplo
iamnonlegemDomini,sedforensiabellamercarenturet
ex ore meo arma furori suo accomodarem. Rursus non
illis puto assentiendum qui negant causidicos lites
nutrire, sed potius prescindere contendunt, ex

7 nonalterum]AMBR.off.3,9,59[PL16.162](Deniquesinonpotest
alteri subueniri nisi alter laedatur, commodius est neutrum iuuari
quamgrauarialterum).
9
Impioauxilium]IIPar.19,1.
20
Placuitaccomodarem]AVG.conf.9,2,2[PL32.763](etplacuit
mihi in conspectu tuo non tumultuose abripere, sed leniter
subtrahere ministerium linguae meae nundinis loquacitatis, ne
ulterius pueri meditantes non legem tuam, non pacem tuam, sed
insanias mendaces et bella forensia mercarentur ex ore meo arma
furorisuo).
4 patrocinatio:patrocinariD 5 difficile:facileG postcausidico:
iuuareadd.G 6 cuipulchre:undedicitV dicereuidetur::om.V
10
Augustinusinquit::dicitAugustinusV
11
uix:om.G
12 periculum:om.H 13 et:om.M 18 Spiritus:speciesW 24 illis
puto:p.i.AGH quiaduocatos:marg.R

462
15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

trabajo.Mehaparecidooportunoinsertaraqualgunos
delosmuchosqueexisten.
Enprimerlugar,esprecisoconsiderarlanaturaleza
del trabajo que implica este cargo. Una vez iniciada la
causa, la defensa resulta algo compleja, porque es
difcilqueelabogadoyelprocuradorpuedanayudara
uno sin perjudicar a otro, a los cuales Ambrosio dice
con elegancia: Si uno no puede echar una mano a
alguien sin perjudicar a otro, le sera ms conveniente
no ayudar ni a uno ni a otro antes que cargar contra
uno. Por ello, a propsito del pasaje bblico que dice
Ofrecers tu ayuda al impo, Agustn comenta: Difcil
mente huyen los embaucadores espabilados y los
letrados mentirosos del pecado de la prevaricacin
cuando pretenden hacerse ricos; ponen del revs las
discusionesyloshechosdesuspleitoscontraelpropio
derecho con la intencin de coaccionar a sus adversa
rios con lo que manda la ley; esgrimen mltiples
interpretacionesysesudasconjeturasdelasleyespara
embaucaralosjuecesconejemplosrebuscados.
Mecuestaentenderporquseloselogia.Vendensu
lengua, que es un don del Espritu Santo. Por ello
Agustn, cuando habla de s mismo en sus Confesiones,
dice: Decid apartar mi lengua de la vulgaridad de mi
elocuencia para que los dems, con mi ejemplo, ya no
comerciaran no slo con la ley del Seor, sino con las
luchas forenses y, siguiendo el ejemplo de mis labios,
acomodaran sus armas a su arrebato. Adems, no
piensoquehayaquedarlaraznaquienesnieganque
los procuradoresalimentanlasdisputas,sinoquems
bien se empean en prescindir de ellas tomando su

463

Liberprimus18,40 63

10

15

20

Ciceronis uerbis argumentum sumentes, que recte


intellecta eos ledunt; ait enim eos qui leges ignorant,
uoluptates et appetitus suos putant legibus iuuari
posse et inde legumperitos consulunt ut eis dicant
appetitus suos legibussequi posse. Sedea uerba, quid
aliud sonare uidentur quam aduocatos lites gignere,
dumuoluptuosisetcupidishominibussuadentlegibus
posse explere que leges ipse uetant? Quis enim tam
amens est qui leges iustas asserat iurgia nutrire, quas
dicit Cicero in eodem De legibus esse uitiorum
emendatrices, uirtutumque commendatrices. Sed ex
mente Ciceronis elici posse non leges, sed legibus
abutentes, qui sunt legiste, lites nutrire et educare,
perspicuum est. Qui, ut nascantur lites, spem uictorie
uictis promittunt, adducentes innumera fallaciarum
repagula et astutiarum obstacula, secundum
Policratum.
Qui enim cecus non est, liquido uidebit quia non
hominum negotia, non cause, non controuersie
suscitant aduocatos, quinimmo ut oculis cernimus,
aduocati ipsi causas gignunt, litigia suscitant,
controuersiasfouent,immomouentatquenutriunt.
Prebeant huic ueritati testimonium ea loca, que
certe beata dixerim, ubi si desunt aduocati ibi cause,

10 uitiorumcommendatrices]CIC.leg.1,58(Sedprofectoitaseres
habet, ut quoniam uitiorum emendatricem legem esse oportet com
mendatricemqueuirtutum).
15 innumeraobstacula]cf.IOH.SAR.
met.4,23[PL199.929]:Cumergoexhisliqueatquaeadessedebeant,
quae abesse, et probabilium quae sola sufficit humana infirmitas
comprehendere patefacti sint loci, rationum que monstratae sint
necessariae complexiones, docendi sint rationes et uiae explanatae,
fallaciarum sublata sint impedimenta, luce clarius est rationem
disserendisuisesselimitibusetpartibusabsolutam.
1 sumentes:assumentesG recte:rectaAH 9 asserat:asseritM
nutrire:nutritAH 12 posse:possitM 14 ut:autemG 15 uictis
promittunt:p.u.V
16
astutiarum:astutiorumM obstacula:
obstaculisH 23 huic:hincW 24 certe:certaH desunt:desinitW

464
40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

argumentacin de las palabras de Cicern que, bien


entendidas, les hacen dao; dice que los que ignoran
lasleyespiensanquelasleyespuedenayudarlesensus
deseos y apetencias, por lo que consultan a los
entendidos en leyes para que les digan que sus
apetencias pueden guiarse por las leyes. Pero, a qu
otracosaparece sonaresode quelos abogadoshacen
aparecer las disputas, cuando en realidad estn
convenciendo a los hombres que desean algo de que
pueden cumplir con las leyes lo que las mismas leyes
les prohben? Hay alguien tan loco como para
asegurar que las leyes justas alimentan las querellas,
delasquediceCicern,enelmismolibrodeLasleyes,
quecorrigenlosviciosyrecomiendanlavirtud?Perose
puedeconcluirdelpensamientodeCicernquenoson
las leyes, sino los que abusan de ellas, que son los
juristas, los que alimentan las disputas y las hacen
crecer.Paraquesurjanlasdisputas,lesprometenalos
vencidos esperanzas de victoria aduciendo
innumerables barreras y obstculos a sus mentiras y
apaossegndicePolcrato.
Quiennoestciegopodrverconclaridadquenilos
asuntos que se traen entre manos los hombres, ni los
pleitos, ni las discusiones, son las que provocan a los
abogados,sinoque,msbien,percibimosconnuestros
propios ojos que son los mismos abogados los que
hacen que aparezcan los pleitos, provocan los litigios,
avivanlasdiscusioneso,mejordicho,laspromueveny
lasalimentan.
Nos van a ofrecer su testimonio en apoyo a esta
verdad unas ciudades, que calificara de dichosas, en
las que no hay pleitos ni litigios porque no hay

465

Liberprimus18,64 94

10

15

20

25

30

ipsaquoquelitigiadesunt;ubiueroaduocatorumturba
strepit, ibi litium anfractibus tota ciuitas ardet nec
domus aliqua a litigio uacat. Vidi ego in Germania
urbes quam plurimas populatissimas quidem atque
optima politia gaudentes, in quibus ciuis unus iuris
ignarus in decidendis causis penitus inexpertus, totius
ciuitatis causas breui momento, pacifice et incredibili
silentio terminabat, ubi nec assistentia erat
aduocatorum nec allegationum ingeniosa altercatio.
Stupenti igitur mihi atque querenti cur in tanta urbe
tam parue atque perpauce cause agerentur, quidue
cause erat quod nullus ibi aduocatus adesset,
responsum tandem est, cum faceto modestoque risu,
ultimumessecausamprimi.Addebantque,utegomihi
ipsi inquirendo satisfacerem, ac si aperte dixissent
pauculas admodum causas in tribunalibus esse suis,
cuiusreiillaeratratioquianullum,quieasproponeret,
aduocatum facile admittebant. Profecto non insulsum
eorum dictum puto. Plurimi quidem nequaquam
plerumque litigarent, quinimmo aliquid forsan iniuste
paterentur, nisi aduocatorum pronitas adesset atque
eorum sollicitudo, qui uincere pollicerentur. Nemo
certe nisi insanus, sine armis bellum temptat, quippe
plurimi salui fuere quia illis arma defuere et longe
plures periere armorum fiducia quam penuria. Tolle
enimphreneticoarma,prestabisetuitam;tollecupidis
litigandiministros,simultollesetlites.
Cupit enim omnis artifex, ut philosophus in Ethicis
uoluit, sua laudare opera simul et dilatare. Sic poeta
sua poemata laudatacunctisrecipioptat. Sic faber,ut
inquit Hieronymus, sua fabrilia tractat, studetque

31 suatractat]HIER.epist.53,6[PL22.544](tractantfabriliafabri=
HOR.epist.2,1,114)
2 litium:litigiumG 3 in:s.lin.R 5 iuris:om.H 6 in:s.lin.R
10 igitur:itaqueF querenticur:querentiturH
16 pauculas:
paucasR admodum:marg.R esse:om.F suis:s.lin.R 22 qui
:queW 25 periere:perireMSW 28 philosophus:postEthicis
transp.F 29 simulet:atqueF 31 tractat:om.H

466

65

70

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

abogados;porelcontrario,dondelamuchedumbrede
losabogadosretumba,alllaciudadenteraseconsume
por la complicacin de las disputas y no se libra del
litigio ni una sola familia. Yo mismo he visto en
Germania muchas ciudades superpobladas, que
gozaban de un gobierno excelente, en las que un
ciudadano desconocedor del derecho, absolutamente
sin experiencia a la hora de decidir una causa,
terminaba en un momento con todos los pleitos de la
ciudadenmediodeunpacficoeincreblesilencio,sin
que le asistieran abogados ni tras sesudos
intercambios de alegaciones. Entonces, cuando
sorprendido pregunt por qu en una ciudad tan
grande haba tan pocos pleitos y tan breves, y qu
razn haba para tener tan pocos abogados, me
contestaron, con una divertida y discreta sonrisa, que
estoltimoeracausadeloprimero.Ycomoyosegua
preguntando para saciar micuriosidad,aadieronque
la razn de haberme dicho claramente que haba muy
pocos pleitos en sus tribunales, era que no es posible
quequienplanteaelpleitocontrateunabogado.Estoy
convencido de que lo que me dijeron no es ninguna
tontera. La mayora no se enzarzara en litigios casi
nunca, ms bien estaran dispuestos a aguantar,
incluso, alguna injusticia, si no fuera por la presin e
insistencia de los abogados que prometen la victoria.
Indudablemente nadie, salvo un loco, intenta hacer la
guerra sin armas; en efecto, muchos consiguieron
salvarse porque no tenan armas y muchsimos ms
murieronporconfiarensusarmasquepornotenerlas.
Qutaleaunlocolasarmas,ledarslavida;qutalesel
abogadoalosquedeseanenzarzarseenlitigios,enese
mismoinstanteacabarsconladisputa.
Todo trabajador desea, como dice el filsofo en la
tica, alabar su trabajo pero tambin mantenerlo. As,
el poeta elogia sus poemas y desea ser aceptado por
todos;aselartesano,comodiceJernimo,seocupade

467

Liberprimus18,95122

10

15

20

25

summopere ut totus orbis ea indigeat. Citharista


denique omnes exoptat dies esse faustos atque
solemnes; armorum et machinarum artifex nuptiarum
aut pacis tempora infesta habet et generaliter de pace
non cogitat qui cum bello lucratur. Nec aliter agit
aduocatus, alienas cupit controuersias propinquorum
et causas exagitat qui suas non litigat dissidendo,
litigandolucraturquimendicaretsiquietissimeomnes
uiuerent. Et ut paucis dicam, desunt lites si desint qui
litescupiantatquesollicitant.
Denique apostolus ait: Seruos Dei nondecet litigare.
Quomodo igitur alienas opes litigando querere
possumus licite, qui nostra proximis offerre iubemur?
Et iuxta dominicum consilium, petenti clamidem,
pallium non negemus. Demum uero illud ego
uerissimum puto, quia longe minus reipublice
christianenociuumuidebitursiiudiciorumstrepitus,si
causarum deceptiones non habeat, si aduocatorum
penuriam patiatur, quam si per causarum et
litigatorum atque aduocatorum copias caritatis ordo
pereat, que in litigando seruari minime potest. Et
iterum longe minus perniciosum arbitror quosdam
forsaniniuste opprimiobdefensionisaduocationisque
defectum, quam plurimos immo ipsam, rempublicam
eiusque quietem, tot tantisque, ut cernimus, litium
perturbationibus concuti atque subuerti, que ueluti
quedam incendia cunctas respublicas adurunt atque
confundut.

11 Seruoslitigare]IITim.2,24(seruumautemDomininonoportet
litigare). 14 petentinegemus]cf.Matth.5,41:eteiquiuulttecum
iudiciocontendereettunicamtuamtollereremitteeietpallium;Luc.
6,30: et ab eo qui aufert tibi uestimentum etiam tunicam noli
prohibereomniautempetentitetribue.
2 exoptat:expectatG
3 machinarum:machinorumG artifex
nuptiarum:om.AG 6 postaduocatus:quiadd.F 7 causas:causisW
8 mendicaret:mendicarentR 9 lites:litisW desint:desuntDIMz
10 cupiant:cupiuntV 11 ait::autW 14 clamidem:clamitemI
17 christiane:crastineS strepitussi:marg.R 20 litigatorum:
litigiatorumG:litigiorumV
23
forsan:forsitanM
aduocationisque:etaduocationisG 27 cunctas:cunctosW

468
95

100

105

110

115

120

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

susproductosyseafanaportodoslosmediosparaque
todoelmundotenganecesidaddeellos;desea,adems,
el citarista que todos los das sean importantes y
solemnes; el fabricante de armas y de mquinas de
guerraconsideranefastoslosdasdevinoyrosasypor
reglageneralnopiensaenlapazquiensebeneficiade
la guerra. El abogado no acta de otra manera, desea
que sus vecinos discutan y alienta los pleitos; l,
mantenindose al margen, no disputa por lo suyo; se
beneficiadelasdisputasquientendraquemendigarsi
todos vivieran en absoluta calma. Y, por resumir, no
haydisputassinohayquienlasdeseeylasprovoque.
Adems,elapstoldice:LossiervosdeDiosnodeben
andar en altercados. Entonces, cmo podemos
pretender legalmente mediante disputas las riquezas
ajenas si estamos obligados a ofrecer lo nuestro al
prjimo? De acuerdo con el precepto del Seor, no
debemos negar el manto a quien nos pide la tnica.
Adems, pienso que es bien cierto que sera mucho
menos nocivo para la cristiandad que no existieran ni
elestrpitodelosjuiciosnilospleitosengaosos,as
como padecer la escasez de abogados antes que,
debido a la abundancia de pleitos, litigantes y
abogados,desaparecieralacaridad,queaduraspenas
se podra salvar entre tanta disputa. Y tambin
consideromuchomenosperniciosoqueporlafaltade
abogado defensor pueda, quizs, alguno verse
injustamentederrotado,aquetantosytanimportantes
trastornoscausadosporlasdisputasqueigualquelos
incendios arrasan con todos los estados y los
desfiguran, pisoteen y pongan patas arriba a mucha
gente,omejordicho,alpropiobienestardelestado.

469

Liberprimus18,123149

10

15

20

25

Postremo quis causarum, quis fori aut iudicialis


strepitus, tam auidus est quem non moueant, immo
terreant plurimum illa Bernardi uerba, qui cum ad
Eugeniumageretaceuminducereconareturutfideles
addiuinamlegemdiscendamsectandamquealliceretet
aduocatorum astutias fugiendas esse ostenderet:
Quotidie, inquit, perstrepunt in tuo palatio leges, sed
Iustiniani, non Domini. Iuste ne etiam istud? Tu uideris.
Non certe. Lex Domini immaculata conuertens animas,
eaautemnontamlegesquamlitessuntetcauillationes
subuertentes iudicium. Tu ergo, pastor et episcopus
animarum, qua mente, obsecro, sustines coram te silere
illam, istas garrire? Puto quod etiam hec peruersitas te
compellat ad Dominum dicere cum propheta:
Narraueruntmihiiniquifabulationessednonutlextua.
Hec Bernardus de humanis legibus et earum
sectatoribus.
Rursus,nisifallor,falliturquisquislitigandiofficium
assumit et longe magis fallitur qui artes litigandi et
contendendi eligit, in quibus propter nocendi
facilitatemquantoquisdoctior,tantonequioreuadit,ut
de aleatoribus Policratus ait. Vnde Augustinus: Forma,
inquit, in eis est litigiosa; hoc ipso laudabilior quo
fraudulentior.
Fateor enim utilis est iuris scientia, si eius
professores intra eius limites agerent et legum
terminos non transgrederentur. Sed plurimi illis
7
Quotidietua]BERN.cons.1,4[PL182.732](Etquidemquotidie
perstrepunt in palatio leges, sed Iustiniani, non Domini. Iuste ne
etiam istud? Tu uideris. Nam certe. Lex Domini immaculata
conuertens animas. Hae autem non tam leges quam lites et
cauillationes subuertentes iudicium. Tu ergo, pastor et episcopus
animarum fallor si non mouet tibi scrupulum peruersitas haec.
Puto quod te interdum compellat clamare ad Dominum cum
propheta:narrauerunt).
15
Narrauerunttua]Ps.118,85.
21
quantoeuadit]IOH.SAR.pol.8,6[PL199.379](quiaaleator
quantoinartedoctior,tantonequior).
4 ut:neAG
8 Iuste:iustiM ne:uelW
10 cauillationes:
cauellationesAH 13 garrire:guarrireS hec:om.M te:etAG:
postcompellattransp.W 14 Dominum:dictumW 15 nonut:u.n.R
16 Hec:hicR legibus:om.H et:utG 18 postquisquis:quiadd.
DIMVz litigandi:ligandiG
20
contendendi:concedendiAG:
contentendiI 21 quanto:s.lin.R 22 Vndefraudulentior:marg.R
23 postinquit:Vndetransp.F 25 est:om.F 27 plurimi:s.lin.R

470

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Por ltimo, quin va a estar tan deseoso de sufrir


pleitos y el estrpito del foro y los juicios que no le
impresionen, ms an, aterroricen las palabras de
Bernardo que, en una carta a Eugenio, trata e intenta
inducirle a que atraiga a los fieles a la veneracin y al
aprendizaje de la ley divina y le ensea que se debe
huir de los engaos de los abogados. Dice: Retumban
todos los das las leyes en tu palacio, pero las de
Justiniano, no las de nuestro Seor. Es esto justo? T
vers.Indudablemente,no.LaleyinmaculadadelSeor
convierte las almas, stas, sin embargo, no son tanto
leyes como disputas y sofismas que ponen un juicio del
revs. En consecuencia, t, obispo y pastor de almas,
dime, con qu intencin mantienes ante ti a una en
silencioyalasotraslasdejasparlotear?Piensoqueeste
sinsentido te obliga a decirle al Seor las palabras del
profeta: Los malvados me contaron unas historias, pero
no conforme a tu ley. Esto es lo que dice Bernardo de
lasleyeshumanasydelosquelassiguen.
Adems, si no me equivoco, se equivoca todo aquel
que acepta el cargo de abogado y se equivoca mucho
msquieneligeelcargodeabogadoyfiscal,enlosque
porlafacilidadparahacerdao,cuantomssabes,ms
daino te vuelves, como dice Polcrato de los tahres.
Por ello Agustn dice: Su natural es litigante; por eso,
tantomsloablecuantomsengaoso.
Reconozco que las ciencias jurdicas son provecho
sas, si los que las ejercen se mantuvieran dentro de
unos lmites y no transpasaran los trminos de las

471

Liberprimus18,150178

10

15

20

25

abutuntur et falso legum intellectu et nouis


interpretationibus sacris legibus illudunt. Quod si
secus agerent, pauperes admodum et inopes, fateor
tamen felices uiuerent. Ea de re, sancti uiri periculum
tam promptum imminere hoc exercitium tenentibus
cernentes,meritoperfectisetDeodicatisuiris,nedum
forensium causarum interdicunt exercitium, sed
humanarum legum studium. Quarum inter ceteras illa
estrationeuidelicetiurisperitimagnumextimenteam
iustitiam, quam ipsi continent et uenerantur et quam
leges humane docent, respectu eius iustitie quam lex
Deicontinetetueneratur.
Iustitiaenimhumana,quamlegesseculiprofitentur,
impleriindubiepotestfacultateetnatureiuribus,quod
ex eo maxime patet, ut alia taceam, quoniam Christus
in Euangelio ex duobus naturalibus preceptis omnes
leges et prophetas pendere dixit, prout pulchre
Augustinus deducit in epistola ad Volusianum. Diuina
uero iustitia non nisi superna gratia impleri potest.
Quare,adhuncsensumueriusquampauloante,Isaias
dicebat de humana iustitia: Pannus menstruate iustitie
uestre sunt. Sed nec alienum ab hoc proposito uidetur
quod Dominus in Euangelio ait: Nisi abundauerit
iustitiauestraplusquamscribarumetphariseorum,non
intrabitis in regnum celorum. Quod utique recte dici
potest de humana iustitia, quamquam iurisperiti et
causidici adstruere nituntur ut Christus fidelibus suis
dicere uideatur: Nisi abundauerit iustitia uestra plus
quam scribarum et phariseorum, id est, legistarum et
16
cf.Matth.22,40:inhisduobusmandatisuniuersalexpendetet
prophetae. 18 cf.AVG.epist.137,5[PL33.524]:quaedisputationes,
quae litterae quorumlibet philosophorum, quae leges quarumlibet
ciuitatum duobus praeceptis, ex quibus Christus dicit totam legem
prophetasque pendere, ullo modo sunt comparandae?
21
Pannusuestre]Is.64,5.
23
Nisicelorum]Matth.5,20.
28 Nisicelorum]Matth.5,20.
6 perfectis:prefectisAG 8 ceteras:ceteraV 11 humane:om.W
13 quam:quasAG
14 impleri:implereAG iuribus:uiribusD
15 Christus:om.G 16 naturalibuspreceptis:p.n.F 21 iustitia::
om.H
24
iustitia:om.A noncelorum:om.MV
25 Quodscribarum:om.M 26 potest:om.H 27 ut:quodF
28 iustitia:malitiaB 29 quam:om.V etphariseorum:om.MV

472
150

155

160

165

170

175

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

leyes.Perolamayoraabusadeellasyseinventafalsas
lecturas de las leyes y nuevas interpretaciones de las
leyes sagradas. Si actuaran de otra manera, seran
pobres y menesterosos; sin embargo, reconozco que
viviran dichosos. Por este motivo, los santos varones,
pensando que esta prctica representaba un peligro
tan inminente para los que la posean, les prohben,
conrazn,aloshombresperfectosyentregadosaDios,
no slo su intervencin en los pleitos pblicos sino
tambin el estudio de las leyes humanas. El motivo,
entreotros,esquelosjuristasnotomenmuchoaprecio
poresajusticiaqueellosmismosdefiendenyveneran,
yquelasleyeshumanasensean,encomparacincon
esajusticiaquedefiendeyveneralaleydeDios.
Sin duda, se puede dar cumplimiento a la justicia
humana que es la que profesan las leyes de esta vida
conlacapacidaddelasleyesnaturales,hechoespecial
mente evidente porque, por no hablar de otros
aspectos,CristoenelEvangeliodijoquetodaslasleyes
y los profetas dependan de dos preceptos naturales,
como deduce con elegancia Agustn en una carta a
Volusiano. Por el contrario, la justicia divina no se
cumplesinoesporlagraciadeDios.Porello,eneste
sentido,seentiendemejorqueantesloquedecaIsaas
de la justicia humana: Toda vuestra justicia como
vestidoinmundo.Noestalmargendeestaidealoque
dijo el Seor en el Evangelio: Si vuestra justicia no
supera la de los escribas y fariseos, no entraris en el
reinodeloscielos.Cosaquesepuededecir,ciertamen
te, de la justicia humana, que letrados y procuradores
se afanan por construir, por lo que Cristo dice a sus
fieles: Si vuestra justicia no supera la de los escribas y

473

Liberprimus18,179 204

10

15

20

25

iurisperitorum humani iuris, non intrabitis in regnum


celorum.
Nec enim hec iustitia, que ex humanis resultat
legibussolaadsalutemsufficitcumilla,utphilosophus
in Politicis uoluit, solum reipublice terrenam
quietudinem appetat; cuius gratia plurima, que lex
diuina uetat et punit ipsa permittit aut iubet. Vnde
Augustinus: Hec lex que de regendis urbibus datur,
multa pro temporali pace aut permittit aut iubet, que
lex diuina grauissime punit, ut in concubinatu atque
usuris. Demum in prescriptionibus et multis aliis
reperirelibet.Deniquelexipsahumana,utpremissum
est, uirtuti humane et naturali innititur, que
nequaquamadeternamfelicitatemsufficitsinespeciali
auxilio diuine gratie; quod aliter est sentiendum de
diuinaiustitia,quetotaDeietaDeoest.
Dabo igitur, inquit mater, pluribus persuasionibus
finem,siidsolumdixerim,quiahumaniiurissectatores
solo nomine iuris letantur, cum rem ipsam non
habeant,quinimmosubiurisatqueiustitieobtentuipsa
iura et iustitiam persequuntur, ut recte de eis dicat
uera iustitia: Filios enutriui et exaltaui, ipsi uero
spreueruntme.
Tandem quis ille legista est et laudabimus eum qui,
ut inquit Augustinus, dicat clientulo suo: Recipe quod
mihi, cum tibi adessem, obtulisti; redde aduersario tuo

22 Filiosme]Is.1,2(...ipsiautemspreuerunt...). 25 Recipeuicisti]
AVG. epist. 153,6 [PL 33.664] (recipe, quod mihi, cum tibi male
adessem, dedisti, et redde aduersario tuo, quod me agente inique
abstulisti? [] Quod in ipso foro, ubi peccata puniuntur decepto
iudiceetcircumuentislegibusobtinetur).
1 inregnum:om.G 2 celorum:DeiS:om.G 3 enim:omniW
resultat:resultetW 5 solum:solamGH 7 permittit:permittetW
10
ut:etAG in:om.AG
11
prescriptionibusBDIVRz:
prescriptoribuscett.
13 et:autAGH
14 eternamfelicitatem:
eternitatemH
16
tota:totoH Dei:BW et:estF:om.W
17 igitur:enimH:om.V 18 sectatores:sectatorisW 19 solo:om.
AG 21 ut:necAG 22 et:om.AH 23 spreuerunt:spreueneruntA
24 Tandemest:marg.R et:utG:om.H 26 redde:reddoM

474

180

185

190

195

200

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

fariseos, es decir, la de los juristas y letrados del


derechohumano,noentrarisenelreinodeloscielos.
Y la justicia proveniente de las leyes humanas
tampocoessuficienteparalasalvacindadoque,como
quera decir el filsofo en la Poltica, busca slo la
tranquilidad terrena del estado; son muchsimas las
cosasquelaleydivinaprohbeycastiga,mientrasque
la justicia humana las permite o las aconseja. Por ello
dice Agustn: Esta ley que se otorga para gobernar las
ciudades,permiteoaconsejamuchasaccionesenfavor
deunapaztemporalquelaleydivinacastigacontoda
severidad, como el concubinato y la usura. Se puede
encontrar tambin en los mandamientos y en muchos
otros lugares. Adems, la propia ley humana, como se
hadichoantes,seapoyaenlavirtudhumanaynatural,
que en modo alguno es suficiente para alcanzar la
felicidad eterna sin la peculiar ayuda de la gracia
divina, todo lo contrario a lo que debemos creer de la
justicia divina, que es toda ella de Dios y de Dios
procede.
Pondr fin, entonces, dijo mi madre a todos
estosargumentosconslodecirquelospartidariosdel
derecho humano se regocijan nicamente con la
palabraderecho,porquenopuedenposeerelconcepto
ensmismo,sinoquebajoelpretextodelderechoyde
la justicia persiguen el propio derecho y la justicia
hasta el punto que la verdadera justicia podra decir
con razn de ellos: He alimentado y he hecho crecer a
mishijos;sinembargo,ellossehansublevadocontram.
Enfin,qujuristavaahaber,ysiesasloelogiare
mos, que, como dice Agustn, sea capaz de decir a su
cliente: Toma lo que me ofreciste cuando estuve a tu

475

Liberprimus18,20519,19

10

quod, me iniuste patrocinante, abstulisti, cuius opera,


deceptoiudiceetcircumuentislegibus,uicisti.
Longe satis euagatus sum in describendis
aduocatorum periculis, sed expertus dixi. Turpe enim
uidebatur patricio ignorare ea in quibus uersatus est.
Suasi ergo mihi, maternis his, immo diuinis
commonitionibus edoctus, forensium atque ciuilium
causas et iudicia penitus deserere. Victi ergo et
superati contribules ad aliud uite genus
innocentissimum,utdicebant,uidelicetnotariorumme
transferre uerbis atque suasionibus sequentibus
nitebantur.

476
205

210

215

CAPITVLVM XIX DE NOTARIIS, TABELLIONIBVS ET SCRIBIS ET DE


HVIVS ARTIS LAVDIBVS, VTILITATE ET COMMENDATIONE AC

15

20

25

30

NECESSITATE.

Tabellariorum siue notariorum ars et uiuendi


formula, quam honesta, honorabilis et laudata sit, ex
plurimis presertim illius necessitate et utilitate facile
cognoscitur. Periret siquidem omnis iudiciorum tela,
nisi essent notarii qui acta conscriberent, periret ipsa
ueritas et fides in contractibus et commerciis
hominum, periret omnis ordo in iudicio forensium
causarum nisi esset aliqua fidelis publicaque persona,
cui iudex crederet, de his que ab utraque litigantium
parte aut offeruntur aut dicuntur. Item sunt instituti
notarii ad confirmationem ueritatis sed, cum ipsa
ueritas ubicumque sonuerit, ab illo est qui dicit: Ego
sumuitaetueritas.
Recta certe ratione notariorum officium ualde
laudabile erit quia in ueritatis comprobatione et
confirmatione radicem et fundamentum suscipit.
27
uita).

Egoueritas]Ioh.14,6(diciteiIesusegosumuiaetueritaset

2 uicisti:deuicistiF 3 euagatus:diuagatusF:euaginatusG 6 ergo:


om.H mihi:om.AG 7 edoctus:eductusH 8 deserere:desereD
et2:om.G 11 atque:etG 13 postde1:aliouiuendimodouidelicet
deadd.R 14 vtilitatenecessitate:necessitateetcommendationeac
necessitateR 19 Periret:perirentF omnis:omniaF tela:cela
W 21 ueritasfides:f.etu.G 23 publicaque:publicaAGHW:post
personatransp.AG 24 crederet:credetW litigantiumparte:p.l.F
25 sunt:iter.G 28 uita:uiaH uitaueritas:uia,ueritasetuitaF
29 Rectacerte:om.F

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

lado;devuelveatuadversarioloquelequitastecuando
tedefendinjustamente;leganasteengaandoaljuezy
bordeandolalegalidad.
Me he excedido, con mucho, a la hora de describir
losriesgosdelosabogados,peroesqueheexperimen
tado cuanto he dicho y no me pareca correcto pasar
poraltoaquelloenloqueestoyversado.Meconvenc,
por lo tanto, aleccionado por los consejos maternos,
mejor dicho divinos, de que tena que apartarme casi
por completo de la abogaca pblica y privada. Mis
parientes,portanto,vencidosyabatidos,eranpartida
rios, con las palabras y argumentos siguientes, de que
pasara a otro tipo de vida muy ntegro, segn decan:
eldelosnotarios.
CAPTULO XIX: NOTARIOS, FEDATARIOS Y SECRETARIOS;
ELOGIOSDEESTEOFICIO,REPUTACINYNECESIDAD.

20

25

30

Es posible conocer lo distinguido, honorable y


elogiado que es el oficio y el tipo de vida de los
fedatariosonotarios,sobretodoporsunecesidadysu
provecho. Desaparecera todo el entramado de los
juicios si no hubiera notarios que levantaran acta,
desapareceralapropiaverdadylapalabradadaenlos
contratos e intercambios comerciales entre los
hombres, desaparecera toda la instruccin de los
pleitos pblicos en los juicios si no hubiera un funcio
nariopblicofiel,dela confianza deljuez,paraloque
se da o se dice por ambas partes. Finalmente se
instituy a los notarios para que confirmaran la
verdad, porque la propia verdad retumba por todas
partesdesdequesedijo:Yosoylavidaylaverdad.
Indudablementeelcargodenotarioser,enjusticia,
muyloableporquesostienelasracesylosfundamen
tosdelaverdadalahoradehacersureconocimientoy

477

Liberprimus19,2020,15

10

15

Demumhuiusartislaudesetutilitasexeopatent,quia
publice utilitati deseruiunt. Hi namque nedum apud
pedaneos minoresque magistratus creditum et
auctoritatem obtinent, sed apud reges et principes et
cuncta eminentia tribunalia acceptissimi et
familiarissimi existunt, quorum manibus, immo
admiranda fide, instrumenta, priuilegia et littere ad
perpetuam rei memoriam conficiuntur. Et post multa
temporum secula ex horum sola notariorum
subscriptione, indubitatam probationem inducunt. Hi
typumtenenteuangelistarumChristi,quieiusgestaet
acta in Euangelio tam fideliter quam utiliter
descripserunt.
Et ut ceteras huius artis commoditates et laudes
omittam, qui illam exercent magna lucra, summos
honoresassequuntur,utbreuitemporeacparuolabore
opulenta utilitatis compendia adipiscantur et tandem
abomnibushonorantur,quiaomnesillisindigent.

478
20

25

30

35

CAPITVLVM XX DE MISERIIS, CALAMITATIBVS AC LABORIBVS ET


20

PERICVLIS TABELLIONVM ET TABELLARIORVM ET ILLORVM


FRAVDIBVSETDOLIS.

25

30

Inter ceteras uite humane artes et modos


formulasque uiuendi scribarum atque notariorum
artem miseram, calamitosam ac multis erumnis
plenam, nemo ignorat nisi qui tam felix fuit, ut nec
litem in iudicio actor nec reus exstiterit, nec
contrahendi gratia tristi illorum mysterio eguit. Breui
igitur huius artis calamitates, infelicitates, labores
atquepericulaadducemus,paucaexmultiscolligentes.
Inprimisigiturfatemurhabenttabellionesofficium
publicum, sed priuatum exercent negotium, non
reipublice seruiunt, sed rei familiari deseruiunt, non
illam, sed istam augent, communes sunt persone, sed
1 utilitas:utilitatesDIMVWz 2 utilitati:utilitateG:utilitatesH
apud:om.AG 6 immofide:etfideadmirabiliR 8 perpetuam:
perpetueDI 9 temporum:s.lin.R 14 artis:artesG 16 paruo:
paruaAG 17 adipiscantur:adipiscantG:adispicanturS 22 post
ceteras:artesadd.AFGHr
24 miseram:miseriamDIMVz ante
calamitosam:acadd.H
26 postiudicio:egitadd.F exstiterit:
exstititeritr 27 tristi:christiAG 32 seddeseruiunt:om.I

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

20

confirmacin.Adems,loselogiosyelprovechodeeste
oficio son patentes porque son de utilidad pblica.
Pues no slo tiene autoridad y credibilidad entre los
magistradospedneosojvenes,sinoquetambinson
muygratosy queridos entre reyes yprncipesy todos
los ms eminentes tribunales, a cuyas manos, mejor
dicho, fidelidad digna de admiracin, se confan docu
mentos,privilegiosycartasparaquequedeconstancia
por siempre. Y despus de muchos siglos, gracias
nicamente a la firma de los notarios, se obtiene una
garantaincuestionable.Elloshanasumidoelpapelde
losevangelistasdeCristo,quedescribieronsushechos
y sus actos en los Evangelios de forma tan fidedigna
comoprovechosa.
Y, por omitir otras ventajas y elogios de este oficio,
quienes lo ejercen consiguen grandes beneficios y los
mayores honores, de modo que en poco tiempo y con
poco trabajo consiguen pinges ingresos y, al final,
todos les honran porque todos tienen necesidad de
ellos.
CAPTULO XX: DESDICHAS, INFORTUNIOS, PADECIMIENTOS Y
RIESGOS DE LOS FEDATARIOS Y LOS REGISTRADORES; SUS FRAUDES
YENGAOS.

25

30

35

Entre los dems oficios, modos y formas de vida, el


oficiodelossecretariosydelosnotariosestllenode
desdichas, infortunios y muchos tormentos; nadie lo
ignora salvo quien ha tenido la dicha de no ser
demandante ni acusado en una disputa judicial ni ha
tenidonecesidaddesufunestoservicioparafirmarun
contrato. Aduciremos, entonces, brevemente los infor
tunios de este oficio, sus desdichas, padecimientos y
riesgos, seleccionando algunos de entre todos los que
son.
En primer lugar, reconocemos que los fedatarios
tienen un cargo pblico pero ejercen un negocio
privado, no sirven al estado sino a su propia casa, no
aumentan aqul sino sta, son personas pblicas pero

479

Liberprimus20,1646

10

15

20

25

30

propriasuntlucra.Demumtabellariiipsiseruosseesse
publicos nouerint, quos iureiurando constant
adstrictos, ut quotiens rogari eos a quoquam in omni
causa contingat, ferre eos testimonium oporteat.
Neminiautemdubiumexistittamadstrictosreipublice
seruos non esse illius dignitatis atque felicitatis, uti
pauloantedepictumest.
Eiusueroartis,labores,fraudes,doliatque pericula
ex eo constant quia natura ipsa impelluntur homines
gratis fidem ipsam seruare, ueritatem attestari ac de
illa libere ubique ferre testimonium. Miseri tamen
tabellionessolisunt,quinonnisipecuniadefidedicere
ac rogari uelint. Nec aliter quam pretio interueniente,
ueritati fident accommodent. Pauper siquidem fidem
petit ueritatis, ille mammona exigit iniquitatis. Turpis
igitur est qui pretio turpiter accipit, quod gratis
exhibere tenetur. Quo fit ut hanc uite formulam
exercentes nedum iustitiam, sed ipsam iniustitiam
uendant.Quare,testeAugustino,nihilinordinatiusesse
potest. Nam iustitiam uendere iniquitatis est,
iniustitiam uero rabiosa insania. In ceteris enim
contractibus, res uendita alienatur a uenditore et
transit in emptorem, sed in hoc infelici contractu,
nullamiustitiamhabetnotariusuenditor.Sicsicmiser
artifex ipsam ueritatem, ad quam corroborandam
eruendamque creatus est et que eum honoratum
reddit, inhonorat atque uilificat, dum eam, ut
premissumest,pretioexponit.
Apud antiquos enim tabellarii alebantur a publico
eratque gratuitum officium. Eo igitur seculo aureo
certe laudabilis erat tabellionica ars, laudabile

15 mammonainiquitatis]cf.Luc.16,9.
1 seruosse:seser.W 2 constant:constatDIMVz 4 eos:om.M
7 est:om.D 9 quia:quoniamcumR impelluntur:impellanturR
11
tamen:om.R
12
nisi:om.AG
13
ac:atR:autW
14
accommodent:accomodantW siquidem:quidemV
19 uendant:om.V inordinatiusFR:ordinatiuscett. 21 insania:
insaniamV 23 infelici:feliciAG 24 uenditor:uenditorumM sic2
BFWSRr:om.cett. 27 eam:eumAGH

480

20

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

sus beneficios son privados. Adems, los propios


fedatarios saben que estn al servicio pblico; es
evidentequeestnobligadosporjuramentoaquecada
vezquesepresentelaocasindequealguienlespida
queacudanacualquierpleito,esprecisoqueellosden
fe.Nadiedudadequeunossiervostancomprometidos
con el estado no sean de su misma dignidad y dicha,
comohemosdescritopocoantes.
Por el contrario, los padecimientos, fraudes,
engaos y riesgos de este oficio son evidentes porque
la propia naturaleza empuja a los hombres a cumplir
consupalabrasinobtenernadaacambio,adarfedela
verdadyadartestimoniodeellaconlibertadyentoda
circunstancia. Sin embargo, los desdichados fedatarios
estn solos, ellos que, si no es previo pago, no estn
dispuestosadarfeoaser solicitadosparadarla.Yno
dan fe de la verdad ni se entregan a ella si no es con
dinerodepormedio.Sielpobrelepidefedelaverdad,
l le exige la ganancia de la inmoralidad. Es entonces
un sinvergenza quien pone precio sin vergenza a lo
que se debera dar gratis. De lo que se deduce que
quienespracticanestaformadevida,noslovendenla
justicia, sino la propia injusticia. Por ello, segn
asegura Agustn, no hay nada que est ms fuera de
lugar. Y es que vender la justicia es una inmoralidad
perohacerloconinjusticiaesunaenfurecidalocura.En
losdemscontratos,loquesevendeesenajenadopor
el vendedor y pasa al comprador, pero en este
desdichado contrato el vendedor el notario no
tiene ninguna justicia. As, as es como el desdichado
deshonrayhacedespreciablelapropiaverdad,cuando
se le ha elegido para corroborar y descubrir una
verdad que le haga distinguido, l, como se ha dicho
antes,leponeprecio.
Entre los antiguos, los fedatarios se echaban a
suertesenpblicoyerauncargosinsueldo.Entonces,
enesaedaddeoro,lanotaraeraunoficioloable,una

481

Liberprimus20,4777

10

15

20

25

30

exercitium. Nunc uero, quia ad pretium exponitur,


merito in sordibus computatur secundum Policratum.
Rursusnotariusseruusestiustitie,queuirtutumregina
est et domina, qui ergo dominam suam uendit, ut
proditoriudicandusest.
Oquotfalsaabeisconstituunturinstrumentaprece
quidem uel pretio! O quot contractus fabricant, rei
geste substantiam longe aliter scribentes quam partes
professe sunt! O quot falsas clausulas interferunt
aliasque iustas abolent! Verba cancellant, dictiones
uitiant in multorum lesionem atque iacturam! O quot
neglectus, ne dixerim dolos, in iudiciis et contractibus
committunt annos, indictiones, diem atque locum
pretermittunt, nec testes adhibent nature rei
necessarios; litteras scripturamque diuersificant. Qua
de re instrumenta suspecta aut dubia redduntur. O
quot errores, fraudes et machinamenta ab eis
admittuntur! Ob quas res innumera litigia, immortales
contentiones ibi nascuntur, ubi sopiri debuerunt.
Demumprothocollanonretinentetdiuersaplerumque
ab illis instrumenta eduntur. Plerique uero litteras,
contractus et instrumenta super usuris et contra iuris
precepta conficiunt, paruifacientes quod ex ea re
infames inhabilesque euadunt. O quot collusiones
agunt in iudicio, quot deceptiones apud iudicem, quot
falsas attestationes, quot superfluas dilationes!, quot
acta inutilia scribunt ut crescat registrum
processusquein pretioaugeatur!Taceoquiaexcessiua
salaria exigunt, crimen concussionis non uerentes.
Omnia pretio agunt nec calamum quidem manu
capiunt nisi pecunia adsit, taxas excedunt. De quibus

1 quiacomputatur]IOH.SAR.pol.5,11[PL199.567](quodexdebito
officii gratuitum esse oportet, si fiat ad pretium, in sordibus
computantur).
3 seruusest:e.s.M 4 qui:quiaW 7 quidem:quedamAG 8 longe:
om.F 9 professe:professiDIVz 11 postuitiant:utuoluntadd.R
12 dolos:dolusH 13 committunt:committantW 26 superfluas
dilationes:om.H

482

50

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

prcticaloable.Porelcontrarioahora,comoselepone
precio,secuenta,conrazn,entrelainmundicia,segn
Polcrato.Adems,elnotarioesunsiervodelajusticia,
queeslareinayseoradelasvirtudes,yporlotanto,
quien vende a su seora ha de ser considerado un
traidor.
Cuntasvecesfirmancontratosfalsosbajopeticin
o por dinero! Cuntas veces llegan a un acuerdo
redactando la realidad del asunto de manera
completamente distinta a lo que las partes han
declarado! Cuntas veces admiten a trmite clusulas
falsas mientras que rechazan otras justas! Tachan
palabras, falsean las declaraciones en detrimento y
perjuicio de muchos. Cuntas veces cometen
negligencias, por no decir engaos, en los juicios y
acuerdos!Pasanporaltolosaos,lasconvocatorias,el
da y ellugar yno aportan los testigosexigidospor la
naturalezadelhechoencuestin;cambianlascartasy
los textos; por esa razn los contratos se vuelven
sospechosos o dudosos. Cuntas veces admiten
errores, fraudes y maquinaciones! Por esa razn
surgen innumerables litigios y discusiones
interminables all donde tenan que haber
desaparecido.Adems,noconservanlosdocumentos,y
con frecuencia sacan a la luz contratos diferentes,
mientras la mayor parte de ellos hacen cartas,
acuerdos y contratos con usura y en contra de los
preceptos del derecho sin tener en cuenta que as
pierdenlareputacinysedesautorizan.Cuntasveces
confabulan en el juicio, engaan al juez, hacen
declaraciones falsas, aplazamientos innecesarios!
Cuntasvecesredactanactasintilesparaquecrezca
el registro y el proceso aumente de precio! Por no
hablar sobre la minuta escandalosa que piden sin
temor alguno a caer en el delito de extorsin. Ponen
precioatodoynitansiquieracogenlaplumasinohay
dinero de por medio; hinchan sus emolumentos. De

483

Liberprimus20,78102

10

15

20

25

Gregorius dicere uidetur, quia multo sceleratius ille


accipitquamaliusoffert.
Hicertecrudelioressuntillislatronibusquiinsidias
adhibent, nam isti palam rapacitatis auaritia seruiunt.
Ceteri enim hostes in suorum tantum hostium
sanguine armantur assassini in quorumdam hominum
necem pecunias accipiunt. Isti, ut crudelissimi
carnifices, ciuium amicorum cunctorumque hominum
oppressione letantur et omnium litigantium uitam
extinguunt.Quidenimprodestiustumhabereiudicem,
sed rapacem notarium? Hinc Isidorus: Ad delictum
pertinet iudicis improbos habere ministros. Ais forte:
quid ad rem? Locupletes sunt notarii, numquam
egentes ubique honorati. Quod et ego fateor, sed et
illudCiceronissemperuerumesseputaui:Nilforeutile
nisi honestum iustumque sit, nil honorificum nisi in
uirtutisradicequegratuitaest,fundetur.Nam,utidem
Cicero subdit: Nullum emolumentum est fallere,nullum
commodum lucris inhiare splendorisque nomen
amittere. Adde quia utilitas illa familiaris non potest
tantum afferre quantum aufferre. Qua enim alia causa
Iezabel omni seculo maledicta erit, nisi quia eius non
uerotestimonioAchabrexuineamabstulitNaboth?Ea
de re eidem Iezabel dictum est iussu Domini: Canes
commedentIezabel.
1 quiaoffert]cf.AVG.epist.93,23[PL33.663]:Cumautemiudiciaet
testimonia, que nec iusta et uera uendenda sunt, iniqua et falsa
uenduntur, multo sceleratius utique pecunia sumitur, quia scelerate
etiam,quamuisauolentibus,datur.
11 Administros]ISID.sent.
3,52,1 [PL 83.724] (Ad delictum pertinet principum qui prauos
iudicescontrauoluntatemDeipopulis). 15 Nilsit]cf.CIC.off.3,110:
Est enim nihil utile, quod idem non honestum, nec quia utile,
honestum,sed,quiahonestum,utile. 18 Nullumamittere]cf.CIC.
off. 3,82: Cadit ergo in uirum bonum mentiri, emolumenti sui causa
criminari, praeripere, fallere? Nihil profecto minus. Est ergo ulla res
tanti aut commodum ullum tam expetendum, ut uiri boni et
splendoremetnomenamittas? 24 CanesIezabel]IIIReg.21,23.
2 alius:aliudF 7 necemhominum:om.AG 8 cunctorumque:
cunctorumV 10 prodest:om.AG 12 iudicis:iudicosM 14 et1:om.
AGH 15 esse:om.RV fore:s.lin.R 18 fallere:falleAG 19 nomen
:nonM 22 omni:omneH erit:eratM 24 dictumIezabel:om.
W

484

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

ellos parece decir Gregorio que con mayor maldad


actaquienrecibequequienda.
Son ms crueles que los ladrones que preparan
trampas,puesstosactanporlaavariciadelrobo.Los
dems enemigos se arman como asesinos slo por la
sangredesusenemigosyrecibendineroporlamuerte
deunoshombres.stos,comocarnicerosterriblemen
te crueles, se alegran cuando pierden los ciudadanos,
susamigosytodosloshombresyacabanconlavidade
todos los litigantes. De qu sirve tener un juez justo
pero un notario ladrn? De ah que Isidoro dijera: Es
culpa del juez tener ayudantes malvados. Podras decir,
quizs: qu tiene que ver con esto? Los notarios son
ricos; los pobres nunca han sido distinguidos en
ninguna parte. Cosa que yo tambin asumo, pero
tambin he pensado siempre que era cierto lo que
deca Cicern: Nada ser provechoso si no es honestoy
justo,nadadignodehonorsinoestbasadoenlaraz
delavirtud,queesundongratuito.Pues,comoaade
el propio Cicern: Engaar no es ninguna ganancia,
ningn provecho es intentar lucrarse y perder tu
esplendoroso nombre. Aade que el provecho que
puedassacarparatimismonoteaportatantocomolo
que te acaba quitando. Por qu razn ser Jezabel
maldita en cualquier tiempo sino porque gracias a su
falsotestimonioelreyAjablequitlaviaaNabot?A
raz de este asunto se le dijo a Jezabel por orden del
Seor:QuelosperrosdevorenaJezabel3.

3)Ajab, rey de Samara, pretenda comprarle a Nabot la via que


posea junto a su palacio, pero ste se neg alegando que era la
heredad de su familia. Intervino entonces Jezabel, esposa de Ajab:
falsific unas cartas como si fueran de Ajab y se las envi a los
ancianosynotablesconlaintencindequeseleimputaraelcargode
haber maldecido a Dios y al rey. Nabot, finalmente, fue condenado y
ejecutado. Cuando Ajab se enter, baj inmediatamente de palacio
paratomarposesindelavia(cf.IIIReg.21,116).

485

Liberprimus20,10321,22

10

Denique, ut paucis multa concludam, notarius


cupidusrempublicamoffendit,Deumcontemnit,cuise
iureiurando adstrinxit, iudicem mentiendo decipit,
partes ledit. De his Augustinus dicere uidetur quia
similes sunt locuste, animali pestifero: Nocet enim
mordendo, consumit nocendo. Nisi ergo abundauerit
nostra iustitia plus quam similium scribarum, spem
non habeamus consequendi fructum iustitie, que est
regnumcelorum.

486

105

110

CAPITVLVMXXIDEEXERCITIOAGRICVLTVREETDELAVDIBVSET
COMMENDATIONE HVIVS NATVRALIS ET INNOCENTISSIMI EXERCITII
ET DE VTILITATIBVS GENERI HVMANO EX ILLA PROVENIENTIBVS ET
QVOMODODEOACCEPTVMEST.

15

20

25

30

Agriculturam optimum esse uiuendi genus, nemo


ambigit nisi qui uiuere nescit. Hic enim uite modus
primus omnium est, a Deo altissimo humano generi
tributus; dictum est enim homini: In sudore uultus tui
uescerispanetuo,necdixitinsudoreuultusalieni,utin
ceteris officiis et uiuendi modis liquido contingit. In
quibus alieno labore alienoque sanguine et sudore
plurimos pasci et nutriri, quinimmo et lasciuire
uidemus. Nequaquam enim Deus homini hoc
exercitium precepisset nisi primum innocentissimum,
deindeeigratissimumagnosceret.
Hoc denique uite genus ueras naturalesque diuitias
gignit, alia exercitia industriales et, ut ita dixerim,
adulterinas diuitias comparant. Igitur inter utrasque
diuitias illa est differentia, quoniam prime humanum
genussustinent,secundecorrumpunt,primedelectant,
secundecruciant,primesatiant,secundeangunt.Quod
enim tam felix uite genus esse potest, quam
5 Nocetnocendo]AVG.serm.8,8,9[PL38.71](noceremordendoet
consumerementiendo).
6
Nisiscribarum]cf.Matth.5,20.
17 Intuo]Gen.3,19.
2 cupidus:publicusHW 3 adstrinxitmentiendo:om.H 5 locuste:
locustiM
7 nostraiustitia:i.n.W
13 est:sitAGHpostest:
sequituradd.G 14 uiuendigenus:g.u.M 17 est:om.AG enim:
om.H
18
uesceris:posttuotransp.F
21
et2:om.W
26
gignitdiuitias:om.W
27
Igitur:postutrasquetransp.F
29 sustinent:sustineritAG corrumpunt:corrumpentW

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

Adems, por concluir en pocas palabras, el notario


avariciosoofendealestado,despreciaaDios,alquese
someti por juramento, engaa al juez mintiendo,
perjudica a cada una de las partes. De ellos dice
Agustn que son similares a la langosta, un animal
desastroso: Hace dao cada vez que muerde, devora
cadavezquehacedao.Portanto,mientrasennuestra
justicia no abunden ms que este tipo de secretarios,
no tendremos esperanza de conseguir el fruto de la
justicia,queeselreinodeloscielos.
CAPTULO XXI: LA AGRICULTURA; ELOGIOS Y REPUTACIN DE
ESTA NTEGRA OCUPACIN Y PROPIA DE NUESTRA NATURALEZA;
PROVECHO QUE SACA DE ELLA EL GNERO HUMANO; CMO ES
GRATAADIOS.

15

20

25

30

35

Nadie, salvo el que no sabe vivir, discute que la


agriculturaeselmejortipodevida.Estemododevida
es el primero de todos, entregado al gnero humano
por el Altsimo; Dios le dijo al hombre: Te ganars el
pan con el sudor de tu frente, y no con el sudor de la
frente ajena, como sucede en cualquier otra condicin
y modo de vida. En ellos vemos a muchos que se
mantienen,sealimentan,yloqueesms,sediviertena
costa del trabajo, la sangre y el sudor ajenos. De
ningunamaneraleshabraencargadoDiosestetrabajo
a los hombres si no hubiera sabido primero que no le
haraningndaoyluegoqueleresultaramuygrato.
Adems, este tipo de vida produce autnticas
riquezas de origen natural, mientras que los dems
procuran riquezas elaboradas y, por as decirlo,
artificiales. Entonces, entre unas riquezas y otras hay
diferencia,puestoquelasprimerassustentanalgnero
humano, las segundas lo corrompen; las primeras le
gustan, las segundas le atormentan; las primeras le
sacian,lassegundasleahogan.Qutipodevidapuede
ser tan dichoso como ste que se basa en los trabajos

487

Liberprimus21,2346

10

15

20

naturalibus insidere laboribus et possessiones


agrosque ad ubertatem pro communi omnium usu
deducere? Quarum rerum innocentissima cura ceteras
omnesnoxiascurasfugat.
Gesserunt agriculture usum, non solum antiqui
prime etatis, sed et omnium etatum uiri prestantes
atqueclarissimi,necmodopublicaofficia,quinimmoet
imperia magnaque fastigia huius cupidine atque
dulcedine dimiserunt. Hanc Cato Censorinus exercuit
de quo scriptum est: Optimus senator, arator, optimus
imperator. Quem igitur pudebit cum Catone terram
colere? quis turpe cogitabit quod ille pulchrum elegit,
qui preter rerum gestarum gloriam, etiam in nostris
Hispanispreclarissimetriumphauit?
Denique in ceteris huius mortalis uite
occupationibus uacant homines artibus in hoc nature,
inceterisuacantsagacitati,inhocsanctesimplicitati,in
aliis superfluitati, in hoc necessitati, in ceteris uacatur
ornatui,inhocuictui,inceterisuacanthominespaucis
autmultis,inhocomnibus;quarationeceterisuiuendi
modis iuste antefertur. Teste enim philosopho, quanto
aliquid est communius, tanto est preclarius. Est ergo
illud uite genus eligibile quod pluribus confert et
paucioribusnocet.

5
Gesseruntdimiserunt]cf.PETR.rem.1,57,4:Nuncadipsam
agriculture artem redeo, que magnis olim tractata uiris atque
ingeniisinpretiofuit. 9 Hancimperator]PLIN.nat.7,100:utesset
optimus orator, optimus imperator, optimus senator; cf. P ETR. rem.
1,57,4: Cato censorius tenet, de quo cum uerissime scriptum sit,
optimus
senator,
optimus
orator,
optimus
imperator.
11
Quemtriumphauit]cf.PETR.rem.1,57,4:Quempuderetigitur
cum Catone terram colere, quis omnino sibi turpe aliquid duceret
quod pulchrum ille sibi duxisset qui, preter corporis atque animi
uirtutes rerumque gestarum gloriam, etiam de Hispania
triumphasset? 21 quantopreclarius]cf.ARIST.top.3,2(117b):et
quodmagisproprium,eoquodcommunius.
1 insidere:insudareV 3 rerum:om.I 4 curas:om.B 5 antiqui:
antiqueD 10 senator:senatoS 12 cogitabit:cogitabatG elegit:
eligiturDI
14 triumphauit:triumphatH
15 uite:marg.R
16 uacant:uagantB
18 superfluitati:perfluitatiG:fluitatiA
21 iuste:om.AG

488

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

de la naturaleza y hace frtiles las posesiones y los


campos para provecho de todos? El cuidado absoluta
mente inofensivo de todo esto hace huir todas las
demspreocupacionesqueresultandainas.
Sededicaronalaagriculturanosloloshombresde
la Antigedad, sino tambin los hombres notables e
insignesdetodaslasedadesyabandonaronnoslosus
cargos pblicos, sino tambin sus imperios, su alta
cima, por el anhelo y el encanto de esta ocupacin. Se
dedic a ella Catn el Censor, de quien est escrito: El
mejor senador, agricultor, el mejor general. Se puede
avergonzar alguien de cultivar la tierra como lo hizo
Catn? Alguien puede pensar que es vergonzoso lo
que eligi por su nobleza l, que se hizo famossimo
inclusoentrenuestroscompatriotasdeHispaniaporla
gloriadesusgestas?
Del mismo modo, los hombres, en las dems
ocupaciones de esta vida mortal, se dedican a su
trabajo, en sta a la naturaleza, en las dems a la
sagacidad,enstaalasagradasencillez,enlasdemsa
lo superfluo, en sta a lo necesario, en las dems a lo
accesorio, en sta a lo perentorio, en las dems se
dedicanapocasoamuchascosas,ensteatodas:por
esta razn est, en justicia, por delante de los dems
modos de vida. Segn asegura el filsofo, cuanto ms
corriente es algo, tanto ms insigne. Este tipo de vida
resulta, por tanto, deseable porque aporta algo a casi
todosynoperjudicaacasinadie.

489

Liberprimus21,4779

10

15

20

25

30

Demum non parum huius uite preconium auget,


quia cessant in hoc uiuendi modo ea omnia diuine
offensionis et peccandi incitamenta ac prompte
actiones, que aliis negotiationibus sese ultro offerunt.
Vtenimquidamexsapientibusait,interhominumuitia
uiuere et uitia hominum uitare, non tam preclarum
quamrarum,nectamlaudabilequamdifficileest.Quis
enim in agro laborans aliena usurpat? quis degerat?
quis blasphemat? quis superbit? aut quis irascitur aut
inuidet qui optare sibi soli bona non potest quin aliis
eueniant? quis denique agriculture intendens
inimicatur? quid aliud odit nisi grandines? quid
maledicitnisitempestatibus?quiddeniqueauarecupit
nisi ea que aliorum non sunt? sed et quis fornicatur,
quemnonciborumpretiositas,sedfamesetpaupercula
mensaspectat?Etdemumipsalacertorumlassitudoet
diurnus totus labor, dormire potius quam lasciuire
cogit.
Rursus in ceteris uite occupationibus illud
communissimum est, ut quanto homines pluris
emolumenti aut census habent, tanto minus Deo
retributionisethonoristribuunt,itautuerumsitillud
prophete quia satietas panis causa sit iniquitatis in
homine.InhoctamenuiuendimodoplusomnibusDeo
redditur et, ut ita dixerim, plerumque plus quam quis
habet Deo offert. Nonnumquam enim, oblatis Deo
decimisexpensisquedeductis,nihilsuperestnisilabor,
adeo ut plurimi anni etiam uberrimi agricultoribus
ipsis steriles sint. Recte igitur antiquum uerumque in
Hispania prouerbium fuit quia agricole martyres
habentur, neque enim semel sanguinem fundunt ut
pinguiorem terram hominum usibus reddant, sed
dietim sudore et cruore madent ut nos uiuere
23
satietashomine]cf.Prou.4,17:comeduntpanemimpietatiset
uinuminiquitatisbibunt.
1 auget:augentH 2 diuine:diuinaH:om.B 7 quamrarum:om.W
8 aliena:alienatV degerat:deieratV 9 quis3:om.H postaut2:
quisadd.F 11 eueniant:eueniatAG 12 quid2:cuiDIMVz:nulliF
15 fames:famaAGH 16 spectat:exspectatB 19 occupationibus
illud:om.G 23 causasit:s.c.V 24 tamen:enimR 30 prouerbium
:uerbumAGH
31
semelsanguinem:san.se.W ut:etH
32 reddant:reddatAG 33 dietim:dierumW

490

50

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Adems, aumenta bastante la alabanza de esta vida


porelhechodequeenestemododevivirseponefina
todoloqueofendeaDios,alaincitacinalpecadoya
las acciones fciles que en otros asuntos van ms all.
Como dice un sabio: Vivir entre los vicios de los
hombres y evitar sus vicios, no es tan ilustre como
raro, ni tan elogiable como difcil. Quin roba lo que
noessuyomientrastrabajaenelcampo?Quinselo
puede llevar? Quin blasfema? Quin se ensoberbe
ce? Quin se enfada o tiene envidia cuando no puede
desear para l solo lo bueno que le pasa a los dems?
Adems, qu enemigos tiene quien se dedica a la
agricultura?Quotracosaodiasinoelgranizo?Qu
maldice sino los temporales? Adems, qu desea con
avidezsalvoaquelloquenoesdeotros?Perotambin,
quinpiensaenlafornicacincuandonoleaguardan
alimentosexquisitossinoelhambreyunamesapobre?
E incluso, el propio cansancio de los brazos y todo el
trabajodiarioobligaadormirmsqueadivertirse.
Adems, en las restantes ocupaciones de la vida es
muy comn que cuantas ms ganancias y fortunas
tenga el hombre, tanto menos honor le rinda a Dios
haciendociertoloquediceelprofeta,queestarsaciado
depanescausademaldadenelhombre.Sinembargo,
enestemododevidamsqueentodoslosdems,sele
retribuye a Dios y, por as decirlo, casi siempre se le
ofrecemsdeloquesetiene.Algunasveces,cuandose
ha ofrecido a Dios la dcima parte y se han deducido
los gastos, no queda nada ms que el trabajo, hasta el
puntodequelosaosmsfrtilessevuelvenestriles
para los agricultores. Con razn circulaba en Hispania
undichoantiguomuyciertoquedecaquesetienepor
mrtires a los agricultores y que no derraman su san
greunanicavezparahacerlatierramsfecundapara
provechodeloshombres,sinoqueseempapanadiario
de sudor y sangre para que nosotros podamos vivir y

491

Liberprimus21,8022,17

possimus et suis tormentis et assiduis cruciatibus


foueamur.
Hisergomonitionibussuadebantaffinesagriculture
uacandum et si non personaliter per seruos saltem et
colonos, ut mos est plurimorum uirorum illustrium.
Sed nondum illi uerba finierant, ecce mater occurrit
hunc uiuendi modum summopere dissuadens
rationibussequentibus.

492
80

85

CAPITVLVM XXII DE AGRICVLTVRE INCOMMODIS, ONERIBVS,


10

DIFFICVLTATIBVS ET LABORIBVS ET DE ACVLEIS ET MISERIIS HVIVS


STATVS, ET NARRANTVR PVLCHRA DE HOC VIVENDI GENERE CIRCA
EIVS SOLLICITVDINES ET ANXIETATES, ET QVOMODO REPVGNANT
PRECLARISINGENIISETQVALESDEBENTESSEAGRICVLTORES.

15

20

25

Laudatus satis a uobis est agriculture usus, quem


certe necessarium atque delectabilem fore, nemo est
quiambigat.Habettamenaculeossuos.Vteniminquit
Plinius in eo quem edidit de Naturali historia libro:
Agricultura innocentissime atque beatissime uite
quondam initium fuit. Nunc uero maioribus longe
laboribus nouisque uitiis obnoxia est, ut enim in
Georgicis Vergilius ait, et primo a diuina scriptura
didicimus: Non utique homo terre et agris, sed terra
hominiseruiredebuerat.
Hominum ergo culpis effectum est, ut terra
possessoribus suis sine labore non respondeat et

18
Agriculturaest]NonapudPLIN.sedPETR.rem.1,57,4:Hinc
agriculture fluxit initium, sanctissime et innocentissime quondam
uite, nunc uni ex multis, et prisco labori et nouis uitiis obnoxie; cf.
PLIN. nat. 33,26: Quae fuit illa uita priscorum, qualis innocentia!
22
Nondebuerat]NonapudVERG.autVVLG.sedPETR.rem.1,57,4
(Non homo terre, sed terra homini seruire debuerat).
24
Hominumrespondeat]PETR.rem.1,57,4(Hominumculpis
effectumestneterrapossessorisuosinelaborerespondeat).
1 possimus:possumusW 2 foueamur:moueamurW 9 agricvltvre
:s.lin.R 10 postlaboribvs:agricultureadd.R et2:acV 13 post
agricvltores:sequituradd.G
14
quem:quamI
15 necessariumdelectabilem:d.atquen.M
16 Habet:habeat
DIMVz enim:om.H 21 a:etM 23 hominiterra:om.I 25 non:
s.lin.R

10

15

Espejodelavidahumana

10

estemos bien cuidados gracias a sus sufrimientos y a


suscontinuostormentos.
Con estos consejos me convencan, por tanto, mis
familiares de que me dedicara a la agricultura y, si no
en persona, al menos con siervos y campesinos, como
es costumbre entre muchos hombres ilustres. Pero no
habanacabadotodavasuspalabras,cuandoheteaqu
que mi madre sali al paso para disuadirme, con el
mayor empeo, de este modo de vida sirvindose de
lossiguientesargumentos.
CAPTULO XXII: INCONVENIENTES, RESPONSABILIDADES, DIFI
CULTADES Y PADECIMIENTOS DE LA AGRICULTURA AS COMO PESA
RES Y DESDICHAS DE ESTE ESTADO; SE CUENTAN FAMOSAS
HISTORIAS SOBRE LAS PREOCUPACIONES E INQUIETUDES DE ESTE

15

MODODEVIVIR; PORQUESINCOMPATIBLECONLOSMSILUSTRES
TALENTOS;CMODEBENSERLOSAGRICULTORES.

20

25

30

Habiselogiadobastantelaprcticadelaagricultu
ra que nadie discute que es necesaria y agradable.
Tiene, sin embargo, tambin sus pesares. Como dijo
Plinio en la obra que edit sobre Historia natural: La
agricultura fue el inicio de una vida absolutamente
ntegra y dichosa. Ahora, por el contrario, se ha vuelto
muy daina por unos padecimientos mucho mayores y
nuevos vicios, como dice Virgilio en sus Gergicas y
habamosaprendidoantesporlaSagradaEscritura:No
tenaqueservirelhombrealatierrayaloscampossino
latierraalhombre.
Elhombrehaconseguidoconsusculpasquelatierra
norespondaalasexpectativasdesuspropietariossinun
trabajoprevio,ygeneralmenteelpropiotrabajocarece

493

Liberprimus22,18 41

10

15

20

plerumquelaboripsefructusdulcedinecareat.Mortalis
ergoindigentiaatquenecessitas terramferrosollicitare
mirisque blanditiis mollire coegit. In qua colenda quot
labores, quot corporis, quot animi sollicitudines
homines perferunt, nemo nouit nisi qui terram colit,
adeoutuerumsitilludPetrarche:Quitriticumseminat,
seminat et sollicitudinem; et iterum quod poeta dicit
quia granum plurimorum est, sed anxietas seminantis,
itautpropieloquendoageranimussit,culturaintentio,
semen cura, et messis labor. Quas res agricultor
uberrime percipiet leta uindemia, dum tamen cum
pruinaetgrandinepepigerit.
O quot inutiles araturas, quot mortalium hominum
anxias, curas agricultura affert! Et qui per anni
circulum diligentias egit, plurimas unius hore rabida
tempestas abstulit, quod si celi tranquillitas adsit,
quantopluraseminasti,tantopluresnecesseestpascas
grues pluresque domi mures, uolucres denique
hospiteshabebisinuitus.
Hecenimnotioraagricolissunt,quosnescioquidad
seminandum cogat, nisi quia ita diuina prouidentia
uoluit ut, etsi labores, pericula, agricola experiatur,
laborare tamen non desinent quem spes plerumque
delectatsinefructu.Demumueroilludcertissimumest,

1 Mortaliscoegit]PETR.rem.1,57,4(Hancferrosollicitaremirisque
blanditiismolliremortaliscoegitindigentia). 6 Quisollicitudinem]
PETR.rem.1,57,14(metesquodseuisti,triticumatquesollicitudinem).
8
granumlabor]PETR.rem.1,57,14(illudestueriusquodtriticum
plurimorum,sedanxietastuaestet,utpropriedixerim,ageripseest
animus,cultusintentio,semencura,messislabor).
2 ferro:ferrumAGH 3 mirisque:mirisM:millisqueS 7 seminat:
om.BG
10
postsemen:etadd.AGH et:om.AG:postmessis
transp.H 13 inutiles:marg.R hominum:om.AGH 15 postegit:
etadd.H 16 quod:quotI 18 pluresque:om.M domi:domique
M 19 inuitus:inuictusR 20 quid:quodW 22 postpericula:et
add.AGH 24 delectat:delectetG sine:iter.W

494

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

deafabilidad.Portanto,laindigenciaynecesidaddelos
mortalesobligaaestimularalatierraconelhierroya
ablandarla con sorprendentes caricias. A la hora de la
recoleccin, nadie sabe, salvo quien cultiva la tierra,
cuntos padecimientos y cuntas preocupaciones
corporales y espirituales arrostran los hombres, hasta
el punto de que es cierto lo que deca Petrarca: Quien
siembra trigo, siembra tambin preocupaciones; y de
nuevo lo que dice el mismo poeta: El grano es de
muchos,perolainquietudsloesdelquelosiembra,de
modoque,hablandoconpropiedad,elcampoeselalma,
elcultivoladisposicin,lasemillaelcuidadoylamiesel
padecimiento. Todo esto ser lo que el agricultor
recibir en grandes cantidades con una vendimia
dichosa,siempreycuandohayahechounpactoconla
escarchayelgranizo.
Cuntos surcos intiles, cuntas inquietudes y
cuidados provoca la agricultura a los mortales! Y a
quien trabaj con la mayor diligencia durante el
transcurso del ao, un furioso temporal de una sola
horaseloarrebattodo,porqueaunqueelcieloesten
calma, mientras ms hayas sembrado, ms necesario
serqueestspendientedelasgrullasydelamultitud
de ratones y pjaros que hay por tu casa; en fin,
tendrshuspedesmuyatupesar.
Biensabentodoestolosagricultores;ignoroques
loquelosempujaasembrarsinoesqueasloquisola
divinaProvidencia:aunqueelagricultorsufraunaserie
de padecimientos y riesgos, sin embargo no deja de
trabajar, l que se complace con una esperanza sin
fruto. Adems, es bien cierto y, sin embargo, increble
paramuchos que alahora derecolectarloscamposy

495

Liberprimus22,42 67

10

15

20

25

multis tamen incredibile, quia in colendis agris


ornandisqueuineis,uixfertilitassumptibusequatur.
Adde quia, ut Gregorius dicebat, bonum est agros
colere, si nihil melius quod fieri possit inuenitur.
Agriculture igitur hac nostra etate operam dare, non
est uiri excellentis aut prestantis ingenii, nec pro arte
nec pro officio aut negotio, sed pro otio et curarum
alternatione, uel ipsa cogente necessitate laudabile.
Hec enim ars terram facit meliorem, non quidem
intellectum; meliorem uires intellectiuas non perficit,
sed exteriores exercet. Qua de re iuste sapientes
agriculturam inter mechanicas computarunt, ut
inferius tangemus. Et hec putatur causa quare
philosophus in septimo Politicorum agricolas nec
mercatores ac artifices et mercenarios, licet sint artes
necessarie in ciuitate, non tamen sunt proprie artes
ciuitatis. Quare non ueros ciues Aristoteles appellat
sicut consiliatiuos, sacerdotes et bellantes et
iudicatiuos, prout latius diximus supra in capitulo
quinto. Vt enim inquit unus ex philosophis: Natura
studiosa parens, dum multas mortalibus artes dedit,
distinxit etiam ingenia et cui quis aptissimus reperitur,
illi recte insistet. Indecens namque atque indecorum
uideturdebilecorpusfragilesquelacertos,seddocilem
animum habentes, colendis agris insistere debere.
Pulchrumigiturestatqueofficiosumaliudmeliusagere

2
uixequatur]PETR.rem.1,57,16(Vixenimfertilitassumptum
equat). 3 bonuminuenitur]NonapudGREG.sedPETR.rem.1,57,7 8
(Diligenter agrum colui. Bene, si nihil melius quod faceres fuit).
14 agricolasciuitatis]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):sinequibusquidem
igitur ciuitas non consistit et quot partes ciuitatis, dictum est,
agricolas quidem enim et artifices et omne quod mercenarium
necessarium existere ciuitatibus, partes autem ciuitatis id quod
armorumetconsiliatiuum.
20 Naturainsistet]PETR.rem.1,57,4
(Naturaparensoptima,dummultasmortalibusartesdaret,ipsaetiam
distinxitingenia,utcuiquisqueeritaptissimus,illiinsistat).
3 ut:om.G 4 nihil:inhisAGH quod:quoR 6 necpro:autF
7
aut:necproF
9
non:necH nonmeliorem:om.GIW
13 putatur:s.lin.R 15 artes:om.W 16 suntproprie:p.s.M artes
:partesF
17 ciuitatis:inciuitateAGH postciues:eosadd.F
Aristotelesappellat:marg.R 18 bellantes:ballantesD 23 illi:illeH
recte:s.lin.R 24 uidetur:uidebiturH 26 agere:agentibusW

496

45

50

55

60

65

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

de preparar las vias, apenas se iguala la produccin


conlosgastos.
Ten encuentaadems que, como decaGregorio, es
buenocultivarloscampossinosepuedeencontrarnada
mejorquehacer.Dedicarse,entonces,ennuestrapoca
a la agricultura no es propio de un hombre
sobresalienteodenotableinteligencia,niescosadigna
de elogio como trabajo ni como ocupacin ni como
dedicacin, sino como ocio y alternativa a las
preocupaciones. Este trabajo mejora la tierra, no la
inteligencia;noseejercitalacapacidadintelectual,sino
la fsica. Por ello los sabios incluyeron con razn la
agricultura entre los oficios manuales, como
abordaremos ms adelante. sta es la causa, segn se
cree,dequeelfilsofoescribieraenellibrosptimode
la Poltica que los agricultores, los comerciantes, los
artesanosylosobreros,aunquesonoficiosnecesarios
enunaciudad,noson,sinembargo,oficiospropiosde
la ciudad. Por esa razn Aristteles no los llama
autnticos ciudadanos como a los consejeros, los
sacerdotesylossoldadosylajudicatura,comodijimos
msarribaenelcaptuloquinto.Comodijounfilsofo:
Mientras la madre naturaleza, despus de alumbrar
muchos oficios, se los fue dando a los mortales,
distinguientrelainteligenciadecadacual,ycuandose
encuentraaalguienespecialmenteapropiado,ase,con
razn, se le encomienda. Parece, pues, inadecuado e
impropio empujar a que se dediquen al cultivo del
campoaquienestienenuncuerpodbilyunosbrazos
frgiles, pero un espritu dcil. Es, entonces, noble y

497

Liberprimus22,68 95

10

15

20

25

non ualentibus agros ipsos arare, sed longe salubrius


foret non agros, sed animos colere. Verum est tamen
quodterrenaanimaliaterramamant.
Rursus satis innocentia agricolarum exercitia
uerissime fore puto, si tales ipsi agricultores forent,
qualesantiquiilliinnocentissimietsimplicissimierant
et quales eos debere esse legimus, non quales
experimur. Illi enim cum patientia et longanimitate
labores ferebant cum frugum abundantia Deum
laudantes, cum sterilitate minime murmurantes, sed
cum Iob patriarcha dicentes: Dominus dedit, Dominus
abstulit, sit nomen eius benedictum. Sed et tales primi
illi agricultores erant qui, ut cum propheta loquar:
Gladiosuertebantinuomeresetlanceasinligones.
Agricole uero nostri temporis aratrum, stiuam,
rastrumque uertunt in arma, non modo defensiua sed
offensiua. Deum decimis, regem uectigalibus fraudant,
fines fundorum confundunt uel sibi applicant,
ecclesiam non reuerentur, contra dominos superbiunt,
foros frequentant, per seruos, per conductitios agros
colunt, sed per se ipsos in iudicio litigant cum per
alienos in agro laborant et, dum suum deserunt
officium, aliena periculose usurpant. Hi, proch dolor,
auaritia, superbia, pompa, ornatu uario, ampla
supellectili,fraudibusdeniquedolis,litigiisetuersutiis
cunctos negotiatores uincunt. Martyres autem quo
pacto tales agricolas appellem, non uideo; causa enim
martyrem facit, potius quam tormenta. Agricultores

11 Dominus1benedictum]Iob1,21. 14 Gladiosligones]Is.2,4(et
conflabuntgladiossuosinuomeresetlanceassuasinfalces).
1 ipsosarare:s.lin.R sedcolere:marg.R 2 colere:tolereW
6 etsimplicissimi:om.G 7 debereesse:e.d.V 11 Iobpatriarcha:
beatoIobF
12
eius:dominiHW
18
confundunt:om.W
19 reuerentur:reuerenterS 20 per2:om.DI 21 sed:seAG cum:
s.lin.R per2:om.AG
22
alienos:alienasDI suum:om.V
25 dolislitigiis:l.d.V 26 cunctos:cunctosqueS 27 agricolas:om.
W 28 quam:om.AG

498

70

75

80

85

90

95

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

legtimo que los que no valen para arar el campo se


dediquen mejor a otra cosa, pero sera mucho ms
provechoso que no cultivaran el campo, sino el
espritu. Es verdad, sin embargo, que los animales de
tierraamanlatierra.
Adems, estoy convencida de que la agricultura es
untrabajobastantentegro,silospropiosagricultores
fueran tal y como fueron los antiguos, absolutamente
ntegros y sencillos, y si fueran como leemos que
deberan ser, no como nos los encontramos. Aquellos
sobrellevaban su trabajo con paciencia y buen nimo,
daban gracias a Dios cuando haba abundancia de
frutos y apenas murmuraban nada cuando haba
escasez, sino que repetan las palabras del patriarca
Job:ElSeormelodio,elSeormeloquit;benditosea
su nombre. Pero tambin aquellos primeros
agricultores,pordecirlocomoelprofeta: Trocabansus
espadasenaradosysuslanzasenhoces.
Por el contrario, los agricultores de nuestro tiempo
trocan en armas, no slo de defensa sino tambin de
ataque, su arado, su estevaysurastrillo;defraudanel
diezmo a Dios y los impuestos al rey; confunden las
lindesdelasfincasoselasatribuyenasmismos,son
irreverentes con la Iglesia, soberbios con sus seores,
asiduos del foro, son sus siervos y sus jornaleros los
que les cultivan mientras ellos acuden a los juicios
cuando otros les trabajan el campo y, mientras
desprecian su trabajo, se atreven a robar lo que es de
otros. Ellos, qu pena!, superan a todos los
comerciantes en avaricia, soberbia, ostentacin,
diferentes aparejos, mltiples arreos, fraudes, adems
deengaos,litigiosytrampas.Noveocmoesposible
que yo haya llamado mrtires4 a semejantes
agricultores: ms hace al mrtir la causa que el
sufrimiento. Los agricultores de nuestro tiempo, me

4)cf.1,21,76.

499

Liberprimus22,9623,8

10

15

20

igiturnostritemporismartiresterrenecupiditatis,non
Christidixerim.
Et,utpaucisagamus,sicutterramcolunt,sicpenitus
terreni sunt, ut de his recte dicatur: Ipsi uero terram
lingent et terram commedent. Nec de celestibus
cogitant qui semper de terrenis loquuntur et
meditantur. Sibi inuicem inuident, alios abhorrent
status. Sed plerumque castigat eos Deus in eo delicti
generequopeccant.Dignumenimestutquiinterram,
que omnium elementorum humillima et uberrima est,
per superbiam et auaritiam peccant, eiusdem terre
bonitate priuentur. Ideo dat illis Deus terram
fructiferam in salsuginem propter malitiam
habitantiuminea.Quofitutterramsuinaturafertilem,
illoruminiquitasfaciatsterilem.
Sed uix bona mater dissuasionis agriculture uerba
expleuerat et ecce fratres consanguinei pariter et
amici, si nullum genus uite placebat, ex illis maxime
que supra discussa sunt, saltem mechanicas aut
liberalesartesseualiumuiuendimodum,etiamsiforet
aliquod exercitii genus cui plebei homines sese
conferre solent, mihi ipsi deligerem, idque sequenti
persuasioneagerenonerubuerunt.

500

100

105

110

115

CAPITVLVM XXIII DE ARTIBVS MECHANICIS IN GENERE ET


25

VTILITATE EARVM ET QVOT SVNT ARTES MECHANICE ET QVALITER


EARVM EXERCITIA PROSVNT ET QVOMODO DIVERSE ARTES SVB EIS
COMPREHENDVNTVR ET DEMVM DEDVCIT QVOD IN DICTIS ARTIBVS
PLVRES VIRI CLARI EVASERVNT ET QVOD MEDIOCRITAS VITE
MECHANICENONESTDESPICIENDA.

30

Repudiata sunt a te, inquiunt amici, ea uiuendi


genera que nobiliora atque honoratiora in hoc seculo
4 Ipsicommedent]Ps.71,9(etinimicieiusterramlingent).
1 cupiditatis:cupiditatiW 5 Nec:om.I 6 cogitant:cogitentH
9 Dignumpeccant:om.B 12 dat:detAGH 14 habitantium:
inhabitantiumMV 17 pariter:paterS 18 si:om.AG genusuite:
u.g.AGH 19 que:quiI 20 liberalesartes:a.l.V 21 aliquod:alium
G:aliudH 22 deligerem:diligeremAGS:eligeremV 24 postde:
diuersisaliisqueartibusuiuendiinseculoetpresertim add. R
25 artes:om.AG 26 eis:ipsisAGH 29 postdespicienda:sequitur
add.G 30 ate:abreV 31 nobiliora:honorabilioraW

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

atreveraadecir,sonmrtiresdelaavariciaterrena,no
deCristo.
Y, por resumir, como cultivan la tierra, pertenecen
por completo a la tierra, de modo que se podra decir
de ellos con razn: Ellosmismoslamernysecomern
la tierra. Y no piensan en los asuntos del cielo porque
estn hablando y pensando siempre en asuntos
terrenales. Se tienen envidia mutuamente y aborrecen
lacondicindelosdemshombres.Perogeneralmente
Dios los castiga de la misma manera que han pecado.
Esjustoquequienpecadesoberbiayavariciacontrala
tierra, que es el ms frtil y sencillo de todos los
elementos, sea privado de la bondad de la tierra; por
ello les da Dios un salobral, por la maldad de sus
habitantes. De lo que se deduce que su maldad hace
estrillatierrafrtilpornaturaleza.
Peroapenashabaterminadomihonestamadresus
palabrasparadisuadirmedelaagricultura,cuandomis
primos,y alunsonomisamigos,medijeronque sino
me gustaba ninguno de esos tipos de vida,
especialmente de los que se haban explicado antes,
queescogieraalmenosalgunodelosoficiosmanuales
o de las artes liberales o bien otro modo de vida,
aunque fuese uno deesos a los que suele dedicarse la
gente del pueblo. Y no tuvieron ningn empacho en
tratareltemaconlossiguientesargumentos.
CAPTULO XXIII: OFICIOS MANUALES EN GENERAL; SU
PROVECHO; CUNTOS SON LOS OFICIOS MANUALES Y CULES SUS
BENEFICIOS; DIFERENTES OFICIOS QUE COMPRENDEN; POR LTIMO

30

SE DEDUCE QUE EN LOS MENCIONADOS OFICIOS MUCHOS HOMBRES


SEHICIERONFAMOSOSYQUENOSEDEBERECHAZARELEQUILIBRIO
QUEREPRESENTALAVIDADEDICADAALOSOFICIOSMANUALES.

35

Hasrepudiado,dijeronmisamigos,lostiposdevida
que se consideran ms nobles y distinguidos en este
mundo, a los que se han dedicado, como hemos visto,

501

Liberprimus23,937

10

15

20

25

uidentur, in quibus fere cunctos ingeniosos et


studiososacnobilesuirosuersariconspicimus.Siigitur
occultis incognitisque nobis causis nullum ex
supradictis eligere proponis nos, qui te plurimum
diligimus et posteritatem ex te quam maxime
peroptamus, quam utique perderes si ad spiritualem
uitam transires, te plurimum non modo rogamus, sed
monemusatquehortamurutsaltemartifexfiasalicuius
honestiautplebeiexercitii.
Suntenimpreternominatasartesetuiuendigenera,
alia complura exercitia et uiuendi genera non
inhonesta, quibus etsi plebeos homines communiter
uideamus deditos, alios tamen ingenuos nature
homines,quibusitasorsillorumtulitautitauoluerunt
uelnaturaipsainclinantur.
Sepe conspicimus artes exercitiaque ipsa delegisse.
Preeligunt certe nonnulli, sub illa mediocri uita
agentes, seculi huius breuem cursum innocenter
transigere, quam sub magnis statibus periclitari. Adde
quiaplurimiineisipsisinfimisartibusclarieuaserunt,
quitandemadaltiorasepeuocatifuere.Nonenimartes
ipsaque exercitia animos hominum uirtutemque
penitusimmutantnisifedissimasint.
Eligeigituraliquamexmechanicisartibus,quasipsa
omnium parens natura ad usus hominum
pernecessariasinstituit,quasnequaquamipsaprouida
gubernatrix natura nobis donasset si non necessarias,
si non utiles, si non honestas iudicasset et suos
sectatoresbeatosfaceret.

1 ferecunctos:c.f.R 5 exte:om.W 7 uitam:posttransirestransp.


H 11 aliagenera:om.V complura:quampluraAG 13 deditos:
debitosABGHWr 16 ipsadelegisse:d.i.S 18 innocenter:innocen
tesDIMVz 20 quia:quamH inipsis:s.lin.R 21 quitandem:
marg.R ad:abAG
23 fedissima:fidelissimaG:felicissimaM
sint:fuitG 28 si1utiles:om.GH

502

10

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

casitodosloshombresinteligentes,aplicadosynobles.
Entonces,siporalgunacausaquedesconocemosoque
nosocultas,nosplanteasque no eligesningunodelos
que hemos mencionado, nosotros, que te queremos
muchoyquedeseamosquetengasunbuenfuturo,que
sindudaperderassioptarasporlavidaespiritual,no
sloterogamosencarecidamentesinoqueteaconseja
mos y te exhortamos a que, al menos, te dediques a
algunodeestostrabajoshonradosopopulares.
Aparte de los oficios y tipos de vida que hemos
mencionado,hayotrosmuchsimostrabajosytiposde
vida que no resultan deshonestos. Aunque, segn
vemos, a ellos se dedica la gente del pueblo, sin
embargo, tambin los ejercen otros hombres nobles
por naturaleza, porque su suerte los llev all o lo
quisieronellosasosedecantaronporsupropioser.
Vemosmuchasvecesquecadaunoescogesuoficioy
supropiotrabajo.Algunosquellevanunavidanormal
prefieren pasar sin pena ni gloria el breve paso por
estemundoantesqueestarenpeligroalcanzandouna
posicin elevada. Aade que muchsimos consiguieron
ser famosos en estos oficios ms humildes y que, en
ocasiones, se les llam, finalmente, para cargos ms
importantes. Estos oficios y trabajos no cambian por
completo la forma de ser de los hombres ni su virtud,
salvoquesetratedelosoficiosmsinfames.
Elige, entonces, uno de los oficios manuales que
instituy la propia naturaleza, madre de todas las
cosas, para cubrir las necesidades de la vida de los
hombres.Lapropianaturaleza,diligenteadministrado
ra, no nos los habra dado si no hubiera pensado que
no son necesarios, provechosos, honestos y que hacen
buenosalosquelosejercen.

503

Liberprimus23,3856

10

15

Sunt enim, ut nosti, artes ipse mechanice septem


numero, ad quas cetera omnia uite genera corpus
respicientia, teste philosopho in Politicis, reducuntur,
uidelicet lanificium, armatura siue fabrilis, nauigatio,
agricultura,uenatio,medicina,theatrica.
Sub lanificio uero plurima uite genera includuntur;
putatexendi,torquendi,suendietquesuntmanu,acu,
fuso,rota,fibulasiuealiisinstrumentisetceteraomnia
que in materia, lana, lino, pelle, pilo et uiminibus
continentur.
Armatureueroadaptaturquidquidarmorumest,et
quidquid ferro metallisque continetur, sub qua
aurifices, metallarii, monetarii ac alchimiste militant.
Vocatur autem ars ista instrumentalis non solum quia
instrumentis utatur, sed etiam quia ex materia illa
efficiat plura instrumenta; ad quam etiam pertinet
omnis lapidum, lignorum et arenarum labor. Hec duas
species habet, architectonicam et fabrilem.
Architectonice partes sunt cementaria, carpentaria.

4 lanificiumtheatrica]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Mechanica
septem scientias continet: lanificium, armaturam, nauigationem,
agriculturam,uenationem,medicinam,theatricam;6,14[PL176.809]:
prima est lanificium, secunda armatura, tertia nauigatio, quarta
agricultura, quinta uenatio, sexta medicina, septima theatrica.
6
Subcontinentur]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Lanificium
continet omnia texendi, consuendi, retorquendi genera, quae fiunt
manu,acu,fuso,subula,girgillo,pectine,alibro,calamistro,chilindro,
siue aliis quibuslibet instrumentis: ex quacumque lini uel lanae
materia, et omni genere pellium erasarum uel pilos habentium,
canabis quoque uel suberis iuncorum, pilorum, floccorum, aut alia
qualibetrehuiusmodi.
14 Vocaturcarpentaria]cf.HVGOdidasc.
2,23 [PL 176.761]: Armatura igitur quasi instrumentalis dicitur
scientia, non tam ideo quod instrumentis operando utatur, quam
quod de praeiacenti alicuius massae materia aliquod, ut ita dicam,
instrumentum efficiat. Ad hanc omnis materia lapidum, lignorum,
metallorum,arenarum, argillarum pertinet.Haecduas habetspecies,
architectonicam et fabrilem. Architectonica diuiditur in
coementariam,quaeadlatomosetcoementarios;etincarpentariam.
4 uidelicet:marg.R 6 uitegenera:om.B 7 manuacu:a.m.W
8
fuso:fusaG fibulaDIMRVWz:fabulacett. siue:sineW
11 Armaturemilitant:marg.R adaptatur:adoptaturH 13 ac:ad
G:om.H 16 plurainstrumenta:s.lin.R postquam:artemadd.F
17 et:acV labor:s.lin.R 19 postcementaria:etadd.GH

504

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

Son siete, como sabes, los oficios manuales, en los


queseconcentrantodoslosdemstiposdevidaquese
relacionanconelcuerpo,segnaseguraelfilsofoenla
Poltica: la elaboracin de la lana, el forjado o trabajo
de la fragua, la navegacin, la agricultura, la caza, la
medicina,elteatro.
Dentro de la elaboracin de la lana se incluyen
muchostiposdevida;porejemplo,tejer,hilar,cosery
lo que se hace con las manos, las agujas, el huso, la
rueda, la fbula o bien otros instrumentos y todo lo
dems que se realiza con materiales como la lana, el
lino,lapiel,elpeloyelmimbre.
Entra dentro del forjado todo lo que tiene que ver
con las armas y cuanto atae al hierro y los metales,
entre los que se encuentran los joyeros, los mineros,
losacuadoresdemonedaylosalquimistas.Esteoficio
sellamainstrumentalnosloporqueuseunaseriede
instrumentos, sino tambin porque gracias a l se
confeccionan muchos instrumentos a partir de una
materia prima; se incluyen tambin aqu todos los
trabajos con piedra, madera y arena. Este oficio tiene
dos vertientes: la construccin y la fragua. Son partes
deloficiodelaconstruccin,lascimenterasylacarpin

505

Liberprimus23,57 83

10

15

20

25

Fabrilis uero sunt partes malleatoria, fusoria,


sculptoriaetmultaaliasimiliauitegenera.
Nauigatio uero continet omnem negotiationem in
emendis uendendisque mercibus et in illis mutandis,
tamdomesticisquamperegrinis.Aliiueromercaturam
ponunt speciem per se, sed philosophus eam sub
nauigatione designat, licet mercatura multis modis
accidatabsquenauigatione.
Sub agricultura uero, quidquid in terra laboratur
intelligitur, ad quam pertinet omnis agricultus et
quidquidadnemoraacpascuaetortospertinet.
Ad uenationem uero ferarum occupatio aucupii
auiumque uolatus pertinet. Et generaliter ad eam
pertinet omnis piscatura et uenandi genus in terra,
mari, fluminibus uel ere. Item ad eam pertinet omnis
apparatus ciborum, saporum, potuum et generaliter
omnia officia piscatorum, carnificum, coquorum,
cauponum,tabernariorum.
Sub medicina uero ipsa medendi ars et chirurgia
continetur;
similiter
et
aphotecariorum
pigmentariorum turba, quibus iunge herbistas et
balneorummagistros,rasoresetsimiles.
Sub theatrica uero aptantur omnes artes ad ludos
publicos et priuatosac diuersaspectaculapertinentes.
Cui uiuendi modo histriones, bufones, representatores
tragici connumerantur. Dicta est enim theatrica
secundumIsidorumetHugonematheatro,ubipopulus

3 Nauigatioperegrinis]cf.HVGOdidasc.2,24[PL176.761]:Nauigatio
continet omnem in emendis, uendendis, mutandis, domesticis siue
peregrinis mercibus negotiationem; cf. ARIST. pol. 7,6 (1317ab).
15
Itempotuum]cf.HVGOdidasc.2,26[PL176.762]:Adhanc
disciplinam pertinet omnium ciborum, saporum et potuum
apparatus. 27 cf.ISID.orig.18,42,1[PL82.539]:Theatrumautemab
spectaculo nominatum, , quod in eo populus stans
desuperatquespectansludoscontemplaretur. cf.HVGOdidasc.2,27
[PL 176.762]: Theatrica dicitur scientia ludorum a theatro quo
populusadludendumconuenire.
1 partes:artesH
4 uendendisque:etuendendisF mutandis:
imitandisG 6 ponuntspeciem:sp.p.GH eam:marg.R 11 ac:et
RW
15 mariDIMVz:marecett.
17 coquorum:cocorumV
21 pigmentariorum:om.AG 24 et:acF ac:etF 26 enim:om.M

506

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

tera mientras que de la fragua, la acuacin de


moneda,lafundicin,laesculturayotrostiposdevida
semejantes.
La navegacin comprende toda transaccin para
venderycomprarproductosyelintercambiotantode
productos propios como del extranjero. Otros, por el
contrario, clasifican el comercio como un tipo en s
mismo, pero el filsofo lo incluye dentro de la
navegacin, aunque puede haber comercio de muchas
manerassinnecesidaddenavegacin.
Se entiende dentro de la agricultura cualquier
actividadquetrabajelatierra,conlaquetienequever
todo cultivo y cualquier actividad relacionada con los
prados,pastosyjardines.
Relacionado con la caza de fieras se encuentran la
cetrerayelvuelodelasaves.Y,entrminosgenerales,
tienen que ver con ella la pesca y la caza por tierra,
mar, ros y aire. Igualmente tienen que ver con ella
todoslospreparativosdelosalimentos,lacomidayla
bebiday,entrminosgenerales,eltrabajodepescade
ros,carniceros,cocineros,mesonerosytaberneros.
Dentrodelamedicinaseenglobanelartedelacura
cinylaciruga;igualmentetambinlosfarmacuticos
y una plyade de perfumistas, a los que tienes que
aadirlosherbolariosylosprofesionalesdelosbaos,
peluquerosysimilares.
Dentro del teatro se engloban todas las actividades
quetienenqueverconlasrepresentacionespblicasy
privadas, as como con los diferentes espectculos. En
este modo de vida se cuentan los actores cmicos, los
bufones y los trgicos. Se llaman representaciones
teatrales, segn Isidoro y Hugo, a raz del sustantivo

507

Liberprimus23,84102

10

15

ad ludos conueniebat. Fiebant autem ludi in theatro,


ubi etiam gesta recitabantur. In gabellis uero choreas
ducebant et saltabant, in gymnasiis luctabant, in
amphitheatrocertabantpedibus,equisuelcurribus,in
arenis pugiles exercitabantur, in conuiuiis rhythmis et
musicis instrumentis psallebant et alea ludebant; in
fanis tempore solemni deorum laudes canebant.
Antiqui namque ludos inter legitimas actiones
connumerabant, quia temperato motu naturalis calor
nutriebatur in corpore et letitia mentis reparabatur
uel, quod magis credendum est, quia necesse fuit
populum aliquando ad ludum conuenire et uoluerunt,
utinquitphilosophus,determinataesselocaludendine
in diuersoriis priuatisque locis, conuenticula facientes,
probrosaetcontumeliosaaliquaperpetrarent.
Huiusmodi itaque mechanice artes et uiuendi
genera honestissime a quolibet honesto uiro ualent
exerceri.Nametsacrascripturahuiusmodinecessarias
artes commendat inquiens in Ecclesiastico: In manu

1 Fiebantperpetrarent]cf.HVGOdidasc.2,27[PL176.762]:Fiebant
autem ludi alii in theatris, alii in atriis, alii in gymnasiis, alii in
amphicircis,aliiinarenis,aliiinconuiuiis,aliiinfanis.Intheatrogesta
recitabantur, uel carminibus, uel laruis, uel personis, uel oscillis. In
atriis choreas ducebant et saltabant. In gymnasiis luctabantur. In
amphicirciscursucertabantuelpedum,uelequorum,uelcurruum.In
arenis pugiles exercebantur. In conuiuiis, rhythmis et musicis
instrumentis, et odis psallebant, et alea ludebant. In fanis tempore
solemni deorum laudes canebant. Ludos uero idcirco inter legitimas
actiones connumerabant, quod temperato motu naturalis calor
nutriturincorpore;etlaetitiaeiusreparatur.Velquodmagisuidetur,
quianecessefuitpopulumaliquandoadludumconuenire,uoluerunt
determinata esse loca ludendi, ne in diuersoriis conuenticula
facientes,probrosaaliquaautfacinorosaperpetrarent. 13 cf.supra
HVGOdidasc.2,27[PL176.762]
19 Inlaudabitur]Eccli.9,24(in
manusartificumoperalaudabitur).
1 Fiebant:suffiabantH ludi:ludosH 3 ducebant:ducebanturAG
gymnasiis:geminasiisW anteluctabant:autadd.V 5 rhythmis
:ritimisR:regimisS 11 est:om.AG 13 inquitphilosophus:s.lin.R:
ph.i.F
16
itaque:atqueH
17
genera:genereH
18 Namnegotiantur:om.R et:exAG

508

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

teatro,lugardondeelpueblosereunaparalasrepre
sentaciones. Las representaciones tenan lugar en el
teatro, donde tambin se recitaban las gestas. En las
gabelasseorganizabanlasdanzasdelcoroysebailaba;
en las palestras los ejercicios de combate; en el
anfiteatro se luchaba a pie, a caballo o en carro; en la
arena se ejercitaban los pgiles; en los banquetes se
tocaban instrumentos musicales y se jugaba a los
dados; en los altares, durante el tiempo solemne, se
entonaban elogios a los dioses. As pues, los antiguos
contaban las representaciones entre las actividades
regladas, porque el calor natural del cuerpo se nutra
del suave movimiento y se reencontraba la alegra de
esprituobien,cosaqueparecemsverosmil,porque
devezencuandosehacanecesarioreuniralpuebloen
tornoalasrepresentacionesydecidieron,comodiceel
filsofo, que hubiese determinados lugares para esas
representaciones de modo que no perpetraran actos
escandalosos y ultrajantes celebrando pequeas reu
nionesenposadasylugaresprivados.
As pues, cualquier hombre honesto se puede
dedicaraestetipodeoficiosmanualesyaotrasformas
de vida del modo ms honesto. Tambin las Sagradas
Escrituras consideran necesarios estos oficios al decir
en el Eclesistico: Cualquier trabajo que el artesano

509

Liberprimus23,103 126

10

15

20

artificis omnis opera laudabitur; unus ex prophetis ait:


Inportaregisartificesnegotiantur.
Aut si forte ceteras artes ingenio preditas peroptas,
elige tibi liberales artes, presertim quattuor ultimas,
quas mathematicas uocant, que plerumque magno
splendore homines eas sectantes illustrant. Legisti
Sulpicium Gallum astronomum plurimum honoris et
utilitatis attulisse Romanis. Qui, cum bello proximi
essent contra Persas, ea nocte luna eclipsata est, quo
signo stupefacti Romani deliberabant bellum non
committendum. At Sulpicius Gallus astronomus,
publice pronuntiauit non esse malum omen, adducens
rationes astronomicas, quibus suasit populum bellare,
quod effectum est, cum ingenti Romanorum uictoria.
Sic et apud Athenienses, cum sol pateretur eclipsim,
plurimi ne esset mundi finis timebant, sed Pericles
mathematicus,perrationesastronomicaspatriamfalso
timoreliberauit,decuiusscientielaudibusatqueabusu
latiusinfraagemus,intricesimosextocapitulo.
Seddemechanicisethumilibusartibus,quamplures
clarieuasissecompertumest.LegistiLisipumpictorem
ita Alexandro fuisse dilectum, propter faciem et
staturam eius mirifice depictam, ut eum ad magnos
proueheret honores. Quid de histrionis arte dicemus?

2
Innegotiantur]IIEsdr.3,31(inportaGregisaedificauerunt
artificesetnegotiatores).
6 cf.PLIN.nat.2,43:Etrationemquidem
defectusutriusqueprimusRomanigenerisinuulgumextulitSulpicius
Gallus, qui consul cum M. Marcello fuit, sed tum tribunus militum,
sollicitudine exercitu liberato pridie quam Perses rex superatus a
Paulo est in concionem ab imperatore productus ad praedicendam
eclipsim,moxetcompositouolumine.
3 preditas:predictasF 4
nocte:cumadd.W
16
mundifinis:f.m.I
18 decapitulo:marg.R
23 eum:eoB

elige:eligemAG 8 bello:belliW 9 post


postplurimi:autemadd.G ne:iter.H
17
patriam:posttimoretransp.F
20 postSed:neadd.M 21 clari:clarosF

510

105

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

hagaconsusserelogiado;unodelosprofetasdice:En
lapuertadelreycomercianlasartesanos.
O si por casualidad optaras por los dems oficios
para los que se precisan dotes intelectuales, elige las
artesliberales,enconcretolascuatroltimas,llamadas
matemticas,quegeneralmenteaportangranprestigio
a los que las ejercen. Has ledo qu inmenso honor
proporcionalosromanoselastrnomoSulpicioGalo.
Cuandoestabaapuntodeempezarlaguerracontralos
persas, tuvo lugar un eclipse de luna, hecho que
provoc que los romanos se quedaran estupefactos y
deliberaran si entablar combate o no. Pero Sulpicio
Galo anunci pblicamente que no era una seal de
mal agero aduciendo razones astronmicas con las
quepersuadialpuebloparacomenzarlaguerra,cosa
queenefectosehizoconunaimportantevictoriapara
los romanos. Sucedi lo mismo entre los atenienses
cuando se produjo un eclipse de sol. Muchos tuvieron
miedo de que se tratara del fin del mundo, pero el
matemtico Pericles liber a su patria de este falso
temor aduciendo razones astronmicas; de los elogios
de su saber y de sus abusos trataremos con mayor
detallemsadelanteenelcaptulotreintayseis.
Est claro que muchos hombres se han hecho
famososenestoshumildesoficiosmanuales.Hasledo
que Alejandro quera tanto al pintor Lisipo, por lo
sorprendentementebienquehabapintadosurostroy
su figura, que le otorg grandes honores. Qu
podemosdecirdelosactores?Hasledoalgunascosas
delactorRoscio,quefuetansobresalienteensuoficio
que los romanos nunca fueron testigos de otro mejor,
puesinterpretabadelantedelpueblosupapeldeforma
tan sorprendente y representaba las obras de teatro

511

Liberprimus23,127149

10

15

20

LegistideRosciohistrione,quitamexcellensineaarte
euasit ut Romani numquam meliorem illo testarentur,
nam tam mira coram populo operabatur et tam
preclare ludos in theatro celebrabat ut ingentem
Romani populi dilectionem consequeretur, adeo ut
senatus nobilibus eum aggregaret. Adde Socratem
ipsum, fontem sapientie, qui artem affectauit
citharizandi in qua tam clarus euasit ut illam nobilem
artem sue ciuitati incognitam superadderet. Quid de
Tito dicam? Qui adeo pauperi et uili officio uacabat ut
publicanusesset etcumgabellas pretiocolligeret,tam
fideliter tamen in eo officio se gessit ut propter eius
probitatemetfidemcreatusaRomanisconsulfueritin
quo mirifice se gessit. Quid de Varrone qui carnificis
officio fungebatur, propter suas tamen uirtutes consul
aRomaniscreatusest?Sed,quidistacommemoramus?
Legisti apud Strabonem regi Egypti filium natum esse
quemnullostudiotrahiposse.Adartesmilitaresferunt
uel scientificas, sed inclinabatur natura ipsa ad artem
fabrilem uidebatque libenter fabros et ad eos, cum
poterat, declinabat. Idque rex conspiciens, de
sapientum consilio, eum suo arbitrio reliquit. Qui tam
famosus in arte fabrili euasit et tam egregia
1 cf.AVG.cons.euang.1,33,51[PL34.1068]:NonneCiceroeorumcum
Roscium quemdam laudaret histrionem, ita peritum dixit, ut solus
essetdignusquiinscenamdeberetintrare;itauirumbonum,utsolus
esset dignus qui eo non deberet accedere quid aliud apertissime
ostendens,nisiillamscenamessetamturpem,uttantominusibiesse
homodebeat,quantofueritmagisuirbonus?ettamendiieorum tali
dedecoreplacabantur,qualeauirisbonisremouendumessecensebat
17 regideclinabat]cf.SANCT.AREV.discipl.9,63:Narratdefilioregis
Indiae,cumcreuissetetrexeuminscientiisinstruereniteretur,eum
ad diuersa loca studiorum misit atque doctoribus regni commisit,
tamennonprofuitpatrisdiligentia,necsapientiumcontinuuslaborin
puerum, ut naturam pueri inclinare ualerent, quinimmo ad artem
fabrilem se semper applicabat, nec a fabris discedebat. Rex igitur,
plurimum turbatus, ex consilio sapientium puerum dedit arbitrium
artemeligere,quammalet.Qui,cumperomnesartes diuersa officia,
studia et exercitia illius amplissimae ciuitatis duceretur, ad nullum
illorum libenter aspexit, sed continuo inter fabros repertus est.
Cognoueruntigitursapientesfabriliiofficionaturaipsaaptumesse.
2 illo:om.AG: antetestarentur:habuisseadd.R 6 eum:enimW
Socratemipsum:i.S.F 8 in:om.B 10 uili:uilioG 12 se:post
tamentransp.F posteius:dignitatemadd.DIMVz 13 probitatem:
probabilitatemG etfidem:om.AG
22 eum:cumG reliquit:
reliquidAGH 23 fabrili:fabriAGH egregia:gregiaB

512

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

tan bien, que consigui una enorme estima entre el


pueblo romano, hasta el punto de que el senado le
incluyentresusnobles.AadequeelpropioScrates,
fuente de conocimiento, se aproxim al arte de la
ctara, en el que destac tanto que introdujo en su
ciudad aquel noble oficio desconocido. Qu podra
decir de Tito? Se dedicaba a un trabajo tan pobre y
despreciable como es el de recaudador, pero llev a
cabo tan escrupulosamente la tarea de cobrar los
impuestos, que los romanos le hicieron cnsul por su
integridad y rectitud, cargo en el que se comport de
manera sorprendente. Qu podra decir de Varrn,
que desempeaba su trabajo de carnicero y, sin
embargo,losromanoslehicieroncnsulporsuvirtud?
Pero,porqurecordamosesto?HasledoenEstrabn
que el rey de Egipto tuvo un hijo que no encontraba
motivacinningunaennada.Lointentanencaminaral
ejrcitoyalostrabajosintelectuales,peroseinclinaba
porsusernaturalaloficiodelafraguaycontemplaba
conagradoalosartesanosy, cuandopoda, seibacon
ellos.Elrey,trasobservarlo,ledejasulibrealbedro
por consejo de los sabios. Se hizo tan famoso en el
oficiodelafraguayleofreciasupadremquinasde
defensa y artefactos tan excelentes, que le fue

513

Liberprimus23,150 173

10

15

20

machinarumetferramentorumpresidiapatriattulit,ut
longepluseiexillaartequamexmilitiaprofuerit.
Nonestergodespiciendauitamechanicarumartium
et multo minus mathematicarum, nam si ex electione,
quismediocremethumilemstatumassumit,hoccerte
perfectionissignumest.
Beatus enim predicatur qui in magnis potuit
transgredietnonesttransgressus;talesenimsublimari
hic et in superna ciuitate merentur. Vnde Gregorius,
exponens illud Dauid, Nonne, cum paruulus esses in
oculis tuis, caput Israel factus es? quia, inquit, paruus
tibi fuisti, magnus coram me fieri meruisti. Tanto enim
pretiosiorquisapudDeumexistit,quantosibiabiectior
fit.HincCassiodorus:Laudataestuirorumsententiaque
rebus modum imponit et nos humilius considerare
docetquam de nobis amici expectant,quia plerumque
nonsatiatquodbonumputatur;etiterum:Optimumest
moderatagererequenullusaudeataccusare.
Non est denique diffidendum de sectatoribus
humilium artium, quia in eo exercitio humiliter et
fideliter agentes facilius quam in maximis
administrationibus constituti, uiam salutis consequi
possunt. Adde quoniam deest illis materia, desunt
artes, desunt studia ceteros decipiendi et malignandi.

7 potuittransgressus]Eccli.31,10.
10 Nonnees]IReg.15,17.
11
paruusmeruisti]GREG.M.ineuang.1,7[PL76.1102](acsi
aperte diceretur: cum tu teparuulus conspiceres, ego te prae ceteris
magnumfeci). 14 Laudataimponit]CASSIOD.uar.10,3[PL69.797]
(Laudata est nimirum sententia, quae rerum praecipit modum, quia
nimium
non
placet
etiam
quod
bonum
putatur).
17 Optimumaccusare]CASSIOD.uar.1,26[PL69.525](quantomelius
omniamoderatagerere,quaenullusaudeataccusare!)

4 electione:elationeAGH 6 est:om.H 8 enim:om.W 9 superna


ciuitate : c. s. B : superna patria F Gregorius exponens : e. G. AG
10 illud:postundetransp.AG 11 postcaput:inadd.IF inquit:om.
R 12 magnusmeruisti:marg.R 13 quis:quidW quanto:tanto
W
15 et:utAG
18 moderata:moderatuAG audeat:om.H
21 agentes:gentesW 23 quoniam:quiaG

514
150

155

160

165

170

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

muchsimo ms provechoso en este oficio que si


hubieraentradoenelejrcito.
No hay que despreciar, por lo tanto, la vida de los
oficios manuales y mucho menos la de los
matemticos, pues si uno asume, por propia eleccin,
este estado equilibrado y humilde, eso ser una seal
deperfeccin.
Se considera beato a quien pudo pecar mucho y no
pec;losqueactanasmerecenquelospongamosen
un altar aqu y en la Jerusaln celestial. Por ello
Gregorio, cuando explica el pasaje de David, Acaso
cuando eras pequeo a tus ojos, no te convertiste en
cabezadeIsrael?,dicequeeraspequeoparati,delante
de m te has ganado ser grande. Tanto ms querido es
uno para Dios, cuantomshumildeesconsigomismo.
De ah que Casiodoro dijera: Digna de elogio es la
opinin de los hombres que da mesura a las cosas, y a
nosotros nos ensea a considerar ms humildemente
la opinin que esperan nuestros amigos de nosotros
porque con frecuencia no es suficiente lo que se cree
bueno; y de nuevo: Lo mejor es hacer las cosas con
moderacinparaquenadieseatrevaacensurarnos.
No hay que desconfiar, adems, de los que se
dedican a los oficios humildes porque quienes los
ejercen con humildad y lealtad pueden conseguir el
caminodelasalvacinconmayorfacilidadquelosque
estn en lo ms alto de la administracin. Aade que
les falta la materia prima, les faltan las tcnicas, les
faltaelconocimientoparaengaaryhacerelmalalos

515

Liberprimus23,17424,9

10

15

Maiores, ut inquit propheta, sapientes sunt ut faciant


mala,bonaautemfacerenesciunt.
Preterea alii ad alia apti nati sunt, quos forte sua
naturalis inclinatio ad parua inuitat, qui si magna
tentant, deficiant necesse est. Debet ergo attendere
unusquisque in se ad quod melius natura inclinatur.
Vnde Ambrosius: Vnusquisque ingenium suum nouit;
ideoadidseapplicet,quodsibiaptumuidetur;etCicero:
Ad suam cuiusque naturam consilium est omne
reuocandum; et Seneca: Male respondent coacta
ingenia;reluctanteenimnaturauirtuslaborest.
His et similibus, amici et consanguinei persuadent
aliquam ex predictis artibus quam citius fore
eligendam. Sed pia mater timida et ex his que
pauloanteaudiuit,stupidaillicoinhecuerbaprorrupit.

516

175

180

185

CAPITVLVM XXIIII DE DISSVASIONE IN GENERE VITE MECHANICE


ET QVOMODO LICET SINT ARTES NECESSARIE, TAMEN NON EST
NECESSARIVMILLARVMHABEREEXERCITIVM.ITEM IN RVBRICELLA
SEQVENTI AGIT QVARE MECHANICE ARTES INVENTE SVNT ET QVIS

20

SIT ILLARVM FINIS ET QVARE SIC APPELLENTVR ET AN SINT VTILES


INGENIIS HOMINVM ET AN ARTIFICES SINT VERI CIVES ET PARTES
CIVITATIS.

Fateor, fili mi, magna est uis quibusdam hominibus


in dicendo nam, tuo Cicerone teste, tanta est copiose

1
Maioresnesciunt]Ier.4,22(sapientessuntutfaciantmalabene
autemfacerenescierunt).
6 adinclinatur]cf.SANCT.AREV.discipl.
9,62:quantumcumquenaturalisipsainclinatioautaptitudoiuuenem
ad quid certum disponat, indiget tamen artifice et doctrina, quibus
longe perfectiora et meliora et utiliora sunt ea ad quae inclinatur.
7 Vnusquisqueuidetur]AMBR.off.1,44,214[PL16.87](nouerit
aptumelegerit). 9 Adreuocandum]CIC.off.1,119. 10 Maleest]
SEN. dial. 9,7,2 (male enim respondent coacta ingenia, reluctante
naturainrituslaborest).
24
tantaarbitretur]cf.CIC.off.2,48:
Magna est enim admiratio copiose sapienterque dicentis, quam qui
audiuntintellegereetiametsapereplusquamceterosarbitrantur.
1 inquit:dicitV
4 qui:quodW
5 deficiant:deficiuntW
attendereunusquisque:u.a.V 7 Vnusquisque:om.AG 9 estomne:
o.e.F 10 etSeneca::SenecaqueF Male:malaM 18 rvbricella
seqventi:marg.R 19 agitmechanice:s.lin.R 20 appellentvr:
appellanturAGMW 24 est:om.B

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

dems. Como dice el profeta: Los poderosos son


expertosenhacerelmal,peronosabenhacerelbien.
Porlodems,cadaunohanacidoaptoparaunacosa
ysilainclinacinnaturalleanimaaunoahacercosas
pequeas, por fuerza se est engaando si intenta
haceralgogrande.Cadauno,portanto,debefijarseen
los oficios a los que es ms proclive segn su
naturaleza.Porello,Ambrosiodice:Cadaunoconocesu
carcter;porellodebeaplicarseenloquelepareceque
es adecuado para l; y Cicern: Mi parecer es que todo
sedeberemitiralpropioserdecadauno;ySneca:Los
caracteres a los que se fuerza responden mal; si la
naturalezaseresiste,elesfuerzoesvano.
Con estas palabras y otras semejantes me
persuadanmisamigosymisprimosparaqueeligiera
cuanto antes alguno de los oficios que se haban
mencionado. Pero mi piadosa madre, temerosa y
aturdida por lo que acababa de or, de pronto
interrumpiconestaspalabras.
CAPTULOXXIV: DISUASINENGENERALDELAVIDAPROPIADE
LOSOFICIOS MANUALES; CMO, AUNQUE SONOFICIOSNECESARIOS,
SIN EMBARGO, NO ES NECESARIO EJERCERLOS. TAMBIN, EN EL
EPGRAFEQUESIGUE, SETRATAPARAQUSECREARON, CULESSU
FINALIDAD, POR QU SE LLAMAN AS Y SI SON PROVECHOSOS PARA
LA INTELIGENCIA HUMANA Y SI LOS ARTESANOS SON AUTNTICOS
CIUDADANOSYPARTESDELACIUDAD.

Reconozco, hijo mo, que algunos hombres tienen


una capacidad enorme para hablar pues, segn tu
apreciado Cicern, el que habla mucho tiene tal

517

Liberprimus24,10 31

10

15

20

dicentisuirtusutquequisaudit,etiamsieaipsesciat,
noua se audisse arbitretur. Quid enim prestantius
quam posse dicendo tenere hominum mentes et
allicere plerumque uoluntates ad ea, aut que
ignoramus, aut aliter scimus nisi certe perspecta
cognitaque res ipsa esset; super qua pauloante locuti
suntamicietattinentestui.Effecissentprofectointima
uerbasua,uttandemillisacquiescerem.Seduerumest,
filimi,quia,Aristoteleteste,quedamfalsaprobabiliora
sunt quibusdam ueris. Adde quia, ut sapiens ait, ubi
plurimauerba,ibiinopia,sedueritatisetiustitie.
Quippeloquar,saluoomniumhonore,loquartamen
cumsapiente,quiastultusuerbamultiplicat;etiterum:
Qui multis uerbis utitur, ledit animam suam. Vnde
Gregorius super illo uerbo: Vir uentosus non
iustificabitur; qui multa loquitur, iustificari nequaquam
potest, quia dum quisque per uerba defluit, perdita
grauitatesilentii,mentisueritatisquecustodiamamittit.
Habet enim hec omnis ueritas, quia non multis nec
ornatis uerbis eget, simplex est et simplicibus
contentatur sermonibus. Vnde Augustinus: Satis est ut
uerba congruentia non oris eligantur industria, sed

9 quedamueris]IOH.FONT.auct.36,121(nihilprohibetquedamfalsa
probabilioraessequibusdamueris);cf.ARIST.top.8,11(161a):Nichil
enimprohibetalicuiuideriquaenonsuntmagisquamuera,quareex
his quae illi uidentur argumentatione facta magis erit suasus quam
adiutus. 10 ubiinopia]Prou.14,23(ubiplurimauerba,ibifrequen
teregestas). 13 stultusmultiplicat]Eccle.10,14. 14 Quisuam]
Eccli.20,8.
15 Viramittit]GREG.M.moral.10,2[PL75.919](uir
uerbosus iustificari nequaquam possit quia dum quisque per uerba
diffluit, perdita grauitate silentii, mentis custodiam amittit).
21 Satisardorem]AVG.doctr.christ.4,20[PL34.109](Satisenimest
eipropterquodagitur,utuerbacongruentia).
1
etiam:om.M ipse:ipsaF sciat:om.H
7
tui:s.lin.R
8 acquiescerem:acquiescereA:requiescereG
11 sed:idestI
12 loquar1:loquaxM saluoloquar2:om.AG 14 animamsuam:s.
a.W 15 uerbo::s.lin.H 16 nequaquam:nonF 19 Habet:habebit
M hec:hocB omnis:omnesW 20 eget:indigetR 22 non:
iter.AH

518
10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

capacidadquecuandounoloescucha,secreequeest
oyendo algo nuevo, aunque se trate de algo que ya
conoce.Quhaymsexcelentequepodergranjearsela
atencin de los hombres slo con la palabra y seducir
la voluntad hacia lo que ignoramos o sabemos que es
de otra manera, salvo que sea un tema ya visto y
conocido sobre el que acaban de hablar tus amigos y
conocidos.Sindudasuspalabrasdeconfianzahabran
conseguido que finalmente les diera la razn, pero lo
cierto es que, hijo mo, segn asegura Aristteles,
algunas cosas falsas son ms probables que algunas
verdaderas. Aade que, como dijo un sabio, donde hay
muchas palabras, all hay escasez, pero de verdad y de
justicia.
Lo cierto es que voy a hablar manteniendo el
respeto por todo el mundo, pero voy a decir con el
profetaqueelneciomultiplicasuspalabras;ydenuevo:
El que mucho habla, se hace odioso. Por ello dice
Gregorioapropsitodeestepasaje:Elhombresoberbio
no ser justificado; quien habla mucho no puede ser
justificado de ninguna manera, porque mientras se
pierde en sus palabras, perdida la seriedad del silencio,
deja de ser dueo de su alma y de la verdad. Toda
verdad se caracteriza porque no tiene necesidad de
artificios retricos, es simple y se basta con discursos
sencillos. Por ello dice Agustn: Es suficiente que las
palabras con sentido comn no se escojan por la
destreza de nuestra boca, sino que sigan el ardor del
corazn. Por eso Tulio dijo: Debido al brillo de las

519

Liberprimus24,32 52

10

15

20

pectoris sequantur ardorem. Hinc pulchre Tullius: Ex


uerborum splendore et dicendi festiuitate, suspicio
quedam artificiose apparitionis nascitur, que maxime
orationiuimadimit;etSeneca:Nihiltaminiquumquam
manifesta uerborum preparatio. Apparet enim subesse
nescioquidmali.
Redeoiam,filimi,aduerbaamicorum.Plurimacerte
adducunt quibus te ad plebeam, ad fedam, ad
turpemque uitam ducant. Malunt enim, ut aiunt,
uilissimis te artibus deturpatum, sed prolem
habentem, intueri, quam egregiis artibus aut nobili
uiuendimodoimbutum,filiiscarentem.Cecaestenim,
nisi fallor, mens hominum que prolis periture
fecunditatem potius quam uirtutis et uere felicitatis
amicoperoptat.
Audiigitur,filimi,nedimittaslegemmatristueetin
primis illud Chrysostomi cordi semper habe, quia
omnino iniquum est nobiliora ingenia studiis deturpare
minoribus.Nouiergouiresintellectustui;quare,utcum
tuoSenecaloquar,adaliudtenaturaediditquamutsis
seruus, cum liber existis. Teste enim philosopho,

1
Exadimit]CIC.inu.1,26(splendorisetfestiuitatiset
concinnitudinis minimum, propterea quod ex his suspicio quaedam
apparationis atque artificiosae diligentiae nascitur, quae maxime
orationifidem,oratoriadimitauctoritatem).
4 Nihilpreparatio]
SEN. contr. 7, prol. (Nihil est autem tam inimicum quam manifesta
praeparatio). 18 omninominoribus]IOH.SAR.pol.1,3[PL199.390].

4 adimit:audiuitH 7 Redeo:credoM 8 te:s.lin.R ad3:om.F


9 turpemque:turpemteM 11 aut:s.lin.R 13 fallor:falloAG post
prolis : pari add. ABDFGHIMrSWz periture : pariture AGHrW
16 Audi:autM mi:om.W:postetadd.F 17 postChrysostomi:in
add.F cordi:cordeFH 19 intellectus:om.H

520

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

palabras y a la ampulosidad de la expresin, surge la


sospechadeunservilismoartificiosoquelequitatodala
fuerza al discurso; y Sneca: Nada es ms perjudicial
queelhechodequeseapatentequesehapreparadoel
discurso.Seponedemanifiestoqueseocultanosqu
maldad.
Vuelvo ya, hijo mo, a las palabras de tus amigos.
Aducen muchsimas razones con las que te quieren
induciraunavidavulgar,infameyvergonzosa.Prefie
ren, como dicen, verte rebajado a estos oficios
despreciables,peroconhijos,antesqueverteentrega
do por completo a unos oficios eminentes o bien a un
mododevidanoble,perosinhijos.Ciegaest,sinome
equivoco, el alma humana que desea ms para su
amigolafecundidaddeunaprolequevaamorir,antes
quelavirtudylaautnticadicha.
Escucha, entonces, hijo mo: no pases por alto el
consejo de tu madre y, sobre todo, ten siempre en tu
corazn aquel pasaje de Crisstomo segn el cual es
completamente injusto que los talentos ms nobles se
marchitenenestudiosmenores. Conozco,evidentemen
te,lascapacidadesdetuinteligencia;porello,pordecir
lo mismo que Sneca, la naturaleza te trajo al mundo

521

Liberprimus24,53 71

10

15

artifex artium mechanicarum speciem quamdam


seruitutis patitur, dum intellectu uigens, qui liber est,
rebusintellectuminoribusseruit.Addequiaineisipsis
artibus doli, fraudes, labores et pericula non desunt.
Vnde apud Machabeos legitur: Omnes artifices et
operarii iniquitatis contriti sunt. Cuius causam scribit
sapiens in Prouerbiis quia opus instabile facit impius
artifex.HincIsaias:Multitudo,inquit,hominumseducta
per speciem operis; opus tamen iniquitatis in manibus
eorum.Seddesingulishuiusmodiartibus statimlatius
dicemus.
Nec diffiteor, fili mi, quia exercitia ipsa mechanica
necessaria et utilia plurimum existant, sed an ideo
eligatur, considerandum. Cloacarum enim atque
latrinarum purgandarum usus quam necessarius
quamque utilis sit, nemo ambigit, sed an ideo a nobili
iuuene ac bone indolis adolescente, a docto uiro
eligenda sint. Tu ipse animaduerte et iudicent amici
tuique censores. Simile uidetur illud apostoli quia

1
artifexseruit]cf.ARIST.pol.8,2(1337b):quodautemnonomnia
diuisis liberalibus operibus et illiberalibus, manifestum quod talibus
oportet participare quaecumque utilium facient participantem non
banausum. Propter quod tales artes, quaecumque faciunt corpus
deteriusdisponi,banausasuocamus,etmercenariasoperationes,non
uacantemenimfaciuntmentemetdepressam. Est
autem
et
liberalibus scientiis aliquibus usque ad aliquid participare non
illiberale, assiduare autem ualde ad perfectionem obnoxium dictis
nocumentis. Habet autem multam differentiam et quod cuius gratia
agit quis aut addiscit: ipsius quidem enim gratia aut amicorum aut
propteruirtutemnonilliberale,quiautemidipsumagitsaepepropter
aliosmercenariumetseruileutiqueuidebituragere.Banausumautem
opus oportet putare esse hoc et artem hanc et doctrinam,
quaecumque ad usus et actiones uirtutis efficiunt inutile liberorum
corpusautanimamautintellectum. 5 Omnessunt]IMach.3,6(et
omnesoperariiiniquitatisconturbatisunt). 7 opusartifex]Prou.
11,18(impiusfacitopusinstabile). 8 Multitudooperis]Nonapud
Is. sed Sap. 14,20 (multitudo autem adducta per speciem operis).
9 opuseorum]Is.59,6(etopusiniquitatisinmanibuseorum).
1 quamdam:quemdamF 2 dum:tamenG 3 Addedicemus:marg.
R 5 Vndesunt:om.AG 9 operis:hominisAG 12 Nec:om.H
14 Cloacarum:clocarumS 16 utilis:uilisM a:s.lin.R nobili:
nobileAGH 18 eligendasint:eligendussitF

522

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

para algo ms que para ser esclavo, pues eres libre.


Segn asegura el filsofo, el artesano que se dedica a
los oficios manuales padece una especie de esclavitud
en tanto en cuanto su vigorosa inteligencia, que es
libre,sededicaaasuntosdemenorimportancia.Aade
que no les faltan engaos, fraudes, padecimientos y
riesgosaestosoficios.Porellopodemosleerenellibro
de los Macabeos: Todos los artesanos y obradores de
maldadhansidoaniquilados.Lacausalarecogeelsabio
en los Proverbios: El artesano malvado obtiene falsas
ganancias. De ah que Isaas dijera: La multitud
seducidaporelencantodesutrabajo;sinembargoslo
hay obra de maldad en sus manos. Pero hablaremos
msendetalledecadaunodelosoficiosdeestetipo.
No niego, hijo mo, que los trabajos manuales sean
necesariosymuyprovechosos,perohayquemeditarsi
son stos motivos suficientes que justifiquen su
eleccin. Nadie discute lo necesario y provechoso que
es la limpieza de las cloacas y las letrinas, pero no es
razn para que lo elijan ni un joven noble, ni un
adolescente de buena familia, ni un hombre sabio. Te
deberasdarcuentatsolo,yquejuzguentusamigosy
tus crticos. Este pasaje del apstol est en la misma
lnea: Algunos miembros nos resultan necesarios, pero

523

Liberprimus24,7294

10

15

20

quedam innobismembranecessariasunt,minus tamen


honoratiora.Necessarieigitursuntartesmechanicead
politicam socialemque uitam, sed non ab omnibus
necessario exercentur. Vnde philosophus in septimo
Politicorum ait quod exercentes mechanicas artes non
proprie sunt partes ciuitatis nec ciues, licet sint artes
necessarie. Principaliter enim non dirigunt ad
uirtutem, que est finis totius politie bene ordinate. Et
hoc est quod pulchre ait sapiens in Ecclesiastico; qui,
cum mechanicas artes nominasset, ait: Omnes hi in
manibus suis sperauerunt et unusquisque in arte sua
sapiens est et sine his non edificabitur ciuitas, sed non
sedebuntsupersellamiudicisettestamentumiudiciinon
intelligunt nec palam facient disciplinam et iudicium,
sed solum operationi artis uacabunt. Hec ille. Que
uerba appertissime probant mechanicas artes, licet
necessarias ciuitatibus, suos tamen sectatores ineptos
efficere nedum ad iudicandum et presidendum, sed et
ad alios actus politicos et cetera omnia que ingenii,
consilii aut discipline sunt. Sed de hoc latius supra
tetigimus in quinto capitulo huius libri. Artes igitur
mechanice exercende sunt tantum ab his qui aliud
meliusnonualent.

1 quedamhonoratiora]ICor.12,22(sedmultomagisquaeuidentur
membra
corporis
infirmiora
esse
necessariora
sunt).
5
quodnecessarie]cf.ARIST.pol.7,9(1329a):sinequibusquidem
igitur ciuitas non consistit et quot partes ciuitatis, dictum est,
agricolas quidem enim et artifices et omne quod mercenarium
necessarium existere ciuitatibus, partes autem ciuitatis id quod
armorumetconsiliatiuum. 10 Omnesiudicium]Eccli.38,3536(
sinehisomnibusnonaedificatursupersellamiudicisnonsedebunt
et testamentum iudicii non intellegent neque palam facient
disciplinametiudicium).

2 suntartes:a.s.W 3 politicam:politiamM 4 necessario:postnon


transp.W in:om.W 5 ait:dicitV quod:quotI 7 enim:om.W
non:om.G 8 Etlatius:marg.R 15 uacabunt:uacabantDI
18 et2:om.H 19 actuspoliticos:p.a.F:actospublicosG cetera:
om.W 21 huiuslibri:s.lin.R 22 qui:iter.B

524

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

son los menos decorosos. Los oficios manuales son,


entonces,necesariosparalavidaencomunidaddentro
de una ciudad, pero no todos deben trabajar
necesariamente en ellos. Por eso el filsofo dice en el
librosptimodelaPolticaquelosquetrabajanenlos
oficios manuales no son, hablando con propiedad,
partesdelaciudadniciudadanos,aunqueseanoficios
necesarios. Principalmente porque no conducen a la
virtud,queeselfindetodoestadobienestructurado.Y
esto mismo es loque dice con bellas palabrasel sabio
en el Eclesistico; tras haber mencionado los oficios
manuales,dice:Todostienensuvidafiadaasusmanosy
cada uno es sabio en su propio oficio y sin ellos no se
podr construir una ciudad, pero no se sentarn en la
silladeljuezynoentiendenlasordenanzasdelosjueces
ni son capaces de interpretar la justicia y el derecho,
sinoqueslosededicarnaltrabajodesuoficio.Esto
es lo que dijo el profeta. Sus palabras prueban con
absoluta evidencia que los oficios manuales, aunque
necesariosparalosciudadanos,incapacitantotalmente
a sus trabajadores para juzgar y para gobernar, pero
tambin para otro tipo de actividades de la ciudad y
todos los dems asuntos que tienen como
caractersticapropialainteligencia,elsentidocomny
la formacin. Pero esto ya lo hemos tratado con ms
detalle antes, en el captulo quinto de este libro.
Entonces, slo deben trabajar en los oficios manuales
losquenovalenparaotromejor.

525

Liberprimus24,95122

Verum quia de mechanicis artibus primo sermo


adductus est, deinde de liberalibus artibus et
mathematicis dicemus. Primo de mechanicis sub
quibusomnesartesadcorpuspertinentescontinentur.
5

15

20

25

95

QVARE INVENTE SVNT ARTES MECHANICE ET QVIS ILLARVM


FINIS.

10

526

Quantumattinetigituradmechanicasartes,dignum
estutaquadamradicecognoscas,quarearsmechanica
inuentaestetquissiteiusfinisetquaresicappellatur
etquotnumerosint.
Igitur secundum sententiam Aristotelis et Hugonis
in suo Didascalicon, causa inuentionis earum fuit ut
natura
subueniret
et
occurreret
humanis
necessitatibus et defectibus corporalibus. Ex quo
elicitur finis illarum omnium, ergo mechanicarum
artium finis est supplementum necessitatum et
defectuumcorporalium.Namnaturaliternemocarnem
suam odio habuit; uidens igitur humana ratio
multiplicemdefectumcarnisetcorporumhumanorum
adoccurrendumpredictisdefectibus,cepitutsollicita
cogitare in singulis conuenientia subsidia. Vt igitur
facilius, melius et decentius ualeret natura ipsa
predictis
hominum
necessitatibus
subuenire,
excogitauit multiplices artes operatiuas in rebus
exterioribus ad presidium corporis, ut artem lanificii
operatiuam uestium et operatiuam armorum de corio,
ferro et sic de aliis. Et sic patet causa inuentionis
istarum artium mechanicarum, quia fuit ex desiderio
12 causacorporalibus]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:exquibus
tresadextrinsecusuestimentumnaturepertinent,quoseipsanatura
ab incommodis protegit, quattuor ad intrinsecus, quo se alendo et
fouendo nutrit, ad similitudinem quidem triuii et quadriuii, quia
triuium de uocibus que extrinsecus sunt et quadriuium de
intellectibus qui intrinsecus concepti sunt pertractat; 6,14 [PL
76.809]:propternecessitateminuentaestmechanica.
1 artibus:s.lin.R 5 Qvarefinis:marg.R postillarvm:sitadd.DM
6 postfinis:sequituradd.G
7 attinetigitur:i.a.V artes:om.
ABGR 9 sicappellatur:a.s.H 10 postquot:inadd.H 11 Igitur:
adeoH
13 occurreret:occurretW
15 omniumergo:e.o.F
17 nemo:postsuamtransp.F 18 humana:humanoG 22 et:om.B
26 uestiumet:om.W armorum:amorumW 28 istarum:harum
V quia:queF exdesiderio:om.H:nonadd.F

100

105

110

115

120

Espejodelavidahumana

Como nuestra conversacin ha recado en primer


lugarenlosoficiosmanuales,hablaremosluegodelas
artes liberales y de las matemticas. En primer lugar,
entonces, trataremos los oficios manuales, donde se
engloban todos los oficios que tienen que ver con el
cuerpo.
POR QU SE CREARON LOS OFICIOS MANUALES Y CUL ES SU
FINALIDAD.

10

15

20

25

30

Por lo que respecta a los oficios manuales, debes


conocer de alguna manera por qu se crearon, cul es
sufinalidad,porqusellamanasycuntosson.
Segn la opinin de Aristteles y de Hugo, en su
Didascalicon,elmotivodesucreacinfuequelanatu
ralezaayudarayremediaralasnecesidadeshumanasy
las carencias del cuerpo. De ah se deduce la finalidad
de todas ellas; por tanto, la finalidad de los oficios
manuales es suplir las necesidades y carencias del
cuerpo. Por naturaleza nadie odia su propia carne;
entonces, la razn humana, al darse cuenta de las
mltiples carencias de la carne y del cuerpo para
remediar las carencias anteriormente mencionadas,
comenzapreocuparseyapensarenlasayudasperti
nentesparacadaunadeellas.As,lapropianaturaleza,
conlaintencindeayudaralasnecesidadesmenciona
das ms fcilmente, mejor y ms apropiadamente,
pensenmultituddeoficiosqueayudaranalcuerpoen
todoloquelesincapazdehacer,comolaelaboracin
dela lana, gracias alaquese confecciona laropa,yla
fabricacindeinstrumentosdecueroydehierro,yas
conlosdems.Resulta,pues,patentequeelmotivode

527

Liberprimus24,123 147

10

15

20

25

occurrendi necessitatibus et defectibus corporalibus.


Et finis illarum est supplementum ipsum defectuum
humanorum.
Vocanturautemmechanice,secundumphilosophum
et secundum Alfarabium et Hugonem in Didascalicon,
quasiadulterine,quiamecharifaciuntintellectumcirca
eaquenonsuntpropriesua.Itemquiaopusartificisest
segregata coniungere et coniuncta segregare. Cum
igitur hoc opus artificis non sit naturale, imitatur
naturam ut potest. Ideo mechanicum, id est
adulterinum,uelnonproprienaturaleuocatur.
His igitur uisis tu, fili mi, tene semper animo tuo
illam antiquorum sapientium sententiam, quoniam
nulliingenuoueroaut degloriaethonoresiueuirtute
certanti conuenit uti artibus mechanicis aut seruilibus
delectariexercitiis.Addequia,licetnecessarieetutiles
sint et loco et tempore commendande, habent tamen
aculeossuos,habentpericulaetincommodaquetanto
nobilia hominum ingenia ad terram usque perducunt,
quanto uires solius corporis exigunt, quinimmo
plerumque aptiores ingenio, inepti ad illa inueniuntur.
Rursus non carent dolis, fraudibus et deceptionibus
plurimisutsingulariteretdesingulisuiderelibet,ubi
de uniuscuiusque utilitate et laudibus ac
incommoditateetmiseriaparticulariteragemus.

6
quasisua]cf.HVGOdidasc.2,20[PL176.760]:Haemechanicae
appellantur, id est adulterinae, quia de opere artificis agunt quod a
naturaformammutuatur.

2 est:etAG ipsum:ipsorumDIMVz 6 quia:queB intellectum:


om.W 7 sua:sueB quia:om.H est:etAG 8 segregataDIMVz:
congregatacett. segregare:congregataF
10 Ideo:igiturAGH
13 illam:illumH:postsapientiumtransp.F 14 nulliR:nullocett.
uero:uiroR 21 illa:illasM 23 uidere:om.G ubi:utH 24 et:
om.M 25 agemus:s.lin.R

528

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

la invencin de estos oficios manuales fue el deseo de


ponerremedioalasnecesidadesycarenciasdelcuerpo
yquesufinalidadessuplirlascarenciasdelhombre.
Se llaman manuales segn el filsofo, segn
alFrbyHugoensuDidascalicon,comosidijramos
falsificadas,porquehacenquelainteligenciatrabajeen
lo que no es propiamente suyo; igualmente porque la
obradelartesanoconsisteenunirloqueestseparado
y en separar lo que est unido. Entonces, como el
trabajodelartesanonoesdeorigennatural,imitaala
naturaleza como puede. Se llama por ello manual, es
decirfalsificado,onopropiamentenatural.
Unavezvistoesto,hijomo,tensiemprepresentela
opinin de los sabios antiguos: no conviene que
ningn hombre noble o que lucha por la gloria y el
honorolavirtudsesirvadelosoficiosmanualesoque
legustenlostrabajosserviles.Aadeque,aunquesean
necesarios, provechosos y dignos de reputacin en su
momento y lugar, tienen, sin embargo, sus propios
pesares,riesgoseinconvenientes,quetantomsechan
por tierra la noble inteligencia cuanto slo requieren
fuerzafsica;omejordicho,casinuncavalenparaestos
oficioslosquedestacanporsuinteligencia.Ademsno
carecen de engaos, fraudes y mltiples falsedades,
como vamos a ver de forma individualizada cuando
tratemos en concreto del provecho, elogios, inconve
nientesydesdichasdecadaunodeellos.

529

Liberprimus25,129

530

CAPITVLVM VICESIMVM QVINTVM VBI PARTICVLARITER AGITVR


DE PRIMA ARTE MECHANICA, VIDELICET DE LANIFICIO ET CETERIS
ARTIBVS QVE EI SVBALTERNANTVR ET DE ILLIVS VTILITATE ET
INCOMMODITATE,DVLCIBVSETAMARIS.

10

15

20

25

Lanificii uero ars, ut sapientes uoluerunt, prima


inter mechanicas esse noscitur. Sub qua textoria,
filatoriaetquidquidlana,lino,pilissericoqueconficitur
etreliquesimilescomprehenduntur.
Harumartiumnecessitasatqueutilitastameuidens
est ut nisi nudus incedere uellet id ipsum non
diffitebitur. Ad tegumentum igitur humani corporis
pudendaque operienda, sed et frigoris estusque
iniurias repellendas, necessariam eam artem inuenit
parens natura, perutilem certe innocentissimam ac
honestisuirisnecminusfeminisconsentaneam,inqua
nec membra deturpantur nec artus plurimum
fatigantur. Hec ars uitam protegit ac uitam instruit.
Docet enim artifex suos cunctosque mortales quam
breuis, fallaxque sit huius uite cursus quia, teste
propheta,transituelutatexenteuitanostra.
Verumsiuersauicehuiusartisinfelicitates,miserias
atque pericula contemplamur, longe aliter sentiemus.
Sunt enim, nisi fallor, textorum, filantium, lanificum,
sutorum et aliorum qui lanificio subalternantur, tot
machinationum et fraudum figmenta et deceptionum
genera, quot filorum numerosa multitudo in eorum
operibusreperitur.
In primis igitur huius ministerii artifices Deo
altissimoingratisunt,quidateisniuemsicutlanam,id

6
Subcomprehenduntur]cf.HVGO,didasc.2,20[PL176.760]:
Lanificiumcontinetomniatexendi,consuendi,retorquendigenera(...)
exquacumqueliniuellanaemateriaetomnigenerepelliumerasarum
uelpiloshabentium. 20 uelutnostra]Is.38,12(uelutatexenteuita
mea).
2 de2:om.W 3 illivs:eiusV et2:om.V 7 quidquid:quidAGH
sericoque:sericoS
10
incedere:incidereW uellet:om.AG
14 certe:certamW
15 nec:acG
17 fatigantur:fatigaturH
18 artifex:artificesDIMVz 20 atexente:actexanteAG 21 post
infelicitates:acadd.F
22
atquepericula:periculaqueF
contemplamur:complectamurDIMVz 23 textorum:om.V

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

CAPTULO VIGSIMO QUINTO: SE TRATA EN CONCRETO EL


PRIMEROFICIOMANUAL, ESDECIR, LAELABORACINDELALANAY
DEMS OFICIOS QUE SE INCLUYEN DENTRO DE STE; PROVECHO,
INCONVENIENTES,LOAGRADABLEYLODESAGRADABLE.

10

15

20

25

30

Se sabe que el oficio de la elaboracin de la lana,


como pretendieron los sabios, es el primero entre los
oficios manuales. Comprende los oficios del tejedor,
del hilador y de cualquier objeto que se elabore con
lana,lino,pelososedayotrasmateriassimilares.
La necesidad y provecho de estos oficios es tan
evidentequenadiepodranegarlosalvoquequisierair
desnudo.Entonces,conlaintencindecubrirelcuerpo
humanoydetaparsusvergenzas,perotambinpara
repeler los ataques del fro y del calor, ide la madre
naturaleza este oficio necesario, muy provechoso,
enormemente ntegro y conveniente para los hombres
honestos, y no menos para las mujeres, en el que los
brazos no se cansan ni se fatigan demasiado las
articulaciones. Este oficio protege y equipa nuestra
vida.Eltrabajodelartesanodemuestraalossuyos,ya
todos los mortales, lo breve y falso que es el curso de
esta vida porque, segn asegura el profeta: Como un
tejedorenrollasnuestravida.
Noobstante,sinosfijamosenlasdesdichas,dificul
tades y riesgos de este oficio, escucharemos una cosa
completamentedistinta.Sontantas,sinomeequivoco,
laselucubracionesparatrampearydefraudarytantos
losposiblestiposdeengaospropiosdelostejedores,
hiladores, trabajadores de la lana, sastres y de otros
queseincluyeneneloficiodelaelaboracindelalana,
comosusmltiplestrabajos.
Para empezar, este tipo de artesanos no agradecen
nada a Dios, que les da nieve como si fuera lana, es
decir, que se la da en tanta abundancia para que

531

Liberprimus25,30 55

10

15

20

25

est, tantam abundantiam ut ministret eis lanam ut


niuem. Ipsi tamen Deum fraudant decima et primitia,
nedum lane, sed et hedorum. Rursus postquam Deum
contempserunt, facile putant proximos ledere, idque
multipliciteragunt.
Quisenimexprimerepossitquotsophisticatastelas
conficiunt, quot filorum falsas commixtiones adiciunt,
quot furta, quot rapinas committunt. Texunt
plerumque leues pannos, bonam furantes, inutilem
lanam apponentes, falso pondere librant. Taceo
fallacias in filando maleque torquendo, dolos in
texendo, falsos adulterinosque colores intingendo.
Taceodeniquesutorumfraudesacfurta,quiuixnisiex
furto uescuntur. Harum itaque artium fraudes atque
miserias sacra scriptura commemorat inquiens per
prophetam: Ve, ue filii deserti qui ordimini telam sed
non per spiritum meum; et alibi: Telas aranee texerunt.
Quare alius propheta in eos uehementer exarsit; ait
enim: Qui intelligit te, precipitabit te et telam quam
orditusestfraudulenter;etIsaias:Confundentur,inquit,
qui operantur lanam et linum plectentes et recte non
texentes.
Hi enim artifices auaritie seruientes, uestes
conficiunt lino lanaque contextas, dum id ipsum non
modo adlitteramagunt,sedsuisartibusnoncontenti,
adalienasparitertranseunt.Suntigiturartesipseeteis

16
Vemeum]Is.30,1(uefiliidesertores...etordireminitelamet
nonperspiritummeum).
17
Telastexerunt]Is.59,5.
19
precipitabitest]Is.25,7(ettelamquamorditusestsuper
uniuersas nationes praecipitabit mortem in sempiternum).
20 Confundenturtexentes]Is.19,9(confundenturquioperabantur
linumpectentesettexentessubtilia).

2 fraudant:fraudatV 3 et:om.G 6 sophisticatas:sophisticasH


9 plerumque:quoqueH leues:lenesDIMVz furantes:furentes
AG
10 lanam:om.V
12 adulterinosque:etadulterinosF
14
uescunturDIMVz:uesciunturcett.
15
inquiens:dicensB
17 aranee:araneM texerunt:texueruntDIMVz 18 alius:aliosGH
uehementer:postprophetatransp.F 19 telam:talemB 20 est:
esDHIR Confundentur:confundanturAGH
21
plectentes:
plectententesr 24 contextas:textasD id:s.lin.R

532
30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

administren la lana como si fuera nieve. Ellos, sin


embargo, defraudan a Dios el diezmo y las primicias,
no slo de la lana sino tambin de los corderos.
Adems, despus de despreciar a Dios, creen que se
puedehacerdaoalprjimoylohacenconfrecuencia.
Seracapazalguiendeexplicarlacantidaddetelas
sofisticadasqueelaboran,lacantidaddemezclasfalsas
de hilos que tejen y todos los robos y rapias que
cometen?Casisiempretejenropadepocovalor,yaque
se quedan con la lana buena para poner la mala, y
pesan con una balanza trucada. Por no hablar de sus
artimaas a la hora de hilar y enrollar mal el hilo, sus
engaos a la hora de tejer, los colores falsos y
adulterados cuando tien. En fin, por no hablar de los
fraudesdelossastres,quenovivenmsquedelrobo.
LaSagradaEscrituramencionasusfraudesydesdichas
diciendo por boca del profeta: Ay, ay de estos hijos
rebeldes que urden una trama pero no segn mi
espritu!; y en otro pasaje: Tejieron telas de araa. Por
ello otro profeta que se encoleriz violentamente con
ellosdice:Quientecomprende,causartudestrucciny
la de la trama que has urdido de modo fraudulento; e
Isaas: Se avergonzarn los que trabajan trenzando la
lanayellinoylosquenotejenbien.
Setrata,pues,deartesanosalserviciodelaavaricia,
confeccionan ropa tejida con lana y lino; no slo lo
siguenalpiedelaletrasinoque,nosatisfechosconsu
oficio, se pasan igualmente a los oficios ajenos. Con
razn llamamos manuales a estos oficios y otros
semejantes,porquehacentrabajarlainteligencia,pero

533

Liberprimus25,5626,31

534

similes recte mechanice, quia mechantur et non


perficiuntintellectumnecuiamuirtutibusparant.
CAPITVLVMVICESIMVMSEXTVMDESECVNDAARTEMECHANICA,
VIDELICET FABRILI, ARMATVRA AVT ARCHITECTONICA ET DE

PARTIBVS EIVS ET DE VTILITATE ET PREROGATIVIS ILLARVM ET DE


INCOMMODIS,MISERIISETONERIBVSEARVM.

10

15

20

25

30

Fabrilis siue armatura secunda est ars mechanica


subquacarpentaria,lignaria,marmoraria,aurificumet
quidquidlignis,lapidibusautmetallisfabricatur.
Harum quidem artium summa est necessitas atque
utilitas. Per eas enim necessitatibus hominum
subuenitur, nisi enim edificia forent nec homines
subsistere possent omnisque politica conuersatio et
diuinus cultus perderentur. Quid enim pulchrum, quid
iucundum in orbe foret nisi urbes nec domus nec
templa essent? Nam homines uelut fera animalia, in
speluncislatitarent.
Aurificumueroetmetallorumetsequentiumstudia
et artes non modo honesta, sed iucunda et utilia sunt,
qui uasa ad Dei cultum hominumque ornatum atque
obsequiumparant.
Taceo de fabrili siue armatura, qua fidelia arma ad
expellendos hostes fabricantur et alia plurima que
explicari sermone non ualent. Si igitur fideliter dictas
artes exercent, honestissimam uitam agunt, presertim
sinonadlucrum,sedadreipublicecommunembonum
intendant et uictum, non questum inde querant. Tunc
enim beatus est talis artifex et bene erit ei qui labore
manuum suarum manducat. Verumtamen non desunt
eas artes exercentibus miserie, calamitates, labores
atquepericula.Pleneenimsuntdolisetfraudibus.
Fabriueroplerumquesophisticanonuerafabricant,
blandos uomeres cudunt, blanda arma atque infidelia,

1 et:s.lin.R non:om.AG 5 de1:om.V postvtilitate:eiusadd.


DIMVz 6 earvm:om.V 11 hominum:om.AG 14 diuinus:diuinitus
W 15 nec1:om.V nec2:acV 16 essent:forentV 18 sequentium
:sequantiumW:sequatiumDIMVz 22 qua:quasiI 27 et:utV
postuictum:etadd.F 28 etbene:om.H eritei:eieritV labore
:laboremDI 30 artes:om.F 32 plerumquesophistica:s.p.W

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

no la perfeccionan y no preparan el camino de la


virtud.
CAPTULO VIGSIMO SEXTO: SEGUNDO OFICIO MANUAL, ES
DECIR, LA FRAGUA, EL FORJADO O LA CONSTRUCCIN; SUS PARTES,

PROVECHO Y PRIVILEGIOS; SUS INCONVENIENTES, DESDICHAS Y


RESPONSABILIDADES.

10

15

20

25

30

35

La fragua o forjado es el segundo oficio manual,


dentro del que se incluyen el carpintero, el maderero,
el marmolista, el joyero y la fabricacin de cualquier
objetoconmadera,piedraometal.
Lanecesidadyprovechodeestosoficiosesextraor
dinaria.Graciasaelloslasnecesidadeshumanasseven
complementadas,salvoquenoexistieranlosedificiosy
los hombres no pudieran sobrevivir y se perdiera la
convivenciaenlaciudadyelcultodivino.Seraelorbe
un lugar adecuado y agradable si no existieran las
ciudades, ni las casas, ni los templos? Los hombres,
comoanimalessalvajes,serefugiaranencuevas.
Por su parte, el joyero, el herrero y los oficios rela
cionados, no slo son honestos, sino agradables y
provechosos, pues son los que preparan los jarrones
para el culto divino y los adornos y regalos para los
hombres.
Pornohablardelafraguaodelforjado,puesgracias
a ellos se fabrican armas resistentes para expulsar a
nuestros enemigos y otros muchos objetos que no se
pueden explicar con palabras. Si se trabaja en estos
oficios con lealtad, se puede llevar una vida muy
honesta, especialmente si no se tiende a la ganancia
personal, sino al bien comn del estado y no se busca
con ello un beneficio, sino un sustento. Dichoso es,
entonces,elartesanoqueashaceyleirbiensicome
del fruto de sus propias manos. No obstante, no les
faltan a los que trabajan en estos oficios, desdichas,
infortunios, padecimientos y riesgos. Este oficio est
llenodeengaosydefraudes.
Los herreros fabrican generalmente artilugios que
no valen para nada, forjan arados frgiles, armas

535

Liberprimus26,3227,8

10

15

20

25

30

molles gladios et plerumque toxicatos conficiunt;


carius fabrilia sua uendere conantur quam ualeant.
Rursusarmauenduntinfidelibusnecsuaartecontenti,
alienas inquirunt. De quibus ait Isaias: Numquid
sculptile conflabit faber? O quot falsas ferri
fabricationes et pro chalybe commutationes, quot
sophisticata ferramenta, quot falsas cementationes,
quot lapides lignorumque sculpture et picture falsas
operationes machinantur! Aurifices uero quot
metallorum falsas conexiones, quot sophisticationes,
quot dealbationes, quot deceptorias alchimicasque
operationes nec repertas transmutationes, quot
metallorumacmonetarumfalsascommutationes,quot
inutiles et caducas deaurationes, picturas et
colorationes, aurichalci pro auro, stanni pro argento,
pestiferas uenditiones, quot mineralium falsas
perscrutationes agant et conficiant, non facile dicere
possemus! Sed uerum est illud Ieremie ad eos
artifices: Confusus est, inquit, omnis artifex in
sculptilibusoperibussuis.
Fatemur igitur artes ipse utiles sunt, humana
corporanutriunt,sedanimosaduirtutesnoninducunt.
Implentmarsupia,sedamentenonexpelluntuitia.

536

35

40

45

50

CAPITVLVM VICESIMVM SEPTIMVM DE TERTIA ARTE


MECHANICA, VIDELICET DE NAVIGATORIA ET ARTIBVS EI
SVBALTERNATIS ET DE VTILITATE ET LAVDIBVS EARVM.DEMVM DE
LABORIBVS,MISERIISETPERICVLISQVEEASCOMITANTVR.

Nauigatoriasiquidemtertiolocomechanicisartibus
subalternatur, que eadem cum mercatura uidetur.
Quedamtamensingulariatamutiliaquaminutilia,tam
dulciaquamamarahaberedignoscitur.
4 Numquidfaber]Is.40,19(...conflauit...).
10,14(...insculptili).

19 Confusussuis]Ier.

6 chalybe:qualibeB:cabileW
7 sophisticata:sophisticasH
sophisticataquot : om. M cementationes : commentationes W
11 quotdealbationes:om.M
13 metallorumquot:om.AGW
15 aurichalci:auriculciAG 16 quot:om.G 18 possemus:possumus
V suis:marg.R eos:illosH 21 ipse:ipsasF sunthumana:
essenamhumanaF 23 uitia:turpia(s.lin.corr.uicia)R 25 ei:eis
VW 27 qveeas:om.V 30 inutilia:dulciaF

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

frgiles y poco resistentes, espadas dctiles y casi


siempre envenenadas; intentan vender los productos
desufraguamscarosdeloquevalen.Ademsvenden
sus armas a los infieles y, no satisfechos con su oficio,
sebuscanotros.DeellosdiceIsaas: Acasonofundir
la estatua el herrero? Cuntas veces nos engaan con
el hierro y nos lo dan como si fuera acero! Cuntos
artilugiosextraosfabricanconhierro!Cuntas veces
hacen cimentaciones en falso! Cuntas veces hacen
falsos trabajos de piedra, madera y pintura! Por su
parte,losjoyeros,cuntasaleacionesfalsashacencon
los metales! Cuntas cosas raras! Cuntos blanquea
mientos!Cuntasvecesnosengaanconlaalquimiay
hacen aleaciones encubiertas! Cuntas veces cambian
los metales y las monedas por otros falsos! Cuntos
baos de oro, pigmentos y coloraciones inservibles y
que duran dos das! Latn por oro, estao por plata!
Ventas funestas! Cuntas veces hacen falsas tasacio
nesdepiedraspreciosas!Nopodramosdescribircon
facilidadtodoloquesoncapacesdehacer!Peroresulta
cierto lo que deca Jeremas de estos artesanos: Todo
artesanoseavergenzadesusestatuas.
Reconocemos, entonces, que estos oficios son
provechosos y le sirven al cuerpo humano, pero no
conducen nuestro nimo a la virtud. Nos llenan el
bolsilloperononosquitanelviciodelacabeza.
CAPTULO VIGSIMO SPTIMO: TERCER OFICIO MANUAL, ES
DECIR, LA NAVEGACIN; OFICIOS QUE SE ENGLOBAN EN ELLA;
PROVECHO Y ELOGIO. POR LTIMO, PADECIMIENTOS, DESDICHAS Y

30

RIESGOSQUELOSACOMPAAN.

35

La navegacin, que se asocia con el comercio, se


incluye entercerlugardentrodelosoficiosmanuales.
Sinembargo,sesabequecadaunatieneaspectostanto
tilescomointiles,tantoagradablescomodesagrada
bles.

537

Liberprimus27,9 26

10

15

Illius autem necessitas et utilitas ex eo patent,


quoniam sine illa tota pene hominum societas, tota
conuersatio periret et cum nulla prouincia aut ciuitas
solasibisufficiat,uelutiadquamomniauitenecessaria
etutilia,pernauigantiumsuffragiafaciliusetaptiusres
omnes deferuntur. Habetque certe altera ab altera,
quod ei deest ministratque quod superfluit. Demum
omnes fere insule perirent aut depopulate essent, nisi
per nauigationes aditus ad eas haberetur. Adde quia
secundum Aristotelem in Politica, necessarium est
regno aut ciuitati bene ordinate promptam habere
nauigationem si uolunt esse liberi. Nam per
nauigationem sunt habiles et parati ad lacessendas et
propulsandasiniuriaspiratarumetlatrunculorum.
Nauigantes denique multa generi humano utilia
afferunt industrie et sagacitatis. Sciunt enim uentos
agnoscere, portus eligere, securiores futuras
tempestates preuident earumque ortus et occasus

2
quoniamhaberetur]cf.HVGOdidasc.2,24[PL176.751]:Haec
secretamundipenetrat,littorainuisaadit;desertahorridalustrat,et
cumbarbarisnationibusetlinguisincognitiscommerciahumanitatis
exercet. 10 necessariumnauium]cf.ARIST.pol.7,6(1327ab):(...)
melius et ad securitatem et ad abundantiam necessariorum et
regionem participare mari, non immanifestum. Et enim ad facilius
ferre aduersarios facile auxiliabiles oportet esse secundum ambo
saluandos,etperterrametpermare,etadlaedenduminuadentes,si
non secundum ambo possibile, tamen secundum alterum existet
magis participantibus ambobus (...) de nautica autem potentia, quod
quidem optimum existere usque ad aliquam multitudinem, non
immanifestum(nonenimsolumsibiipsis,sedetuicinorumaliquibus
oportet et terribiles esse et posse auxiliari sicut per terram et per
mare): de multitudine autem iam et magnitudine potentiae huius
adspiciendum ad uitam ciuitatis; cf. SANCT. AREV. pol. 1,9: Onde el
filsofo Aristtiles, moderando ambas opiniones, dize que la cibdad
debesernimucholexosdelmarniconiuntaconl,deguisaquetenga
comunicacin con el mar mediante otras villas y lugares. Ca deve
teneralgunoslugaresdepuertosyotrasvillasentrelatalcibdadyla
mar, entre los quales los negociantes puedan estar, de guisa que la
cibdad no sea ocupada de estrangeros negociadores que vienen por
mar, ni turben su polica. Y con esto puedan haver utilidad y
provechosdelacomunicacindelmar.
4 uelutiquam:marg.R 5 resomnes:om.V 6 certe:s.lin.R ab
altera:om.W 10 est:autH 13 lacessendas:lacessandasW 14 et:
om.W 16 uentos:uentusH 17 eligere:aligereH

538

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

10

15

20

Su necesidad y provecho resultan patentes porque


sin ella desaparecera por completo la sociedad y la
convivenciay,dadoqueningunaprovincianiciudades
autosuficiente, gracias a la ayuda de los navegantes se
transportatodolonecesarioyprovechosoparalavida
de modo ms fcil y adecuado. Una ciudad obtiene lo
quelefaltadeotramientrasqueescapazdegestionar
lo que le sobra. Adems, desapareceran casi todas las
islas, o estaran despobladas, si no se pudiera llegar a
ellasenbarco.Aadeque,segndiceAristtelesenla
Poltica, es necesario que el reino, o la ciudad bien
gobernada, tenga una flota preparada si quiere ser
libre. Gracias a la navegacin estn listos y dispuestos
pararepelerymantenerarayalosataquesdepiratasy
ladrones.
En fin, los navegantes aportan al gnero humano
muchascosasprovechosasapropsitodelaescrupulo
sidad y el celo en el trabajo. Saben reconocer los
vientos,elegirlospuertos,prevncongrancertezalos
temporalesquevanallegarysabendeantemanocun

539

Liberprimus27,27 52

10

15

20

25

presciunt, speculantur suo studio aduentus


aduersantium nauium. Demum nauigantium uita
innocensatquehonestaest,nametChristusnauiculam
ascendit et transfretauit. Apostoli id ipsum sepe
fecerunt. Rursus ab illis omnibus cupiditatibus,
libidinibus et uoluptatibus, qui in terra ac ciuitatibus
hominibusseofferunt,segregatisunt,ettantoDeosunt
deuotioresquantoproximiorespericulis.
Verumtamen habet ars ipsa non paruas miserias,
calamitates, labores atque pericula, prout unicuique
recteconspicientifacileintuerilibet.Eaenimarsplena
est miseriis, dolis ac fraudibus. Taceo eius pericula. Si
enim deessent qui naues fabricarent, nullus tanto
periculo se exponeret. Quorum dementiam sapiens
miratur inquiens: Ponentes ratem in mari, committunt
seetuitamsuamparuolignocummare,piscibus.
Terram autem Deus dedit filiis hominum. Primus
omnium Romanis persuasit nauem conscendere
ClaudiusCaudex,obhocsicappellatus,quiaplurimum
tabularumcontextuscaudexapudantiquosuocatur,de
quodicitSenecanonutilemarteminuenisse.
In primis itaque nauicularii seu hanc exercentes
artem, naues de ineptis putridisque lignis fabricant
paruo tempore duraturas et dum homines se illis
committunt, subito, dum ludunt, absorbentur; quod
periculum ex fraude nauiculariorum prouenire

15 Ponentespiscibus]Sap.14,5:(...)exiguolignocredunthomines
animas suas et transeuntes mare per ratem liberati sunt.
18
persuasituocatur]cf.SEN.dial.10,13,4:suaseritnauem
conscendere (Claudius is fuit, Caudex ob hoc ipsum appellatus quia
plurium tabularum contextus caudex apud antiquos uocabatur, unde
publicae tabulae codices dicuntur et naues nunc quoque ex antiqua
consuetudine, quae commeatus per Tiberim subuehunt, codicariae
uocantur).
1
speculantur:speculanterA
3
atque:acW est:s.lin.R
6
libidinibushominibus:om.W qui:queB ac:om.A
10 calamitates:om.B 12 ac:acAG 13 naues:nauisW 14 periculo
se:s.p.AFGH 17 dedit:detG 25 ludunt:leduntD

540

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

docomienzanycundoterminan,avizoranporpropio
inters la llegada de las naves de sus adversarios.
Adems,lavidadelosnavegantesesntegrayhonesta,
pues tambin Cristo se subi a una barca e hizo la
travesa. Los apstoles tambin lo hicieron en repeti
das ocasiones. Adems, estn apartados de todos esos
deseos,deleitesyplaceresqueselesofrecenaloshom
bresquehabitanlatierrafirmedelasciudadesytanto
msseencomiendanaDioscuantomscercaestndel
peligro.
No obstante, este trabajo tiene no pocas desdichas,
infortunios,padecimientosyriesgos,comopuedeapre
ciarcualquieraquesefijeconatencin.Esteoficioest
llenodedesdichas,engaosyfraudes.Pornohablarde
sus peligros. Si no hubiera quien fabricara barcos,
nadieseexpondraatangrandespeligros.Unsabiose
admira de la locura de los navegantes cuando dice: En
cuantoponenlachalupaenelmar,seponenasmismos
y a su propia vida a merced de un pequeo trozo de
maderaenmediodelmarydelospeces.
Dios les dio la tierra a los hijos de los hombres. El
primero de todos que convenci a los romanos para
quesesubieranaunbarcofueClaudioCaudex,llamado
asprecisamente porquelosantiguos llamaron caudex
al entramado de muchas tablas, del que dice Sneca
quenohabadescubiertonadaprovechoso.
As pues, en primer lugar, los armadores que
trabajan en este oficio construyen unas naves que
duranmuypocoporqueestnhechasconunamadera
que no es la adecuada, y adems podrida, y en cuanto
los marineros embarcan en ellas, son tragados al
instante nada ms comenzar a remar, peligro ste que
encuentra su explicacin, como se sabe, en que los

541

Liberprimus27,53 81

10

15

20

25

dignoscitur. Taceo quot latrocinia nauigantes et pirate


indiesagunt,quotfurta,quotrapinas.
Interquosnullafides,nullaueritas,nullusadDeum
timor nec ad proximum amor reperitur, sed qui
potentior est, paruas scaphas inuadit. In aliis uiuendi
modis, robatores sunt pessime conditionis, in hac
misera arte, qui plura depredatur, eo amplius
premiatur et archipirata ac magnarum classium
princepsconstituitur.Necreferoquodhominesinmari
submerguntur aut certe interficiuntur nec ditantur
nauigantes nisi cum aliorum spoliis. Piratas enim et
hostes fidei dimittunt fideles peregrinantes et
mercatores inermes insequuntur. Tandem nauigantes,
quosapprehenderenonualent,periclitaricogunt.
Miserumcertegenushominuminquibusnullumest
humanitatis uestigium. Cum enim, natura ipsa
impellente, naufragantibus homines compatiuntur, hi
tamennauespericlitantes,quastuerideberent,rapiunt
dantes afflictionem afflictis. Adde quia utilis et secura
essetnauigatoriaarssiaer,siuenti,simarisfluctus,si
scopuli rapidi nauigantibus obedirent. Sed longe
certioresttempestasquamtranquillitasnauigantibus.
Denique parua sunt terre pericula nisi maris
discrimina experiantur. Non enim solum nauigantibus
pericula imminent ab hostibus, sed a mari, sed a
piscibus, quibus tutius foret inter homines quam inter
delphinesconuersari,quicarneshumanassitiunt.Et,ut
paucis agam, nauigantes id habent ut periculis suis
gaudeant. Scriptum est per sapientem: Qui nauigant

29
Quipericula]Eccli.43,26(Quinauigatmareenarratpericulum
eius).
5 scaphasinuadit:i.s.W 6 modis:modosW robatores:rabatares
AG 7 depredatur:depredanturR 9 Necrefero:s.lin.R quod:
quotBV 10 submerguntur:marg.R autcerte:marg.R 11 enim:
marg.R
19
afflictionem:afflictionisW:om.G afflictis:
afflictionemW 20 nauigatoriasi1:siarsnauigatoriaF 22 quam:
om.G 23 terre:certeV nisipericula:om.H 29 postest:enim
add.AGH

542

55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

armadores son unos estafadores. Por no hablar de la


cantidad de asaltos que marineros y piratas llevan a
cabocadada,delacantidadderobos,derapias.
Entre los marineros no hallars fe alguna, verdad
alguna ni temor alguno de Dios, ni tampoco amor al
prjimo,sinoqueelmspoderosoabordalosesquifes
ms pequeos. En los dems modos de vida los
ladrones son siempre de la peor condicin, pero en
este miserable trabajo quien ha saqueado ms recibe
un premio mayor an y se le nombra archipirata y
comandante de la flota mayor. Y no cuento que los
hombres se ahogan en el mar o que son asesinados y
que no se enriquecen los marineros si no es con el
botn ajeno. Dejan tranquilos a los piratas y a los
enemigos de la fe mientras que persiguen a los fieles
peregrinosyaloscomerciantesindefensos.Porltimo,
ponenenseriopeligroalosmarinerosquenopueden
apresar.
Indudablemente son un tipo miserable de hombres
en el que no se encuentra ningn vestigio de
humanidad. Cuando tienen que echar una mano a los
nufragos,porimperativodelanaturaleza,sededican,
sinembargo,arobarlessusnaves,queestnenpeligro
y que deban proteger, provocando con ello ms
sufrimiento a los que sufren. Aade que la navegacin
seraprovechosaysegurasielviento,lascorrientesde
aire, la marea y los violentos peascos pudieran
obedecer a los marineros. Pero los marineros tienen
muchomsaseguradoeltemporalquelacalma.
Adems,lospeligrosdetierrafirmesonpequeossi
se han experimentado los riesgos del mar. No slo
amenazanalosmarineroslospeligrosquerepresentan
sus enemigos, sino tambin los del mar y los peces:
estaramsseguroentreloshombresqueconviviendo
con los delfines, que comen carne humana. Y, por
resumir, parece que los marineros disfrutan con sus

543

Liberprimus27,8228,26

mare, enarrant pericula. Hinc et propheta dicebat:


Vlulate,naues,indiepauorismaris.
Sunt igitur he artes eatenus utiles et comendande
quatenus earum artifices eis ita utuntur ut institute
noscuntur.

544

85

CAPITVLVM VICESIMVM OCTAVVM DE QVARTA ARTE


MECHANICA, VIDELICET DE VENATORIA ET ARTIBVS EI
SVBALTERNATIS ET DE LAVDIBVS ET VTILITATE EARVM ET DE
LABORIBVS,MISERIISETPERICVLISQVEEASCOMITANTVR.

10

15

20

25

30

Venatoria quarta ars est mechanica, sub qua omnis


ferarum auiumque occupatio et piscatura earumque
rerumparaturacontinetur,utsupratetigimus,quarum
artiumutilitatemnullusignorat.
Est enim in primis delectabilis atque ad
exercitationem deductionemque temporis accomodata
et ad modestam hominum recreationem instituta.
Quippeetadsalutemcorporisperutilis,sidebitisloco,
temporeetfinebonoeisfruantur.Addequiatoleranda
estsiobnecessitatempropellibusetcarnibus,nonob
uoluptatem,sinestrepituetclamoreexercetur.
Sed iam huius artis et uite incommoda, labores
atque miserias simul et pericula commemoremus. In
primis itaque, quis prudens gaudium suum in
fugacissimis rebus collocat? Deinde uenatui uacans
meliorisnegotiidiemperdit.Quiddepericuliscorporis
dicam? quot foueas uenatores precipites incurrunt?
Aquas quoque stagna, siluas non sine discrimine
percurrunt. Reges uero et magnates, etsi quotiens
armis non uacant, uenationi se dedant. Inter cetera
tamen incommoda illud paruum non est, quia
lassitudinem, senectutem pluresque ex ea infirmitates

2
Vlulatemaris]Is.23,14(ululatenauesmarisquiadeuastataest
fortitudouestraeteritindieilla). 11 ferarumpiscatura]cf.HVGO.
didasc. 2,25 [PL 176.761]: Venatio diuiditur in ferinam, aucupium et
piscaturam.
1 postpericula:eiusadd.V 4 quatenus:siF 7 ei:eisA 8 et2:acG
10
Venatoria:fenatoriaI est:om.D
15
exercitationem:
exertationemI
17 et:om.R si:s.lin.R postloco:etadd.FV
24 uenatui:uenatuW 28 magnates:magnaetW 30 non:ueroH

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

peligros. Escribi un sabio: Quienes navegan por mar,


cuentan peligros. Por eso el profeta deca tambin:
Ululad,barcos,eneldadeltemordelmar.
Resultan, pues, provechosos estos oficios y dignos
de reputacin slo en la medida en que sus
trabajadores se consagren a ellos sabiendo cul es su
cometido.
CAPTULO VIGSIMO OCTAVO: CUARTO OFICIO MANUAL, ES
DECIR,LACAZAYLOSOFICIOSQUESEENGLOBANENELLA;ELOGIOS,
PROVECHO Y PADECIMIENTOS, DESDICHAS Y RIESGOS QUE LOS
ACOMPAAN.
La caza es el cuarto oficio manual, en el que se
incluyetodotipodecapturadefierasyaves,ascomo
la pesca y sus preparativos, como hemos abordado
antes,cuyoprovechonadieignora.
En primer lugar, es entretenido y resulta adecuado
como ejercicio y pasatiempo, pues se instaur como
divertimento honrado para los hombres. Efectivamen
te, es muy provechoso para el bienestar del cuerpo si
sedisfrutaenlosdebidoslugares,tiemposyconbuen
fin. Aade que se debe permitir siempre que se
practique sin estrpito ni gritero porque haya
necesidaddepielesodecarne,peronoporplacer.
Debemos mencionar ahora los inconvenientes de la
vida propia de este oficio, sus padecimientos y
desdichas, as como sus riesgos. En primer lugar, hay
algnsabioquepongasufelicidadenalgotanefmero?
Luego, por haberse dedicado a la caza, ha perdido un
daextraordinariodetrabajo.Qupodradecirdelos
riesgos que implica para el cuerpo? En cuntas
trampas caen los cazadores? Tambin recorren con
bastante peligro ros, lagunas y bosques. Por su parte,
losreyesylosgrandesseores,aunquenosedediquen
siemprealasarmas,tambincazan.Sinembargo,entre
otros inconvenientes, hay uno inmenso: con la caza
aparecenlafatiga, lavejez ymuchasotrasenfermeda

545

Liberprimus28,27 53

10

15

20

25

nanciscuntur et, ut dici solet, paruo solatio plures


mestitie comparantur. Quid dicam de temporis
amissione, inutili occupatione, fructus modicitate et
tandem punibili uanitate? que enim maior uanitas
quam post paruam bestiolam, leporem, natura ipsa
timidam,totcurruntreges,totmilites,totcursores,tot
buccinarum et cornuum clangores, tot ululantium
uociferationes?
Et ut paucis multa comprehendam, in scripturis
sanctis neminem sanctum uenatorem legimus. Esau
enim uenator erat quoniam peccator fuerat. Rursus
inter uenatores scriptura sacra Nemrod commemorat,
qui robustus uenator et oppressor hominum appellatur.
Denique uenatores siluas querunt, ubi uenationis
colore peregrinantes spoliant atque trucidant hec est
eorumuenatio,hecaucupatio.Taceodealiauenationis
specie oppressiua arenaria cum bestiis decertando. Et
ut paucis agamus, uenatores densa nemora et
solitudines inquirunt, non ut uitam solitariam agant,
cui se ineptos sciunt, sed ut feris et uolucribus
conuiuantquiahominumuiteinhabilessunt.
Huic arti subalternantur macellariorum ars
ceterorumque coquorum atque cauponum officine
artes, quarum usus potius uoluptas quam necessitas
induxit. Esus enim carnium ante diluuium incognitus
erat.Istorumartesuilissimesuntetfraudibuspleneac
dolis, ut unusquisque experitur. Vendunt enim carnes

13 robustusuenator]Gen.10,9. oppressorhominum]DECRET.Grat.
1,6,3[PL187.43].
22
Huicinduxit]cf.HVGO.didasc.2,25[PL
176.762]: Venatio igitur continet omnis pistorum, carnificum,
coquorum,cauponumofficia.

1 nanciscuntur:nanciscuntI:nascunturW 4 enim:estH maior:


om.W 5 bestiolam:bestiolaW 7 cornuumR:comitumcett. 9 post
paucis:postadd.AG
11 uenatorerat:e.u.F Rursus:marg.R
13 qui:queW
20 ineptos:ineptusH
21 hominum:om.AG
22 HuicDIMRVz:Hinccett. arti:arteH
23 officine:s.lin.R
24 artes:artesR
25 incognituserat:e.i.F
26 ac:etF
27 carnesariete:om.D

546

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

des y, como se suele decir, de pequeos placeres


vienen grandes dolores. Qu podra decir de la
prdida de tiempo, de su inutilidad, de su escaso
provecho y, por ltimo, de su fatuidad digna de
castigo? Hay mayor fatuidad que ver correr a tantos
reyes, soldados, corredores, escuchar el sonido de
tantas trompetas y cuernos, el vocero de tanta gente
gritando,detrsdeunanimalillo,deunaliebre,medro
sapornaturaleza?
Yporexplicarmuchoenpocaspalabras,leyendolas
Sagradas Escrituras no encontramos a ningn cazador
que haya sido santo. Esa5 era cazador porque haba
sidopecador.MencionatambinlaSagradaEscrituraa
Nimrod6 del que decan que era un cazador valeroso
robustoqueatacabaaloshombres.Adems,loscazado
resbuscanlosbosquesdonde,bajolaaparienciadeira
cazar,robanalosperegrinosylosasesinan:staessu
caza, sta su presa. Por no hablar de este otro tipo de
cacera: doblegar a las fieras luchando con ellas en la
arena. Y, por resumir, los cazadores rastrean los
densos bosques arbolados y los parajes solitarios, no
con la idea de llevar una vida solitaria, para la que se
saben incapaces, sino para convivir con los animales
salvajes y las aves, porque estn incapacitados para la
vidaentreloshumanos.
Con este oficio se relacionan los carniceros y los
dems cocineros y mesoneros, oficio introducido ms
bienporplacerquepornecesidad.Antesdeldiluviose
desconoca el consumo de carne. Estos oficios son
enormemente despreciables y estn plagados de
fraudes y engaos, como puede experimentar cada

5)EsavendisuderechodeprimogenituraasuhermanoJacobpor
unmiserableplatodelentejas(cf.Gen.25,2934);enotraocasin,al
ver que Jacoble haba suplantado y se haballevado la bendicin de
su padre, alberg en su mente la idea de matarlo (cf. Gen. 27,41),
aunque posteriormente llegaron a reconciliarse. El Antiguo
Testamento no narra la muerte de Esa, aunque s su descendencia
(cf.Gen.36). | 6)NietodeNo,pueserahijodeKuyste,asuvez,de
Cam. El Gnesis (10,9) dice de l que fue el primero que lleg a ser
poderoso en la tierra. Arvalo ya haba hecho mencin de l en su
Vergel2,2:Deloqualdisenlossabiosantiguosqueelprimerocaador
emonterofueelfuerteNembroth,elqualveyndosetanexercitadoe
abilitado por el continuo exercicio e uso de monte, conosci que (...)
ms ligeramente poda vencer e seorear a los omes razonables, en
cuya natura l participaba; de lo qual avino que ovo principados e
reinados.

547

Liberprimus28,5430,18

10

15

putridas, ouem pro castrone, hircum pro ariete,


capramprocapriolo.Decipiuntinpondere,fraudantin
pretio et in re ipsa seducunt. Quo fit ut, dum carnes
uendunt,ementiumcorporaledunt.
De ceteris uero huius artis partibus multa dici
possunt, puta de piscatura et uinorum ciborumque
apparatu,inquibustotcommittunturfraudes,utpudor
siteacommemorare.
Harum igitur artium studia uentri, non menti
seruiunt. Tolerantur itaque quatenussufficiuntaduite
humanealimentumetbonamcorporisualetudinem.

548

55

60

CAPITVLVM XXIX DE QVINTA ARTE MECHANICA, VIDELICET DE


AGRICVLTVRA ET DE PARTIBVS EIVS, DE CVIVS VTILITATE, DVLCORE
ET AMARITVDINE SVPRA DIXIMVS, IN DECIMO QVINTO ET
DECIMOSEXTOCAPITVLIS.
CAPITVLVM XXX DE ARTE PASTORALI ET DE EIVS VTILITATE AC
INCOMMODIS,MISERIISETLABORIBVS.

20

25

30

Pastorum quidem artem nonnulli agriculture, alii


uenatorie attribuunt, utcumque sit specialis, de ea
agendusestsermo.
Estigiturutilispastorumseububulcorumarsatque
ad uite humane indigentiam supplendam admodum
necessaria. Hic igitur uiuendi modus innocuus est,
neminiofficit,natureoperiintendit,reipubliceseruit,a
multis est segregata facinoribus et a peccandi
occasionibusaliena,contemplationiproximainutilibus
actionibus obuia, eamque uite formulam, sancti
prophete sectati sunt et sub pastoris nomine reges et
prelatos appellarunt. Quippe cuius nomine glorioso
Christus nuncupari uoluit inquiens: Ego sum pastor
bonus.
Verumtamen huius artis plurima sunt incommoda,
labores atque pericula. Primo quidem, ut putamus,
30 Egobonus]Ioh.10,11;10,14.
6 et:deM:om.H 9 artium:om.W 10 sufficiunt:sufficiantV
13 cvivs:eiusG 15 capitvlis:capituloI 16 etlaboribvs:om.AG
ac:om.V 18 alii:alieGH 25 segregata:segregatusM 26 aliena:
alienusM inutilibus:etutilibusM 27 obuia:obuiusM eamque
:quamR 30 nuncupari:nuncupatiS 32 sunt:s.lin.R

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

uno.Vendencarnepodrida,corderoporcastrn,chivo
por carnero, cabra por cabrito. Te engaan en el peso,
teladanconelprecioytelapeganconlapropiacarne.
De lo que se deduce que daan el cuerpo de sus
clientesconlaventadecarne.
Porsuparte,delasotrasvariantesdeesteoficiose
puedendecirmuchascosas;porejemplo,delapescay
de la parafernalia relativa al vino y la comida, en los
quesecometentantosfraudesquehastadavergenza
mencionarlos.
Losinteresesdeestosoficiossirvenalestmago,no
al espritu. As pues, se toleran en la medida en que
proporcionan alimento para la vida y la buena salud
delcuerpo.
CAPTULO XXIX: QUINTO OFICIO MANUAL, ES DECIR, LA
DE SU PROVECHO, SUS ASPECTOS
AGRADABLES Y DESAGRADABLES YA HABLAMOS ANTES, EN LOS
CAPTULOSDECIMOQUINTOYDECIMOSEXTO7.
AGRICULTURA Y SUS PARTES.

CAPTULO XXX: EL PASTOREO, SU PROVECHO E INCONVENIEN


20

25

30

35

TES,DESDICHASYPADECIMIENTOS.

Algunosincluyenelpastoreoenlaagricultura,otros
en la caza; en cualquier caso, al ser un tanto especial,
nuestraconversacintratarsobrel.
El trabajo como pastor o boyero es provechoso y
muy necesario para compensar la pobreza de la vida
humana.Estemododevidaesirreprochable,noperju
dicaanadie,colaboraconlanaturaleza,sirvealestado,
semantieneapartadodemuchasmalasacciones,ajeno
acualquierocasindepecado,prximoalacontempla
cin, enfocado a actividades provechosas; los santos
profetas siguieron esta forma de vida y llamaron
pastoresareyesyprelados.Cristo,enefecto,quisoque
le llamaran con este glorioso nombre cuando dijo: Yo
soyelbuenpastor.
No obstante, son muchsimos los inconvenientes y
padecimientos as como los riesgos de este oficio. En
primer lugar, sera ms provechoso para los hombres

7)En la Tabula capitulorum se remita a los captulos XVII y XVIII


cuandoenrealidadlaagriculturasehatratadoenelcaptulo XXyen
elXXI.Evidentementesetratadeunerrordenumeracin.

549

Liberprimus30,1931,7

10

15

20

utiliushominibusforethominespotiusamare,colereet
alere quam pecora. Amant enim quod nec se amari
sciuntnecamantibusuicemredderepossunt.Rursussi
animalia per te paueris, occupatissimus bubulcus eris,
si per alios pecora bouesque pascis, tu non pastor
modo, sed pastorum seruus eris. Sed et illorum furtis,
fraudibus et dolis necesse est credas. Nunc pecora
mortua afferent, nunc a feris commesta, nunc in
precipitium dedita, sed et quotidie noua rumoresque
adducent ex quibus dolorem mestitiamque concipies.
Neque eorum fraudes uitare ualebis, ut recte de eis
dicat propheta: Omnes pastores preuaricati sunt; et
iterum: Pastores suos pascit uentus, scilicet auaritie;
contraquosalibiscribitur:Vepastoribusquidilacerant
gregem suum! Adde animalia ipsa, que tantopere alis
atque custodis multis periculis sunt exposita, que tam
crebrasuntutplerumquetotumgregemexhauriant.
Vt paucis igitur agamus, utilitas incerta est, certa
sollicitudo,dubiumlucrum,manifestapericula.

550

20

25

30

35

CAPITVLVM XXXI DE SEXTA ARTE MECHANICA, VIDELICET


THEATRICA ET LVDIS ET DE PARTIBVS SVBALTERNATIS ET DE
DIVERSITATE OMNIVM LVDORVM ET DE ILLORVM VTILITATE,
DAMNISETPERICVLIS.

25

Theatricaueroarsludosrespicit,dictaatheatroubi
populus conueniebat. Hec uero uite formula toleranda
est si ludis homines ad eum finem utuntur quibus

12 Omnessunt]Ier.2,8. 13 Pastoresuentus]Ier.22,22(omnes
pastorestuospascetuentus). 14 Vesuum]Ier.23,1(uaepastoribus
quidisperduntetdilacerantgregem). 24 Theatricaconueniebat]cf.
HVGODidasc.2,27[PL176.762]:Theatricadiciturscientialudoruma
theatroubipopulusadludendumconueniresolebat.
1 homines:om.F 2 amari:amareAGH 3 reddere:redireR2
4 bubulcus:bubulcosH eris:om.H 5 bouesque:bouosqueM
tunon:n.t.H 7 postest:utadd.M 8 afferent:afferrentI aferis:
afferisS:aferasM 11 uitare:om.B 13 scilicet:uidelicetDIMVz
17 exhauriant:exhauriuntV 18 igitur:iter.A 19 lucrum:om.AG
21 postpartibvs:eiadd.R et3:om.G de2:om.GH 24 uero:om.
AG a:acA 25 populus:populosAGH

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

amar,respetarydardecomermejoraloshombresque
alganado.Amanaquiennopuedeamarseasmismoy
es incapaz de devolver su amor a quien les ama.
Adems, si paces tus animales por ti mismo, sers un
boyero ocupadsimo, si, por el contrario, encargas a
otros tu ganado y tus vacas, no slo no sers pastor,
sino que adems estars a merced de esos pastores y
tambin tendrs que creerte sus robos, sus fraudes y
sus engaos. S, se llevan los ejemplares muertos, los
quehandevoradolasfieras,losquesehandespeado
por un precipicio, pero tambin todos los das te
llegarn noticias y rumores que te provocarn dolor y
tristeza. Y no sers capaz de evitar sus fraudes, por lo
quediceelprofetaconrazn:Todoslospastoressehan
rebelado; y de nuevo: El viento apacienta sus pastores,
esdecir,laavaricia;contraellosdiceotropasaje:Ayde
los pastores que dejan dispersarse a su rebao! Aade
que los propios animales estn muy expuestos a
multitud de peligros del vigilante y que son tan
numerosos que casi siempre acaban por desbaratar el
conjuntodelrebao.
Por resumir, su provecho no es seguro, segura s es
su preocupacin, su beneficio dudoso, sus riesgos
evidentes.
CAPTULOXXXI: SEXTOOFICIOMANUAL, ESDECIR, ELTEATROY
LOS ENTRETENIMIENTOS PBLICOS Y LAS PARTES QUE SE
ENGLOBAN EN ELLOS; DIVERSIDAD DE TODOS ESTOS ENTRETENI
MIENTOSYSUPROVECHO,PERJUICIOSYRIESGOS.

30

El oficio teatral, llamado as a partir del trmino


teatro,dondesereunaelpueblo,tienequeverconlos
entretenimientospblicos.Sedebepermitirestaforma
devidasiemprequeloshombresutilicenlosentreteni

551

Liberprimus31,831

10

15

20

institutisunt.Testeenimphilosopho,propterpublicam
letitiam homines a prauis cupiditatibus et a nociuis
uoluptatibus retrahuntur, ut supra tetigimus.
Conferunt denique ludi ad recreationem humani
corporis, ut uigorosius laboribus et utilibus artibus
uacare possint. Ludus enim moderatus, teste
philosopho, cibus est animi. Nam inquit Seneca:
Socrates ludere cum pueris non erubescebat et Cato
laxabat animum curis paucis fatigatum. Idcirco legum
conditores festos instituerunt dies ut ad hilaritatem
publice homines cogerentur, tanquam necessarium
laboribusinterponentestemperamentum.
Verumtamen
plurime
sunt
huius
artis
incommoditates, uanitates, miserie atque pericula. In
primis igitur considerandum est quia, ut mihi satis
uidetur,apudcatholicostheatricaarsminimeponenda
nec nominanda precipitur. Nam, ut inquit Isidorus:
Spectacula crudelitatis inspectiones sunt uanitatis, que
non solum hominum uitiis sed demonum iussionibus
instituta sunt. Proinde nihil debere esse christiano cum
circensi insania, que dicitur theatrica, nec cum
amphitheatrica crudelitate, cum atrocitate arene, cum
luxuria ludi. Deum enim negat qui talia presumit.
Quinimmo fidei christiane preuaricator efficitur qui id

3 cf.HVGOdidasc.2,28[PL176.762]. 6 Ludusanimi]cf.ARIST.eN.
4,8(1128b):uideturautemrequiesetludusinuitaessenecessarium.
8 Socratesfatigatum]SEN.dial.9,17,4(CumpuerulisSocratesludere
non erubescebat et Cato uino laxabat animum curis publicis
fatigatum). 18 Spectaculaludi]ISID.orig.18,59,1[PL82.660](Haec
quippe spectacula crudelitatis et inspectio uanitatum non solum
hominumuitiis,sedetdaemonum iussisinstitutasunt.Proinde nihil
esse debet Christiano cum circensi insania, cum impudicitia theatri,
cum amphitheatri crudelitate, cum atrocitate arenae, cum luxuria
ludi).
2 et:om.M 6 enim:om.M 8 erubescebat:erubescatI 10 festos:
festesW 11 cogerentur:congregenturAGH 14 incommoditates
uanitates:u.i.V miserie:om.AGH 17 precipitur:uideturR ut:
om.F 24 christiane:christianaAGH preuaricator:preuaricatur
AGH quiid:quidM

552

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

mientos pblicos con el fin para el que fueron


concebidos. Segn asegura el filsofo, se consigue
apartar a los hombres de los malos deseos y de los
placeresdainosconlaexcusadeunaalegracolectiva,
como abordamos antes. Adems, estos entretenimien
tosproporcionandescansoalcuerpohumanoconelfin
de que los hombres puedan dedicarse con mayor
fuerza a sus provechosos trabajos y oficios. Estos
entretenimientos, con moderacin, segn asegura el
filsofo, son alimento del alma. Pues dice Sneca: A
Scratesno ledabavergenzaentretenerseconniosy
Catn se relajaba de sus pocas preocupaciones. Es por
ello que los legisladores instituyeron los das de fiesta
con la idea de que el estado pudiera obligar a los
hombres a divertirse intercalando esta medida
necesariaentresusdasdetrabajo.
Noobstante,sonmuchsimoslosinconvenientes,las
fatuidades, las desdichas as como los riesgos de este
oficio. En primer lugar, hay que considerar, segn me
parece a m, que entre los catlicos no se recomienda
incluir, y ni siquiera mencionar, el oficio del teatro.
Pues, como dice Isidoro: Los espectculos de crueldad
son miradas de fatuidad, que se han instituido no slo
paraenviciaraloshombressinotambinporordendel
demonio.Adems,loscristianosnodebentenernadaque
verconlalocuradelcirco,querecibeelnombredeoficio
teatral, ni con la crueldad del anfiteatro, ni con la
atrocidad de la arena, ni con la lujuria de los
entretenimientos pblicos. Dios no reconoce al que
presume de tales actos. Y lo que es ms, si alguien
asiste dos veces, se convierte en traidor de la fe

553

Liberprimus31,32 53

10

15

20

denuo appetit, quod in baptismo iam pridem


renuntiauit,idestdiaboloetoperibuseius.
Lucius Silla, ut inquit Seneca, primus in circo leones
solutos dedit. Pompeius primus elephantes posuit ad
spectacula nec tamen commendantur bonam rem
egisse nisi bonum fuit more nouo perdere homines.
Vnde subdit Seneca: Satius foret ista in obliuionem ire.
Preterea considerent frequentatores ludorum quod,
teste Chrysostomo, super illo uerbo Sedit populus
comedere et bibere et surrexit ludere, Deus non dat
ludere, sed lugere, sed diabolus dat ludere ne
lugeamus et dum ludimus illudimur. Adde quia ludus
non caret illusione, a qua nomen accepit. Vnde Sarra
uidit Ismaelem ludentem cum Isaac in quo ludo, ut
inquit Augustinus, uidit illusionem que significabat
deceptionem. Preterea demones delectantur in ludis
uanis, quia uident homines eis libenter intendere et a
uia uirtutis deuiare. Vnde in somno fuit a demonibus
dictum cuidam Romano ut ludi in urbe instaurarentur
secundumAugustinuminquartoDeciuitateDei.
Denique in ludis rara est grauitas, prompta est
scurrilitas, uanitas, stultiloquium, uerba otiosa,

3 primusdedit]SEN.dial.10,13,6. 7 Satiusire]SEN.dial.10,13,7.
9 Seditludere]Ex.32,6.
15 illusionemdeceptionem]AVG.in
euang. Ioh. 11,9 [PL 35.1481] (Sed illa lusio, illusio erat, illa lusio
deceptionemsignificabat). 18 ininstaurarentur]cf.AVG.ciu.4,26
[PL41.132]:TitoLatiniorusticoRomanopatrifamiliasdictum estin
somnis, in senatum nuntiaret, ut ludi Romani instaurarentur, quod
primo eorum die in quodam scelerato, qui populo spectante ad
supplicium duci iussus est, numinibus uidelicet ex ludis hilaritatem
quaerentibustristedisplicuissetimperium.
2 renuntiauit:adnuntiauitF diabolo:dyaloAH 3 inquit:dicitV
inprimus:om.AG leonessolutos:s.l.F 4 posuit:om.M 6 fuit:
foretW morenouo:n.m.M 7 Satiuscorr.:sauctiusR:sanctius
DIMVz:sauciuscett. obliuionem:obliuioneH
9 Chrysostomo:
philosophoH Sedit:sedebitV
10
comedere:manducareF
11 sed1ludere2:om.W 12 ludus:ludosH 15 inquit:aitW 17 eis
libenter:l.e.V 20 postin:libroadd.W 21 postgrauitas:etadd.V
est2:om.HV

554

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

cristiana, porque ya desde el bautismo renunci al


diabloyasusobras.
Lucio Sila, como dice Sneca, fue el primero que
ofreci leones sueltos en el circo. Pompeyo fue el
primero que puso elefantes en los espectculos, pero
noseconsideraquehicieranunabuenaaccinamenos
quesevalorecomobuenointroducirunanuevaforma
deecharaperderaloshombres.PorelloSnecaaade:
Bastara con echar eso en el olvido. Adems, los que
frecuentanlosjuegosdeben considerar,segnasegura
Crisstomo sobre aquel pasaje que dice Se sent el
puebloparacomerybeberyselevantparajugar,que
Dios no nos hace entretenernos, sino llorar, mientras
queeldiablohacequenosentretengamosparaqueno
lloremos, y mientras nos entretenemos nos
engaamos.Aadequeelentretenimientonocarecede
engao, de donde toma su nombre. Por ello Sara vio
que Ismael se entretena con Isaac, en cuyo
entretenimiento,comodiceAgustn,ellaviounengao
quesignificabaunadecepcin.Adems,losdemoniosse
divierten con entretenimientos vanos porque ven que
los hombres tienden a ellos por propia voluntad y se
desvan del camino de la virtud. Por ello unos
demonios le dijeron en sueos a un romano que
instauraran los espectculos en la ciudad, segn
AgustnenellibrocuartodeLaciudaddeDios.
En fin, rara vez aparece la seriedad en estos
entretenimientos, la chocarrera es obvia, la fatuidad,
las tonteras, las palabras necias, las mentiras, las

555

Liberprimus31,54 81

10

15

20

25

mendacia,uaneinspectiones,libidinosetractationes;in
promptu est leuitas, abest modestia; nil aliud in his
locisacciditnisibreuisletitia,paruumgaudium,magna
temporis iactura, puerilis occupatio. Et, ut quidam
sapiens ait, ludorum exspectator, uanus lusor, insanus
qui nec honeste geritur, nec honeste cernitur, adeo ut
ignoremusansitlusorinfamiorautspectator.
Rursus multi fuere quos natura mites fecerat, sed
spectaculauitiadocuerecrudelesqueeffecere.Nilenim
potentius in memoriam descendit, quam quod uisu
conspicitur; audita facile uolant, conspecte res herent
etiam inuitis. Fugienda ergo sunt ludorum spectacula,
ubi ad horam gaudemus, ut diutius doleamus et
semperuideamusquoduidissesemperdispliceat.
Porroludorumuariaessegeneraconstat,quedocuit
antiquaillusio.Aliienimaliisdelectanturludis;quidam
spectaculis ferarum, quidam histrionibus, quidam
palestris, quidam aleis, sed ubique uanitas. Quid enim
tauros?quidferaspubliceinterficidelectationishabet?
Quasi non sufficiat bellorum cruor in castris
urbibusque dietim effusus. De palestris uero atque
torneamentis, quid dici potest? Vbi inspector
uaniloquus,milesinsanior.Fitenimseruustotiusurbis,
in quo ludo sepe uilior omnium uictor euadit. De
histrionum bufonumque uita, quid dici potest? Nescio
quisinsipientioreuadat,anhistriouelquidehistrione
ridet, forte qui pecunias effundit uanior est. Quotiens
enimhistrionesdesedominosridentesuident,totiens

6 qui:queH 7 sit:s.lin.R 8 fecerat:faceretAG 9 crudelesque


DIMRVz:crudelisquecett. effecereDIMRVz:efficerecett. enim:
om.W 10 potentius:potentiamM 12 inuitis:multisM 13 ubi:ut
(ubis.lin.)V 16 Alii:aliaI aliisdelectantur:d.a.G 21 dietim:
dietemW atque:etV 23 Fit:egitG:iter.W 26 euadatan:a.e.W
27 uaniorest:uanioremG

556

55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

miradas arrogantes, los roces malintencionados; la


ligereza es obvia, la moderacin ausente; en estos
entretenimientos no hay ms que una efmera alegra,
unpequeodeleite,unaenormeprdidadetiempo,un
pasatiempo pueril. Y, como dice un sabio, espectador
de los juegos, falaz comediante, loco que ni acta con
honestidadnipiensaconhonestidad,hastaelpuntode
queignoramosquinesmsinfame,sielcomedianteo
elespectador.
Adems, hubo muchos hombres a los que la
naturalezahabahechopacficos,perolosespectculos
les ensearon los vicios y los hicieron crueles. No hay
nada que se quede grabado con ms fuerza en la
memoriaqueloquesehavistoconlospropiosojos;lo
queseoyesevavolandoenseguida,loquesehavisto
se queda fijo incluso cuando no queremos. Por tanto,
hay que alejarse de los espectculos: con ellos nos
divertimos por un instante para luego arrepentirnos
durante mucho ms tiempo; deberamos ver siempre
loquesiemprenosdesagradever.
Por otra parte nos consta que hay varios tipos de
entretenimientos, como nos ensea la antigua
tradicin.Cadaunosedivierteconuntipodeentrete
nimiento:unosconlosespectculosdelasfieras,otros
con los actores, otros en las palestras, otros con los
dados, pero la fatuidad est por todas partes. Qu
tiene de divertido matar toros y otras fieras en
pblico? Como si no fuera suficiente la sangre de las
guerras derramada a diario en los campamentos y en
lasciudades.Porotraparte,qusepuededecirdelas
palestras y de los torneos? Donde hay un espectador
fanfarrn,allhayunsoldadomsatrevido.Seponeal
servicio de toda la ciudad en un entretenimiento
donde suele resultar vencedor el ms despreciable de
todos. De la vida de actores y de bufones, qu se
puede decir? No s quin termina siendo ms
insensato,sielactoroelqueseredelactor;quizsel
msinconscienteseaelquesegastasudinero.Cuantas
veces los actores ven que sus seores se ren de ellos,

557

Liberprimus31,8232,9

10

15

20

25

ipsi mirantur dementiam se mirantium. Sepe certe


histrio aliquid fingit, quo falso audientes delectat se
uere.
Alearum uero et taxillorum lusores adeo
spurcissimam artem exercent, ut in ea arte quanto
doctiores tanto nequiores habeantur. De quibus
philosophus in Politicis ait, quia aleatores, mortuorum
spoliatores et latrones, turpes lucratores sunt. Lucri
enimgratiaopprobriasustinent.VndeetThemistocles
grauissimos uiros et reipublice curam gerentes a ludis
leuioribusque solatiis arcendos decreuit ne respublica
ludereuideretur.Ipsedeniquediscebatsatiusesseotiari
quamturpitersolatiari.
Ludos uero innoxios ad recreationem et temporis
deductionem christianis non nego, ut musicis
instrumentis,utuidebisstatimcumdemusicaagemus,
quepermittunturprolocoettempore.

558

85

90

95

CAPITVLVM XXXII DE SEPTIMA ARTE MECHANICA, VIDELICET


MEDICINA ET DE EIVS NECESSITATE ET VTILITATE ET LAVDIBVS.
DEMVMDEILLIVSABVSV,LABORIBVSETPERICVLIS.

Medicine uero ars fateor inter mechanicas nobilior


est, tanquam a natura ipsa hominibus donata,
quinimmo uite humane plurimum necessaria atque a
Deoimmortalilaudataethonorariiussa;quacorporum
morbi curantur et uite interstitia conseruantur.
Denique ipsa huius artis naturalis inquisitio

7 aleatoressunt] cf. ARIST. eN. 4,3 (1122a): Aleator quidem et


mortuorumspoliatoretlatro,illiberaliumsunt.
10 auideretur]
IOH.SAR.pol.1,4[PL199.390](Praeclareilludutmultaferturdixisse
Themistocles: Magistratus a ludis et quibuscumque leuioribus esse
arcendos,nerespublicaludereuideatur). 12 satiussolatiari]IOH.
SAR. pol. 1,8 [PL 199.405] (Satius etenim fuerat otiari quam turpiter
occupari).
1 mirantur:mutanturV 4 lusores:om.G 6 tanto:quantoG
7 mortuorumspoliatores:om.W 10 uiros:om.H curam:om.W
11 ne:ueS 12 satius:sanctiusDIMVz 16 cum:om.H 17 pro:om.
W 19 et2:om.V 20 Demvm:om.I postpericvlis:sequituradd.
AG 21 Medicine:MedecineR 25 conseruantur:custodianturM

Espejodelavidahumana

10

15

20

otras tantas se admiran ellos mismos de la locura de


los que los admiran. Habitualmente el actor finge un
papelconelquediviertedeverdadalosqueoyenesa
falsedad.
Porsuparte,losjugadoresylostahressededicana
algotansucioqueenesaocupacinlosmssabiosson
lospeores.DeelloselfilsofodiceenlaPolticaquelos
jugadores, los saqueadores de tumbas y los ladrones se
lucrandemaneravergonzante.Soportanlainfamiaslo
porqueselucran.PorellotambinTemstoclesdecret
quesemantuvieranalejadosdelosespectculosydelos
pasatiempos ms ligeros los hombres ms serios y los
queestabanalcuidadodelestado,nofueraaserqueel
estado les pareciese un entretenimiento. l mismo, en
fin, deca que era mejor aburrirse que divertirse de
maneravergonzante.
Por otra parte no niego que haya entretenimientos
que no sean perjudiciales para que los cristianos se
diviertan y pasen el tiempo, como los instrumentos
musicales, que se permiten en su momento y lugar,
como vers inmediatamente cuando tratemos la
msica8.
CAPTULO XXXII: SPTIMO OFICIO MANUAL, ES DECIR, LA
POR LTIMO,
ABUSOS,PADECIMIENTOSYRIESGOS.

MEDICINA; SU NECESIDAD, PROVECHO Y ELOGIOS.

25

30

Reconozco que la medicina es el oficio ms noble


entrelosmanuales,pueslapropianaturalezanosloha
regalado; y lo que es ms, es muy necesario para la
vida humana, elogiado por Dios inmortal con la
intencindequelohonremos.Graciasalsecuranlas
enfermedadesysepuedeconservarlavida.Adems,la
investigacinnaturaldeesteoficiogozademuybuena

8)cf.captuloXXXIX.

559

Liberprimus32,1038

10

15

20

25

commendatissima est. Et, ut paucis agam, utilis


admodum et accommoda medicina est, que nedum
corpora ipsa curat, sed liberiorem ad uacandum
animum reddit. Nam, philosopho teste, ex bona
corporis ualetudine crescunt uires animi et bona
corporisdispositio;animamquoqueiuuatetadoptima
queque disponit. Sed fateor laudanda plurimum ars
medicineessetsibonumsubiectum,siuirtutideditum
reperit, si denique idipsum sciendi genus optimum ac
naturalibus scientiis infallibilibusque fundamentis
communitum prius medici addiscerent quam
exequerentur.Sicutenim,utaiunt,unusquisqueidagit
feliciter quod optime nouit, ita qui principia medicine
ignorat, cuius finis sanitas existit, ut sanum egrum
reddatnecesseest.
Vidi ego plurimos heri aromatarios, hodie medicos,
heri barbarum rasores, hodie morborum grauium
censores,heriherbasceteraquematerialiainapothecis
commiscentes, hodie in principum aulis morbos
iudicantes. Si enim etiam sanando uix nomen boni
medici quisque assumit, quonam pacto necando
medicandi titulum uendicabit? Quibusdam itaque his
similibus, me aliquando febricitantem uisitantibus
atque remedia pollicentibus, sed et causas morbi
iudicare conantibus illud ad Philippum, ut in Actibus
apostolorum legimus. Dicebam: Putasne intelligis que
dicis?Quibusdicentibus,etiamegoiterumcumeodem
eunuchoaddebam:Quomodoscirepoteriscumaliquiste
non docuerit? Mira certe res est, ut enim inquit

26
Putasnedicis]Act.8,30(putasneintelligisquaelegis?)
28 Quomododocuerit]Act.8,31(etquomodopossumsinonaliquis
ostenderitmihi?)
1 agam:agamusW 4 reddit:deditI 8 medicine:medecineR
esset:postplurimumtransp.G
12
Sicut:siW id:idqueGH
13 optimenouit:iter.W 14 existit:existatDIMVz 15 necesseest:
e.n.AG
16 plurimos:pluresG heri:om.F
17 heri:s.lin.R
23 aliquando:om.AGH 24 causas:causisAG 27 eodem:om.H

560
10

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

reputacin. Y, por resumir, la medicina es tan


provechosayconvenientequenoslocuralospropios
cuerpos, sino que libera nuestro espritu para
dedicarnos a otras actividades. Pues, segn asegura el
filsofo,graciasalabuenasaluddelcuerpoaumentan
las fuerzas de nuestro nimo y la buena disposicin
corporal; tambin ayuda al alma y la dispone a las
mejores acciones. Pero reconozco que mucho se
debera elogiar este oficio si estuviera sometido y
entregado a la virtud, si, adems, los mdicos
adquirieran el conocimiento de su trabajo antes de
ejercerlo, trabajo que resulta ser excelente y que est
edificado sobre las ciencias naturales y sobre unos
fundamentos infalibles. Como dicen, igual que cada
cual se dedica felizmente a lo que conoce bien, del
mismo modo, necesariamente, quien ignora los
principios de la medicina, que tiene por finalidad la
curacin,harenfermaralqueestsano.
He visto yo a muchos que ayer eran perfumistas y
hoy mdicos, ayer rasuraban barbas, hoy valoran
enfermedades graves, ayer mezclaban hierbas y otras
sustanciasenlabotica,hoydiagnosticanenfermedades
en la corte del prncipe. Si, incluso cuando se cura, a
duras penas asume uno el nombre de buen mdico,
cmo va a reivindicar el ttulo de mdico uno que
mata? Algo parecido me pas a m una vez que
enferm;mevisitaronunosmdicosymepropusieron
una serie de remedios, pero cuando intentaron
diagnosticar la causa de mi enfermedad, les pas lo
mismoqueaFelipe9,comoleemosenlosHechosdelos
apstoles. Yo les deca: Acaso crees que entiendes lo
quedices?Cuandoellosmehablaban,yoaadaincluso
lo que deca el mismo eunuco: Cmo puedes saber lo
quenadie te haenseado?Esalgosorprendente,como
dice Jernimo: Los bataneros, los herreros, los
artesanos, los carpinteros, que trabajan en esos oficios
bajos, no pueden estar sin un maestro, ni se atreven a
9)El episodio al que hace referencia Arvalo nada tiene que ver con
losmdicos,aunquesconlaignorancia.DecaminoaGaza,Felipese
acerc,porqueasselohabamandadounngeldelSeor,auncarro
conducido por un eunuco etope que iba leyendo al profeta Isaas.
Cuando Felipe le pregunt si entenda lo que lea, el eunuco le
contestquecmoloibaasabersinadieselohabaenseado.Rog
entonces a Felipe que subiera a su carro y se sentara con l (cf. Act.
8,26 40).

561

Liberprimus32,3970

10

15

20

25

30

Hieronymus, fullones, metallarii, fabri, lignorum


censores, ipsa quoque uilia officia exercentes, absque
doctore esse non possunt, nec experiri audent que non
nouerunt, sola est medicandi ars, quam sibi passim
unusquisqueuendicat.Aliienimacrebroinfirmantibus
medicinamaddiscunt;aliiafeminisutuiroscurent;alii
ab infidelibus audiunt ut fideles necent; alii nescio
quibus libellis legunt ut in miseris corporibus
uniformiter exequantur et, ut aiunt, uno collirio ab eis
incognito omnium oculos uolunt curare. Quo fit ut
cecus arte, natura uidentem cecum faciant. Hi
medicinam nescientes, medicina abutuntur et artem
egregiam quam non nouerunt, profitentur. Medicine
excellenti et illustri nomine gloriantur, quippe questus
gratia,pecuniamutfinemquerunt.
Premiumcerteueromedicononmodoexiguum,sed
sordidumettantolaboriimparnecingeniodignum.Ex
quibus huius artis difficultates et incommoda in
prompto sunt, dum uiris excellentibus non creditur et
haclaudatissimaarteabutentibuspremiadantur.Adde
quia multa milia hominum talium medicorum
insipientia aut inexperientia forte moriuntur, et dum
unum morbum curare satagunt, plures inducunt.
Assuefaciuntque miseros egros ut sine medicinis
uiuerenonualeant,quasnisialiisparandisminimeipsi
tanguntnecdegustant.
Cetera hominum genera felicem auram bonamque
temporis dispositionem optant, medici uero aut
insanamautpestiferam,omnesinfirmosessepreterse
et suos desiderant. Quos quidam sapiens similes dicit
eis qui funera ad corpora hominum sepelienda
deferunt, quos Demosthenes Athenis damnauit exilio,
1
fullonesuendicat]HIER.epist.53,6[PL22.544](Agricolae,
caementarii, fabri, metallorum, lignorumue caesores, lanarii quoque
et fullones et caeteri qui uariam supellectilem et uilia opuscula
fabricantur,absque)
5 unusquisqueuendicat:uen.unus.W a:om.W 6 addiscunt:
addiscantW curent:curantAW
8
miseris:miseriisDIMVz
11 faciant:faciatD 12 medicina:medicinamF 13 egregiam:s.lin.R
19 et:inH 20 arte:om.AGH 23 curare:s.lin.R 25 minimeipsi:i.
m.G 28 medicideferunt:marg.R 29 omnesinfirmos:i.o.B
30 et:om.W dicit:dicetH 32 deferunt:deferantI

562

40

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

hacerloquenosaben;eloficiodemdicoesnico,cada
cual se lo adjudica cuando quiere. Unos aprenden la
medicinagraciasalosqueseponenenfermosmuchas
veces;otroscuranaloshombresgraciasalasmujeres;
otros oyen decir por los infieles que hay que matar a
losfieles;otrosleen,envayaustedasaberquclasede
libros, que se trata igual a todos los enfermos y, como
dicen, con un solo colirio, que ni siquiera conocen,
quierencurartodoslosojos.Deloquesededucequeel
ciegoensuoficiovuelveciegoalquevedenacimiento.
No saben de medicina, abusan de la medicina y
profesan un noble trabajo que no conocen. Se
vanaglorian del ilustre y excelente nombre de la
medicina,sindudaparasacarbeneficio,puestienenel
dinerocomonicofin.
El pago del buen mdico no slo es pequeo, sino
insignificanteynosecorrespondecontantotrabajoni
esdignodesuinteligencia.Porestoestnalavistalas
dificultades e inconvenientes de este oficio: los
hombres ilustres no confan en ellos, mientras que los
que abusan de este oficio digno del mayor elogio
reciben buenos pagos. Aade que muchos miles de
hombres mueren quizs por la insensatez e
inexperiencia de semejantes mdicos y mientras se
afanan por curar una sola enfermedad, provocan
muchsimas.Acostumbranalospobresanopodervivir
sinmedicinasynisiquieraellosmismoslastocanolas
pruebansinoselaspreparanotros.
Los dems tipos de hombres desean que haya una
brisa suave y buen tiempo mientras que los mdicos
queseamalsano ypernicioso;desean que todosestn
enfermos menos ellos mismos y los suyos. Un sabio
dice que se parecen a los que llevan los cadveres en
los entierros, a los que Demstenes, en Atenas,
conden al exilio slo porque deseaban que murieran

563

Liberprimus32,71102

10

15

20

25

30

eo solo quia optabant plurimos mori, ut inde lucrum


caperent, quod contingere non potest sine multorum
morte. Taceo quot morborum prolongationes, quot
pestiferas potiones, quot infirmitatum comminationes
miseris infirmis ingerunt et quos abstinentia aut
simplici uictu, quippe uel herba, si scirent, curare
poterant, sumptuosis ultramarinis quippe et
adulterinis materialibus, que ipsi aut uendunt aut
illorum lucrum participant, curare, potius inficere,
humana corpora moliuntur. Rursus medici causas et
naturas egritudinum dicunt subtiliter, dantque
sanitatem uerbotenus adeo ut, sicut quidam sapiens
dicebat, cum eos audimus mortuos posse suscitare
credemus, paulo tamen post cernimus inanem esse
eandem sanitatis spem, quam illico insperata mors
intercipit.
Sed, quid plura? Absit ut de medicis quicquam
sinistre dicam. In manibus enim illorum sepe meis
peccatis incido. Itaque mihi ceterisque mortalibus
sanum foret consilium eos non exasperare uerbis, sed
demulcere obsequiis. Quare nec ego sentire audeo
quod omnes clamant: latrones enim sicarii, uenefici,
homines inhumaniter occidunt, medici tamen
humanissime atque officiosissime et solemniter
interimunt. Et si qui, aut diuino munere aut nature
uigore conualescunt, ipsam diuinam gratiam
temporisque beneficium pecunia uendunt, dum eis
sanitatemattribuunt.
Nec indignentur medici quod eorum artem
mechanicam dixerim. Nam dicere possunt incongrue
medicinam esse mechanicam, quia est de corpore
humano, ex ea parte qua infirmatur et sanatur. Quod
3
morte:moreAG:moretH
7
ultramarinisquippe:q.u.M
10
moliuntur:s.lin.R Rursusattribuunt:marg.R2
11 naturasdicunt:egr.nat.dic.F:nat.dic.egri.G postdicunt:et
solliciteadd.G 12 sicut:om.GM 13 posse:postsuscitaretransp.
FW:om.AGH 14 credemus:credimusR 15 eandemintercipit:
om.M
17
plura:om.G
18
enim:postmeistransp.W
20 exasperare:asperareW sed:om.W 21 obsequiis:alloquiisG
24 atque:acG 27 temporisque:ipsisqueDIMVz eis:sibiDIMVz
28 antesanitatem:sibiadd.R
29 indignentur:indignenturR2
31 postquia:medicinaadd.R est:om.AG

564

75

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

muchos para sacar de ah beneficios, hecho que no


puedesucedersinque mueran muchos. Por no hablar
de las veces que prolongan las enfermedades, los
perniciosos brebajes, las veces que amenazan a los
pobres enfermos con ms enfermedades; los podan
haber curado, si supieran, con abstinencia o comida
sencilla, o con hierbas, pero traman curarles, o mejor
envenenarles, con carsimos productos de ultramar y
sustanciasartificialesquevendenellosmismosoenlas
que llevan comisin. Adems, los mdicos te explican
muyporencimalacausayelorigendelaenfermedad,
pero la curacin te la explican con tanta palabrera
que, como deca un sabio, cuando los omos creemos
que pueden resucitar a los muertos y, sin embargo,
pocodespusnosdamoscuentadequeesaesperanza
decuracineraintilcuandounamuerteinesperadale
ponefinporsorpresa.
Pero,qums?Lejosdemdeciralgomaliciosode
losmdicos.Amenudo,pormispecados,vengoacaer
en sus manos. As pues, un consejo prctico para my
para los dems mortales sera no exasperarlos con
nuestras palabras sino mimarlos con regalos. Es por
elloquenomeatrevoacompartirloqueotrosclaman:
los ladrones, los sicarios, los envenenadores, matan a
los hombres de forma inhumana, los mdicos, sin
embargo, acaban con ellos con toda humanidad,
profesionalidad y solemnidad. Y si algunos se
recuperan por regalo de Dios o por el vigor de su
naturaleza, ese favor de Dios y regalo del tiempo lo
venden por dinero mientras que la curacin se la
atribuyenaellosmismos.
Tampocodebenindignarselosmdicosporquehaya
dicho que el suyo es un oficio manual. Pues pueden
decirqueesincongruentequelamedicinaseaunoficio
manual porque trata del cuerpo humano, en tanto en
cuanto enferma y es curado. El cuerpo, en efecto, es

565

Liberprimus32,10333,13

10

15

quidem corpus est intellectiuum quia dicendum est,


secundum Alfarabium, quod hoc non probat
medicinamnonessemechanicam.Primoquia,licetsit
de corpore humano, non tamen operatur in eo
medicinapropriesecundumquodestintellectiuumsed
secundum quod est sensitiuum et uegetatiuum.
Medicine autem ad hoc ualent primo ut iuuetur
uegetatiuapotentiaetsensitiuainoperibussuis.Fateor
tamen quod aliquando accidit ut inde iuuetur
intellectiua quia, sedatis doloribus, liberius uacat
operibus intellectiuis. Secundo, hoc patet quoniam
Aristoteles in libro De animalibus tradit doctrinam de
humano corpore simul cum doctrina brutali; tamen
naturalis scientia speculatiua est, medicina uero est
operatiuaetmechanica.

566

105

110

115

CAPITVLVM XXXIII DE ARTE MERCANDI ET VENDENDI, QVE IPSA


MECHANICA EST ET SVB NAVIGATORIA CONTINETVR, ET DE EIVS
NECESSITATE ET VTILITATE ET DEMVM DE ILLIVS INFELICITATE,
FRAVDIBVS,DOLISATQVEPERICVLIS.
20

25

Mercaturauero,queadnauigatoriampertinet,utilis
admodum est ad supplendas inopias prouinciarum et
sineillacommerciuminterhomineshaberiuixposset.
Huiusautemmercatorieartistressuntpartes,utait
philosophusintertioPoliticorum,scilicetmarelaria,id
est, per mare ferens merces, que nauigatoria dici
potest;secundaestoneraria,tertiaestassistentia,qua
quisassistitmercatoribusinpecunieetaliarumrerum
commutationibus. Que omnes mercature species a

1
quia:quibusDIMVz
3
quia:om.G postlicet:nonadd.H
4 humano:om.H 5 estsecundum:om.D 6 quodest:om.G
etiuuetur:om.W
9
inde:om.G iuuetur:uiueturH
10
doloribus:om.W anteliberius:hocadd.F uacat:uacatur
DIMVz 11 operibus:om.V 14 naturalisscientia:sc.n.V 19 post
fravdibvs : et add. AGH post pericvlis : sequitur add. G
20 nauigatoriam:nauigatouiamDI
21
admodumest:e.a.F
23 Huiusimmutat:marg.R trespartes:postPoliticorumtransp.
M ait:om.AGH 24 tertio:primoDI 26 estassistentia:om.W

10

Espejodelavidahumana

10

15

intelectivo pero hay que decir, segn alFrb, que


esto no prueba que la medicina no sea un oficio
manual. En primer lugar porque, aunque trate del
cuerpohumano,sinembargolamedicinanoactaenl
propiamente segn lo que es intelectivo, sino segnlo
que es sensitivo y vegetativo. Las medicinas tienen la
capacidaddeayudaralasaccionesquellevaacabola
potencia vegetativa y la sensitiva. Reconozco, sin
embargo,quealgunasvecesocurrequeapartirdeah
ayude a la intelectiva porque, una vez que ha calmado
el dolor, se dedica con mayor libertad a las acciones
intelectivas. En segundo lugar, es patente puesto que
Aristteles trata en su obra Los animales tanto la
doctrina del cuerpo humano como la de las fieras; sin
embargo, las ciencias naturales son especulativas,
mientrasquelamedicinaesoperativaymanual.
CAPTULOXXXIII:ELOFICIODECOMERCIANTEYVENDEDOR,QUE
ES MANUAL Y SE INCLUYE DENTRO DE LA NAVEGACIN; SU
NECESIDAD Y PROVECHO.

20

25

30

35

POR LTIMO, SU DESDICHA, FRAUDES,

ENGAOSYRIESGOS.

El comercio, por su parte, que se incluye en la


navegacin, es muy provechoso para suplir las
carenciasdelasprovinciasysinlapenasexistiranlos
negociosentreloshombres.
Sontreslaspartesdeesteoficiodelcomercio,como
dice el filsofo en el libro tercero de la Poltica: la
marina mercante, que se encarga del transporte de
mercancaspormaryquesepuedellamarnavegacin;
la segunda es la carga y descarga; la tercera la
asistencia,conlaqueseasistealoscomerciantesenlos
intercambios de dinero y de otros bienes. Todas estas
formas de comercio se pueden comparar con razn,
segn Plutarco, con las piernas del cuerpo humano.
Igual que las piernas del hombre van de ac para all
en funcin de las necesidades del cuerpo humano, lo

567

Liberprimus33,14 40

10

15

20

25

Plutarcho
cruribus
corporis
humani
recte
comparantur.Velutienimcrurahominishucatqueilluc
discurrunt pro necessariis humani corporis, sic
mercatorespronecessitatecorporisreipublice.Rursus
sicut coxe et tibie sustentant corpus, sic mercatores
rempublicamsuismercibussustinent.Exquibusaperte
conspicitur necessitas et utilitas huius artis. Quare
merito, ut ait Hugo, commendabilis est ueluti que
diuersasignotasquegentesconciliat,bellasedat,pacem
firmat et tandem priuata bona ad communem omnium
usumimmutat.
Est igitur mercatura non modo necessaria, sed
accommoda utilisque reipublice et, ut inquit
philosophus,etnoninfimumuiuendigenussiipsorum
mercatorumfinisadreleuandasindigentiascommunis
reipublice tendit, sed si cupiditatis gratia quis
mercaturamexercet,uixeritinnocens.
Suntenimeiusartisincommodaetpericulaplurima
idque ex eo maxime constat quoniam, secundum
sententiam sanctorum, uix mercatura sine peccato
potest exerceri. Quis enim huius artis dolos, fraudes,
iniquitates et scelera narrare potest? Profecto non est
dictu facile. Etsi cetera taceam, quot false rerum
uenaliumlaudationes,quotmentitererumemptibilium
uituperationes, quot defectuum occultationes, quot
false aut diminute mensurationes et ponderationes,
quot false mercantium commixtiones, quot mendacia,
1
cruribusreipublice]cf.PS.PLV.inst.2:Pedibusuerosoloiugiter
inhaerentibus agricolae coaptantur: quibus capitis prouidentia tanto
magis necessaria est, quo plura inueniunt diuerticula, dum in
obsequio corporis in terra gradiuntur, eisque iustius tegumentorum
debetur suffragium, qui totius corporis erigunt, sustinent et
promouent molem; cf. IOH SAR. pol. 5,2 [PL 199.540].
9
gentesimmutat]HVGOdidasc.2,24[PL176.761].
18
Suntexerceri]cf.DECRET.Grat.2,33,3:Inomnibusdolensaut
seculum derelinquat, aut saltim illa, que sine admixtione mali non
suntadministrata,utmercatura,etmilitia,etalia,queutentibussunt
nociua,utadministrationesseculariumpotestatum,nisihisutaturex
obedientiaelicentia.
5 sustentantcorpus:c.s.V 7 etutilitas:om.G 8 que:quemG
12
igitur:enimG mercaturased:s.lin.R
15
releuandas:
reuelandasDI 16 quis:om.M 17 exercet:exerceatM 18 enim:
s.lin.R artis:om.AG
19 quoniam:quiH
20 uix:difficiliter
admodumR 21 exerceri:exercereG 23 quot:totAGH

568

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

mismo hacen los comerciantes en funcin de las


necesidades del cuerpo que representa el estado.
Adems, igual que los muslos y las pantorrillas
sustentan nuestro cuerpo, del mismo modo los
comerciantes sustentan el estado con sus mercancas.
Arazdeestosehaceevidentelanecesidadyprovecho
de este oficio. Por ello, con razn, como dice Hugo, se
valora mucho porque une diferentes pueblos
desconocidosentres,aplacalasguerras,firmalapazy
finalmenteponelosbienesprivadosalserviciocomnde
todos.
Entonces, el comercio no es slo necesario sino
tambin conveniente y provechoso para el estado y,
comodiceelfilsofo,noeselmsbajodelostiposde
vida si la finalidad de los propios comerciantes est
encaminadaaladisminucindelapobrezacomndel
estado,perosiunotrabajaenelcomercioporavaricia
aduraspenaspodrmantenerlahonradez.
Tiene este oficio muchsimos inconvenientes y
riesgos, cosa que es especialmente evidente puesto
que, segn la opinin de los santos, a duras penas se
puede trabajar en el comercio sin pecar. Quin es
capaz de describir los engaos, fraudes, injusticias y
maldades de este oficio? Sin duda, no es posible
decirlo. Aunque calle lo dems, cuntas veces elogian
en falso los productos que venden? Cuntas crticas
simuladas de los productos que compran? Cuntas
veces ocultan sus defectos? Cuntas veces nos
engaan cuando miden y pesan de menos? Cuntas

569

Liberprimus33,41 62

10

15

20

quot periuria? Contra quos inquit Ambrosius: O


mercator seculi, comparator inferni, cur in fraudem et
deceptionem conuertis nature industriam? cur affectas
rerum defectus? cur optas pauperibus sterilitatem, ut
domui tue compares dolosam fecunditatem? Exploras
quando erit sterilior prouentus, quando rerum inopia.
Hanc uocas industriam, que potius est calliditatis et
cupiditatis astutia et, quod tu remedium dicis,
commercium nequitie potius et latrocinium est; et
sequitur:Lucrumtuumdamnummultorumest.
Et ut paucis agamus, omne huius artis officium eo
tendit ut ea utentes lucris intendant, uilius emant,
carius uendant, proximos decipiant. Hos signat
Valerius cum ait insidiosissimam fore artem, que
inopum sanguine pascitur et mendaciis, ut ueritatis
instrumento iuuatur ac fallacia quasi preclaris artibus
gaudet,quorumfraudibusnontamaliosquamseipsos
fraudant, quia teste Chrysostomo, qui simpliciter
negotianturinomnibusprosperantur,quiuersanturin
dolum, eis omnia aduersantur. Cum scriptum sit in
Ezechiele: Totam conuersationem uite uertunt ad
lucrum, ideo non perseuerabit substantia sua; et

1
Oest]AMBR.off.3,6,41[PL16.157](Curadfraudemconuertis
naturae industriam? cur inuides usibus hominum publicos partus?
curpopulisminuisabundantiam?curadfectasinopia?curoptarifacis
a pauperibus sterilitatem? Cum enim non sentio beneficia
fecunditatis, te auctionante et pretium condente, frumentum optant
potius nihil nasci quam de te fame publica negotiari. Ambis
frumentorumindigentiam,alimentorumpenuriam,uberissolipartus
ingemiscis, fles publicam fertilitatem, horrea frugum plena deploras,
explorasquandosteriliorprouentussit,quandoexiliorpartus.()et
hanctuindustriamuocas,hancdiligentiamnominas,quaecalliditatis
uersutia,quaestudiafraudisestethocturemediumuocas,quodest
commentum nequitiae. Latrocinium hoc an fenus appellem?)
10
Lucrumest]AMBR.off.3,6,41[PL16.157](Lucrumtuum
damnumpublicumest). 21 conuersationemlucrum]NonapudEz.
sedSap.15,12(etconuersationemuitecompositamadlucrum).
1 Contra:quotM 5 tue:tuiW 7 calliditatis:calliditasM et
cupiditatis:om.D 9 et1:om.R 13 Hossua:marg.R 15 inopum:
inopiumW
16
ac:hacDIMVz
20
eisomnia:o.e.AGH
21
conuersationem:animaduersionemF uertunt:postlucrum
transp.F

570

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

vecesmezclansumercanca?Cuntasvecesmienten?
Cuntas veces juran en falso? Ambrosio dice contra
ellos: Comerciante de este mundo que preparas el
infierno, por qu conviertes en fraude y engao el
trabajo de la naturaleza? Por qu te empeas en los
defectos de las cosas? Por qu deseas que el pobre no
tenganada?Paraconseguirconengaosunacasarica?
Investigas cundo ser ms improductiva la cosecha,
cundo habr escasez. Llamas a esto trabajo, que ms
bien es astucia propia de alguien espabilado y
ambicioso, y lo que t llamas remedio es ms bien un
intercambio de mentiras y un latrocinio; y sigue: Tus
gananciassonprdidasparamuchos.
Y, por resumir, todo este oficio est encaminado a
que los que se sirven de l miren slo por sus
beneficios, compren ms barato, vendan ms caro,
engaenalprjimo.EsastosalosquesealaValerio
cuando dice que este oficio est completamente lleno
detrampas,quesealimentadelasangredelospobres,
seayudadelamentiraenlugardelaverdad,ygozacon
el engao como si de insignes oficios se tratara, con
cuyosfraudesnoengaantantoalosdemscomoas
mismos, porque, segn asegura Crisstomo, los que
tratan sus asuntos con sencillez, prosperan en todo; a
losquevivendelengao,todoselesvuelveencontra.
Como Ezequiel escribi: Convierten toda la existencia

571

Liberprimus33,6334,16

10

iterum:Fraudabiteumpecuniasua.Taceodeusuraque
uixamercaturaseparatur.Ceterumdecampsoriasileo
et pecunie commutatiua, que huic mercandi arti
subalternatur in qua tot doli, tot fraudes, tot rapine
sunt,quotnummos,campsorhabetipse.
Harumitaquemechanicarumatquesimiliumartium
sectatores, ultra alia incommoda, teste philosopho,
inepti sunt ad politizandum, quinimmo apud antiquos
huiusmodi artibus uacantes prohibebantur participare
nedum principatum, sed magistratum et consulatum,
utsupradeduximus.

572

65

70

CAPITVLVM TRICESIMVM QVARTVM DE ARTIBVS LIBERALIBVS IN


GENERE ET DE ILLARVM COMMODITATE ET ABVSV, LAVDIBVS ET
DAMNIS,DVLCIBVSETAMARIS.
15

20

25

Liberales uero artes plurimum fore utiles ad


instruendos iuuenes et necessaria admodum
scientiarumgenera,nullussanementisdubitat.Nectu
ignoras, qui in puerili agens illis imbutus es que, ut
nosti,septemnumerosuntetinduogeneradiuiduntur,
quiaprimetresprimordialesartesuocanturuelprima
sciendi elementa, uidelicet grammatica, dialectica,
rhetorica.Quattuoruerosequentesscilicetastronomia,
musica, arithmetica et geometria mathematice
appellantur, id est, doctrinales quia per certas
demonstrationes docent, ut statim subiciemus. Quare
autemliberalesappellanturetcircamathematicasque
fuerint cause inuentionum earum et que sit earum

1
Fraudabitsua]NonapudEz.sedEccli.29,8(fraudauitillum
pecuniasua).
6
Harumconsulatum]cf.ARIST.pol.3,4(1277b):
propter quod apud quosdam non participabant principatibus
antiquitusartifices.
1
Taceosubalternatur:Taceodeusuraquehuicartiadeoproxima
est uel uix ab ea separari ualeat. Sileo de campsoria arte que huic
subalternaturR 2 Ceterum:ceteraAGH 3 mercandi:om.B arti:
arteM 4 tot2:om.V tot3:om.V 5 habetipse:i.h.RV 7 teste
philosopho:ph.t.V
9
huiusmodiuacantes:s.lin.R
11 utdeduximus:marg.R 12 ingenere:om.R 17 sane:sanaI
19 numerosunt:s.n.W
20 artes:om.ABGH
24 id:om.F
27 fuerint:fueruntG earum2:ipsarumM

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

humana en ganancia propia, por ello no prosperarn


mucho; y de nuevo: Le engaar con su propio dinero.
Pornohablardelausura,queaduraspenassepuede
disociar del comercio. Por lo dems, me callo lo del
cambiodemoneda,queseincluyedentrodeloficiodel
comercio, en el que hay tantos engaos, fraudes y
rapias como las monedas que tiene el propio
cambista.
As pues, los que ejercen estos oficios manuales y
similares, ms all de sus inconvenientes, segn
aseguraelfilsofo,nosirvenparagobernar,esms,los
antiguos prohiban que los que se dedicaban a estos
oficiostomaranpartenosloenelprincipado,sinoen
las magistraturas y los consulados, como explicamos
antes.
CAPTULO TRIGSIMO CUARTO: ARTES LIBERALES EN GENERAL;
SU CONVENIENCIA Y ABUSO, ELOGIOS Y PERJUICIOS, ASPECTOS
AGRADABLESYDESAGRADABLES.
Nadie que est en su sano juicio duda que las artes
liberalessonmuyprovechosasparalaformacindelos
jvenes y que representan un tipo de conocimiento
muy necesario. Y tampoco ignoras t mismo, que
mientras fuiste un cro te embebiste de ellas, que son
siete, como sabes, y se dividen en dos tipos: las tres
primerassellamanprimordialesoprimeroselementos
delconocimiento:gramtica,dialctica,retrica.Porsu
parte, los cuatro siguientes, astronoma, msica, arit
mtica y geometra, se llaman matemticas, es decir,
doctrinalesporque,comoaadiremosinmediatamente,
ensean por medio de demostraciones exactas.
Aadirporquraznsellamanliberalesy,encuanto
a las matemticas, cules fueron los motivos por los

573

Liberprimus34,1736

10

15

20

natura, utilitas seu incommoditas subiciam, que, etsi


tibi nota sint, uolo illa tibi ad mentem reducere ne
illarum oblectamentis allectus, dum illis te totum
exhibes, digniora atque excellentiora ad que illa
ordinanturpretermittas.
Appellantur itaque, ut nosti, septem ipse artes
liberales triplici ex causa. Primo, ut distinguantur ab
aliis illiberalibus, ut mechanicis et ceteris seruilibus
artibus que ideo sunt illiberales, quia ordinantur ad
corpus. Animam autem et intellectum male disponunt
ad usus et actiones uirtutum moralium et
intellectualium,ueladusumperfectissimeuirtutisque
estfelicitas.Exquopotestelicialiapropriissimacausa
quare uocantur artes liberales, uidelicet quia
secundum eas homo per se disponitur secundum
intellectum ad optimum finem, ueluti usum uirtutum
moralium et intellectualium, uel ad usum perfecte
felicitatis, que est speculatiua. Qui autem talia
considerant, naturaliter sunt liberi, quia non sunt
seruiles cum intellectu uigent. Ideo recte artes ipse
20
Ideoconsueuerunt]cf.SANCT.AREV.vergel3,2:seguntdiseel
philsophoAristtilesenelviijdelasPolticasnaturamentefablando,
aquellos omes que tiene vigor de juizio e entendimiento, e virtud,
estossonverdaderamentelibres,esonconraznseoresdelosotros
que carescen de entendimiento; e aquellos que as carescen de
ingenio intellectual, aunque sean de grandes fueras corporales,
naturalmente son siervos, porque sirve en ellos la razn e el
entendimientoquedevaserlibre.Puesestamismaconsideracinse
faseenlasscienciaseartes;caaqullaessciencialiberalqueordena
aderesa a los omes libres, disponindolos a su ltimo fin, que es
bevirseguntraznevirtud;eporelcontrario,aqullaessciencianon
liberal, antes es llamada servil, que ordena e enderea a cosas
corporaleseexteriores,eabienesegananciascorporales.Ellmanse
por tanto las tales sciencias serviles, porque son ordenadas e
disponen e enderean solamente a aquel bien a aquella cosa que
causa servitut en el ome, que son los bienes e cosas corporales,
ordenados por lanatura para servira la razn e al entendimiento. E
porendeconcluyeelPhilsophoquelasartesmechnicas,elasotras
1 seu:postnaturatransp.I etsi:om.G 2 notatibi2:iter.W
uolo:noloG illatibi:i.t.AGH reducere:adducereW 3 allectus
:illectusV 6 postseptem:itaqueadd.B 9 quia:queH 10 post
disponunt : ipse autem liberales pariter (principaliter M) ordinantur
adanimamquamdisponuntadd.DIMVz
14
quia:om.AG
16
optimumfinem:f.o.V
17
etintellectualium:om.W
19 noncum:om.R 20 recte:om.R

574

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

que se crearon y cul es su naturaleza, provecho e


inconvenientes, cosas que, aunque t las conoces,
quiero recordrtelas, no sea que animado por sus
placeres, mientras demuestras que ests completa
menteversadoenellas,pasesporaltolosaspectosms
dignosydestacadosparalosqueestndestinadas.
As pues, se llaman estas siete, como sabes, artes
liberales por una triple razn. En primer lugar, para
que se distingan de las que no son liberales, como los
oficios manuales y otros serviles que no son liberales
porque tienen que ver con el cuerpo. No preparan el
alma y la inteligencia para los usos y acciones de las
virtudesmoraleseintelectualesobienparaelusodela
ms perfecta virtud, que es la felicidad. De donde
puedededucirseotromotivomuypropioqueexplique
por qu se llaman liberales: porque gracias a estas
artes el hombre se dispone por s mismo, por su
inteligencia, al fin ms perfecto, al uso de las virtudes
morales e intelectuales o bien al uso de la felicidad
perfecta,queesespeculativa.Losquetienenencuenta
estos aspectos son libres por naturaleza, porque no
estn al servicio de nadie cuando su inteligencia est

575

Liberprimus34,3735,8

10

15

20

liberales dicuntur. Fateor tamen, secundum


philosophum in octauo Politicorum, quia utile et
commendabileestparticiparealiquandoliberalesartes
etmathematicas,quarumususordinaturadexercitium
excellentiarum doctrinarum usque ad certum
terminum, sed continue et assidue exercere se in eis
usque ad quamcumque perfectionem, nonnumquam
nociuumest,quiacontinuaconsideratioinillisretrahit
aut simpliciter aut pro parte ab usu uirtutis moralis.
Tertia uero causa est quare liberales dicuntur, quia
liberos,idest,expeditosetexercitatosanimosrequirunt,
eo quod subtiliter de rerum causis disputant et de illis
plerumque a sensu remota sunt. Alia causa est quia
antiquitus tantummodo liberi, id est nobiles et ingenui,
in eis studere consueuerunt. Plebei uero et ignobiles
studebant in mechanicis propter peritiam operandi.
Corporalis enim operatio plus congruit plebeis. Otium
autemetstudiumnobilibussecundumHugonem.

576

40

45

50

CAPITVLVM TRICESIMVM QVINTVM DE PRIMIS DVABVS


LIBERALIBVS ARTIBVS, VIDELICET GRAMMATICA ET DIALECTICA ET
DE ORTV EARVM ET CAVSIS QVARE INVENTE SVNT ET DE ILLARVM
LAVDIBVS ET VTILITATE AC DEMVM DE EARVM ABVSV ET
INCOMMODITATE.

25

Postquam egimus de liberalibus artibus in genere,


superest ut in specie eas breui sermone tangamus.
Primo igitur de grammatica et dialectica agemus; de
sciencias semejantes, que son ordenadas a bienes e ganancias
corporales, son propiamente serviles, e non liberales, porque su fin,
como dicho es, principalmente es a bienes exteriores, e non
enderean nin disponen a los omes a actos de virtud nin de
entendimiento;cf.ARIST.pol.8,2(1337b).
11
liberosoperandi]HVGOdidasc.2,20[PL176.760](Sicutaliae
septemliberalesappellataesunt,uelquialiberos,idest,expeditoset
exercitatos animos requirunt, quia subtiliter de rerum causis
disputant, uel quia liberi tantum antiquitus, id est, nobiles, in eis
studere consueuerant, plebei uero et ignobilium filii in mechanicis
propterperitiamoperandi).
1 postdicuntur:etadd.G tamen:om.V 3 est:etW 4 exercitium
:usumR
5 excellentiarumDGIMRVWz:excellentiorumR2etcett.
7 nonnumquam:s.lin.R 11 idest:etF 14 ingenui:ingenitiDI
15 in:om.W uero:om.R 17 postenim:etadd.H 18 et:estW
19 Capitvlvmincommoditate:om.W Capitvlvmcapituli:om.R
21 postearvm:abusuadd.B 24 liberalibusartibus:a.l.M

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

en plenitud de facultades. Por ello, en justicia, estos


oficiosrecibenelnombredeartesliberales.Reconozco,
sin embargo, segn el filsofo en el libro octavo de la
Poltica,queesprovechosoyrecomendableentregarse
de manera espordica a las artes liberales y a las
matemticas, cuyo uso se dirige a la prctica de las
doctrinassuperioreshastaciertopunto,practicarlasde
manera asidua y continua hasta lograr algn tipo de
perfeccinpuederesultardaino,porqueunaatencin
continuaaellasapartatotaloparcialmentedelusode
lavirtudmoral.Perohayuntercermotivoqueexplica
por qu se llaman liberales: requieren de almas libres,
es decir, dispuestas y ejercitadas, porque disputan con
sutileza los motivos de las cosas y con frecuencia estn
lejos de los sentidos. Otro motivo es que antiguamente
slo los libres, es decir, los nobles y de buena familia,
tenanporcostumbreinteresarseporellas,mientrasque
losplebeyosylosquenoerannoblesseinteresabanpor
los oficios manuales por su pericia para trabajar. El
trabajocorporalespropiodelosplebeyos;elocioyel
estudio,segnHugo,delosnobles.
CAPTULO TRIGSIMO QUINTO: DOS PRIMERAS ARTES
LIBERALES, ES DECIR, LA GRAMTICA Y LA DIALCTICA; ORIGEN Y
MOTIVOS POR LOS QUE SE CREARON; SUS ELOGIOS, PROVECHO Y,
PORLTIMO,SUSABUSOSEINCONVENIENTES.
Despus de tratar las artes liberales en general,
restaquelasabordemosbrevementedeunaenuna.En
primer lugar, entonces, nos ocuparemos de la

577

Liberprimus35,933

10

15

20

25

rethorica uero in sequenti capitulo disseremus.


Vocanturitaquetresipseartesprimordiales,quiacirca
primalitterarumelementauersantur.Pereasenimaut
de congruitate, aut ornatu sermonis, aut denique de
orationisueritateetfalsitateprincipaliusagitur.
Prima itaque grammatica, secundum Alfarabium, a
litteris nomen accepit, que mater est aliarum artium.
Fuit autem causa et modus inuentionis eius quoniam
cum homines inordinate atque ad libitum et sine arte
loquerentur, eueniebat ut minus bene conceptus suos
exprimere, sed et minus apte audientes intelligere
ualerent,quofiebatuttardiusintelligereetintelligiac
difficiliusscientiastraderepossent.Quaderecurarunt
sapientes has incommoditates tollere tradideruntque
artificiosum loquendi modum, uniformem quidem ac
congruumutomnesconceptushumani,demumcuncte
doctrine per eandem artem aptius et liberius
significarenturetaddiscerentur.
Verum etsi utilis et necessaria ars grammatice sit,
quo tamen pacto inter scientias annumeretur plurimi
dubitarunt pro eo, quia grammatica ipsa solum circa
peritiam recti sermonis uersatur, sermo uero transit,
scientia autem est de permanentibus. Adde quia hec
ars pullire linguam non animum nouitnec intellectum
dirigere, sed labia. Accedit quia non propter se, sed

6 grammaticaaccepit]cf.GVND.diu.52:Quaresicdicaturuidendum
est: Grammatica dicitur a gramaton quod est littera. Quidam dicunt,
quod ideo accepit nomen a litteris, quia de eis agit; CASSIOD. inst. 1,1
[PL 70.1152]: Grammatica a litteris nomen accepit, sicut uocabuli
ipsius deriuatus sonus ostendit; ISID. orig. 1,5,1 [PL 82.81]:
Grammaticaautemalitterisnomenaccepit.

2 circa:om.AG 6 itaque:igiturD alitteris:alterisW 10 ut:etW


12 ualerentintelligere:om.W 13 possent:possuntW curarunt:
curaueruntAGH 15 ac:etM 18 addiscerentur:discerenturV
22 peritiam:peritiuamG uersatur:uersanturW 23 hecars:a.h.
G 24 pullire:pollireDI linguam:om.H animumnouit:n.a.V
25 Accedit:acciditB non:om.A

578

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

gramtica y la dialctica, mientras que la retrica la


explicaremos en el siguiente captulo. As pues, se
llaman primordiales estas tres artes porque versan en
torno a los primeros rudimentos de las letras. Tratan
principalmente sobre la congruencia, sobre el adorno
del discurso y, adems, sobre la verdad o falsedad del
discurso.
As pues, la primera, la gramtica, la madre de las
dems, recibe su nombre a partir de las letras, segn
alFrb. El motivo de su creacin fue que como los
hombres hablaban de modo catico, a su antojo y sin
tcnica, resultaba que no eran capaces de explicar sus
ideascorrectamente,peroquieneslosoaneranmenos
capaces todavadeentender,deloquesededucaque
tardaban ms en entender y hacerse entender y
transmitan los conocimientos con mayor dificultad.
Por esta razn los sabios se preocuparon de eliminar
estos inconvenientes y nos transmitieron un modo de
hablar elaborado, uniforme y sin duda adecuado para
que por medio de este arte se manifestaran y se
ensearan con mayor adecuacin y libertad todas las
ideasdelhombreascomotodasuformacin.
No obstante, aunque la gramtica sea provechosa y
necesaria, sin embargo muchos dudaron de que se
pudiera contar entre las ciencias porque la gramtica
slo versa sobre la habilidad para hacer un discurso
correcto, y mientras el discurso es efmero, la ciencia
tratadeloqueespermanente.Tenencuentaqueeste
arte puede pulir la lengua, no el espritu, ni mandar
sobre la inteligencia, sino sobre los labios. Aade que
no se cre por ella misma sino a raz de otros oficios

579

Liberprimus35,34 53

10

15

20

propteraliasinuentaest,quareinstrumentumsciendi,
potiusquamscientia,secundumquosdam,dicipotest.
Logica secunda est liberalis ars que et rationalis
dicitur.Ipsaenimdiffinire,querere,respondere,ueraa
falsis diiudicare ac subtiliter disputare docet.
Necessariacerteetutilisarsquia,secundumHugonem
in Didascalicon, per eam subtilibus obiectionibus
latens ueritas reperitur. Causa siquidem inuentionis
eius perutilis admodum fuit, cum enim in physicis
plures suborirentur opiniones et contrarietates,
decreuerunt sapientes de modo altercandi artem
tradere.Videbantenimquianonpossetfacileperueniri
ad alicuius scientie certitudinem sine peritia
disputandi. Hanc Salomon, omnium sapientissimus, in
prouerbiisaddiscendamadmonet,dumnoshortaturut
intelligamus sermores prudentie uersutiasque
uerborum, necnon parabolas et obscurum sermonem
et dicta sapientum simul et enigmata, que omnia, ut
Hieronymusadmagnumoratoremait,dialecticorumet
oratorum sunt. Sed et Augustinus pro eo inter cetera

3
Logicadisputandi]cf.HVGOdidasc.1,12[PL176.749]:Quare
necesse est falli, qui abiecta scientia disputandi, de rerum natura
perquirerent. Nisi enim prius ad scientiam uenerit, quae ratiocinatio
ueram teneat semitam disputandi, quae uerisimilem agnouerit, et
quae fida, et quae possit esse suspecta, rerum incorrupta ueritas ex
ratiocinatione non potest inueniri. Cum igitur ueteres saepe multis
lapsi erroribus falsa quaedam et sibi contraria in disputatione
colligerent, atque id fieri impossibile uideretur, ut de eadem re
contrariaconclusionefacta,utraqueessentuera,quaesibidiscutiens
ratiocinatio conclusisset, cuiue ratiocinationi credi oporteret, esset
ambiguum,uisumestpriusdisputationeipsiusueramatqueintegram
considerare naturam: qua cognita, cum illud quoque, quod per
disputationem inueniretur, an uere comprehensum esset posset
intelligi.
15
utomnia]cf.Sap.8,8:scitpraeteritaetdefuturis
aestimat scit uersutias sermonum et dissolutiones argumentorum
signa et monstra scit antequam fiant et euentus temporum et
saeculorum. 19 dialecticorumsunt]HIER.epist.70,2[PL22.665]
(dicta sapientium et enigmata, quae proprie dialecticorum et
philosophorumsunt).
1 quare:quiaI sciendipotius:p.sc.V
3 liberalisars:a.l.V
rationalis:rationabilisDH:coronabilisG 4 postquerere:etadd.F
a:om.M 10 suborirentur:orirenturM 12 quia:quaM perueniri
:peruenireGH 13 certitudinem:fortitudinemB 16 prudentie:
prudentiaG 20 pro:preG

580

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

por lo que, segn algunos, se puede decir que es un


instrumentodelaciencia,msqueunaciencia.
Lalgicaeslasegundaarteliberal,tambinllamada
racional. Nos ensea a limitar, indagar y dar
respuestas, a distinguir lo verdadero de lo falso y a
discutir con sutileza. Indudablemente se trata de un
arteprovechosoynecesarioporque,segnHugoensu
Didascalicon, gracias a ella se consigue encontrar la
verdad,escondidatrassutilesobjeciones.Elmotivode
su creacin fue especialmente provechoso ya que,
como surgieron muchsimas opiniones contrarias
dentro del mbito de la fsica, los sabios decidieron
transmitirnosunartequenosexplicaracmosedeba
discutir. Se dieron cuenta de que no se poda alcanzar
confacilidadelconocimientoexactodeningunaciencia
sinunatcnicadediscusin.Salomn,elmssabiode
todos, nos aconseja que la aprendamos mientras nos
exhortaaqueentendamosellenguajedelaprudenciay
los giros de las palabras, as como las parbolas y el
lenguaje oscuro y los dichos de los sabios como
tambinlosenigmas.Todoesto,comoledijoJernimo
a un gran orador, es lo propio de la dialctica y de los
oradores. Pero tambin Agustn valora la lgica entre

581

Liberprimus35,54 80

10

15

20

25

logicam commendat, quia exercitatiora politioraque


reddit ingenia. Sed certe si dialectice fructus, si finis
attenditur utique reperiemus quia potius ingenium
inaniter fatigat quam utiliter perficit. Nam etsi
condisputantem uiceris non fructum sed uerborum
folia consequeris. Hinc Gregorius: Syllogistica, inquit,
disputatio, quid aliud est quam uerbis contendere et
audientessubuertere?
Abutuntur enim ea arte plurimi, dum confidentia
clamoris uerborum ueritatem impugnant. Rursus
quisquiseadoctrinauersaris,necesseestcontentiosius
loquaris, quidquid probare non potes quia, ut inquit
Augustinus,confirmationemsumitabhominequidquid
non habetur ex ueritate. Sed et illud uerum est quia,
sepe nimium altercando, perditur dum inquiritur
ueritas, quod satis dolendum est. Idipsum quoad
ueritatem iuuandam institutum est, ad eam
offuscandam occultandamque cum hominum labore
studiosissimequeritur.VndeAugustinusinDedoctrina
christiana, execrabilem dicit artem sophisticam
disputandi et libidinem rixandi, quam admonet
cauendam. Si enim doctrina foret pietatis, nequaquam
sacre littere tantopere eam detestarentur cum aiunt:
Qui sophistice loquitur odibilis est. In ea certe, ut ipse
Augustinus ait, uictoria uerborum et ostentatio
ambitiosa queritur, nec modo tardos, sed plerumque
ingeniososdecipit.

20 execrabilemcauendam]cf.AVG.doctr.Christ.2,31[PL34.57]:sed
disputationisdisciplinaadomniageneraquaestionum,quaeinlitteris
sanctis sunt, penetranda et dissoluenda, plurimum ualet; tantum ibi
cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam ostentatio decipiendi
aduersarium. 24 Quiest]Eccli.37,23.

4 perficit:perfecitD
5 condisputantem:cumdisputantemW
uiceris:conuicerisM:ueterisW
7 disputatio:disputationiDI
aliudest:e.a.V 9 ea:om.M 12 ut:iter.W inquit:dicitV 14 ex:
reiM 15 sepe:om.W 16 quodest:om.W 20 execrabilem:
inexecrabilemW 21 rixandi:rexandiW 22 enim:om.AG

582

55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

lasdemsartesporquehaceejercitarycultivarmsla
inteligencia.Pero,indudablemente,sinosfijamosenel
fruto y en la finalidad de la dialctica, encontraremos,
enefecto,quenosagotalainteligenciaintilmentems
que perfeccionarla tilmente. Pues, aunque fueras
capaz de vencer a tu oponente, no conseguiras su
fruto, sino las hojas, que son las palabras. De ah que
Gregorio dijera: Qu es una discusin silogstica ms
que enfrentarse con palabras y convencer a nuestros
oyentes?
Sonmuchsimoslosquehacenmalusodeestearte
mientras, con la confianza que da el gritero, pisotean
la verdad de las palabras. Adems es preciso que
cualquiera que se dedique a esta disciplina diga con
mayor mpetu todo lo que no puede probar, porque,
comodiceAgustn,todoloquenosepuedeconfirmar
con la verdad, se confirma por quien lo dice. Pero
tambin es cierto que a base de discutir con encono
todoslosdas,sepierdelaverdad,cuandoeraloquese
buscaba,locualesbastantetriste.Poresomismo,enla
medidaenqueseinstituyparacontribuiralaverdad,
se consigue que se oscurezca y se oculte cuando el
hombreseafanaporbuscarla.PorelloAgustndiceen
La doctrina cristiana que es execrable el arte de la
sofsticaquesebasaendiscutiryelplacerdedebatir,y
nos aconseja que tengamos cuidado. Si fuera una
disciplina que enseara la piedad, las Sagradas
Escrituras no la detestaran tanto, ni mucho menos,
cuando dicen: Resulta odioso el que habla como los
sofistas. En ella, como dice el propio Agustn, se busca
la victoria por medio de las palabras y una vanagloria
ambiciosa que no engaa slo a los torpes, sino casi
siemprealosinteligentes.

583

Liberprimus36,121

584

CAPITVLVM TRICESIMVM SEXTVM DE RHETORICA QVE TERTIA


EST LIBERALIS ARS ET DE EIVS ORTV ET VTILITATE AC LAVDIBVS.

RVRSVSDEEIVSABVSVETQVALISDEBETESSEORATORETADQVID
VALET ELOQVENTIA SINE SAPIENTIA ET QVOMODO ALIQVANDO EST

10

15

20

MORTIFERA.

Rethoricatertiaestliberaliumartium,sicdictaquasi
ornatus sit locutionis, secundum Alfarabium. Veluti
enim per grammaticam congrue loquendi artem
addiscimus, ita per rhetoricam ea ornate proferre que
didicimus, ex qua re potissima causa illius inuentionis
sumitur secundum Hugonem. Est igitur huius artis
summa uis, ingens laus. Nam, ut inquit Seneca, magna
res est eloquentia, nec adhuc ulli indulsit ut totam
contingeret, satis felix est qui in aliqua eius parte
receptus est. Hec certe ornamentum est aliarum
scientiarum, quia, ut inquit Cassiodorus, quidquid in
aliena doctrina concipitur ab ista sub decore profertur.
Vnde in Ecclesiastico scribitur: Tuba et psalterium
faciunt melodiam et supra utrumque lingua suauis; et
iterum: Fauus mellis uerba composita; et rursus
scriptum est quia sapiens in uerbis suis monstra

6
Rethoricalocutionis]cf.ALFAR.scien.2,2:Propriumautemest
rhetoricae cum sermonibus suis persuasibilibus mouere animum
auditoris et inclinare ad illud ad quod uoluerit, ut credatur ei quod
dicit et generet in eo cognitionem proximam certitudini.
9
rhetoricamdidicimus]cf.GVND.diu.64:Rhetoricaestscientia
utendi in priuatis et publicis causis plena et perfecta eloquentia.
12
magnaest1]SEN.contr.3,prologus,12(Magnaetuariaresest
eloquentia,nequeadhucullisicindulsituttotacontingeret;satisfelix
est
qui
in
aliquam
eius
partem
receptus
est).
16
quidquidprofertur]CASSIOD.uar.10,6[PL69.801](Quicquid
enim in qualibet disciplina concipitur, ab ista sub decore profertur).
18
Tubasuauis]Eccli.40,21(tibiaeetpsalteriumsuauemfaciunt
melodiametsuperutraquelinguasuauis).
20 Fauuscomposita]
NonapudEccli.sedProu.16,24. 21 inplacauit]Eccli.45,2.
1 tertia:om.AG:postesttransp.DIMVz 2 est:om.H liberalisars:
a.l.W et2:om.V ac:etG 6 tertia:postesttransp.V est:ars
H artium:om.W 8 loquendiartem:a.l.M 9 ea:om.V ornate:
ornareW proferre:proferimusV
10 didicimus:dedicimusG
causa:postilliustransp.F illius:huiusG 15 est1:om.H Hec:et
V 17 aliena:aliaDIMVz

10

15

20

Espejodelavidahumana

CAPTULO TRIGSIMO SEXTO: LA RETRICA, QUE REPRESENTA


LA TERCERA DE LAS ARTES LIBERALES; SU ORIGEN, PROVECHO Y
ELOGIOS. ADEMS SUS ABUSOS Y CMO DEBE SER EL ORADOR; DE
QUSIRVELAELOCUENCIASINSABIDURAYCMO, ENOCASIONES,

10

15

20

25

ESFUNESTA.

La retrica es la tercera de las artes liberales,


llamada as porque sirve para realzar la expresin,
segn alFrb. Igual que gracias a la gramtica
aprendemos las tcnicas para hablar con propiedad,
del mismo modo gracias a la retrica aprendemos a
embellecer la explicacin de lo que hemos aprendido,
de donde, segn Hugo, se explica muy bien el motivo
de su creacin. Tiene, entonces, este arte una fuerza
enorme,unelogioinmenso.Pues,comodiceSneca,la
elocuenciaesenormeytodavanohasidogenerosacon
nadie hasta el punto de abarcarla entera; puede
considerarsebastantedichosoquienhasidoacogidopor
alguna de sus partes. Indudablemente es un
complemento para otras ciencias, porque, como dice
Casiodoro, cualquier cosa que se concibe en otra
disciplina, se expresa con elegancia por medio de ella.
PorelloestescritoenelEclesistico:Latrompetayel
salteriohacenagradablelamelodaysobreambasest
lavozdulce;ydenuevo:Panaldemielsonlaspalabras
amables;ytambinestescritoqueelsabiohizocesar
los prodigios con sus palabras. Por su parte, para los

585

Liberprimus36,22 47

10

15

20

25

placauit.Delaudibusueroeloquentie,repetequesupra
diximusinXXXIIIIcapituloinprincipio.
Sed certe hec ars plurimos fallit, dum suos
sectatores dicere non scire docet, instruit dulciter
uerba carpere, non utiliter sapere. Et dum uerborum
suauitasqueritur,uerarerumsapientiaamittituratque
utinam tantus hodie esset hominum labor ad recte
beateque uiuendum, quantus ad ornate politeque
dicendum. Hinc Firmianus Lactantius: Vtinam tam
multi benefacerent quam bene loqui uidentur. Adde
quia plerique ea utuntur non ad salutem, sed ad
perniciem. Acerbissime quidem illud referendum
quippe et dolendum arbitror, ut uidelicet ea que, teste
Cicerone, a natura data est ad bonorum hominum
conseruationem, in pestem et nocumentum uertatur.
Simplex enim est ueritas et recta, splendore aut
uerborum lenocinio non eget, quinimmo ut noster
Quintilianus ait, suspecta est cum ornatur, fingere
nescit.NamQuomodo,inquit,fabricabitfigmentum,que
uixelimatumdepromitsermonem?
Ipsa uero perornata locutio plus proferre quam
conferre solet, ut uerum sit quod quidam sapiens ait
quiagarrulosadicendifestiuitasplussonatquamualet,
multumque habet inanitatis et uacui. Idque noster
Seneca non negauit dum in Declamationibus ait quia
rarohecintersecoeuntuteademuoxsitdulcisetsolida.

14
aconseruationem]cf.CIC.off.2,51:Namquidesttam
inhumanum, quam eloquentiam a natura ad salutem hominum et ad
conseruationem datam ad bonorum pestem perniciemque
conuertere?
19
Quomodosermonem]QVINT.inst.4,1,11.
23 plusualet]SEN.epist.40,5. 26 rarosolida]SEN.contr.3,prol.,3
(quamuis haec inter se raro coeant, ut eadem uox et dulcis sit et
solida).
1 placauit:placuitAGH 3 plurimos:om.G 7 hodie:om.S 8 post
ornate:beneadd.DIMVz 9 Hinc:om.G 11 plerique:plerumqueG
13 ea:om.G 15 et:om.AGH uertatur:mutaturG 16 enimest:
esten.FW 17 uerborum:om.G noster:om.DIMVz 18 cum:om.
V 19 que:quotM 21 quamconferre:om.W 23 sonat:sonetH
24 nosterSeneca:S.n.DIMVz 25 negauit:negatF

586

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

elogiosdelaelocuencia,recuerdaloquedijimosantes,
alcomienzodelcaptuloXXXIV.
Pero este arte engaa a muchos hombres pues no
ensea a sus seguidores a saber, sino a hablar; les
instruye en servirse de forma grata de las palabras,
pero no en el conocimiento prctico. Y mientras se
buscaladulzuradelaspalabras,sepierdelaverdadera
sabidurayojalqueloshombresdehoyseesforzaran
tantopor vivirhonrada y felizmente, como por hablar
con elegancia y educacin. Por eso dice Firmiano
Lactancio: Ojal tantos hicieran el bien como bien
parecequehablan.Aadequelamayoranoloemplea
parasusalvacinsinoparasudestruccin.Creoquees
muy duro tener que contarlo, y doloroso, como, segn
aseguraCicern,esoquelanaturalezanoshadadopara
la conservacin de los hombres buenos, se convierta en
algo daino y perjudicial. La verdad es sencilla y justa,
no necesita ni ornato ni afectacin, es ms, como dice
nuestrocompatriotaQuintiliano,essospechosacuando
se adorna, no sabe fingir. Pues dice: Cmo podr ser
responsable de una mentira si apenas puede sacar a la
luzundiscursopulido?
Por su parte, una forma de hablar muy elegante
suele contar ms de lo que aporta, de suerte que es
ciertoloquedecaunsabio:lacharlataneraconcierto
donaire en el hablar suena ms de lo que vale, y tiene
bastante frivolidad y vacuidad. Nuestro compatriota
Snecanolonegcuandodecaensus Declamaciones:
Rara vez coincide que la palabra sea agradable y
contundente a la vez. Por eso Ddimo le dijo a
Alejandro:Noaprendemoslastcnicasparahablarbien,
ni nos dedicamos a la verborrea de rtores y oradores,

587

Liberprimus36,4870

10

15

20

Hinc Didimus ad Alexandrum: Artem, inquit, bene


loquendi non discimus nec facundie rhetoricorum
oratorumque operam damus, cuius officium est
fabulantes sermonibus figmentare mendacia et
innocentiefidemconferrecriminibus.Quidumputantse
aliene laudis fructum per iniquam uictoriam rapuisse,
nesciuntsesueconscientieperdidissenitorem,utrecte
experiantur illud Lactantii quia multis sua etiam
facundia mortifera est. Rursus ueluti ipsa artificiosa
dicendi ars, suos alumnos decipit, sic et ab eis fallitur,
paremque ei uituperii uicem reddunt, dum eloquentie
aut rhetoris falso nomine gloriantur, eamque tanto
fedius deturpant quanto nullam eloquentie attigerunt.
Quippe nominari eloquentes delectantur, qui nondum
loqui inceperunt ne dixerim didicerunt. Est enim
modernorum hominum ingens numerus qui in eo se
ueros rhetores perfectos atque facundos oratores
euasisse putant, si post pauculas, quibus insudarunt,
grammatice litteras, postergatis ceteris preclaris
sententiis, que ipsam eloquentiam nedum illustrant
sed conficiunt, illico facundie studiis se dedant
librosque Ciceronis et, si uis, nostri Quintiliani
perlegant.

1
Artemcriminibus]QVIL.SPOL.hist.13,11(Artembeneloquendi
nondiscimus,sedsimplicitate,quafruimur,nosmentirinonsinit,que
enarramus. Phylosophorum scolas non frequentamus, quorum
doctrina discors est nichilque certum aut stabile, sed semper
mendaciadiffinit).
8
multisest]NonapudLACT.sedIVV.10,7:
torrensdicendicopiamultisetsuamortiferaestfacundia.

2 facundie:facundeS 3 operam:om.AGH 4 figmentare:ficmentaI


5 dum:om.W se:om.M 7 conscientie:conscientiaG nitorem:
uictoremH 8 experiantur:experiaturV suaetiam:e.s.F 10 et:
om.H 12 rhetorisG:rectoriscett. 13 postnullam:partemadd.
DFIMVz attigerunt:attingeruntA:contingeruntM 15 ne:nonH
dixerim:dixeruntG didicerunt:didisceruntBSW 16 hominum:
om.AG
17
rhetoresF:rectorescett. perfectosoratores:
perfectosqueoratoresacfacundosF
19
preclaris:om.B
20 sententiis:scientiisDIMVz 22 uis:iusI

588

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

cuyo trabajo consiste en mezclar mientras hablan los


discursos con mentiras y otorgar a los culpables el
convencimiento de su inocencia. Los oradores, en la
medida en que piensan que han robado el fruto de la
honraajenagraciasaunavictoriainjusta,nosabenque
han perdido el brillo de su conciencia, de modo que
experimentan lo que dijo Lactancio: A muchos, su
verborrea les resulta incluso mortal. Adems, igual que
esta hbil tcnica para hablar engaa a sus propios
alumnos,delmismomodoporellosresultaburladayle
devuelvenlamismacrticacuandosevanagloriandesu
falso ttulo de elocuencia y de orador, y la desvirtan
con ms ignominia en la medida en que nunca
practicaron esa elocuencia. En efecto, los que todava
no han comenzado a hablar, por no decir que no han
aprendido, se divierten si les llaman elocuentes. Es
inmensa la cantidad de hombres que en nuestros das
piensan que se han convertido en perfectos rtores y
facundos oradores si tras unas pocas lecciones de
gramtica, en las que sudaron la gota gorda, y tras
olvidarsedelosotrosconceptosinsignesquenoslole
danlustresinoqueconformanlapropiaelocuencia,se
entregan entonces al estudio de la oratoria y a los
libros de Cicern, o si lo prefieres, los de nuestro
compatriotaQuintiliano.

589

Liberprimus36,7190

10

15

20

Longe certe aliter idem Cicero, moderna deplorans


tempora in eo libro sentiebat, quem De oratore ad
Quintum fratrem edidit. Longe secus et ipse
Quintilianus cum de oratoris institutione ageret.
Rarumenimautnullumfatenturoptimumesseeaetate
oratorem. Cuius rei illam asserunt non insulsam fore
causam, nam oratorem inquiunt in omni sapientie
genere persuadere oportere, ut que alibi didicit, cum
splendore dicendi proferat, adeo ut qui uerum
oratorem audit scire et intelligere plus quam ceteri
arbitretur. Quod utique nisi diuersis sapientie titulis
lustreturefficerenonualebit.Quoenimpactoinsacris
litterisillepersuadebit,quieasnusquamlegitquouein
naturalibus qui Aristotelem non uidit? quomodo in
moribus aut iure ciuili perorabit qui earum
scientiarum ne dixerim expers est, sed nec principia
nouit?EadereCiceromiraridesinitpaucosadmodum
fuisse oratores cum eos aut omnia aut multa scire
oportet. Que omnia homines complecti perquam
difficile est. Hinc Augustinus in De doctrina christiana

1
modernaedidit]cf.CIC.orat.1,151:Omnesenim,siueartissunt
locisiueingenicuiusdamacprudentiae,quimodoinsuntineare,de
qua scribimus, anquirentibus nobis omnique acie ingeni
contemplantibus ostendunt se et occurrunt; omnesque sententiae
uerbaque omnia, quae sunt cuiusque generis maxime illustria, sub
acumen stili subeant et succedant necesse est; tum ipsa collocatio
conformatioque uerborum perficitur in scribendo, non poetico, sed
quodamoratorionumeroetmodo. 4 Quintilianusageret]cf.QVINT.
inst. 1,10,34: In geometria partem fatentur esse utilem teneris
aetatibus: agitari namque animos et acui ingenia et celeritatem
percipiendiuenireindeconcedunt,sedprodesseeamnon,utceteras
artis, cum perceptae sint sed cum discatur existimant. Id uulgaris
opinioest:necsinecausasummiuirietiamimpensamhuicscientiae
operam dederunt. Nam cum sit geometria diuisa in numeros atque
formas,numerorumquidemnotitianonoratorimodosedcuicumque
primissaltemlitteriseruditonecessariaest.
1 Longecerte:c.l.G deplorans:deplorensA 3 et:estW 5 enim:
om.M fatentur:om.G optimumesse:e.o.V 8 didicit:didiscit
BW:dicitG
11 titulislustretur:l.t.AG
14 non:numquamF
17 mirari:mirareDI
19 homines:omnesW perquam:om.V
20 Augustinus:om.G in:om.AGH

590

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Indudablemente, el mismo Cicern pensaba de


forma muy diferente cuando deploraba sus propios
tiempos en su libro El orador dedicado a su hermano
Quinto.TambinpensabadiferenteelpropioQuintilia
no cuando trataba la formacin del orador. Reconocen
que en su tiempo no haba nadie o casi nadie que
pudieraserunbuenorador.Aseguranqueelmotivono
es intrascendente, pues dicen que el orador debe
convencer en todo conocimiento, que lo que ha
aprendido lo debe exponer de forma brillante hasta el
puntodequecuandoseoigaaunautnticoorador,se
piensequesabeyentiendemsquelosdems,cosade
laque,ciertamente,noseracapazsinodestacarapor
su conocimiento en los diferentes saberes. Cmo
podrconvencerusandolasSagradasEscriturasquien
nolashaledonunca,ocmoconlascienciasnaturales
si no conoce a Aristteles? Cmo podr hacer una
disertacinsobrefilosofamoralosobrederechocivil,
quien ni siquiera conoce los principios de estas
ciencias,pornodecirquelosdesconoceporcompleto?
Por esa razn Cicern no se extraa de que haya muy
pocos oradores, dado que se les exige saberlo todo o
casi todo. Es muy difcil que los hombres lo abarquen
todo.PoresoAgustnensuDoctrinacristianacomenta
baqueunsabiohabadichoqueeloradornoslodebe

591

Liberprimus36,91114

10

15

20

aitquemdamsapientem dixisse quia oratorem oportet


nonmododelectare,seddocerenecmodopersuadereut
flectat,sedutuincat.
Constat itaque ea omnia non nudis uerborum foliis,
sed multiplici sapientia comparari. Talis ergo
eloquentia a sapiente prolata omni dulcore melis
dulciorest,dequainEcclesiasticoscribitur: Sapiensin
uerbis amabilem se reddit. Vt igitur partes laudate
eloquentie quis assequatur, necesse est uaria
scientiarum supellectili constipatus existat. Idque in
Prouerbiis Salomon permonuit inquiens: Stude
sapientie ut possis digne proferre sermonem. Qua
sententia contemptibilem asserit facundiam, nisi
scientiaetsapientiafueritcondita.
Fateor ergo hominum mens hodie deprauata,
quinimmoetpenitusoccecata,estadeoutfrondespro
fructu capiant et fumo pascantur dum se igni
appropinquareputant.Hocestcerteilludtempusquod
apostolus ad Thimotheum presignabat, cum poetarum
fabulas ac figmenta pro ueritate ac sana doctrina
fideles accepturos in spiritu deplorabat, cum ait:
Veniet enim tempus cum sanam doctrinam non
sustinebunt,sedaueritatequidemauditumauertent,ad
fabulasautemconuertentur.

1 oratoremuincat]AVG.doctr.christ.4,13[PL34.101](oportetigitur
eloquentem ecclesiasticum, quando suadet aliquid, quod agendum
est,nonsolumdocere,utinstruat,etdelectare,utteneat,uerumetiam
flectere,utuincat). 7 Sapiensreddit]Eccli.20,13(sapiensinuerbis
seipsumamabilemfacit). 11 Studesermonem]Prou.27,11(stude
sapientiae ut possim exprobranti respondere sermonem).
22 Venietconuertentur]ITim.4,3 4(Eritenimtempuscumsanam
doctrinam non sustinebunt sed ad sua desideria coaceruabunt sibi
magistros prurientes auribus et a ueritate quidem auditum auertent
adfabulasautemconuertentur).

4 ea:om.G
6 eloquentia:sapientiaG sapiente:sapientiGH
8 partes:parteM 17 pascantur:pascaturA igni:igneH 19 post
apostolus:aitadd.G
20 figmentaac2:om.W
22 enim:ergo
DIMVz:om.GH 23 sustinebunt:sustinabuntG auditum:audicum
W

592

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

entretener, sino tambin ensear, y no slo persuadir


paraconvencer,sinoparavencer.

10

15

20

25

As pues, es evidente que todo eso no se consigue


slo con las meras palabras desnudas, sino con una
sabidura completa. Por tanto, semejante elocuencia,
proferidaporelsabiocontodaafabilidad,esmsdulce
que la miel, elocuencia de la que est escrito en el
Eclesistico: El sabio se hace amable al hablar.
Entonces,parapoderalcanzarlaspartesdelamencio
nadaelocuencia,esnecesarioimpregnarsebiendeuna
gran variedad de saberes. Salomn lo aconseja en los
Proverbioscuandodice:Ssabioparapoderexpresarun
discurso con dignidad. Con esta sentencia est asegu
rando que la locuacidad es despreciable, salvo que
encuentresufundamentoenlacienciaylasabidura.
Portanto,reconozcoquehoyelalmadeloshombres
esdepravada,omejordicho,estcegadaporcompleto,
hastaelpuntodecogerlashojasenlugardelfrutoyde
alimentarsedelhumomientrascreequeseaproximaal
fuego.Esteeselmomentoqueanticipabaelapstolen
sucartaaTimoteo,cuandosequejabadequelosfieles
aceptaranlasfabulacionesylasmentirasdelospoetas
en lugar de la verdad y la autntica doctrina; deca:
Llegar el momento en que no sern capaces de
sustentar la autntica formacin, sino que alejarn sus
odosdelaverdadysedirigirnafalsascreencias.

593

Liberprimus36,115 137

10

15

20

Addequia,testeAugustino,Ciceroipseetceteri, qui
rhetoricam docuere, fassi sunt eloquentiam sine
sapientia obesse plurimum et prodesse numquam;
sapientiam uero sine eloquentia plurimum profuisse.
Hincapostolus ipse, uas electionis, ad Corinthios de se
loquenspalamfateturseimperitumforesermone,sed
non scientia et sapientia, tantum tamen proficit
quantum mundus capere potuit et humana ingenia
sufferre ualuerunt, adeo ut plus ceteris doctrina et
predicatione proficiens, unus ipse doctor gentium
meruitappellari.Ipsedeniqueetsirhetoriciscoloribus
non usquequaque utebatur, adeo utiliter disputabat ut
omnessuasapientiasuperaret.Nonutique,utipsealibi
ait,uincebatinpersuasibilibushumanesapientieuerbis,
que ad eloquentiam referuntur. Quare fideles
summopere admonet, ne decipiantur in sublimitate
sermonis. Nouerat enim quod ad eundem sensum Iob
dixerat: Frustra,inquit, homoaperitossuumetabsque
sapientia uerba multiplicat. Nec id ipsum gentiles
ueteres, qui eloquentie studia miro cuderunt ingenio,
negareuidentur.Quippearbitratisunteloquentiamnon
debere iudicari atque laudari uerborum solo splendore,
sed secundum grauissimas sententias a uera sapientia

1
quiprofuisse]AVG.doctr.christ.4,5[PL34.91](quiartem
rhetoricam docendam putarunt: fassi sunt enim sapientiam sine
eloquentia parum prodesse ciuitatibus; eloquentiam uero sine
sapientianimiumobesseplerumque,prodessenunquam);CIC.inu.1,1
(sapientiamsineeloquentiaparumprodesseciuitatibus,eloquentiam
uero sine sapientia nimium obesse plerumque, prodesse numquam).
5 uaselectionis]Act.9,15.
6 sescientia]cf.IICor.11,6:etsi
imperitussermonesednonscientia. 10 doctorgentium]ITim.2,7.
14
inuerbis]ICor.2,4(noninpersuasibilibussapientiaeuerbis).
18 Frustramultiplicat]Iob35,16(ergoIobfrustraaperitossuumet
absquescientiauerbamultiplicat). 21 eloquentiamelicitas]GVILL.
WHEAT. schol. 1 (hoc inquam arbitrantes eloquentiam non debere
iudicari atque laudari uerborum solo splendore, sed secundum
grauissimassententiasauerasapientiasapienterelicitas).
1 postteste:ipsoadd.F 2 fassiDFIMSVz:falsicett. 3 obesse:esse
A:om.G et:sedF 5 Hinc:namM 7 scientiasapientia:s.etsc.V
proficit:profecitDI:profertB 11 postIpse:siadd.W 13 post
omnes:eloquentesadd.F sua:sibiM 19 idipsum:adipsumW
20 qui:queAGH 22 solo:solaH

594
115

120

125

130

135

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Aadeque,segnaseguraAgustn,elpropioCicern
y los dems autores que han enseado retrica, han
reconocidoquelaelocuenciasinsabiduraesmuydai
naynuncaesprovechosa,mientrasquelasabidurasin
elocuencia ha sido muy provechosa. Por eso el propio
apstol, vaso de eleccin, hablando de s mismo a los
Corintios,reconoceabiertamentequelefaltaexperien
ciaparahablar,peronoconocimientonisabidura.Sin
embargo, aprovech todo lo que el mundo le poda
ofrecer y su inteligencia humana fue capaz de tolerar,
hasta el punto de que, aprovechando mejor que los
demslaformacinylapredicacin,slolmereciel
ttulo de educador de los gentiles. Adems, l mismo,
aunque no siempre hizo uso de las formas de la
retrica,discutadetalmodoquesuperabaatodospor
su sabidura. En efecto, como l mismo dice en otro
pasaje refirindose a la elocuencia, no convenca la
elocuencia persuasiva de la sabidura. Por esa razn
avisa, muy especialmente a sus fieles, de que no se
dejen engaar por la grandeza del discurso. Saba que
Jobhabadichoenelmismosentido:Elhombreabresu
bocaenvanoymultiplicasuspalabrassinsabidura.Los
antiguosgentiles,queforjaronconadmirableinteligen
cia el estudio de la elocuencia, tampoco negaron esta
mismaidea.Enefecto,pensaronquenosedebajuzgar
yelogiarlaelocuenciasloporelbrillodesuspalabras,
sino tambin por los importantsimos conceptos que

595

Liberprimus36,138 163

10

15

20

25

sapienter elicitas, ut explicare libet et gratia exempli


dixerim.
In conficiendo diademate siue anulo absque
proportione, longe plus conferre uidetur qui
carbunculum, qui gemmas, qui aurum offert quam
aurifex, qui modo ea auro ligat formamque simplicem
adicit.Omnisitaquerefertaoratiogemmissapientieet
sententiarum pondere perficitur, non solis uerborum
flosculis. Parum ergo substantie uel uirtutis aut solide
pulchritudinis orationi afferre uidetur, qui solum
rhetoriceeteloquentieuacat,uelutiquinudaexaliena
pretiosaque materia uerba ligat. Qui uero non
mendicando, sed sua diffundendo pretiosiora
ministrat,longeplurisconferreuisuserit.
Famulatur itaque, teste Augustino, eloquentia
sapientie nec mirum, ut Hieronymus ait ad magnum
oratorem: Si propter eloquii uenustatem et dicendi
ornatumsapientiautdominaeautaturetaliquandode
ancilla atque captiua propter eius uenustatem faciat
liberam Israelitidem, que et tam diu honorata incedat,
quamdiu dominamsequitur sitquecontemptibiliscum
solaabsquedominesplendoreprodireetplaceregestit.
Postremo audi quid Augustinus dicat; ait enim quia
eloquentiesolumuacantesminimeingeniosihabentur.
Quid enim, inquit, prodest clauis aurea si aperire non
potest?autquidobestligneasipotest?

17
propterIsraelitidem]HIER.epist.70,2[PL22.665](propter
eloquii uenustatem et membrorum pulchritudinem de ancilla atque
captiuaIsraelitidemfacerecupio?).
25 Quidpotest2]AVG.doctr.
christ. 4,11 [PL 34.100] (quid enim prodest clauis aurea, si aperire,
quoduolumus,nonpotest,autquidobestlignea,sihocpotest,quando
nihilquaerimusnisipatere,quodclausumest?).
1 sapienter:om.H 2 dixerim:om.D 3 anulo:annoloI 5 post
aurum:quamadd.W 6 formamque:formamB 8 pondere:ponde
W perficitur:perficitG 10 afferre:afferriH 11 et:om.DIMVz
aliena:alienaqueD
14
longepluris:p.l.F erit:estM
15
eloquentia:eloquentieG:om.H
18
aliquando:om.V
20
Israelitidemcorr.exHIER.:israhelitamM:israelitemcett.
honorataquamdiu:om.W 24 eloquentie:eloquentesH minime:
minimiH ingeniosi:ingeniosiI
25 inquit:om.G:postprodest
transp.M 26 autpotest2:om.G

596

140

145

150

155

160

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

sabiamente proceden de la verdadera sabidura, como


pareceoportunoqueexpliquemosyejemplifiquemos.
A la hora de confeccionar una diadema o un anillo,
aparte de la proporcin, interviene mucho ms el que
aporta el diamante, las piedras preciosas y el oro, que
eljoyero,quesloengarzatodoesoconeloroyleda
forma. As pues, todo discurso adornado con piedras
preciosas se perfecciona con un aporte de sabidura y
conceptos, no por el solo ornato de las palabras. Por
tanto, quien se dedica slo a la retrica y a la
elocuencia, dota a su discurso de poco contenido o de
poca fuerza, o slo le dota de autntica belleza, igual
que quien se limita a unir una serie de palabras
desnudas a partir de un material precioso pero ajeno.
Porsuparte,consigueaportarmuchomsquienofrece
sus palabras ms preciadas no mendigndolas, sino
difundindolas.
As pues, segn asegura Agustn, la elocuencia est
al servicio de la sabidura y no resulta sorprendente,
como le dijo Jernimo a un gran orador: Si por la
prestancia de su discurso y su elegancia al hablar, la
sabidura la domina como si fuera su seora y algunas
veces, por su prestancia, de sierva y cautiva que era la
hace israeltica libre, que avanza tan distinguida
mientrassigueasuseoraperosevuelvedespreciable
cuando intenta salir a la calle y pretende gustar sin el
brillodesuseora.Enltimolugar,escuchaloquedice
Agustn; considera a los que se dedican slo a la
elocuencia como los menos inteligentes: De qu sirve
lallavedeorosinopuedeabriroqutienedemalolade
maderasiabre?

597

Liberprimus36,16437,6

10

15

20

Agam igitur finem si illud unum dixerim, quia qui


sine sapientia eloquentiam profitentur, uanitati inniti
fatentur. Nam nudo uerborum ornatui uacantes,
humanitatisstudiaseiactantassecutos,cumenimteste
sapiente, uana sunt studia hominum. Recte oratorum
exercitia studia humanitatis sunt quippe et uanitatis,
dum uanitati sermonis incumbunt, quos pulchre idem
sapiens alibi digito tangit: Verba, inquit, proferunt
plurima multaque in dicendo et disputando uanitatem
habentia.SedetIeremiasadeundemsensum:Doctrina,
inquit, uanitatis eorum lignum est argento inuolutum.
Lignum, inquam, siccum est atque aridum, idque ut
splendeat argento inuoluitur. Nec aliter rhetorum
uerba arida sunt, ueluti nullo sapientie humore aut
sententiarum splendore humectata, quare ut fulgeant
argento nude eloquentie super inuoluuntur. Quo fit ut
uerissimum sit eos studia sequi humanitatis quin
potiusuanitatis. Addeque diximusinprefationehuius
libri que incipit Verum, ubi aliquid diximus usque ad
mediumcapituli.

598

165

170

175

180

CAPITVLVM TRICESIMVM SEPTIMVM DE MATHEMATICIS


SCIENTIISINGENEREETDEEARVMORTVETFINE.

25

Mathematice uero doctrinales uocantur, quia per


certasdemonstrationesquantitatiscontinuedocent,ut
statim subiciemus. Has philosophus methaphysice
connumerat et cum illa conueniunt, quia utraque

8
Verbahabentia]Eccle.6,11(uerbasuntplurimamultain
disputandohabentiauanitatem). 10 Doctrinainuolutum]Ier.10,8
(argentum).
23 doctrinales]cf.ISID.orig.3,praef.[PL82.153]:
Latine dicitur doctrinalis scientia, quae abstractam considerat
quantitatem.
1 qui:quiaH
3 Namuerborum:om.H ornatui:ornatuAGH
4 teste:om.AGH 5 sunt:om.AGH 8 alibi:om.G 9 dicendo:
docendoV
14
arida:aridoH
18
diximus:dixerimusGH
21 tricesimvmseptimvm:XXXVR 24 continue:om.F 25 Has:nam
W

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Terminar, entonces, cuando haya dicho slo esto:


quequienesprofesanlaelocuenciasinsabiduraestn
reconociendo que se sustentan sobre la vanidad. Pues
los que se dedican al mero adorno de las palabras se
jactan de haber alcanzado los estudios de
humanidades, cuando, segn asegura un sabio, los
estudios de los hombres estn huecos. En justicia, el
trabajo del orador se incluye en los estudios de
humanidadespero,sinduda,tambinenlasvanidades
en la medida en que se asientan sobre la vanidad del
discurso,alosque,consentidocomn,elsabioseala
con su dedo en otro pasaje: Pronuncian muchsimas
palabras y en lo mucho que dicen y disputan reside la
vanidad. Pero tambin dice Jeremas en el mismo
sentido: La doctrina de su vanidad es un madero
recubiertodeplata.Unmadero,digo,essecoysperoy
para que brille se recubre de plata. Exactamente igual
de speras son las palabras de los rtores, como si no
sehubieranimpregnadodellicordelasabiduraodel
brillodelasideas,porloque,paraqueresplandezcan,
se recubren con un simple bao de plata, es decir, de
elocuencia.Deloquesededucequeesmuyciertoque
los oradores siguen los estudios de humanidades, o
quizsmejor,devanidades.Aadeloquedijimosenel
prefacio de este libro que comienza con las palabras
Es cierto, donde decamos algo al respecto ms o
menoshacialamitaddelcaptulo.
CAPTULOTRIGSIMOSPTIMO: LASCIENCIASMATEMTICASEN
GENERAL;SUORIGENYFINALIDAD.

30

Las matemticas se llaman doctrinales porque


ensean a travs de una serie de demostraciones
exactas de la cantidad continua, como explicaremos a
continuacin. El filsofo las enumera dentro de la
metafsicayencajanbienconellaporqueambastienen

599

Liberprimus37,731

10

15

20

25

considerat de quantitate continua, sed dispariter.


Methaphysicus enim considerat de omnibus
quantitatibusproutsuntentia,utaitphilosophuslibro
quartoMethaphysice.Sedmathematicusconsideratde
quantitate ut de subiecto et de illa principaliter agit
illamquedemonstrat.
Et quia quantitas multiplex est aut saltem
quadruplex,ideoquattuorsuntmathematice.
Prima enim et nobilior quantitas est circa
dimensionem omnium celestium corporum in se et
interseperdistantiasetdimensionesadinuicem,etiam
respectu motus et situs illorum et circa istam
quantitatemuersaturastronomia.
Alia est quantitas respectu auditus circa sonos et
uoces. Nam humana curiositas uidens in somnis esse
delectamentum, quesiuit causam eius ut sibi posset
per artem tales delectationes facere et continuare, ut
dicit Boethius in primo Musice. Vnde docuit
quantitatem uocum sub una concordia et consonantia
sonorum coniungere et in una proportione numerali
deducere, et hanc proportionem et quantitatem
sonorumuocamusmusicam.
Tertiaquantitasrespectunumeriuersaturquedicta
est arithmetica, id est, uirtus numeri, quia considerat
quantitatem numeralem et propietatem eius, ut ait

2
Methaphysicusentia]cf.ARIST.metaph.4,3(1005a):Dicendum
autem est utrum unius aut alterius scientie sit de que mathematicis
uocatis dignitatibus et de substantia. Manifestum igitur est quoniam
uniusqueetquephilosophi,etquedehisestintentio;omnibusenim
inest que sunt sed non generi alicui seorsum proprie ab aliis (...) Et
utunturquidemomnes,quoniammentisestsecundumquodestens,
unumquodque enim genus est ens; in tantum enim utuntur in
quantum illis sufficiens est, hoc autem est, quantum subit genus de
quoferuntdemonstrationes;quarequoniammanifestumestquoniam
secundumquodsuntentiainsuntomnibus(hocenimipsiscommune
est), circa ens secundum quod est ens cognoscentis et de his est
speculatio. 24 considerateius]cf.ISID.orig.3,praef.[PL82.153]:
Arithmeticaestdisciplinaquantitatisnumerabilissecundumse.
1 continua:om.F 2 enim:om.H 3 ait:dicitV 8 sunt:om.G
9 quantitasest:e.q.F antecirca:illaqueestadd.F 16 sibi:om.
M 17 tales:om.V 21 quantitatemTertia:om.W 23 postTertia:
estadd.F uersatur:postquantitastransp.F 24 est1:om.G

600

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

como objeto de estudio la cantidad continua, pero de


modo distinto. La metafsica tiene como objeto de
estudio las cantidades en cuanto que son entes, como
se dice en el libro cuarto de la Metafsica, pero el
matemticoseocupadelacantidadencuantosujetoy
seencargaconcretamentedesudemostracin.
Como la cantidad tiene mltiples vertientes, por lo
menoscuatro,soncuatrolostiposdematemticas.
La primera, y ms noble, es la cantidad entendida
como dimensin de todos los cuerpos celestes en s
mismosyencomparacinentreellosporsudistanciay
sudimensin,tambinrespectodesumovimientoysu
localizacin:sobreestacantidadversalaastronoma.
Otra es la cantidad que hace referencia al odo, es
decir,alossonidosyalavoz.Pueslacuriosidadhuma
na,aldarsecuentadequelossueoseranagradables,
investig cmo sera posible poder reproducir y
continuar tal entretenimiento por medio de las artes,
comodiceBoecioenellibroprimerode Lamsica,de
dondenoshaenseadoquelacantidaddelasvocesse
fusionaenunaconsonanciaarmnicadesonidosyque
se puede expresar por medio de una proporcin
numrica:aestacantidadproporcionadadesonidosla
llamamosmsica.
Laterceracantidadtienequeverconlosnmerosy
se llama aritmtica, es decir, el valor del nmero,
porque tiene como objeto de estudio la cantidad
numrica y sus propiedades, como dice Isidoro.
Indudablemente esta ciencia resulta de gran valor

601

Liberprimus37,32 46

10

15

Isidorus. Hec certe ars magne uirtutis est, quia nulla


aliarumtriumindiget,alieuerohacplurimumindigent,
utaitBoethius.
Quartaueroquantitasuersaturcircamensuramque
dicta est geometria, id est, mensura terre, que ortum
habuit, secundum Alfarabium, in Egypto. Cum enim
post Nili inundationem possessiones omnes
obducerentur limo, ad hoc ut deinceps possessiones
certitudinaliterdistinguerentur,ceperuntterramlineis
et mensuris metiri et partiri, ut sic certi limites
ponerentur in possessionibus. A tali igitur primaria
mensura terre scientia mensurandi nomen accepit,
que geometria dicitur. Postea uero creuit inquisitio
eiusetdeuentumestadlineasetcirculosettriangulos
etceterasfigurasadeiusdemartisperfectionem.

1 nullaindigent]cf.ISID.orig.3,praef.[PL82.153]:Quamscriptores
saecularium litterarum disciplinas mathematicas ideo primam esse
uoluerunt,quoniamipsautsitnullamaliamindigetdisciplinam. 4 cf.
ALFAR. scien. 3,2: Mensores sunt qui terrae superficiem quamlibet
mensurant. Quorum instrumenta sunt palmus, pes, cubitus, stadium
et pertica et leuca et multa alis (...) Et haec scientia inquirit circa
superficies et lineas, corpora et figuras et eorum quantitates.
5 mensuraterre]cf.ISID.orig.3,10,3[PL82.161]:NamGeometriade
terraetdemensuranuncupataest;cf.GVND.diu.110:Haecdisciplina
amensuraterraenomenaccepit.
7 postpossessionibus]cf.ISID.
orig. 3,10,1 [PL 82.161]: Geometriae disciplina primum ab Aegyptiis
reperta dicitur, quia inundante Nilo, et omnium possessionibus limo
obductis, initium terrae diuidendae per lineas et mensuras nomen
artidedit.Quaedeindelongiusacuminesapientumprouecta,etmaris,
et coeli, et aeris spatia metitur; cf. GVND. diu. 110: Huius inuentores
primi traduntur Aegyptii. Qui pro eo, quod inundante Nilo et
hominum possessionibus limo obductis agrorum limites ita
confundebatur, quod possessiones singulorum a se non
discernebantur, talem sollertiam adinuenerunt, cuius exercitatione
suiquisquequantitatemagellifaciliusacontinentipossetsecernere.

2 aliarum:allarumG hac:acW hacQuarta:om.I 5 terre:


terraH 8 obducerenturlimo:l.o.V 10 et1:om.B certi:certeS
12 terre:certeB

602

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

porque no necesita de ninguna de las otras tres,


mientrasquelasotrastienenmuchanecesidaddesta,
comodiceBoecio.
Lacuartacantidad,porsuparte,tienequeverconla
medidaysellamageometra,es decir,lamedidadela
tierra, que tuvo su origen, segn alFrb, en Egipto.
Como con las inundaciones del Nilo todas las
propiedadesquedabancubiertasdebarro,convistasa
poder distinguir ms tarde las propiedades
longitudinalmente, se comenz a medir y a dividir la
tierra con lneas y medidas para poder poner as
lmites exactos a las propiedades. Entonces, la ciencia
delamedida,quesellamageometra,tomasunombre
de esta primitiva forma de medir la tierra. Despus
aument el mbito de su investigacin y se lleg a las
lneas,los crculos y lostringulos y las demsfiguras
hastaperfeccionarestaciencia.

603

Liberprimus38,127

604

CAPITVLVM TRICESIMVM OCTAVVM, PARTICVLARITER DE PRIMA


SCIENTIA MATHEMATICA, VIDELICET DE ASTRONOMIA ET DE EIVS
LAVDIBVS ET VTILITATE; DEMVM DE ILLIVS INCOMMODITATE,
INCERTITVDINE,LABORIBVSETDAMNIS.

10

15

20

25

Astronomia itaque prima scientia est mathematica


etquamantiquimathesimpenultimabreuiappellabant
eamque utilem probabilemque habuerunt quia, ut ait
Policratus,naturaillaminducit,ratioprobatetutilitatis
experientia approbat. Qui hanc sequuntur curiosiores
suntcelestiumutinuestigentdesingulisquesublunari
globo continentur. Vtilis certe ad naturales effectus
prenoscendos. Illa enim de siderum motibus,
magnitudine et distantia pertractat. Euocat enim
homines ab his tenebris et grosso aere et in
superiorem illam lucidissimamque celi domum tot
luminaribus distinctam, oculos et animum inducit. Est
enimiucundum fixasstellarumimaginesdiscernereet
erraticassuislocisnominibusquedesignareearumque
coniunctiones. Demum solis et lune defectus, longe
ante predicere et preuidere ex quibus plurima
commoda consequimur et non parua pericula et
incommoda uitamus. Rursus non est dubitandum ex
motu celestium corporum plurimos futuros rerum
euentus dependere, presertim in illis qui ex nostro
libero arbitrio non procedunt. Vnde secundum
doctrinamsanctorum,nonsuntculpandiquinaturales
effectus stellarum et planetarum nouerunt et

6
penultimaappellabant]cf.IOH.SAR.pol.2,18[PL199.436]:
Mathesim ergo probabilem, quae penultima breui enuntiatur.
8 naturaapprobat]IOH.SAR.pol.2,18[PL199.436](naturainducit,
ratio
probat,
et
utilitatis
experientia
approbat).
22
Rursusdependere]cf.GVND.diu.120:Finiseiusestscientia
iudicandidepraeteritis,praesentibusatquefuturis.
1 tricesimvmoctavvm:XXXVIR particvlariter:om.M 3 lavdibvs:
laudabisW 4 damnis:erumnisM 6 postantiqui:methasimadd.G
breui:om.H
8 illam:illaA utilitatisDGIMVWz:utilitascett.
9 anteexperientia:etadd.cettnisiR hanc:huncI 12 desiderum:
desideriumS
20 exprocedunt:marg.R
21 consequimur:
consequeturDIVz:consequiturM
23
postfuturos:aadd.G
24 dependere:pondereW 27 effectus:affectusG

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

CAPTULO TRIGSIMO OCTAVO: PRIMERA CIENCIA MATEMTICA


EN PARTICULAR, ES DECIR, LA ASTRONOMA; ELOGIOS Y
PROVECHOS; POR LTIMO, SUS INCONVENIENTES E INCERTIDUM
BRESASCOMOPADECIMIENTOSYPERJUICIOS.

10

15

20

25

30

As pues, la astronoma es la primera ciencia


matemtica a la que los antiguos llamaban mthesis,
con la penltima breve, y la consideraron una ciencia
provechosa y digna de elogio porque, como dice
Polcrato, la naturaleza nos conduce a ella, la razn la
admite y la aprueba tras haber experimentado su
utilidad.Losquelapracticantienenmayorinterspor
locelesteyporinvestigarcadaunadelascosasquese
hallan bajo el globo lunar. Es muy provechosa para
conocerdeantemanolosefectosdelanaturaleza.Trata
especialmente el movimiento de las astros, su
magnitudysudistancia.Invitaaloshombresasalirde
estastinieblasysudensoaireyconducesusojosysu
mente a las alturas, a la casa del cielo, que brilla de
formaextraordinariayestadornadocontantasluces.
Es agradable distinguir las imgenes fijas de las
estrellas y sealar las que no tienen nombre ni lugar
porque van errantes, y sus constelaciones. Por ltimo,
predecirypreverconmuchaantelacinloseclipsesde
solydeluna,conloqueconseguimosmuchasventajas
y evitamos no pocos peligros e inconvenientes.
Adems,nocabedudadequemuchossucesosfuturos
dependen del movimiento de los cuerpos celestes,
especialmente los que no proceden de nuestro libre
albedro.Porello,segnladoctrinadelossantos,nose
debe culpar a quienes conocen y predicen las
consecuenciasnaturalesdelasestrellasylosplanetas.
Tambin en el Gnesis se lee que las luces del cielo se

605

Liberprimus38,28 58

10

15

20

25

30

predicunt. Nam et in Genesi legitur luminaria celi ad


hocproductaesseutsintinsignaettemporaetdieset
annos.
Patet ex predictis excellentia et utilitas huius artis.
Verum, secundum Alfarabium, hec ars pro parte
mendax est et hominibus ignota. Quis enim hominum
hodie nouit omnium et tam diuersarum stellarum
diuersas naturas et effectus et postea uirtutes ex
omnibus mixtas, ut cum certitudine determinet
euentus, etiam naturales in elementis et elementatis
contingentes, ut absque dubio dicere possit talium
stellarum coniunctio facit necessario siccitatem, et
talium coniunctio facit aquarum abundantiam, et
talium pestilentiam et talium mortem diuturnam et
talium mortem celerem? Indubie nemo nouit circa
arcana ista certum dicere, sed per coniecturas fallaces
asserunt aliqua ex his que contigerunt aliquando et
nonaccidituniformitersicutdicunt.Etideoastronomia
iudiciaria fatua dicitur et infatuatiua eorum qui sibi
uacant secundum eundem Alfarabium. Irridenda certe
est talium hominum dementia, ut scire uelint que in
celo aguntur, quasi consilio celestium interfuerint
atquerecenterindeuenerint,cumtamenquidinterra,
quidindomouxorautsororeiusegerit,ignorent.Noui
ego quosdam astronomos uxores habere non satis
pudicas. Ipsi tamen de aliarum impudicitia
coniectabant.
Plurima itaque incommoda humano generi ex his
futurorumperscrutationibusmathematiciafferunt.Sed
ultra predicta, imminent alia incommoda et pericula.
Nam raro et difficulter sectatores huius artis intra
1
luminariaannos]Gen.1,14(luminariainfirmamentocaeliut
diuidantdiemacnoctemetsintinsignaettemporaetdiesetannos).
1 predicunt:preceduntG celi:om.H 4 excellentiautilitas:u.et
e.G 6 hominumhodie:hod.hom.S 8 naturaseffectus:uirtutesR
9 ut:etAG
12 necessariofacit:iter.W
13 abundantiam:
habudantiumI 14 diuturnammortem:om.W 15 Indubie:certeR
nemo:om.G 17 exhis:marg.G 18 uniformiter:marg.R 19 qui:
queAGH 20 Irridenda:MiraR certeest:e.c.MW 22 interfuerint
:interfueruntG 23 uenerint:ueneruntG 30 incommodapericula:
p.eti.W

606

30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

hicieronparaquesirvierandesealparalasestaciones,
losdasylosaos.

10

15

20

25

30

Espatente,porloqueacabamosdedecir,lamagna
nimidadyprovechodeestaciencia.Noobstante,segn
alFrb, esta ciencia tiene una parte de mentira y
resulta desconocida a los hombres. Qu hombre es
hoycapazdeconocerlasdiferentesformasyefectosde
todas las estrellas, tan diferentes, y adems de lo que
son capaces todas ellas, como para determinar con
exactitudlossucesosnaturalesquevanaproducirseen
los elementos y como para decir que la conjuncin de
tales estrellas provoca necesariamente sequa, y la de
talesotrasaguaenabundancia,yladetaleslapestey
la de tales una muerte lenta, y la de tales una muerte
rpida? Sin duda, nadie sabe decir nada exacto sobre
estosarcanos,sinoqueaseguran,pormediodefalaces
conjeturas, algunos sucesos de esos que han aconteci
do algunas veces, pero que no ocurre siempre igual
comodicen.Yporellosedicequelaastronomaemite
juicios tontos y que atonta a los que se dedican a ella,
segnelmismoalFrb.Conraznlalocuradeseme
jantes hombres es digna de risa: querer saber lo que
pasa en el cielo, como si formaran parte del consejo
celestial y acabaran de llegar de all, cuando, por el
contrario,ignoranquesloquepasaenlatierrayqu
es lo que hacen su mujer o su hermana en su casa. S
yo de algunos astrnomos que tienen mujeres no
demasiado decentes. Sin embargo, ellos conjeturaban
sobrelaindecenciadeotras.
As pues, la indagacin del futuro por parte de los
matemticos le reporta muchos inconvenientes al
gnero humano. Pero ms all de lo anteriormente
dicho, le amenazan otros inconvenientes y peligros.
Pues difcilmente se atienen a los lmites de la

607

Liberprimus38,59 85

10

15

20

25

moderationismetascohibentur,sedcupiditatequadam
futura prenoscendi, ad diuersa uanitatum genera eius
uelamento homines trahuntur ut, teste Policrato, non
tam philosophie species quam quedam impietatis
disciplina sit, et tandem in mathesim producta
penultimaconuertatur.
Dilatant enim plurimi phylacterias huius artis, ut
constellationibusetplanetisnimiumuirtutisattribuant
et eis nescio quam auctoritatem prestant in
contumeliam Creatoris. Et iuxta apostolum: Ad
sobrietatem non sapientes stulti facti sunt. Celestibus
enim constellationibus attribuunt uitam et mortem,
ceterosque euentus hominum predicere conantur et
cetera que Pater posuit in sua potestate non
attendentesque per prophetam Deus ad illosirridens,
ait:Dicitemihiqueuenturasuntetdicamquiadiiestis.
Sic igitur mentes hominum futura prenoscere
cupientiumilludunt,uttandemliberiarbitriiperimant
libertatem. Qui pariter et eis credentes utinam illud
considerarent, quia Altissimus sideribus ac stellis
tantum dedit uigoris quantum uoluit, sibi tamen
retinuit totius opificii principatum. Que omnia ipsi
auctori Deo exhibent famulatum iuxta illud: Celi
enarrantgloriamDei.
Adeo enim hi homines diuine Prouidentie illiusque
bonitati et potestati detrahunt ut asserant aliquem
faustum aut fortunatum esse posse ex constellatione

3
nondisciplina]NonapudIOH.SAR.sedcf.MIN.FEL.8[PL3.257]:
tamen in hac impietatis disciplina simulatae philosophiae nomine.
5
etconuertatur]cf.IOH.SAR.pol.2,18[199.436]:quasiquoddam
doctrinae suae iaciunt fundamentum, ut exinde opinionum suarum
lubrico quasi quadam imagine rationis, in mathesin reprobam, quae
profertur extensa penultima, perniciosissime prolabantur.
11
nonsunt]Rom.1,22(dicentesenimseessesapientes...).
16 Diciteestis]Is.41,23. 23 CeliDei]Ps.18,2.
1 cupiditate:cupiditatiH 2 futuraprenoscendi:uanaR 3 homines:
homineW testePolicrato:om.R 5 ettandem:utadeoR 12 et:
marg.R 13 ceterosqueeuentus:euentusqueR predicereconantur
:marg.R
14
cetera:marg.R postpotestate:uttandem[non
legitur]decipianthominesetartibusprimumliberaliternonintende
readd.R nonconsiderarent:marg.R 16 quia:om.V 18 ut:om.
W 20 ac:etFM 22 totius:om.AG 25 Adeopredixerunt:om.R

608

60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

moderacinlosquesededicanaestaciencia,sinoque
los hombres, por deseo de saber el futuro, se ven
arrastrados con una venda en los ojos a los diferentes
tiposdevanidaddemodoque,segnaseguraPolcrato,
laastronomanoestantounapartedelafilosofacomo
unadoctrinaimpay,finalmente,sevuelveenmthesis
conlapenltimalarga.
Muchos ensanchan las filacterias de esta ciencia
para atribuir ms poder a las constelaciones y a los
planetasynosquautoridadsearroganparaultrajar
alCreador.Ysegnelapstol:Alardeandodesabiosse
hicieron necios. Atribuyen a las constelaciones celestes
la vida y la muerte e intentan predecir los dems
acontecimientos del hombre y las dems cosas que el
Padrepusobajosupoder,sindarsecuentadequeDios
seacabariendodeellos,segndiceelprofeta:Decidme
qusucederenelfuturoydirquesoisdioses.Entonces
los hombres que desean saber de antemano el futuro
sehacentalesfiguracionesmentalesqueterminanpor
ponerfinalalibertadpropiadenuestrolibrealbedro.
Ojalquienesconfanigualmenteenellosconsideraran
que el Altsimo les ha dado el poder que ha querido a
losastrosyalasestrellas,peroquehareservadopara
s la primaca sobre toda la creacin, hecho que
demuestra que todo est al servicio de Dios creador,
segnelpasajequedice: Loscielosnarranlagloriade
Dios.
Estoshombresarrebatanlabondadylapotestadde
la divina Providencia hasta el punto de asegurar que
alguienpuedeserprsperoyafortunadoenfuncinde
la constelacin en la que haya nacido. Como dice un

609

Liberprimus38,86 116

10

15

20

25

30

natiuitatis sue. A quibus, ut quidam sapiens ait,


querendum esset an credant ira Dei quibusdam
plerumque regna et dominia ablata fuisse simpliciter,
et eius gratia et beneplacito aliis esse collata. Rursus
numcreduntquodeademdiuinairauelgratiaDeiaut
aliquorum precibus potest placari, ut bona data non
auferatetmalameritanoninferat,queomniainsacris
libris sepe facta esse legimus. Quod si ea uera fore
credunt, necesse est illos etiam credere quia contra
uoluntatem Creatoris huiusmodi bona hominibus non
proueniant, nec eis auferantur sed infallibiliter uerum
sit cuncta bona et mala mortalibus ex Dei beneplacito
prouenire. Vnde doctissimus Guillelmus cancellarius
Parisiensis pulchre in eo quem De uniuerso libro
edidit, refert facete quia cum unus ex astronomis
cuidam ex illius natiuitatis constellatione magnam
dignitatempolliceretur,illeabastronomoquesiuitnum
si Deus nollet, ille dignitatem assecuturus esset; cui
responditnullopactoidefficiposse.Rursusquesiuitan
si Deus uellet astra et eius natiuitas possent impedire
ne dignitatem assequeretur. Similiter respondit
negatiue. Tunc ille cum ergo utrumque sit in Dei
arbitrio:Totumeicomitto.
Quod uero obiciunt luminaria celi producta esse ut
sint in signa et tempora, fatendum est in naturalibus.
Erraret enim medicus si phlebotomaret in certa
lunationeuelsignosiderum.Signantergosiderafutura
tempora, an naturaliter erunt sicca uel humida, secus
ineuentibushominum,quiexarbitrioproceduntetper
rationem dirigi possunt; tales enim astris non
subiciuntur. Pendent enim ex intellectu quem,

24 luminariatempora]Gen.1,14.
2 esset:essentW:esseM credant:credatV 5 num:nonMW
aut:AGH 8 libris:litterisGH uera:postcredunttransp.H fore
credunt:c.f.AG 9 etiam:om.W contra:om.H 11 proueniant:
proueniuntM:preueniantD 14 Parisiensis:pariensisI 17 ab:om.
SW astronomoille:om.W num:nonM
18
assecuturus:
assecutusMFS 19 postRursus:ergoadd.M 20 possent:possitG
24 esse:essentM ut:om.M

610

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

sabio,deberaninvestigarsicreenquelairadeDiosles
ha arrebatado a algunos sus reinos y dominios y que
porsugraciaybeneplcitoseleshaconferidoaotros.
Tambin sicreenqueesamismairaogracia divinase
puede aplacar con regalos, de modo que no nos
arrebaten los bienes que se nos han dado ni se nos
tengan en cuenta las malas acciones, cosas todas ellas
que, segn hemos ledo, pasan a menudo en las
Sagradas Escrituras. Si creen que esto es verdad,
debern creer tambin necesariamente que el hombre
no se topa con el bien, ni tampoco se le arrebata en
contra de la voluntad del Creador, sino que es
rigurosamente ciertoquetodo lobuenoylo maloque
lessucedealosmortalesesconelbeneplcitodeDios.
PorelloGuillermodePars,cancillercultsimo,cuenta
con cierta gracia, en su libro El universo, que despus
de que un astrnomo le prometiera a un hombre que
alcanzara una gran dignidad slo por la constelacin
en la que haba nacido, l le pregunt al astrnomo si
conseguira la dignidad en el caso de que Dios no
quisiera,aloquelerespondiqueentoncesnopodra
ser en modo alguno. Tambin le pregunt que, en el
casodequeDiosquisiera,silosastrosysunacimiento
podran impedir que no alcanzara la dignidad. Le
respondi del mismo modoque no. Entonces l, como
las dos opciones dependan de la voluntad de Dios,
dijo:Meentregoalporcompleto.
Porotraparte,laafirmacindequelaslucesdelcielo
se han creado para ser seal de los tiempos, hay que
reconocer que se cumple slo en las acciones de la
naturaleza. Se equivocara el mdico si hiciera una
sangraenunadeterminadafaselunaroanteunaseal
de las estrellas. Los astros, entonces, marcan los
tiempos venideros, por ejemplo, si sern secos o
hmedos por naturaleza, al contrario que las acciones
deloshombres,queprocedendenuestroalbedroylas
podemos gobernar por medio de la razn; tales

611

Liberprimus38,117141

10

15

20

25

secundum philosophum, constat esse ab extra.


Fatendum est tamen, quia inclinatiue astra disponunt
certoshominesadcertosactus,presertimeosquinon
resistunt passionibus nec sequuntur rationem. Quo
sensu dixit Ptolomeus quia solus sapiens dominatur
astris.Stultorumauteminfinitusestnumerus!
Significantergoastraquedamnaturaliainterranec
ad illa homines cogunt, quinimmo ea facile uitare
possumus, ueluti exempli gratia, eleuatio manus cum
gladio, signum est eminentis percussionis,
nonnumquam tamen in iocum resoluitur. Rursus aliud
exemplumsuccedit: siincapite alicuius uici aut strate
urbisuidemusignemaccensumetuentumualidumex
ea parte, certe coniectamus domum ligneam, quam
ignis et uentus petit comburendam, tamen aquarum
copiaautaliisremediisuitaripotest.
O quot felices principes, quot uiros clarissimos
fefellit atque infelices reddit hec tam falsa et auida
futurorum euentuum inquisitio! Testes sunt, inter
ceteros, tres omni seculo percelebres et memorandi
uiri: Pompeius, Crassus et Cesar. Quibus, teste
Cicerone, Chaldei omnes mathematici ceterique
auruspicespreclarofineinpatriamoriturospromisere,
quod an uerum sit, mestum est commemorari. Ferro
enimomnescessiduoquelongissimeabItaliainhumati

5
solusastris]THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,a.5,ad.3(Sedtamen,ut
Ptolomaeus dicit in Centiloquio, sapiens dominatur astris, scilicet
quia, resistens passionibus, impedit per uoluntatem liberam, et
nequaquam motui caelesti subiectam, huiusmodi corporum
caelestiumeffectus);PS.PTOL.centil.5. 6 Stultorumnumerus]Eccle.
1,15.
22
Chaldeipromisere]cf.CIC.diu.2,99:Quammultaego
Pompeio, quam multa Crasso, quam multa huic ipsi Caesari a
Chaldaeis dicta memini, neminem eorum nisi senectute, nisi domi,
nisi cum claritate esse moriturum! Vt mihi permirum uideatur
quemquam exstare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedicta
cotidieuideatreeteuentisrefelli.
6 astrisStultorum:iter.W
8 ea:om.AG
13 ualidum:om.G
14 quam:quemAH 18 tam:tamenH 19 inquisitio:inquisitorM
20
tres:postsunttransp.DIMVz etmemorandi:incomorandiM
23 auruspices:aruspicesG

612

120

125

130

135

140

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

acciones no pueden someterse a los astros. Dependen


delainteligenciaque,segnelfilsofo,esevidenteque
procededefuera.Hayquereconocer,sinembargo,que
los astros tienden a inclinar a algunos hombres a
realizar ciertas acciones, especialmente a esos actos
que no se resisten a las pasiones ni siguen a la razn.
En este sentido Ptolomeo dijo que slo el sabio se
sobrepone a los astros. El nmero de los tontos es
infinito!
Por tanto, los astros marcan determinados sucesos
naturales en la tierra, pero no implican en ellos a los
hombres, es ms, podemos evitarlos con facilidad,
como por ejemplo, levantar la mano con la espada es
sealde ungolpe inminente, peronunca seinterpreta
comounjuego.Podemosaadirtambinotroejemplo:
si vemos que al principio de algn barrio o de alguna
calle de la ciudad hay un incendio y que sopla viento
fuerte por la zona, conjeturamos con sentido comn
quepodemossalvarlacasademadera,queelfuegoyel
viento pretenden consumir, con agua abundante o
cualquierotrasolucin.
Cuntas veces esta falsa y vida bsqueda del
futurohaengaadoaprncipesdichosos,aloshombres
ms insignes, y los ha hecho desdichados! Hay, entre
otros, tres testigos muy famosos en todo el mundo
dignos de mencin: Pompeyo, Craso y Csar. Segn
asegura Cicern, todos los matemticos caldeos y los
demsaurspiceslespredijeronqueibanamorirensu
patriaconungloriosofinal;queestoseaonocierto,es
triste recordarlo. Todos murieron a espada y dos de
ellos quedaron sin sepultura muy lejos de Italia y sus

613

Liberprimus38,142163

10

15

20

ferarumque mortibus expositi fuere. Ea igitur atque


maiora, quippe et deteriora, his prouenire assiduo
conspicimus,quosfelicesastronomipresagiunt.
Nec tamen humana mens, futurorum auida, auerti
uult ne illorum nugis credat. Mira hominum leuitas,
mira credendi facilitas, uerius dixerim fatuitas; quam
non parum Cicero miratur, qui longe magis
mendacibus quam uera dicentibus credunt. Ceteris
siquidem etiam probis hominibus non facile fides
datur, si uno tantum notabili sunt deprehensi
mendacio. Astronomos uero et coniectores melioris
condicionis dixerim quod econtra accidit. Mille enim
illorumingrauissimisrebusmendaciis,unafortuitaet
alias futura ueritas fidem prestat. Quo fit ut aliud
mirabilius accidat, quia, ut Petrarcha ait, sine ulla
suspicione mendacii libere mentiri possint, pro eo quia
semel potuerunt non mentiri. Adde aliam stupendi et
admirandicausam. Cumenim diuinaueritas,scriptura
sacra teste, nos moneat ne predictis coniectoribus,
etiam prophetis et uera predicentibus, credamus cum
ait in Deuteronomio: Si surrexerit in medio tui
prophetes et predixerit signum atque portentum et

6
quamcredunt]cf.PETR.rem.1,112,18:sepequidemmirarisoleo
nosterque non immerito miratus est Cicero, quid hoc in genere
nouuminsuetumqueaccidit,utcumincunctishominibusmultauera
memorabiliunomendacioobscurenturetsuspectafidesinposterum
loquentisfiat.
7
quicredunt]cf.CIC.diu.2,146:utmihimirum
uideatur, cum mendaci homini ne uerum quidem dicenti credere
soleamus.
12 Milleprestat]cf.PETR.rem.1,112,18:inhiscontra
grauibusmillemendaciisunaleuisacfortuitaueritasuelumquoddam
et mendaci publico fidem querit, si quando uel semel quoniam
nemo tam mendax unquam fuit, quin quandoque uerum diceret,
nolens etiam aut ignarus , uni horum ueri forte aliquid effluxerit.
15
sinementiri]PETR.rem.1,112,18(Deniquesineullasuspitione
mendacii mentiri potest omnia quisquis semel potuit non mentiri).
21 Siprophete]Deut.13,1(sisurrexeritinmediotuiprophetes...et
praedixerit signum atque portentum et euenerit quod locutus est ...
nonaudiesuerbaprophetae).
1 fuere:fueruntG Ea:easS 2 quippe:om.M 5 illorum:illisV
nugisr2:magiscett. 13 illorum:eorumF mendaciis:mendaciaW
16 eo:eaAG 17 non:postsemeltransp.G et:om.AG 20 post
cum:Moysesadd.F

614

145

150

155

160

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

cuerpossearrojaronalasfieras.Vemosadiarioqueles
sucedencosassemejantes,ymayores,einclusopeores,
a quienes, dichosos, dejan que los astrnomos les
presagienelfuturo.
Sin embargo, el pensamiento humano, vido de
conocerelfuturo,noquiereverselibredecreerensus
tonteras. Es sorprendente la ligereza de los hombres,
sorprendente su credulidad, o mejor dicho su
insensatez,quetampocodejadesorprenderaCicern:
creen antes a los mentirosos que a los que dicen la
verdad. No es fcil que se fen de los dems hombres
respetables slo porque una vez se les haya
sorprendidoenunamentiraevidente.Encambiodira
que sucede lo contrario con los astrnomos y los
intrpretes de mejor fama. Entre mil mentiras
terribles,bastaunasolaquesalgaporcasualidadpara
queenadelantetengancrditoparapredecirelfuturo.
De lo que se deduce otra cosa ms sorprendente an
porque, como dice Petrarca, pueden mentir libremente
sinsospechaalgunadeverdadporque,porunasolavez,
puedequenomintieran.Aadeotromotivodeasombro
y sorpresa. Al aconsejarnos la divina verdad, segn se
asegura en las Sagradas Escrituras, que no nos fiemos
de los adivinos antes mencionados, incluso de los
profetas y de los que predicen la verdad, creamos
cuando dice en el Deuteronomio: Si aparece ante

615

Liberprimus38,164195

10

15

20

25

30

euenerit quod locutus est, non audias uerba prophete


tentatenimuosDeusandiligatiseum.Nihilominuseis
ipsis mathematicis quos non prophetas, non sanctos
scimus, in cunctis credimus, qui paucula demonum
forteprestigiispredixerunt.
Huius denique excercitii pericula et incommoda
ultra predicta, ex eo conspiciens quoniam illam artem
pro fundamento et scuto quodam sue iniquitatis multi
uenerantur etcoluntscilicet diuinatores, nigromantici,
incantatores,
harioli,
auruspices,
coniectores,
chiromantici.
Vtcumqueigitursit,orote,filicarissime,hancartem
uelut pestem fuge, nec quid astra de te inquiras, sed
quid astrorum creator sanxerit. Bonis operibus
exspecta atque, ut salutem tuam cedant, iugiter exora,
nec ab his coniectoribus ueritatem spectes agnoscere,
quibusueritasipsaignotiorestquamtibi.
Fateor enim aliqua astronomie species laudata est
atque perutilis. Verumtamen, teste Augustino, potius
est scientia curiositatis quam doctrina pietatis. Nec
illam inculpamus, sed utilius sectandam dicimus
sapientiam naturalem, que astrorum arti heret. Illa
enim naturali intellectui consona est atque conformis
per quam naturalium rerum animatarum et
inanimatarum principia, passiones et eorum que celo
etmundocontinenturrationeseteffectuscognoscimus
ac multarum rerum possumus causas reddere, que
mundo miranda uidentur. Nec minus iucunda est
inquisitio perspectiue et de ponderibus tradita ratio.
Fatemur tamen quia in his naturalibus methaphysicis
scientiis non Christus, non prophete sonant, sed
philosophus et commentator. De quibus ad Damasum

4 qui:quiaM demonum:postfortetransp.A
5 forte:om.F
7 conspiciens:conspiciesG illamartem:illaR 10 auruspices:
aruspicesG 12 Vtcumqueinquiras:om.G carissime:carissimiH
13 necquid:nequidB necperutilis:marg.R2 19 Verumtamen:
uerumGH 22 que:s.lin.R:quiI arti:s.lin.R 23 intellectui:
intellectuGH 24 etinanimatarum:om.G 25 postque:suoadd.F
27 rerum:om.G 28 miranda:miraculaAG 32 commentator:
commendatorI

616

165

170

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

vosotrosunprofetayteproponeunasealyunprodigio,
y stos se cumplen, no escuches las palabras de tal
profeta; Dios os pone a prueba a ver si le amis. No
obstante, creemos en el conjunto de los matemticos,
que sabemos que no son profetas ni santos, que
predijeron algunascosillas con lacharlatanera propia
delosdemonios.
En fin, ms all de los peligros e inconvenientes de
este trabajo que mencionamos antes, vemos que
muchosveneranesteartecomofundamentoybasede
su maldad y dan culto a los adivinos, nigromantes,
encantadores, augures, aurspices, intrpretes y
quiromantes.
Entonces,seacomofuere,teruego,queridsimohijo,
que huyas de este arte como de la peste y no
investigues qu dicen de ti los astros, sino lo que ha
establecido el creador de los astros. Atiende a las
buenas acciones y reza constantemente para que
intercedan por tu salvacin, y no esperes conocer la
verdad gracias a estos intrpretes, que desconocen
msquetlapropiaverdad.
Reconozco que alguna faceta de la astronoma s es
dignadeelogioymuyprovechosa.Noobstante,segn
aseguraAgustn,esmsunacienciadecuriosidadque
una doctrina de piedad. Pero no la condenamos, sino
que decimos que se debe seguir mejor la sabidura
natural,queestimplcitaenelartedelosastros.Est
en consonancia y en conformidad con la inteligencia
natural, gracias a la cual conocemos los principios y
sentimientos de los seres animados e inanimados, as
comolasrazonesylosefectosdeloqueabarcaelcielo
y el mundo, y podemos deducir muchas explicaciones
de muchos aspectos del mundo que nos parecen
sorprendentes. No resulta menos agradable la
investigacindelaapreciacinyelclculodelospesos.
Reconocemos,sinembargo,queenestascienciasdela
metafsica,noresuenanlaspalabrasdeCristonilasde

617

Liberprimus38,19639,19

dicit Hieronymus quia physici perscrutatores oculos in


celum leuantes et ultra profundum terrarum in abysso
demerguntur.Inuanitatesensus,inobscuritatementis
ingredientes, diebus ac noctibus perscrutantur multa
utsciant,paucautsapiant.

618

200

CAPITVLVM XXXIX DE SECVNDA MATHEMATICA VIDELICET, DE


MVSICA ET DE EIVS LAVDIBVS ET DE VTILIATE AC ILLIVS
INCOMMODITATE,MISERIISETLABORIBVS.

10

15

20

Musica uero altera mathematica est que, ut dixi,


consonam multitudinem proportionum suarum in
quadamequalitateuocumconciliat.Heccertearsapud
Grecos magno semper honori fuit nec putabatur quis
liberaliter eruditus, nisi musicalibus cantibus
instructus foret. Quantam autem uirtutem Plato
armonie tribuit ex his patet que in Timeo tradit; ait
enim quia potensissima artium est musica, cuius
armonia uirtus est ad mitigandos dolores animarum
humanarum, ipsasque letificandum similiter et ad
ingerendas eis omnes passiones. Tantusque est
musicorum in commouendis animabus uigor ut eas
cogat mouere corpora sua, etiam ad gestus insolitos,
quibus motus interiores alterantur. Denique per
armonias gratia contemplationis et diuinarum
scientiarum studia, non mediocriter iuuantur

1 physicidemerguntur]HIER.inEph.2,17[PL26.504](quiphysicus
perscrutatoroculostranscoelumleuat,etultraprofundumterrarum
etabyssiquoddaminanedemergit). 14 Quantamarmonie]cf.PL.
Ti. 47d: Harmonia uero, id est modulatio, utpote intentio modificata,
cognatas et uelut consanguineas habens commotiones animae
nostrae circuitionibus, prudenter utentibus Musarum munere
temperantiaequecausapotiusquamoblectationissatisestcommoda,
quippe quae discrepantes et inconsonantes animae commotiones ad
concentum exornationem que concordiae Musis auxiliantibus
reuocet; rhythmus autem datus ut medela contra illepidam
numerorum que et modorum nesciam gratiae que expertem in
plerisquenaturam.
1 perscrutatores:perscrutatoresW 4 ac:atqueG 6 xxxix:XXVIIR:
XXIXr de2:om.G
7 de1:om.V et2:acV:om.W de2:postac
transp.R
8
postlaboribvs:sequituradd.G
9
ut:om.G
14 Quantamletificant:marg.R2 Plato:om.H 16 enim:om.W
est:om.G 17 animarumhumanarum:h.a.V

10

15

Espejodelavidahumana

los profetas, sino las del filsofo y el comentarista.


SobreelloslediceJernimoaDmasoenunacartaque
los investigadores de los fenmenos fsicos elevan sus
ojos al cielo y se sumergen en lo ms profundo de la
tierra,enelabismo.Investigandaynoche,penetrando
enlavanaaparienciadelossentidosyenlaoscuridad
del pensamiento para conocer muchas cosas, pero
sabenpocas.
CAPTULOXXXIX: SEGUNDACIENCIAMATEMTICA, ESDECIR, LA

10

MSICA; SUS ELOGIOS Y SU UTILIDAD AS COMO SUS INCONVENIEN


TES,DESDICHASYPADECIMIENTOS.

15

20

25

La msica es la segunda ciencia matemtica que,


como dije, une la pluralidad de sus proporciones en
una sola igualdad de voces. Este arte goz siempre de
gran honor entre los griegos y no se consideraba
experto en artes liberales a nadie que no supiera de
cantoydemsica.Platnleatribuyemuchopoderala
msica, lo cual resulta patente por lo que nos ha
transmitido en el Timeo; dice que la msica es la ms
poderosa de las artes, cuya armona tiene poder para
calmar el dolor del alma humana e igualmente para
alegrarla e inculcar en ella todas las pasiones. Tan
grande es la fuerza de los msicos para conmover el
alma que la obligan a mover el cuerpo, incluso con
gestos desacostumbrados, con los que se alteran sus
movimientos interiores. Adems, por medio de la
armona,segnalFrb,secontribuyenopocoaldon
de la contemplacin y a los estudios de las ciencias

619

Liberprimus39,20 45

10

15

20

25

secundum Alfarabium. Adde, mirabile dictu, quia et in


bellis equos ipsi musicales conceptus incitant,
delphinos quoque et cetera animalia letificant. Hanc
Socrates senex didicit et adolescentes erudiri in ea
iussit, non quod ad lasciuie incitamentum, sed ad
motusanimesubregularationequemoderandos.Sicut
enimnonomnisuox,sedtantumquebeneconsonatad
sonimelodiamfacit,itaetmotusanimenonomnis,sed
qui rationi congruunt ad rectam uite armoniam
pertinent.
Auget eius laudes quia non modo delectabilis et
utilis est, qua nedum spiritus hominum uiuificantur,
sed instrumenta sunt ad rectos bonosque hominum
mores, cuius uirtute maligni spiritus cohibentur. Sed,
quidplura?Animumacurisliberatet quadaminterna
letitia ad exsultationem in Deum mentes humanas
prouocat.Vndepropheta:Exultabunt,inquit,labiamea
dumcantauerotibi.
Sediamaudiilliusincommoda.Primoenimeasquas
diximus utilitates, qui musicam audiunt consequuntur,
non quidem ipsi artifices. Nam, ut ait Aristoteles,
audibilia fortius mouent quam sensibilia aut per se
operabilia. Quinimmo, teste eodem philosopho,
propteruehementiammultitudinemqueuocum,leditur
cerebrum,ledunturspiritusuitalescantantium.Quofit
utadmoresmaledispositireddantur,quosAristoteles

1
inincitant]cf.GVND.diu.101102:Inproeliisquoquetubae
concentuspugnantesaccendit. 3 delphinosletificant]cf.GVND.diu.
101: Vtilitas huius artis est magna tum ad temperandos mores
animalium. 17 Exultabunttibi]Ps.70,23(laudabuntlabiameacum
cantauerotibi). 22 audibiliaoperabilia]PETR.ALVER.pol.8,l.2,22
(Adhuc autem audibilia fortius mouent quam uisibilia et pluribus
modis).
1 et:estW
4 senex:om.DIMVz didicit:didiscitW:diditM
erudiri:posteatransp.AFV 5 quod:om.V 7 omnis:om.G 8 ita:
om.G 9 qui:om.AGH rectam:recteAGH 11 laudesnon:marg.
R quia:quiM 14 spiritus:om.H 15 Animum:postcuristransp.
H interna:ineternaDIMVz 19 Sedenim:marg.R 23 eodem:
om.DIMVz 25 uitalescantantium:marg.R2 26 male:maliBHM

620
20

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

divinas.Aade,cosasorprendentededecir,queincluso
enlaguerralasnotasmusicalesanimanaloscaballosy
alegranalosdelfinesylosdemsanimales.Scratesla
aprendi yade mayor y exhortaba a los jvenes a que
la estudiaran, no como incitamento lascivo, sino para
que sometieran los impulsos del alma a la norma y la
razn.Igualquenotodaslasvocessinoslolavozque
suenabieneslaquehacelameloda,delmismomodo
no todos los impulsos del alma, sino slo los que son
propiosdelarazn,secorrespondenconunacorrecta
armonavital.
Aumenta sus elogios el hecho de que no slo es
entretenida y provechosa, pues gracias a ella revive el
espritu del hombre, sino que tambin es un
instrumentoparaquelascostumbresdelhombresean
buenas y rectas, y gracias a su poder se mantienen a
rayalosmalosespritus.Pero,qums?Liberaelalma
de sus preocupaciones y hace que, por medio de una
alegrainterior,elpensamientohumanosealegreenel
Seor.Porellodecaelprofeta:Sealegrarnmislabios
cuandotecante.
Pero escucha ahora sus inconvenientes. En primer
lugar, los provechos que hemos dicho antes los
consiguenquienesescuchanlamsica,nosusartfices.
Pues, como dice Aristteles, lo que se oye conmueve
ms que lo que se siente o lo que se hace por uno
mismo.Esms,segnaseguraelfilsofo,laintensidad
provocadaporlamultituddevocesdaaelcerebroyel
espritu de los cantores. De lo que se deduce que se
vuelven poco aptos para las buenas costumbres;
Aristteles los llama banausos, es decir, no aptos para
los trabajos intelectuales. Adems, la msica y su uso

621

Liberprimus39,4640,20

10

banausos, id est, indispositos ad res intellectus uocat.


Rursus musica et usus eius per certas melodias ad
molliciem disponunt, aliquando ad iram, aliquando ad
diuersa alia que distrahunt ab operibus uirtutis et
intellectus. Quare senibus ac magnis et studiosis uiris
audire et iudicare, non exercere musicam preceptum
est.Decetenim,utsapientesaiunt,grauemuirumnon
modo manus, sed uoces cohibere ad aliorum
applausum, quod proprium histrionum est. Adde his
que tangemus infra, libro secundo capitulo
decimoquinto,ubidecantoribusagitur.

622

50

55

CAPITVLVM XL DE TERTIA ET QVARTA MATHEMATICA


VIDELICET, ARITHMETICA ET GEOMETRIA ET DE EARVM LAVDIBVS
ET VTILITATE AC DE ILLARVM INCOMMODITATE, INVTILITATE ET

15

20

25

30

LABORIBVS.

Arithmetica et geometria ultime sunt mathematice


et utiles admodum. Quarum altera de numeris, altera
de magnitudinibus, in quibus secundum uarias
relationes parium uel imparium, item linearum
superficierumautcorporum,uariespeciesnumerorum
magnitudinumque constituuntur, que cognitio iucunda
est.
Hequidemartesutilescerteetnecessariesuntetin
scriptura sacra plurimum commendate, quia scriptum
est: Omnia fecisti in numero, pondere et mensura. Sine
enim numero nihil agere possumus, ut enim inquit
Isidorus: Tolle numerum a rebus et omnia pereunt nec
differrenthominesabestiisceterisqueanimalibus,que
calculi rationem ignorant. Et idem de geometria, sine
pondere denique et mensura nec possessiones nec
politieforent.
1 banausosuocat]cf.ARIST.pol.3,4(1277b):istiautemsunt,sicutet
nomen significat ipsos, qui uiuunt de manibus, in quibus banausus
artifexest. 25 Omniamensura]Sap.11,21(sedomniamensuraet
numeroetponderedisposuisti). 27 Tollepereunt]ISID.orig.3,4,3
[PL82.153](Tollenumeruminrebusomnibus,etomniapereunt).
1 banausos:banansosW 5 ac:etABFGH 7 ut:om.G utaiunt:
s.lin.R 9 histrionum:om.W Addeagitur:marg.R his:iter.F:
om.R 10 infra:om.B 12 xl:XXXVIIIR 13 et1:om.G 15 post
laboribvs:sequituradd.AG
17 utiles:ultilesG
20 aut:acM
24 commendate:commendanteR 28 differrent:differentAFGW
animalibus:om.H 29 postsine:enimadd.DIMVz 31 politie:police
H

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

nos predisponen con algunas de sus melodas a la


holgazanera, otras veces a la ira, otras veces a otros
sentimientos que nos alejan del trabajo virtuoso e
intelectual. Por esa razn era obligatorio que los
mayoresylosgrandeshombresdeestudioescucharan
yopinaransobrelamsica,peronoquesededicarana
ella. Conviene, como dicen los sabios, que el hombre
serio tenga a raya no slo sus manos, sino tambin su
voz para aplaudir a nadie, cosa que es propia de los
actores. Aade a esto lo que abordaremos ms
adelante,enelcaptulodecimoquinto,cuandotratemos
sobreloscantores.
CAPTULO XL: TERCERA Y CUARTA CIENCIA MATEMTICA, ES
DECIR, LAARITMTICAYLAGEOMETRA; ELOGIOSYPROVECHO, AS

15

20

25

30

COMOINCONVENIENTES,INUTILIDADYPADECIMIENTOS.

Laaritmticaylageometrasonlasltimasciencias
matemticas y, por cierto, muy provechosas. Una
estudia los nmeros, la otra las medidas y en ambas,
segn diferentes relaciones de nmeros pares e
impares, y lo mismo de lneas y de superficies o de
cuerpos, se establecen varios tipos de nmeros y de
medidascuyoconocimientoesgozoso.
En efecto, estas ciencias son provechosas y
necesarias y estn muy valoradas en las Sagradas
Escrituras, porque est escrito: Has hecho todo con
nmeros,pesosymedidas.Sinlosnmerosnopodemos
hacer nada, como dice Isidoro: Qutale a las cosas los
nmeros y todo desaparecer, y no se diferenciaran
mucho los hombres de las bestias y dems animales,
queignoran elclculomatemtico.Ysucede lomismo
con la geometra: sin pesos y medidas no tendramos
propiedadesniestados.

623

Liberprimus40,2141,8

10

15

20

25

Sed, fateor, he artes, etsi utiles et necessarie sint,


non tamen homines conducunt nec dirigunt ad mores
nec ad felicitatem eternam. Quid enim prodest rerum
magnitudinesacextrinsecasquantitatesagnoscere,sui
ueroipsiusintrinsecasqualitatesignorare?quidrursus
quantus sit orbis intillegere, sed quantus sit eius
creatornescire?autquidprodestomniumnumerorum
proportiones attingere? quid numerare multitudinem
stellarum et omnibus eis nomina uocare si uitia, si
scelerasuiipsiusnoncomputat?
Vera igitur geometria est quantitatem et
magnitudinem peccatorum attendere, illaque
penitentiecalculodiluere.Veraillaestarithmeticadies
nostros dinumerare et in quo defecimus computare,
dicentes cum propheta: Fac mihi, Domine, notum
numerum dierum meorum ut sciam quid desit mihi.
Adde quia eas artes hodie calcularii et carpentarii sibi
uendicant,inquarumusupericula,fraudesetdolinon
desunt. Taceo de falsis computis, de falsis mensuris et
ponderibus.
Vides, fili mi, huiusmodi mathematicas artes fore
alienas ab artibus et scientiis pietatis, que ad uitam
eternam conducunt, ad quam te dirigere omnia mea
studiatendunt.

624

25

30

35

40

CAPITVLVMXLIINQVOSVBBREVIEPILOGORECOLLIGITAVCTOR
CVNCTASALIASARTESETGENERAVIVENDIINHOCSECVLO.INQVO
OSTENDIT MISERIAS, LABORES ET PERICVLA OMNIVM STATVVM ET
DOCET EAS OMNES PLVRES HABERE ACVLEOS ET MISERIAS QVAM
GAVDIVM, QVIETEM ET SECVRITATEM, DISCVRRENS PER OMNES

30

MODOSVIVENDIINHOCSECVLO.

Cernisiam,filimicarissime,sieaqueaudistitecum
ipse recolis ac discutis, explicata esse omnia uite
15
Facmihi]Ps.38,5(notumfacmihiDominefinemmeumet
numerumdierummeorumquisestutsciamquiddesitmihi).
2
nec:neG
4
ac:autF quantitatesintrinsecas:om.W
5 ignorare:om.S 6 sed:etF sit2:om.M 9 nomina:nominareH
10 suiipsius:eiusR 13 illaest:e.i.V 15 cumpropheta::om.
DIMVz 17 Adde:om.DIMVz easet:om.DIMVz 18 doli:doloG
19 de1computis:om.W et:om.H 21 fore:foresH 25 xli:XXXIX
R 28 docet:ostenditR eas:eosM

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Pero, lo reconozco, estas ciencias, aunque sean


provechosasynecesarias,sinembargo,noconducenni
encaminan al hombre a las buenas costumbres ni a la
felicidad eterna. De qu le sirve a alguien conocer el
tamao y los nmeros de lo que le rodea si ignora las
propias cualidades que tiene en su interior? Adems,
dequlesirveentenderlograndequeeselmundosi
no conoce lo grande que es su creador? O de qu le
sirve estar en posesin de todas las proporciones de
los nmeros? De qu enumerar la multitud de las
estrellas y ponerle nombre a todas, si no sabe contar
suspropiosviciosymalasacciones?
Entonces,laverdaderageometraconsisteenfijarse
enlacantidadymagnituddelospecadosparaponerles
fin con el clculo de la penitencia. La verdadera
aritmtica consiste en contar nuestros das y, si nos
equivocamosensucmputo,tendremosquerepetirlas
palabras del profeta: Dime, Seor, cul es la medida de
mis das para saber lo que me falta. Aade que estas
ciencias las reivindican para s los calculistas y los
carpinteros, en cuya aplicacin no faltan los peligros,
losfraudesylosengaos.Pornohablardelosclculos
falsos,delospesosymedidasfalsos.
Ves, hijo mo, que el trabajo como matemtico es
ajeno a las artes y a las ciencias de la piedad, que te
conducirn a la vida eterna, a la que intentan llevarte
todosmisafanes.
CAPTULO XLI: BREVE EPLOGO EN EL QUE EL AUTOR RECOGE
TODOS LOS OTROS OFICIOS Y TIPOS DE VIDA EN ESTE MUNDO.
MUESTRA LAS DESDICHAS, PADECIMIENTOS Y RIESGOS DE TODOS
LOS ESTADOS Y ENSEA, HACIENDO UN REPASO POR TODOS LOS
MODOS DE VIDA DE ESTE MUNDO, QUE TODOS ESTOS OFICIOS
TIENENMSPESARESYDESDICHASQUEALEGRA, TRANQUILIDADY
SEGURIDAD.

Te vas dando cuenta, queridsimo hijo mo, sipasas


revista y meditas todo lo que has odo, de que te he

625

Liberprimus41,9 41

10

15

20

25

30

genera, cuncta denique humana temporaliaque


exercitia, in quibus diuersa mortalium studia tam
sedulo et uehementer occupantur. Nec enim puto me
falliquoniamhumanusanimusinillisnontamsatiatur
quam cruciatur. Si enim recte iudicas, plus in eis
laboris quam quietis, plus meroris quam gaudii, plus
luctus quam solatii, plus difficultatis quam facilitatis,
pluspericuliquamsecuritatisreperies.Queomniaopto
tecumipseconsideres.Scioenimquoniamsiminimam
laborum, difficultatum et afflictionum partem, pro
immortaliDeo,pertuleriseorumquemortalessubeunt,
utseculodiuersismodisseruiant,rectequidembeatus
eris.
Verum sub breui epilogo plurima tibi ad mentem
adducam. Quis enim omnium uiuendi generum ac
humanorum exercitiorum et officiorum labores,
incommoda, pericula, fraudes quoque et dolos facile
memorare posset? Sed, ut breuioribus apud te utar
uerbis, a summo culmine usque ad infimum, a cesare
usque ad bubulcum, a rege usque ad pastorem, nulla
quies, nulla securitas, sed omnibus casibus, periculis,
aculeis, laboribus innumeris subiciuntur; cuncta
fraudibusetiniquitatibussubiacent.
Regisenimautcesarisclarissimumessenomennon
ambigimus, sed durissimum officium et magis seruare
difficile. In excelsum enim et uentosum montem
ascendit rex, quem facilius fulmina feriunt. Nam, etsi
clarusregistitulussit,restamenobscure,necaliudest
quam uitreum et periturum iocale, curis et periculis
plenum. Demum reges delirant adulationibus et quod
periculosiusest,retentoregisnomine,pleriquetyranni
fiunt, quorum nonnulli multo iustius sub rege iusto
agerent et tranquillius quam reges ipsi essent. Locus

2 tamet:om.W 3 sedulo:seduleF 4 non:om.G 8 opto:aptoAG


9 Scioenim:s.lin.R 11 immortaliDeo:mortalideG que:om.AG
14 Verumadducam:marg.R 16 etofficiorum:om.AG 18 utar:
uitaetW 21 periculis:periculeisW:postetadd.H 22 cuncta:
cunctiAGH
27 ascendit:asceditD
28 sit:om.M obscure:
obscuraDIMVz aliudest:aliquidG 30 quod:om.AGH

626

10

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

explicadotodoslostiposdevida,todoslostrabajosque
puedendesarrollarloshumanosenelestadotemporal,
en los que los mortales ponen su afn con tanto
empeo como inters. Y no creo que viva engaada
por pensar que los humanos no consiguen tanta
satisfaccin en ellos como tormento. Si juzgas con
rectitud, encontrars en ellos ms padecimiento que
tranquilidad, ms tristeza que alegra, ms pena que
consuelo,msdificultadquefacilidad,mspeligroque
seguridad. Deseo que reflexiones sobre todo esto
contigo mismo. S que sers dichoso si soportas, por
Dios inmortal, una mnima parte de todos esos
padecimientos, dificultades y sufrimientos que
padecenlosmortalesporserviralmundodediferentes
maneras.
No obstante, en este breve eplogo te recordar un
buen nmero de cosas. Quin ser capaz de recordar
con facilidad los padecimientos, inconvenientes,
peligrosytambinfraudesyengaosdetodoslostipos
de vida, as como de los trabajos y cargos de los
hombres? Por decirlo en pocas palabras, desde la
cumbre ms alta hasta la ms baja, desde el csar al
boyero, desde el rey hasta el pastor, no hay
tranquilidad, no hay seguridad, sino que todos estn
sometidos a cualquier tipo de cada, de riesgos,
pesares y padecimientos sin nmero; todo subyace
bajoelfraudeylamaldad.
Nodiscutimosqueelttulodereyodecsaresmuy
noble,perotambinesuncargomuyduro,ymsdifcil
an resulta conservarlo. El rey sube hasta el monte
msaltoyazaroso,dondelosrayoslepuedenherircon
mayor facilidad. Y es que aunque el ttulo de rey es
noble,sinembargosusasuntossonturbios,puesnoes
ms que una joya de cristal destinada a perecer llena
de preocupaciones y de peligros. Adems, los reyes se
vuelvenlocoscontaldequelosaduleny,loqueesms
peligroso, la mayor parte se convierten en tiranos a
pesardeconservarelnombrederey.Algunosobraran
con mucha mayor justicia y tranquilidad bajo un rey

627

Liberprimus41,4270

10

15

20

25

certe regius nedum ignauus et petulans est, sed et


periculosus, laboriosus uirtutique difficilis. Quippe
bonus rex, seruus publicusetmalushostisillius.Adde
quia rex, ea die qua regnare ceperit, mori cepit. Aliis
enim uiuit moriens, quod difficile creditur a regis
hostibus. Si que erat olim quies, regi periit. Sed de
principum miseriis hactenus, in secundo huius libri
capitulodiximus.
Simile omnino de principibus, de ducibus et
marchionibus, comitibus, baronibus et ceteris
potentibus cogitabis, quibus illa indelibilis atque
irreparabilis mestitia addenda est quia, etsi potentes
sint, posse tamen ne regi subiciantur nequaquam
possunt.
Cetera hominum officia, status, artes et exercitia
breuioribusattingamuerbis.Militesnondefenduntsed
depredantur, officiales excoriant, thesaurarii sibi non
reipublice thesaurizant. Regia domus plena superbis,
referta mendaciis, impietas in principum castris quia,
iuxta poetam, nulla fides pietasque uiris qui castra
sequuntur.Sedtransireadalioslibet.
Eques fastuosus, armiger pauper depredatur,
peditesluctuosiinferniministri,uenatorfessuscursitat
inaniter,fraudaturauceps,piscatormadidusaquasnon
terram colit, custodes latrones in siluis, iustitiarii in
foris sicarii, excoriat barbetonsor, ledit chirurgicus,
occidit medicus, apothecarius sophisticat aromata,
iudices tribunalia uendunt, notarii registra falsificant,
litigiis se immiscet canonista, fraudibus ditantur

20 nullasequuntur]POL.2,356;5,76.
1 regius:regnisW 3 seruusquia:om.M 4 qua:quoF ceperit:
cepitR 6 que:quaV 9 et:deR 10 postcomitibus:etadd.G
12 addendaest:e.a.V
13 posse:nosseS ne:nonH:om.W
15 artes:s.lin.R 16 defendunt:defendantH 22 fastuosus:fatuosus
DI
24
fraudatur:fraudatorG madidus:madidasG
26
barbetonsor:barbitonsorR chirurgicus:cirugicusrR:
cyrogicusAGH 27 aromata:aromatiaW

628

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

justo, que cuando ellos mismos son reyes. La corte no


es slo un lugar indolente y petulante, sino tambin
peligroso,penosoycomplicadoparalavirtud.Sinduda
unbuenreyesunsiervopblicoyunmalenemigode
lo pblico. Aade que el rey, el mismo da en que
empieza a reinar, empieza a morir. Vive para otros al
tiempo que muere, hecho que a los enemigos del rey
les resulta bastante difcil de creer. Si en algn
momento tuvo tranquilidad, una vez rey, desaparece.
Perohastaaqulasdesdichasdelosreyes;yahablamos
deellasenelsegundocaptulodeestelibro.
Pensars exactamente lo mismo de los prncipes,
duques y marqueses, condes, barones y dems
potentados,quellevanaadidaunapenaimborrablee
irreparable, porque, aunque sean potentados, sin
embargo no pueden en modo alguno dejar de estar
sometidosalrey.
Abordar ms brevemente los dems cargos,
estados,oficiosytrabajosdeloshombres.Lossoldados
no nos defienden sino que nos saquean, los oficiales
nosdesuellan,lostesorerosatesoranparas,noparael
estado.Elpalaciorealestllenodearrogantes,plagado
de mentiras; la impiedad es duea de los castillos de
los prncipes porque, segn el poeta, no hay fidelidad
alguna ni piedad para los hombres que apetecen los
castillos.Peropareceoportunopasaraotros.
El caballero tiene aires de grandeza, el pobre
escudero se dedica al saqueo, los soldados de
infantera son siervos del terrible infierno, el cazador
cansado corretea de forma intil, el cetrero cae en su
trampa,elpescador mojadoviveen elaguaynoenla
tierra, los vigilantes se convierten en ladrones en los
bosques,losadministradoresdejusticiaensicariosen
elforo,elbarberotedesuella,elcirujanotehacedao,
elmdicoacabacontigo,elfarmacuticohacesofistica
dos perfumes, los jueces venden sus tribunales, los
notariosfalsificanlosregistros,elcanonistasemeteen

629

Liberprimus41,71101

10

15

20

25

30

legiste, fraudat orator, artiste superflue curiose


rimantur, theologi bona predicant praua agunt,
mercator decipit atque deierat, uenditor laudat,
uituperat institor, scriptores incorrecte depingunt,
pictores falsa sculpunt, carnifices putrida uendunt,
tabernariiebriospariunt,gulamgignunt.
Sed tam ceca est hominum mens ut ad hec omnia,
etsi miseriis, periculis, erumnis plena, tamen ut ad
quedam solatia ingentia properant, festinant. Currunt
enim et discurrunt mortales, non quidem peruirentia
prata, sed per scabrosas sepes ac semitas diuersas.
Quidam enim ascendunt montes, transcendunt colles,
transuolant
rupes,
transgrediuntur
foueas,
ingrediuntur cauernas; alii rimantur uiscera terre, alii
profunda maris penetrant; alii opaca nemorum
trasfodiunt, alii exponunt se uentis et imbribus ac
tonitruis et maris ac fluminum fluctibus et procellis;
alii metalla cudunt et conflant, alii lapides sculpunt et
poliunt; alii ligna succidunt et dolant; alii telas
ordiuntur et texunt; alii uestes incidunt et consuunt;
alii edificant domos; alii plantant hortos et uineas; alii
succendunt fornaces; alii exstruunt et cudunt
molendina; alii piscantur, alii uenantur, aucupantur et
tandemaliimercantur,fenerantur.
In quibus omnibus non deficit fraus, dolus et
nequitia ac etiam pericula plurima. Rursus alii
meditantur, cogitant, consiliantur et tandem
decipiuntur;aliicontendunt,aliipreliantur,aliiplurima
animo uoluunt ut diuersis artibus opes congregent et
questus multiplicent, lucra sectentur et his labor
corporis,afflictiomentisetpericlitatioanime.

1 curiose:curiosequeV 2 theologipredicant:om.W 9 post


properant:acadd.V 11 ac:etAC 14 terre:terraG 15 penetrant:
marg.R 16 imbribus:ymbribribusD ac:etAG 17 ac:etAG
18 etpoliunt:om.AG 20 incidunt:insciduntBrSW:consciduntAGH
21 edificantdomos:d.e.AG hortosDIMVz:hortuscett. 24 alii:
om.F
28
alii1preliantur:om.G plurima:plurimoD
29 utartibus:om.D

630

75

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

litigios,losjuristassehacenricosabasedefraudes,el
orador miente, los artistas hacen sus obras con muy
poco inters, los telogos predican lo bueno, hacen lo
peor, el comerciante te engaa y se compromete por
juramento, el vendedor elogia su mercanca, el
buhonero critica, los escritores hacen malas descrip
ciones, los pintores hacen recreaciones falsas, los
carniceros venden carne podrida, los taberneros
emborrachanalagente,provocanlagula.
Peroelentendimientodelhombreestanciegoque,
sin embargo, se apresuran velozmente a todos estos
trabajos, aunque estn llenos de desdichas, riesgos,
tormentos, como si fuera un gran consuelo. No corren
ni recorren los mortales verdes prados, sino
escabrosos riscos y sendas alejadas. Algunos suben
montaas, atraviesan colinas, saltan peascos,
atraviesan cuevas, entran en las cavernas; otros abren
lasentraasdelatierra;otrospenetranenloprofundo
del mar; otros traspasan los densos bosques; otros se
exponen a vientos, lluvias y truenos y a los envites y
tormentas de mares y ros; otros forjan y funden el
metal; otros esculpen las piedras y las pulen; otros
cortanlamaderayladesbastan;otrosurdentelasylas
tejen; otros cortan las telas y las cosen; otros
construyen casas; otros plantan huertos y vias; otros
encienden los hornos, otros levantan y forjan los
molinos; otros pescan; otros cazan, se dedican a la
cetrera y, finalmente, otros comercian y practican la
usura.
Entodosestosoficiosnofaltaelfraude,elengao,la
corrupcin e, incluso, muchsimos riesgos. Otros
tambin meditan, piensan, aconsejan y, finalmente, te
engaan; otros combaten, otros pelean, otros idean
muchasformasparareunirdinerocondiferentesartes
y multiplicar sus ganancias, buscar beneficios, pero
suyos sern los padecimientos del cuerpo, los dolores
decabezaylosavataresdelalma.

631

632

Liberprimus41,10242,17

10

Que omnia hominum studia atque exercitia tam


uana sunt quam diuersa, plena certe periculis, aculeis
etlaboribus.QuodpulchrenonnegatsapiensSalomon
inquiens:Cumquemeconuertissemaduniuersaquesub
celosuntetquefeceruntmanusmeeetadlaboresquibus
frustra sudaueram, uidi in omnibus uanitatem et
afflictionemetquodnonsitnisilaboretafflictiospiritus;
et concludit: Cuncte res difficiles nec potest eas homo
explicare sermone, prout statim particularius in
sequentibuscapitulisdisseremus.

105

110

CAPITVLVM XLII IN QVO INQVIRITVR CAVSA QVARE A PRIMA


MVNDI ORIGINE BONI ET MALI IN QVOVIS STATV EXISTENTES
DIVERSAS MISERIAS, PENAS, CRVCIATVS PLVRIMAQVE MALA ET
INCOMMODA

15

CORPORALITER

PASSI

SVNT.

ET BREVITER

ENARRANTVR CALAMITATES IN SPECIE OMNIVM FERE MAGIS

EXCELLENTIVMPERSONARVMVTRIVSQVETESTAMENTI.

20

25

Quam ceca sit mortalium curiosa inquisitio erga


uite formam eligendam, satis ex predictis conspicere
libet.Auditasiquidemsuntnonmodoingenere,sedin
specie eorum qui temporaliter et in hoc seculo uitam
ducunt cuncta humane uite studia, exercitia, artes et
officia, in quibus ostensum est parum fore dulcoris,
plurimum uero meroris et afflictionis. Superest igitur
prohuiuspartiscomplemento,uteiusreiprimocausas
perquiramus; deinde a nascentis mundi origine,
plurimum et fere omnium magis excellentium et
egregiarum personarum miserias, penas, afflictiones,

4
Cumqueafflictionem]Eccle.2,11(cumquemeconuertissemad
uniuersa opera quae fecerant manus meae et ad labores in quibus
frustrasudaueram,uidiinomnibusuanitatemetadflictionemanimi).
7 quodspiritus]Eccle.1,17(quodinhisquoqueessetlaboretafflict
iospiritus). 8 Cunctesermone]Eccle.1,8.
4 me:om.G 8 eashomo:h.e.W 11 xlii:XXXXR 14 corporaliter:
postsunttransp.V
16
testamenti:testantiDposttestamenti:
sequituradd.G
18
formam:formaB conspicere:om.G
21 humane:humanaAGH 22 fore:s.lin.R 23 plurimum:om.W
24 partis:iter.D eius:eisAH 26 et1:estW omnium:om.G
27 postpenas:etadd.AF

10

15

Espejodelavidahumana

10

Todoslosafanesyesfuerzosdeloshombressontan
vanos como variados, llenos, indudablemente, de ries
gos, pesares y padecimientos, hecho que no niega el
sabio Salomn cuando dice con hermosas palabras: Al
reflexionar sobre todo lo que hay bajo el cielo y lo que
han hecho mis manos y la fatiga que me haba tomado
en hacerlo, vi que todo era vanidad y sufrimiento y lo
quenoessinopadecimientoysufrimientodelespritu;y
concluye: Todas las cosas son difciles y el hombre no
puede explicarlas con palabras, tal y como vamos a
exponer a continuacin de modo ms concreto en los
captulossiguientes.
CAPTULO XLII: SE BUSCA EL MOTIVO POR EL QUE, DESDE EL
COMIENZOMISMODELMUNDO, LOSHOMBRESBUENOSYMALOSDE

15

CUALQUIER ESTADO HAN SUFRIDO TODO TIPO DE DESDICHAS,


PENAS, TORMENTOS Y MUCHSIMOS MALES E INCONVENIENTES
CORPORALES. SE DESCRIBEN BREVEMENTE Y EN CONCRETO LOS
INFORTUNIOS DE CASI TODOS LOS PERSONAJES ILUSTRES DEL

ANTIGUOYDELNUEVOTESTAMENTO.
20

25

30

Me parece que ha quedado bastante claro lo ciegos


que estn los mortales en su vida bsqueda de la
formadevidaquehandeelegir.Enefecto,hemosescu
chado,tantoentrminosgeneralescomoenparticular,
todos los afanes, trabajos, oficios y cargos que se pue
denllevaracaboenelestadotemporalquerepresenta
este mundo; se ha demostrado que en ellos hay muy
pocoagradable,mientrasquehaymuchsimaspenasy
sufrimientos. Resta, entonces, que indaguemos, como
complemento a esta parte, en primer lugar, el motivo
de esta pena; despus describiremos desde el naci
mientodelmundo,conpocasperocontundentespala
bras, ms en detalle y con nombre propio, las desdi
chas, penas, sufrimientos, inconvenientes, aspectos

633

Liberprimus42,18 42

10

15

20

25

incommoda, mala mortesque teterrimas, particularius


et nominatim, breui, sed compendioso sermone
narremus, nec modo sceleratorum hominum, sed et
innocentium, ut dum unusquisque bonos simul et
malos ea pertulisse cognouerit, nequaquam se magis
autexemptumautpriuilegiatumreputet.
Quid igitur sibi uult quod nulla uiuendi formula,
nulla uite ars, nulla sors iustorum aut iniquorum
hominum miseriis, laboribus et anxietatibus,
cruciatibus ac penis careat? Certe quisquis interrogat,
mecum ignoret. Si tamen inquirendo aliquid dicere
libet, illa fortassis inter ceteras causa summaque ratio
assignari ualebit. Cum enim, teste Ieremia: Oculi
hominum ad auaritiam, ad sanguinem innocentium
fundendum, ad calumniam, ad cursum mali operis
intentisunt;quodqueetGenesislibriproclamant,quia
uiditDeusquodmultamalitiahominumessetinterraet
cuncta cogitatio cordis intenta esset ad malum; et in
Prouerbiisscribitur:Pedeshominumadmalumcurrunt;
et iterum in Ieremia: De malo ad malum egressi sunt.
Quare recte eos mala sequuntur, qui mala cogitant et
operantur.
Quod
sensit
Dauid
cum
ait:
Comprehenderunt me mala quorum non est numerus.
Hinc Gregorius: Nulla dominabitur aduersitas si nulla
dominaturiniquitas.Necaliudclamabatsapiens:Corda,
13
Oculioperis]Ier.22,17(tuiuerooculietcoradauaritiametad
sanguinem innocentem fundendum et ad calumniam et ad cursum
malioperis). 17 uiditmalum]Gen.6,5(uidensautemDeusquod
multa malitia hominum esset in terra et cuncta cogitatio cordis
intentaessetadmalum). 19 Pedescurrunt]Prou.1,16(pedesenim
illorumadmalumcurrunt).
20
Desunt]Ier.9,3.
23 Comprehenderuntnumerus]Ps.39,13(circumdederuntenimme
malaquorumnonestnumerus). 24 Nullainiquitas]NonapudGreg.
M.sedPETR.CLAR.epist.17[PL201.1402](nullatimeaturaduersitas,
ubinulladominaturiniquitas).
25
Cordasua]Eccle.9,3(
hominumimplenturmalitia).
1 teterrimas:deterrimasVW:deserrimasM
2 compendioso:
compendioseH 4 bonossimul:s.b.G 5 magisexemptum:ex.aut
ma.M 6 aut2:om.M 9 miseriis:miseriG 10 interrogat:interroget
AGH 13 assignari:assignareW 14 auaritiam:uaritiamH 16 libri
proclamant:liberproclamatF 18 intenta:om.M etcurrunt:om.
V
20
sunt:om.AG
22
operantur:operenturG
23
Comprehenderunt:apprehenderuntM
24
dominabitur:
dominaturG

634

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

negativos y muertes terribles de casi todos los


personajes ms ilustres y conocidos, pero no slo los
de los criminales, sino tambin los de los inocentes
paraque,enlamedidaenquecadaunosedacuentade
lo que tienen que soportar tanto buenos como malos,
noconsidere,deningunamanera,queestmsexento
oqueesmsprivilegiado.
Qusignifica,entonces,queningunaformadevida,
ningnoficio,ningntipodehombre,justoomalvado,
est libre de desdichas y padecimientos, as como de
inquietudesytormentos?Sinduda,quiensehagaesta
pregunta lo ignorar como yo. Sin embargo, quizs se
puedaencontrarunacausayunmotivoconcreto,sies
posibledeciralgoafuerzadeinvestigar.Segnasegura
Jeremas:Losojosdeloshombressefijanenlaavaricia,
en el derramamiento de sangre inocente, en la mentira,
enelcaminoquellevaalasmalasacciones;tambinlo
proclamanloslibrosdelGnesis:VioDiosquelamaldad
de los hombres sobre la tierra era muy grande y que
siempre estaban pensando en hacer el mal; y en los
Proverbios est escrito: Los pies del hombre corren
haciaelmal;ydenuevoenJeremas: Hansalidodeun
malparairaotro.Porestarazn,aquienespiensany
actan mal, con razn, les siguen los males. Lo pens
David cuando dijo: Un sinfn de males me ha rodeado.
Por eso Gregorio dice: No podr con l ninguna
adversidad, si no puede con l ninguna maldad; y no

635

Liberprimus42,4370

10

15

20

25

inquit, filiorum hominum replentur malitia et


contemptuin uita sua;etsubdit: Et posthec adinferos
deducentur. Natura enim humana tam naturaliter
deprauata est, ut ex se mutari non ualeat. Quare
necesse est eam comitentur mala, sequantur aduersa.
Hinc idem sapiens: Nequam est natio illorum et
naturalis malitia ipsorum, quoniam non poterat mutari
iniquitaseoruminperpetuum;semenenimillorumerat
maledictumabinitio.
Sed dices iuste quidem malos mala sequuntur,
bonis uero premia non supplicia debentur; sed audi
quid sanctus Iob dicat: Si impius fuero, ue mihi! et si
iustusnonleuabocaputsaturatusafflictioneetmiseria.
Primis enim afflictio pena est, secundis medicina, illis
supplicium, istis exercitium; omnium tamen, ut ait
sapiens,multaestafflictio.Quodapostolusnonnegauit
inquiensadTimotheum:Omnesquipieuiuereuoluntin
Christo, Christi persecutionem patiuntur. Nec aliquem
idem sanctus patriarcha excepit cum ait: Homo natus
demulierebreuiuiuenstemporerepletusmultismiseriis.
Idenimhominibussummarationecongruit.Namcum
mens humana ad eam, quam creatus est, quietem
suspiret,agitdiuinaprouidentia,nosadillamdirigens,
ut in hac ualle miserie nullis gaudiis, nullis
prosperitatibus, merito quietetur, ut tanto
uehementius nos eterna illa nondum habita delectent,
quanto iam ista adepta cruciant. Nec aliud imperator
noster uerbo et exemplo docuit inquiens: In mundo

2 Etdeducentur]Eccle.9,3. 6 Nequaminitio]Sap.12,11(nequa
mutaricogitatioilloruminperpetuum). 12 Simiseria]Iob10,15
(...uaemihiestsi...). 16 multaafflictio]Eccle.8,6(etmultahominis
afflictio).
17 Omnespatiuntur]IITim.3,12(etomnesquiuolunt
pie uiuere in Christo Iesu persecutionem patientur).
19 Homomiseriis]Iob,14.1.
28 Inhabebitis]Ioh.16,33(in
mundopressuramhabetis).
2 subdit::posthectransp.G 8 enim:om.M illorum:eorumM
11 bonis:bonosG
12 et:om.V
17 uiuereuolunt:uo.ui.R
18 Christi:om.V patiuntur:patienturF 19 postpatriarcha:Iob
add.F natus:postmulieretransp.R
20
multis:om.DIMVz
miseriis:om.VW
22
est:om.DIMVz quietem:postsuspiret
transp.V 23 suspiret:suspiratG 27 quanto:quantaH 28 post
exemplo:nosadd.M

636

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

clamaba otra cosa el sabio: El corazn de los hijos del


hombresellenademaliciaydespreciodurantesuvida;y
aade: Y despus van al infierno. La naturaleza del
hombre es tan depravada por naturaleza que no es
capazdecambiarseasmisma.Poresaraznlosmales
la acompaan necesariamente y le siguen las
adversidades.Poresoelmismosabiodiceque:Suraza
eraperversaysumaldadcongnita,puestoquejamsse
mudara su perversidad; su semilla era maldita desde
antiguo.
Podras decir, con razn, que a los malos les
persiguen los males, mientras que a los buenos se les
debera premiar, no castigar; escucha lo que dice el
santo Job: Si soy impo, ay de m!, y si soy justo, no
levantar la cabeza, abrumado por el sufrimiento y la
desdicha. Para los primeros, el sufrimiento es un
castigo,paralossegundosunamedicina;paraaquellos
es un tormento, para estos un deber; pero para todos,
como dice el profeta, mucha es la afliccin. El apstol
nonegestaideacuandoledecaaTimoteo:Todoslos
que aspiran a vivir piadosamente en Cristo, sufren la
persecucindeCristo.Ynohizoniunasolaexcepcinel
mismo santo patriarca cuando dijo: El hombre que ha
nacido de mujer vive poco tiempo, pero pleno de
inquietudes, cosa que, con mucha razn, encaja en el
hombre. Pues cuando el pensamiento del hombre
suspiraporesatranquilidadparalaquehasidocreado
acta la divina Providencia, que nos dirige hacia ella,
para que no disfrutemos de gozo alguno ni
prosperidad, a fin de que tanto ms nos guste esa
eternidad que an no tenemos, cuanto ms nos
atormenta esta vida que ya hemos alcanzado. Nuestro

637

Liberprimus42,71 93

10

15

20

pressuras semper habebitis. In quo uerbo Gregorius:


Nemo, inquit, sibi promittat quod euangelium non
promittit. Quis tam demens ille est ut sibi, in quouis
huiuslibet statu, quietem et gaudia promittat? Quippe
tribulationesetangustiaseuangelica,immoChristi,uox
comminatur.
Superest ut exemplis factisque comprobemus, que
uerbisattulimus.Inprimisigiturquamuerasintfacile
intuebimur,sicunctashuiusseculietatesdiscutimus,si
denique nostrorum priscorum uitas ac studia, artes et
exercitia perscrutemur. Memores itaque simus dierum
antiquorum, cogitemus generationes singulas,
interrogemus patres nostros et annuntiabunt nobis
maiores nostros et dicent nobis. Nam a tempore
quando diuidebat Altissimus gentes et quando
separabat filios Adam, omnis creatura, omnis etas
miseriis,erumnisplenafuit.
Incipereautemlibetaprimonostroprotoplasto.Is,
ademoneseductus,quammalepermutauitlocum,nos
ipsi sentimus. Vxor uero Eua, quam male uersutiis
demonum credidit, nos ipsi patimur, quibus plurimas
afflictionum miserias infeliciter transmisit, quas sibi
nobisque uitasset, si uoci Creatoris obedisset. Per

2
Nemopromittit]NonapudGREG.M.sedAVG.inpsalm.39,28[PL
36.451](nemosibipromittatquodeuangeliumnonpromittit).
1 pressurassemper:s.p.F 3 promittit:promittatAG postQuis:
enimadd.R Quispromittat:om.AG ille:om.V
4 quietem:
quietamH
6
postcomminatur:Idquequamuerumsitadd.R
7 Superestdenique:marg.R 10 priscorum:piscorumH:pistorum
G
11
postperscrutemur:singulasadd.M itaque:marg.R
13 nobis:om.AGH 14 a:etW 15 Altissimus:altissimosAGH
16 omniscreatura:omG 17 postmiseriis:etadd.DIMVz 18 autem
:marg.R 19 seductus:sedictusM 20 Eua:om.V 23 Perquorum:
postquosV

638

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

emperador no nos ensea otra cosa con su palabra y


ejemplo cuando dice: En este mundo siempre tendris
tribulaciones, pasaje del que dice Gregorio: Que nadie
se garantice lo que no garantiza el Evangelio. Quin
haytanlocoparaprometerseasmismotranquilidady
alegrasseacualseasuestado?Sinduda,lapalabradel
Evangelio, mejor dicho la de Cristo, nos amenaza con
tribulacionesyangustias.
Resta que comprobemos con ejemplos y hechos lo
que hemos argumentado con palabras. Entonces, en
primer lugar, si hacemos un repaso por todas las
pocas de este mundo, y, adems, observamos
detenidamente la vida, los intereses, los oficios y los
trabajos de nuestros antepasados, veremos lo
verdaderas que eran nuestras palabras. As que
recordemoslosdaspasados,pensemosencadaunade
lasgeneraciones,preguntemosanuestrospadresynos
hablarn sobre nuestros mayores y nos lo contarn.
PuesdesdelostiemposenlosqueelAltsimodividaa
los pueblos y separaba a los descendientes de Adn,
todacriaturaytodapocahaestadollenadedesdichas
ytormentos.
Parece oportuno comenzar por el primero de todos
loshombres.ste,seducidoporundemonio,quprfi
damente transform10 el paraso, hecho que
padecemoshastanosotrosmismos.Porsuparte,Eva11,
su mujer, qu mal hizo findose del engao del
demonio,hechoquetambinnosotrossufrimos,conlo
que, por desgracia, nos transmiti muchsimas
desdichas y sufrimientos quehabrapodidoevitarsea
smismayanosotros,sihubieraobedecidolapalabra
delCreador.Comoconsecuenciadesuspecados,desde
el principio mismo del mundo no slo los malos, sino
tambin los buenos, no slo los perversos, sino

10)Adn;cf.Gen.3,17. | 11)cf.Gen.3,6.

639

Liberprimus42,94105

10

quorumtransgressiones,abipsamundiorigine,omnes
morti dediti, non modo mali, sed boni, non peruersi,
sed et iusti, recti et innocentes, non nisi sudoribus
miseriisetlaboribusuitamduxerunt.Abelenimeorum
filius innocens, a nocente occiditur, Henoch iustus ab
hac uita transfertur, Cain sagitta perfoditur, Lamech,
primus bigamus, excecatur, Tubalcain laboribus
implicaturetfabermalleaturatqueincunctaoperaeris
et ferri multipliciter fatigatur, Mathusalam, sicut
plurimis annis uixit, sic multa frigora multaque sensit
discrimina, Noe, ab ea quam plantauit uinea, irridetur
atque centum annis in arce fabrica desudauit uiditque

8 inferri]Gen.4,22(quifuitmalleatoretfaberincunctaoperaaeris
etferri).
1 transgressionesut:om.IV 3 et1:postiustitransp.F et2:om.W
nonnisi:marg.R
5
filius:filiosH nocente:nocentesD
10 multaque:multaF

640

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

tambin los justos, los rectos y los inocentes, todos


fueron entregados a la muerte y no vivieron ms que
entre sudores, desdichas y padecimientos. Abel12, su
hijoinocente,esasesinadoporuncriminal,aHenok13,
el justo, se le arrebata de esta vida, Can14 es
atravesado por una flecha, Lmek15,elprimerbgamo,
escegado,secomprometeaTubalCan16coneltrabajo
y, cual artesano, golpea con el martillo y trabaja en
todoslosmbitosdecuantosehaceenbronceyhierro;
Matusaln17, como vivi muchsimos aos, tuvo que
padecer muchos fros y cometer muchos pecados;
No18pasavergenzaporlaviaqueplantypadeci
muchoenelarcadurantecienaos,yvioconespanto
cmo se abran las compuertas del cielo y se
desbordabanlasfuentesdelabismo;Nimrod19,eltirano,
est maldito y con su propio tormento impide la
osada de los que edifican la torre. Abraham es
tentado20 y circuncidado21; Lot22 es capturado en la
guerra mientras que Sara23, estril, no acaba de ser

12)cf.Gen.4,8. | 13)ConelnombredeHenokseconoceadospersona
jesdelGnesis,elprimero,eselhijodeCan,nietoportantodeAdny
Eva; el segundo es descendiente tambin de Adn y Eva pero de su
nuevohijollamadoSet.EselpadredeMatusaln.Sobrelamuertedel
segundo Henok narra el Gnesis (5,24): Camin Henok con Dios y
desapareci,porqueselollevDios. | 14)EnelGnesisnosenarrala
muertedeCan,sloquefueasesinadoporLmek,sinsaberlo,yaque
pensaba que haba disparado su flecha contra un animal (cf. Gen.
4,23). | 15)DescendientedeCanquetomporesposasadosmujeres,
AdySill.TampocosenarraenelGnesisquefueracegadoporser
bgamo(cf.Gen.4,19). | 16)cf.Gen.4,22. | 17)Segnelrelatobblico
(cf.Gen.5,26)Matusalnvivi782aos. | 18)TraseldiluvioNo,
convertidoenagricultor,plantunavia.Unbuendabebidelfruto
delaviayseemborrachquedandodesnudoenmediodesutienda.
SuhijoCamfuetestigoperonocubriconunmantosudesnudezsino
queselimitallamarasushermanosSemyJafet,quesacudierona
taparasupadre(Gen.9,2015). | 19)NietodeCam,unodeloshijosde
No, el primero que lleg a ser poderoso en la tierra, segn se
afirmaenelGnesis(cf.10,8). | 20)SerefierealsacrificiodeIsaac,
momentoenelqueYahvhquisoponerapruebaaAbraham(cf.Gen.
22,1). | 21)LaalianzadeYahvhconAbrahamquedselladaconla
circuncisindelosprepucios(cf.Gen.17). | 22)SobrinodeAbraham,
hijodesuhermano,quevivaenSodomayquefuecapturadoporlos
reyesasaltantesdeSodomayGomorra(cf.Gen.14),liberadodespus
porsupropioto. | 23)EsposadeAbraham,quenolehabapodidodar
hijosasuesposo(cf.Gen.16,1).

641

642

Liberprimus42,106115

10

tremulus cataractas celi apertas ruptosque abyssi


fontes, Nemrod tyrannus maledicitur et presumptio
turrem edificantium cum eorum supplicio reprimitur,
Abraham tentatur et circumciditur, capitur Lot in
bello, Sare uero sterili deficiunt muliebria, Agar
expellitur, bellis insudat Ismahel, Isaac, immolandus,
per multas miserias senuit, decipitur Esau suis
primogenitis, primogenitus ipse a fratre frustratur.
Sodomorum tabernacula uorax ignis consumpsit, uxor
Lot, curiosa sciendi prohibita, salis conuertitur in

1
cataractasfontes]Gen.7,11(ruptisuntomnesfontesabyssi
magnaeetcataractaecaeliapertisunt).
3
turrem:turrimAH
4
et:om.M
5
8 primogenitis:om.W primogenitus:om.B

sterili:sterilisGH

110

115

Espejodelavidahumana

10

mujer;seexpulsaaAgar24;Ismael25padecimuchoen
laguerra;Isaac26,quetenaquehabersidosacrificado,
envejecienmediodeinnumerablesdesdichas;Esa27
despreciasuprimogeniturayelpropioprimognitoes
engaadoporsuhermano;unfuegovorazconsumelas
tiendas de los sodomitas28; la mujer de Lot29, deseosa
deconocerloprohibido,seconvierteenestatuadesal.
A Rebeca30 le angustia el deseo de tener hijos, Jacob 31
se entristece porque sufre las insidias de su hermano,
La32, aunque fecunda, tiene los ojos legaosos, la
hermosa Raquel33 muereenun doloroso parto,Din34
esvioladasinreparo,ikemseacuestaconella,Jos35
es vendido por sus hermanos, Rubn36 est maldito,
Jacob, su padre, llama instrumentos de violencia a

24)Esclava egipcia de Sara, que se la entreg a su marido Abraham


comoesposaparaqueconcibieraconella.Agarquedembarazaday
Saralamaltratyellahuydesupresencia(Gen.16,6).Elhijoque
tuvodeAbrahamrecibielnombredeIsmael. | 25)HijodeAbraham
ydesuesclavaAgar(cf.Gen.16). | 26)Isaacestuvoapuntodeser
sacrificadoporAbraham(cf.Gen.22). | 27)EsayJacobsonloshijos
de Isaac y de Rebeca. Esa, que era el primognito, renunci a su
derecho y se lo vendi a su hermano cuando se lo pidi (cf. Gen.
25,31). | 28)YahvharraslasciudadesdeSodomayGomorra(cf.
Gen.19).
|
29)Almiraratrsparacontemplarladestruccinde
Sodoma y Gomorra qued convertida en estatua de sal (cf. Gen.
19,26). | 30)MujerdeIsaac.Eraestrilyterminconcibiendodos
hijos porque Yahvh escuch la plegaria de su marido Isaac (cf. Gen.
25,21). | 31)JacobsuplantaaEsa;cf.Gen.27. | 32)Hijamayorde
Labn que fue entregada en matrimonio a Jacob a pesar de que ste
haba pedido la mano de su hermana Raquel. Tuvo tres hijos con
Jacob:Rubn,SimenyLev(cf.Gen.29,1535). | 33)Hijamenorde
LabnyhermanadeLa,dehermosoaspecto.Jacoblapretenda yal
final Labn se la concedi despus de haberle entregado antes a la
hijamayor,La.MurialdaraluzenunterriblepartoaBenjamn(cf.
Gen.35,1619). | 34)HijadeLaydeJacob,violadaporikem,hijode
Jamor.Despusseenamordeellaypidisumano(cf.Gen.34,15).
35)Primer hijo de Jacob con Raquel. Debido a los sueos en los que
profetizaba que reinara sobre su padre y sus hermanos, stos le
odiaron para siempre. En principio pensaron en matarlo, pero luego
decidieron no mancharse de sangre y lo vendieron a los ismaelitas
que se lo llevaron a Egipto. Jos acab en manos de Putifar, eunuco
delfaranyjefedesuguardia(cf.Gen.37,2536).
|
36)Hijo
primognito de Jacob con La. A pesar de ser el mayor no tendr la
primacaporhaberprofanadoellechodesupadre(cf.Gen.49,3 4).

643

Liberprimus42,116 127

10

statuam. Rebecca desiderio filiorum premitur, Iacob


luctatur, a fratre insidias patitur, Lia, licet fecunda,
lipposa dolebat, Rachel pulchra doloroso partu spirat,
Dina indigne uiolatur, Sychem mechatur, Ioseph a
fratribus uenundatur, Ruben maledicitur, Simeon et
Leui a patre uasa iniquitatis appellantur, Dan uero
coluber, Isachar asinus, Beniamin lupus rapax et, ut
breuius agamus, filii Iacob de scelere pessimo
accusantur, pincerna pharaonis impie incarceratur,
pistor suspenditur, domina carnalibus stimulis Ioseph
angitur. Populus Israel in luto, palea, lateribus ac
seruilibus oneribus premitur, masculi iubentur

6 uasainiquitatis]Gen.49,5. 11 Israelpremitur]cf.Ex.1,14:ad
amaritudinemperducebantuitameorumoperibusdurislutietlateris.
2 Lia:NamA 3 doloroso:dolorosaFM 7 rapax:rapereW 11 ac:
etM

644

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

SimnyaLev37,mientrasqueaDan38lellamaculebra,
a Isacar39 asno, a Benjamn40 lobo hambriento y, por
resumir, se acusa de crimen41 a los hijos de Jacob, se
encarcelasinpiedadalcopero42delfaran,secuelgaa
su panadero43, su mujer se consume por tener
relaciones con Jos44. El pueblo de Israel oprimido
tienequetrabajarentodasuertedetrabajosconbarro,
paja, arcilla; el faran ordena matar a sus hijos
varones45, la comadrona46 miente por miedo, a
Moiss47 se le pone en una cesta sobre las aguas,
entierra al egipcio bajo la arena48, a los dems les
sobreviene una muerte repentina, les pican los
tbanos49, los atormentan infinidad de ranas50, mos
quitos, langostas51, piedras, granizo; finalmente,
Yahvh atasc las ruedas de sus carros, los condujo
hasta lo profundo y el mar, tenebroso y voraz, se los
37)Hijos de Jacob que vengaron la violacin de su hermana Din
matando a muchos hombres; por ello, su padre no quiere tenerlos
cercacuandodicelosdispersarporIsrael(cf.Gen.49,7). | 38)Hijo
deJacobconBilh,siervadeRaquel;supadrelecalificdeculebraen
Gen.49,17. | 39)HijodeJacobconLa;supadrelellamasnoenGen.
49,14. | 40)SegundoyltimohijodeJacobconRaquelquemurienel
parto; Jacob le maldijo llamndole lobo hambriento en Gen. 49,27.
41)Simn y Lev por matar a muchos hombres en venganza por la
violacindeDin;cf.supra. | 42)Elcoperoyelpanaderodelfaran
agraviaronasuseor,hechoporelquefueronencarcelados.Unavez
en prisin, ambos tuvieron sendos sueos que fueron interpretados
por Jos, que tambin estaba preso. El sueo del copero result ser
favorabley,altercerda,salideprisin(cf.Gen.40). | 43)Talycomo
interpret Jos su sueo en la crcel, al tercer da, el panadero fue
ahorcado. | 44)LamujerdelfaranpusosusojosenJos(Gen.39,7)
pero como ste no accediera a sus requerimientos sexuales, termin
pordecirquehabasidolquienlahabaintentadoviolentar.Porello
elfaranlomandaprisin. | 45)Duranteelcautiveriodelpueblode
Israel en Egipto, el faran haba ordenado que se arrojara al ro a
todoslosniosvaronesrecinnacidos,peroquesedejaraviviralas
nias.Laraznnoeraotraquelarpidamultiplicacindelosjudos,
hechoquehabaprovocadolasospechadelfarandequealfinaleste
pueblo sera ms numeroso que el suyo propio (cf. Ex. 1,1522).
46)Lascomadronashebreasnohacancasodelaordendelfaranpor
temordeDiosydejabanviviralosnios.
|
47)Paranotenerque
cumplirconlaordendelfaran,lahijadeLevdecidideshacersede
su hijo. El relato del xodo (2,34) dice as: No pudiendo tenerlo
escondidopormstiempo,tomunacestadepapiro()pusoenella
alnioyladejentrelosjuncosdelariberadelNilo. | 48)Enun
excesodecelopatritico,Moiss,trasvercmounegipciogolpeabaa
un hebreo, lo asesin y lo enterr en la arena del desierto (cf. Ex.
2,12). | 49)Cuartaplaga(cf.Ex.8,1628). | 50)Segundaplaga(cf.Ex.
7,26 8,11). | 51)Octavaplaga(cf.Ex.10,120).

645

Liberprimus42,128140

10

interfici, obstetrix timore falsum dicit, Moyses ciste


aquisque committitur, Egiptius in sabulo sepelitur;
ceteros intempestiua mors affligit, musca percutit
grauissima, ranarum multitudo, culices, bruchus,
lapides, grandines uexant, tandem rote currum
subuertuntur atque in profundum feruntur et
tenebrosusuoraxpontusabsorbet,populussitit,esurit
simul et murmurat in deserto, de porta ad portam
queruntur idolatre iugulandi; crematur Nadab,
murmurans populus succenditur flammis, Dathan et
Abiron terra absorbuit, Core ad centrum terre ruit,
igniti in populum seuiunt serpentes, occiduntur
Cananei,moriturAaron,inmonteimpugnaturBalaam.

1
obstetrixdicit]cf.Ex.1,17:timueruntautemobstetricesDeum.
2
Egiptiussepelitur]cf.Ex.2,12:Aegyptiumabsconditsabulo.
3 muscagrauissima]Ex.8,24(Etuenitmuscagrauissimaindomos
Pharaonis...).
5 rotesubuertuntur]cf.Ex.14,25:subuertitrotas
curruum. 9 crematurNadab]cf.Leu.10,12. 12 ignitiserpentes]
cf.Num.21,6:inpopulumignitosserpentes.

7 sititpopulus:iter.W 8 murmurat:murmurantF 13 impugnatur


:postAarontransp.B

646

130

135

140

Espejodelavidahumana

10

15

trag52; el pueblo tiene sed, tambin hambre y brama


en el desierto53; se busca de puerta en puerta a los
idlatras para estrangularlos54; se quema vivo a
Nadab55mientraselpuebloquebramaseenciendecon
las llamas. A Datn y Abirn se los traga la tierra,
Cor56seprecipitaalcentrodelatierra,serpientesde
fuego se ensaan con el pueblo57, los cananeos son
asesinados,muereAarn58,Balaam59esrefutadoenel
monte, Moiss, el amado de Dios, muere fuera de su
patria,Jeric60seconsume,Akor61eslapidado,Ay62es
quemada y su rey enterrado bajo un montn de
piedras, lucha Josu, los amorreos63 sienten caer
piedras del cielo, Ehud64 clava su espada en una tripa
bien alimentada, amgar65 mata a seiscientos con una
quijada,eliminanaZbajySalmunn66,Abimlekmata
a setenta hermanos sobre una piedra por su deseo de
ser rey67, no mucho despus perdi la cabeza por una

52)EpisodiodelpasodelmarRojo(cf.Ex.14,1530). | 53)Caminando
por el desierto en busca de la tierra prometida (cf. Ex. 16,3 4).
54)LosquehabanabandonadoaYahvhyhabanadoradoalbecerro
de oro mientras Moiss reciba las tablas de la ley (cf. Ex. 32,10).
55)Nadab y Abig, hijos de Aarn, fueron abrasados por el fuego de
Yahvh por haberle presentado una ofrenda que l no les haba
mandado(cf.Leu.10,12). | 56)Cor,DatnyAbirnfuerontragados
por la tierra tras haberse rebelado contra Moiss durante su penar
poreldesierto(cf.Num.16,3135). | 57)NuevocastigodeYahvha
losqueintentanlasublevacincontraMoiss(cf.Num.21,6). | 58)Por
haber permitido al pueblo hacer el becerro de oro (cf. Num. 21,28).
59)Balaq, rey de Moab, viendo cmo el pueblo judo liberado de
EgiptoseextendaportodalatierramandllamaraladivinoBalaam
del que se deca que a quien maldeca quedaba maldito y a quien
bendeca,bendito.CuandoBalaamestabaapuntodecumplirlo que
se le haba pedido, Yahvh se le apareci para decirle que no
maldijera al pueblo al que l haba bendecido (cf. Num. 2224).
60)LatomadeJericenIos.6,125.
|
61)EnelvalledeAkorfue
lapidadoyquemadoAkn(cf.Ios.7,2226). | 62)LatomadeAyyla
muertedesureysenarranenIos.8,129. | 63)Segnelrelatobblico
(cf. Ios. 10,911) una enorme granizada cay sobre los reyes
amorreosysupueblo.
|
64)LibertadordeIsraelqueasesin,
clavndole una espada en el vientre, a Egln, rey de Moab (cf. Iud.
3,1222). | 65)ReydeIsraelconocidoporhabermatadoaseiscientos
filisteosconunquijadadebuey(cf.Iud.3,31). | 66)ReyesdeMadin
asesinados por Geden, rey de Israel, tras hacerlos prisioneros (cf.
Iud.8). | 67)ElterriblefratricidiodeAbimlekporconvertirseenrey
serecogeenIud.9,16.

647

Liberprimus42,141151

10

Moyses dilectus Deo extra patriam moritur; Iericho


corruit, lapidatur Achor, succenditur Ahi et eius rex
sub aceruo lapidum submittitur, pugnat Iosue,
senserunt de celo lapides Amorrei, Ahoth in uentre
pinguissimo gladium dereliquit, sescentos occidit
uomere Samgar, perimuntur Zebee et Salmana,
Abimelechseptuagintafratressuperlapidemregnandi
cupidine occidit eiusque cerebrum non multum post
mulier confregit. Iepthae filiam immolat, dicentes
tebboleth iugulantur, Philistini asini mandibula
sternuntur, alii cum Samsone templi ruina

5 sescentosuomere]
cf. Iud. 3,31: sescentos uiros uomere.
10
tebboleth]cf.Iud.12,6:interrogabanteumdicergosebboleth
quod interpretatur spica qui respondebat tebboleth eadem littera
spicam exprimere non ualens. asini mandibula] cf. Iud. 15,1416:
mandibulamasiniquaeiacebatarripiensinterfecitineamilleuiros.
4 decelo:om.AG 10 iugulantur:iugulaturAFG 11 templi:om.G

648

145

150

Espejodelavidahumana

10

mujer. Yeft68 sacrifica a su hija, estrangulan a los que


pronuncian tebboleth69, los asnos filisteos desenca
jan sus mandbulas70, otros desaparecen junto con
Sansn71 debido a la destruccin del templo, los hijos
deBenjamn72sonasesinados,muereAbimlek73,llora
Ana74, Israeles asesinado.PinejsyJofn75mueren,se
caeEl76,Goliat77muereamanosdeDavid,muerenlos
filisteos78, caen los sacerdotes, Nabal79 muere, atrave
sadoYonatn80,elescuderodeSal81acabaconsuvida
fielmente,pornodecir,tontamente,Asahel82estraspa

68)HijodeGalaadconunameretriz.SeconvirtiencaudillodeIsrael
enlaluchacontralosammonitas.Paraconseguirlavictoriahizovoto
a Yahvh de que sacrificara en holocausto al primero que saliera de
las puertas de su casa a recibirle tras la batalla; la primera que le
recibifuesuhijanica:encumplimientoconsuvotolasacrific(cf.
Iud.11,29 40).
|
69)TrasladerrotayocupacindelosdeGalaad
sobre los de Efram, a todos los efrainitas que pretendan salir los
sometanaunaprueba:selespreguntabaprimerosieranefrainitas;a
los que decan que no les obligaban a pronunciar sebboleth, que
significa espiga; como no lo hacan bien porque decan tebboleth,
descubran que s eran efrainitas y los asesinaban (cf. Iud. 12,67).
70)ConestaexpresinArvalorecuerdaelepisodioenelqueSansn
abati a ms de mil hombres con la quijada de un asno (cf. Iud.
15,1416). | 71)Sansndecidivengarsedelosfilisteosprovocandola
destruccin del templo, a pesar de que con esa accin tambin
acabaraconsuvida(cf.Iud.16,2530). | 72)cf.Iud.20,25. | 73)Fue
herido gravemente por una mujer en la cabeza y, antes de morir, le
pidiasuescuderoqueloremataraparaquenodijeranquelohaba
matadounamujer(cf.Iud.9,5355). | 74)Lloraporsuesterilidad.
Yahvh hizo caso de su plegaria y dio a luz a Samuel (cf. I Reg.
1,920).
|
75)Sacerdotes,hijosdeEl.Sucomportamientoenlos
sacrificios, aduendose de la carne, o su relacin con prostitutas
provoclairadeYahvhcontraellos,peronoordensumuertepor
serElsupadre.MurieronenlabatalladeAfeq(IReg.4,411). | 76)Al
orEl,yaanciano,quesusdoshijos,JofnyPinejs,habanmuerto,y
queelarcadeDioshabasidocapturada,secayhaciaatrsdelasilla
en la que estaba sentado, se desnuc y muri (cf. I Reg. 4,1218).
77)El combate entre David y el filisteo Goliat se describe en I Reg.
17,3854;comoesbiensabidoDavidlevencilanzndoleunapiedra
conunahonda. | 78)LosfilisteosfueronderrotadosporDavid(cf.II
Reg.5,1724). | 79)HeridodemuerteporelpropioYahvh(cf.IReg.
25,3738). | 80)HijodeSalasesinadoporlosfilisteos(cf.Reg.31,3).
81)Sal, herido, pidi a su escudero que le atravesara con la espada
antes de que llegaran sus enemigos; el escudero no tuvo valor para
hacerlo. Sal, entonces, se dej caer sobre su espada; el escudero, al
ver que Sal estaba muerto, hizo lo mismo con su espada (cf. I Reg.
31,45). | 82)AsahelmuriamanosdesupropiohermanoAbner,
generaldelejrcitodeSal(IIReg.2,23).

649

Liberprimus42,152164

10

consumuntur, filii Beniamin occiduntur, moritur


Abimelech, flet Anna, cessus est Israel, Phinees et
Ophni moriuntur, cecidit Heli, Goliath perimitur a
Dauid, pereunt Philistei, cadunt sacerdotes, percutitur
Nabal, perimitur Ionathan, Saulis armiger se fideliter
ne dixerim imprudenter necat, transffoditur Asahel,
Abner occiditur, Mifiboseth claudus, decollatur
Hisboseth, percutitur Oza, uincuntur Syri, perditur
Vrias bene seruiens, luget Thamar, Amnon penas luit,
pendetAhitophel,lanceafoditurAbsalom,Dauidpater
dumhostemcernit,occisumfiliumplangitcarissimum,
curritAchimaasadmalum,decollaturSiba,enumeratia
Dauid pereunt, sine culpa interficitur Adonias,

3 :ceditG 5 perimitur:premiturS 11 plangit:plangatG

650

155

160

Espejodelavidahumana

10

sado, Abner83 es asesinado, Meribaal84 cojo, Ibaal85


degollado,Uzz86golpeado,vencidoslossirios,perdido
Uras87elbuen siervo,llora Tamar88, Amn89 paga sus
culpas, Ajitfel90 cuelga, Absaln91 atravesado por una
lanza, su padre David, mientras cree distinguir92 a su
enemigo, llora la muerte de su queridsimo hijo,
Ajimaas93correparadarlelamalanoticia,eba94dego
llado, los enumerados95 por David mueren, Adonas96
asesinado sin culpa, asesinado Yoab97, Salomn98, el
quesuperabaatodosporsusabidura,sevuelveidla
tra, vencido por una mujerzuela. Roboam99 desprecia
do, Yeroboam100 maldito, As101 se pone enfermo,
Zimr102 se quema vivo, Elas103 tiene miedo,

83) Yoab y su hermano Abiay mataron a Abner (cf. II Reg. 3,30),


porque ste haba matado a su hermano Asahel traspasndole con
unalanza(IIReg.2,1823). | 84)HijodeYonatntullidodelosdos
piesquequedcojoalcaersedemanosdesunodriza(cf.IIReg.4,4).
85)Hijo de Sal, enemigo de David. Fue decapitado y se present su
cabezaanteDavid(cf.IIReg.4,58). | 86)Uzzmueregolpeadopor
YahvhaltrasladarelarcadeDios(IIReg.6,7). | 87)Siervohititade
David, el cual dej encinta a su mujer, Betsab. Mand asesinar
entonces a Uras y se cas con su mujer, accin que result
desagradablealosojosdeYahvh(cf.IIReg.11). | 88)HijadeDavida
la que su propio hermano Amn forz a cometer incesto. Despus
sintiporellaungranaborrecimientoylaobligamarchar( IIReg.
13,122).
|
89)FuevengadoporsuhermanoAbsaln(cf.IIReg.
13,2330);cf.supra. | 90)Ajitfelsesuicidahorcndosealverqueno
sehabaseguidosuconsejo(cf.IIReg.17,23). | 91)Absaln,hijode
David,sequedcolgadodeunaencinaporsucabellera;cuandoYoab
se enter, fue hacia ly le atraves elcorazn contres dardos(cf. II
Reg.18,916). | 92)cf.IIReg.19,19. | 93)EsquiencomunicaaDavidla
muertedeAbsaln,creyendohacerleunbienalreyconello(cf.IIReg.
18,1932). | 94)Decapitadoporencabezarunainsurreccincontrael
reyDavid(cf.IIReg.20,22). | 95)Davidhizouncensodesupueblo
parasaberelnmeroexactodelosqueestabanconl.Yahvh,airado
con l, provoc una peste de tres das que acab con setenta mil
hombres(IIReg.24,1014). | 96)HermanodeSalomn,amboshijos
de David. Al pedirle a su hermano menor que le concediera como
mujeraAbiag,decidiacabarconl(IIIReg.2,1325). | 97)Mandado
asesinar por Salomn: haba sido partidario de Adonas y haba
asesinadoaAbner(IIIReg.2,2834). | 98)LaapostasadeSalomn
porcausadelasmujeresserecogeenIIIReg.11,17. | 99)cf.IIIReg.
14,2130. | 100)Yahvhacabconsudescendenciacomocastigopor
suidolatra(cf.IIIReg.14,119). | 101)ElreyAs,yaviejo,enfermde
lospies,hechoquelecauslamuerte(cf.IIIReg.15,23). | 102)Elrey
Zimr, al ver que toda su ciudad est rodeada, prende fuego a su
propiopalacio,pagandoasconsuvidatodossuspecadoscometidos
(cf.IIIReg.17,18). | 103)Demorir(cf.IVReg.2).

651

Liberprimus42,165175

10

occiditurIoab,idolatratSalomon,quicunctossapientia
uincit, a muliercula deuincitur; spernitur Roboam,
Hieroboam maledicitur, dolet Asa, uritur Zamri, timet
Elias, occiduntur prophete, Micheas sagittatur, cecidit
Ochozias, uruntur quinquegenarii, irridetur caluitio
Eliseus, pueri ursis lacerantur, leprosus Naaman
anxius medelam querit, punitur Giezi, corruit Ioram,
feritur Sennacherib, egrotauit Ezechias, dies ei mortis
predicitur, eruuntur oculi Sedecie, dolet Esdras, luget
Nehemias, abicitur ut bestia Nabuchodonosor,
occiditurBalthasar,innocensaccusaturSusanna,Ionas

2
amuliercula:postdeuinciturtransp.F deuincitur:uinciturF
8 egrotauit:agrotauitA 10 abicitur:obiciturW 11 occiditur:iter.
I : efficitur V occiditurSusanna : om. M : post Susanna : et ad
lapidandumadd.F postBalthasar:occideturadd.V

652
165

170

175

Espejodelavidahumana

10

asesinados los profetas104, Miqueas105 asaeteado,


asesinado Ocozas106, se consumen los cincuenta107,
unos nios se ren de la calva de Eliseo108 y son
despedazados109 por unos osos, Naamn110 el leproso
busca inquieto un remedio, Guejaz111 es castigado,
Yoram112 se derrumba, Senaquerib113 herido,
Ezequas114 enfermo, predicho el da de su muerte, se
lesacanlosojosaSedecas115,sedueleEsdras116,llora
Nehemas117, Nabucodonosor118 echado como un
animal, Baltasar119 asesinado, Susana120 inocente,
acusada, Jons121 es engullido en el mar, Tobas122 se

104)La matanza de los profetas de Baal en III Reg. 18,2129.


105)UnodelosprofetasmenoresdelAntiguoTestamento. | 106)Rey
deJud;sumuertedenarraenIVReg.9,2729.
|
107)Cincuenta
hombres que acompaaron a Ocozas en su consulta a Elas y que
murieronfulminados(cf.IVReg.1).
|
108)Subiendodecaminoa
Betel, unos chicos comenzaron a rerse de Eliseo diciendo: Sube
calvo,subecalvo!(IVReg.2,23). | 109)Eliseo,enfurecidoporquese
habanredodesucalva,losmaldijoyfuerondevoradospordososos
(IVReg.2,24). | 110)LacuracindeNaamnsedescribeenIVReg.
5,127. | 111)CriadodeEliseocastigadoaqueselepegaralaleprade
Naamnporengaarasuseor(cf.IVReg.5,2027). | 112)Lamuerte
delreyYoram,enIVReg.9,24. | 113)ReydeAsiriaasesinadoporsus
propioshijos(cf.IVReg.19,37).
|
114)Enfermedadycuracinde
EzequasenIVReg.20,112.
|
115)ReydeJerusaln.Enun
enfrentamiento con Nabucodonosor, rey de Babilonia, fue hecho
prisioneroycondenado:sushijosfueronejecutadosdelantedelya
lmismolesacaronlosojos,loataronylotransportaronaBabilonia
(cf.IVReg.25,17). | 116)ProfetaylibrodelAntiguoTestamento.En
lsuposibleautor,elpropioEsdras,seafligealverlasituacinmoral
delosprimerosrepatriados(cf.IEsdr.9). | 117)Profetaylibrodel
Antiguo Testamento escrito probablemente por el mismo autor de
EsdrasydelasCrnicas. | 118)ReydelosCaldeos.Segnsupropio
sueo,interpretadoporDavid,seleapartadeentreloshombresyse
learrojaentrelosanimalesdelcampohastaquesetransformaenuno
deellos(cf.Dan.4,1630).
|
119)ReydelosCaldeos,hijode
Nabucodonosor, condenado a morir por idolatra despus de que el
profeta Daniel descifrara una inscripcin donde estaba trazado su
fataldestino(cf.Dan.5,130). | 120)MujerdeBabiloniacasadacon
Yoakim,hombremuy ricoqueposeaunjardndonde sereunanlos
judos.Precisamente ahdosancianosintentaronabusardeella bajo
la amenaza de que si no acceda testificaran contra ella, como, en
efecto,sucedi(cf.Dan.13). | 121)ElepisodiodondeJonsestragado
porungranpezdurantetresdasytresnoches,comosignoproftico
delaresurreccindeCristo,secuentaenIon,2,111. | 122)Laceguera
de Tobas, o Tobit segn el texto original griego, se narra en Tob.
2,120.

653

Liberprimus42,176 184

in pelago recluditur, Tobias dolet cecitate, prestolatur


Anna, Sarra lacrimatur, in periculo Iudith constituitur,
Olophernes,quemuixterrasustinebat,afeminacapite
truncatur, Vasthi repellitur, pallet Esther, suspenditur
Aman, decidit potens Alexander, opprimitur Eleazar,
occiditur Anthiocus, periit Lysias, corruit Nicanor,
Iudas occubuit, perditur Ionathas, Simeon perimitur,
Heliodorus flagellatur, necatur Onias, occiditur
Lysimachus, Machabei torquentur, Iob diuersis plagis

9 diuersissterquilinio]cf.Iob,2,79:percussitIobulcerepessimoa
planta pedis usque ad uerticem eius qui testa saniem deradebat
sedensinsterquilinio.
1 recluditur:om.B prestolaturAnna:p.A.F 4 palletEsther:H.p.
F suspenditurAman:A.s.M

654

180

Espejodelavidahumana

lamenta por su ceguera, Ana123 espera, Sara124 es


llorada, Judit en peligro125, a Holofernes126, al que
apenas poda sostener la tierra, le corta la cabeza una
mujer, Vati127 es repudiada, Ester128 palidece,
Hamn129 ahorcado, muere el poderoso Alejandro130,
Eleazar131 es aplastado, Antoco132 asesinado, Lisias133
muere, Nicanor134 se consume, Judas135 yace muerto,
Yonatn136 hecho cautivo, Simn137 aniquilado,
Heliodoro138 flagelado, Onas139 matado, Lismaco140

123)Esposa de Tobas que le aguarda fielmente mientras estuvo


cautivoenNnive(cf.Tob.1).
|
124)Sarahabasidodadaen
matrimonio a siete maridos y todos ellos haban muerto por
intercesindeldemonioAsmodeo(cf.Tob.2,79).
|
125)Porque
Holofernessehabaenamoradodeellayardaendeseosdeposeerla
(cf.Iudith12,1020). | 126)GeneralalserviciodeNabucodonosor.
Judithledegollmientrasdorma(cf.Iudith13,110). | 127)Vaties
rechazada como reina por Asuero al negarse a cumplir su orden de
que se mostrara ante su pueblo porque era especialmente hermosa.
La repudi y busc entre sus sbditas una nueva reina: result
elegidaEsther(cf.Esth.1,1021). | 128)EsposajudadelreyAsuero
que estuvo a punto de exterminar al pueblo judo (cf. Esth. 4,17).
129)Hamn propuso al rey Asuero el exterminio de los judos, entre
los que se hallaba, sin que el monarca lo supiera, su esposa la reina
Ester.CuandolareinainculpaHamn,steintentabusarde ellay
fueahorcado(cf.Esth.7,510). | 130)Trasunenfrentamientoconel
ejrcitodesusuegro,Ptolomeo,huyaArabiadondefuedecapitado
porordendelreyZabdiel(cf.I.Mach.11,1419). | 131)Escribade
avanzadaedadqueprefirimorirantesquecomercarnedecerdo(cf.
IIMach.6,1831).
|
132)Reyquehabapronunciadoconorgullo:
HardeJerusalnuncementeriodejudos(IIMach.9,4).Mstarde
trat de arrepentirse de su antisemitismo pero ya fue tarde: muri
sufriendo los peores padecimientos como l haba hecho con los
judos(cf.IIMach.9,2829). | 133)DerrotadoporlastropasdeJudas
(cf.IIMach.11,112). | 134)JefedelejrcitodelreyDemetrio;gran
enemigodelpueblojudo,lecortaronlacabezaylamanoderecha(cf.
IMach.7,3350). | 135)Unodelostreshermanosmacabeosjuntocon
YonatnySimn.Caymuertoconelcombateconlastropasdel rey
Demetrio(cf.IMach.9,118). | 136)Yonatneshechoprisioneroy
deportadotrasuncombateconTrifn,elcualpretendahacersecon
elcontroldeAsia(cf.IMach.12,3913,53). | 137)Aprovechandoque
estaban bebidos, Tolomeo, gobernador de la llanura de Jeric que
habadecididoapoderarsedelpas,mataSimnyasushombres(cf.
IMach.15,1122).
|
138)IntentsaqueareltemplodeJerusaln.
Yahvhenviuncaballoenjaezadoconunjinete:elcaballole golpe
con los cascos delanteros y el jinete comenz a fustigarle hasta que
logrsuarrepentimiento(IIMach.2,2340). | 139)AsesinatodeOnas
enIIMach.4,3038. | 140)Sacrlegoladrnasesinadobrutalmentepor
lamultitudarmadaconpiedrasyestacas(IIMach.4,3942).

655

Liberprimus42,185 211

10

15

20

25

percutitur et in sterquilinio tanquam dulci lecto


meditatur.
Paucula ex multis sufficiant eorum qui in ueteri
legeafflictiettribulatisunt.Taceoeosannumerarequi
subEuangelioetlegegratiediuersispenis,cruciatibus
miseriis et malis afflicti reperiuntur. Quis enim
apostolorumplagas,quismartyrumignes,gladios,quis
innocentum enses et prematuras mortes enumerare
posset? Quorum alii cessi, alii septi, alii lapidati sunt;
alii plumbatis, alii sagitiis equuleisque rubricantur,
rotis lacerantur, lignoque afficiuntur, alii bestiarum
dentibus traduntur. Liberet illud conuiuium hic
inserere, quod Cypriano nonnulli attribuunt in quo ex
scripturissacrisplurimosintroducitquinonescas,sed
corpora, membra, sanguinem, pericula et labores ad
conuiuiumconferunt.
Ex premissis igitur attingere libet series et causas
malorum et dolorum quibus mortales corporaliter
afficiuntur.Ideo,utapertisoculisconspiciamus,nullum
hominum genus erumnis et miseriis caruisse,
nullumquetempusadoloribusetlaboribusuacasse,ut
recte rex et sapiens Salomon dicere ausus sit: Vidi
calumnias que sub sole generantur et lacrimas
innocentumetconsolatoremneminemetlaudauimagis
mortuos quam uiuos et feliciorem utroque iudicaui qui
nondum natus est, nec uidit mala que sub sole sunt,
quoniam uniuersa uanitas et afflictio; et rursus in

22
Vidisunt]Eccle.4,1(uidicalumniasquaesubsolegerunturet
lacrimas innocentum et consolatorem neminem nec posse resistere
eorum uiolentiae cunctorum auxilio destitutos et laudaui magis
mortuos quam uiuentes et feliciorem utroque iudicaui qui necdum
natusestnecuiditmalaquaesubsolefiunt). 27 uniuersaafflictio]
Eccle.1,14.
7 ignesgladios:g.i.F 8 etmortes:marg.R 10 equuleisque:
acuelisqueI
12 dentibus:om.H
13 nonnulli:nonnulloAG
17 igitur:enimAGH 19 afficiuntur:efficiunturW 23 sole:celoB
26 nec:neM sole:celoI

656
185

190

195

200

205

210

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

asesinado,torturadoslosmacabeos141,Job142golpeado
por diversos infortunios medita sobre la basura como
enunsuavelecho.
Deberan ser suficientes slo algunos ejemplos,
tomadosdelosmuchosquehay,decuantossufrierony
sintierontribulacinenelAntiguoTestamento.Guardo
silencio y no enumero a los que podemos encontrar
quesufrierondiversoscastigos,tormentos,desdichasy
males en el Evangelio, portador de la gracia. Quin
podraenumerarlasfatigasdelosapstoles,elfuegoy
las espadas de los mrtires, los puales y la muerte
prematura de los inocentes? Unos fueron asesinados,
otros encerrados, otros lapidados; unos heridos con
cadenasdeplomoalospies,otrosconflechasypotros
de tortura, despedazados entre ruedas y ensartados
por un venablo, otros arrojados a las fauces de los
animales. No estara mal insertar aqu ese pasaje del
banquete,segnalgunosatribuidoaCipriano,enelque
se presenta a muchos personajes de las Sagradas
Escrituras que no llevan comida al banquete, sino
cuerpos,miembros,sangre,riesgosypadecimientos.
Entonces, a tenor de lo dicho antes, no estara de
msquetratramosunaseriedecausasqueexplicaran
lomaloylobuenoqueafectaalcuerpodelosmortales,
con la intencin de ver con los ojos bien abiertos que
ningntipodehombressehavistolibredetormentos
y de desdichas, como se atrevi a decir con razn el
sabioreySalomn:Hevistolasopresionesquesehacen
bajoelsolylaslgrimasdelosoprimidosyanadieque
los consolara y proclam dichosos ms a los muertos
antesquealosvivos,yjuzguquemsfelizqueunosy
otros es quien todava no ha nacido y no ha visto las
injusticias que se cometen bajo el sol porque todo es
vanidadysufrimiento;ydenuevoenelEclesistico:De
qu le sirve al hombre todo su trabajo si no obtiene a

141)Judas, Yonatn y Simn, los tres hermanos macabeos; cf. supra.


142)El libro de Job recoge una serie de meditaciones sobre el dolor:
esjustoquealhombrebuenolesucedantantasdesgraciasyque,por
elcontrario,elmalvadotriunfe?Segnelrelatobblicoseveafligido
por una lcera de pies a cabeza, yace sobre la basura y an as
mantienesuintegridadysufe(cf.Iob2,79).

657

Liberprimus42,21243,25

Ecclesiastico: Quid de uniuerso labore hominis nisi


cruciatus et afflictio? et subdit: Cuncti dies eius
doloribus et erumnis pleni sunt nec per noctem mente
requiescit.
5

658

215

CAPITVLVM XLIII IN QVO OSTENDITVR HOMINES IN QVOVIS


STATV VIVENTES, NON SOLVM PENAS EXILII, CRVCIATVS ET MORTES
ET CETERA CORPORALIA INCOMMODA ASSIDVE PATI, SED ET ALIAS
DIVERSAS INTRINSECAS MENTIS AFFLICTIONES, VT NVSQVAM VITA
AVT SORTE SVA CONTENTI SINT.

10

ET BREVITER TANGIT

PARTICVLARITER OMNES FERE HVIVSMODI ANIMI QVERELAS ET


MOLESTIASADVTRAMQVEPARTEM.

15

20

25

Postremo parum est mortalibus, quas paulo ante


enarrauimus miserias, ne dixerim supplicia,
calamitates et penas corporales perpeti, nisi plurimis
aliis mentis intrinsecis erumnis et assiduis cruciatibus
premantur. Vehementius enim inuisibiles animorum
morbosquamcorporeosautuisibilesaffligereconstat.
Quare eos difficilius curari posse perspicuum est.
Quam itaque diuersis et aduersis affectibus secum
pugnet mortalium animus; non alium quam se
interroget sibique ipse respondeat, quam uario
quamquereciprocomentisimpulsu,modohucrapitur,
modoilluc,utnusquamunus,nusquamintegerexistat.
Quippe secum ipse dissentiens, seipsum discerpat,
quatenus sine ulla requie ab ortu hominis usque ad
exitum fluctuet mortalis uita. Quamcumque uiuendi
formulam eligat, ut recte de eo Iob dixerit quia homo
repletus multis miseriis fugit uelut umbra et numquam
ineodemstatupermanet.

1 Quidafflictio]NonapudEccli.sedEccle.2,22(quidenimproderit
homini de uniuerso labore suo et adflictione spiritus qua sub sole
cruciatusest).
2
Cunctirequiescit]Eccle.2,23.
27 homopermanet]Iob14,12.
3 sunt:om.DIMVz 5 xliii:XLIR 7 et1:acV postcetera:pericula
etV corporaliaincommoda:i.c.V 10 fere:posttangittransp.W
15 et:om.D
18 curari:curareAGH
23 existat:existeatH
24 secumipse:i.s.V discerpat:discerpitDIMVz

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

cambio ms que tormentos y sufrimientos?, y aade:


Todossusdasestnllenosdedoloresyquebrantosyni
siquieradescansasualmaporlanoche.
CAPTULO XLIII: SE MUESTRA QUE LOS HOMBRES,
5

INDEPENDIENTEMENTE DEL ESTADO EN QUE VIVAN, SIEMPRE HAN


SUFRIDONOSLOELCASTIGODELEXILIO, TORMENTOSYMUERTES,
AS COMO DEMS INCONVENIENTES PARA EL CUERPO, SINO
TAMBINOTROSSUFRIMIENTOSDIVERSOSQUEAFECTANALPENSA
MIENTO, DEMODOQUEENNINGUNAPARTEESTNCONTENTOSCON

10

SUVIDAOCONSUSUERTE.SEABORDANTAMBINBREVEMENTEDE
MANERACONCISACASITODASLASQUEJASDELALMAYLASINQUIE
TUDESDECUERPOYALMA.

15

20

25

30

Porltimo,siloshumanosnosevieranpresionados
por otros muchsimos quebrantos y tormentos inhe
rentesalpensamiento,seracosadepocoeltenerque
padecercontinuamentelasdesdichasqueacabamosde
contar, por no decir los suplicios, los infortunios y los
castigos del cuerpo. Es evidente que los dolores del
alma, que son invisibles, nos afectan ms que los del
cuerpo,quesonvisibles.Poresarazn,esevidenteque
es ms difcil curarlos. As pues, si el alma humana
quieresaberlavariedaddesentimientosadversosalos
que tiene que enfrentarse, no se lo debe preguntar a
nadiemsqueasmisma,yellamismapodraobtener
como respuesta lo variados y recurrentes envites del
pensamientoconlosquesedejallevardeacparaall,
de modoqueunonoestseguroenningunaparte,en
ningunaparte.Sinduda,elalmahumanapodraacabar
enloqueciendo al hacer esta reflexin consigo misma,
enlamedidaenquevequelavidadelhombrevaala
deriva sin tranquilidad alguna, desde que nace hasta
que desaparece, independientemente de la forma de
vida que elija, como bien dijo Job: El hombre harto de
inquietudeshuyecomolasombraynosedetiene.

659

Liberprimus43,26 52

10

15

20

25

Sed,utceterataceam,nonparuamortaliummiseria
putandaest,nullarationeefficiposseutcuiquesueuite
formulaplaceat,cuiusplurimoshabetinuidos,nullisua
ars applaudat, nullum sors letum teneat, sed querulus
alienaperoptet,quisuanonsatismeruit,ageuteaipsa,
que maxime cupierat, assequatur. Certe cum
fauorabilis incipit esse fortuna, illico mens emollita
timidior et sue sortis obliuiosa fieri incipit, ut non a
casu Flaccus dixerit: Bene ferre disce fortunam.
Inexplicabilis certe miseria est se miserum semper
putare,necamiseriaeripiposseatqueillacalamitas,ut
ita dixerim, omnium calamitosior est, quando a
calamitate respirare non licet, quippe cui quidquid
accidat etiam si letum iucundumque existat, continuo
cruciet.
In primis itaque, uellem illud humanus consideret
animus quod ante oculos conspicit. Ego uero plures
uidisse sum memor, qui damna, qui pauperiem, qui
supplicium, qui mortem carorum, qui peiores morte
uidelicetgrauissimosmorbosequoanimotulerunt,qui
tamendiuitias,quihonores,quipotentias,quifaustum,
qui laudes, qui famam, qui aliorum sine inuidia
preconiaatquetriumphosquietamenteferrentnullum.
Quas siquidem animi passiones, etsi apostolus opera
carnis appellet, quia tamen a fonte cordis profluunt,
recte morbi animi censendi sunt. Quid enim aliud
ambitio est, quid cupiditas nisi superbia? Vt enim

9
Benefortunam]HOR.carm.3,27,7576(...beneferremagnam/
discefortunam...). 24 operacarnis]Gal.5,19.

1 taceam:iter.A 5 peroptet:peroptatF:propterW age:agitV


utipsa:s.lin.R
9 Flaccus:FlauctusR dixerit::dixerisAGHW:
dixeratM
12 omnium:s.lin.R est:om.W
14 etiam:om.M
20 uidelicet:s.lin.R 21 quipotentias:om.W 23 ferrent:ferentDI
24 Quas:quaW 25 appellet:appellatAG:appellemF 26 morbi
animi:a.m.AGH enim:om.AGH 27 ambitio:ambitioseW

660

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Pero, por no hablar sobre lo dems, no debemos


pensar que es pequea la desdicha humana: es
imposible,desdecualquierpuntodevista,queatodoel
mundo le guste su forma de vida, pues tendr mucha
gentequeleenvidie;anadielegustarsuoficio,nadie
estar contento con su suerte, sino que se quejarn y
desearn lo que otros tienen. Si alguien cree que no
merece lo que tiene, venga!, pngase en marcha para
conseguir lo que ms desea. Cuando la fortuna
comience a serle favorable, en ese mismo instante su
pensamiento comenzar a debilitarse y a olvidarse de
su propia suerte, tal y como dijo Flaco, y no por
casualidad:Aprendeasobrellevartufortuna.Espropio,
sin duda, de una desdicha infinita pensar que uno es
siempre desdichado y que no puede escapar de esa
desdicha y, por decirlo de alguna manera, la desgracia
ms desgraciada est en que si la propia desgracia no
tedejanirespirar,ocurraloqueteocurra,inclusosise
tratadealgnsucesofelizyagradable,sindudavivirs
siempreatormentado.
As pues, deseara muy especialmente que el alma
humana considerara lo que ve ante sus ojos. Por mi
parte,recuerdohabervistoamsdeunoquenopudo
soportar con nimo firme ni los perjuicios, ni la
pobreza, ni los suplicios, ni la muerte de sus seres
queridos, ni enfermedades gravsimas peores an que
lamuerte,perotampocoanadiequepudierasoportar
con una mente fra las riquezas, los honores, el poder,
la prosperidad, las palabras de elogio, la fama, las
alabanzasylostriunfossinprovocarlaenvidiadelos
dems. En efecto, deberamos pensar que estas
afecciones del alma acaban convirtindose en
enfermedades del alma, aunque el apstol las llame
obras de la carne, porque emanan, sin embargo, del
corazn. Qu otra cosa son la ambicin y la avaricia

661

Liberprimus43,53 76

10

15

20

Augustinusinquit,nonestambitiosineelatione,nonest
cupiditas sine superbia, quia omnis superbus cupidus
estetomnisambitiosuselatus.Queomniarecteanimi
uitia sunt, ueluti ex affectu et desiderio procedentes.
Nam Isidoro teste, cupiditas desiderio augetur, cum
scriptumsit:Insatiabilisestanimuscupidi.Digneigitur
imperator noster apud Mattheum ait quia ex corde
exeuntcogitationesmale.
Tange, si uis, simul et discute omnium mortalium
querelas ac uarias animi afflictiones. Verum audi illico
causas atque rationes, ut liquido agnoscas, tanto
maiores pectoribus humanis inesse miserias, quanto
magis occecati sint; ut cur eas patiantur, aut ignorent
aut non satis intelligere uelint. Quidam enim non
parum animo torquentur super amplioris felicitatis,
prosperitatis ac fortune carentia, sed certe ignorant
quotpericulisacinfinitisetinexplicabilibuscurisplene
sint. Alii tristantur etiam post adeptas, quas optarunt,
prosperasfortunas,sedforteauteas,quoddifficileest,
ferre non nouerunt aut recte conspiciunt eas bonis
moribus aduersas. Alii murmurant de aduersitate,
infortunio et calamitate, sed certe, nisi fallor, non
cogitant quod incogniti hominis nota esse calamitas
non potest. Alii de eius fortuna, ne dixerim

1 non1superbia]PS.AVG.serm.296,7[PL39.2312](Numquamenim
uelcupiditassinesuperbia).
5
cupiditasaugetur]cf.ISID.sent.
2,41,7 [PL 83.646]: Numquam satiari nouit cupiditas. Semper enim
auarus eget; quantoque magis acquirit, tanto amplius quaerit; nec
solum desiderio augendi excruciatur, sed etiam amittendi metu
afficitur 6 Insatiabiliscupidi]Eccli.14,9(insatiabilisoculuscupidi).
7 exmale]Matth.15,19(decordeenimexeuntcogitationesmalae).
3 est:om.W animiuitia:u.a.M 4 procedentesIsidoro:om.W
5 teste:om.B 6 sit::om.W est:om.W 9 TangeRV:TangensI:
Tanges cett. ante si : igitur add. marg. R simul : post tange
transp.F simuldiscute:marg.R
10 illico:simulsedillicos.lin.
add.R 11 agnoscas:cognoscasM 15 animo:animaAGpostanimo
:turbenturadd.F torquentur:torquenturqueF
16 ignorant:
ignorentAGH 17 et:om.GH 18 optarunt:adoptaruntW 19 eas:
eosDIMVz 21 Aliiaduersitate:om.AG 23 quod:om.V 24 fortuna
DIMVz:fortunecett.

662

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

sinosoberbia?ComodiceAgustn,noexistelaambicin
si no hay orgullo, ni la avaricia sin soberbia, porque
todos los soberbios son avariciosos y todos los
ambiciosos soberbios. Todos estos son, en sentido
estricto,viciosdelalmaqueprocedendelacodiciayde
la ambicin. Pues, segn asegura Isidoro, la avaricia
aumenta con la ambicin, como est escrito: El alma
del avariento es insaciable. Entonces, es lgico que
nuestro emperador dijera, segn Mateo, que los malos
pensamientosprovienendelcorazn.
Site parece, trataydiscutealavezlasquejas ylos
diferentes padecimientos espirituales de todos los
mortales. No obstante, escucha ahora mismo los
motivos y las razones, para que conozcas con claridad
meridiana que las desdichas inherentes al corazn del
hombre son tanto mayores cuanto ms cegados estn
stos;porqusufrentalesdesdichas,oloignoranono
lo quieren entender. Algunos le dan muchsimas
vueltasalhechodecarecerdemayorfelicidad,prospe
ridad y fortuna, pero ignoran lo llenas que estn de
riesgos y de infinitas e interminables preocupaciones.
Algunos, incluso, se entristecen despus de conseguir
lafortunaprsperaquehabandeseado,pero,quiz,o
nosupieron soportarla,cosaquees difcil,osedieron
cuentadequesetratabadealgocontrarioalasbuenas
costumbres; otros braman por su adversidad, su mala
suerteysudesgracia,peronopiensanenque,sinome
equivoco,nosepuedellegaraconocerladesgraciade
un hombre desconocido. Otros se quejan mucho ms
de su fortuna, por no decir inconstancia sino falacia,

663

Liberprimus43,77108

10

15

20

25

30

inconstantia, sed fallacia, uehementius queruntur, que


adeo cum eis ludit ut illos in patria sua non prope
temporedominoseffeceritsimuletexules,sedcertehi
integram fortune amicitiam non amplectuntur, cum
eius leges aspernantur, que in altum nihil diu manere
statuit. Adde indignum fore ut mores ludosque illius
respuat, cui se totum deuouit. Alii denique penas
sentiunt in huius mortalis uite incolatu ac
prolongatione, sed certe hi, prematuram mortem
inexperti, id optant, quod uenisse dolerent. Alii
queruntur se persecutiones, impugnationes atque
iniurias diuersas, tormenta denique et exilia perpeti,
sed quid si aut aliis ipsi ea intulerunt aut meruerunt?
Alii lamentantur quia tentationes, flagella patiuntur,
sedcerteeisexercitariminimenouerunt.Aliiturbantur
plurimum quia uano honore inanique gloria non
fruuntur, sed hi aut ueram gloriam non nouerunt, aut
forte eos latere melius tutiusque foret. Alii quod
despecti humilesque ab hominibus reputentur, sed
forte longe plus eicerentur, si plus eleuarentur. Alii
detractiones, infamias et opprobria molestissime
ferunt, sed hi falsis laudibus tument. Alii anguntur
supertemporalispotestatisautdignitatissiuemundani
dominii carentia, sed his uirtus fortassis non superest
ut ea assequantur et ferant uel hi corruptum habent
gustum, talia falso putantes diuturna. Alii de natura
conqueruntur, ob parentele et magni generis seu
nobilitatis defectum, sed hi ueram nobilitatem non
satisnouerunt.Aliipaupertatemetdiuitiaruminopiam
implacabiliter ferunt, sed certe hi falluntur putantes
diuitiasipsaspossessoressuosfelicitare,noncruciare.
Alii de perditione rerum, de naufragio, ruina aut

2 illos:om.H 4 non:s.lin.R amplectuntur:impletunturG cum:


tamenG
7 se:siD
10 inexperti:inexpeririG:expertiW
dolerent:dolorentI
11
atque:om.G
12
exilia:exiliG
14 Aliinouerunt:om.B 18 forteeos:e.f.B forethumilesque:
iterW 20 eicerentur:deicerenturDIMVz 22 tument:timentAGH
24
dominiiR:dominicett.
28
nonpaupertatem:om.W
29 inopiam:opiamW 30 implacabiliter:implicabiliterAGSW

664

80

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

que juega con ellos hasta el punto de que los ha


convertido, no por mucho tiempo, en seores de su
propia patria y casi al tiempo los ha enviado al exilio;
pero no abrazan la fortuna como amigos del alma
cuando estn despreciando sus leyes, pues fue ella la
que estableci que nada se mantuviera mucho tiempo
enloalto.Aadequeseraindignoquedespreciarasus
costumbresysudivertimentoquienvivededicadopor
enteroaella.Otros,enfin,sientenqueesuncastigosu
prolongadaestanciaenestavidaydeseanatodacosta
una muerte prematura, aunque no saben qu es, y se
lamentaransilessobreviniera.Otrossequejanporque
sufren permanentemente persecuciones, ataques e
injurias de todo tipo, adems de torturas y el exilio,
pero qu ms da si ellos mismos se las infligieron a
otros o las merecieron? Otros se lamentan porque
sufrententacionesyazotes,peronosupieronacostum
brase nunca a ellos. Otros se alteran mucho por no
disfrutardeunhonorintilydeunagloriavana,peroo
no conocen la gloria de verdad o quizs sera mejor y
ms seguro que se les ocultara; otros porque se creen
despreciados y humillados por los hombres, pero
quizslosrechazarantodavamssihubieranllegado
ms alto. Otros toleran de muy mala gana denuncias,
infamias y oprobios, pero estn henchidos de elogios
falsos. Otros se angustian porque carecen de poder o
dedignidadenestavidaodedominioenestemundo,
pero quizs no les queda ya virtud como para
conseguirlas y soportarlas, o han perdido el sentido
comn si piensan que todo eso les va a durar mucho.
Otrossequejandesupropianaturaleza,porqueechan
en falta una buena familia, un gran linaje o nobleza,
pero no saben bien qu es la autntica nobleza. Otros
soportansinconsuelosupobrezaysufaltaderecursos
pero con toda seguridad se equivocan si piensan que
lasriquezashacenfelicesaquieneslastienenyqueno
les atormentan. Otros se angustian mucho por perder
sus pertenencias, por un naufragio, por un derrumba

665

Liberprimus43,109140

10

15

20

25

30

temporalium bonorum damno et defectu plurimum


anguntur, sed forte his expediens fuit illis carere, que
causam maioris ruine prestabant. Alii amicorum uel
carorum amissionem uel separationem deplorant, sed
certe putandum est amicos non satis se amasse, qui a
uite periculis euaserunt nec perierunt. Alii de iniqua
societatetorquentur,sedforteeosbonanonoblectauit.
Alii de carentia humani fauoris queruntur, sed quid si
odium eis longe plus profuisset? Alii quod ab amicis
derelicti existant, sed quid si primo ipsi eos
reliquerunt? Vel forte dignum fuit ut quos uirtus non
fecit, fortuna dimitteret. Alii rursus similiter
lamentantur quod tam cari paulo ante hominibus uisi
sunt,utcertatimineorumamicitiamuenireniterentur.
Idem tamen ipsi, de nulla alia re concordes, in suum
excidium quasi communicato consilio conspirarunt.
Sed hi de amicitia equiuocant, aut forte cessauit
utilitas, cuius gratia amici assumpti sunt. Alii quod
amicis tediosi aut onerosi existant, sed quid si grati
atquebeniuolifierinolueruntautrenuerunt?Aliiquod
inimicitias sine causa patiuntur, sed quid si uirtutem
non habent reconciliantem? Alii summa tristitia
afficiuntur,quianonsatisuoluptatibusdelitescunt.Sed
hifalluntur,quicontumeliososhostesamicosreputant,
uel forte otiositatem illas afferentem prescindere
nolunt. Alii quod refectione temperata careant, sed hi
ignorant eam male digerentibus prodesse. Alii quod
ieiunioetabstinentiautinonpossunt,sedcertequiane
possint, uolunt. Alii super famis et sitis inedia queruli
sunt, sed quid si illis saturitas inimica est? Alii super
ample et delicate habitationis carentia tristantur, sed
his angustus forte locus uirtutes donat. Alii super

5 quia:quiaG 6 postAlii:deniqueadd.F 7 bona:bonamF


oblectauit:delectauitV
9
plus:s.lin.R
11
reliquerunt:
relinqueruntR:dereliqueruntF 12 fecit:feceratF 16 conspirarunt
:conspiraueruntH
19 onerosi:honorosiD
20 noluerunt:
uolueruntDI
24 amicosreputant:r.a.V amicosforte:iterW
28 quia:om.M 30 si:inI est:om.AG 31 delicate:delecateAG

666

110

115

120

125

130

135

140

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

miento o por el exceso y la carencia de las cosas de


esta vida, pero quizs les ha venido mejor carecer de
todo ello porque les poda haber provocado una ruina
anmayor.Otroslloranporlaprdidaolaseparacin
de sus amigos o seres queridos, pero hay que pensar
que no han querido lo suficiente a sus amigos porque
consiguieron salir indemnes de los peligros de esta
vida.Otrosseretuercenporlainjusticiadelasociedad,
pero quizs una buena tampoco les gustara. Otros se
quejandelafaltadesimpatadelagente,peroysihan
sacado mucho ms provecho del odio? Otros porque
viven abandonados por sus amigos, pero y si fueron
ellos los primeros en abandonarlos? O quizs resulte
justo que los amigos que no se unieron gracias a la
virtud, los deje de lado la fortuna. Otros se quejan
tambin de que hasta hace bien poco parecan ser tan
queridosentreloshombresquelagentehacaautnti
cosesfuerzosporllegarasersusamigos.Sinembargo,
ellos mismos, que no estaban conformes con nada,
tramaronsupropiadestruccinconunplancomn.No
comprenden el sentido de la amistad o, quizs, ya no
existe ese criterio de provecho gracias al que se
procuran los amigos. Otros porque sus amigos les
resultanaburridosypesados,peroysinoquisierono
rehusaron ser agradables y simpticos? Otros porque
sufren una enemistad sin motivo, pero y si no tienen
valor para reconciliarse? Otros caen en una inmensa
tristeza porque no tienen suficientes placeres. Se
equivocan cuando consideran amigos a una serie de
peligrososenemigosoquizsnoquierenprescindirde
una ociosidad que les conduce a esos placeres. Otros
porque carecen de un descanso adecuado, pero
ignoran que el descanso no se aprovecha nada. Otros
porque no pueden hacer el ayuno y la abstinencia, y
justo porque no pueden, lo quieren. Otros estn
quejumbrososporlafaltadecomidaybebida,peroy
si el empacho es su enemigo? Otros se entristecen
porque carecen de un hogar amplio y arreglado, pero
quizseselugarangostolespremiaconlavirtud.Otros

667

Liberprimus43,141167

10

15

20

25

asperis ac duris lectisterniis lamentantur, sed certe


quiamolliaadluxuminertiamqueprouocarent.Aliide
uilibus uestibus queruntur, sed hi in domibus regum
essecuperentquimollibusuestiuntur.Aliiquodceteris
humanis solatiis careant, sed hi satis ignorant plus
tristitia quam leta quibusdam conferre. Alii quod cum
hominibus non conuersentur aut fabulentur, sed
indubie tales ignorant solitudinis dona uirtutesque
silentii. Alii de omni tristabili euentu queruntur, sed
certequiacunctaillisaduotumsucessere,quibussese
experiri non licuit. Alii non modo turbantur, sed
inconsolabiliter torquentur, quia mali in hoc seculo
melius habeant quam boni, sed hi non facile credunt
malosnihilhabereincelis,sicutbonosparuminterris.
Alii quod in seruitutem redigantur seu captiuentur et
incarcerentur, sed hi ignorant quod potior pars
hominis, id est, uoluntas libera est cui principes non
dominantur. Alii tristantur quod oporteat eos diu
iugumsubiectionisportare,sedhipreessenonsubesse
optant, nec obedientie fructum satis gustarunt. Alii
queruntur de obseruantia diuersorum preceptorum,
sed hi certe aperte demonstrant quod eis transgressio
delectat. Alii de reuerentia superioribus exhibenda
queruntur, sed hi illam recipere, non exhibere
cuperent.Alii decarentiaproprie uoluntatis,sed certe
hi tales ignorant quam graue malum existat propria
uoluntas. Alii de uoti emissione, sed hi certe non satis

1 ac:etDGIMVWz lamentantur:lamentantanturG 2 inertiamque


:acinertiamV de:s.lin.R 3 queruntur:conquerunturAGH hi:
om.M regum:reguntAG
4
esse:om.AGH quod:iter.W
5 humanissolatiis:s.h.F
6 tristitia:tristiaG quod:quotI
7 fabulenturDIMVz:famulenturcett. 8 solitudinisR:sollicitudinis
cett. 9 queruntur:conquerunturH 10 quia:om.H uotum:uota
F sucessere:postillistransp.V
11
experiri:experireDIMVz
12 seculo:seculaA 13 postfacile:nonadd.A 14 bonos:boniAGH
16 incarcerentur:incarceranturDI 18 dominantur:dominaturS
oporteateos:e.op.V diu:duiI
19
nonsubesse:iter.W
20
obedientiefructum:f.o.V
21
de:s.lin.H obseruantia:
obedientiaAG
22 hi:om.R aperte:om.V eis:eosR:eiusG
25 de:om.B certehi:om.R 26 tales:om.V

668

145

150

155

160

165

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

se lamentan de las camas incmodas y duras, pero


resulta que lo delicado nos lleva al exceso y a la indo
lencia. Otros se quejan de que su ropa es barata, pero
esquelosquevistenbiendesearanestarenlascortes
delosreyes.Otrosporquecarecendelconsuelodelos
dems hombres, pero ignoran completamente que a
algunos les aporta ms tristezas que alegras. Otros
porque no viven o hablan con los hombres, pero, sin
duda,ignoranlosdonesdelasoledadolasvirtudesdel
silencio. Otros se quejan por cualquier suceso triste,
pero porque todo les ha ido bien y no han tenido
ocasin de experimentar algo as. Otros no slo se
alteran, sino que se retuercen de modo inconsolable
porque en este mundo les va mejor a los malos que a
los buenos, pero les cuesta creer que los malos no
poseen nada en el cielo, igual que los buenos poseen
pocoenlatierra.Otrosporquehanquedadoreducidos
alaservidumbreohansidoapresadosoencarcelados,
pero ignoran que la mejor parte del hombre es la
voluntad, que es libre y no la pueden dominar los
prncipes.Otrosseentristecenporquedebenllevarun
yugo,cuandodesearanestaralfrenteynodebajoyno
hansaboreadobastanteelfrutodelaobediencia.Otros
se quejan porque cumplen los diferentes mandamien
tos, pero lo que estn demostrando abiertamente es
que les gusta transgredirlos. Otros se quejan porque
deben respeto a sus superiores, cuando lo que les
gustaraesrecibirloynotenerquedemostrarlo.Otros
porque carecen de voluntad propia, pero ignoran lo
malo que resulta tener voluntad propia. Otros porque
hanprometidosusvotos,peronosedancuentadeque
esunanecesidaddichosalaqueloshaempujadoauna
vida mejor. Otros porque no son capaces de dejar el

669

Liberprimus43,168 196

10

15

20

25

nouerunt quod felix necessitas que ad meliora


compellit.Aliiquodseculumderelinquerenonualeant,
sed certe his ideo ualetudo deest quia uolitudo non
adest. Alii quod religionem ingressi perseuerare
nequeant, sed hi certe incepisse dolent. Alii quod
excommunicatiexistant,sedhicerteecclesiecensuram
non medicinam, sed penam falso putant. Alii quod
irregulares sint aut inhabiles, sed hi certe non satis
humiliari nouerunt. Alii quod diuinis officiis et
sacramentis careant, sed his forte utilius foret
deuotione et fide suscipere. Alii quod lectio aut usus
sacre scripture eis auferatur, sed certe quia eis aut ad
questum aut ecclesie discrimen utebantur. Alii de
exauditionis tarditate anxii sunt, sed forte non satis
sciunt quia qui differt cibum, auget esuriem. Alii de
rerum temporalium petitionis frustatione anguntur,
sedcertequiaalienasuntauerainteriorissuihominis
salute. Alii de impedimento contemplationis queruli
sunt, sed quid si ad pietatis actiua opera sunt
inefficaces? Alii de augmento negotiationis, sed forte
contemplationi inepti sunt aut illa eis permolesta est.
Alii quod uirtutibus careant, uitiis se dedant, sed
uerum est non nisi a seipso quis leditur. Alii quod
faciliter uitia sequantur, sed hi uitiis resistere nolunt.
Alii difficulter uirtutes amplectuntur, sed certe quia
confragosaetperdifficilisaduirtutesuiaest,dulcisad
uitia. Alii mestissime ferunt stimulos carnis, sed hi
forte eos preueniunt. Alii de erronea seu nimis arta
conscientia anguntur, sed certe hi superiorum

1 postmeliora:propellitadd.M 3 hisideo:i.h.V 5 hi:om.R


6
excommunicati:excommunicateM existantcerte:om.W
7 quod:quotI 8 certe:certoM:om.R 10 his:hiW:postforte
transp.R foret:foreretA 11 usus:usiM 12 eis2:om.R aut:
om.V 14 forte:postsatistransp.F 15 sciunt:marg.R quia:om.
M esuriem:esuriamG 17 interiorissui:s.i.VW 19 si:om.M
pietatis:pietatemV 20 inefficacesFR:efficacesDIMVz:inefficacies
cett. 21 ineptisunt:s.i.V 27 stimulos:stimulusG 28 erronea:
erraneaD
29 conscientiaanguntur:a.c.W hi:om.G:postsed
transp.M

670

170

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

mundoseglar,ynoencontrarnlasalvacinporqueno
tienen voluntad. Otros porque, despus de haber
ingresadoenunaordenreligiosa,nosesientencapaces
de continuar, sino que se arrepienten de haber
entrado. Otros porque estn excomulgados, pero
mantienenlacreenciaerrneadequelacorreccinde
la Iglesia no es un remedio sino un castigo. Otros
porque son deformes o torpes, pero en realidad no
saben estar en su sitio. Otros porque carecen de los
oficios divinos y de los sacramentos, pero quiz les
habra sido ms provechoso recibir devocin y fe.
Otros porque se les ha privado de la lectura o del uso
de las Sagradas Escrituras, pero es porque las haban
usado para beneficio propio o para daar a la Iglesia.
Otros estn preocupados porque no se les escucha a
tiempo, pero quizs no se han dado cuenta de que
retrasarlacomidasignificaazuzarelhambre.Otrosse
agobian porque les ha salido mal su bsqueda de
cargosenestavidatemporal,peroesasporqueestos
cargos son ajenos a la salvacin del alma humana.
Otrosestnquejumbrososporquenopuedendedicarse
alacontemplacin,peroysitampocosoncapacesde
llevar a cabo las obras activas propias de la piedad?
Otros porque su actividad ha aumentado, pero quizs
no son adecuados para la contemplacin o les resulta
especialmente insoportable. Otros, como carecen de
virtudes,seentreganalosvicios,perolociertoesque
slo se perjudican a s mismos. Otros porque son
propensos a los vicios, pero es que no quieren
resistirseaesosvicios.Otrosabrazanlavirtudaduras
penas,peroesqueelcaminodelavirtudespedregoso
y especialmente complicado, mientras que el de los
vicios, cmodo. Otros soportan con gran tristeza los
estmulos de la carne, pero quizs los provocan. Otros
se angustian por una conciencia errtica o demasiado
limitada,perohanrechazadoquelesayudemosconlos

671

Liberprimus43,197223

10

15

20

25

exemplis aut preceptis iuuari spernunt, aut quia suo


sensu reguntur. Alii quod semper leti et iucundi et
numquamtristesnecinaliquoconscientiastringat,sed
certehitimoremDeiabiciuntetlatam,simuletletam,
uitam sequuntur uitiorum, que ducit ad mortem. Alii
quod plurimum audaces existant; alii quod
pusillanimes et timidi, sed certe hi et illi extrema pro
mediis capiunt nec cogitant quia multa ex timiditate
suntdimissa,queperaudaciamsuntcomissa.Aliiquod
mortem,aliiquodfulminaettempestatestimeant,sed
certe hi timere desinerent, si uere sperare incepissent
aut eos criminis conscientia non accussaret quia, ut
sapiens ait, magna securitas est nihil inique egisse. Alii
desuapredestinationeetsalutehesitant,sedparumhi
laborantutsuasitcertaelectio.Aliiplusquamoportet
de Dei bonitate sperant, sed hi futuram Dei iustitiam
nonsatiscredunt.Aliiquodobgrauiaabeiscommissa
desperare formident, sed certe neminem grauissima
peccata condenant, si non placeant, si non uis
desperaredesinepeccare.Addequiautrisque,uidelicet
nimium sperantibus et desperantibus, timor deficit et
spes,quareutrisqueutrumqueestnecessarium,scilicet
utDeumtimeantetineumsperent.Timorenimsinespe
inducit desperationem, spes uero sine timore in
dissolutionem secundum Hugonem. Alii de timore
inuasionishostiumuisibiliumetinuisibiliumanguntur,
sed hi congrua remedia scienter aspernantur. Alii ob

13 magnaegisse]SEN.epist.105,7(Securitatismagnaportioestnihil
iniquefacere). 23 Timordissolutionem]NonapudHVGOsedBALD.
CANT. tract. 9,7 (Timor sine spe mittens in desperationem; sic
perniciosaestspessinetimorepertrahensadobstinationem).
3 nec:nequeDIMVz in:s.lin.R 4 abiciunt:obiciuntG 6 existant:
om.F 7 certe:certiH hiilli:marg.R 11 desinerent:desinerunt
G 12 autegisse:marg.R non:om.S 14 sua:causaH hi:post
sedtransp.R 16 Deiiustitiam:i.D.W 17 ab:om.M 18 formident:
formidantGH 20 AddeHugonem:marg.R 21 etdesperantibus:
om.M 25 Alii:aliumV 27 scienter:om.V

672

200

205

210

215

220

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

ejemplos y preceptos anteriores, o se rigen por su


propio sentido comn. Otros porque siempre estn
alegres y de broma y nunca tristes y su conciencia no
seasustapornada,sinoquerechazaneltemordeDios
y pretenden llevar una vida longeva y alegre entre
vicios,loquelosconducealamuerte.Otrosporqueson
especialmente atrevidos, otros por pusilnimes y
tmidos,perounosyotrossequedanconlosextremos
enlugardeconelpuntomedio,ynosedancuentade
que por timidez se han perdido muchas cosas que se
han conseguido gracias al atrevimiento. Otros porque
tienen miedo de la muerte, otros de los rayos y de las
tormentas, pero dejaran de tener miedo si hubieran
empezado a tener esperanza de verdad o si su
conciencianolesacusaradesuspecadosporque,como
dice un sabio, una gran parte de nuestra seguridad
radicaennocometerinjusticiaalguna.Otrosdudande
su predestinacin y de su salvacin, pero no hacen
ningn esfuerzo para resultar elegidos. Otros esperan
msdelodebidodelabondaddeDios,peronoconfan
demasiado en la justicia futura de Dios. Otros temen
caerenladesesperacinporlagravedaddeloquehan
cometido,peroresultaquelospecadosnocondenana
nadie,pormuygravesquesean,sinosehadisfrutado
con ellos: si no quieres desesperar, deja de pecar.
Aade que a ambos, es decir, tanto a los que esperan
demasiado como a los que han perdido la esperanza,
lesfaltaeltemorylaesperanza,raznporlacualalos
doslessonnecesariasambascosas,esdecir,queteman
a Dios y que tengan esperanza en l. El temor sin
esperanza conduce a la desesperanza, mientras que la
esperanzasintemorallibertinaje,segnHugo.Otrosse
agobian por el temor a una invasin de enemigos,
visibles e invisibles, pero rechazan a sabiendas los
pertinentesremedios.Otrossequejandequenotienen

673

Liberprimus43,224 251

10

15

20

25

bonorum corporis defectus aut deformitates


queruntur, sed hi non satis considerant fatuum esse
qui seruum lasciuire peroptat aut ornare cupit. Alii
senectutem grauiter ferunt eiusque calamitates
detestantur, sed hi parum fore putant cupiditates
reliquisseatqueidnonpossequodnolledeberent.Alii
de corporis debilitate et diuersis morbis presertim de
oculorum, auditus, odoratus aut loquele carentia siue
defectu, sed certe hi cuncta ad corpus referunt,
ignorantes defectus ipsos plus profecisse anime quam
offecisse corpori. Alii super uite breuitate et
tempestiua morte inconsolabiliter torquentur, sed his
bonos actus quam multos dies congregare consultius
esset, cum non multum sed bene uiuere sit laudabile.
Alii de eadem imminente de propinquo morte et de
instantiagonespiritusanguntur,sedhocideoquianon
satis considerant rudem esse tyrannum qui a pena
liberatquempunireseputat.
Hec paucula, forte et multa, de huius uite diuersis
artibus formulisque uiuendi et earum erumnis et
afflictionibus a me diserta sunt. Que quidem longiora
aut breuiora dici posse scio. Verum nec breuitati
admodum studui nec copie, sed prout ex communi
omniummortaliumuitaseobtuleruntscriptis,disserui,
ne legentes uel inopia uel fastidio fatigarem, ut cernat
unusquisque mortalium in quauis sorte aut arte
constitutus sit, quid ad utramque partem dici ualeat
nec illos blanda resoluant nec afflictiua conturbent

17
tyrannumputat]cf.SEN.Ag.995:Rudisesttyrannusmortequi
poenamexigit.
7 morbis:membrisG 8 odoratus:doratusG 10 animecorpori:
iter.W 11 offecisseDIMRz:officisse(obfuisseV)cett. 15 eadem:
om.AG
16 hocquia:marg.R
17 considerant:consideratG
18 putat:putantW 19 et:sedF 21 diserta:desertaAGH:postsunt
transp.V 22 nec:neDIMVz 24 disserui:deseruiG 26 aut:om.M

674

225

230

235

240

245

250

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

un buen cuerpo o de sus defectos, pero no tienen


suficientementeencuentalovanidosoqueresultaque
unesclavodeseeestaratractivoyquesearregle.Otros
tolerandemalaganasuvejez,altiempoqueodiansus
problemas, pero piensan que es cosa de poco haber
perdido la codicia y que no puede ser lo que no
deberanquerer.Otrosporladebilidaddesucuerpoy
por diferentes enfermedades, especialmente por la
carenciaofaltadevista,deodo,deolfatoydelhabla,
pero ponen toda su fijacin en el cuerpo, ignorando
que los propios defectos aprovechan ms al alma que
imposibilitan el cuerpo. Otros se retuercen de modo
inconsolableporlabrevedaddelavidayloprematuro
de la muerte, pero sera mucho ms sensato que
hicieran acopio de buenas acciones en lugar de
acumulardas,cuandoloqueesdignodeelogioesvivir
correctamente, no mucho. Otros se agobian por la
inminente proximidad de la muerte y por la
apremiante agona del espritu, pero les pasa esto
porquenotienenlosuficientementeencuentaquemal
tirano es el que libera de un castigo al que cree que
estcastigando.
He explicado algunos aspectos, quizs incluso han
sido demasiados, sobre los diferentes oficios de esta
vida y sus formas de vivir, as como sobre sus
tormentos y sus sufrimientos. S que lo poda haber
hecho ms breve o ms largo. No obstante, no me he
explicado guindome por la brevedad, en modo
alguno, ni por mi inters, ni por la abundancia, sino
segn la medida en que la vida corriente de los
mortalesmeibadandolaspalabras,nofueraaserque
los lectores se molestaran o por la escasez de la
materia o por el hartazgo. Cada uno de los mortales
tendr que darse cuenta, independientemente del tipo
de oficio que desempee, de lo que se puede decir en
unoyotrosentido,noseaquesesientanliberadospor
la parte positiva y les aflija la parte ms dura; deben

675

Liberprimus43,252287

676

atque,utdulciapariteretamaradespiciat,sedparatus
sitsemperadomnia,promptusetadsingula.

10

15

20

25

30

35

[His igitur expletis, pia mater ad me uerba dirigens ait:


Actumest,filimi,decunctismodisetuitegeneribusquibusin
hoc seculo temporaliter uiuitur; de omnibus artibus uite
humane exercitiis, nobilibus et innobilibus, magnificis et
plebeis, publicis et priuatis, maximis et infimis, et de illorum
premiis, fructibus et maximis aculeis ac dulcore momentaneo
etlongaamaritudine.Sediamactumestdecunctismalis,penis
et afflictionibus et suppliciis, damnis atque iacturis
corporalibusparticulariumetmagisnominatarumpersonarum
incipiendo a nascentis mundi origine et de causis eorum.
Rursusegimusdeceterismortaliuminuisibilibusetintrinsecis
afflictionibuseterumnisetquomodonaturahumananusquam
estsuasortecontentaetdecausisearumadutramquepartem.
Queomnia,filimi,uellemconsideres.Audiantequamperteet
discant cuncti mortales. Quare per illa materna uiscera quete
in me tulerunt, te rogo, moneo et contestor ne quouis modo
predictistemporalibusartibusetuiuendimodisetexercitiiste
conferas nec in illis tue uite fundamentum colloces sed ad
spiritualem uiuendi formam te totum exhibe. Quod ergo alio
forsan tempore uerecunde et periculose acturus es; fac nunc
monitis meis. Audi me nec dimittas legem matris tue. Proice
igitur abs te temporalia ista uiuendi genera que audisti.
Mechanicasueroartesuelutiseruilesetplebeasetadulterinas
nullo modo exequaris. Circa ergo liberales artes scio te
competenter operam dedisse; mathematicas etiam discurristi;
quas utique te scire et aliquando legere non ueto sed usu
earum uiuere uehemener prohibeo. Elige ergo uitam ducere
spiritualem et in spirituali statu ad quem te inclinatum satis
uideo. Nosti enim quia spiritualis uita in duos diuiditur status
perfectissimos, uidelicet in statum ierarchicum ecclesiasticum
episcoporum et clericorum et regularem uel monasticam
uitam. Ecclesiasticus status mediocris est ueluti qui nec
secularis penitus est nec rigoribus et rigiditatibus monasticis
tam uehementer astrictus. In eo uiuendi genere ecclesiastica

1 dulcia:dulciterG
3 Hisfacias:uerbahaec,quaelibriprimi
conclusionisprimauersiouidentur,tantuminRreperiuntur

255

260

265

270

275

280

285

Espejodelavidahumana

menospreciarporigualloagradableylodesagradable,
pero deben estar siempre preparados para todo y
dispuestosencadaocasin.
[Terminado, pues, esto, mi piadosa madre me dijo estas
5

10

15

20

25

30

35

40

palabras dirigindose a mi: Hemos tratado, hijo mo, de todos


los modos y tipos de vida en los que se vive en el estado
temporal; de todos los oficios que se ejercen en la vida
humana, nobles e innobles, poderosos y plebeyos, pblicos y
particulares, importantes y humildes, y de sus prebendas,
frutos e inmensos pesares as como de su efmera dulzura y
prolongadaamargura.Perotambinsehatratadodetodoslos
males,pesaresypreocupacionesascomocastigos,perjuiciosy
daos corporales de personas corrientes y ms de personajes
renombrados,comenzandodesdeelorigendelmundoydesus
causas. Hemos tratado, adems, de los restantes tormentos y
preocupacionesdelalmaquenosevenydecmolanaturaleza
humana no est en parte alguna contenta con su suerte, y de
suscausasporambaspartes.Todoesto,hijomo,desearaque
lo tuvieras en cuenta. Escucha antes por ti mismo y que
aprendantodoslosmortales,porquteruego,teaconsejoyte
exhorto,porestasentraasdetumadrequetellevaronenmi
interior, a que de ninguna manera te entregues a los oficios,
modos de vida y trabajos del estado temporal antes
mencionados ni a que pongas en ellos el fundamento de tu
vida, sino que entrgate a la forma de vida del estado
espiritual. Quizs en otro momento podrs llevar esto a cabo
de forma respetable y arriesgada; acta ahora segn mis
consejos. Escchame y no pases por alto la ley de tu madre.
Aleja, pues, de ti estos tipos de vida temporal que has
escuchado. No ejerzas bajo ningn concepto los oficios
manualesporquesonserviles,bajosyartificiales.Encuantoa
las artes liberales, s que de forma competente te habras
dedicadoaellas;hashabladoinclusodelasmatemticas;note
impido ciertamente que las conozcas y que de vez en cuando
las leas, pero te prohbo taxativamente que vivas de su
dedicacin.Elige,enconsecuencia,llevarunavidaespiritual y
enelestadoespiritualalcualteveobastantepropenso.Sabes
que la vida espiritual se divide en dos estados perfectsimos,
es decir, el estado de la jerarqua eclesistica de los obispos y
losclrigosyelregularovidamonstica.Elestadoeclesistico
es un trmino medio entre quien no es completamente seglar
niesttanfuertementeligadoalrigoryrigidezmonstica.En

677

678

Liberprimus43,288 322

10

15

20

25

30

35

consistitierarchiainquasiquisdigneconuersatusfuerit,uere
religosus erit. Aut si ex alto tibi datum est et te totum Deo
ampliusreligarecupis,eligealteramexreligionibusapprobatis
earum uidelicet que uiribus tuis aptior et perfectior tibi
uidebitur. Sed ne incautus atque inexpertus ex premature
forsan alterum uiuendi genus huiusmodi elegeris qui postea
tibi displiceat, rogo te plurimum ante hanc uite tu electionem
agamus de eodem spirituali statu breuem sed mutuam
collocutionem. Tu ergo, cuius res agitur, hanc rem discute et
quid de eis duobus statibus et uiuendi modis sentias,
ecclesiasticorum uicelicet et religiosorum, et de excelentiis et
perfectionibusuniuscuiusqueacdedifficultatibusetlaboribus,
aculeis et periculis illorum; demum de comparationibus
eorundem statuum uniuerse adinuicem et de omnibus
religionumspeciebus,seriosumetdistinctumsermonemagere
non differas illaque in scriptis redige. Nam sicut hucusque me
audistidetemporaralibusofficiisloquentem,iamcupioaudire
te de spiritualibus disserentem. Ad te enim spectat utriusque
statussecuritatemautdifficultates,quietemuelpericula,dulcia
uel amara considerare ueluti qui in altero illorum, ut plane
uideo et considero, uitam ducturus es. Optime enim et secure
eligunturquematureetdigestediscutiuntur.Acceditquiacum
utriusquestatushominibusconuersatuses.Demumnonignoro
te plurima nedum in diuino sed humano iure de his statibus
lectitasse, quo fiet ut facilior securiorque tibi fit electio que,
Deumimmortalemoro,talissituelineobeatussisetplurimos
tuoexemplobeatosfacias].

Absoluamiam,filimi,huncprimumadtepollicitum
librum de cunctis uite huius temporalibus artibus et
exercitiis eorumque miseriis et erumnis. Verum ex his
que ultimo dixi, sensi plane tuum animum non parum
titillare. Voluis enim in mente, quinimmo, ut ita
dixerim, inter dentes mussitas, ne dixerim murmuras.
Cum enim audiuimus satis ruentis seculi huius
calamitates, aduersitates et supplicia tribulationesque

28
Absoluamseculo:om.R
35 tribulationesque:tribulationesAGH

34

ruentis:mentisD

290

295

300

305

310

315

320

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

40

este tipo de vida domina la jerarqua eclesistica. En ella, si


unovivecorrectamente,serunreligiosoautntico.Osisete
hadadodesdeloaltoydeseascontodotuseratarteaDiospor
completo, elige la segunda forma de vida religiosa de las
explicadas,es decir,desaqueparecems adecuadaparatus
fuerzas y ms perfecta para ti. Pero para que no elijas,
imprudente e inexperto, de forma prematura quizs un modo
de vida de este tipo que luego te desagrade, te ruego
encarecidamenteque,antesdeestaeleccindevida,tengamos
una breve pero mutua conversacin sobre este estado
espiritual. Entonces, t, pues esto es cosa tuya, explica este
asunto y qu opinas de estos dosestadosymodos de vida,es
decir, el eclesistico y el de las rdenes religiosas, y de la
magnificencia y perfeccin de cada uno as como de sus
dificultades y sufrimientos, pesares y riesgos; adems no
demores hablar de forma seria y distinguida de las
comparaciones de los dos estados entre s en trminos
generales y de todas las formas de rdenes religiosas, y pon
todo ello por escrito. Pues igual que me has escuchado a m
hablar hasta ahora de las ocupaciones del estado temporal,
deseoenestemomentoescucharteatiexplicarlasespirituales.
A ti te corresponde considerar la seguridad o las dificultades
de ambos estados, su tranquilidad o sus riesgos, sus aspectos
agradables y los desagradables como aquel que, segn veo y
considero con claridad, va a vivir en uno de ellos. Se elige de
forma extraordinariamente acertada y segura lo que se ha
explicado de forma detallada y ordenada. Se aade que has
tratado con personas de ambos estados. Adems, no ignoro
que t has ledo muchsimo no slo sobre derecho cannico
sino tambin civil, de lo que se deducir que la eleccin te
resultar ms fcil y segura, la cual, pido a Dios inmortal, sea
asobienseasdichosoenlyhagasdichososamuchoscontu
ejemplo].

Voyaterminarya,hijomo,esteprimerlibroquete
promet sobre todos los oficios y trabajos del estado
temporal, as como sus desdichas y tormentos. Me he
dadocuenta,arazdeestasltimaspalabrasquetehe
dicho,dequetunimosehaconmovidomuchsimo.Le
das vueltas en tu cabeza, o mejor, por as decirlo,
musitas entre dientes, por no decir que murmuras,
cada vez que escuchamos los infortunios de este
mundo nuestro que corre veloz, sus dificultades y

679

Liberprimus43,323 351

multasetmalasquaspassim,utsupratetigimus,bonis
etreprobisfacinerosisetinnocentibuscommunesesse,
eaque,prochdolor,nontamlegimusquamexperimur.
5

10

15

20

25

Quarumrerumcausasquasdamingenerededuxisti.
Verum tante tam grauique querele specialiores
urgentioresque cause congruerent. Demum quid
remedii,quidsolaminismortalibusintantiserumniset
uite laboribus esse possit, nondum adduxisti. Vtinam
enim tam prompta congruaque ad eas omnes
calamitates leuandas remedia attulisses, quam certa
huius uite mesta supplicia deplorasti. Vsqueadeo ut
bonos uirtutique preditos uiros absque culpa affligi,
torqueri quippe ab inmortali Deo relictos putemus,
sicut et malos prosperari in altumque prouehi indigne
conspiciamus. Quo fit ut diuinam Prouidentiam
incusemus quod quosdam inculpatos uariis suppliciis,
infortuniisetpeniscruciari,aliosculpenoxiosfelicitare
permittat.Si enim calamitates huiusmodi,uelutisupra
disseruisti, non nisi ex culpa mortalibus prouenire
contendas, indecens plurimum diuine iustitie uidetur,
utinnocensabeodemfonteaffligatur,quoreprobuset
iniquus pena releuatur. Nec aliud deplorabat Ieremias
inquiens:Iustusquidemtues,Domine,sidisputotecum.
Verumtamen iusta loquar, quare uia impiorum
prosperatur?etsubdit:Propeestuorieorumetlongea
renibusillorum.Prope,inquam,testeAugustino,dando
eisquidquiduoluntetpetuntetlongearenibuseorum
in nullo uidelicet eis displicendo, aut illorum animos
conturbando. Sic et Habacuch propheta eam ipsam

23
Iustusprosperatur]Ier.12,1(iustusquidemtues,Domine,si
disputemtecumuerumtameniustaloquaradte quareuiaimpiorum
prosperatur). 25 Propeillorum]Ier.12,2(...eorum). 26 teste
Augustino]NonapudAVG.sedHIER.inHabac.1,13[PL25.1283].
5
grauique:grauequeAGH:grauiDIMVz
6
congruerent:
congrueruntDIz:congruuntV:cognoueruntM 10 remedia:iter.V
12 uirtutique:uirtutequeV 15 Prouidentiamquosdam:iter.W
18
permittat:permittiturH
19
prouenire:preuenireG
20 contendas:concedasG 24 iusta:iusteAG 26 illorum:eorumG
27 eorum:illorumG 28 eis:om.W

680

325

330

335

340

345

350

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

tormentos as como sus muchas y penosas


tribulaciones. stas, como hemos abordado antes, son
comunes en todas partes a buenos y malos, a
malhechoresyagentedebien:todoeso,qupena!,no
lohemosledo,sinoquemsbienlohemospadecido.
Has deducido algunos de sus motivos de forma
genrica.Noobstanteleiranmejoraunproblematan
seriounosmotivosmsespecficosycerteros.Adems,
todava no has aducido qu remedio o qu consuelo
puede haber para semejantes tormentos y
padecimientos en esta vida. Ojal nos aportaras unos
remediostaninmediatosyadecuadosparasacudirnos
todos estos infortunios como lamentaste de modo
certerolostristestormentosdeestavida.Hastaahora
deberamospensarqueloshombresbuenosydotados
de virtud se ven atormentados sin culpa, que se
retuercen abandonados por nuestro Dios inmortal,
igualquevemosquelosmalosprosperanylleganala
cima del modo ms indigno. De lo que se deduce que
podramos reprochar a la divina Providencia que
atormente con suplicios varios, desdichas y castigos a
los inocentes y que permita que los manchados por la
culpa seandichosos. Si, como nos has explicadoantes,
semejantes infortunios no proceden ms que de la
culpa, parece poco propio de la justicia divina que se
imponga al inocente un castigo que tiene el mismo
origenqueelqueseponealperversoyalmalvado.Es
lo mismo que lamentaba Jeremas cuando deca: Muy
justoerest,Seor,paraqueyotratedelitigarcontigo;
noobstante quiero slo exponerteun caso, por qulos
imposprosperanensucamino?,yaade:Testscerca
de su boca pero lejos de su corazn. Cerca, digo, segn
asegura Agustn, porque les da todo lo que quieren y
piden, mientras que lejos de su corazn, es decir, que
no les complace en nada o les turba su pensamiento.

681

Liberprimus43,352375

10

15

20

depromit querelam: Quare, inquit, Deus, non respicis


contemptoresetcurtacesdeuoranteimpioiustioremse?
Que omnia tanto animos hominum in maiorem ducit
admirationem,quantopereundemIeremiamdediuina
iustitia scriptum legimus: Scio, Domine Deus, quoniam
maluminiustumquenonlibenterrespicis,necpotestquis
detuaiustitiadubitare.
Hic est, fili mi, effectus murmuris tui et cunctorum
feremortalium.Etuelutiuetusquerelasitetmultorum
animos exagitat, sic multis egeret uerbis. Breui tamen
sermonefaciamsatisueritati,quinullisuerbishumane
opinioni respondere possem. Mirari igitur et conqueri
tu ceterique mortales, desinetis si rem ipsam altius
repetitis.
In primis itaque illud animo fixum teneamus
neminem absque culpa aut causa affligi aut torqueri
oportere, cum scriptum sit: Oculi Domini super iustos;
etiterum:VultusautemDominisuperfacientesmalaut
perdat de terra memoriam eorum. Super quo uerbo
Cassiodorus: Errat, inquit, malus dicens: Secure facio
mala, sed discat quia uultus Domini super facientes
mala quasi dixerit iustos et iniustos Deus respicit, sed
dispariter.Iustosenimrespicitutpieeosexaudiat,sed
malosutpuniatperdatquedeterramemoriameorum.

1
Quarese]Hab.1,13(quarenonrespicissuperiniqueagenteset
tacesdeuoranteimpioiustioremse). 5 Sciodubitare]NonapudIer.
sed HIER. in Habac. 1,13 [PL 25.1283](scio quoniam malum
iniustumque non libenter aspicias, nec potest quisquam de tua
dubitareiustitia). 17 Oculiiustos]Ps.33,16. 18 Vultuseorum]
Ps.33,17.
20
Erratmala]NonapudCASSIOD.sedAVG.inpsalm.
33,2,21 [PL 36.319]: forte dicunt mali: ergo securus facio mala, quia
nonsupermesuntoculidomini;iamdeusadiustosadtendit,menon
uidet,etquidquidfecero,securusfacio.
1 inquit:om.D 3 ducit:ducuntDIMVz 6 non:om.S 8 Hic:sicV
10 Breuitamen:breuitatemABGH 11 uerbis:om.M humane:
humaniD 13 tu:postigiturtransp.W 15 primisitaque:primisque
M
17 oportere:oporteriAG
18 facientesGH:facientiscett.
uteorum:om.V 21 mala:om.D 22 dixerit:dicitS

682

355

360

365

370

375

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

TambinrecogeestelamentoelprofetaHabacuc: Por
qu razn, Seor, no miras a los que te desprecian y
callasmientraselimpodevoraaquienesmsjustoque
l? Todas estas cosas hacen que el hombre se admire
todava ms cuando leemos, en el mismo Jeremas,
sobrelajusticiadivina:S,SeormiDios,quenomiras
bien al malo ni al injusto y nadie puede dudar de tu
justicia.
stees,hijomo,elresultadodetumurmulloyelde
casitodoslosmortales.Igualquesetratadeunantiguo
problema que altera el nimo de muchos, del mismo
modo necesitar de muchas explicaciones. Sin
embargo, satisfar la verdad con un breve discurso
pues no podra responder con palabra alguna a la
creencia de los hombres. Dejaras, entonces, t y los
dems mortales, de admirarte y de quejarte si
volvieraisaplantearelmismoasuntoconmsaltura.
As pues, en primer lugar, tenemos fijo en nuestro
pensamiento que no se debe atormentar o torturar a
nadie que no sea culpable, dado que est escrito: El
Seormiraporlosquepracticanlajusticia;ydenuevo:
El rostro del Seor se fija en los que hacen el mal para
que se borre el recuerdo de su paso por este mundo. A
propsitodeestepasajediceCasiodoro:Seequivocael
malvado cuando dice: Hago el mal y no pasa nada,
perodebeaprenderquelaspalabrasElrostrodelSeor
sefijaenlosquehacenelmalsignificanqueDiosmira
demododistintoalosjustosyalosinjustos.Miraalos
justosconlaintencindepremiarlos,peroalosmalos
paracastigarlosyparaque seborreel recuerdode su
pasoporestemundo.Tenemosqueconfiarenqueeste
castigo por el que se pierde el recuerdo de nuestro

683

Liberprimus43,376 405

10

15

20

25

30

Quam siquidem punitionem siue iacturam memorie


uite et quorumuis temporalium minime absque culpa
mortalibuscontingerecredendumest,nisiculpamnon
putes illis abuti aut ea ad luxum, ad auaritiam, ad
superbiam, ad pompam conuertere, que iustissimus
Deus tanquam uirtutum instrumenta hominibus
concessit.DequibusGregoriuspulchredicereuisusest
quiasummaetdecoraiustitiaestutconcessaperdatqui
inconcessa captat. Rursus, ut est sanctorum doctorum
sententia,malinonutiqueimpunetranseunt,tumquia
in fine punientur, tum quia ea temporalia bona quibus
iniqui in hac uita gaudent, Deus illis concedit ob
paucula,quegesserunt,bona.Sedspiritualiabona,que
respectu temporalium magna bona existunt, iustis
uirtutique deditis reseruat tanquam equissimus iudex,
cui maxime congruit ut bonis det spiritualia tanquam
potiorabona.Dereliquisuerocaducisettemporalibus
bonis seu penis et suppliciis, tantum uiris bonis
ministret quantum sufficere conspicit ad uirtutem.
Quod per alia uerba pulchre Augustinus deducit in
primoetquintoDeciuitateDei,quiahabentespoliticas
et humanas uirtutes, iuste rebus huius mundi
premiantur; qui uero diuinis pollet uirtutibus
premiatur in rebus Dei. Et subdit Augustinus
respondens querentibus quibus premiis Romani,
falsorumdeorumcultores, orbisimperiummeruerunt.
Ait enim quia bonis moribus hec temporalia
meruerunt, quia ueluti nullum malum impunitum, sic
nullum bonum irremuneratum, licet idem Augustinus
aliamcausamassignetinprincipiohuiuslibri.

8
concessacaptat]NonapudGREG.sedPETR.CHRYS.serm.152[PL
52.604] (O quam perdit concessa, qui inconcessa captat!)
28 nullumirremuneratum]PS.AVG.erem.41[PL40.1314].

1 memorie:memoriamAGH 5 que:quaM 13 que2magna:om.W


14 bona:om.GHW 15 equissimusiudex:i.e.V 23 uero:enimG
24 in:om.V 30 aliam:alteramV

684

380

385

390

395

400

405

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

pasoporestavidatemporalnoseleaplicaenabsoluto
a los mortales que no tienen culpa, a no ser que no
interpretes por culpa abusar o trocar en derroche, en
avaricia, en soberbia y en ostentacin lo que Dios,
extraordinariamentejusto,haconcedidoaloshombres
como instrumento de virtud. A propsito de estas
ideas, Gregorio dice con hermosas palabras que la
justicia es tansumamentehonradaque perderloque
tienequienintentecogerloquenotiene.Adems,segn
opinan los santos doctores, los malos no pasan
impunesporestemundo,bienporqueselescastigaal
finaldesusdas,bienporqueesosbienesmaterialesde
losquelosmalvadosgozanenestavida,Diosselosha
concedido por las pocas buenas acciones que hayan
hecho.Perolosbienesespirituales,quesonlosbuenos
deverdadconrespectoalosmateriales,selosreserva
paralosjustosylosconsagradosalavirtud,comojuez
extraordinariamente equitativo que es, a quien
corresponde dar a los buenos los bienes espirituales,
que son los mejores. Por su parte, los dems bienes
materiales y caducos, o bien los castigos y los
tormentos,sloselosadministraaloshombresbuenos
enlamedidaenquevequelesproporcionanlavirtud.
Esto lo concluye Agustn con otras palabras en los
libros primero y quinto de La ciudad de Dios: Es justo
quesepagueconcosasdeestemundoalosquetienen
una virtud poltica y social, mientras que se paga con
cosas de Dios a los que hacen gala de una virtud de
origendivino.YaadeAgustnsurespuestaalosquele
preguntaban que por qu los romanos, adoradores de
dioses falsos, haban merecido el poder sobre todo el
orbe. Dice que se merecieron esos bienes materiales
por sus buenas costumbres, porque igual que nada
malosequedasincastigo,delmismomodonadabueno
sinremuneracin,aunqueelpropioAgustnaduceotro
motivoalprincipiodeestaobra.

685

Liberprimus43,406 428

10

15

20

Vtigituradconceptumsermonemredeamus,aspera
plerumque et amara Deus iustis immittit ne in illis
timeaturaduersitassedetmalisfortunebonaconcedit,
ne in istis queratur felicitas, quam ipsi reprobi
obtinent.CeteruminhacrerumuicissitudineagitDeus
ut prudentissimus medicus qui cuncta ordinat ad
infirmi obedientis bonam ualetudinem. Is enim sepe
secat et urit infirmum nec illum exaudit deprecantem,
ut auertat ab eo dolorem necantem. Adde quia,
secundum Gregorium, occulta sunt Dei iudicia, sed
occultiora sunt cum boni mala recipiunt et mali bona.
Sed si curiose causam inuestigare libet, ideo malos
bona recipere putandum est quia, cum boni hic
delinquunt, iuste hic mala recipiunt, ut ab eterna
damnatione eripiantur. Sed et mali bonis hic fruuntur,
ut inde posterum ad tormenta trahantur. Et subdit
Gregorius exempla preclara, scilicet de uitulis et
infirmis. De uitulis, inquam, nam ueluti qui mactandi
sunt uituli, liberi in pascuis relinquuntur, sic ipsius ad
mortem currens effrenatis uoluptatibus relinquitur;
econtra uero iustus ad transitorie delectationis
iucunditatem restringitur, sicut et uitulus ad laboris
usum deputatus, sub doloroso iugo retinetur. Denique

10
occultabona]cf.GREG.M.moral.5,1[PL75.679]:Cumualde
occulta sint diuina iudicia, cur in hac uita nonnumquam bonis male
sit,malisbene,tuncoccultiorasuntcumetbonishicbeneestetmalis
male. 13 cumtrahantur]cf.GREG.M.moral.5,1[PL75.679]:Nam
cum bonis male est, malis bene, hoc fortasse deprehenditur, quia et
boni, si qua deliquerunt, hic recipiunt, ut ab aeterna plenius
damnatione liberentur; et mali bona, quae pro hac uita faciunt, hic
inueniunt, ut ad sola in posterum tormenta pertrahantur.
18
mactandiretinetur]GREG.M.moral.21,4[PL76.193](quiaet
uituli qui mactandi sunt in liberis pastibus relinquuntur. At contra
iustus a delectationis transitoriae iucunditate restringitur quia et
nimiumuitulusadlaborisusumuitaedeputatussubiugoretinetur).
4 quamcorr.:queV:quascett. 7 ualetudinem:uoluntatemDIMVz
9 dolorem:postetmorbidumadd.F 14 hic:hecM 17 scilicet:
uidelicetV
20
effrenatis:afrenatisW
21
ad:aDIMVz
22 iucunditatem:iucunditateDIMVz:iucunditatisH 23 usum:usus
D retinetur:detineturV

686

410

415

420

425

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Entonces, por retomar la idea de nuestra


conversacin,muchasvecesDioslesenvapenalidades
y amarguras a los justos para que no teman la
adversidad, y a los malos les concede los bienes de la
fortuna para que no busquen una felicidad que ellos
mismos,prfidos,tienen.Porlodems,estandoaslas
cosas,Diosactacomounmdicoextraordinariamente
sabio que lo dispone todo para la buena salud del
enfermo obediente. A menudo corta y cauteriza al
enfermoy,apesardesusquejas,noleescuchacuando
levaacurardeunadolenciamortal.Aadeque,segn
Gregorio,losjuiciosdeDiosestnocultos,peromucho
msocultoscuandoloshombresbuenosrecibenmales,
y los malos bienes. Pero si te parece oportuno que
investiguemos el motivo, habr que pensar que los
malosrecibenbienesporquecomolosbuenoscometen
faltas en este mundo, es justo que aqu reciban males
parapoderescapardelacondenaeterna.Perotambin
losmalosdisfrutanaqudelosbienes,aunqueluegose
los llevarn a la tortura. Y aade Gregorio unos
ejemplos clarsimos: los terneros y los enfermos. Los
terneros, digo, pues igual que se dejan libres por los
pastos los terneros que se van a sacrificar, del mismo
modo se permite que los hombres malos se precipiten a
su propia muerte entre placeres desenfrenados;
mientras que, por el contrario, al justo se le limita la
alegra a un entretenimiento pasajero, igual que se
colocabajoeldolorosoyugoalterneroqueseconsidera
adecuado para el trabajo. Esto mismo se prueba

687

Liberprimus43,429 455

10

15

20

25

exemploinfirmorumidipsumprobatur:Neganturenim
iustis in hac uita temporalia, quia egris, quibus spes
uiuendi est, nequaquam a medico cuncta que appetunt
conceduntur. Dantur autem reprobis bona que in hac
uita appetunt, quia desperatis egris omne quod
desiderant non negatur; et concludit: Perpendant ergo
iusti mala que iniquis permanent et nequaquam eorum
infelicitati inuideant que percurrit. Que uerba omnem
mortalibus admirationem et querendi causam
submouent.
Ceterum, secundum Augustinum Super canticis,
quinquemodisettotidemcausis,calamitatesetflagella
mortalibus contingere perspicuum est. Vel ut iusti
merita per patientiam augeantur, ut Iob, uel ad
custodiam uirtutum, ut apostolo Paulo, uel ad
corrigenda facinora, ut Marthe lepra, uel ad initium
pene, ut Herodi, quatenushic incipiat, quod ininferno
sequitur, uel ad gloriam magnificandam, ut de ceco
nato.
Ex quibus liquido constat neminem in hoc seculo
sine culpa premi uel absque eius utilitate affligi. Que
omnia agunt ut in his que diuina Prouidentia
mortalibus mittit prosperis aut aduersis, non murmur
nobis sit, non querimonia, sed mens bene conscia,
potius illis consoletur quam turbetur. Multis enim
uariisque argumentis facile agnoscemus quia
plurimum expedientia, utilia quippe et necessaria

1
Neganturnegatur]GREG.M.moral.21,4[PL76.193](Negantur
electisinhacuitabonaterrena,quiaetaegrisquibusspesuiuendiest
nequaquam a medico cuncta quae appetunt conceduntur. Dantur
autem reprobis bona quae in hac uita appetunt, quia et desperatis
aegris
omne
quod
desiderant
non
negatur).
6
Perpendantpercurrit]GREG.M.moral.21,4[PL
76.193](Perpendant igitur iusti quae sint mala, quae iniquis
permanent,etnequaquameorumfelicitatiinuideantquaepercurrit).
6
Perpendant:parumpendantM
8
infelicitati:infelicitateG
12 quinque:ubiqueM 13 contingere:om.AG 23 aduersis:diuersis
DI 27 expedientia:expediendaGH

688

430

435

440

445

450

455

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

tambincon el ejemplodelos enfermos: Alosqueson


justosenestavidaselesnieganlosbienesmateriales,del
mismo modo que el mdico, a los enfermos con
esperanza de vida, no les concede lo que desean. A los
malvados se les dan los bienes que desean en esta vida,
igualquenosenieganadaalosenfermossinesperanza;
y concluye: Deben examinar los hombres justos los
males que les esperan a los injustos y en modo alguno
deben envidiar su felicidad, que es efmera. Estas
palabrassorprendenporcompletoalosmortalesyles
animanabuscarelmotivo.
Por lo dems, segn escribe Agustn en su obra
titulada Los cnticos, est claro que a los mortales les
sobrevienen los infortunios y los golpes de cinco
formasconelmismonmerodecausas:losmritosdel
justopuedenaumentargraciasalapaciencia,comoes
elcasodeJob;oparasalvaguardarlavirtud,comoenel
caso del apstol Pablo; o para corregir las malas
acciones, como la lepra de Marta; o para ser el
comienzodelcastigo,comoeselcasodeHerodes,que
empiezaenestavidaloquesigueenelinfierno;opara
aumentar la gloria, como en el caso del ciego de
nacimiento.
Arazdeesto,esmsqueevidentequenosecastiga
a nadie en este mundo sin que sea culpable o se le
inflige un castigo sin que saque provecho de l. Todo
estohacequelasprosperidadesolasadversidadesque
ladivinaProvidencianosenvaalosmortalesnohagan
niquemurmuremosniquenosquejemos,sinoqueen
conciencia encontremos en ello ms consuelo que
turbacin.Serposiblequereconozcamospormultitud
de variados argumentos que resultan muy beneficio
sos, provechosos y necesarios esos golpes que nos

689

Liberprimus43,456 481

10

15

20

25

nobis sunt laborum, calamitatum et penalitatum


omniumflagellaetquequehuiusmundisupplicia.
PrimoenimdilatantcorhominisadmagnaDeidona
recipienda,namuelutimartellusfabridilatatmetallum
ad id quod artifex desiderat, sic Deus, aurifaber
humane creature, per malleum persecutionum et
tribulationum cor iustorum dilatat ut fructum ex eis
percipiat et ducat ad ueriora bona, de quo dictum est:
Intribulationedilatastimihi,suppleadutilitatemmeam.
Secundouelutiaquauinumtemperat,sicaduersaet
quecumquehuiusuitepenaliauinumtemporalisletitie
moderatur ne homini noceant. Quod pulchre
Aristoteles non tacuit in Ethicis; ait enim quia uirtuti
deditus moderate se habet erga hec bona fortune, aut
adipiscenda uel amittenda, nec gaudiosus erit bene
prosperatus nec infortunatus tristis, quod si aqua
tribulationum non temperat uinum prosperitatis,
extinguitpotiusquamiuuat.Incuiusfiguramscriptum
est in Exodo: Operuit aqua tribulantes eos, unus ex eis
nonremansit.
Tertiouelutimedicinanecessariaestmortalibus,sic
aduersitasetafflictio.VndeAugustinus:Intelligathomo
medicum esse Deum et aduersitatem medicamentum
esseadsalutemnonpenamaddamnationem;etsubdit:
Submedicoureris,secaris,clamas,nonauditmedicusad
uoluntatem, sed audit ad sanitatem. Quare fideles

9
Inmeam]Ps.4,2.
19
Operuitremansit]cf.Ex.14,2728:
fugientibusque Aegyptiis occurrerunt aquae et inuoluit eos Dominus
in mediis fluctibus reuersaeque sunt aquae et operuerunt currus et
equites cuncti exercitus Pharaonis qui sequentes ingressi fuerant
mareneunusquidemsuperfuitexeis. 22 Intelligatdamnationem]
AVG. in psalm. 21,2,4 [PL 36.172]( esse Deum et tribulationem
medicamentumesse).
25 Subsanitatem]AVG.inpsalm.21,2,4
[PL 36.172](sub medicamento positus ureris, secaris, clamas; non
auditmedicusaduoluntatem,sedauditadsanitatem).
3 Primo:PremioM magnaDei:D.m.V 9 Inmeam:om.DIMVz
10 sic:sitI:postperadd.F et:tumG 12 noceant:noceatG
pulchre:om.H 15 posterit:necadd.W 22 Intelligat:intelligetH
24 esse:estG 26 sedsanitatem:om.H ad:om.M fideles:
fidesD

690

460

465

470

475

480

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

provocantodoslospadecimientos,infortuniosypenal
idadesysupliciosdeestemundo.
En primer lugar, modelan el corazn del hombre
paraquepuedarecibirlosgrandesdonesdeDios,pues
igual que el martillo del herrero modela el metal para
conseguir lo que el artesano desea, del mismo modo
Dios,orfebredelacriaturahumana,conlamazadelas
persecucionesylastribulacionesmodelaelcoraznde
los justos para obtener sus frutos y llevarlos a los
bienesautnticos,deloquesedijo:Meampliasteenla
tribulacin,hazqueseaprovechoso.
En segundo lugar, igual que el agua rebaja el vino,
del mismo modo las adversidades y cualquier otra
penalidadenestavidarebajanelvino,quesimbolizala
alegra temporal, para que no haga dao al hombre.
Aristtelesnopasporaltoestehechoenlatica;dice
que alguien que se ha entregado a la virtud debe ser
prudenteconrespectoaestosbienesdelafortuna;que
los acepte o que los deje pasar, y que no se alegre si
todo le va bien, ni est triste si es desafortunado,
porquesielaguadelastribulacionesnorebajaelvino
delaprosperidad,almenosloapaga,msqueavivarlo.
En este sentido est escrito en el xodo: El agua los
cubrienmediodelatribulacinynoquedniunosolo
deellos.
En tercer lugar, los mortales necesitan la medicina
igual que la adversidad y la afliccin. Por ello Agustn
dice:ElhombredebeentenderqueDiosesmdicoyque
la adversidad es su medicina para la salvacin, no un
castigoparalacondena;yaade:Cuandovasalmdico
tequeman,tecortan,gritas;elmdiconohacecasodelo
que le dices, slo pretende curarte. Por esta razn los

691

Liberprimus43,482 502

10

15

20

conqueri desinant de asperitate infortunii,


persecutionisautpenalitatis,quiaeaomniasignasunt
potissimadiuineelectionis,utperaduersaasperumsit
iter nostrum ne, ut ait Augustinus, magis delectet diu
pergere quam citius peruenire;dequibus scriptumest:
Inpaucisuexati,inmultisbenedisponentur.
Quarto, utilis est fidelibus, quippe et necessaria
aduersitas, tribulatio et persecutio in hac uita quia ad
meliora compellit. Vnde Gregorius: Mala que hic
premunt, ad Deum ire compellunt. Quod non ignorans
rex et propheta dicebat: Multiplicate sunt infirmitates
eorum et postea accelerauerunt. Vnde Augustinus:
Nullus seruus Christi sine aduersitate tutus uiuit; et
subdit:Siputassinepersecutioneuiuere,nondumcepisti
esse christianus. Itaque tam utilia ex huius seculi
persecutionibus
et
calamitatibus
colligentes,
gaudeamus affligi, qui speramus frui. Et, ut inquit
Bernardus, non timeamus esse derelictos, quinimmo
semper memores sumus uerbi Christi ad nos dicentis:
Cum ipso sum in tribulatione; et iterum: Iuxta est
Dominushisquitribulatisuntcorde.

4
magisperuenire]NonapudAVG.sedGREG.M.moral.23,24[PL
76.279] (magis eum diu pergere, quam citius peruenire delectet).
6 Indisponentur]Sap.3,5. 9 Malacompellunt]NonapudGREG.M.
sed THOM. s. theol. Ia, q,21,a.4, ad.3 (secundum illud Gregorii, mala
quae in hoc mundo nos premunt, ad Deum nos ire compellunt).
11 Multiplicateaccelerauerunt]Ps.15,4. 13 Nullusuiuit]AVG.in
psalm. 69,2 [PL 36.866](Nullus ergo seruus Dei sine persecutione).
14
Sichristianus]AVG.inpsalm.55,4[PL36.648](Siputastenon
habere tribulationes, nondum coepisti esse christianus).
20 Cumtribulatione]Ps.90,15. Iuxtacorde]Ps.33,19.

3 diuine:diuinaW 4 ne:om.M ait:dicitV:om.DI Augustinus:


om.M delectet:delectatG 7 quippe:om.V 12 et:om.FV 17 qui
:quiaM 18 derelictos:derelictusD 19 uerbi:uerboH:uerbisW
21 tribulati:tribulatoGV

692

485

490

495

500

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

fieles deberan dejar de quejarse de la dureza de su


infortunio,desupersecucinodesupenalidad,porque
todosellossonsignosmsqueevidentesdesueleccin
porpartedeDios,yaquenuestrocaminoesduroenla
adversidad no sea que, como dice Agustn, nos guste
ms llegar tarde que pronto; a propsito de esta idea
est escrito: Por una ligera pena recibirn grandes
favores.
En cuarto lugar, es provechosa para los fieles, y sin
duda necesaria, la adversidad, la tribulacin y la
persecucin en esta vida, porque nos empuja a hacer
mejoresacciones.PorellodiceGregorio:Losmalesque
nosoprimenaqu,nosempujanairhastaDios.Elreyy
profeta, que no ignoraba este concepto, deca: Se han
multiplicado sus padecimientos y despus se han
apresurado. Por ello dice Agustn: Ningn siervo de
Cristo vive seguro sin la adversidad; y aade: Si crees
que vives sin persecucin, an no has empezado a ser
cristiano. As pues, nosotros que esperamos disfrutar
de la vida eterna, deberamos alegrarnos de nuestra
afliccin cada vez que sacamos algn provecho de las
persecuciones e infortunios de este mundo. Y, como
dice Bernardo, no debemos tener miedo de ser
abandonados, ms bien debemos acordarnos siempre
de las palabras que Cristo nos dijo: Estoy con l en la
tribulacin; y de nuevo: El Seor est junto a los que
estnatribuladosensucorazn.

693

Liberprimusconclusio,131

10

15

20

25

30

Actumest,filimi,decunctisuiuendiartibusquibus
in hac mortali uita seculariter uiuitur tam nobilibus
quam ignobilibus, magnificis et plebeis, publicis et
priuatis,maximisetinfimis.Audistideniqueeorundem
uitegenerumdulciapariteretamara.Sedetactumest
de omnibus fere malis, incommodis, penis et
calamitatibus, suppliciis et afflictionibus, corporalibus
ac mentalibus omnium fere magis nominatarum
personarum, incipiendo a nascentis mundi origine.
Rursusactumestdecausisetrationibuscurnocentes,
pariter et innocentes, boni simul et mali, tot
afflictionum et penalitatum genera patiuntur. Sed et
audisti consolationes et congruentia remedia ad eas
omnes leuandas mestitias, quibus mortales in hoc
seculoafficiuntur.
Que omnia, fili mi, opto sollerter consideres ex
quibus tu, ceterique mortales, liquido agnoscetis quid
boni aut sinistri omnis uita temporalis obtinet. Verum
quia opposita iuxta se posita, teste philosopho, clarius
conspiciuntur, superest, iuxta pollicitum ordinem, ut
cum in hoc primo libro de secularibus officiis et
humaneuiteartibusmeaudistiloquentem,teascultem
insequentilibrodespiritualistatudisserentem.
Ad te enim spectat de spirituali uita agere, que in
duos diuiditur status, uidelicet, in statum
ecclesiasticum episcoporum et clericorum, deinde in
statumreligiosorum.Ageigitur,siplacet,dehisduobus
uite humane generibus et de excellentia et
comparatione utriusque, de dulcibus et amaris
uniuscuiusque, ut tandem legentes, apertis oculis,
ueluti in lucidissimo speculo conspiciant quid lateat

19 oppositaconspiciuntur]IOH.FONT.auct.3,60(Oppositaiuxtase
positamagiselucescunt);cf.ARIST.cael.2,4(287a);THOM.cael.2,l.9,
n.281.
1 Actumseculo:om.R postartibus:deadd.F 2 mortaliuita:u.
m.F 5 pariter:om.F 7 corporalibus:om.H 8 ac:etM 10 actum:
actusW est:om.W 11 etmali:om.I 14 leuandas:lauandasG:
releuandasDI
17 agnoscetis:cognoscetisW
18 aut:etD
21 primo:om.M
23 statuspirituali:om.H
24 que:quiM
25 status:statosG 29 postamaris:deadd.H 31 lateat:latetM

694

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Hemos tratado, hijo mo, de todos los oficios de los


que pueden vivir en la vida seglar, tanto nobles como
innobles, poderosos y plebeyos, pblicos y particula
res,importantesyhumildes.Adems,hasescuchadolo
agradableytambinlodesagradabledeestostiposde
vida.Perotambinhemostratadocasitodoslosmales,
inconvenientes, castigos e infortunios, suplicios y
sufrimientos, tanto del cuerpo como del pensamiento,
decasitodoslospersonajesderenombre,comenzando
desde el propio origen del mundo. Adems hemos
tratado los motivos y las causas por las que los
culpables, lo mismo que los inocentes, los buenos y
tambin los malos, padecen tantos tipos de
sufrimientos y penalidades. Pero tambin has
escuchado los consuelos y los remedios adecuados
para curar todas estas tristezas que afligen a los
mortalesenestemundo.
Deseo, hijo mo, que consideres todo esto con
sagacidad, pues gracias a ello t y los dems mortales
conoceris conmeridianaclaridadqutienedebueno
o de malo cualquier tipo de vida del estado temporal.
No obstante, como los opuestos se ven ms claros
cuando estn enfrentados, segn asegura el filsofo,
resta, segn el orden prometido, que, tras haberme
escuchadohablarenesteprimerlibrodelostrabajosy
oficios de la vida seglar, escuche yo, en el siguiente
libro,tudisertacinsobreelestadoespiritual.
Tetocaatitratarelestadoespiritual,quesedivide
endos,elestadodelaIglesia,losobisposylosclrigos,
y el estado de las rdenes religiosas. Trata, entonces,
por favor, estos dos tipos de vida, cul es superior y
cmo se pueden comparar ambos, lo agradable y lo
desagradable de cada uno de ellos, para que los
lectores,finalmente,unavezabiertossusojos,puedan
verloqueseocultabajocadatipodevida,comosise
tratara de un espejo extraordinariamente pulido. De

695

Liberprimusconclusio,3238

sub omni uite humane genere. Quo fit ut securius


unusquisque eliget que frequentius legit ac maturius
digessit ad laudem Dei omnipotentis, qui est
benedictusinseculo.
5

Explicitprimusliberdeomnistatuetuitatemporali.
Sequitur liber secundus de statu et uita spirituali,
ecclesiasticaetregulari.

2 acdigessit:om.H 3 quiest:iter.H 4 seculo:seculaDFGIMVz:


postamenadd.AGH
5
Explicitregulari:Finitoprimolibro,
refferamusgratiasChristoDomino.SequiturIIliberR

696

35

Espejodelavidahumana

ellosededucequecadacualeligeconmayorseguridad
lo que ha ledo ms veces y lo que ha asimilado con
ms tiempo, para gloria de Dios omnipotente, bendito
enestemundo.
5

Termina el libro primero sobre todos los estados y


modos de vida de este mundo. Le sigue el libro
segundo sobre el estado y la vida espiritual, la de la
Iglesiayladelasrdenesreligiosas.

697

LIBERSECVNDVS
PROLOGVS

10

15

20

25

Mirabitur forsan, sanctitas tua, beatissime pater ac


clementissime domine, quod in hoc opusculo recti
ordinisrationemperuerterimetcum,iuxtaGregorium,
status spiritualis tanto temporali sit dignior atque
excellentior, quanto solis splendidissimus fulgor
tenebrosis densitatibus et aurum plumbi metallo
prestat, prius de temporali statu egerim quam de
spirituali,sed certe natureordo ad id compulit. Primo
enim temporales nascimur sed et prius in temporali
statu uersamur priusque illum experimur. Deinde,
temporalis status imperfectione conspecta, transimus
ad spiritualem statum. Adde quod non satis
excellentiam, perfectionem et internam mentis
tranquillitatem status spiritualis agnoscemus, nisi
priustemporalemuitamatqueeiusincommodaexperti
essemus. Postquam igitur in superiori libro de cunctis
temporalibus et terrenis siue secularibus statibus et
uiuendi modis, artibus ac diuersis hominum exercitiis
actum est, in quo pro utraque sui parte tam ad
commendationem quam ad reprobationem satis
disputatum est, et quid boni, quid sinistri, quid
utilitatis, quid incommoditatis, quid quietis, quid
laboris, quid securitatis, quid periculi, quid honesti,
quid inhonesti, quid uirtutis, quid uitii omnis
temporalis status et secularis uiuendi modus habeat,
5
NonapudGREG.sedPS.AMBR.dign.sacerd.2[PL17.569]:Honor
igitur,fratresetsublimitasepiscopalisnullispoteritcomparationibus
adaequari.Siregumfulgoricomparesetprincipumdiademati,longe
erit inferius, tamquam si plumbi metallum ad auri fulgorem
compares, quippe cum uideas regum colla et principum submitti
genibussacerdotum,etexosculataeorumdextra,orationibuseorum
credantsecommuniri.
2 TITVLVS:LiberIISpeculiuitehumaneinquoagiturdeuitaspirituali
queinecclesiasticametregularemdiuiditurM:IncipitliberIISpeculi
uite humane in quo agitur de uita spirituali que in ecclesiasticam et
regularem diuiditur S : Incipit liber II de statu spirituali. Prologus
secundilibrietdeordinedicendiineoR 3 Mirabiturdistinguuntur
:om.IV forsan:forsitanAFG ac:etB 6 status:iter.H 8 plumbi
:om.AGH
11 postenim:omnesadd.F seduersamur:om.AG
12 Deinde:deniqueG
14 quod:quiaH
15 perfectionem:
perfectionumW et:utG 17 prius:s.lin.R eius:s.lin.R 20 ac:
etM 25 quid3:om.D 27 uiuendimodus:m.u.W

10

15

20

25

LIBROSEGUNDO
PRLOGO

10

15

20

25

QuizssesorprendasuSantidad,beatsimopadrey
clementsimoseor,porelhechodequehayaalterado
el orden correcto y haya tratado el estado temporal
antes que el espiritual, a pesar de que el estado
espiritual, segn Gregorio, es ms digno y excelente,
igual que la luz cegadora del sol se distingue de las
densas tinieblas y el oro del plomo, pero lo cierto es
que el orden natural me ha obligado a ello. En primer
lugar, nacemos en el estado temporal, pero tambin
crecemos y nos desarrollamos antes en l. Despus,
una vez que nos hemos percatado de las
imperfeccionesdelestadotemporal,pasamosalestado
espiritual.
Adems,
no
podemos
conocer
suficientemente la excelencia, la perfeccin y la paz
interior propias del estado espiritual, antes de haber
experimentado la vida del estado temporal y sus
inconvenientes.Aspues,despusdehabertratadopor
completo en el libro anterior el estado temporal,
terrenal o seglar, y el modo de vida, los oficios y las
diferentes ocupaciones de los hombres; despus de
haber argumentado en uno y otro sentido tanto con
ideaderecomendarloscomoderechazarlosydehaber
examinado en profundidad lo que tienen todos los
estadostemporalesymodosdevidaseglaresdebueno,
de malo, de provechoso, de perjudicial, de sosiego, de

Libersecundusprologus,2761

10

15

20

25

30

35

plene discussum est, in hoc igitur secundo libro,


dimissa matris introductione et consanguineorum
altricatione,quibusdereincognitadissererenonlicet,
decreuiego,spiritualem ordinem professus, deeodem
spiritualisuitestatubreuialiquadisserere.Faciamego
satisnontantereidebitonectuesanctitatisdesiderio,
sed conatui meo atque utinam tam digne, utiliter et
diserte de eo eminentissimo statu a me agatur, quam
illiusmaiestasatqueimmensitasexigit.
Subalternatur itaque uite spirituali duplex status,
quia ipsa uita spiritualis in duos distinguitur status:
alter est episcoporum et sacerdotum ac ecclesiastici
ordinis ministrorum; alter est monachorum siue
religiosorum. De his ergo duobus statibus et uiuendi
modis hoc libro agendum est. Et quia ad dicendum
campus latus est et materie ipse non tam diffuse et
profuse, quam a multis tractatoribus confuse,
reperiantur, quinimmo propter uarias scribentium
opiniones uix legentes proficere possunt. Multa
denique in his materiis intacta aut non satis diserta
inueniantur.
Decreui sub quodam breui compendio in hoc
secundolibro,flosculosquosdamcircahosduosstatus
inserere,ubiutriusquestatusetuitenormam,naturam
seu efficaciam necnon excellentiam, laudes,
commendationem et demum eorum labores,
difficultates,aculeosetpericulaadducam.Demumuero
inter se et alterius ad alterum, differentias et
comparationes breuiter perstringam, incipiens a statu
ecclesiasticoetprimoasummopontifice,quiculmenet
uertex est totius spiritualis status; deinde a
sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus; rursus
descendamadstatumarchiepiscoporum,episcoporum,
ceterorumque prelatorum, curatorum et clericorum
sub ecclesiastico ordine degentium. In quo libro
2 et:estG 3 altricatione:altercationeR 4 ego:ergoA 5 postbreui
:sermoneadd.F 7 meo:ineoW 10 itaque:atqueG spirituali:
spiritualisW 11 postquia:etadd.F quiastatus::om.AG 12 et:
atqueF
15 postmodis:inadd.FG
20 diserta:desertaGH
21 inueniantur:inuenienturD
22 breui:om.AG
23 circa:
secundumW
25 laudes:laudisG
29 incipiens:incipientisH
32 sacrosancte:sacrosanctoD

700

30

35

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

garanta, de riesgo, de decoroso, de indecoroso, de


sufrimiento, de virtud, de vicio, ahora, una vez al
margen la introduccin de mi madre y la disputa con
mis parientes, con los que no se puede discutir de lo
que no conocen, he decidido, por tanto, yo, que hago
profesin del orden espiritual, exponer brevemente
algunascosassobreelestadoespiritual.Noestarala
altura de lo que se merece tan importante asunto ni
coneldeseodesuSantidad,peroespero,enmiintento,
abordarloconlacompetencia,provechoyclaridadque
exigensuexcelenciaeimportancia.
As pues, en la vida espiritual se alterna un doble
estado, porque la propia vida espiritual se divide en
dos estados: uno, el de los obispos y sacerdotes y los
ministrosdelordeneclesistico;otro,eldelosmonjes
oreligiosos.Trataremos,portanto,estosdosestadoso
modos de vida en este libro. Y como el campo para
hablaresamplio,secomprobarquehemostratadolos
temassintantaextensinniprofusincomosehaceen
muchos tratados, cosa que lleva a la confusin y, ms
an,apenaspuedesacarsealgodeprovechocuandose
leenlasdiversasopinionesdelosautores.Enfin,entre
estasmateriassepodrnencontrarcuestionesquean
nohansidotratadasoexplicadassuficientemente.
He decidido insertar en este segundo libro una
seleccin deestosdosestados,amododecompendio,
dondelosmencionaraambos,susnormasdevida,su
naturaleza o propiedades as como su excelencia, sus
elogios, su reputacin y sus sufrimientos, dificultades,
penas y riesgos. Por ltimo tratar someramente las
diferenciasysemejanzasentreunoyotro,comenzando
por el estado eclesistico y, en primer lugar, por el
sumopontfice,queeslacimayculminacindelestado
espiritualensuconjunto;despus,loscardenalesdela
sacrosanta Iglesia de Roma; luego, descender al
estadode los arzobispos, de losobispos,delosdems
prelados, curas y clrigos que viven bajo el estado
eclesistico. En este libro examinar los temas que se

701

Libersecundusprologus,621,10

702

materias in tabula in principio primi libri descriptas


discutiam.

10

15

20

Diligens igitur, lector, ex motiuis, auctoritatibus et


rationibus que inferentur, non statim uincatur ad
commendationem uel improbationem alterius status
sed motiua, rationes etauctoritates,queproaliostatu
et uiuendi genere adducuntur, accurate consideret
uidebitquequodhiduoperfectissimietexcellentissimi
status omnium aliorum statuum et uite humane
generum superant dignitatem. Quoniam etsi intra
gremium fidei catholice existentes in quocumque
deganthonestostatu,sipieuixerintsaluaripossint,hi
tamen duo spirituales uiuendi modi singularius suos
sectatores Deo proximiores reddunt. Et si uterque
status sanctus et Deo acceptus est, alius tamen alio
perfectione et dignitate prestat, sed et alter alteris
placet et conuenit secundum naturam, qualitatem ac
uires personarum. Inter se tamen circa eorum
perfectionem habent se sicut excedens et excessa, ut
latiusperdiscursumeorumquetradenturinhoclibro
uidebitur. Ea ergo de quibus in hoc secundo libro
agendus est sermo, in infrascripta capitula
distinguuntur.

65

70

75

80

CAPITVLVM PRIMVM DE SVBLIMITATE ET EXCELLENTIA


25

DIGNITATIS SVMMI PONTIFICATVS ET DE INCOMPREHENSIBILI EIVS


AVCTORITATE ET POTESTATE ET DE ILLIVS NECESSITATE ET
VTILITATEETDEALTISSIMISEIVSMYSTERIIS.

30

Summi pontificatus excellentiam, dignitatem et


auctoritatem huiusque sacratissimi status laudes,
preconia attollere illiusque necessitatem et utilitatem
ostendere, hodie munus suscepi; grande quidem
negotium, sed paruum ingenium; cuius tanta est
sublimitas et eminentia, tanta immensitas ut nullus
1 in2libri:exprincipioF descriptas:descriptaS 2 discutiam:
descutiamS 5 improbationem:improbationumW 7 et:om.M
accurate:accurtateD 8 etstatus:om.AG 9 omnium:hominumG
12 honesto:honestuW 15 sanctus:s.lin.R et:exA:aF alius:
alienusM
17
postnaturam:etadd.F acuires:uiresqueF
19 habent:habetGH excedens:excellensF excessa:excessam
AG 20 per:om.AG tradentur:postlibrotransp.F 22 in:om.AG
23
postdistinguuntur:amenadd.G
25
incomprehensibili:
comprehensibiliG 26 et1necessitate:om.GW 29 huiusque:queD
postlaudes:etadd.FV 33 nullus:ullusH

10

Espejodelavidahumana

recogenenelndicequefiguraalprincipiodelprimer
libro.

10

15

20

25

30

35

As pues, atento lector, no dejes que los fundamen


tos, testimonios y argumentos que se traen a colacin
tellevenarecomendaroreprobardeterminadoestado,
sino que debes considerar los fundamentos, argumen
tos y testimonios que se aducen en favor del otro
estadoytipodevida,yasversqueestosdosestados
impecablesysobresalientesengradosumosuperanla
dignidad de todos los otros estados y formas de vida
humana.Yesque,aunquelosqueestndentrodelafe
catlica y viven en cualquier estado decoroso se
podrn salvar si viven conforme a la religin, sin
embargo, concretamente estos dos modos de vida
espiritual colocan a sus fieles ms cerca de Dios. Y si
ambos estados son santos y aceptados por Dios, sin
embargo uno supera al otro en perfeccin y dignidad;
perotambincadaunogustayconvieneaunosuotros
segn su personalidad, su natural y sus capacidades.
Entre ellos,sinembargo,enreferenciaa superfeccin
se encuentran empatados, como veremos con ms
detalle a lo largo de la explicacin de los temas que
constituyenestelibro.Enresumen,lostemassobrelos
que tratar nuestra conversacin, se dividen en los
siguientescaptulos.
CAPTULO PRIMERO: GRANDEZA Y MAGNANIMIDAD DE LA
DIGNIDAD DEL SUMO PONTIFICADO; SU AUTORIDAD Y PODER
ILIMITADOS; NECESIDAD Y PROVECHO DE ESTE ESTADO; SUS
ALTSIMOSMISTERIOS.
Hoy he emprendido la tarea de ensalzar la
magnanimidad, dignidad y autoridad del sumo
pontificado, los elogios y alabanzas de este santsimo
estado y de mostrar su necesidad y provecho; en
efecto, el encargo es considerable, pero mi capacidad
es pequea; tal es su grandeza y eminencia, tal su

703

Libersecundus1,11 41

10

15

20

25

30

mortaliumnedumcomprehendereautsatisexprimere,
sed nec cogitare posset. Obtundit enim omnem
humanum intellectum illius sacratissimi et omnium
eminentissimi status maiestas et excellentia quia
scriptum est: Scrutator maiestatis opprimetur a gloria.
Sienim,testeAmbrosio,nihilinhocseculoexcellentius
atque excelsius inueniri potest statu et dignitate
simpliciumsacerdotumetparticulariumpresulum,qui
per diuersa orbis loca in partem sollicitudinis
assumuntur, quid cogitandum est de eo summo
pontifice, qui uices ueri Dei gerit in terris, qui ad
plenitudinem status, qui ad apostolicum thronum, qui
ad culmen omnium dignitatum assumitur? Ex qua
certe, ut riuuli a fonte, rami ab arbore procedunt. Qui
nonadhumanumtantumprincipatum,sedaddiuinum
non ad principandum solum mortalibus, sed
immortalibusnecmodohominibussedangelis;nonad
iudicandumuiuos,sedmortuos,noninterrasolum,sed
in celo; non ad presidendum solis fidelibus, sed
infidelibus et, ut paucis agam, qui ad eam ipsam
dignitatem, ad eandem iuris dictionem et coactionem
ac uniuersalem toto orbe supremum principatum a
summo Deo et eius loco super cunctos mortales
institutus et euectus est. De quo per Iob scriptum est
quod coram eo curuantur qui portant orbem et reges
seculi atque tyranni ridiculum sunt, qui solus omnem
potestatem ambit. Et sicut scriptura commemorat:
Vnus est et secundum non habet; et iterum de eo
scribitur: Tu solus et nullus tecum; et rursus: Potens
super omnes potentes, cuius, teste propheta, sue sunt
iustitie,potestasetimperium,quemiterumDauidsignat
5
Scrutatorgloria]Prou.25,27(sicquiscrutatorestmaiestatis
opprimiturgloria).
25
coramorbem]Iob9,13(subquo...).
28
Vnushabet]Eccle.4,8.
29
Tutecum]IReg.21,1.
30 sueimperium]Is.45,24(meaesuntiustitiaeetimperium).
2 omnem:om.W 5 opprimetur:opprimiturI 9 diuersa:om.W
orbisloca:l.o.M
12
postqui1:adapostolatumsiueadd.V
13 assumitur:om.R 15 humanum:humanarumGH 16 sed
immortalibus:om.I 19 postsed:etadd.F 22 ac:etAGH toto:
tantoD 24 postest1:dehocadd.M 25 curuantur:curanturDI
26 seculi:terreF posttyranni:seculiadd.F 28 et1:om.F

704

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

inmensidad,queningnmortallapodracomprendero
explicar satisfactoriamente y ni siquiera imaginar. La
majestad y magnanimidad del ms santo y ms
eminente estado de todos aturde a todo intelecto
humano,porqueestescrito:Elquebuscalamajestad,
cae presa de la gloria. Si, segn asegura Ambrosio, no
se puede encontrar en esta vida nada superior ni ms
excelso que el estado y la dignidad de los simples
sacerdotes y de los prelados individuales, que por los
diferentes lugares del mundo asumen su parte del
cuidadode laIglesia,quhabr que pensardelsumo
pontfice, que hace en la tierra las veces de Dios
verdadero y ha sido elegido para alcanzar la plenitud
del estado en el trono apostlico y en la cumbre de
toda dignidad? De ella, indudablemente, igual que los
ros del manantial y las ramas del rbol, proceden
todas las dems. l ha sido erigido no slo para el
principado humano, sino tambin divino, no slo para
despuntar entre los mortales sino tambin entre los
inmortales, y no slo entre los hombres sino tambin
entre los ngeles; para juzgar no slo a los vivos sino
tambin a los muertos, no slo en la tierra sino
tambin en el cielo; para estar al frente no slode los
fieles sino tambin de los infieles y, por resumir,
nuestroDiossupremolohaerigidoparaqueocupesu
lugar sobre todos los mortales y le ha elevado a esta
misma dignidad, a esa misma jurisdiccin, y
representacin, al principado universal sobre todo el
orbe. De l escribi Job que ante l se inclinan los que
rigenelmundoylosreyesdeestemundoylostiranos
sonalgoridculoencomparacinconl,queabarcael
poder en su totalidad. Y como recuerda la Escritura:
Estsoloynotienesucesor;ydenuevoseescribedel:
T slo y nadie contigo; y de nuevo: Poderoso sobre
todos los poderosos; como asegura el profeta, suya es

705

Libersecundus1,42 66

10

15

20

25

inquiens:Dediteipotestatemetregnumetomnespopuli
et lingue seruient ei. Qui, ut canon ait: Terreni simul et
celestisimperiiiurasuscepit.
Cuius summe dignitatis fastigium atque maiestas
non modo apud antiquos ueteris legis effulsit ac
dignius apud catholicos diuina institutione refulget
atque preeminet, sed et apud gentiles summum
omnium bonorum et principatuum culmen tenebat.
Nam, ut ait Varro, ex ordinatissimo atque
eminentissimo gradu pontificum et sacerdotum
gentilium resultat quidam excellentissimus et
sublimissimus status in uno summo pontifice. Hinc
Isidorus distinctio, inquit, graduum et ordinum inter
pontifices et sacerdotes a gentilibus maxime intenta
est, quando suos sacerdotes alios simpliciter flamines,
alios prothoflamines appellabant et alium, qui cunctis
flaminibus presideret, in summo gradu locabant.
Quem, ut idem Varro uoluit, Iouis assumpta ueste,
insignicurulietregia,adornatumdiuinitatis,plurimum
in eo putantes permaxime colebant. Cicero quoque
sublimitatem ac excellentiam summi pontificatus
gentilium ex illius mysteriis ostendit, dum in cultu et
religione suscipienda primus omnium erat atque unus
ad interpretandum que uoluntas esset deorum
immortalium,utstatiminsequenticapitulotangemus.

1 Deditei]Dan.7,14(etdediteipotestatemethonoremetregnum
et omnes populi tribus ac linguae ipsi seruient).
2 Terrenisuscepit]DECRET.Grat.1,22,1[PL187.121](terrenisimul
etcoelestisimperiiiuracommisit). 13 distinctiolocabant]cf.ISID.
orig. 7,12,18 [PL 82.292]: Sacerdotes autem gentilium flamines
dicebantur.

2 Terreni:terreinW 3 imperii:om.S iura:iusM 6 dignius:


dignosG
9 atque:etDM:om.W
10 eminentissimo:om.W
13 inquit:aitV 17 locabant:locabaturW 19 curuliR:curiliDI:
currulicett.nisiom.W adornatum:etornatumW
21 ac:etM
25 uttangemus:om.R sequenti:secundoF

706

45

50

55

60

65

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

la justicia, el poder y la fuerza, al que, de nuevo, el


profetaDavidsealacuandodice:Seledioelpoderyel
reino y todos los pueblos y lenguas le servirn. Como
diceelCanon,lhatomadolosderechosdelpodertanto
delatierracomodelcielo.
El rango y majestad de esta mxima dignidad no
slo brill entre los viejos pueblos del Antiguo
Testamento,yconmayordignidadanreluceydestaca
entre los catlicos por su divina institucin, sino que
tambin tena entre los gentiles la mxima
consideracindetodoslosbienesyprincipados.Pues,
comodiceVarrn,delamuyregladayeminenteescala
delospontficesydelossacerdotesdelosgentiles,se
obtiene como resultado un estado muy superior y
sublime reunido en un nico sumo pontfice. De ah
queIsidorodigaquelosgentilesfueronmuyseriosen
la distincin de los grados y rdenes entre los
pontficesylossacerdotesdesdeelmomentoenquea
unossacerdoteslosllamabansencillamenteflamines,a
otros los llamaban prothoflamines y al que estaba al
frente de todos los flamines, lo colocaban en el grado
ms alto. Como el mismo Varrn quera decir,
adoraban muy especialmente, pensando que en l se
encontraba la mayor dignidad, a uno que se haba
vestidocomosifueraJpiterylellevabanenunasilla
real como si estuviera revestido de divinidad. Cicern
tambinnosmuestra,apartirdesusritos,lagrandeza
y magnanimidad del sumo pontfice de los gentiles:
mientras se llevaba a cabo el culto religioso, era el
primero y el nico entre todos en interpretar cul era
la voluntad de los dioses inmortales, como trataremos
inmediatamenteenelcaptulosiguiente.

707

Libersecundus1,67 88

10

15

20

Huius denique summi pontificatus sublimitas,


utilitas atque necessitas non facile explicari ualeret.
Sed ut cetera taceam, non satis plene recteque
uniuersitatiorbisaChristoprouisumforetnececclesie,
quamChristussanguineredemit,moremgessissetnisi
talemtamqueeminenteminterrisuicariumreliquisset,
qui in ea potestate et auctoritatis integritate toti orbi
presideret, qua ipse Christus in terris manens; quippe
quiperprophetamdixerat:Quidpotuifacereuineemee
et non feci? Accedit quoniam solus ipse dirigit omnem
humanam creaturam in finem perfectissimum.
Quamobrem sibi uni Christus claues contulit regni
celorumacpotestatemligandiatquesoluendiinceloet
interra.
Rursus summi pontificatus sublimitas et excellentia
atque utilitas et necessitas in eo conspicitur quoniam,
testephilosopho,nonpossethicmundusreginisiunus
esset summus principatus ad quem unum
perueniendum est, ex quo singula diriguntur et
gubernantur, cuius nutu et dispositione omnes
hierarchici actus ordinantur. Et tandem tota huius
orbis dispositio dirigatur ad instar celestis monarchie.

9 Quidfeci]Is.5,4(quidestquoddebuiultrafacereuineaemeaeet
nonfeci). 12 clauesterra]cf.Matth.16,19:ettibidaboclauesregni
caelorumetquodcumqueligauerissuperterrameritligatumincaelis
et quodcumque solueris super terram erit solutum in caelis.
17
nonprincipatus]cf.THOM.sent.metaph.lib.12,l.12,n.37:Sed
pluralitasprincipatuumnonestbonum.Sicutnonessetbonumquod
essent diuersae familiae in una domo, quae inuicem non
communicarent. Vnde relinquitur quod totum uniuersum est sicut
unus principatus et unum regnum. Et ita oportet quod ordinetur ab
uno gubernatore. Et hoc est quod concludit, quod est unus princeps
totius uniuersi, scilicet primum mouens, et primum intelligibile, et
primumbonum,quodsupradixitDeum,quiestbenedictusinsaecula
saeculorum.Amen;cf.ARIST.metaph.12,10(1067a).
1 denique:s.lin.R 2 facile:satisV explicari:exemplificariH
ualeret:ualetV 5 postChristus:suoadd.V 6 tamque:tanquamDI
10
solusipse:i.s.H
11
in:om.AG
17
hic:beneD
19 dirigunturgubernantur:g.etd.F
20 nutu:motuDIMVz
omnes:om.M 21 ordinantur:ordinenturF tota:om.DIMVz

708

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Enfin,noesposibleexplicarfcilmentelagrandeza,
provecho y necesidad del sumo pontfice. Pero, por
guardar silencio sobre lo dems, Cristo no habra
provisto completa y razonablemente a la totalidad del
orbe ni habra sido provechoso a la Iglesia, la cual
Cristoharedimidoconsusangre,sinohubieradejado
en la tierra semejante y tan distinguido vicario para
estar al frente de todo el orbe con total poder y
autoridad, como la del mismo Cristo mientras estuvo
en la tierra; efectivamente, haba dicho a travs del
profeta: Qu ms poda hacer por mi via que no
hiciera?Adems,lsolodirigeatodacriaturahumana
alfinmsperfecto.PoresaraznCristoledioalsolo
las llaves del cielo y el poder de atar y desatar en el
cieloyenlatierra.
Tambin se ve la grandeza y magnanimidad, as
comoelprovechoylanecesidaddelsumopontfice,en
que segn asegura el filsofo, no se podra gobernar
este mundo salvo que existiera un nico y sumo
soberano, al nico al que hay que llegar, que dirige y
gobierna cada una de las cosas, a cuyo mandato y
organizacin se subordina toda jerarqua. Y, en fin, el
conjuntodelaorganizacindelorbesehadedirigira
imitacin de la monarqua celestial. Pues, segn
asegura Dionisio, es necesario un sumo jerarca que
ilumine a cuantos gobierna. Perecera todo el
ordenamiento de la realidad si no existiera un nico
sumopontficeque,porasdecirlo,ordenara,dirigiera

709

Libersecundus1,89116

10

15

20

25

Nam,testeDionysio,necessariusestsummushierarcha
qui, quos regit, illuminet. Periret enim omnis ordo
rerumnisiunussummuspontifexforet,quieumipsum
ordinem, ut ita dixerim, ordinet, dirigat et exsequatur.
Teste enim philosopho, ubi est ordo et graduum
ascensio, ibi necesse est constitui unius excellentiam.
Periret rursus et mortalium omnium hominum
commerciumnisiforetunussummuspontifexuiceDei
interramonarcha,inquoomnesutinglutinoquodam
partium, ad corpus mysticum copulentur et in quo
singuli, ut membra, sub uno capite gubernentur.
Periretfideiunitasetecclesieunanimitasetconcordia
simul et pax, qua nihil dulcius excogitari aut inueniri
potest, nisi foret unus supremus pontifex, qui cunctos
mortalesaduniusfideietunitatisuinculumreduceret,
dicenteHieronymoobeamrem,inremediumscismatis
actumesseutunusomnibuspresit.Periretdeniqueilla
cunctis mortalibus necessaria ad Deum meditatio.
Teste enim scriptura, Romanus pontifex longe
perfectior, longe dignior et efficacior inter Deum et
populum mediator existit antiquo illo balbutiente sed
iusto Moyse ac fratre eius Aaron, qui solum in uno
populo,inunagentesedetsuperterrenismediationis
officio fungebantur. Summus uero noster pontifex,
teste apostolo, ex hominibus assumptus, tamen pro
hominibus constituitur in his que sunt ad Deum, ut
offeratsacrificiaetdonapropeccatis.Hicigiturdignius
salubriusque mediator existit populi ad Deum, hic
1
Namilluminet]cf.THOM.s.theol.1aq.108,ar.1,co.:nam,ut
Dionysius dicit III cap. cael. hier., ordo hierarchiae est alios quidem
purgari et illuminari et perfici, alios autem purgare et illuminare et
perficere; cf. PS. DION. AR. cael. 1,3 [PL 122.1044]: utpote quoniam
ordoIerarchiaeest,quosdamquidempurgari,quosdamueropurgare;
etquosdamquidemilluminari,quosdamueroilluminare. 10 corpus
mysticum]cf.Rom.12,45:Sicuteniminunocorporemultamembra
habemus,omniaautemmembranoneundemactumhabent,itamulti
unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra.
16 inesse]HIER.epist.146,1[PL22.1192](inschismatisremedium
factumest). 25 expeccatis]Hebr.5,1(omnisnamquepontifexex
hominibusadsumptusprohominibusconstituiturinhisquaesuntad
Deumutofferatdonaetsacrificiapropeccatis).
2 regit:regetGH:regeretA omnisrerum:or.r.om.F 3 pontifex
foret:f.p.AGH 7 omniumhominum:h.o.F 8 summus:om.DIMVz
12 et1:om.AG 17 illa:illamD 18 meditatio:mediatioR:medicatio
S 22 ac:etM 24 uero:enimW 26 hominibus:omnibusS

710

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

y diera cumplimiento a ese mismo ordenamiento.


Segn asegura el filsofo, donde hay un orden y un
ascenso gradual, all es preciso establecer la
preeminencia de uno solo. Pereceran tambin las
relaciones entre todos los hombres mortales si no
hubiera un nico sumo pontfice como monarca
haciendolasvecesdeDiosenlatierraenelcualtodos,
comoenunconglomeradodepartes,seunirancomoa
uncuerpomsticoenelquecadauno,comomiembro,
sera gobernado por una nica cabeza. Perecera la
unidad de la fe, la armona de la Iglesia y al mismo
tiempolaconcordiaylapaz,msagradablequelocual
nosepuedenipensarniencontrarnada,sinohubiera
un nico sumo pontfice que devolviera a todos los
mortales un vnculo de unidad y fe nico, por lo que
Jernimodicequeparaevitarlaseparacinsehahecho
que uno solo est al frente de todos. Perecera, en fin,
aquella contemplacin de Dios necesaria para el
conjuntodelosmortales.SegnaseguralaEscritura,el
romanopontficeesunmediadormuchomsperfecto,
msdignoymseficazentreDiosyelpuebloqueaquel
viejo y tartamudo, pero justo, Moiss, y su hermano
Aarn, que solamente desempeaban su funcin de
mediadores sobre un pueblo, sobre una sola nacin, y
adems sobre los asuntos terrenales. En cambio,
nuestro pontfice, segn asegura el apstol, es elegido
de entre los hombres para representar a los hombres
ante Dios y ofrecer dones y sacrificios por sus pecados.
Es, entonces, mediador ms digno y ms provechoso

711

Libersecundus1,117145

10

15

20

25

sacrificia, hic holocausta, non hircorum aut uitulorum,


sed ueri sacratissimique corporis Christi Deo patri
offert eosque in eodem ministerio instituit, qui itidem
faciant in orbe uniuerso pro delictis populorum; hic
igitur peccata diluit, hic animabus fidelium penas
condonat, supplicia relaxat, hic ueniam lapsis
impartitur, hic errantes corrigit, delinquentes, cum
expedit, reducit, hic incorrigibiles punit et tandem
peccatores summo Deo conciliat illumque iratum
placat.Dequosapiensait:Eccesacerdosmagnusquiin
temporeiracundiefactusestreconciliatio.
Periret rursum iustitie uirtus quia, eodem
philosopho teste, nisi unus in orbe foret, qui eam
cunctis ministraret et negligentium uicem suppleret,
quidquid iustum est periclitaretur. Vnde Augustinus:
Sine iustitia non potest regi hec respublica humana.
Neque enim uera aut recta potest esse respublica nisi
unus omnibus presit, qui gubernet et regat, qui
summus pontifex est, immortalis Dei uicarius. Periret
tandem illa potissima iustitie pars, quam Aristoteles
epikeyam uocat, communi bono uniuersi orbis
pernecessaria, per quam summus monarcha dirigit
iustum legale et plerumque scriptam rigidamque
iustitiam moderatur, dispensat, detrahit prout rerum
contingentium suppetit diuersitas et boni communis
necessitudoexpostulat.Periretdemumaliaiustitienon
infima pars, quam distributiuam uocant, que unius
proprie est summi principatus, qua unicuique
secundumeiusdignitatemetmeritacertaproportione

10 quireconciliatio]Eccli.44,17. 16 Sinehumana]AVG.ciu.21,10
[PL 41.648] (geri sine iustitia non posse rem publicam).
21 epikeyam]cf.ARIST.eN.5,10(1137b).
1 aut:nonH 3 eosque:eosAG instituit:constituitM itidem:id
idemGW
6
ueniam:ueinamM
7
errantes:erratesW
delinquentes:deliquentesR
8
incorrigibiles:corrigibilesG
9 iratum:reatumW 10 De:deniqueW 13 eamcunctis:c.e.B
15 est:om.W 16 hec:om.V 17 aut:etM 18 gubernet:gubernat
G 20 iustitiepars:p.i.V 21 epikeyam:epykeiamDI:epikeuamV:
epilceiamF:epileiamS:epikeyaniW 22 per:necM 23 scriptam
rigidamque:om.W 24 moderaturR:modereturcett. 25 suppetit:
suppletW 27 infima:infirmaS 29 eius:om.W

712

120

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

entre el pueblo y Dios, ofrece sacrificios, holocaustos,


no de machos cabros o terneros, sino del autntico y
muy sagrado cuerpo de Cristo para Dios padre, y
preparaensumismoministerioalosquedebenhacer
lo mismo en todo el mundo por las faltas de los
pueblos; l limpia, pues, los pecados, l condona la
pena a las almas de los fieles, alivia los suplicios, l
concede el perdn a los que han cado, endereza a los
descarriados, reconduce, cuando conviene, a los que
pecan,lcastigaalosquenosecorrigeny,finalmente,
reconcilia a los pecadores con Dios, al que apacigua
cuando est airado. Sobre l dice el sabio: He aqu al
gran sacerdote que en el momento de la clera fue
ministrodereconciliacin.
Perecera tambin el valor de la justicia porque,
segnaseguraelmismofilsofo,sinohubieraunosolo
que la administrase para todos e hiciera las veces de
losdescuidados,estaraenpeligrotodoloqueesjusto.
PorellodiceAgustn: Estarepblicadeloshombresno
puederegirsesinjusticia.Tampocoesarepblicapuede
serautnticanibuenasinoestunosoloalfrente,que
gobierneyquemande,queeselsumopontfice,vicario
de Dios inmortal. Perecera, finalmente, la parte ms
importantedelajusticia,queAristtelesllamaepikeya,
especialmente necesaria para el bien comn de la
totalidad de la tierra, gracias a la cual dirige como
soberano lo que es justo y muchas veces modera la
rgida justicia escrita, la dispensa, la rebaja segn lo
requieranlosdiversoscasosyloexijalanecesidaddel
biencomn.Perecera,adems,otrapartenopequea
de la justicia, que se llama distributiva, que
propiamenteslocorrespondealsumopontfice,porla
cual distribuye prebendas de manera proporcionada a

713

Libersecundus1,1462,16

10

15

20

premia elargitur. Dignitates, principatus, regna et


imperiapromeritisdonatatqueinstituit;prodemeritis
uero transfert de gente in gentem. Quare, etsi cetera
taceam, huius sacratissimi et eminentissimi status
summitas, maiestas atque felicitas simul et necessitas
acutilitas,ineofacilecomprehenditur,namsi,utaiunt,
nulla maior est felicitas quam multos fecisse felices,
hunc statum beatissimum tanto feliciorem dixerim,
quanto plures super omnes mortales facilius et, ut ita
dixerim,feliciusfelicioresagerepotest.
Patet igitur huius sacratissimi status excellentia,
dignitasetutilitasatquenecessitas.Patenteiuslaudes
et preconia, non modo ex auctoritate instituentis, ex
dignissima institutione, ex causis dignissimis, sed ex
fine optatissimo, ex beatis mysteriis, ex propinquitate
ad Deum, ex fructu desideratissimo, ex cunctorum
mortaliumutilitateetfelicitateredundantia.

714

150

155

160

CAPITVLVM SECVNDVM DE SPIRITVALIBVS INCOMMODIS,


AMARITVDINIBVS,
MISERIIS,
ACVLEIS
NECNON
MENTIS
AFFLICTIONIBVS, PERICVLIS ET LABORIBVS SVMMI PONTIFICATVS,
VBI PLVRIME SVMMORVM PONTIFICVM CALAMITATES ET SPIRITVS
PERTVRBATIONESNARRANTVR.

25

30

Stupore non paruo audita est illa omnium


dignitatumsupremadignitasetcunctarumpotestatum
eminentissimus
principatus
summi
uidelicet
pontificatus, uisaque est tanti numinis celsitudo et
auscultata tante lucis splendidissima claritas, cuius
radiorum iubare totus lustratur orbis atque uegetatur.
Sedetantenostrementisoculoscontemplataesttanti
culminisprerogatiua,dignitasatqueexcellentiaettanti
tribunalis suprema auctoritas cognita est, illius
sacratissimi atque diuinissimi status summa utilitas
atque necessitas. Demum audita sunt breui eiusdem

5 atque:etF 10 feliciusfeliciores:infeliciusinfelicioresG 11 post


status:etadd.AGH
16 desideratissimo:desiderantissimoDIMVz
17
felicitate:felicitatisF redundantia:redundantissimaDIMVz
21 svmmorvm:om.M 25 uidelicet:om.W 28 uegetatur:uehetatur
G 30 dignitas:om.R 33 atque:etFR eiusdem:eiusDIMVz

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

20

cada uno segn su dignidad y sus mritos. Otorga e


instituyedignidades,principados,reinoseimperiosen
funcindelosmritos;porlosdemritos,sinembargo,
los cambia de una familia a otra. Por ello, aunque
guarde silencio sobre lo dems, se comprende
fcilmente con esto la grandeza, magnanimidad y
felicidad, as como necesidad y provecho de este muy
santoydistinguidoestado,puessi,comodicen,nohay
mayor felicidad que hacer a muchos felices, dira que
este estado muy dichoso es tanto ms feliz en la
medidaenqueconmsfacilidady,porasdecirlo,con
mayor felicidad puede hacer, por encima de todos los
mortales,msfelicesamuchosms.
Queda clara, entonces, la magnanimidad, dignidad,
provecho y necesidad de este muy santo estado.
Quedan claros sus elogios y alabanzas, no slo por
tener la autoridad del que le ha ordenado, por su
dignsima ordenacin y por su causa dignsima, sino
tambin por su muy agradable finalidad, por los
dichosos misterios, por la proximidad a Dios, por el
muy deseado fruto y por su provecho y felicidad
desbordanteparatodoslosmortales.
CAPTULO SEGUNDO: MOLESTIAS, AMARGURAS, DESDICHAS,
PESARES ESPIRITUALES AS COMO AFLICCIONES, RIESGOS Y

25

PADECIMIENTOSDELPENSAMIENTODELSUMOPONTIFICADO, ENEL
QUE SE NARRAN MLTIPLES INFORTUNIOS Y TRASTORNOS DEL
ESPRITUDELOSSUMOSPONTFICES.

30

35

Con no poco asombro hemos escuchado cul era la


dignidad ms alta de todas las dignidades y el ms
distinguido principado de todos los poderes: el sumo
pontificado; hemos visto la grandeza de tan gran
majestad divina y hemos odo cosas sobre la muy
brillanteclaridaddetangranluz,conelresplandorde
cuyos rayos se ilumina y vivifica la tierra entera. Pero
tambin hemos visto a los ojos de nuestro
entendimientosuprivilegio,dignidadymagnanimidad,
y hemos conocido la suprema autoridad de tan gran
tribunal, el sumo provecho y necesidad de este muy
santo y divinoestado. En fin, hemosescuchadobreve

715

Libersecundus2,17 44

10

15

20

25

status laudum preconia; discussa sunt eiusdem


culminis utilia et commoda, dulcia et prospera. Verum
quia alterne sunt rerum omnium uices nec aliquid ita
prosperum est quod grauissimis aculeis non tangatur,
idcirco iuxta pollicitum et consuetum ordinem,
eiusdem altissimi status adducenda sunt incommoda,
amaritudines, labores et pericula atque prementia ut
cernat quisquis in ea sedet quippe in se experiatur.
Cernant rursus et ceteri mortales, qui in illo status
culmine summum omnium felicitatem collocant,
uerissimum esse quod sapiens ait quia extrema gaudii
luctus occupat et risus dolori miscebitur; et propterea
uerum esse illud eiusdem sapientis: Gaudium et
felicitatem dixi errorem; et felicitati improperabat
dicens:Curfrustradeciperis?
In ea igitur disserenda re bipartita erit oratio. In
prima quidem huius summi pontificis status
incommoda et infelicitates, amaritudines et pericula,
labores et miserias spirituales, uidelicet et mentales,
breui sed amaro calamo describemus. Secundo in loco
temporales siue corporales miserias eius status,
labores et incommoda ac interna latentia et aperta
periculadisseremus.
In primis enim illud antiquum sed uerissimum
sapientum uerbum nostris mentibus repetendum
arbitror, quia quidquid in orbe preeminet atque
precellit, multis internis doloribus suos afficit ac
premitpossessores,sedetinfinitispenementisaculeis

11
extremamiscebitur]Prou.14,13(risusdoloremiscebituret
extremagaudiiluctusoccupat). 13 Gaudiumdeciperis]Eccle.2,2
(risumreputauierroremetgaudiodixiquidfrustradeciperis).
1 discussaM:discussecett. 3 necita:iter.D aliquid:aliquodF
4 non:om.S tangatur:attangaturM 6 altissimi:om.M 7 et:
atqueW postpericula:aduersaadd.R 8 postquisquis:quisadd.
DIMVz sedet:sedetW se:eaH
12
dolori:doloreV
14 improperabat:improperabitAGH 17 summipontificis:summo
pontificiW
18
infelicitates:infelicitasDIVz:felicitasM
amaritudines:postpericulatransp.V et2:om.V 21 temporales:
temporaleM 23 postpericula:apertissimeadd.M 24 enim:itaque
R 27 suos:om.B 28 possessores:pressoresM

716

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

mente encomios de los elogios de este estado; hemos


explicadolascosasprovechosasylasconvenientes,las
agradables y las favorables de esta cima. No obstante,
comolavidadamuchasvueltasynadaestanfavorable
como para que no le afecten muy graves pesares, por
ello, siguiendo el orden prometido y acostumbrado,
tendremos que aducir los inconvenientes, las amargu
ras, padecimientos y peligros y todo cuanto afecta a
estealtsimoestadoparaquecualquieraqueloostente
sepasindudaquelovaasufrir.Entrensetambinlos
demsmortales,quesitanelcolmodelafelicidaden
lacimadeesteestado,queesmuyciertoloqueelsabio
deca:Elfindelaalegraloocupalacongojaylarisase
mezclar con el dolor; y adems es cierto aquello que
decaelmismosabio:Llamequivocacinalgozoyala
felicidad; y a la felicidad le reprochaba diciendo: Por
quteengaasenvano?
Por tanto, a la hora de exponer este asunto, el
discurso tendr dos partes. En la primera describire
mos brevemente, pero con tintes de amargura, las
molestias y desgracias del estado del sumo pontfice,
sus amarguras y riesgos, padecimientos y desdichas
espirituales, evidentemente tambin del entendimien
to. En segundo lugar expondremos las desdichas
corporales de este estado, sus padecimientos y
molestias y sus peligros, tanto los ocultos como los
obvios.
Enprimerlugarcreoquehabrquetraeranuestra
memoriaaquellasantiguas,perobienciertas,palabras
delossabiosquedicenquecualquiercosaquedestaca
y sobresale en el orbe, afecta y agobia a los que la
poseen con muchos dolores internos, y tambin
atormentaconcasiinfinitospesaresdelentendimiento

717

Libersecundus2,45 71

10

15

20

25

ac amaritudinibus excruciat quos demulcet. Ceterum


discernendaest,utputo,dignitasapersona,accidensa
subiecto, qualitas ab obiecto. Dignitas certe eius est
excellentie,eiusculminis,utiaudiuimus,quippedequa
sanctorum patrum habent traditiones quia nemo sane
mentis dubitat sanctum esse quem apex tante
dignitatis attollit in quo, si desunt bona, acquisita per
meritum sufficiunt, que a Petro, loci uidelicet
precessore, testantur. Adde quia ea ipsa dignitas, teste
Symacho papa, aut claros ad hec fastigia erigit aut qui
eriguntur illustrat. Persona uero cui tanta dignitas
heret, utinam sic sanctitatem uite ex ea dignitate
contingeret, sicut ex loci prerogatiua nomen
sanctimonie recipit. Sed, proch dolor, altitudo
dignitatis uirtutis persone innocentiam non inducit.
Quod si illud eiusdem Symachi quis obiecerit quia
Petrus apostolus perennem meritorum dotem cum
hereditate innocentie transmittit ad posteros, id, nisi
fallor, de eis summis pontificibus plane intelligit, quos
par sanctimonie splendor illuminat. Transmisit igitur
Petrus sanctitatem status, non uite; transmisit
sanctimoniamcathedrenonpersoneutheredesessent
futuri pontifices sue bonitatis atque causam
occasionemque bene recteque uiuendi, sancte
presidendi reciperent et sanctitas loci meritaque
precessoris alium hominem facerent, quam natura
genuisset.Plerumqueenim,testeIsidoro,dummutatur

10
aut1illustrat]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213].
17
perennemposteros]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213](...
transmisit...).
27
dumaffectus]ISID.sent.2,10,7[PL83.611]
(...mutaturlocus,mutaturetmentis...).
1
excruciat:excruceatM
2
discernenda:decernendaG
a1Dignitas:om.I 3 certeeius:e.c.M est:om.M 4 qua:quo
DIMVz 7 attollit:exttolitV acquisita:acquisitasD 8 loci:locoF
9 teste:om.AG 10 aut1:utS:adW fastigia:suffragiaM aut2:
atD antequi:eosadd.F 12 utinam:uttamenM uite:uitaW
13
nomensanctimonie:s.n.F
17
Petrusapostolus:a.P.F
20 splendor:om.G illuminat:om.H Transmisit:transmittitAG
25 presidendi:presidendeD reciperent:recipientI

718
45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

y amarguras a los que cautiva. Por lo dems, hay que


separar, en mi opinin, la dignidad de la persona, el
contingente del sujeto, la cualidad del objeto. Su
dignidad, indudablemente, es propia de su
magnanimidad,desucumbre,comohemosescuchado,
de la que, sin duda, la tradicin de los santos padres
sostiene que nadie en su sano juicio duda de que es
santo aquel al que ensalza una pizca de tan gran
santidad, y si le faltan los aspectos positivos, lo
adquiridoporsumritoessuficiente,cosadelaqueda
testimonio Pedro, es decir, su predecesor en este
puesto.Adems,esamismadignidad,segnasegurael
papaSmaco,elevaalosilustresaesterangooiluminaa
losqueyahansidoelevados.Porelcontrario,ojalala
persona que adquiere tan gran dignidad le tocara la
mismasantidaddevidaprocedentedeesadignidad,de
la misma forma que recibe el nombre de santidad por
el privilegio de su posicin. Pero, qu pena!, la altura
deesadignidadnoconllevalainocenciadelavirtuden
la persona. Porque si alguien objetara a aquel pasaje
delpropioSmacoqueelapstolPedrotransmiteasus
sucesores la dote perenne de sus merecimientos con la
heredad de la inocencia, eso, si no me equivoco, se
entiende con claridad que se aplica a los sumos
pontfices a los que ilumina el mismo esplendor de su
santidad. Transmite, entonces, Pedro la santidad del
estado,nodelavida;transmitelasantidadalactedra
no a la persona, para que los futuros pontfices sean
herederosdesubondadyrecibancausaymotivopara
vivir honestamente y con rectitud y para ocupar con
santidad la ctedra, y que la santidad del lugar y los
merecimientos de su predecesor le conviertan en un
hombredistintoalquehabaengendradolanaturaleza.

719

Libersecundus2,72 93

10

15

20

status, mutatur mentis affectus. Accedit quia sicut


excellentiam et dignitatem, ita dignitatis sequelas
uidelicet erumnas et labores, Petrus transmisit ad
posteros.
Quas dum imperturbata mente considero, nescio
Romanos pontifices tanta miseriarum laborum
dolorumqueimmensitaterespersosfelices,numpotius
infelices aut miseros dixerim. Inseparabilis enim et
affixus atque annexus est huic culmini cunctarum
mentis afflictionum et perturbationum aceruus
grauissimus, idque ipse Hieronymus non negauit
inquiensquianonestfacileinlocoPetrietPaulitenere
cathedram; et Augustinus: Sicut nihil in hoc seculo
excellentius, ita nihil in hac uita laboriosius nilque
difficilius ac periculosiuspontificatusofficio,sieomodo
non militetur, quo imperator Christus iubet. Quod an
uerum sit, unusquisque in ea sede locatus non modo
experitur, sed patitur qui plus miseriarum mentisque
amaritudinum in se conspicit quam legat in codicibus,
quodsitamgraueshuiusdignitatisaculeosnonsentit,
omnium eum miserrimum dixerim, nam, ut aiunt,
propriamnonnossemiseriam,summamiseriaest.

12 noncathedram]HIER.epist.14,9[PL22.353](nonestfacilestare
locoPauli,teneregradumiamcumChristoregnantium);DECRET.Grat.
1,40,2 [PL 187.213] (Non est facile stare in loco Petri et Pauli et
tenerecathedram). 13 nihiliubet]AVG.epist.21,1[PL33.88](item
nihil esse in hac uita et maxime hoc tempore difficilius, laboriosius,
periculosius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, sed apud
Deumnihilbeatius,sieomodomilitetur,quonosterimperatoriubet).
21
omniummiserrimum]cf.IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809]:
Dominum Adrianum, cuius tempora felicia faciat Deus, huius rei
testem inuoco, quia Romano pontifice nemo miserabilior est,
conditioneeiusnullamiserior.Etlicetnihilaliudlaedat,necesseestut
citissime uel solo labore deficiat. Fatetur enim in ea sede se tantas
miserias inuenisse, ut facta collatione praesentium, tota praecedens
amaritudo,iucunditas,etuitafelicissimafuerit.
1 poststatus:uiaadd.G mutatur:mutatusAG 7 num:unumS
8 dixerim:postinfelicestransp.F
9 atque:etM est:om.R
10
afflictionum:affectionumV etperturbationum:om.W
12 inquiens:dicensV 14 nilquepericulosius:om.H 16 non:s.lin.
R imperator:imperaturW Quod:sedW 20 graues:graueW

720

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Con frecuencia, segn asegura Isidoro, mientras se


cambia el estado, se cambia la disposicin del alma.
Adems, igual que Pedro transmiti esa
magnanimidad y dignidad, tambin transmiti a sus
sucesoreslassecuelasdeesadignidad:losquebrantos
ypadecimientos.
Mientras considero todo ello con imperturbable
nimo,nossipodradecirquelospontficesdeRoma
sondichososomsbiendesdichadosydesgraciados,al
estar salpicados de semejantes desdichas y padeci
mientos, y de una inmensidad de dolores. Resulta que
est unido y pegado inseparablemente a esta cumbre
un pesadsimo cmulo con todos los sufrimientos y
trastornosdelalma,cosaquenonegelpropioJerni
mocuandodecaquenoesfcilmantenerlactedraen
el lugar de Pedro y Pablo; y Agustn: Igual que no hay
nadasuperiorenestemundo,delmismomodonadahay
enestavidamssufridoynadamsdifcilnimsarries
gadoqueelcargodepontfice,sinosedesempeacomo
manda Cristo supremo rey. Si esto es verdad, que cada
uno se coloque en esta sede y no slo la experimente,
sinoquelasufra;verentoncesensmismomsdesdi
chas y amarguras del alma que las que pueda leer en
los libros, porque si no se da cuenta de los graves
pesares de esta dignidad, debera decir que es el ms
desdichado de todos los hombres, pues, segn dicen,
noreconocerlapropiadesdichaeslamayordesdicha.

721

Libersecundus2,94 121

10

15

20

25

Quis enim, oro, letus? quis felix in tantis miseriis


esse potest? quis securus inter mille pericula non
semel, sed iugiter iactatus? quis rursus felix appellari
audebit in quem unum omnium mortalium, etiam
uilissimorum hominum, ora laxantur, lingue mordaces
cumulatissime et impune armantur que utrumque
suumhominemuehementissimeconturbant?quis,oro,
Gregorium Magnum unum inter summos pontifices
post Petrum clariorem, sanctiorem aut feliciorem
negabit?Istamengrauissimismentistempestatibuset
diuersis aduersitatibus siue infelicitatibus urgebatur.
Nam
curarum
sarcina
demum
emulorum
detractionibusperturbatusinsequepenedistractus,ut
canones eius habent, in seipsum indignatus dicebat:
Infelix ego in ecclesia ista, quid facio ubi me episcopi
despiciunt et detrahunt? Omnipotenti Deo gratias ago.
Quid igitur est quod felicior post Petrum pontifex se
infelicem apellat? aut quis in pontificatu felix erit qui
Gregorium non habet in felicitate consortem? aut cum
quo rursus aliquis felix sit qui cum Gregorio noscitur
esse infelix? Equidem tanta miseriarum et
perturbationum mole hic beatus summus pontifex
refertusfuittotmentisperturbationibusetcruciatibus
constrictus ut, quemadmodum de seipso in Registro
ait,tediorerumuictusnullummaiussuppliciumquam
illam summam felicitatem putabat. Dicebat rursus
spinosam fore cathedram Romani pontificis
fastigiumque illud summum acutissimis usquequaque
15
Infelixago]GREG.M.epist.5,21[PL77.750](infelixegoin
ecclesia ista quid facio? Sed ut episcopi meime despiciant, etcontra
me refugium ad saeculares iudices habeant, omnipotenti Deo gratias
ago). 27 spinosamcenseatur]NonapudGREG.M.sedIOH.SAR.pol.
8,23 [PL 199.809] (Spinosam dicit cathedram Romani pontificis,
mantumacutissimisusquequaqueconsertumaculeistantaequemolis
ut robustissimos premat terat et comminuat humeros, coronam et
frigiumclarameritouideriquoniamigneasunt).
1 enim:om.F oro:ortoS 4 omnium:om.W 5 ora:horaW
laxantur:om.DIMVz linguearmantur:om.S 8 Magnum:s.lin.R
11 siue:sintW urgebatur:urgebanturI
13 detractionibus:
detractionibusque M distractus : distractos G ut : et AG
15 Infelixego:e.i.W 18 apellat:apellaturGH 19 felicitate:
felicitatiG
21 infelix:felixAG
23 et:autM
24 ut:autH
26 Dicebatrursus:r.d.V Dicebatferre:marg.R 28 acutissimis:
acutissimumG

722

95

100

105

110

115

120

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Pregunto, quin est, entonces, alegre? Quin


puede ser feliz en medio de tan grandes desdichas?
Quin puede sentirse seguro cuando le lanzan
continuamente a mil peligros? Quin, adems, se
atreveraserllamadodichosositodoelmundodesata
su boca contra l, incluso los ms despreciables, y
pertrechan impunemente sus lenguas mordaces para
atacarlocontodavehemencia?Quin,pregunto,podr
negarque,despusdePedro,GregorioMagnoeselms
brillante, el ms santo y el ms dichoso de los sumos
pontfices? Sin embargo, le acosaban terribles
perturbaciones espirituales y diferentes infortunios o
desgracias, y agitado por el peso de sus
preocupaciones, en fin, por las difamaciones de sus
adversarios,centradocasiporcompletoenl,sedeca
asmismoindignado,comosereflejaensusCnones:
Yo, desdichado en esta Iglesia, qu hago cuando los
obispos me rechazan y me critican? Doy las gracias a
Dios omnipotente. Qu razn hay, entonces, para que
elpontficemsdichosodespusdePedrosellameas
mismo desgraciado? Quin ser dichoso en el
pontificado si no puede compartir con Gregorio esa
dicha?O,conquin,adems,puedeserdichososisabe
que comparte desdicha con Gregorio? Por cierto, este
beato sumo pontfice estuvo colmado de tan gran
cantidad de desdichas y trastornos, agobiado por
tantos trastornos y tormentos espirituales que, como
dijo en el Registro, vencido por el hasto, no pensaba
quehubierasupliciomayorqueaquellainmensadicha.
Deca, adems, que la ctedra del romano pontfice

723

Libersecundus2,122148

10

15

20

25

consertum aculeis adeo ut corona et purpuratum


frigium non tam aurea quam ignea censeatur. Idque et
Adrianuspapanonnegabat.Referebatenimsepe,teste
Policrato, quia non iucundis letisque gradibus
ascendisset, sed in incude et malleo dilatasset eum
Dominus quem precabatur ut dexteram apponeret, quo
insupportabile onus, tanquam infelicem, ut ita dixerim,
felicitatemferreposset.
Rursus, iuxta quemdam sapientem, quia duplex se
offert mortalibus uia qua gradiendum est, altera ad
laborem, altera ad miseriam ducit. Eligat igitur quam
sibiuultsummuspontifex;autenimsesemiserumaut
exliberoseruumagnoscatnecesseest.Quofitutapud
semetipsum quietem animique tranquillitatem optans
etrequiemnoninueniens,descendissenonascendisse
recte arbitrabitur. Nam curis multiplicibus implicatus,
ascensiones suas afflictiones potius et spiritus
molestias extimabit quia, teste Gregorio, quanto quis
altior erigitur, tanto curis grauioribus oneratur eisque
populis mente et cogitatione supponitur quibus
preponitur dignitate. Quo fit ut quantocumque ingenio
polleat,intantocurarumtumultuetaduersantiumsibi
rerum assiduo conflictu, quo se ferat ignoret. Quippe
ad spiritualia reddatur imbecillior qui sibi in terrenis
uidetur diligentior quia, ut aiunt, facile celestia
amittuntur cum terrena diliguntur. Rursus qui in eo
fastigio sedet, dum securitatem uite eterne captat ad

5
inonus]IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809](Inincude,inquit,et
malleosemperdilatauitmeDominus;sednunconeriquodinfirmitati
meae imposuit, si placet, supponat dexteram, quoniam michi
importabileest).
18 quantodignitate]GREG.M.moral.17,21[PL
76.25] (Nam quanto quisque hic altius erigitur, tanto curis
grauioribus oneratur; eis que ipsis populis mente et cogitatione
supponitur,quibussuperponiturdignitate).
2 quam:quemI 7 infelicem:felicemG utita:etutH 9 Rursus:
addeR 11 laborem:laboreH ducit:inducitAG 13 libero:misero
M 20 et:om.AG 22 tumultu:tumultaG 23 ignoret:ignoratR
anteQuippe:etadd.V 26 amittuntur:admittunturW

724

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

estaba llena de espinas y que aquellas alturas estaban


mezcladascontanagudospesaresquelehacanpensar
quelacoronaylaprpuranoerantantodeorocomode
fuego.YtampocolonegabaelpapaAdriano.Contabaa
menudo,segnaseguraPolcrato,quesuascensoporla
jerarquanohabasidoplacenteroyalegre,sinoqueel
Seorlehabaprolongadosuestanciaenelyunqueyel
martillo,alquelepedaqueletendieralamanoderecha
para poder soportar esa carga insufrible y, por as
decirlo,tandesdichadadicha.
Adems,segnunsabio,elcaminodesubidaquese
ofrece a los mortales es doble: uno conduce al
padecimiento, el otro a la desdicha. Elija para s,
entonces, el sumo pontfice el que quiera: ha de
conocer que pasar a ser o desdichado o esclavo, de
libre que era. De lo que se deduce que, cuando desee
reposo y tranquilidad de espritu para s mismo y no
encuentre descanso, pensar con razn que ha
descendido,noquehaascendido.Puesconfundidopor
mltiplespreocupaciones, considerarsuascensoms
bien como afliccin e inquietud espiritual porque,
segn asegura Gregorio, en la medida en que uno sube
msalto,secargadepreocupacionestantomsseriasy
tiene su alma y su pensamiento a los pies del pueblo
cuando, por su dignidad, est por encima. De lo que se
deduce que segn sea su intelecto, en medio de un
tumulto tal de preocupaciones y un enfrentamiento
continuoconsusadversarios,ignoreadndeselelleva.
Sin duda se vuelve ms dbil en lo relacionado con el
espritu quien se cree ms diligente con lo terrenal
porque, como dicen, se pierde con facilidad el cielo
cuandoseamaloterrenal.Adems,quiensesientaen
esaaltura,mientrasintentaalcanzarlaseguridaddela
vida eterna, se precipita a la ruina y al riesgo. Qu

725

Libersecundus2,149 172

10

15

20

interitum, ad periculum currit. Quid ergo felicitatis


habet cui nihil est securitatis? quis enim securum
summum pontificem arbitrabitur qui de portu sciens
fugit ad naufragium? Si enim in parua aqua cum
tempestate periculose nauigatur, quanto periculosior
erit nauigatio in mari magno et spatioso ubi reptilia
quorumnonestnumerus,quorumquedamblandiendo
sirenarummore,miserosdecipiunt,quosdumeleuant,
deiciunt in profundum maris. Quedam reptilium
genera, ut glutiant, appropinquant, que sua sunt
queruntnonquesalutisnauigantium.Quedamdenique
minus ledunt dum aperte insidiantur. Quedam, more
beluarum, sub amicitie colore naui appropinquant ut
illam dorso subuertant quam rectis membris inuadere
non ualuissent. Et, utpaucis agam,quid esse potestin
tanta tempestate securum? Nam, teste Gregorio, quid
estaliudpotestasculminisnisitempestasmentis?
Distrahit certe tante dignitatis cura, tanta rerum
sollicitudo, que menti pontificis, etiam si ferrea
marmoreaque sit, confusionem ingerit et sui ipsius
ignorationem. Nam, iuxta Gregorium, sepe suscepta
cura regiminis per diuersa et aduersa in se ipsa
colliditur et imperfectus quisque inuenitur ad singula,
dumconfusamentediuidituradmulta.

16
quidmentis]GREG.M.past.1,9[PL77.21](Quidnamqueest
potestasculminis,nisitempestasmentis?)
18 DistrahitNam]cf.
BERN. cons. 1,2,3 [PL 182.730]: En quo te trahere habent hae
occupationes maledictae, si tamen pergis, ut coepisti, ita dare te
totum illis, nil tui tibi relinquens. Perdis tempus et, si licet nunc
alterum me tibi exhibere Iethro, tu quoque in his stulto labore
consumeris, quae non sunt nisi afflictio spiritus, euisceratio mentis,
exinanitio gratiae. Nam fructus horum quid, nisi aranearum telae?
21
sepemulta]GREG.M.past.1,4[PL77.21](...regiminiscorper
diuersadiuerberat,etimparquisque...).

1 ad:etV 6 et:atqueM 8 sirenarum:feminarumF 9 deiciunt:


eiciuntI reptilium:reptiliaH 10 utminus:om.M 12 ledunt:
luduntH:om.W 15 ualuissent:potuissetF 18 tantedignitatis:d.t.
F cura:curamAH 21 ignorationem:ignorantiamG

726

150

155

160

165

170

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

dicha hay, entonces, para el que no hay seguridad?


Quinconsiderarqueelsumopontficeestsegurosi
sabequehuyedelpuertohaciaunnaufragio?Siincluso
enmarespequeossenavegaconpeligrocuandohay
tormenta, cuanto ms peligrosa ser la navegacin en
un mar vasto y extenso donde incontables reptiles
engaan con cantos, igual que hacan las sirenas, a
unos desdichados a los que, a la par que los ensalzan,
los estn arrojando a las profundidades del mar.
Algunos tipos de reptiles se aproximan para comer,
buscan su propio inters y no la salvacin de los
navegantes. Otros, en fin, hacen menos dao mientras
rodeanlosbarcosdemaneraevidente.Otros,igualque
hacen las fieras, se aproximan al barco bajo la
apariencia de amistad para volcar con su espalda una
nave que no habran podido atacar levantando sus
patas. Y, por resumir, quin puede estar seguro en
medio de tamaa tempestad? Pues, segn asegura
Gregorio,quotracosaeselpoderdelacumbresinola
desgraciadelalma?
Indudablemente le distrae su preocupacin por tan
grandignidadytangraninquietudllenadeconfusin
lamentedelpontfice,aunqueseaduracomoelhierro
yelmrmol,ylellevaaignorarseasmismo.Pues,de
acuerdo con Gregorio, en ocasiones, la preocupacin
que se asume por el gobierno est en pugna consigo
misma en medio de contrariedades y adversidades, y
cada cual se muestra incapaz para afrontarlas una a
una mientras, en medio de la confusin, atiende a
muchas.

727

Libersecundus2,173 199

10

15

20

25

Demum, in his que diximus, si illud infelicitatis et


periculigenusaddideris,nihilestcursummipontificis
felicitatem infeliciorem et miseriorem cunctis
mortalium miseriis non contendas. Obstat enim sue
supreme excellentie, sue momentanee felicitati
interioris sui hominis ignis inextinguibilis conscientie,
remorsus assiduus uermis, qui non consumit nec
consumitur sed cruciat. Que omnia tanto premunt
grauius, quanto que suo congruunt officio aut non
egisse aut neglexisse damnabiliter non ignorat.
Denique si illud periculo proximum dicimus, qui
paucarum animarum curam suscepit, quo pacto letus,
quo securus erit, qui omnium curas in se unum
transtulit? Fortes certe illos humeros dixerim nisi
leuem putet sarcinam. Quos pulchre Bernardus tangit
inquiens: Grauiori et periculosiori debito tenentur
astricti qui pro multis animabus rationem sunt
reddituri, quia iuxta prophetam, de manu pastoris
peccatapopulirequiruntur.Idipsumpericulumsummi
pontificatusmagnusGregoriusplangebatatqueinipsa
sua assumptione grauissime deplorabat ut ex eius
Registro colligitur; ait enim: Cor meum dereliquit me,
nolite uocare me Noemi. Filios enim perdidi, id est
opera, per terrenas curas. Prius eram super altitudines
terre sed post curarum fluctibus et tempestatibus sum
depressus; et subicit: Quis ad hoc sufficit onus? Simia
uocarileopotestsednumquamfieri,quasidixerituocari

13
omniumcuras]cf.IOH.SAR.pol.8,23[PL199.809]:Quid
ponderosius
est
sollicitudine
omnium
Ecclesiarum?
16
Grauiorireddituri]BERN.adu.3,6[PL183.46](Longetamen
grauiori et periculosiori debito tenentur adstricti, qui pro multis
animabusredditurisuntrationem).
22 Cordepressus]GREG.M.
past. 1,6 [PL .77.450] (Ego enim, bone uir, quasi filios perdidi, quia
per terrenas curas recta opera amisi. Nolite ergo uocare me noemi).
26 Quisfieri]GREG.M.past.1,5[PL77.448](uocarileopotest,fieri
autemleononpotest).
1 si:sedD 2 nihil:inhisAG 3 et:om.W 7 nec:nonW 8 sed:
quodW premunt:prementF 12 letus:lectusS 13 qui:quoAGH
:om.M 14 Fortes:forteGHW 15 tangit:tangensV 16 inquiens::
inquitV periculosiori:periculosiW 17 pro:perAG:om.DIMVz
23 uocareme:m.u.V 24 altitudines:altitudinisW 26 subicit::
suiecitH:subditF Simia:simeaF 27 dixerit:dicatV

728

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Por ltimo, con respecto a lo que hemos dicho, si


aades aquel tipo de desgracia y riesgo, no hay razn
ninguna para que no sostengas que la dicha del sumo
pontfice es ms desdichada y desgraciada que las
desgraciasdelostodoslosmortales. Seanteponeasu
magnanimidad, a su momentnea dicha interior el
fuego inextinguible que representa la conciencia
humana,persistentecualgusanoquenidestruyenise
destruye, pero que atormenta. Todo esto le agobia
mucho ms en la medida en que no ignora, con
sentimiento de culpabilidad, que no ha hecho o ha
descuidado lo que es propio de su cargo. En fin, si
decimos que est cerca del riesgo quien asume el
cuidado de unas cuantas almas, de qu modo estar
alegre y libre de preocupaciones quien carga, l solo,
con las preocupaciones de todos? Indudablemente
diraquesushombrossonfuertessinopensaraquesu
cargaesliviana.Bernardoserefiereaellosaldecircon
hermosaspalabras:Contraenunadeudamsonerosay
arriesgada quienes tienen quedarexplicaciones por las
almasdemuchos,porque,deacuerdoconelprofeta,los
pecados del pueblo se reclaman de la mano de su
pastor. Gregorio Magno se lamentaba de este mismo
riesgo del sumo pontificado y en su propia eleccin lo
deploraba con toda severidad, como se deduce del
Registro; dice: Mi corazn me ha abandonado: no me
llamis Noemi. He perdido a mis hijos, es decir, sus
obras, por mis preocupaciones terrenales. Antes estaba
sobre la cima de la tierra, pero me he hundido por las
olas y las tempestades de mis preocupaciones; y aade:
Quinpuedeconestacarga?Alsimioselepuedellamar

729

Libersecundus2,2003,26

10

15

20

25

30

in ecclesia possum summus pontifex, sed opere fieri


non ualeo talis nisi que tali dignitati congruunt, digne
peragam.
Hec paucula inter nimia de summi pontificis
spiritualibus miseriis, laboribus, curis et mentis
amaritudinibusamebreuidisertasunt.Addequeinfra
tangentur cum de episcoporum et aliorum ecclesie
ministrorumaculeis,laboribusetpericulissermoerit.
CAPITVLVM TERTIVM DE PLVRIMIS TEMPORALIBVS ET
CORPORALIBVS INCOMMODIS, AMARITVDINIBVS ET MISERIIS ET
CALAMITATIBVS ROMANORVM PONTIFICVM ET DE ILLORVM
PROMPTIS ET EI CONIVNCTIS LABORIBVS ET PERICVLIS,
ANXIETATIBVSETINSEPERABILIBVSERVMNIS.

Qui aures audiendi habet, non sine magno merore


audiuit eas spirituales miserias et mentis afflictiones,
pauculasquidemexmultis,seduerasatquepergraues,
easque spiritus amaritudines, incommoditates ac
labores, sed et pericula que summum pontificem
comitantur.
Superest, iuxta pollicitum ordinem, ut cetera
incommoda aduersa et pericula temporalia que
eosdem summos pontifices, dum in hoc laborioso uite
presentis certamine militant, temporaliter siue
corporaliter premunt, breuissime audiamus. In qua re
magna nobis se offert ad dicendum copia, si esset qui
tam grandi negotio parem dicendi uim accomodaret.
Demum igitur atque pro constanti fateamur, quod
perquamdifficilecontingit etfingamusalicuiussummi
pontificis tantam aliquando fuisse aut esse posse
gloriam tantam uirtutem, moderationem atque
industriam ut ei cuncta succedant prospera. Demum
honoratusplurimumsitetinomniorbisplagalaudatus
et adoratus cui omne genu, ut debitum est, flectatur.
Obstant tamen his exterioribus felicitatibus plurima,
2 que:quiAH 9 etcorporalibvs:om.AG 10 postincommodis:et
add.G et1:om.G et2:acV
13 anxietatibvsinseperabilibvs:
om.V anteervmnis:acadd.V
23
siuecorporaliter:om.W
25 nobis:postretransp.V:postsetransp.M
26 parem:om.M
27 Demum:demusD:dicamusV 28 perquam:perV contingit:
contingetH:contingatG 32 honoratusplurimum:om.W sit:siM
33 est:esseH 34 exterioribus:postobstanttransp.V

730
200

205

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

len,peronuncallegaraserlo,comosiquisieradecir
mepuedenllamarsumopontficedelaIglesia,perode
hecho no puedo llegar a serlo si no llevo a cabo con
dignidadlopropiodetaldignidad.
He expuesto algunas cosas, de las muchas que hay,
sobre las desdichas espirituales de los sumos
pontfices,suspadecimientos,suspreocupacionesylas
amarguras que aquejan su alma. Aade lo que
trataremosmsadelantecuandonuestraconversacin
recaigasobre los pesares, padecimientos y peligros de
losobisposydelosotrosministrosdelaIglesia.
CAPTULO TERCERO: MLTIPLES MOLESTIAS DE LA VIDA
TERRENAL Y CORPORAL, AMARGURAS Y DESDICHAS E INFORTUNIOS
DE LOS SUMOS PONTFICES; PADECIMIENTOS Y RIESGOS EVIDENTES
QUE LE VAN APAREJADOS, INQUIETUDES E INSEPARABLES
TORMENTOS.

El que tiene odos para or, ha podido escuchar, no


sin gran tristeza, las desgracias espirituales y
aflicciones que aquejan al alma, unas pocas, sin duda,
delasmuchasquehay,peroautnticasymuypesadas,
ylasamargurasdelespritu,molestias,padecimientos
yriesgosqueacompaanalsumopontfice.
Resta, de acuerdo con el orden prometido, que
escuchemos, siquiera de forma muy breve, otras
molestias,adversidadesypeligrosdelestadotemporal
que agobian a los sumos pontfices, temporal y
corporalmente, mientras combaten en esta fatigosa
lucha que es su momento presente. Mucho es lo que
habra que decir aqu si se encontrara quien fuera tan
elocuentecomoparaestaralaalturadetanimportante
asunto. En fin, reconozcamos con firmeza lo que muy
difcilmentepuedesucederypongamosqueunavezun
sumo pontfice tuvo, o pudo tener, tanta gloria, tanta
virtud, moderacin y diligencia que todo le iba bien.
Pongamos adems que fuera muy honrado, elogiado y
adorado en todas las regiones del mundo y que se
doblara ante l toda rodilla, como es debido. Impiden,

731

Libersecundus3,27 57

10

15

20

25

30

quepotiuscruciantquamsatiantnectantumdelectent
quampremant.
Primoquidemobstantdomesticecure,obstatrursus
quedam iniquissima auiditas et, ut ita dixerim,
rabidissimarabiespropinquosexaltandiatquecarneet
sanguine reuelantibus, familiam, genus, stirpem
perpetuandi.Voluntenimnonnullisummipontifices,ut
a se iam non una sed plurime insignes familie et
nominatissime domus incipiant, illustres principatus
nascantur quorum desiderio non deerunt priscorum
exempla pontificum et longe minus qui huiusmodi
proposito faueant. Nam docti pariter et indocti id
ipsum suadebunt: alii fabulas, alii scripturas
allegabunt, auctoritates retorquebunt prurientes
pontificisauribus:Ecce,inquient,nemocarnemsuam
odio habuit; Christus quoque, cuius actiones summus
pontifex, illius uicarius, imitari debet, cum dilexisset
suos usque in finem dilexit eos. Qui sibi coniunctos
exaltauit,sedadcrucemdixerim.Multimultadicentut
placeant, quia id ipsum placere pontifici non ignorant.
Plurimasuadebuntutdecipiant.Fateortamenfacileest
decipere uolentem. Sed plerumque decipiuntur in
adinuentionibus suis et inde punire eos diuina
Prouidentia ordinat, unde peccatum insurgit.
Nonnumquamenimingratisuntnepotesetcontribules,
ingrati propinqui, ut a rege Lybie sumere exemplum
libet, cui nepos aduersus fuit et propinqui uite
insidiatores ac fratrum interfectores. Demum si grati
erunt, heredes quidem pecunie erunt, sed deheredes
uirtutis. Adde quia si uirtuti dediti, si studiosi fuerint
atque merito diligendi, hi pro eorum uirtute,

1 delectent:delectantG 4 quedam:om.DIMVz itadixerim:d.i.G


7 nonnulli:om.R
14 allegabunt:allegabantF
18 Qui:acF
19 dixerim:dixeritW 22 uolentem:uolantemW 27 propinqui:
propinqueAGH 29 deheredes:heredesW 31 diligendi:diligendo
AG hi:om.I

732

30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

40

sinembargo,estaaparentedichamuchsimosaspectos
queatormentanmsquecolmanyleagobianmsque
lesatisfacen.
En primer lugar, se lo impiden sus preocupaciones
particulares, se lo impide, adems, una avidez
tremendamente desproporcionada y, por as decirlo,
una furibunda furia que le lleva a ensalzar a los que
estn en su entorno y a perpetuar, como les ha
revelado su carne y su sangre, a su familia, linaje y
estirpe. Algunos sumos pontfices quieren que
comience con ellos no slo una, sino muchsimas
familias insignes y casas de mucho renombre, que
surjan famosos principados de los que no faltarn los
ejemplos de antiguos pontfices que apoyen su deseo,
pero menos, con diferencia, quienes apoyen un
propsito de esta naturaleza. Pues los sabios, e
igualmentelosignorantes,lepersuadirndelomismo:
unos alegarn historias que se cuentan, otros
testimonios escritos, tergiversarn los testimonios de
autoridad y, mientras atormentan los odos del
pontfice, le dirn: Mira, nadie reniega de su carne.
Cristo, cuyas acciones debe imitar el sumo pontfice,
vicariosuyo,cuandoamalossuyos,losamhastael
fin. l ensalz a los suyos, pero a la cruz, dira yo.
Muchos le dirn muchas cosas con intencin de
agradar, porque saben bien que eso mismo agrada al
pontfice. Muchsimas se las dirn para engaarle.
Reconozco,sinembargo,queesfcilengaaralqueas
lo quiere. Pero con frecuencia se engaan ellos solos
por sus propias invenciones, de ah que la divina
Providencia ordene castigarlos, de donde surge el
pecado. Algunas veces sus sobrinos y parientes son
ingratos, ingratos los de su entorno, como se puede
deducir del ejemplo del rey de Libia, que tuvo a su
sobrino en contra y los de su entorno resultaron ser
unos traidores que mataron a sus hermanos. Por
ltimo, si son agradecidos, heredarn su dinero, pero
no su virtud. Adems, en el caso de que se hayan
consagrado a la virtud, hayan sido aplicados y se les
pueda apreciar con razn, despertarn a menudo

733

Libersecundus3,58 87

10

15

20

25

30

plerumqueemuloshabenttotaquecontraeosarmatur
indignorum turba. Id tamen raro conspicimus,
quinimmo sepius qualificatum sanguine preferunt,
qualificato sapientia et uirtute, putantes ex caritatis
ordineexcusatosquamaseetsuisincipereaiunt.Quo
fit ut, dum summus pontifex eum ipsum caritatis
ordinem seruare se simulat, in eum committat. Cum
itaqueordinatacaritasidprimumexigatutconiunctos
sanguinesapientieetuirtutipreditosdiligamuseosque
spiritualibushonoribusceterispreferamus,quibusnon
similibus, non beneficia, non promotiones sed
patrimonium, si egent, relinquamus natureque non
carni subueniamus. Econtra plerumque fit. Exaltant
enim indignos, pretereunt dignos. Sed non diu transit
inulta tam improba personarum acceptio. Aut enim
taliter exaltati ditatique illa omnia breui consumunt
temporequealibilongocruciatupontificesluiturisunt;
aut repentina morte eripiuntur eosque in momento
perdunt quos longo studio maximisque impendiis et
anime periculis in altum prouexerunt et quos
exaltarunt in uita seruare a morte non ualent. Quippe
quos heri et nudiustertius ad magna leti duxerunt
fastigia, hodie mesti ad parua ducunt sepulcra. Et, ut
paucisagamus,conspiciuntassiduasfratrum,nepotum
et carorum prematuras mortes, ne dixerim cedes.
Taceo quod summis pontificibus heres incertus est,
successor ingratus atque non placitus ne dixerim
emulus.Quodsiais:Quidneidpontificiofficit,quidum
uiuit super cunctos mortales gloriam et imperium
obtinetetomnesuiuentesiudicansanemineiudicatur?

1 totaquearmatur:om.H 2 Idaiunt:om.R 5 postordine:se


add.F 9 sapientie:sapientiaV preditos:preditoAG 11 non2:
sedF 13 Exaltant:exaltentH 15 inultaimproba:im.t.in.M
21 ualent:possuntR 22 leti:letusR 23 mesti:mestusR ducunt
:conducuntF 25 et:postfratrumtransp.W

734

60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

muchasenvidiasporsuvirtudysepondrnenguardia
contra ellos toda una multitud de gente indigna. Sin
embargo, en rara ocasin hemos visto algo as, antes
bien es ms frecuente que prefieran al que est
cualificado por su sangre antes que al cualificado por
susabiduraysuvirtud,enlaideadeestardisculpados
porlavirtuddelacaridadque,dicen,empiezaporellos
mismosyporlossuyos.Deellosededucequemientras
elsumopontficecreeprotegerprecisamentesupropio
linajegraciasalavirtuddelacaridad,luchacontral.
Como la caridad bien entendida exige como primer
puntoconsideraranuestrosconsanguneosdotadosde
sabidura y virtud y anteponerlos a los dems por sus
honores espirituales, a los que no son iguales que no
les debemos dejar ni beneficios, ni ascensos, slo
patrimonio, si lo necesitan,yslolesdebemosayudar
porsunaturaleza,noporsucarne.Perolamayorparte
delasvecessucedelocontrario.Exaltanalosqueson
indignos, pasan por alto a los dignos. Pero no pasa
mucho tiempo hasta que tan perversa eleccin
personal se toma su venganza. Los que han sido
exaltados y enriquecidos de este modo, o malgastan
todo en poco tiempo, cosa que los pontfices, en otro
lugar,llorarncongrandolor,oselosllevaunamuerte
inesperadaypierdenenuninstantealosquecongran
afn y enormes gastos y peligros espiritualeselevaron
a lo alto, y a los que ensalzaron en vida no pueden
protegerdelamuerte.Sinduda,alosqueayeryantes
de ayer llevaron, felices, hasta las alturas hoy, tristes,
selosllevanapequeassepulturas.Y,porresumir,ven
la continua y prematura muerte, por no decir
asesinato,desushermanos,sobrinosyamigos.Porno
decir que el heredero de los sumos pontfices es
incierto, su sucesor es desagradecido y no resulta
querido,pornodecirqueescompetidor.Enelcasode
que dijeras: Qu dao hace eso al pontfice, que
mientras vive por encima de todos los mortales
obtienegloriaypodery,apesardequejuzgaatodos
los vivos, nadie le juzga a l? Se considera, en efecto,

735

Libersecundus3,88 118

10

15

20

25

30

Quippe qui in eum solum obloquuntur, sacrilegi


reputantur;quibusfacilerespondemus.
Primo enim sublimitatem et potentatum non
negamus, sed illud attendere libet, quia quo sublimius
quissedet,eograuiusdescendet.Vixenimexaltosine
periculoautlaboredescenditur.Sed,utquidamsapiens
sapienter ait: Hoc inter prudentes et ignauos interest,
quia illorum descensus est, istorum uero precipitium
atque ruina. Nam, teste Augustino, quanto gradus
altior, tanto casus grauior; et rursus: Quo plus ceteris
quisque potest, eo magis scit sibi esse metuendum.
Quod rursus dicitur Romanum pontificem super
mortales gloriam honoris et laudis nomen obtinere,
neminemque in eum nec uerbo prorumpere in quem
sinistri aliquid cogitare nefas punibile iudicatur.
Fatendumestquianondeeruntquilaudentetincelum
usqueeiusnomenetgestorumsuorumfactaextollant,
colant, uenerentur et adorent. Et, ut quidam ex
modernis dicebat, nec deerunt qui obsideant et
circumstent summo pontifici, qui demum assistant, ne
dixerim, resistant. Sed nec deerunt qui serico terram
sternant, celos apponant mobiles, ut sub umbra
gloriosus pertranseat. Sed uersa uice non deerunt qui
inter ea omnia obsequiorum genera in enim unum
oculos figant, de eo iudicent, obloquantur, actus
arguant quos coram extollunt, uerba distorqueant que
pauloante in presentiarum plena sapientia ac sensum
consumatum dixerunt. Nec deerunt qui famam in
theatro lacerent, quam in palatio laudant, uitam
seorsum carpant, quam coram illo commendant. Et
quidquidmali,quidquidaduersiaccidat,sibiuniuulgus
9 NonapudAVG.sedpassiminscriptoribusMediiAeui;cf.BedaLuc.2,7
[PL92.418]:quogradusaltioreocasusgrauior.
1 qui:om.W:s.lin.R
4 sublimius:sublimusS
5 eo:eosM
12 dicitur:dicitW 13 mortales:mortalisW 14 eum:eoDIMVz
16
deerunt:deerantAGH
17
eius:om.V suorum:om.V
18
uenerentur:ueneranturAFG adorent:adorantFM
20
circumstent:circumstantF
21
terram:terrantW
25 obloquantur:obloquenturF:eloquanturAG 26 coram:quorum
M extollunt:extollantF 27 presentiarum:presentiaD ac:etF:
s.lin.R 28 intheatro:om.R 30 seorsum:om.R

736

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

sacrlegos a los que se atreven a criticarle; con estas


palabrasterespondemosconfacilidad.
En primer lugar, no negamos su grandeza y su
poder, pero conviene tener en cuenta que cuanto ms
alto suba, mayor ser su cada. A duras penas se
desciende de lo alto sin riesgo o padecimiento. Pero
como dice un sabio con sabias palabras: Entre los
prudentes y los cobardes hay una diferencia: para los
primeros hay descenso, para los segundos, sin
embargo, precipicio y ruina. Pues, segn asegura
Agustn, cuanto ms alto es el escalafn, tanto mayor
serlacada;yadems:Mientrasmspodertieneuno
sobre los dems, sabe tambin que ms tendr que
temer. Porque, adems, se dice que el pontfice de
Romaobtienemayorgloriayelogioquelosmortalesy
quenadiepuedeircontraldepalabranipensarnada
malodelsinqueselejuzgueporunpecadodignode
castigo.Hayquereconocerquenofaltarnquienesle
elogien y eleven hasta el cielo, den culto, veneren y
adoren incluso su nombre y sus gestas. Y, como deca
unautorcontemporneo,nofaltarnquienesasedieny
rodeenalsumopontficequesernlosquefinalmente
le asistirn, por no decir que le harn frente. Pero
tampoco faltarn quienes le cubran el suelo de seda y
le pongan bajo palio para que se pasee glorioso a la
sombra. Pero, a la inversa, no faltarn quienes, entre
todosesosservicios,clavensusojosenl,lejuzguen,le
critiquen, censuren los actos que delante de l
ensalzan, tergiversen las palabras que poco antes
delante de l haban dicho que estaban llenas de
sabidura y de sentido comn. Ni faltarn quienes
ultrajen en el teatro su buen nombre, el mismo que
alaban en palacio; en privado critican su vida, la
misma que delante de l s valoran. Y el vulgo le har
responsable a l solo de cualquier mal, cualquier

737

Libersecundus3,119146

10

15

20

25

attribuet. Si pacem, si concordiam summi pontificis


opera populi suscipiunt; non deerunt qui id negent:
Alias enim, ut inquiunt, futurum erat. Si quid uero
belli, si quid discordiarum, etiam sine pontificis culpa
acciderit,ipseunuscausaetfomentumerit.
RursussiuiseisdemRomanispontificibuscunctaeis
uotiua et prospera succedant, aliqua tamen, immo
plurima, eis ipsis omnia habentibus, deerunt. Deest
primo naturalis uidelicet libertas, qua se ex libero
seruum constituit, quia merito liber esse nequit qui
seruus esse maluit. Quo enim pacto dum catenis quis
uinctusest,liberessepotest?autquomodopiscisliber
interhamoserit?AliuddeniqueRomanopontificideest
etiam cuncta possidenti, forte inepte dixi. Quid enim
omniahabentideessepotest?Certequidicateiuerum
a minimo itaque usque ad magnum omnes adulationi
student, artificiose ei loquuntur ut decipiant, in dolo
suadent ut uincant, fraudulenter supplicant ut optata
pertingant. Et quia adulationem sine dolo esse nemo
dubitat, dolose sese blanditores confederant ne alter
altericontradicatet,uelutioratorisfinisestpersuadere
uerbo,medicipharmaciacurare,sicadulatorisfinisest
persuadereuerbodoloso,namfistuladulcecanit,dum
aucepsdecipitauem.EtiuxtaHieronymum:Necuenena
dantur nisi melle circumlinita. Hi pares faciunt Deo
pontifices, diuinos profitentur sed, nisi fallor, in eo se
pontifices
plurimum
diuinitatis
habere
comprobarentur, si tales rapi facerent ad tormenta et

24

Neccircumlinita]HIER.epist.107,6[PL22.873](uenenanon
dantur...).

1 attribuet:attribuatF
2 quiid:quidS:quiilludM negent::
negantM 3 ut:om.M 4 postpontificis:opera...pontificisiter.AG
6 eis:om.S 7 uotiua:nociuaF:om.S immo:unoH 12 liber2:
om.M
14 etiam:om.F fortedixi:om.R
15 omnia:om.V
16 omnes:om.G 18 postut2:adadd.V 19 pertingant:contingantF
essenemo:n.e.AFGHV 20 dolose:dolosoW 22 mediciuerbo:
om.AGI sic:sitW 23 doloso:om.A 27 postplurimum:seadd.M
28 comprobarentur:comprobanturF

738

120

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

adversidad.Sihaypaz,sihayconcordia,lospuebloslo
interpretarnobradelsumopontfice,peronofaltarn
quienes lo nieguen: En otras circunstancias habra
pasado lo mismo, como suelen decir. Si, por el
contrario, hay guerra, hay discordia, incluso sin que el
pontficeseaculpable,lserlanicacausayalimento.
Adems, si quieres, puedes decir que al sumo
pontfice todo le sale como desea pero, an as, le
faltarnalgunascosas,msbienmuchsimas,apesar
de que lo tenga todo. Les falta, en primer lugar, por
ejemplo, la libertad natural por la que se convirti en
esclavo de libre que era, porque, evidentemente, no
puedeserlibrequienhapreferidoseresclavo.Dequ
modo puede ser libre si le han atado con cadenas? O,
cmo ser libre el pez entre las redes? En fin, otra
cosa le falta al pontfice de Roma, aunque l lo posea
todo, aunque esto quizs lo he dicho sin pensar. Pues,
qu le puede faltar a quien lo posee todo?
Indudablemente habr quien diga que, desde el ms
pequeo hasta el ms grande, todos se afanan por
adularle, le hablan con retrica para engaarle, le
persuaden con engaos para doblegarle, le suplican
con malas artes para alcanzar lo que desean. Y como
nadie duda de que la adulacin sin engao no existe,
los aduladores se alan entre ellos furtivamente para
nocontradecirseunosaotrosy,aligualqueelfindel
orador es persuadir por medio de la palabra y el del
mdico curar con frmacos, el del adulador es
persuadir por medio del engao, pues la flauta suena
dulcemente mientras el cazador abate el ave. Y de
acuerdoconJernimo:Noseadministraelvenenosino
se baa antes en miel. Sus aduladores igualan a los
pontfices con Dios, confiesan que son como dioses
pero, salvo que me engae, comprobaremos que los
pontfices tienengran partededivinidad, siconsiguen

739

Libersecundus3,1474,27

740

in eo se Dei cultores agnoscerent, si tales deceptores


grauissimepunirent.
CAPITVLVM QVARTVM DE ALIA INFELICITATE ET CALAMITATE
ROMANORVM PONTIFICVM, VIDELICET, QVIA DIV NON VIVANT IN
5

PONTIFICATV ET DE CAVSIS ET RATIONIBVS HVIVS BREVITATIS VITE


IN EISDEM SVMMIS PONTIFICIBVS, POTIVS QVAM IN ALIIS
MONARCHIISETPRINCIPATIBVS.

10

15

20

25

Felices et perbeatos sese summi pontifices


arbitrarentur si his tantum calamitatibus, miseriis et
amaritudinibus
quas
pauloante
narrauimus
premerentur. Sed ultra ceteras ea una omnium
grauissima nusquam a mente decidit, quinimmo
continue affligit, urget et cruciat, cuius comparatione
reliqua omnia incommoda, labores et pericula leuia
quidem et tolerabilia, sed et dulcia ab eo reputantur.
Cumenimscriptumsitquiapellempropelledabithomo
et cuncta dabit pro uita sua, eo fit ut breuis uita et
prematuramorssicutultimumestomniumterribilium,
sic cunctis periculis et laboribus grauior atque
molestior existit. Cunctas enim calamitates et
captiuitatismiserias populus Israeliticus patiuoluit ut
solum uiueret. Dicebat enim: Melius est ut captiui
uiuentes seruiamus Nabuchodonosor regi. Est ergo
summorumpontificum,utaiunt,illasummainfelicitas
et tanto statui coniuncta infelicissima calamitas,
quoniam etsi cunctis affluant bonis, numquam, ut
aiunt, diutius in pontificatu uiuant, ut de eorum
quolibet scriptura dicere uideatur quia ante ruinam
exaltabitur cor; et iterum: Exaltatus cito consummatus

16 pellemsua]Iob2,4. 28 antecor]Prou.16,18(etanteruinam
exaltaturspiritus).
29
consummatustempora]Sap.4,12
(consummatusinbreuiexpleuittemporamulta).
2 grauissime:om.V
9 postcalamitatibus:etadd.M et:acM
10 postnarrauimus:nonadd.DIMVz 13 urget:urgatW 14 omnia:
om.M 15 et2:om.FW abeo:abeisS:om.BV 19 atque:etV
20 Cunctas:cunctisW calamitates:calamitatisS 21 uoluit:marg.
R 22 est:om.DI anteut:enimadd.F 23 uiuentesseruiamus:s.
u.FV Nabuchodonosorregi:om.V
26
utaiunt:s.lin.R
28 quolibet:qualibetW:postdetransp.V

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

que a esos se les castigue, y que veneran a Dios, si


castigan muy severamente a los que han intentado
engaarles.
5

CAPTULO CUARTO: OTRAS DESDICHAS E INFORTUNIOS DE LOS


PONTFICESDEROMA,POREJEMPLO,QUENOVIVENMUCHOTIEMPO
EN EL PONTIFICADO; CAUSAS Y RAZONES DE LA BREVEDAD DE SU
VIDA EN LOS SUMOS PONTIFICADOS MS QUE EN OTRAS
MONARQUASYPRINCIPADOS.

10

15

20

25

30

Consideraramos muy dichosos y beatos a los


pontfices si se vieran agobiados slo por estos
infortunios, desdichas y amarguras que acabamos de
contar. Pero ms all de otras preocupaciones, slo
una,muchomsseriaquetodas,noacabadesalirdesu
alma,esms,leafligedemaneracontinua,leapremiay
le atormenta; en comparacin, considerar livianos y,
sin duda, tolerables, e incluso agradables, todas las
demsmolestias,padecimientosypeligros.Comoest
escrito que el hombre dar piel por piel y lo dar todo
por su vida, se deduce que una vida breve y una
muerte prematura, igual que el ms terrible de los
males,estambinelmayorymspenosodelosriesgos
y padecimientos. El pueblo de Israel quiso padecer
todos los infortunios y desdichas del cautiverio slo
por vivir. Deca: Es mejor que sirvamos al rey
Nabucodonosor, aunque vivamos cautivos. Es, en
consecuencia, propio de los sumos pontfices, como
dicen, aquella dicha suprema y ese desdichado
infortunio que va unido a semejante estado, puesto
que,aunquenadenenlaabundanciadebienes,nunca,
como dicen, viven mucho ms en el pontificado, como
parece decir la Escritura en alguna parte: Se
vanagloriarelcoraznantesdelderrumbamiento;yde
nuevo: El que ha sido ensalzado se consume
rpidamenteytodoeltiemposelepasaenuninstante,

741

Libersecundus4,28 52

10

15

20

25

etinbreuiexpleuittemporamulta,supplequibusalias
uiuere debuerat; et iterum in eo ipso, qui primatum
superomnesmortalestenet,illudrecteimpleaturquia
omnispotentatusuitabreuis.Rapiunturquidemsummi
presules et citissime post assumptionem moriuntur
adeo ut post eorum precessorem, Petrum apostolum,
qui per quinque circiter annorum lustra ecclesie
prefuit, nullus post eum successor hoc spatium
pontificatus equauit. Quinimmo si moderna libet
tempora contemplari, uix ad Romanum sedis culmen
euehitur qui paucorum metas trascendat annorum.
Que siquidem breuis uite necessitas cum dignitati
annexa uideatur; merito apud homines natura ipsa
uiuere cupidos, precipue sedentes in ea cathedra,
omnium mortalium infeliciores et calamitosiores
reputandisunt.
Verum quia hec non recens est querela sed antiqua
concertatio et apud maiores nostros tam monstruosa
et prodigialis calamitas non solum in stuporem
adducta est, sed eius ratio et causa sepe quesita nec
tamen, arbitratu meo, satis inuestigata reperitur,
decreuisuccinctosermonedissererenumearesitasit
demum an sufficiens ratio siue causa breuitatis uite
Romanorum pontificum potius quam aliorum
presidentiumassignariualeat.

4
omnisbreuis]Eccli.10,11(omnispotentatusbreuisuia).
6
postannorum]cf.PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473]:adeout
post B. Petrum apostolum, qui per quinque circiter annorum lustra
praesedit, nemo postmodum Romanorum pontificum hoc spatium
praesulatus aequauerit; modernis imo temporibus uix quispiam in
praedictaesedisculmeneuehiturquimetamquattuor,uelutmultum,
quinquetranscendatannorum.

1
multa:multeW supple:om.V
2
debuerat:debuitF
3 impleatur:impleturV 4 uitabreuis:b.u.FV 7 annorum:om.V
8 nullusequauit:om.S 10 Romanum:RomaneV sedis:sedemF
11
euehitur:uehiturM paucorummetas:m.p.V trascendat:
transcenditG 17 recensest:e.r.V 19 prodigialisR:prodigaliscett.
20 sepe:s.lin.R
21 arbitratu:arbitraturW meo:ineoHW
22 num:namI

742

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

aade,alosquedebanhabervividodeotramanera;y
denuevoenestemismoasunto,quientienelaprimaca
sobrelosdemsmortales,ladeberemplearcorrecta
mente,porquetodoelquegozadelpodertieneunavida
breve. Los sumos prelados se ven arrebatados y
mueren inmediatamente despus de su toma de
posesin, hasta el punto de que despus de su
predecesor,elapstolPedro,queestuvoalfrentedela
Iglesiaalrededordecincolustros,ningnsucesorsuyo
lehaigualadoenladuracindelpontificado.Esms,si
te parece oportuno que nos fijemos en nuestros
tiempos, a duras penas llega a la cima del pontificado
de Roma nadie que supere el lmite de unos pocos
aos.Si,enefecto,lafatalidaddeunavidabreveparece
que va aparejada a esta dignidad, con razn se ha de
considerar especialmente a los que se sientan en esta
ctedra como los ms desdichados y desgraciados
entreloshombresque,comoesnatural,deseanvivir.
No obstante, dado que esta cuestin no es nueva,
sino que es un debate que viene de antiguo y, segn
nuestros mayores, tan extraordinario y prodigioso
infortunio no slo les caus sorpresa sino que a
menudo incluso buscaron causas y razones y, sin
embargo, y a mi entender, como no se ha descifrado
satisfactoriamente,hedecididoexplicar,aunqueseade
manerasucinta,silascosas,alfinyalcabo,sonasosi
se puede asignar una serie de causas y razones
convincentes que expliquen la brevedad de la vida de
los pontfices de Roma ms que la de otros
mandatarios.

743

Libersecundus4,53 79

10

15

20

25

Inter scribentes igitur reperimus Petrum Damiani,


in scripturis diuinis eruditum ac uirum
eloquentissimum; ut eius quedam habet epistola,
interrogatum fore ab Honorio summo presule quid
cause tante esset infelicitatis. Is igitur causas et
rationes inuestigare conatus: Idcirco arbitratur
diuinam Prouidentiam ita disponere ut humano generi
metum mortis incutiat et quam despicienda sit
temporalis uite gloria. In ipso glorie principatu
euidenter ostendat, quatenus dum precipuus et
supremus omnium hominum tam angusti temporis
compendio moriatur tremefactus, quisque ad
prestolandi sui obitus custodiam prouocetur. Et arbor
humani generis dum cacumen et uerticem suum tam
facile corruisse considerat flatu, concussa formidinis in
suis undique ramusculis contremiscat. Sed subicit:
Quispiam fortassis obiciet: cur et regibus Cesaribusque
hec eadem uiuendi breuitas non ocurrat? Nam et
OctauianusAugustus,quoimperanteSaluatormundide
Virgine nasci, et Dauid rex, de cuius stirpe dignatus est
propagari, alter quinquagintasex, alter quadraginta
annorum circulis regali fastigio floruerunt. Et post
Christi aduentum Iustinianus quinquaginta fere annis
imperauit. Post quos et alii uidelicet utriusque regni
principes etsi minusculo, non tamen ad instar
Romanorum pontificum breuissimo regnauerunt
tempore.AdquodfacilePetrusDamianirespondetquia

6
Idcircocontremiscat]PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473].
17
Quispiamtempore]PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473].
27 quiatorpescat]PETR.DAM.debreu.1,1[PL145.473].
5 tanteinfelicitatis:e.t.i.F
9 temporalisuite:u.t.F gloria:
glorieM 13 arbor:arbitrorAG 16 contremiscatDHIMVz:contra
mescatW:contremescatcett. subicit::om.V
17
Quispiam
fortassis:f.q.V 20 nasci:nasciturV 21 propagari:propagabiturM
alter1:om.M 23 aduentum:aduentuV 24 postuidelicet:etadd.
A 27 quod:quosS

744

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Encontramos,entonces,entrelosescritoresaPedro
Damin, experto en la Sagrada Escritura y hombre
elocuentsimo. Como dice en una carta suya, Honorio,
sumoprelado,lepreguntculeralacausadetangran
desdicha.Entoncessteintentencontrarunaseriede
causas y razones: Es as que considera que la divina
Providencia lo dispone de tal modo para suscitar en el
gnero humano el miedo a la muerte y mostrar cunto
se debe despreciar la gloria de la vida temporal. Lo
demuestra bien a las claras en este mismo principado
glorioso, en la medida en que mientras el hombre ms
importante de todos muera intimidado por tan gran
premura de tiempo, cada uno est alerta de la muerte
que le espera. Y el rbol del gnero humano, mientras
consideraquesucimaysucspidehancadofcilmente
por la sacudida de un viento terrorfico, hace temblar
sus ramas por doquier. Pero aade: Alguien quizs
objetar: Por qu ni a los reyes ni a los csares les
afecta esta brevedad de la vida? Pues incluso Octavio
Augusto, bajo cuyo mandato naci de la Virgen el
Salvador del mundo, y el rey David, de cuya estirpe
desciende, se mantuvieron en la cima de su reino uno
cincuenta y seis aos, el otro cuarenta. Y despus del
nacimientodeCristo,Justinianogoberncasicincuenta
aos. Despus, tambinotros prncipes, tanto cristianos
como paganos, aunque reinaron durante un espacio de
tiempo pequeo, no tanto, sin embargo, como los
pontfices romanos. A lo que Pedro Damin responde
confacilidadpuesdadoqueunsolopapaeselqueest
al frente de todo el mundo, dentro de sus lmites se
incluye la mayora de los reyes de toda la tierra, tanto
cristianos como paganos, y cualquier emperador se
humilla por donde pisa el papa, que es rey de reyes y
prncipeentrelosquegobiernanysuperaconsuhonory
dignidadatodoslosseresdecarneyhueso.Deloquese
deduce que cuando muere cualquier rey, slo se ve

745

Libersecundus4,80 108

10

15

20

25

cum unus omni mundo papa presideat, reges autem


plurimos in orbe terrarum sua cuiusque regni meta
concludatetquilibetimperatoradpapeuestigiacorruit,
quirexestregumetprincepsimperantiumaccunctosin
carne uiuentes honore et dignitate precellit. Quo fit ut
quolibet rege defuncto, solum regnum eius destituatur
administratione. Cum uero sedis apostolice pontifex
moritur uniuersus ueluti communi patre mundus
orbatur. Quid enim Africa de regibus Asie aut quid
Ethiopia de Hispanie principibus sentit? Nam siue
moriantur siue uiuant, quia procul a se remota sunt,
utrumque indifferenter ignorant. Est et aliud: Cur mors
cuiuslibet regis non magnopere sit terrori? Quoniam
secularesprincipes,quiturbispopularibuspresunt,sepe
gladiis premuntur. Nam, ut de multis paucos adhibeam,
Gaius Claudius, Nero, Galba, Otho, Vitellius. Omnes isti
imperatores per continuam sunt seriem unus post
alterum principati et, excepto Claudio, cuncti sunt uel
suis uel hostibus gladiis interempti. Postmodum quoque
sicut Romana tradit historia, Antonius, Alexander,
Maximus, Gordianus, Decius, Gallus, Volusianus, omnes
hiseriatim sibimetpercontinuumordinemsuccedentes,
gladio trucidante prostrati sunt. Seculares ergo
principes, quia diuerse mortis casibus exponuntur, cor
audientium eorum exitu non terretur. Pape uero uita,
quia sola naturalis obitus lege concluditur, eius ex hac
uita transitus sine graui formidine non auditur. Porro
quia terreni principes regni sui quisque, ut dictum est,
limitibus includuntur, causa non est cur per alienas

1 omni:s.lin.R presideat:resideatF
3 uestigia:fastigiaMW
6 eius:om.H 7 pontifex:om.V 16 Nero:postGaiustransp.V
18
principati:principariM cuncti:omnesV uel:om.V
19 hostibus:hostiumDIMVz

746
80

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

privado de gobierno su propio reino. Por el contrario,


cuando muere el pontfice de la sede apostlica, la
totalidad del universo se ve privado como de un padre
comn.QusientefricaporlosreyesdeAsia,oEtiopa
porlosprncipesdeEspaa?Pues,yaseaquemuerano
que vivan, se ignoran mutuamente unos a otros dado
queestnmuylejos.Haytambinotracosa:Porqula
muerte de cualquier rey no causa en absoluto terror?
Porque los prncipes de este mundo, que estn al frente
de la muchedumbre del pueblo, mueren a menudo a
espada. As, por mencionar slo algunos ejemplos de
todos que hay, Gayo Claudio143, Nern144, Galba, Otn,
Vitelio145. Todos estos emperadores forman una serie
continuaunodetrsdelotroy,siexceptuamosaClaudio,
todosfueronasesinadosaespada,bienporlossuyosbien
por sus enemigos. Ms adelante tambin, como
transmite la historia de Roma, Antonio146, Alejandro147,
Mximo148, Gordiano149, Decio150, Galo151, Volusiano152,
todos estos, siguiendo una serie ordenada, se postraron
antelaespadaquelosibaadegollar.Enconsecuencia,el
corazndecuantosescuchanestashistoriasnoseasusta
porelfindelosprncipesdeestemundo,puestoquelos
han expuestoa muertes diversas. Porelcontrario,en el
caso de la vida del papa, como toca a su fin slo por la
ley de la muerte natural, no se escucha su trnsito de
estavidasinenormepesar.Adems,comolosprncipes
terrenales tienen cada uno su reino acotado dentro de
unos lmites, como se dice, no hay razn para que se
difundasumuerteporotrasprovinciasdelmundo.Porel
143)TiberioClaudioDrusoNernGermnico,emperadordel41al54
d.C.Murienvenenado. | 144)LucioDomitioAhenobarboquegobern
conelnombreadoptivodeNernClaudioDrusoCsarGermnicodel
54al68d.C.,aoenelquesesuicid. | 145)Lostresfueronprincipes
enelao69.Galbafueasesinadoenelforo;OtnsesuicidyVitelio
fue cruelmente torturado y su cadver vejado por la plebe
enfervorecida. | 146)TitoElioAdrianoAntoninoPo,emperadordel
138al161. | 147)MarcoAurelioSeveroAlejandro,del222al235;
asesinadoporsussoldados. | 148)CayoJulioVero,hijodelemperador
Maximino I; tras el ascenso de su padre al trono, 235, adopt el
nombredeMximo.Fueasesinadoenel238. | 149)MarcoAntonio
Gordiano,asesinadoporsuspropiossoldadosenel238. | 150)Cayo
MesioQuintoquegobernconelnombredeTrajanoDeciodel249al
251. | 151)CayoVibioTrebonianoGalo,emperadordel251al253.Su
traicin provoc la muerte de su antecesor, Trajano Decio. l mismo
fueasesinadoporsuspropiossoldados. | 152)C.VibioAfinioGallo
VeldumnianoVolusiano.GobernjuntoconT.Galo,supadre,hastael
253.

747

Libersecundus4,109 137

10

15

20

25

mundi prouincias eorum obitus diffundatur. Papa uero,


quia solus est omnium ecclesiarum uniuersalis
episcopus, cum luce priuatur, mors eius per ampla
terrarumregnadiffunditur.Etsicutsol,quiasoluslucet,
sieclipsimfortesustineat,prestonecesseestuttenebras
totusubiquemundusincurrat,sicpapa,cumexhacuita
recedit, illico quia unus in mundo est, longinqua
regnorum spatia mortis eius fama percurrit. Et
consequens est ut quos tam sublimis singularisque
personecasusobturbat,propequoqueuocationisexitum
tremefactis uisceribus expauescat. Vbi notandum quam
uelit omnipotens Deus Romani pontificis uitam
hominibusinedificationeprodesse;cuiusetiammortem
decreuit,salutigentiumministrare,quantostudiodebet
lucris animarum dum aduiuit intendere; cuius etiam
mors prouidetur ad Creatorem suum, animas hominum
reuocare ut, dum se patrem orbis esse considerat ab
impetranda,totfiliishereditatedesidianontorpescat.
Hec est illius sapientis sententia que et aliis
persuasiuis causis et rationibus iuuari potest. Primo
quidemquiacumdiuinaProuidentianihilinorbeagat
cuiuslegitimacausanonprocedat,piearbitrandumest
quod non nisi ex iustis causis in diuina mente
reconditis uitam summorum pontificum abreuiat. Et
inter ceteras ut Christum imitentur in uite periodo
quem imitari debent in uiuendi modo. Et uicarius
patronum sequatur qui intempestiue et in dimidio
annorumsuorumabhaclucesubtractusest.Ipseenim
dixit: Qui mihi ministrat, me sequatur. Rursus

29 Quisequatur]Ioh.12,26(quis...).
1
diffundatur:diffunditurGH:om.W Papadiffunditur:om.AG
2
quia:quiHW omnium:uniuersorumH
4
diffunditur:
diffundaturV 9 ut:om.W 10 obturbat:obturbaAG prope:
proprieR:om.G 12 uelit:uelutS 14 gentium:om.W 15 etiam:
om.DIMVz 19 et:om.H 20 persuasiuis:persuasionisW et
rationibus:om.V
21 quia:om.AGH
22 procedat:precedatD
24 abreuiat:om.V 27 dimidio:dimiduoDI:medioW 28 annorum
:iter.H:postdimidioadd.W

748

110

115

120

125

130

135

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

contrario, en el caso del papa, como es el nico obispo


universaldetodaslasIglesias,cuandolamuertelepriva
de la luz, se difunde por los anchurosos reinos de la
tierra.Eslo mismoquesucede si elsolaccidentalmente
sufreuneclipse,quecomoeselnicoquenosilumina,al
instante todo el mundo en todas partes cae, por
necesidad, en las tinieblas; pues lo mismo pasa con el
papa,cuandoabandonaestavida,precisamenteporque
no hay ms que uno en el mundo, que la noticia de su
muerte recorre hasta los ms lejanos reinos. Por
consiguiente, los que se asustan por la cada de tan
elevado y singular personaje, se asustan tambin y les
tiemblatodoelcuerpocuandoestcercasupropiofinal.
Aquhay querecalcarqueDiosomnipotentequiere que
la vida del pontfice de Roma sea muy provechosa a los
hombresparasupropiocrecimientoespiritual;tambin
estableciquesumuertesirvieraparalasalvacindelos
pueblos y con qu afn se deba dedicar a ganarse las
almasmientrastuvieravida;tambinquesumuerteest
previstaparallamaralasalmasdeloshombresjuntoa
su Creador, de modo que, mientras l se considera el
padre del mundo, no obstaculice con su desidia la
herenciaquetantoshijosdebenpedir.
Esta es la opinin de aquel sabio, que puede ser
apoyada tambin por otras causas y razones
convincentes. En primer lugar porque, dado que la
divina Providencia no hace nada en el mundo sin una
causa legtima, hay que pensar con devocin que no
abrevia la vida de los sumos pontfices si no es por
alguna causa justa escondida en la mente de Dios.
Entre otras, que imiten el periodo de vida de Cristo, a
quien deben imitar tambin en el modo de vida.
Tambin el vicario debe seguir a su patrono, que fue
arrebatado de la luz de este mundo de forma
intempestivayenlamitaddesuvida.lmismodijo:El
que quiera servirme, que me siga. Adems, Dios

749

Libersecundus4,138166

10

15

20

25

inmmortalis Deus, iudex rectus, uitam donat et adimit


secundum suam nobis incognitam iustissimam
distributionem, sed et cum equissimus arbiter existat,
ita suis ministris et fidelibus uitam distribuit ut nec
alter ex recepto beneficio superbiat nec alii eius
felicitati inuideant. Obliquaretur siquidem eadem
diuina et equissima distributio si cuncta huius uite
felicia et prospera, que simul singulis denegat, uni
concederet. Ea igitur ipsa diuina et equissima
Prouidentia, omnia in mensura et pondere equans
pape, uicario suo, summum omnium felicitatum
culmen donauit, sed ne tanta felicitate intumescat,
longamadimituitam.Ceterisueromortalibusquodilli
uni negauit, recte indulget ut ille habeat quo istos
excedat et illi obtineant de quo ille inuideat. Accedit
quoniamcumomniummortaliumstudiaaduiuendum
tendant, ordinat iustissimus Deus ut tam uehemens
uiuendi studium mors preueniat in eo presertim, qui
ceterispotiusquamsibiuiuereoptandumesset.Quare
ineotantoceleriusuitameripitquantostudiosiusillam
cupit atque custodit quia, iuxta Gregorium, quanto
mens humana se per desideria dilatat tanto ad
receptionem effectum angustat; et iterum: Hechumana
uitapermomentadeficitetcumplusuiuendidesiderium
crescit ipsa uiuendi anxietas desiderio terminatur. Quo
fiet ut ipsi Romani pontifices, omnia habentes, facile
agnoscantquoddecipiunturincogitationibussuisdum
sibilongamuitampromittunt.Etquinonignorantquia
non est hominis uia eius discant ea desiderare que

21
quantoangustat]GREG.M.moral.5,28[PL75.705](Saeculares
etenim mentes quanto se foras per desideria dilatant, tanto ad
receptionemilliussinumcordisangustant).
23 Hecterminatur]
GREG.M.moral.10,23[PL75.943](Carnisuitapermomentadeficitet
tamencarnaledesideriumcrescit).
3 et:om.H 6 felicitati:infelicitatiHV 7 huiusuite:om.DIMVz
9 ipsa:om.DIMVz etequissima:om.DIMVz 12 culmen:om.V
tanta:tanteGH 15 ille:illiAGH 16 cum:om.M 17 Deus:om.H
20 eripit:eritI 22 postdesideria:seadd.W 24 cum:om.W
27 decipiuntur:decipianturV

750

140

145

150

155

160

165

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

inmortal, juez razonable, da y quita la vida segn su


propio albedro, muy justo aunque desconocido para
nosotros, pero dado que tambin es rbitro muy justo
distribuyelavidadesusministrosyfielesdemodoque
ni uno se vuelva soberbio por el beneficio que ha
recibido, ni los otros le envidien por su felicidad.
Desaparecerasindudaesamismadistribucin,divina
y muy justa, si concediera a uno solo todo lo feliz y
prspero de esta vida cuando se lo niega a todos y a
cadauno.Entonces,lamismaProvidenciadivinaymuy
justa,conla intencindeigualartodaslascosasensu
medida e importancia, le hizo entrega al papa, vicario
suyo, de la ms alta cumbre de todas las dichas, pero,
para que no se ensoberbeciera con tan gran dicha, le
privdeunavidalongeva.Porelcontrario,razonable
mente les concede a los dems mortales lo que le ha
negadoalsolo,paraqueelpapatengaalgoconloque
superar a los dems mortales y stos obtengan algo
quelenvidie.Adems,dadoquetodoslosmortalesse
afananporvivir,Dios,inmensamentejusto,ordenaque
la muerte frustre ese vehemente deseo de vida, espe
cialmenteenaqulqueseradeseablequevivierams
paralosdemsqueparas.Porellolearrebatalavida
tantomsrpidocuantomsafanosamenteladeseay
laguardaporque,deacuerdoconGregorio,cuantoms
se llena el alma humana por sus deseos, tanto ms se
estrecha su capacidad para recibir; y de nuevo: Esta
vidahumanafallapormomentosy,cuantomscreceel
deseo por vivir, esa misma inquietud por vivir se acaba
con el deseo. De lo que se deducir que los propios
pontficesdeRoma,quelotienentodo,sedeberandar
cuentaconfacilidaddeloqueseengaanconsuspen
samientos mientras se prometen una vida longeva. Y
los que no ignoran que su camino no es el propio del
hombre, aprendan a desear lo que les sea provechoso.

751

Libersecundus4,1675,20

10

prosint. Et dum per potentiam stare se putant, quam


facilecadantaduertant.
Demum negat rectissimus Deus uicario suo que
optat ad eius solius utilitatem, cui donat que sunt ad
eius ueriorem salutem. Nam, iuxta Gregorium, multa
incommoda incurrunt sepehomines diu uiuendo.Ex his
itaquecausisputaruntnonnullisapientesetcuriosiuiri
Romanos pontifices non diu in pontificatu uiuere. An
autemrationesipseurgeant,statimsubiciemus.

752

170

175

CAPITVLVM QVINTVM DE VERISSIMIS CAVSIS BREVITATIS VITE


SVMMORVM PONTIFICVM ET AN SIT VERVM VNIFORMITER QVOD
PARVM IN PAPATV VIVANT ET AN IN HOC

ROMANI PONTIFICES

DIFFERANTACETERISMORTALIBVS.

15

20

25

Assignate sunt cause et rationes breuitatis uite


summorum pontificum prout quibusdam sapientibus
placuit que, etsi uere et exemplares ac rationi satis
consone uideantur, pro eo maxime quod timorem
mortisaccontemptumculminisdignitatumpersuadere
uideanturetobeamremauresdemulceant,quiatamen
in mente diuina recondite sunt cuius iudicia, ut
abyssus, multa nobis incognita sunt. Rursus non
auctoritatibus sacrarum scripturarum, sed potius
persuasionibus innituntur. Credimus rationes ipsas
non usque adeo militare aut satis sufficere, ut fateri
oporteat statui et culmini summi pontificatus
generaliter tributum esse aut uniformiter inesse ut
tantumapicemascendentesdigniautnondigni,sancti
autreprobi,proeosolumquodinpontificatusculmine
sedent, uita longa aut alias eis a diuina Prouidentia

5
multauiuendo]NonapudGREG.M.sedPVBLIL.sent.H,10(Heu
quammultapoenitendaincurruntuiuendodiu).
1 prosint:prosuntV starese:sest.FG 6 sepehomines:h.s.V
13
a:om.A mortalibvs:om.Vpostmortalibus:sequituradd.G
14 uite:om.B 16 rationi:rationesAGH 20 ut:om.F 22 potius:
om.W 24 ut:autH 26 tributum:om.H 27 autdigni2:om.W
28 solum:soloB 29 eis:om.B

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

Y se percaten de lo fcilmente que pueden caer


mientrascreenqueestnenpiegraciasasupoder.
En fin, niega Dios, inmensamente justo, a su vicario
aquelloquestedeseasloparasupropioprovechoy
lehaceentregadeloqueleconvieneparasuverdadera
salvacin. Pues, segn Gregorio, a menudo, cuando los
hombres viven mucho tiempo, sufren muchas
adversidades. Aspues,araz de estascausascreyeron
algunos sabios y hombres observadores que los
pontficesde Romanovivanmuchoenelpontificado.
Inmediatamente aadiremos si estas mismas razones
sonconcluyentes.
CAPTULO QUINTO: AUTNTICAS CAUSAS QUE EXPLICAN LA
BREVEDAD DE LA VIDA DE LOS SUMOS PONTFICES; SI ES

15

INVARIABLEMENTECIERTOQUEVIVANPOCOENELPAPADOYSIEN
ESTE ASPECTO LOS PONTFICES DE

ROMA SE DIFERENCIAN DEL

RESTODELOSMORTALES.

20

25

30

35

Se han sealado una serie de causas y razones que


explicanlabrevedaddelavidadelossumospontfices
envirtuddeloqueopinaronalgunossabios,lascuales,
aunque parecen verdaderas, representativas y bastan
te acordes con la razn, especialmente porque parece
que persuaden del temor a la muerte y del desprecio
poralcanzarlacumbredeladignidadyporesarazn
cautivan nuestros odos, sin embargo, como est
escondidaenlamentedeDiosigualqueenunabismo
la razn de sus decisiones, muchas de ellas nos
resultan desconocidas. Adems, esas causas no se
sustentanenlasautoridadesdelasSagradasEscrituras
sino ms bien en convicciones personales. Creemos
que esas razones no sirven o no son satisfactorias
como para que haya que dar por sentado que se le
atribuyedeformageneralalestadoycumbredelsumo
pontficeoqueseestablezcademanerauniformeque
los que ascienden a tan gran cumbre, dignos de ella o
no,santosopecadores,sloporelhechodeestarenla

753

Libersecundus5,21 47

10

15

20

25

destinatafrustraridebent.Ne autemeosimitemurqui
dumalienarefellunt,suanoncomprobant.
Altius rem ipsam repetentes plurimis et nostro
iudicioueridicisfundamentisdeducemusalienumesse
a facti ueritate cunctis uidelicet summis pontificibus
uniformiter insitum et proprium esse ut parum in
pontificatuuiuant.Idquenedumalienumareiueritate
sed nec recta fide fore credendum arbitramur
quinimmo in ea ipsa uiuendi conditione, aut breui aut
longeua, ipsos summos pontifices a ceteris hominibus
non differre. Et si forte ut plurimum diutius eos in
pontificatuuiuere,noncernamusidnonexnaturaaut
infelicitatestatussiuedignitatisapostolice,sedaliunde
ueluti in ceteris mortalibus contingere. Deducemus
igiturprimoluceclariusaliundeRomanospontificeset
ex aliis potioribus et notioribus causis, diutius non
uiuere. In sequenti uero capitulo breui compendio
rationesafferemusquaresummopontificatuinoninsit
uniformiterutillumassequentesparumuiuant.
Primo igitur putamus facti presuppositum ueritate
carere, quinimmo si summorum pontificum annalia, si
illorum assumptionum tempora, si etates animo
recensemus utique reperiemus eosdem pontifices non
modo breuiore, sed longiori tempore ceteris fidelibus
uixisse. Quippe cum ut plurimum non nisi senes ac
mature etatis uiri, sed et ualetudinarii ad summum
eligantur pontificium, quid mirum si parum in papatu

1 destinata:celestiauitaM 2 comprobant:approbantM 6 post


uniformiter:sedadd.F 8 fore:om.V 9 uiuendi:uiuendoH 11 eos
:marg.R 14 contingere:contingitV Deducemusclarius:Primo
utigiturluceclariusdeducemusR
15 primo:om.G et:s.lin.R
20 ueritatecarere:c.u.V 24 breuiore:breuioriDIMVz longiori:
longioreI 27 pontificium:pontificatumS quid:quiW parum:
postpapatutransp.M postpapatu:etuiuantadd.M

754

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

cumbre,debenestarprivadosdeunavidalongevayde
otras cosas fijadas por la divina Providencia. No
debemos imitar a quienes, mientras refutan las cosas
ajenas,nocompruebanlassuyaspropias.
Insistiendo un poco ms en el asunto, deducimos
pornuestropropiojuicio,ypormuchsimasautnticas
y fundadas razones, que no se corresponde con la
verdad de los hechos que est establecido de manera
invariable para todos los sumos pontfices y que les
caracterizaelhechodevivirpocoenelpontificado.Ni
muchomenossecorrespondeconlaverdaddelasunto
sinoque,esms,tampocopensamosquesedebacreer
a pies juntillas que el sumo pontfice se diferencia de
losdemshombres,enlasmismascondicionesdevida,
ya sea breve o longeva. Y si da la causalidad de que
viven muchsimo ms tiempo en el pontificado, no
debemos pensar que se deba a la naturaleza o la
desdichadesuestadoodeladignidadapostlica,sino
a otros motivos, igual que sucede con los dems
mortales. Deducimos, entonces, con la claridad de la
primera luz del da, que los pontfices de Roma no
viven ms tiempo por otros motivos que nos parecen
mejores y ms notables. En el captulo siguiente
aportaremos,deformabreve,razonesqueexplicanque
no est establecido de manera invariable que vivan
pocolosquealcanzanelsumopontificado.
En primer lugar, entonces, pensamos que este
presupuesto carece de veracidad; es ms, si echamos
un vistazo a los anales de los sumos pontfices, al
momentodesueleccin,asuedad,ciertamenteencon
traremos que los pontfices no slo no han vivido
menos tiempo, sino ms que el resto de sus fieles. Sin
duda, dado que la mayor parte de las veces se elige
paraelsumopontificadonosloaancianosyhombres
deedadavanzadasinoademsenfermos,porqunos
sorprendequeocupenpocotiempoelpapadosiyahan
vivido muchos aos antes? Leemos, sin embargo, que
muchosqueloocuparonyaenlavejezlohicieronpor

755

Libersecundus5,4875

10

15

20

25

sedeant qui diu ante illum uixerunt? Nihilominus


plurimos in senectute assumptos legimus diu sedisse.
Linus enim duodecim annis uixit in papatu; Cletus
totidem; Leo IV licet senex, quindecim annis;
Fabianus, decem et octo; Paschalis et Damasus,
Vigilius, Innocentius atque Liberius totidem; Leo IV
licet longeuus etate et ualetudinarius foret cum
cathedram ascendit, uiginti tamen annis prefuit;
Alexander uiginti uno; beatus uero Siluester uiginti
tribus annis sedit; rursus Adrianus I uiginti quattuor
annis uno minus mense presedit; Leo uero I uiginti
quinque feliciter prefuit annis sub quoduoecumenica
apudChalcedoniamfueruntcongregataconcilia.
Quid igitur sibi uult illorum insulsa positio, qui
cunctis in cathedra Petri sedentibus uitam adimunt
cum tamen, unius hominis ad omnes proportione
habita, plus ceteris uiuere comprobetur, nisi uelimus
eossolumquiPetricathedramtenentlongioreuitapre
ceteris uiuere, aut forte uelimus illos tunc naturaliter
nasci, tunc uiuere incipere cum assumuntur, aut forte
conqueramur, exempli gratia, Calixtum II, post
octogesimum assumptum annum, premature raptum
quia quadriennio fere tantum presedit? Quibus illud
NicodemiinEuangeliofacetesimuletueredicipotest:
Quomodo enim homo potest renasci cum sit senex? aut
quomodo uiuere incipiet is cui naturaliter uiuere
desinendum esset? Satis igitur, ut putamus, uiuunt
summi pontifices si recte uiuunt longeue president, si

25

Quomodosenex]Ioh.3,4(dicitadeumNicodemusquomodo
potesthomonascicumsenexsit).

2 plurimossenectute:om.W legimus:legisseG 3 Linus:cuiusG


4 iv: 6 iv:fort.III 7 etate:om.G 8 ascendit:ascendiV
9 uiginti2:uigintiduobusF 10 annissedit:s.a.F 11 annis:om.D
18 Petricathedram:c.P.AGH longiore:longioriB 19 autuiuere
:om.B 20 cum:dumW 23 presedit:reseditF 24 facete:facere
AGHW et:siAG 26 incipiet:incipiatF

756

50

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

largo tiempo. Lino153 vivi doce aos en el papado;


Cleto154, los mismos; Len IV155, aunque anciano,
quince aos; Fabiano156, dieciocho; Pascual157,
Dmaso158, Vigilio159, Inocencio160 y Liberio161, los
mismos;LenIV162,aunquetuvierayamuchosaos
y estuviera enfermo cuando ascendi a la ctedra,
estuvo al frente, sin embargo, veinte aos;
Alejandro163, veintiuno; el beato Silvestre164 la ocup
duranteveintitrsaos;tambinAdrianoI165ocupla
ctedra veinticuatro aos menos un mes; Len I166 la
ocupdichosamenteduranteveinticincoaos,yconl
se convocaron dos concilios ecumnicos en
Calcedonia167.
Qu sentido tiene, entonces, esa absurda postura
de los que se empean en abreviar la vida a todos los
que se sientan en la ctedra de Pedro cuando, sin
embargo,severifica,unavezhechalacomparacinde
ellos con los dems, que viven ms que ellos? Acaso
pretendemos que slo los que ocupan la ctedra de
Pedro viven ms que los dems o que comienzan a
vivir cuando son elegidos a pesar de haber venido al
mundo de manera natural, o nos quejamos, por
ejemplo,dequeCalixtoII168,elegidoalosochentaaos,
murieraprematuramenteporquesloocuplactedra
casi cuatro aos? Se les podra decir bromeando las
palabras de Nicodemo en el Evangelio: Cmo puede
volver a nacer un hombre cuando ya es anciano? O
cmo va a empezar a vivir si por naturaleza le toca
dejar de hacerlo? Entonces, en nuestra opinin, los
pontfices viven lo suficiente si viven con rectitud o
153)SanLino,pontficedel67al76.
|
154)SanAnacleto,7688.
155)No hay ningn papa de nombre Len, que reinara antes de que
Arvalo escribiera el Speculum, que estuviera quince aos en la
ctedra de Pedro: Len I, 440461; Len II, 682683; Len III,
795816; Len IV, 847 855; Len V, 903; Len VI, 928; Len VII,
936939;LenVIII,963965;LenIX,10491054. | 156)SanFabiano,
236250. | 157)PascualII,10991118. | 158)SanDmaso,366388.
159)Vigilio,537555. | 160)SanInocencioI,401417. | 161)San
Liberio,352366. | 162)LenIVnoestuvoenlactedraveinteaos;
podra tratarse de Len III ya que permaneci veintin aos.
163)AlejandroIII,11591181.
|
164)SanSilvestre,314335.
165)772795. | 166)SanLenIMagno,440461. | 167)Elconcilio,
convocado en Nicea y despus transferido a Calcedonia para estar
ms cerca de Constantinopla y, por tanto, del emperador Marciano,
que era en realidad el que lo haba convocado, dio comienzo el 8 de
octubredel451;cf.Alberigoetal.(2002:7576). | 168)Pontficedesde
1119hasta1124.

757

Libersecundus5,76 105

10

15

20

25

30

diu se uiuere et preesse arbitrantur. Sed, nisi fallimur,


ideo nonnulli summi pontifices mori premature
arbitramur quia citius quam uellent, sed forte tardius
quam debent moriuntur. Mira certe res est. Volunt
summipontificespreceptum aDeoesseutuiuant,sed
nolunt quidam uiuere ut preceptum est. Recte igitur,
cum eis agit diuina Prouidentia, qui in eorum uite
cupiditatis penam tanto celerius rapiuntur quanto, ut
prediximus, uitam cupiunt atque custodiunt quia, ut
inquit Gregorius: Male uiuunt qui diu se uiuituros
desiderant.EtSocratesdicebat:Viuerenonmereturcui
nihil est in mente nisi ut uiuat, de quo tangemusinfra
inseptimocapitulo.
Si igitur recte, si uere atque catholice in ea re
loquendum est, indubie fatendum erit breuitatem aut
longitudinem uite pontificis, sicut et cuiusuis alterius,
ex illius persona aut propria natura pendere non
quidem ex statu, sed ex reatu, non ex pontificatu, sed
ex actu nec ex dignitate, sed uite qualitate nec ex
culminisexcellentia,sedquietisanimiindigentia.
Et, ut paucis agamus, tres arbitramur potissimas
atque urgentissimas breuitatis uite quorumdam
pontificum causas rationesque communes omnibus,
non plus summorum pontificum quam infimorum
hominum. Quarum prima est natura disconueniens;
secunda culpa puniens; tertia curarum turba uitam
minuens. Prima siquidem causa naturalis est
disconuenientia. Cum enim summus pontifex, uelut
ceteri homines, ex quattuor sit elementis compactus,
natura in eis uim suam equo exercet uibramine nisi

10
Maledesiderant]NonapudGREG.M.sedSEN.epist.23,9:male
uiuunt,quisemperuiuereincipiunt.
2 summi:summosF:om.AG mori:moreW
3 arbitramur:
arbitranturDI quia:quiF 6 quidam:marg.R 7 uite:uitaW
13 septimocapitulo:c.s.DIMVz 14 atque:siV 16 cuiusuis:
cuiusdamM 19 postsed:exadd.F 24 infimorumhominum:h.i.
VW 26 postsecunda:estadd.F 27 est:om.DIMVz 30 equo:ex
quoS

758

80

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

bien ocupan la ctedra durante muchos aos, si


piensan que viven y estn al frente mucho tiempo.
Pero, a no ser que nos equivoquemos, creemos que
algunos pontfices mueren prematuramente porque
muerenantesdeloquequerranperoquizsmstarde
de lo que deberan. Indudablemente, el asunto es
sorprendente. Los sumos pontfices quieren que Dios
establezcaquevivan,peronoquierenvivircomoseha
establecido. Es razonable entonces que cuando tienen
quedarcuentasaladivinaProvidencia,mueran,como
castigo por su deseo de vida, tanto ms rpido cuanto
ms,comoyahemosdicho,deseanlavidaylaguardan
porque, como dijo Gregorio: Mal viven los que desean
mantenerseenvidamuchotiempo.YScratesdecaque
no merece vivir quien no tenga otra cosa en la cabeza
que no sea vivir, asunto que trataremos ms adelante
enelcaptulosptimo.
Entonces,sienestetemahemosdehablarconrecti
tud,conformealaverdadydemanerauniversal,habr
quereconocer,sinduda,quelabrevedadolongevidad
delpontfice,aligualqueladecualquierotro,depende
desupersonalidadodesupropianaturaleza,nodesu
estabilidad sino de su culpabilidad, no del pontificado
sinodesuproceder,tampocodesudignidadsinodesu
tipodevida,nidelamagnanimidaddesucumbresino
desudeseodeunavidatranquila.
Pararesumir,pensamosquesontreslascausasms
probables y concluyentes que explican la brevedad de
la vida de algunos sumos pontfices, causas y razones
quesoncomunesatodos,nomspropiasdelossumos
pontfices que de los hombres de clase ms baja. La
primera de ellas es su naturaleza desajustada; la
segundalaculpaquelescastiga;laterceralamultitud
depreocupacionesquelesabrevialavida.Dadoqueel
sumo pontfice, como los dems hombres, est consti
tuido por cuatro elementos, la naturaleza ejerce en
ellossufuerzaconigualtensinsalvoque,porazar,los

759

Libersecundus5,106 138

10

15

20

25

30

forte summi pontifices contendant a natura ipsa


exemptos idque ipsi summopere optarent ut corporis
dolores et cruciatus uitarent. Constat autem longioris
et breuioris uite causam naturalem fore. Nam,
Augustino teste, etsi in manu Dei sit omnis uita et
mors, ipse tamen nature plasmator, sic cuncta
gubernat et regit ut naturam motus suos naturales
exercere sinat. Causa igitur naturalis longioris aut
breuioris uite hominis, secundum quorumdam
philosophorum sententiam, spiritus siue aer est, eo
quod illum uideamus instrumentum esse uirtutis
operatiuum et uite inductiuum, quare secundum
spiritus proportionem sic proportionatur et uita,
quando quidem paucus existit, tunc debilitate uitam
abreuiatsicutinmelancholicis,quandoueromultuseo
casu exsufflando calorem extinguit ueluti uentum
uidemus extinguere lampadem. Cum autem grossus
erit, utique uirtutum uitalium operationes impedit
sicut et quando nimis exilis, tunc enim de facili spirat,
quo fit ut mortem abreuiet et inducat. Aristotelis uero
et aliorum philosophantium schola indubitata
conclusio est, calidum et humidum principia et causas
forelongiorisetbreuiorisuitehominum:quantoenim
tempore calidum in humido, non consumpto aut non
deprauato, ualet subsistere et quanto tempore
humidum reduci potest atque a calido conuerti, tanto
temporeindubitanteruitacuiusuismortalisdurat.Que
siquidem mensura circa tria potissime attenditur,
uidelicet circa quantitatem, item qualitatem ipsius
calidi et humidi, tertio secundum qualitatem
membrorum atque uasorum in quibus operatur, prout
latius in libro De morte et uita philosophus tradit.
Quando igitur in humano corpore adest illa

2 optarent:optaretV utuitarent:om.M 3 uitarent:uitaretV


5 omnis:hominisR 7 naturam:naturaW suos:postnaturales
transp.AG 8 autbreuioris:om.H 12 etproportionem:om.M
14
debilitate:debilitareDI
15
abreuiat:abreuietDIMVz
melancholicis DIMVz : melanconicis cett. post multus : in add. W
17 lampadem:lapidemI 19 postexilis:estadd.F facili:facile
AGH 20 mortem:uitamFV postet:mortemadd.FV 21 schola:
scoleF:om.V 22 ethumidum:om.H 26 tantotempore:tantopere
F 30 calidihumidi:h.etc.F secundum:circaAGH

760

110

115

120

125

130

135

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

sumospontficespretendieranestarlibresdesupropia
naturaleza y ellos mismos desearan eludir con todo
afn los dolores y los tormentos del cuerpo. Es
evidentequelacausadelalongevidadobrevedaddela
vida es acorde con las leyes de la naturaleza. Pues,
segn asegura Agustn, aunque toda vida y muerte
estnenmanosdeDios,lmismo,sinembargo,como
creadordenuestranaturaleza,gobiernayrigetodode
formaquepermitequelanaturalezasigasucurso.As
pues, segn la opinin de algunos filsofos, la causa
naturalqueexplicalalongevidadobrevedaddelavida
del hombre es el espritu o aliento porque vemos que
eselinstrumentoatravsdelcualactalavirtudynos
induce a la vida, por lo que, segn la proporcin del
espritu, as se extiende tambin la vida: si el espritu
es escaso, entonces la vida se abrevia por pura debili
dad, como les sucede a los melanclicos; si por el
contrario el espritu es abundante, en ese caso se
eliminaelcaloremanandoaire,igualquevemosqueel
vientoapagaunalmpara.Sielesprituesvoluminoso
impide que la virtud pueda actuar, lo mismo que si es
demasiado ligero respira con debilidad, de lo que se
deduce que acerca y conlleva la muerte. La evidente
conclusin de la escuela de Aristteles y de otros
filsofosesquelocalienteylohmedosonprincipiosy
causas que explican la longevidad o brevedad de la
vida: dependiendo del tiempo que puede subsistir lo
calienteenlohmedosinconsumirseoalterarseydel
tiempo que puede reducirse lo hmedo y convertirse
en caliente, ese es el tiempo, sin duda ninguna, que
duralavidadecualquiermortal.Estamedidaserefiere
concretamente a tres aspectos: a la cantidad, a la cali
daddelocalienteydelohmedo,yentercerlugaralo
relacionado con la cualidad de los miembros y de los
vasos en los que acta, como ampliamente nos
transmite el filsofo en su obra La muerte y la vida.

761

Libersecundus5,139 168

10

15

20

25

30

disconuenientia aut contingit caliditatis et siccitatis


excessus ipso humido radicali, aut consumpto aut
deprauato,necesseestutuitahominisabbreuietur.
Contingit autem uariis ex causis excessus ipse siue
humoris deprauatio secundum naturalium et
medicorumtraditiones.Idtamenfaciliusinprincipibus
conspicimus, qui putant se ita esse dominos
stomachorum et uentrum suorum sicut et omnium
subditorum. Quotidie siquidem pretiosis atque
splendidissapidisquecibisuariisquemodispreparatis
passim uescuntur uinorumque uarietate potantur. Et
quia maiore quantitate sumitur quod auidius et
sapidius deuoratur, necesse est ex multorum
diuersorumqueciborumuarietategraueturstomachus.
Quo fit ut edendo edendi appetitus amittatur
generenturque uentositates, inflationes in uentre,
tremores in membris ac febres et tandem prematura
mors accidat. Hinc Aristoteles libro De secretis
secretorum ad Alexandrum: Nihil est, inquit, quod
magis uitam prolonget quam cauere a superfluitate
ciborum nec est quod magis abbreuiet quam
comestionem comestioni superaddere. Hippocrates
enim adeo dietas seruabat ut debilitatem corporis ex
industria sustineret, malens debilis uiuere quam
robustus et pinguis mori. Dicebat enim quia mallebat
comedere ut uiueret quam uiuere ut comederet,
addens quia alimenta hominibus natura dedit propter
durabilitatem, non durabilitatem propter cibum. Hinc
sapiensSalomonait: Equauitahominibusinsobrietate
et qui abstinens est adiciet et uitam. Falso igitur culpa

25
mallebatcomederet]cf.GELL.19,2,7:Socratesquidemdicebat
multos homines propterea uelle uiuere, ut ederent et biberent, se
bibere atque esse, ut uiueret; cf. MACR. sat. 2,8,16.
29
Equasobrietate]Eccli.31,32(Aequauitahominibusuinumin
sobrietate).
30 quiuitam]Eccli.37,34(quiautemabstinensest
adicietuitam).
4 autem:om.W
9 atque:acFV
11 potantur:potenturM
12 maiore:maioriV 14 ciborum:uerborumW 18 libro:om.
DIMVz
19 est:om.M
20 magisuitam:u.m.V prolonget:
prolongatF
21
nec:nequeB abbreuiet:abbreuiatFW
26 uiueret:uiuatF 27 natura:marg.G 30 et2:om.V

762

140

145

150

155

160

165

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Entonces,cuandotienelugaresedesajusteenelcuerpo
humano o se produce un exceso de calor y sequedad
sobre la propia humedad radical, por consumo o por
alteracin, la vida del hombre se abrevia indefectible
mente.
Segn las tradiciones naturales y de los mdicos, el
excesoogastodehumortienelugarporvariascausas.
Sinembargo,seveconmsfacilidadenlosprncipes,
que piensan que son dueos de su estmago y de su
vientre, como lo son tambin de todos sus sbditos.
Todos los das toman alimentos caros, magnficos y
sabrosos,preparadosdeformasvariadas,ybebenuna
amplia variedad de vinos. Y como se toma en mayor
cantidad aquello que se come con mayor avidez y
gusto, el estmago se hace pesado por la variedad de
tantos y tan diversos alimentos. De lo que se deduce
que las ganas de comer se pierden comiendo y se
generan ventosidades, dolores de tripa, temblores en
losmiembrosascomofiebrey,finalmente,unamuerte
prematura.DeahqueAristtelesescribieraensuobra
El secreto de los secretos169 dedicada a Alejandro: No
hay nada que prolongue ms la vida que privarse del
exceso de alimentos, ni que ms la abrevie que aadir
unacomidaaotra.Hipcratesllevabaunadietatalque
compensaba la debilidad de su cuerpo con trabajo ya
quepreferavivirdbilantesquemorirfuerteygordo.
Deca que prefera comer para vivir que vivir para
comer aadiendo que la naturaleza nos dio los
alimentos a los hombres para subsistir, no la
subsistencia para los alimentos. Por eso dice el sabio
Salomn: Justa es la vida para los hombres en la
austeridad y el que practique la abstinencia alargar
incluso su vida. Se atribuye, entonces, falsamente, el

169)ObraatribuidaaAristtelesescritasegnalgunosporunfilsofo
rabe de finales del XI o principios del XII; otros se lo atribuyen a
WalterdeMilemeteen1326.

763

Libersecundus5,169 199

10

15

20

25

30

persone dignitati attribuitur; indigne summi


pontificatus dignitas propter uentris ingluuiem
diffamatur. Sed rectus est Deus et rectum iudicium
suum: pena certe tenet auctores suos. Scriptum est:
Anima, id est uita, que peccauerit ipsa morietur, et
consonumrationiestutquipeccatinuitampropriam,
in ea puniatur. Ridiculum ergo uidetur asserere
mortales et naturales homines determinatum
quemdam statum aut dignitatis culmen assequentes a
legibus nature exemptos fore et presertim summi Dei
uicarium, hominem purum et nature subditum, qui
quanto Deo proximior existit tanto legibus nature, ut
legibus patroni sui adstringitur. Natura enim lex Dei
est,quaeiusuicariusligatur.
Secundam et principalem causam breuitatis uite
summorum pontificum, sicut et ceterorum hominum,
culpam punientem diximus. Nihil enim magis uitam
hominum abbreuiat quam peccatum idque plurimis
diuinis testimoniis comprobatur, quod in eisdem
Romanis pontificibus facile reperiri libet. Nam ad
quemdam ex summis et ueteribus sacerdotibus, qui
typumproeotemporesummorumpontificumgerebat
Deum per prophetam dixisse legimus: Precepta mea
cortuumcustodiant,longitudinemenimdierumetannos
uite et pacem apponent tibi. Demum in expresso alibi
summo pontifici longa a Deo uita promissa est.
Siquidem alius propheta summum sacerdotem
designans: Super aspidem, inquit, et basiliscum
ambulabisetconculcabisleonemetdraconem;etstatim
subicit: Eripiam eum et glorificabo eum ac longitudine
dierum adimplebo eum. Nec ab re quidem cum enim

5
Animamorietur]Ez.18,20.
23
Preceptatibi]Prou.3,1
(praeceptameacustodiatcortuum...).
28 Superdraconem]Ps.
90,13. 30 Eripiameum]Ps.90,15.

1 summi:summeW 4 certe:om.V 11 qui:quiaW 12 existit:


existatF 17 culpamhominum:om.W 18 hominum:hominisH
abbreuiat:abbreuietG 19 diuinis:om.B 20 reperiri:reperireV
ad:om.M 24 custodiant:custodiatV 26 aDeo:adeoG promissa
:premissaAG est:om.AG
29
conculcabis:conculcatibusW
30 subicit::subiecitI ac:etW longitudine:longitudinemR

764

170

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

pecado de la persona a la dignidad de su cargo; se


difama de manera indigna por la gula la dignidad del
cargo del sumo pontificado. Pero Dios es justo y justo
es su juicio: indudablemente aguarda un castigo a sus
responsables.Estescrito:Elalma,esdecirlavida,que
hayapecadomoriryesacordeconlaraznquealque
peca contra su propia vida, en ella sea castigado. En
consecuencia, parece ridculo asegurar que los
mortales que alcanzan un determinado estado o
cumbredeladignidaddejendeestarsujetosalasleyes
delanaturaleza,yespecialmenteelvicariodeDios,un
hombre puro y sometido a la naturaleza, que en la
medida en que se halla ms cerca de Dios, as est
unido a las leyes de la naturaleza, como leyes de su
patronoqueson.LanaturalezaeslaleydeDios,porlo
quesuvicarioestligadoaella.
Hemos dicho que la segunda y principal causa que
explicalabrevedaddelavidadelossumospontfices,
comotambindelosdemshombres,eselpecadoque
noscastiga.Nohaynadaqueabreviemslavidadelos
hombresqueelpecado,hechoprobadopormultitudde
testimoniosdivinosquepodemosencontrarfcilmente
en los propios pontfices de Roma. Pues leemos en un
profetaqueaunoqueenaqueltiempohacalasveces
de sumo pontfice, Dios le dijo: Mis preceptos guardan
tu corazn. Te proporcionarn entonces largos das y
aos de vida y paz. En fin, como se expresa en otra
parte, Dios ha prometido al sumo pontfice una vida
longeva. En efecto, otro profeta dice cuando se refiere
al sumo pontfice: Caminars sobre la serpiente y el
basiliscoypisarsallenyaldragn,einmediatamente
aade: Le librar y le glorificar y le saciar con
abundancia de das. Por tanto, dado que est escrito
que la vida es obra de la justicia, con razn los sumos

765

Libersecundus5,200220

10

15

20

scriptum sit quia opus iustitie uita est, merito sancti


iustique pontifices longa perfruuntur uita. Vnde alibi
scribitur:Siinlegemeaambulauerislongosfaciamdies
tuos;etiterum:QueriteDeumetuiuetis.Iniustiueroet
reprobieuestigiouitapriuanturquiaadomnesillauox
dicta est: Viri iniqui non dimidiabunt dies suos; et
rursus:Iniustimox,sicuthonorificatifuerintetexaltati,
deficient; et alibi: Vidi impium exaltatum et eleuatum
sicutcedrumettransiuieteccenonerat.Quesiquidem
auctoritas proprie summum pontificem signat cum
dicit exaltatum sicut cedrum que cunctas plantas
eminentia et altitudine uincit. Talibus certe
comminatur propheta dicens: Fiant dies eius pauci et
episcopatum eius accipiat alter. Vnde Augustinus
pulchre inquit: Vita hominis media est inter uitam
peccantium hominum et innocentium et angelorum. Si
uiuit homo secundum carnem peccatoribus
comparatur, qui non dimidiabunt dies suos. Qui uiuit
secundum spiritum per diuturnam uitam angelis
comparatur;seddicetquispiam:plerumquereprobiet
iniustidiutius,boniueropartiusuiuunt.Quodetfateor

1 opusest]Is.32,17(eteritopusiustitiaepax). 3 Situos]IReg.
3,15(siautemambulauerisinuiismeisetcustodierispraeceptamea
etmandatameasicut ambulauitpater tuuslongos faciamdiestuos).
4 Queriteuiuetis]Ps.48,23(quaeriteDeumetuiuetanimauestra).
6 Virisuos]Ps.54.24(uirisanguinumetdolosinondimidiabuntdies
suos).
7
Iniustideficient]Ps.36,20(inimiciueroDominimox
honorificatifuerintetexaltatideficientes).
8 Vidierat]Ps.36,35
(uidi impium superexaltatum et eleuatum sicut cedros Libani ...).
13 Fiantalter]Ps.108,8. 15 Vitacomparatur]AVG.ineuang.Ioh.
18,7 [PL 35.1539] (uita hominum media est inter angelorum et
pecorum; si uiuit homo secundum carnem, pecoribus comparatur; si
uiuitsecundumspiritum,angelissociatur). 18 nonsuos]Ps.54,24.
1 quia:om.F 3 faciam:faciemW 4 et3:acM 5 postomnes:illos
add.F illauox:u.i.F 7 rursus::rursumR sicut:utF 8 et
eleuatum:om.G
9 cedrum:cedrosF
14 accipiat:accipietV
15 hominismedia:m.h.H uitam:uiamM
16 angelorum:
angulorumW 19 uitam:om.W 20 comparatur:comperaturW
21 postet:egoadd.F

766
200

205

210

215

220

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

pontfices justos y santos disfrutan de una vida


longeva.Porloqueseescribeenotraparte:Sicaminas
por mi ley, har largos tus das; y de nuevo: Buscad a
Dios y viviris. Por el contrario, los injustos y los
malvados se ven privados de la vida en un instante
pues a ellos se les dice: Los hombres injustos no
llegarnalamitaddesusdas;ydenuevo:Losinjustos,
en el mismo instante que sean honrados y ensalzados,
desfallecern;yenotraparte:Viaunimpoensalzadoy
elevado como un cedro y pas luego y, mira por donde,
yanoestaba.Esteautorserefierepropiamentealsumo
pontfice cuando dice exaltado como un cedro, rbol
quesuperaatodaslasplantasporsueleganciayaltura.
Es a los propios pontfices a quienes amenaza el
profetacuandodice:Harquesusdasseanpocosyque
otro reciba su episcopado. Por ello Agustn dice con
hermosaspalabras:Lavidadeloshombresestamedio
camino entre la de los pecadores y la de los inocentes
ngeles. Si el hombre vive segn la carne, se compara
conlospecadores,quenollegarnalamitaddesusdas.
Elquevivesegnelespritusecomparaconlosngeles
por su larga vida; pero alguno podr decir: la mayor
parte de las veces los malvados e injustos viven ms
tiempo; los buenos, por el contrario, menos, cosa que
reconozco que es una antigua queja de profetas y
santosreservadanicamenteaDios.Sinembargo,enla
medida que la divina Providencia ha permitido
entenderlo y conocerlo a sus santos, les conviene a

767

Libersecundus5,221247

10

15

20

25

etantiquaquerelaestaprophetisetsanctisuirisDeo
solireseruata;quantumtamenipsadiuinaProuidentia
sanctis suis intelligere nosseque permisit, illud
utrisqueconuenit:illisneampliuspeccent,istisquiaid
sibi expedit: non enim eis mors ipsa pena est sed
remedium, ut molestie et mundi miserie, que eos
premunt,etaliasuincinonpoterant,uitesuebreuitate
uincantur, secundum Ambrosium. Vnde Seneca: Que
uideturintempestiuamorsiustisestcompletauitaquia
miseriarum finis est; quare subdit: Rudis satis uidetur
tyrannus cum potius a pena liberat quem punire se
credit.Rapiunturigiturbonipontificesutrequiescanta
laboribus suis et ne malitia mutet intellectum illorum.
Adde quia, secundum Gregorium papam de se
loquentem, quosdam magis delectat pergere quam
manere, magis citius preuenire quam morari, ne dum
oblectatur in uia, obliuiscatur quod desiderat in patria;
et iterum idem Gregorius: Aliquando secreto iudicio
agiturutelectorumuitaabbreuietur,neuiampropatria
diligamus. Vt igitur paucis agamus, tunc summi
pontifices summi erunt, tunc felices, tunc uere beati,
tunc gloriam, tunc famam dilatant, tunc nomen
perpetuant,tunclongosetincolumesuidebuntdies,si
ecclesie, cui presunt, promouent honorem, si fidem,
quam exaltare professi sunt, augere conantur, si
religionis dilatant cultum, si mores emendant si
superbos humiliant, si exaltant humiles, si sunt
5
nonremedium]cf.AMBR.CainetAb.2,10,35[PL14.358]:utista
morsremediumuideaturesse,nonpoena. 9 completaest]cf.SEN.6
dial. 19,5,1: Mors dolorum omnium exolutio est et finis.
10 Rudiscredit]SEN.Ag.995(Rudisesttyrannusmortequipoenam
exigit). 15 magispatria]GREG.M.moral.24,47[PL76.279](magis
eum diu pergere, quam citius peruenire delectet; ne dum oblectatur
in
uia,
obliuiscatur
quod
desiderabat
in
patria).
18
secretodiligamus]GREG.M.moral.24,47[PL76.279](occulto
iudicio frequenti perturbatione conterimur, ne uiam pro patria
diligamus).
1 est:om.G Deo:s.lin.R:postsolitransp.F 7 uitesue:s.u.M
breuitate:breuitatemGH 10 uideturtyrannus:t.u.R 12 ut:etG
13 mutet:mutentD illorum:eorumF 14 secundum:om.A
postGregorium:inadd.H papam:om.V 15 delectat:delectetDI
20 diligamus:diligantV tunc:om.M 23 si:om.G 25 exaltare:
exaltariAGH sunt:est(suntmarg.)R
27 exaltant:exaltentM
suntmunifici:estmunificus(sunts.lin.)R

768

225

230

235

240

245

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

ambos: a los injustos para que no pequen ms; a los


justos porque les favorece: la muerte no es para ellos
un castigo sino un alivio; como no pueden vencer de
otromodolospesaresydesdichasdeestemundoque
les agobian, les vence la brevedad de su vida, segn
Ambrosio. Por lo que dice Sneca: La que parece una
muerte intempestiva para los justos, es una vida
completa porque es el final de sus desdichas; por ello
aade: Ms duro parece el tirano cuando libera del
castigo al que cree que est castigando. Entonces, los
buenos pontfices mueren para descansar de sus
padecimientos y para que la maldad no cambie su
intelecto. Adems, segn el papa Gregorio cuando
habladesmismo,aalgunoslesgustamsmoverseque
permanecer quietos, adelantarse a demorarse, no sea
que mientras se entretienen por el camino, se les olvide
que lo que desean es estar en su patria; y de nuevo el
mismo Gregorio: Algunas veces se procura por una
decisin secreta que la vida de los elegidos se abrevie
para que no prefiramos el camino a nuestra patria.
Entonces, por resumir, los sumos pontfices sern
sumos de verdad, felices, autnticos beatos,
aumentarn su gloria y su fama, perpetuarn su
nombre, vern sus das largos y provechosos si
promueven el honor de la Iglesia al frente de la cual
estn, si intentan aumentar la fe, la que prometieron
ensalzar,siaumentanelcultodelareligin,sicorrigen
suscostumbres,sihumillanalossoberbios,siexaltana
los humildes, si son generosos con los necesitados,

769

Libersecundus5,248274

10

15

20

25

munifici in egenos, in copiosos frugaliores, si


sapientiam, si uirtutes premio, si uitia equa penarum
lance compensant, si iustitia usquequaque ambulat
anteeosetimponuntinuiaprudentiecunctosgressus
suos, si tyrannidem uiriliter reprimant, si ad pacem
orbis inuigilant, si ab omnibus extremis equo spatio
discedunt, si cessat in eis prodigalitas abest omnis
auaritiaquiaillaecclesiamuastat.Hecgloriammentiri
ueritas non potest; scriptum est: Qui odit auaritiam
longifientdieseius.
Tertiam causam breuitatis uite summorum
pontificum non quidem ipsum pontificatum dixerim
sed urgentium atque prementium turbam curarum ac
assiduammentisagitationemquiascriptumest:Tristis
spiritus exsiccat ossa; et iterum: Deprimit terrena
inhabitatio sensum multa cogitantem. Hinc Augustinus
super illo uerbo Iacobi quarto Vita nostra uapor est
admodum patens ait: Cure et assidue cogitationes
corpus extenuant et mentis fatigationes rerum
inextricabilesque questiones humores hominum
exsiccant, frequentia hominum morbidat, tristitie
consumunt negotiorumque sollicitudo coarctat. Hinc ut
Cassiodorus:Nihilestquoduitehominismagisofficiat
et dies eius abbreuiet quam tristitia mentis, languor
animi et rerum solicitudo multarum. Nam sicut, teste
sapiente, letus animus floridam reddit faciem et
iucunditas cordis uita est consummata hominis ita
9
Quieius]Prou.28,16.
14
Tristisossa]Prou.17,22.
15 Deprimitcogitantem]Sap.9,15. 17 Vitapatens]Iac.4,14(uita
uestrauaporestadmodicumparens). 18 Curecoarctat]cf.PS.AVG.
erem. 49 [PL 40.1332]: O uita atrocissima quam humores tumidant
dolores aestuant aeresmorbidant escae inflant ieiunia macerant ioci
soluunttristitiaeconsumuntsollicitudocoarctat. 26 letusfaciem]
Prou. 17,22 (animus gaudens aetatem floridam facit).
27 iucunditashominis]Eccli.30,23(iucunditascordishaecestuita
hominis).
4
imponunt:ponuntV gressus:gressosH
7
discedunt:
discenduntAG 10 longi:longeDIMVz fient:fiantF 14 Tristis
spiritus:sp.t.V
17 est:om.D
18 admodum:admodicumV:
quemadmodumM patens:parensDIMVz 19 corpus:corporisH
20 hominum:omniumDIMVz 22 coarctat:cohartetM Hinc:hicV
24
abbreuiet:abbreuiatF quam:quaV languor:langorW
27 consummata:consummatiuaG

770

250

255

260

265

270

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

comedidosconlosricos,sirecompensanlasabiduray
la virtud con premios y los vicios con la justa balanza
de los castigos, si les precede la justicia por todas
partes y la imponen por la va de la prudencia a cada
paso, si hacen frente a la tirana con valor, si estn en
velaporlapazmundial,sisealejanporigualdetodos
los extremos, si ponen fin al derroche y se apartan de
toda avaricia, que devasta la Iglesia. Esta verdad no
puede dar al traste con su reputacin; est escrito:
Largossernlosdasdelqueodialaavaricia.
La tercera causa que explica la brevedad de la vida
delossumospontfices,nodirayoquefueraelpropio
pontificado,sinolamultituddepreocupacionesquele
urgenyapremian,ascomolacontinuaactividaddesu
espritu, porque est escrito: El espritu triste seca los
huesos;ydenuevo:Lamoradaterrenaoprimelamente
pensativa. Por eso, a propsito del pasaje del captulo
cuarto de la Carta de Santiago, Nuestra vida es vapor
que al momento se disipa, dice Agustn: Las
preocupaciones y los pensamientos continuos agotan el
cuerpo, y el cansancio del alma y las preguntas sin
respuestasecanloshumoresdelhombre,nosenfermael
trato con los hombres,nosconsumen lastristezas ynos
oprimelapreocupacinpornuestrascosas.Poresodice
Casiodoro: No hay nada que dificulte ms la vida del
hombre y abrevie sus das que la tristeza del alma, el
abatimientodelnimoylas mltiplespreocupaciones.
Pues,segnaseguraelsabio,igualqueelnimoalegre
iluminanuestrorostroylaalegradelcoraznrepresen
ta la consumacin de nuestra vida humana, as un

771

Libersecundus5,2756,23

10

anxius et curis fatigatus animus, corpus macerat et


uires minuit, humidum consumit, caliditatem auget
cum siccitate. Ex qua re appetitus perditur et tandem
morsacceleratur,utpauloanteinprimanaturalicausa
deduximus.
Has igitur putamus causas uerissimas, has rationes,
hecfundamentabreuitatisuitesummorumpontificum,
nonquidemipsiusculminisstatumeteminentiam,que
sanctaestetinnullopeccauit,sedquieaabutitur.

772
275

280

CAPITVLVM SEXTVM IN QVO ASSIGNANTVR CAVSE ET RATIONES


QVARE ILLORVM OPINIO NON SIT TENENDA QVI PVTARVNT SVMMIS
PONTIFICIBVS, BONIS ET REPROBIS, VNIFORMITER INSITVM ET
PROPRIVMESSEVTINPONTIFICATVPARVMVIVANT.

15

20

25

30

Ceterum,uthuicarticulofinemdemus,nedeillorum
simus numero qui ab aliis mature tradita leuiter
refellunt nec causas reddunt, breui rationes et motiua
adducemus quibus apertissime probatur opinionem
illam non esse ferendam nec recta fide tenendam,
uidelicetsummispontificibusuniformiterinsitumesse
utparuminpontificatuuiuant.
Primo igitur idipsum probant ea que supra
tetigimus.
Secundo quidem quia facti ueritas longe aliter rem
demonstrat.
Tertio ea uite breuitas, quatenus nostram tenet
notitiam, in nulla alia totius orbis monarchia, imperio
aut principatu, ecclesiastico aut mundano, reperitur.
Quinimmosiueterislegissummospontificesregessiue
monarchas recolere libet, non eos tali lege talique
censura
constrictos
reperiemus,
ueluti
de
Melchisedech, Moyse et Aaron, Elias et Eleazaro et
plurimis qui longo admodum tempore in summo

4 ut:etH prima:om.V naturalicausa:c.n.GH 7 hec:hacW


9 et:estW 11 pvtarvnt:dixeruntR 12 pontificibvs:sanctioribusG
15 simus:sumusI qui:queW mature:natureAH 16 breui:
breuiterV:posteorumadd.F
21 probant:probatV
27 post
principatu:autadd.AG 29 lege:legiH 31 et1:om.W 32 plurimis:
plurimosM

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

nimo inquieto y agotado por las preocupaciones


debilita el cuerpo y disminuye nuestras fuerzas,
consumelahumedadyaumentaelcalorconsequedad.
Por esta razn se pierde el apetito y finalmente se
aceleralamuerte,comoconcluimosantesenlaprime
racausanatural.
Pensamos que stas son las causas verdaderas, las
razonesylosfundamentosqueexplicanlabrevedadde
la vida de los sumos pontfices y no su posicin ni su
eminencia,queessantaynopuedepecarennada,pero
squienabusadeella.
CAPTULO SEXTO EN EL QUE SE SEALAN CAUSAS Y RAZONES
QUE REFUTARN EL PARECER DE LOS QUE PENSABAN QUE ESTABA
ESTABLECIDO DE MANERA INVARIABLE, Y QUE ERA PROPIO DE LOS

15

SUMOS PONTFICES, BUENOS Y MALVADOS, VIVIR POCO EN EL


PONTIFICADO.

20

25

30

35

Porlodems,porponerfinaestetema,noseaque
estemos entre los que contradicen a la ligera lo que
otros han transmitido de forma desarrollada y no
explican sus causas, aduciremos de forma breve las
razones y los motivos por los que se prueba con
absoluta evidencia que no se puede tolerar ni admitir
como de sentido comn esa opinin de que est
establecido de manera invariable que los sumos
pontficesvivanpocoenelpapado.
En primer lugar, entonces, corrobora esta misma
idealoqueanteshemostratado.
En segundo lugar, que la verdad del hecho
demuestra sobradamente que el asunto es de otra
manera.
En tercero, esa brevedad de la vida, hasta donde
tenemos conocimiento, no se encuentra en ninguna
otramonarqua,imperiooprincipadodetodoelorbe,
bien sea eclesistico o civil. Es ms, si hacemos un
recorrido por los sumos pontfices, reyes o monarcas
del Antiguo Testamento, no encontraremos a ninguno
sometido a tal ley o limitacin como, por ejemplo, a
Melquisedec, Moiss y Aarn, Elas y Eleazar, y

773

Libersecundus6,24 53

10

15

20

25

30

sacerdotio uixerunt, ut in precedente capitulo tactum


est.
Quarto quia, nisi fallimur, qui uite breuis
necessitatem summis pontificibus imponunt, Deum
arguunt acceptorem personarum. Nam cum omnium
hominum, ut scriptum est, uita est in uoluntate Dei, in
quo omnes uiuimus, mouemur et sumus et ita indicat
magnum sicut paruum quia scriptum est: pusillum et
magnumipsefecitetequalitercuraestDeodeomnibus,
quinimmo de hominis uita loquens propheta ait: Non
accipit personam principis; et iterum: Non subtrahit
personam cuiusquam Dominus, qui est omnium
dominator. Subtraheret itaque personam si premature
uite eius presidentem citius quam alios uita priuaret
atqueaterrasubtraheret.
Quinto non est uerisimile, sed a ueritate alienum,
Deum cuius cura est de ecclesia sua, de qua per
prophetam dixerat: Quid potui facere uinee mee et non
feci?, velle quouis modo parare occasionem
scismatibus et periculis atque eam dissidiis et
diuisionibus patenter exponere, quod esset si lege
eterna et uniformiter ordinasset uicarios eius in terris
pre ceteris hominibus parum uiuituros. Ex crebris
enim huius sedis uacationibus scismata pleraque
pericula ecclesie imminere et sepe accidere
perspicuum est. Absit enim a diuina bonitate ut hoc
fastigiumapostolicesedis,abeoprocommuniecclesie
utilitate eiusque unitate institutum, in eius dissidium,
periculum et detrimentum conuerteret et ex eo statu
necessario scismata proueniunt, in quo sedentes

6 uitaDei]Ps.29,6(uitainuoluntateeius). in2sumus]Act.17,28
(inipsoenimuiuimusetmouemuretsumus). 8 pusillumomnibus]
Sap.6,8(...curaestilliproomnibus). 10 Nonprincipis]Iob34,19
(...personasprincipum).
11 NonDominus]Sap.6,8(...nonenim
subtrahet...). 18 Quidfeci]Is.5,4.
1 uixerunt:uixerintS precedente:precedentiDFGIMVz 7 quo:
quaV indicat:iudicatDI 8 est::om.AG 15 a:om.S aterra:
alteraW 16 alienum:om.G 17 cuius:om.H 19 velle:om.I
20 eam:marg.R
21 quod:quidI
23 uiuituros:uicturosV
28 inpericulum:om.W eius:eisDIMVz 29 et2:utV

774

25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

muchsimos otros que vivieron mucho tiempo en el


sumo sacerdocio, como se ha tratado en el captulo
precedente.
En cuarto, porque salvo que nos equivoquemos, los
que imponen necesariamente una vida breve a los
sumos pontfices ponen de manifiesto que Dios es
quien acoge a las personas. Pues, dado que la vida de
todos los hombres, como est escrito, est en la
voluntaddeDios,enelquetodosvivimos,nosmovemosy
somosyasseindicatantoparaelgrandecomoparael
pequeo, porque est escrito: l mismo hizo al chico y
algrandeyDiossepreocupaporigualdetodos,esms,
hablando de la vida del hombre, dice el profeta: No
adula al prncipe; y de nuevo: El Seor, que es
dominadordetodos,noquitalavidaaningunapersona,
se la quitara, as pues, si privara prematuramente de
suvidamsrpidoqueaotrosalqueocupalactedra
yselollevaradeestemundo.
Enquinto,noesverosmilsinoajenoalaverdadque
Dios, que se preocupa por su Iglesia, de la que haba
dichoporbocadelprofeta:Qupudehacerpormivia
quenohiciera?,quieraquesedatodacostalaocasin
de cismas y peligros, y exponerla abiertamente a
separaciones y divisiones, cosa que sucedera si Dios
hubiera ordenado segn una ley eterna e invariable
que sus vicarios en la tierra vivieran menos que los
demsmortales.Estclaroquearazdelasfrecuentes
situacionesdesedevacantehanamenazadoalaIglesia
cismas y muchsimos peligros, y a menudo han tenido
lugar. Lejos de la intencin de la divina Providencia
que las alturas de la sede apostlica, que l ha
instituido en favor del provecho y unidad de la Iglesia
universal, caiga en divisiones, peligros y desastres,
estados de los que proceden necesariamente los
cismas, momento en el que los que ocupan la ctedra

775

Libersecundus6,54 77

10

15

20

necessario breui uiuendum est. Nam, ut ait


Hieronymus, in remedium scismatis actum est ut unus
omnibus presit. Et ob eam rem sanctorum uirorum
traditiones et sacri canones, uacationes huius sedis et
obitussummorumpontificumplurimumformidarunt.
Sexto absit quod ecclesia Dei in traditionibus et
consuetudinibus suis quouismodo erret, que Spiritu
Sancto regitur. Ipsa tamen per totum mundum diffusa
sine intermissione pro uita et incolumitate Romani
pontificisadDeumassidueorat,nam,utpulchrecanon
sancti Bonifacii martyris: Pro Romani pontificis uita
atque perpetuo statu, uniuersitas fidelium tanto
instantiusoratquantosuamsalutempostDeumexillius
incolumitateanimaduertitpropensiuspendere.Hecsunt
uerba canonis. Ecce formalia uerba que omnem
dubitationem tollunt. Erraret utique ecclesia et
improuide ageret atque Deo contradiceret orando pro
illius longa uita et incolumitate, qui ex diuina
dispositione,queeumuoluit,etpresciuitparumuiuere
etsicnecessariobreuimoriturusest.
Septimo ex ea breui et certa necessitate moriendi
aufertursummopontificimagnautilitas,sedetgrande
meritum, quod ex incertitudine temporis mortis
cunctis fidelibus prouenit. Nam, ut inquit Gregorius,

2 inpresit]HIER.epist.146,1[PL22.1192](quodautemposteaunus
electus est, qui ceteris praeponeretur, in scismatis remedium factum
est, ne unusquisque ad se trahens Christi ecclesiam rumperet).
11
Propendere]DECRET.Grat.1,40,6[PL187.214](procuius
perpetuo statu uniuersitas fidelium tanto instantius orat, quanto
suamsalutempostDeumexilliusincolumitateanimaduertunt...).
1 postbreui:senendumestadd.W ait:om.G 4 etobitus:om.W
5 formidarunt:formidarentM 6 etconsuetudinibus:om.W 7 erret
:erratAG
8 Sancto:postquetransp.G:om.M
10 pontificis:
pontificesW
11 Pro:etAG postpontificis:adDeum...Romani
iter.W 13 illiusDIMRVz:illiscett. 17 improuide:improuideretH
18
qui:queW
19
postpresciuit:eumadd.AGH
20 moriturusbreui:om.AG est:om.W 21 Septimo:septimaH

776

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

porfuerzahandevivirpoco.Pues,comodiceJernimo,
seestablecicomosolucinparaloscismasqueunosolo
estuviera al frente de todos. Y por este asunto, las
tradiciones de los santos y los sagrados Cnones
manifestaronsutemorporelestadodesedevacantey
lamuertedelossumospontfices.
En sexto lugar, resulta tambin incompatible que la
Iglesia de Dios, regida por el Espritu Santo, pueda
equivocarse en modo alguno, segn sus tradiciones y
costumbres. Ella, sin embargo, difundida sin
interrupcinportodoelmundo,ruegaconstantemente
aDiosporlavidaylasalvacindelpontficedeRoma,
puescomodiceconhermosaspalabraselCanondeSan
Bonifaciomrtir:Latotalidaddelosfielesrezaconms
insistencia por la vida del pontfice de Roma y por su
estadohabitualentantoencuantoesconscientedeque
su salvacin, despus de Dios, depende ms en concreto
de su buena salud. stas son las palabras del Canon.
Aqu tienes las palabras sacramentales que disipan
toda duda. Se equivocara ciertamente la Iglesia y
actuara sin previsin y llevara la contraria a Dios
rogando por la larga vida y buena salud del papa que,
porladivinadisposicinqueleeligi,sabainclusode
antemano que vivira poco y que morira
necesariamenteenpocotiempo.
En sptimo, de esa segura necesidad de morir en
breve tiempo se obtiene un gran provecho para el
sumo pontfice, pero tambin un servicio enorme,
procedente de la incertidumbre de todos los fieles
sobre el momento de su muerte. Pues, como dice
Gregorio a propsito del pasaje En la hora que no

777

Libersecundus6,78103

10

15

20

25

superillouerboQuahoranonputatisetcetera:Tempus
mortis ideo Dominus nobis uoluit esse ignotum ut
semper possit esse suspectum et dum illud tempus
preuidere non possumus, ad mortem sine intermissione
preparemur. Si ergo papa parum se uiuere sciret, per
consequens mortem preuidere posset, quo fieret ut
frustraretur tanto bono, uidelicet timore mortis quia,
secundum Gregorium, tanto plus mors timetur quanto
minuspreuideripotest.Pretereacumpapasitinstatu
omnium perfectissimo, indignum est ut propter
eandem perfectionem alio proximo bono priuetur,
uidelicet grandi merito quod ex longa uita iustis
prouenit. Quanto enim iustis uiris magis prolongatur
uitacorporalis,tantofeliciorredditurineffectupremii
salutaris,nam,Augustinoteste,hecuallismiseriefiteis
uallis ubertatis bonorum spiritualium. Fit etiam
campus certaminis et pugne uictoriose. Est enim uita
nostra, secundum Bernardum, locus lucratiuus. Ea de
re, Paulus longam uitam optauit simul et procurauit
cum submissus in sporta per murum persecutoris
insidias declinauit. Denique Christus dulcissime matri
sueposteiuspassionemlongamuitampromisitpariter
et donauit. Sed et Iohanni euangeliste, quem Christus
plurimum diligebat, et ad apostolatum uocauit, non
tamensinesuoetplurimorumprofectuadcentesimum
usqueannumunominusuitamprolongauit.Quodergo
1
Quaputatis]Luc.12,40(etuosestoteparatiquiaquahoranon
putatisFiliushominisuenit).
2 mortispreparemur]GREG.M.in
euang. 1,13 [PL 76.1126] (Horam uero ultimam Dominus noster
idcirco uoluitnobisesseincognitam,utsemperpossitesse suspecta,
ut dum illam praeuidere non possumus, ad illam sine intermissione
praeparemur). 8 tantopotest]NonapudGREG.M.sedcf.AVG.serm.
57,3 [PL 38.387]: cum mors timetur, et hoc timetur quod euadere
nulluspotest.
19
Paulusdeclinauit]cf.IICor.11,33:Damasci
praepositusgentisAretaeregiscustodiebatciuitatemDamascenorum
ut me comprehenderet et per fenestram in sporta dimissus sum per
murumetsiceffugimanuseius.
2 Dominusnobis:n.D.F 4 postintermissione:nosadd.F 6 post
mortem:seadd.H 8 postquanto:plus...quantoiter.W 11 eandem
:eamW 13 magis:magnisD 15 fiteis:sicestF 19 postre:
sanctusadd.V 20 sporta:portaR 21 postDenique:ipseadd.DIMVz
24 plurimum:om.H diligebat:diligeW 26 uno:unamAGH
Quod:quidAG

778

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

pensis etc.: El Seor quiso que nos resultara


desconocido el momento de nuestra muerte para que
siempreestenelaireynospreparemoscontinuamente
para la muerte mientras no podemos prever ese
momento.Enconsecuencia,sielpapasupieraquevaa
vivirpoco,podra,porconsiguiente,preversumuerte,
deloque sededuciraqueseraintil semejante bien,
es decir el temor a la muerte porque, segn Gregorio,
setienetantomsmiedoalamuertecuantomenosla
podemosprever.Adems,dadoqueelpapasehallaen
elestadomsperfectodetodos,resultainconveniente
que, en virtud de esa misma perfeccin, se le prive de
otro bien prximo que con toda justicia deviene de la
longevidad de los justos. Cuanto ms se prolongue la
vida terrena de los justos, tanto mayor ser el premio
desusalvacin,pues,segnaseguraAgustn,estevalle
de miseria se convierte para ellos en frtil valle de
bienesespirituales.Seconviertetambinencampode
batalla y lucha victoriosa. Nuestra vida es, segn
Bernardo,unlugardeprovecho.Poresteasunto,Pablo
dese, y al mismo tiempo consigui, una vida longeva
cuando, metido en una espuerta por la pared, rechaz
las traiciones de su perseguidor. Tambin Cristo,
despus de su pasin, le prometi a su amadsima
madre una vida longeva y se la dio. Y tambin a Juan
Evangelista, al que am mucho y eligi como apstol,
Cristo le prolong la vida hasta los cien aos menos
uno para provecho suyo y tambin de muchos. En

779

Libersecundus6,104 132

10

15

20

25

Christus dilectis suis promisit, donauit atque laudauit,


idipsum uicario suo negare non debet pro illius
ampliorimeritoetecclesiesueutilitate.
Octauo hec pontificis mors quam prematuram
dicunt,autestin illiuspenamautinpremium,autest
proprium cathedre. Non quippe in penam, quia nullus
sine culpa punitur. Scriptum est enim: Absit a te,
Domine, ut perdas iustum cum impio. Iustus ergo et
rectus pontifex si parum in pontificatu uiueret
puniretursineculpa,quodestinconueniens.Sedetalia
rationehecbreuitasuitenecinpenamnecinpremium
esse potest, quia ex eo quod necessario futurum est
quia, quod quis uitare non ualet, non consequitur nec
penam nec premium, secundum Augustinum. Si uero
sediannexumest,tuncsequaturabsurdumnecesseest
ut uidelicet aliunde quam ex uoluntate propria quis
mereatur aut demereatur, consequatur penam aut
premium. Adde quia Christus Romanam ecclesiam
instituit duraturam usque in finem seculi. Indignum
itaque uidetur ut in sede perpetua sedens breuius
uiueret quam in ceteris profanis et temporalibus
cathedris sedentes, immo congruum esset ut longioris
essent uite et quod eis a natura prouenit, Deus cuius
estuicariusnonauferat.Inconueniensenimuideturut
presidens in sanctissima cathedra diminutionem uite
suscipiat a cathedra quam bene uiuendo honorat et in
ea uiuens fidelibus proficit. Sed neque est largitati
diuine consentaneum ut abbreuiata sit manus eius in
uicarioetministrosuodequo,utsupratetigimus,per

7
Absitimpio]Gen.18,25(absitateutremhancfaciasetoccidas
iustumcumimpio). 13 necpremium]cf.AVG.diuers.quaest.24,12
[PL 40.17]: iustus autem regens et gubernans uniuersa nullam
poenam cuiquam sinit immerito infligi, nullum praemium immerito
dari.
1
dilectispromisit:p.d.s.W promisit:postChristustransp.W
5 illius:illisW in2:om.W 7 a:adW 11 breuitas:om.F 12 post
quia:estadd.AG necessario:necessariumI
13
quod:etV
consequitur:sequiturH 15 est2:om.G 26 suscipiat:accipiatF:
post diminutionem transp. W a cathedra : et cathedram B
27 neque:necS 29 ministro:ministerioW

780

105

110

115

120

125

130

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

consecuencia,loqueCristoprometi,entregyelogi
ensusseresqueridos,esomismonoselodebenegara
su vicario en favor de un mayor servicio y provecho
paralaIglesia.
En octavo lugar, esta muerte del pontfice que
llamanprematura,oesuncastigoparal,ounpremio
o algo propio de la ctedra. Sin duda no un castigo,
porque sin culpa no se castiga a nadie; est escrito:
Lejos de ti, Seor, matar al justo con el malvado. En
consecuencia,siunpontficejustoyrectovivierapoco
en el pontificado, sera castigado sin culpa, lo cual no
parece adecuado. Pero tambin segn la otra razn,
esta brevedad de la vida no puede considerarse ni
comocastigonicomopremioporqueentoncesexistira
de forma necesaria, cuando de lo que uno no puede
evitar no se sigue ni castigo ni premio, segn Agustn.
Si,porelcontrario,setratadealgoquevaaparejadoa
la sede, entonces se deduce que es necesariamente
absurdo que alguien sea merecedor o no, que consiga
un castigo o un premio, por algo que no procede de
ninguna otra parte ms que de su propia voluntad.
AadeelhechodequeCristodecidiquelaIglesiade
Roma durara hasta el fin del mundo. As pues, parece
indigno que quien ocupa la sede imperecedera viva
menos que los que ocupan ctedras no religiosas y
temporales; ms bien lo suyo sera que tuviera una
vidamslongevayqueDios,dequienesvicario,nole
quiteloquetienepornaturaleza.Nopareceadecuado
que quien ocupe la ctedra ms santa sufra una
abreviacin de su vida por la ctedra que honra con
una vida justa y que adems aprovecha a los fieles
mientras vive en ella. Pero tampoco es acorde con la
generosidad divina que sumano sea ms corta con su

781

Libersecundus6,1337,9

10

15

prophetam promissum est quia si in preceptis suis


ambularet, eriperet eum et glorificaret eum et
longitudinedierumimpleretillum.
Confirmantur predicta quia si pontificatus esset
proprium parum uiuere papa, Dei uicarius et minister,
esset peioris et durioris conditionis quam ceteri
homines et hoc in duobus. Primo cum ceteris, immo
omnibus hominibus, a Deo dictum sit: Ecce dedi ante
faciem tuam uitam et mortem, bonum et malum, si
uniformiter breuis esset mors pape, auferetur ei illud
beneficiumetistudbonum,utsitantefaciemeiusuita
et mors. Secundum cum Deus in dicta auctoritate
appellet uitam bonum et mortem malum, tunc ea sola
ratione quia eius est uicarius et minister, reciperet ab
eoodiaetmalacumpotiusbonasumeredeberet,quia
scriptum est: Qui ei ministrat, uita uiuet; et iterum:
Ministros eius non derelinquet. Absit enim ut Deus
reddatprobonomalum.

782

135

140

145

150

CAPITVLVMSEPTIMVMINQVORESPONDETVRMOTIVISILLORVM
20

QVI DIXERVNT PAPAM PARVM VIVERE IN PAPATV ET QVO SENSV SIT


INTELLIGENDA PREDICTA OPINIO ET QVOMODO CVM VERITATE
POSSITSALVARI.

25

Postremo, ut de statu Romani pontificis nos


absoluamus quamquam ex supradictis luculenter
responsum sit rationibus et motiuis in principio
adductis, quibus aliqui sapientes et contemplatiui
persuadere potius quam probare uisi sunt Romanis

1 siillum]cf.Ps.90,16:Eripiameumetglorificaboeum.Longitudine
dierum replebo eum et ostendam illi salutare meum.
8
Eccemalum]Deut.30,19(quodproposuerimuobisuitamet
mortembonumetmalum)
16
uitauiuet]Eccli.3,7.
17
Ministrosderelinquet]Eccli.7,32(etministroseiusnon
derelinquas).
1 in:om.I 2 eriperet:om.H eum1:om.F 3 illum:eumV 7 hoc
in:i.h.DI 8 aDeo:adeoFG:om.V 10 mors:uitaF 11 istud:hoc
V 12 cum:quodG 15 bonadeberet:summareciperetdeberet
bonaF 16 Qui:quiaFV 20 papamparvm:par.papAG:papamom.
H postet:inadd.M sitintelligenda:i.s.AGH 22 possitsalvari:
s.p.V
23 pontificis:om.H
24 absoluamus:absoluimusR
luculenter:luculenturI 26 adductis:adductusG 27 uisi:nisiV

Espejodelavidahumana

10

15

20

vicario y ministro al que, como hemos tratado ms


arriba, prometi por los profetas que si caminaba por
sus preceptos le librara, le glorificara y le colmara
conlaextensindesusdas.
Seconfirmaloanteriormentedichoporque,sifuera
propio del pontificado que el papa, vicario de Dios y
ministro suyo, viviera poco, su condicin sera peor y
ms dura que la del resto de los mortales y esto por
dosmotivos. Enprimerlugar,dadoqueDiosdijo alos
dems, mejor dicho a todos los hombres: He puesto
antetu rostrolavidaylamuerte,elbienyelmal,sila
muerte del papa fuera breve de manera invariable, se
lequitaraaquelfavoryestebien:tenerantesurostro
la vida y la muerte. En segundo, dado que Dios en la
cita mencionada llama vida al bien y muerte al mal,
entonces por esa sola razn, porque es su vicario y
ministro, recibira de l los odios y los males, cuando
antes bien debera asumir los bienes porque est
escrito: Quien le sirve, vivir; y de nuevo: No
abandonar a los que le sirven. Lejos de Dios devolver
elmalacambiodelbien.
CAPTULO SPTIMO EN EL QUE SE DA RESPUESTA A LOS
ARGUMENTOSDEQUIENESDIJERONQUEELPAPAVIVAPOCOENEL
PAPADO Y EN QU SENTIDO SE HA DE ENTENDER LA OPININ

25

30

MENCIONADAYCMOSEPUEDESALVARCONLAVERDAD.

Por ltimo, y por poner fin a lo tratado sobre el


estado del pontfice de Roma, aunque hemos
respondido con claridad a las razones y argumentos
aducidos al principio, con los que parece que algunos
sabios y hombres de vida contemplativa intentaron
persuadir ms que probar de que se da de manera

783

Libersecundus7,10 40

10

15

20

25

30

pontificibus uniformiter datum esse ut parum in


papatu uiuant, nihilominus particularius satisfaciemus
predictis rationibus. Deinde, ut morem predictis
sapientibus geramus, qui positionem huiusmodi
affirmarunt,deducemusbreuissimequointellectu,quo
sensueadempositiointelligendasit,uidelicetRomanos
pontificesnondiuinpapatuuiuere.
Primo igitur dicimus rationes, persuasiones et
motiua predictorum scribentium ad unum tantum
fundamentum referri. Aiunt enim utile esse fidelibus
Romanorumpontificumbreuemuitamproeomaxime,
quia illius breuis periodus ceteris fidelibus terror est,
ut sese ad mortem parent agantque de commissis
penitentiam, rursus ut dignitatum culmina facilius
contemnant; que omnia unico uerbo soluuntur.
Dicimus enim quia hac utilitate, ex tali uerisimili
timore prouenienti, non eget ecclesia presertim cum
illius expresso dispendio et unitatis incommodo ac
capitisnostricrebrapericulosaquesubtractione.Longe
siquidem magis terroris atque timoris mortalibus ex
multorum quam unius interitu incutitur plusque
merorisetplurimorumflorentiumiuuenumprematura
morteconcipimusquamexsenisuniusnaturalimorte,
maximis curis et sollicitudinibus constipati. Ad
contemptum uero dignitatum alia nobis sunt tradita
efficacioradocumenta.Addequiaillarumnaturapotius
quam possidentium mors ad eorum contemptum
inducereuidetur.Cuiusilla,testeBoethio,contemnendi
summa ratio est, quia recte spernenda est dignitas
quam maligni plerumque assequuntur et quam
plurima pericula committantur. Cetere uero rationes,

1 parumpapatu:i.pap.par.M
2 particularius:particularioW
3 ut:om.M 5 deducemus:deducissimeM 8 dicimus:dicemusF
11 Romanorumpontificum:RomanumpontificemF postbreuem:
habereadd.F 12 postquia:proadd.AG 13 parent:parantW
15 unicouerbo:uer.u.V
16 Dicimus:dicemusF uerisimili:
uerisimileAGH 17 prouenienti:prouenienteV presertim:s.lin.R
18 et:utG 22 et:exR 28 inducere:induceS contemnendi:post
esttransp.S 29 summa:om.AGH ratioest:e.r.V est2:s.lin.R
30 maligni:malignaM assequuntur:consequunturM

784
10

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

invariable el hecho de que vivan poco en el papado,


daremos cuenta ms en concreto de las razones
mencionadas. Despus, por seguir lacostumbre delos
sabios mencionados,queafirmaronposicionesdeeste
tipo, deduciremos muy brevemente en qu sentido
hemos de entender esa misma posicin, es decir, que
lospontficesdeRomanovivenmuchoenelpapado.
Enprimerlugar,entonces,decimosquelasrazones,
persuasiones y argumentos de los autores menciona
dosserefierensloaunnicofundamento.Dicenque
resultaprovechosoparalosfielesquelospontficesde
Roma tengan una vida breve, especialmente porque
ese breve periodo suyo simboliza el terror para los
demsfielesdesuertequesepreparanparalamuerte
y hacen penitencia por los pecados cometidos, para
que desprecien, adems, con mayor facilidad las
cumbres de las dignidades: todo eso se desmonta con
una sola palabra. Decimos que la Iglesia no tiene
necesidaddeestaventaja,provenientedesemejantey
verosmiltemor,especialmenteporeldaoexpreso,el
perjuicio para la unidad as como por la reiterada y
peligrosaausenciadequienrepresentanuestracabeza.
Losmortalessevensacudidos,condiferencia,porms
terrorytemorporeldecesodemuchagentequepor
eldeunosoloe,incluso,albergamosmstristezaporla
muerte prematura de muchos jvenes en la flor de la
vida que por la muerte natural de un solo anciano
aquejado de inmensosdesasosiegos ypreocupaciones.
Por el contrario, se nos han transmitido documentos
ms eficaces para fomentar el desprecio de las
dignidades. Aade que la propia naturaleza de tales
dignidades parece inducir a su desprecio ms que la
muertedelosquelasposeen.SegnaseguraBoecio,la
mayor razn de este desprecio es que se debe
despreciarconraznladignidadque,enlamayorade
los casos, anhelan los malvados y que trae asociados

785

Libersecundus7,4172

10

15

20

25

30

persuasiones uerius sunt que contrariis et potioribus


persuasionibustolluntur.
Accedamus ad secundum quod polliciti sumus,
uidelicet discutere et declarare quo sensu intelligenda
sit predicta conclusio eorum qui dixerunt Romanos
pontificesuniformiterparumuiuereinpapatu.Dicimus
igitur quod multipliciter predicta positio ad uerum
sensum reduci posset, pro quorum intelligentia
inferimus breuissimas duas conclusiones. Prima est
quod Romanus pontifex recte et pie presidens, licet
paucis annis post papatum in mundo fuerit, longo
tamentemporeuiuit,cuiusratioestquiatotumtempus
sui pontificatus sibi lucratus est fuitque sibi idem
tempusuiuum.SecundaconclusioestquodsiRomanus
pontifex non recte nec pie in papatu uixerit, licet
centum annis in eodem pontificatu fuerit, tamen non
diu, immo breuissimo tempore censendus est
presidere, cuius ratio est quia residuum, immo totum
tempussuipontificatusmortuumest.Vixitergomundo
longo tempore, sed Deo, sed fidelibus, sed sibi
breuissimo respectu fructuose presidentie. Est ergo
intelligenda positio predictorum scribentium
secundum hanc ultimam conclusionem, uidelicet quia
uerissimum est quod Romanus pontifex non pie nec
recte, sed inutiliter presidens quantocumque tempore
in papatu fuerit, parum tamen in effectu uiuit. Nam
primo sibi modicum uixit cum totam pene uitam
inutilibus occupationibus perdidit, parum etiam Deo
uixit quoad spiritualem fructum. Probandus igitur ac
roborandus est huiusmodi articulus. Primo igitur
dicimus quod Romanus pontifex, licet longissimo
tempore in papatu prefuerit, si tamen plurimis

4 declarare:dilatareM 5 sit:om.D 6 uiuereinpapatu:i.p.u.F


7 predicta:dictaFM 11 longo:longeI 14 est:om.H 17 immo:
unoG 18 est:om.I posttotum:estadd.DIMVz 19 tempus:om.
DIMVz sui:om.M 20 sedfidelibus:postsibitransp.F 24 est:om.
W quod:om.M nec:om.M 26 fuerit:fuitM 27 primosibi:s.
p.F pene:penamM 28 occupationibus:iter.W 30 articulus:
marg.R 31 postlongissimo:inadd.W

786

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

muchsimos peligros. Las dems argumentaciones son


mspropiamenteconviccionesquesoneliminadaspor
suscontrariosoporconviccionesmejores.
Llegamos al segundo punto que habamos prometi
do,asaber,discutirydeclararenqusentidohemosde
entender la conclusin de quienes dijeron que los
pontfices de Roma vivan poco en el papado de
manera invariable. Decimos, entonces, que la posicin
anteriormente mencionada en repetidas ocasiones
puede ser reducida a su verdadero sentido, para cuyo
entendimiento deduciremos dos conclusiones muy
breves. La primera es que el pontfice de Roma que
ocupa la ctedra con rectitud y santidad, aunque
estuvierapocosaosdespusdelpapadoenelmundo,
vive, sin embargo, largo tiempo, lo que se explica
porque todo el tiempo de su pontificado le ha sido
provechoso y ese mismo tiempo ha estado lleno de
vida. La segunda conclusin es que si el pontfice de
Romanohavividoenelpapadoniconrectitudnicon
santidad, aunque estuviera cien aos en l, ha de
pensar,sinembargo,quehaocupadolactedranopor
mucho,sinomsbienporbrevsimoespaciodetiempo,
loqueseexplicaporqueeltiemporestante,omsbien
todo el tiempo de su pontificado, le ha sido intil. En
consecuencia, ha vivido largo tiempo en este mundo
pero poqusimo para Dios, para sus fieles y para s
mismo respecto a un mandato que debera haber sido
fructfero. En consecuencia, hay que entender la
postura de los escritores mencionados segn esta
ltimaconclusin,queesmuyciertoqueelpontficede
Roma que no ocupa la ctedra ni con rectitud ni con
santidad,seaeltiempoqueseaqueestenelpapado,
sin embargo vive poco en realidad. Pues, en primer
lugar,havividountiempomoderadoparasmismoal
perder casi toda su vida en ocupaciones intiles;
tambinhavividopocoparaDiosporloquerespectaal
fruto espiritual. Entonces hemos de aprobar y
corroborar esta coyuntura. En primer lugar, entonces,

787

Libersecundus7,73 97

10

15

20

25

occupationibus inutilibus et curis et sollicitudinibus


terrenis tentus sit, parum uiuere dicendus sit. Pro
cuius declarationem presupponimus quia, secundum
nostrum Senecam, non accepimus breuem uitam, sed
fecimusnecinopeseiussumus,sedprodigi.Namueluti
ampleetregieopessiadmalumdominumuenerunt,in
momentodissipantur.Siuero,licetpauce,bonocustodi
tradite sunt, usu crescunt. Ita etas nostra bene
disponenti longa est, immo si ea usi simus longissima
est; si uero nescimus, breuem uitam fecimus. Papa
igitur si inutiliter et reprehensibiliter in papatu uiuit,
parum uiuit. Nam, ut aiunt iuriste, nihil et inutile
equiparantur et presidere non dicitur qui inutiliter
presidet. Ait enim scriptura quia conquerebatur
sanctusIob:Quareimpiidiuuiuunt?Sedstatimsubicit:
Verumtamen non sunt in manu eius bona illius et
numerus dierum illius dimidiatur, quasi dixerit non
repugnatquoddiuuiuantetmodicumuiuant.Namnon
diu uiuunt qui diu in sua impietate uiuunt, quia
scriptum est: Abominatio est Deo uita impii. Itaque
quoad Deum et effectualiter paruo tempore uiuit. Et
hoc est quod sub paucis sed elegantibus uerbis refert
sapiensSalomon;aitenim:Siquidimpiorumlongeuite
fuerit,innihilumcomputabitur.Exquopatetquoduita
eius, licet longa, breuissima reputantur. Quod idem

15
Quareuiuunt]Iob21,7(quareergoimpiiuiuunt).
16 Verumtamendimidiatur]Iob21,16.
20 Abominatioimpii]
Prou.
15,19
(abominatio
est
Domino
uia
impii).
23
Sicomputabitur]Sap.3,17(etsiquidemlongaeuitaeeruntin
nihilumconputabuntur).
1
inutilibus:utilibusAG et1:om.AG
2
sit2:om.V
3 presupponimusquia:presupponibusqueAG
4 accepimus:
accipimusG 8 etasnostra:n.e.V bene:breueAG 9 usiF:uti
cett. simus:scimusDIMVz:postscimusadd.W
11 siinutiliter:
iter.W papatu:om.V
12
parumuiuit:u.p.GH et:estG
13
equiparantur:equiperanturR
15
subicit::subditF
18 Namuiuunt2:om.AGH 19 quiuiuunt2:om.W 20 est:om.G
Deo:om.H 22 postquod:estadd.W elegantibus:eligantibusG:
elongantibusW refert:s.lin.R 23 quid:quodAG uite:om.W

788

75

80

85

90

95

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

decimos que el pontfice de Roma, aunque estuviera


largusimo tiempo al frente del papado, vive poco, sin
embargo, segn se cree, si se ve atrapado por
numerosas ocupaciones intiles, desasosiegos y
preocupaciones terrenales. En favor de esta idea
tomamos como presupuesto, segn nuestro Sneca,
quenorecibimosunavidabrevesinoquelahacemosy
que no andamos escasos de vida sino sobrados. Y es
que igual que se disipan al momento las abundantes
riquezasdelosreyessicaenenmanosdeunmalseor,
porelcontrario,crecenconelprovechosiaunquesean
pocas se le entregan a un buen administrador. As
nuestra existencia es larga cuando hacemos buen uso
deella,mejordicholargusima,silesacamosprovecho.
Si por el contrario no sabemos usarla, hacemos breve
nuestravida.Elpapa,entonces,siviveenelpapadode
formaintilyreprochable,vivepoco.Pues,comodicen
losjuristas,lanadaylointilseequiparanynosedice
que ocupa la ctedra quien la ocupa intilmente. Dice
laEscrituraquesequejabaelsantoJob:Porqurazn
los impos viven mucho? Pero inmediatamente aade:
No obstante, no est en sus manos su ventura y el
nmerodesusdassequedaenlamitad,comosidijera
quenoseoponeaquevivanmuchoniaquevivanpor
tiempomoderado.Puesnovivenmuchoquienesviven
mucho en su maldad, porque est escrito: La vida del
impo es una abominacin para Dios. As pues, por lo
que respecta a Dios, en realidad vive poco tiempo. Y
esto es lo que relata el sabio Salomn con pocas pero
elegantespalabras:Ysialgnimpoalcanzalargavida,
no le contar nada. De donde parece evidente que su

789

Libersecundus7,98 125

10

15

20

25

sapiensiterumconfirmat;aitenim:Etassenectutisuita
immaculata, quia uita longa, que per senectutem
designatur, proprie est uita immaculata, ex quo
sequitur quod non uiuere aut parum uiuere censetur
quiinutiliterautmaculateuiuit.
Ceterum parum uiuit papa qui tempus terrenis
occupationibus transfigit. Si enim papa ad memoriam
reducit, quantum uite sibi auferunt lites inutiles,
causarum strepitus, quantum illa officiosa omnium
rerum que in orbe sunt notitia, quantum morbi quos
manu sibi facit, uidebit quod paucissimos annos sibi
habuitetparumacbreuiterususseipsofuit.Quomodo
enim longo tempore uiuit qui non sapientie, non
laudatis studiis, non paci, non quieti christiani populi
uacat, cum scriptum sit: Eruditio et sapientia ueram
uitamtribuit?Non ergodiuuiuitcuidistrictusanimus
est, qui nihil speculatiuum, nihil intellectuale recipit,
sed quidquid admittit actiuum et terrenum est, omnia
uelutincultataconspicitquinimmo,utquidamsapiens
ait,uirooccupatissimonihilminusestquamuiuere.Si
ueropapanihilexsuotemporeinutiliterlabipermittit
sibique uacat, eius uita longissima est, licet paucis sit
annis computata. Itaque, ut putamus, hic est sensus
illius elegantissime Salomonis sententie: Senectus,
inquit, uenerabilis est non diuturna nec numero
annorum computata. Ecce, inquit, senectus uenerabilis
est non diuturna diu uiuendo, sed sibi uacando, non
diuturna plurimis annis, sed actionibus sanis nec

1 Etasimmaculata]Sap.4,9. 15 Eruditiotribuit]Eccle.7,13(hoc
autemplushabeteruditioetsapientiaquoduitamtribuuntpossessori
suo). 24 Senectuscomputata]Sap.4,8.
1 iterum:om.DIMVz
4 quoduiuere1:om.AG
5 maculate:
inmaculateH uiuit:om.G
6
tempusR:posttransfigittransp.
DIMVz:om.cett. 10 morbi:inorbiAG 14 non1populi:om.R
quieti:postpopulitransp.F 15 scriptum:scripturusW 18 est:om.
G 20 nihilminus:nihilominusAG 21 uero:igiturAH papa:om.
AG 25 numeroannorum:a.n.FMV 26 computata:om.H

790

100

105

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

vida, aunque longeva, pensarn que es brevsima,


hecho que confirma el mismo sabio cuando dice: La
verdadera ancianidad es una vida inmaculada, porque
una vida longeva, que se reconoce por la vejez, es
propiamente una vida inmaculada, de donde se sigue
que no vivir o vivir poco significa vivir intilmente o
contacha.
Porlodems,vivepocoelpapaquepasasutiempo
en ocupaciones terrenales. Si el papa hace memoria,
ver cunta vida le quitan las disputas intiles, el
vocero de las causas legales, cunta la complaciente
notoriedad de todo lo de este mundo, cunta las
enfermedadesquesecausaporsupropiaaccin,yver
que ha tenido poqusimos aos y que ha sacado
poqusimoprovechoparasmismo.Cmopuedevivir
largo tiempo el que no se dedica a la sabidura, a los
estudios dignos de elogio, a la paz, al sosiego del
pueblo cristiano cuando est escrito: La erudicin y la
sabidura dan la autntica vida? Es as que no vive
mucho quien tiene el espritu atareado, que no se
ocupa de nada contemplativo, nada intelectual, sino
queatodoloquesededicaesprcticoyterrenal,ylo
consideratodocomoinculcado,msan,comodiceun
sabio, para el hombre ocupadsimo nada hay que
menosvalgaqueelvivir.Si,porelcontrario,elpapano
permitequeseleescapeintilmenteniuninstantede
sutiempoygozadetiempolibre,suvidaeslargusima,
aunque se cuente en pocos aos. As pues, segn
pensamos, este es el sentido de aquella elegantsima
sentenciadeSalomn:Lavejezvenerable,dice,noesla
que dura mucho ni se mide por el nmero de aos. He
aqu,dice,quelavejezvenerablenoeslaquesealarga
porquevivesmucho,sinoporquetienestiempoparati
mismo,noeslaquesealargaporsusmuchsimosaos
sinoporsusbuenasacciones,nisemideporsunmero
de aos, sino porque est adornada de virtud y de

791

Libersecundus7,126155

10

15

20

25

30

numero annorum computata, sed uirtute et otio


adornata. Itaque longissimo tempore uiuit qui breui
tempore,tamensibiuacansuiuitquiaquantumcumque
uiuit, id sibi totum tribuit. Romano uero pontifici qui
populorum curis angitur necesse est, tempus deficere
quiailliusuitampopulustuliteteripit,quofitutparum
ille uiuere censendus sit qui nullum aut modicum
tempus in suos usus conuertit. Et hoc est quod idem
Senecadicitquiadecipiturquiproptercanosetrugasin
fronteputatdiuuixisse.Nonenimnauigasseputandum
est quem seua tempestas a portu huc atque illuc tulit
totumqueorbemegit,dequodicereuerumestquiaille
non multum fuit peregrinatus, sed plurimum iactatus.
ItaquecumRomanopontificinondesunt,utdictumest,
infelices et misere sollicitudinis cause adeo ut per tot
occupationes non solum uita non geratur, sed optatur
ad negotiandum. Merito tam inutilibus occupationibus
pressus breuissimo tempore uiuit quia qui omne
tempus perdidit, paruissimo tempore uiuit. Adde quia
omne tempus aut fuit, aut est, aut futurum est. Papa
enim si pie non regit, si terrenis occupationibus
deditus nec spiritualibus intentus sit, non uacat
respicere preterita et si uacat, molesta est recordatio.
Quomodo enim iucunde recordabitur si ambitiose
concupiuit, si superbe prefuit, si arroganter ceteros
contempsit,siauarecongregat,prodigeeffudit:necesse
est harum rerum memoriam teneat. Nam omnis etas
autpreteritorumobliuisciturautillorumcummolestia
recordatur. Constat tamen quia preteritum certior est
pars nostri temporis, presens uero tempus perbreue

9 decipituruixisse]SEN.dial.10,7,10(proptercanosautrugasputes
diuuixisse:nonillediuuixit).
1 postet:nonadd.M otio:otiaDI 6 tulit:tollitDIMVz 7 qui:
quiaDI 10 Non:namM putandumest:marg.R 11 seua:iter.B
tempestas:potestasAH 13 multumfuit:f.m.AGH 14 Itaque:
atqueG nondesunt:postutdictumesttransp.V
15
misere:
miserieG sollicitudinis:sollicitudinesW
16 postsed:etmors
add.F 18 qui:nonG 20 posttempus:estadd.AG fuitaut3:
om.AG 24 ambitioseconcupiuit:om.W 26 effudit::effunditD

792

130

135

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

tiempo libre. As pues, vive largusimo tiempo quien


vive poco tiempo pero vive dedicndose a s mismo
porque cuanto vive se lo da por completo a s mismo.
Por el contrario, le falta tiempo al pontfice de Roma
que se agobia por los desasosiegos de su pueblo,
porqueelpueblolequitaylerobalavida,deloquese
deducequehayquepensarquevivepocoquienapenas
dedica tiempo a su propio provecho. Y esto es lo que
dice el mismo Sneca: Se engaa quien piensa que ha
vivido mucho por sus canas y arrugas en la frente. No
debemos considerar que ha navegado aquel al que un
fuertetemporalhallevadodesdeelpuertodeacpara
allyharecorridotodoelorbe,aqueldelqueescierto
que se puede decir que no ha viajado mucho sino que
hasidozarandeado.Aspues,yteniendoencuentaque
no le faltan al pontfice de Roma, como se ha dicho,
desdichadas y lamentables causas por las que preocu
parse,hastaelpuntodequeportantasocupacionesno
slonoseencargadesuvida,sinoquedeseaocuparse
de ellas, con razn, oprimido por tan improductivas
ocupaciones, vive poqusimo tiempo, porque vive
poqusimo tiempo quien ha perdido todo su tiempo.
Aadequeportodotiempoentiendoelquehasido,el
que es y el que ser. El papa, si no gobierna con
santidad, si se entrega a las ocupaciones terrenales y
no se ocupa de las espirituales, no tiene tiempo para
mirarelpasadoy,silohace,elrecuerdoesdesagrada
ble. Cmo iba a recordar con agrado si tuvo deseos
ambiciosos,sigobernconsoberbia,sidesprecialos
demsconarrogancia,siahorrconavaricia,derroch
con prodigalidad: es necesario que recuerde todas
estas cosas. Pues cualquier edad o se olvida de lo
pasado o lo recuerda con desagrado. Sin embargo, es
evidente que el pasado es la parte ms segura de
nuestrotiempodevida;porelcontrario,elpresentees

793

Libersecundus7,156185

10

15

20

25

30

est ante desinit quam incipiat. Solum tamen hoc


tempus papa habet, quod tam breue est ut teneri non
possit, futurum uero dubium est. Quo fit ut Romano
pontifici omne tempus perbreue sit, nam presens
tempus propter sui breuitatem aut non sentit aut
negligit, futura timet, preterita cruciant: sic omne
tempusbreueest.
Rursus alio sensu papa non diu uiuit, quia parum
uiuitquiassiduotimoremortisadstringitur.Facitenim
ipse timor Romanum pontificem uitam perdere, quod
estnonuiuerequia,iuxtaCatonem,quimetuitmortem,
quod uiuit perdit idipsum. Non sic apostolus Paulus
timebat mortem, sed plerumque optabat. Ille enim,
quia pie et iuste prefuit, quia nihil sibi conscius erat
intrepide dicebat: Cupio dissolui et esse cum Christo.
Mori non timebat mundo qui optabat Christo uiuere,
sed et alibi uitam penam putabat et mori lucrum. Ad
hunc sensum dicebat sapiens quia iustus cito perit,
impiusautemmultouiuittemporeinmalitiasua.Iustus,
inquam,citomoriturquia,quamquampaucisdiebusin
seculo manserit, multo premiorum cumulo floruit.
Itaque quoad numerum dierum breuis eius fuit uita,
sed quoad fructum et meritum longissima. Nam, ut
inquitCyprianus,iustusmagisletaturquodbreuemsed
bonam uitam egerit quam quod longam non uiderit.
Impius uero longo tempore uiuit in malitia sua quia,
licetmultisannisinseculouitamegerit,paruumtamen
fructum peregit; qua de re in effectu breuissimo
tempore uiuere iudicandus est. Vel alio modo, impius
longo tempore uiuit quia, cum cogitationes suas in

11 quiidipsum]Ps.Catodist.1,22(Quimortemmetuit,quoduiuit,
perditidipsum). 15 CupioChristo]Phil.1,23(desideriumhabens
dissoluietcumChristoesse).
17
morilucrum]Phil.1,21.
18
iustussua]cf.Eccle.7,16:iustusperitiniustitiasuaetimpius
multouiuittemporeinmalitiasua.
1 desinit:desuntDI 5 tempus:s.lin.R 6 sic:siAG 8 quiauiuit:
om.V 14 quia1:quiW 16 Mori:moreW qui:queW 22 fuituita
:u.f.F
24
letatur:letantW sedbonam:om.AGH
25 quamegerit:om.W 29 uiuere:om.BGHV 30 suas:om.I

794

160

165

170

175

180

185

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

extremadamente breve: deja de ser antes siquiera de


empezar. Sin embargo, el papa slo tiene este tiempo,
queestanbrevequenosepuedetener;elfuturo,por
el contrario, es incierto. De lo que se deduce que para
el pontfice de Roma todo tiempo es extremadamente
breve, pues el tiempo presente, por su brevedad, o no
lo siente o lo ignora, el futuro lo teme, el pasado le
atormenta:ascualquiertiempoesbreve.
Por otro lado, el papa tampoco vive mucho en otro
sentido:vivepocoquienestatenazadocontinuamente
porelmiedoalamuerte.Estemismotemorhacequeel
pontfice de Roma eche a perder su vida, lo que
significa no vivir, porque, segn Catn, quien tiene
miedoalamuerte,echaaperderesomismoquevive.El
apstol Pablo no tema la muerte sino que con
frecuencialadeseaba.l,comogobernconsantidady
rectitud y su conciencia no le acusaba de nada, se
atrevaadecir:DeseodesapareceryestarconCristo.No
temamorirparaestemundosinoquedeseabaviviren
Cristo, pero tambin en otra parte pensaba que esta
vidaerauncastigoymorirunbeneficio.Enestesentido
deca un sabio que el justo muere rpido, el malvado
vive mucho tiempo en su maldad. El justo, digo, muere
rpido porque, aunque haya permanecido pocos das
en este mundo, resplandeca su vida en medio de un
conjuntodebeneficios.Aspues,porloquerespectaal
nmerodesusdas,suvidahasidobreve,peroporlo
que respecta al provecho y los merecimientos,
largusima. Pues, como dice Cipriano, ms se alegra el
justoporquehallevadounavidabuenaperobreve,que
porque no haya visto una larga. Por el contrario, el
malvado vive mucho tiempo en su maldad porque,
aunque haya pasado muchos aos en este mundo, sin
embargohasacadopocoprovecho;porestaraznhay
que juzgar que en realidad ha vivido poqusimo
tiempo. O dicho de otro modo, el malvado vive largo

795

Libersecundus7,186 211

10

15

20

25

longum ordinat diesque sibi multos promittit,


meditatione et desiderio suo longo tempore uiuit. Vel
aliomodo,impiuslongouiuittempore,idest,totouite
sue tempore uiuit in malitia sua. Totum enim tempus
uite alicuius, licet breue sit, multum dicitur sibi ueluti
aliasdiciturquodmultumdat,quitotumdat.Necenim
intelligenda uerba sunt ut sonant, quod impius longo
annorum tempore uiuat, ne contradicat prophete
sententie qui ait: Viri impii non dimidiabunt dies suos.
Denique alio sensu papa non diu uiuit quia qui diu
uiuere cupit, diu uiuere non uidetur. Vnde
Chrysostomus: Maximum uite impedimentum est
uiuendi cupiditas; et Cyprianus: Illius est in mundo
remanere uelle quem mundus oblectat. Et, ut supra
diximuscumGregorio,maleuiuuntquidiuseuiuituros
desiderant. Desideranti enim diu uiuere omnis etas
breuis uidetur, quippe qui nullam mortis diem uidere
uellet.NonsicuitamconcupiuitrexetprophetaDauid
quia enim pie et iuste prefuit, non desiderabat diu
uiuere, quinimmo dolebat quod incolatus suus
perlongatus esset. Cum ergo Romanus pontifex pie
regit, semper in eius meditatione mortem prestolatur
illamqueexoptat;quarerecteparumuiuit,quiaparum
uitam extimat.Nonsicde impio,dequoaitsapiens: O
mors! quam amara est memoria tua homini iniusto
habentipacemcumsubstantiasua!

9 Virisuos]Ps.54,24(uirisanguinumetdolinondimidiabuntdies
suos).
12
Maximumcupiditas]cf.SEN.dial.10,9,1:Maximum
uiuendiimpedimentumestexpectatio.
13 Illiusoblectat]CYPR.
mortal. 24 [PL 4.599] (Eius est in mundo diu uelle remanere ...).
15
maledesiderant]NonapudGREG.sedSEN.epist.23,9:male
uiuunt,quisemperuiuereincipiunt. 24 Osua]Eccli.41,1(...homini
pacemhabentiinsubstantiissuis).
1 sibimultos:m.s.F 3 modo:om.H longouiuit:u.l.W uiuit
tempore:t.u.ABFGS 5 ueluti:uelutV 6 quod:quiV dat1:om.V
Nec:nequeB enim:om.DIMVz 7 uerbasunt:s.u.BV 9 qui:
queW 10 qui:om.AGH 11 cupituiuere2:om.W 12 Maximum:
maximeM 15 se:s.lin.H 17 diem:s.lin.R 18 concupiuit:cupiuit
W 19 quia:quiAG 21 perlongatus:prolongatusAGHW pie:diu
F 24 Non:namS 26 cum:inF

796

190

195

200

205

210

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

tiempoporque,dadoqueordenasuspensamientosala
largaysegarantizamuchosdas,vivelargotiemposlo
ensuspensamientosydeseos;odeotromodo,elimpo
vive largo tiempo, es decir, vive en su maldad todo el
tiempo de su vida. Todo el tiempo de la vida de
cualquiera, aunque sea breve, se dice que es mucho
paraligualque,porotraparte,sedicequemuchoda
quien todo lo da. Y no tenemos que entender estas
palabras tal y como suenan, es decir, que el malvado
vive muchos aos, no sea que entremos en
contradiccin con la opinin del profeta que dice: Los
hombresmalvadosnovernlamitaddesusdas.Enfin,
en este otro sentido el papa no vive mucho: quien
desea vivir mucho tiempo, parece que no vive mucho.
Por lo que Crisstomo dice: El mayor impedimento
paralavidaeseldeseodevivir;yCipriano: Esnormal
queaquelalquegustaelmundoquieraquedarseeneste
mundo.Y,comodijimosarribaenpalabrasdeGregorio,
malvivenlosquedeseanvivirmucho.Cuandounodesea
vivir mucho, cualquier duracin de la vida le parece
brevepues,sinduda,noquierevereldadesumuerte.
No tuvo estos deseos de vida David, rey y profeta:
comogobernconsantidadyrectitud,nodeseabavivir
mucho, ms bien se dola porque su estancia aqu se
haca extremadamente prolongada. En consecuencia,
cuando el pontfice de Roma reina con santidad,
siempre ronda la muerte en sus pensamientos y as lo
desea;poresaraznvivepocoquienestimaenpocola
vida. No sucede as con el malvado, de quien dice el
sabio: Muerte! Qu amargo es tu recuerdo para el
hombreinjustoqueviveenpazconsusbienes!

797

Libersecundus7,2128,8

10

15

20

25

Et ut paucis agamus, sancti prophete et qui pie


populis prefuerunt clamabant desiderantes liberari de
carcere mortis huius et tanquam inuicti detinerentur,
uoluntarie moriebantur. Quo fiebat ut, iuxta eorum
desiderium, parum uiuerent in seculo. Romani uero
pontifices econtrario mori timentes, clamant
desiderantesuiuere,quamquamplurimisannisuiuant,
cum tamen preter eorum mentem moriuntur non
tanquam exeant de uita, sed tanquam extrahantur.
Clamant parum uixisse quia numquam mori uellent.
Fatemurtamenquiasipapaadfructumspiritualemet
adlucrumanimarumacfideiincrementaoccupationes
recipit, longissime uiuit, licet breuissimis diebus
prefuerit, idque aget si, iuxta quemdam sapientem,
totius orbis rationes administrat tam parce quam
alienas, tam diligenter quam suas, tam religiose quam
publicas.
Longediffusiusquamputauimus,egimusdeRomani
pontificis statu illiusque sublimitate et excellentia
necnon de eius infelicitate, prosperis et aduersis,
dulcibus et amaris. Superest ut transeamus ad statum
sequentem, perfectum et excellentem, uidelicet
dominorumcardinalium,deindeadomnesaliosgradus
etordinesecclesiasticietspiritualisstatus.

798

215

220

225

230

235

CAPITVLVM OCTAVVM DE EXCELLENTIA ET PREROGATIVA


STATVS ET DIGNITATIS CARDINALATVS ET DE LAVDIBVS ET
PRECONIISEIVS.

30

Cardinalatus siquidem dignitas et excellentia post


summum pontificatum ultra omnes ecclesie dignitates
supereminet ac culmen gloriam et potentiam obtinet
quippequieodemsummipontificiisplendorecoruscat.
Quis enim radios splendidissimi solis ab eius lucis

2
clamabant:clamabuntDI liberari:liberatiD:laborariAG
3 inuicti:inuitiDIMVz
9 exeant:exeuntV
12 ac:adM
13 breuissimisdiebus:iter.W 15 parce:perseV 16 alienas:alios
V post diligenter : alienas add. V religiose : religiosas V
22 sequentem:marg.R 23 gradus:statusR 24 ordines:ordinisD
26 postcardinalatvs:etdeperfectionehuiusstatusadd.R 27 post
eivs:sequituradd.AG 31 pontificii:pontificiW

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Y, por resumir, los santos profetas y quienes


gobernaron con santidad los pueblos, clamaban
deseandoquelesliberarandelacrceldelamuertey
moran voluntariamente, como si fueran retenidos
contrasuvoluntad.Deloquesededucaque,segnsu
deseo, vivan poco en este mundo. Los pontfices de
Roma, por el contrario, temiendo morir claman
deseando vivir, aunque vivan muchos aos, y cuando,
contra su voluntad, mueren, no lo hacen como si se
fueran de la vida, sino como si fueran expulsados.
Claman que han vivido poco porque no quieren
morirse nunca. Reconocemos, sin embargo, que si el
papa cumple con sus ocupaciones con vistas al
provecho espiritual y beneficio de las almas, as como
al incremento de la fe, vive muchsimo, aunque haya
gobernado poqusimos das y lo mismo sucede si, de
acuerdocon unsabio,administralosrecursosdetodo
elorbecontantamesuracomosinofueransuyos,con
tanta diligencia como si lo fueran, con tanto respeto
comosifueranpblicos.
Mucho ms profusamente de lo que habamos
pensado, hemos tratado el estado del pontfice de
Roma, su grandeza y magnificencia, as como su
desdicha, en situaciones de prosperidad y adversidad,
en momentos agradables y desagradables. Resta que
pasemos al estado siguiente, perfecto y superior, el de
los seores cardenales, y despus a todos los otros
gradosyrdeneseclesisticosyestadosespirituales.
CAPTULOOCTAVO: MAGNIFICENCIAYPRIVILEGIODELESTADOY

30

35

DIGNIDADDELCARDENALATO;ELOGIOSYENCOMIOS.

Enefecto,ladignidadymagnificenciadelcardenala
tosobresaletrasladelsumopontificadoporencimade
todas las dignidades de la Iglesia y le pertenecen la
cumbre, la gloria y el poder, y brilla sin duda con el
mismoesplendordelsumopontificado.Quinintenta
ra separar los rayos del sol resplandeciente de la

799

Libersecundus8,9 38

10

15

20

25

30

claritate a glorie et laudis immensitate diuellere


conabitur? aut quis membra a corpore, ramos ab
arbore separabit nisi forte quis dicat quia plurimum
interhosetillosinterest?Truncatasiquidemaltissima
cedro, rami arescunt, eclipsato sole, radii densantur,
mortificato corpore membra motu frustrantur, sed in
cardinalibus mystici corporis ecclesie eclipsato morte
pontifice, illorum officium non decrescit, sed dignitas
uirescit non confunditur, sed magis diffunditur,
quinimmo in seipsis tota pene ecclesie auctoritas
refunditur.
Dum tamen agit in humanis, illius et illorum
tanquam capitis et membrorum una est laus, quorum
una est uirtus, una excellentie gloria eadem
inseparabilis unitas. Tanta est enim inter Romanum
pontificem et cardinales communio, tanta unio ut
omnis summi pontificatus excellentia et culminis
eminentia illorum esse uideatur ut unum corpus
reputentur. Nec modo unio inter eos unitissima
consistit quinimmo, ut ita dixerim, eadem identitas
adeo ut, quod uel fauore uel odio, illam sedem
concernit et cetum cardinalium ueluti partes corporis
suitangerecensendumsit.Hincsapientesuolueruntex
ea ipsa identitate, cardinales summo presuli
fidelitatem aut obedientiam iurare uel prestare non
oportere, ueluti nec a seipso quis fidelitatem requirit
cuminterpetentemetdantemessedistinctio.Eaigitur
de re Romanus pontifex in numero cardinalium se
connumerat sicut imperatorem legimus in senatorum
numerocomputari.

1 diuellere:dilluereS 4 interest:intersitV:estW 5 cedro:


cedrumM solemortificato:om.W 7 ecclesie:s.lin.R 10 tota:
om.H 13 tanquam:marg.R 15 inseparabilis:separabilisW
Tanta:tantoAG
16
et:om.I cardinales:cardinalisI
18
eminentia:excellentiaGH illorumesse:marg.R uideatur:
marg.R 21 uelfauore:postodiotransp.F fauore:fauereABGHrS
22
concernit:conteruitG
27
postdantem:debeatadd.M
28 Romanus:om.R

800

10

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

claridad de su luz, de la inmensidad de su gloria y


alabanza? O quin podra arrancar los miembros de
uncuerpoolasramasdeunrbol,salvoqueacasodiga
que hay mucha diferencia entre stos y aqullos? En
efecto,cuandosecorta elaltsimocedro,susramasse
secan; cuando hay un eclipse, los rayos del sol se
condensan, cuando muere el cuerpo, sus miembros se
ven privados de movimiento, pero en los cardenales
que forman el cuerpo mstico de la Iglesia, cuando se
eclipsa el pontfice por su muerte, su funcin no
decrece sino que aumenta su dignidad, no desaparece
sinoquesedesarrollacompletamente,esms,sefunde
enellosmismoslaprcticatotalidaddelaautoridadde
laIglesia.
Sin embargo mientras el papa est entre los
hombres,suestimacinesuna,delcomocabezayde
elloscomosusmiembros,igualquesuvirtudesuna,su
gloria superior y una su inseparable unidad. Tan
grandeeslacomuninentreelpontficedeRomaysus
cardenales, tan grande su unin, que toda la magnifi
cencia del sumo pontificado y la eminente cumbre de
suscardenalesparecenunsolocuerpo.Ynosloestn
unidsimos por esa unin, sino que ms bien, por as
decirlo,suidentidadeslamismahastaelpuntodeque,
loqueconciernealasedepapal,bienporsimpatabien
por odio, hay que pensar que toca al conjunto de los
cardenales en cuanto partes que son de su cuerpo. De
ah que los sabios quisieron a raz de esa misma
identidad que no fuera necesario que los cardenales
juraran o prestaran obediencia o fidelidad al sumo
prelado, lo mismo que nadie se exige fidelidad a s
mismo cuando se distingue entre quien pide y quien
da. Entonces, por esa razn, el pontfice de Roma se
cuenta a s mismo entre el nmero de los cardenales
igual que hemos ledo que el emperador se cuenta
entreelnmerodelossenadores.

801

Libersecundus8,3970

10

15

20

25

30

Hi sunt preclara ecclesie luminaria et candelabra


splendore lucis et decore excellentie radiantia, de
quibusscriptumestquialuminariacardinumdederunt
lucem. Hi sunt de quibus Zacharias propheta ait quia
tanquam filii splendoris assistunt dominatori uniuerse
terre.
Hi sunt bases et columne ecclesie sacrosancte,
utpote qui suorum uirtutibus meritorum uicarii Iesu
Christi latera tenent et illius amplissimi ostii sunt
firmissimicardinesquibustotusuoluiturorbis.
HisuntsacerdotesLeuiticigenerisquiexcellentiore
iure quam Leuitico, id est, diuina auctoritate in
executione pontificalis officii Romani presulis et
apostolicithronicoadiutoresexistunt.
Hi sunt qui, ut nubes, uolant per altitudinem status
et eminentiam dignitatis et quasi columbe per
puritatem ad fenestras suas, id est, ad sensuum
corporaliumcoertionem.
Hi sunt magni consiliarii summi pontificis quorum
sapientia mundus regitur, qui ex obscuris aperta
faciuntexparuismagna,expartibustota,quiinpriuato
publicum agunt negotium et plus uacando utilitatis
afferunt quam alii actiones exercendo, ueluti nauem
gubernantes,licetquietisedeantinpuppi,tamenmulto
maioraetmelioraaguntceterisnauigantibusetcuncta
corporis membra mouentibus. Hi ex toto orbe
terrarum pauci ex multis singulares ex omnibus
assumunturatqueauulgaribusofficiiseductiadipsius
orbis regimen euehuntur et in marcido corpore
exercent mentis uires, eo sapientie et prudentie magis
apti negotiis quo in exercitiis corporis minus possint.
Hos gentilitas presignabat quos prothoflamines

3
luminariacardinum]Is.6,4(superliminariacardinum).
5
filiiterre]Zach.4,14(istiduofiliioleiquiadsistuntDominatori
uniuersaeterrae).
5 uniuerse:om.W 11 excellentiore:excellentioriV 12 iure:uite
GH:om.W in:etAG 17 postest:siadd.W 21 priuato:priuatum
W 24 postgubernantes:quiadd.F multo:multaGH 25 maiora:
maiorD
26
mouentibus:commouentibusM orbe:orbiH
31 exercitiis:exercitioF 32 quos:quoG

802

40

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Ellos son las ilustres antorchas de la Iglesia y los


candelabros que irradian el esplendor de la luz y el
honor de la magnificencia, de los cuales se ha escrito:
Lasantorchasdelosquiciosdieronluz.Deellosdiceel
profetaZacaras:Loshijosdelaluzasistenaldominador
detodalatierra.
Ellos son las bases y las columnas de la sacrosanta
Iglesia, e igualmente por las virtudes de sus mritos
sostienenlosflancosdelvicariodeJesucristoysonlos
quicios muy slidos de una gigantesca puerta por los
quesecierratodoelorbe.
Ellos son los sacerdotes del Levtico que por un
derechosuperioraldelLevtico,esdecir,porautoridad
divina,ayudanalpreladodeRomaensucargodepapa
yeneltronoapostlico.
Ellos son los que, como las nubes, vuelan por la
grandeza del estado y la eminencia de su dignidad y
casiporsupurezacomopalomashacialasventanas,es
decir,parareprimirlossentidoscorporales.
Ellossonlosgrandesconsejerosdelsumopontfice,
graciasacuyasabidurasegobiernaelmundo,losque
hacen la claridad de la oscuridad, de lo pequeo lo
grande, de las partes un todo, las cosas pblicas en
privadoyaportanmsprovechosintrabajarqueotros
cuando trabajan, como el capitn a su nave que,
aunque permanezca sin moverse en la popa, sin
embargohacecosasmuchomejoresymayoresquelos
dems navegantes y que los que mueven todos los
miembros del cuerpo. Se eligen de uno en uno slo
unos pocos de entre muchos de todo el orbe y, tras
apartarlos de los trabajos mundanos, son llevados al
gobierno del orbe mismo y ponen en marcha las
fuerzas del espritu dentro de un cuerpo marchito, y
por ello son ms adecuados para los asuntos
relacionados con la sabidura y la prudencia que con
los del cuerpo, en lo que tienen menos capacidad. Los
gentiles los sealaban de forma destacada y los

803

Libersecundus8,71103

10

15

20

25

30

appellabat, nam istorum typum gerentes magno


honoriscumulofungebantur.Etnedumactusedhabitu
et ornatu a ceteris reipublice ducibus differebant,
quippequieorumnominaaureismeritolitterisscripta
erant,apudquoseratauctoritasomniumgerendorum.
Hi sunt principes nominati in orbe, principes
leuitarum offerentes sacrificia. Hi sunt principes qui
congregati sunt cum Deo Abraham Dei uicario patre
multarum gentium. Hi sub nostro Christo optimo
imperatore principes sunt constituti super omnem
terram, non utique in hac uel illa ciuitate siue
prouincia, sed super omnem terram. Que res agit ut
non de episcopis principatus ipse intelligi debeat, qui
determinatas habent prouincias. Si igitur unius urbis
rectores in summa gloria habentur, quanto erit
gloriosius totius orbis principes fieri. Hi ad statum
perfectum assumpti, Christi uicario assistunt in quo
assistentie genere apostolorum typum representant
atqueassistendosanctitatemparticipantquiascriptum
est: Quos elegit appropinquabunt ei et sanctificatur in
his qui sibi assistunt. Et ueluti in celesti hierarchia
cherubin atque seraphin ceteraque celestium
spirituum agmina, singulari quadam assistentie
prerogatiua, ceteris angelis missis excellentiora sunt
nec aliter in ecclesiastica hierarchia cardinales statum
assistentium tenentes ceteris episcopis et ecclesie
prelatis qui missorum statum gerunt, dignitate et
gradu merito precedunt. Congruum enim atque
dignum uidetur ut ueluti Romana ecclesia prior
digniorque omnium existit, tanquam domina et
magistra, sic illius ministri singulari quadam honoris
prerogatiua et dignitatis excellentia ceteris
prefulgeant.

2 nedum:dumB 3 ducibusmerito:om.I 4 quippe:quiaW


5 quos:om.M 8 cum:deW patre:om.W 12 agit:aitAG
14 determinatas:determinatusH habent:habetW urbis:orbis
G:postrectorestransp.M
23
assistentie:assistentiaW
25 ecclesiastica:celestiM:posthierarchiatransp.M 31 postsic:et
add.DIMVz 32 etdignitatis:om.G 33 prefulgeantr:prefulgeatcett.

804

75

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

llamaban prothoflamines pues los que pertenecan a


estetipogozabandegrancmulodehonores.Ynoslo
sediferenciabandelosdemsjefesdelarepblicapor
susacciones,sinotambinporsuformadevestirysu
ornato. Con razn sus nombres estaban escritos con
letras de oro pues posean la autoridad para hacer
cualquiercosa.
Ellos son prncipes de renombre en el orbe, los
prncipesdeloslevitasqueofrecenlossacrificios.Ellos
son los prncipes que se congregaron con el Dios de
Abraham, vicario de Dios, padre de muchos pueblos.
Ellos han sido constituidos como prncipes a la orden
de Cristo, nuestro supremo seor, sobre toda la tierra,
noenestaoaquellaciudadoprovincia,sinosobretoda
la tierra. Esto conlleva que no se deba entender este
principado como el de los obispos, que tienen unas
provincias asignadas. Entonces, si los que gobiernan
una sola ciudad gozan de la mayor gloria, cunto ms
glorioso ser convertirse en prncipe de todo el orbe.
Ellos,elegidosparaelestadoperfecto,asistenalvicario
deCristoybajoesaformadeasistenciarepresentana
los apstoles y mientras les asisten participan de su
santidad porque est escrito: A los que eligi se le
acercarn, y es santificado en estos que le asisten. E
igual que en la jerarqua celeste el querubn y el
serafn, y el resto del ejrcito de espritus celestiales,
son ms excelentes que los dems ngeles enviados,
del mismo modo por el singular privilegio de la
asistencia que prestan en la jerarqua eclesistica los
cardenales, que se hacen cargo de esa asistencia,
preceden con razn en dignidad y rango a los dems
obisposypreladosdelaIglesia,quesehacencargode
latransmisindelapalabra.Parececongruenteyjusto
que,igualquelaIglesiadeRomasealzacomoprimera
y ms digna de todas, como seora y maestra, brillen
tambin por encima de los dems ministros por el
singularprivilegiodesuhonorysudignidadsuperior.

805

Libersecundus8,104130

10

15

20

25

Hi recte a cardine nomen ducunt quia, ueluti in


materiali ostio templi duplex esse cardinum genus,
superius uidelicet et inferius, sic in uiuis cardinibus
duplex consistit mysterium superius et inferius,
spiritualium uidelicet et temporalium sedula
administratio. Vtrumque igitur in his cardinibus
uoluitur quia utrumque ecclesie expedire agnoscitur,
diuersotamencalle;alterumquidemutinstrumentum
admittitur,alterumutfructusqueritur.Deseruitancilla
domine et illam sequitur et obsequitur. Per eosdem
certe ostii cardines domina intrat et serua sed finito
ancille mysterio, aut forte ut altera Agar superbiente,
eicitur ancilla foras et recumbit domina cum sponso.
Seruanonexpelliturdumministrat,sedsustineturquia
seruit; ideo seruatur quia decorat statum domine, de
qua scriptum est: Cum ancillis gloriosior apparebo.
Absit tamen ut filius ancille sit heres cum filio libere
domine. Diuersus est utrisque finis, modesta
temporalium occupatio; dum exteriora sine culpa
sollicitat durabiliora ornatioraque spiritualia facit.
Sacra enim cum auro splendent, sordescunt sine
gemmis, nec tamen ea temporalium cura excellentiam
aut status perfectionem in cardinalibus minuit dum
nonsitaffectandaprolibito,sedutilis,sedofficiosapro
mysterio, quinimmo plerumque perfectionem auget
dum per eadem temporalia proximorum saluti
prouidetur. Paulus siquidem aliquando ad tempus

16
Cumapparebo]IIReg.6,22(cumancillisdequibuslocutaes
gloriosiorapparebo).
1 recte:certeDIMVz 2 esse:estM:sitF cardinum:om.W 3 sic:
itaetF sicinferius:om.M cardinibus:cardinalibusF 4 duplex
:duxH 6 cardinibus:cardinalibusF 12 altera:om.S 13 et:om.B
20
spiritualiafacit:f.sp.V
23
cardinalibus:cardinibusG
26 proximorum:proximiorumM:proximiorAG 27 prouidetur:
prouidetM aliquando:om.B

806

105

110

115

120

125

130

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

Ellos toman su nombre de cardo [quicio] porque,


igual que en la puerta fsica de un templo el tipo de
quicioesdoble,elsuperioryelinferior,tambinenlos
cardenalesvivoshayundoblemisterio,elsuperioryel
inferior: la administracin diligente de los asuntos
espirituales y de los asuntos terrenales. Ambos,
entonces, tienen cabida en los cardenales, porque se
sabe que ambos resultan beneficiosos para la Iglesia,
aunque por diferente camino; uno se admite como
medio, el otro se busca como fin: la esclava sirve a su
seora y la sigue y la respeta. Indudablemente la
seorayla sierva entranporlos mismosquicios dela
puerta, pero cuando la esclava ha terminado su
servicio, o quizs por su soberbia como una segunda
Agar170,seechafueraalaesclavaylaseoraseacuesta
con su esposo. No se expulsa a la sierva mientras
cumple con su obligacin, sino que se queda porque
estsirviendo;porelloselamantiene,porquehonrael
estado de su seora, de la que est escrito: Aparecer
ms gloriosaconmis esclavas.No quieredecir ello,sin
embargo, que el hijo de la esclava sea heredero junto
conelhijodelaseoralibre.Diferenteeselpropsito
decadaunadeellas:discretaobligacindelosasuntos
terrenales; mientras se preocupa con responsabilidad
por cuestiones de apariencia, hace ms perdurables y
engalanadas las espirituales. Las cosas sagradas
resplandecen con el oro, desmerecen si no tienen
piedraspreciosasy,sinembargo,esapreocupacinpor
losasuntosterrenalesnodisminuyelamagnificenciao
perfeccindelestadodeloscardenalessiemprequeno
sehagaporpuroantojosinoqueseatilyprovechoso
enfavordesusmbolo;esms,confrecuenciaaumenta
su perfeccin mientras por medio de los asuntos
terrenales mira por la salvacin de su prjimo. Pablo,
en efecto, a veces no tuvo tiempo para dedicarse a la
contemplacin para ser provechoso a las necesidades

170)cf.nota24.EnGal.4,2131,SanPabloexplicaelsentidoalegrico
deAgar,laesclava,ydeSara,lamujerlibre.

807

Libersecundus8,131159

10

15

20

25

contemplatione caruit ut per extrinsecas actiones


plurimorumprodessetutilitatibus.
Hi sunt alii seraphin, qui ardentes interpretantur
siue sustinentes, quia eorum assiduo obtutu et
familiari conseruatione, frequentibus obsequiis sponsi
ecclesie ardentissime intendunt et super eorum
humeros non modo Romane urbis, sed orbis
uniuersitas et totius eius machine pondus insidet, de
quibusscriptumestquiaDominisuntcardinesetposuit
supereosorbem.
Hisuntuigiles,hicustodesproomniumsalutequia,
dormientibus nobis, ipsi peruigilant quasi rationem
pronobisreddituri.Dumenimdormitareeosputamus,
uigilant animo hostium insidias infidelium
machinamenta et persequentium ecclesiam, fraudes
explorant
sagaciter.
Hi
anticipant
consilia
malignantium, deprehendunt laqueos, elidunt
tendiculas, retiacula dissipant, iniqua impiorum
consiliafrustrantur.
Hi tandem omnia tolerant orantes pro populo et
sanctaciuitate,uerumquiaecclesiaciuitasestpropter
collectionem,sponsapropterdilectionem,grexpropter
pascua. Cardines ecclesie recte custodie et concordie
inuigilant quia ciuitas est, inuigilant pastui quia grex
est, inuigilant ornatui quia sponsa est, de quibus
propheta ait: Super muros tuos constitui custodes; et
iterum: Cardines ostiorum domus Domini interioris
sancti sanctorum et ostiorum domus templi ex auro
erantpurissimo.

9
Dominiorbem]IReg.2,8(Dominienimsuntcardinesterraeet
posuit...). 26 Supercustodes]Is.62,6(...tuosHierusalemconstitui
...).
27 Cardinespurissimo]IIIReg.7,51(...deauropurissimoet
cardines ostiorum domus interioris sancti sanctorum et ostiorum
domustempliexauroerant).
2 prodesset:prodesseG:prodestM
4 obtutu:obtuituDIMVz
6 intendunt:incenduntAG 7 orbis:urbisH 9 scriptumest:om.W
postcardines:terreadd.DIMz:temporeadd.V
10 eos:om.M
13 postputamus:ipsiadd.F
14 insidias:om.D infidelium:
fideliumG 18 tendiculas:tendiculaG 20 posttolerant:utadd.F
23 Cardines:cardinalesDIMVz 25 ornatui:ornatuAG 26 propheta
:sponsaF tuos:om.M constituicustodes:cus.cons.F

808

135

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

de mucha gente con acciones relacionadas con la


apariencia.
Ellos son como otros serafines que, segn se cree,
estn ardiendo o flotando, porque con su atenta
mirada, conversacin amable y sus frecuentsimos
regalos se preocupan como esposos apasionadamente
delaIglesiaysobresushombrosrecaeelpesonoslo
delaciudaddeRoma,sinodelatotalidaddelorbeyde
todo su funcionamiento; de ellos est escrito que son
losquiciosdelSeoryasentsobreelloselorbe.
Ellos son vigilantes, ellos son custodios de la
salvacin de todos porque mientras nosotros
dormimos, ellos permanecen en vela como si tuvieran
que dar razn por nosotros. Mientras pensamos que
duermen, vigilan con su juicio las insidias de los
enemigos, las maquinaciones de los infieles y de
quienespersiguenalaIglesia,investiganconsagacidad
sus engaos. Ellos se anticipan a los planes de los
malvados, captan sus ardides, detectan sus trampas,
deshacen sus redes, frustran los perversos planes de
losmalvados.
Ellos, finalmente, lo soportan todo orando por el
pueblo y la ciudad santa, porque la Iglesia es ciudad
por la acogida, esposa por el amor, rebao por el
sacrificio.LoscardenalesdelaIglesiavelanconjusticia
por su custodia y su concordia porque es una ciudad,
velan por sus pastos porque es un rebao, velan por
sus vestidos porque es su esposa; de ellos dice el
profeta: Sobre tus murallas he puesto centinelas; y de
nuevo:Losquiciosdelaspuertasdelrecintointeriorde
la casa delSeor, del lugar santsimo,ydela puerta de
entradadeltemploerandeoropursimo.

809

Libersecundus8,1609,22

Ex his igitur apertissime noscitur huius spiritualis


status eminentia sublimitas et excellentia illiusque
necessitasetsummautilitas.Colligiturdeniquequanta
sit huius status felicitas et commoditas. Superest
tandem ut illius calamitates et miserias, infelicitates
atquepericulabreuissimeaudiamus.

810
160

165

CAPITVLVM NONVM DE PLVRIMIS ANXIETATIBVS ET ACVLEIS,


LABORIBVS ET PERICVLIS STATVS ET DIGNITATIS CARDINALATVS ET
DEONERIBVSQVEINCVMBVNTHVICDIGNITATI.

10

15

20

25

Felix certe et totius prosperitatis honoratior atque


beatior esset cardinea dignitas nisi plures longe
miserie atque calamitates illam premerent quam
felicitatis et dulcedinis cumulus demulceret quo fit ut
qui rectus, qui iustus, qui equus huius rei censor
extiterit utique reperiet statum illum multis
calamitatibus et amaritudinibusrespersum esse,utde
eis ipsis in hoc status culmine sedentibus Augustinus
dicere uideatur quia summis felicitatibus Deus
amaritudines immiscet ut alia queratur felicitas cuius
dulcedo non est fallax. Fallax certe istius status
sublimitas est, fallax gloria si se falli permiserit nisi
illius dulcia ut amara consideret. Illa enim si mente
reuoluerit experietur utique quia potius grauat quam
subleuet plus premat quam premiet. Cuius est
proprium, teste Chrysostomo, ut sic suis applaudat ut
noceat, sic in uia fortunatos demulceat ut in fine
perniciemoperetur.Abinitiosiquidempropinatdulcia
ut,cuminebriatifuerintletaleuiruscommisceat.

18
summisfallax]AVG.serm.105,6,8[PL38.621](ideoenimDeus
felicitatibusterrenisamaritudinesmiscet,utalia...).
2 et:om.AG 4 felicitas:om.W 7 et:om.G 8 laboribvspericvlis:
p.etl.V 9 dignitati:statuiG 10 anteFelix:oadd.G 11 esset:esse
AGH 13 cumulus:om.G 14 equus:equiusG censor:om.H
15 reperiet:reperiretV 20 Fallax:om.I Fallaxfallax:om.AGH
21 sublimitasest:e.s.V permiserit:premiseritS 22 ut:etW
consideret:consideratAG Illa:marg.R
23
quia:quisM
24 subleuet:subleuatF premiet:premiatM

10

15

20

Espejodelavidahumana

Entonces, a raz de estas palabras, se reconoce con


absoluta evidencia la distincin, grandeza y magnani
midaddeesteestadoespiritual,ascomosunecesidad
e inmenso provecho. Se deduce, en fin, cunta es la
dicha y ventaja de este estado. Resta, finalmente, que
escuchemos muy brevemente sus infortunios y
desventuras,desdichasyriesgos.
CAPTULO NOVENO: MLTIPLES INQUIETUDES Y PESARES,
PADECIMIENTOSYRIESGOSDELESTADOYDIGNIDADDELCARDENA

10

15

20

25

30

35

LATO;RESPONSABILIDADESQUEATAENAESTADIGNIDAD.

Sera indudablemente dichosayms honorable por


toda su prosperidad, y sera ms feliz la dignidad
cardenalicia, si no la apremiaran con diferencia ms
desdichas e infortunios que el acervo de dichas y
bondades que la halagan, de lo que se deduce que
quien valore este asunto con rectitud, justicia y
ecuanimidad, encontrar ciertamente que este estado
estplagadodeinnumerablesinfortuniosyamarguras,
como parece decir Agustn de los que se sientan en la
cumbredeesteestado:Diosmezclalaamarguraconla
mayordichaparaquesebusqueotradichacuyabondad
no nos engae. Indudablemente es engaosa la
excelencia de este estado, engaosa su gloria, si se le
permitiera engaarnos salvo que se considere su
dulzor como amargura. Si hiciramos memoria,
veramos que esta dignidad le pesa ms de lo que le
eleva, le oprime ms que de lo que le premia. Segn
aseguraCrisstomo,espropiodeesteestadoconsentir
a los suyos hasta el punto de hacerles dao, halagar a
los que les va bien en su camino hasta el punto de
procurarles un final ruinoso. Al principio, en efecto,
ofrece lo dulce para mezclar luego, cuando estn
ebrios,elvirusletal.
En primer lugar, reconocemos que este estado
cardenalicio es sublime y glorioso, si el orbe avanza

811

Libersecundus9,23 51

10

15

20

25

In primis itaque fatemur hunc statum cardineum


sublimem fore atque gloriosum si bene in eo uoluitur
orbis, si ita ecclesie status uoluitur ut non potius
inuoluatur, si in eo iustitie rectitudo immobiliter
uoluitur et constanter uertitur ut, cum expedit,
uolubiliter permaneat. Vnde Hieronymus, qui eodem
decorefulgebat,deseetillisdicereuidetur:Grandisest,
inquit, dignitas, grande officium si que illo digna sunt
perficimus; et rursus: Letamur de ascensu, sed non
timemus lapsum; et subdit: Non enim tanti est gaudii
excelsa tenuisse quanti meroris dignitatis onera non
impleuisse. Itaque, ut putamus, qui in hoc statu
letabundi sedent, letari desinent si illius sarcinas, si
onera, si miserias recta mente pensauerint idque si,
quadam supina aut affectata ignorantia, ignorare
uoluerint in ea tempestate eos periclitari necesse est,
ut enim inquit Augustinus: Eger eo morti propinquior
est,quoapropriimorbicognitioneestremotior.
Agnoscant ergo qui hoc culmen tenent, dignitatis
naturam que plerumque possessorum animos per
abrupta elationis rapit. Et quia eo quisque extollitur
quo se supra alios uidet, in superbiam et abusionem
erigitur, non curat prodesse, sed gloriatur, preesse
presumit se meliorem quia se cernit superiorem,
priores dedignatur amicos, notos ignorat, contemnit
antiquos, uultum auertit, ceruicem erigit, grandia
loquitur cum exigua operetur, sublimia meditatur,
subesse non patitur qui preesse molitur. Vtinam ex
consideratione ueri dominii, decresceret timor sue

7
Grandisimpleuisse]HIER.inEzech.13,29[PL25.443](grandis
dignitas sacerdotum, sed grandis ruina si peccent; laetamur ad
ascensum sed timeamus ad lapsum: non est tanti gaudii excelsa
tenuisse,quantimoerorisdesublimioribuscorruisse).
3 orbisuoluitur:om.AG
4 iustitie:om.H
11 non:om.W
13 letaridesinent:marg.R sarcinas:oneraV 14 onera:sarcinas
V recta:om.R si2:sibiG 16 eos:om.G 18 postest1:morti
add.F cognitione:postremotiortransp.F
19
ergo:om.M
22 uidet:uidentAG postet:inadd.GM 26 grandialoquitur:l.g.V
27 sublimia:sublimaS 28 postpreesse:nonadd.AG 29 dominii:
dominiSW timor:tumorDI

812

25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

conl,sielestadodelaIglesiaavanzademodoqueya
no haya vuelta atrs, si la justicia avanza invariable
mente y se desarrolla de modo constante para que,
cuando convenga, corra con fluidez. De donde
Jernimo, que brillaba con ese mismo honor, parece
decir de s mismo y de ellos: Enorme es nuestra
dignidad, enorme nuestra responsabilidad si llevamos a
caboloqueesdignodeella;ydenuevo:Nosalegramos
por el ascenso pero no tememos la cada; y aade: No
vale tanto alegrarse por haber alcanzado lo excelso,
cuanto la tristeza de no haber cumplido con la
responsabilidad de nuestro cargo. As pues, segn
pensamos, quienes ocupan llenos de regocijo este
estado, dejaran de regocijarse si sopesaran con
sentido comn sus cargas, sus responsabilidades, sus
desdichas y si quisieran ignorar todo esto por una
supina o inconsciente ignorancia, se hallaran necesa
riamente en peligro en medio de un temporal, como
dice Agustn: El enfermo est tanto ms cerca de la
muerte cuanto ms lejos est del conocimiento de su
propiaenfermedad.
En consecuencia, conozcan la naturaleza de su
dignidad los que tienen esta cumbre, pues arrebata el
sentidodemuchosdelosquelaposeenporelprincipio
desuelevacin.Ycomocualquierapuedeelevarseall
dondeseleveaporencimadelosdems,seencumbra
en la arrogancia y el exceso, no se preocupa de ser
provechoso, sino que se vanagloria por gobernar,
presume de ser mejor porque se considera superior,
desdeaasusamigosdeantes,ignoraasusconocidos,
desprecia a los antiguos, vuelve el rostro, levanta su
cuello, cuenta enormidades cuando hace pequeeces,
piensa en cosas sublimes y no le importa estar por

813

Libersecundus9,5276

10

15

20

25

dominationisutdicerepossit: Necambulauiinmagnis
necinmirabilibussuperme.Rursusgloriaridesinentsi
pondus seruitutis, si molem sollicitudinum, si turba
curarum et anxietatum ad mentem adduxerint. De
quibus ait Iob: Ecce gigantes gemunt sub aquis; ubi
Gregorius: Quanto quis altior erigitur tanto curis
grauioribus oneratur; et sequitur: Homo in sublime
positus, tantos supra se sustinet quantos dignitate
precellit. Ideo gigantes in ecclesia potentes, uidelicet
cardinesrectegemuntsubaquis,idest,subpopuliset
quiascriptumest: Aquemulte,populimultisubquibus
contremiscunt, quia illorum assidua cura grauantur et
illorumpeccatisdamnantur.
Denique non glorientur cardines ipsi quia sponso
ecclesie assistunt eiusque adiutores atque consultores
instituti sunt. Si enim ad mentis aciem reduxerint,
quantis laboribus plena sit ac erumnis ea Romani
pontificis assistentia, ea consulendi et iuuandi
necessitudo, quantisque periculis referta sit illa
desiderata ad papam proximitas, cythara gaudii
uertetur in luctum. Quanto enim Lucifer fuit Deo
propinquior, tanto grauius peccauit atque ruit. Nimia
plerumque propinquitas nocet nec ignis ledit nisi
aproximantem.Cognoscantigiturquiaassistentessunt
non insistentes, ne dixerim obsistentes, coadiutores

1
Necme]Ps.130,1(nonambulauiinmagnisetin...).
5 Ecceaquis]Iob26,5. 6 Quantooneratur]GREG.M.moral.21,31
[PL76.25](Namquantoquisquehicaltius...).
7 Homoprecellit]
GREG. M. moral. 21,31[PL 76.25] (Homo quippe in sublimibus
eleuatus, tantos super se sustinet, quantos suppositos regit).
11 Aquemulti]Apoc.17,15.
6 altior:altiusV erigitur:exigiturW
7 sublime:sublimiV
8 tantos:tantoH quantos:quantoM
9 potentes:petentesG
11 multe:multiS populimulti:multepopuliW 14 glorientur:
glorianturGW cardines:s.lin.R
15
eiusque:eiusdemqueV
16
instituti:s.lin.R mentis:mentemW
18
consulendi:
consulandiGHW
20
cythara:cetharaG
22
propinquior:
appropinquiorM atqueruit:s.lin.R
24
quia:quiF
25 neobsistentes:om.R

814

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

debajo cuando maquina estar por encima. Ojal por


hacer honor a la verdad disminuyera el temor de su
dominacindemodoquepudieradecir:Nohecamina
do por caminos grandes ni maravillosos que estuvieran
sobrem.Adems,dejarandevanagloriarsesituvieran
en cuenta el peso de la servidumbre, la multitud de
preocupaciones, la infinidad de desasosiegos e inquie
tudes. De ellos dice Job: Hasta los gigantes tiemblan
bajolasaguas;dondeGregoriodice:Cuantomsaltote
eleves, tanto ms te cargas de responsabilidades ms
onerosas; y sigue: El hombre que ha sido puesto en lo
ms alto sostiene sobre s a tantos cuantos supera en
dignidad. Por ello los gigantes poderosos en la Iglesia,
es decir,loscardenales, gimen bajo las aguas, es decir,
bajo su pueblo; y porque est escrito: Muchas aguas,
muchos pueblos bajo los que se estremecen porque se
cargan de continuas preocupaciones por ellos y se
condenanporsuspecados.
Enfin,nosevanaglorienlospropioscardenalespor
ayudar al esposo de la Iglesia y por haber sido
designadossusayudantesyconsejeros.Sisometierana
losojosdesuinteligenciaelnmerodepadecimientos
ytormentosdelosqueestllenaesaayudaalpontfice
de Roma, esa necesidad de aconsejar y ayudar, el
nmerodepeligrosdelosqueestplagadaladeseada
proximidadalpapa,laalegradelactarasecambiara
enluto.CuantomscercaestuvoLuciferdeDios,tanto
ms grave fue su pecado y su cada. Con frecuencia,
demasiada proximidad hace dao y el fuego no hace
dao a menos que te acerques. Conozcan, entonces,
que son ayudantes, no asediantes, por no decir
resistentes,queayudannoqueimpiden,queasistenal

815

Libersecundus9,77106

10

15

20

25

30

non impeditores, assistentes bono resistentes malo,


applaudantes bonis, impugnantes peruersos ut sint de
quibusscripturaait:Quiassistit,assistat quasiGeonin
die uindemie. Geon conflictus uel lucta dicitur. In
uindemiaueromalifructumrapiunt.Quiigitursummo
pontifici assistit, conflictum aggreditur contra eos qui
fidemetecclesiamimpignant.Assistereergoquippeet
resistereiuuarequeomnitemporesintcardinesparati,
non modo in prosperis, sed aduersis ne de illis
Romanus pontifex recte conqueratur quia ei assistunt,
nonauteminoportunitatibus,nonintribulatione.Cum
autem tribulatio proxima est, non est qui adiuuet.
Demumpropinquisintutconsulant,nonutconsumant
sicutscriptumest:Quoselegitappropinquabunteinec
derelinquent eum. Vtinam qui tam proximi sunt in
dignitate, propinqui sint in sanctitate ut de eis
Romanus ipse pontifex recte dicere possit quod in
Leuitico ad leuitas dicebat summus sacerdos:
Sanctificabor,inquit,inhisquiappropinquantmihi.Sed,
proch dolor, uerendum est potius ne nimia
propinquitateipsidraconessintiuxtaarcamdomini,ne
de illis dicat ecclesie sponsus: Aduersus me
appropinquauerunt.Videantrursusquiadifficillimares
esttantotribunaliassistere,difficiliussicconsulere,ut
simul prosint et placeant et, longe omnium
difficillimum,utinassistendositanimus,inconsulendo
liber non odio affectui non passioni obnoxius. Nam
iuxta quemdam sapientem, apud magnum tribunal
difficile est sic consiliari ut sit in uerbo ueritas, in
consilio fides, in commisso silentium. Ille siquidem,

3
assistatuindemie]Eccli.24,27(etadsistensquasiGeonindie
uindemiae). 19 Sanctificabormihi]Leu.10,3.
1 resistentes:om.D 2 applaudantes:applaudentesR peruersos:
peruersisW 3 assistat:s.lin.R 6 eosadiuuet:demollienteset
rapientesfructumvenedominiSabaothR 7 quippe:om.V 9 ne:
nonH 12 autem:enimF 13 ut1:om.M 14 sicutpotius:tandem
maximecauendumestR elegit:eligitB ei:sibiAGH nec:neM
15 Vtinam:TtinamrS proximi:propinquiF 17 recte:om.W
possit:possetW 19 qui:queW 23 rursus:s.lin.R 24 sic:sitF:
om.V 26 in1:om.H 27 affectui:affectuV non2:om.W

816

80

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

bien,resistenalmal,halaganalosbuenos,atacanalos
malos para ser como los que dice la Escritura: El que
ayuda, ayude como el Guijn171 en da de vendimia.
Guijnsignificaconflictoolucha.Enlavendimia,por
el contrario, los malos roban el fruto. Entonces, quien
ayuda al sumo pontfice batalla contra quienes
arremetencontralafeylaIglesia.Enconsecuencia,los
cardenales deben estar preparados, sin duda, para
asistir,resistiryayudarencualquiermomento,noslo
en la prosperidad sino tambin en la adversidad, no
sea que el pontfice de Roma se queje con buen juicio
de ellos porque no es que no le asistan en las
situaciones favorables, es que no lo hacen en la
tribulacin. Cuando la tribulacin est cerca no hay
quien le ayude. Por ltimo, estn prximos a l para
aconsejarle,noparaconsumirle,comoestescrito:Los
que eligi se le acercarn y no le abandonarn. Ojal
que quienes estn tan cerca en la dignidad, estn
prximosenlasantidad,paraqueelpontficedeRoma
pueda decir de ellos lo que les deca en el Levtico el
sumosacerdotealoslevitas:Sersantificadoenlosque
se aproximan a m. Pero, qu pena!, es ms temible
que, por una proximidad excesiva, sean como
serpientesjuntoalarcadelSeor,novayaaserqueel
esposo de la Iglesia diga: Se han aproximado contra
m. Vean, adems, que es dificilsimo asistir en tan
importanteresponsabilidad,msdifcilaconsejardetal
modoquealmismotiempolesaprovecheylesagrade
y, con diferencia, lo ms difcil de todo es que en su
asistenciayconsejohayaunnimolibre,yquenoest
sometido al aborrecimiento del afecto ni de la pasin.
Pues, segn un sabio, es difcil aconsejar en una
responsabilidad importante de tal modo que pueda
haber verdad en la palabra, fidelidad en el consejo,
silencio en el cometido. Segn asegura Ambrosio,

171)Nombre del nico manantial de Jerusaln. Fue el rey Ezequas


quiendirigipormediodeunconductosubterrneosusaguashacia
elladooccidentaldelaciudad(cf.IICron.32,30).

817

Libersecundus9,107132

10

15

20

25

testeAmbrosio,recteconsulitquiutiliterassistit,quise
ipsum formam et exemplum exhibet in doctrina, in
grauitateutsiteiussermosalubris,consiliumutile,uita
honestasententiadecora.
Denique quantum cure, quantum sollicitudinis,
quantumque miserie, laboris atque periculi in ea
assistentia uertitur, illud aperte indicat quia quidquid
egrum,quidquidmarcidum,quidquidturbulentumaut
inquietum in orbe erit, totum eis curandum tribuitur.
Quidquid deformationis aut morum corruptionis in
mundo erit, summo pontifici simul et cardinalibus
imputatur. Si pestis, si fames, si in Deum et proximos
fidelespeccauerint,siuitiaexcreuerinteisimputabitur
qui, ut scriptura ait, commedunt peccata populorum,
nam iuxta Ambrosium: Cum populus indisciplinatus
reperitursignumestquiasacerdotiumnonestsanum;
unde Gregorius in quadam homelia: Vbi subiectus ex
sua culpa moritur ibi is qui preest mortis causa
inuenitur. Et, ut paucis agamus, tot sunt cardinalium
miserie et calamitates, tot mentis et conscientie
remorsiones quot sunt preceptorum et rerum eis
incumbentium transgressiones, que omnia enumerare
perquamdifficileforet.
Ceterum congruit gradui, congruit ordini
cardinalium,expedithonori,conuenitonerietpericulo
ut considerent se cardines fore atque custodes

1 sedecora]AMBR.off.2,17,86[PL16.126](Talisitaquedebetesse
qui consilium alteri det, ut se ipsum formam aliis praebeat ad
exemplum bonorum operum, in doctrina, in integritate, in grauitate,
ut sit eius sermo salubris atque irreprehensibilis ...).
14 commeduntpopulorum]Os.4,8(peccatapopulimeicomedent).
17
Vbiinuenitur]GREG.M.inEzech.1,11,9[PL76.909](ubi
subiectus...ibiisquipraeest,quoniamtacuit,reusmortistenetur).
1 utiliterassistit:om.W 7 indicat:iudicatI 8 egrum:agrumB
marcidum:om.G 9 totumerit:iter.AG 10 autcorruptionis:om.
W 11 summo:simulM:om.D simul:om.G 14 qui:queW
16 est2:om.AG
18 is:eisD
22 enumerare:denumerareF
23 perquam:perdifficileV foret:estV 24 Ceterumgradui:ut
cetera obmitamus R ordini cardinalium : eorum ordini R
25 honoriexpedit:om.R 26 ut:etGH se:om.AG

818

110

115

120

125

130

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

aconsejaconrectitudquienasisteconprovecho, quien
se muestra a s mismo como modelo ejemplar en su
formacin y seriedad de modo que su discurso sea
productivo, su consejo provechoso, su vida honrosa, su
opininhonesta.
Enfin,todoestoindicalacantidaddedesasosiegos,
la cantidad de preocupaciones y la cantidad de
desdichas, padecimientos y riesgos que recaen en su
servicioporquecualquiercosaenferma,cualquiercosa
podrida, cualquier asunto turbulento o revuelto que
haya en la ciudad, todo se le asigna a l para que se
ocupe de ello. Cualquier alteracin o corrupcin de
costumbres que haya en el mundo se le asigna por
igualalsumopontficeyaloscardenales.Sihaypeste,
hambre, si los fieles pecan contra Dios o contra el
prjimo, si caen en vicios, se les asignar a ellos, que,
comodicelaEscritura,secomenlospecadosdelpueblo,
pues, segn Ambrosio: Cuando se encuentra un pueblo
indisciplinado, es seal de que el sacerdocio no se
encuentra en buen estado; por lo que Gregorio dice en
unahomila:Dondeunhombremuereporsuculpa,all
esacusadodelamuerteelquegobierna.Y,porresumir
en pocas palabras, tantas son las desdichas e infortu
nios de los cardenales, tantos los remordimientos del
almaylaconciencia,comotransgresionesseproducen
de los mandamientos y de los asuntos que les
incumben,cuyaenumeracinseraextraordinariamen
tedifcil.
Por lo dems, es congruente con su cargo, es
congruente con el orden de los cardenales, conviene a
su honor, se ajusta a su responsabilidad y riesgo que
los cardenales consideren que son los quicios y los

819

Libersecundus9,133 159

10

15

20

25

ostiorumdomusDei,perquenemofacileintratnisiper
cardinum mysteria. Ad eos igitur circumspicere
pertinet quis ingreditur et egreditur. Conentur itaque
ut intrent habentes uestes nuptiales et qui digni
reputentur claudantque indignis. Clausa erat Iherico,
ubi positi erant principes ut uiderent intrantes et
egredientes. Et in libris Iudicum custodes uigilabant
clausis diligentissime ostiis domus Dei. Sed caueant ne
claudant hostia his qui intrare deberent, percutientes
eos qui foris sunt, quos scriptura commemorat quia
clauduntostiumcumintrinsecusfuerint.
Rursus inuigilent custodie cardines. Ipsi duo enim
Simones eis occurrent, assidue inuicem contendentes,
quosnonequalanceamplectantur:alterumsequantur,
alterum persequantur. Simonem magum corrumpere
nitentem expellant, Simonem Petrum ei maledicentem
admittant. Simonem magum et filiam eius eiciant quia
ad eosdem cardines scriptura ait: Claudite ostia ne
sinatiseamintrare;etiteruminlibrisRegum:Eiceeam
et claude hostium. Vterque Simon negotiatur ut intret,
sed longe dispariter. Simon Petrus iniqua domus Dei
commercia damnat, alter Simon admittit. Ille terrena
uendit ut celestia assequatur, iste spiritualia emit ut
temporalia adipiscatur. Ille dum gratis accipit, gratis
dat, iste id pretio uendit quod pretio emit. Simon
magus ait: Accipe nummos ut habeam gratie Dei
largitionem. Simon Petrus ait: Pecunia tua tecum sit in

8
clausisostiis]Iud.3,23(clausisdiligentissimeostiis).
11
clauduntfuerint]IVReg.4,4(claudeostiumcumintrinsecus
fueris). 13 cf.Act.8,1824. 19 Eicehostium]IIReg.13,17(eice
hancameforasetclaudeostiumposteam). 26 Accipelargitionem]
cf. Act. 8,19: date et mihi hanc potestatem ut cuicumque imposuero
manusaccipiatSpiritumSanctum.
27 Pecuniaperditionem]Act.
8,20(pecuniatuatecumsitinperditionem).
2 mysteria:ministeriaDI 3 egreditur:regrediturM 5 reputentur:
reputanturM erat:eritAG 6 intrantes:ingredientesF 7 libris:
libroV 8 clausis:om.H 9 his:isW 10 foris:om.W 12 cardines:
cardinalesV 14 equa:equaliW 15 alterumpersequantur:om.W
16 ei:etW dicentemadmittant:om.A 18 ad:om.H 19 Eice:
eiciteF 20 claude:clauditeF 24 adipiscatur:assequaturF 27 ait:
:dixitV tua:om.AGH

820

135

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

custodiosdelaspuertasdelacasadeDiosporlasque
nadieentrafcilmentesinoesatravsdelossmbolos
de los cardenales. A ellos corresponde, entonces,
observar quin entra y quin sale. As pues, deben
intentar que entren con ropa de boda los que sean
consideradosdignosycerrarlaspuertasalosindignos.
SecerrJeric,dondesehabancolocadolosprncipes
para ver quin entraba y sala. Y en los libros de los
Juecesloscustodiosvigilabanconlaspuertasdelacasa
de Dios convenientemente cerradas. Pero tengan
cuidadodenocerrarlaspuertasalosquedebenentrar
mientras golpean a quienes estn fuera, a los que la
Escritura recuerda porque cierran la puerta tras de s
cuandoyaestndentro.
Adems,loscardenalesdebenvelarporlacustodia.
Los dos Simones se encontrarn con ellos mientras se
enfrentancontinuamenteelunoalotro.Noselestiene
lamismaestima,aunoselesigue,aotroselepersigue.
Deben expulsar a Simn el Mago que destaca por su
corrupcin; deben admitir a Simn Pedro, que le
maldeca. Deben echar a Simn el Mago y a su hija
porquelaEscrituralesdicealoscardenales:Cerradlas
puertas para no permitir que sta entre; y de nuevo:
chala y cierra la puerta. Ambos Simones negocian
para entrar pero de modo muy distinto. Simn Pedro
condena el perverso comercio dentro de la casa de
Dios, el otro Simn lo aprueba. Uno vende lo material
para conseguir el cielo, el otro compra lo espiritual
para conseguir lo material. Uno, mientras lo recibe
gratis,gratisloda.Elotrovendepordineroloquecon
dinero ha comprado. Simn el Mago dice: Toma estas
monedas para que yo tambin pueda tener la

821

Libersecundus9,160186

10

15

20

25

perditionem. Ille nihil habens terreni multum, diuini


muneriselargiturcumait:Quidquidhabeotibido;iste
plurimahabensnihildatuirtutisquiaextimauitdonum
Dei posse pecunia comparari. Intret denique Simon
Petrus, cuncta uisitet et operetur; pellatur Simon
magus qui uulnerat nec medetur. Ille claudos sanat et
egrotantes, iste sanos efficit claudicantes; ille curat
aliorum oculos, iste implet suorum loculos. Ille intret
qui ait: Surge et ambula, alter expellatur dicens: Qui
uenerit ad me non eiciam foras; ille in nomine Iesu
Nazareni suscitat mortuos, hic in nomine Zabuli
mortificatuiuos.
Demum expedit cardinibus iactantiam et ornatum
exteriorem fugere. Non sint de illorum numero in
quibus cernitur: Vestium cultus plurimus, uirtutum
autem nullus aut exiguus. Pompa enim uestium
toleranda pro tempore, non affectanda pro libito,
permittenda pro status decentia, dimittenda pro
scandalo. Auaritiam ut scorpionem cardines fugiant,
quia de illis scribitur: Percute cardinem et
commoueantursuperliminariaquiaauaritiaincapiteet
plateis eorum propterea nouissima eorum consumam.
Post aurum non eant, Christum non questum
sequantur, affluentiam rerum non querant nisi
uirtutum et donorum spiritualium. Vitent mensarum
luxuriem,congeriemuasorumquiahocnonestornare
ecclesiam, sed spoliare, non est decorem

9
Surgeambula]Matth.9,5;Luc.5,23. Quiforas]Ioh.6,37(qui
uenit...).
20 Percuteconsumam]Am.9,1(percutecardinemet
commoueantur superliminaria auaritia enim in capite omnium et
nouissimumeorumingladiointerficiam).
2 do:om.AG 3 donumDei:Deidon.F 4 possepecunia:pe.po.F
6 nec:nequeB
9 postexpellatur:quidatomnequodadd.F
dicens::om.F 10 uenerit:uenitFV 13 cardinibus:cardinalibus
DIMVz:dignitatiR postiactantiam:sedadd.R
14 Non:neF
sint:sicutI 16 Pompa:pompeH postuestium:cernituruestium
cultusplurimusuirtutumautemnullusautexiguuspompaenimadd.
R
17 posttoleranda:estadd.FV
19 cardines:cardinalesM
20 scribitur::scriptumestF 23 Christum:om.B 24 rerum:s.lin.R
25 mensarum:mensuramAGH:mensurarumW
26 luxuriem:
luxuriesG:luxuriamM

822
160

165

170

175

180

185

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

bendicin de la gracia de Dios; Simn Pedro dice: Tu


dinero te llevar a la perdicin. Uno, que no tiene
bienes materiales, distribuye el don divino cuando
dice:Tedoycuantotengo;elotro,quetienemucho,no
danadavirtuosoporquepensabaqueeldondeDiosse
poda comprar con dinero. En fin, que entre Simn
Pedro,quevengaamenudoytrabaje;queseexpulsea
Simn el Mago, que causa heridas y no les pone
remedio. Uno sana a los invlidos y a los enfermos, el
otrohacequelossanosenfermen;unocuralosojosde
los dems, el otro llena los cofres de los suyos. Que
entre quien dice: Levntate y anda; que se expulse al
otroquedice:Quienvieneam,noloecharfuera.Uno
resucitaalosmuertosennombredeJessdeNazaret,
elotromortificaalosvivosennombredeZabuln.
Conviene, adems, a los cardenales huir de la
ostentacin y de las apariencias. Que no se cuenten
entreaquellosdelosquesepiensa:Muchadedicacin
al vestir, poca o ninguna a la virtud. La pompa en el
vestir se debe tolerar en funcin del momento, no al
antojodecadauno,sedebepermitirpordecoropropio
de su estado, se debe abandonar ante el escndalo.
Deben huir los cardenales de la avaricia como de un
escorpin,porquedeellosestescrito:Golpeaelquicio
ytemblarnlosumbrales,porque laavariciaestensu
cabezayensusplazas,poresaraznacabarhastacon
el ltimo de ellos. No deben ir detrs del oro; deben
seguir a Cristo, no al beneficio; no deben buscar la
abundancia de bienes sino de virtudes y dones
espirituales;debenevitarlasuntuosidadenlamesa,la
multitud de vajillas, porque esto no es adornar la
Iglesia sino despojarla, no es custodiar su honor y

823

Libersecundus9,187213

10

15

20

25

maiestatemque custodire, sed perdere, non est


defendere, sed exponere. Rursus exponant se murum
prodomoDomini.Exeantexaduersopotentibusseculi.
Regibus se exhibeant imperterritos ut Iohannem
iniustis, ut Moysen Egiptiis, fornicantibus ut Phinees,
idolatris ut Eliam, auaris ut Eliseum, ut Petrum
blasphemantibus,utPaulumpersequentibus.
Vulgum non spernant, sed instruant, diuitem non
palpent, sed terreant, pauperem non grauent, sed
foueant, dignos promoueant, indignos expellant et, ut
inquit canon, querant eos in ecclesia columnas erigere
quospluscognoscuntprodesse,nonquosuelipsiamant
uel quorum sunt precibus et seruitio deliniti, uel pro
quibus, ut prelati fiant, muneribus impetrarunt. Et cum
apostolorum typum teneant, distribuatur dignitas pro
meritis non pro uolitis, distribuant unicuique prout
opusestnonsibi,sedpopulo.
Iuuenesdoceant,nonexaltent,minasprincipumnon
paueant, sed contemnant, ecclesias non spolient, sed
ornent,marsupianonexhauriant,sedcordareficiantet
crimina corrigant, studiosos diligant, ignorantes
ignorent quia scriptum est: Ignorans ignorabitur. De
dote uidue et patrimonio crucifixi pauperes pascant,
non in conspectu hominum, sed Dei. Nec
reprehendimus quosdam qui pauculas escas egenis
erogantquedesuaetsuorumsuperestmensa,sedeos
inculpamusquipretiosiorareconduntmoreillorumde

11
querantimpetrarunt]DECRET.Grat.2,8,1[PL187.774](utnon
querant ... plus cognoscant ecclesiae prodesse, sed quos uel ipsi
amant, uel quorum sunt obsequiis deliniti, uel pro quibus maiorum
quispiam rogauerit, et ut deteriora taceam qui ut clerici fierent
muneribusimpetrarunt). 22 Ignoransignorabitur]ICor.14,38(si
quisautemignoratignorabitur).
6 ut2:DFIMVz:om.cett. 7 persequentibus:marg.R 11 columnas:
columbasD 12 amant:om.B 13 suntprecibus:p.s.H 15 teneant:
postcumtransp.V postdistribuatur:singulisadd.F 16 prout:om.
G 19 paueant:timeantF spolient:spoliantAGH 20 ornent:
ornantAG 24 conspectu:conspectumM:om.W 26 sed:superG

824

190

195

200

205

210

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

majestadsinoperderlos,noesdefenderlasinoponerla
enpeligro.Sedebenponeralavista,adems,comouna
murallaantelacasadelSeor;debenhacerfrentealos
poderosos de este mundo; se deben mostrar
imperturbables ante los reyes, como Juan, ante los
injustos, como Moiss ante los egipcios, como Pinejs
ante los fornicadores, como Elas ante los idlatras,
como Eliseo ante los avaros, como Pedro ante los
blasfemos,comoPabloantesusperseguidores.
No deben despreciar al vulgo sino instruirlo, no
deben adular al rico sino aterrorizarle, no deben
agobiar al pobre sino favorecerle, deben promover a
los dignos, expulsar a los indignos y, como dice el
Canon, deben tratar de erigirenpilares de la Iglesia a
los que ellos saben que pueden dar ms provecho, no a
losqueellosamanoalosqueleshanseducidoconsus
promesasyserviciosolosqueleshanpedidoconregalos
queleshicieranprelados.Ycomodesempeanelpapel
de los apstoles, se debe distribuir la dignidad por
mritosynoavoluntad,debenrepartiracadacualen
funcin de las necesidades, no las suyas, sino las del
pueblo.
Deben ensear a los jvenes, no ensalzarlos, no se
deben asustar por las amenazas de los prncipes sino
que las deben despreciar, no deben desvalijar las
iglesiassinoadornarlas,nodebenvaciarlasbolsassino
llenar los corazones y corregir las faltas, deben
apreciar a los estudiosos e ignorar a los ignorantes
porqueest escrito: Elignorante ser ignorado. Deben
dardecomer a lospobres con la dote de la viuda yel
patrimonio del crucificado, no ante la mirada de los
hombres sino de Dios. Y no criticamos a algunos que
reparten unos pocos manjares entre los pobres de lo
que les sobra de su mensa y la de los suyos, sino que

825

Libersecundus9,214240

10

15

20

25

quibus Mattheus ait quia decimant mentam et anetum


ac cuminum et relinquunt que grauiora sunt, quoniam
hecoportetfacereetillanonomittere.
Iubenturdeniquecardinesuiriliterstareproafflictis
et iudicare equitatem pro mansuetis terre. Iubentur
denique uacare morum correctioni, insistere
concordie, inuigilare paci infidelium expugnationi et
fideiaugmentointendereeamqueusqueadsanguinem
tueri,incuiustyporubeipileiinsigniisdecorantur.Sint
denique in loquendo modesti, in aduersitate securi, in
prosperitate deuoti, in hospitio non dissoluti, in
conuiuio non effusi. Demum sint pontifici fideles
inferioribus comportabiles, sint ad petendum
uerecundi ad negandum iusta difficiles, sint grati
postquam acceperunt, sint largissimi exhibitores et
parcissimipromissores.
Et, ut finem uerbis, sed non mentis dolori
imponamus, tales interius exteriusque cardines
ecclesie existant, quales se uelle esse professi sunt.
Tales sibi appareant quales ab hominibus reputati
cupiunt:hocsitillispudoraliosesseetaliosapparere.
Fuere quidem multi quibus expediens minime fuit
apparere et conspici. Sed, proch dolor, in omni statu
experimur alios esse alios apparere, ut illud
Anticlaudiani apud omnes uerum sit quia aliquando
nonsunthominesquoduidentur.Sepeueroplurissunt
quamappareantutglorieeissitascendisse.

1
decimantomittere]Matth.23,23(quiadecimatismentamet
anethumetcuminumetreliquistisquaegrauiorasuntlegisiudicium
et misericordiam et fidem haec oportuit facere et illa non omittere).
25
aliquandouidentur]PETR.rem.1,92,18(NotissimumClaudiani
dictum: Minuit presentia famam [CLAVD. 15,385]; quanto magis illam
minuitnotitia!Rarosunthominesquoduidentur).
1 quia:quiF 3 hec:hocM:illaF 6 insistereconcordie:c.i.V
7 inuigilare:inuigilariV 8 augmento:argumentoDIMVz 11 non:
om.S
13
petendum:ferendumR
14
iusta:iustiAGH
15 acceperunt:acceperintS 23 Sedapparere:om.V 27 ut:etW

826

215

220

225

230

235

240

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

acusamos a los que esconden lo ms precioso que


tienen siguiendo la costumbre de aquellos de los que
Mateodicequediezmanlamenta,elhinojoyelcomino
y dejan lo que es ms importante, puesto que est bien
haceraquello,perosinomitiresto.
Selesordenaaloscardenales,enfin,estarconvalor
al lado de los afligidos e impartir justicia ante los
mansos de la tierra. Se les ordena, en fin, fijarse en la
correccin de las costumbres, insistir en la concordia,
velarporlapaz,aplicarseporelaumentodelafeyla
conquista de los infieles y ello hasta derramar su
sangre,hechoporelqueseadornaderojosuinsignia.
Debenser,enfin,comedidoscuandohablan,firmesen
laadversidad,piadososenlaprosperidad,nodebenser
indolentes en la hospitalidad ni desmesurados en los
banquetes. Deben ser, adems, fieles al pontfice,
accesibles para sus inferiores; deben ser respetuosos
cuandopiden,inflexiblesparanonegarloqueesjusto;
debenseragradecidoscuandoreciban,extremadamen
tedadivososperomuyparcosenpromesas.
Y,porponerfinamispalabras,peronoaldolordel
alma,loscardenalesdelaIglesiadebenserencuerpoy
alma tal y como prometieron que queran ser. Deben
aparecer tal y como quieren ser respetados por los
hombres:paraellosdebesermotivodevergenzaser
de una manera y aparentar otra. En efecto, hubo
muchos a los que no les vino nada bien parecer una
cosayquesevieraotra.Pero,qupena!,encualquier
categora nos encontramos con gente que es de una
manerayaparentaotra,pueselpasajedelAnticlaudia
noparececorroborarsecontodoelmundo: Avecesno
son los hombres lo que parecen. Por el contrario, a
menudosonmsdeloqueparecendemodoquehaber
ascendidotieneparaellosunagloriamayor.

827

Libersecundus9,24110,20

10

15

20

25

Postremo id uellem cardinalium cordibus semper


defixum sit quia, si tandem diuersis illecebris
delitescunt nec eis onera incumbentia pertimescunt,
uereor ne illud Amos prophete audiant: Stridebunt,
inquit, cardines domus Dei in illa die; et iterum illud
Isaie: Super muros tuos constitui custodes, ipsi uero
sicutlocusteuineamdepastisunt.

828

245

CAPITVLVM DECIMVM DE SVBLIMITATE, EXCELLENTIA ET


DIGNITATE
STATVS
PATRIARCHARVM,
ARCHIEPISCOPORVM,
EPISCOPORVM, PRELATORVM, PRESBYTERORVM ET MINISTRORVM
ECCLESIEETDEPERFECTIONESTATVSEORVM.

Cogit ordo pollicitus ut attingamus ceteros status


hierarchicos uite spiritualis, uidelicet, patriarcharum,
archiepiscoporum, episcoporum, archidiaconorum,
curatorum et aliorum clericorum sub ecclesiastico
ordine degentium. Cuius status dignitas et excellentia
non satis a mortalibus laudari extolli et commendari
potest. Conficeremus quidem magna uolumina si ea
omnia adduceremus que illorum excellentiam et
sublimitatemdemonstrant.
Paucula tamen sub quodam breui epilogo
perstringemus quantum presertim ad propositi
rationem pertinet quoniam latius excellentiam huius
status deducimus in libro Defensorii status
ecclesiastici, ubi predicta comprobamus non solum ex
fundamentisiurisnaturalis,sedtestimoniisetexemplis
ueteris legis ac etiam ex ipsa gentilium obseruantia

4 Stridebuntdie]Am.8,3(etstridebuntcardinestempliindieilla).
6
Supercustodes]Is.62,6(supermurostuosHierusalemconstitui
custodes). 7 uineamsunt]Is.3,14(uosenimdepastiestisuineam
meam).
1 Postremosunt:om.R id:illudF 3 nec:nequeB 7 post
uineam:meamadd.F 10 presbyterorvm:om.W 11 de:om.R
12 attingamusceteros:marg.R 13 patriarcharumarchiepiscopo
rum:om.R 14 archidiaconorumclericorum:etceterorumV 17 a:
inW laudari:marg.G 18 quidem:enimW 19 que:quemH
20 sublimitatem:dignitatemW 23 huiusstatus:om.W 24 post
status1:alibiadd.R deducimus:dedicimusW incomprobamus
:etR 27 etiam:om.M

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

En ltimo lugar, querra que esto quedara fijado


parasiempreenelcorazndeloscardenalesporque,si
finalmente se esconden bajo diversos halagos y no
tienen ningn miedo a las responsabilidades que les
ataen, me temo que acabarn oyendo lo que deca el
profeta Ams: Chirriarn los quicios de la casa de Dios
en aquel da; y de nuevo aquel pasaje de Isaas: Sobre
tus murallas he puesto centinelas, pero ellos se han
comidomiviacomolangostas.
CAPTULO DCIMO: GRANDEZA, MAGNANIMIDAD Y DIGNIDAD
DELESTADODELOSPATRIARCAS, ARZOBISPOS, OBISPOS, PRELADOS,
PRESBTEROS Y MINISTROS DE LA IGLESIA; PERFECCIN DE SU
ESTADO.

Nos obliga el orden prometido a que tratemos los


dems estados jerrquicos de la vida espiritual:
patriarcas, arzobispos, obispos, archidiconos, curas y
otros clrigos que viven bajo el orden eclesistico. No
puede el comn de los mortales alabar, honrar y
valorar suficientemente la dignidad y magnanimidad
de este estado. Llenaramos gruesos volmenes si
mencionramos todo lo que prueba su magnanimidad
ygrandeza.
Explicaremos, sin embargo, algunas cosas en un
breve eplogo, especialmente lo que atae al sentido
ltimo de nuestro propsito, puesto que ya hemos
explicado con mayor detalle la magnanimidad de este
estado en nuestro libro Defensa del estado eclesistico,
donde confirmamos lo anteriormente mencionado, no
slo a partir de los fundamentos del derecho natural
sino tambin por los testimonios y precedentes de la
leyantigua,einclusodelpropiorespetoporesasleyes
de los gentiles as como por testimonios del Nuevo y

829

Libersecundus10,2147

10

15

20

25

necnontestimoniisnoueeteuangelicelegisetdemum
auctoritatibusetfundamentisiurishumani.
Nam, ut cetera taceam, quis dubitat pontificem ac
sacerdotalemdignitatemprincipiumsumpsisseexipso
naturali iure quo, ut inquit philosophus in Politicis,
homines naturaliter inclinantur ad sacrificia, que non
nisi per pontifices et sacerdotes etiam ipsa antiquitas
instituenda celebrandaque duxit. Sed et illa gentilitas,
naturali iuri innitens, hanc pontificum et sacerdotum
summam super omnes mortales dignitatem et
excellentiam, nedum institutis, sed humili ac deuota
obseruationeprofessaest.Nam,utPlutarchoplacuitet
Policratusrefert,apudgentileseosquireligioniscultui
preerant, quos pontifices appellabant, quasi typum
anime in corpore humano tenentes super omnes
mortales uenerabantur eisque subiciebantur. Sicut
itaque anima totius corporis habet principatum
cunctaque membra uegetat eique obsequuntur et
illorum gerit principatum, ita pontifices, quos ipse
Plutarchus etiam prefectos diuino cultui uocat, toti
corporiscommunitatipresintoportet.Subdensquiaet
AugustusCesarsacrorumpontificibuseousquesubiectus
fuit donec et ipse, ne cui mortalium subesset, Vestalis
creatusestpontifex.
Demuminipsaueterilegehicexcellentissimusordo
inchoatusestetinnouapleniusconfirmatus,utinquit
Isidorus. Nam sancti doctores sacrificium et per

13 religionisprincipatum]cf.PS.PLV.inst.2:Illosuero,quireligionis
cultuipraesunt,quasianimamcorporissuspicereetuenerarioportet.
Quis enim sanctitatis ministros Dei ipsius uicarios esse ambigit?
Porro, sicut anima totius habet corporis principatum, ita et hii, quos
illereligionispraefectosuocat,toticorporipraesunt;cf.IOH.SAR.pol.
5,2[PL199.540].
22
Augustuspontifex]cf.PS.PLV.inst.2
(AugustusCesareousquesacrorumpontificibussubiectusfuitdonec
etipse,necuiomninosubesset,Vestaliscreatusestpontifexetpaulo
postaddeosrelatusestuiuus);cf.IOH.SAR.pol.5,2[PL199.540].
1 euangelicelegis:euangeliciG
3 ut:interR taceam:om.R
8 Sedpontifex:marg.R 9 iuri:iureAFGH 11 deuota:deuotoD
15
super:supraF
18
cunctaqueprincipatum:om.BM
20 prefectos:prefectusH:defectosW 22 pontificibus:pontificabis
W
23 et:om.W ne:necS:om.B
24 pontifexest:iter.W
25 ipsa:om.M

830

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

del Antiguo Testamento y, en fin, por testimonios y


fundamentosdelderechohumano.
Pues,porguardarsilenciosobreelresto,quinduda
dequeelpontficeyladignidadsacerdotalhantomado
su principio del mismo derecho natural, por el cual,
comodiceelfilsofoenlaPoltica,loshombrestienden
por naturaleza a los sacrificios, instituidos y
celebrados, ya desde la propia antigedad, por
pontfices y sacerdotes. Pero tambin los gentiles,
apoyndoseenelderechonatural,hanreconocidoesta
extraordinaria dignidad y magnanimidad del pontfice
y del sacerdote por encima de todos los mortales, no
sloconsusinstitucionessinotambinconunhumilde
y devoto respeto. Como quiso decir Plutarco y relata
Polcrato, los gentiles veneraban y se sometan a los
gobernantes religiosos, a los que llamaban pontfices,
como si representaran la figura del alma dentro del
cuerpo humano. As pues, igual que el alma tiene el
dominio de todo el cuerpo y da vida a todos los
miembros, y ellos se pliegan a su voluntad y ejerce su
dominiosobreellos,asesprecisoquelospontfices,a
los que el propio Plutarco llama incluso prefectos del
culto divino, gobiernen sobre la comunidad que
representa todo el cuerpo. Aade que Csar Augusto
tambinsesometialossacrospontficeshastaelpunto
dequetambinlmismofueelegidopontficedeladiosa
Vestaparanoestarpordebajodeningnmortal.
Se inici este orden extraordinariamente superior
en el Antiguo Testamento y se confirm con total
plenitud en el Nuevo, como dice Isidoro. Pues los
santos doctores dicen que el sacrificio, y por

831

Libersecundus10,48 69

10

15

20

consequens sacerdotium ab Abel et Cain incepisse


aiunt,quiprimosacrificaruntDeo.VndecrediturAdam
in spiritu et iussu Domini docuisse filios sacrificare
Deo, quare dicunt ordinem sacerdotii tunc primo
incepisse. Sed putamus utrumque recte stare posse
quoniamantelegemsacerdotumetsacrificiumincepit
abAdametfiliiseius,uidelicetimpliciteetsubquadam
figura.SublegeueroexpliciteetexpresseiussuDomini
incepit ab Aaron; alii a Melchisedech iuxta illud: Tu es
sacerdos in eternum secundum ordinem Melchisedech.
Sed,utdiximus,sublegeAaron,primusiubenteDomino
uictimas obtulit, ut inquit Isidorus. Quocumque modo
sit, ex ipsa temporis primitate et diuturnitate ac
instituentis excellentia, huius status sanctitas atque
sublimitasapertissimecomprobatur.Demumueroipsa
pontificalis et sacerdotalis excellentia et sanctimonia
ex hoc agnoscitur quoniam sublimiori nomine quam
cogitari potest, in sacra scriptura episcopi sacerdotes
et ecclesie ministri nominantur. Appellantur enim dii
unde in Exodo scribitur: Diis non detrahes, per deos
episcopos et sacerdotes intelligens, ut ait quidem
canon.Rursusordoacstatusipseineoeminentissimus

9
cf.ISID.orig.7,6,25[PL82.276]:Rex,quiaipseposteaimperauit
Salem;iustus,proeoquoddiscernenssacramentaLegisetEuangelii,
nonpecudumuictimas,sedoblationempanisetcalicisinsacrificium
obtulit. TuMelchisedech]Ps.109,04. 11 subobtulit]ISID.eccl.
off. 2,5,2 [PL 83.739] (Ceterum Aaron primus in lege sacerdotale
nomenaccepit,primusquepontificalistolainfulatusuictimasobtulit
iubenteDomino). 20 Diisdetrahes]Ex.22,28. 21 sacerdotes
intelligens] DECRET. Grat. 2,11,1 [PL 187.833](Diis non detrahes,
scilicetsacerdotibus).
1
consequens:communisV
2
aiunt:s.lin.R sacrificarunt:
sacrificaueruntF 3 docuissefilios:f.d.V 5 rectestare:st.r.M
6
sacerdotumsacrificium:sacri.etsacer.GH incepit:cepitV
7 uidelicet:marg.G 8 postfigura:sedadd.H 9 Aaron:AdamAG
alii:om.AG:postincipiuntadd.F a:om.W
10 Melchisedech:
Nelchisedechr 11 iubenteDomino:postobtulittransp.F 12 inquit:
dicitV 13 et:acFM 14 postexcellentia:etadd.DIMVz 15 uero:
om.V
17
agnoscitur:cognosciturG quoniam:ipsumG
18 scriptura:scriptaBrS
20 in:om.H detrahes:detrahisW
21 quidemBFHRrS:quidamcett. 22 ordo:om.AG

832

50

55

60

65

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

consiguiente el sacerdocio, empez con Can y Abel,


que fueron los primeros que hicieron un sacrificio a
Dios. De donde se cree que Adn, en espritu y por
ordendelSeor,enseasushijosahacersacrificiosa
Dios, razn por la que se dice que se inici en ese
momento el orden de los sacerdotes. Pero pensamos
que ambas ideas pueden mantenerse perfectamente
puesto que antes de la ley de los sacerdotes, los
sacrificioscomenzaronconAdnysushijos,aunquede
forma implcita y en cierto sentido. Por el contrario,
siguiendo una ley explcita y expresa y por orden del
Seor comenzaron con Aarn; otros dicen que con
Melquisedec,segnestepasaje: Teressacerdotepara
siempre segn el orden de Melquisedec. Pero, como
dijimos,Aarnfueelprimeroqueporleyofreciporque
seloordenabaelSeor,comodijoIsidoro.Encualquier
caso, queda demostrada con absoluta evidencia la
santidad y grandeza de este estado por la propia
primaca y antigedad de la persona que lo instituy.
Tambin se reconocen la propia magnanimidad y
santidad del pontfice y del sacerdote en el hecho de
quelosobispos,sacerdotesyministrosdelaIglesiason
denominados en la Sagrada Escritura con un nombre
superior a cualquiera que se pueda imaginar. Se les
llama dioses, de donde se escribe en el xodo: No
diferirslaofrendaalosdioses,entendiendopordioses
a los obispos y sacerdotes, como dice el Canon.

833

Libersecundus10,70 93

10

15

20

atque sanctissimus est quia typum tenet celestis


hierarchie. Nam ipsi ecclesie ministri ecclesiasticam
conficiunt hierarchiam. Ipsi quoque in sortem Dei
electisuntetipsesorsillorumest.
Ipsi denique tante excellentie et dignitatis existunt
utmeritoacunctisseculiprincipibusetchristianefidei
cultoribus patres appellantur, unde Gregorius: Quis
dubitet ecclesiastici ordinis uiros uenerandos fore quos
regum et principum omniumque fidelium patres et
magistros censeri compertum est; et sequitur: Nonne
miserabilis insanie esse uidetur si filius patrem
discipulus magistrum non honorent? et iniquis
obligationibus illum potestati sue subicere,a quo credit
nonsoluminterram,sedincelisligariposseetsolui?;et
iterum idem Gregrorius circa principium pastoralis
inquit: Honor et sublimitas nullis poterit
comparationibusadequari,siregumfulgoricompareset
principumdiadematilongeinferiuseritquamsiplumbi,
metallum et auri fulgorem compares. Quippe cum
uideamus regum colla et principum submitti genibus
sacerdotum et osculata eorum dextra, orationibus
eorum credant se contineri; et Ambrosius in pastorali:
Magna est excellentia et sublimitas episcoporum que
sicut maxima est ita maximam debet habere cautelam,

7
Quissolui]DECRET.Grat.1,96,9[PL187.458];cf.GREG.VIIepist.
8,21[PL148.596]. 16 Honorcontineri]PS.AMBR.dign.sacerd.2[PL
17.569] (Honor, fratres, et sublimitas episcopalis nullis poterit
comparationibus adaequari. Si regum fulgori ... et exosculata eorum
dextera orationibus eorum credant se communiri); uerba Ambrosii a
Gregorio VII laudata in Epistularum registro: cf. GREG. VII epist. 8,21
[PL148.597]. 23 Magnacircumuallari]PS.AMBR.dign.sacerd.3[PL
17.570] (Magna sublimitas, magnam cautelam desiderat, magnam
debet habere cautelam: honor grandis grandiori debet sollicitudine
circumuallari).
1 typum:typusV 4 est:om.B 7 appellantur:appellenturS
9 et1omniumque:iter.IV 10 compertum:apertumM 11 insanie:
postuideturtransp.F
13
illum:iter.D potestatisue:s.p.
subicere:subiceretV
14
terram:terraF postsed:etadd.M
16 inquit::s.lin.R 17 comparationibusadequari:adequationibus
comparariAGH fulgori:fulgoreDIMVz 19 aurifulgorem:aurumF
24 debethabere:h.d.B cautelam:honoremAGH

834
70

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Adems,estemismoordenyestadoeseminentsimoy
santsimo porque adopta una estructura jerrquica. Y
esquelospropiosministrosdelaIglesiaconformanla
jerarquaeclesistica.Seleshaelegidoparaeldestino
deDiosylmismoessudestino.
Ellos viven tambin con tan gran magnanimidad y
dignidad que todos los prncipes de este mundo y los
creyentesdelafecristianalosllamanpadres,dedonde
diceGregorio:Quindudadequehayqueveneraralos
hombres del orden eclesistico, de los que se sabe que
sonpadresymaestrosdereyesydeprncipesydetodos
los fieles; y sigue: No parece acaso propio de una
desdichada locura que el hijo no honre a su padre ni el
discpulo a su maestro? Y someter con malas artes a
aquelasupodero,aqueldelquesecreequepuedeatar
ydesatarnosloenlatierrasinotambinenelcielo?Y
de nuevo dice el mismo Gregorio sobre los principios
de la pastoral: Su honor y su grandeza no tienen
comparacin posible; si lo compararas con el brillo de
los reyes y con la corona de los prncipes resultara
inferior, con diferencia, que si compararas el plomo con
elbrillodeloro.Enefecto,cuandovemosquelosreyesy
los prncipes se humillan ante las rodillas de los
sacerdotes y besan su mano derecha, es porque piensan
que estn contenidos en sus oraciones. Y Ambrosio en
una pastoral: La magnificencia y la excelencia de los
obispos es grande, tan inmensa como debe ser su
cautela,porquesuenormehonordebeestarrodeadode

835

Libersecundus10,94 113

10

15

20

quia honor grandis grandiori debet sollicitudine


circumuallari;etrursusidemAmbrosius:Nihilinseculo
excellentius sacerdotibus, nihil episcopis sublimius
reperiri potest ut, cum dignitatem eorum oculis
demonstramus, digne noscamus quod sumus et quod
sumus professione; actione etiam demonstremus ne sit
gradusexcelsusetdeformisexcessus.DeniqueIohannes
Chrysostomus huius status gradum et excellentiam
signans ait: Sacerdotibus ecclesie Deus cunctos uoluit
esse subiectos ad quos uniuersa, que in ecclesia
occurrunt,uolueritpertinere.EtAugustinusclericorum
statum et ecclesiastici ordinis sublimitatem et
sanctimoniam designans ait ad Mauritium:
Sacerdotibus et leuitis ecclesie non ex terrena potestate
Dominus noster sed excellenti potentia propter eum
cuiusseruisunt,itaeisdominaturutdebitameiscuncti
reuerentiam impendant; et subdit: Nam in diuinis
eloquiis ecclesiastici ordinis clerici et sacerdotes
aliquando dii aliquando angeli uocantur. Nam et ad
Moysem de eo qui ad iura deducendus erat dicitur:
2 Nihilsacerdotibus]PS.AMBR.dign.sacerd.3[PL17.570](nihilesse
in hoc saeculo excellentius sacerdotibus, nihil sublimius episcopis
reperiri; ut cum dignitatem episcopatus episcoporum oculis
demonstramus, et digne noscamus quid sumus, et quod sumus
professione, actione potius quam nomine demonstremus; ut nomen
congruat actioni, actio respondeat nomini; ne sit nomen inane, et
crimenimmane:nesithonorsublimis,etuitadeformis:nesitdeifica
professio, et illicita actio: ne sit religiosus amictus, et irreligiosus
prouectus: ne sit gradus excelsus, et deformis excessus).
14
Sacerdotibusappellant]NonapudAVG.sedGREG.M.epist.5,50
[PL 77.776] (Sacerdotibus autem non ex terrena potestate Dominus
noster citius indignetur; sed excellenti consideratione propter eum
cuius serui sunt eis ita dominetur, ut etiam debitam reuerentiam
impendat.Namindiuiniseloquiissacerdotesaliquandodii,aliquando
angeli uocantur. Nam et per Moysen de eo qui ad iuramentum
deducendusestdicitur:Applicaillumaddeos,uidelicetadsacerdotes;
et rursum scriptum est: Diis non detrahes, scilicet sacerdotibus; et
propheta ait: Labia sacerdotis custodient scientiam et legem
requirentexoreeius,quiaangelusdominiexercituumest.Quidergo
mirumsiillosuestrapietasdigneturhonorare,quibusinsuoeloquio
honoremtribuenseosautangelosautdeosipseetiamappellatDeus?)
1 debet:om.GH sollicitudine:sollicitudiniGH 2 circumuallari:
circumuallareW Nihil:postseculotransp.F 7 excessus:excelsus
M 9 uoluit:soluitW 10 adecclesia:om.AG 11 uoluerit:uoluitV
14 ex:estW 17 in:om.S 18 eloquiisordinis:om.W

836

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

una preocupacin an mayor; y de nuevo el propio


Ambrosio dice: No hay nada en este mundo superior a
lossacerdotes.Nosepuedeencontrarnadamssublime
quelosobispos,demodoque,alcomprobarsudignidad
con nuestros ojos, nos demos perfecta cuenta de lo que
somos y lo que profesamos; demostremos tambin con
hechosquenuestrogradonoesexageradoysuexcesono
esvergonzoso.Enfin,JuanCrisstomo,cuandosealael
gradoylagrandezadeesteestado,dice:Diosquisoque
todos estuviesen sometidos a los sacerdotes de la
Iglesiaalosquequisoqueafectaratodoloqueocurre
enlaIglesia.YAgustn,cuandosealaelestadodelos
clrigosylagrandezaysantidaddelordeneclesistico,
le dice a Mauricio: Domina nuestro Seor a los
sacerdotesylevitasdelaIglesianoconsupoderterrenal
sino con el poder superior, a causa del cual son siervos
suyos, de modo que todos les consagran la debida
reverencia;yaade:PuesenlasdivinasEscriturasalos
clrigosdelordeneclesisticoylossacerdotesunasveces
selesllamadioses,otrasvecesngeles.Puesinclusosele
diceaMoissapropsitodeloquedebahacersegnla
ley:Aplcaseloalosdioses,esdecir,alossacerdotes;yde

837

Libersecundus10,11411,8

10

15

Applicaeumad Deos,uidelicet,ad sacerdotes; et rursus


scriptumest:Diisnondetrahasetseculisacerdotibus;et
iterum: Ego dixi: Dii estis; et propheta ait: Labia
sacerdotum custodiunt scientiam et legem de ore eius
requirantquiaangelusDominiexercituumest.Quidergo
mirum si reges, si principes, si cuncti fideles eos
honorent, quibus in suo eloquio honorem tribuens aut
angelosautChristosautdeosDeusipseappellant?
Grandis ergo est excellentia status et ordinis
clericorum et pontificum, ueluti qui eius locum tenent
super terram, qui celum et terram condidit et omnia
que in eis sunt, quibus tantam tribuit potestatem ut
quosipsiabsoluuntuelligantsuperterram,ipseligatos
solutosquehabetincelisdicenteeisSaluatore:Quorum
peccata remiseritis, remittuntur eis. Sed quid de huius
ecclesiastici status dignitate et excelentia dicere fas
est?Potiuscertetempusquamdicendimateriadeesset.

838

115

120

125

130

CAPITVLVM VNDECIMVM DE DIFFERENTIA ET COMPARATIONE


ECCLESIASTICORVM, VIDELICET EPISCOPORVM ET ALIORVM
20

INFERIORVMPRELATORVMETCLERICORVMINTERSEADINVICEMET
QVISGRADVSALTEROSITDIGNIORETPERFECTIOR.

25

Exigit ergo idem ordo pollicitus ut ecclesiasticorum


siueclericorumordineminterseinuicemdiscernamus
et comparemus, quod breuissime tanquam manifesta
absoluemus.

1 ApplicaDeos]Ex.22,8(applicaturadDeum). 2 Diisdetrahas]
Ex.22,28(diisnondetrahas).
3 Egoestis]Ps.81,6. Labiaest]
Mal. 2,7 (labia enim sacerdotis custodient scientiam et legem
requirent ex ore eius quia angelus Domini exercituum est).
14 Quorumeis]Ioh.20,23(quorumremiseritispeccataremittuntur
eisquorumretinueritisdetentasunt). 18 Capitvlvmperfectior]cf.
THOM.s.theol.2a2ae,q.186,a.6.

3 iterum::om.W Dii:om.V 4 legem:legeAG 5 angelus:om.G


8 angelos:angelusH 13 ligatos:legatosAH 14 dicente:dicentiW
15 peccataremiseritis:r.p.V 17 dicendimateria:m.d.F post
deesset:DehacsublimitateetexcellentiaPontificalisetsacerdotalis
ordinislatiustractauimusinlibroquemedidimusappellato
defensoriumecclesiasticistatusinprincipioetindiuersis [non
legitur]illius.add.R 21 postperfectior:sequituradd.G 24 et:utG

Espejodelavidahumana

10

15

20

nuevoestescrito:Nodifieraslaofrendaatusdiosesni
alossacerdotesdeestemundo;ydenuevo:Yodije:sois
dioses;yelprofetadice:Loslabiosdelsacerdotehande
guardar la sabidura y de su boca se viene a buscar la
enseanza, porque l es el mensajero del seor de los
ejrcitos.Porlotanto,porqutienequesorprenderque
a los reyes, a los prncipes, todos los fieles los honren y
que el propio Dios cuando habla, atribuyndoles un
honor,losllameCristosongeles?
Porlotanto,enormeeslamagnanimidaddelestado
y del orden de los clrigos y de los pontfices, como
corresponde a quienes ocupan sobre la tierra el lugar
dequiencreelcieloylatierraytodoloqueenellos
hay, a los que se atribuye tanto poder que a quienes
ellosmismosliberanoatansobrelatierra,llostiene
atados o liberados en los cielos, porque les dijo el
Salvador:Aquieneslesretengislospecados,lesquedan
retenidos. Pero, qu sera lcito decir de la dignidad y
magnanimidaddeesteestadoeclesistico?Nosfaltara
tiempomsquemateriadelaquehablar.
CAPTULO UNDCIMO: DIFERENCIAS Y SEMEJANZAS ENTRE LOS
HOMBRES DE IGLESIA, ES DECIR, ENTRE LOS OBISPOS Y OTROS
PRELADOS Y CLRIGOS INFERIORES ENTRE S Y QU GRADO ES MS
DIGNOYPERFECTOQUEOTRO.

25

El orden prometido reclama, as pues, que


distingamos y comparemos entre s el orden de los
hombres de Iglesia o clrigos, cosa que haremos muy
brevementeporconsiderarloevidente.

839

Libersecundus11,9 37

10

15

20

25

Aliqui enim in minoribus ordinibus sunt constituti,


aliqui subdiaconi, alii diaconi, alii presbyteri, alii
episcopi, alii archiepiscopi et patriarche inter quos
longa ualde differentia est. Nam etiam ex Christi
institutione, maiorum et minorum sacerdotum
discretiofactaest,quandoapostolostanquammaiores
et septuagintaduos discipulos quasi minores
sacerdotes instituit, ut patet Luce decimo, ubi Glossa
quod sicut in apostolis forma episcoporum, sic in
septuagintaduobus forma presbyterorum, quasi
secundi ordinis est prescripta. Postea autem apostoli
hanc formam secuti sunt et in singulis ciuitatibus
episcopos in parochiis presbyteros ordinarunt.
Procedente uero tempore et crescente messe, Domini
apostoli ordinarunt diaconos quorum maximus fuit
Stephanus. Subdiaconus uero et alios minores ordines
ecclesia per temporis discursum sibi constituit;
quamuis nonnulli dicant subdiaconatum ab apostolis
fuisse institutum, sed per eos inter sacros non
numeratum, postea tamen ab ecclesia aggregatum.
Verumtamen Dionysius, qui Pauli discipulus fuit, in
Ecclesiastica hierarchia tres tantum ordines describit,
episcoporum,
presbyterorum
et
diaconorum.
Episcoporum ordinem dicit maximum et perfectiuum,
presbyterorum uero illuminatiuum, diaconorum
purgatiuum.
Nec solum distinguitur quoad sublimitatem et
excellentiam dignitatis, sed etiam quantum ad
perfectionemstatus,nonproexcellentiaetprerogatiua
8
Luc.10,1.
9
quodepiscoporum]WAL.Gloss.Luc.10,1[PL
114.284] (Sicut in apostolis est, forma episcoporum).
22
tresdescribit]cf.THOM.sent.2,d.9,q.1,a.3,arg.5:Praeterea,
ecclesiastica hierarchia exemplata est a caelesti, secundum
Dionysium. Sed in ecclesiastica hierarchia, secundum eundem, sunt
tantumtresordines.
1 ordinibussunt:s.o.V 2 aliidiaconi:om.W 3 aliipatriarche:
marg.R
4 etiam:om.F
6 factaest:e.f.W postmaiores:
sacerdotesadd.R 8 patet:om.FG 13 ordinarunt:ordinaueruntSW
14
Procedenteordinarunt:om.B messe:inesseG
15 ordinarunt:ordinaueruntGSW diaconos:diaconusH:diacones
I 20 postnumeratum:sedadd.R tamen:iter.W 24 perfectiuum:
perfectissimumI 27 quoad:quodabW

840

10

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Algunos estn organizados en rdenes menores,


algunossonsubdiconos,otrosdiconos,otrospresb
teros, otros obispos, otros arzobispos y patriarcas,
entrelosquehayunaenormediferencia.Inclusodesde
su establecimiento por Cristo se hizo una distincin
entre sacerdotes mayores y menores en tanto en
cuanto estableci a los apstoles como sacerdotes
mayores y a los setenta y dos discpulos como
menores, como queda claro en el captulo dcimo de
Lucas, dondela Glosadice que igualque losobispos se
configuran sobre los apstoles, as se orden que los
presbteroslohiciesensobrelossetentaydos,comode
segundo orden. Despus los apstoles siguieron esta
ideayordenaronobisposencadaciudadypresbteros
en cada parroquia. Andando el tiempo, y ante el
aumentodelamies,losapstolesdelSeorordenaron
diconos: el ms importante fue Esteban. Por el
contrario, la Iglesia, con el paso del tiempo, estableci
los subdiconos y otros rdenes menores; aunque
algunos digan que los apstoles instituyeron el
subdiaconado, sin embargo no lo contaban entre los
rdenessagrados,sinoquelaIglesialoagregdespus.
No obstante, Dionisio, que fue discpulo de Pablo, slo
describetresrdenesensuobraLajerarquaeclesisti
ca: obispos, presbteros y diconos. Dice que el orden
delosobisposesmsimportanteyportadordeperfec
cin,eldelospresbteros,porelcontrario,esportador
deluzyeldelosdiconosportadordepureza.
Y no slo distingue en funcin de la grandeza o
magnanimidaddesudignidad,sinotambinencuanto
a la perfeccin del estado, no por la magnanimidad y
privilegio de su dignidad sino en la medida en que

841

Libersecundus11,3861

10

15

20

dignitatis, sed prout inducit quamdam seruitutem


propter Deum, oppositam statui libertatis. Nam
secundumsententiamdoctorum,circaistosgradustria
possuntconsiderari,sicuttribusmodisperfectiostatus
aut uite sanctitas acquiratur. Primo perfectio status
sumitur communiter et large per actus dilectionem;
secundo magis proprie per officii administrationem;
tertiopropriissimeperuotiperpetuamobligationem.
Primoigiturmodoomnesincaritateexistentessunt
in perfectionis statu quia, utapostolus ait, sola caritas
uinculum est perfectionis. Et hoc modo perfectio
opponitur ruine peccati et culpe; secundum quem
modumdicitapostolus:Quiexistimatsestare,uideatne
cadat.
Secundo uero modo omnes qui assumuntur ad
officia ecclesiastica possunt dici esse in statu
perfectionis respectu laicorum. Sunt enim ipsi quasi
medii inter Deum et populum, unde quanto
propinquiores Deo ratione officii quod ministrant,
tantoperfectiores,undeincanonescribitur:Nonsolum
episcopi, sed presbyteri et diacones debent magnopere
prouidere ut cunctum populum cui president
conuersatione,uitaetdoctrinaexcedant.Idetiamagere
debentinferioresgradus,puta:exorciste,lectoresetalii.

10
solaperfectionis]Col.3,14(superomniaautemhaeccaritatem
quodestuinculumperfectionis).
13
Quicadat]ICor.10,12.
20
Nonalii]DECRET.Grat.2,8,1[PL187.781](Vndenonsolum
episcopi, presbyteri et diacones magnopere debent prouidere, ut
cunctum populum, cui president, conuersatione et sermone preeant,
uerumetiaminferiorgradus,exorcistae,lectores,editui,acoliti).

1 prout:om.I 3 istos:hosV 4 modis:om.G 5 uitestatus:om.S


acquiratur:acquiriturV perfectiosumitur:marg.R 9 modo
omnes:om.W 10 ut:om.AG 11 modo:om.M 12 opponitur:
apponiturW 14 cadat:cadetG 16 possunt:possentW esse:om.
AGH 17 Sunt:sicutG 20 posttanto:suntadd.V 21 diacones:
diaconiDIMSVz 23 conuersatione:obseruationeDIMVz

842

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

conllevaunaservidumbreaDiosquesecontraponeal
estado de la libertad. Pues segn la opinin de los
doctores, se pueden considerar tres aspectos en torno
a estos grados igual que la perfeccin del estado o la
santidad de la vida se adquieren de tres modos. En
primer lugar, la perfeccin del estado se asume de
forma comn y generosa a travs del amor a su
actividad; en segundo, ms propiamente, por la
administracin del cargo; en tercero, muchsimo ms
propiamente,porlaobedienciaperpetuaalosvotos.
Entonces,segnelprimermodo,todoslosqueviven
en la caridad se hallan en la perfeccin del estado
porque, como dice el apstol, slo la caridad es el
vnculodelaperfeccin.Ydeestemodolaperfeccinse
opone a la perdicin del pecado y de la culpa; segn
estemododiceelapstol:Elquecreeestarenpie,mire
pornocaer.
Por el contrario, segn el segundo modo, puede
decirse que todos los elegidos para los trabajos
eclesisticosestnenunestadodeperfeccinrespecto
a los laicos. Ellos son casi un nexo entre Dios y el
pueblo, de donde cuanto ms cerca de Dios se
encuentren en razn del cargo que desempeen, ms
perfectossern.PorloqueestescritoenelCanon:No
slo los obispos, sino tambin los presbteros y los
diconos, deben ocuparse con gran empeo de superar
enconvivencia,vidaydoctrinaatodoelpueblosobreel
que gobiernan. Tambin deben hacerlolos grados infe
riores,porejemplo,losexorcistas,lectoresyotros.

843

Libersecundus11,62 85

10

15

20

Sed tertio modo solum episcopi, archiepiscopi ac


patriarche ac etiam religiosi, illi uidelicet qui per
uotum in perpetuam seruitutem sese tradunt ad
seruiendumChristoethominibuspropteripsuminhis
que sunt circa opera perfectionis, tales sunt
propriissime in perfectionis statu. Et hoc modo in hac
parte accipitur status, ut uidelicet sonet in quamdam
seruitutem oppositam statui libertatis, quia per talem
statum fit mutatio status libertatis in perpetuam
Christi seruitutem, ut supra diximus. Et hic
propriissime est status perfectionis uite apostolice; in
hac parte secundum quem modum accipitur status;
secundaquestionesexta:Siquandoincausacapituliuel
statusinterpellatumfuerit,noninquitperprocuratores,
sed per seipsos est agendum. Ceteri ergo ministri
ecclesie indubie sunt in statu perfectionis propter
officii administrationem. Talis tamen perfectio status
magis accipitur comparatiue quam proprie. Nam
canonesinferiorumclericorumstatummagisappellant
gradumquamstatum,undediciturinquodamcanone:
Pro gradu officium unusquisque studere oportet ad
meliora.
Ethocdictumsitquantumadepiscoposetministros
ecclesieinterseipsoscomparatos.

13
Siagendum]DECRET.Grat.2,2,6[PL187.635](Cumautemin
causa capitali uel status interpellatum fuerit, non per procuratores,
sed per se ipsos appellantes causam suam agere oportet).
21
Promeliora]DECRET.Grat.2,8,1[PL187.781](Progradusui
officiiquemquemelioremesseoportet).

1
Sed:om.AG postarchiepiscopi:archiepiscopietadd.A
archiepiscopietiam:marg.R ac:etMVW 2 illi:siW per:om.
G 7 sonet:sonatF 8 quialibertatis:om.B 16 perfectionis:
perfectionesW 24 ipsos:om.R antecomparatos:etadd.W

844

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

Pero segn el tercer modo, slo los obispos,


arzobispos y patriarcas, y tambin los religiosos, es
decir,aquellosqueporsuvotoperpetuodeserviciose
entregan para servir a Cristo y a los hombres por
mediodelentodasestascosasqueestnentornoal
estado de perfeccin, esos son los que estn ms
propiamente en el estado de perfeccin. Y de este
modo se interpreta en esta parte el estado, para que
resuenecomounaservidumbreopuestaalestadodela
libertad, porque por medio de tal estado se opera un
cambio desde el estado de la libertad a la perpetua
servidumbre de Cristo, como hemos dicho arriba. Y
ste es el que ms propiamente es el estado de la
perfeccin de la vida apostlica; en esta parte se
interpreta el estado segn este modo; segunda parte,
cuestinsexta:Sialgunavezfueracitadoenunacausa
del cabildo o de su estado, no dice que deba hacerse a
travs de procuradores, sino de ellos mismos. Por lo
tanto, los dems ministros de la Iglesia se hallan sin
duda en el estado de la perfeccin por la
administracin de su cargo. Sin embargo, semejante
perfeccin del estado se adquiere ms por
comparacin que propiamente. Pues los Cnones
llaman estado ms que grado al estado de los clrigos
inferiores, por lo que se dice en un Canon: Cada uno
debe afanarse por conseguir lo mejor en funcin del
gradodesucargo.
Yestoesloquedecimosencuantoalassemejanzas
entrelosobisposylosministrosdelaIglesia.

845

Libersecundus12,127

846

CAPITVLVM DVODECIMVM DE PLVRIMIS DIFFICVLTATIBVS ET


ACVLEIS, LABORIBVS ET PERICVLIS STATVS ARCHIEPISCOPORVM,
EPISCOPORVMETCETERORVMCLERICORVMETDEMALISMINISTRIS
ECCLESIE AC DE MVLTIS ABVSIBVS, VITIIS ET INORDINATIONIBVS

10

15

20

25

ILLORVMINGENEREETINCOMMVNI.

Visa excellentia dignitatis et sublimitate status


ecclesiastici in genere ac differentia et comparatione
inter se, superest agere in communi de eius periculo,
aculeis et difficultate. Et adducentur in medium
auctoritates et rationes quibus non inepte probari
uidentur huius status difficultates, pericula et
incommoda.Dignumenimuideturut,siquosepiscopos
aut clericos huius status sublimia et dulcia delectant,
amaraetasperamoderenturnecineostatusecurosse
reputantes, plurimum extollantur qui tam proximi
ruineinsistunt.
In primis itaque nemo sibi blandiatur ex
sanctimoniahuiuseminentis statusecclesiastici,nemo
certe de eius excellentia extollatur, nemo de illius
dignitate confidat. Cogitet enim quia, ut inquit canon,
non loca, non dignitates, non cathedra statum faciunt,
sed uita et mores. Vnde ex officio et dignitate non
licentiam peccandi, sed necessitatem bene uiuendi
ecclesiastici uiri se nouerint assecutos, nec ex
eminentiastatusaudatiamdelinquendisibisumantpro
eo maxime quia, ut in precedentibus diximus, nullus
sanctum dubitare debet, quem apex tante dignitatis
21
non1mores]cf.DECRET.Grat.1,40,12[PL187.217]:Videteergo
quomodo sedeatis super cathedram, quia non cathedra facit
sacerdotem,sedsacerdoscathedram;nonlocussanctificathominem,
sed homo locum; non omnis sacerdos sanctus, sed omnis sanctus
sacerdosest. 26 nullustestantur]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213]
(Quisenimsanctumdubitetesse,quemapextantaedignitatisattollit?
In quo si desunt bona acquisita per meritum, sufficiunt, quae a loci
decessorepraestantur).
2 archiepiscoporvm:om.R 3 episcoporvm:om.AGW ceterorvm:
om.R 5 etcommvni:om.R postcommvni:sequituradd.V 7 et:
acH antecomparatione:inadd.AG 8 incommuni:om.R ante
de:utadd.AG 10 inepte:ineptiV probari:probareH 12 dignum
S:indignumcett. 13 etdulcia:om.B 14 se:etW 17 ex:etS
20 confidat:confideatGH quia:om.AG
21 faciunt:facitF
24 ecclesiasticiuiri:u.e.V nouerint:noueruntG

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

CAPTULO DUODCIMO: MLTIPLES DIFICULTADES Y PESARES,


PADECIMIENTOS Y RIESGOS DEL ESTADO DE LOS ARZOBISPOS,
OBISPOS Y DEMS CLRIGOS; MALOS MINISTROS DE LA IGLESIA Y
MLTIPLES ABUSOS, VICIOS Y ACTOS DESORDENADOS DE AQUELLOS

10

15

20

25

30

ENTRMINOSGENERALES.

Vistalamagnanimidaddeladignidadylagrandeza
del estado eclesistico en general, y sus diferencias y
semejanzas, resta tratar qu riesgos, pesares y
dificultades tienen en comn. Y se traern a colacin
testimonios y razones por las que parece que se
pueden probar con buen criterio las dificultades de
este estado, sus riesgos y sus perjuicios. Parece digno
que, si lo grandioso y agradable deleita a algunos
obisposyclrigosdeesteestado,locompensenconlo
desagradable ylopenosoy, a pesar de considerar que
noestnsegurosenesteestado,handellegarmuyalto
quienesinsistenenestartancercadelaperdicin.
En primer lugar, nadie debe lisonjearse por la
santidad de este eminente estado eclesistico, nadie,
indudablemente, sea ensalzado por su magnanimidad,
nadie debe confiar en su dignidad. Debe pensar que,
como dice el Canon, el estado no lo conforman los
lugares, las dignidades o la ctedra, sino la vida y las
costumbres.DeallsupieronloshombresdeIglesiaque
haban adquirido por su cargo o dignidad no un
permiso para pecar sino la obligacin de vivir
correctamente, y que no se atrevan a pecar por la
eminencia de su estado, sobre todo porque, como
dijimosenloscaptulosprecedentes,nadiedebedudar
de que es santo aquel al que ha elevado la cima de

847

Libersecundus12,28 52

10

15

20

25

attolit. In quo si desunt bona acquisita per meritum,


sufficiunt que a loco et cathedra testantur; et iterum:
Cathedra aut claros ad hec fastigia erigit aut qui
eriguntur illustrat. Ad que dicimus plurimum falli eos
quidelocidignitateletantur.NamSymmachuspapa,se
ipsum declarans, predicta de illis intelligit qui per
bonos actus sanctos predecessores imitantur; unde
subdit quod ea que de cathedre sanctitate dixerat ad
illospertinetquosparconuersationissplendorilluminat.
Sed pro tanto sanctos uocat quia, propter loci et
cathedre sanctitatem, boni et sancti presumuntur;
unde Hieronymus: Non sanctorum filii sunt qui tenent
loca sanctorum, sed qui exercent opera sanctorum.
Itaque non reddat ecclesiasticos uiros securos
dignitatis fastigium, sed potius reprimat aut humiliet
imminens ecclesiastici status periculum; unde
Gregorius: Nos qui presumus non cathedre, non
dignitatis, non ordinis uel gentis prerogatiua sed
moribusconfidere debemus, quia, ut inquit, canon: Non
dignitatesautordinesCreatoriproximosfaciunt,sednos
autpropriameritaconiunguntautmaladisiungunt.
Non ergo letentur episcopi ex sanctitate cathedre,
non sacerdotes confidant ex sacerdotii dignitate, sed
potius contremiscant ex imminenti calamitate et
periculi pronitate. Quid enim dignitas affert, si uita

3
Cathedraillustrat]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213](Autenim
claros ad hec fastigia erigit, aut qui eriguntur, illustrat).
8
adilluminat]DECRET.Grat.1,40,1[PL187.213].
12
Nonsanctorum2]NonapudHIER.sedDECRET.Grat.1,40,1[PL
187.213](...exercentoperaeorum).
17 Nosdebemus]Nonapud
GREG. M. sed DECRET. Grat. 1,40,3 [PL 187.214] (Nos, qui presumus,
non ex locorum uel generis dignitate, sed morum nobilitate
innotesceredebemus). 19 Nondisiungunt]DECRET.Grat.1,40,3[PL
187.214](NonlocauelordinesCreatorinostronosproximosfaciunt,
sednosautmeritabonaconiungunt,autmaladisiungunt).
3 postaut2:eosadd.F 6 quiper:p.q.I 9 parFRS:perABGHrW:
om.DIMVz
11
postcathedre:sanctitatemadd.F
12
Nonsanctorum1:om.W
13
sedsanctorum2:om.AG
15 reprimat:reprimetF authumiliet:om.H

848

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

semejante dignidad. En sta, si falta todo lo bueno que


han adquirido con sus mritos, basta lo que se
manifiestaporelpuestoylactedra;ydenuevo:Eleva
alosilustresalasalturasoiluminaalosqueyaestnen
lo alto. Ante esto, decimos que se engaan
completamente quienessealegranporladignidaddel
puesto. Pues el papa Smaco, sealndose a s mismo,
entiende lo anterior como referido a los que imitan a
sus santos predecesores por sus buenas acciones. De
donde se deduce que lo que haba dicho sobre la
santidaddelactedracorrespondeaquienesiluminaun
brillo igual en su forma de vida. Pero los llama santos
porque se los considera buenos de antemano por la
santidad del puesto y de la ctedra. Por ello dice
Jernimo: No son hijos de santos quienes ocupan el
puesto de los santos sino los que ponen en prctica las
obrasdelossantos.Aspues,laalturadesudignidadno
debe hacer seguros a los hombres de Iglesia sino que
msbienlosdeberefrenaroabatirelriesgoinminente
del estado eclesistico, por lo que Gregorio dice:
Nosotros que gobernamos, no debemos fiarnos de las
prerrogativas de la ctedra, la dignidad, el orden o la
familia,sinodenuestrascostumbres,porque,comodice
el Canon: Nuestra dignidad y nuestro orden no nos
acercan al Creador, sino que nos unen nuestros propios
mritosonosdistanciannuestrasmalasacciones.
No se deben alegrar, por tanto, los obispos por la
santidaddelactedra,nodebenconfiarlossacerdotes
enladignidaddelsacerdocio,sinoquemsbiendeben
temblar por sus inminentes perjuicios y por la
propensin al riesgo. Qu te aporta la dignidad si tu
vida te perjudica? Pues, segn asegura Gregorio: Qu

849

Libersecundus12,5375

10

15

20

obest?Nam,testeGregorio:Quidparadisoaltius,tutius
atqueiucundius?quidcelosecurius?Ettamenhomode
paradisopeccandoangelidecelocecideruntutposteris
cederet in exemplum, quia non loci nec dignitatis
amplitudosecuritatemtribuatseduiteinnocentiaquia,
ut idem Gregorius, subicit: Iustum quippe est ut
nobilitate loci ac dignitate officii non iuuetur qui
dignitatem Dei a se abicit. Vnde Chrysostomus ad
episcopos de dignitate, excellentia se efferentes nec
illius eminentia pericula preuidentes pulchre ait:
Videte, inquam, fratres, quod non sedeatis super
cathedram, quia non cathedra facit sacerdotem, sed
sacerdos facit cathedram, non locus sanctificat
hominem, sed homo locum nec omnis sacerdos sanctus
est, sed omnis sanctus sacerdos; et sequitur: Qui bene
sederit super cathedram, honorem accipit cathedre; et
iterum: Malus sacerdos ex sacerdotio suo crimen
acquirit,nondignitatem.
Secundo ecclesiastici status incommoda et onera,
difficultatesetaculeos,erumnasatquepericulaexipso
nomine satis comprehendere possumus. Si enim
episcopi sacerdotis aut clerici nomen solum perterret,
quanto amplius ipsius rei defectus quam nomen

1 Quidsecurius]GREG.M.epist.7,4[PL77.855](Quidenimparadiso
iucundius,quidcaelosecurius?)
11 Videtedignitatem]DECRET.
Grat. 1,40,12 [PL 187.217] (Videte ergo quomodo sedeatis super
cathedram, quia non cathedra facit sacerdotem, sed sacerdos
cathedram; non locus sanctificat hominem, sed homo locum; non
omnis sacerdos sanctus, sed omnis sanctus sacerdos est. Qui bene
sederitsupercathedramhonoremaccipitcathedrae;quimalesederit,
iniuriam facit cathedrae; ideo que malus sacerdos de sacerdotio suo
crimenadquirit,nondignitatem);cf.CHRYSOST.s.Matth.43,23;THOM.
cat.Matth.23,1.
1 tutius:om.F 3 peccando:peccandiG ut:om.W 4 exemplum:
exemplisDI 5 uite:uitaW 6 subicit::subiecitI estut:quiaautB
7 ac:uelM 8 abicit:abiecitI 9 dignitate:dignitatisR ante
excellentia:etadd.HM 10 postillius:statusadd.R preuidentes:
prouidentesAG 11 quod:utF 15 est:om.H 17 suo:omB
19
ecclesiastici:ecclesiastatiG et:poststatustransp.V
20 pericula:periculoB 22 episcopi:ipsiG sacerdotis:sacerdotes
G solum:om.AG

850

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

hay ms elevado que el paraso, ms protegido y ms


alegre?Qumsseguroqueelcielo?Y,sinembargo,el
hombre cay del paraso y los ngeles del cielo por el
pecado para que quedara a sus sucesores como
ejemplo de que ni la magnitud de ese lugar ni de su
dignidad atribuyen seguridad, sino slo la vida sin
tachaporque,segnaadeelmismoGregorio,esjusto,
sinduda,queaquiensealejadeladignidaddeDios,no
leayudennilanoblezadeeselugarniladignidaddesu
cargo. Por ello Crisstomo les dice con hermosas
palabras a los obispos que olvidan su dignidad y su
magnanimidad y no prevn sus importantes peligros:
Cuidaos, digo, hermanos, de no ocupar esa ctedra,
porque la ctedra no hace al sacerdote sino que el
sacerdote hace la ctedra, el puesto no santifica al
hombresinoelhombrealpuestoytodosacerdotenoes
santo sino que todo santo es sacerdote; y sigue: Quien
ocupabienlactedra,recibeelhonordelactedra;yde
nuevo:Elmalsacerdoteadquierelasfaltasprovenientes
desusacerdocio,noladignidad.
En el segundo modo, a raz de la explicacin de su
nombre, podemos comprender bastante bien los
perjuicios y las responsabilidades del estado
eclesistico, sus dificultades y pesares as como sus
tormentos y riesgos. Si los obispos, sacerdotes o
clrigos tienen miedo del simple nombre, cunta ms
importancia tienen las faltas del propio asunto que su
nombre. Obispo significa el que supervisa o el que

851

Libersecundus12,7696

10

15

20

importat. Episcopus enim superintendens aut


speculatordicitur;sacerdosuerodictusquodsacradet
autdoceat;clericusideoappellatusquiainDeisortem
electus sit. Qui ergo non superintendit, qui non
speculatur, qui a longe non prospicit incommoda
subditorum, nonne episcopi falsum nomen usurpant?
Sed et qui sacra nec dat nec docet, nonne falsum
sacerdotis titulum sumit? Clericus uero quomodo sors
dictusestquemmundus,quemseculum,quemdenique
ipse infernus de illo uerius sortiuntur? Hos itaque
pulchre Bernardus describit: Mirum est quod clerici
aliud uideri cupiunt quam sint, uidelicet habitu milites,
questuclerici,actuneutrumexhibent.Nonenimpugnant
ut milites nec euangelizantur ut clerici nec laborant ut
ministri. Cuius igitur ordinis sint, cum utrisque esse
cupiunt, et utrumque deserunt et confundunt; et
sequitur: Vnusquisque, inquit apostolus, in ordine suo
resurget, sed isti in quo? Sed certe quia nullum tenent
ordinem, sine ordine peribunt. Et cum sapiens Deus
ueraciter creditur a summo usque deorsum nihil
inordinate reliquerit, uereor certe non alibi esse
1 Episcopusdicitur]cf.ISID.orig.7,12,12[PL82.291]:enim
Latine intendere dicitur. Episcopi autem Graece, Latine speculatores
interpretantur;cf.AVG.ciu.19,19[PL41.647]:,siuelimus,
latine superintendere possumus dicere; cf. A LFONS. partidas 1,5,2: Et
obispo tanto quiere decir como guardador; 1,5,16: Obispo tanto
quieredecircomosobreentendiente.
2 sacerdosdoceat]cf.ISID.
orig. 7,12,17 [PL 82.291]: sacerdos ... quasi sacrum dans.
3 clericussit]cf.ISID.orig.7,12,1[PL82.291]:clerosetclericoshinc
apellatos,quiaMatthiassorteelectusestenimGraecesorsuel
hereditasdicitur;cf.ALFONS.partidas1,6,1:Clrigostantoquieredecir
comohomesescogidosensuertedeDios.
11 Miruminhabitat]
BERN.cons.3,5[PL182.770](Nempehabitumilites,quaestuclericos,
actu neutrum exhibent. Nam neque pugnant ut milites, neque ut
clericieuangelizant.Cuiusordinissunt?Cumutriusqueessecupiunt,
utrumque deserunt, utrumque confundunt. Unusquisque, inquit, in
suoordineresurget,istiinquo?Anquisineordinepeccauerunt,sine
ordine peribunt? Aut si summe sapiens Deus ueraciter creditur, a
summo usque deorsum nihil inordinatum relinquere; uereor istos
non alibi ordinandos, quam ubi nullus ordo, sed sempiternus horror
inhabitat). 17 Vnusquisquequo]ICor.25,23.
1 Episcopus:episcoposD 3 postideo:sicadd.F postappellatus:
estadd.F Dei:s.lin.R
6
postnomen:accipitsiueadd.V
usurpant:usurpatV:insurpantG
7
etqui:quietAG:etom.G
8 quomodo:nonF postsors:Deiadd.DIMVz 9 dictus:om.W
14 laborant:laborentDI 15 utrisque:utrumqueF 16 postet2:non
add.W 21 alibiesse:e.a.W

852

80

85

90

95

Espejodelavidahumana

10

15

20

mira por; al sacerdote, por el contrario, se le dice as


porque da o ensea lo que es sagrado; el clrigo se
llama as porque ha sido elegido por sorteo divino.
Quien no supervisa, quien no mira por, quien no ve
de lejos los perjuicios de sus fieles, no est usando,
acaso, en falso el nombre de obispo? Pero tambin,
quiennodaloqueessagradoniloensea,noasume,
acaso, en falso el ttulo de sacerdote? Por el contrario,
cmopuededecirsesuertedelclrigoalqueconms
razn le tena que haber tocado en suerte esta tierra,
este mundo, en fin, el infierno? As pues, Bernardo los
describe con hermosas palabras: Me sorprende que los
clrigosquieranaparentarloquenoson:porsuhbito,
soldados, por su oficio, clrigos, con sus actos no
demuestran ni lo uno ni lo otro. No luchan como
soldados, ni predican como clrigos, ni trabajan como
servidores. Es normal entonces que, cuando desean ser
unacosayotra,fallenyseconfundanenlasdos;ysigue:
Cada uno, dice el apstol, resurgir en su propio orden,
pero stos, en cul? Pero, indudablemente, como no
pertenecen a ningn orden, morirn sin orden. Y dado

853

Libersecundus12,97120

10

15

20

ordinandos quam ubi nullus ordo, sed sempiternus


horror inhabitat. Ad hos preterea sic nominatos
pastores et pastoralem curam deserentes, per
prophetamDeusacerbissimecomminatur;aitenim:Si
nonfuerislocutusutsecustodiatimpiusauiasuaetille
iniquitate sua morietur, sanguinem eius de manu tua
exquiram. Quid ergo maius periculum cogitari potest
quam aliorum iniquitate damnari? In ceteris siquidem
statibus seu uiuendi modis, culpa tenet auctores suos:
quilibetpropriosuopeccatopuniturquiascriptumest:
Anima que peccauerit, ipsa morietur. In hoc tamen
periculoso uiuendi genere nedum suo, sed aliorum
scelere pastor plectitur; damnantur enim pastores
populoruminiquitate.
Quisergosanementisadilluduitegenusaspiratut
animamsuamteneriobligariquebarathroeligat,sialii
peccauerint?InexordiohumanigenerisCanipselicet
reprobus, tante tamen intelligentie fuit ut uite aliene
curam abiceret inquiens: Numquid ego custos fratris
mei sum? Repellebat ille a se caute fratris curam ne
incautius pro fratre teneretur. Ille etiam uterini fratris
curam recusabat, nunc, proch dolor, ad extraneorum
curamcumapertopericuloproperamus.Quis,oro,tam
sibi impius? quis tam sui oblitus existit? quis

4
Siexquiram]Ez.33,8(si...nonfuerislocutusutsecustodiat
impius a uia sua ipse impius in iniquitate sua morietur sanguinem
autemeiusdemanutuarequiram). 11 Animamorietur]Ez.18,4.
19 Numquidsum]Gen.4,9.
1 ubiRS:ibicett.postibi:ubiadd.DIMVz sed:om.AG 2 post
inhabitat:pretereaadd.H 4 postprophetam:EzechieleminDeut.
add.M Deus:om.M 5 impius:impiaV ille:illaW 6 tua:tuiW
7 exquiram:acquiramA:requiramGM ergo:om.V maius:eius
V cogitari:excogitariF 8 damnari:dominareS 9 culpa:culpatB
10
suopeccato:p.s.ABFGH
14
postpopulorum:proadd.G
16 obligarique:queW 18 tamen:om.W 19 abiceret:abieceritI
inquiens::dicensV
20
caute:tanteG postfratris:suiadd.F
21 incautius:incautusAGH etiam:enimD 23 oro:ordoD

854

100

105

110

115

120

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

que se cree firmemente que Dios, que es sabio, desde lo


ms alto hasta lo ms bajo, no ha dejado nada sin
ordenar,sindudametemoquenoselesvaaordenaren
ningnsitiosalvoalldondenohayningnorden,sino
que habita el perpetuo horror. Adems, a los que se
hacen llamar pastores y se ocupan del cuidado
pastoral,Dioslesconminamuyduramenteatravsdel
profeta; dice: Si no hablas al impo para apercibirle de
sumalcamino,elimpomorirporsupecado,perodesu
sangre te pedir yo cuentas a ti. Se puede pensar que
hayaunriesgomayorquesercondenadoporlamaldad
de otros? En efecto, en algunos estados o modos de
vida,cadaunoesresponsabledesuculpa:cadacuales
castigadoporsuspropiospecados,porqueestescrito:
Elalmaquepeque,morir.Sinembargo,enestetipode
vidaarriesgada,sesancionaalpastornoporsumaldad
sino ms bien por la de los otros; se condena a los
pastoresporlamaldaddesupueblo.
Por tanto, quin en su sano juicio puede aspirar a
estetipodevidaeligiendoconelloquesualmasevea
obligadaaestaralbordedelabismosipecanotros?En
los comienzos de la especie humana, el propio Can,
aunque era de mala ley, fue sin embargo lo
suficientemente inteligente como para rechazar estar
alcuidadodelavidaajenacuandodijo:Acasosoyyoel
custodio de mi hermano? Rechazaba con prudencia
estaralcuidadodesuhermanoparaquenoleobligara
su hermano con mayor imprudencia. l renegaba
incluso del cuidado de su hermano de sangre, ahora,
qu pena!, nos apresuramos a cuidar de los extraos
con riesgo evidente. Quin?, pregunto, es tan
malvadoconsigomismo?Quintandespreocupadode

855

Libersecundus12,121148

10

15

20

25

sponsorem seu aliene uite se constitui fideiiussorem


optat, qui uitam propriam uix tueri possunt? aut quid
tam insanum, quid tam inconsideratum quam
alienarum culparum strictam rationem sese
redditurum promittere qui sua aut non uidet aut non
intelligit? quid tam dementie proximum quam
alienorum facinorum fieri diligens indagator qui
suorumestnegligentissimusinquisitor?autquisaliena
peccata portare se pollicetur qui suis premitur? quis
purgandialiosonussuscipitquipurgatoreindiget?aut
illuminandiplurimosofficium accipit qui cecus est?et
quisenonuidet,quomodoaliosconsiderat?Periculosa
certe atque grauis sarcina est cura pastoris. Nam
cuiuslibetouisdeperditio,illiuspericulumestadquem
prophetaait:Eteritanimatuaproanimaillius.
Demum illius status periculum in eo conspicitur
quoniam,testeGregorio,prelatitotmortibusdignisunt
quotad suos subditos perditionis exempla transmittunt.
Inter cetera uero detestanda exempla unum illud est
quoniam, etsi scriptum sit, seruos Dei non oportet
litigare,episcopitamenetclerici,quispiritualessuntet
lites ac contentiones uitare specialius iubentur, proch
pudor, tam acerbe, tam impie, tam crebro litigant ut
omnes uincant in contendendo laicos et sub colore
iustitieobrepitimpietas.Iamnonmodoproepiscopatu
litigatur sed bellatur; non modo pro sacerdotio
contenditursedpugnatur.Etplerumquenonsineorbis
eturbispericulobellaturinecclesia,quepacemfiliisut

15
eritillius]IIIReg.20,39(eritanimatuaproanimaeius).
17
prelatitransmittunt]GREG.M.past.3,4[PL77.54].
20 seruoslitigare]IITim.2,24(seruumautemDomininonoportet
litigare).
2 quid:quiW 5 promittere:promitteretS 6 postproximum:est
add.S 7 alienorum:aliorumM 8 alienapeccata:p.a.V 9 portare:
om.G 10 purgandi:purgandosH aliosonus:o.a.B 13 pastoris:
pastoralisV 14 est:om.B 19 Interhonorari:marg.R exempla:
exemplumG 20 sit:estAG 21 et2:om.G 25 obrepit:subrepitF
promodo:om.W 27 orbis:urbisH 28 que:quaG

856

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

s mismo? Quin desea convertirse en patrocinador o


garantedelavidaajenacuandoapenaspuedevigilarla
suya propia? O qu puede haber tan demente y tan
desconsiderado como para prometer dar estricta
cuentadelasculpasajenascuandonoveonoentiende
las suyas? Qu puede haber tan prximo a la locura
como que se convierta en concienzudo escrutador de
las malas acciones de otros quien es un inquisidor
extremadamente negligente de las suyas? O quin
promete cargar con los pecados ajenos cuando es
prisionero de los suyos? Quin carga con el peso de
limpiar de culpas a los dems cuando es l quien
necesita que le limpien? Quin recibe el cargo de dar
luzamuchoscuandolestciego?Elquenoseveas
mismo, cmo va a velar por los dems?
Indudablemente, la responsabilidad del pastor es
peligrosa y pesada. Pues la prdida de cualquier oveja
es un riesgo para l, a quien le dice el profeta:
Responderscontuvidaporlasuya.
Por ltimo, se observa el riesgo de este estado en
que,segnaseguraGregorio,lospreladossonculpables
detantasmuertescuantossonlosejemplosdeperdicin
quetransmitenasusfieles.Porelcontrario,entreesos
ejemplos detestables el principal es que, aunque est
escritoquenoconvienequelossiervosdeDiossepeleen,
sinembargo,losobisposylosclrigos,quepertenecen
almbitoespiritualyseleshaordenadodeformamuy
concreta que eviten las peleas y las discusiones, qu
vergenza!, se pelean con tanta dureza, con tanta
maldad, con tanta frecuencia, que vencen en la
discusinatodosloslaicosysecuelalamaldadbajola
aparienciadelajusticia.Ahora,noslopleiteanporel
episcopado, sino que se declaran la guerra; no slo
discuten por el sacerdocio, sino que luchan. Y con
frecuencia,congranpeligroparaelorbeyparalaurbe,

857

Libersecundus12,149173

10

15

20

25

pia mater promittit. Aiunt enim gloriam nostram non


damus alteri qui, dum uanam retinent, ueram et
eternamamittuntadgloriamcurrunt,sedgloriaeorum
in confusione erit. Christus iubet tunicam proximo
dimitti,quippeetinfaciepercutinelitigent;istieligunt
percutere quam parcere, malunt periclitari ecclesias
quamnonhonorari.
Tertio ille hominum status nedum difficilis et
laboriosus sed et periculosus uidetur, ex quo plures
seductores et scismatum seminatores in ecclesia
oriuntur quos certe ex sacerdotum et episcoporum
statuprodissecomperimus;undeHieronymus: Veteres
perscrutans historias reperire non ualeo alios ecclesiam
Dei scidisse populos seduxisse preter eos qui sacerdotes
appellati sunt. Accedit quoniam ille uidetur
periculosior, difficilior atque incommodior uiuendi
modus, de quo plures cadunt et plures periclitantur.
Constat autem plures cadere in uia salutis et longe
pluresexstatuecclesiasticopericlitaripropterplurima
et presertim propter temporalium affluentiam, sicut
certepluresdeuiantinprosperisquaminaduersis,de
quibus putandum est prophetam dixisse: Cadent a
latere tuo mille et decem milia a dextris tuis. Dexteram
quidem honoratiorem partem episcopi et prelati in
ecclesia tenent, ceteri sinistram. Si igitur de ceteris

4 tunicamdimitti]cf.Luc.6,30:etabeoquiauferttibiuestimentum
etiam tunicam noli prohibere omni autem petenti te tribue.
12
Veteressunt]HIER.inOs.2,8[PL25.894](ueteresscrutans
historias,inuenirenonpossumscidisseecclesiam,etdedomodomini
populos seduxisse, praeter eos qui sacerdotes a Deo positi fuerant).
22 Cadenttuis]Ps.90,7.
2 uanam:uanaAGHW ueram:ueraG 5 quippe:om.M 6 post
percutere:etlitigareV 17 modus:modosG caduntplures:om.I
18 Constat:constentD 22 Cadent:cadantG 23 tuis:eiusDIMVz
24 quidem:quidamW

858

150

155

160

165

170

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

se hace la guerra en la Iglesia, que promete paz a sus


hijos, como madre pa que es. Dicen que no damos la
gloria a otro quienes, mientras la consideran vana,
pierdenlaautnticayduradera,correnhacialagloria,
pero esa gloria les turbar de confusin. Cristo nos
ordena dejar la tnica a nuestro prjimo y, sin duda,
dejar tambin que nos golpeen la mejilla para no
pelear; esos prefieren golpear antes que perdonar,
prefieren poner en peligro las iglesias antes que
honrarlas.
En el tercer modo, aquel estado de los hombres
parece ms bien difcil y trabajoso, pero tambin
peligroso desde el momento en que le surgen a la
Iglesia multitud de divisionistas y partidarios de
cismas que, indudablemente, segn hemos
comprobado,salenalaluzprocedentesdelacategora
de los sacerdotes y los obispos; por lo que Jernimo
dice: Escrutando viejas historias, no soy capaz de
encontraraotrosquehayanseparadolaIglesiadeDios,
quehayandivididosuspueblos,exceptoentrelosquese
hacen llamar sacerdotes. Se suma a esto que su modo
de vida parece ms arriesgado, ms difcil y ms
perjudicial, modo del que muchsimos declinan y
muchsimos estn en peligro. Es evidente que
muchsimos declinan en el camino de la salvacin y
muchsimos ms del estado eclesistico estn en
peligropormuchsimasrazonesyespecialmenteporla
abundancia de asuntos de esta vida, igual que,
indudablemente, son muchsimos ms los que se
pierden cuando les va bien que cuando les va mal, de
losquesedebepensarloquedijoelprofeta:Caernde
tu lado mily diez mildetudiestra.Obisposyprelados
tienen, en efecto, la derecha, la parte ms honorable,
los dems la izquierda. Entonces, si de los dems

859

Libersecundus12,174200

10

15

20

25

statibus ad sinistram cadent mille, profecto de istis


cadentdecemmilia.
Quartoeligerecuramanimarumnihilaliudestquam
exponere se ad manifesta et indubitata pericula quia,
ut inquit Gregorius, talia appetere est mentis
tempestas, nam nihil aliud est potestas culminis quam
tempestasmentis.Quisenimtamaudaxautueriusquis
tam temerarius est qui in alto et tempestuoso mari
nauigare peroptat? quis illius nauis cupit fieri
gubernator quam perituram de proximo conspicit?
Teste Gregorio: Quieto mari imperitus nauta nauem
dirigere potest, turbato autem tempestatis fluctibus
etiam peritus nauta se confundit atque perturbat.
Profecto nil aliud est curam animarum suscipere,
sacerdotiumautpontificatumsumerequamscienterse
naufragiis mergere. Solent homines de tempestate in
portum fugere; qui uero animarum pastores fieri
desiderant de portu in libertatem libenter fugiunt, de
quibus propheta dicere uidetur: Qui descendunt mare
nauibus facientes operationes in aquis multis et
descendunt usque ad abyssum, quorum anima in eis
tabescit propter negotiorum multiplicium procellam.
Quareturbatisuntetmotisuntsicutebriusettandem
omnis sapientia eorum deuorata est. Mirum certe
uidetur ut non satis difficile aut graue uideatur uni
episcopo unius anime curam sumere nisi omnium
curasinsesuscipiat,undequidamsapiensdetamgraui

6
nihilmentis]GREG.M.past.1,9[PL77.21](Quidnamqueest
potestasculminis,nisitempestasmentis?)
11 Quietoperturbat]
GREG. M. past. 1,9 [PL 77.21] (Quia quieto mari recte nauem et
imperitus dirigit, turbato autem tempestatis fluctibus, etiam peritus
senautaconfundit).
19 Quimultis]Ps.106,23(quidescendunt
mareinnauibusfacientesoperationeminaquismultis).
4
indubitata:dubitataW quia:om.M
5
talia:talisAG
11 imperitus:iter.S 12 autem:om.AGH 13 confunditperturbat:
p.atquec.F 15 aut:etG 18 libertatem:libertateS:tempestatem
DIMVz:periculumF 19 dicereuidetur::u.d.G postmare:inadd.
DIMVz 20 aquis:aquasW 21 ad:inH 23 sunt2:om.GH 25 ut:et
AGH non:om.V 26 anime:animamF curam:om.F 27 curas:
postinsetransp.F

860

175

180

185

190

195

200

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

estados caen mil de la izquierda, de estos, sin duda,


caendiezmil.
Enelcuartomodo,elegirelcuidadodelasalmasno
es otra cosa que exponerse a evidentes e indudables
riesgos porque, como dice Gregorio, apetecer tales
cosas es igual que un temporal para nuestro espritu,
pueselpoderdeestarenlacumbrenoesotracosaque
un temporal para nuestro espritu. Hay alguien tan
atrevidoo,mejordicho,hayalguientantemerarioque
desee por encima de todo navegar en un mar
embravecido?Quindeseaquelenombrencapitnde
la nave que est a punto de zozobrar? Segn asegura
Gregorio: El marinero inexperto puede dirigir la nave
enunmartranquilo;enotroagitadoporlasolasdeun
temporal, incluso el marinero experto se desconcierta y
se altera. Sin duda, hacerse cargo del cuidado de las
almas, tomar el sacerdocio o el pontificado, no es otra
cosaquehundirseasabiendasenunnaufragio.Suelen
huirloshombresdeltemporalyendohaciapuerto;por
el contrario, quienes desean convertirse en pastores
dealmashuyengustososdelpuertohacialalibertad,y
deelloselprofetaparecedecir:Losquesehicieronala
mar con sus naves buscan su negocio en las aguas
inmensas y descienden hasta el abismo, y su alma
languidece por el temporal que representan sus
mltiples ocupaciones. Por ello se desconciertan y se
muevenigualqueunborrachoyfinalmentedesaparece
engullida toda su sabidura. Indudablemente
sorprendequenoleparezcabastantedifcilopesadoa
unnicoobispoasumirelcuidadodeunanicaalma,a
no ser que se encargue tambin de los cuidados de
todos, de donde un sabio deca a propsito de tan

861

Libersecundus12,201224

10

15

20

sarcina dicebat: Fortes humeri qui talia sustinent aut


fortis ambitio ad id animos cogens ubi futurum
periculumsciunt.Quodsipontifexinaltumselocatum
gaudeat,consideretquiatantoeriteicasusgrauior:uix
enimexaltosinelaboreautpericulodescenditur.
Sed, ut paucis concludam, cura animarum si recte
geritur, summus est honor, sed summus labor
summum onus, summa seruitus; si uero male agitur
summum anime periculum, summum malum quia
ancepsexomnipartenegotiumest.
Quinto non est proposito alienum considerare
quoniam, ut ait Chrysostomus in canone: Homo
christianus fortiter cadit in peccatum propter duas
causas: aut propter magnitudinem peccati aut propter
altitudinem dignitatis. He igitur due periclitandi cause
ecclesiasticos uiros fortiter ruere cogunt. Primo
magnitudo peccati: scienter enim et ex contemptu
peccant, nam qui scit uoluntatem Domini et non facit
iuxtauerbasaluatorisuapulabitplagismultis.Secundo,
altitudo dignitatis quia quantum dignitas altior, tanto
casus grauior et, teste Gregorio: Quanto quis in sede
superiori locatus est tanto in maiori periculo uersatur;
etAugustinus:Sublimitashonorummagnitudoscelerum
estetHieronymus:Inmaiorigradumaiorestsinedubio

12 Homodignitatis]DECRET.Grat.1,40,4[PL187.214];cf.CHRYSOST.
s.Matth.40,21. 18 quimultis]Luc.12,47(quicognouituoluntatem
dominisuietnonpraeparauitetnonfecitsecundumuoluntatemeius
uapulabitmultas).
20
quantumgrauior]cf.BEDALuc.2,7[PL
92.418]:quogradusaltioreocasusgrauior.
21 Quantouersatur]
NonapudGREG.M.sedISID. sent.3,50,5[PL83.722](Quantoquisque
in superiori constitutus est loco, tanto in maiori uersatur periculo).
23 Sublimitasest1]NonapudAVG.sedISID.synon.2,88[PL83.865].
24 Inpena]NonapudHIER.sedISID.synon.2,88[PL83.865].(...sine
dubioestpoena).
2 fortis:fortesDI
3 in:igiturG se:om.G
4 uix:dixiG
10 ancepsex:precepsG
11 non:om.G propositoalienum:
propriumpericulumG 15 He:hecFW 18 qui:siAGH 19 uerba:
uerbumR 20 quia:om.GH quantum:quantoAGH 22 maiori
periculo:p.m.G

862

205

210

215

220

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

pesada carga: Hombros fuertes los que sustentan


semejante peso o fuerte ambicin la que empuja a
nuestro nimo a l cuando sabe que va a haber un
peligro. Porque si el pontfice se alegra de haber sido
colocadoenlomsalto,quetengaencuentaquetanto
msdura serlacada:aduraspenassedesciendede
loaltosinpadecimientoosinriesgo.
Pero, por concluir en pocas palabras, el cuidado de
lasalmas,sisellevaacaboconrectitud,esunodelos
mayores honores, pero uno de los mayores
padecimientos, una de las mayores responsabilidades,
unadelasmayoresservidumbres.Siporelcontrariose
llevaacabomal,esunodelosmayorespeligrosparael
alma, uno de los mayores males, porque es un asunto
inciertodesdecualquierpuntodevista.
Enelquintomodo,notengointencindeconsiderar
loquehanescritootrosporque,comodiceCrisstomo
en el Canon: El hombre cristiano cae de lleno en el
pecadopordoscausas:oporlamagnituddesupecadoo
porlaalturadesudignidad.Entonces,estasdoscausas
de riesgo hacen que los hombres de Iglesia se
precipiten. En primer lugar, la magnitud del pecado:
pecan a sabiendas y por desprecio, pues quien conoce
la voluntad de Dios y no cumple las palabras del
Salvador, ser castigado muy severamente. En segundo
lugar,laalturadesudignidad,porquecuantomsalta
es la dignidad, tanto ms dura ser la cada y, segn
asegura Gregorio: Cuanto ms altaes lasedeen la que
uno es colocado, tanto mayor el peligro en el que se
halla; y Agustn: Grandes honores son multitud de
maldades; y Jernimo: En un mayor grado, mayor es,

863

Libersecundus12,225 248

10

15

20

pena; et iterum Chrysostomus in canone: Honoris


magnitudo his qui indigno uiuunt honore maximus
cumulus incipit esse penarum; et iterum Augustinus:
Clerici officium si perfunctorie geritur nil apud Deum
miserius,tristiusetdamnabilius.
Sextoexepiscoporumetclericorumadministratione
pericula, difficultates et incommoda apertissime
demonstrantur. Non enim epicopi et clerici domini
sunt bonorum ecclesie sed, ut Hieronymus ait,
procuratores sed dispensatores rerum alienarum et
uelut sacrilegos plectendos esse si, quod pauperibus
est erogandum, sibi retinent plus quam eius statui
sufficit. Quomodo ergo securi sunt clerici qui non
solum ex mala aut desidiosa administratione, sed ex
cupida retentione damnantur, unde pulchre de se et
ceteris presbyteris dicebat Hieronymus: Quomodo
possumus aliena fideliter distribuere qui nostra timide
reseruamus? Hinc Augustinus ad episcopos et
presbyteros ait: Esurientium panis est quem tu detines,
nudorum uestimentum quod tu recludis, miserorum
redemptio est pecunia quam tu refodis, infirmorum
solacia sunt delicie quibus tu lasciuis; tantorum ergo
scias bona te inuadere, quantis possis prestare quod
uelis.SedetBernardusinepistolaadFulconemait: Ne

4
Clericidamnabilius]AVG.epist.21,1[PL33.88](episcopiaut
presbyteri aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res
agatur, sed nihil apud Deum miserius et tristius et damnabilius).
10
procuratoresalienarum]HIER.epist.52,16[PL22.539]
(procuratores
et
dispensatores
domorum
alienarum).
16
Quomodoreseruamus]HIER.epist.58,2[PL22.580].
19
Esurientiumuelis]DECRET.Grat.1,47,8[PL187.247]
(Esurientium panis est, quem tu detines; nudorum indumentum est,
quod tu recludis; et miserorum redemptio est et absolutio pecunia,
quam tu in terram defodis. Tot te ergo scias inuadere bona, quod
possispraestarequoduelis).
2
indigno:indigneDIMVz honore:om.V maximus:magnusG
3
cumulus:om.M
7
pericula:periculosaH apertissime:
apertissimaH 8 et:uelM 10 sed:etGV 11 sacrilegos:sacrilegus
G plectendos:plectendusG
12 sibi:siF eiusstatui:st.e.G
19 panisdetines:om.W
21 postpecunia:estadd.A quam:
quemAH:quaG 23 quantis:quantasG

864
225

230

235

240

245

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

sinduda,elcastigo;ydenuevoCrisstomoenelCanon:
Lagrandezadelhonor,paralosquevivenenunhonor
indigno,seempiezaaconvertirenelmayorcmulode
castigos; y de nuevo Agustn: No hay para Dios nada
ms miserable, triste y condenable que el cargo de
clrigocuandosellevaacabodecualquiermanera.
En el sexto modo se demuestran con absoluta
evidencia los peligros, dificultades y perjuicios de la
administracin que llevan los obispos y los clrigos.
Losobisposylosclrigosnosondueosdelosbienes
de la Iglesia sino, como dice Jernimo, procuradores y
distribuidores de bienes ajenos que han de ser
sancionados como sacrlegos si, de lo que tenan que
repartir entre los pobres, se han quedado para s ms
de lo que les corresponda por su estado. En
consecuencia, cmo van a vivir seguros los clrigos a
los que se condena no slo por su mala o desidiosa
administracin,sinoporretenerconavaricialoqueno
les corresponde. De donde con hermosas palabras
deca Jernimo de s mismo y de los dems
presbteros: Cmo vamos a distribuir fielmente los
bienes ajenos si apenas podemos guardar los nuestros?
DeahqueAgustndijeraalosobisposypresbteros:El
pandeloshambrientoseselquettequedas,laropade
losqueestndesnudoslaquetteguardas,laredencin
de los desdichados el dineroquet guardasbajo tierra,
elconsuelodelosenfermoslasdeliciasconlasquette
recreas; en consecuencia, has de saber que te has
quedado con los bienes de todos a los que habras

865

Libersecundus12,249 267

10

15

tibi, o pontifex, o sacerdos, blandiaris quod tuis


contentus,alianonarripias.Rapisenimcumluxuriaris,
ut de altario superbias, de quibus quod preter
necessarium ac simplicem uictum retines, tuum non
est, rapina est et sacrilegium habentes, inquit
apostolus: Victumet uestitum, non uictum et ornatum,
nondeliciis,nonuestibusquibuslasciuiamus;etiterum
idem Bernardus ad Senonensem archiepiscopum:
Clamantnudi,clamantfamelici,conquerunturpauperes,
dicunt: Dicite, pontifices, in inferno quid facit aurum?
Nobis fame, frigore miserabiliter laborantibus, quid
conferunt tot mutatoria uel extensa in porticis, uel
plicata in manicis! Nostrum est quod effunditis, nobis
crudeliter subtrahitur quod immaniter expenditis. Hinc
et Hieronymus pontifices et clericos comminans ait:
Ecclesieprincipesquideliciisaffluunt,propheticussermo
describit quod eiciendi sunt de spatiosis domibus
lautisque conuiuiis; et sequitur: Si uis scire quomodo:
eiciendi sunt in tenebras, uidelicet exteriores ubi erit

1 blandiarisarripias]BERN.epist.2,11[PL182.86](Recepisti,dixit,
non rapuisti; ne etiam de hoc tibi frustra blandiaris, quod, tuis
contentus,alienanonrapias).
6
Victumuestitum]Deut.10,18
(uictumatqueuestitum). 9 Clamantexpenditis]BERN.mor.2,7[PL
182.815] (Clamant uero nudi, clamant famelici, conqueruntur, et
dicunt:Dicite,pontifices,infrenoquidfacitaurum?Numquidaurum
a freno repellit frigus siue esuriem! Nobis frigore et fame
miserabiliter laborantibus, quid conferunt tot mutatoria, uel extensa
inperticis,uelplicatainmanticis!Nostrumestquodeffunditis;nobis
crudelitersubtrahitur,quodinaniterexpenditis). 10 Diciteaurum]
PERS.8,69
16 Ecclesieconuiuiis]HIER.inMich.1,9[PL25.1171]
(SedetEcclesiaequoqueprincipesquideliciisaffluunt,etinterepulas
atque lasciuias pudicitiam seruare se credunt, propheticus sermo
describitquodeiciendisintdespatiosisdomibus,lautisqueconuiuiis).
18
Sidentium]HIER.inMich.1,9[PL25.1171](Etsiuisscirequo
eiciendisint,Euangeliumlege:Intenebrasscilicetexteriores,ubierit
fletusetstridordentium). 19 ubidentium]Matth.8,12.
1
o1:om.W quodcorr.:quiM:quocett.
2
contentusDR:
contentiscett. arripias:accipiasV
3
preter:om.AGH
4 retinesornatum:om.W 5 et:sedF 7 deliciis:deliciasFV
uestibus:uestesFV 9 postpauperes:etadd.V 10 Dicite:om.V
pontifices:pontificibusH ininferno:postnobistransp.V aurum
Nobis:n.a.G 11 fame:om.G 12 mutatoria:imitatoriaDI uel1:
uestiumV
15
pontifices:pontificibusV clericos:clericisV
17 postsunt:uidelicetadd.AG 19 uidelicet:om.V

866

250

255

260

265

Espejodelavidahumana

10

15

20

ayudado cuanto quisieras. Pero tambin Bernardo dice


en una carta a Fulcn: T, pontfice, sacerdote, no te
engaes,porquecontento conlotuyono robesloajeno.
Robas cuando te excedes, cuando eres soberbio en el
altar, cuando te quedas ms comida de la necesaria y
adecuada,esonoestuyo,esrapiayalosquecometen
sacrilegio el apstol les dice: Comida y vestido, no
comidayadornos, nadadedeliciasnivestidosconlos
querecrearnos;ydenuevolediceelmismoBernardo
alarzobispodeSiena:Clamanlosdesnudos,clamanlos
hambrientos, se quejan los pobres, dicen: Decidnos,
pontfices, de qu os sirve el oro en el infierno? A
nosotros,quepadecemosdesdichadamentedehambrey
defro,dequnossirventantosvestidoscolgadosdelas
perchasoplegadossobrelasmangas!Esnuestroloque
tiris, se nos arrebata de modo cruel lo que gastis sin
piedad. De ah que tambin Jernimo diga a los
pontficesyalosclrigosamenazndoles:Lasprofecas
describen que hay que echar de las grandes casas y de
losbanquetesalosprncipesdelaIglesiaquenadanen
la abundancia; y sigue: Si quieres saber cmo: se les

867

Libersecundus12,268293

10

15

20

25

fletus et stridor dentium; item idem Bernardus ad


clericos
ait:
Multiplica
prebendas,
habe
archidiaconatum, aspira ad episcopatum, gradatim
ascende, et in puncto ad inferos sine omni gradu
descendes.
Septimo pericula, incommoda, aculei et difficultates
huius status ecclesiastici, ex eo euidentius apparent
quoniam si prophetarum, si patriarcharum, si totius
sacre scripture repetuntur, annalia nullum reperiemus
genus hominum quos Deus uehementius arguat et
seuerius comminetur et crudelius puniat quam
pontifices, pastores et sacerdotes. Discurre per
prophetas et scripturam lege; quid audis nisi pastores
populi mei preuaricati sunt in me, propterea adhuc in
iudicio contendam uobiscum; et iterum: Stulte egerunt
pastores; et sequitur: Propterea euellam eos de terra;
rursus: Ad eos omnes pastores meos pascit uentus! et
alibi: Ve pastoribus qui dispergunt gregem meum! et
iterum: Ve pastoribus Israel qui pascunt seipsos; et
sequitur: Collidam in te pastorem et gregem? Denique
adIohelemprophetamtransi;quidnisicomminationis
penas? quid nisi clamores plangentium sacerdotum et
pontificumaudis?Aitenim:Plangitesacerdotes,ululate
ministri altaris! Ausculta Ezechielem: Ve pastoribus
Israel qui pascunt seipsos! et iterum: Super pastores
iratus est furor meus. Malachias quoque non tacet
2
Multiplicadescendes]SAL.ADAMcron.203,33(ItemBernardus,
loquens ambitioso: Age miser, sequere ducem tuum, multiplica
prebendas, accelera ad archiepiscopatum, ad episcopatum aspira.
Paulatim
ascendis,
sed
non
paulatim
descendes).
13
pastoresuobiscum]Ier.2,8(pastorespraeuaricatisuninme...
proptereaadhuciudiciocontendamuobiscum). 15 Stultepastores]
Ier.10,21. 16 Proptereaterra]Ier.12,14. 17 Aduentus]Ier.
22,22(omnespastorestuospascetuentus). 18 Vemeum]Ier.23,1
(uae pastoribus qui disperdunt et dilacerant gregem pascuae meae).
19 Veseipsos]Ez.34,2(uaepastoribusIsraelquipascebantsemet
ipsos). 20 Collidamgregem]Ier.51,23. 23 Plangitealtaris]Ioel
1,13. 24 Veseipsos]Ez.34,2. 25 Supermeus]Zach.10,3.
1 item:om.G idem:om.FGW 3 gradatimascende:a.g.V 6 post
incommoda:etadd.V aculei:aculaH et:acV
8
si3:siAH
10 arguatseuerius:om.W 11 etpuniat:marg.R 14 adhuc:post
iudiciotransp.W
18 quipastoribus:om.V
20 inte:om.G
25 Israel:om.G qui:quiaW

868

270

275

280

285

290

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

echaralastinieblasexterioresdondeserelllantoyel
rechinar de dientes. Igualmente el propio Bernardo les
dice a los clrigos: Multiplica tus prebendas, mantn el
archidiaconado,aspiraalepiscopado,subegradualmen
teyalpuntocaerssingradoalgunoenlosinfiernos.
En sptimo, los peligros, perjuicios, pesares y
dificultades de este estado eclesistico aparecen con
ms evidencia, puesto que si se repasan los anales de
losprofetas,lospatriarcasytodalaSagradaEscritura,
no encontramos a un solo grupo de personas al que
Dios amoneste con mayor vehemencia y amenace con
mayorseveridadycastigueconmayorcrueldad,quea
lospontfices,lospastoresylossacerdotes.Recorrelos
profetas y lee la Escritura; qu oyes que no sea los
pastoresdemipueblosehanrebeladocontram,poresa
raznvoyapleitearcontravosotros;ydenuevo:Necios
han sido los pastores; y sigue: Por esa razn los
arrancar desutierra; de nuevo: Atodosesos pastores
moslosapacentarelviento;yenotraparte:Aydelos
pastores que dejan disgregarse mi rebao!; y de nuevo:
Ay de los pastores de Israel que se apacientan a s
mismos!; y sigue: Machacar contigo al pastor y su
rebao? En fin, paso al profeta Joel; qu escuchas
salvo amenazas de castigos? Qu escuchas salvo los
gritos de los sacerdotes y pontfices que lloran? Dice:
Lloradsacerdotes,gemidministrosdelaltar!Escuchaa
Ezequiel:AydelospastoresdeIsraelqueseapacientan
asmismos!;ydenuevo:Miirasehaencendidocontra
los pastores. Malaquas tampoco guarda silencio sobre

869

Libersecundus12,294319

10

15

20

25

eorum exterminium: Ad uos, inquit, sacerdotes qui


despicitis nomen meum! ad uos est mandatum; o
sacerdotes, ecce ego proiciam uobis bracchium ire mee
et disperdam super uultum uestrum stercus! et iterum:
Dedi uos contemptibiles omnibus populis. Sed et Amos
propheta quam dure prelatos et pastores ecclesie
comminetur audiamus. Ait enim: Ve uobis qui opulenti
estis in Syon et confiditis in monte Samarie optimates
capita populorum ingredientes pompatice domum Dei
qui dormitis in lectis eburneis et lasciuitis in stratis
uestris! Deinde contra huius status et uite homines
scriptum est: Quicumque desiderauerit primatum in
terra, inueniet confusionem in celis; et iterum: Inter
seruosDeinoncomputabiturquideprimatutractauerit.
Sed et Christus in Euangelio has illis penas et
comminationes confirmat; ait enim: Ve uobis qui
diligitis primas cathedras! Sed quid hec
commemoramus? Plena est sacra scriptura huiusmodi
increpationibusetcomminationibus.Quisergodubitat
periculosum, difficilem et cunctis aculeis miseriis
refertum esse illum hominum statum, cui tot
maledictionum et anathematum, tot comminationum
genera tot penarum et suppliciorum mala prophete,
patriarche, sancti, ipse quoque Deus in scripturis
sanctis imprecantur? Vnde Chrysostomus super illud
Obedite prepositis uestris: O pontifex, o prelate,
1 Admeum]Mal.1,6. 2 ostercus]Mal.2,3. 5 Dedipopulis]Mal.
2,9(dedi uos contemptibiles et humiles omnibus populis).
7
Veuestris]Am.6,1(uaequiopulentiestisinSionetconfiditisin
monteSamariaeoptimatescapitapopulorumingredientespompatice
domum Israel ... qui dormitis in lectis eburneis et lasciuitis in stratis
uestris). 12 Quicumquecelis]DECRET.Grat.1,40,12[PL187.217](...
celo).
13 Intertractauerit]DECRET.Grat.1,40,12[PL187.217](...
seruosChristi...).
16
Vecathedras]Luc.11,43.
26 Obediteuestris:]Hebr.13,17.
2 despicitis:dispicitisM meum:om.W 4 disperdam:dispergam
DGIMVWz uultum:uultusDI 5 populis:hominibusG 6 pastores
ecclesie:e.p.V 7 qui:om.A 8 monte:morteG 11 uestris:om.W
homines:om.G 13 terra:terrisG 15 has:hisG illis:illas
AFGH et2:exA:om.G 16 comminationes:om.G 20 aculeis:om.
W:postetadd.V miseriis:miseriisqueF
21 statum:statusBH
22 maledictionum:maledictionemDI etcomminationum:om.S
23 penarum:minarumG 25 imprecantur:increpanturB

870

295

300

305

310

315

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

su exterminio: A vosotros, sacerdotes que despreciis


mi nombre!, a vosotros se os ha mandado; sacerdotes,
aquestoyparamandaroselbrazodemiirayarrojar
estircolsobre vuestrorostro!; y de nuevo: Oshe hecho
despreciables ante todos los pueblos. Pero oigamos
tambinconqudurezaamenazaelprofetaAmsalos
prelados y pastores de la Iglesia; dice: Ay de los que
ponen su seguridad en Sin y de los que confan en el
monte de Samara, hombres notables, cabeza de las
nacionesqueentrisconpompaenlacasadeDios,que
dorms en lechos de marfil y gozis en vuestras camas!
Despus qued escrito contra los hombres de este
estado y forma de vida: Todo aquel que desee ser el
primero en la tierra, encontrar confusin en los cielos;
ydenuevo:NosecontarentrelossiervosdeDiosquien
tratedeserelprimero.
Tambin Cristo en el Evangelio les confirma estos
castigosyamenazas;dice:Aydevosotrosqueosgusta
ocupar los primeros asientos! Pero, por qu recorda
mos esto? La Sagrada Escritura est llena de increpa
ciones y amenazas de este tipo. En consecuencia,
puede poner alguien en duda que este estado de los
hombres es arriesgado, difcil y est plagado de todos
los pesares y desdichas, al que los profetas, los
patriarcas, los santos, y tambin el mismo Dios, les
lanza en las Santas Escrituras tantos tipos de
maldiciones, anatemas, amenazas, tantos castigos y
suplicios? Por ello Crisstomo, a propsito del pasaje
Obedeced a vuestros superiores, dice: Pontfice!,

871

Libersecundus12,320343

10

15

20

conspice quanto igni supponis caput tuum! et subicit:


Mirorsiquemcontingatsaluaridehisquiprincipantur
et presunt in tantis minis et in tanta pigritia, in tantis
increpationibus et in tanta desidia. Video tamen
currentesetspontesesubmittentesinpericulacontra
quos durissimum iudicium, his qui presunt scilicet
male. De bonis uero scribitur Prouerbiorum
duodecimo: Nouit iustus animas iumentorum suorum.
Sed quid de periculo et incommoditate et aculeis
ecclesiasticistatusdicam,cumepiscopisetclericisipsa
simonia, que heresis appellatur, tam familiaris et cara
sit, ut uix sine illa in domo Domini incedant? Quibus
etiam inuidia domestica, auaritia annexa, libido, ira et
superbiainrerumabundantiauidetur.
Sunt in hoc statu patriarche pomposi, episcopi
negligentes, decanus timidus, archidiaconus elatus,
canonici extra chorum uacantes, uicarius in litibus,
tabellio falsus, presbyter imprudens, curatus ignarus,
confessor leuis, diaconus Euangelia nesciens,
subdiaconus epistolam ignorat, cantor latrat,
thesaurarius fabricam defraudat, sacerdos sacramenta
uendit,capellanusuenalis,utstatimlatiustangemusin
capitulis sequentibus ubi singulariter de quolibet
graduetofficioecclesiasticistatussuccincteagemus.

8 Nouitsuorum]Prou.12,10.

1 subicit:subiecitD:subditG 2 Miror:admirorF 3 in2:om.G


postpigritia:etadd.M 5 contra:iter.B 6 postdurissimum:fiet
add.F scilicet:om.AG 9 incommoditate:incongruitateG 10 cum
:utG 11 postsimonia:etadd.G cara:carusG 12 incedant:
incedatG:incidantW 13 annexalibido:l.a.V 15 patriarche:
cardinalesR pomposi:pomposeG
16
archidiaconus:
archidiaconosH
17 extra:contraG uacantes:uagantesG(c
s.lin.)R 18 curatus:curatorR ignarus:ignoransW 21 fabricamR
:fabricatcett. defraudat:fraudatH sacramenta:sacramentumR
24 agemus:tangemusV

872
320

325

330

335

340

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

prelado!, mira a qu cantidad de fuego sometes tu


cabeza!; y aade: Me sorprende si por casualidad se
salva alguno de estos que mandan y gobiernan en
medio de tan grandes amenazas, tan gran incuria, tan
grandes increpaciones y tan gran desidia. Veo, sin
embargo,quecorrenporsometersevoluntariamentea
peligros,contralosquehayundursimojuicio,esdecir,
para estos que gobiernan mal. Por el contrario, de los
buenosseescribeenelcaptulodcimodellibrodelos
Proverbios: Conoce el justo las almas de sus jumentos.
Peroqupodradecirdelpeligroydelperjuicioyde
los pesares del estado eclesistico cuando la propia
simona, que se considera hereja, es tan familiar y
querida para obispos y clrigos que apenas dan un
paso sin ella en la casa del Seor? Parece que tienen
tambin una malquerencia congnita, una avaricia
asociada,libido,iraysoberbiaenabundancia.
En este estado hay patriarcas pomposos, obispos
negligentes, el decano es apocado, el archidicono
altivo, los cannigos pasan el da fuera del coro, el
vicario anda metido en problemas, el secretario no es
defiar,elpresbteroesuninculto,elcuraignorante,el
confesor es blando, el dicono no conoce los
Evangelios, el subdicono no conoce la carta, el cantor
ladra, el tesorero defrauda en su oficio a la Iglesia, el
sacerdote vende los sacramentos, el capelln se deja
comprar,comoinmediatamente abordaremos con ms
detalle en los captulos siguientes donde trataremos
brevemente y en particular todos los grados y cargos
delestadoeclesistico.

873

Libersecundus13,132

874

CAPITVLVM XIII DE DIGNITATE ET PREROGATIVA OFFICII


DECANATVSINECCLESIAETDEILLIVSHONOREETVENERATIONEET
DE HIS QVE EI COMPETVNT; DEMVM DE PLVRIMIS ONERIBVS ET
AFFLICTIONIBVSACDEFECTIBVSETPERICVLISDECANORVM.

10

15

20

25

30

Audita sunt preconia, laudes necnon excellentia,


preeminentiaacsanctimoniastatusecclesiasticigenere
et communi. Audita denique sunt eius uite formule
incommoda, calamitates et miserie, afflictiones et
pericula, quot fit ut facile eiusdem status dulcia et
amara cuilibet recte intuenti patere possunt. Verum
quamquameaqueinearebreuidisertasunt,adomnes
ecclesie status secundum ordinum et officiorum
differentias applicari possunt, qui omnes clericorum
nomen etministrorumofficiuminecclesiasortitisunt
quia tamen particularius episcopos et prelatos
respicere uidentur. Superest ut ad ceteros inferiores
ecclesie status, gradus et ordines breuis et singularis
sermo decurrat. Consuetum igitur ordinem sequentes,
unumquemque inferiorum clericorum gradum siue
statum tangemus et quid laudis, quid excellentie, quid
utilitatis,demumquidcalamitatisafflictionisetpericuli
habeat, sed et quot defectus in eos damnabiliter
committantursuccincteafferemus.
Primo igitur post episcopum decanus siue
prepositus existit, nec id ratione caret quia, ut inquit
canon Calixti pape et martyris, decanorum dignitas
recte maior post pontificalem appellatur. Nam decano
post pontificem maior ac principalior cura et collegii
administratio congruit. Rursus proximior est episcopo
dignitate et honore cui propinquior est in consilio et
assistentia. Ipse collegium necnon personas ac res
collegiiiudicatettuetur.HincinExodointeriudicantes

1 et:om.AGH 4 ac:etM 5 necnon:etV 6 ac:utG status:om.


W 7 postet:inadd.AGH Auditadenique:d..a.F 8 et1:om.G
10
recte:rectaG patere:om.W
11
diserta:desertaAGW
12 ordinum:om.S 14 in:om.DI 20 statum:statuG 21 post
calamitatis:etadd.AGH 22 quot:quodH eos:eisR 25 existit:
estG:om.D 26 decanorum:eorum(decanorummarg.)R 27 post
pontificalem : om. B appellaturac : post principalior transp. B
28 ac:etM collegii:collegioGH 32 et:acV:om.I in:om.A

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

CAPTULO XIII: DIGNIDAD Y PRIVILEGIO DEL CARGO DE DECANO


EN LA IGLESIA Y SU HONOR Y VENERACIN; ASUNTOS QUE LE
COMPETEN; POR LTIMO, MLTIPLES RESPONSABILIDADES Y
SUFRIMIENTOS,ASCOMOFALTASYRIESGOSDELOSDECANOS.

10

15

20

25

30

35

Hemosescuchadolasalabanzas,elogios,ascomola
parte excelente, preeminente y santa del estado
eclesisticoengeneralyencomn.Hemosescuchado,
en fin, los perjuicios de este tipo de vida, sus
infortunios y desdichas, sufrimientos y riesgos, de lo
que se deduce que a cualquiera que mire bien le ser
fcil comprender lo agradable y lo desagradable de
este estado. No obstante, aunque lo que hemos
explicado brevemente se puede aplicar a todos los
estados de la Iglesia segn las diferencias de los
rdenes y de los cargos, pues todos ellos han recibido
ensuerteelnombredeclrigosyelcargodeministros
en la Iglesia, sin embargo parece que se refieren ms
en concreto a obispos y prelados. Resta que la
conversacin fluya, de manera breve y de uno en uno,
hacia los dems estados, grados y rdenes inferiores.
Entonces, siguiendo el orden acostumbrado,
trataremos cada grado o estado de los clrigos
inferiores y si se le puede elogiar, si es superior, si es
provechoso;porltimo,losinfortunios,sufrimientosy
riesgosquetienen,perotambintraeremosacolacin
demanerasucintaencuntasfaltasincurrendemodo
reprobable.
En primer lugar entones, detrs del obispo se halla
el decano o prepsito, cosa que tiene su explicacin
porque, como dice el Canon de Calisto, papa y mrtir,
despus del pontfice, evidentemente, la mayor
dignidad es la de los decanos. Pues, despus del
pontfice, corresponde al decano ser el principal
responsable del cuidado y administracin del colegio.
Adems, se encuentra, por su dignidad y honor, muy
prximoalobispo,delqueestanmsprximoenel
consejoyapoyo.ljuzgayvelaporelcolegioascomo

875

Libersecundus13,33 57

10

15

20

25

uniuersitatem decanus constitui iubetur, quare sacri


canonesuenerandameamdignitatemdecreuerunt.Est
enim decanus collegii caput de quo scriptum est:
Constituit eum Dominus in caput, non in caudam, quod
ceteriscorporismembrisauctoritateetiudicioprecellit
idque primitas loci in ecclesia indicat. Habet denique
decanus in capitulo et collegio primam uocem, primas
salutationes,primosrecubitus.
Sed iam audi huius dignitatis onera, huius status
calamitates, miserias, defectus et pericula. In primis
igitur fateor grandis est huius status prerogatiua, sed
utinamtambenehuiusdignitatisoneraagnoscerentur
quam ipsa appetitur! Dicam uerius tam utiliter ei
incumbentia implerentur quam ab omnibus sciuntur.
Gaudent certe decani et prepositi de honoris
excellentia sed utinam dignitatem uirtus sequeretur.
Virtus enim, ut quidam ait sapiens, non solet esse
iactatrix aut sui miratrix, sed alieni imitatrix, non de
extrinseco honore, sed de conscientie onere cogitat, si
illud delectat, istud cruciat. Virtus non de se confidit,
nonarrogat,scithocessetempusmilitieetlaboris,non
delectationis,nonpompe,nonfaustus.
Fateor denique decanus collegii et capituli caput
existit, sed uide ne dignitas ipsa, qua tantopere
delectaris, conterat caput tuum. Sic age ne de te

4
Constituitcaudam]Deut.28,13(constituetteDominus...).
17 nonimitatrix]PETR.rem.1,10,12(Nonsoletuirtusesseiactatrix
autmiratrixsui,sedimitatrixalieni). 20 Virtusmilitie]PETR.rem.
1,10,14(Nonconfidit,nichilarrogat,scithoctempusessemilitie).

1 uniuersitatem:aduersitatemAGH 4 Dominus:om.G 5 corporis


membris:m.c.F 6 Habetdenique:habetqueH 7 capitulocollegio
:ecclesiaetcapituloF 8 recubitus:accubitosG 9 Sediam:i.s.W
13 tam:iamM
14 omnibus:hominibusR
15 de:etAG
18 autmiratrix:postimitatrixtransp.AG 20 istud:hocM:om.W
cruciat:om.W non:om.GH:postsetransp.A
25
delectaris:
delecterisG conteratR:conteretcett.

876

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

por las personas y las cosas del colegio. De ah que,


como dice el xodo, se ordenara colocar al decano
entrelosquejuzganal conjunto;porellolossagrados
Cnones decretaron que se venerara su dignidad. El
decano es la cabeza del colegio, de quien est escrito:
Le instituy el Seor a la cabeza, no a la cola, porque
adelanta a los dems miembros del cuerpo por su
autoridadyjuicio,ylaprimacadesulugarenlaIglesia
asloindica.Tiene,enfin,eldecanolavozprincipalen
el cabildo y en el colegio, el primer saludo y las
primerasreverencias.
Pero escucha ahora las responsabilidades de esta
dignidad,losinfortuniosdeesteestado,susdesdichas,
susfaltasysusriesgos.Enprimerlugar,reconozcoque
el privilegio de este estado es enorme pero, ojal se
conocieran tan bien las responsabilidades de este
estadocomosedesean!Dirmscorrectamentequese
cumplira todo lo que les incumbe con tanto provecho
cuantomejor lo conocieran todos.Sealegran sinduda
los decanos y los prepsitos por la magnanimidad de
su honor pero, ojal su virtud se correspondiera con
sudignidad!Suvirtud,comodiceunsabio,nosueleser
jactanciosaoadmiradoradesmismasinoimitadorade
loajeno;nopiensaenelhonorexternosinoenelpeso
delaconciencia,siaquellodivierte,estoatormenta.La
virtud no se fa de s misma, no es arrogante, sabe que
ste es tiempo de milicia y de trabajo, no de diversin,
nidepompanidefastos.
Reconozco tambin que el decano del colegio es la
cabeza del cabildo pero mira no sea que esa propia
dignidad,quetantotegusta,trituretucabeza.Actaas
paraquelaIglesianodigadetiloqueestescrito:Ay

877

Libersecundus13,5886

10

15

20

25

ecclesia dicat quod scriptum est: Caput meum doleo.


Videat decanus, qui collegii caput iactat, ne ceteri de
improuido capite capita sua moueant. Cernat si eius
facta ingerunt commotionem capitis in populis, quia
omnecaputlanguidumapedeusqueaduerticem,non
est in eo sanitas. Caueat decanus ne sit illud caput de
quo scriptum est: Facti sunt hostes eius in caput eius.
Auertatdecanusnecaputserpentissit,ceteramembra
nedumnonuegetanssedinficiensquiaDeusconfringet
capita draconum in aquis. Verendum est plurimum ne
sint illa capita de quibus scriptum est: In uniuersis
capitibus eius caluitium, id est, deformitatis uitium.
Decanus siquidem, si recte agat, episcopo odiosus sit
necesse est adeo ut illius sit hostis, si collegii amicus
esse cupit. Si uero a presule amatur, capitulo odietur.
Pro eo enim caput capituli est constitutus ut
nonnumquam cupiditatibus aut episcopi insolentiis
resistat, qui priuilegia, qui libertates, qui bona, qui
redditus ecclesie plerumque usurpat. Ideo certe
decanus caput est ut collapsa collegii erigat, sparsa
colligat, recuperet perdita, deformia reformet. Caput
tunc esse desinit cum singulorum de collegio crimina
palpat, ne eorum fauores perdat atque ut eum eligant,
honorent et uenerentur. Sed fateor labiis honorabunt,
non animo; cor autem longe est ab eis. Collegium
rursusregendumdecanussuscipit,immoueriusferam
indomitam gubernandam. Parua enim domus egre et
difficulter regitur; magna collegia presertim sine
sapientia aut uirtute tanto reguntur difficilius quanto

1
Caputdoleo]IVReg.4,19:(aitpatrisuocaputmeumcaput
meum). 7 Factieius2]Thren.1,5(factisunthosteseiusincapite
inimiciillius). 11 Incaluitium]Ez.7,18(...capitibuseorum...).
2 collegiicaput:coll.cap.F caput:om.M 7 caput:capiteAGH
9
nedumnon:s.lin.R confringet:confringitH:confregitF:
infringetG 11 est::om.B 13 si:om.G 14 necesseest:om.W
amicus:amicosG 16 constitutus:constitusS 18 quilibertates:om.
W
20
postcaput:ecclesieadd.AGH sparsacolligat:om.AGH
21 recuperet:recuperatF 24 uenerenturBSRV:ueneranturcett.
postSed:etadd.F 25 eis:eoF 26 rursus:rursumDI 29 sapientia:
patientiaG

878

60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

micabeza!Estatentoeldecano,quesejactadeserla
cabezadelcolegio,noseaquelosdemslemuevande
lacabezaporlaimprevisindesucabeza.Piensesisus
actos provocaron dolor de cabeza en los pueblos,
porqueunacabezadebilitadadeabajoaarribanoest
en su sitio. Tenga cuidado el decano de no ser aquella
cabeza de la que est escrito: Sus enemigos prevalecen
sobre su cabeza. Debe guardarse el decano de ser
cabezadeserpiente,quenoalimentaenabsolutoalos
dems miembros sino que los envenena, porque Dios
aplastar las cabezas de las serpientes en las aguas.
Son de temer especialmente aquellas cabezas de las
queestescrito:Todacabezaserrasurada,esdecir,el
defecto de la deshonra. Si el decano acta, en efecto,
conrectitud,esodiosoparaelobispo;nolequedams
remedio que ser su enemigo si desea ser amigo del
colegio. Por el contrario, si el prelado le aprecia, le
odiarelcabildo.Selehanombradocabezadelcabildo
para resistir de vez en cuando a los deseos o las
insolencias del obispo que, con frecuencia, usurpa los
privilegios, las libertades, los bienes, los rditos de la
Iglesia. Indudablemente, el decano es la cabeza para
levantar las ruinas del colegio, recoger lo que se haya
esparcido, recuperar lo que se haya perdido, reformar
loqueestmal.Dejadeserlacabezacuandoconsiente
lasfaltasdecadaunodelosmiembrosdelcolegiopara
noperdersusfavoresyqueasleelijan,lehonrenyle
veneren. Pero reconozco que le honrarn de palabra,
no de espritu; su corazn est lejos de ellos. Adems,
eldecanosehacecargodelcolegioparadirigirlooms
bien,mejordicho,sehacecargodeunafieraindmitaa
laquehayquedomesticar.Unacasapequeasellevaa
duras penas y con dificultades; llevar un gran colegio,
sin conocimientos y sin buena disposicin, se hace

879

Libersecundus13,8714,9

10

15

20

quot sunt singuli, tot singularibus feruntur


opinionibus.
Siigiturdecanusletaturdehonorisdignitatemetuat
onera, metuat pericula, que tot sunt ut enarrari facile
non possint. Quis enim est decanus qui episcopo non
sit grauis et contumax, quin potius contra eum
conspiret, qui in eius contemptum non abstinet a
diuinis,quisigillatlitterassinecapituliassensu,quisibi
communiaecclesieappropriat,quinon residentesagit
utpercipiantfructus,licetnonfacientesseruitium,qui
grauant subditos, qui eos non defendunt, qui eos
tolerant pro pecunia in peccatis, qui inhoneste
incedunt,inhonestiusuiuunt?
Paucula huius dignitatis onera, pericula et
afflictiones atque defectus enarramus, quia in
sequentibus ecclesie officiis et gradibus plurima
adducemusquemeritoeidemdignitati aptaripossunt.
Qui igitur aures habet audiendi, audiat, et inter tot
periculorum anfractus sit cautus. Facile enim uitabit
cruciatumsiuelituitarereatum.

880

90

95

100

105

CAPITVLVM XIIII DE DIGNITATE ET PREROGATIVA OFFICII


ARCHIDIACONORVMACDEHONOREETVENERATIONEEIDEBITISET
DE HIS QVE AD EVM SPECTANT.DEMVM DE PLVRIMIS ONERIBVS ET
AFFLICTIONIBVS,DEFECTIBVSETPERICVLISARCHIDIACONORVM.

25

Archidiaconi dignitas non paruam in ecclesia


militanti prerogatiuam, nec infimum honoris gradum,
habere dignoscitur. Ipse enim precipuus oculus
episcopi dicitur, pro eo quod cuncta ad episcopum
exspectantia uidere ac sollerter prouidere tenetur,

27 oculusepiscopi]DECR.Grat.1,93,6[PL187.435](Diaconiecclesiae
sint tanquam oculi episcopi); cf. ALFONS. partidas 1,6,4: el arcediano
eracomoojodelobispo.
1 quot:s.lin.R 5 possint:possitG 7 conspiret:conspirantR qui:
queW 8 qui2:quisH 9 ecclesie:ecclesiaW agit:s.lin.R 10 ut:
neW 12 postqui:eosadd.W 18 habetaudiendi:a.h.F 20 post
reatum:sequiturdearchidiaconoadd.F 22 ei:etG 23 plvrimis:
pluribusM 24 archidiaconorvm:eorumV 26 militanti:militandi
DIMVz 28 eo:eaDz 29 exspectantia:spectantiaFV ac:etAGH

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

especialmente difcil desde el momento en que cada


unotienesupropiaopininpersonal.
Aspues,sieldecanosealegraporladignidaddesu
honor, que tema las responsabilidades, que tema los
peligros,quesontantosquenoresultafcilexplicarlos
condetalle.Hayalgndecanoquenoleresultepesado
yaltivoalobispo,quenoconspiremsbiencontral,
que no se abstenga de celebrar los oficios divinos
despreciando al obispo, que sella las cartas sin el
consentimiento del cabildo, que se apropia para s de
losbienescomunesdelaIglesia,quehacequelosque
no residen en el cabildo reciban su pago aunque no
hayan prestado sus servicios, que gravan a sus
sbditos,quenolosdefienden,quetoleranquepequen
por dinero, que se mueven de manera deshonesta y
msdeshonestamenteviven?
Hemos referido algunas responsabilidades, peligros
y sufrimientos y faltas de esta dignidad porque en los
siguientes cargos y grados de la Iglesia aduciremos
muchsimas cosas que, con razn, pueden ajustarse a
estamismadignidad.Entonces,quientieneodospara
or, que oiga, y entre tantos recovecos peligrosos, sea
cauto.Evitarconfacilidadeltormento,siquiereevitar
elpecado.
CAPTULO XIV: DIGNIDAD Y PRIVILEGIO DEL CARGO DE LOS
ARCHIDICONOS; HONOR Y RESPETO A L DEBIDOS; ASUNTOS QUE
LE ATAEN.

POR LTIMO, MLTIPLES RESPONSABILIDADES Y

SUFRIMIENTOS,FALTASYRIESGOSDELOSARCHIDICONOS.

30

35

Es sabido que la dignidad de archidicono tiene


grandes privilegios dentro de la Iglesia militante as
comoquenoespequeotampocoelgradodesuhonor.
Sedicedelqueeselojoderechodelobispoporqueve
y prev con sagacidad todo lo que afecta al obispo,
comotocaalquelosCnoneshanestablecidocomosu
vicario. En efecto, al archidicono corresponde, por

881

Libersecundus14,1037

10

15

20

25

uelutiquiacanonibusuicariusestilliusconstitutus.Ad
archidiaconum siquidem pre ceteris ecclesie gradibus,
pro singulari quadam excellentia, examinare pertinet
ordinandos idoneosque admittere, inhabiles uero
repellere.Qui,utcanonesaiunt,prelatusmeritoexistit,
quiapostepiscopumpreeminentiam,iurisdictionemet
auctoritatem obtinet, presertim coerciuam et
contentiosam. Rursus illi corrigendi atque uisitandi
non tam clerum quam populum fas est. Ipse denique
presidere debet cum archipresbyter eligitur ipsumque
instituitetpromeritisdestituit,sicontrarianonexstet
consuetudo. Ipse tandem tante dignitatis est ut
coadiutorepiscopi,ecclesieprincipis,rectedicatur.Sed
et ad eum pertinet uacantes custodire ecclesias. Ex
quibus prefate dignitatis eximius honor simul et
utilitasfacilecomprehenditur.
Verum audi amara huius status tu, qui dulcia
degustasti, atque in primis ea repete, que supra
proximeattulimussignanterinprecedentibuscapitulis,
ubideepiscopisetclericisingenereegimus.Sedetilla
hic insere, que pauloante de decanis diximus. Adde
quia fateor archidiaconi ampla sed et honoranda est
dignitas, si tu ea dignus existis; non parua est
preeminentia, si quos potestate regis uirtute
preemines; honoris est prerogatiua, si ceteros
humilitate precellis. Quod si secus agis utique
experieris illud sapientis senatoris quia dignitas ipsa
paremuicemimprobisreddit,quenontamapossidente

1 Adrepellere]cf.ALFONS.partidas1,6,4:debenesprobarlosclrigos
cuandosevenierenaordenarsisaberleeretcantar,osisontalesque
merescanaquellaordenquedamandan. 8 corrigendiuisitandi]cf.
ALFONS.partidas1,6,4:cadaunodeellospuedevisitarlaseglesiasde
suarcedianadgoetordenarlas. 27 dignitasreddit]BOETH.cons.3,4
[PL63.745](redduntnamqueimprobiparemdignitatibusuicem).
1 posta:sacrisadd.R illius:om.V Ad:om.G 9 potpopulum:
proadd. 11 etdestituit:om.AGW exstet:extatFG 12 tante:
om.G
14
et:om.A Ex:s.lin.G
17
huiusstatus:om.R
19
signanter:s.lin.R
21
diximus:om.B
22
et:om.M
24 preeminentia:eminentiaW 25 est:om.W 27 ipsa:om.W
28 parem:om.V

882
10

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

delantedelosdemsgradosdelaIglesia,envirtudde
sumagnanimidad,examinaralosquesevanaordenar,
admitir a los que sean idneos y, por el contrario,
rechazaralosnoaptos.Conraznexisteesteprelado,
segn dicen los Cnones, porque, despus del obispo,
ostenta la preeminencia, competencia y autoridad, en
concreto para reprimir y contener. Adems, puede
corregir y castigar tanto al clero como al pueblo. l
mismo debe, en fin, presidir la eleccin del
archipresbtero, nombrarle y destituirle en funcin de
sus mritos, siempre y cuando no se aparte de lo
acostumbrado. l mismo, finalmente, tiene tan gran
dignidad que con razn se le llama ayudante del
obispo, prncipe de la Iglesia. Pero tambin a l
corresponde custodiar las Iglesias vacantes. De donde
se comprende con facilidad su provecho y su
extraordinario honor procedente de la dignidad
anteriormentemencionada.
Sin embargo, t que has probado lo agradable,
escucha lo desagradable de este estado, y ve en busca
sobretododeloqueacabamosdetraeracolacin,con
toda claridad, en los captulos anteriores donde
tratamos en general de los obispos y de los clrigos;
pero incluye tambin aqu lo que acabamos de decir
sobre los decanos. Aade que reconozco que la
dignidad del archidicono es considerable, incluso
digna de respeto siempre que te muestres digno de
ella; que no es pequea su preeminencia si a los que
sobrepasas en poder lo haces con la autoridad de un
rey; que tiene el privilegio del honor, si sobresales
sobre los dems por tu humildad. Porque si actas de
otramanera,experimentars,entodocaso,aquelloque
deca el sabio senador: La propia dignidad hace

883

Libersecundus14,3864

10

15

20

25

deturpaturquamipsumdeturpat.Deniquenonparum
eoscruciatipsaassiduadiraqueambientiumcrux.Quis
enim est archidiaconus qui non prepositus aut
decanus, ille episcopus aut archiepiscopus, ille
patriarcha, ille cardinalis, ille tandem Romanus
pontifex assumi non uelit? quis archidiaconus
preficitur nisi ut potentior aut ditior sit, et contra
iustitiepreceptapreessequeratquiprodessenescit?et
magneclassisgubernaculaqueratquiparuamscapham
dirigerenonnouit?
Taceointrinsecaseorumcalamitates,quiplerumque
spememuntdignitatumet,utquidamsapiensdicebat,
uertigo est omnium pessima; ut ad eam nunc currant
certatim homines, que fugere iubentur ab iisque
retrahi non uelint, que olim aspernari consueuerunt
quippeetdebuerunt.
Fateor rursus archidiaconus oculus episcopi
describitur, nonnumquam tamen tales ipsi presules
sunttalesqueeorumoculi,utalteralteroorbariuellet,
adeo ut episcopus de eis ipsis oculis dicere cogatur:
Contenebrati sunt oculi mei; et iterum cum alio
propheta: Nihil respiciunt oculi mei nisi mala. Quibus
aliusprophetaait:DedittibiDominusdeficientesoculos;
et Ieremias: Oculi eorum pleni sunt puluere qui,
apertis palpebris, nihil uideant quia oculos habent et
nonuidebunt.Quisenimepiscopusdehisoculisgratias
agit ut dicere ualeat: Nec elati sunt oculi mei? Qui ita

21 Contenebratimei]Thren.5,17(...oculinostri). 22 Nihilmala]
Num. 11,16 (nihil aliud respiciunt oculi nostri nisi mala).
23
Deditoculos]Deut.28,65(dabitenimtibiDominusibicor
pauidumetdeficientesoculos). 24 Oculipuluere]NonapudIer.sed
Bar.6,16. 27 Necmei]Ps.130,1(neque...).
1 deturpatur:turpaturGH 4 episcopusille2:om.W 6 non:om.V
7 aut:etF 8 qui:autV nescit:nequitW 9 magne:magnaG
11 calamitatesqui:calamitatesqueW 12 dignitatum:dignitatemM
13 est:s.lin.R eam:eaBR 15 que:quiAGH 16 quippe:om.V
18 tamen:om.M 19 orbariDIRSVz:orbarecett. 20 cogatur::
coguaturS 22 oculi:om.AG 24 pleni:pleneGH qui:quiaBF
25 uideant:uidentF 27 Nec:nequeF Qui:quiaF Quimei:
om.B ita:itaqueAG

884

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

propicia la ocasin para los malvados, la cual no se


corrompe tanto por el que la posee, como que le
corrompealmismo.Enfin,nopocolesatormentala
mismacruz,asiduaycruel,delosquelerodean.Qu
archidiconohayquenoquieraserprepsitoodecano,
obispooarzobispo,patriarca,cardenal,enfin,pontfice
deRoma?Quineselegidoarchidiconosinoespara
ser ms poderoso o ms rico y pretenda, por el
contrario,sinsaberserviralajusticia,estarporencima
de sus mandatos? Y que pretenda el timn de una
granflotaquiennosabemanejarunabarcapequea?
Callolasdesgraciaspropiasdelamayoradelosque
compran la expectativa de tales dignidades que, como
deca un sabio, es la peor locura de todas; que corran
ahora hacia ella los hombres a porfa, a los que se les
ordena que huyan y no quieren verse apartados de
ellas;enotrotiempoestabanacostumbrados,comoen
efectodeban,adespreciarlas.
Reconozco,denuevo,quesedescribealarchidico
no como el ojo derecho del obispo; algunas veces, sin
embargo,talessonlospropiospreladosytalessonsus
ojosqueelunoquerraverseprivadodelotro,hastael
punto de que el obispo se vea obligado a decir de sus
propios ojos: Se han nublado mis ojos; y de nuevo con
otro profeta: Nada ven mis ojos salvo males; otro
profeta les dijo: El Seor te dio ojos lnguidos; y
Jeremas:Llenosdepolvoestnlosojosdeesosque,tras
abrir los prpados, nada pueden ver, porque tienen
ojos y no podrn ver. Qu obispo dio las gracias por
tener estos ojos como para decir: Y mis ojos no son
altaneros?Estossuplendetalmodolosdescuidosdesu
obispo que podra decir de ellos: Mis ojos vieron mi

885

Libersecundus14,6594

10

15

20

25

30

episcopi sui negligentias suppleant ut de eis dicat:


Imperfectum meum uiderunt oculi mei, id est,
archidiaconi.Hicertesuntoculidequibusaitpropheta:
Ponamoculoseorumsupermalumetnonsuperbonum.
Quid enim aliud uident archidiaconi nisi munera?
Conferunt beneficia non meritorum sed pecuniarum
cumulo,nonuirtutisedsanguiniquiadsacrosordines
deordinandos ordinant, implent inutilibus atque
ignaris ministris ecclesias ut bursas repleant. Hi
propter obsequia delicta non puniunt, arcas non
personas uisitant nec ad lucrum animarum, sed
questumetgrauamenuisitandiofficiumuertunt.Hires
pauperum pauperibus non erogant, sese secularibus
exhibent qui contemnunt presbyteros, qui principum
curias sequuntur ut ad cathedram pestilentie
pestilenter ascendant. Hi certe, ut cum propheta
loquar: Viuificant morituros et mortificant uiuituros,
excommunicant
sine
cognitione,
absoluunt
excommunicandos. Hi magis lauta conuiuia quam
diuina sequuntur officia. Adde quia que ad eos
pertinent negligunt, aliena uero usurpant at, cum
eorum tota pene iurisdictio ex consuetudine pendeat,
contra episcopum prescribunt; in eius ordinariam
messem,extraordinariamfalcemmittunt.Taceoeorum
pudicitiam, que tanta est, ut subditos agat impudicos
qui facile maiorum imitantur exempla. Ad quos
Ieremias in Threnisait: Subtrahunt ministri domusDei
a templo aurum et argentum et erogant illud in
semetipsos;etsequitur:Dantautemexilloprostitutiset
meretrices ornant. Hi non liberantur ab erugine et
2 Imperfectummei]Ps.138,16(...oculitui). 4 Ponambonum]Am.
9,4(ponam oculos meos super eos in malum et non in bonum).
27
Subtrahuntsemetipsos]NonapudIer.sedBar.6,9(unde
subtrahent sacerdotes ab eis aurum et argentum et erogant illud in
semetipsis). 29 Dantornant]Bar.6,10(...autemetexipso...).
1 sui:s.lin.R 4 non:om.AG 5 Quidmunera:om.M enim:om.B
8
deordinandos:seordinandosB
10
puniunt:puniantAG:
impuniuntDIz
11 personas:personantW
16 ascendant:
ascenduntGH 17 morituros:mortuosGH etuiuituros:marg.R
20 sequunturofficia:o.s.AG 21 at:acSW:etDIMz 22 totapene:
p.t.V 23 episcopum:episcoporumAG prescribunt:describunt
AGH eius:eisAG
24
falcem:saltemG
25
pudicitiam:
impudicitiamV 27 Threnis:terrenisW 30 ornant:amantW

886
65

70

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

imperfeccin,esdecir,losarchidiconos.Enverdadson
estos los ojos de los que dice el profeta: Tendr
presentes mis ojos sobre ellos para su mal y no para su
bien. Qu otra cosa ven los archidiconos sino los
favores? Entregan prebendas a cambio de un montn
dedinero,nodemritos,porlasangre,noporelvalor,
son los que ordenan para los sagrados rdenes a los
que no se debera ordenar, llenan las Iglesias de
ministros intiles y vagos para colmar sus bolsillos.
Ellos, a cambio de servidumbres, no castigan los
delitos, vigilan las arcas, no a las personas, y su
obligacin de velar por la salvacin de las almas la
cambian por su propia ganancia y beneficio. Ellos no
reparten entre los pobres las cosas de los pobres, se
mezclanconlosseglares,desprecianalos presbteros,
persiguen las cortes de los prncipes para ascender
apestosamenteaunaapestosactedra.Ellos,enefecto,
para decirlo con el profeta: Dan vida a los que van a
morirymortificanalosquevanavivir,excomulgansin
conocimiento alguno y absuelven a los que hay que
excomulgar. Ellos apetecen ms los banquetes
suntuosos que los oficios divinos. Aade que no
cumplen con lo que les corresponde, es ms, se
aduean de lo ajeno pero, como casi toda su
competencia procede de las costumbres, se ponen
contraelobispo;asucosechaordinariaenvanunahoz
extraordinaria.Pornohablardesuhonestidad,quees
tal que hace deshonestos a sus sbditos, los cuales
imitan con facilidad los ejemplos de sus mayores. A
ellos Jeremas les dice en las Lamentaciones: Los
ministros de la casa de Dios sacan furtivamente del
templo el oro y la plata y se lo reparten entre ellos; y

887

888

Libersecundus14,9515,17

10

tinea. Illos certe signat Malachias: Recessistis, inquit, a


uia uestra scandalizastis plurimos in lege, propterea
dediuoscontemptibilesethumilesomnibuspopulis.
Paucula certe ex multis huius officii calamitates et
afflictiones, miserias, defectus atque pericula
enarrauimus, cum longe plura sint quam scribere
libeat. Quecum quis in eo constitutus ordine, secum
ipse considerat; nihil est cur non intus plurimum
crucietur,cuiusapertissimisuntdefectusetpaucissimi
profectus.Quarequihabetauresaudiendiaudiatet,in
tantis periculis constitutus, sit cautus. Non enim
timebitsupplicia,sistudebitfugareuitia.

95

100

105

CAPITVLVMDECIMVMQVINTVMDEDIGNITATEETPREROGATIVA
OFFICII CANTORIS ET PRIMICERII ET DE HONORE AC VENERATIONE

15

EIDEBITISETDEHISQVEADEVMPERTINENT.DEMVMDEPLVRIMIS
ONERIBVS

ET

CALAMITATIBVS,

DEFECTIBVS

ET

PERICVLIS

CANTORVM.

20

25

Cantor siue primicerius singulari honoris et


dignitatis prerogatiua in ecclesia fungitur, cuius
ministerium ad celestes laudes, ad cultus diuini
augmentum principalius ordinatur. Hic, ut canonica
tradit institutio, acolitos et ceteros ecclesie inferiores
gradus ac ministros ad diuina dirigit officia canendi,
legendihymnosetpsalmodiampreuidetatqueinstruit.
Sed et quidquid diuine laudis in communi choro
decantatur per eum sollicite preordinatur: psallendi
ordinemorandimodum.Ipsecommittitnegligentesaut
discolos punit. Et, ut paucis agamus, eius oneri
incumbitutdiuinaofficiagrauiteretordinatealtissimo

1
Recessistispopulis]Mal.2,8(recessistisdeuiaetscandalizastis
plurimosinlege...propterquodetegodediuos...).
1 inquit:om.R 8 considerat:consideretF 12 postuitia:sequitur
decantoreadd.F 13 de:iter.D 14 ac:etAG 15 plvrimis:pluribus
AG 16 defectibvs:om.GW 17 postcantorvm:sequituradd.G 18 et
dignitatis:om.W 20 celesteslaudes:l.c.V ad2:etG 21 ordinatur
:ordinanturF
22 acolitos:acolitusAGH
26 preordinatur::
ordinaturG 27 negligentes:om.G 28 punit:iter.M 29 altissimo
persoluantur:p.a.V

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

sigue: De ah dan a las prostitutas y engalanan a las


cortesanas.Ellosnoselibrandelaenvidiaylatia.Sin
duda los seala Malaquas: Os habis apartado de
vuestrocamino;habisservidodetropiezoamuchosen
la ley; por eso os he hecho despreciables y viles ante
todoslospueblos.
Hemos contado, en verdad, algunas cosas de este
cargo, de entre las muchas que tiene: desgracias y
sufrimientos, desdichas, faltas y riesgos, aunque hay
muchsimas ms de las que me agradara escribir.
Quien haya sido instituido en este orden, considrelas
consigo mismo; nada hay por lo que se deba
atormentar ms en su interior; sus faltas sonms que
evidentes y poqusimo su provecho. Por ello, el que
tiene odos para or, que oiga y, colocado en medio de
tangrandesriesgos,seacauto.Notemerelsupliciosi
seafanaporevitarelvicio.
CAPTULO DECIMOQUINTO: DIGNIDAD Y PRIVILEGIO DEL CARGO
DE CANTOR Y PRINCIPAL; HONOR Y RESPETO A L DEBIDOS;
ASUNTOS QUE LE CORRESPONDEN. POR LTIMO, MLTIPLES
RESPONSABILIDADES Y DESGRACIAS, FALTAS Y RIESGOS DE LOS
CANTORES.

Elcantoroprincipaldesempeasuobligacinenla
Iglesiabajounsingularprivilegiodehonorydignidad,
y su funcin est organizada principalmente para la
alabanza celestial y el aumento del culto divino. ste,
comotransmitelainstitucincannica,encaminaasus
aclitos,yaotrosgradosinferioresdelaIglesiayalos
ministros,aloficiodivinodelcanto,aleerloshimnosy
lasalmodia,velaporellosylosinstruye.Perotambin
se encarga de fijar con solicitud cualquier cuestin
relacionada con la alabanza divina que se cante en un
coro: cmo se ha de tocar y cmo rezar. l mismo
corrige a los que no cumplen o castiga a los
indisciplinados. Y, por resumir, entre sus

889

Libersecundus15,18 42

10

15

20

25

persoluantur, ut iuxta apostolum, omnia secundum


ordinemfiantinecclesia.
Tanto igitur cantoris dignitas apud Deum dignior
acceptiorque est quanto principalius celestibus
laudibus occupatur. Nemo enim dubitat quantum Deo
nostrositiucundadecoraquelaudatio.Hinc,amicoDei,
Moysi, pro speciali quadam excellentia, dictum est:
Elige ad iudicandum populum uiros qui oderunt
auaritiam.TuauteminsisteinhisqueadDeumsuntut
laudes et cerimonias offeras Deo tuo. Sed et Isaias
super cuncta que in ecclesia Dei geri presignabat;
modernis Dei ministris ait: Tu, inquit, bene canta,
frequenta canticum; et iterum scriptura ait:
Vociferabuntur leuite et ego exaudiam eos. Verum heu
heu dixerim: cecidit corona de capite eorum et cantus
illorum uersus est in luctum quia carmen lugubre in
oreeorum.Cantoressiquidemmoderniinecclesianec
canuntDeolaudesnec,utaliieaspersoluant,efficiunt.
Quos comminatur scriptura inquiens: Non claudas ora
canentium.Deoenimgratumestobsequiumeorum.Hi
ex officio canere debent Domino qui bona tribuit sibi.
Hinequaquamdicerepossunt:Exaltabunturlabiamea
cum cantauero tibi. Quomodo enim tacent qui cantare
iubentur, quibus propheta ait: Psallite Domino in
uociferatione. Cantant plerumque, sed non cum

1
omniafiant]ICor.14,40(omniaautemhonesteetsecundum
ordinemfiant).
8 Eligeauaritiam]Ex.18,21(prouideautemde
omni plebe uiros potentes et timentes Deum in quibus sit ueritas et
quioderintauaritiam).
12 Tucanticum]Is.23,16(benecane...).
14 Vociferabuntureos]Ex.22,23(silaeseritiseosuociferabunturad
meetegoaudiamclamoremforum).
19
Noncanentium]Esth.
13,17(nonclaudasoratecanentium).
22 Exaltabunturtibi]Ps.
70,23(exultabunt...). 24 Psalliteuociferatione]Ps.97,5(psallite
Dominoincitharaincitharaetuocepsalmi).
4 acceptiorque:acceptiorS 6 nostro:om.G 8 Elige:eligiW
populum:populosS 9 autem:iter.D in:om.V 15 dixerim::om.
B cecidit:ceditW 16 illorum:om.G 18 ut:s.lin.R 19 inquiens:
:dicensV claudas:claudesH
20 enim:postgratumtransp.M
21
qui:quiaDIMVz postsibi:Hodieuerononcanentessed
tacentessuntquicantorisdignitateletanturadd.R 22 Exaltabuntur:
exultabuntDVz:exaltabuntI

890

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

responsabilidades se encuentra que los divinos oficios


se cumplan ante el altsimo con seriedad y orden ya
que,segndiceelapstol,enlaIglesiatodosehacede
acuerdoaunorden.
Aspues,ladignidaddelcantorestantomsdignay
querida por Dios cuanto que se ocupa fundamental
mente de la alabanza celestial. Nadie duda de lo
agradableyconvenientequeesparanuestroDiosuna
alabanza. De ah que a Moiss, amigo de Dios, se le
dijera,porsuparticularexcelencia:Eligeparajuzgara
tu pueblo a hombres enemigos de la avaricia. T, sin
embargo, aplcate en lo que es de Dios para que
ofrezcas alabanzas y ritos a tu Dios. Pero tambin
Isaas sealaba todo lo que deba hacerse en la Iglesia
deDios;alosministrosdeDiosdenuestrotiempoles
dice: Canta bien, intensifica tu cntico; y de nuevo la
Escritura dice: Clamarn los levitas y yo los escuchar.
Sin embargo ay, ay debera decir: ha cado la corona
de su cabeza y su canto se ha transformado en llanto
porquedesubocasaleuntristelamento.Sindudalos
cantoresdenuestrotiemponocantanalabanzasaDios
en la Iglesia ni hacen que otros las lleven a cabo. A
estoslaEscrituralosamenaza:Nocierreslabocadelos
que te alaban. Su servicio resulta grato a Dios. Ellos
debencantaralSeorqueleshadadosusbienes.Ellos
deningunamanerapuedendecir:Cantarnalegresmis
labios cuando te cante. Cmo callan los que estn
obligadosacantar:astoselprofetalesdice:Alabadal
Seor con voz potente. Cantan con frecuencia pero no
con grandeza y dulzura. Ojal se contaran entre ellos

891

Libersecundus15,43 68

10

15

20

25

grauitate et modestia. Qui utinam ex eorum numero


essent qui dicere possent: In populo graui laudabo te.
NonenimcantatDominoquiexcordenonpsallitcuius
uie impie sunt et ad secularia debachantur. Quem et
similesaliusprophetasignatinquiens:Vocesetuictime
impiorum non placent Domino; et iterum: Cantica
eorum quasi panis lugentium; et rursum alibi: Non
psallebant ad me in corde suo ministri altaris sed
ululabant in cubilibus suis. Quomodo enim ecclesie
cantores septies in die laudem dicunt Domino, qui
utinam semel chorum ingrederentur? Quippe
uerecundumhodieputantcanereDominoquicantores
appellari gestiunt. Oppositum apponunt in obiecto et
monstro simile tentant, cum cantores esse uolunt et
cantare dedignantur. Non igitur canentes aut
psallentes, sed potius silentes dicantur, quare nec ut
canentes manducent, quippe ut silentes mendicent.
Magna itaque mysteria, magna calamitas, sed et
magnum periculum est id negligere quod sunt et ita
agere ne nomen consonet rebus. Canebant enim
antiqui ecclesie ministri sed diuerso calle. Nonnulli
enim psallebant cum gaudio quia suum persoluebant
mysterium quos rex et propheta signat inquiens:
Exultate iusti in Domino quia rectos decet decantatio.
Alii uero cantabant Domino corde et uoce nec eos
tenebat psallendi fastidium quos delectabat

2
Inte]Ps.34,18.
5
VocesDomino]Prou.15,8(uictimae
impiorumabominabilesDomino).
6
Canticalugentium]Os.
9,4(non placebunt ei sacrificia eorum quasi panis lugentium).
7 Nonsuis]Os.7,14(etnonclamaueruntadmeincordesuosed...).
24 Exultatedecantatio]Ps.32,1(...decetlaudatio).

1 eorumnumero:n.e.M 3 cantat:cantetM:cantantD psallit:


psallatF 4 Quemet:quibusV etsimiles:s.lin.R 5 alius:aliosF
inquiens::dicensV 6 etlugentium:om.M 8 adululabant:om.W
ministrialtaris:a.m.H 9 suis:om.H 10 in:om.H dicunt:
dicantF
11
semel:om.M chorumingrederentur:i.ch.S
12 uerecundum:uerecundieG qui:queW 13 apponunt:ponunt
AGH 14 uolunt:s.lin.R 16 nec:om.AG 20 Canebantasseritur:
om.R
21 antiquiecclesie:antiquaecclesiaW
23 mysterium:
ministeriumDIGMVz inquiens::dicensV 24 Exultate:exultatiH
quia:om.G

892

45

50

55

60

65

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

los que dijeran: En la gran asamblea te alabar. No


cantaalSeorelquenoleinvocadesdesucorazn,sus
caminos son impos y se precipitan sobre las cosas de
estemundo.Asteyalosquesoncomolsealaotro
profeta diciendo: No le gustan al Seor las voces ni los
sacrificiosde losimpos; ydenuevo: Suscnticossern
como pan de duelo; y de nuevo en otro pasaje: No me
invocabanensucoraznlosministrosdelaltarsinoque
geman en sus aposentos. Cmo pueden cantar los
cantores de la Iglesia siete veces alguna alabanza al
Seorsinoentran,yojalfueraas!,msqueunavez
en el coro? Los que desean que se les llame cantores
consideranhoyrespetablecantarparaelSeor.Hacen
todo lo contrario a lo propuesto e intentan algo
aberrante cuando quieren ser cantores y desprecian
cantar. Se les dice entonces que no canten o invoquen
sino que mejor se callen, y por tanto coman como
cantores y mendiguen como corresponde a los que
guardan silencio. As pues, es un gran misterio, una
gran desgracia, pero tambin un gran riesgo,
despreciar lo que corresponde y de ese modo hacer
que el nombre no concuerde con la realidad de las
cosas. Cantaban los antiguos ministros de la Iglesia
pero por otra senda. Algunos invocaban con gozo
porque estaban cumpliendo con su obligacin, a los
cuales el rey profeta se refiere cuando dice: Justos,
alabadalSeor,quelaalabanzaespropiadelosrectos.
Es ms, otros cantaban al Seor de corazn y de
palabra y no les molestaba tener que cantar pues les

893

Libersecundus15,69 93

10

15

20

25

perueniendi desiderium. Sic canebat Dauid inquiens:


Cantabileserantiustificationestueinomnitempore.
Hos certe cantores laudat, extollit et commendat
ecclesia, non utique eos qui totum psallendi finem in
uocis dulcedine collocant. Qua de re, sancti uiri et
sapientes, diuersas circa ecclesie cantum tulere
sententias. Athanasius enim, meditans cantilenas,
animoshominumplerumqueinanesuanosqueefficere
posse, cauendum canendi usum in ecclesia interdixit.
Meminerat enim sanctus uir canendi delectationem
uanos nonnumquam gignere conceptus, memor
multorum nominatorum principum, qui incredibilem
curam uocis habuere, uelut de Gaio Cesare legimus.
Taceo de Nerone qui ultima uite sue hora, prima inter
querelas quas propinqua mors afferebat, illa fuit non
quiatantusprinceps,sedquodtantusmusicusperiret.
Verumtamen beatissimus presul Ambrosius, pietatis
appetens diuinique cultus auctor et institutor, ut in
ecclesia caneretur instituit. Aurelius uero Augustinus
utrumque se passum ait: difficileque negotium
iudicauit,utinlibroConfessionumasseritur.
Adde que dicemus cum de canonicis agemus. Qui
igitur aures habet audiendi, audiat ac, si inter tanta
pericula constitutus, secure incedere cupit, agat iuxta
preceptasuigradusnecusquameriteifinisprauus.

2 Cantabilestue]Ps.118,54(cantabilesmihi...).

1 perueniendi:proueniendiAG 2 postCantabiles:mihiadd.DHIMVz
3 et:om.V 4 finem:om.V 10 canendi:om.AG 11 nonnumquam
gignere:g.n.G conceptus:conceptosG
13
uocis:uocesAG
14 postultima:dieadd.M 19 Aurelius:AuleusG uero:queM
21 iudicauit:iudicatF asseritur:asseritV
23 habet:om.G
tantapericula:p.t.F 25 prauus:paruusD

894

70

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

animabaeldeseodellegar.AscantabaDaviddiciendo:
Tus mandamientos son el objeto de mi canto en todo
tiempo.
Enefecto,laIglesiaalabaaestoscantores,losdistin
gueylosestima,entodocaso,ynoaesosparalosque
la finalidad del canto se reduce a la dulzura de la voz.
Es por ello que los santos y sabios varones mantuvie
ron distintas opiniones sobre el canto en la Iglesia.
Atanasio, meditando sobre las canciones, dijo que la
mayor parte de las veces el espritu del hombre poda
volversevacoyhueco,yquehabaqueabstenersedel
canto en la Iglesia. Recordaba el santo varn que el
placer del canto poda engendrar en ocasiones ideas
vanas, recordando a muchos prncipes, de los que
hemosledoquetenanunincreblecuidadodesuvoz,
comoGayoCsar.PornohablardeNernque,apunto
demorir,laprincipalquejaquelainminentemuertele
traa no fue que muriera tan gran prncipe, sino tan
gran msico. Por el contrario, Ambrosio, beatsimo
prelado que buscaba la piedad, autor y fundador del
cultodivino,estableciquesecantaraenlaIglesia.Sin
embargo, Aurelio Agustn dice que comprende a
ambos:considerqueeraunasuntocomplicado,como
aseguraenellibrodelasConfesiones.
Aade lo que diremos cuando tratemos sobre los
cannigos. Entonces, el que tiene odos para or, que
oigaysi,puestoenmediodetangrandesriesgos,desea
avanzar con pie firme, que acte segn los mandatos
desugradoynuncatendrunmalfinal.

895

Libersecundus16,131

896

CAPITVLVM DECIMVM SEXTVM DE DIGNITATE ET HONORE


OFFICII THESAVRARII VEL CVSTODIS ECCLESIE ET DE HIS QVE AD

DEMVM DE PLVRIMIS ONERIBVS ET


CALAMITATIBVS, AFFLICTIONIBVS, DEFECTIBVS ET PERICVLIS
ILLORVMQVITALIAOFFICIAHABENT.
EVM

10

15

20

25

30

PERTINENT.

Thesaurarius siue custos precipua quadam


prerogatiua ac honoris preeminentia in sacrosancta
ecclesia fulget. Illorum enim dignitati et officio
basilicarum primo incumbit custodia et tuitio,
ostiariorum institutio, luminarium incensio et
preparatio. Cura denique conficiendi conseruandique
baptismatis dirigendi baptisterii. Vasorum quoque
sanctorumacsacerdotaliumuestiumnecnonsacrarum
reliquiarum et tandem totius ecclesie thesauri ad eum
principalius pertinet custodia, sed et inter ecclesie
ministros pro modo obsequii et personarum
differentias, reditus et oblationes diuidit. Merito igitur
sancta synodus idipsum dignitatis officium ut unam
ecclesie columnam summo studio eligendam
honorique habendam decreuit, ut nullus in ea nisi
sanctioretmeliorordinetur.
Sed ordo exigit pollicitus ut huius dignitatis onera,
afflictionesetpericulabreuissimeaudiamus.Inprimis
igitur sacriste siue thesaurarii ecclesie aut cuiusuis
reipublice recte stomacho corporis naturalis
comparantur. Veluti enim stomachus recipit quippe et
conseruat summa diligentia alimenta humano corpori
necessaria que tamen refundit uirtualiter et
effectualiterinmembrasingulanecaliterthesaurarius
conseruat ecclesie thesauros et sua dispositione
expensarum subsidia infunduntur aut in erarium
12
Vasorumuestium]cf.ALFONS.partidas1,6,5:caasuoficio
pertenesce de guardar las cruces, et los clices, et las vestimentas.
23
Incomparantur]cf.PS.PLV.inst.2:Quaestoreset
commentarienses(nonillosdicoquicarceribuspraesunt,sedcomites
rerum priuatarum) ad uentris et intestinorum refert imaginem; cf.
IOH.SAR.pol.5,2[PL199.540].
3 plvrimis:pluribusAGH 4 afflictionibvsdefectibvs:d.a.G 5 post
habent:sequituradd.G 7 ac:etR in:om.B 10 luminarium:
luminariorumV 11 Curadenique:curaqueM 13 ac:etS:atqueF
15 custodia:om.R 22 ut:autH huius:om.AGH 23 et:marg.G
Indescendamus:om.R 24 thesaurarii:thesauriiV 25 naturalis:
naturaliterF 26 quippe:om.V 30 et:exGH

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

CAPTULO DECIMOSEXTO: DIGNIDAD Y HONOR DEL CARGO DE


IGLESIA; ASUNTOS QUE LE
CORRESPONDEN. POR LTIMO, MLTIPLES RESPONSABILIDADES E
INFORTUNIOS, PREOCUPACIONES, FALTAS Y RIESGOS DE LOS QUE
OCUPANTALESCARGOS.
TESORERO O CUSTODIO DE LA

10

15

20

25

30

El tesorero o custodio resplandece dentro de la


santa Iglesia por su particular privilegio y su
preeminentehonor.Asudignidadycargoincumbe,en
primer lugar, la custodia y proteccin de las baslicas,
la disposicin de las puertas, el encendido y la
preparacin de las velas. Estar al cuidado, adems, de
preparar, conservar y dirigir el baptisterio para el
bautismo. Le corresponde a l sobre todo la custodia
de los santos clices y de las vestes sacerdotales, as
comodelassagradasreliquiasy,finalmente,detodoel
tesoro de la Iglesia, pero tambin reparte, en funcin
de la servidumbre, objetos personales, rentas y
ofrendas.Conrazn,entonces,elsantosnododecret
que, como nico pilar de la Iglesia, el cargo de esta
dignidad deba ser elegido con el mayor cuidado y
habaquenombrarlodemodoquenoseordenaraenl
anadiequenofueseelmejorymssanto.
Peroelordenprometidoexigequeescuchemosmuy
brevemente las responsabilidades, sufrimientos y
peligrosdeestadignidad.Enprimerlugarsecompara,
entonces,yconrazn,alossacristanesotesorerosde
laIglesia,odecualquierestado,conelestmagodeun
servivo.Puesigualqueelestmagorecibeyconserva
con sumo cuidado los alimentos necesarios para el
cuerpo humano, los cuales, a su vez, redistribuye
perfecta y eficazmente en cada uno de los miembros,
nodeotromodoeltesoreroconservalostesorosdela
Iglesiay,segnsucriteriodegasto,seadministranlas

897

Libersecundus16,32 59

10

15

20

25

ecclesie aut in singulorum necessitates, principis aut


communitatis iussu. Et ueluti stomachus pestifer est
qui multa recipit et recepta minime refundit in
membra pro eorum nutrimento, sic thesaurarius aut
ecclesie custos, multa ab ecclesia recipiens et non
conseruans nec equaliter pro singulorum utilitate
distribuens, pestifer est multosque morbos in corpore
ecclesie generans. Et de talibus ait Ieremias: Ventrem
meumdoleo;etiterumIsaias:Transgressoremexuentre
uocaui te. Si uero fideliter conseruat atque pro
membrorum et personarum ecclesie qualitate et
presidentis dispositione utiliter distribuit, tanquam
saluberrimus commendandus est. Hinc Policratus
recitat fictam sed facetam ac utilem fabulam de
altercatione et discordia inter membra et stomachum,
eo quod ille deuorabat omnes labores eorum, nam, ut
ait Ecclesiasticus: Omnis labor hominis in ore ipsius.
Tandem, cum uenisset ad iudicium coram ratione que
erat, iudex et ratio iudicasset membra nihil debere
dare stomacho, illico membra debilitata sunt et
tremores in cunctis membris aderant. Quare eisdem
membris conquerentibus iterum, ratio iudicauit ut
alimenta stomacho a membris ministrarentur. Quo
factomembrarefocillatasuntetpaxconfirmataest.Et
ob eam rem Policratus subdit quod thesaurarii
ecclesiarum et qui principum tenent eraria non sibi,
sed communitati et totius corporis reipublice
coaceruare debent thesauros ipsos et ecclesie reditus.
2
Etgenerans]cf.PS.PLV.inst.2:quaesiimmensaauiditate
congesserint et congesta tenacius reseruauerint, innumerabiles et
incurabiles generant morbos, ut uitiis eorum totius corporis ruina
immineat;cf.IOH.SAR.pol.5,2[PL199.540]. 8 Ventremdoleo]Ier.
4,19. 9 Transgressoremte]Is.48,8. 14 fictamest]cf.IOH.SAR.
pol. 6,24 [PL 199.622]: Accidit ut aduersus stomachum membra
omnia totius corporis conspirarent tanquam aduersus eum qui
uoracitate sua labores omnium exhauriret (...) Factum que est ita;
suadente ratione repletus est uenter, refocillata membra, et pax
omniumreformata. 17 Omnisipsius]NonapudEccli.sedEccle.6,7
(...inoreeius).
5 et:om.W
6 utilitate:necessitateG
9 Transgressorem:
transgressorumW 10 uocauite:uocauiteW:uocamteHr 13 post
saluberrimus:etadd.AGH 14 ac:etAGHM 19 postet:cumadd.V
22 membris:om.AG 23 postalimenta:aadd.AG a:om.H

898

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

ayudas para el tesoro de la Iglesia o para las


necesidadesparticularesporordendelprncipeodela
comunidad.Eigualqueunestmagoenfermizorecibe
muchoynoredistribuyeprcticamentenadadeloque
harecibidoparalaalimentacindelosmiembros,asel
tesorero o custodio de la Iglesia, que ha recibido
muchos bienes de la Iglesia y no los conserva ni los
distribuye equitativamente para provecho de todos y
cada uno de sus miembros, es enfermizo y provoca
muchasenfermedadesenelcuerpodelaIglesia.Delos
que as son dice Jeremas: Sufro en mis entraas; y de
nuevo Isaas: Te llam rebelde por tu vientre. Si, por el
contrario, los conserva y distribuye tilmente, por
disposicin de su superior, segn la jerarqua de los
miembros y las personas de la Iglesia, ha de ser
elogiado por su excelente salud. De aqu que Polcrato
recogiera una ingeniosa historia, falsa pero
provechosa, sobre el altercado y la discordia entre los
miembros y el estmago, porque ste devoraba todos
sus esfuerzos, pues, como dice el Eclesistico: Todo el
trabajodelhombreesparasuboca.Finalmente,cuando
fueronajuicioantelaautoridaddelmomentoyeljuez
ylaautoridadfallaronquelosmiembrosnodebandar
nada al estmago, entonces los miembros se
debilitaron y sufran espasmos. Por ello los miembros
se quejaron de nuevo: la autoridad fall que los
miembros administraran los alimentos al estmago.
Hecho esto, los miembros recobraron la salud y se
firm la paz. Y por esa razn Polcrato aade que los
tesorerosdelaIglesiaylosdelosprncipestienenlos
tesoros no para ellos sino para su comunidad y el

899

Libersecundus16,6086

10

15

20

25

Sienimautsibitenaciterconseruatautnimialargitate
exinanitus fuerit nihil, habebit quod ministris et
ecclesiemembrisdistribuat.
Sed iam specialius ad huius officii labores,
difficultates, incommoda atque pericula descendamus.
Thesaurarii itaque siue custodis dignitas fateor
perdulcisest.Idqueeiusnomenindicatabaurodictum
nec mirum si nomen delectet cuius rem mortales tam
auide perquirimus. Delectantia certe nomina, sed
difficilia officia, si recte gerantur, alioquin periculosa
plurimum atque mortifera. Iucundum nomen sed
mestus effectus atque promptum periculum, si
reddenda est aliquando de receptis ratio. Taceo de
neglectu cum scriptum sit: Maledictus homo qui agit
opusDomini desidiose.Basilicarumigitur sacrorumque
utensiliumacuniuersiecclesiethesauricustodiaatque
illiuni,prochpudortuitioinuerecundecommittiturqui
plerumquesuinonrectamgeritcustodiamquiautpuer
est, aut minus ad id idoneus nec satis notus. Et quod
periculosius est, cui nec etas nec ingenium nec mores
nec industria ad parue domus custodiam satis
sufficeret, matricis principalisque ecclesie templa, non
modo turribus munita, sed sacris pretiosisque
iocalibus ditissima illorumque conseruatio intrepide
demandantur: mira confidentia aut magna dementia,
mirandafacilitasautstultasecuritas.Vereornehisint
illi custodes quos Daniel signat inquiens: Cusdodes tui

14
Maledictusdesidiose]Ier.48,10(maledictusquifacitopus
Dominifraudulenter).
27 Cusdodeslocuste]NonapudDan.sed
Nah.3,17.
1 enim:autemM 2 exinanitus:exinmatusW 7 eiusnomen:n.e.G
8 delectet:delectatF 12 mestus:mestisS promptum:promptuV
13 receptis:preceptisF 14 agit:facitG 17 illiuni:u.i.AGH
proch pudor : proch dolor G : proth dolor R tuitio inuerecunde :
tuitio uerecunde V : tuitioni uerecunde DIz : tuitioni secunde M
18 rectam:om.G 19 ad:om.V 20 nec1:om.G nec2:neG
22
matricisprincipalisque:matricisqueprincipalisM
23 pretiosisque:pretiosisAGH 25 demandantur::demandaturDIVz
26 facilitas:felicitasS sintilli:i.s.W

900
60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

gobierno de todo el cuerpo, y que deben juntar los


tesoros y las rentas de la Iglesia. Si los conserva
obstinadamente para s o los dilapida con suma
generosidad, no habr nada que distribuir a los
ministrosyalosmiembrosdelaIglesia.
Pero descendamos ms en detalle a los trabajos de
este cargo, sus dificultades, perjuicios y riesgos. As
pues,reconozcoqueladignidaddeltesoreroocustodio
es muy agradable. Su nombre procede del trmino
aurum [oro] y no sorprende que guste el nombre de
aquello que designa y que los mortales buscamos con
avidez. Indudablemente es unnombre que gusta, pero
elcargoesdifcilsisecumplebien,delocontrariomuy
peligrosoyfunesto.Nombrealegreperotristesefectos
yevidenteriesgocuandohayquedarexplicacionesde
lo recibido. Por no hablar sobre su negligencia ya que
estescrito: Malditoaquelquellevaacabocondesidia
laobradelSeor.Entonces,lacustodiayproteccinde
las baslicas y de los sagrados ajuares, y de todo el
tesoro de la Iglesia, se le encarga, qu vergenza!, a
unosoloqueconfrecuencianosecustodiabiennias
mismoporqueesjovenopocoadecuadoparaelloyno
bienconocido.Y, loqueesmspeligroso,se atrevena
pediraunoquenotienenilaedad,nilainteligencia,ni
lascostumbres,nielcelosuficienteparacustodiaruna
casa pequea, que conserve los templos de la Iglesia
madre y principal, no slo guarnecida de torres sino
tambin opulentsima por sus valiosos lugares
sagrados: sorprendente confianza, gran locura,
admirable ligereza o imprudente negligencia. Temo
que esos guardianes sean como los que seala Daniel
cuando dice: Tus guardianes son como langostas. Me
pregunto cmo van a encender las luces, para que no

901

Libersecundus16,87117

10

15

20

25

30

quasi locuste. Sed oro quo pacto luminaria in ecclesia


accendent, ne lucis in domo Dei desit splendor, qui
semperobscuriexistunt,autquomodoquidormiuntin
tenebris et umbra mortis aliis lucebunt; quomodo
rursus sacra tuetur qui profana intuetur; quomodo
reliquiarum sanctarum pretiosa pignora uenerabitur
qui titulum non uidit nec eius auris audiuit nec in cor
ascendit de reliquiis et ueneratione sanctorum;
quomodo Dominicum corpus reuerenter tenet qui
spurcitiis adheret; quomodo sollerter prestabit
exactam custodiam ceterarum rerum spiritualium cui
assiduaestcurarerumsecularium.Addecuisacrarium
carcer est, altare exilium. Iubentur siquidem custodes,
ut in libris Numerorum legitur: Excubare in custodiis
tabernaculi, quippe custodiam contra custodiam
diligentissime adhibere, sed hi, ut alii filii Heli,
concubinasmittuntadcustodiamdomusDei.
Denique reditus ac oblationes thesaurarius recipit
quas utinam equa lance diuideret, sed forte male
dixerim. Diuidunt, inquam, sed non ut apostoli, prout
unicuique opus est, sed habenti dant et non habenti
subtrahuntidquodhaberedebeat.Nonnumquamuero
non seruienti, sed absenti tribuunt. Diuidit, inquam, a
fratribus non a se; sic partes distribuunt ut totum
retineant; expensas graues defalcat qui lucra sensit;
non parua damna supportat qui ultra fortem extorsit
et, more proditoris dispensatoris, sacrum de sacro
eripit atque dignitatis emolumentum in sacrilegium
uertit.
Ex quibus huius officii defectus calamitates et
pericula facile conspicies. Si igitur aures habes

14
Excubaretabernaculi]Num.1,51;18,4;31,30.
17
concubinasDei]cf.IIReg.16,21:adconcubinaspatristuiquas
dimisitadcustodiendamdomum.
2 accendent:accenduntG 12 est:om.W 13 custodes:custosW
16 ut:etW 18 ac:etV 19 equa:equeW 22 iddebeat:om.G
25
retineant:retineatV defalcat:defalcantG:deualcatM
26
supportatMRW:suppotatBDFIrSz:subpotatA:subputatGH:
supputatV(s.lin.)D
27
dispensatoris:despensatorisG:om.W
28 postdignitatis:etadd.G 29 uertit:euertitAGH

902

90

95

100

105

110

115

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

falte el esplendor de la luz en la casa de Dios, quienes


llevan una existencia sombra; o cmo van a iluminar
otrosqueduermenenlastinieblasyalasombradela
muerte; adems, cmo van a velar por lo sagrado
quienes tienen su vista en lo profano; cmo va a
venerar las estimadsimas prendas de las santas
reliquias quien no ha ledo su historia ni la ha
escuchadonisealegraensucoraznporlaveneracin
delasreliquiasdelossantos;cmotieneconrespetoel
cuerpodeCristoquienestpegadoalasuciedad;cmo
va a custodiar con destreza y precisin los dems
asuntos del espritu quien est ms pendiente de las
cosas de este mundo y quien, adelo, cree que el
sagrario es una crcel y el altar un exilio. A los
guardianes se les ordena, como se lee en los libros de
los Nmeros: Tendrn a su cuidado la tienda de la
reunin, que proporcionen con la mayor diligencia
custodia contra la custodia pero stos, como si fueran
hijosdeEl172,envanasusconcubinasparalacustodia
delacasadeDios.
Enfin,eltesorerorecibeunarentasyofrendasque,
ojal!,repartieraconjustabalanza,peropuedequeme
equivoque.Reparten,digo,peronocomolosapstoles,
segn las necesidades de cada uno, sino que al que
tiene le dan y al que no tiene le roban lo que debera
tener;aveces,porcierto,noseloentreganalquesirve,
sino al que no hace nada. Reparte, digo, lo de sus
hermanos, no lo suyo; distribuyen las partes de tal
modo que se quedan con todo; desfalca enormes
cantidades el que se da cuenta de los beneficios;
soportanopequeosperjuicioselqueextorsionaauno
ms poderoso y, segn actuara un administrador
traidor,sacalosagradodeentrelosagradoyconvierte
ensacrilegiolasventajasdesudignidad.
Observars con facilidad, a raz de todo esto, las
faltas, desgracias y riesgos de este cargo. Por

172)Pinejs y Jofn, que mantuvieron relaciones sexuales con las


mujeresqueguardabanlatienda(cf.IReg.2,22).

903

904

Libersecundus16,11817,24

audiendi, audias, et inter tot discrimina et pericula


uersatus,sisprouidus.Tutusenim in hacuia gradieris
si,quodordorequirit,sequeris.
CAPITVLVM
5

DECIMVM

SEPTIMVM

DE

DIGNITATE

120

ET

PREROGATIVA OFFICII SCHOLASTICI IN ECCLESIA ET DE HIS QVE AD


HOC OFFICIVM SPECTANT, DEMVM DE PLVRIMIS ONERIBVS,
AFFLICTIONIBVS ET CALAMITATIBVS AC DEFECTIBVS ET PERICVLIS
SCHOLASTICORVM.

10

15

20

25

Scholastici officium siue dignitas non modo


honoranda, sed summe necessaria in ecclesia fore,
dignoscitur.VtenimaitHonoriusincanone,scholarum
magistri uelut stelle in perpetuas eternitates doctrine
lumen infundunt. Hos merito ecclesia honorat atque
prebendisatquereditibusnonmodopremiat,sedditat
ut in unaquaque cathedrali ecclesia clericos et ceteros
scholarespauperesgratisinstruant.Quareilliseadere
tam opulenter prouidet ut et docentis releuetur
necessitasetuiapateatdiscentibusaddoctrinam.
Sed huius officii calamitas, defectus, afflictio et
periculum breui audire libet. Atque in primis
scholasticus, qui a sapientie schola nomen trahit,
nequaquam, ut puto, tam faustuoso nomine
oblectaretur, si uera sapientia fulgeret, ut enim inquit
laureatus poeta: Non eget titulis sapientia solida; per
seipsam clara est. Quis lucernam, ut uideatur, soli
adhibet? Plurimi scholastici doctoris aut magistri
dignitateinsigniti,cumhistitulisobscurietabsqueillis

12
uelutinfundunt]HON.ineu.,praef.[PL172.1193)(...infudit).
24
Nonest]PETR.rem.1,46,12(Sapientiatitulisnoneget,per
seipsamclaraest).
1 discriminapericula:p.etd.F 2 in:om.W 3 si:sicW ordo:
om.W 4 et:om.W 7 ac:om.AV acscholasticorvm:eorumG
defectibvs:om.A etpericvlis:om.W 10 necessaria:postecclesia
transp.F 11 enim:om.W 14 atque:acM:etRV ditat:dictatR
16 scholarespauperes:sc.p.G
19 postdefectus:etadd.F et
periculum:periculumqueF 20 breui:breuiaW Atqueprimis:
marg.R 21 scholasticusproch:om.R 22 faustuoso:fastuosoM
23 fulgeretsapientia:om.I 25 uideatur:uideatF 26 adhibet:
adhibeturH doctoris:doctoresW 27 dignitate:dignitasH illis:
hisG

10

15

20

Espejodelavidahumana

consiguiente, si tienes odos para or, oye y,


acostumbradoaestarentretantosapurosyriesgos,s
prudente. Avanzars seguro por este camino si sigues
losrequerimientosdeesteorden.
5

CAPTULODECIMOSPTIMO: DIGNIDADYPRIVILEGIODELCARGO
POR
LTIMO, MLTIPLES RESPONSABILIDADES Y SUFRIMIENTOS, AS
COMODESGRACIASYRIESGOSDELOSPROFESORES.
DE PROFESOR EN LA IGLESIA; ASUNTOS QUE LE ATAEN.

10

15

20

25

30

Es sabido que el cargo o dignidad de profesor no


slo ha de ser honrado, sino que tambin resulta
sumamente necesario para la Iglesia. Como dice
HonorioenelCanon,losmaestrosdeescuela,igualque
lasestrellas,difundenlaluzdeladoctrinaparatodala
eternidad. La Iglesia con razn les honra y no slo les
premia con prebendas y rentas sino que tambin les
enriqueceparaque,encadacatedral,instruyangratisa
los clrigos y a los dems alumnos pobres. Por ello se
lespaga de forma tan considerable que queda patente
laimportanciadeladocencia,yalosestudiantesseles
abreelcaminodelasabidura.
Pero escuchemos, si te parece, la desgracia, las
faltas, el sufrimiento y el riesgo de este cargo. En
primer lugar, el profesor, que recibe su nombre del
trmino schola [escuela], en modo alguno, segn creo,
se debera vanagloriar de tan dichoso nombre si
resplandeciera por unaautntica sabidura, como dice
el laureado poeta: No necesita ttulos la autntica
sabidura; es ilustre por s misma. Quin arrima una
lmparaalsolparaver?Muchsimossonlosprofesores
que, revestidos con la dignidad del doctorado o de la
licenciatura,vivenconellosenlaignoranciay,sinellos,

905

Libersecundus17,25 55

10

15

20

25

30

clarissimi euasere. Sed uerum est quia hodie mortales


titulos querunt, non rem, laudem petunt, premium
certe inane, exiguum atque sordidum. Que res egentis
ingenii signum est quia umbris gloriari ac opinione,
non ueritate duci uolunt. Rursus necesse est illud
noscatquischolasticidignitatemassumitquiadocendi,
non lasciuiendi nomen assumit. Docere enim eum
oportet non nuda litterarum instrumenta, sed morum
preclaradocumentaut,quoddocet,inseteneat.
Sed, proch dolor, assumuntur quidem scholastici in
hac temporis tempestate ad huiusmodi ecclesie
officium ut honoris assequantur dignitatem licet,
nullam scientie habeant facultatem. Appellantur quod
non sunt nec unquam didicerunt quod docere
contenduntet,quoduerecundiusdicametpericulosius
est, qui nusquam scholas uiderunt, scholas regere
profitentur. Magistri uocantur qui nondum fuerunt
discipuli aut, si uelis, magistri sunt erroris qui
numquamfueruntdiscipuliueritatis,peritiamdocendi
pollicentur qui aperte ignorantiam confitentur.
Facundiam dicendi hoc officiumexigitquibarbarismis
utuntur. Subtilitatem denique sacras interpretandi
scripturas ea dignitas exquirit qui utinam simplicem
intelligerent litteram. Magna certe miseria, magna est
magistri confusio id ignorare quod uocari delectat ut
recte ei apostolus dicat: Qui alium doces, teipsum non
doces. Hos quidem ignorantie preceptores monet
sapiens cum ait: Antequam loquaris et doceas, disce
audiendo. Quid enim tam turpe quam profiteri artem
quam non nouit? et in eam committere que eum
decorat? Taceo eorum mores omni sane doctrine

26 Quidoces]Rom.2,21.
antequamloquarisdisce).

28

Antequamdisce]Eccli.18,19(et

1 uerumquia:uerumqueW 3 egentis:agentisG 6 quiaassumit:


om.B
7
nomen:nonH
10
quidem:siquidemR
scholasticitempestate:om.R
11
ecclesieofficium:o.e.F
14
didicerunt:didisceruntR
15
dicam:om.H et2:s.lin.R
2
16 scholas :om.W 18 autdiscipuli:om.I 21 dicendi:docendiV
23 simplicem:om.H 26 apostolusdicat::d.a.F doces:decesM
non:nosI 27 ignorantie:om.G

906
25

30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

deslumbraron. Pero lo cierto es que hoy los mortales


buscan los ttulos, no pretenden el conocimiento sino
lasalabanzas,premio,indudablemente,vaco,pequeo
ydespreciable.Estaactitudessealdeunainteligencia
pobre,porquequierenalcanzarlagloriaentresombras
yregirseporelqudirnynoporlaverdad.Adems,
esnecesarioqueseconozcatodoestocuandoseasume
la dignidad de profesor, porque se asume que se va a
ensear, no a presumir. Es preciso que se enseen no
slo los conocimientos bsicos, sino tambin insignes
modelos de costumbres de modo que el profesor
enseeconsupropioejemplo.
Pero, qu pena!, hoy en da, para este cargo de la
Iglesia,secontratanprofesoressloparaqueconsigan
esta dignidad, aunque no tengan capacidad alguna de
conocimiento.Seles llama lo que noson, y nunca han
aprendido lo que pretenden ensear, y dir lo ms
vergonzoso y peligroso: los que nunca han visto una
escuela, presumen de dirigirla. Se dicen profesores
quienes nunca han sido alumnos o, si lo prefieres, son
maestrosdelerrorquienesnuncafueronalumnosdela
verdad; prometen experiencia docente quienes
confiesanabiertamentesuignorancia.Estecargoexige
un dominio de la lengua, pero ellos cometen
incorrecciones; en fin, precisa de agudeza para
interpretar las Sagradas Escrituras cuando ellos, en el
mejor de los casos, no entienden una sola letra.
Obviamente,esunagranpenayunavergenzaparael
profesor no conocer lo que le gusta que le digan, de
modoque,conrazn,diceelapstol:T,queenseasa
otro,noteenseasatimismo.Unsabioaconsejaaestos
preceptoresdelaignoranciacuandodice:Antesdeque
hables y ensees, aprende oyendo. Qu hay tan
despreciable como trabajar en aquello que no se
conoce y depositar en ello su prestigio? Por no hablar
de sus costumbres contrarias a toda doctrina sensata,

907

908

Libersecundus17,5618,20

10

aduersos,cumdicatBoethius:Vasputridumcorrumpit
aquas et omnis doctrina uilescit ex ignominiosa uita
docentis. Sed utinam quod per se non ualent, per
doctos probosque uiros explerent. Sed uerum est quia
hoc habet omnis ignorans ut tales ceteros appetat
doctosque persequatur quia non facile per ceteros
explet, quod ipse oderit. Qui igitur habet aures
audiendi, audiat, atque inter tot calamitatum et
defectuumpericulaconstitutus,sitcautus,quianullaei
nocebitaduersitassinulladominaturiniquitas.

60

65

CAPITVLVM DECIMVM OCTAVVM DE PREEMINENTIA ET


VTILITATEOFFICIIARCHIPRESBYTERIETQVANTESITVENERATIONIS
ET DE HIS QVE EI COMPETVNT. DEMVM DE PLVRIMIS ONERIBVS ET
AFFLICTIONIBVS,

15

20

25

30

DEFECTIBVS

ET

PROMPTIS

PERICVLIS

ARCHIPRESBYTERORVM.

Archipresbyter non paruum honoris et prerogatiue


gradum in Dei ecclesia obtinet. Hic enim maior
presbyterorum dicitur quia illis preest et in eos
iurisdictionem et coertionem exercet, cui uisitatio, ut
sacri habent canones, aliquando personarum,
regulariterueroecclesiarumacfabricecompetit.Sedet
qua deuotione quoue ordine baptismi ceteraque a
presbyteris conferantur sacramenta, cura ei pertinet.
Hic ex singulari prerogatiua, absente episcopo, missas
solemnes in ciuitatibus celebrat sacerdotesque ad
missas et diuina officia decantanda deputat. Hic largo
nomineprelatus,licetruralis,nuncupatur.Magnacerte
dignitascuimagnacommittuntur.
Verum quanta sit huius officii et status calamitas,
quanta afflictio, quantum periculum ex eo conspicere

17 maiordicitur]cf.DECRET.Grat.1,25,1[PL187.141]:supraomnes
presbyterosinordinepositos. 19 uisitatiodecantanda]cf.DECRET.
Grat. 1,25,1 [PL 187.141]: et assidue in ecclesia stare, et, quando
episcopi sui absentia contigerit, ipse eius uice missarum solemnia
celebretetcollectasdicat,uelcuiipseiniunxerit.
1 aduersos:aduersusH dicat:dicebatW
7 oderit:odoratV
9 nullaei:e.n.V einocebit:n.e.AGH 17 Deiecclesia:e.D.MV
18 eos:eoW:illosF
21 uero:proM
22 quoue:quaueG
baptismi:baptismeW:baptissimiI 23 cura:cureD ei:s.lin.R

10

15

20

909

Espejodelavidahumana

10

puesto que Boecio les dice: Una jarra podrida


descompone el agua y toda doctrina se envilece a raz
de la vida indecente del profesor. Pero, ojal puedan
suplir aquello para lo que no sirven con hombres
ntegrosysabios.Perolociertoesqueloquehacetodo
ignorante es buscar a estos otros y perseguir a los
sabios porque no es fcil que satisfaga con otros
aquelloquelmismoodia.Elquetieneodosparaor,
que oiga, y puesto en medio de tantos riesgos de
desgracias y faltas, sea cauto, porque la adversidad no
le har ningn dao si no se deja dominar por la
maldad.
CAPTULO DECIMOCTAVO: PREEMINENCIA Y PROVECHO DEL
CARGO DE ARCIPRESTE; CUNTA VENERACIN LE CORRESPONDE;

15

ASUNTOS

QUE

LE

RESPONSABILIDADES

COMPETEN.
Y

POR LTIMO, MLTIPLES

SUFRIMIENTOS,

FALTAS

RIESGOS

MANIFIESTOSDELOSARCIPRESTES.

20

25

30

35

El arcipreste ostenta no poco honor y privilegio


dentro de la Iglesia de Dios. Es superior a los
presbteros porque est al frente de ellos, y tiene
capacidad para juzgarlos y castigarlos; le compete,
como dicen los santos Cnones, ocasionalmente la
supervisindelaspersonasperoconregularidadlade
losedificioseclesisticos.Perotambinlecorresponde
establecer con qu devocin o en qu orden los
presbteros administran el bautismo y los dems
sacramentos. Por su singular privilegio, celebra misas
solemnes en las ciudades cuando est ausente el
obispo,yasignalossacerdotesparaquecantenmisay
los divinos oficios. Es designado este prelado, aunque
est en un pueblo, con este nombre importante. Indu
dablemente,setratadeunagrandignidadsobrelaque
recaenimportantesasuntos.
Pero veamos, si te parece, cun grande es la
desgracia, el sufrimiento, el riesgo de este cargo y

Libersecundus18,2146

10

15

20

25

libet quia ipse archipresbyter, qui maior presbyteris


nominatur,nomensolumretinet,remautemipsamdiu
perdidit atque utinam ceteris presbyteris non minor
esset uita et idoneitate ipse qui gaudet nominis
maioritate. Maiores sunt ut potestatem exerceant, non
quidem in rectitudine et humilitate, sed in rapinis
superbia et abusione. Sacrum est archipresbyteri
nomen, sed exercens profanus: clarus titulus, obscura
res. Magna certe calamitas est ex dulci fauo
amaritudinem fundere. Visitat archipresbyter, qui
plerumqueuisitandusesset,corrigerecontenditquiad
uitiatendit,ecclesiasuisitatuteasspoliet,nonutornet,
fabrice curam gerit, sed domus sue, non murorum
templi. Hi sunt quos propheta commemorat: Suscitabo
pastorem qui delicta non uisitet. Adde quia si uisitant,
non quidem in uirga iniquitates subditorum aut in
uerberibus peccata eorum nec ea uisitatione qua
scriptum est: Requiram oues meas et uisitabo eas sicut
pastor uisitat oues suas, sed uisitant bursas, palpant
delicta qui merito audient: Vos dispersistis gregem,
deiecistis eos et non uisitastis. Quod crassum est
commedistis, quod infirmum non uisitastis; quare,
inquit, propheta: Visitabo preuaricationes Syon; et
iterum: Visitabo super uiros defixos fecibus, uoluptatis
uidelicet et auaritie. Qui igitur habet aures audiendi,
audiat,etintantispericulisconstitutus,sitcautus,agat

14 Suscitabouisitet]Zach.11,16(quiaecceegosuscitabopastorem
interraquiderelictanonuisitabit). 18 Requiramsuas]Ez.34,11.
20
Vosuisitastis]Ier.23,2(...gregemmeum,eiecistiseos...).
21 Quoduisitastis]Ez.34,3(quodcrassumerat,occidebatis...quod
infirmum fuit non consolidastis, quod aegrotum non sanastis).
23
VisitaboSyon]cf.Am.3,14(cumuisitarecoepero
praeuaricationesIsraelsupereumuisitabo). 24 Visitabofecibus]
Soph.1,12.
1 libet:quiAG 4 postesset:inadd.F 9 Magnacerte:c.m.V
10 fundere:fugereV 11 qui:quiaW 13 domus:marg.R 14 quos:
iter.G 15 qui:queW uisitet:uisitatAG 17 ea:om.AGH 20 qui:
queH 21 Quoduisitastis:om.I est:eratFV 24 postuiros:mihi
add.V fecibus:fescibusR uoluptatis:uoluptatibusAG

910

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

estado, porque el mismo arcipreste, con un ttulo


superioralospresbteros,sloconservaelnombre,en
cambiohacetiempoqueperdisusignificadopropioy
ojalquenofuesemenorquelosdemspresbterosen
la idoneidad de su vida cuando se alegra de la
magnanimidad de su nombre. Son superiores en el
ejercicio de su poder, pero no en lo relativo a la
rectitudyhumildad,sinoenlossaqueos,lasoberbiay
elabuso.Elnombredearcipresteessagradoperoenel
ejercicio se vuelve profano: ilustre ttulo para una
realidad sombra. Sin duda resulta una gran desgracia
hacersalirlaamarguradeundulcepanal.Elarcipreste
supervisa,cuandohabitualmenteesalalquehayque
supervisar; intenta corregir l que tiende al pecado,
supervisa las Iglesias para espoliarlas no para
adornarlas, lleva el cuidado del edificio, pero el de su
casa, no el de las paredes del templo. stos son a los
querecuerdaelprofeta:Voyaponeraunpastorqueno
vigilar vuestros delitos. Aade que si vigilan los
erroresypecadosdesusinferiores,nolohacenvaraen
manooconazotesytampococonesasupervisindela
que est escrito: Cuidar de mis ovejas y las vigilar
como el pastor vigila a sus ovejas, sino que vigilan las
bolsas, alaban los delitos quienes con razn oyen:
Vosotros habis dispersado mi rebao, lo habis
descarriadosinpreocuparosporl;oshabiscomidola
grasa, no habis fortalecido al dbil. Por ello dice el
profeta: Castigar los crmenes de Sin; y de nuevo:
Castigar a los hombres que se sientan en las heces, es
decir, sobre el placer y la avaricia. El que tiene odos
para or, que oiga, y puesto en medio de tantos

911

Libersecundus18,4719,27

912

iuxta eius officio incumbentia, uitabit cuncta


discriminanocentia.
CAPITVLVM XIX DE PREROGATIVA ET MAGNA VTILITATE OFFICII
CANONICORVM ET QVANTI SIT HONORIS ET REPVTATIONIS ET QVID

EIS CONGRVAT.DEMVM DE INNVMERIS HVIVS STATVS ONERIBVS ET


AFFLICTIONIBVS,DEFECTIBVSETPERICVLIS.

10

15

20

25

Canonicus sicut honestum habet nomen, sic


saluberrimuminecclesiaministerium gerit. Dictusest
enimacanoneuelregula,quecunctaordinatetdirigit.
Canoniciitaqueregulatietdisciplinatidicunturquippe
quisuaelectione,regulationeacdispositioneepiscopus
eligitur,quiestuertexetnormacuiuslibetecclesie,qui
et, secundum sacros canones, cunctorum est
preordinator. Nec ab re sancti patres canonicos
consiliarios episcopi fore decreuerunt; quare in
corporereipublicecordirectecomparantur,namueluti
a corde in corpore naturali est uita et regimen, sic a
canonicis episcopum eligentibus et ei consulentibus
regimen et omnium pene in ecclesia agendorum
regimenetdirectioprocedit.Queresagitutnonparua
sit canonicorum honoris et tituli prerogatiua, qui
primum in ecclesia gradum eligunt, simul et dirigunt,
quare huiusmodi status et uite forma non modo
honoris, sed et emolumenti in Dei ecclesia plurimum
habet. Demum hic uiuendi modus tranquillus atque
securus admodum est, nullam cure animarum
sarcinamhabens,quofitutminordoctrineatqueetatis
idoneitas eis sufficere uideatur. Adde quia libertatis
obtinet satis nec ad sacros arctatur ordines; quippe

13
cunctorumpreordinator]DECRET.Grat.1,25,1[PL187.141]
(preordinatorincunctis).

1 postincumbentia:etadd.DFIVMz 5 congrvat:congruitR 8 est:


om.D 10 et:atqueF 15 consiliariosepiscopi:e.c.F 16 cordi:
cordeGH 17 sicregimen:om.B 19 regimen:om.M 22 eligunt:
om.W 23 quare:om.R 25 atque:etF:om.M 26 securus
admodum:a.ets.M cure:curamAGHM
27 quout:marg.R
etatis:statusM
28
idoneitas:idoneitatisAGH libertatis:
libertatesW 29 obtinetsatis:s.o.M quippe:om.F

10

15

20

25

Espejodelavidahumana

peligros,seacauto,queacteconformealoqueataea
sucargo,evitartodoslospensamientosdainos.
CAPTULO XIX: PRIVILEGIO Y GRAN PROVECHO DEL CARGO DE
LOSCANNIGOS; CUNTOHONORYREPUTACINLESCORRESPONDE

Y QU ES LO PROPIO DE ELLOS.

POR LTIMO, INNUMERABLES

RESPONSABILIDADES DE ESTE ESTADO, SUFRIMIENTOS, FALTAS Y


RIESGOS.

10

15

20

25

30

El cannigo tiene un nombre tan virtuoso como el


utilsimoservicioqueprestaalaIglesia.Selellamaas
por el trmino canon, que significa regla, la cual
regula y rige todo. As pues, se dice que los cannigos
estn regulados y son disciplinados, pues segn su
eleccin, regulacin y disposicin se elige al obispo,
queeslacspideylaleydecualquierIglesiaytambin,
segn los santos Cnones, es quien dispone todo. En
efecto,lossantospadresdecretaronqueloscannigos
fueran los consejeros del obispo, por lo que se
comparan con razn al corazn dentro del cuerpo del
estado,puesdelmismomodoqueenelcuerpohumano
la vida y las rdenes proceden del corazn, as
tambin de los cannigos, que eligen al obispo y le
aconsejan, proceden las rdenes y las directrices de
casi todo lo que se debe hacer en la Iglesia. Esto hace
que no sea pequeo el privilegio del ttulo y honor de
los cannigos que eligen el primer grado en la Iglesia,
almismotiempoquelodirigen,porloquelaformade
vidadeesteestadotiene,enlaIglesiadeDios,noslo
mucho honor, sino tambin provecho. Por ltimo, este
mododevidaesbastantetranquiloyseguro,nocarga
con el cuidado de las almas, con lo cual parece
suficienteunaedadmenorymenosconocimientosde
ladoctrina.Aadequeposeebastantelibertadynose
somete a las disposiciones sagradas; en efecto, les es

913

Libersecundus19,2856

10

15

20

25

quibus ad seculum redire et sub sancto uiuere


matrimoniolibet.
Verum huius uite miserias cruciatus et defectus,
calamitates ac pericula, tu ipse audi, qui tam libenter
huius status dulcia auscultasti. In primis itaque
canonicus qui, ut ais, nomen a regula traxit, an sub
regulauiuat,oroconsideraatquehicrepetequesupra
deepiscopisetceterisclericisincommunidiximusXII
huius libri capitulo. Demum quo pacto canonicus a
regula dicatur ignoro, qui canonice et sub regula non
uiuitqui,utceterataceam,secundumregulascanonum
plures prebendas obtinent et unus ipse plurimorum
forsanmeliorumlocaoccupat;quippecumnonsatisut
unus seruiat, damnabiliter multorum seruitia
intercipit. Demum quanto liberiores sunt canonici,
tanto licentius in plurima debachantur uitia nec una
unisufficitmuliercula,nisiretentamindomohabeatut
uxorem, concubinas uero et adolescentulas quarum
non est numerus. Sed et quomodo sub regula uiuant
non uideo qui episcopis non obediunt, resistunt
sepeque in eos conspirant armaque mouent atque ne
iuste ab ecclesie principibus puniantur, iniuste se
principibusseculifederantursedetfamulantur.
Et, ut paucis agam, in tribus locis canonici uersatur
officium, in altari uidelicet, in choro ac in capitulo. In
altari,inquam,reuerentiaexquiritur;inchorohonestas
et diuinorum deuota decantatio; in capitulo morum
correctio ac agendorum unitas et utilitas. Pro his
canonici in altari irreuerentiam uindicant, in choro

1
postquibus:ipsoscanonesadd.F uiuerematrimonio:m.u.F:
ordineAG 4 ac:etR 8 postdiximus:inadd.W 10 dicatur:dicitur
G
11 canonum:canonicumDIz
13 postsatis:estadd.DIMVz
15
suntcanonici:iter.W
17
indomo:posthabettransp.B
19 numerus:numerosG 20 postobediunt:sedadd.F 21 in:s.lin.R
23 seculifederantur:f.s.V sedfamulantur:om.AGH 27 et:acR

914

30

35

40

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

posible volver a la vida seglar y vivir en santo


matrimonio.
Sin embargo, escucha t mismo, que tan
amablemente oste lo agradable de este estado, las
desdichas, tormentos y faltas, desgracias y peligros de
estavida.Aspues,teruegoquetengasespecialmente
en consideracin si el cannigo que, como dices, ha
tomado su nombre del trmino regla, vive bajo la
regla, y repite aqu lo que dijimos en el captulo XII de
este libro sobre los obispos y dems clrigos en
general.Tambindesconozcoporqusedicequecan
nigo deriva del trmino regla, cuando no vive
cannicamente ni bajo la regla, quien por callar lo
dems, posee muchsimas prebendas segn las reglas
delosCnonesylsoloocupaelsitiodelosquequizs
son mucho mejores; sin duda cuando uno solo no se
basta para servir, de modo reprobable utiliza a los
dems. Por ltimo, cuanto ms libres son los
cannigos,tantomslicenciosamentesecorrompenen
multituddeviciosynolesbastaconunasolamujer,a
noserquetenganunaesposametidaencasa,sinoque
tienenamantesyjovencitassinnmero.Perotampoco
veocmovivenbajolareglaquienesnoobedecenyse
resisten a los obispos, a menudo conspiran contra
ellos,selevantanenarmas,yparaquenolescastiguen
justamente los prncipes de la Iglesia, se alan
injustamenteconlosprncipesseglaresyseponenasu
servicio.
Por resumir, en tres lugares desarrolla el cannigo
su cargo: en el altar, en el coro y en el cabildo. En el
altar,digo,seexigereverencia;enelcorohonestidady
devocin para los cantos divinos; en el cabildo
correccin de costumbres y coherencia y provecho en
lo que se hace. En lugar de esto, los cannigos dan
rienda suelta a la irreverencia en el altar, a la vida
disoluta en el coro, a las discusiones en el cabildo. Se

915

Libersecundus19,57 85

10

15

20

25

dissolutionem, in capitulo lites. Ad altare, inquam,


irreuerenter accedunt qui, ut ait Hugo, licet ablutis
manibus, lota facie, albis uestibus appropinquent,
tamen peruerso opere, polluto ore, inmundo corde,
Christi corpus, sacra uasa pertingere non erubescunt.
Deniqueadaltareacceditelatusadhumilem,iratusad
mitem, crudelis ad clementem. Accedit seruus ad
Dominum non caritatis superne amore, sed perdendi
temporalis stipendii timore, non deuotione, sed
coactione. Accedit rursus turbatus ab aliquo aut alios
turbans. Accedit, inquam, canonicus ad altare uanus,
curiosusuoluptatisubditus.AcceditadmensamChristi
nonnisialiquidtemporaliteraccepturus,seduerumest
quiaaccessitadIesumPetrus,tamenaccessitetIudas.
Sed quo pacto deuote accedent qui legem Domini nec
sciunt nec discunt? Vacant enim otio et
commissationibus, non libris non contemplationi, non
utili actioni student, terrenis inhiant, temporalia
sapiunt, assidui in plateis in ecclesia rari, tardi ad
predicandum,paratiadleporisuestigiainuestigandum,
uelociores ad congregandos canes quam ad alendos
pauperes, plures illis ad mensam seruiunt, ad missam
nullus. Ciphus eorum calice pretiosior, equus missali
carior, cappa eorum casulla pulchrior, camisia
delicatior alba. Non igitur eorum sacrificiis Deus
placatur, sed indignatur quia scriptum est: Oratio iusti
impinguat altare, deprecatio impii non liberabit eum;
et iterum: Spreuit Dominus altare suum propter
iniquitatemministrantium.

1 Adaccedunt]cf.PETR.CLVN.mir.1,2[PL189.853]:nonuerebatur
tamenadaltareDominiirreuerenteraccedere.
26 Oratioaltare]
Eccli.35,8(oblatioiusti,impinguataltare).
28
Spreuitsuum]
Thren.2,7(reppulitDominusaltaresuum).
1 inquam:inquitom.M 2 qui:quiaF ait:marg.G postHugo:hi
add.F 3 appropinquent:appropinquantAGH 5 Christicorpus:c.
Ch.F 7 clementem:dementemW 9 temporalis:corporalisDIMVz
14 quia:quiG:om.H tamen:om.G 15 accedent:accedantAFG
qui:queW 18 actioni:actioneAGH 20 ad:om.W uestigia:
fastigiaW 21 ad2:om.I 23 eorum:illorumW equuscarior:om.
B 25 Deus:posteorumtransp.F 27 altare:altereI:om.H

916

60

65

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

dirigen, digo, sin respeto al altar quienes, como dice


Hugo, aunque se aproximen con las manos limpias, la
caralavadaylavestimentablanca,sinembargo,noles
da vergenza tocar el cuerpo de Cristo y los clices
sagrados estando en terrible pecado, con la boca
manchada y el corazn sucio. En fin, se acerca al altar
siendo soberbio con el humilde, colrico con el
tranquilo,cruelconelpiadoso.Seacercacomosiervo
al Seor, no por amor a la caridad divina, sino por
miedo a perder su retribucin en esta vida; no por
devocin sino por recaudacin. Se acerca
desconcertado por alguien o desconcertando a otros.
Se acerca al altar, digo, el cannigo frvolo, vido,
esclavo del placer. No se acerca a la mesa de Cristo si
no es para recibir algo en esta vida, pero lo cierto es
que si se acerc Pedro a Jess, tambin se acerc, sin
embargo,Judas.Perocmoesposiblequeseacerquen
con devocin quienes ni saben ni aprenden la ley de
Dios? Se dedican al ocio y a los banquetes, no se
interesanporloslibrosniporlacontemplacinnipor
algo provechoso; estn abiertos a todo lo terrenal, les
gusta esta vida; se les ve por las plazas, no por la
Iglesia; les da pereza predicar, pero estn listos para
seguir las huellas de la liebre, ms raudos en reunir a
los perros que en alimentar a los pobres; muchsimos
les sirven en la mesa, en misa, ninguno. Su copa vale
msquesucliz,quieremsasucaballoquealmisal,
su capa est ms limpia que su casulla, la camisa ms
fina que el alba. No se aplaca Dios con sus sacrificios,
sinoqueseindignaporqueestescrito:Laofrendadel
justoalimentaelaltar,elruegodelimponoleliberar;
ydenuevo:AborrecielSeorsualtarporlamaldadde
losqueleservan.

917

Libersecundus19,86 113

10

15

20

25

Rursusqualiterinchorouersenturdiscutiendumest
ubitantodeterioresinhonestioresquecanonicidegunt,
quanto honestiores esse deberent, ubi mente uagi,
attoniti, oculis habituque dissoluti prospiciunt per
cancellos non pauperculas, sed mulierculas; aliud
cantant, aliud cogitant. In choro sunt corpore, in foro
sunt mente, mane in theatro, sero in ecclesia, ibique
nunc intus nunc foris exeunt inquieti, psalmorum
uerba non pronuntiant quibus cantare pudori
existimant quod, si uerba aliquando proferunt, eorum
sensum non attendunt, nescientes illud Gregorii quia
uox psalmodie cum ex cordis deuotione agitur, Deo per
intentionem mentis coniungitur. Alii cantant, sed non
quod libri habeant, cantant ut placeant populo magis
quamDeo,tantaquibusdamestleuitasuocisquantaet
mentis, frangit uocem qui non frangit uoluntatem,
seruat consonantiam uocum, non morum, quibus ait
Gregorius:Quidprodestdulcedouocissiadestasperitas
mentis? Tandem cantant non cum Dauid iuxta arcam
Domini, sed in palatio cum Herodiade ut placeat
discumbentibus. Merito igitur chorus eorum non
exultationis, sed deplorationis effectus est ut dicere
cogantur cum Ieremia: Versus est, inquit, in luctum
chorus noster. Sed quid hec? Vereor ne uerum sit
canonicosnostritemporisfructusnonfaceresuos,cum
plurimi chorum non essent ingressuri nisi aliquid
extorquerent; alii unice interesserentes hore, totius
diei emolumenta rapiunt; alii sterilibus officiis sterile

12 uoxconiungitur]GREG.M.inEzech.1,1,15[PL76.792](uoxenim
psalmodiaecumperintentionemcordisagitur,perhancomnipotenti
Dominoadcoriterparatur).
16
frangit1morum]cf.HVGOFOL.
claustr. 2,22 [PL 176.1080]: Frangis uocem, frange et uoluntatem,
seruas consonantiam uocum, serua concordiam morum.
18
Quidmentis]cf.HVGOFOL.claustr.2,22[PL176.1080](Quid
prodestdulcedouocissinedulcedinecordis?).
23 Versusnoster]
NonapudIer.sedIob30,31(uersaestinluctumcitharamea).
1 uersentur:uersanturG 2 inhonestioresque:ethonestioresqueG
inhonestioresquehonestiores:iter.W 6 aliud:aliquidG 9 pudori:
pudoremI 10 eorum:ipsorumV:aptumM 15 quibusdamest:e.q.
F estleuitas:l.e.DIMVz 17 postuocum:sedadd.V 20 placeat:
placeantD:placetAG
22
exultationis:exaltationisF sed
deplorationis:iter.W effectus:affectusAG 23 cum:marg.D

918

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Igualmentehayquetratarcmosecomportanenel
coro, cuando los cannigos actan peor y son ms
deshonestos en la medida en que deberan ser ms
honestos, cuando distrados y ensimismados en sus
pensamientos, de carcter y ojos disolutos, miran por
las cerraduras a las mujerzuelas, no a las pobrecillas;
piensanenunacosa,cantanotra.Sucuerpo estenel
coro,sumenteenelforo;lleganprontoalteatro,tarde
alaIglesiayunavezall,entrandoysaliendo,noparan
quietos, no pronuncian las palabras de los salmos
porque les da vergenza cantar, porque si de vez en
cuando pronuncian alguna palabra no entienden su
sentido, ignorando aquello que dijo Gregorio: La
palabra de los salmos, cuando se da con devocin en el
corazn, nos une a Dios a travs del alma. Algunos
cantan, pero no lo que pone en los libros, cantan para
agradaralpueblomsqueaDios;lalevedaddesuvoz
iguala la de su pensamiento; el que no quiebra su
fuerza de voluntad, quiebra su voz, guarda la armona
de las voces pero no la de sus costumbres; a estos les
diceGregorio: Dequsirveladulzuradelavozsihay
desarmona de espritu? Finalmente, no cantan con
David junto al arca del Seor, sino en palacio con
Herodas173 para deleite de los asistentes. Con razn,
entonces,sucoronoesresultadodelaalegrasinodel
llanto, de modo que se ven obligados a decir con
Jeremas: Nuestro canto se ha mudado en llanto. Pero,
a qu viene esto? Me temo que no sea cierto que los
cannigosdenuestro tiemponosebeneficien,cuando
lamayoranoingresaraenelcorosinoesparasacar
algo a cambio; unos, por estar slo una hora, rapian
las ganancias de todo el da; otros, por sus intiles

173)MujerdeHerodesAntipasymadredeSalomque,consubailey
ainstanciasdesumadre,consiguiqueHerodesdecapitaraaJuanel
Bautista(cf.Marc.6,1729)

919

Libersecundus19,114145

10

15

20

25

30

exhibent obsequium, pinguiora uero officia


frequentant; alii falso infirmantur ut distributiones
percipiantetindomibusdelitescant;alii,utitadixerim,
infortunata hora qua intersunt, non diuinorum
decantationi, sed secularium negotiationi nec diuinis
officiis,sedhumaniscommerciisnecorationi,seduane
confabulationiuacant.
Denique ad capitulum canonici accedunt, sed ut
litigent ut, proch dolor, ubi litigia sopiri deberent, ibi
nascantur; ibi culpa augeatur, ubi deleri debuit; ibi
discordias gignunt, partes constituunt et, ut paucis
agam,quotienscanonicuscapitulumingreditur,totiens
domum periurus redit. Prece enim aut pretio, odio,
fauore aut timore longe aliud consulit quam aut
conscientia aut ecclesie utilitas exposcunt; ibi non
modesta discussio, sed clamorosa confusio fitque
capitulum officina discordie, cum esse debuit mater
concordie. Congregantur non ut se corrigant, sed
detrahant nec fit de animabus sermo, sed ipsi
loquunturdeextrinsecis;ducuntadcapitulumoueset
boues. Et, ut paucis concludam, ibi nec Maria locum
habet nec Martha compescitur quia nec bona actio
uentilatur nec Marie silentium custoditur. Taceo de
electione episcoporum in qua caro et sanguis ac
mammona iniquitatis, longe plus possunt quam ordo
iustitieetunitatis.Cumuerocapitulumcanonicoscreat
aut cetera confert beneficia non ad merita, sed ad
uolita dirigunt uota sua nec ad longiora obsequia, sed
propinquiora trahuntur commercia. Veluti unus ex
sanctis ecclesie doctoribus, non tam eleganter quam
faceteinecclesiaargentinaaccidisserefert.Ineaenim
cum de conferendis certis in ea ecclesia uacantibus
1 exhibentobsequium:o.e.G obsequium:officiumM 2 falso:
falseF 3 percipiant:recipiantG 9 ut:etR:ubiV proch:om.R
11 postut:itaadd.G
13 periurus:periuriumV:periurisDIMz
(periurusmarg.D) redit:redditRW odio:om.W:postacadd.F
14 aut1:acR aut2:utG
15 conscientia:conscientieDIMVz
17
officina:om.I discordie:discordiaW
18
corrigant:
congregantG postsed:etadd.W
20 extrinsecis:intrinsecisI
22 habet:habentV 24 electione:dilectioneM 26 unitatis:ueritatis
AG capitulumcanonicos:can.cap.G 27 cetera:certeV confert
beneficia:b.c.G 31 facete:facereW

920

115

120

125

130

135

140

145

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

cargos, hacen gala de su pago intil y se dedican a


cargos ms ventajosos; otros simulan enfermar para
apoderarsedelosrepartosyseocultanencasa;otros,
por as decirlo, en la desafortunada hora en la que
viven,nosededicanaloscantosdivinossinoalnegocio
delomundano,nialosoficiosdivinossinoalcomercio
humano, ni a las oraciones sino a huecas conversacio
nes.
Por ltimo, los cannigos entran en el cabildo pero
para discutir, qu pena!, para all, donde deberan
calmarlasdiscusiones,suscitarlas;sealimentalaculpa
all donde se debera perdonar; hacen surgir all la
discordia, establecen sus grupos y, por resumir,
cuantas veces el cannigo entra en el cabildo, tantas
vecesvuelveperjuroasucasa.Decideconsuspreceso
con un precio, con el odio, con favores o con temores,
todo lo contrario de lo que exigen la conciencia o el
provecho de la Iglesia; all no hay una discusin
tranquila sino una clamorosa confusin y se convierte
elcabildoenunafbricadediscordia,cuandodebaser
lamadredelaconcordia.Noserenenparacorregirse,
sino para robar, y no se habla de las almas sino que
hablandecosassuperficiales;llevanalcabildoovejasy
vacas. Y, por concluir en pocas palabras, all no hay
lugarparaMara,niMarta174seestquietaporqueno
pasaporallunabuenaaccinnisevelaporelsilencio
de Mara. Por no hablar de la eleccin de los obispos,
enlaquelacarneylasangreyeldineroinjustopueden
muchomsquelajusticiaylacoherencia.Cuando,por
el contrario, el cabildo elige a los cannigos o les
confiere otros beneficios, no votan segn su mrito
sino segn su capricho, ni segn el que ms les ha
servido, sino que se dejan llevar por aquel con el que
han tenido ms trato. As cuenta, con ms gracia que
estilo, uno de los santos doctores de la Iglesia que
sucedi en una Iglesia de Roma. En ella, una vez, a la

174)Alusin al pasaje del Evangelio segn el cual Marta atiende


solcitaaJessmientrasMarasededicaexclusivamenteaescucharle.
Se trata de una alegora de la vida contemplativa, Mara, frente a la
activa,Marta(cf.Luc.10,41 42).

921

Libersecundus19,14620,13

10

15

prebendis non parum discordarent, altero nepotem


puerum, altero filium, altero ignobilem fratrem
nominantibus, quidam Romanus inibi canonicus
asellumquiplusquam XXanniseiseruierat,nominauit
asserens in conscientia quia, propter diuturna seruitia
que asinus ecclesie fecerat, dignior cunctis nominatis
erat. Quis igitur ea omnia recolens iucundus,
tranquillus aut securus esse potest? Et, ut inquit
Bernardus:Quisintantispericulisconstitutusactantis
bonis destitutus, non intra urgetur, non uritur, non
cruciatur?
Qui igitur habet aures audiendi, audiat, et inter tot
miserias laqueos et pericula, sit cautus uiuatque sub
regula qui a regula nomen accepit. Non enim timebit
eternasupplicia,sistudebituitareseculiuitia.

922

150

155

160

CAPITVLVM XX DE PREEMINENTIA, NECESSITATE ET VTILITATE


OFFICII SACERDOTVM, CVRATORVM, RECTORVM CVRAM ANIMARVM
HABENTIVM. DEMVM DE PLVRIMIS HVIVS STATVS LABORIBVS ET
CALAMITATIBVS,DEFECTIBVSETPERICVLIS.
20

25

Rectoris curatique sacerdotis eximia est dignitas


atque pernecessarium saluberrimumque ministerium.
Habet enim, in primis, illum familiarissimum atque
salutiferum ad ueri corporis Christi accessum
assiduum in quo est redemptio, uita et salus nostra.
Demum quanti honoris et emolumenti temporalis hoc
ecclesie officium existat, beatus Augustinus patenter
insinuat, nam illud apostoli exponens Presbyteri qui
bene presunt duplici honore digni habentur, sic ait:

9
Quiscruciatur]cf.Ber.quadr.5,1[PL183.178]:Necmirumsi
multa mihi est sollicitudo, et timor magnus conturbat me super
omnibus uobis, quos uideo in tanta miseria et in tantis constitutos
essepericulis.
27
Presbyterihabentur]ITim.5,17(quibene
praesuntpresbyteriduplicihonoredignihabeantur).
1
nonparum:om.V parum:bonumDIMz altero:alterH
4 asellum:om.H 5 quia:quaI 7 postiucundus:autadd.F 8 aut:
om.AGH postsecurus:eritueladd.V essepotest:postiucundus
transp.F 10 uritur:ueriturS 12 Qui:QuisDIMVz 15 studebit
uitare:uitabitV 19 et:atqueG 20 Rectoris:RectoresAGH 22 in
primis:om.G
23
ueri:uerumV
24
uitasalus:s.etu.F
27 exponens:postnamtransp.F 28 habentur:suntF

10

Espejodelavidahumana

10

15

hora de otorgar ciertas prebendas disponibles en la


Iglesia, estuvieron en completo desacuerdo al
proponer uno a su sobrino, otro a su hijo, otro a su
despreciable hermano: un cannigo romano en aquel
mismositiopropusoasupollino,quelehabaservido
durantemsdeveinteaos,asegurandoenconciencia
que, a causa de los servicios diarios que el asno haba
prestado a la Iglesia, era ms digno que todos los
propuestos juntos. Entonces, puede recordar alguien
todoestoyestarcontento,tranquiloyseguro?Y,como
dice Bernardo: Cmo no se atormenta en su interior,
ni arde, ni se atormenta quien se encuentra en medio
detantosriesgosyprivadodetangrandesbienes?
Elquetengaodosparaor,queoiga,yentretantas
desdichas, ataduras y riesgos, sea cauto, y viva bajo la
regla quien toma su nombre de la regla. No tendr
miedodeloscastigoseternossiseafanaporevitarlas
faltasdeestemundo.
CAPTULO XX: PREEMINENCIA, NECESIDAD Y PROVECHO DEL

20

CARGO DE LOS SACERDOTES, CURAS, RECTORES, QUE ESTN AL


CUIDADO DE LAS ALMAS.POR LTIMO, MLTIPLES PADECIMIENTOS
EINFORTUNIOS,FALTASYRIESGOS.

25

30

La dignidad del rector, del cura y del sacerdote es


notable y su servicio especialmente necesario y muy
conveniente. Tiene, en primer lugar, un estrecho y
salvficocontactocotidianoconelverdaderocuerpode
Cristo, en el que est el perdn, la vida y nuestra
salvacin. En suma, el beato Agustn menciona
abiertamentecuntohonoryprovechotieneenlavida
este cargo de la Iglesia, pues cuando explica aquello
que dijo el apstol, Los presbteros que desempean
biensucargo,seanconsideradosdignosdedoblehonor,

923

Libersecundus20,1441

10

15

20

25

Presbyteriquibenepresuntuitaetdoctrina,dignicerte
habentur a subditis duplici honore, scilicet ut
spiritualiter eis obediant et exteriora bona ministrent.
Nec solum honore sublimi premiari debent, sed et
terreno ut non contristentur indigentia sumptuum
temporalium et gaudeant obedientia spiritualium.
Demum ex eo rectoris et curati dignitas honor et
utilitas comprehenditur quoniam, ut inquit Gregorius
Nazianzenus, spirituale est eius officium: mediatorem
esse populi apud Deum. Vnde Rabanus: Non
qualiscumquedignitassacerdotumest.Huicenimforte
datum est ut mediator sit inter Deum et hominem, ut
per eos genus humanum creatori reconcilietur. Adde
hic pro populo orat, hic sordes eius abluit, hic uice
Christi peccata condonat hic claues regni celorum
penitentibusaperit,hicbaptismum,quoChristinomine
censemur et ei coniungimur, ceteraque ministrat
saluberrima sacramenta, ut merito de illo dici possit
quod scriptum est quia ipse comedit peccata
populorum.
Sedsuperestuthuiusofficiicalamitates,afflictiones,
defectus et pericula succincte narremus, quorum
plurimain XIIhuiussecundilibricapitulodisseruimus,
cumincommuniclericorumomniummiserias,oneraet
labores tetigimus. Sed et illis nonnulla addenda sunt
que in esse ceteris ecclesiasticis officiis diximus,
presertim cum de canonicis egimus. Parua tamen ex
multis singularius eis congruentia afferemus ut

1 Presbyterihonore]AVG.spec.39[PL34.1022](quibenepraesunt
presbyteri, duplici honore habeantur: maxime qui laborant in uerbo
etdoctrina).
10
Nonest]cf.HIER.inEzech.13,44[PL25.443]:
grandisdignitassacerdotum. 19 ipsepopulorum]Os.4,8(peccata
populimeicomedent).
3 eis:eiAG ministrent:ministretV:ministrantF 8 inquit:aitV
9 est:om.AGH 11 dignitasut1:om.R 12 ut1:om.G 14 hic2:om.
M sordes : sacerdos W eius : om. G abluit : obicit W
15
condonat:condempnantR postcelorum:habetetadd.V
16 Christi:om.AG 21 Sed:om.DIMVz 22 succincte:succinctateW
23 secundi:om.IF secundilibri:l.s.V 24 cumlabores:om.M
25 addendasunt:s.a.V 27 egimus:diximusB

924

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

dice as: Los fieles deben considerar, indudablemente,


dignosdedoblehonoralospresbterosquedesempean
bien su cargo por su vida y su enseanza, a saber, que
les obedezcan en el mbito espiritual y que
administren sus bienes materiales. Y no slo se les
debe premiar con un honor celestial sino tambin
terrenal,paraquenosufranporlafaltaderecursosen
esta vida y se regocijen en la obediencia de lo
espiritual. En fin, de ah se comprende la dignidad,
honor y provecho del rector y del cura, ya que, como
dice Gregorio Nacianceno, su cargo es espiritual: ser
mediador del pueblo ante Dios. De donde escribe
Rbano:Noescualquieraladignidaddelossacerdotes.
Le ha tocado en suerte ser mediador entre Dios y el
hombre, para que, por ellos, el gnero humano se
reconcilie con su creador. Aade que reza por el
pueblo,limpiasuinmundicia,perdonalospecadospor
Cristo, abre con sus llaves el cielo a los arrepentidos,
administraelbautismo, por elquesenosreconoceen
nombre de Cristo y a l nos unimos, y los dems
sacramentosparanuestrasalvacin,demodoque,con
razn, se puede decir de ellos lo que est escrito: Se
alimentadelospecadosdelospueblos.
Pero resta que contemos de manera concisa las
desgracias,sufrimientos,faltasyriesgosdeestecargo,
muchos de los cuales hemos tratado ya en el captulo
XII de este segundo libro, cuando nos ocupamos de las
desdichas,responsabilidadesypadecimientosdetodos
los clrigos en general. Pero tambin hay que aadir
algunosotrosquehemosdichoquehabaenlosdems
cargosdelaIglesia,especialmentecuandotratamosde
los cannigos. Sin embargo, traeremos a colacin slo
algunas cuestiones, de todas cuantas hay, que tienen

925

Libersecundus20,4267

10

15

20

25

unusquisque,nisimenteoccecatus existat,facilehuius
uite formule, calamitates etpericulaconspiciet.Fateor
igitur summa est dignitas, summus honor curam
animarum habere, quod ex eo facile conspicitur,
quoniam summa est honoris prerogatiua, corporum
rerumque,quibusnonparumanimeprestant,regimen
gerere. Sed oro consideret rector qualis ipse debeat
essequiceterosregendos,immocorrigendos,suscipit,
quod tanto est periculosius, quanto pauci sese
corrigant. Attendat curatus uires suas qui animarum
sarcinam super humeros portat. Non enim, teste
Chrysostomo, dignitas non officium facit sacerdotem,
sedsacerdosofficiumneclocussanctificathominem,sed
homolocum.Ideosubditquiamalussacerdosautrector
de suo ministerio crimen acquirit non dignitatem; qui
enim alios purgandi curam suscipit, aliis sanctior
purgatiorque esse debet. Vnde idem Chrysostomus:
Magna est confusio, magnum periculum sacerdotum
quando laici inueniuntur fideliores eis atque iustiores.
Quomodo autemnon erit confusio illos esse inferiores
subditis, quos etiam equales esse confusio est? Sed
inter cetera in eo sacerdotum, curatorum imminens
periculum uersatur quia non modo sua sed, ut ait
Isidorus, populorum iniquitate damnantur, si eos aut
ignorantes non erudiunt, aut peccantes non corrigunt,
quod et beatus Gregorius testatur; ait enim quia

12 dignitaslocum]DECRET.Grat.1,40,12[PL187.217](noncathedra
facit sacerdotem, sed sacerdos cathedram; non locus sanctificat
hominem, sed homo locum); cf. CHRYSOST. s. Matth. 43,23; THOM. cat.
Matth.23,1.
14
malusdignitatem]DECRET.Grat.1,40,12[PL
187.217] (malus sacerdos de sacerdotio suo crimen adquirit, non
dignitatem); cf. CHRYSOST. s. Matth. 43,23; THOM. cat. Matth. 23,1.
24 populorumcorrigunt]ISID.sent.3,46,1[PL83.714](populorum...
nonerudiant...noncorrigant).
1
occecatus:excecatusG facile:om.H huius:utAGH
4 animarumhabere:h.a.F 6 parum:pax(parummarg.)D 7 debeat
esse:e.d.V 8 immocorrigendos:om.B 11 humeros:humoresW
16
alios:aliusAH suscipit:accipitF sanctiorpurgatiorque:
sanctiorqueD
19 eis:eiusW
20 inferioressubditis:s.i.B
22 curatorum:curatorumqueG 23 ut:om.W 25 corrigunt:
corripiuntG

926

45

50

55

60

65

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

queverdeformamuyconcretaconellos,paraquecada
cual,salvoquesualmaestciega,veaconfacilidadlas
desgracias y los peligros de esta forma de vida.
Reconozco,pues,queladignidadyelhonordeestaral
cuidado de las almas es lo ms importante, hecho que
seobservaconfacilidad,pueselprivilegiodesuhonor
eselmsimportantealladodelgobiernodelcuerpoy
lomaterial,muyporencimadeloscualesestelalma.
Pero ruego que el rector piense cmo debe ser l
mismo,queseencargadegobernaralosdems,oms
bien,decorregirlos,locualestantomspeligrosoenla
medida en que slo unos pocos se corrigen. Preste
atencin a sus propias fuerzas el cura, que lleva sobre
sus hombros la carga de las almas. Segn Crisstomo,
ni la dignidad ni el cargo hacen al sacerdote, sino el
sacerdote al cargo y ni el lugar hace santo al hombre,
sinoelhombreallugar.Poresoaade:Elmalsacerdote
o rector asumen su culpa y no su dignidad por su
ministerio; quien se encarga de limpiar los pecados a
losdemsdebesermssantoylibredepecadoquelos
dems.PorloqueelmismoCrisstomodice:Grandees
la turbacin, grande es el riesgo de los sacerdotes si
alguna vez seencontrara un laicoms fiel y ms justo
queellos.Cmonovaaturbarlesserinferioresasus
fieles, cuando incluso puede turbarles ser iguales?
Pero, entre otras cosas, en eso se basa el riesgo que
acecha a los sacerdotes y los curas, que no slo, como
dice Isidoro, se condenan por su maldad, sino tambin
por la de su pueblo, si cuando son ignorantes no les
ensean o cuando pecan no les corrigen, hecho que
tambin asegura el beato Gregorio; dice que el

927

Libersecundus20,68 88

10

15

20

sacerdoscausaestruinepopuli.Quisenimsepropopuli
peccatis intercessor obiciet si sacerdotes qui eam
curam habent grauiora committant? Quare merito
grauissimo suplicio sunt destinati; sunt enim, eodem
teste Gregorio, ueluti aque sacri baptismatis que
peccata baptizatorum diluens, illos ad regnum celorum
mittit et ipsa in cloacam descendit. Qui enim aliorum
delicta in se suscipiunt, non tam suam quam aliorum
uitaminspiceredebentquiaquorumsudoribusuiuunt
quorum sanguine laute pascuntur, dignum est ut
eorum culpis plectantur. Hinc idem Gregorius: Qui de
oblationibus fidelium uiuunt quas illi pro peccatis suis
obtulerunt, si comedunt et tacent eorum procul dubio
peccata manducant. Quare non tam rectorum dignitas
extollenda est quam illorum periculum deplorandum,
quod Bernardus summis eiulatibus lacrimatur
inquiens: Egressa est iniquitas a sacerdotibus tuis,
Domine,quiuidenturregerepopulumtuum.Nonestiam
differentia ut populus sic et sacerdos. Heu, heu, Domine
Deus! quia ipsi sunt in persecutione tua primi qui
uidentur in ecclesia tua populum regere. Quis enim
1 sacerdospopuli1]GREG.M.epist.11,69[PL77.1209](Namcausa
suntruinaepopulisacerdotesmali);cf.Os.5,1:laqueusruinaepopuli
sacerdotesmali.
5 aquedescendit]GREG.M.ineuang.17,18[PL
76.1148](aquaebaptismatis,...illosadregnumcaelestemittit,etipsa
posteaincloacasdescendit?).
11
Quimanducant]GREG.M.in
euang. 1,17 [PL 76.1142] (Sed et nos qui ex oblationibus fidelium
uiuimus, quas illi pro peccatis suis obtulerunt, si comedimus et
tacemus, eorum procul dubio peccata manducamus).
17
Egressaregere]BERN.sanct.1,3[PL183.361](egressaest
iniquitas a senioribus iudicibus, uicariis tuis, qui uidentur regere
populumtuum.Nonestiamdicere:utpopulus,sicsacerdos,quianec
sic populus, ut sacerdos. Heu, heu! Domine Deus, quia ipsi sunt in
persecutione tua primi, qui uidentur in Ecclesia tua primatum
diligere,gerereprincipatum!).
1 populi2:populoAG populipeccatis:pec.pop.B
2 obiciet:
abicietH sacerdotes:sacerdosI
4 destinati:designatiB:om.I
5 baptismatis:baptismaW que:quiG 6 regnum:regnaV 7 ipsa
:ipseAGH 8 quam:om.G 10 laute:lateR lautepascuntur:p.l.V
11 plectantur:plectenturFW
12 illi:illisW
13 comedunt:
comedentF tacent:tacensB eorum:om.F 16 postquod:bene
add.F eiulatibus:eiulantibusB 17 inquiens::dicensV 18 iam:
om.W 19 populus:populosGpostpopulus:tuusadd.S 20 ipsi:
istiI 21 uidentur:uidebanturG intua:marg.G tua:om.M
postpopulum:tuumadd.GM

928

70

75

80

85

Espejodelavidahumana

10

15

20

sacerdote es la causa de la perdicin de su pueblo.


Quin se va a proponer como intercesor por los
pecadosdesupueblosilossacerdotes,queestnasu
cuidado, cometen pecados ms graves? Por ello, con
razn, estn destinados al castigo ms severo; son,
segn asegura el mismo Gregorio, como el agua del
santobautismoque,despusdelimpiarlospecadosalos
bautizados,los enva alreinodelos cielosmientrasella
desciendealacloaca.Quienescarganconlosdelitosde
losdemsnodebenexaminartantosuvidacomolade
los dems; merecen que les castiguen por los pecados
de ellos, porque viven de su trabajo y se mantienen
esplndidamente gracias a su esfuerzo. De ah que el
mismo Gregorio escriba: Los que viven de las ofrendas
delosfieles,queobtuvieronporsuspecados,sicomeny
callan,sealimentandesuspecadossindudaalguna.Por
ello no hay que ensalzar la dignidad de los rectores
tanto como lamentarse por su peligro, hecho que
Bernardo llora entre amargas lamentaciones diciendo:
Lamaldadhabrotadodetussacerdotes,Seor,ellosque
deberan regir tu pueblo. Ya no hay diferencia: de tal
pueblo, tal sacerdote. Ay, ay, Seor Dios! Porque ellos
son los primeros que te persiguen, ellos que deberan

929

Libersecundus20,89 112

10

15

20

animarum rector intus non affligetur cum sciat curam


subditorum suo periculo suscepisse? De quo scribit
sapiens: Defixisti extraneum, manum tuam illaqueatus
ex uerbis oris tui. Quis est curatus aut rector qui
infirmeturcuminfirmosubdito?quiscumscandalizato
uritur?quisoptatfieriprofratreanathemaetsubdito?
quisponitanimamsuamprosubditis?quiscuratusest
Samaritanusquiligatuulnerasubditi?quisfacitsecum
misericordiam? quis ducit eum in stabulum ecclesiam
Dei?quisredditqueultraeinecessariasuntquiutinam
uite necessaria non auferret? quis curatus hodie est
alter Ioseph qui frumenta in Egypto diuidat, cum sint
promptuaria eorum plena? quis liberat pauperem a
potenteetinopem cuinonest adiutor? quis rectorest
hodie merentium consolator? quis, ut alter Iob, de
uelleribus ouium suarum immo ecclesie calefacit
pauperes?quisuiatoribusostiaaperit?quiscuratorum
dicerepoteritcumMoyse:Tuscisbenequianecasellum
nec quid aliud acceperim ab eis nec quemquam
afflixerim? quis cum Samuele audaci animo dicet
subditis loquimini coram Domino et coramChristo eius
utrum bouem cuiusquam tulerim aut asinum, si
quempiam calumniatus sum, si oppressi aliquem, si de
manu cuiusquam munus accepi illudque restituam

3
Defixistitui]Prou.6,1(defixistiapudextraneummanumtuam
illaqueatusesuerbis).
15
decalefacit]cf.Iob31,20:de
uelleribusouiummearumcalefactusest.
18 Tuafflixerim]Num.
16,15(tuscisquodneasellumquidemunquamacceperimabeisnec
afflixerimquempiameorum).
21
loquiminiuobis]IReg.12,3
(loquiminidemecoramDominoetcoramChristoeiusutrumbouem
cuiusquam tulerim an asinum si quempiam calumniatus sum si
oppressialiquemsidemanucuiusquammunusaccepietcontemnam
illudhodierestituamqueuobis).

1 affligetur:affligiturF:affligaturG
4 est:enimI curatus:
curatorSV 6 quis:quiM optat:cupitDIMVz 7 postsubditis:suis
add.AG 8 ligat:ligetR 9 misericordiam:miseriamF 10 queultra:
ultroqueV postutinam:eiadd.G 11 uite:om.M hodieest:e.h.
AGH est:om.W
12 frumenta:frumentoW
14 est2:etF
15 consolatorDIMVz:consolatorumcett. ut:etF 19 nec1:s.lin.R
quid:quidquidF aliud:marg.R nec2:neM 22 cuiusquam:
cuiusdamV 24 munus:nummosS

930

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

regir el pueblo de tu Iglesia. Qu rector no se


entristecer cuando sepa que se encarga del cuidado
de sus fieles a costa de su propio riesgo? Sobre esto
escribeelsabio:Hasestrechadolamanodeunextrao,
te has comprometido con palabras de tu propia boca.
Qu cura o qu rector se pone enfermo por un
cristiano enfermo? Quin se quema por un
pecador?Quinsevuelveherejeporunhermanoypor
un fiel? Quin expone su alma por la de sus fieles?
Qu cura sana las heridas de sus fieles, como hizo
aquelsamaritano?175Quintienemisericordiaconl?
Quinlellevaalestablo,esdecir,alaIglesiadeDios?
Quin le da lo que le sobra y, ms an, no le quita lo
necesario para vivir? Qu cura es hoy como otro
Jos176 que reparte el trigo en Egipto cuando los
graneros estn repletos? Quin libera al pobre del
poderoso y al desarrapado que no tiene ayuda? Qu
rector sirve hoy de consuelo a las buenas gentes?
Quin,comoJob177,calientaconlalanadesusovejas,
omsbiendelaIglesia,alospobres?Quinabresus
puertas a los caminantes? Qu cura podra decir con
Moiss: T sabes bien que no he recibido ni un asno ni
cualquier otra cosa de ellos y que no he hecho dao a
nadie? Quin se atrevera a decir con Samuel: Decid
delantedelSeorydelantedeCristosihecogidounbuey
o un asno a alguien, si he calumniado a alguien, si he

175)cf.Luc.10,3334. | 176)Josinterpretelsueodelfaran:siete
aos de abundancia y siete aos de hambruna durante los que
deberancomerdeltrigoaprovisionadodurantelosaosdebonanza
(cf.Gen.41,2536). | 177)EnunadesuslamentacionesJobrecuerda
que no dej nunca de dar calor a los necesitados con la piel de sus
ovejas(cf.Iob31,10).

931

Libersecundus20,113 137

10

15

20

25

uobis? quis cum Ambrosio, uasa sua conflat et dat


captiuis et pauperibus? quis cum Paulino Nolano
episcopo, ut inquit Gregorius, pro redimendo filio
parrochiane uidue, mitram et baculum et indumenta
pontificalia uendit? Sed certe iam mutatus est color
optimus et dispersi sunt lapides sanctuarii qui merito
suntecclesiarumrectores,quidispersisunt,nonsolum
in plateis sed in capite platearum, quia publice
honorari uolunt de imagine sanctitatis, in quibus non
estuirtutisexistentianecueritatis.Suntenimfermento
phariseorum, quod est hypocrisis saginati, qui mesto
uultucumfletuadaltariaDominiuirtutumaccedunt,in
quibus spiritus sanctus non habitat qui, ut inquit
scriptura,effugietfictum;meritorepelliteumDominus
et munera eius quia non uero corde accedunt. Quos
pulchre Malachias signat: Operiebatis, inquit, lacrimis
altare Domini et fletu et mugitu gemebatis ut uos
populussacrificaret.
Et, ut paucis multa pertingam, solum eis curati et
rectoris nomen relictum est, cura ipsa atque regimen
periit. Deficit eis pietas, mansit auctoritas, qui galli
erant castrati effecti sunt, canes non ualentes latrare,
rectores plebium uacce Samarie sunt et ditati non
mugiunt nec uia regia gradiuntur. Hi, ut dicit
Bernardus, non tam facile optarent honores, si cure

1
uasapauperibus]cf.AMBR.off.2,28,143[PL16.142]:primum
quaesita sunt uasa quae initiata non essent; deinde comminuta,
postremo conflata, per minutias erogationis dispensata egentibus,
captiuorumquoquepretiisprofecerunt.
2 Paulinouendit]Non
apudGREG.M.sedPETR.DAM.deabd.1[PL145.425]:NametPaulinus
Nolanae praesul ecclesiae, ut quaerenti filium uiduae subueniret,
ministerium pontificale deposuit, sese que tyranno cuidam tanquam
uilemancipiumsubiugauit.
5
iamsanctuarii]Thren.4,1.
14 effugietfictum]Sap.1,5. 16 Operiebatissacrificaret]Mal.2,13
(...utultranonrespiciamadsacrificium). 25 nonlabores]cf.BERN.
mor. 7,25 [PL 182.825]: Multi enim non tanta fiducia et alacritate
currerentadhonores,siessesentirentetonera.
2 NolanoDIMVz:NolentiW:Nolenocett. 6 lapidessunt2:marg.R
12 altaria:altareM 13 sanctus:om.M 16 postsignat::dicensadd.
F 19 Et:om.W 20 cura:om.B 24 dicit:diciW 25 optarent
honores:h.o.V

932

115

120

125

130

135

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

forzadoaalguien,siherecibidoregaloalgunodemanos
de alguien y os lo devolver? Quin, como dice
Ambrosio,fundesucopayselaofrecealosprisioneros
y a los pobres? Quin vende, como cuenta Gregorio
quehizoelobispoPaulinodeNola,sumitraysubculo
y sus ropajes pontificales para que una viuda de la
parroquia salvara a su hijo? Pero, en verdad, ya se ha
deslucidosubuencoloryestnesparcidaslaspiedrasdel
santuario, es decir, los rectores de las iglesias son
quienes se han esparcido no slo en las plazas sino
tambin en las tribunas de las plazas, porque quieren
serhonradospblicamenteporsuimagendesantidad;
ellos, en los que no hay traza alguna de virtud ni de
verdad. Son como la levadura de los fariseos,
hipocresahinchada,seacercanalosaltaresdelSeor
conrostrotristeenmediodelllantocuandonohabita
en ellos el Espritu Santo que, como dice la Escritura,
huirdelengao;conraznledespreciaelSeoraly
a sus dones porque, en verdad, no se acercan de
corazn. A esos seala Malaquas con hermosas
palabras: Cubrais de lgrimas, de llantos y gemidos el
altardelSeorparaqueelpueblooshicierasacrificios.
Y, por resumir mucho con pocas palabras, a los
curasyrectoressloleshaquedadoelnombre,porque
elcuidadodelosfielesyelmandosehanperdido.Les
falta la piedad, permanece la autoridad; ellos, los
rectores de los pueblos, que eran gallos, han sido
castrados, perros que no pueden ladrar, vacas de
Samaraqueenriquecidosyanomugennicaminanpor
elcaminoreal.ComodiceBernardo:Nodesearancon

933

Libersecundus20,138166

10

15

20

25

considerarent labores. Nec modo ea que diximus


pericula rectores et sacerdotes comitantur, sed alia
contra ordinis et officii sui naturam damnabiliter
amplectuntur. Sunt enim infidi et inobedientes
superioribus, quibus inuident et detrahunt. Rursus
nouum curati facinus committunt: non enim
contentantur ceteris rectoribus uiuos, sed mortuos
subtrahere parrochianos; procurant enim sibi in
testamentis aliquid relinqui. Taceo quod sacramentum
penitentie ministrantes in ipsum sacramentum
committunt:imponuntenimpenitentibusmissas,quas
ipsi pecunia se celebraturos pollicentur, penitentias
nondiscretasimponunt,nullisuntilliscasusreseruati
certatim, omnes de omnibus absoluunt, missas et
cetera eis incumbentia pro defunctis onera non
persoluunt, celebrant non reconciliati, uocati
confessionesnonaudiunt,plerumquesinesacramentis
subditi eorum negligentia moriuntur, admittunt
excomunicatos ad diuina, non predicant populo, sed a
populo predicantur. Quo enim pacto predicabunt qui
litteris operam non dederunt? aut quomodo alios
docebit quem nullus docuit? Sed uerum est illiud
Celestini in quadam epistola, quod ante Hieronymus
dixerat quia abiectissime artes addiscuntur, solum
sacerdotium uilius est quod ante sumitur quam
addiscitur, auidius queritur quam cognoscitur, facilius
tribuitur cum tamen difficilius impleatur. Denique
rectores animarum facti sunt corporum suorum
crassatores. Impinguati enim dilatati et incrassati,
20 Quodederunt]cf.DECRET.Grat.1,59,4[PL187.315]:Quiminime
litteris operam dederit preceptor esse non potest litterarum.
24
solumimpleatur]DECRET.Grat.1,59,4[PL187.315](Solum
sacerdotium inter ista, rogo, uilius est, cur facilius tribuitur, cum
difficiliusimpleatur?). 29 Impinguatilibidines]cf.HIER.c.Vigil.10
[PL23.348]:etsemperrubentefacie,etspumantibuslabiis,effrenatis
queconuiciis.
1 considerarent:considerantR ea:s.lin.R 3 et:s.lin.R naturam
:naturaV 4 amplectuntur:s.lin.R infidi:invidiGDIMVz 7 post
sed:etadd.F
13 nondiscretas:nonindiscretasR illis:illiW
15 onera:om.G 17 postplerumque:enimadd.F 18 negligentia:
om.S
19
populopredicantur:marg.G sedpopulo:om.W
20 Quorectores:marg.R 21 alios:alioG 22 nullus:ullusW
23 postCelestini:quiadd.A 28 corporumcrassatores:cra.cor.s.G

934

140

145

150

155

160

165

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

tanta ligereza esos honores si tuviesen en cuenta los


sufrimientos que implica ser cura. Y no slo
acompaanalosrectoresysacerdotesesospeligrosde
los que hemos hablado, sino que tambin se ven
peligrosamente rodeados de otros contra la propia
naturalezadesuordenydesucargo.Sonpocolealesy
desobedientesconsussuperiores,alosqueenvidiany
critican. Adems, los curas cometen una nueva
fechora:noslolosdemsrectoreslesobliganarobar
a los parroquianos vivos, sino tambin a los muertos,
procuran que en los testamentos se les deje algo. Por
no hablar de lo que hacen cuando administran el
sacramentodelapenitencia:imponencomopenitencia
misas que ellos mismos prometen celebrar si se les
pagan, no imponen penitencias razonables, no hay
ningn caso para ellos que merezca la menor reserva,
todos absuelven de todo, no cumplen con las misas y
dems servicios que tienen que ver con los difuntos,
celebran en pecado, no escuchan las confesiones
cuando se les llama, con frecuencia se les mueren los
fieles sin los sacramentos por su negligencia, admiten
al culto divino a los excomulgados, no dan ejemplo al
pueblosinoqueeselpuebloelquelesdaejemplo.De
qumodovanapredicarsinosededicanalalectura?
O cmo va a ensear a otros alguien al que nadie
ense? Pero es cierto aquello que escribi Celestino
enunacartayqueanteshabadichoJernimo,quelos
oficiosmshumildesseaprenden,sloelsacerdocioes
muydespreciableporqueseasumeantesdeaprenderlo,
se busca con ms avidez que se conoce, se otorga con
msfacilidadcuando,sinembargo,secumpleconlcon
ms dificultad. En fin, los rectores de las almas se han

935

Libersecundus20,167195

10

15

20

25

buccas rubentes habentes, diuersis epulis saginati


facile, ut inquit Hieronymus, spumant in libidines. Sed
quid tam perfunctorie loquimur de uinolentia, de
crapula ac ceteris gule irritamentis sacerdotum et
aliorumquiecclesiasticonominecensentur?Quiaiunt:
Comedamus et bibamus et moriamur, qui uiuunt ut
comedant, quorum deus uenter est quia uentri uacant
et ad uentrem, ut ad eorum summam felicitatem et
finem,cunctaordinantneceissatisestuticibis,quiin
ea qua degunt patria nascuntur, sed Deum et naturam
emendant.Namultramarinisetforensibusuinisaccum
magnis impensis adductis ferculis saginantur, quibus
non una sufficit prouincia, diuersitate uinorum
letantur, non considerantes quia unius uini potus
patriarcham Noe per sexcentos annos sobrium,
temulentumfecitet,utHieronymusinquadamepistola
ait:Lotperebrietateminscienslibidinimiscuitincestum
et, quod dictu mirabile est: Quem Sodoma non uicit,
uina uicerunt. Sacerdotibus enim lex prohibet uini
usum, sed et ceteris qui presunt, ne obliuiscantur
iudiciorumDei.Modernisuerosacerdotibusetecclesie
ministris, longe magis mera abhorrenda forent quibus
dignitas honorabilior est et operatio sanctior, quos
uinolentia ac ipsa exquisita epularum auiditas
mysterium
uilificant,
personas
dehonestant,
conuersationem deturpant et postremo ceteris
lasciuiendi causam prebent. Teste enim Gregorio, cum
maiores uoluptati deseruiunt, nimirum minoribus
lasciuie frena laxantur. Taceo commemorari dilectam

17
Lotincestum]cf.HIER.inEzech.8,25[PL25.232]:deLotin
spelunca generati sunt semine et generati in ebrietate et incestu,
omneshaereticos.
18
Quemuicerunt]DECRET.Grat.1,35,1[PL
187.195] (Loth, quem Sodoma non uicit, uina uicerunt).
27 cumlaxantur]GREG.M.moral.2,16[PL75.568].
2 utHieronymus:om.R 5 nomine:om.M 10 postsed:etadd.F
Deum:om.AG
12
quibus:quebusW
14
unius:unusS
15 patriarcham:patriarchiamI 17 insciens:insciusV 19 uina:
marg.R
21
iudiciorum:operumV ecclesie:ecclesiaV
22 ministris:om.H meraabhorrenda:a.m.V
23 operatio:
operatiorW

936

170

175

180

185

190

195

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

dedicado a engordar sus cuerpos. Obesos, anchos y


gordos,tienenbocasardientes,empachadosfcilmente
enbanquetesdiversos,comodiceJernimo,babeanpor
los placeres. Pero por qu hablamos tan
superficialmente de la embriaguez, la resaca y los
demsatractivosquepresentalagulaalossacerdotes
y a otros que se consideran bajo la denominacin de
hombres de Iglesia? Dicen: Comamos y bebamos y
muramos, ellosquevivenparacomer,cuyo diosesel
estmago,porquesededicanasuestmagoytodogira
alrededor de su estmago, como si fuera su mayor
felicidadyfin,ynolesbastalacomidaqueproducela
patriaenlaquemoran,sinoquecorrigenaDiosyala
naturaleza.Yesquesecebanconvinosdeultramary
de la tierra y con carsimos manjares de importacin;
nolesbastaconlosvinosdeunasolareginydisfrutan
conlavariedad,sintenerencuentaqueelconsumode
unnicovinohizoembriagarsealpatriarcaNo178,que
se haba mantenido sobrio durante seiscientos aos y,
como dice Jernimo en una carta: Lot179, por su
embriaguez, cometi incesto sin saberlo y, lo ms
admirable: Al que no venci Sodoma, le vencieron los
vinos. La ley prohbe el vino a los sacerdotes, pero
tambin a los dems sobre los que mandan, para que
no se olviden de los juicios de Dios. Por su parte, los
sacerdotes de nuestro tiempo y los ministros de la
Iglesiadebenaborrecerespecialmenteelvinopuro:su
dignidad es ms honrada y su obra ms santa; la
embriaguezyelrefinadodeseodebanquetesleshacen
despreciar el misterio, deshonran a las personas,
tergiversan el trato y, por ltimo, ofrecen a los dems
un motivo de corrupcin. Segn asegura Gregorio,
cuando los adultos se entregan al placer, con toda
seguridad, se sueltan las riendas de la lascivia para los

178)cf.Gen.9,2021. | 179)Lot,emborrachadoporsuspropiashijas,
cometi,sinsaberlo,incestoconellas(cf.Gen.19,3238).

937

Libersecundus20,196225

10

15

20

25

30

ab eis philargiam, id est, amorem pecunie; plurimi


certe eorum aurum sitiunt, aurum bibunt ut
conseruentcarnietsanguini.
Rectoresmoderninonpastoressedraptores,ouium
tonsores, non ad uiridia pascua ductores, non
piscatores sed negotiatores, non dispensatores
bonorumcrucifixised uoratores; sicsuafalso querunt
ut que uera sua sunt perdant; pro pecuniis celebrant,
corpus Christi uendunt cum Iuda, pro mammona
iniquitatis sacramenta ministrant. Vereor satis an rem
sacramenticonferant,sacraemunt,sacrauendunt,sed
gratiamnoninfunduntquamnonhabent.Aiunt:Nihil
accipimus gratis, nil damus gratis, dicentes: Quod
comparauimus uendimus quia mercatores parati sunt
uenderequecariusipsiemerunt,sedhislucrumestin
bursa, damnum in conscientia, nulla in eis grauitas et,
utaitcanon,nihilineisdefenditindustria.
Sed audi quam acerbe eos comminatur ecclesia,
quam offendunt. Ipsa enim clamans ad sponsum ait:
Duplicicontritionecontereeos,DomineDeusnosterquia
tanta rapacitas, tanta proteruitas, tanta segnities.
Duplici eos pena conterit anima et corpore, dum hic
egere et in labore inutili uiuere et bonis suis gaudere
non sinit; tandem gehennam usque perducit. Qui ergo
aures habet audiendi, audiat, et inter tot pericula
positusuiamqueratsecuritatis,quitampropinquusest
discriminitempestatis.Narratapericulanonpauebit,si
curamsubditorumdignetenebit.
Paucula certe de cunctis ecclesiastici status
dignitatibus, officiis et ordinibus enarrauimus, dulcia

17
nihilindustria]DECRET.Grat.2,1,1[PL187.495](nildefendat
industria);cf.GREG.M.epist.9,90[PL77.1039]. 20 Duplicinoster]
Ier.17,18.
2 certe:certiH 3 conseruent:conseruantAG carni:carnemB
4 non:sedAG 9 uendunt:marg.G pro:deDIMVz 13 accipimus:
accepimusW 15 est:om.W:s.lin.R 18 eos:eisV 19 sponsum:
sponsamW 22 eospena:p.e.W 24 sinit:suntG 25 aureshabet:
h.a.W audiendi:postergotransp.G 26 querat:queritM 27 post
Narrata:certeadd.R
29
Paucula:paucaW certe:utiqueR
30 enarrauimus:narrauimusG

938

200

205

210

215

220

225

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

jvenes. Por no hablar de su codicia, es decir, su amor


poreldinero.Indudablementelamayoratienesedde
oro,bebenoroparamantenersucarneysusangre.
Los rectores de hoy en da no son pastores sino
secuestradoresdeovejas,lasesquilanynolasllevana
verdesprados,nosonpescadoressinonegociantes,no
reparten los bienes de la cruz, sino que los devoran;
buscan de tal manera lo suyo en falso que pierden lo
que de verdad es suyo; celebran por dinero, venden,
como Judas, el cuerpo de Cristo, administran los
sacramentos a cambio de un impo dinero. Mucho me
temo que trapichean con el sacramento, compran lo
sagrado,vendenlosagrado,peronoinfundenlagracia
que no tienen. Dicen: No hemos recibido nada gratis,
nada damos gratis, mientras alegan: Vendemos lo
que hemos comprado porque los comerciantes estn
dispuestos a vender lo que han comprado muy caro,
pero su beneficio est en la bolsa, el perjuicio para la
conciencia,notienenningunaformalidady,como dice
elCanon,eltrabajoparaellosnosignificanada.
Pero escucha con qu severidad les conmina la
Iglesia a la que ofenden. Ella, llamando a su esposo,
dice: Aniqulalos, Seor Dios nuestro, con un doble
destrozo, por tan gran latrocinio, tan gran
desvergenza, tan gran indolencia. Los aniquila
doblemente, en cuerpo y alma; mientras viven aqu,
vivenenunesfuerzoestrilynolespermitealegrarse
de sus bienes; finalmente se los lleva al infierno. En
consecuencia, el que tiene odos para or, que oiga, y
puestoenmediodetantospeligros,busqueuncamino
seguro,lqueestmuycercadelatempestad.Nodebe
tener miedo de los riesgos que hemos contado, si se
encargadecuidarcondignidadasusfieles.
Hemos contado algunas cosillas de todas las
dignidades del estado eclesistico, de sus cargos y de

939

940

Libersecundus20,22621,9

10

15

20

pariter et amara tangentes. Quare iam faciemus finem


quia finis non esset, si quis conaretur plene narrare
cunctas miserias et labores, aculeos et pericula huius
status, uidelicet pontificalis et sacerdotalis.
Verumtamen ne quis ista legens ex tanta multitudine
laborum et pronitate periculorum, statum
ecclesiasticum perfectum et dignum aut reprobet aut
damnet, intelligat sane predicta uera esse de illis
episcopis et clericis qui male, negligenter et
perfunctoriecurampastoralemgerunt,quibuspredicta
et maiora pericula parata sunt. Si tamen digne
administranteomaioragloriepremiahabentdestinata.
Et hoc est quod paucis uerbis dicit Augustinus quia
nihilpericulosiusautdamnabiliusinhocseculoepiscopi
et presbyteri officio si perfunctorie agatur, sicut nec
beatiusetDeoacceptiusquamsieomodomiliteturquo
imperator noster iubet. Itaque non est periculum in
statu sed abutentibus statu nec est reprobatio in
dignitate sed in deturpantibus dignitatem in qua
nimirum, si sit multitudo laborum, ubi est excellentia
honorumetpremiorum.

230

235

240

245

CAPITVLVM XXI DE SECVNDO STATV SPIRITVALI, VIDELICET


RELIGIOSORVM, ET DE MOTIVIS ET AVCTORITATIBVS AD
PROBANDVM

25

STATVM

ECCLESIASTICI

ORDINIS

SIMPLICITER

PREFERENDVM ESSE STATVI RELIGIONIS ET, PER CONSEQVENS,


ECCLESIASTICVMORDINEMESSEPREELIGENDVM.

30

Superestageredesecundostatuspirituali,uidelicet
religiosorum et primo adducuntur rationes et motiua
ad probandum statum ecclesiasticum simpliciter
preferendum esse statui religionis et, per consequens,
14 nihiliubet]AVG.epist.21,1[PL33.88](acceptabiliusepiscopiaut
presbyteri aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res
agatur,sednihilapudDeummiseriusettristiusetdamnabilius;item
nihil esse in hac uita et maxime hoc tempore difficilius, laboriosius,
periculosius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, sed apud
Deumnihilbeatius,sieomodomilitetur,quonosterimperatoriubet).
8 postesse:etadd.W
11 pericula:om.V
12 administrant:
administreantA 14 aut:etM 15 agatur:s.lin.R 18 nec:nonM
20 est:om.W 21 honorum:bonorumV 23 postavctoritatibvs:que
adducunturadd.R 24 simpliciter:om.R 27 Superest:nuperestG
28 rationeset:s.lin.R

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

sus rdenes, tratando por igual lo agradable y lo


desagradable.Porellolepondremosfinenestepunto,
porquenoseencontrarafinsialguienintentaracontar
al completo todas las desdichas, sufrimientos, pesares
yriesgosdeesteestadodelospontficesysacerdotes.
No obstante, para que nadie que lea esto repruebe o
condeneelestadoeclesistico,queesperfectoydigno,
porelelevadonmerodesufrimientosylamultitudde
riesgos,entiendabienquelomencionadoesciertoslo
para aquellos obispos y clrigos que se ocupan del
cuidadodesurebaodemalamanera,negligentemen
te y a la ligera, a los que les espera lo anteriormente
dicho y mayores riesgos. Sin embargo, si administran
condignidad,lesesperanporellomayoresygloriosas
recompensas. Y esto es lo que en pocas palabras dice
Agustn: No hay nada ms peligroso y ms condenable
en este mundo que el cargo de obispo y presbtero si se
hace de cualquier manera, igual que no hay nada ms
dichosonigratoaDiosquesiseobratalycomomanda
nuestro emperador. As pues, no hay peligro en este
estado salvo por los que abusan de su estado, ni hay
reprobacin en esta dignidad salvo por los que afean
su dignidad, en la que, efectivamente, si hay mucho
sufrimiento,habrexcelenteshonoresyrecompensas.
CAPTULO XXI: SEGUNDO ESTADO ESPIRITUAL, ES DECIR, LAS
RDENESRELIGIOSAS; MOTIVOSYTESTIMONIOSQUEPRUEBANQUE
EL ESTADO ECLESISTICO ES SENCILLAMENTE PREFERIBLE AL
ESTADODELASRDENESRELIGIOSASY, PORCONSIGUIENTE, QUESE
DEBEELEGIRELESTADOECLESISTICO.

30

Restatratarelsegundoestadoespiritual,esdecir,el
delosreligiosos.Enprimerlugarseaducenrazonesy
motivos para probar que el estado eclesistico es
sencillamente preferible al estado de los religiosos y,

941

Libersecundus21,1034

10

15

20

25

uidetur quod episcopi et ministri ecclesie in dignitate


et perfectione status sint religiosis preferendi. Primo
enim illud aperte probare uidetur Hieronymus nam et
ad rusticum monachum sic inquit: Viue in monasterio
ut clericus esse merearis; et iterum alius sapiens: Vix
bonus monachus mediocrem clericum facit; et iterum
ad Heliodorum: Alia est causa clerici, alia monachi.
Clericiouespascunt,egopascor.Illidealtariuiuunt,ego,
ut securis quasi ad radicemarboris infructuose ponitur,
si munus ad altare non offero; et iterum: Mihi ante
presbyterum sedere non licet. Illi, si peccauero, licet me
tradere Satane. Vides ergo dignitatem et excellentiam
clericorum super monasticam uitam. Denique quis
dubitat bonum publicum preferendum esse priuato?
Constat autem clericorum et prelatorum uitam, magis
populo fructuosam fore quam religiosorum, ut enim
dicit Gregorius: Nullum Deo magis acceptabile est
sacrificium quam zelus animarum. Clerici ergo, cum
magisfructificent,meritoergoeorumstatusmonastice
uite preferendus est, qui proprie dumtaxat saluti
intendit. Demum nemo hesitat quin Elias longe
perfectior fuerit quocumque monastico uiro, quod ex
eo maxime constat quia Christus Iohannem, quo inter
natos mulierum alius non fuit maior in perfectione,
euminducitdicensinEuangelioLuce:Ipseperibitante
4
Viuemerearis]HIER.epist.125,17[PL22.1082];DECRET.Grat.
2,16,1[PL187.999]. 5 Vixfacit]AVG.epist.60,1[PL33.227](bonus
monachusuixbonumclericumfaciat).
7 Aliaoffero]HIER.epist.
14,8 [PL 22.352] (alia, ut ante praestruxi, monachi causa est, alia
clericorum. Clerici oues pascunt, ego pascor; illi de altario uiuunt,
mihiquasiinfructuosaearborisecurisponituradradices,simunusad
altarenondefero). 10 MihiSatane]HIER.epist.14,8[PL22.352](...
tradereme...).
17 Nullumanimarum]GREG.M.inEzech.1,12,30
[PL 76.932] (Nullum quippe omnipotenti Deo tale est sacrificium,
qualeestzelusanimarum). 25 IpseElie]Luc.1,17(ipsepraecedet
anteilluminspirituetuirtuteEliae).
2 religiosis:religionisBG 3 illud:postuideturtransp.F aperte:
om.F probareuidetur:u.p.FG et:om.F
4
inquit::aitV
9 quasi:om.V infructuose:postquasitransp.F 13 super:s.lin.R
quis:om.AG 14 esse:om.G 16 fructuosam:fructuorumG
enim:om.H 17 magisacceptabile:acceptabiliusAGH 19 ergo:om.
V 21 nemo:om.AG 22 fuerit:fuitAGH 25 postin:Mattheoetadd.
F EuangelioLuce::L.E.F Ipse:om.W

942
10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

porconsiguiente,parecequeseprefierealosobisposy
ministros de la Iglesia por la dignidad y perfeccin de
su estado. En primer lugar, parece que Jernimo lo
prueba abiertamente pues incluso al monje rural le
dice:Vivedetalmaneraenelmonasterioquemerezcas
ser un clrigo; y tambin otro sabio: A duras penas un
buen monje hace un clrigo mediocre; y de nuevo en
unacartaaHeliodoro:Unoeselcasodelclrigo,otroel
del monje. Los clrigos apacientan las ovejas, yo soy
apacentado.Ellosvivendelaltar,am,comoaunrbol
infructuoso,semeponeelhachaenlarazsinollevomi
ofrendaalaltar;ydenuevo:Amnomeeslcitojuzgar
a nadie habiendo un presbtero delante; y si yo peco l
puedeentregarmeaSatans.Ves,enconsecuencia,que
ladignidadymagnificenciadelosclrigosestsobrela
vida monstica. En fin, quin duda que se debe
preferir el bien pblico al privado? Es evidente que la
vida de los prelados y de los clrigos resultar ms
fructfera para el pueblo que la de los religiosos, pues
comodiceGregorio:Nohaysacrificioquemejoracepte
Dios que el celo por las almas. En consecuencia, el
estado de los clrigos, al dar ms frutos, es preferible
con razn a la vida monstica que slo mira por su
propiasalvacin.Finalmente,nadietienedudasdepor
quElasfuecondiferenciamsperfectoquecualquier
monje,porqueesevidentequeCristoserefiereaJuan,
aquiennadiedeentrelosnacidosdemujersuperen
perfeccin, cuando dice en el Evangelio de Lucas: Ir

943

Libersecundus21,35 60

10

15

20

25

illum in spiritu et uirtute Elie; et iterum in Mattheo


dicit: Si uultis scire, ipse est Elias. Super quo uerbo
Chrysostomuspulchreadpropositumloquens:Sitalem
aliquando mihi adducas monachum qualis ut
exaggerationem dicam Elias fuit, non tamen illi
comparandus est, qui traditus populis et multorum
peccata ferre compulsus, immobilis perseuerauerit et
fortis. Hi autem sunt ecclesiastici et prelati qui
populorum saluti continuo student. Sed nec illud
omittendum est quoniam cui amplius committitur,
ille magis meretur, si bene ministrat quam ille cui
minus commissum est. Constat tamen quod uiris
ecclesiasticisetprelatisampliusestcommissumquam
monasticis uiris. Accedit quoniam perfectio seu
sublimitas alicuius status non acquiritur sine caritate.
IuxtailludSihabueroomnemscientiametfidem,itaut
montes transferam caritatem, autem non habeam, nihil
sum, constat tamen caritatem proximorum magis
inesse clericorum statui propter animarum curam
quam habent. Preterea si meritum utriusque status
considerare libet, illud uerissimum est quoniam
meritum hominis consistit in liberando innocentes de
manibusfortiorumettyrannorum,inquorumpersona
dicebatIob:Conterebammalosabiniquoetdedentibus
illius auferebam predam, quod magis sit per statum
clericorum et prelatorum quam monachorum. Vnde
2 SiElias]Matth.11,14(...uultisrecipereipse...).
3 Sifortis]
THOM. s. theol. 2a, 2ae, q. 184 a. 8; quod. 3, q.6, a.3, arg.1 (Dicit enim
Chrysostomus in suo dialogo: si talem mihi aliquem adducas
monachum, qualis, ut secundum exaggerationem dicam, Elias fuit:
non tamen illi comparandus est qui traditus populis, et multorum
peccata ferre compulsus, immobilis perseuerauit et fortis); cf. CHRY
SOST.sac.6,4.
16 Sisum]ICor.13,2(Sihabueroomnemfidem,ita
ut montes transferam, caritatem autem non habeam, nihil mihi
prodest). 24 Conterebampredam]Iob29,17(conterebammolas
iniquietdedentibusilliusauferebampraedam).
2 dicit::om.F Si:om.W est:om.AH 3 postloquens::inquit
add.V talem:talemH
4
postut:secundumadd.R
5 exaggerationem:exaggregationemBW 6 est:om.H 8 autem:
om.V postecclesiastici:uiriadd.F
9
saluti:saluteB nec:
nequeW 14 uiris:om.B 16 postillud:Pauliadd.F habuero:post
scientiamtransp.F 18 tamen:certeF 21 libet:om.F 24 dicebat
Iob::I.d.F malos:molasV(marg.)D ab:om.V

944
35

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

delantedelSeorconelesprituyelpoderdeElas;yde
nuevoeneldeMateodice:Siquieressaberlo,lesElas.
A propsito de este pasaje Crisstomo dice con
hermosaspalabras:Sialgunavezmetraesunmonjetal
del que, exagerando, pudiera decir que fue como Elas,
no ha de ser, sin embargo, comparado con aquel que,
entregadoalpuebloyobligadoacargarconlospecados
de todos, se mantuvo tranquilo y seguro. Estos son los
prelados y los hombres de Iglesia que trabajan
continuamenteporlasalvacindelospueblos.Perono
hayquepasarporaltoquemssemereceaquelalque
msseleencarga,sihacebiensutrabajo,queaqulal
que menos se le ha encargado. Es evidente que se les
encargan ms cosas a los hombres de Iglesia y a los
prelados que a los que viven en monasterios. Sucede
que la perfeccin o grandeza de algn estado no se
obtiene sin el amor al prjimo. De acuerdo con el
pasaje Aunque tenga todo el conocimiento y la fe como
para mover montaas, si no tengo amor, nada soy, es
evidente,sin embargo, que lacaridadhaciael prjimo
est ms presente en el estado de los clrigos porque
estn al cuidado de las almas. Adems, si se puede
considerar el mrito de ambos estados, es bien cierto
que el mrito del hombre consiste en liberar a los
inocentes de manos de los poderosos y de los tiranos,
de los que deca Job: Aniquilaba a los malvados por su
injusticiaylesarrancabalapresadelosdientes,loque
tienemssentidoparaelestadodelosclrigosydelos
preladosqueparaeldelosmonjes.PorelloJernimole

945

Libersecundus21,6122,15

10

15

Hieronymus ad Paulinum ait quod sancta simplicitas


solumsibiprodest.EtquantoplusedificatecclesiamDei
ex uite merito tanto plus nocet si contradicentibus non
resistit. Demum magnitudo meriti consistit in
magnitudine conatus ad uincendum magnam
promptidudinem et incitamentum ad peccatum quia
inquitEcclesiasticus:Perfectusetbeatusest quipotuit
transgredi et non est transgressus, facere mala et non
fecit. Talis ergo magnitudo conatus potius est in statu
ecclesiasticorumquamreligiosorum.
Possent in hac re plurima adduci sed, breuitatis
gratia, predictis rationibus contentor quibus quidam
probare uidentur episcopos et ceteros ministros
ecclesieinstatusetdignitatiseminentiaetperfectione
preferendos esse religiosis et per consequens
ecclesiasticum
statum
esse
preeligendum.
Verumtamen quid tenendum sit, in sequentibus
capitulisexplicabitur.

946

65

70

75

CAPITVLVM XXII DE PRIMA COMPARATIONE HORVM DVORVM


20

STATVVM, VIDELICET QVALITER HI DVO STATVS CLERICORVM ET


MONACHORVM SE HABENT ALTER AD ALTERVM COMPARATVS ET
QVIS EORVM SIT SIMPLICITER ELIGIBILIOR QVANTVM AD
EMINENTIAM ET PERFECTIONEM STATVS AC ETIAM VITE ET

SANCTITATIS.

25

30

Considerandumrursusoccurritatquediscutiendum
qualiter hi duo status seu uiuendi modi,
ecclesiasticorum, uidelicet et religiosorum, inuicem se
habent alter ad alterum comparatus respectu
eminentiorisuiteetperfectiorisstatus.Inquoarticulo,
licet plurima dici possent, breuissime tamen et sub
quodam epilogo dicendum est secundum sanctorum
doctorum sententias illud esse uerissimum, uidelicet
episcopos, non solum ceteros omnes ordines et
1
sanctaresistit]HIER.epist.53,3[PL22.544](sanctaquippe
rusticitas sibi soli prodest et, quantum aedificat ex uitae merito
ecclesiam christi, tantum nocet, si contradicentibus non resistit).
7 quifecit]Eccli.31,10.
2 solumsibi:si.so.M 3 si:sedAG 4 meriti:om.AGH 9 in:om.G
11 hac:om.AGH 14 status:statuGH 15 consequens:sequensA
17
quid:quodG tenendumsit:s.t.F
20
qvaliter:om.M
21 alteraltervm:adinuicemB
22 simplicitersanctitatis:sit
eligibiliortanquamsimpliciterperfectioretsanctiorR 23 ac:etW
24 postsanctitatis:sequituradd.G 26 hi:om.AGH 29 perfectioris:
perfectionisR 31 sanctorumdoctorum:d.s.F 33 et:om.W

10

15

Espejodelavidahumana

10

15

20

dice a Paulino que lasanta sencilleznoaprovechams


queasmismaysiporunaparteconsuvidameritoria
edifica la Iglesia de Cristo, por otra la daa al no ser
capaz de resistir a los que la destruyen. Por ltimo, la
magnitud de los mritos consiste en cmo se intenta
vencer esa gran disposicin e inclinacin al pecado,
porquediceelEclesistico:Perfectoydichosoesquien
pudo pecar y no pec, hacer el mal y no lo hizo.
Entonces, esa grandeza cuadra ms con el estado
eclesisticoqueconeldelosreligiosos.
Sepodranaadiraqumuchsimasmscosaspero,
debido a la brevedad, me conformo con las razones
anteriormentemencionadas,conlascualespareceque
algunos prueban que, por la eminencia y dignidad de
suestado,sedebepreferiralosobisposyalosdems
ministrosde laIglesiaantesquealosreligiososy,por
consiguiente, que se debe elegir el estado eclesistico.
No obstante, en los captulos siguientes se explicarn
algunascircunstanciasquesehandetenerencuenta.
CAPTULO XXII: PRIMERA COMPARACIN DE ESTOS DOS
ESTADOS, ES DECIR, CMO SE COMPARAN ESTOS DOS ESTADOS DE
CLRIGOSYMONJESENTRESYCULDEELLOSRESULTAMSFCIL
DEELEGIRPORLOQUESEREFIEREALAEMINENCIAYPERFECCIN
DESUESTADOYTAMBINDESUVIDAYSANTIDAD.

25

30

Resulta,adems,quedebemosconsiderarydiscutir
cmo estos dos estados o modos de vida, el de los
hombres de Iglesia y el de los religiosos, se comparan
entre s respecto a la mayor distincin de su vida y
mayor perfeccin de su estado. En este punto, aunque
podramos decir muchsimas cosas, sin embargo, es
precisodecir,deformamuybreveyamododeeplogo,
que segn la opinin de los santos doctores, es bien
cierto que los obispos representan de modo ms

947

Libersecundus22,1641

10

15

20

25

ministros ecclesie militantis, sed et cunctos religiosos


et regulares uiros perfectiori modo representare
apostolos et ideo super omnes eminentiores et in
perfectiori statu fore. Nam manifestum est quod
episcopisucceduntapostolisinregimineecclesie,unde
Paulus ad eos ait: Attendite uobis et uniuerso gregi in
quo spiritus sanctus posuit uos episcopos regere
ecclesiamDeiquamacquisiuitsanguinesuo.
Pro qua re apertius declaranda presupponendum
duximus quod quattuor principaliter et singulariter
fuerunt collata apostolis a Christo et episcopis, eorum
successoribus, que magnam in eis excellentiam et
status perfectionem designant et in quibus episcopi
apostolissuccedunteteospreceterisimitantur.Primo
uirga potestatiua in susceptione temporalium
stipendiorum,undeinMattheolegimus:Precepiteisne
quid tollerent in uia nisi uirgam, ut nomine uirge
potestatem, a Christo receptam, de recipiendo
temporalia
stipendia
intelligamus
secundum
Augustinum. Secundo claues in iurisdictione
administrationis sacramentorum, unde ait Christus
Petro: Tibi dabo claues regni celorum. Tertio data est
insufflatio spiritus in remissione peccatorum, unde
apud Iohannem legimus: Insufflauit et dixit: Accipite
spiritum sanctum quorum peccata remiseritis et cetera.
Super quo uerbo Gregorius inquit: Licet intueri in

6 Attenditesuo]Act.20,28. 16 Precepituirgam]NonapudMatth.
sedMarc.6,8.
22
Tibicelorum]Matth.16,19.
24 Insufflauitremiseritis]Ioh.20,2223(hoccumdixissetinsuflauit
et dicit eis: Accipite Spiritum Sanctum quorum remiseritis peccata).
26
Licetretineant]GREG.M.ineuang.26,4[PL76.1199](Libet
intueri illi discipuli, ad tanta onera humilitatis uocati, ad quantum
culmen gloriae sint perducti. Ecce non solum de semetipsis securi
fiunt,sedetiamalienaeobligationispotestatemrelaxationisaccipiunt;
principatumque superni iudicii sortiuntur, ut uice Dei quibusdam
peccataretineant,quibusdamrelaxent).
4 perfectiori:perfectioreR Nam:om.G 5 episcopi:ipsiW 8 suo
:om.B 10 duximus:diximusAG 15 uirga:om.H 17 postut:in
add.ADGH 22 dabo:doR data:om.AG 25 peccataremiseritis:r.
p.FV 26 Gregoriusinquit::i.G.V

948

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

perfecto a los apstoles, mejor no slo que todos los


demsrdenesyministrosdelaIglesiamilitante,sino
tambinquetodoslosreligiososyhombresderegla,y
por ello brillan sobre todos y se hallan en un estado
ms perfecto. Pues resulta obvio que los obispos
sucedenalosapstolesenelgobiernodelaIglesia,por
lo que Pablo les dice: Cuidad de vosotros y de todo el
rebaodelqueelEsprituSantooshaconstituidocomo
obispos para apacentar la Iglesia de Dios, que ha
adquiridoconsupropiasangre.
Por esta razn, que debemos exponer con toda
claridad, consideramos que hay que presuponer que
fueron cuatro, principal y particularmente, los
encargos de Cristo a los apstoles y a los obispos, sus
sucesores, que sealan su gran excelencia y la
perfeccin de su estado, y en los cuales los obispos
sucedenalosapstolesylosimitanpordelantedelos
dems. En primer lugar, el bastn investido de poder
para encargarse de los bienes temporales, por lo que
leemosenMateo:Lesordenquenocogierannadapara
elcaminosalvounbastn,paraqueentendamos,segn
Agustn, que con la mencin del bastn se indica el
poderrecibidodeCristoparaencargarsedelosbienes
terrenales.Ensegundolugar,lasllavesqueleautorizan
para la administracin de los sacramentos, por lo que
dice Cristo a Pedro: Te dar las llaves del reino de los
cielos. En tercer lugar, se les concedi el soplo del
espritu para el perdn de los pecados, por lo que
leemosenJuan:Soplydijo:RecibidelEsprituSanto;a
quienes perdonis los pecados etc. A propsito de este
pasaje Gregorio dijo: Podemos ver a cun alta cumbre
hanllegadolosapstolesdemodoque,enlugardeDios,

949

Libersecundus22,4271

10

15

20

25

30

quantumculmenglorieperductisuntapostoliutuiceDei
quibusdam peccata relaxent, quibusdam retineant,
quorumnuncinecclesiaepiscopilocumtenent.Quarto
data est dispertitio linguarum in predicatione uerbi
Dei, ut in Actibus apostolorum legimus quia
apparueruntapostolisdispertitelingueadpredicandum
uerbum Dei. In his ergo quattuor episcopi apostolos
excellentiori modo representant quam quicumque
religiosietideosuntinperfectioristatu.Addequintum
propteruotumperpetuecureouiumsuarumusquead
animam et sanguinem. In qua re perfectiori modo
apostolos representant quam omnes religiosi. Quod
uotum cure animarum in consecratione sua fecerunt
uouentes animas suas ponere pro ouibus suis; in quo
uoto tam excelse caritatis omnes religiosos excedunt
quiatesteRedemptore:Maioremcaritatemnemohabet
quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis.
Summusergogradusperfectionisestinepiscopisquia
eorum dignitas perfectam caritatem iam acquisitam
requirit,nonacquirendam.
Si uero, seclusis episcopis, presbyteros et ceteros
ministros ecclesie ad religiosos comparare uolumus,
hoc tripliciter considerare et intelligere possumus.
Primo quantum ad humani conatus uoluntatem;
secundoquantumadoperisqualitatem;tertioquantum
adutriusquestatusquidditatemseuprimitatem.
Primomodopreferturopusoperiuelstatusstatuiex
uoluntate operantis. Qui enim promptiori uoluntate et
cummaioriconatufacitopusadquodtenetur,maioris
perfectionis et maioris meriti est. Si ergo isto modo

6
apparueruntlingue]Act.2,3(apparueruntillisdispertitae
linguae). 16 Maioremsuis]Ioh.15,13.
1 culmenglorie:g.c.M ut:etW 2 relaxent:relaxantF 4 data:
claraW inpredicatione:iter.B 6 dispertite:disperditeI 7 ergo
quattuor:q.e.V
9
perfectioristatu:st.p.V
10
ad:om.G
13 fecerunt:s.lin.R
15 uoto:uotaH
18 gradus:om.M
19 caritatemiam:i.c.W
21 seclusis:sedulisI presbyteros:
ceterosF
24
postPrimo:modoadd.R ad:om.M humani:
humanamAGH 29 quod:s.lin.R

950

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

alivienlospecadosaunos,aotrosselosretengan,cuyo
lugar ahora en la Iglesia lo ocupan los obispos. En
cuarto lugar, se les concedi el reparto de las lenguas
para que predicaran la palabra de Dios, como leemos
en los Hechos de los apstoles: Se les aparecieron a los
apstoles unas lenguas que se repartan para que
predicaranlapalabradeDios.Enestoscuatroaspectos,
losobisposrepresentandemodomsextraordinarioa
losapstolesquecualquierotroreligiosoy,porello,se
encuentran en un estado ms perfecto. Aade un
quinto aspecto debido a que prometieron cuidar
permanentementedesusovejashastadarsualmaysu
sangre. En este asunto representan a los apstoles de
modomsperfectoquetodoslosreligiosos.Cuandose
consagraron, hicieron promesa de que cuidaran las
almas, prometiendo dar sus almas por las de sus
ovejas; con esta promesa de inmenso amor superan a
todos los religiosos, porque, segn testimonia el
Redentor: Nadie tiene mayor amor que el que da su
alma por sus amigos. En consecuencia, los obispos
tienen un altsimo grado de perfeccin, porque su
dignidadprecisadeunamorperfecto,queyaseposee,
yquenohayqueadquirir.
Si, por el contrario, dejando aparte a los obispos,
queremos comparar a los presbteros y dems
ministros de la Iglesia con los religiosos, podemos
entenderloyconsiderarlodeacuerdoatrespuntosde
vista. El primero, por lo que respecta a la voluntad
humana para hacer algo; el segundo, por lo que
respectaalacualidaddeloquesehace;eltercero,por
lo que respecta a la esencia o cualidad primigenia de
ambosestados.
Primer punto: se prefiere un trabajo a otro o un
estadoaotroporlavoluntaddelquelorealiza.Elque
tieneunavoluntadmsdispuestayponemsintencin
en el trabajo que tiene entre manos es merecedor de

951

Libersecundus22,72102

10

15

20

25

30

opera religiosorum et presbyterorum adinuicem


comparentur, incertum est que opera sint maioris
meriti et maioris perfectionis quia planum est quod
illorum opera maioris meriti et perfectionis sunt qui
cum promptiori uoluntate et cum maiori conatu ipsa
operantur.
Secundo uero modo quantum ad operis qualitatem,
uirginitas preponitur coniugali uel uiduali continentie
in bono. In malo uero homicidium preponitur furto.
Similiter uita actiua preponitur contemplatiue quia
fructuosior.Contemplatiuaueropreponituractiuequia
merito maior et perfectior. Secundum quem modum
comparando aliqua opera particularia que faciunt
presbyteri sunt perfectiora aliquibus operibus
particularibus que religiosi faciunt, sicut magis est
intendere saluti animarum quam ieiunare, quam
silentium tenere. Et aliqua opera que faciunt religiosi
perfectiora sunt quibusdam operibus que faciunt
presbyteri.Etitaistomodohabentsesicutexcedenset
excessa.
Sedtertiomodocomparando,operareligiosorumad
opera presbyterorum in ordine ad primam
quidditatem et radicem a qua progrediuntur, puta in
ordine ad radicem illam qua religiosi totam eorum
uitam Deo uouere et se et sua in Christi obsequium
perpetuo tradiderunt, longe sunt perfectiora
quocumque singulari opere presbyterorum. Et eodem
modo in perfectione uita religiosorum ad uitam
presbyterorum comparatur sicut infinitum ad finitum
ut dicit Anselmus in libro De similitudinibus. Quamuis
enim in bono abstinentia sumptioni cibi preferatur,

2
queperfectionis:om.I postopera:sitadd.F sint:sitV
4 postet:maiorisadd.GH sunt:om.F 5 promptiori:proximioriM
cum2:om.F
7 quantumoperis:om.AG
14 presbyteri:
presbyteroH 15 religiosifaciunt:f.r.F 16 ieiunare:ieiunatioF
quam2:om.V 17 postEt:econtraadd.F religiosifaciunt:om.D
19
ita:om.FW excedens:excedentiaV
23
qua:quoG
progrediuntur:egrediunturF 24 eorumuitam:u.e.F 27 singulari:
singulareAGH Etpresbyterorum:om.I

952

75

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

mayor perfeccin y mayor mrito. En consecuencia, si


segn este punto se comparan las obras de los
religiosos y las de los presbteros entre s, no queda
claro qu obra merece mayor mrito y perfeccin,
porqueesobvioquetienenmayormritoyperfeccin
las obras que se llevan a cabo con una voluntad ms
dispuestayconmayorintencin.
Segundopunto:enloquerespectaalacualidaddel
trabajo,lavirginidadsuperaalacastidad,yaseadelos
cnyugesodelasviudas,enlorelativoalbien;porel
contrario, en lo relativo al mal, el homicidio supera al
robo. Del mismo modo, la vida activa supera a la
contemplativa porque es ms fructfera. Pero la
contemplativa est por delante de la activa porque es
mayor y ms perfecta en cuanto a su servicio.
Comparando segn este punto, algunas obras muy
concretasquehacenlospresbterossonmsperfectas
que algunas obras muy concretas que hacen los
religiosos: por ejemplo, tiene ms valor dedicarse a la
salvacin de las almas que al ayuno o al silencio. Y
algunas obras que hacen los religiosos son ms
perfectasquealgunasobrasquehacenlospresbteros.
Yas,segnestepunto,unasvecesquedanpordelante
yotraspordetrs.
Perocomparandosegneltercerpuntolasobrasde
los religiosos con las obras de los presbteros, en
relacinalaprimeraesenciayrazdelaqueproceden,
por ejemplo, en relacin con ese principio por el que
los religiosos consagraron toda su vida a Dios y se
entregaronas mismosyasusobrascomosiervos de
por vida, sus obras son mucho ms perfectas que
cualquier obra concreta de los presbteros. Y del
mismomodosepuedecomparar,porloquerespectaa
su perfeccin, la vida de los religiosos con la de los
presbteros igual que se compara lo infinito con lo
finito, como dice Anselmo en su libro Las semejanzas.
Aunque en lo relativo al bien el ayuno se prefiere a la

953

Libersecundus22,103133

10

15

20

25

30

sumere tamen cibum cum aliquo propter caritatem


prefertur abstinentie. In malo uero quamuis
adulterium preferatur furto, furari tamen gladium ad
occidendumestgrauiusquamadulterium.Sicquamuis
presbyteri in aliquo particulari opere possint preferri
religiosis, ex adiuncta tamen radice perpetue
obligationis, qua se in Christi obsequium religiosi
tradiderunt,simpliciterinperfectionisstatupreferendi
suntethancopinionemaliquieximiidoctorestenent.
Alii uero affirmant archidiaconos et curatos et alios
inferiores ecclesie ministros esse in excellentiori
perfectionis statu, et maxime propter tria que eis
specialiter conueniunt. Primo propter potestatem;
secundo propter administrationem officium; tertio
propter honoris preconium. Potestatem enim re
ceperunt a Christo in personam discipulorum quando
dictumesteisLucedecimo:Eccedediuobispotestatem
calcandi super serpentes et scorpiones et super omnem
uirtuteminimicietnihiluobisnocebit,acsidiceretdedi
uobis potestatem eiciendi omne genus immundorum
spirituum ab obsessis corporibus ne putaretur esse
dictum de bestiis, ut Chrysostomus exponit. Istud
autem representant presbyteri in sacramentorum
administratione. Administrationis uero officium
receperuntquandodictumest:Inquamcumquedomum
intraueritis, primum dicite pax huic domui, quia enim
bonorumomniumpaxmaterest,sinequaceterainania
sunt. Ideo Christus discipulis primo pacem iussit
offerre, tanquam bonorum omnium initium quorum
ministros eos faciebat, ut Chrysostomus dicit. Hos
autem representant presbyteri in Euangelii

17 Eccenocebit]Luc.10,19. 25 Indomui]Luc.10,5.
1 cumaliquo:postcaritatemtransp.F 3 preferatur:prefereturI
7 quaDIMVz:quecett. religiosi:AG 8 tradiderunt:reddideruntG
perfectionisstatu:st.p.V 9 aliqui:om.S 10 et2:om.W 12 post
tria:inadd.AG 16 personamBRrSW:personacett. 17 Ecce:om.M
18
omnem:om.GH
21
ab:om.GH obsessis:absessisH
22
Chrysostomusexponit:e.Ch.W Istud:IlludAG
24 administratione:ministrationeM 26 dicite:dicitisD huic:om.
G quia:queM 28 pacem:paceV

954

105

110

115

120

125

130

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

ingesta de alimentos, sin embargo, ingerir alimentos


conalguienporamorfraternoseprefierealayuno.Por
lo que respecta al mal, por el contrario, aunque el
adulterio supera al robo, sin embargo, robar una
espada para matar es ms grave que el adulterio. As,
aunque los presbteros pudieran parecer preferibles a
los religiosos en alguna obra en particular, sin
embargo,porsuprincipiodeperpetuaobediencia,por
laqueseentregaronaCristocomosiervosdeporvida,
sencillamente deben ser preferibles por la perfeccin
de su estado, y algunos destacados doctores son de
estamismaopinin.
Otros,porelcontrario,afirmanquelosarciprestesy
los curas y otros ministros inferiores de la Iglesia se
hayan en un estado de superior perfeccin, especial
menteportrescuestionesque,enconcreto,lesataen.
En primer lugar, por su poder; en segundo, por la
administracindesucargo;entercero,porelelogiode
suhonor.ElpoderlorecibierondeCristoenlapersona
delosdiscpuloscuandoselesdijo,captulodcimodel
EvangeliodeLucas:Vedqueoshedadopoderparapisar
serpientes y escorpiones, y sobre todas las fuerzas del
enemigo sin que nada os dae, que equivale a decir os
he dado poder para echar todo tipo de espritus
inmundos de los humanos que estn posedos, no sea
que se pueda pensar que se refera a los animales,
comoexplicaCrisstomo.Esoesloquerepresentanlos
presbteros en la administracin de los sacramentos.
Recibieronelcargodelaadministracincuandoseles
dijo: En cualquier casa en la que entris, decid primero
pazaestacasa,porquelapazeslamadredetodoslos
bienesysinellatodolodemsesintil.Porello,Cristo
ordenasusdiscpulosofrecerenprimerlugarlapaz,
como inicio de todos los bienes, de la que les haca
ministros, como dice Crisstomo. Los presbteros los
representan cuando predican el Evangelio, segn el

955

Libersecundus22,134157

10

15

20

predicatione, in quo primo nuntianda est pax iuxta


illud ad Romanos X: Quam speciosi pedes
euangelizantium pacem, euangelizantium bona! Istud
autem representant presbyteri in plebis cure
susceptione pro qua donec ipsam tenent animam et
uitam propriam, tenentur exponere. Sed honoris
preconium receperunt quando reuersi cum gaudio
dixerunt Domino: Demones etiam subiciuntur nobis in
nomine tuo. Gaudebant enim, ut Glossa dicit, quod
quasi sublimes effecti terribiles hominibus et
demonibus erant. Hoc autem representant presbyteri
in subditorum iurisdictione et cohertione, a quibus si
bene eis presunt duplici honore debent haberi, ut dicit
apostolusinThimoteiquinto.
Per hec igitur que proxime dicta sunt, concludunt
aliqui doctores etiam inferiores ministros ecclesie in
eminentia et in perfectione status religiosis
preferendos esse, uel saltem eos fore in perfectionis
statu. Hanc itaque opinionem predicti doctores
roborareuidenturperrationesetauctoritatessuperius
allegatas, cum de excellentia et perfectione
episcoporum et ministrorum ecclesie actum est ad
quas, qui religiosos inferioribus ecclesie ministris
preferunt,respondentproutinXXIIIIcapitulouidebitur.

2 Quambona]Rom.10,15.
8 Demonestuo]Luc.10,17(etiam
daemoniasubiciuntur...).
9 Gaudebanterant]cf.WAL.Gloss.Luc.
10,17 [PL 114.273]: Bene confitentur deferentes honorem nomini
Christi: sed quia infirma adhuc fide, gaudent in uirtutibus, et de
signorum operatione efferuntur, exemplo terrentur, et ad
humilitatemreuocantur. 13 presunthaberi]ITim.5,17.

1 nuntianda:enuntiandaF:denuntiandaH
2 ad:s.lin.R:om.F
3 euangelizantium2:predicantiumAFG Istud:IlludG 5 pro:inV
7 receperunt:susceperuntGH quando:om.G 8 Domino::Domine
G Demonesetiam:e.d.FG 12 ahaberi:om.M 13 beneeis:e.b.
F 14 postapostolus:primaadd.G in:adGV 16 ecclesie:om.W
17 in:om.FGMV inperfectione:imperfectioneW 18 preferendos
:preferendoW perfectionisstatu:st.p.V
20
roborare:
corroborareG 21 de:s.lin.R 22 actum:actuFrW 23 religiosos:
religiosiS 24 preferunt:prefueruntS

956

135

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

cual lo primero que se debe anunciar es la paz, de


acuerdo al captulo dcimo de la Epstola a los
Romanos:Cunhermososlospiesdelosqueanuncianla
paz, de los que anuncian el bien! Eso representan los
presbteroscuandoseencargandelcuidadodelpueblo,
por el cual, mientras tengan alma y vida propia, se les
exigequelaentreguen.Perorecibieronelelogiodesu
honorcuandosedirigieronalSeoryledijeron:Hasta
losdemoniossenossometenentunombre.Sealegraban,
como dice la Glosa, porque se haban hecho
terriblemente superiores ante los hombres y ante los
demonios. Esto representan los presbteros en la
autoridadsobrelosfieles,quieneslesdebentributar,si
hacenbiensutrabajo,doblehonor,comodiceelapstol
enelcaptuloquintodelaEpstolaaTimoteo.
Gracias a lo que acabamos de decir, algunos
doctores concluyen que incluso se debe preferir a los
ministros inferiores de la Iglesia por la eminencia y
perfeccindesuestado,oalmenoslosquesehallenen
un estado de perfeccin. As pues, parece que los
doctores anteriormente mencionados corroboran esta
opinin por las razones y autoridades esgrimidas ms
arriba, cuando tratamos sobre la magnanimidad y
perfeccindelosobisposyministrosdelaIglesia,alas
cuales responden los que sitan a los religiosos por
delante de los ministros inferiores de la Iglesia, como
veremosenelcaptuloXXIV.

957

Libersecundus23,131

958

CAPITVLVM XXIII DE ALIA COMPARATIONE HORVM DVORVM


STATVVM CLERICORVM ET RELIGIOSORVM INTER SE ADINVICEM,
VIDELICET QVIS SIT ELIGIBILIOR TANQVAM SIMPLICITER HVMANIOR
ETTOLERABILIOR.

10

15

20

25

30

Post predictam comparationem horum duorum


statuum, uidelicet ecclesiasticorum et religiosorum,
quantum ad perfectionem status, alia comparatio
succedit, quis uidelicet horum statuum clericalis uel
regularis eligibilior sit tanquam simpliciter humanior
ettolerabilior.
Inquare,utmihisaneuidetur,questioipsafactiest.
Vterque enim uiuendi modus excellentissimus atque
sanctissimus est; in quorum quolibet diuerse uie ad
salutem reperiri possunt nec enim Christus, sponsus
ecclesie, plene illi prouidisset nisi secundum diuersas
infirmitates seu uires suorum fidelium, sic diuersos
uiuendimodos,adunumtamenDeicultumtendentes,
non instituisset. Hinc ipse ait: In domo patris mei
mansionesmultesunt;etiterumscribitur:InuiaDomini
alius sic, alius sic ibat, omnes tamen non ad diuersos
fines,adunumproperantes.Sed,utDeodiuersistamen
gressibus famulentur, et si alius currat, alius plane
uadenseinoninuideat,cumuterquemetamattingant;
que diuersitas unitas est quia ad unum Dei cultum
diuinitus ordinata. Ea igitur decora diuersitate atque
fulgida unitate floret atque splendet Dei ecclesia, tam
pulchra fidelium suorum unanimi uarietate.
Nihilominus tamen inter istos status seu uiuendi
modos, ut supra tactum est, ex diuersis casibus et
respectibusalteristis,alterilliseligibiliorest.Vndeait
Dionysius: Nonnulli sunt in uia perficiendorum et ad
18 Insunt]Ioh.14,2. 19 Inibat]OFF.AVG.3,7(adambulandumin
uiaDei,inquaaliussic,aliussicibat).
4 tolerabilior:celebrabiliorG 9 sit:om.F 11 est:om.AG 13 est:
om.F quolibet:om.W 14 sponsusecclesie:e.sp.M 15 diuersas:
om.GH 18 non:om.DIMVz 19 multe:om.M multesunt:et
ceteraV iterum:itaM 20 postdiuersos:sedadd.F 21 postfines:
sedadd.DIMVz:om.F postunum:finemadd.F 22 currat:curat
DI
23 ei:s.lin.R
27 postfidelium:fidemadd.V uarietate:
ueritateS 29 modos:modusH 31 ad:exD:om.H

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

CAPTULO XXIII: SEGUNDA COMPARACIN DE ESTOS DOS


ESTADOS DE CLRIGOS Y RELIGIOSOS ENTRE S, ES DECIR, CUL SE
DEBEELEGIRPORSERSENCILLAMENTEMSHUMANOYTOLERABLE.

10

15

20

25

30

Despus de la comparacin anterior de estos dos


estados, a saber, el de los eclesisticos y el de los
religiosos, en cuanto a la perfeccin de su estado, se
sucede otra comparacin: cul de estos estados, el
clerical o el regular, se debe elegir por ser
sencillamentemshumanoytolerable.
En este asunto, como parece obvio, la propia
cuestinpartedeunarealidad.Losdosmodosdevida
son realmente superiores y santos; en cualquiera de
los dos se pueden encontrar caminos diversos para la
salvacin y Cristo, esposo de la Iglesia, no la habra
previsto si, en funcin de la diferente debilidad o
fuerza de sus fieles, no hubiera instituido diversos
modos de vida que tienden, sin embargo, a un nico
culto deDios.De ah quelmismodiga: Enlacasade
mi padre hay muchas habitaciones; y tambin est
escrito: En el camino al Seor, cada uno iba de una
manera distinta; sin embargo no se dirigan a un fin
diferente, sino todos a uno slo. Pero, como se puede
servir a Dios de diferentes maneras, si uno corre, el
otro que va tranquilo no le envidia, dado que los dos
alcanzan la meta; tal diversidad es unidad, porque as
se ha dispuesto por mandato divino para un nico
culto a Dios. Entonces, la Iglesia de Dios florece y
resplandece por esta decorosa diversidad y brillante
unidad, tan hermosa por la unnime variedad de sus
fieles. Sin embargo, no por ello se debe dejar, en
absoluto,deelegirunouotro,pordiferentesrazonesy
aspectos, como se ha tratado arriba, de entre estos
estados o modos de vida. Por ello dice Dionisio:
Algunos de los que recorren el camino e intentan

959

Libersecundus23,3261

10

15

20

25

30

perfectionis acquisitionem aliquo indigent quod aliis


expedit. Nam ad deprimendas passiones arcta uita,
uidelicet per abstinentiam ac exercitia et uigiliarum
expediret. Aliis uero non habentibus illas passiones
non congrueret, qui forte defectus suos alio exercitio
uel diuine gratie auxilio supplere possent. Nam ueluti
secundum doctrinam apostoli in uno corpore multa
sunt membra non idem officium habentia et quod uni
congruitalteriplerumqueestnociuumsineoffensione
corporis, sic plerumque una uiuendi forma que
aliquibus est ad salutem, aliis cedit in perniciem et
econtra. Profecerunt certe sibi et multis in ordine
ecclesiastico, complures quos numerare operosum
foret,adeoutdiceremihirectepossetaliquistanquam
de stellis celi numera si potes. Sic Nicolaus fulsit, sic
Gregorius summus ipse pontifex, sic Paulinus
episcopus Nolanus, licet opulentissimus, sed et in
regulari et monastica uita effulsit. Item Basilius,
Benedictus, Hieronymus, Dominicus atque Franciscus
etplurimiquibusdomusDominirefertaest.Interquos
nonnulli aut diuino motu supernaque inspiratione
uocati aut uariis ex causis ex altero statu ad alterum
aspirarunt, in quo beati euasere, sine tamen prioris
statusdiminutione.HincBenedictus,hincDominicuset
quamplures strictiore feruore Deo famulari cupientes
et seculi consortia fugientes ex clericorum ordine ad
regularem uitam transierunt. Hinc rursus Augustinus,
Gregorius eadem uocati inspiratione et proficiendi
fidelibus uberius zelo succensi ex monastica religione
adecclesiasticumepiscopalisordinisgradumsancteet

7 inmembra]Rom.12,4. 15 numerapotes]AMBR.hex.2,5,5[PL
14.207];AVG.serm.261,11,10[PL38.1207].
1 postaliis:nonadd.DIMVz 2 uita:uiaAFGH 3 uidelicet:marg.R
ac:etFM 5 alio:om.M 8 uni:om.M 9 alteri:alterumGH
11 perniciem:pernicioneG
13 complures:etquamplurimosF
17
et:om.AGH
18
Item:Item(magnusmarg.)R
19 Hieronymusatque:H.atqueD.B 25 Deo:digneGH 26 ex:et
M 27 uitam:om.G 28 eadem:om.B 29 uberius:uberibusDIMVz
succensi:accensiV monasticareligione:m.r.V
30
ad
ecclesiasticum:om.AGH

960

35

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

conseguirlaperfeccin,carecendealgoqueconvienea
otros.Puesparacontenerlaspasiones,convendrauna
vidaausterabasadaenlaabstinencia,enelejercicioy
en la vigilia. Por el contrario no les vendr bien a los
quenotienentalespasiones,porquepuedensuplirsus
defectos con otro ejercicio o con la ayuda de la gracia
divina.Puesigualque,segnlaenseanzadelapstol,
enunsolocuerpo hay muchos miembrosque notienen
lamismafuncinyloqueaunoconviene,a otrole es
siempre nocivo sin perjuicio para el cuerpo, as
generalmente una forma de vida que para unos busca
la salvacin, a otros los hace caer en la perdicin y
viceversa. Muchsimos, indudablemente, sacaron
provecho para s y para otros muchos del orden
eclesistico, muchsimos a los que sera imposible
contar, hasta el punto de que alguien podra decirme,
con razn, cuntalos si puedes como con las estrellas
del cielo. Destacaron Nicols, el sumo pontfice
Gregorio, Paulino obispo de Nola que, aunque lleg a
serriqusimo,sedistinguitambinenlavidaregular
y monstica. Igualmente Basilio, Benito, Jernimo,
Domingo y Francisco, y muchsimos ms que han
llenadolacasadeDios.Algunosdeellos,obienfueron
llamados por impulso divino o por inspiracin de las
alturas, o bien intentaron pasar, por diversos motivos,
de un estado a otro, en el que fueron dichosos sin
detrimento,sinembargo,desuestadoanterior.Poreso
Benito,Domingoymuchosotrospasarondelordende
losclrigosalavidaregular,porquedeseabanservira
Dios con un fervor ms profundo y huir de los bienes
de este mundo. Por eso, al contrario, Agustn y
Gregorio saltaron con santidad y mrito de la vida
monsticaalgradoeclesisticodelepiscopado,porque
habansentidolamismallamadayardanendeseosde
servir a los fieles con mayor celo. Cada uno, dice el

961

Libersecundus23,6290

10

15

20

25

meritorie commearunt. Vnusquisque igitur prout,


secundum apostolum, destinauit in corde suo, sic hanc
uel illam uiam eligit uires suas considerans secundum
finemsibiintentum.Estenimuterquestatus,uttactum
est, non precepti sed consilii et super erogationis nec
imperatur sed suadetur. Et ueluti de uirginibus
apostolus ait: Qui potest capere, capiat, et de
matrimonio secundum eundem apostolum: Plerumque
meliusestnuberequamuri,itainhisstatibusdicendum
est. In quibusdam forte utilius foret ut, per spirituale
matrimonium, ecclesie nubant quam si ultra uires sibi
inexpertas, sub stricta regulari uita retro respicientes
uitam deserant inceptam. Itaque inexpertis,
imbecillibus et infirmis putamus quod status
ecclesiastici ordinis tanquam humanior et tolerabilior
est preeligendus, nisi altiori inspiratione quis desuper
ad aliam uitam uocatus aut spirituali et corporali
adiumentoroboratusfuerit.Acceditadhocquiaeligere
actus est uoluntatis et uirtutis. Virtus ergo ipsa
consideranda est, iuxta philosophum, secundum
electionemmedii,quodinrectarationeconsistit.
Ecclesiasticus itaque status attenta humana
fragilitate et promptitudine peccandi quamdam uiam
mediametrationabilemuiuendihabereuidetur:habet
enim religiositatis satis, habet et aliquid humanitatis
seu laxitatis. Quod si forte dicatur religionis uitam
etiam eodem respectu simpliciter fore eligendam, pro
eo quod habet tolerantias et moderationes suas ad
iudicium prelatorum nec ultra precipitur quam

1
Vnusquisquesuo]IICor.9,7.
7
Quicapiat]Matth.19,12.
8 Plerumqueuri]NonapudMatth.sedICor.7,9.
1 commearunt:connummeraruntW prout:om.W 2 sic:siM
hanc:om.H 3 eligit:elegitG:eligatF considerans:desideransW
6 sed:necM 8 eundem:om.W 9 uri:mori(urimarg.)D(uris.lin.)
z dicendum:dicendaA 10 In:om.R per:om.AGH 11 nubant:
inibant G quam si : quasi AFGHIW si : om. DMV sibi : om.
DIMVz 13 deserant:deseruntIMVz:om.D 14 poststatus:etadd..
AGH 16 preeligendus:preeligendisG 17 aliam:altamW 20 iuxta:
secundumF:secundum(iuxtas.lin.)R
21 quodrecta:marg.R
22 attenta:attenditG 26 Quod:marg.R 28 ad:om.AG

962

65

70

75

80

85

90

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

apstol, segn su conciencia, elige una u otra vida


atendiendo a sus fuerzas en funcin del fin que
pretende. Ninguno de los dos estados, como se ha
tratado,seimponepormandatosinoqueseaconseja,y
su ordenacin no se hace por imposicin sino por
convencimiento. Y lo que dice el apstol de las
vrgenes:Elqueseacapazdehacerestoquelohaga;y
del matrimonio, segn el mismo apstol: Con
frecuencia es mejor casarse que abrasarse; eso mismo
tenemos que decir de estos estados. Quizs sera ms
provechoso en algunos casos que contrajeran
matrimonio espiritual con la Iglesia a que, mirando
atrs,abandonaranunavidarecininiciadaporquesus
jvenes fuerzas no dan para ms en la estricta vida
regular.Aspuescreemosquelosjvenes,losdbilesy
los enfermos deben elegir el estado del orden
eclesistico por ser ms humano y tolerable, a no ser
que alguno, sintiendo la llamada de las alturas, se
consagre a la otra forma de vida, o bien se haya
fortalecido gracias a algn tipo de ayuda espiritual o
corporal.Aestoseaadequelaeleccinesunactode
la voluntad y de la virtud. En consecuencia, debemos
considerar la virtud de acuerdo al filsofo, segn el
puntomedio,quenoesotracosaqueelsentidocomn.
As pues parece que el estado eclesistico, vista la
fragilidad humana y su tendencia hacia el pecado,
ofrece un camino intermedio y razonable para vivir:
tienebastantedereligiosidad,tienealgodehumanidad
o laxitud. En el caso de que dijramos que se debe
elegir la vida religiosa por la tolerancia y moderacin
eneljuiciodelospreladosyporquenoexigems,se
podra soportar razonablemente.Ytambin porquese
dalacircunstanciadequequiencaeenpecadodentro

963

964

Libersecundus23,9124,11

10

15

20

rationabilitersupportaripossit.Etquoddatoquodquis
in religione cadat, habet resurgendi remedia propter
intentionemadDeumerectam.Habetdeniquefratresa
quibus iuuari potest. Fateor illud uerum fore; tamen
illud idem, quod eisdem religiosis ex permissione fit
seuindulgentia,clericisfitexiurecommuni;quodenim
toleratur aut indulgetur, constat legi derogare atque
aliquando prohibitum esse et si aliquando sine causa
indulgeatur, conscientia urgetur et intus bellum
nasciturubiquietarisperaturmaximepropterinstituta
et arctissimas cuiusque religionis constitutiones,
quibus se arctari uouerunt, et ad multa alia quorum
transgressio aut contemptus mortale plerumque
inducit peccatum. Que omnia non ita acriter clericis
contingunt. Demum ea ipsa remedia, que religiosis
competunt ex tolerantia uel fratrum presidio, etiam
clericiscommuniaessepossunt.
Circasecundumueroquisstatusseuuiuendimodus
predictorum preeligendus sit, tanquam sanctior et
perfectior,dictumestinprecedenticapitulo.

95

100

105

110

CAPITVLVM XXIIII: ASSIGNANTVR RESPONSIONES AD OBIECTA


CONTRA RELIGIOSOS PRO TVENDA OPINIONE ILLORVM QVI
SENTIVNT RELIGIOSOS ESSE IN PERFECTIORI STATV QVAM DECANI,
ARCHIDIACONI ET ALII INFERIORES CLERICI POST EPISCOPVM, VBI

25

DISCVTITVR

QVE

SIT

PERFECTIOR

VITA,

ACTIVA

VEL

CONTEMPLATIVA, ET DE EARVM ADINVICEM COMPARATIONE ET DE


ALIISHANCMATERIAMTANGENTIBVS.

30

Libet igitur pro tuenda illa opinione que habet


inferioresministrosecclesiepostepiscoposnonequari
religiosis, quoad statum perfectionis respondere ad
nonnulla obiecta superius adducta que probare

1 quod1:om.FV 5 idem:om.R 6 seu:seroH quodindulgetur:


om.M 7 atquealiquando:s.lin.R 8 prohibitumaliquando2:post
aliquandoiter.A aliquando2:forteR 9 indulgeatur:indulgeturG
10 ubisperatur:marg.R 12 uouerunt:uouerantH:noveruntW
13 contemptus:om.AG 14 inducitcontingunt:postcontinguntiter.
W omnianon:n.o.AGH clericis:om.W
21
responsiones:
rationesAGH
23 perfectioristatv:st.p.W postqvam:sintadd.
DIMVz 29 ecclesie:ecclesiaD 31 adducta:deductaW

10

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

del estado de los religiosos tiene recursos para


levantarseporladevocinquetieneenDios.Tiene,en
fin, hermanos que le pueden ayudar. Reconozco que
esto es verdad; sin embargo, eso mismo que a los
propios religiosos se les consiente con permiso o por
indulgencia, les est consentido a los clrigos por
derecho comn; pues es evidente que aquello que se
tolera o se permite resta validez a la ley y, algunas
veces, est prohibido y, si alguna vez se permite sin
razn, atormenta la conciencia y alimenta un conflicto
interior, que se espera que puedan calmar concreta
mente las instituciones y las seversimas constitucio
nesdecualquierordenreligiosa,alasqueprometieron
ajustarse, as como a muchas otras cosas cuya
transgresinorechazomuyamenudoinduceapecado
mortal.Todoestonoafectacontantarigurosidadalos
clrigos. Por ltimo, todos esos mismos recursos que
ataen a los religiosos, procedentes de la tolerancia y
deladefensadesushermanos,tambinpuedendarse
enlosclrigos.
A propsito de lo segundo, qu estado o modo de
vida de los anteriormente mencionados debe ser
elegido como ms santo y perfecto, qued dicho en el
captuloprecedente.
CAPTULOXXIV: SEDANRESPUESTASALASOBJECIONESCONTRA
LOS RELIGIOSOS PARA SALVAGUARDAR LA OPININ DE AQUELLOS
QUE PIENSAN QUE LOS RELIGIOSOS SE HALLAN EN UN ESTADO MS
PERFECTOQUELOSDECANOS, LOSARCIPRESTESYOTROSCLRIGOS
INFERIORES AL OBISPO CUANDO SE DISCUTE QU VIDA ES MS

30

PERFECTA, LA ACTIVA O LA CONTEMPLATIVA, Y SE COMPARAN


STASENTRES;OTROSASPECTOSQUEATAENAESTEASUNTO.

35

Pareceoportuno,pues,parasalvaguardarlaopinin
quemantienequelosministrosinferioresalosobispos
de la Iglesia no son iguales a los religiosos, dar
respuesta, por lo que respecta a la perfeccin de su
estado, a algunas objeciones aducidas ms arriba que

965

Libersecundus24,1241

10

15

20

25

30

uidentur archidiaconos, curatos et predictos inferiores


ministros ad religiosos comparatos, perfectiorem aut
saltem equalem statum in ecclesia obtinere. Et
quamquam per ea que dicta sunt satis rationes ipse
solute uideantur, particularius tamen ad singulas
singulefientsatisfactiones.
Primo igitur dicebatur quia monachis licitum est
transire ad statum presbyterorum tanquam ad
perfectionem quia, ut inquit Hieronymus et
transumptiueincanone XXIII,questioprima,dicitursic:
Viue in monasterio ut clericus esse merearis.
Respondetur enim quod monachus, tanquam
monachus, non habet officium clerici exercere;
uerumtamen in quantum litterati et docti sunt, licite
possunt promoueri ad presbyteratum et curam
monachalem aliorum habere. Perfectionem tamen
status non habet ex illo transitu sed ex perpetua
obligatione uoti. Et ita licet fiat presbyter non dimittit
perfectionem monachalem; ideo subditur in prefato
decreto:Multotemporediscequepostmodumdoceaset
inter bonos sempermeliores sectare. Deinde adducebat
illud Hieronymi ad Heliodorum ubi dicebat Hierony
mus: Mihi, scilicet monacho, ante presbyterum sedere
non licet. Illi, si peccauero, licet me tradere Satane. Ex
quo uidetur curam animarum habentes in perfectiori
esse statu quibusuis religiosis contemplationi uacanti
busautsalteminstatuperfectionisesse.Seddicendum
estomnesministrosecclesieesseinperfectionisstatu,
modo quo supra dictum est, uidelicet propter officii
administrationem, sed talis perfectio status secundum

11
Viuemerearis]HIER.epist.125,17[PL22.1082];DECRET.Grat.
2,16,1[PL187.999].
20 Multosectare]DECRET.Grat.2,16,1[PL
187.999](...sectaremeliores). 23 MihiSatane]HIER.epist.14,8[PL
22.352](...tradereme...).
4 rationesipse:i.r.M
6 fient:fiantFGM
8 transire:om.AG
12 enim:om.G 24 IlliSatane:om.G 26 essestatu:st.e.AG
quibusuis:quibussuisAG
28 ministrosecclesie:e.m.F esse:
postperfectionistrans.W perfectionisstatu:st.p.V 29 propter:
om.M

966

15

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

parecen demostrar que si comparamos a los


archidiconos,curasyministrosinferioresdelaIglesia
anteriormente mencionados con los religiosos, estn
en posesin de un estado ms perfecto o, al menos,
igual. Y aunque parece que hay, por cuanto hemos
dicho, bastantes razones inconexas, sin embargo
vamos a dar una explicacin ms concreta a cada una
deellasdeformaindividual.
En primer lugar se deca que los monjes pueden
pasar al estado de los presbteros, como si fuera un
grado ms perfecto, porque, como dijo Jernimo y se
dice en sentido figurado en la primera cuestin del
punto XXIII del Canon: Vive de tal manera en el
monasterio que merezcas ser un clrigo. Se responde
que un monje, en cuanto monje, no puede ejercer el
cargodeclrigo;noobstante,enlamedidaenqueson
cultos y sabios, pueden promocionar al estado
sacerdotal y estar al cuidado de los otros monjes. No
obtienelaperfeccindesuestadoporelmerocambio,
sinoporelvotodeobedienciaperpetua.Yas,aunque
se convierta en presbtero, no abandona la perfeccin
del estado monacal; por ello se aade en el decreto
antes mencionado: Aprende durante mucho tiempo lo
que ms tarde vas a ensear y ten trato, de entre los
buenos, con los mejores. Despus se aduca la carta de
Jernimo a Heliodoro, cuando deca Jernimo: No me
est permitido, porque soy monje, juzgar a nadie
habiendo un presbtero delante. Si yo peco, l puede
entregarmeaSatans.Dedondesepuedededucirque
los que estn al cuidado de las almas se hallan en un
estado ms perfecto que cualquiera de los religiosos
quesededicanalavidacontemplativa,oalmenosque
sehallanenunestadodeperfeccin.Perotenemosque
decirquetodoslosministrosdelaIglesiasehallanen
unestadodeperfeccin,comosehadichoantes,porel
desempeo de su cargo, pero esa perfeccin de su

967

Libersecundus24,4271

10

15

20

25

30

eos qui hanc opinionem tenent, magis accipitur


comparatiue quam proprie. Vnde canones appellant
statumclericorumgradumquemdam,utinferiuslatius
tangetur. Postea uero dicebatur bonum publicum
preferendum esse bono priuato et cum curati gerant
officiumpublicumquiacuramanimarum,quozeloseu
officio, secundum Gregorium, nullum est Deo
acceptabilius, et religiosi solum intendant proprie
saluti,uideturcuratosesseinperfectiori statu.Quibus
respondetur quod, quamuis absolute, intendere bono
publico sit maioris perfectionis quam intendere bono
priuato, hoc est in genere operis perfecto, intendere
tamen perfecte bono priuato uel saluti proprie
prefertur illi qui imperfecte intendit bono publico.
ZelusenimanimarumsacrificiumestacceptumDeo,si
ordinate fit; qui ordo est ut quis primo habeat curam
salutis sue et postmodum aliorum quia, ut scribitur
Mattheidecimosextoettransumptiueincanone: Quid
prodest homini si uniuersum mundum lucretur, anime
uero sue detrimentum patiatur? Denique respondent
alio modo, uidelicet quod ea que dicta sunt bene
probant curatos et inferiores ministros ecclesie, si
recteagant,posseesseinperfectionisopere,sednonin
perfectionis statu quia predicti ministri ecclesie non
suscipiunt plebis aut parrochie sue curam cum
perpetuoobligationisuoto,quodexeopatetquiaeam
deserere possunt aut renuntiando aut per religionis
ingressum; soli ergo episcopi cum uoto perpetuo
suscipiunt curam animarum et ideo sine licentia
apostolice sedis illam deserere non possunt. Rursus

7
nullumacceptabilius]GREG.M.inEzech.1,12,30[PL76.932]
(NullumquippeomnipotentiDeotaleestsacrificium,qualeest zelus
animarum). 18 Quidpatiatur]Matth.16,26;Luc.9,25(quidenim
proficithomosilucreturuniuersummundumseautemipsumperdat
etdetrimentumsuifaciat).
3 ut:inB 5 cum:om.R gerant:gerintAGH 7 Gregoriumnullum:
n.G.F 10 quod:om.F 12 perfecto:perfectioDIMVz 13 bono:
opereF
15
si:sitI
20
detrimentumpatiatur:p.d.F
26 quiarenuntiando:om.AG 27 per:s.lin.R:om.H 30 apostolice
sedis:s.a.G illam:eamV

968

45

50

55

60

65

70

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

estado, segn los que defienden esta opinin, se


obtienemsdeformarelativaqueabsoluta.Poresolos
Cnones se refieren al estado de los clrigos como un
grado, tal y como trataremos luego con ms
detenimiento.Despussedecaqueelbienpblicoera
preferible al bien privado y como los curas
desempean un cargo pblico y el cuidado de las
almas, sea por celo u obligacin, segn Gregorio, nada
leesmsgratoaDios,ylosreligiososslosededicana
su propia salvacin, parece que los curas se hallan en
un estado ms perfecto. Se les responde que, aunque
en trminos absolutos, dedicarse al bien pblico sea
propio de una mayor perfeccin que dedicarse al bien
privado,sinembargo,ladiferenciasehallaenlapropia
perfeccin de las acciones, pues dedicarse con todo
rigor al bien privado o a la propia salvacin es
preferible a dedicarse de cualquier manera al bien
pblico. El inters por las almas es un sacrificio que
Dios acepta si se hace dentro de un orden, lo que
significa que, en primer lugar, uno se cuide de su
propia salvacin y, despus, de la de los otros porque,
como est escrito en el captulo decimosexto del
EvangeliodeMateoyensentidofiguradoenelCanon:
De qu le sirve al hombre ganar el mundo entero si
pierde su alma? Finalmente, responden de otro modo:
que lo que se ha dicho corrobora que los curas y los
ministros inferiores de la Iglesia, si actan bien,
puedenhacerunaobraperfecta,peroquenosehallan
en un estado de perfeccin, porque los ministros
anteriormente mencionados no asumen el cuidado de
su pueblo o parroquia al tomar su voto de obediencia
perpetua, lo que se hace patente porque pueden
abandonarla,obienrenunciando,obienporsuingreso
enelestadoreligioso;enconsecuencia,nicamentelos
obispos asumen el encargo de cuidar las almas en el

969

Libersecundus24,7297

10

15

20

25

quod obicitur de Elia, de quo Chrysostomus dicit: Si


talem aliquem adducas mihi monachum, qualis Elias
fuit, non tamen illi comparandus est, qui traditus est
cure populorum et cetera. Ad quod dicitur quod
Chrysostomus non intellexit de simplici presbytero,
sed de episcopo, quod si loquatur de simplici
presbytero non intendit preferre statum presbyteri
statui religionis, sed intendit quod periculosior est
status habentis curam animarum, quam religiosi in
contemplationeuiuentiset,perconsequens,seruarese
innocentem in maiori periculo iudicium est maioris
uirtutis. Sed quamuis maior uirtus requiratur ad hoc
quod aliquis se preseruet immunem a peccato inter
populos quam in religione, maioris tamen uirtutis est
uitare pericula religionem intrando quam non uitare
pericula inter populos uiuendo. Item obiciebatur quia
presbyteris et ministris ecclesie magis committitur,
uidelicet cura animarum quam religionis et, per
consequens, status est maioris perfectionis et meriti.
Ad quod dicitur quod aliquem agere uel administrare
dupliciter contingit, si enim ille, cui plus est
commissum, maiora faciat aut plus seruiat, indubie
plusmereturquamillecuiminuscommittituretminus
faciat, sed si ille cui minus committitur maiora et
perfectiora faciat et plus seruiat, magis meretur quam
ille cui magis est commissum et minus seruit. In

1
Sipopulorum]THOM.s.theol.2a,2ae,q.184a.8;quod.3,q.6,a.3,
arg.1(DicitenimChrysostomusinsuodialogo:sitalemmihialiquem
adducasmonachum,qualis,utsecundumexaggerationemdicam,Elias
fuit:nontamenillicomparandusestquitradituspopulis,etmultorum
peccata ferre compulsus, immobilis perseuerauit et fortis); CHRYSOST.
sac.6,4.
2 adducas:adducesF mihi:s.lin.R
10 seruarese:seser.GH
13 aliquis:om.AG:s.lin.H preseruet:preseruatH 14 uirtutisest:
e.u.W 15 religionemintrando:i.r.V religionempericula:post
periculaiter.H uitare2:uitandoF 18 religionis:religiosisDIMVz
19 poststatus:eorumadd.F
23 quamcommittitur:om.W
etcommittitur:om.AG 24 maioraet:om.H

970

75

80

85

90

95

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

momento de tomar sus votos perpetuos y por ello no


puedenabandonarasupueblosinpermisodelaSede
Apostlica. Adems, lo que se objeta a propsito de
Elas, del que dice Crisstomo: Si alguna vez me traes
un monje como fue Elas, no ha de ser, sin embargo,
comparado con aquel que, entregado al cuidado de su
puebloetc.AloquesepuedealegarqueCrisstomono
sereferaalsimplepresbtero,sinoalobispo,porquesi
hablara del simple presbtero no habra dicho que
fuera preferible el estado del presbtero al estado de
los religiosos, sino que quiere decir que es ms
peligrosoelestadodelosquecuidandelasalmasque
el del religioso que vive en contemplacin y, entonces,
se considera ms virtuoso salvarse en medio de
peligros mayores. Pero aunque requiera mayor virtud
el mantenerse inmune al pecado entre el pueblo que
entrelosreligiosos,sinembargoesmsvirtuosoevitar
los peligros entrando en la vida religiosa que no
evitarlosviviendoentreelpueblo.Delmismomodose
objetabaquealospresbterosyministrosdelaIglesia
se les encomendaban ms cosas, por ejemplo el
cuidadodelasalmas,quealestadodelosreligiososy,
por consiguiente, que era un estado de mayor
perfeccin y mrito. A lo que se contesta que lo de
trabajarogestionarpuedehacersededosmaneras;si
uno al que se le han encomendado ms cosas hace
tareas mayores o sirve mejor, sin duda merecer ms
que otro al que se encomiendan menos cosas y hace
menos tareas, pero si se al que se le encomiendan
menos cosas hace tareas mayores y sirve mejor,
merecemsqueaquelotroalquemscosasselehan
encomendado y sirve peor. Entonces, en ambos
estados, el de los clrigos y el de los religiosos, se

971

Libersecundus24,98 127

10

15

20

25

30

utroque igitur statu clericorum et religiosorum, ista


duoreperiripossuntperqueuisargumentisoluitur.
Ad aliud autem quod dicebatur: de merito et
perfectione quod consistit in cura animarum, supra
responsumestinsolutioneadargumentumquodfiebat
de publico et communi bono priuato preferendo.
Subsequenternonobstatquoddicebatur,quialiberare
innocentes de manu perfidorum maxime perfectionis
et meriti est, adducentes etiam illud Hieronymi quia
sancta simplicitas solum sibi prodest sed tanto plus
nocet si contradicentibus non resistit. Dicendum est
quodillamagnitudomeritiintelligiturexpartementis,
quando quis tantum proficit in contemplatione, ut
propter Deum uelit intendere saluti proximorum,
etiam cum aliquo detrimento contemplationis. Hoc
enimmodocertumestquodadmaioremperfectionem
caritatis pertinet quam simpliciter uacare
contemplationi. Et hoc est quod Isidorus in libro De
summo bono ait: Bonum est igitur corporaliter
remotum esse a mundo; melius tamen remotum esse
uoluntate. Optimum autem et perfecti meriti est
utroqueessesemotum.
Quod etiam dicebatur quia magnitudo meriti
consistit in magnitudine conatus ad uincendum
promptitudinem peccandi quia beatus est qui potuit
transgredi et non est transgressus; que promptitudo
magis est ministris ecclesie quam in religiosis.
Dicendum est quod magnitudo meriti hominis erga
Deum ex tribus potest insurgere. Primo ex parte
merentis;secundoexparteprincipiiformalisquoquis

10
sanctaresistit]HIER.epist.53,3[PL22.544](sanctaquippe
rusticitas sibi soli prodest ... tantum nocet, si contradicentibus non
resistit).
19
Bonumuoluntate]ISID.sent.3,17,4[PL83.693]
(Bonumestcorporaliterremotumesseamundo,sedmultoestmelius
uoluntate). 25 quitransgressus]Eccli.31,10.
2 argumenti:augmentiV 5 insolutione:om.R 9 est:postmaxime
trans.V 16 quod:om.R 19 igitur:om.V 21 postOptimum:modo
add.R autem:om.F meriti:postesttransp.F
24 consistit:
consistiD 27 in:om.GV 28 quod:om.D meriti:meritoW

972

100

105

110

115

120

125

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

pueden encontrar ejemplos con los contrarrestar la


fuerzadelargumento.
Pasemos a otro aspecto que se aduca: sobre el
mritoyperfeccinquehayenelcuidadodelasalmas
hemos contestado ms arriba cuando solucionbamos
ladiscusinquesehabaentabladoapropsitodesise
deba preferir el bien pblico o el privado. En seguida
se ve que no es un obstculo lo que se deca, que
liberar a los inocentes de manos de los malvados es
propio de la mayor perfeccin y mrito, aduciendo
inclusoloquedecaJernimo,quelasantasimplicidad
noaprovechamsqueasmismaperotantomsdaa
al no ser capaz de resistir a los que la destruyen. Hay
que decir que la grandeza del mrito se entiende a
partirdelalma,cuandoalguiensacatantoprovechode
la contemplacin que, siguiendo a Dios, quiere
dedicarse a la salvacin del prjimo, incluso en
detrimento de la propia contemplacin. De este modo
esciertoquetienequevermsconlaconsumacindel
amor fraterno que con la simple entrega a la
contemplacin.YestoesloqueIsidorodiceenellibro
El bien supremo: Es bueno, entonces, tener el cuerpo
alejado del mundo; mejor, sin embargo, tener la
voluntad alejada. Lo mejor, no obstante, y propio del
mrito ms perfecto, es estar apartado en ambos
sentidos.
Tambin se deca que la grandeza del mrito
consiste en cmo se intenta vencer la inclinacin al
pecado, porque dichoso es quien pudo pecar y no pec.
Esta inclinacin se halla ms en los ministros de la
Iglesiaqueenlosreligiosos.Tenemosquedecirquela
grandeza del mrito del hombre hacia Dios puede
alzarse sobre tres principios. En primer lugar, a partir
delmeritorio;ensegundo,apartirdelprincipioformal
porelqueunoesmeritorio;entercerlugar,apartirde
la obra del meritorio. Si se considera, entonces, la

973

Libersecundus24,128156

10

15

20

25

meretur; tertio ex parte operis meritorii. Si igitur


magnitudo meriti pensetur ex parte merentis, quando
aliquis contemplatione Dei et in Christi amore tantum
creuit ut ad tempus cupit detrimentum pati sue
fruitionis propter Christi gloriam ad procurandam
proximorum salutem modo quo dicebat apostolus ad
Romanos IX:CupiebamegoesseanathemaaChristopro
fratribus meis, de quo Chrysostomus dicit in libello De
laudibuseiusquodsicutferruminignemmissum,non
est aliud quam ignis, sic anima Pauli diuina caritate
incensa non erat aliud quam caritas. Talis ergo puto
magis meretur in uita actiua saluti proximorum
intendens quam in uita contemplatiua contemplationi
uacans. Vnde Paulus hoc elegit tanquam maioris
caritatisetmaiorismeriti;electioenimnonestniside
maioribono.VndedicitadPhilippensesprimo:Coartor
enim ex duobus desiderium habens,dissolui et essecum
Christo,quodmihimultomeliusest,permanereautemin
caritate necessarium propter uos, et hoc confidens scio
quia permanebo omnibus uobis ad profectum uestrum.
Super quo uerbo dicit Glossa quod elegit Paulus non
quod sibi melius erat, sed quod multis expediebat
proptercaritatem,quesupereminetomnibus.
Si uero consideretur principium formale quo quis
meretur, putant aliqui quod maioris meriti est
contemplatiuauitaquamactiua.Cumenimprincipium
formalemerendisitcaritas,sicutmagismeritoriumest
diligere Deum secundum se, quam diligere proximum.
Sic maioris meriti est uita contemplatiua, que directe

7 Cupiebammeis]Rom.9,3(optabam...). 16 Coartoruestrum]
Phil. 1,23 (... Christo esse multo magis melius permanere autem in
carnemagis...).
21
nonomnibus]WAL.Gloss.Phil.1,24[PL
114.602](Eccequodnonsibimelius,sedquodmultis expedit, eligit,
proptercaritatem,quaepraeomnibuseligendaes).
1 parte:om.AG 4 cupit:cupiatV sue:suiB 5 procurandam:
procurandumD 6 ad:s.lin.R 7 ego:om.M esseanathema:a.e.F
aChristo:om.F
8 libello:belloDI
11 incensa:accensaF
14 elegit:eligitDI 15 electioenim:electionemW 19 caritate:
carneV 21 elegit:eligitDI 25 maioris:magisAGH meriti:post
esttransp.F 26 contemplatiuauita:u.c.F 28 diligere2:om.G

974

130

135

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

magnitud del mrito a partir del meritorio, se da el


caso cuando alguien ha crecido tanto en el amor de
Cristo, por medio de la contemplacin de Dios, que
pasado el tiempo desea, por la gloria de Cristo,
abandonar su dicha para procurar la salvacin del
prjimo, tal y como deca el apstol en el captulo
novenodelaEpstolaalosRomanos:Desearayomismo
ser separado de Cristo por mis hermanos, pasaje sobre
el que Crisstomo dice en su libro Las alabanzas de
Cristo que igual que el hierro arrojado al fuego no es
ms que fuego, as, elalmade Pablo,encendidaporel
amor fraterno divino, no era otra cosa que amor
fraterno.Creoqueseesmsmeritorio,entonces,quien
sededicaalasalvacindelosdemsenlavidaactiva,
que el que se recrea en la contemplacin en la
contemplativa. Por ello Pablo elige este estado, por su
mayoramorfraternoymayormrito;laeleccin,pues,
no est sino en el bien mayor. Dice en el captulo
primero de la Epstola a los Filipenses: Estoy en una
disyuntiva, pues deseo morir y estar con Cristo, lo cual
sera mucho mejor para m, pero es preciso que
permanezca en el amor fraterno por vosotros y,
confiando en esto, s que permanecer con todos
vosotros para vuestro bien. Sobre este pasaje la Glosa
dicequePablonoeligeloqueeramejorparasmismo,
sino lo que beneficiaba a muchos por el amor fraterno,
queestporencimadetodo.
Si,porelcontrario,consideramoselprincipioformal
porelqueunoesmeritorio,algunospiensanquetiene
ms mrito la vida contemplativa que la activa. Dado
queelprincipioformaldelmritoeselamorfraterno,
igual que tiene ms mrito amar a Dios en s mismo
que amar al prjimo, as tiene ms mrito la vida
contemplativa, que por su propia naturaleza se dirige

975

Libersecundus24,157184

10

15

20

25

desuogenereordinaturaddilectionemDei,secundum
quem modum intelligitur illud Gregorii sexto Morali
ultimo capitulo: Marte cura non reprehenditur, Marie
uerocontemplatioetiamlaudatur,quiamagnasuntuite
actiuemerita,sedcontemplatiuesuntpotiora.
Verumsiconsideraturopusmeritorum,uidenturse
habere sicut excellentia et excessa quia respectum
meriti accidentalis cum tale meritum detur secundum
genus operis, maioris meriti potest esse actiua uita
quamcontemplatiua.Etistomodonedumepiscopised
presbyterietsacerdotescuramanimarumhabentes,in
excellentiore et perfectiore statu sunt quam religiosi.
Et de istis loquitur Augustinus Valerio: Nihilestinhac
uita difficilius, periculosius, laboriosius episcopi,
presbyteriautdiaconiofficiosiperfunctorieagatur,sed
apudDeumnihilbeatiussieomodomiliteturquonoster
imperatoriubet.
Si uero utrumque seu utramque uitam sumimus
respectu meriti essentialis, quod respondet caritati,
tanquam radici merendi, putant aliqui simpliciter
maiorismeritiessecontemplatiuamquamactiuam.Alii
uero famosi et moderni doctores, comparando istas
duas uitas adinuicem, distinguunt quia quantum ad
eorum substantiam simpliciter potior et, per
consequens, preferenda est contemplatio, ut dicitur in
canone, nisi cum pridem de renuntiatione. Ipsa est
enimsecurioretmagissuauis,paucissimisindigenset
propter se eligenda tanquam quietissima, quorum
3
Martelaudatur]GREG.M.inEzech.2,2,9[PL76.953](Eccepars
Marthaenonreprehenditur,sedMariaelaudatur). 13 Nihiliubet]
AVG. epist. 21,1[PL 33.88] (nihil esse in hac uita et maxime hoc
tempore...officio,sedapudDeumnihilbeatius,sieomodomilitetur,
quonosterimperatoriubet).
2 illud:idF 3 ultimocapitulo::c.u.FGV 4 contemplatio:s.lin.R
uiteactiue:a.u.F 5 sed:suntAG contemplatiue:contemplatiuaG
potiora:paucioraW
7 excellentia:excedentiaR:excellensW
8 accidentalismeritum:om.AG
9 postuita:potioradd.DIMVz
10 postsed:etadd.F 11 sacerdotes:sacerdosA inDFIMRVz:om.
cett. 12 excellentiore:exellentioriFV perfectiore:perfectioriFV
13 Augustinus:iter.W:postValeriotrans.V 16 nosterimperator:i.
n.F
18
utrumqueseu:om.F
19
respectu:respectiD
20 simpliciter:om.M 22 famosi:om.W 25 est:om.F 26 estenim
:en.e.G 27 paucissimisquietissima:om.M

976

160

165

170

175

180

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

alamordeDios,yasseentiendeloquedijoGregorio
enelltimocaptulodellibrosextodesusMoralia:Los
cuidados de Marta no se censuran, pero la
contemplacin de Mara, incluso, se elogia, porque
grandessonlosmritosdelavidaactiva,peromejores
losdelacontemplativa.
Sin embargo, si se considera la obra de los
meritorios, parecen quedar unas veces por delante y
otras por detrs en funcin de las circunstancias ya
que, dependiendo del tipo de obra, mayor mrito
puede tener la activa que la contemplativa. Y de este
modo,noslolosobispossinotambinlospresbteros
y sacerdotes, que estn al cuidado de las almas, se
hallan en un estado superior y ms perfecto que los
religiosos. Y de estos habla Agustn en una carta a
Valerio: No hay nada ms difcil, ms peligroso y ms
costosoqueelcargodeobispo,presbteroodiconosise
hace negligentemente, pero para Dios nada hay ms
dichoso que si se cumple tal y como manda nuestro
emperador.
Si,porelcontrario,tomamosambos,oambasvidas,
teniendo en cuenta lo esencial del mrito, que
respondealamorfraternocomorazdelmerecimiento,
algunospiensanquesencillamentetienemayormrito
la contemplativa que la activa. Por el contrario, otros
famososdoctoresdenuestrotiempocuandocomparan
estas dos vidas entre s matizan que, en cuanto a su
esencia, es mejor y por consiguiente preferible la
contemplacin,comosediceenelCanon,salvoquese
haga alarde de ello. Esta vida es ms segura y ms
llevadera,nolefaltacasinadaypuedeserelegidaens

977

Libersecundus24,185211

10

15

20

25

contraria contingunt operibus actiue et, secundum


hunc modum comparandi, contemplatiua simpliciter
estmelioretpreferendaactiue.
Siuerocomparanturquantumadeorumusumtunc
subdistinguunt, nam quia usus respicit operis
executionem. Executio autem actionis duo respicit,
scilicet ipsos ad quos est, scilicet subditos et ipsum
exequentem, scilicet prelatum. Si primo modo
comparentur,sicactiuapreferendaestcontemplationi,
quiapluribusutilisestetmagisfructuosa,utdiciturin
Dicta decretali, licet illa sit securior et magis suauis
quia in fecunditate sobolis lippitudo Lie Rachaelis
pulchritudini est prelata, ut dicit Gregorius super
Ezechielem exponens illud: Erat Lia lippa sed fecunda.
Si uero comparentur secundo modo, aut est ad illud
dispositus et idoneus, aut non. Si non, tunc melior est
sibi usus contemplatiue quia sibi potest ibi proficere
sedinactiuanecsibinecaliis.Siueroestidoneus,aut
accedit uocatus et necessitatus aut propria uoluntate.
Sisecundomodocontemplatioprecellitquiaactiuanon
precellit nisi proueniat ex coactione et necessitate. Si
uero coactus tunc simpliciter actiua precellit quoad
usumeiusethicsiuecogaturabhomineuelexcaritate
uelpropternecessitatemproximorumettalibusmelior
est actiua quam contemplatiua. Nam per talem
actionemaugeturcaritasetadperferendumaduersaet
contemplandumoptimaetsicsuaactioestmelioraliis

14 Liafecunda]cf.GREG.M.inEzech.2,2,10[PL76.954]:Eratautem
Rachel uidens, et sterilis, Lia uero lippa, sed fecunda, Rachel pulchra
etinfecunda,quiacontemplatiuauitaspeciosaestinanimo,seddum
quiescere in silentio appetit, filios non generat ex praedicatione (...)
Liauerolippaetfecundaest,quiaactiuauita,dumoccupaturinopere,
minus uidet, sed dum modo per uerbum, modo per exemplum ad
imitationem suam proximos accendit, multos in bono opere filios
generat;cf.Gen.19,27:sedLialippiseratoculisRaheldecorafacieet
uenustoaspectu.
1 actiue:actiuisW 2 hunc:om.AG 5 subdistinguunt:distinguunt
DIMVz 7 est:om.G ipsum:ipsamW 13 utdicit:iter.A 14 Lia:
om.V 16 tunc:om.G 17 postpotest:ipsamadd.F 23 hic:hisH:
sicDIMVz uel:siueBF 25 est:om.M 27 actio:actiorW aliis:
om.W

978
185

190

195

200

205

210

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

mismaporsermuytranquila;todolocontrariosucede
con las obras de la vida activa y, segn esta
comparacin, la contemplativa es mejor y preferible a
laactiva.
Si, por el contrario, se comparan en cuanto a su
provecho, entonces se dividen otra vez, pues el
provecho depende de la realizacin de la obra. La
realizacin de la accin depende de dos cosas: de a
quin se dirige, los fieles, y del que la realiza, el
prelado. Si se comparan segn el primer modo, la
activa es preferible a la contemplacin porque resulta
provechosa a muchos ms y ms fructfera, como se
dice en los Decretos, aunque la otra es ms segura y
llevadera, porque de cara a una fecunda descendencia
las legaas de La se anteponen a la belleza de
Raquel180, como dice Gregorio en sus Homilas sobre
Ezequiel: La era legaosa aunque fecunda. Si, por el
contrario, se comparan segn el segundo modo, habr
que ver si su provecho es intencionado y es idneo o
no. Si no, entonces es ms provechoso para la
contemplativa, porque all puede beneficiarse a s
misma,peroenlaactiva,niasmismaniaotros.Si,por
elcontrario,esidneo,vienereclamado,pornecesidad
oporpropiavoluntad.Sisecomparandeestesegundo
modo,lacontemplacinessuperiorporquelaactivano
es superior salvo que proceda de la obligacin y la
necesidad. Pero si es obligado, entonces la activa es
superior por su provecho, bien venga obligado por el
hombre, bien por amor fraterno, bien por necesidad
del prjimo, y por ello la activa es mejor que la
contemplativa.Yesqueunadeestasaccionesaumenta
el amor fraterno para soportar las adversidades y

180)ApropsitodeLaydeRaquel,cf.notas32y33.

979

Libersecundus24,21225,12

10

15

quamsuacontemplatioestetiammaiorismeriti.Etsic
patet quod quoad usum uite presentis, talis actiua est
simpliciter melior et status eius et etiam opera magis
meritoria.
Fatemur tamen quod contemplatio est realiter
preeligenda quia plures inueniuntur ad hoc idonei qui
inactionedeficerent.Sitamenhomoessetassecuratus
quod populus indigeret et quod bene gereret illam
curam, etiam sine periculo peccati, posset illam
desiderareetseingerereetuellemagishocfieriperse,
quamperaliumnequehocessetpresumptuosumquia
licitum est appetere maius meritum sicut fecit Isaias.
Itaque talis uita tanquam bona simpliciter est
preeligenda. Ex quibus aperte monstratur quomodo
intelligende sunt rationes adducte pro parte illorum
qui putant statum clericorum inferiorum ab episcopo
perfectioremessestatureligionis.

980

215

220

225

CAPITVLVMVIGESIMVMQVINTVMDEEXCELLENTIAETLAVDIBVS
VITE MONASTICE ET RELIGIOSE ET DE PLVRIBVS CAVSIS PROPTER

20

QVASPREELIGENDASITQVAMALIVSVIVENDIMODVS.

25

Monasticam religiosamque uitam preconiis


laudibusque efferre, non puto aliud fore quam lucem
ipsam facibus adiuuare. Habet enim hoc uite genus ea
omniaquead benebeatequeuiuendumconferuntque
ad ueram felicitatem conducunt et, ut paucis omnia
comprehendam, id habet proprium religiosorum uita
utDeopropinquioracceptiorqueceterisesseuideatur:
Quienim,inquitapostolus,adheretDeounusspiritusest
cumeo.NametHieronymusfateturmelioresnonposse

28 Quiest]ICor.6,17(quiautemadheretDominounusspiritusest).
29
melioresprofecerunt]NonapudHIER.sedAVG.epist.78,9[PL
33.272]: difficile sum expertus meliores, quam qui in monasteriis
profecerunt.
2 talis:om.V 9 posset:possitW 16 putant:s.lin.R 17 statu:
statuiDIMVz 20 sit:om.W alivs:om.AGH 21 religiosamque:
religiosamG
25
paucisomnia:o.p.G
26
religiosorum:
religiosorumqueH 27 propinquior:propinpuiorr 29 meliores:
meliorG

10

Espejodelavidahumana

10

15

20

contemplar el bien, y as su obra es mejor para otros


quesucontemplacinytienetambinmayormrito.Y
as queda claro que, en lo tocante al provecho de su
vida presente, esta vida activa es mejor, y su estado, e
inclusosusobras,tienenmayormrito.
Reconocemos,sinembargo,quelacontemplacines
realmente preferible porque son muchos ms los
preparados para ella que en la vida activa fallaran. Si
un hombre, sin embargo, estuviera seguro de que el
pueblo lo necesita y de que bien podra hacerse cargo
de su cuidado, podra incluso, sin riesgo de cometer
pecadoalguno,desearesavidayofrecerseyquererser
as ms por s mismo que por otro, y no sera
presuntuoso porque es lcito, como hizo Isaas,
apetecer mritos mayores. As pues, una vida tal es
preferible simplemente por buena. Con estos
razonamientossemuestraabiertamentecmohayque
entender las razones aducidas por parte de aquellos
que piensan que el estado de los clrigos inferiores al
obispoesmsperfectoqueelestadodelosreligiosos.
CAPTULOVIGSIMOQUINTO: MAGNANIMIDADYELOGIOSDELA
VIDAMONSTICAYRELIGIOSA; MLTIPLESCAUSASPORLASQUEES
PREFERIBLEAOTROMODODEVIDA.

25

30

Ensalzarlavidamonsticayreligiosaconalabanzas
y elogios creo que no es ms que alimentar con
antorchaslapropialuz.Estegnerodevidatienetodo
loqueseprecisaparavivirhonradayfelizmente,todo
loqueconducealaverdaderadichay,pararesumir,la
vidadelosreligiosostienecomocaractersticapeculiar
que parece ms cercana y querida por Dios que las
dems: El que se une a Dios, dice el apstol, es un solo
esprituconl.PorellotambinJernimoreconoceque
no se puede encontrar a nadie mejor que los que
aprovechan su vida en los monasterios. Agustn, en su

981

Libersecundus25,1346

10

15

20

25

30

inueniri quam qui in monasteriis profecerunt. Vnde


Augustinus, in libro De operibus monachorum, illos
sanctiores esse testatur, qui a conspectu hominum
separati, paucis ad se prebent accessum sed Deo
contemplantur. Quis enim dubitat quin deserentes
mundum et tumultum seculi et se a seculi
oblectamentis segregantes Christo conformentur et ab
eo facilius confortentur? Quod latius ipse Augustinus
prosequitur super illud Apocalypsi Mulier fugit in
solitudinem. Sed neque illud pretermittendum est
quoniam in ceteris huius uite occupationibus et
uiuendi modis, illud hominibus commune est, ut
temporatranseantetnonredeant.Religiositamenuiri
illudfacileagerepossunt,nontantumnetempusfugiat,
sed ne pereat. Occupantur quidem religiosi aliquando
lectione, plerumque oratione nec altera alteram
impedit sed auget. Succedit demum diuini uerbi
predicatio,quaDeonullagratior,occupatioessepotest.
Demum itur ad bonarum artium studia. Discunt enim
aut docent scribuntque posteris doctrinam ad
erudiendos saluandosque homines nullumque illis
tempus uacuum est. Et cum, teste Cicerone, nihil
dulcius bene impensi temporis memoria, hac
locupletissimi sunt religiosi. In ceteris siquidem
uiuendi modis, consideremus hominum tempora:
primo infantiam ipsam siue pueritiam in uanos ludos,
adolescentiametiuuentuteminlibidinemetauaritiam,
senectam uero et senium in querelas, in cruciatus et
doloris corporis, in suspiria, in lamenta consumimus.
Religiosi uero infantiam in artibus addiscendis in
diuino culto imprimendo; adolescentiam uero in
altioribus studiis; senectutem uero in docendo,
predicando Deoque uacando et contemplando
fructuose expendunt. Et, ut paucis agamus, inter
9 Muliersolitudinem]Apoc.12,6.
1 inueniri:inuenireA:uenireH quamqui:iter.B postVnde:et
add.DIMVz 2 postin:eoadd.R 6 postseculi2:blandimentisetadd.
F 7 segregantesconfortentur:om.B 9 illud:idF 18 occupatio:
occupationeF 19 itur:igiturAG 21 posthomines:cums.lin.add.H
nullumque:nonnullumenimG 22 cum:om.AGH 23 temporis:
om.W hac:acG 26 ipsam:om.V 28 et2:inG 29 doloris:
doloresFGMS suspiria:suspiriisF lamenta:lamentisF

982

15

20

25

30

35

40

45

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

libroLostrabajosdelosmonjes,confirmaquesonms
santoslosreligiososque,apartadosdelamiradadelos
hombres, no dejan que nadie se les acerque, sino que
contemplan a Dios. Quin tiene dudas de que
abandonan el mundo y el tumulto de esta vida, y se
apartan de los placeres de la vida para estar en
armonaconCristoyreconfortarseenl?Esteaspecto
lo desarrolla con ms detalle Agustn a propsito del
pasaje del Apocalipsis que dice La mujer huy al
desierto. Pero no hay que pasar por alto que en las
dems ocupaciones de esta vida y en los dems tipos
de vida es comn a los hombres que el tiempo pasa y
no vuelve. Sin embargo, los religiosos pueden
conseguir fcilmente no slo que el tiempo no huya,
sinoquenosepierda.Losreligiososocupansutiempo
avecesenlalectura,confrecuenciaenlaoracinyuna
noimpidelaotra,sinoquelarobustece.Sucede,enfin,
quelapredicacindelapalabradivina,lomsgratoa
Dios, puede ser una ocupacin. Por ltimo, se dedican
tambin al estudio de las buenas artes. Ensean o
aprenden y ponen por escrito la doctrina para los
hombres del maana con la intencin de instruirlos y
salvarlos, y no tienen tiempo libre. Y, segn confirma
Cicern, como no hay cosa ms agradable que el
recuerdo del tiempo bien invertido, los religiosos son
muy productivos. Si, en efecto, considersemos el
tiempo del hombre en los dems tipos de vida, vera
mos que consumimos, en primer lugar, nuestra
infancia o niez en juegos intiles; nuestra adolescen
cia y juventud entre placeres y codicia; la vejez y
ancianidadenmediodequejas,sufrimientosydolores
corporales, suspiros, lamentos. Por el contrario, los
religiososaprovechansuinfanciaaprendiendocmose
debe desarrollar el culto divino, su adolescencia en
estudiossuperiores,ylavejezenseando,predicandoy
dedicndose a Dios a travs de una fructfera

983

Libersecundus25,4776

10

15

20

25

30

monasticam uitam et ceteras uiuendi formulas, illud


interest quia quo magis illi nituntur ut salui fiant,
tantum isti conantur ut pereant. quinimmo quantum
illi nos ad saluandum inuitant, adiuuant atque cogunt,
tantumnosipsosprepedimus.
Ceterum religiosorum uita ex quinque causis
excellentior atque perfectior ceteris uidetur. Primo
quidemquiadignior,uelutiquamChristuseligereuisus
estetapostolisecutisunt;secundoquiasecuriornam,
utinquitAugustinus,promillecadentibusinreligione,
cadent decem milia in seculari uita; tertio excellentior
est uita monastica quia dulcior atque iucundior: non
enimhabetamaritudinem,conuersatioeiusnectedium
conuictus illius, sed gaudium et letitiam; quarto quia
sanctior et Deo proximior per adhesionem
contemplationis, unde quidam sapiens religiosorum
uitam recte per dexteram designat, secularem uero
uitam per sinistram, unde super illo Leua eius super
capite meo et dextera illius amplexabitur me. Recte,
inquit, secularis uita sub leua ecclesie ponitur quia
iuuat ad sustentationem, sed dextera, id est, uita
religiosa,Christum,sponsumecclesie,amplexaturdum
eius innocentie et contemplationis amplexibus
delectatur.
Sed et his alia quinque addenda sunt, propter que
monastica uita perfectissima atque excellentissima
habetur. Primo quia temporalium sollicitudinis minus
habet; secundo quia ad spiritualem adhesionem
maiorem habet aptitudinem; tertio quia maiorem
recompensationem ab ea sperat; quarto quia in ea
10
prouita]cf.AVG.inpsal.118,2,13[PL36.862]:Exhaclocutione
dictum est in alio psalmo, Cadent a latere tuo mille, et dena millia a
dextristuis(Ps.90,7);idest,multiscandalizabuntur,etexeonumero
qui se sperabant sessuros tecum, et ex eo numero qui se sperabant
staturos ad dexteram tuam, separati ab haedis sinistris.
18 Leuame]Cant.2,6(leuaeiussubcapitemeo...).
1 ceteras:ceterisW 4 illi:om.F cogunt:reguntG 7 ceteris:om.
M 8 uisus:marg.R 9 est:marg.R:om.F 12 iucundior::iocundum
W 13 habet:habentDI 14 illius:eiusAGH 16 religiosorumuitam:
u.r.M
17 perdexteram:postdesignattransp.F uero:om.AH
18 uitam:om.FG illo:om.I Leua:iter.I super2:subDGIMVz
19 etme:om.V 20 inquit:enimAGH 22 ecclesie:om.AG 25 alia
quinque:q.a.F 28 adhesionem:hesionemG 30 inea:s.lin.H

984

50

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

contemplacin. Y, porresumir, entre la vida monstica


y las dems frmulas de vida hay una diferencia:
cuanto ms se esfuerzan los religiosos por salvarse,
tantomsintentanloshombresecharseaperder;ms
an,cuantomsnosinvitanasalvarnos,nosayudany
hastanosobligan,tantomsnosotrosseloimpedimos.
Por lo dems, la vida de los religiosos parece
superior y ms perfecta que las dems por cinco
razones. La primera, porque es ms digna: parece que
Cristolaeligiylosapstoleslesiguieron;lasegunda,
porque es ms segura, pues, como dice Agustn: Por
cada mil que se dedican a la vida religiosa, se dedican
diez mil a la vida seglar; tercera, la vida monstica es
muy superior porque es ms agradable y grata y su
devenir no tiene amarguras ni el hartazgo de la
convivencia,sinogozoyalegra;cuarta,porqueesms
santa y prxima a Dios por la cercana de la
contemplacin,dedondeunsabioidentificaconrazn
lavidadelosreligiososconlamanoderecha,ylaseglar
con la izquierda, a propsito del pasaje bblico Su
izquierda est sobre mi cabeza y su diestra me tiene
abrazada. Con razn, dice, la vida seglar es la mano
izquierdadelaIglesiaporqueayudaasostenerlapero
la derecha, es decir, la vida religiosa, abraza a Cristo,
esposodelaIglesia,mientrassedeleitaconlosabrazos
delainocenciaylacontemplacin.
Pero a estas razones se pueden aadir otras cinco
por las que se considera muy superior y perfecta la
vida monstica. Primera, porque tiene menos inters
por los bienes de esta vida; segunda, porque es ms
apropiada para acercarse al espritu; tercera, porque
esperamayorrecompensadeella;cuarta,porquecada

985

Libersecundus25,77102

10

15

20

25

maiorem unusquisque habet sui potestatem et


fruitionem.Quintoquiaineaunusquisquefaciliusuitat
humanorum periculorum promptitudines. Rursus
monastici uiri nedum in his sed plurimis aliis cunctis
uitemodispreferuntur.
Alibi enim negotiantes foris quietem querunt quam
religiosi inter se habent. Illi temporalibus student
secularibus implicantur, uanitatibus inuoluuntur et
dum inferiores plurimos habere delectantur, ab
inferioribusetsuperioribuselongantur.
Distrahunturalibihominesproptereaqueforissunt
et infeliciter amittunt pretiosiora que intra se sunt ut
rectecumBernardodicant:Quantomagisadmundum
accedimus, tanto magis a Deo recedimus. Desiderant
enim qui extra religionem degunt uideri sapientes,
dumoperumbonorumpenuriaetuerasapientiastulti
efficiuntur. Credunt foris lucrari, dum seipsos perdunt
celestia appetere uidentur, dum carnei eis oculi sunt.
Quantomagisintemporalibusredduntursolliciti,tanto
magis a spiritualibus efficiuntur mendici. Ceci quippe
suntetducescecorumomniaenimdisponere,ordinare
et scire presumunt, dum seipsos distrahunt. Illa
preterea differentia inter seculares et religiosos
apertissima est quoniam, ut inquit Hugo de Sancto
Victore:InillisuigilatspiritusDei,duminceterisdormit;
uigetinillisratio,inistissensus,inhisratioextinguitur;

25
Infestinant]NonapudHugosedPS.BERN.mis.1[PL
184.1109](Dormit in te spiritus Dei, et uigilat in te spiritus mundi.
Vacat in te ratio, uiget in te sensus: exstinguitur in te Spiritus Dei,
dominaturinteamormundi:feruetincordetuoamorterrenorum,et
moritur in te amor aeternorum bonorum: mundum diligis, et Deum
relinquis: omnium recordaris, et te ipsum obliuisceris: quae super
terram sunt desideras et diligis, coelestia uero non curas:
appropinquasadinteritum,etelongarisasalute:currisaddiabolum,
etelongarisaDeo).
1 habetunusquisque:om.I 4 cunctismodis:s.lin.R 6 Alibi:Alii
G 7 student:studetV 8 uanitatibus:uanitibusW:om.A et:ut
AG 11 ea:om.AG 17 efficiuntur:offitiunturW 21 postdisponere:
etadd.V 24 ut:om.G

986

80

85

90

95

100

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

cual tiene en ella mayor capacidad y goce de Dios;


quinta, porque en ella cada cual puede evitar muy
fcilmente la inclinacin a los peligros propios del
hombre. De nuevo preferimos a los monjes, y no slo
en estos aspectos, sino en todos los dems tipos de
vida.
Por otro lado, los hombres que tienen ocupaciones
buscan fuera la tranquilidad que los religiosos tienen
entre s. Se afanan por las cosas de esta vida, se
implican en asuntos de este mundo, se ven envueltos
porlavanidadymientrasdisfrutanteniendoamuchos
pordebajodeellos,sealejandeloqueestpordebajo
yporencima.
De otra parte, se dejan llevar los hombres por lo
exterior y, desgraciadamente pierden lo ms preciado
que tienen en su interior, de modo que pueden decir
como Bernardo: Cuanto ms nos acercamos a este
mundo,tantomsnosalejamosdeDios.Losqueviven
al margen de la religin desean parecer sabios
mientras que por la falta de buenas obras y autntica
sabidura se vuelven tontos. Creen enriquecerse fuera
mientrassepierdenasmismos,parecequebuscanlas
cosascelestialesmientrassusojossoncarnales.Cuanto
ms interesados estn por esta vida temporal, tanto
mspobressondeespritu.Efectivamenteestnciegos
y,comojefesdelosciegos,presumendesaber,ordenar
ydisponertodomientrasseabandonanasmismos.La
diferencia, adems, entre seglares y religiosos es
clarsima porque, como dice Hugo de San Vctor: En
ellosvelaelespritudeDios,mientrasqueenlosdems
duerme; en ellos rige la razn, en esos los sentidos, en
stos la razn desfallece; a ellos les inspira el amor de

987

Libersecundus25,10326,5

10

15

20

25

feruetinillisamorDei,inistisamormundi;himundum
diligunt,dumillirelinquunt;illiomniumobliuiscunturet
unusquisque unice matris sue continuo recordatur, isti
uero omnium que sunt mundi recordantur et se
obliuiscuntur;illicaducahecetterrenaamplectunturet
adeasummopereaspirant,dumistieaquesupraterram
sunt desiderant; hi gressu proprio currunt ad interitum
dum monastici ad salutem festinant. Religiosi omnia
propter Deum dimittunt dum temporales uiri Deum
relinquunt propter omnia. Sed certe non falluntur. Ea
enimfunestacecitasuicemeisredditquia,cumpropter
eos omnia Deus fecerit, isti propter illa Deum
dimittunt, quare iuste eos omnia dimittunt. Seculares
denique prudentiores uidentur; in qua re huius seculi
se homines comprobant quia, ut scriptum est: Filii
huius seculi prudentiores sunt filiis lucis. Isti ad ea que
Deisunttardi,duri,pigri,tepidiatqueinertessuntnec
cogitantquotenderedebeant,uiamsciuntsedscienter
deuiant et si qui eam nesciunt, illam non inquirunt.
Quinimmo religiosorum uitam quia humilem, quia
seculoobiectam,quiamollibusnonindutamabiciuntet
uitameorumputantinsaniam.Quipaulopostuidebunt
quomodocomputatisuntinnumerosanctorumetsors
illorum in eternum. Patet ergo huius regularis et
monastice summa excellentia et perfectio super
ceterostemporalesstatus.

988

105

110

115

120

125

CAPITVLVM VICESIMVM SEXTVM DE DIFFICVLTATIBVS VITE


RELIGIOSEETDELABORIBVSETACVLEISRELIGIOSORVMINGENERE.

30

Religiosam atque monasticam uitam laudabilem


atque perfectam et Deo acceptam esse, nemo est qui
ambigat. Verum alia aliis congruunt et diuersi ad

15 Filiilucis]Luc.16,8.
1 istis:illisF mundi:om.I 2 illirelinquunt:r.i.V illi2:hiV
3 continuo:continueFG 4 quemundi:s.lin.R 5 obliuiscuntur:
obliuiscanturI
9 temporales:temporalisAG
11 cum:s.lin.R
12 illa:illamS 13 quaredimittunt2:om.AGH 15 sehomines:h.s
F 20 religiosorumuitam:u.r.V 21 obiectam:abiectamV 22 Qui:
quoM
25
postmonastice:uiteadd.FRV summa:om.R
26 temporales:om.R

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Dios,asoselamorporelmundo;estosamanalmundo
mientras aquellos lo abandonan; se olvidan de todo y
cada cual recuerda por siempre tan slo a su madre,
sos,porelcontrario,recuerdantodolodeestemundoy
se olvidan de s mismos; ellos se aferran a lo caduco y
terrenoyaelloaspiranantetodomientrasstosdesean
lo que est por encima de la tierra; sos corren por su
propio pie a la perdicin mientras los monjes caminan
hacia la salvacin. Los religiosos dejan todo por Dios
mientras el seglar deja a Dios por todo. Pero,
indudablemente,noseengaan.Esafunestaceguerase
vuelvecontraellos,pues,comoDioshizotodoporellos
y a su vez ellos dejan a Dios por todo aquello, en
justiciatodaslascosaslesdejanaellos.Losseglares,en
fin,parecenmsastutos;enesteaspectosepruebaque
sonhijosdeestemundoporque,comoestescrito:Los
hijos de este mundo son ms astutos que los hijos dela
luz. Para las cosas de Dios son lentos, insensibles,
perezosos, indolentes e incapaces y no piensan ni
siquiera a dnde deben dirigir su vida, conocen el
camino pero se desvan a sabiendas y si alguno no
conoce el camino no lo trata de descubrir. Y ms an,
desprecianlavidadelosreligiososporqueeshumilde,
porqueestdeespaldasalmundo,porquenosepresta
a los placeres y consideran su vida como una locura.
stosvernunpocomsadelantecmosecuentanen
el nmero de los santos y su suerte es para la
eternidad.Quedaclaro,entonces,lamximasuperiori
dad de esta vida regular y monstica sobre todos los
demsestadosdeestavida.
CAPTULO VIGSIMO SEXTO: DIFICULTADES DE LA VIDA
RELIGIOSA; SUFRIMIENTOS Y PESARES DE LOS RELIGIOSOS EN
GENERAL.

35

No hay nadie que discuta que la vida religiosa y


monstica es digna de elogio, perfecta y grata a Dios.
No obstante, unas cosas convienen a unos y cada cual

989

Libersecundus26,6 33

10

15

20

25

diuersa aptiores sunt. Denique aliud est religiosum


esse,aliudreligioseuiuere:multinominereligiosisunt,
pauci re plurimi religiose uiuere ceperunt qui
superstitiosa uita finierunt et, ut quidam ait sapiens:
Dulce negotium, iucundum nomen religionis est sed
progressus difficilis ueluti in quo uite statu homini
libertas,uoluntasacuoluptasetaffluentiaadimituret,
ut breuibus dicam, ipsa quoque que natura concedit,
sanctareligioprohibet.
Fateor in monasteriis Deus ipse noscitur, ibi Dei
notitia, amor et cultus habentur. Ea tamen in ceteris
uitestatibusimpleripossuntetutinamtamdigne,tam
recte implerentur ab hominibus quam sciuntur. Scit
enim unusquisque quomodo placere Deo possit idque
siagatuerereligiosusest.SeenimDeoillereligatquiin
pietate et humilitate Deum colit et insolentias
exstirpat. Fateor ea commodius in monasteriis fieri si
facultascorporisanimiqueuiressuppetunt.
Denique quietem animi in religione monastica
inueniri aiunt. Quibus ego dicere possem, si quietem
animi speras aut optas, cur ergo in bello stas?
quocumqueigiturinstatuuiuas,quistibibelluminfert
nisi tu unus? quod ergo tu tibi aufers, quare in alio
statusperas?DeniqueconsiderailludIsidori,quoniam
adDeiquietudinemnonaccediturpassibuscorporissed
mentis speculationibus. Vidisti tu plurimos religiosos,
habitu indutos, per inquietudines discurrentes
apostatantes et alios propter inopiam rerum

5 Dulcenegotium]PETR.rem.1,13,4. 25 passibusspeculationibus]
cf. ISID. sent. 3,1,8 [PL 83.654]: Non tantum de corporalibus
passionibus,sedetiamdespiritualibusoportetintelligi.
1 aptiores:aptioraF
2 multiceperunt:postvitatransp.W
nominereligiosi:r.n.V 3 postpauci:autemadd.F quifinierunt:
om.F 4 ut:om.M 5 est:om.B 7 acuoluptas:om.W 8 breuibus:
breuiusHV quenatura:iter.H 10 Deus:om.G 11 ceteris:cetere
W
14
Deo:om.G idque:idueroF
15
Se:SiAGHVW
Deoreligat:r.D.i.W
23
quod:QuidDIMVz
26
mentis
speculationibus:sp.m.F religiososABFRrS:religiosocett. 28 et
alios:om.G

990

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

es ms adecuado para unas cosas que para otras. En


fin,queunacosaesserreligiosoyotravivirconforme
a la religin: muchos son religiosos slo de nombre,
slounospocosasumieronlavidadelareligin,otros
terminaron sus das en una vida superficial y, como
dice un sabio: Agradable asunto, nombre amable el de
la religin pero de difcil seguimiento, como
correspondeauntipodevidaenelqueestmalvista
la libertad, el deseo y el placer as como toda
abundancia y, por decirlo en pocas palabras, la santa
religin prohbe todo lo que la naturaleza ha
concedido.
ReconozcoqueseveneraaDiosenlosmonasterios,
que all hay conocimiento de Dios, amor y culto. Sin
embargo, en los dems estados de la vida tambin se
puedellevaracabotodoestoy,ojalqueloshombres
lasllevaranacabocontantadignidadyrectitudcomo
saben.SabecadacualcmopuedecomplaceraDiosy,
silohace,esreligiosodeverdad.SeuneaDiosquienle
da culto piadoso y humilde, y aparta de s el
desenfreno. Reconozco que esto se consigue con ms
facilidadenlosmonasterios,siacompaanlosrecursos
corporalesylasfuerzasespirituales.
Tambin dicen que se puede encontrar la paz de
espritu en las rdenes monsticas. Yo mismo podra
responderles que si esperas o deseas paz espiritual,
quhacesenlaguerra?Seacualseaelestadoenque
vives, quin te incita a la guerra sino t mismo? En
consecuencia, lo que t te quitas, por qu lo esperas
en otro estado? En fin, considera lo que dijo Isidoro,
quenosealcanzalapazdeDios conelmovimientodel
cuerposinoconlacontemplacindelespritu.Tmismo
has visto a muchsimos religiosos, vestidos con el
hbito, que van corriendo de ac para all con

991

Libersecundus26,34 62

10

15

20

25

necessariarum ab incepto opere cadentes, de quibus


scriptum est quoniam propter inopiam multi
deliquerunt,quamquamilludfateornonsacrereligioni,
sed eorum improbitati imputandum est; uerumtamen
deliberationeetconsiliononparuoopusest.Quare,ut
egoputo,monasticareligiosaqueuitaabillispotissime
eligendaestquicasumnontiment.Imperfectisenimet
fragilibus et nondum uitiorum mortificationem
superantibus, experiendum dixerim, non profitendum
autueriusdifferendum.
Preterea religiosi nonnulli huius temporis ab utero
regule sue aberrantes. Quo enim modo conuersentur
quoue obedientie paupertatis et castitatis tramite
religionem obseruent, tu ipse nosti; in quibus, ut mihi
uidetur,maiorestpericulitimorquamspesproficiendi.
Hinc quidam sapiens illud Threnorum exponens
Lapides sanctuarii dispersi sunt planguntur, inquit,
religiosi implicati temporalibus negotiis quia non est
actio secularis uite quam hodie non administrent
religiosi; discurre singulorum occupationes et officia
religiosos adesse uidebis. Secularia enim negotia
seculariter pertractant ad que utinam proficiendi
gratia aut uocati accederent. Sed, proch dolor, sese
ingerunt cupiditatis uel adipiscende dignitatis gratia
aut forte lasciuitatis et habende exemptionis ut
excutiant collum ab obedientia suorum prelatorum
agentes contra principalia eorum uota, per quorum
obligationem positi sunt in statu perfectionis. Et
quamquam prauorum hominum facta bonos a bono

2 propterdeliquerunt]Eccli.27,1.
(dispersisuntlapidessanctuarii).

17 Lapidessunt]Thren.4,1

3 deliquerunt:delinqueruntW(linq)R 4 improbitati:improbitate
G imputandumest:e.i.V 6 potissime:om.G 8 uitiorum:omAG
11 temporis:om.AG 13 etcastitatis:om.M tramite:tramitaG
14 obseruent:obseruantAG tuipse:turpemW 16 illud:illorum
A
18 est:om.M
19 secularisuite:u.s.F quamDIMVz:
quamquamcett.
20 discurre:discurrereAGH officia:officioH
24 ingerunt:ingeantI adipiscende:adipiscendiAGW 25 aut:uel
M 27 principaliaeorum:e.p.G per:adG 29 facta:factoAG

992

35

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

desasosiego, que han apostatado, y a otros que han


abandonado su recin estrenada vida por falta de lo
necesario, de los cuales est escrito que muchos han
pecadoporamorallucro.Aunquereconozcoquenoes
imputableasuordenreligiosasinoasupropiamaldad;
no obstante, se precisa no poco estudio y sentido
comn.Poreso,segnyomismocreo,handeelegirla
vidareligiosaymonsticalosquenotemenlacada.A
los jvenes e inmaduros y que todava no son capaces
de superar la mortificacin de sus vicios, les dira que
probaran, no que se dedicaran a ello o que mejor lo
dejaran.
Adems hay algunos religiosos de nuestro tiempo
que se apartan del ncleo de su regla. T mismo
conoces cmo se comportan y por qu camino van
cuando tienen que respetar la obediencia al voto de
pobrezaydecastidaddesuordenreligiosa;segnme
parece, en ellos es mayor el temor al riesgo que la
esperanza de provecho. Un sabio, cuando explica el
pasaje de las Lamentaciones, Las piedras del santuario
estn esparcidas, dice que los religiosos que se ven
envueltosenasuntosdeestemundolloran,porqueno
haynadadelavidaseglarquenohagantambinellos.
Hazunrepasoporlasocupacionesdecadaunoyvers
los cargos de los religiosos. Tratan las cosas de los
seglares comosi fueran seglares. Ojal se dedicarana
ellasporsuprovechooporvocacin!Pero,qupena!,
selanzanporavidezyparaalcanzardignidadoquizs
por lascivia o por tener exenciones, para sacudir el
cuellodelaobedienciadebidaasuspreladosactuando
contra los ms importantes votos, por cuyo cumpli
miento se encuentran en el estado de la perfeccin. Y
sin embargo las acciones de estos hombres corruptos
noapartandelbienalosquesonbuenos,esms,igual

993

Libersecundus26,6327,15

nonretrahant,quinimmosicutpenasuostenetactores,
sicinnocentiasuostenetsectatores.
Nihilominus hec quorumdam religiosorum praua
exempla, et si aliquos a religione penitus non arceant,
cogunt tamen ut differant quousque se experiantur.
Quibus colligitur hunc statum non parum laboris et
difficultatishabere.

994

65

CAPITVLVM VICESIMVM SEPTIMVM PARTICVLARIVS ET LATIVS


DEPROMPTITVDINEPERICVLORVMHVIVSMODISTATVSINSPECIEET

10

15

20

DEMALISRELIGIOSISETABVSIBVSILLORVM.

Postdifficultatesetlaborespredictos,quosnonnulli
ingenereadducunt,circamonasticamuitamafferuntet
alia, particularius de promptitudine periculi huius
status.
Aiuntenimquiapericulamonasticeuiteexplurimis
conspicere libet, eo presertim quia, cum peccata
effugere uix possimus, constat in eodem genere
peccandi, longe grauius religiosos peccare quam
ceteroshomines.Quisenimdubitat,utsanctusThomas
refert, religiosum grauius peccare fornicando contra
uotum continentie, grauius peccare contra uotum
paupertatis, grauius denique peccare inobediendo

20 religiosumsua]cf.THOM.s.theol.2a2aeq.186a.10co.:Vnomodo,
sisitcontrauotumreligionis,putasireligiosusforniceturuelfuretur,
quia fornicando facit contra uotum continentiae, et furando facit
contra uotum paupertatis, et non solum contra praeceptum diuinae
legis.Secundo,siexcontemptupeccet,quiaexhocuideturessemagis
ingratus diuinis beneficiis, quibus est sublimatus ad statum
perfectionis. Sicut apostolus dicit, Heb. X, quod fidelis grauiora
meretur supplicia, ex hoc quod, peccando, filium Dei conculcat per
contemptum. Vnde et Dominus conqueritur, Ierem. XI, quid est quod
dilectus meus in domo mea facit scelera multa? Tertio modo
peccatum religiosi potest esse maius propter scandalum, quia ad
uitam eius plures respiciunt. Vnde dicitur Ierem. XXIII, in prophetis
Ierusalem uidi similitudinem adulterii et iter mendacii, et
confortauerunt manus pessimorum, ut non conuerteretur
unusquisqueamalitiasua.
1 tenet:om.DIMVz 2 tenet:tueturR 4 si:s.lin.R 5 post
experiantur:exadd.FV 9 et:om.R 17 effugereuix:u.e.AGH
possimus:possumusI 22 paupertatisuotum:om.W

10

15

Espejodelavidahumana

que el castigo tiene sus ejecutores, la inocencia tiene


tambinsusseguidores.
Enmodoalgunoestosejemplosdecorrupcinmoral
dealgunosreligiososapartanporcompletoanadiede
la religin, pero s obligan a retrasar los votos hasta
que la hayan experimentado. Por lo dicho, podemos
concluirqueesteestadotienenopocossufrimientosy
dificultades.
CAPTULO VIGSIMO SPTIMO: DE MODO PARTICULAR Y MS

10

EXTENSO, PROPENSIN AL RIESGO DE ESTE TIPO DE ESTADO EN


CONCRETO;MALOSRELIGIOSOSYSUSABUSOS.

15

20

25

Adems de las dificultades y sufrimientos anterior


mente mencionados que algunos aducen de modo
general, se habla tambin, a propsito de la vida
monstica,deotrosaspectos,ymsenparticularsobre
lapropensinalpeligroquetieneesteestado.
Dicenquesepuedenobservarlospeligrosdelavida
monsticademuchasformas,perodemaneraespecial
si tenemos en cuenta que a duras penas podemos
escapar al pecado. Es evidente que, tratndose del
mismo tipo de pecado, los religiosos pecan ms
gravemente que los dems hombres. Quin pone en
duda, como dice santo Toms, que un religioso peca
msgravementefornicandocontrasuvotodecastidad,
que peca ms gravemente contra su voto de pobreza,
en fin, que peca ms gravemente desobedeciendo su

995

Libersecundus27,1641

10

15

20

25

contra uotum obedientie? Deinde, quis dubitat


religiosum grauius peccare ex contemptu quia, ut
sancti aiunt doctores, per contemptum uidetur
ingratus beneficii recepti, cum per religionem
sublimatussitadperfectionisstatum?QuinimmoetDei
filium conculcat atque uituperat per contemptum,
contra quos Hieronymus conqueri uidetur inquiens
illudsapientis:Quidestquoddilectusmeusindomomea
facit scelera multa? Denique grauius peccat propter
prompta scandala, cum multi eius uitam ut speculum
respiciunt,quosidemHieronymussignat;aitenimcum
propheta Ieremia: Vidi similitudinem adulterii et iter
mendacii et confortauerunt manus pessimorum, non ut
conuerteretur
unusquisque
a
malitia
sua.
Confortauerunt, inquam, manus pessimorum, quia
malo eorum exemplo mali quodammodo confortari
uidentur, eos uidelicet sequendo in sceleribus, quos
sequi debuerunt pie et sancte uiuendo. Est igitur
periculosus contemptus in religioso quia, ut Thomas
ait: Cum religiosus uenit in contemptum, incorrigibilis
efficitur et omnium est pessimus, adducens illud
Ieremie: Confregisti iugum et dirupisti uincula mea;
unde Bernardus ad Eugenium: Que maior peruersitas,
quimaiorcontemptusquampostperfectionisuotiuam
promissionem uoluntariam obligationem, post sacri
habitus susceptionem, post exemplorum uirtuosorum

7 Hieronymus]cf.HIER.inIer.2,146[PL25.755]. 8 Quidmulta]Ier.
11,15.
11
Hieronymus]cf.HIER.inIer.4,279[PL24.823].
12
Vidisua]Ier.23,14(...similitudinemadulterium...).
20 Cummea]THOM.s.theol.2a2aeq.186a.10ad.3(Siautemadhoc
perueniantquodexcontemptupeccent,efficiunturpessimietmaxime
incorrigibiles, secundum illud Ierem. II, confregisti iugum, diripuisti
uincula). 22 Confregistimea]Ier.2,20(iugummeum).

1
obedientie:inobedientieB(in)HRrS Deinde:DeniqueDI
2
utdoctores:uts.d.a.AGH
7
conqueriuidetur:u.c.F
8 sapientis::propheteF 11 enim:om.H cum:s.lin.R 16 eorum:
om.F
19 quia:queW Thomasait::a.Th.F
20 in:adAGH
22 mea:om.G 24 quam:quiM

996

20

25

30

35

40

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

voto de obediencia? Ms an, quin duda que un


religioso peca ms gravemente por desprecio, porque,
comodicenlossantosdoctores,debidoaesedesprecio
parece que no agradece el beneficio que se le ha
otorgado, cuando gracias a la religin se le ha elevado
al estado de la perfeccin? Pero ms an, pisotea
tambin al hijo de Dios y le critica a travs del
desprecio, de los cuales parece que se queja Jernimo
citandoaquelpasajedelsabio:Qutienequehacermi
amado en casa mientras comete iniquidades? En fin,
pecan ms gravemente porque se origina al momento
unescndalo,yaquemuchossemiranensuvidacomo
enunespejo;elmismoJernimolossealarepitiendo
las palabras del profeta Jeremas: Vi la imagen del
adulterio y el camino de la mentira y fortalecieron las
manosdelosmalvados,noquecadacualseconsolarade
su maldad. Fortalecieron, digo, las manos de los
malvados porque parece que los malvados se
reconfortan de algn modo con el mal ejemplo,
imitandosusmalasacciones,cuandoenrealidadloque
tenan que hacer era imitarles viviendo con rectitud y
piedad. Es, entonces, peligroso el desprecio por parte
del religioso porque cuando el religioso cae en el
desprecio, se hace incorregible y es el peor de todos,
como dice Toms aduciendo este pasaje de Jeremas:
Has quebrado tu yugo y has roto mis cadenas. Por ello
Bernardo escribi en una epstola a Eugenio: Qu
perversidad hay mayor, qu mayor desprecio que,
despusdehacerunvotovoluntarioqueleobligabaa
perseguir la perfeccin, despus de tomar los santos

997

Libersecundus27,42 59

10

15

patrum multitudinem et perfectionem, redire ad


peccata sicut canis ad uomitum, illorum precepta
contemnerequostotiusuiteetactionissueiudicesloco
Dei elegit? et subdit: Magna monachi dignitas, sed
magna eius damnatio si que sunt monachi, agere
pretermittit.
Ceterum huius status labores et difficultates non
negauit Augustinus ad Vincentium Donatistam; ait
enim: Fateor caritati uestre coram Domino Deo nostro,
qui testis est super animam meam, ex quo Deo seruire
cepi, quoniam difficile sum expertus meliores non posse
inuenire quam qui in monasteriis profecerunt, ita nec
peiores quam qui in monasteriis defecerunt, ut hinc
arbitror in Apocalypsi esse dictum: Iustus iustificetur
adhucetquiinsordibusestsordescetadhuc.Attendenda
ergo sunt Augustini uerba: Fatetur enim meliores non
reperiri quam qui in monasterio profecerunt, sed nec
peiores quam qui defecerunt. Constat enim longe

1 redireuomitum]BERN.epist.241,3[PL182.435](Homoapostata
est, qui relicto religionis habitu, nam monachus exstitit , ad
spurcitias carnis et saeculi, tanquam canis ad suum uomitum, est
reuersus.
9
Fateoradhuc2]AVG.epist.78,9[PL33.272](fateor
caritati uestrae coram Domino Deo nostro, qui testis est super
animam meam, ex quo Deo seruire coepi: quo modo difficile sum
expertusmeliores,quamquiinmonasteriisprofecerunt,itanonsum
expertus peiores, quam qui in monasteriis ceciderunt, ita ut hinc
arbitrer in Apocalypsi scriptum: Iustus iustior fiat et sordidus
sordescatadhuc). 14 Iustusadhuc2]Apoc.22,11(quinocetnoceat
adhucetquiinsordibusestsordescatadhucetiustusiustitiamfaciat
adhucetsanctussanctificeturadhuc).
16 Fateturdefecerunt]cf.
supra AVG. epist. 78,9 [PL 33.272]; cf. AVG. epist. 60,1 [PL 33.227]:
Etenim ipsis facilior lapsus, et ordini clericorum fit indignissima
iniuria,sidesertoresmonasteriorumadmilitiamclericatuseligantur,
cumexhisquiinmonasteriopermanent,nontamennisiprobatiores
atque meliores in clerum assumere soleamus, nisi forte (sicut
uulgaresdicunt)maluscoraulabonussimphoniacusest;itaidemipsi
uulgares de nobis iocabuntur, dicentes: malus monachus bonus
clericusest.
2 canis:om.AG 3 et:acA 5 si:om.W 7 huiusstatus:st.h.F
10 postest:testisadd.W Deo:om.AG 11 sumexpertus:e.s.F
non:om.DIMVz 12 profeceruntmonasteriis:om.B 14 postesse:
scriptumetpostadd.F 15 sordescet:sordescatV 16 ergo:om.V
Fatetur:fateorFG postnon:posseadd.F
17
monasterio:
monasteriisV sed:sicG nec:nequeBS 18 postqui:ibiadd.F

998

45

50

55

Espejodelavidahumana

10

15

20

hbitos, despus de tantos y perfectos ejemplos de


virtud de los padres, haya preferido volver al pecado
como el perro vuelve al vmito, despreciar sus
preceptos, a los que tiene, en lugar de a Dios, como
jueces de toda su vida y actuacin?; y aade: La
dignidad del monje es grande, pero mayor es su
condenasipasaporaltohacerloqueleespropio.
Por lo dems, Agustn no niega los sufrimientos y
dificultades de este estado cuando escribe a Vicente,
seguidordeDonato181,yledice:Reconozcoporvuestro
amorfraterno,anteelSeornuestroDios,queestestigo
de mi alma desde que comenc a servir a Dios, que
difcilmente he podido encontrar a nadie mejor que los
que han servido en los monasterios, como tampoco a
nadie peor que los que han faltado a sus votos en los
monasterios, por lo que estoy de acuerdo con lo que se
dice en el Apocalipsis: El justo siga practicando la
justicia y el inmundo siga en su inmundicia. Hay que
fijarsebienenlaspalabrasdeAgustn:reconocequeno
se pueden encontrar mejores que los que han servido
enelmonasterioperotampocopeoresquelosquehan

181)Obispo de Cartago a principios del siglo IV d.C. Inici un


movimiento religioso, que luego llevara su nombre, el donatismo,
segnelcualslolossacerdotessintachaalgunapodanadministrar
lossacramentos.SanAgustnloatacduramente.

999

Libersecundus27,60 83

10

15

20

plures deficere quam proficere. Nam ut Hieronymus


inquit: Rara est uirtus atque difficilis et a paucis
appetitur. Sed et philosophus in Ethicis ait difficile
admodum fore tenere medium uirtutis. Quare longe
plures deficiunt quam attingunt, ueluti sagittantes ad
signum medium, plures deficiunt quam signum
tangant. Vnde quidam sapiens non miratur quare
plureshominessintuitiosiquamuirtuosi,maximequia
peccare multis modis contingit et unico defectu quis
redditur uiciosus, sed nequaquam quis uirtuosus et
innocens erit, nisi omni concurrente uirtute, que
inuicemconnexenoscuntur.VndeSaluator:Multosfore
uocatosait,sedpaucoselectos.Etprophetaclamatquia
multi quoque defecerunt; et iterum: Omnes simul
inutilesfactisunt,nonestquifaciatbonumutbonorum
raritatem atque parcitatem designaret. Cum ergo in
omni statu plures deficere, arbitrandum sit religiosos
grauius deficere non est ambiguum. Quis enim non
cernit religiosorum tam copiosam numerositatem, sed
quis non uidet tam paucorum sanctitatem? quis non
cernitmultorumreligiosorumsuperbiametelationem,
sed quis non uidet paucorum humiliationem? Plurimi
certe sunt religiosi, sed, proch dolor, tales, ut cum
Bernardo loquar: Sub habitu religionis animum

2 Raraappetitur]HIER.c.Vigil.15[PL23.351](raraestuirtusneca
pluribusappetitur).
3 difficileuirtutis]cf.IOH.FONT.auct.12,33:
Circadifficiliasemperestarsetuirtus;12,38:Omnisuirtus consistit
in medio scilicet inter defectum et excessum; 12,41: Non est facile
attingere medium sed difficile; cf. ARIST. eN. 2,3 6 (1104b1107b).
12 Multoselectos]Matth.22,14(multiautemsuntuocatipauciuero
electi).
14 multidefecerunt]cf.Ps.72,19:quomodofactisuntin
desolationem subito defecerunt perierunt propter iniquitatem suam.
Omnesbonum]Ps. 13,3:omnesdeclinauerunt simul inutilesfacti
suntnonestquifaciatbonum. 24 Subopera]BERN.quadr.2,3[PL
182.172] (... saecularem, sub pannis conuersionis inuenies cor
peruersum).
2 inquit::aitV:om.W 4 Quare:om.H 5 attinguntquam:om.V
6 signum2:om.W 7 tangant:tanguntAG 10 seduirtuosus:om.H
15 est:om.W faciat:facitGH
18 enim:om.AGH
19 tam
copiosam:om.G 20 postpaucorum:probitatemetadd.F 22 sed:
om.M non:om.AG 23 prochdolor:prochpudorF

1000
60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

faltado a sus votos. Est, pues, claro que muchos ms


sonlosquehanfaltadoquelosquelohanaprovechado
bien. Pues, como dice Jernimo: Poco frecuente es la
virtud y complicada, y pocos la apetecen. Pero tambin
elfilsofodiceensuticaqueesmuydifcilalcanzarel
punto justo de la virtud. Es por ello que son
muchsimosms,condiferencia,losquenolleganque
losquelaalcanzan,igualquelosarqueroscuandotiran
al centro de la diana: son muchos ms los que fallan
quelosqueaciertan.Porellonosesorprendeunsabio
de que haya muchsimos ms pecadores que
cumplidores, especialmente porque se puede pecar de
muchas maneras y slo por un nico fallo te vuelves
pecador, pero de ninguna manera quedars libre de
culpasinoesconlaconcurrenciadetodaslasvirtudes
conocidas. Por lo que dice el Salvador: Muchos son los
llamados pero pocos los elegidos. Y un profeta clama
diciendo que muchos han desfallecido; y de nuevo:
Todos se han corrompido y no hay quien haga el bien,
sealando as la rareza y escasez de los hombres
buenos. En consecuencia, como la mayora no cumple
en ningn estado, habr que plantearse si la idea de
que los religiosos pecan ms gravemente no est
equivocada.Quinnosepercatadequelosreligiosos
sonmuchos,peroquinnovelasantidaddeslounos
pocos? Quin no se percata de la soberbia y
arrogancia de muchos religiosos, pero quin no ve la
humildad de unos pocos? Indudablemente hay

1001

Libersecundus27,84105

10

15

20

secularem et sub pannis conuersionis habere


inueniantur cor altum in seculo et peruersum ad
religionisopera,dequibusidemBernardusait:Doleode
multis qui post spretam populi pompam, conuersari
deberent in schola humilitatis, grauius insolescere et
impatientes amplius fieri in claustro quam fuissent in
seculo. Et quod magis periculosum est, plerique in
religione non patiuntur haberi se contemptui qui in
domo sua seculariter uiuentes, nonnisi contemptibiles
esse potuerunt. Preterea in eo uersatur quam maxime
religiosorum periculum quia, cum sint religati Deo,
dum se ligatos fore dolent, se amittunt solutos non
considerantes quod bene ligata securius custodiuntur,
soluta uero facile perduntur. Multis rursus aculeis et
laboribus status religionis est refertus et plurimis
periculis expositus. Quis enim dubitat, teste Bernardo,
grauissimum esse inter assuetas epulas esurire, inter
delicias preteritas macerari, inter uestes pretiosas et
multas algere et inter diuitias, quas ostendit mundus,
offert Diabolus, desiderat noster appetitus, eas
contemnere? Profecto tanto hec grauiora existunt,
quanto grauius a paucioribus tolerantur. Fateor certe

3
Doleopotuerunt]BERN.hom.4,10[PL183.85](Seduideo,quod
magis doleo, post spretam saeculi pompam nonnullos in schola
humilitatis superbiam magis addiscere, ac sub alis mitis humilisque
magistri grauius insolescere, et impatientes amplius fieri in claustro,
quamfuissentinsaeculo.Quodquemagisperuersumest,pleriquein
domo Dei non patiuntur haberi contemptui, qui in sua nonnisi
contemptibilesessepotuerunt).
17 grauissimumcontemnere]
BERN. omn. 1,15 [PL 183.461] (Quid mirabilius, aut quod martyrium
grauius est, quam inter epulas esurire, inter uestes multas et
pretiosas algere,paupertatepremi interdiuitiasquas offertmundus,
quasostentatmalignus,quasdesideratnosteripseappetitus?).
1 conuersionis:conuersationisDIMVz
3 Bernardusait::B.a.G
5 humilitatisinsolescere:om.W 7 quod:om.G 8 haberi:habere
AGV se : om. AG : ante haberi transp. HV contemptui :
contemptumAG 9 seculariteruiuentes:om.V 12 fore:om.M
16 postpericulis:estadd.AG 21 postProfecto:quodadd.H tanto
hec:h.t.F grauiora:om.H grauioraexistunt:e.g.AG

1002

85

90

95

100

105

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

muchsimos religiosos, pero, qu pena! tales como


paradecirconBernardo:Tienenunalmaseglarbajoel
hbitodereligiosos,ybajolasropasdesuconversinun
coraznorgullosodeestarenestemundoymalignocon
todoloquetienequeverconlareligin,deloscualesel
mismoBernardodice:Medueledemuchosque,despus
de apartarse de la vanidad del pueblo, deberan
frecuentar la escuela de la humildad, pero se vuelven
mucho ms insolentes y se hacen mucho ms
intolerantes en el claustro de lo que haban sido en la
vida seglar. Y, lo que es ms peligroso, la mayora,
mientras vive en su casa una vida seglar, no siente que
sean despreciados en su orden religiosa, salvo que
fueran ya despreciables. Adems, en esto radica muy
especialmente el riesgo de los religiosos porque, en la
medida en que estn ligados a Dios, mientras se
lamentan de estar ligados a l, se pierden por quedar
libres sin considerar que precisamente lo que est
ligadosevigilaconmscuidado;loqueestdesligado,
se pierde con facilidad. Adems, el estado de las
rdenes religiosas est colmado de muchos pesares y
sufrimientosyexpuestoamuchsimospeligros.Quin
duda,segnaseguraBernardo,queresultainsoportable
pasar hambre cuando se vive a diario entre banquetes,
consumirseenrecuerdosdeplaceresvividos,sufrirentre
mltiplesypreciososropajes,despreciarlasriquezasque
nos muestra el mundo, que nos ofrece el Diablo y que
desea nuestro apetito? En realidad resulta ms
insoportable en la medida en que hay unos pocos que

1003

Libersecundus27,106131

10

15

20

25

quia, ut Bernardus ait, non desunt religiosi in claustro


qui hoc pacto uolunt esse pauperes, ut nihil eis desit.
Denique uolo religiosi casti sint et pauperes. Quid
tamen dices de periculo arrogantie, uane glorie que
nonnisi meliores temptat? Vnde Hieronymus: Plus est
deposuisse animum quam cultum; difficilius arrogantia
quam auro caremus et gemmis. His enim abiectis,
gloriosi interdum tumemus sordibus et uendibilem
paupertatempopulariaureofferimus.
Sed ad alia transeamus. Quis talis religiosus est
quemBernardusipsedescribit,quiinnulloprorsusaut
resistit prioribus aut inuideat paribus aut subiectus
plene obsequatur sociis, congruens subiectis, utiliter
omnibus condescendens, fugax uoluptatis, appetitor
laboris, patiens abiectionis, impatiens honoris, pauper
in pecunia, diues in scientia, humilis ad merita,
superbus ad uitia qui ita huic mundo moritur ut soli
Deo uiuere delectetur? De his Eusebius dicebat
quoniamtaliterinmonasteriouiuereperfectioest,sed
aliter conuersatio magna damnatio est. Sed certe
potius eos imitantur, de quibus idem Bernardus ait
quoniam superbie, inobedientie et auaritie student,
quarumprimeculpecasusattulitetlabortertielapsus
timetur. His tribus periculis tres claustralium ordines
subiciuntur, scilicet qui sedem prelationis querunt et
preesse non ualent, alii qui nec obediunt nec obedire

1
nondesit]BERN.adu.4,5[PL183.49](Sedhisuntquipauperes
esseuolunt,eotamenpacto,utnihileisdesit).
5 Plusofferimus]
HIER.epist.77,2[PL22.690].
11 quicondescendens]BERN.cant.
28,8 [PL 183.888] (qui in nullo prorsus aut resistat prioribus, aut
inuideat paribus, aut subiectis uel desit in cura, uel in superbia
praesit; praelatis oboediens, sociis congruens, utiliter subditis
condescendens).
1 quia:quodM 2 essepauperes:p.e.AG utpauperes:om.M
3 castisint:s.c.W postet:pudiciacadd.F QuidDFGIMVz:Qui
cett. 5 nonnisi:om.H 7 abiectis:obiectisW 8 tumemus:
tumentesG 9 offerimus:offeremusG 10 postSed:etadd.FW
religiosus:religiosisM 12 subiectus:subiectosF 13 obsequatur:
subsequaturG
14 fugax:fugatAGH
15 patiens:appetiturV
18 uiuere:om.AG delectetur:delegeturW
20 conuersatio:
conuersariDFIMVz certe:om.AG 22 et:om.S 23 tertie:tertioF

1004

110

115

120

125

130

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

s lo soportan. Reconozco que, indudablemente, como


dice Bernardo, no faltan religiosos en el claustro que
quieren ser pobres de este modo: que no les falte nada.
En fin, quiero que los religiosos sean castos y pobres.
Qumedirs,sinembargo,delriesgodelaarrogancia,
delavanagloriaqueslotientaalosmejores?Porello
Jernimo dice: Tiene ms mrito deponer el nimo
altivoquenoelcuidadoexterno;esmsdifcilcarecerde
arroganciaquedeoroypiedraspreciosas.Pero,aunque
rechacemos todoesto,nos llenamosde cosasmundanas
yofrecemosaodosdelpueblounaapeteciblepobreza.
Peropasemosaotrascosas.Qureligiosohaytaly
comolodescribeBernardo,quenoseoponenuncaasus
priores, o envidia a sus iguales, o entregado por
completo se muestra condescendiente con sus
compaeros,conlosqueestconforme,alosqueayuda,
que huye del placer, que apetece el trabajo, que
soporta el rechazo, que no soporta los honores, pobre
deingresos,ricoensabidura,humildeconsusmritos,
severoconlasfaltas,quemueradetalformaparaeste
mundo que slo encuentre placer en vivir para Dios?
Eusebio deca de ellos que vivir en un monasterio de
estamanera,esoesperfeccin,perohacerlodeotraes
unacondenainmensa.Perolociertoesqueimitanms
a los que, segn dice el mismo Bernardo, se dedican
conafnalasoberbia,ladesobedienciaylaavaricia,de
las cuales la desgracia de la culpa y el sufrimiento se
asocianalaprimeraysetemeelpecadodelatercera.
Con estos tres peligros se pueden dividir en tres los
tipos de religiosos de clausura: los que buscan el
mando pero no saben estar al frente; otros que ni

1005

Libersecundus27,132159

10

15

20

25

uolunt; tertii, familiares Iude, loculos portantes et in


occulto detrahentes. Sed, ut paucis multa
comprehendam, si studia, si mores, si uitam
plurimorum religiosorum cognoscere uis, considera
quiailliscapitulumhostisest,extramurmuretinuidia,
in nocte nullas uigilias habent nec in die labores,
laboratmonachusutfiatabbas,abbasuentrosus,prior
incrassatur, mendicans blanditur potentibus, terrena
diligit, suspiciosus claustralis, bursarius pecuniosus,
infirmarius concubinarius, capitosus sacrista, sine
oratione conuersi fratres, ad questum predicant,
gardianus equitat, prouincialis proclamat, generalis
generat. Preterea de huius status periculo, uide quod
Bernardus dicat in quadam epistola: Moriens uix
unquamaliquisincellaadinfernumdescendit,quiauix
unquam in celo predestinatus in ea usque ad mortem
persistit.Itemlaborespericulahuiusstatusapertissime
demonstrat Gregorius in Registro inquiens: Vos, qui
uiam uite extra hominum frequentiam ducitis, tanto
maiora certamina pati necesse est, quoniam ad uos
magisteripsetemptationumaccedit.
Ceterum ex multitudine preceptorum et onerum
religionum, periculum et difficultas huius status
comprehenditur. Nam, ut inquit Augustinus, ubi sunt
multe preceptiones, ibi multe sunt transgressiones.
Habent enim religiosi longe plura precepta quam
quicumque homines aliorum statuum, immo
plerumque, ut supra dixi. Quod aliis meritum, sibi ad

14
Morienspersistit]NonapudBERN.sedGVIG.mont.4,10[PL
184.313](Moriensautemuixautnumquamaliquisacellaininfernum
descendit; quia uix unquam aliquis, nisi coelo praedestinatus ...).
18
Vosaccedit]GREG.M.epist.9,52[PL77.983](uosautem,qui
uiam uitae praesentis ...quanto ad uos ipse temptationum magister
accedit).
4 postconsidera:tuncadd.F 10 infirmarius:om.W 12 proclamat:
clamatW 13 status:statuD:om.I 15 aliquisunquam:om.W
16 in2:om.AG 17 Item:itaM postlabores:etadd.V 22 Ceterum
:certeM 25 multesunt:s.m.M 27 postaliorum:ordinumadd.G
28 ut:s.lin.G postmeritum:estadd.F

1006

135

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

obedecen ni quieren obedecer; los terceros, cual


parientes de Judas, que llevan cofrecitos y los
mantienen escondidos. Pero, por explicar mucho con
pocas palabras, si quieres conocer los afanes, las
costumbres,lavidadelamayoradelosreligiosos,ten
en cuenta que para ellos el cabildo es un enemigo,
fuera las habladuras y la envidia, por la noche no
hacenvigilianitrabajanporelda,seesfuerzaelmonje
para llegar a ser abad, el abad est obeso, el prior
engorda,elquemendigaadulaalospoderosos,amalas
cosas terrenas, el monje de clausura es sospechoso, el
tesorero es un avaro, el enfermero tiene amantes, el
sacristnes testarudo, loshermanos se conviertensin
oracin y predican en beneficio propio, el guardin
cabalga, el provincial proclama edictos, el padre
general engendra. Adems fjate en lo que dice
Bernardo en una epstola sobre el peligro de este
estado: Casi nunca desciende al infierno alguien que
muere en su celda, porque casi nunca, el que est
predestinado al cielo se queda en ella hasta la muerte.
As mismo Gregorio demuestra con toda claridad los
sufrimientos y peligros de este estado cuando dice en
el Registro: Vosotros, que trazis vuestro camino al
margen del trato con los hombres, necesariamente
padecis mayores pruebas, puesto que contra vosotros
vaelmaestrodelastentaciones.
Porlodems,delamultituddeonerosospreceptos
alosqueestnsometidoslosreligiosos,secomprende
elpeligroyladificultaddeesteestado.Pues,comodice
Agustn, donde hay muchos preceptos, hay muchas
transgresiones. Los religiosos tienen, con diferencia,
muchos ms preceptos que cualquier hombre de otro
estado, mejor dicho, ms que la mayora, como hemos
dicho antes. Loqueparaotros es mrito,paraellos es

1007

Libersecundus27,160181

10

15

20

peccatum et periculum est nec iuuat, si dicas non


omnia precepta obligant. Quibus Hieronymus
respondet in quadam epistola: Non ideo putet qui se
Deo obtulit, aliqua contemnenda esse mandata quia
leuia sunt, tam enim maxima illa quam minima
imperatasuntetcontemptusuniuspreceptiprecipienti
iniuria est; et sequitur: In quocumque enim statu, in
quouis gradu equale peccatum est, uel prohibita
dimittere uel iussa non facere; et Bernardus ait: Iussa
sine culpa non negliguntur et sine crimine non
contemnuntur.Oquammultasunthodieinreligionibus
precepta!oquotuinculamultiplicata!oquampaucaet
tarda remedia! De quibus Christus dicere uidetur:
Alligantoneragrauiaetimportabiliaetimponunteain
humeris hominum. Contra hos multiplicantes precepta
comminatur Deus duas maledictiones. Prima est: Ve
uobis, scribe et pharisei hypocrite, qui clauditis regnum
celorum ante homines, ubi non intratis nec permittitis
alios intrare! Secunda est: Ve uobis, scribe et pharisei,
qui decimatis mentam et anetum et relinquitis que
grauia sunt!, scilicet legis iudicium, misericordiam et
fidem. Forte dicet quispiam fatendum esse plurima

3
Nonest]cf.HIER.epist.138,7[PL22.1155]:FaciliadicisDeiesse
mandata, et tamen nullum proferre potes, qui uniuersa compleuerit.
Respondemihi,faciliasunt,andifficilia?
7 Infacere]HIER.epist.
148,5 [PL 22.1206] (In quouis proposito, in quouis gradu, aequale
peccatum est, uel prohibita admittere, uel iussa non facere).
9 Iussacontemnuntur]BERN.praec.8,18[PL182.871](iussauero,
sine culpa non negligantur, sine crimine non contemnantur).
14
Alliganthominum]Matth.23,4(alligantautem...).
16
Veintrare]Matth.23,13(uaeautemuobis...quiaclauditis
regnum caelorum ante homines. Vos enim non intratis nec
introeuntessinitisintrare).
19 Vesunt]Matth.23,23(uaeuobis
scribaeetpharisaeihypocritaequiadecimatismentametanethumet
cuminumetreliquistisquaegrauiorasunt).
1 nec:neDIMVz iuuat:obestF
4 esse:om.G mandata:
preceptaM 5 illa:om.M 6 contemptusDIMSVz:contemptumcett.
12 o1:om.D
14 Alligant:allegantW
15 posthos:sicF
multiplicantesprecepta:pr.m.F 16 Ve:deW 18 ubi:uosV 19 Ve
:deW 21 et:om.G 22 quispiam:quisquamM plurimaesse:p.e.
W

1008
160

165

170

175

180

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

pecadoypeligro,ydepocosirvequedigasquenohay
quecumplircontodoslospreceptos.Alosquepiensan
de este modo, Jernimo les responde en una epstola:
No piense, por ello, quien se ha entregado a Dios, que
puede despreciar algunos mandados porque son
fciles, pues se le han ordenado tanto los mayores
como los ms pequeos, y el desprecio de un solo
precepto es una ofensa hacia el que los establece; y
sigue:Encualquierestadoogradosepecadelamisma
manera:osepasaporaltoloqueestprohibidoonose
cumple con lo mandado; y Bernardo dice: No se puede
dejardecumplirconloordenadosinincurrirenculpa,ni
se desprecia sin caer en pecado. Cuntos preceptos
tienen hoy en da las rdenes religiosas! Cuntas
ataduras!Qupocosylentosremedios!Apropsitode
esto Cristo parece decir: Atan cargas pesadas e
insoportablesyselasechanahombrosdelpueblo.Dios
amenazacondosmaldicionesalosquemultiplicanlos
preceptos. La primera es: Ay de vosotros, escribas y
fariseoshipcritas,quecerriselreinodeloscielosalos
hombres,dondenoentrisvosotrosnipermitsentrara
los dems! La segunda es: Ay de vosotros, escribas y
fariseos,quediezmislamentayelhinojoydescuidislo
msimportante!,esdecir,eljuiciodelaley,lamiseri
cordiaylafe.Quizsalguienpodradecirquehayque
reconocer que las rdenes religiosas tienen muchsi

1009

Libersecundus27,182211

10

15

20

25

30

esse religionum precepta, plurima onera, ex quibus


necesseestplurimasequanturpeccata.
Fatendum etiam plurima esse in religione pericula,
incommoda, plures difficultates et labores.
Verumtamen ex plurimis bonis que religiosi agunt,
faciliuscrediturabsorbipossesedetpromptiusabeis
resurgere ualebunt, presertim propter intentionem
quam habent ad Deum erectam. Accedit quia habent
socios a quibus iuuentur, ad quos dici possunt que
tetigisuprainuicesimoquartocapitulo.Demumfateor
possibile illud est, sed difficile dixerim: precepta enim
aperta sunt, impletiones dubie, mandata certa,
transgressiones certiores, uitia non occulta sunt, bona
non uidentur, pericula manifesta existunt nec sine
discrimine incurruntur; remedia uero dubia nec sine
magnis laboribus queruntur. Facilius cadimus quam
resurgamus; socii uero an iuuent eum qui se ledere
uult, unusquisque consideret de quibus quidam
sapiens ait: Quid iuuat amicus, si animus amicitior
ledit?
FateortamenbonisetDeodicatisreligiosispericula,
difficultates, labores huiusmodi, quedam certamina,
quedam exercitationes existunt que religiose uiuentes
eo magis coronant atque, ut supra dixi, cum de
periculisetlaboribusstatusecclesiasticiegi,nonestin
culpa religio sed abutentibus religione. Nec est
improbatio in religione sed deturpantibus religionem,
inquanonestmirum,sisitmultitudopericulorum,ubi
uolentibusetbenemilitantibus,estcumulusdonorum.
Nam, ut ait Hugo de Sancto Victore: Omni statui

1 esseplurima:om.G
2 postest:utadd.F
5 bonis:om.H
6 absorbi:absorberiFV 7 resurgere:surgereV propter:om.V
9 dici:dicereAGH 10 tetigi:tetegiA:dixiM 11 est:om.D
dixerim::s.lin.R 12 certa:certeG 14 existunt:s.lin.R 17 ledere:
delereAGH 22 certaminaquedam:om.B 23 existunt:suntV
24 cum:om.D de:s.lin.R 25 ecclesiastici:om.H 26 abutentibus
:abutentesDIMVz
27 sed:seW antedeturpantibus:inadd.F
29 uolentibus(uio)RV:uigilantibusF:uiolentibuscett.

1010

185

190

195

200

205

210

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

mos preceptos y muchsimas responsabilidades de las


quesederivan,pornecesidad,muchsimospecados.
Hay que reconocer tambin que los religiosos
pueden caer en muchsimos pecados, que tienen
muchsimos inconvenientes, muchas dificultades y
muchossufrimientos.Noobstante,arazdelamultitud
de bienes que los religiosos llevan a cabo, existe la
creencia de que pueden ser absueltos con mayor
facilidad, pero tambin sern capaces de resurgir con
mayor disposicin, especialmente por la devocin que
tienen en Dios. Se suma a esto el hecho de que los
monjes tienen compaeros que les pueden ayudar, a
losqueselespuedeaplicarloquetratamosantes,enel
captulo vigsimo cuarto. En fin, reconozco que es
posible, aunque dira que difcil: los preceptos son
claros, su cumplimiento dudoso; los mandatos son
firmes,suincumplimientomsfirmean;lasfaltasno
se ocultan, lo bueno no aparece, los peligros son
evidentesynosecaeenellossinincurrirenfalta;por
elcontrario,losrecursossoninciertosynoseprocuran
sin grandes sufrimientos. Caemos con ms facilidad
que luego nos levantamos. Si, por el contrario, los
amigosayudanalquesequiereperjudicarasmismo,
que considere cada cual sobre lo que dijo un sabio:
Qu puede ayudar un amigo, si el alma, que es ms
queunamigo,teperjudica?
Reconozco, sin embargo, que para los buenos
religiosos dedicados a Dios, estos peligros y
dificultades, y los sufrimientos de este tipo, son como
retos y pruebas que coronan ms a los que viven en
una orden religiosa y, como dije antes182, cuandotrat
delosriesgosysufrimientosdelestadoeclesistico,la
orden religiosa no es culpable, sino los que abusan de
esaorden.Ynosedesapruebalaordenreligiosa,sinoa
los que echan a perder la orden, pero no hay que
extraarse de que haya multitud de riesgos donde
tambin hay un buen cmulo de dones para los que

182)cf.2,26,36.

1011

Libersecundus27,21228,20

benigna est religio, abundans pauperi, mediocribus


sufficiens, tolerabilis diuiti, infirmis larga, delicatis
compatiens, penitentibus miserans, peruersis seuera,
bonis optima. Et Chrysostomus: Religio numquam
senescit, fatigationem non sentit. Ex quibus omnibus
apertemonstraturhuiusuiteetstatuspericulum,labor
etdifficultassimuletutilitas.

1012

215

CAPITVLVM VICESIMVM OCTAVVM DE INCLINATIONE ET


DISPOSITIONE NATVRALI ET DIVERSITATE COMPLEXIONVM ET

10

HABILITATVMHOMINVMQVANTVMADRELIGIONEMETCONSILIOIN
TALIBVS.

15

20

25

Vltra predicta nonnulli cautos agunt et attentos


religionem ingredi uolentes ut inclinationes suas ac
dispositiones naturales et complexiones attendant
uiresque suas discutiant. Tandem quidam illis circa
predicta consilia prebent: aiunt enim quia, secundum
antiquorumsapientiumsententias,diuersiaddiuersos
penitus uiuendi modos aut inclinantur aut
disponuntur.
Diuersitas autem et dissimilitudo aut disparitas
uiuendi unius ad alterum, ut in Politicis inquit
philosophus, ex triplici radice procedit. Primo ex
natura siue qualitate diuersa nonnullos ex diuersitate
complexionislociquoquein quouiuiturnaturaliterad
diuersa ferri uidemus, nonnullos enim inclinari
conspicimus ad bene politizandum in republica, alios
ad militandum, alios ad artificia, alios ad sacrificia et

1
abundansoptima]NonapudHVGOsedHVGOFOL.claustr.1,8[PL
176.1032] (Abundans est enim religio pauperi, mediocri sufficiens ...
poenitentibusmisericors...). 4 Religiosentit]THOM.cat.Matth.20,3
(ChrysostomussuperMatthaeum...fidesnumquamsenescitetreligio
fatigationemnonsentit);cf.CHRYSOST.s.Matth.35,1
1 pauperi:pauperibusG 2 larga:largisW delicatisR:dedicatis
(dicatisG)cett. 5 senescit:senescitH 6 aperte:om.G labor:om.
M 7 utilitas:necessitasDIMVz 10 habilitatvm:habilitatemAG
postet:deadd.RV
12
nonnulli:nonnullaV agunt:faciuntV
15 discutiant:discutiuntG illis:postpredictatransp.V 17 post
diuersos:putantadd.G 20 et:om.AGH 21 in:om.W 25 enim:
om.AG 27 alios2sacrificia:om.W postet:adadd.H

10

15

20

Espejodelavidahumana

10

quieren cumplir bien. Pues, como dice Hugo de San


Vctor: La religin es benigna con todos los estados,
abundante con el pobre, suficiente con el que tiene,
tolerable para el rico, generosa con los dbiles, se
compadece de los vulnerables, se apiada de los que se
arrepienten,esseveraconlosperversos,inmejorablecon
los buenos. Y Crisstomo escribe: La religin nunca
envejece, no se fatiga. Gracias a todo esto queda
suficientemente claro el riesgo de este estado y forma
devida,susufrimientoydificultady,almismotiempo,
suprovecho.
CAPTULO VIGSIMO OCTAVO: PROPENSIN Y DISPOSICIN
NATURAL; DIVERSACONSTITUCINYAPTITUDDELOSHOMBRESEN
CUANTOALAVIDARELIGIOSA:CONSEJOENTALESCASOS.

15

20

25

30

Con independencia de lo anteriormente dicho,


algunos procuran que los que quieren ingresar en la
vida religiosa se vuelvan prudentes y aplicados para
que estn atentos a sus instintos y capacidades
naturales as como a su constitucin, y pongan a
prueba sus fuerzas. Finalmente, algunos les ofrecen
consejos sobre lo dicho anteriormente: dicen que,
segnlaopinindelossabiosdelaAntigedad,como
cadaunoesdiferente,tiendeosedecideporunmodo
devidadiferente.
La diversidad o la diferencia o la disparidad en la
formadevidadeunoconrespectoaotro,comodiceel
filsofo en la Poltica, procede de un triple origen. En
primerlugarporsunaturalezaotipodiferentes:vemos
que algunos alcanzan vidas diferentes por la
configuracin diferente del lugar en el que viven;
observamos que algunos tienden a la direccin de los
asuntosdelestado,otrosalejrcito,otrosalosoficios,

1013

Libersecundus28,2151

10

15

20

25

30

cultumdiuinumnecsolumadhecexercitia,sedanime
passionesdiuersimodedisponuntur,quoniamaliquiad
uerecundiam,aliiadiram,aliiadtristitiaminclinantur.
Complexionis ergo diuersitas et regionis qualitas ad
diuersa penitus inclinat, etiam quoad mores. Quanto
enimhumanacomplexiosimplicioretpuriorest,tanto
sensus exteriores uiuaciores, potentiores atque
subtiliores redduntur, quo fit ut, per consequens,
intellectus hominis eo magis sit purior et subtilior.
Idque ex eo patet esse manifestum quoniam quamdiu
sensus ipsi exteriores uiuaciores existunt, tanto magis
intellectui deseruire possunt quoniam intellectus ipse
nihil agit aut intelligit quamdiu in homine existit nisi
cum mysterio sensus. Quare recte Aristoteles inquit
quia anime sequuntur corpora. Et alibi in libris De
anima ait: Molles carne, aptos mente dicimus. Anima
ergo, siue intellectus humanus, non exercet
operationes suas nisi mediantibus organis corporis
quia,eodemphilosophoteste,nihilestinintellectuquin
priusfueritinsensu.Exquaradiceproceditillacausaa
multisignorata,quareintellectushumanusquandoque
fatigatur quod, licet improprie dictum sit, tamen
intellectum fatigari dicimus non secundum se, sed
secundum sensus exteriores, cum quibus agere debet
intellectus ipse. Ex quibus omnibus constat quod
habilitantur seu disponuntur homines ad hunc uel
illummodumuiuendisecundumquodpeiusuelmelius
complexio illorum est disposita. Et quamquam anima
ipsaequeperfectaexistat,tamenaliquandoeligitunum
uiuendi modumsibi accomodum et in eo facilius bene
operatur, si organa corporis melius habet disposita et
15
animecorpora]ARIST.phgn.263v(quoniametanimaeipsae
sequunturcorpora).
16 Mollesdicimus]ARIST.anim.2,9(421a):
Molles autem carne bene aptos esse; IOH. FONT. auct. 6,99: Molles
carne mente aptos dicimus; THOM. s. theol. 1a, q.76, a.5, ad.1: Molles
carne bene aptos mente uidemus, ut dicitur in II de anima.
19 nihilsensu]THOM.uerit.2,3,19(...quodnonsitpriusinsensu).
1 anime:animiF 5 etiammores:om.AG Quanto:quantaAG
18 corporis:corporeisF 25 intellectusipse:ip.in.G 26 seu:siueF
homines:om.W 28 complexio:postillorumtransp.F illorum:
eorumFM 30 accomodum:accomodatumM

1014

25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

otrosalossacrificiosyalcultodivino;peronoslonos
referimos a estas actividades, sino que tambin las
pasiones del alma se disponen de diferente manera,
puesto que algunos tienden a la discrecin, otros a la
ira, otros a la tristeza. Entonces, la diferente
configuracin y tipo de regin hace que se tienda a
cosas diferentes, incluso en lo relativo a las
costumbres. En la medida en que la constitucin
humana es ms simple y pura, la percepcin sensorial
se vuelve ms aguda, potente y sutil, de lo que se
deduce, por consiguiente, que el intelecto del hombre
es por ello ms puro y sutil. As resulta obvio que
cuanto ms agudizados estn los sentidos, pueden
servir mucho ms al intelecto, puesto que el intelecto
humanonohaceoentiendenada,mientraspermanece
en el hombre, a no ser a travs del ritual de los
sentidos. Por esa razn Aristteles dice que el alma
siguealcuerpo.Yenotraparte,ensulibroElalmadice:
Los de cuerpo grcil, decimos que son de mente gil. El
alma o intelecto humano, en consecuencia, no realiza
sus funciones salvo por mediacin de los rganos del
cuerpo,porque,segnafirmaelmismofilsofo,nohay
nada en la inteligencia que no estuviera antes en los
sentidos.Deestaexplicacinprocedeaquellaidea,que
muchos desconocen, de que el intelecto a veces se
fatiga,porque,aunquenoseamuycorrectodecirlo,sin
embargo decimos que el intelecto se fatiga no por s
mismo,sinoporlapercepcinsensorialconlaqueest
relacionado el propio intelecto. Por todo esto es
evidente que los hombres son aptos, o presentan
disposicin,paraunmododevidauotroenfuncinde
su constitucin. Y aunque el alma es igualmente
perfecta en s misma, sin embargo en ocasiones elige
un modo de vida apropiado, y desarrolla en l sus
funciones con ms facilidad, si los rganos del cuerpo

1015

Libersecundus28,5284

10

15

20

25

30

complexionata, que inclinatiue non completiue ad hoc


uelilluddisponunt.
Secundo diuersitas modi uiuendi contingit
plerumque ex diuersa consuetudine que naturam
imitaturetillaadunummodumuiuenditrahitaliosad
alium.
Tertio
hec
disparitas
uiuendi
contingit
nonnumquam ex spirituali diuina influentia que,
quandoetquomodouult,hunctrahitadunumuiuendi
modum, alium ad alium sine tamen offensione
uniuscuiusque liberi arbitrii, prout sue inscrutabili
placetprouidentie.
Quicumque ergo hoc modo trahitur ad uitam
monasticam laudet Deum, qui traxit, et properet ad
locum quem sibi monstrat Deus et, relictis urbibus et
earum illecebris, uadat saluari in Segor. Verum
secundus modus consuetudinarius eos repente non
iuuat, qui delicate in urbibus nutriti sunt sed opus est
consuetudinem perniciosam contraria consuetudine
paulatimdeuincere.Siueroprimummodumattendunt,
recurrant ad complexionem, ut prediximus, ad
naturam suam, ad inclinationem, ad dispositionem
interioris hominis sui. Unusquisque recurrat denique
ad uires corporis sui et seipsos et intra seipsos
diiudicentetdesemagissibiquamaliiscredant.
Concluduntergoetconsuluntnonnulliscribentesut
qui in deliberatione pendet, an religiosam uitam
assumat,cunctaanimodigeratetideligatquodportare
etcontinuarepossit.Necuolumus,quetetigimus,dicta
esse animo dissuadendi religionis ingressum maxime
quia non ignoramus neminem, sine graui peccato,
religionis uitam alicui aut prohibere aut impedire
posse iuuenibus presertim, nam adolescenti uolenti
1 non:om.AG 2 disponunt:disponunturB 5 illa:illumH
modumuiuendi:u.m.F alios:iter.DIMVz
6
alium:aliudM
7 Tertio:tertiaB 12 prouidentie:sapientieM 13 ergo:om.AGH
15 monstrat:demonstratF 16 earum:illarumB 18 urbibus:
orbibusI 20 paulatim:om.V deuincere:deducereW attendunt
:attendantF 21 prediximus:diximusM 23 sui:om.F 28 id:om.
W 29 postuolumus:eaadd.F 30 maxime:om.H 33 postnam:de
add.M

1016

55

60

65

70

75

80

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

tienen una mejor disposicin y configuracin, que le


disponen a uno u otro por apetencia ms que por
obligacin.
En segundo lugar, los diferentes modos de vida
procedenconfrecuenciadelasdiferentescostumbres,
queimitanalanaturaleza,ysonellaslasquearrastran
aunmododevidaaunos,yaotros,aotro.
En tercer lugar, la disparidad de modos de vida
procede en algunas ocasiones de la influencia del
esprituque,cuandoycomoquiere,atraeaunmodode
vida a uno y a otro tipo a otro, sin perjuicio, sin
embargo,dellibrealbedrodecadacualsegnplazcaa
suinescrutableprovidencia.
En consecuencia, todo aquel que se vea atrado de
estemodoalavidamonstica,quealabeaDios,quees
quienlohallevado,yseapresureallugarqueleindica
Diosy,unavezquehayaabandonadolosatractivosde
la ciudad, vaya a salvarse a Sar183. Sin embargo, el
segundo modo, el de las costumbres, no ayuda a los
que se han criado refinadamente en las ciudades, sino
que es necesario que sometan poco a poco sus
costumbres perniciosas a las contrarias. Si por el
contrario tienden al primer modo, que recurran a su
constitucin,comodijimosantes,asumaneradeser,a
suinstinto,asudisposicininterior.Cadacualrecurra
a las fuerzas de su cuerpo, tomen una decisin ellos
mismosensuinterioryconfenensmismosmsque
enlosdems.
Concluyen entonces y aconsejan algunos escritores
quequientienequetomarladecisindeasumirlavida
religiosa debe ordenar sus ideas y elegir aquello que
seacapazdesoportarymantener.Ynoqueremosque
sedigaqueloquehemostratadohasidoconnimode
disuadiranadiedeingresarenlavidareligiosa,porque
sabemos que no se puede impedir o prohibir la vida
religiosaanadie,especialmentealosjvenes,sinpecar
gravemente, pues Cristo le dijo a un adolescente que

183)CiudadenlaqueserefugiLottrasladestruccindeSodomay
Gomorra(cf.Gen.19,2022).

1017

Libersecundus28,85 112

10

15

20

25

uiam perfectionis dixit Christus: Vende omnia que


habes et da pauperibus et ueni et sequere me. Vnde
quidam sapiens ait: Qui adolescentem a religione
retrahunt similes sunt phariseis, quibus ore Saluatoris
dictum est: Ve uobis quia nec uos intratis in regnum
celorumnecaliossinitisintrare!Verumtamenreligionis
ingressus de consilio sit et de operibus. Super
erogationis unusquisque, ut dictum est, ad se recurrat
uiresque suas discutiat, fragilitati sue complexioni
nature, consuetudini consulat et si potest capere,
capiat.
Dicare enim et religare se Deo optimum est, sed
cogitet qui religionem intrat. Laboriosam uiam, iter
arduum atque difficile aggredi nec ad tempus sed
quamdiuuixerit,religionisoneranecesseestsustineat.
Illudque semper in mentem ueniat quia sic manum
ponat ad laboriosum aratrum, ne respiciat retro quia
aptus non erit regno celorum. Fatemur tamen quia ea
que tetigimus inclinatiue non completiue ad hoc uel
illud disponunt. Potens est Deus abundare et facere
gratiam nobis, qui de lapidibus istis potest suscitare
filios Abrahe, de lapidibus inquam, id est, de induratis
etinflexibilibusanimishominum;nonsolumnaturauel
complexione,sedetiamdeprauationeetmalitiapotest
suscitare filios Abrahe, id est, reddere eos flexibiles et
obsequentissimos ad obedientiam et cetera onera
religionum.Nontamenimprobamusquinunusquisque
fragilitatemuiresque suas discutiat.Et cum consilii sit

1
Vendeme]Matth.19,21(uendequaehabesetdapauperibuset
habebisthesaurumincaeloetuenisequereme).
5
Veintrare]
Matth.23,13. 10 potestcapiat]Matth.19,12. 21 deAbrahe]
Matth.3,9;Luc.3,8.
1 Vende:uenesicD 2 etueni:om.B et3:om.VW 4 retrahunt:
detrahuntS
5 in:om.F
6 alios:postsinitistransp.F post
Verumtamen:cumadd.(marg.)DF(s.lin.)RV
8 postunusquisque:
ergoadd.F ut:sicutG
9
complexioni:complexioneH
complexioninature:n.c.F
12 religare:regilareW est:om.G
13 cogitet:cogitatG 16 Illudque:illudAGH manum:mentemD
17 ponat:ponitF 19 noncompletiue:om.M 20 postPotens:enim
add.F et:estG:om.V 21 istislapidibus:om.I postsuscitare:
filiusadd.A 28 uiresquesuas:s.u.F consilii:consiliumV sit:
etW

1018
85

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

buscaba el camino de la perfeccin: Vende todo lo que


tienesydseloalospobres,yvenysgueme.Porelloun
sabio dijo: Los que alejan a un adolescente de la
religin son como fariseos, de quienes ha dicho el
Salvador:Aydevosotrosquenientrisenelreinodelos
cielosnidejisentraraotros!Noobstante,elingresoen
lavidareligiosasehaceenfuncindeunadecisinyde
unasobras.Adems,encuantoalcoste,quecadacual,
como se ha dicho, recurra a s mismo y mida sus
fuerzas, eche cuentas de su fragilidad, de su
constitucinnaturalydesuscostumbresy,siescapaz
deasumirlo,queloasuma.
Dedicarse y entregarse a Dios es lo mejor, pero
quien entra en la vida religiosa se lo debe pensar.
Emprende una vida llena de sinsabores, un camino
arduoydifcil,yhadesoportarlasresponsabilidades
de la vida religiosa no por un tiempo, sino mientras
viva.Tengaestosiemprepresenteensumenteporque
en cuanto ponga su mano sobre el fatigoso arado, que
no mire atrs, porque no ser entonces apto para el
reino de los cielos. Reconocemos, sin embargo, que
esto que hemos tratado dispone a uno u otro por
inclinacin ms que por obligacin. Dios puede ser
generoso y apiadarse de nosotros: Puede hacer surgir
deesaspiedrashijosaAbraham,delaspiedrasdigo,es
decir, de las duras e inflexibles almas de los hombres;
no slo puede hacer surgir hijos a Abraham de la
manera de ser o constitucin, sino tambin de la
depravacinymalicia,esdecir,quepuedehacerquese
plieguen y respeten completamente el voto de
obediencia y dems responsabilidades de la vida
religiosa.Sinembargo,nodesaprobamosquecadacual

1019

Libersecundus28,11329,24

1020

religionem ingredi, ut supra dictum est, si potest


capere,capiat.
CAPITVLVM XXIX DE COMPARATIONE RELIGIOSORVM INTER SE
ADINVICEM ET PRIMO DE COMPARATIONE SOLITARIORVM AD

10

15

20

25

SOCIALEMVITAMAGENTESETQVEVITAPERFECTIORSITALTERA.

Habita est igitur superius comparatio et differentia


horumduorumstatuum,clericalisuidelicetetregularis
interseadinuicemcomparatorumetqualiteralteriaut
equatur aut preponatur quoad perfectionem statuum
et quis sit eligibilior prout perfectior aut prout
humanior.Iamsuperestutstatusreligiosoruminterse
adinuicem distinguantur et comparentur quoad
perfectionisstatum.
Etprimodereligiosissolitariiscomparatisaduitam
socialem agentes. Quantum igitur ad religiosorum
statum inter se considerandum et comparandum,
duplicem fore puto differentiam religiosorum
quorumdam: qui solitariam et anacoriticam uitam
ducunt, aliorum qui socialem. De solitariis ergo primo
dicendumest,deindedesocialemuitamagentibus.De
primis itaque a nonnullis sanctis doctoribus asseritur,
illos omnes ceteros religiosos excellentia uite, status
perfectione anteire; sic de Antonio legimus, sic de
Paulo, primo eremita, necnon Benedicto et primis
macarionibus et complurimis aliis de quibus
AugustinusinlibroDeoperibusmonachorumait:illos

1 potestcapiat]Matth.19,12.

5
agentes:om.M sit:postuitatransp.G
6
est:om.D et
differentia:om.AGH 8 postqualiter:alteradd.DIMVz aut:om.M
9 equatur:equeturV
10 aut:om.F
12 et:om.DIMVz
comparentur:comparanturG 14 comparatis:postreligiosistransp.
F:om.B ad:om.W 17 puto:postduplicemtransp.H:om.AG
post differentiam : religionem add. F

religiosorum :
religiosorumqueF 18 qui:quiaDIMVz 20 de:adDIMVz 22 illos:
om.H 24 necnon:acdesanctopatreF 25 complurimis:postillis
transp.M:quamplurimisV

10

15

20

Espejodelavidahumana

midasufragilidadysusfuerzas.Ycomoelingresoenla
vida religiosa depende, como se ha dicho ms arriba,
deunadecisin,siescapazdeasumirlo,queloasuma.
5

10

15

20

25

30

CAPTULO XXIX: COMPARACIN DE LAS RDENES RELIGIOSAS


ENTRE S; EN PRIMER LUGAR, COMPARACIN ENTRE LOS
ERMITAOS Y LOS QUE VIVEN EN COMUNIDAD; QU VIDA ES MS
PERFECTAQUELAOTRA.

Se han comparado antes entre s, y se han visto las


diferenciasentreellos,elestadoclericalyelregular,y
cmounoseigualabaoseanteponaalotroencuanto
a la perfeccin de su estado, y cul se deba elegir en
tanto que fuera ms perfecto o ms humano. Queda
ahora que se distingan los estados de los religiosos
entre s y se comparen en cuanto al estado de
perfeccin.
Enprimerlugar,lacomparacinentrelosreligiosos
ermitaosylosquevivenencomunidad.Entonces,en
cuantoalaconsideracinycomparacindelestadode
los religiosos, creo que hay que hacer una distincin
doble entre ellos: los que llevan una vida retirada,
anacoreta, y los que viven en comunidad. Hay que
hablar,enconsecuencia,primerodelosquellevanuna
vida retirada, y despus de los que viven en
comunidad.Aspues,algunossantosdoctoresaseguran
que los primeros aventajan a todos los dems
religiosos por la magnanimidad de su vida y la
perfeccindesuestado;hemosledoasdeAntonio,de
Pablo, el primer ermitao, y tambin de Benito y los
primeros bienaventurados, y muchsimos otros de los
queAgustndiceensulibroLostrabajosdelosmonjes
que son ms santos aquellos monjes que separados de

1021

Libersecundus29,25 52

10

15

20

25

monachos sanctiores esse, qui a conspectu hominum


segregatinulliadseprebentaccessum.
Alii uero distinguendum putant quia uel loquimur
deperfectionisstatuueldeperfectionisopere.Vtroque
autem modo solitaria uita maiorem perfectionem
acquirit quam socialis. Quorum ratio est quoniam uita
socialis status est uolentium perfici per instructionem
in intellectu et per correctionem in effectu, cum
aliquando contingat a uia perfectionis deuiare. Sed
solitaria uita est perfectorum et talium qui nullo
istorum indigeant. Solitarie enim uiuentes et aliorum
consortia aspernantes et ciuiliter et socialiter non
conuersantesnecessario,utphilosophusaitinPoliticis:
Vel sunt ut bestie uel sunt homine meliores. Vnde non
solum secundum sanctorum, sed secundum
philosophorum sententias, solitarie et uirtuose uiuere
perfectorum est et magis tales debent dici quidam dii,
quam homines uel tanquam supremi et perfectissimi
homines; non solum honorandi sed potius admirandi
sunt. Quanto ergo status perfectorum excedit statum
perficiendorum, tanto solitaria uita monachorum
excedit uitam quorumcumque religiosorum socialiter
uiuentium.
Si uero loquamur de perfectionis opere, hoc idem
putant. Opus enim uite solitarie contemplatio est,
socialis uero uite actio est; utriusque operis in
quibusdam commixtio. Planum est autem, quod
contemplatio preeminet actioni et est opus magne
1 quiaccessum]AVG.op.monach.23,79[PL40.547](permultosdies
a conspectu hominum separatos et nulli ad se praebentes accessum
includunt). 14 Velmeliores]cf.THOM.s.theol.2a2aeq.188a.8ad.5:
Et ideo philosophus dicit, in I Polit., quod ille qui aliis non
communicat, est bestia aut Deus, idest diuinus uir; A RIST. pol. 1,2
(1253a): non potens autem communicare aut nullo indigens propter
persesufficientiamnullaparsestciuitatis,quareautbestiaautdeus.
2 nulli:nullisM 7 statusest:e.s.M 9 contingat:continguatS
10 solitaria:solicitariaA
11 istorum:illorumM Solitarie:
solicitarieA 12 aspernantes:aspernentesRSW et2:velM:acV
15 sed:uelH secundum2:etiamF
16 solitarie:solitareI:
solicitarieA:postsolitarieuiuentesadd.F 17 est:om.AG magis
tales:t.m.F debent:debeantF quidamdii:d.q.W 18 et:uelV
19 sedadmirandi:om.H 25 solitarieuite:om.B contemplatio
est:e.c.F 26 uiteactio:uitaactiuaM postest:ueladd.DIMVz

1022
25

30

35

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

la mirada de los hombres, no dejan que nadie se les


acerque.
Algunospiensanquehayquedistinguirsihablamos
de la perfeccin del estado o de la perfeccin de las
obras. De un modo u otro, la vida retirada alcanza
mayor perfeccin que la comunitaria. La razn es que
la vida en comunidad es propia de aquellos a los que
hayquedecirlesloquetienenqueaprender,yhayque
corregirles sus actos cuando, en ocasiones, se apartan
delcaminodelaperfeccin.Encambio,lavidaretirada
espropiadelosquesonperfectosynonecesitannada
deesto.Losquevivenensoledaddesprecianlavidaen
comn y desdean la compaa de los dems como
ciudadanos o como compaeros, segn dice el filsofo
enlaPoltica:Osoncomoanimalesosonmejoresqueel
hombre. Por lo que no slo segn la opinin de los
santos,sinotambindelosfilsofos,vivirensoledady
conforme a la virtud es propio de los que son ms
perfectos y se les debe llamar mejor dioses que
hombres, o bien hombres supremos y perfectsimos;
no slo se les debe honrar sino tambin admirar. En
consecuencia,cuantoelestadodelosquesonperfectos
aventaja al estado de los que intentan serlo, en la
mismamedidalavidaretiradadelosmonjesaventajaa
lavidadecualquierreligiosoquevivaencomunidad.
Si,porelcontrario,hablamosdelaperfeccindesus
obras,piensanlomismo.Lopropiodelavidaretirada
es la contemplacin; de la vida en comunidad, la
accin;enalgunoshayunamezcladeambas.Esobvio
que la contemplacin est por encima de la accin y
goza de gran perfeccin, no slo por las palabras de

1023

Libersecundus29,5379

10

15

20

25

perfectionis, non solum propter Christi uerba de


Martha et Maria communiter recitata sed propter
Christi exemplum imitandum. De quo scribitur apud
Lucamquodexiitinmontemorareeteratpernoctansin
oratione et hoc fit propter facilius diuinum auxilium
impetrandum. Non enim dixit exiit ad turbas aut ad
urbesorare,sedinmontemuastesolitudinis,ubienim
deestauxiliumhumanum.Solitudinislocusaptusestad
impetrandum diuinum auxilium quia, cum ignoramus
quod agere debeamus, hoc solum habeamus refugii ut
oculos nostros dirigamus ad Deum. Item queritur
solitudoproptertumultumseculifugiendum.Deserens
enim mundum et tumultum seculi et separans se non
solum a uoluptatibus mundi, sed a iucunditate sociali,
confortatur a Christo, ut Glossa ait super illo uerbo
ApocalypsisXII:Mulierfugitinsolitudinem.
Circapredictatamenquedesanctitateuitesolitarie
dicta sunt, dicam quod animum pulsat. Alia est enim
ratioilliusantiquitemporis,aliamoderni.Sienimuiros
solitariosconsideramus,illosuidelicetquiinprimitiua
ecclesia floruerunt, uerissimum puto illos fuisse
perfectioris et sanctioris uite ceteris socialem uitam
agentibus.Eoenimtemporenonarctabanturfidelestot
canonumdecretorumpreceptis,censurisautpenis.Nec
erant tunc, ut ita dixerim, tot laquei legum seu
constitutionum, excommunicationum siue censurarum
a quibus uix fideles, etiam diligentissimi et timorati,

1
ChristiMaria]cf.Luc.10,4142:Martha,Martha,sollicitaeset
turbaris erga plurima, porro unum est necessarium; Maria enim
optimampartemelegit,quaenonaufereturabea. 4 exiitoratione]
Luc.6,12.
12
Deserensse]cf.HVGOCHAR.apoc.12:Sequitur,et
mulier, idest Ecclesia, fugit, per auxilium filii sui, in solitudinem,
Glossa, in mentis secretum spreto mundi tumultu.
16 Muliersolitudinem]Apoc.12,6.
1 Christi:postuerbatransp.F:om.M 4 postexiit:solusadd.F 5 fit
:om.H facilius:postauxiliumtransp.F
8
aptusest:om.AG
9 diuinumauxilium:a.d.B 10 quod:quidV postut:solumadd.F
12 seculi:populiF fugiendumseculi:om.D 15 Glossaait:a.G.
FG 17 desolitarie:om.S 19 temporis:postpulsattransp.AG
22 socialemuitam:u.s.V
25 tunc:om.AG ita:postdixerim
transp.AG 26 siue:seuBS

1024

55

60

65

70

75

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

Cristo,conocidasportodos,sobreMartayMara,sino
tambinporelejemplodeCristo,quedebeserimitado.
DelestescritoenelEvangeliodeLucasquesefuea
la montaa a orar y pasaba la noche en la oracin, y
esto es as porque con mayor facilidad se consigue la
ayudadeDios.Nodijosaliarezarconlamultitud,oa
las ciudades, sino a un monte completamente en
soledad donde ningn hombre le poda ayudar. Los
lugaressolitariossonaptospararogarlaayudadeDios
porque, cuando no sabemos qu tenemos que hacer,
slo nos queda como refugio dirigir nuestros ojos a
Dios. Igualmente se busca la soledad para huir del
tumulto de este mundo. Cuando uno desprecia el
tumulto de este mundo y se separa no slo de los
placeres del mundo sino tambin de la alegra de la
vida en sociedad, se ve reconfortado en Cristo, como
dice la Glosa a propsito de aquel pasaje del captulo
duodcimodelApocalipsis:Lamujerhuyaldesierto.
Sin embargo, sobre lo dicho anteriormente a
propsitodelasantidaddelavidaretirada,voyadecir
loquegolpeamipensamiento.Antiguamentehabauna
razn,ennuestrostiemposhayotra.Siconsideramosa
los ermitaos, que estuvieron en auge en la Iglesia
primitiva, creo que es completamente cierto que
tuvieron mayor perfeccin y santidad de vida que los
demsquevivanencomunidad.Poraquellapocalos
fieles no se vean oprimidos por tantos preceptos de
decretosycnones,porcensurasocastigos.Ynohaba
entonces, por as decirlo, tantas complicaciones de
leyes o de constituciones, excomuniones o censuras,
que apenas dejaban a los fieles, incluso a los ms
diligentesytemerososdeDios,respiraryocuparsede

1025

Libersecundus29,80 111

10

15

20

25

30

respirareetprecauerepossunt;nontotieiuniaindicta,
non uigilie, non silentia, non diuturna pariter et
nocturna diuina officia dietim ac ex precepto dicenda,
non denique tot festa colenda, non tam crebra
confessio et corporis Christi communicatio, non tot
obedientiarum prestationes sicut modo fideles
arctanturautpotiusinuoluunturitautrectedeprelatis
ecclesie dici possit illud Christi: Qui alligant onera
insupportabilia et cetera. Vnde si aliqua huius modi in
illa primitiua ecclesia seruabantur, erant tamen
uoluntatis,queprotunctransgredipeccatumnonerat,
quia nondum prohibita. Nunc uero ea omnia que
diximusetcompluraaliaabecclesiaadditaetquotidie
secundum hominum temporis malitiam expedit, ut
augeantur et sub precepto iniunguntur. Quorum
ignorantia aliquem non excusat et omnes etiam
solitarios ad obseruationem ligant. Cum igitur ea
omnianonsolumfacere,sedetsciredifficilesit,etfere
impossibile, non solum anacoritis et in eremo uitam
agentibus qui hominum conuersationes fugiunt et
omnium rerum necessariarum penuriam habent, sed
etiam his qui urbes incolunt, ideo putamus, sine
offensione ueritatis, probabiliter dici posse modernis
temporibus uitam eremiticam non posse reperiri
illius perfectionis et sanctimonie, sicut priscis illis
temporibus; quinimmo periculosam admodum fore et
difficultercunctaecclesiestatutaobseruareposse,nisi
forte aliquis dicat quod anacorite predicti iam adeo
perfecti sunt et tam fixum animum in Dei amore
habent, ut ab his ligamentis liberi sint et predicta
precepta habeant in preparatione animi. Quibus non
facile assentio quia, cum de ecclesia sint, preceptis

8 Quiinsupportabilia]Matth.23,4.
1 tot:om.B 3 diuina:diurnaH:om.M precepto:preceptaAG
dicenda:dicendoD
8
Qui:om.V alligant:allegantAG
9 insupportabilia:importabiliaF 10 illa:om.F 13 complura:quam
pluraV 14 secundumut:marg.R 15 iniunguntur:iniunganturRV
18 et1:om.AGW fere:om.W
20 agentibus:ducentibusF
fugiunt:fuguntr
22 incolunt:incolantF
24 nonposse:post
reperiretransp.M 32 ecclesia:ecclesiisAGH

1026
80

85

90

95

100

105

110

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

smismos;nosehacantantosayunos,nadadevigilias,
nada de silencios, nada de oficios de precepto diarios,
tanto de da como de noche, y no haba, en fin, tantas
fiestas de guardar, ni que confesar o comulgar tan a
menudo, ni prestar tanta obediencia, como se oprime
ahora a los fieles, o ms bien se les arrolla, de modo
que con razn se podra decir de los prelados de la
Iglesia aquellas palabras de Cristo: Que atan cargas
insoportables etc. Por lo que si se observaban
preceptos deeste tipo en aquella Iglesiaprimitivaera,
sinembargo,voluntariamente,noporquefuerapecado
transgredirlos por aquel entonces, porque eran cosas
quenoestabananprohibidas.Ahora,porelcontrario,
se hace preciso que aumente todo eso que hemos
dicho, y otros muchsimos preceptos que la Iglesia ha
idoaadiendodaadaenfuncindelamaldaddelos
hombres en cada momento, y que nos sometamos a
ellosporobligacin.Sudesconocimientonodisculpaa
nadieytodos,inclusolosquellevanunavidaretirada,
estn obligados a cumplirlos. Entonces, como resulta
difcil y casi imposible no slo que anacoretas y
ermitaos, que huyen de la vida en sociedad y pasan
necesidad de las cosas bsicas, sino tambin los que
habitan en ciudades, no slo cumplan con todos estos
preceptos sino tambin que los conozcan, por ello
pensamos, sin perjuicio de la verdad, que se puede
decir que, probablemente, en los tiempos actuales la
vida de los ermitaos no posee esa perfeccin y
santidad de los tiempos antiguos; es ms, pensamos
que es peligrosa y que a duras penas puede respetar
todo lo que la Iglesia ha establecido, a no ser que
alguienpudieradecirquelosanacoretasmencionados
sonahoratanperfectosysualmaesttanresueltaen
el amor de Dios que estn libres de tales ataduras, y
tienenlospreceptosmencionadosenlapropiadisposi
cin de su alma. Aseveracin que no resulta fcil
porque, al pertenecer a la Iglesia, es obvio que estn

1027

Libersecundus29,11230,31

1028

ecclesie ligari manifestum est, nisi priuilegiati


reperianturautdiuinitusaliterfueritreuelatum.
CAPITVLVM XXX DE COMPARATIONE RELIGIOSORVM VITAM
SOCIALEM AGENTIVM INTER SE ET QVE RELIGIO SOCIALIS ALTERI

SOCIALISITPERFECTIORETVTRVMRELIGIO, EOQVODARCTIOR, SIT


PERFECTIOR.

10

15

20

25

30

Consequensestutreligiososuitamsocialemagentes
discernamus et comparemus quantum ad eorum
perfectionem inter quos, ut sancti doctores tradunt,
longaadmodumdifferentiaest.Nam,utinquitsanctus
Thomas secunda secunde questionis CLXXXVIII:
Differentia religionis unius ad aliam principaliter
quidem attenditur ex parte finis, sicut si una religio
ordineturadperegrinoshospitiorecipiendosetaliaad
uisitandos uel redimendos captiuos. Secundario autem
ex parte exercitii quia diuersi modi exercitii sunt in
diuersis religionibus: puta quia in una religione
castigaturcorpusperabstinentiasciborum,inaliaper
exercitium operum manualium uel per nuditatem uel
aliquidaliudhuiusmodi.Etquianonpotestaliquiddici
altero potius nisi secundum illud in quo ab eo differt,
ideo excellentia unius religionis super aliam
principaliter quidem attenditur secundum religionis
finem, secundario autem secundum exercitium.
Diuersimode tamen secundumeum utraque comparatio
attenditur,namcomparatio,queestsecundumfinem,est
absoluta eo quod finis propter se queritur. Comparatio
autem, que est secundum exercitium, queritur non
propter se sed propter finem et ideo illa religio alteri
preferturqueordinaturad finemabsolute potioremuel
quiaestmaiusbonumuelquiaadplurabonadirigit.Si
uero sit idem finis, sed secundario tunc attenditur
preeminentia religionis, non secundum quantitatem

12 Differentiaconsequendum]THOM.s.theol.2a,2ae,q.188,a.6co.
1 postligari:eosadd.F 13 quidem:quidamW 14 etalia:om.B
15 uisitandosredimendos:r.uelu.F 16 quiaexercitii2:om.AGH
19 postuel2:peradd.BFH 20 aliud:om.F 21 eo:alioV 25 tamen
:om.W 30 que:quemDI 31 dirigit:ordinaturR

10

15

20

25

30

Espejodelavidahumana

ligadosalospreceptosdelaIglesia,anoserquesean
privilegiadososeleshayareveladootracosaporparte
deladivinidad.
5

10

15

20

25

30

35

CAPTULO XXX: COMPARACIN DE LAS RDENES RELIGIOSAS


QUEVIVENENCOMUNIDAD;QUVIDARELIGIOSAENCOMUNIDADES
MSPERFECTAQUEOTRAS; SILAVIDARELIGIOSAESMSPERFECTA
CUANTOMSESTRICTA.

Toca ahora que nos ocupemos de los religiosos que


viven en comunidad y los comparemos por su
perfeccin,entreloscuales,comonoshantransmitido
los santos doctores, hay grandes diferencias. Pues,
como dice santo Toms en la cuestin 188 de la
segunda parte de la segunda: La diferencia de una
ordenreligiosarespectoalaotraseaprecia,sobretodo,
porsufin,comosidijramosqueunavidareligiosase
dedica a recibir peregrinos en el hospicio y otra a
visitar y redimir a los reclusos. De modo secundario,
por su actividad, porque las actividades son diferentes
en cada tipo de orden religiosa: por ejemplo, en una
orden religiosa se mortifica el cuerpo por medio de la
abstinencia de alimentos, en otra por el ejercicio de
actividades manuales o por la desnudez o por alguna
otracosadeestetipo.Ycomonosepuededecirqueuna
cosaseamejorqueotra,sinoesenfuncindeaquelloen
loquesediferencia,laexcelenciadeunaordenreligiosa
frente a otra se aprecia sobre todo por el fin de esa
ordenreligiosa,ysecundariamenteporsuactividad.Sin
embargo,lacomparacinporlaactividadseapreciade
otra manera, pues la comparacin por su finalidad es
absoluta,porqueelfinsebuscaensmismo.Lacompa
racin segn la actividad se busca no en s misma sino
atendiendo a un fin, y por ello esa orden religiosa se
prefiereaotra,porquesededicaaunfinmejordeforma
absoluta,oporqueesmayorelbien,oporquesedirigea
mayoresbienes.Si,porelcontrario,sedaelmismofin,se
atiende entonces de modo secundario a la magnanimi
dad de esa orden religiosa no por la cantidad de su
actividad,sinoporsuproporcinenrelacinalfinquese

1029

Libersecundus30,3261

10

15

20

25

30

exercitii, sed secundum proportionem eius ad finem


intentum.VndeetinCollationibuspatruumintroducitur
sententia beati Antonii, qui pretulit discretionem, per
quam aliquis omnia moderatur et ieiunis et uigiliis et
omnibus huiusmodi obseruationibus. Sic ergo dicendum
quodopusuiteactiueestduplex.Vnumquidem,quodex
plenitudine contemplationis deriuatur, sicut doctrina et
predicatio. Vnde et Gregorius dicit in quinta homilia
Super Ezechielem, quod perfectis uiris primo ad
contemplationem suam redeuntibus, dicitur: Memoriam
suauitatis tue eructabunt; et hec prefertur simplici
contemplationi; sicut enim est maius illuminare quam
lucere solum, ita maius est contemplata aliis tradere,
quam solum contemplari. Aliud autem est actiue uite
quod totaliter consistit in occupatione exteriori sicut
eleemosynas dare, hospites recipere et alia huiusmodi.
Que sunt minora operibus contemplationis, nisi forte in
casunecessitatis.
Sic ergo summum gradum in religionibus tenent, qui
ordinantur ad docendum et predicandum, qui etiam
propinquissimi sunt perfectioni episcoporum, sicut et in
aliis rebus fines primorum coniunguntur principiis
secundorum, ut dicit Dionysius, septimo capitulo De
diuinis nominibus. Secundum autem gradum tenet ille
qui ordinatur ad contemplationem; tertium autem qui
occupanturcircaexterioresactiones.
In singulis autem his gradibus potest attendi
preeminentia, secundum quod una religio ordinatur ad
altioremactumineodemgenere,sicutinteroperaactiue
potiusestredimerecaptiuosquamsusciperehospites,et
2
Collationibuspatruum]cf.CASSIAN.conl.2,2[PL49.525].
9
perfectiseructabunt]GREG.M.inEzech.1,5,12[PL76.825](de
perfectis
uiris
post
contemplationem
...
).
10 Memoriameructabunt]Ps.145,7. 22 finessecundorum]PS.
DION. AR. diu. 7,3 [PL 122.1152] (semper fines priorum connectens
principiissecundorum).
1 proportionem:portionem(promarg.)D 2 et:om.F 4 et2:acG
6 estduplex:d.e.F 11 prefertur:proferturW 12 estmaius:m.e.
FH 13 maius:magisW 14 autem:enimG 17 minora:om.M
19 Sic:siAG religionibus:religioneAGH qui:om.M
20 et
predicandum:om.W 25 autem:om.V 28 una:om.AGH postad:
unumadd.F

1030

35

40

45

50

55

60

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

persigue.PorellosecitaenlasColacionesdelospadres
la opinin del beato Antonio, que prefiri la discrecin,
por la que se modera uno en todo, tanto a los ayunos
comoalasvigiliasyatodoloquehayqueobservar.En
consecuencia, hay que decir que las obras de la vida
activasondedostipos.Uno,enefecto,elquesederivade
laplenituddelacontemplacin,comolaenseanzayla
predicacin.PorellodiceGregorioenlaquintaHomila
sobre Ezequiel que una vez que hubieron vuelto los
hombres perfectos a la contemplacin, se les dijo:
Divulgarnelrecuerdodetuinmensabondad;yestose
prefiere a la simple contemplacin; igual que es mejor
darluzalosdemsqueslotenerluz,estambinmejor
transmitirloquesehacontempladoalosotros,queslo
contemplarlo. Otra cosa propia de la vida activa es que
consiste plenamente en la ocupacin hacia los dems,
comoesdarlimosna,recibirhuspedesyotrascosasde
estetipoquesonmenoresalasobrasdecontemplacin,
anoserencasodenecesidad.
As pues obtienen el mayor grado entre las rdenes
religiosas las que se dedican a la enseanza y a la
predicacin, que son las que estn muy prximas a la
perfeccindelosobispos,igualqueenotrascosaselfinal
del primero enlaza con el principio del segundo, como
dice Dionisio en el captulo sptimo de Los nombres
divinos.Obtieneelsegundogradolaordenreligiosaque
se dedica a la contemplacin; el tercero, las que se
ocupandehacercosasparalosdems.
En cada uno de estos grados se puede apreciar la
magnanimidadenfuncindelacualunaordenreligiosa
se dedica a un acto ms elevado dentro de su mismo
gnero, igual que entre las obras de la vida activa es
mejor redimir convictos que acoger huspedes, y entre

1031

Libersecundus30,6296

10

15

20

25

30

35

in omnibus operibus contemplatiue potior est oratio


quam lectio. Potest etiam attendi preeminentia, si una
earum ad plura horum ordinatur quam alia, uel
conuenientiora statuta habeat ad finem propositum
consequendum.
Moderni tamen doctores ad eundem intellectum
aliter distinguunt. Tres enim gradus faciunt illorum
religiosorum uitam socialem agentium, presertim qui
inpaupertateuoluntariapropterChristumassumptam
regularem uitam elegerunt. Primus gradus fuit
quondam, et hodie est, quorumdam monachorum, qui
habentes possessiones in communi de fructibus et
prouentibus ipsarum uiuunt et de illis sibi et
necessariisuitesueprouident.Secundusmodusfuit,et
adhuc est, quorumdam religiosorum qui mundum
spernentes de labore manuum suarum uictitant ac
uestium et alia necessaria sibi ex illo mysterio
subministrant; secundum quem modum aliquando
Paulusapostolusuixitneoffendiculumdareteuangelio.
Tertius gradus est aliorum religiosorum qui hodie
communi uocabulo mendicantes appellantur, qui
spiritualibus principaliter uacantes et predicationi et
doctrine insistentes, de his que sibi a fidelibus
offerunturinuoluntariapaupertateDeofamulantur.
He igitur religiones habent inter se differentias et
proportiones et alie aliis antiquiores sunt et etiam
strictiores. Sed quantum est ad statum uberioris
perfectionisnondubitoultimam,idest,mendicantium
uitam, maioris esse perfectionis et meriti ac etiam
securitatis ad salutem propter quattuor causas
superius assignatas, cum de excellentia religiose et
monastice uite in genere actum est. Primo uidelicet
quia
temporalium
rerum
minorem
habet
sollicitudinem; secundo, quia ad spiritualem
contemplationem maiorem habet dispositionem

1 operibus:om.R potior:potiusS 3 horum:eorumG 6 post


eundem:tamenadd.AG
9
paupertateuoluntaria:u.p.F
uoluntariauitam:om.S propter:assumptaF 11 hodieest:m.
qu.B
12 de:om.AGH et:eorumF
14 necessariis:om.M
prouident:gradusV etadhuc:e.qu.DIMVz 15 postqui:quiadd.
M 16 manuum:uiuuntF ac:acAGH 17 uestiumet:aliarum
necessitatumF 22 principaliter:om.M 23 fidelibus:etAG 26 aliis
:om.W
32
monasticeuite:om.W
33
rerum:habentH
35 contemplationem:habentGH

1032

65

70

75

80

85

90

95

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

todas las obras de la vida contemplativa es mejor la


oracin que la lectura. Se puede apreciar la magnani
midad viendo si una de esas rdenes se dedica a ms
cosas que otra o tiene unos estatutos ms convenientes
paralaconsecucindelfinpropuesto.
Losdoctoresdenuestrotiempo,sinembargo,hacen
distincin tambin por lo que se refiere al intelecto.
Distinguentresgradosentrelosreligiososquevivenen
comunidad, especialmente entre los que eligieron la
vidaregularconvotodepobrezaporCristo.Elprimer
grado fue, y sigue siendo hoy, para los monjes que
compartenbienesyvivendesusfrutosysuscosechas,
y de ah sacan para s mismos y sus allegados. El
segundofue,ysiguesiendotodava,paralosreligiosos
que han despreciado el mundo y viven del trabajo de
sus manos, y de ese rito sacan las vestiduras y las
demscosasnecesarias;elapstolPablovivideeste
modo algn tiempo para no hacer ofensa al Evangelio.
El tercer grado es para otros religiosos que hoy se
conocen con la denominacin comn de mendicantes,
que se dedican sobre todo al espritu e insisten en la
predicacin y en la doctrina, y se alimentan, en su
pobreza voluntaria por Dios, de lo que les ofrecen los
fieles.
Estas rdenes religiosas tienen diferencias y
relacionesentres,yunassonmsantiguasqueotrase
incluso ms estrictas. Pero en lo que se refiere al
estadode mayorperfeccin,nodudoquelaltima,es
decir, la vida de los mendicantes, es de mayor
perfeccin y mrito, e incluso tiene garantizada su
salvacin por cuatro causas, mencionadas antes,
cuando se ha tratado de la magnanimidad de la vida
religiosa y monstica en general. En primer lugar,
porquetienenmenorintersporlascosasdeestavida;
en segundo, porque tienen mayor disposicin para la
contemplacin espiritual; en tercero, a tenor de los

1033

Libersecundus30,97124

10

15

20

25

annexam; tertio quia respectu maiorum bonorum que


fidelibus subministrant et paruam in hoc seculo
recompensationem recipiunt; quarto quia magis
Christiuitamimitanturetapostolorum.Scribiturenim
in Luca quod mulieres multe sequebantur Christum
ministrantes sibi de facultatibus suis, quam aliqui
putantuitammendicantium.
Fortasse aliquis obiciet, quod nonnulle religiones
acrioris uite sunt quam mendicantes, ideo uidentur
eminentioris atque perfectioris esse status. Nam
dicendumest,utsanctitraduntdoctores,quodistaduo
simulstarepossunt,aliquamreligionemessearctiorem
et tamen minoris perfectionis quod triplici uia
ostenditur. Primo per Christi exemplum; secundo per
discipulorum documentum; tertio per ecclesie
militantiscommuneexperimentum.
Primo enim patet per exemplum Christi, nam nulli
fidelium debet esse dubium quod nulla regula uel
religio arctior esse potest quam religio Iohannis
Baptiste, de quo dicitur Matthei primo quod
uestimentum eius erat de pilis camelorum; esca autem
eius locuste et mel siluestre. Super quo uerbo dicit
Hieronymus quod mirum erat in humano corpore
tantam asperitatem uite conspicere. Demum nulli
dubium est quod nulla alia religio aut uiuendi modus
perfectior fuerit uita et religione Christi unde Matthei
XI dicitur: Venit Iohannes Baptista non manducans nec
bibens et tamen dixistis quia demonem habet. Venit
5
mulieressibi]NonapudLuc.sedMatth.27,55(erantautemibi
mulieres multae a longe quae secutae erant Iesum a Galilaea
ministrantesei).
21
uestimentumsiluestre]Matth.
3,4(uestimentum de pilis camelorum et zonam pelliciam circa
lumbos suos esca autem eius erat lucustae et mel siluestre).
27
Venitsuis]Matth.11,1819(uenitenimIohannesneque
manducans neque bibens et dicunt daemonium habet. Venit Filius
hominis manducans et bibens et dicunt ecce homo uorax et potator
uinipublicanorumetpeccatorumamicusetiustificataestsapientiaa
filiissuis).
6 postquam:esseadd.V aliqui:uitaR 7 mendicantiumobiciet:
NecobicietquodaliqueR 8 nonnulle:actiorisW 15 per:militantes
W 17 nullidebet:om.W 18 nulla:siueF 21 camelorum:om.M
22 eius:uelA 24 nulli:om.BW 25 alia:seuF modus:fuitG
26 postet:quantamnonhabetitaarctamuitamadd.F

1034

100

105

110

115

120

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

mayoresbienesqueproporcionanalosfielesyporlos
que reciben una pequea recompensa en este mundo;
encuarto,porqueimitanmejorlavidadeCristoylade
losapstoles.EstescritoenelEvangeliodeLucasque
muchas mujeres seguan a Cristo para atenderle en
virtuddesusposibilidades:algunospiensanquestaes
lavidapropiadelosmendicantes.
Quizs alguien pueda objetar que algunas rdenes
son ms duras que las mendicantes y que por ello
parece que se hallan en un estado ms eminente y
perfecto. Pues hay que decir, como transmiten los
santos doctores, que pueden estar igualadas, que una
orden religiosa es ms estricta y, sin embargo, de
menorperfeccin,loquesemuestraporunatripleva.
En primer lugar por el ejemplo de Cristo; en segundo,
porlasenseanzasdelosdiscpulos;entercero,porla
experienciadelaIglesiamilitante.
En primer lugar, queda claro que por el ejemplo de
Cristo, pues a ningn fiel le puede quedar la duda de
que no puede haber regla u orden religiosa ms
estrictaqueladeJuanBautista,delaquesediceenel
captuloprimerodelEvangeliodeMateoquesusropas
eran de pelo de camello; su comida, langostas y miel
silvestre.Apropsitodeestepasaje,Jernimodiceque
era admirable ver cmo el cuerpo humano toleraba
unavidatandura.Enfin,anadieledebequedarduda
dequeningunaordenreligiosaomododevidaesms
perfecto que la vida de Cristo, de donde se dice en el
captulo once del Evangelio de Mateo: Vino Juan
Bautista que ni coma ni beba y, sin embargo, dijisteis
que estaba endemoniado. Ha venido el hijo del hombre,

1035

Libersecundus30,125150

10

15

20

25

filiushominismanducansetbibensetdixistiseccehomo
uorax et potator uini et iustificata est sapientia a filiis
suis. Super quo uerbo dicit Augustinus quod sancti
apostoli intellexerunt regnum Dei non esse in esca et
potu, sed in equanimitate et uoluntate tolerandi quos
neque copia subleuat neque deprimit egestas. Et sic
patet quod religio Christi, licet fuerit minus arcta,
tamenlongemaiorisperfectionis.
Secundo hoc patet per doctrinam apostolorum.
Tanta enim fuit apostolice uite perfectio et ecclesie
primitiue ut, cunctis possesionibus abdicatis, omnia
haberent in communi et pretia possessionum
ponebantur ad pedes apostolorum; a qua perfectionis
uia aliquatenus posteriores defecerunt quia
possessiones in communi licite tamen reseruabant, ut
alibi latius diximus, presertim in eo libro quem De
Christi paupertate edidimus; tetigimus etiam in libro
Defensorii status ecclesiastici. Nam expresse dicit
Augustinus, III De doctrina Christiana: Nullas ecclesias
gentiumfecisse,quodtemporeapostolorumfactumest
ettamenmonasteriaexgentibusconuersiscongregata
et possessiones in communi seruantes arctioris uite
fuerunt, quam religio siue status apostolorum. Dicit
enim Hieronymus in epistola ad Eustochium: De cibo
ueroetpotutaceo,cumetiamlanguentesmonachiaqua
frigidautanturetcoctumaliquodcomedisseluxuriaest.

3
sanctipotu]AVG.epist.36,7[PL33.143](apostoliintellegit,ut
regnumDei,quodestecclesia,nonsitinescaetpotusedinieiunio).
11
cunctisapostolorum]cf.AVG.doctr.christ.3,6[PL34.69]:ut
omniasuauenderenteorumquepretiumindigentibusdistribuendum
anteapostolorumpedesponerent.
19 Nullasfecisse]AVG.doctr.
christ.3,6[PL34.69](nonenimhocullas....). 24 Deest]HIER.epist.
22,7 [Pl 22.398] (de cibis uero et potu taceo, cum etiam languentes
aquafrigidautanturetcoctumaliquidaccepisseluxuriaesit).
2 est:om.F 7 Christi:fuitF postfuerit:fuitadd.F 8 :om.G
10 ecclesie:etH 12 haberent:om.W 13 perfectionis:marg.R
14 uia:posteriV
15 communi:om.V licite:seruabantV
utecclesiastici:om.R
19 Augustinus:om.H iii:inDW:om.G
24 Eustochiumcorr.:Eustachium
25 aquamonachi:om.AG
26 et:aliquidFS comedisse:sitV

1036
125

130

135

140

145

150

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

que come y bebe, y habis dicho: He aqu un hombre


voraz y bebedor de vino, pero se ha justificado la
sabiduraporsushijos.Apropsitodeestepasajedice
Agustn que los santos apstoles entendieron que el
reinodeDiosnoestabaenlacomidayenlabebida,sino
en la benevolencia y capacidad para sufrir: a ellos, ni
los altera la abundancia ni los deprime la falta. Y de
estemodoresultaobvioquelavidareligiosadeCristo,
aunque fuera menos estricta, fue, sin embargo, con
diferencia,msperfecta.
En segundo lugar, es patente por la doctrina de los
apstoles.Tangrandefuelaperfeccindelavidadelos
apstoles y de la Iglesia primitiva que, una vez que
abandonaron todas sus posesiones, lo tenan todo en
comn y ponan a los pies de los apstoles las
recompensas de sus posesiones. Algunos ms tarde se
alejaron, en cierta medida, de este camino de
perfeccin porque se reservaban, lcitamente no
obstante,lasposesionesencomn,comohemosdicho
con ms detalle en otra parte, en especial en el libro
que editamos con el ttulo La pobreza de Cristo;
tambin lo tratamos en nuestro libro Defensa del
estadoeclesistico.DiceAgustn,deformaelocuente,en
el captulo tercero de su Doctrina cristiana: No se ha
hecho ninguna Iglesia porque ya se hizo en tiempo de
los apstoles y, sin embargo, los monasterios, que se
hanformadoapartirdeunaseriedepersonasquehan
cambiado su vida, llevaron, guardando sus posesiones
encomn,unavidamsestrictaquelavidareligiosao
estadodelosapstoles.DiceJernimoensuEpstolaa
Eustoquia: De la comida y de la bebida prefiero no
hablar, pues hasta los mismos monjes enfermos slo

1037

Libersecundus30,151181

10

15

20

25

30

Fuerunt ergo monachi in primitiua ecclesia arctioris


uite quam apostoli, sed tamen minoris perfectionis,
quod patet, quia ex eo quod monachi predicti
possessiones in communi seruabant. Augustinus
uidetur innuere eos quodammodo a perfectione
apostolorumdefecisse.
Tertio, hoc etiam conspicitur per militantis nostre
ecclesie experimentum. Tenet enim communiter
ecclesia religionem siue statum episcoporum
perfectiorem esse omni alia religione, tam
monachorum quam aliorum, et tamen experimentum
docet quod quelibet religio arctioris uite est quam
religio seu status episcoporum. Non ergo se
comitantur ista, quod religio quanto arctior tanto
perfectior. Potest enim esse maior perfectio cum
minori arctitudine et maior arctitudo cum minore
perfectione. Et licet ecclesia concedat transire ad
arctiorem illis, qui sunt in laxiori, non propterea id
concedit, quasi credat religionem tanto esse
perfectiorem quanto arctiorem simpliciter, sed credit
arctiorem instrumentaliter esse perfectiorem
respectum illorum, qui per talem arctitudinem dicunt
commodiusposseperuenireadstatumperfectionis.Et
hecquantumadperfectioremstatumintelligendasunt.
Quid autem tenendum sit quantum ad transitum,
canoniste tractant in capitulo sane de regularibus.
Dicunt enim, exempli gratia, quod attenta institutione
regule sancti Augustini et etiam sancti Benedicti,
arctioris regule est ordo sancti Benedicti et laxior
sancti Augustini, uidelicet quantum ad transitum de
una religione ad aliam. Itaque nisi constitutiones

1
primitiua:actiorisW
4
possessionesseruabant:s.p.G
inseruabant:om.G seruabantinnuere:marg.R 6 Tertio:e.h.
F
9 postepiscoporum:inadd.G
10 perfectiorem:omniaB
12 docet:quilibetW 13 secomitantur:c.s.F 14 postista:deadd.
F postreligio:deadd.F 15 enim:om.M 16 minori:minoreG
arctitudo:minoriAGH 18 id:quiaW 22 illorum:om.S 24 statum
:om.AG 26 sane:regulaDI 28 sancti2:BernardiM sancti2ordo
:om.I
29 regule:postBenedictitransp.B postBenedicti:ordo
add.R 30 transitum:om.W 31 una:inAG

1038

155

160

165

170

175

180

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

beben agua fra, y tomar algo cocido se considera un


lujo. Llevaron, pues, los monjes dentro la Iglesia
primitivaunavidamsestrictaqueladelosapstoles
pero, no obstante, de menor perfeccin, lo que se
verificaporquelosmonjesanteriormentemencionados
guardaban sus posesiones en comn. Agustn parece
insinuar que, en cierto modo, se han apartado de la
perfeccindelosapstoles.
En tercer lugar, se observa tambin gracias a la
experiencia de nuestra Iglesia militante. Est comn
mente aceptado que la Iglesia tiene una orden
religiosa, el estado de los obispos, ms perfecta que
cualquier otra orden, tanto de monjes como de otro
tipo y, sin embargo, su experiencia nos ensea que
cualquier orden religiosa tiene una vida ms estricta
quelaordenoestadodelosobispos.Enconsecuencia,
nosepuedenunirestosdosconceptos,asaber,quela
religincuantomsestrictamsperfecta.Puedehaber
mayor perfeccin con reglas menos estrictas y reglas
msestrictasconmenorperfeccin.YaunquelaIglesia
permita que los de una orden ms permisiva se
cambien a una ms estricta, no lo concede en la
creenciadequelaordenreligiosaestantomsperfecta
cuanto ms estricta en trminos absolutos, sino que
cree que lams estricta en su forma de actuar es ms
perfecta en consideracin a los que dicen que,
precisamente por esas reglas estrictas, pueden
alcanzarconmayorfacilidadelestadodelaperfeccin.
Estoesloquehayqueconocerporloqueserefiereal
estado ms perfecto. Lo que hay que observar en el
cambiodeunaordenaotralotratanloscanonistasen
el captulo dedicado a los que viven bajo la regla. Por
ejemplo, una vez estudiados los principios de la regla
de san Agustn, y tambin la de san Benito, dicen que
estaltimaesunareglamsestrictafrentealadesan
Agustn que es ms permisiva por lo que se refiere al

1039

Libersecundus30,182conclusio,6

10

15

20

25

30

regulares obstarent uel obseruantia actualis fratrum


predicatorum et aliorum, qui regulam beati Augustini
profitentur, certum est eos posse transire ad ordinem
sanctiBenedicti.Verumtameninistamateriaquantum
ad transitum ad aliam religionem, dicunt doctores
quod capitur latior uel arctior habendo respectum ad
actualem,etiamadconstitutionesfactasultraregulam.
Vnde quantum ad dictum transitum non est solum
ponderanda regula sancti Benedicti et Augustini, sed
sunt ponderande constitutiones ipsorum ordinum et
actualesobseruantie.Etideocumfratrespredicatorum
etsanctiAugustinietaliorumquitenentregulambeati
Augustini, secundum communem modum uiuendi et
seruandiregulamreductisuntadinstarmendicantium,
ponderata ueritate, uidentur esse arctioris ordinis
quam ordo sancti Benedicti et non posset transire
frater predicatorum ad ordinem sancti Benedicti sine
pape licentia. Tamen quantum ad perfectionem status
utriusque regule simpliciter assumpte, secundum
opinionem multorum, regula beati Benedicti
perfectiorisstatusquamsanctiAugustiniest.
Et hec de comparatione inter se cunctarum
religionum uitam socialem habentium breuiter dicta
sufficiant.
[Satisfeciiam,carissimaetpiamater,precepto,nondixerim
uoto tuo, egique pauca de statu uite spiritualis discussique
naturamutriusquepartiseius,tameorumquesubecclesiastico
statu uiuunt quam sub regulari professione degunt. Dixi
utriusqueutiliaetinutilia,dulciaetamaraetquomodoaliisalia
placet et congruit uita. Spectas igitur a me ut, qui utramque

1 regulares:necF 2 beati:sanctiH 6 capitur:accipiturG latior:


laxiorFV:largiorM respectum:respectuV
7
postad:
obseruantiam regule add. DIMVz : obseruandam add. F

constitutiones:om.W 9 sedmodum:om.W 16 postordo:esse


add.H
17
fraterBenedicti:possetfraterordinispredicatorum
transireF 19 postregule:estadd.W 22 Et:om.H:postperfectioris
transp.V 24 postsufficiant:conclusiofinalisaddF:conclusiototius
libriaddominumsanctissimumaddDIMVz
25 Satisfeciualeam:
uerba haec, quae prima secundi libri conclusionis uersio uidentur,
tantuminRreperiuntur

1040

185

190

195

200

205

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

pasodeunaordenreligiosaaotra.Aspues,salvoque
losestatutosdelasrdenesosucumplimientohoyen
da por parte deloshermanos predicadoresyotroslo
impidan,esverdadquelosqueprofesanlaregladesan
Agustn se pueden pasar a la orden de san Benito. No
obstante, en esta materia, en lo relativo al paso a otra
orden religiosa, dicen los doctores que se elige la ms
permisiva o la ms estricta con respecto a nuestro
tiempo,einclusosegnlosestatutosfijadosmsallde
lapropiaregla.Esasque,porloquerespectaalcitado
paso,nodebemosvalorarslolaregladesanBenitoy
la de san Agustn, sino que debemos valorar los
estatutosdelospropiasrdenesysucumplimientoen
nuestro tiempo. Y por ello, cuando se compara a los
hermanos predicadores y los de san Agustn, y otros
que siguen la regla de san Agustn, con los
mendicantes, por su modo de vida en comn y su
cumplimientodelaregla,sinosatenemosalaverdad,
pareceserunaordenmsestrictaqueladesanBenito
ynopodracambiarseunhermanodelospredicadores
a la orden de san Benito sin licencia del Papa. Sin
embargo,porloquerespectaalaperfeccindeambos
estados tomada en trminos absolutos, en opinin de
muchos la regla de san Benito es propia de un estado
msperfectoquelaregladesanAgustn.
Resulta suficiente lo que, en pocas palabras, hemos
dicho sobre la comparacin entre s de todos los
religiososquehacenvidaencomunidad.
[Hedadocumplimientoya,queridsimaypiadosamadre,a
tu mandato, por no decir deseo, y he tratado unos pocos
aspectos de la vida espiritual, y he explicado la naturaleza de
sus dos partes, tanto de los que viven bajo el estado
eclesistico como los que profesan la vida regular. He
mencionadolosaspectostilesylosintiles,loagradableylo
desagradabledeambasycmocadaunagustaaunosyencaja

1041

Libersecundusconclusio,736

10

15

20

25

30

tam accurate discusserim tam abundanter laudauerim, ego


ipse tantopere commendata non respuam et alteram illarum
mihi eligam. Igitur pensatis mecum atque libratis omnibus
utriusque status oneribus et difficultatibus, dulcibus et
amaribus, decreui ecclesiastici ordinis statum, auctore Deo,
mihieligere;cuiuselectioniscausas,motiuaetrationes,tu,pia
mater, que uires corpusculi mei nosti, iampridem assignasti.
Quibusergononnullasaliassuprainhoclibelloaddidisperans
in eo qui ait: Qui mihi ministrat me sequatur; et iterum:
Ambulans in uia inmaculata hic mihi ministrabit, quia pro sua
pietate dabit uires ut ei digne et inmaculato tale ministrare
ualeam.]

Accipe,beatissimepater,hocHumaneuitespeculum
tuo nomini sed multorum utilitati dicatum, ut per te,
qui speculum et totius mortalis uite norma datus es,
cuncti fideles in quouis statu, arte, gradu ac dignitate
constituti,speculenturatqueineouideantquidcuique
conueniat, quid incumbat in quoue deuiant a tramite
uie iuste. Nam ueluti naturale speculum cuiuslibet
formesibioppositeimaginariamprofertsimilitudinem,
sic hoc speculum omnium mortalium uarias uiuendi
formas recipiet et quid boni, quid sinistri habeat,
distinguet et intuebitur. Ibi enim uitam suam
speculabitur omnis homo, nam uidebit peccator et
irascetur speculans preuaricationes suas; in eo rursus
uidebunt recti et letabuntur quia cernent in quo
crescant.Deniqueineouidebuntiustiettimebuntquia
putantes se stare, uideant ne cadant. Et tandem
uidebunt mortales, quia omnis caro fenum et omnis
huiusseculidecorutstercus.

9 Quisequatur]Ioh.12,26. 10 Ambulansministrabit]Ps.100,6.
28 putantescadant]ICor.10,12. 29 omnis1fenum]Is.40,6.

14 tuospeculum:om.AG
15 et:om.M
17 speculentur:
speculanturW:speculenterA uideant:uidentW
18 deuiant:
deuientV 25 irascetur:irascereturW rursus:om.G 26 quia:
queF cernent:cernantAGH 29 postuidebunt:mortalesadd.F

1042

10

15

20

25

30

35

Espejodelavidahumana

10

15

20

25

30

35

consuvida.Esperas,pues,dem,queheexplicadoambascon
tanta precisin y las he elogiado con tanta profusin, que yo
mismo no rechace lo que he valorado en tan gran medida y
elija para m una de las dos. As pues, sopesadas y calculadas
conmigo mismo todas las responsabilidades y dificultades,
aspectos agradables y desagradables de ambos estados, tom
ladecisindeelegir param,porconsejodivino,elestado del
orden eclesistico; las causas, motivos y razones de esta
eleccin, t, piadosa madre, que conoces las fuerzas de mi
pequeo cuerpo, has atribuido hace ya tiempo. A stas,
entonces, he aadido yo otras, ms arriba en este libro,
poniendo mi esperanza en ese pasaje que dice: Quien quiera
servirmequemesiga;ydenuevo:Elquemarchaporuncamino
sin tacha, ste es quien me servir, porque gracias a su piedad
medarfuerzasparasercapazdeservirledeformadignaysin
tacha.]

Recibe, beatsimo padre, este Espejo de la vida


humana, dedicado a ti pero de provecho para muchos,
paraqueporti,quetehasentregadocomoespejoyley
de toda vida mortal, todos los fieles, en cualquier
estado, oficio, grado y dignidad que se encuentren,
especulenyveanenlloqueleconvieneacadauno,lo
queleataeyenqusehanseparadodelasendadel
caminojusto.Puesigualqueunespejorealdevuelvela
imagendecualquierobjetoqueseleponedelante,as
sterecibirlasdiferentesformasdevidadetodoslos
mortales,distinguiryverloquetienendebueno,lo
quetienendemalo.Alltodohombreespecularsobre
su vida, pues se mirar el pecador y se llenar de ira
cuandodescubrasuspecados;enl,porelcontrario,se
mirarnlosbuenosysealegrarnalpercatarsedeque
se engrandecen. En fin, en l se mirarn los justos y
tendrnmiedoporque, siendoconscientes dequeestn
de pie, deben mirar por no caerse. Y, finalmente, se
mirarn los mortales, porque toda carne es hierba y
todaslashonrasdeestemundocomoestircol.

1043

Libersecundusconclusio,3751

10

Dabo ergo finem, qui pro rerum magnitudine uix


incepi. Scio paucula forte et multa de huius mortalis
uite diuersis artibus et uiuendi modis diuersi, que
quidem longiora aut breuiora dici posse, non ignoro.
Verum nec breuitati admodum studui nec copie ne
legentes aut tedio aut nimia breuitate afficerem.
Imitatus sapientem ecclesiastem, qui ex multis
composuit parabolas sacras que sunt uerba utilia,
scribens sermones rectissimos ac ueritate plenos, non
sibi sed futuris prospiciens ad laudem omnipotentis
Dei,quitandemtuambeatitudinemfeliciterprotegatet
conseruetettandempostdiutinumhuiusuitecursum,
unacumgregetibicredito,perducataduitameternam.
Amen.

15

1 ergo:marg.R 3 diuersi:deseruiD 4 quidem:quidH longiora:


om.W non:om.W 5 ne:necW

1044

40

45

50

Espejodelavidahumana

10

15

Pondr fin entonces cuando, por la magnitud del


tema,apenasloheempezado.Squequizsespocoy
no ignoro que muchas de estas cosas sobre los
diferentes oficios de esta vida mortal y los diferentes
modosdevidasepodantratardeformamsextensao
ms breve. Sin embargo, no deseara incomodar a los
lectoresprecisamenteporlabrevedadoelempeo,ni
por la abundancia, ni por el hartazgo, ni por una
excesiva brevedad. He imitado al sabio del Eclesiasts
que, de entre muchas cosas, compuso sagradas
parbolas, que resultan ser palabras provechosas,
escribiendo muy buenos sermones y llenos de verdad,
mirando no por s mismo sino por los que vendran
despus para alabanza de Dios omnipotente el cual,
finalmente,protejaentredichasavuestraBeatitudyos
guarde, y al fin, despus de un prolongada vida, junto
con el rebao que se os ha confiado, os lleve a la vida
eterna.Amn.

1045

INCIPIT REPERTORIVM SIVE TABVLA PER ALPHABETVM AD


FACILITER RECIPIENDAS MATERIAS IN PRESENTI LIBRO DICTO

SPECVLVMVITEHVMANE.
A
5

10

15

20

25

Aduocatusqualisdebetesseetlaudaturplurimumeius
exercitium;libroprimo,c.XVII.
Aduocatorum fraudes, incommoda, damna et pericula;
libroprimo,c.XVIII.
Aduersa et mala cuiuslibet artis in hac uita humana;
libroprimo,pertotum.
Aduersa et mala, fere omnia, que passi sunt homines
incipiendoaboriginemundietnominanturpersone
etdecausaeorundemmalorum;libroprimo,c. XL.
Aduersamalaetafflictionesquehominesinomnistatu
patiunturintrinsecusetsatisfitquerelishominumet
quare nullus sua sorte contentatur; libro primo, c.
XLI.
Agriculture laudes, necessitas et utilitas et de eius
commendatione;libroprimo,c.XXI.
Agricultureincommoda,afflictionesetlabores;librop.,
c.XXII.
Ambitio;libroprimo,c.XLI.
Artes omnes et diuersi modi uiuendi seculariter et
dulciaacprosperanecnonamaraetaduersaillarum
breuinarrantur;libroprimo,c.XXXIX.
Artesliberalesquaresicdicanturetdeearumlaudibus
et utilitate necnon de earum abusu laboribus et
paruofructu;libroprimo,c.XXXIIII.

1 RepertoriumhocalphabeticumdeestinR ad:om.V 2 faciliter:


feliciterG dicto:om.G 3 vitehvmane:h.u.VW posthvmane:et
primodeAadd.G 4 A:litterasomnesom.GM 5 debetesse:e.d.G
postet:quamadd.F etexercitium:om.V laudaturplurimum:
p.l.F
7 incommodaet:om.V postpericula:etceteraadd.V
9 cuiuslibethumana:om.V 12 etmalorum:om.V nominantur:
nominaturA
13 postcausa:omniumadd.M
15 patiuntur:
pacunturBRr
18
postnecessitas:etceteraadd.V
et1commendatione:om.V 23 et2prospera:om.V 24 necnon
amara:om.V
25 breui:breuiterHpostbreui:sermoneadd.F
narrantur:notanturI 26 earum:eorumGI 27 utilitateearum:
om.V postnecnon:etadd.G

10

15

20

25

COMIENZA EL NDICE ALFABTICO PARA ENCONTRAR


FCILMENTE LOS TEMAS EN LA PRESENTE OBRA TITULADA
ESPEJODELAVIDAHUMANA.
A
5

10

15

20

25

30

Abogado,cmodebeser;seelogiamuchosuejercicio;
libroprimero,c.XVII.
Abogados, fraudes, inconvenientes, perjuicios y
riesgos;libroprimero,c.XVIII.
Adversidades y males de cualquier oficio de esta vida
humana;alolargodetodoellibroprimero.
Adversidadesymales,casitodos,quehanpadecidolos
hombrescomenzandodesdeelorigendelmundo;se
mencionan los personajes y la causa de sus males;
libroprimero,c.XL.
Adversidades, males, preocupaciones que padecen en
su alma los hombres de cualquier estado; se da
explicacin a las quejas de los hombres; por qu
nadie se conforma con su suerte; libro primero, c.
XLI.
Agricultura, sus elogios, necesidad y provecho; su
reputacin;libroprimero,c.XXI.
Agricultura, inconvenientes, preocupaciones y sufri
mientos;libroprimero,c.XXII.
Ambicin;libroprimero,c.XLI.
Artes,todasylosdiferentesmodosdevidasecular;se
cuenta brevemente su parte agradable y prspera
as como la desagradable y adversa; libro primero,
c.XXXIX.
Artesliberales;porqusedenominanas;suselogios,
provechoascomosusabusos,sufrimientosyescaso
fruto;libroprimero,c.XXXIV.

Repertoriumsiuetabula,2959

10

Artesmechaniche,infrainuerbomechanica.
Archidiaconidignitasetilliuspreconiaacafflictioneset
pericula;librosecundo,c.XIIII.
Archipresbyteri honor et prerogatiua et istius status
afflictiones, labores et pericula; libro secundo, c.
XVIII.
Arithmetica laudatur et de illius laboribus et
afflictionibus;libroprimo,c.XXXIX.
Armata militia commendatur ex multis; libro primo, c.
IX.
Astronomia commendatur et de huius artis
incertitudine,fallaciis,periculisetdedamnisqueex
eaproueniunt;libroprimo,c.XXXVIII.

1048

30

35

40

B
15

Bonaetutiliaomniumartiumetofficiorumhuiusuite,
pertotumlibrum.
Bonis quaremalaproueniuntetmalisbonaetpulchra
dehoclibroprimo,c.ultimoibiabsoluamus.

45

C
20

25

30

Canonicus qualis debet esse et commendatur iste


modus uiuendi necnon de illius status laboribus,
afflictionibusetpericulis;librosecundo,c.XIX.
Cantoris dignitas et honor commendatur et de illius
erumnisetpericulis;librosecundo,c.XV.
Cardinalatus dignitas commendatur plurimum; libro
secundo,c.VIII.
Cardinalium afflictiones, labores et pericula; libro
secundo,c.IX.
Clericorum status in prosperis et aduersis, infra in
uerbosacerdos.
Coniugalisuitesanctitasetlaudes;libroprimo,c.XI.

1
postmechaniche:quaresicnominanturadd.F infra:om.W
2 et1afflictiones:om.V ac:etGM:om.W 4 et1labores:om.V
7
Arithmetica:arismetricaGI de:om.I illius:eiusV
laboribusafflictionibus:a.etl.F:laboretafflictioDIM 9 libroix:
om.G 11 huius:eiusV artis:om.V 12 fallaciis:etV de:om.
MV queproueniunt:om.V 15 Bona:bonorumI 16 postlibrum
:primumadd.M 17 quare:om.G proueniunt:proueniantF et2
:deM et2hoc:om.V 20 etnecnon:om.V 22 afflictionibus:
om.V xix:uicesimononoF 23 postcommendatur:plurimumadd.
I commendaturpericulis:om.V 25 plurimum:om.V 27 labores
:om.VW et:om.V 29 postaduersis:quareadd.F 30 uerbo:
uerbaM 31 sanctitaset:om.V

50

55

Espejodelavidahumana

10

Artes u oficios manuales, abajo en la entrada oficios


manuales.
Archidicono,dignidadyalabanzasascomopreocupa
cionesyriesgos;librosegundo,c.XIV.
Arcipreste,honoryprivilegioypreocupacionesdeeste
estado,sufrimientosyriesgos;librosegundo,c.XVIII.
Aritmtica, elogio y padecimientos y preocupaciones;
libroprimero,c.XXXIX.
Armado, ejrcito; su reputacin entre muchos; libro
primero,c.IX.
Astronoma, su reputacin; la incertidumbre de este
oficio, sus trampas, riesgos y los perjuicios que se
derivandel;libroprimero,c.XXXVIII.
B

15

Bienes y provechos de todos los oficios y trabajos de


estavida;portodalaobra.
Bienes,porqudeellossederivanmalesydelosmales
cosas buenas y nobles; lo trataremos en el ltimo
captulodelprimerlibro.

20

25

30

Cannigo,cmodebeser;sevaloraestemododevida;
tambin sus padecimientos, preocupaciones y ries
gos;librosegundo,c.XIX.
Cantor,sevalorasudignidadyhonor;sustormentosy
riesgos;librosegundo,c.XV.
Cardenalato,sevaloraespecialmentesudignidad;libro
segundo,c.VIII.
Cardenales, preocupaciones, sufrimientos y riesgos;
librosegundo,c.IX.
Clrigo, su estado en la prosperidad y adversidad;
abajoeneltrminosacerdote.
Conyugal,vida;santidadyelogios;libroprimero,c.XI.

1049

Repertoriumsiuetabula,60 93

10

Coniugalis uite anxietates, afflictiones et incommoda;


libroprimo,c.XII.
Consiliarii et consulum ciuitatum laudes et
incommoda;libroprimo,c.V.
Consiliariorumetconsulumurbiumafflictiones,damna
etpericula;libroprimo,c.VI.
Curatus et rector ecclesie commendatur et de illius
erumnis,laboribusetpericulis;librosecundo,c.XX.
Curialium uita et eorum prosperitate et felicitate ac
utilitate;libroprimo,c.III.
Curialium uitia, miserie, labores et pericula; libro
primo,c.IIII.

1050
60

65

70

D
15

Decanatus in ecclesia laudes et preconia ac eiusdem


statuserumneetpericula;librosecundo,c.XIII.
Dialectica quid sit et quare inuenta est et de illius
utilitate et laudibus ac incommoditate; libro primo,
c.XXXVI.

75

E
20

25

30

Eloquentie uis et de eius preconiis et quomodo


aliquandonocetetfallit;libroprimo,c.XXIIIIetXXVII.
Eloquentia sine sapientia nocet et qualis debet esse
oratoretmultadehoc;libroprimo,c.XXXVII.
Episcopalis dignitas commendatur ex multis; libro
secundo,c.X.
Episcopi et aliorum ordinum ecclesie comparatio et
distinctio;librosecundo,c.XI.
Episcoporum infelicitates, erumne et pericula; libro
secundo,c.XII.

80

85

F
Fabrilis ars et partes que ei subalternantur plurimum
laudantur,libroprimo,c.XXVI.
Fabrilium artium incommoda, fraudes, labores et
pericula;libroprimo,c.XXVI.
1
postuite:incommoditatesadd.F
3
ciuitatum:om.V et
incommoda:om.V
5 afflictiones:om.V
6 etpericula:om.V
7 ecclesie:om.V et2periculis:om.V 9 postet1:deadd.DIM
11 miserielabores:om.V pericula:incommodaF 14 eterumne:
om.V
16 inuentaest:e.i.G illius:eiusV
17 et:om.MW
laudibusac:om.V
20 et2fallit:om.V
28 erumne:om.V
31 quelaudantur:om.V 33 fraudespericula:om.V

90

Espejodelavidahumana

10

Conyugal, vida; inquietudes, preocupaciones y


desventajas;libroprimero,c.XII.
Consiliarios y consejeros de las ciudades; elogios e
inconvenientes;libroprimero,c.V.
Consiliariosyconsejerosdelasciudades;preocupacio
nes,perjuiciosyriesgos;libroprimero,c.VI.
Cura y rector de iglesia; su reputacin; sus tormentos,
sufrimientosyriesgos;librosegundo,c.XX.
Corte, vidade la; prosperidad y dicha as comoprove
cho;libroprimero,c.III.
Corte, vida de la; vicios, desdichas, sufrimientos y
riesgos;libroprimero,c.IV.
D

15

20

25

30

Decano de la Iglesia; elogios y encomios as como tor


mentos y riesgos de este mismo estado; libro
segundo,c.XIII.
Dialctica; qu es y por qu se cre; su provecho y
elogios as como sus desventajas; libro primero, c.
XXXVI.
E
Elocuencia;susencomios;cmoenocasionesesnociva
yengaa;libroprimero,c.XXIVyXXVII.
Elocuencia; sin sabidura es nociva; cmo debe ser el
orador; muchas cosas sobre este tema; libro
primero,c.XXXVII.
Episcopado,dignidaddel;sureputacinentremuchos;
librosegundo,c.X.
EpiscopadoyotrosrdenesdelaIglesia;comparacin
ydiferencias;librosegundo,c.IX.
Episcopado; desdichas, tormentos y riesgos; libro
segundo,c.XII.
F

35

Fragua; se elogia especialmente as como las partes


queseenglobanenella;libroprimero,c.XXVI.
Fragua; inconvenientes, engaos, sufrimientos y
riesgos;libroprimero,c.XXVI.

1051

Repertoriumsiuetabula,94125

1052

Gradus et distinctio in statu ecclesiastico; libro


secundo,c.XIIetXXI.
Grammatica quid sit et quare inuenta est et de eius
laudibus, demum de illius abusu; libro primo, c.
XXXVI.

95

100

Honor uerus an acquiratur apud reges et principes et


ineorumcuriis;libroprimo,c.IIetIIII.
10

15

I
Imperator,infrainuerborex.
Iudex qualis debet esset et de laudibus et
commendationibus iudicum et presidentium; libro
primo,c.XIII.
Iudicum et presidentium fraudes, uitia, labores et
pericula;libroprimo,c.XIIII.
L

20

25

Lanificiumarsmechanicalaudatur;libroprimo,c.XXVI.
Lanificii incommoditas, fraudes, labores et pericula;
libroprimo,c.XXV.
Liberales artes commendantur et quot sunt et quare
inuente;libroprimo,c.XXXIIII.
Litigiaclericorumdamnantur,librosecundo,c. XIIcirca
medium.
Legis diuine et humane diuersa studia et de laudibus
legisDei,inprefationeprimilibri.
Ludi qui sint liciti aut illiciti, uide infra in uerbo
theatrica.

105

110

115

120

M
30

Mathematice artes commendantur et quot sunt et de


earum incommodis, afflictionibus, laboribus et
periculis;libroprimoc.XXXV.

5 postlaudibus:acadd.V demumillius:om.V postabusu:et


laboribusadd.F 9 IIetIIIIF:IIIIetsecundocett. 11 postImperator:
quereadd.F
12
debet:debeatF:postessettransp.G
13 iudicumpresidentium:p.eti.V 15 uitialabores:om.V et2:
acV
18
laudatur:laudantW libroprimo:p.l.A
19 incommoditas:om.V laborespericula:om.V
23 Litigia:
letigiaG 27 sint:suntGHIW aut:om.G:quiadd.F uideinfra:
om.V uerbo:om.V
30
et1sunt:om.V quot:quoM
31 afflictionibuslaboribus:om.V

125

Espejodelavidahumana

Grados y diferencias dentro del estado eclesistico;


librosegundo,c.XIIyXXI.
Gramtica; qu es y por qu se cre y cules son sus
elogios;tambinsusabusos;libroprimero,c.XXXVI.
H
Honorautntico;sisepuedeadquirirjuntoalosreyes
yprncipesyensucorte;libroprimero,c.IIyIV.
I/J

10

Imperator[emperador];abajoeneltrminorey.
Juez,cmodebeser;elogiosyreputacindelosjueces
ydelosalcaldes;libroprimero,c.XIII.
Jueces y alcaldes; engaos, vicios, sufrimientos y
riesgos;libroprimero,c.XIV.

15

20

25

L
Lana,produccinde;seelogiaesteoficiomanual;libro
primero,c.XXVI.
Lana, produccin de; sus inconvenientes, engaos,
sufrimientosyriesgos;libroprimero,c. XXV.
Liberales, artes; su reputacin; cuntas son y por qu
seinventaron;libroprimero,c.XXXIV.
Litigios de los clrigos, se condenan; libro segundo, c.
XIIhacialamitad.
Leydivinayhumana;diferentesestudios;elogiosdela
leydeDios;prefaciodellibroprimero.
Ludi[entretenimientos]quesonlticosoilcitos;vase
abajoeneltrminoteatro.
M

30

Matemticas; su reputacin; cuntas son; sus inconve


nientes, preocupaciones, sufrimientos y riesgos;
libroprimero,c.XXXV.

1053

Repertoriumsiuetabula,126155

10

Matrimonium,suprainuerboconiugalis.
Mechanicarumartiumlaudesetutiliaetdeearumortu
et quare sic appellentur et que artes cuilibet
subalternentur,libroprimo,c.XXIIIetsequenti.
Medicine ars commendatur et de medicorum
fraudibus,laboribusetpericulis;libroprimo,c.XXXII.
Mercatoria ars commendatur et de illius fraudibus,
dolisetpericulis;libroprimo,c.XXXIII.
Militesqualesdebentesseetdeeorumuitiis,damniset
periculis;libroprimo,c.X.
Musicaetcantuslaudanturetdeilliusuanitate,damnis
etpericulis;libroprimo,c.XXXVII.

1054

130

135

N
15

20

25

30

Nauigatoria ars commendatur et de illius laboribus et


periculis;libroprimo,c.XXVII.
Naturalis inclinatio et complexio attenditur, libro
secundo,c.XXVIII.
Nobilitas generis quid sit et de eius ortu et quomodo
acquiritur,libroprimo,c.V.
Nobilitas generis an acquiritur ex sola regis uoluntate
etconcessione;libroprimo,c.V.
Nobilitas multiplex et an nobilitas generis prefertur
scientiestrenuitatietuirtuti;libroprimo,c.VI.
Nobilitatis carnis uirtutes, laudes et utilitates; libro
primo,c.VII.
Nobilitatiscarnisuitia,laboresetpericula;libroprimo,
c.VIII.
Notariorumofficiumcommendatur,libroprimo,c.XIX.
Notariorumfraudes, damnaetpericula;libroprimo,c.
XX.

1 postMatrimonium:uideadd.G supra:superW 2 etutilia:om.


V earumortu:o.e.V
3
appellentur:appellanturGH
et2subalternentur:om.V 4 subalternentur:subalternanturAGH
6
laboribus:dolisM postpericulis:etagg.G xxxii:XXXIIIG
7 Mercatoriaxxxiii:om.G de:om.M 8 dolis:om.V 9 Militesx
: post Armata militia omnes transp. nisi F quales : qualiter G
et1periculis:om.G
11
etcantus:om.V illius:eiusV
14 et1periculis:om.V illius:eiusW 16 etcomplexio:om.V
18 et1acquiritur:om.V 22 angeneris:cuiV 23 scientieuirtuti:
om.V
24 Nobilitatisvii:postrubricellamsequentemtransp.G
laudeset:om.VW utilitates:om.V 26 anteNobilitatis:eiusdem
add.F labores:om.V 29 damna:om.V

140

145

150

155

Espejodelavidahumana

10

Matrimonio;arriba,eneltrminoconyugal.
Manuales, oficios; elogios, provechos, su origen, por
qu se llaman as; oficios que se engloban; libro
primero,c.XXIIIysiguiente.
Medicina;sureputacin;engaosdelosmdicos,sufri
mientosyriesgos;libroprimero,c.XXXII.
Mercatoria [comercio]; su reputacin; engaos,
trampasyriesgos;libroprimero,c.XXXIII.
Militares; cmo deben ser; sus faltas, perjuicios y
riesgos;libroprimero,c.X.
Msica y canto; se elogian; su vanidad, perjuicios y
riesgos;libroprimero,c.XXXVII.
N

15

20

25

30

Navegacin; su reputacin; sus sufrimientos y riesgos;


libroprimero,c.XXVII.
Natural, inclinacin y complexin, se estudia; libro
segundo,c.XXVIII.
Nobleza de sangre; qu es, su origen y cmo se
adquiere;libroprimero,c.V.
Noblezadesangre;siseadquiereporlasolavoluntady
concesindelrey;libroprimero,c.V.
Noblezamltiple;silanoblezadesangreseprefierea
lasabidura,ladiligenciaylavirtud;libroprimero,c.
VI.
Noblezadesangre;virtudes,elogiosyprovechos;libro
primero,c.VII.
Noblezadesangre;vicios,sufrimientosyriesgos;libro
primero,c.VIII.
Notarios;sureputacin;libroprimero,c.XIX.
Notarios;fraudes,perjuiciosyriesgos;libroprimero,c.
XX.

1055

Repertoriumsiuetabula,156 188

1056

Officia omnia et artes diuerse uite humane in


temporalibus;libroprimopertotum.
Officia omnia et gradus ecclesie et de cuiuslibet
dulcibusetamaris;librosecundopertotum.
Officialesregumetprincipumqualesessedebentetde
eorum dulcibus et amaris; libro primo, c. IIII cum
sequenti.

160

P
10

15

20

Papesublimitasetsummafelicitas;librosecundo,c.I.
Pape corporales infelicitates, labores et pericula; libro
secundo,c.II.
Pape afflictiones mentis et spirituales et inseparabiles
angustie;librosecundo,c.III.
Papaanpreceterisparumuiuatinpapatuetquomodo
intelligiturpapamparumuiuereetqualisdebetesse
papa;librosecundo,c.IIIIcumsequenti.
Pastoralis ars commendatur et de eius incommodis,
laboribusetpericulis;libroprimo,c.XXX.
Perfectiostatusinquoconsistit;librosecundo,c.XXII.
Procuratores et officiales principum quot uitia
sequuntur,libroprimo,c.IIII.

165

170

175

R
25

30

Rex qualis esse debet et quanta sit regis felicitas et


sublimitas;libroprimo,c.I.
Regum et principum calamitates, infelicitates et
pericula;libroprimo,c.II.
Religiosorum status qualis sit et an preferatur
episcopisetclericis;librosecundo,c.XXIetsequenti.
Religiosorum uita an sit preeligenda ut sanctior quam
clericorum;librosecundo,c.XXIII.
Religiosa uita an sit preeligenda ut humanior et
tolerabilior,librosecundo,c.XXIII.

2 in:etG:om.V 3 temporalibus:om.V 4 et2amaris:om.V 10 et


:om.B summa:om.V
11 corporales:om.V labores:om.V
13 spiritualesinseparabiles:om.V 15 postceteris:mortalibusadd.
F parumpapatu:inpap.par.ui.F
16
debet:debeatF
19 laboribus:om.V 24 essedebet:debeatesseF regis:eiusV
26
calamitateset2:om.V
30
Religiosorumxxiii:om.B
preeligenda:preeligiendaA 32 uttolerabilior:om.V

180

185

Espejodelavidahumana

10

Oficios, todos, as como artes diversas de la vida


humanaenelestadotemporal;alolargodetodoel
libroprimero.
Oficios,todosygradosdelaIglesiaascomoloagrada
bleyloamargodecualquieradeellos;alolargode
todoellibrosegundo.
Oficiales de reyes y prncipes; cmo deben ser; lo
agradable y lo desagradable; libro primero, c. IV y
siguiente.
P

15

20

25

Papa,alturaymximadicha;librosegundo,c.I
Papa, desdichas corporales, sufrimientos y riesgos;
librosegundo,c.II.
Papa, preocupaciones de pensamiento y espritu as
comoangustiasinherentes;librosegundo,c.III.
Papa,sivivepocoenelpapadoenrelacinalosdems;
cmohayqueentenderqueelpapavivapoco;cmo
debeserelpapa;librosegundo,c.IVysiguiente.
Pastoreo;sureputacin;susinconvenientes,sufrimien
tosyriesgos;libroprimero,c.XXX.
Perfeccindelestado,enquconsiste;librosegundo,c.
XXII.
Procuradores y oficiales de los prncipes; cuntos vic
ioslesacompaan;libroprimero,c.IV.
R

30

35

Rey, cmo debe ser; cunta es la dicha del rey y su


excelencia;libroprimero,c.I.
Reyes y prncipes: infortunios, desdichas y riesgos;
libroprimero,c.II.
Religiosos,estadodelos;cmoesysiseprefierealos
obisposyclrigos;librosegundo,c.XXIysiguiente.
Religiosos, vidadelos;sisedebepreferirporserms
santaaladelosclrigos;librosegundo,c.XXIII.
Religiosa,vida;sisedebepreferirporsermshumana
ytolerable;librosegundo,c.XXIII.

1057

Repertoriumsiuetabula,189220

Religiose uite excellentia super statum clericorum;


librosecundo,c.XXV.
Religiosorumcomparatiointerseetquomodoaliaaliis
estperfectior,librosecundo,c.XXIX.
Religiosi sociales et solitarii quomodo differant et que
sitreligioperfectior,librosecundo,c.XXX.
Rhetorica,uidesuprainuerboeloquentia.

1058

190

195

S
10

15

20

Sacerdos et clericus magnam habent excellentiam et


dignitatem;librosecundo,c.XetXX.
Sacerdotumetclericorummultauitiaetpericulaetde
malisclericis;librosecundo,c.XIetXX.
Scholastici ecclesie est dignitas magni honoris et
utilitatis;librosecundo,c.XVII.
Scholastici labores, afflictiones et pericula; libro
secundo,c.XVII.
Spiritualis uita est duplex, uidelicet clericorum et
religiosorumetdeutraque;librosecundopertotum.
Simonia multipliciter ecclesias inuadit; libro secundo,
c.IX.

200

205

25

30

Temporales omnes artes et modi et officia uiuendi;


libroprimopertotum.
Tabellio,uidesuprainuerbonotarius.
Theatrica ars in quo sit utilis et qui ludi
commendentur,libroprimo,c.XXXI.
Theatrice artis et omnium ludorum illusiones, labores
etpericula;libroprimo,c.XXXI.
Thesaurarii ecclesie dignitas commendatur et de illius
erumnis,laboribusetpericulis;librosecundo,c.XVI.

210

215

V
Vanitasnobilitatiscarnis;libroprimo,c.VIII.

3 etperfectior:om.V 5 differant:differentF 6 religioperfectior:


p.r.F 11 multa:om.V et3clericis:om.V 13 postScholastici:et
add.M magniutilitatis:om.V
15
postlabores:etadd.F
afflictiones:om.V 17 uidelicetutraque:om.V 22 modiet:om.V
24 uide:quereF notariusFMV:notarioscett. 27 illusioneset:
om.V

220

Espejodelavidahumana

Religiosa,vida;sumagnificenciasobreelestadodelos
clrigos;librosegundo,c.XXV.
Religiosos; comparacin entre s y cmo una orden
religiosaesmsperfectaqueotras;librosegundo,c.
XXIX.
Religiososencomunidadysolitarios;cmosediferen
cian y qu orden es ms perfecta; libro segundo, c.
xxx.
Retrica;vasearribaeneltrminoelocuencia.

10

15

20

Sacerdote y clrigo tienen gran magnificencia y digni


dad;librosegundo,c.XyXX.
Sacerdotes y clrigos, muchos vicios y riesgos; malos
clrigos;librosegundo,c.XIyXX.
Scholastici [profesores] de la Iglesia; dignidad de su
granhonoryprovecho;librosegundo,c.XVII.
Scholastici [profesores], sufrimientos, preocupaciones
yriesgos;librosegundo,c.XVII.
Spiritualis uita [vida espiritual] doble, es decir, de los
clrigos y las rdenes religiosas y de ambas; a lo
largodetodoellibrosegundo.
Simona; invade las iglesias por todas partes; libro
segundo,c.IX.
T

25

30

35

Temporales, todos los oficios y modos de vida; a lo


largodetodoellibroprimero.
Tabellio[fedatario],vasearribaeneltrminonotario.
Teatro; en qu es provechoso y qu entretenimientos
serecomiendan;libroprimero,c.XXXI.
Teatroeilusionesdetodoslosentretenimientos,sufri
mientosyriesgos;libroprimero,c.XXXI.
Tesorero de la Iglesia; reputacin de su dignidad; sus
tormentos, sufrimientos y riesgos; libro segundo, c.
XVI.
V
Vanidaddelanoblezadesangre;libroprimero,c.VIII.

1059

Repertoriumsiuetabula,221230

10

Vanitas et afflictio omnium que fiunt ab hominibus;


libroprimo,c.XLetsequenti.
Venatoria ars commendatur et de illius damnis et
periculisetdeartibussubea;libroprimo,c.XXVIII.
Vite humane artes et officia tam spiritualiter quam
temporaliter,libroprimoetsecundopertotum.
Vita contemplatiua an prefertur actiue et de utraque;
librosecundo,c.XXIIII.
Explicit breuis tabula siue repertorium per
alphabetuminpresentilibroSpeculumuitehumane.

1 quehominibus:om.V fiunt:fitB 3 Venatoria:uanatoriaW


illius:eiusV damniset:om.V
4 ea:contentisadd.W
7 de
utraque:om.V:illarumadd.F
9
Explicittabula:om.D
siuehumane:om.BD
10 uitehumane:h.u.M posthumane:
nuncupatoadd.IMV

1060

225

230

Espejodelavidahumana

10

Vanidad y preocupacin de todo cuanto proviene del


hombre;libroprimero,c.XLysiguiente.
Venatoria o bien oficio de la caza; su reputacin; sus
perjuicios y riesgos; oficios que se incluyen en ella;
libroprimero,c.XXVIII.
Vidahumana,oficiosytrabajostantodelestadoespiri
tual como temporal; a lo largo de todo el libro
primeroysegundo.
Vida contemplativa; si se prefiere a la activa; sobre
ambas;librosegundo,c.XXIV.
Termina este breve ndice alfabtico de la presente
obraEspejodelavidahumana.

1061

NDICES

1.INDEXABBREVIATVRARVM

Lasabreviaturasempleadasenestendiceencuentransuorigenenvariasfuentes:

Thesaurus LinguaeLatinae(Leipzig1990)paralosautoresclsicoslatinos
hastaelsigloIVd.C.
ParalosautoresmedievalesnoincluidosenelThLLseguimoselfascculo0
delDiccionarioLatinodelCSIC(Madrid1984).
Loslibros delaBibliasehanabreviadoteniendoencuentalas normas de
publicacindelCorpusChristianorum(v.2/Oct.07)1.
Al no existir abreviatura de uso comn para los autores latinos de la Baja
EdadMediaydelRenacimiento,hemospropuestounapropiasiguiendoen
lamedidadeloposibleloscriteriosdelThLL.
Las abreviaturas de los autores griegos proceden del Diccionario Griego
EspaoldelCSIC(Madrid1980),aunqueloscitamosenminsculasegnlas
normasdelThLL.
NOTAE

ALFAR.
scien.

ALFONS.
partidas

AMBR.
CainetAb.
hex.
off.

PS.AMBR.
dign.sacerd.

APVL.
Socr.

ARIST.
anim.
cael.
eN.
metaph.
phgn.
pol.
rh.
top.

NOTARVMEXPLICATIO

ALFARABIVS(ARABICEABNARALFRB)
descientiis[secundumtranslationemquamfecitDominicusGundissaluus]
ALFONSOXELSABIO
lassietepartidas

AMBROSIVSEPISCOPVSMEDIOLANENSIS
deCainetAbel
hexaemeron
deofficiisministrorum
OPERAAMBROSIOPERPERAMASCRIPTA

dedignitatesacerdotali
APVLEIVSMADAVRENSISAFER
dedeoSocratis
ARISTOTELES
deanima[secundumtranslationemquamfecitIacobusVeneticus]
de caelo et mundo [secundum translationem quam fecit Guillelmus de
Morbeka]
ethica Nicomachea [secundum translationem quam fecit Robertus
Grosseteste]
metaphysica[secundumtranslationemquamfecitGuillelmusdeMorbeka]
physiognomonica
politica[secundumtranslationemquamfecitGuillelmusdeMorbeka]
rhetorica[secundumtranslationemquamfecitGuillelmusdeMorbeka]
topica[secundumtranslationemquamfecitBoethius]

1Sepuedenconsultarenlasiguientedireccin:<http://www.corpuschristianorum.org/series/pdf/

corpus_Guidelines.pdf>[25agosto2008].

1062

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

AVG.
bon.coniug.
c.Cresc.
c.Faust.
ciu.
conf.
cons.euang.
diuers.quaest.
doctr.christ.
epist.
ineuang.Ioh.
inpsalm.
op.monach.
serm.
soliloq.
spec.
uirg.

PS.AVG.
erem.
serm.

BALD.CANT.
tract.
9

BEDA
Luc.

BERN.
adu.
cant.
cons.
epist.
hom.
mor.
omn.
praec.
quadr.
sanct.

PS.BERN.
mis.

BOETH.
cons.

CARM.BVR.

CASSIAN.
conl.

CASSIOD.
inst.

AVRELIVSAVGVSTINVSEPISCOPVSHIPPONENSIS
debonoconiugali
contraCresconium
contraFaustumManichaeum
deciuitateDei
confessiones
deconsensueuangelistarum
dediuersisquaestionibusLXXXIII
dedoctrinachristiana
epistularumcorpus
ineuangeliumIohannistractatus
inpsalmosenarrationes
deoperemonachorum
sermones
soliloquia
speculum
desanctauirginitate
OPERAAVGVSTINOPERPERAMASCRIPTA

sermonesadfratresineremocommorantes
sermonesAugustinosuppositi
BALDVINVSDEFORDACANTVARENSIS
tractatusdiuersis
debeatitudinibuseuangelicis
BEDAVENERABILIS
inLucaeeuangeliumexpositio
BERNARDVSCLARAEVALLENSIS
sermonesdeaduentuDomini
sermonesincanticacanticorum
deconsiderationelibriV
epistulae
homiliaesupermissusest(inlaudibusuirginismatris)
demoribusetofficioepiscoporum
sermonesinfestiuitateomniumsanctorum
depraeceptoetdispensatione
sermonesinquadragesima
sermonesdesanctis
OPERABERNARDOPERPERAMASCRIPTA
sermodemiseriahumana
ANICIVSMANLIVSSEVERINVSBOETHIVSPATRICIVS
philosophiaeconsolatio
carminaBurana
IOHANNESCASSIANVSPRESBYTERMASSILIENSIS
conlationes
FLAVIVSMAGNVSAVRELIVSCASSIODORVSSENATOR
institutiones

Indexabbreuiaturarum 1063

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

uar.

PS.CATO
dist.

CHRYSOST.
s.Matth.
sac.

CIC.
Cato
deorat.
diu.
inu.
Lael.
leg.
off.
orat.
Tusc.

CLAVD.

COD.Iust.

CYPR.
mortal.

DIG.

PS.DION.AR.
cael.
diu.

DECRET.Grat.

ENN.
scaen.

GEL.
epist.

GELL.

GREG.M.
dial.
epist.
ineuang.
inEzech.
moral.
past.

uariae
OPVSCULACATONIPERPERAMASCRIPTA

distichaueldictaCatonis
IOHANNESCHRYSOSTOMVS
homiliasuperMatthaeum[secundumtranslationemLatinam]
desacerdotio[secundumtranslationemLatinam]
MARCVSTVLLIVSCICERO
Catomaiordesenectute
deoratore
dediuinatione
rethoricilibriquiuocanturdeinuentione
Laeliusdeamicitia
librorumdelegibusquaeexstant
deofficiis
orator
Tusculanaedisputationes
CLAVDIVSCLAVDIANVS
carminummaiorumseries
codexIustinianus
THASCIVSCAECILIVSCYPRIANVSEPISCOPVSCARTHAGINIENSIS
demortalitate
digestaseupandectaeIustinianiAugusti
OPERADIONYSIOAREOPAGITAEPERPERAMASCRIPTA

de caelesti hierarchia [secundum translationem quam fecit Iohannes


Ierugena]
de diuinis nominibus [secundum translationem quam fecit Iohannes
Ierugena]
decretummagistriGratiani
Q.ENNIVS
fragmentascaenica
GELASIVSPAPA
epistulaeGelasiipapae
A.GELLIVS
noctesAtticae
GREGORIVSMAGNVSPAPA
dialogi
registrumepistularum
ineuangeliahomiliae
inEzechielemhomiliae
moraliaq.d.,sc.expositiobeatiIob
regulapastoralis

Indexabbreuiaturarum 1064

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

GREG.VII
epist.

GVIG.
mont.

GVILL.WHEAT.
schol.

GVND.
diu.

HAYM.
hom.

HIER.
adu.Iouin.
c.Vigil.
epist.
inEph.
inEzech.
inHab.
inIer.
inIoel
inMich.
inOs.
inTit.

HON.
ineu.

HOR.
carm.
epist.

HVGO
didasc.

PS.HVGO
nupt.

HVGOCHAR.
apoc.

HVGOFOL.
claustr.

IOH.FONT.
auct.

GREGORIVSVIIPAPA
registrumepistularum
GVIGOVPRIORCARTHVSIAE
epistola seu tractatus ad fratres de monte Dei [opus Bernardo perperam
ascriptum]
GVILLELMVSWHEATLEY
expositioinBoethiidescholariumdisciplina
DOMINICVSGVNDISSALVVS
dediuisionephilosophiaesecundumphilosophos
HAYMVSHALBERSTATENSISEPISCOPVS
homiliarumsiueconcionumadplebemineuangeliadetemporeetsanctis
HIERONYMVSSTRIDONENSISPRESBYTERETABBASBETHLEMITICVS
aduersusIouinianum
contraVigilantiumpresbyterumGallum
epistularumcorpusabeditoribuscompositum
commentariiinepistulamPauliadEphesios
commentariiinEzechielemprophetam
commentariiinHabacucprophetam
commentariiinIeremiamprophetamimperfecti
commentariiinIoelprophetam
commentariiinMichaeamprophetam
commentariiinOseeprophetam
commentariiinepistulamPauliadTitum
HONORIVSAVSGVSTODONENSIS
ineuitabilesiuedepraedestinationeetliberoarbitriodialogus
QVINTVSHORATIVSFLACCVS
carmina
epistulae
HVGODESANTOVICTORE
eruditionisdidascalicaelibriVII
OPERAHVGONIDESANCTOVICTOREPERPERAMASCRIPTA

denuptiislibriduo
HVGODESANCTOCHARO
expositiosuperapocalypsim [auctoritatedubia]
HVGODEFOLIETO
de claustro animae libri IV [opus Hugoni de Sancto Victore perperam
ascriptum]
IOHANNESDEFONTE
auctoritatesAristotelis,Senecae,Boethii,Platonisetaliorum

Indexabbreuiaturarum 1065

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

IOH.SAR.
met.
pol.

ISID.
eccl.off.
orig.
sent.
synon.

IVST.

IVV.

LABER.
mim.

LVCAN.

MACR.
somn.
sat.

OFF.AVG.

OV.
ars
trist.

PEL.

PERS.

PETR.
rem.

PETR.ALVER.
pol.

PETR.BLES.
epist.

PETR.CHRYS.
serm.

PETR.CLAR.
epist.

IOHANNESSARISBERIENSISEPISCOPVSCARNOTENSIS
metalogion
policraticus
ISIDORVSEPISCOPVSHISPALENSIS
officia(deecclesiasticisofficiis)
origines(etymologiae)
sententiae
synonyma(delamentationeanimaepeccatricis)
M.IVNIAN(I)VSIVSTINVS
epitomahistoriarumPhilippicarumPompeiTrogi
DECIMVSIVNIVSIVVENALIS
saturarumlibriV
DECIMVSLABERIVSEQVES
mimorumfragmenta
M.ANNAEVSLVCANVS
bellumciuile(Pharsalia)
MACROBIVSAMBROSIVSTHEODOSIVS
commentariiinCiceronissomniumScipionis
saturnaliorumquaeexstant
officium de festo sancti Augustini [opus incerti auctoris corpori
Thomisticoascriptum]
P.OVIDIVSNASO
arsamatoria
tristia
PELAGIVSIPAPA
epistulae
A.PERSIVSFLACCVS
saturae
FRANCISCVSPETRARCHA
deremediisutriusquefortunae
PETRVSDEALVERNIA
continuatios.Thomaeinpoliticam
PETRVSBLESENSISBARTHONIENSIS
epistulae
PETRVSCHRYSOLOGVS
sermones
PETRVSCLARAEVALLENSIS
epistulae

Indexabbreuiaturarum 1066

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

PETR.CLVN.
mir.

PETR.DAM.
deabd.
debreu.

PL.
Ti.
r.

PLIN.
nat.

PS.PLV.

PETRVSCLVNIACENSISsiueVENERABILIS
demiraculislibriduo

inst.

POL.

PS.PTOL.
centil.

PVBLIL.
sent.

QVIL.SPOL.
hist.

QVINT.
inst.

SAL.ADAM
cron.

SALL.
Catil.
Iug.

SANCT.AREV.
discipl.
liber.
pol.
vergel

SEDVL.SCOT.
coll.

SEN.
Ag.
clem.
dial.
35
6

institutioTriaiani(epistulaadTraianum)

PETRVSDAMIANI
deabdicationeepiscopatus
debreuitateuitaepontificumromanorumetdiuinaprouidentia.
PLATO
Timaeus[secundumtranslationemquamfecitChalcidius]
respublica

C.PLINIVSSECVNDVS(uulgoPLINIVSMAIOR)
naturalishistoria
OPVS PLVTARCHO A IOHANNE SARISBERIENSI ASCRIPTVM ET FORSAN AB IPSO
COMPOSITVM

POLYTHECON
PSEVDOPTOLOMAEVSGNOMOLOGVS
fructussiuecentiloquium
PVBLILIVSSYRVS
sententiae
QVILICHINVSDESPOLETO
historiaAlexandriMagni
M.FABIVSQVINTILIANVS
institutiooratoria
SALIMBENEDEADAM
cronica
C.SALLVSTIVSCRISPVS
deconiurationeCatilinae
debelloIugurthino
RODERICVSSANCTIVSDEAREVALO
dedisciplina,arteetmodoalendieterudiendifilios,puerosetiuuenes
deliberaetirrefragabiliauctoritateRomanipontificis
sumadelapoltica
vergeldeprncipes
SEDVLIVSSCOTVS
collectaneummiscellaneum
L.ANNAEVSSENECA
Agamemno
declementia
dialogi
deiralibri13
consolatioadMarciam

Indexabbreuiaturarum 1067

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

7
9
10
12(olim11)
epist.
Phaedr.

SEN.
contr.

STAT.
Theb.

TERT.
spect.

THOM.
cael.
cat.Matth.
quod.
s.theol.
uerit.
sent.
sent.metaph.

VAL.MAX.

VVLG.
Act.
Am.
Apoc.
Bar.
Cant.
Col.
ICor.
IICor.
Dan.
Deut.
Eccle.
Eccli.
IEsdr.
IIEsdr.
Esth.
Ex.
Ez.
Gal.
Gen.
Hab.
Hebr.
Iac.
Ier.
Iob
Ioel

deuitabeata
detranquillitateanimi
debreuitateuitae
consolatioadHeluiam
epistulaemoralesadLucilium
PhaedrasiueHippolytus
M.ANNAEVSSENECA
controuersiae
P.PAPINIVSSTATIVS
Thebais
Q.SEPTIMIVSFLORENSTERTVLLIANVSCARTHAGINIENSIS
despectaculis
THOMASAQVINAS
decaelo
catenainMatthaeum
quaestionesdequodlibet
summatheologiae
quaestionesdisputataedeueritate
scriptumsupersententiis
sententiametaphysicae
VALERIVSMAXIMVS
factaetdictamemorabilia
BIBLIASACRAIVXTAVVLGATAMVERSIONEM
ActusApostolorum
Amos
Apocalipsis
Baruch
CanticumCanticorum
AdColossenses
IAdCorintios
IIAdCorintios
Daniel
Deuteronomium
Ecclesiastes
Ecclesiasticus
IEsdrae
IIEsdrae
Esther
Exodus
Ezechiel
AdGalatas
Genesis
Habacuc
AdHebraeos
EpistulaIacobi
Ieremias
Iob
Ioel

Indexabbreuiaturarum 1068

NOTAENOTARVMEXPLICATIO

Ioh.
Ios.
Is.
Iud.
Iudith
Leu.
Luc.
IMach.
IIMach.
Mal.
Marc.
Matth.
Nah.
Num.
Os.
IIPar.
Phil.
Prou.
Ps.
IReg.
IIReg.
IIIReg.
IVReg.
Rom.
Sap.
Soph.
Thren.
ITim.
IITim.
Tob.
Zach.

WAL.
gloss.
Phil.
Luc.

Iohannes
Iosue
Isaias
Iudicum
Iudith
Leuiticus
Lucas
IMachabaeorum
IIMachabaeorum
Malachias
Marcus
Matthaeus
Nahum
Numeri
Osee
IIParalipomenon
AdPhilippenses
Prouerbia
Psalmi
IRegum
IIRegum
IIIRegum
IVRegum
AdRomanos
Sapientia
Sophonias
Threni
IAdTimotheum
IIAdTimotheum
Tobias
Zacharias
WALAFRIDVSSTRABO
glossaordinaria
adepistulamadPhilippenses
adeuangeliumsecundumLucam

Indexabbreuiaturarum 1069


2.INDEXFONTIVMPERAVCTORES

AVCTOR
OPVS
LOCVS

REPERITVR2

ALFAR.

ALFONS.

AMBR.

PS.AMBR.

APVL.

ARIST.

scien.
scien

partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas
partidas

CainetAb.
hex.
hex.
off.
off.
off.
off.
off.
off.

dign.sacerd.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
dign.sacerd.

Socr.

anim.

2,2
3,2

1,5,1
1,6,4
1,6,4
1,6,4
1,6,5
2,1,1
2,1,5
2,1,5
2,1,6
2,21,1

2,10,35[PL14.358]
6,9,55[PL14.265]
2,5,5[PL14.207]
1,30,158[PL16.69]
1,44,214[PL16.87]
2,17,086[PL16.126]
2,28,143[PL16.142]
3,6,41[PL16.157]
3,9,059[PL16.162]

2[PL17.569]
2[PL17.569]
3[PL17.570]
3[PL17.570]

23,18

2,9(421a)

1,36,67
(1,37,35)

cael.

2,4(287a)

1,concl.,1920

eN.
eN.
eN.
eN.
eN.
eN.
eN.
metaph.
metaph.

1,8(1099a)
2,36(1104b1107b)
4,1(1124a)
4,3(1122a)
4,8(1128b)
5,10(1134b)
5,10(1137b)
4,3(1005a)
12,10(1076a)

1,6,70
2,27,6263
1,6,6568
1,31,8889
1,31,1314
1,8,80
2,1,137
1,37,89
2,1,8387

(2,12,76)
(2,14,78)
(2,14,1014)
(2,14,17)
(2,16,1213)
(1,1,15)
(1,1,36)
(1,1,79)
(1,1,4950)
(1,9,117119)
2,5,225226
1,1,8286
2,23,46
1,8,138139
1,23,180181
2,9,107110
2,20,113114
1,33,4150
1,17,2123
2,prol.69
2,10,8590
2,10,95100
2,10,9295

ADNOTATIVNCVLAE3

cf.DECR.Grat.1,93,6

SEN.

=GREG.VIIepist.8,21

1,8,2425
2,28,36

= IOH. FONT. 6,99; THOM. s.


theol.1a,q.76,a.5,ad.1
= IOH. FONT. 3,60; 2, THOM.
cael.l.9,n.281

ARIST.pol.

= THOM. sent. metaph.


lib.12,l.12,n.37

2 Los nmeros entre parntesis indican una fuente no citada por Arvalo; los corchetes, una cita

dentrodeotra.

3 En este apartado se indica a quin atribuye Arvalo la cita cuando se ha detectado un error as

comolascorrespondenciasentrevariascitas,porejemplo,entreAristtelesySantoToms.

1070

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...ARIST.

phgn.
pol.
pol.

263v
1,2(1253a)
1,2(1253a)

2,28,35
1,1,6263
2,28,38

AVG.

pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
rh.
top.
top.
top.

bon.coniug.
c.Cresc.
c.Faust.
ciu.
ciu.
ciu.
ciu.
ciu.
conf.
cons.euang.
diuers.
quaest.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.
doctr.christ.

2,8(1267b)
3,4(1277b)
3,4(1277b)
4,8(1294a)
4,8(1294a)
5,1(1301b)
7,6(1327ab)
7,6(1327ab)
7,8(1328b)
7,8(1328b)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1328b)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
8,2(1337b)
8,2(1337b)
1,4(1360a)
1,5(1360b)
1,5(1360b)
1,5(1360b)
1,5(1360b)
2,15(1390b)
2,15(1390b)
2,16(1391a)
2,16(1391a)
2,16(1391a)
3,2(118a)
3,2(117b)
8,11(161a)

23,28[PL40.392]
2,18[PL43.479]
22,75[PL42.78]
4,26[PL41.132]
5,1[PL41.141]
19,19[PL41.647]
19,19[PL41.647]
21,10[PL41.648]
9,2,2[PL32.763]
1,33,52[PL34.1068]
24,12[PL40.17]

1,9,3135
1,33,6872
1,39,46
1,5,54
1,6,3435
1,5,49
1,23,6263
1,27,1828
1,9,3135
1,9,6365
1,9,6668
1,9,7277
1,9,103106
1,9,109112
1,22,5560
1,24,7579
1,24,5355
1,36,39
1,15,1517
1,5,2425
1,5,36
1,5,126127
1,6,72
1,8,100103
1,8,11112
1,5,5860
1,5,6061
1,6,5862
1,11,3536
1,21,4344
1,24,1819

2,31[PL34.57]
3,6[PL34.69]
3,6[PL34.69]
4,5[PL34.91]
4,11[PL34.100]
4,13[PL34.101]

1,35,7275
(2,30,135137)
2,30,143144
1,36,115118
1,36,162163
1,36,9193

ADNOTATIVNCVLAE

= THOM. s. theol. 2a 2ae, q.


188,a.8,ad.5

cf.vergel3,2(333344)

=IOH.FONT.auct.36,52
=IOH.FONT.auct.36,121

1,12,7980
1,4,229231
1,9,138143
1,31,4951
1,1,72
1,1,7576
2,12,7677
2,1,132
1,17,3437
1,23,127132
2,6,116117

=CIC.inu.1,1

Indexfontiumperauctores 1071

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...AVG.

4,20[PL34.109]
21,1[PL33.88]
21,1[PL33.88]
21,1[PL33.88]
21,1[PL33.88]
36,7[PL33.143]
60,1[PL32.227]
60,1[PL33.227]
78,9[PL33.272]
78,9[PL33.272]
78,9[PL33.272]
93,23[PL33.663]
103,23[PL33.663]
137,5[PL33.524]
153,6[PL33.664]
189,4[PL33.855]
11,9[PL35.1481]

1,24,3032
2,2,8487
2,12,228229
2,20,239242
2,24,169172
2,30,127129
2,21,1415
2,27,5759
2,27,5056
2,27,5758
2,24,1213
1,20,7879
(1,17,4950)
1,18,167
1,18,203206
1,9,130132
1,31,4647

18,7[PL35.1539]

2,5,214215

doctr.christ.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
ineuang.
Ioh.
ineuang.
Ioh.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
inpsalm.
op.monach.
serm.
serm.
serm.
serm.

1,43,477479
1,43,480481
1,43,371372
1,42,7273
1,43,495496
1,43,494
2,25,5657
2,29,2526
1,20,107108
2,6,8586
2,9,1214
2,23,46

PS.AVG.

BALD.CANT.

BEDA

BERN.

soliloq.
spec.
uirg.

erem.
erem.
erem.
serm.
serm.

tract.

Luc.
Luc.

adu.
adu.
cant.
cons.
cons.
cons.

21,2,4[PL36.172]
21,2,4[PL36.172]
33,2,21[PL36.319]
39,28[PL36.451]
55,4[PL36.648]
69,2[PL36.866]
118,2,13[PL36.862]
23,79[PL40.547]
8,8,9[PL38.71]
57,3,3[PL38.387]
105,6,8[PL38.621]
261,11,10[PL
38.1207]
1,10,17[PL32.878]
39[PL34.1022]
10,10[PL40.401]

35[PL40.1297]
41[PL40.1314]
49[PL40.1322]
82,1[PL39.1904]
296,7[PL39.2312]

9,7

2,7[PL92,418]
2,7[PL92,418]

3,6[PL183.46]
4,5[PL183.49]
28,8[PL183.888]
1,2[PL182.730]
1,4[PL182.732]
3,5[PL182.770]

ADNOTATIVNCVLAE

HIER.
GREG.M.

CASSIOD.
GREG.M.

GREG.M.
=AMBR.hex.2,5,5

1,12,6164
2,20,1415
1,11,8587

HIER.

1,14,2627
1,43,403404
2,5,265269
1,15,12
1,43,5354

AVG.
AVG.
AVG.
AVG.
AVG.

1,43,219221

HVGO

2,3,9697
(2,12,220)

AVG.

2,2,188191
2,27,106107
2,27,116119
(2,2,165168)
1,18,129137
2,12,8698

Indexfontiumperauctores 1072

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...BERN.

PS.BERN.

BOETH.

CARM.BVR.

CASSIAN.

epist.
epist.
epist.
hom.
mor.
mor.
omn.
praec.
quadr.
quadr.
sanct.

mis.

cons.
cons.
cons.
cons.

conl.

2,11[PL182.86]
241,3[PL182.435]
242,1[PL182.436]
4,10[PL183.85]
2,7[PL182.815]
7,25[PL182.825]
1,15[PL183.461]
8,18[PL182.871]
2,3[PL182.172]
5,1[PL183.178]
1,3[PL183.361]

1[PL184.1109]

2,6[PL63.701]
3,4[PL63.745]
3,6[PL63.745]
3,6[PL63.745]

7,3

2,2[PL49.525]

2,12,248250
2,27,4243
1,4,193194
2,27,8623
2,12,257262
2,20,137138
2,27,100104
2,27,168170
2,27,8386
2,19,154156
2,20,8488

CASSIOD.

inst.

1,1[PL70.1152]

PS.CATO

CHRYSOST.

uar.
uar.
uar.

dist.
dist.

s.Matth.
s.Matth.
s.Matth.
s.Matth.
s.Matth.
sac.

1,26[PL69.525]
10,3[PL69.797]
10,6[PL69.801]

1,8
1,22

35,1
40,21
43,23
43,23
43,23
6,4

1,23,166167
1,23,163164
1,36,1617

CIC.

sac.

Cato
deorat.
diu.
diu.
inu.
inu.
inu.
inu.
Lael.
leg.
leg.

6,4

85
2,178
2,99
2,146
1,1
1,5
1,26
2,166
64
1,18
1,58

2,24,7275

2,25,101110

ADNOTATIVNCVLAE

HVGO

1,4,237
2,13,3637
1,8,2122
1,8,142143
1,7,3741
[2,30,33]

= THOM. s. theol. 2a 2ae


q.188,a.6co.

1,35,1415

ALFAR. (cf. GVND. diu. 52;


ISID.orig.1,5,1)

1,12,24
2,7,166167
2,27,215216
2,12,212215
2,12,6367
2,20,5355
2,20,5557
2,21,3742

1,15,2326
1,16,4042
1,38,137139
[1,38,148149]
1,36,115118
1,17,109112
1,24,3235
1,4,234235
1,4,172173
1,17,3536
1,18,4950

=THOM.cat.Matth. 20,3
=DECRET.Grat.1,40,1
=DECRET.Grat.1,40,12
=DECRET.Grat.1,40,12
=DECRET.Grat.1,40,12
= THOM. s. theol. 2a, 2ae, q.
184 a. 8; quod. 3, q.6, a.3,
arg.1

cf.AVG.doct.christ. 4,5

Indexfontiumperauctores 1073

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...Cic.

CLAVD.

off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
off.
orat.
Tusc.
Tusc.
Tusc.

1,64
1,65
1,76
1,85
1,124
1,199
2,48
2,51
3,082
3,110
1,151
1,2,4
3,2,3
3,2,4

15,385

1,4,120121
1,4,121122
1,15,3132
1,15,1719
1,13,4043
1,23,182183
1,24,911
1,36,3536
1,20,9597
1,20,9294
1,36,7173
1,9,4950
1,4,216218
(1,4,222223)

COD.Iust.

CYPR.

DIG.

PS.DION.AR.

mortal.

cael.

19,9,7

24[PL4.599]

1,1,10
2,7,14

1,3[PL122.1044]

2,1,8990

diu.

7,3[PL122.1152]

[2,30,5354]

DECRET.Grat.

1,6,3[PL187.43]
1,22,1[PL187.121]
1,25,1[PL187.141]
1,25,1[PL187.141]
1,25,1[PL187.141]
1,35,1[PL187.195]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,2[PL187.213]
1,40,3[PL187.214]
1,40,3[PL187.214]
1,40,6[PL187.214]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
1,47,8[PL187.247]

(1,28,39)
2,1,4344
(2,18,78)
2,18,916
2,19,1112
(2,20,184185)
2,2,5455
2,2,6162
(2,12,2629)
(2,12,3031)
(2,12,3536)
2,12,3940
2,12,212215
2,2,8384
2,12,4446
2,12,4648
2,6,6467
2,12,2122
2,12,6367
2,12,305306
(2,12,306307)
2,20,5355
2,20,5556
2,12,243248

[2,9,238239]

ADNOTATIVNCVLAE

cf.SANCT.AREV.pol.2,4

ANTICLAVD. (= PETR. rem.


1,92,18)

1,6,104107
2,7,198199
prol.,6263
1,17,2022

COD.Iust.
= THOM. s. theol. 1a q. 108,
a.1,co.
= THOM. s. theol. 2a 2ae q.
188,a.1,co.

SYMMACHVS
SYMMACHVS

HIER.
=CHRYSOST.s.Matth. 40,21
=HIER.epist.14,9
GREG.M.

=CHRYSOST.s.Matth. 43,23

=CHRYSOST.s.Matth. 43,23
=CHRYSOST.s.Matth. 43,23
AVG.

Indexfontiumperauctores 1074

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

ADNOTATIVNCVLAE

...DECRET.Grat.

1,59,4[PL187.315]
1,59,4[PL187.315]
1,93,6[PL187.435]
1,96,9[PL187.458]

2,20,157158
2,20,161164
(2,14,77)
2,10,7683

ENN.

GEL.

GELL.

GREG.M.

scaen

epist.
epist.

dial.
dial.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
ineuang.
ineuang.
ineuang.
ineuang.
ineuang.
inEzech.
inEzech.

2,1,1[PL187.495]
2,2,6[PL187.635]
2,2,7[PL187.644]
2,8,1[PL187.774]
2,8,1[PL187.781]
2,8,1[PL187.781]
2,11,1[PL187.833]
2,16,1[PL187.999]
2,16,1[PL187.999]
2,16,1[PL187.999]
2,33,2[PL187.1575]
2,33,3[PL187.1631]

348

8[PL59.41]
8[PL59.41]

19,2,7

2,23[PL66.178]
4,36[PL77.384]
2,31[PL77.565]
5,21[PL77.750]
5,50[PL77.776]
7,4[PL77.855]
9,52[PL77.983]
9,90[PL77.1039]
11,69[PL77.1209]
1,7,4[PL76.1102]
1,13,6[PL76.1126]
1,17,8[PL76.1142]
1,17,18[PL76.1148]
2,26,4[PL76.1199]
1,1,15[PL76.792]
1,5,12[PL76.825]

2,20,212
2,11,7476
1,8,150151
2,9,197200
2,11,8283
2,11,5761
2,10,68
2,21,1314
2,24,22
2,24,3132
1,11,5860
1,33,3134

(2,5,163164)

=MACR.sat.2,8,16

1,8,178179
1,14,3540
1,9,136138
2,2,108109
2,10,107121
2,12,5354
2,17,149152
2,20,212
2,20,68
1,23,160161
2,6,7882
2,20,7881
2,20,7274
2,22,4143
2,19,9798
[2,30,4042]

HIER.

inEzech.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.

1,11,9[PL76.909]
1,12,30[PL76.932]
1,12,30[PL76.932]
2,2,9[PL76.953]
2,2,10[PL76.954]
5,1[PL75.679]
5,1[PL75.679]
5,28[PL75.705]
10,2[PL75.919]
10,23[PL75.943]
17,21[PL76.25]

2,9,123125
2,21,2627
2,24,4849
2,24,159160
2,24,198
1,43,415416
1,43,418421
2,4,158160
1,24,2427
2,4,160162
2,2,139142

CAELESTINVS
cf.ALFONS.partidas 1,6,4
GREG. M. (= GREG. VII epist.
8,21; PS. AMBR. dign. sacer.
2)
=GREG.M.epist.9,90

=HIER.epist.125,17

1,2,105106

prol.,7980
prol.,114115

AVG.

=DECRET.Grat.2,1,1
cf.Os.5,1

= THOM. s. theol. 2a 2ae q.


188,a.1,co.

Indexfontiumperauctores 1075

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...GREG.M.

GREG.VII

moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
past.
past.
past.
past.
past.
past.
past.
past.

epist.

19,25[PL76.126]
2,16[PL75.568]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
21,31[PL76.25]
21,31[PL76.25]
23,24[PL76.279]
24,47[PL76.279]
24,47[PL76.279]
1,4[PL77.21]
1,5[PL77.448]
1,6[PL77.450]
1,9[PL77.21]
1,9[PL77.21]
1,9[PL77.21]
3,4[PL77.54]
3,28[PL77.106]

8,21[PL148.596]

1,14,1819
2,20,193195
1,43,423428
1,43,429434
1,43,434436
2,9,5758
2,9,5860
1,43,485486
2,5,235237
2,5,238240
2,2,169172
2,2,198199
2,2,194198
2,2,164165
2,12,179180
2,12,184186
2,12,137138
1,6,145149

GVIG.

GVILL.WHEAT.

GVND.

mont.

schol.

diu.

4,10[PL184.313]

52

HAYM.

HIER.

diu.
diu.
diu.
diu.
diu.
diu.

hom.

adu.Iouin.

64
101
101102
110
110
120

138[PL118.735]

1,47[PL23.276]

(1,36,1819)
(1,39,2021)
(1,39,22)
(1,37,36)
1,37,3642
(1,38,2224)

c.Vigil.
c.Vigil.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.

10[PL23.348]
15[PL23.351]
14,8[PL22.352]
14,8[PL22.352]
14,8[PL22.352]
14,9[PL22.353]
22,7[PL22.398]
52,16[PL22.539]
53,3[PL22.544]
53,3[PL22.544]
53,6[PL22.544]
53,6[PL22.544]
58,2[PL22.580]
70,2[PL22.665]
70,2[PL22.665]

2,20,168
2,27,6162
2,21,1619
2,21,1921
2,24,3435
2,2,8384
2,30,148150
2,12,234
2,21,6164
2,24,107108
1,18,94
1,32,3943
2,12,240242
1,35,5253
1,36,154157

ADNOTATIVNCVLAE

AVG.

2,10,7683

= DECRET. Grat. 1,96,9; PS.


AMBR.dign.sacerd.2

2,27,145148

BERN.

(1,36,135138)
1,35,1415

ALFAR.(cf.CASSIOD.inst. 1,1;
ISID.orig.1,5,1)

cf.ISID.orig.3,10,3
ALFAR.(cf.ISID.orig.3,10,1)

1,13,1021

HIER.

(1,12,6468)

cf. PS. HUGO nupt. 1,1; IOH.


SAR.pol.8,11

=DECRET.Grat.1,40,2

=HOR.epist.2,1,114

Indexfontiumperauctores 1076

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...HIER.

HON.

HOR.

HVGO

PS.HVGO

epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
inEph.
inEzech.
inEzech.
inEzech.
inHab.
inIer.
inIoel
inMich.
inMich.
inOs.
inTit.

ineu.

carm.
epist.

didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.
didasc.

nupt.

77,2[PL22.690]
107,6[PL22.873]
107,6[PL22.873]
125,17[PL22.1082]
125,17[PL22.1082]
138,7[PL22.1155]
146,1[PL22.1192]
146,1[PL22.1192]
148,5[PL22.1206]
2,17[PL26.504]
8,25[PL25.232]
13,29[PL25.443]
13,44[PL25.443]
1,13[PL25.1283]
2,146[PL25.755]
6,7[PL25,294]
1,9[PL25.1171]
1,9[PL25.1171]
2,08[PL25.894]
5[PL26.562]

praef.[PL172.1193]

3,27,7576
2,1,114

2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]
2,23[PL176.761]
2,24[PL176.751]
2,24[PL176.761]
2,24[PL176.761]
2,24[PL176.749]
2,25[PL176.761]
2,25[PL176.762]
2,26[PL176.761]
2,27[PL176.762]
2,27[PL176.762]
2,27[PL176.762]
6,14[PL176.809]

1,1[PL176.1203]

2,27,110114
1,4,10
2,3,142143
2,21,1314
2,24,22
2,27,162264
2,1,104
2,6,5556
2,27,166168
1,38,196198
2,20,183
2,9,2934
(2,10,2324)
1,43,348351
2,27,2324
1,4,179180
2,12,264266
2,12,266268
2,12,160163
1,6,136137

HVGOCHAR.

HVGOFOL.

nupt.

apoc.

claustr.
claustr.
claustr.

1,1[PL176.1204]

12

1,7[PL176.1032]
2,22[PL176.1080]
2,22[PL176.1080]

ADNOTATIVNCVLAE

=DECRET.Grat.2,16,1
=DECRET.Grat.2,16,1

AVG.

2,17,910
1,43,34
1,18,94

HIER.(=HIER.epist.53,6)

1,23,4042
(1,23,4347)
1,24,105108
1,24,127129
(1,25,58)
1,34,4753
(1,23,5156)
(1,12,5961)
(1,26,1017)
1,33,2424
1,35,3647
(1,28,6)
(1,28,4851)
(1,23,7172)
1,23,8384
(1,23,8498)
(1,31,56)
1,23,4042

ARIST.

1,12,6468
1,12,7476

HVGO (cf. IOH. SAR. pol.8,11;


HIER.adu.Iouin.1,47)
HVGO

2,29,6465

WALL.gloss.

2,27,213215
2,19,101102
2,19,103104

HVGO

ARIST.(=HVGOdidasc.2,20)

GREG.M.

Indexfontiumperauctores 1077

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

ADNOTATIVNCVLAE

IOH.FONT.

auct.
auct.
auct.
auct.
auct.
auct.

3,60
6,99
12,33
12,38
12,41
36,52

1,concl.1920
2,28,36
2,27,6263
2,27,6263
2,27,6263
1,11,3638

IOH.SAR.

auct.

met.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.

36,121

4,23[PL199.929]
1,3[PL199.390]
1,3[PL199.390]
1,8[PL199.405]
2,18[PL199.436]
2,18[PL199.436]
3,5[PL199.483]
4,3[PL199.516]

1,24,1819

=ARIST.cael.2,4
=ARIST.anim.2,9
=ARIST.eN.2,36
=ARIST.eN.2,36
=ARIST.eN.2,36
= ARIST. top. 3,2; THOM. 2a,
2ae,q.182,a.1,co.
=ARIST.top.8,11

1,18,5355
1,24,4950
(1,31,9193)
(1,31,9394)
(1,38,6)
1,38,89
1,4,126127
(1,12,5153)

pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.

5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,2[PL199.540]
5,10[PL199.563]
5,10[PL199.563]
5,11[PL199.567]
5,12[PL199.570]
6,24[PL199.622]
8,06[PL199.379]
8,11[PL199.750]

(1,1,8081)
(1,9,13)
1,33,1415
2,10,3240
2,10,4244
(2,16,2329)
(2,16,3339)
1,4,146147
1,4,161164
1,20,4748
1,8,119128
2,16,4555
1,18,143
(1,12,6468)

ISID.

pol.
pol.
pol.
pol.

eccl.off.
orig.

8,23[PL199.750]
8,23[PL199.809]
8,23[PL199.809]
8,23[PL199.809]

2,5,2[PL83.739]
1,5,1[PL82.81]

(2,2,92)
2,2,126128
2,2,118123
(2,2,184)
2,10,5859
1,35,1415

orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
orig.
sent.
sent.

3,praef.[PL82.153]
3,praef.[PL82.153]
3,praef.[PL82.153]
3,4,3[PL82.153]
3,10,1[PL82.161]
3,10,3[PL82.161]
7,12,01[PL82.291]
7,12,12[PL82.291]
7,12,17[PL82.291]
7,12,18[PL82.292]
18,42,1[PL82.539]
18,59,1[PL82.660]
2,10,7[PL83.611]
2,41,7[PL83.646]

(1,37,35)
(1,37,3031)
(1,37,3234)
1,40,16
(1,37,3642)
(1,37,36)
2,12,7879
2,12,7677
2,12,7778
2,1,5556
1,23,8384
1,31,2530
2,2,7172
1,43,57

CHRYSOST.

cf. PETR. rem. 1,68,6 ; IVST.


3,3,8
=PS.PLV.inst.2
=PS.PLV.inst.2
=PS.PLV.inst.2
=PS.PLV.inst.2
=PS.PLV.inst.2
=PS.PLV.inst.2
=PS.PLV.inst.2

cf.PS. HVGOnupt.1,1;HIER.
adu.Iouin.1,47

GREG.M.

Alfar (cf. GVND. diu. 52;


CASSIOD.inst.1,1)

ALFAR.(cf.GVND.diu.110)
cf.GVND.diu.110

Indexfontiumperauctores 1078

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...ISID.

IVST.

sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
sent.
synon.
synon.

3,01,8[PL83.654]
3,17,4[PL83.693]
3,46,1[PL83.714]
3,50,4[PL83.721]
3,50,5[PL83.722]
3,52,1[PL83.724]
3,52,2[PL83.724]
3,52,9[PL83.725]
2,88[PL83.865]
2,88[PL83.865]

3,3,8

2,26,3031
2,24,116118
2,30,6566
1,2,241242
2,12,220221
1,20,8889
1,13,5865
1,14,4648
2,12,223224
2,12,224225

IVV.

LABER.

LVCAN.

mim.

3,143
10,7

126

5,363364

MACR.

MIN.FEL.

OFF.AVG.

OV.

PEL.

PERS.

PETR.

somn.
sat.

ars
trist.

rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.

2,10,2
2,8,16

3,7

2,279
5,12,3738

1,26[PL30.40]

8,69

1,10,12
1,10,14
1,13,4
1,16,4
1,16,4
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,14
1,16,16
1,16,18
1,16,22
1,16,22
1,16,26
1,16,26

(1,12,5153)
1,4,171172
1,36,5556

ADNOTATIVNCVLAE

GREG.M.

AVG.
HIER.
cf. PETR. rem. 1,68,6; IOH.
SAR.pol.4,3

LACTANTIVS

1,2,102103
1,10,93

VEGETIVS (= PETR. rem.


1,48,6)

1,4,226228
2,5,163164

=GELL.19,2,7

1,38,6263

IOH.SAR.

2,23,1920
1,4,165166
1,3,3031
prol.,3840

HIER.

[2,12,258]

=BERN.mor.2,7

2,13,4950
(2,13,5253)
2,26,10
(1,8,26)
1,8,2729
(1,8,4849)
(1,8,5051)
(1,8,5253)
(1,8,5354)
(1,8,6061)
(1,8,6263)
(1,7,7577)
1,8,3234
(1,8,20)
(1,8,6768)
(1,8,6872)
1,6,4141
1,6,4344

Indexfontiumperauctores 1079

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...PETR.

rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.

1,16,30
1,46,12
1,47,2122
1,47,22
1,49,34
1,48,6
1,48,6
1,48,6
1,49,06
1,49,12
1,49,1314
1,49,16
1,49,18
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,78
1,57,14
1,57,14
1,57,16
1,68,4
1,68,6
1,68,6

1,8,30
2,17,2122
(1,14,5052)
(1,14,5358)
1,4,1516
1,10,8790
1,10,93
(1,10,9495)
[1,4,20]
(1,4,25)
1,4,2627
1,4,2729
1,4,3842
1,7,4244
(1,21,1617)
(1,21,1920)
1,21,3133
1,21,3336
1,22,1012
1,22,1415
1,22,6164
1,22,4445
1,22,2324
1,22,2527
(1,22,43)
(1,12,4648)
1,12,4951
(1,12,5153)

PETR.ALVER.

PETR.BLES.

PETR.CHRYS.

PETR.CLAR.

PETR.CLVN.

PETR.DAM.

PL.

rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.

pol.

epist.

serm.

epist.

mir.

deabd.
debreu.
debreu.
debreu.
debreu.

Ti.
r.

1,68,12
1,92,18
1,112,18
1,112,18
1,112,18
1,116,2

8,l.2,22

67

152[PL52.604]

17[PL201.1402]

1,2[PL189.853]

1[PL145.425]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]

47d
420a421d

(1,12,45)
(2,9,238239)
(1,38,147149)
(1,38,153155)
1,38,156158
1,4,4648
1,39,41

ADNOTATIVNCVLAE

SVETONIVS
VEGETIVS(=LVC.5,363364)
=SALL.Catil.7,2

ARIST.

=PLIN.nat.7,100
PLIN.(cf.PLIN.nat.33,26)
VERG.ETVVLG.
GREG.M.

cf. IOH. SAR. pol. 4,3; IVST.


3,3,8
=CLAVD.15,385

QVINT.
ARIST.

1,2,227234
1,43,383384

GREG.M.

1,42,4142

GREG.M.

(2,19,5758)
2,20,114118
(2,4,3334)
2,4,5868
2,4,6979
2,4,79126

GREG.M.

1,38,9
1,9,4345

Indexfontiumperauctores 1080

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

ADNOTATIVNCVLAE

PLIN.

PS.PLV.

POL.

PS.PTOL.

nat.
nat.
nat.

inst.
inst.
inst.
inst.
inst.
inst.
inst.

centil.

7,100
2,43
33,26

2
2
2
2
2
2
2

2,356
5,76

(1,21,3336)
(1,23,108116)
1,22,1012

=PETR.rem.1,57,4

(1,9,13)
(1,1,8081)
1,33,1415
2,10,3240
2,10,4244
(2,16,2329)
(2,16,3339)

=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2
=IOH.SAR.pol.5,2

PVBLIL.

QVIL.SPOL.

QVINT.

SAL.ADAM

SALL.

SANCT.AREV.

SEDVL.SCOT.

SEN.

sent.

hist.

inst.
inst.

cron.

Catil.
Catil.
Iug
Iug
Iug

discipl.
discipl.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
liber.
vergel

coll.

Ag.
Ag.
clem.
dial.
dial.

H,10

13,11

1,10,34
4,1,11

203,33

7,2
7,2
85,17
85,25
85,31

9,63
9,62
1,9
2,4
2,4
2,4
2,4
2,4
2,4
2,7
2,13
481
3,2

4,139

995
995
1,8,2
35,2,11
6,19,5

=PETR.rem.1,57,4

1,41,6162
1,41,6162
1,38,121122

=THOM.s.theol.1a,2ae,q.9,
a.5,ad.3

2,4,171172

GREG.M.

1,36,4852

DIDIMVS

1,36,74
1,36,4041
2,12,169272
1,4,1819
1,4,20
1,8,193195
1,8,197200
1,8,201205
(1,23,143147)
(1,23,179)
(1,26,1828)
(1,15,13)
(1,15,56)
(1,15,2728)
(1,15,2831)
(1,15,3132)
(1,16,1721)
(1,14,2227)
(1,1,79)
(prol.,1022)
(1,34,3651)

BERN.

cf.PETR.rem.1,49,6

cf.CIC.off.1,76

1,2,99101

SEN.

2,5,230232
(1,43,240241)
1,2,9395
1,2,102103
2,5,229230

SEN.

Indexfontiumperauctores 1081

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...SEN.

SEN.

STAT.

THOM.

dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
dial.
epist.
epist.
epist.
epist.
epist.
Phaedr.

contr.
contr.
contr.

Theb.

cael.

6,22,5
7,22,2
9,17,4
9,7,2
10,7,10
10,9,1
10,13,4
10,13,6
10,13,7
12(olim11),10,3
21,5
23,9
23,9
40,6
105,7
486491

7,prol.,3
3,prol.,12
3,prol.,3

12,812

2,l.9,n.281

1,4,138139
(1,1,8283)
1,31,1516
1,23,183184
2,7,134135
2,7,197198
(1,17,4446)
1,31,3435
1,31,38
1,4,189
1,3,2325
2,5,8586
2,7,200201
1,36,44
1,43,209
(1,16,3435)

1,concl.,1920

cat.Matth.

20,3

2,27,215216

quod.

3,q.6,a.3,arg.1

2,21,3742

s.theol.

s.theol.

1a,q.5,a.5,ad.1

1a,2ae,q.9,a.5,ad.3

2,29,36
1,38,121122

s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.

1a,q.21,a.4,ad.3
1a,q.76,a.5,ad.1
1aq.108,ar.1,co.
2a,2ae,q. 71,a.4,ad.3
2a,2ae,q.182,a.1,co.
2a,2ae,q.184,a.48

1,43,490491
2,28,36
2,1,8990
1,17,5254
1,11,3638
2,21,3742

s.theol.
s.theol.
s.theol.
s.theol.
uerit.
sent.
sent.
sent.
metaph.

2a2ae,q. 186,a.10,ad.3
2a2ae,q. 186,a.10,co.
2a,2ae,q. 188,a.6,co.
2a,2ae,q. 188,a.8,ad.5
2,3,19
2,d.9,q.1,a.3,arg.5
4,d.26,q.2,a.4,s.c.1
lib.12,l.12,n.37

2,27,3536
2,27,1329
2,30,1066
2,28,38
2,28,3940
2,11,30
(1,11,56)
2,1,8387

2,8
3,5
5,3
7,3

1,9,2023
1,8,4850
1,13,3233
1,4,224

VAL.MAX.

ADNOTATIVNCVLAE

GREG.M.
GREG.M.

1,24,3536
1,36,1215
1,36,47
1,3,2627
ARIST.(=ARIST.cael.2,4:cf.
IOH.FONT.3,60)
CHRYSOST. (= CHRYSOST. s.
Matth.35,1)
CHRYSOST. (=CHRYSOST sac.
6,4; THOM. s. theol. 2a2ae q,
184,a.48)
ARIST.(=ARIS.anim.2,9
PS. PTOL.(=PS. PTOL. centil.
5)
GREG.M.
Arist.(=Arist.anim.2,9)
=PS.DION.AR.cael.1,3
ARIST.
CHRYSOST. (= CHRYSOST. sac.
6,4;THOM.quod.3,q.6,a3)

ARIST.(=ARIST.pol.1,2)
ARIST.
DIONISIVS
ARIST. ( = ARIST. metaph.
12,10)

Indexfontiumperauctores 1082

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

VVLG.

Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Act.
Am.
Am.
Am.
Am.
Am.
Apoc.
Apoc.
Apoc.
Apoc.
Bar.
Bar.
Bar.
Cant.
Col.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
ICor.
IICor.
IICor.
IICor.
Dan.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Deut.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.

2,3
8,19
8,30
8,31
9,15
9,20
17,28
20,28
3,14
6,1
8,3
9,1
9,4
12,6
12,6
17,15
22,11
6,9
6,10
6,16
2,06
3,14
2,4
4,4
6,17
6,34
6,34
7,4
7,9
10,07
10,12
10,12
12,22
13,2
14,38
14,40
15,41
25,23
9,7
11,6
11,33
7,14
5,11
10,18
13,1
16,19
16,20
28,13
28,65
30,19
1,8
1,14
1,15
1,17

2,22,47
2,9,158159
1,32,3536
1,32,3738
1,36,119
2,9,159160
2,6,2930
2,22,2123
2,18,28
2,12,300304
2,9,244245
2,9,179181
2,14,68
2,25,21
2,29,68
2,9,62
[2,27,5556]
2,14,9193
2,14,9394
2,14,61
2,25,6465
2,11,4748
1,36,128
1,13,50
2,24,1112
1,12,3031
1,12,56
1,12,8889
2,23,6970
1,11,21
2,1,5051
2,concl.,3334
1,24,7273
2,21,5052
2,9,208
2,15,1819
1,7,30
2,12,9293
2,23,6263
1,36,120121
2,6,9697
2,1,4243
1,8,187188
2,12,254
1,38,162164
1,4,135136
1,14,2930
2,13,36
2,14,60
2,6,140141
1,41,109110
(1,42,211)
(1,38,122)
1,41,108

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.Ier.
VVLG.Ier.
VVLG.Ier.

Indexfontiumperauctores 1083

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.

2,11
2,2
2,22
2,23
4,1
4,8
6,7
6,11
7,13
7,16
7,29
8,6
9,3
9,3
9,16
9,16
10,6
10,20
3,7
3,12
3,13
3,13
7,4
7,6
7,32
9,24
10,11
10,14
10,25
10,26
14,9
18,19
20,13
20,30
23,08
24,27
27,1
28,08
29,08
30,23
31,10
31,10
31,10
31,10
31,32
35,08
37,23
37,34
38,35
40,21
41,1
43,26
44,17
45,2

1,41,105108
2,2,2931
1,42,212213
1,42,213215
1,42,206210
2,1,38
2,16,48
1,36,171173
2,7,112113
2,7,173174
1,17,7071
1,42,58
1,42,4244
1,42,4445
1,6,151152
1,6,153
1,6,2829
1,5,41
2,6,148
1,5,8485
1,5,8889
1,7,2526
1,5,150151
1,14,910
2,6,149
1,23,102103
(2,4,31)
1,24,22
1,5,9495
1,5,9899
1,43,58
2,17,5253
1,35,9798
1,13,5455
1,8,182
2,9,7980
2,26,3536
1,24,23
1,33,63
2,5,274
(1,1,9394)
(1,23,156157)
2,21,6769
(2,24,122123)
2,5,167
2,19,8283
1,35,77
2,5,168
1,24,8185
1,36,1819
2,7,209211
1,27,8182
2,1,126,127
1,36,2122

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.

VVLG.Eccli.

VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.

VVLG.Ez.

Indexfontiumperauctores 1084

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

Eccli.
Eccli.
IIEsdr.
Esth.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Ez.
Gal.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Gen.
Hab.
Hebr.
Hebr.
Iac.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.

47,22
49,5
3,31
13,17
1,14
1,17
2,12
8,24
14,25
14,2728
18,21
22,8
22,23
22,28
22,28
32,6
7,18
18,4
18,20
22,27
33,08
34,2
34,2
34,3
34,3
34,11
5,19
1,14
1,14
1,28
2,24
3,19
4,9
4,22
6,5
7,11
10,09
18,25
49,5
1,13
13,17
5,1
4,14
2,8
2,8
2,20
4,19
4,22
9,3
10,8
10,14
10,21
11,15
12,1

1,8,64
1,2,239241
1,23,104
2,15,3637
(1,42,126)
(1,42,128)
(1,42,129)
(1,42,130131)
(1,42,132133)
1,43,474475
2,15,2526
[2,10,114]
2,15,31
2,10,67
[2,10,115]
1,31,4041
2,13,6869
2,12,107
2,5,173
1,2,214215
2,12,100103
2,212,286
2,12,291292
1,2,6972
2,18,4142
2,18,3839
1,43,4950
1,38,2830
1,38,109110
[1,13,1415]
1,11,64
1,21,89
2,12,115
1,42,101102
1,42,3435
(1,42,106107)
1,28,39
2,6,110111
(1,42,121)
1,43,352353
2,12,319
2,1,113115
2,5,264265
1,30,30
2,12,280282
2,17,37
2,16,3940
1,23,174175
1,42,37
1,36,173174
1,26,5051
2,12,282283
2,27,2729
1,43,345347

ADNOTATIVNCVLAE

=GREG.M.epist.5,50

=GREG.M.epist.5,50

=HAYM.hon.138

Indexfontiumperauctores 1085

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Iob
Ioel
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Ioh.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.

12,14
12,2
17,18
22,17
22,22
22,22
23,1
23,1
23,2
48,10
51,23
1,21
2,4
2,79
7,1
9,13
9,13
10,15
14,1
14,12
15,21
21,07
21,16
26,05
29,16
29,17
30,31
31,20
34,19
35,16
1,13
2,112
3,4
6,37
10,11
12,26
12,26
14,2
14,6
15,13
16,33
20,22
1,2
1,23
2,4
3,14
3,15
5,4
5,11
6,4
19,9
23,14
23,16
25,7

2,12,283
1,43,347348
2,20,215
1,42,3033
1,30,31
2,12,284
1,30,3233
2,12,285
2,18,4041
2,16,7374
2,12,287
1,22,7879
2,4,1415
(1,42,184186)
1,10,7677
1,1,19
2,1,35
1,42,5455
1,42,6162
1,43,2325
1,2,167
2,7,87
2,7,8889
2,9,56
1,14,1718
2,21,5859
2,19,108109
2,20,103104
2,6,3334
1,36,132133
2,12,290291
1,11,8182
2,5,72
2,9,168169
1,30,1516
2,4,137
2,concl.,15
2,23,1819
1,19,1516
2,22,5758
1,42,7071
2,22,3940
1,18,200201
1,2,7273
1,22,81
2,9,147
1,2,6768
2,6,4142
1,4,186
2,8,41
1,25,4951
1,27,83
2,15,2930
1,25,4849

ADNOTATIVNCVLAE

apostolus

VVLG.Ier.

Indexfontiumperauctores 1086

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.
Iud.
Iud.
Leu.
Leu.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
Luc.
IMach.
IMach.
IIMach.
Mal.
Mal.
Mal.
Mal.
Mal.
Mal.
Marc.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.

30,1
32,17
38,12
40,6
40,19
41,23
45,24
48,8
59,5
59,6
62,6
62,6
64,5
64,6
12,06
15,14
10,1
10,3
1,17
3,8
3,14
5,23
6,12
6,30
6,30
9,25
10,1
10,5
10,17
10,19
10,41
11,43
12,40
12,47
14,18
16,08
2,62
3,06
14,42
1,6
2,3
2,7
2,8
2,9
2,13
6,8
3,4
3,9
5,20
5,20
5,20
5,41
8,8
9,5

1,25,4546
2,5,200
1,25,20
(2,concl.,35)
1,26,3536
1,38,74
2,1,4041
2,16,4041
1,25,46
1,24,6162
2,8,156
2,9,146
1,18,170171
1,17,6667
(1,42,150)
(1,42,150)
(1,42,126)
2,9,95
2,21,3435
2,28,105106
1,10,1415
2,9,168
2,29,5657
1,18,108109
2,12,152153
(2,24,5961)
2,11,16
2,22,127128
2,22,141142
2,22,119121
2,19,5354
2,12,309310
2,6,78
2,12,218219
1,2,251
2,25,117188
1,8,16
1,24,5758
1,7,7980
2,12,294295
2,12,295297
[2,10,116118]
2,14,9597
2,12,298
2,20,128130
2,22,3132
2,30,117118
2,28,105106
1,18,172174
1,18,177180
(1,20,108109)
1,18,108109
1,9,135136
2,9,168

ADNOTATIVNCVLAE

=VVLG.Matth.3,9
=VVLG.Matth.9,5
=VVLG.Matth.5,41
=VVLG.Matth.16,26

=GREG.M.epist.5,50

VVLG.Matth.
=VVLG.Luc.3,8

=VVLG.Luc.6,30
=VVLG.Luc.5,23

Indexfontiumperauctores 1087

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Matth.
Nah.
Num.
Num.
Num.
Num.
Num.
Num.
Os.
Os.
Os.
Os.
Os.
Os.
IIPar.
Phil.
Phil.
Phil.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.
Prou.

11,14
11,18
15,19
16,19
16,26
19,12
19,12
19,12
19,21
22,14
22,40
23,4
23,4
23,13
23,13
23,23
23,23
27,55
3,17
1,51
11,16
16,15
18,4
21,6
31,30
4,8
4,8
5,1
7,14
9,04
9,11
19,1
1,21
1,23
1,23
1,10
1,16
3,01
6,01
11,14
11,18
12,10
14,13
14,23
14,34
15,08
15,19
16,18
16,24
17,22
17,22
24,6
25,27
28,16

2,21,36
2,20,123126
1,43,5960
2,22,36
2,24,5961
2,23,68
2,28,113114
2,28,9495
2,28,8586
2,27,7172
1,18,165166
2,27,173174
2,29,8788
2,27,175178
2,28,8990
2,27,178180
2,9,214216
2,30,102102
2,16,8687
2,16,100101
2,14,59
2,20,106108
2,16,100101
(1,42,139)
2,16,100101
2,9,120
2,20,3233
[2,20,68]
2,15,4951
2,15,4849
1,7,24
1,17,23
2,7,172
2,24,143147
2,7,170
1,17,155156
1,42,36
2,5,191193
2,20,9192
1,1,6869
1,24,5960
2,12,327
2,2,2728
1,24,1920
1,13,53
2,15,4748
2,7,92
2,4,2627
1,36,20
2,5,261262
2,5,273
1,15,3435
2,1,15
2,5,256257

ADNOTATIVNCVLAE

=VVLG.Luc.9,25

VVLG.Luc.
VVLG.Dan.

cf.GREG.M.epist.11,69

VVLG.Iob

Indexfontiumperauctores 1088

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
IReg.
IReg.
IReg.
IReg.
IReg.
IReg.
IIReg.
IIReg.
IIIReg.
IIIReg.

1,2
1,2
13,01
18,2
27,11
32,1
33,16
33,17
33,19
34,18
36,20
36,35
38,5
39,13
48,23
54,24
54,24
54,24
70,23
70,23
71,9
72,18
72,19
81,6
81,6
90,7
90,13
90,15
90,15
90,16
100,6
105,3
106,23
108,8
109,4
111,2
111,3
118,54
118,85
130,1
130,1
138,16
140,5
145,7
2,30
2,8
3,15
12,03
15,17
21,1
6,22
16,21
7,51
10,8

prol.,48
prol.,82
2,27,7374
1,38,8182
1,36,101102
2,15,66
1,43,368
1,43,369370
1,43,501502
2,15,4142
2,5,206207
2,5,207208
1,40,3536
1,42,40
2,5,203
(2,4,217)
2,5,205
2,7,194
1,39,3637
2,15,3940
1,22,99100
1,2,2021
2,27,73
1,7,2728
[2,10,116]
2,12,170172
2,5,196197
1,43,501
2,5,198199
1,6,133135
2,concl.,16
1,13,5354
2,12,192193
2,5,212213
2,10,5657
1,5,77
1,5,78
2,15,70
prol.,88
2,14,66
2,9,5253
2,14,68
1,4,130
[2,30,4142]
1,8,133134
2,8,139140
2,5,202203
2,20,109113
1,23,159160
2,1,3940
2,8,119
2,16,103
2,8,157159
1,1,107111

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.Prou.

=GREG.M.epist.5,50

=GREG.M.inEzech. 1,5,12

Indexfontiumperauctores 1089

AVCTOR

OPVS

LOCVS

REPERITVR

...VVLG.

WAL.

IIIReg.
IIIReg.
IIIReg.
IIIReg.
IVReg.
IVReg.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Rom.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Sap.
Soph.
Thren.
Thren.
Thren.
Thren.
Thren.
ITim.
ITim.
ITim.
IITim.
IITim.
IITim.
Zach.
Zach.
Zach.
Zach.

gloss.
gloss.
gloss.

10,8
13,17
20,39
21,23
4,4
4,19
1,22
2,21
9,3
10,15
12,4
13,1
13,4
13,7
1,5
3,5
3,17
4,8
4,9
4,12
6,6
6,7
6,8
6,8
8,8
9,15
11,21
12,11
14,5
14,20
15,12
1,12
1,5
2,7
4,1
4,1
5,17
2,7
4,34
5,17
2,24
2,24
3,12
4,14
10,3
11,16
12,8

Phil.1,24[PL114.602]
Luc.10,1[PL114.284]
Luc.10,17[PL114.273]

1,3,5052
2,9,151152
2,12,135
1,20,101102
2,9,143
2,13,5859
1,38,6869
2,17,5051
2,24,134135
2,22,135136
2,23,3839
1,1,22
1,1,2829
1,1,2526
2,20,126
1,43,487
2,7,9596
2,7,121123
2,7,9899
2,4,2728
1,14,67
(1,2,244245)
2,6,3132
2,6,3435
1,35,4851
2,5,262263
1,40,14
1,42,4851
1,27,4142
1,24,6061
1,33,6162
2,18,44
2,13,64
2,19,8485
(2,20,117118)
2,26,50
2,14,58
1,36,124
1,36,112113
2,20,1213
1,18,105
2,12,140141
1,42,5960
2,8,4344
2,12,292293
2,18,3435
1,1,98

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.Ez.

2,24,148150
2,11,17
2,22,142144

Indexfontiumperauctores 1090


3.INDEXFONTIVMPERCAPITVLA

REPERITVR4
AVCTOR
OPVS

(prol.,01022)
prol.,03840
prol.,048
prol.,06263
prol.,07980
prol.,082
prol.,088
prol.,114115

1,01,015)
1,01,019
1,01,022
1,01,02526
1,01,02829
(1,01,036)
(1,01,04950)
1,01,06263
1,01,06869
1,01,072
1,01,07576
(1,01,079)
(1,01,079)
(1,01,08081)
(1,01,08081)
(1,01,08283)
1,01,08286
(1,01,09394)
1,01,098
1,01,107111

1,02,02021
1,02,06768
1,02,06972
1,02,07273
1,02,09395
1,02,099101
1,02,102103
1,02,102103
1,02,105106
1,02,167
1,02,214215
1,02,227234
1,02,239241
1,02,241242
(1,02,244245)

SANCT.AREV.
PEL.
VVLG.
DIG.
GEL.
VVLG.
VVLG.
GEL.

liber.
Ps.
epist.
Ps.
Ps.
epist.

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE5

481
1,26[PL30.40]
1,2
1,1,10
8[PL59.41]
1,2
118,85
8[PL59.41]

HIER.

ALFONS.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ALFONS.
ALFONS.
ARIST.
VVLG.
AVG.
AVG.
ALFONS.
SANCT.AREV.
PS.PLV.
IOH.SAR.
SEN.
AMBR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

partidas
Iob
Rom.
Rom.
Rom.
partidas
partidas
pol.
Prou.
ciu.
ciu.
partidas
pol.
inst.
pol.
dial.
hex.
Eccli.
Zach.
IIIReg.

2,1,1
9,13
13,1
13,7
13,4
2,1,5
2,1,6
1,2(1253a)
11,14
5,1 [PL41.141]
19,19[PL41.647]
2,1,5
2,13
2
5,2[PL199.540]
7,22,2
6,9,55[PL14.265]
31,10
12,8
10,8

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
SEN.
SEDVL.SCOT.
LABER.
SEN.
ENN.
VVLG.
VVLG.
PETR.BLES.
VVLG.
ISID.
VVLG.

Ps.
Is.
Ez.
Is.
clem.
coll.
mim.
dial.
scaen
Iob
Ez.
epist.
Eccli.
sent.
Sap.

72,18
3,15
34,3
1,23
1,8,2
4,139
126
35,2,11
348
15,21
22,27
67
49,5
3,50,4[PL83.721]
6,7

SEN.

SEN.

4FiguranencursivalasreferenciasquecoincidenconunamismacitadeArvalo.Entreparntesis

lasfuentesutilizadasperonoreconocidasporArvaloyentrecorcheteslascitasindirectas.
5 Indicamos en esta seccin a quin atribuye Arvalo la cita y la procedencia original de las citas
indirectas,quefiguranentrecorchetes.

1091

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.

Luc.

14,18

SEN.
STAT.
OV.
VVLG.

epist.
Theb.
trist.
IIIReg.

21,5
12,812
5,12,3738
10,8

HIER.
PETR.
SALL.
SALL.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
CIC.
CIC.
IOH.SAR.
VVLG.
VVLG.
SEN.
IOH.SAR.
IOH.SAR.
OV.
IVV.
CIC.
HIER.
VVLG.
SEN.
BERN.
CIC.
CIC.
VAL.MAX.
MACR.
AVG.
CIC.
BOETH.

epist.
rem.
Catil.
Catil.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
off.
off.
pol.
Ps.
Deut.
dial.
pol.
pol.
ars

somn.
c.Cresc.
inu.
cons.

107,6[PL22.873]
1,49,34
7,2
7,2
1,49,06
1,49,12
1,49,1314
1,49,16
1,49,18
1,116,2
1,64
1,65
3,5[PL199.483]
140,5
16,19
6,22,5
5,10[PL199.563]
5,10[PL199.563]
2,279
3,143
64
6,7[PL25,294]
5,11
12(olim11),10,3
242,1 [PL182.436]
3,2,3
3,2,4
7,3
2,10,2
2,18[PL43.479]
2,166
2,6[PL63.701]

ARIST.
ARIST.
VVLG.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ARIST.

rh.
rh.
Eccle.
pol.
pol.
rh.
rh.
Ps.
Ps.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
Eccli.
rh.

1,5(1360b)
1,5(1360b)
10,20
5,1 (1301b)
4,8(1294a)
2,16(1391a)
2,16(1391a)
111,2
111,3
3,12
3,13
10,25
10,26
1,5(1360b)

SVETONIVS

QVINT.

1,02,251

1,03,02325
1,03,02627
1,03,03031
1,03,05052

1,04,010
1,04,01516
1,04,01819
1,04,020
[1,04,020]
(1,04,025)
1,04,02627
1,04,02729
1,04,03842
1,04,04648
1,04,120121
1,04,121122
1,04,126127
1,04,130
1,04,135136
1,04,138139
1,04,146147
1,04,161164
1,04,165166
1,04,171172
1,04,172173
1,04,179180
1,04,186
1,04,189
1,04,193194
1,04,216218
(1,04,222223)
1,04,224
1,04,226228
1,04,229231
1,04,234235
1,04,237

1,05,02425
1,05,036
1,05,041
1,05,049
1,05,054
1,05,05860
1,05,06061
1,05,077
1,05,078
1,05,08485
1,05,08889
1,05,09495
1,05,09899
1,05,126127

Lael.
inIoel
Is.
dial.
epist.
Tusc.
Tusc.

Indexfontiumpercapitula 1092

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.

Eccli.

7,4

VVLG.
ARIST.
PETR.
PETR.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
COD.Iust.
VVLG.
HIER.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.

Eccle.
pol.
rem.
rem.
rh.
eN.
eN.
rh.

10,6
4,8(1294a)
1,16,26
1,16,26
2,16(1391a)
4,1 (1124a)
1,8(1099a)
1,5(1360b)
19,9,7
90,16
5[PL26.562]
3,28[PL77.106]
9,16
9,16

VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.

VVLG.Iob

ARIST.

HIER.

1,05,150151

1,06,02829
1,06,03435
1,06,04141
1,06,04344
1,06,05862
1,06,06568
1,06,070
1,06,072
1,06,104107
1,06,133135
1,06,136137
1,06,145149
1,06,151152
1,06,153

1,07,024
1,07,02526
1,07,02728
1,07,030
1,07,03741
1,07,04244
(1,07,07577)
1,07,07980

1,08,016
1,08,020)
1,08,02122
1,08,02425
1,08,026)
1,08,02729
1,08,030
1,08,03234
(1,08,04849)
1,08,04850
(1,08,05051)
(1,08,05253)
(1,08,05354)
(1,08,06061)
(1,08,06263)
1,08,064
(1,08,06768)
(1,08,06872)
1,08,080
1,08,100103
1,08,11112
1,08,119128
1,08,133134
1,08,138139
1,08,142143
1,08,150151
1,08,178179
1,08,182

Ps.
inTit.
past.
Eccle.
Eccle.

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
CARM.BVR.
PETR.
PETR.
VVLG.

Os.
Eccli.
Ps.
ICor.

VVLG.
PETR.
BOETH.
APVL.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
VAL.MAX.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
VVLG.
PETR.
PETR.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
IOH.SAR.
VVLG.
AMBR.
BOETH.
DECRET.Grat.
GREG.M.
VVLG.

IMach.
rem.
cons.
Socr.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.

rem.
rem.
IIMach.

rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
Eccli.
rem.
rem.
eN.
rh.
rh.
pol.
IReg.
off.
cons.
dial.
Eccli.

9,11
3,13
81,6
15,41
7,3
1,57,4
1,16,14
14,42
2,62
1,16,18
3,6[PL63.745]
23,18
1,16,4
1,16,4
1,16,30
1,16,16
1,16,10
3,5
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
1,16,10
47,22
1,16,22
1,16,22
5,10(1134b)
2,15(1390b)
2,15(1390b)
5,12[PL199.570]
2,30
1,30,158[PL16.69]
3,6[PL63.745]
2,2,7[PL187.644]
2,23[PL66.178]
23,08

Indexfontiumpercapitula 1093

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.
SALL.
SALL.
SALL.

Deut.
Iug
Iug
Iug

5,11
85,17
85,25
85,31

IOH.SAR.
PS.PLV.
VAL.MAX.
ARIST.
ARIST.
PL.
CIC.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ARIST.
ALFONS.
AVG.
VVLG.
GREG.M.
AVG.

pol.
inst.

5,2[PL199.540]
2
2,8
2,8(1267b)
7,8(1328b)
420a421d
1,2,4
7,8(1328b)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1329a)
7,9(1328b)
2,21,1
189,4[PL33.855]
8,8
2,31[PL77.565]
22,75[PL42.78]

VVLG.
VVLG.
PETR.
LVCAN.
PETR.
PETR.

Luc.
Iob
rem.

VVLG.
ARIST.
IOH.FONT.
THOM.
THOM.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
AVG.

ICor.
top.
auct.
s.theol.
sent.

PS.CATO
VVLG.
PETR.
PETR.
PETR.
IOH.SAR.
IVST.
PETR.
VVLG.
HVGO
AVG.
PS.HVGO
HIER.
IOH.SAR.

dist.
ICor.
rem.
rem.
rem.
pol.

apostolus

VEGETIVS
VEGETIVS

HIER.

1,08,187188
1,08,193195
1,08,197200
1,08,201205

(1,09,013)
(1,09,013)
1,09,02023
1,09,03135
1,09,03135
1,09,04345
1,09,04950
1,09,06365
1,09,06668
1,09,07277
1,09,103106
1,09,109112
(1,09,117119)
1,09,130132
1,09,135136
1,09,136138
1,09,138143

1,10,01415
1,10,07677
1,10,08790
1,10,093
1,10,093
(1,10,09495)

1,11,021
1,11,03536
1,11,03638
1,11,03638
(1,11,056)
1,11,05860
1,11,064
1,11,08182
1,11,08587

1,12,024
1,12,03031
(1,12,045)
(1,12,04648)
1,12,04951
(1,12,05153)
(1,12,05153)
(1,12,05153)
1,12,056
(1,12,05961)
1,12,06164
1,12,06468
(1,12,06468)
(1,12,06468)

pol.
pol.
r.
Tusc.
pol.
pol.
pol.
pol.
pol.
partidas
epist.
Matth.
epist.
c.Faust.

rem.
rem.

Gen.
Ioh.
uirg.

rem.
ICor.
didasc.
soliloq.
nupt.
adu.Iouin.
pol.

3,14
7,1
1,48,6
5,363364
1,48,6
1,48,6
10,07
3,2(118a)
36,52
2a,2ae,q.182,a.1,co.
4,d.26,q.2,a.4,s.c.1
2,33,2[PL187.1575]
2,24
2,112
10,10[PL40.401]
1,8
6,34
1,68,12
1,68,4
1,68,6
4,3[PL199.516]
3,3,8
1,68,6
6,34
2,24[PL176.751]
1,10,17[PL 32.878]
1,1[PL176.1203]
1,47[PL23.276]
8,11[PL199.750]

Indexfontiumpercapitula 1094

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

PS.HVGO
AVG.
VVLG.

nupt.
bon.coniug.
ICor.

1,1[PL176.1204]
23,28[PL40.392]
7,4

HAYM.
VVLG.
VAL.MAX.
CIC.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ISID.

hom.
Gen.
off.
ICor.
Prou.
Ps.
Eccli.
sent.

138[PL118.735]
1,28
5,3
1,124
4,4
14,34
105,3
20,30
3,52,2[PL83.724]

VVLG.
VVLG.
GREG.M.
SANCT.AREV.
PS.AVG.
VVLG.
GREG.M.
ISID.
PETR.
PETR.
VVLG.

Eccli.
Iob
moral.
pol.
erem.
Deut.
dial.
sent.
rem.
rem.
Sap.

7,6
29,16
19,25[PL76.126]
2,7
35[PL40.1297]
16,20
4,36[PL77.384]
3,52,9[PL83.725]
1,47,2122
1,47,22
6,6

SANCT.AREV.
SANCT.AREV.
PS.AVG.
ARIST.
CIC.
CIC.
SANCT.AREV.
SANCT.AREV.
CIC.
SANCT.AREV.
VVLG.

pol.
pol.
serm.
rh.
off.
Cato
pol.
pol.
off.
pol.
Prou.

2,4
2,4
82,1[PL39.1904]
(1,41360a)
1,85
85
2,4
2,4
1,76
2,4
24,6

SANCT.AREV.
SEN.
CIC.

pol.
Phaedr.
deorat.

2,4
486491
2,178

DIG.
AMBR.
VVLG.
AVG.
CIC.
SEN.
AVG.
THOM.
VVLG.
VVLG.
CIC.
VVLG.

off.
IIPar.
conf.
leg.
dial.
epist.
s.theol.
Is.
Eccle.
inu.
Prou.

2,7,14
3,9,059[PL16.162]
19,1
9,2,2[PL32.763]
1,18
10,13,4
103,23[PL33.663]
2a,2ae,q. 71,a.4,ad.3
64,6
7,29
1,5
1,10

HVGO

HIER.
=HAYM.hon.138

AVG.

AVG.

COD.Iust.

ARIST.

1,12,07476
1,12,07980
1,12,08889

1,13,01021
[1,13,01415]
1,13,03233
1,13,04043
1,13,050
1,13,053
1,13,05354
1,13,05455
1,13,05865

1,14,00910
1,14,01718
1,14,01819
(1,14,02227)
1,14,02627
1,14,02930
1,14,03540
1,14,04648
(1,14,05052)
(1,14,05358)
1,14,067

(1,15,0013)
(1,15,0056)
1,15,012
1,15,01517
1,15,01719
1,15,02326
(1,15,02728)
(1,15,02831)
1,15,03132
(1,15,03132)
1,15,03435

(1,16,01721)
(1,16,03435)
1,16,04042

1,17,02022
1,17,02123
1,17,023
1,17,03437
1,17,03536
(1,17,04446)
(1,17,04950)
1,17,05254
1,17,06667
1,17,07071
1,17,109112
1,17,155156

Indexfontiumpercapitula 1095

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

CIC.
IOH.SAR.
HIER.
HOR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
BERN.
IOH.SAR.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.

leg.
met.
epist.
epist.
IITim.
Luc.
Matth.
cons.
pol.
Matth.
epist.
Is.
Matth.
Matth.
Is.
epist.

1,58
4,23[PL199.929]
53,6[PL22.544]
2,1,114
2,24
6,30
5,41
1,4[PL182.732]
8,06[PL199.379]
22,40
137,5[PL33.524]
64,5
5,20
5,20
1,2
153,6[PL33.664]

VVLG.

Ioh.

14,6

IOH.SAR.
AVG.
ISID.
CIC.
CIC.
VVLG.
AVG.
VVLG.

pol.
epist.
sent.
off.
off.
IIIReg.
serm.
Matth.

5,11[PL199.567]
93,23[PL33.663]
3,52,1 [PL83.724]
3,110
3,082
21,23
8,8,9[PL38.71]
5,20

VVLG.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PLIN.
ARIST.

Gen.
rem.
rem.
rem.
rem.
nat.
top.

3,19
1,57,4
1,57,4
1,57,4
1,57,4
7,100
3,2(117b)

PETR.
PLIN.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
PETR.
ARIST.
PETR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

rem.
nat.
rem.
rem.
rem.
rem.
rem.
pol.
rem.
Iob
Is.
Ps.

1,57,4
33,26
1,57,4
1,57,14
1,57,14
1,57,16
1,57,78
7,9(1329a)
1,57,4
1,21
2,4
71,9

HVGO
HVGO
HVGO
HVGO

didasc.
didasc.
didasc.
didasc.

2,20[PL176.760]
6,14[PL176.809]
2,20[PL176.760]
2,23[PL176.761]

ADNOTATIVNCVLAE

1,18,04950
1,18,05355
1,18,094
1,18,094
1,18,105
1,18,108109
1,18,108109
1,18,129137
1,18,143
1,18,165166
1,18,167
1,18,170171
1,18,172174
1,18,177180
1,18,200201
1,18,203206

1,19,01516

1,20,04748
1,20,07879
1,20,08889
1,20,09294
1,20,09597
1,20,101102
1,20,107108
(1,20,108109)

1,21,0089
(1,21,01617)
(1,21,01920)
1,21,03133
1,21,03336
(1,21,03336)
1,21,04344

1,22,01012
1,22,01012
1,22,01415
1,22,02324
1,22,02527
(1,22,043)
1,22,04445
1,22,05560
1,22,06164
1,22,07879
1,22,081
1,22,099100

1,23,04042
1,23,04042
(1,23,04347)
(1,23,05156)

GREG.M.

VERG.ETVVLG.

GREG.M.

Indexfontiumpercapitula 1096

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

ARIST.
HVGO
HVGO
ISID.
HVGO
VVLG.
VVLG.
PLIN.
AVG.
SANCT.AREV.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
CASSIOD.
CASSIOD.
VVLG.
SANCT.AREV.
AMBR.
CIC.
SEN.

pol.
didasc.
didasc.
orig.
didasc.
Eccli.
IIEsdr.
nat.
cons.euang.
discipl.
Eccli.
IReg.
ineuang.
uar.
uar.
Ier.
discipl.
off.
off.
dial.

7,6(1327ab)
2,26[PL176.761]
2,27[PL176.762]
18,42,1 [PL82.539]
2,27[PL176.762]
9,24
3,31
2,43
1,33,52[PL34.1068]
9,63
31,10
15,17
1,7,4[PL76.1102]
10,3[PL69.797]
1,26[PL69.525]
4,22
9,62
1,44,214[PL16.87]
1,199
9,7,2

CIC.
ARIST.
IOH.FONT.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
AVG.
CIC.
SEN.
IOH.SAR.
ARIST.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
ARIST.
VVLG.
HVGO
HVGO

off.
top.
auct.
Prou.
Eccli.
Eccli.
moral.
doctr.christ.
inu.
contr.
pol.
pol.
IMach.
Prou.
Sap.
Is.
ICor.
pol.
Eccli.
didasc.
didasc.

2,48
8,11(161a)
36,121
14,23
10,14
28,08
10,2[PL75.919]
4,20[PL34.109]
1,26
7,prol.,3
1,3[PL199.390]
8,2(1337b)
3,06
11,18
14,20
59,6
12,22
7,9(1329a)
38,35
2,20[PL176.760]
2,20[PL176.760]

HVGO
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

didasc.
Is.
Is.
Is.
Is.
Is.

2,20[PL176.760]
38,12
30,1
59,5
25,7
19,9

HVGO
SANCT.AREV.
VVLG.
VVLG.

didasc.
pol.
Is.
Ier.

2,24[PL176.761]
1,9
40,19
10,14

1,23,06263
(1,23,07172)
1,23,08384
1,23,08384
(1,23,08498)
1,23,102103
1,23,104
(1,23,108116)
1,23,127132
(1,23,143147)
(1,23,156157)
1,23,159160
1,23,160161
1,23,163164
1,23,166167
1,23,174175
1,23,179)
1,23,180181
1,23,182183
1,23,183184

1,24,00911
1,24,01819
1,24,01819
1,24,01920
1,24,022
1,24,023
1,24,02427
1,24,03032
1,24,03235
1,24,03536
1,24,04950
1,24,05355
1,24,05758
1,24,05960
1,24,06061
1,24,06162
1,24,07273
1,24,07579
1,24,08185
1,24,105108
1,24,127129

(1,25,0058)
1,25,020
1,25,04546
1,25,046
1,25,04849
1,25,04951

(1,26,01017)
(1,26,01828)
1,26,03536
1,26,05051

CHRYSOST.

Indexfontiumpercapitula 1097

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ARIST.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

pol.
Sap.
Eccli.
Is.

7,6(1327ab)
14,5
43,26
23,14

HVGO
VVLG.
DECRET.Grat.
HVGO

didasc.
Gen.
didasc.

2,25[PL176.761]
10,09
1,6,3[PL187.43]
2,25[PL176.762]

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Ioh.
Ier.
Ier.
Ier.

10,11
2,8
22,22
23,1

HVGO
ARIST.
SEN.
ISID.
SEN.
SEN.
VVLG.
AVG.
AVG.
ARIST.
IOH.SAR.
IOH.SAR.

didasc.
eN.
dial.
orig.
dial.
dial.
Ex.
ineuang.Ioh.
ciu.
eN.
pol.
pol.

2,27[PL176.762]
4,8(1128b)
9,17,4
18,59,1 [PL82.660]
10,13,6
10,13,7
32,6
11,9[PL35.1481]
4,26[PL41.132]
4,3(1122a)
1,3[PL199.390]
1,8[PL199.405]

VVLG.
VVLG.
HIER.

Act.
Act.
epist.

8,30
8,31
53,6[PL22.544]

IOH.SAR.
PS.PLV.
HVGO
DECRET.Grat.
AMBR.
VVLG.
VVLG.
ARIST.

pol.
inst.
didasc.
off.
Sap.
Eccli.
pol.

5,2[PL199.540]
2
2,24[PL176.761]
2,33,3[PL187.1631]
3,6,41[PL16.157]
15,12
29,08
3,4(1277b)

SANCT.AREV.
HVGO

vergel
didasc.

3,2
2,20[PL176.760]

CASSIOD.
GVND.
ISID.
HVGO
VVLG.
HIER.
AVG.
VVLG.
VVLG.

inst.
diu.
orig.
didasc.
Sap.
epist.
doctr.christ.
Eccli.
Eccli.

1,1 [PL70.1152]
52
1,5,1[PL82.81]
2,24[PL176.749]
8,8
70,2[PL22.665]
2,31[PL34.57]
37,23
20,13

ADNOTATIVNCVLAE

1,27,01828
1,27,04142
1,27,08182
1,27,083

(1,28,006)
1,28,039
1,28,039)
(1,28,04851)

1,30,01516
1,30,030
1,30,031
1,30,03233

(1,31,0056)
1,31,01314
1,31,01516
1,31,02530
1,31,03435
1,31,038
1,31,04041
1,31,04647
1,31,04951
1,31,08889
(1,31,09193)
(1,31,09394)

1,32,03536
1,32,03738
1,32,03943

1,33,01415
1,33,01415
1,33,02424
1,33,03134
1,33,04150
1,33,06162
1,33,063
1,33,06872

(1,34,03651)
1,34,04753

1,35,01415
1,35,01415
1,35,01415
1,35,03647
1,35,04851
1,35,05253
1,35,07275
1,35,077
1,35,09798

ARIST.pol.

VVLG.Ez.
VVLG.Ez.

Indexfontiumpercapitula 1098

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ALFAR.
SEN.
CASSIOD.
VVLG.
GVND.
VVLG.
VVLG.
CIC.
ARIST.
QVINT.
SEN.
SEN.
QVIL.SPOL.
IVV.
CIC.
QVINT.
AVG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
CIC.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GVILL.WHEAT.
HIER.
AVG.
VVLG.
VVLG.

scien.
contr.
uar.
Eccli.
diu.
Prou.
Eccli.
off.
pol.
inst.
epist.
contr.
hist.
orat.
inst.
doctr.christ.
Ps.
ITim.
doctr.christ.
inu.
Act.
IICor.
ITim.
ICor.
Iob
schol.
epist.
doctr.christ.
Eccle.
Ier.

2,2
3,prol.,12
10,6[PL69.801]
40,21
64
16,24
45,2
2,51
8,2(1337b)
4,1,11
40,6
3,prol.,3
13,11
10,7
1,151
1,10,34
4,13[PL34.101]
27,11
4,34
4,5[PL34.91]
1,1
9,15
11,6
2,7
2,4
35,16
1
70,2[PL22.665]
4,11[PL34.100]
6,11
10,8

ISID.
ARIST.
ISID.
ISID.
ALFAR.
GVND.
ISID.
GVND.
ISID.

orig.
metaph.
orig.
orig.
scien
diu.
orig.
diu.
orig.

3,praef.[PL82.153]
4,3(1005a)
3,praef.[PL82.153]
3,praef.[PL82.153]
3,2
110
3,10,3[PL82.161]
110
3,10,1 [PL82.161]

IOH.SAR.
IOH.SAR.
PL.
GVND.
VVLG.
MIN.FEL.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PS.PTOL.

pol.
pol.
Ti.
diu.
Gen.

2,18[PL199.436]
2,18[PL199.436]
47d
120
1,14
8
1,22
41,23
18,2
1,14
5

ADNOTATIVNCVLAE

1,36,0067
1,36,01215
1,36,01617
1,36,01819
(1,36,01819)
1,36,020
1,36,02122
1,36,03536
1,36,039
1,36,04041
1,36,044
1,36,047
1,36,04852
1,36,05556
1,36,07173
1,36,074
1,36,09193
1,36,101102
1,36,112113
1,36,115118
1,36,115118
1,36,119
1,36,120121
1,36,124
1,36,128
1,36,132133
(1,36,135138)
1,36,154157
1,36,162163
1,36,171173
1,36,173174

1,37,0035)
1,37,0089
(1,37,03031)
(1,37,03234)
1,37,035)
(1,37,036)
(1,37,036)
(1,37,03642)
(1,37,03642)

(1,38,006)
1,38,0089
1,38,009
(1,38,02224)
1,38,02830
1,38,06263
1,38,06869
1,38,074
1,38,08182
1,38,109110
1,38,121122

Rom.
Is.
Ps.
Gen.
centil.

DIDIMVS
LACTANTIVS

VVLG.Prou.

IOH.SAR.

Indexfontiumpercapitula 1099

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

THOM.
VVLG.
CIC.
PETR.
CIC.
PETR.
PETR.
VVLG.
HIER.

s.theol.
Eccle.
diu.
rem.
diu.
rem.
rem.
Deut.
inEph.

1a,2ae,q.9,a.5,ad.3
1,15
2,99
1,112,18
2,146
1,112,18
1,112,18
13,1
2,17[PL26.504]

GVND.
GVND.
VVLG.
PETR.ALVER.
ARIST.

diu.
diu.
Ps.
pol.
pol.

101
101102
70,23
8,l.2,22
3,4(1277b)

VVLG.
ISID.
VVLG.

Sap.
orig.
Ps.

11,21
3,4,3[PL82.153]
38,5

POL.
POL.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Eccle.
Eccle.
Eccle.

2,356
5,76
2,11
1,17
1,8

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PETR.CLAR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Ier.
Gen.
Prou.
Ier.
Ps.
epist.
Eccle.
Eccle.
Sap.
Iob
Eccle.
IITim.
Iob
Ioh.
inpsalm.
Gen.
Gen.
Gen.
Ex.
Leu.
Ex.
Ex.
Ex.
Ex.
Num.
Iud.
Iud.
Iob

22,17
6,5
1,16
9,3
39,13
17[PL201.1402]
9,3
9,3
12,11
10,15
8,6
3,12
14,1
16,33
39,28[PL36.451]
4,22
7,11
49,5
1,14
10,1
1,17
2,12
8,24
14,25
21,6
12,06
15,14
2,79

ARIST.

GREG.M.

1,38,121122
(1,38,122)
1,38,137139
(1,38,147149)
[1,38,148149]
(1,38,153155)
1,38,156158
1,38,162164
1,38,196198

(1,39,02021)
(1,39,022)
1,39,03637
1,39,041
1,39,046

1,40,014
1,40,016
1,40,03536

1,41,06162
1,41,06162
1,41,105108
1,41,108
1,41,109110

1,42,03033
1,42,03435
1,42,036
1,42,037
1,42,040
1,42,04142
1,42,04244
1,42,04445
1,42,04851
1,42,05455
1,42,058
1,42,05960
1,42,06162
1,42,07071
1,42,07273
1,42,101102
(1,42,106107)
(1,42,121)
(1,42,126)
(1,42,126)
(1,42,128)
(1,42,129)
(1,42,130131)
(1,42,132133)
(1,42,139)
(1,42,150)
(1,42,150)
(1,42,184186)

GREG.M.

Indexfontiumpercapitula 1100

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Eccle.
Eccle.
Eccle.
Eccle.

4,1
1,14
2,22
2,23

VVLG.
HOR.
PS.AVG.
ISID.
VVLG.
VVLG.
SEN.
BALD.CANT.
SEN.
VVLG.
VVLG.
HIER.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
PETR.CHRYS.
PS.AVG.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
AVG.
AVG.
GREG.M.
VVLG.
THOM.
AVG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.

Iob
carm.
serm.
sent.
Eccli.
Matth.
epist.
tract.
Ag.
Ier.
Ier.
inHab.
Hab.
Ps.
Ps.
inpsalm.
serm.
erem.
moral.
moral.
moral.
moral.
moral.
Ex.
inpsalm.
inpsalm.
moral.
Sap.
s.theol.
inpsalm.
Gal.
inpsalm.
Ps.
Ps.

14,12
3,27,7576
296,7[PL39.2312]
2,41,7[PL83.646]
14,9
15,19
105,7
9,7
995
12,1
12,2
1,13[PL25.1283]
1,13
33,16
33,17
33,2,21[PL36.319]
152[PL52.604]
41[PL40.1314]
5,1 [PL75.679]
5,1 [PL75.679]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
21,4[PL76.193]
14,2728
21,2,4[PL36.172]
21,2,4[PL36.172]
23,24[PL76.279]
3,5
1a,q. 21,a.4, ad.3
69,2[PL36.866]
5,19
55,4[PL36.648]
90,15
33,19

IOH.FONT.
ARIST.
THOM.

auct.
cael.
cael.

3,60
2,4(287a)
2,l.9,n.281

PS.AMBR.

dign.sacerd.

2[PL17.569]

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
VVLG.

Prou.
Iob
Eccle.
IReg.
Is.
Dan.

25,27
9,13
4,8
21,1
45,24
7,14
1,22,1[PL187.121]
10,12

VVLG.Eccli.
VVLG.Eccli.

AVG.

HVGO

AVG.

CASSIOD.
GREG.M.
AVG.

AVG.

GREG.M.

(1,42,206210
(1,42,211)
1,42,212213
1,42,213215

1,43,02325
1,43,034
1,43,05354
1,43,057
1,43,058
1,43,05960
1,43,209
1,43,219221
(1,43,240241)
1,43,345347
1,43,347348
1,43,348351
1,43,352353
1,43,368
1,43,369370
1,43,371372
1,43,383384
1,43,403404
1,43,415416
1,43,418421
1,43,423428
1,43,429434
1,43,434436
1,43,474475
1,43,477479
1,43,480481
1,43,485486
1,43,487
1,43,490491
1,43,494
1,43,4950
1,43,495496
1,43,501
1,43,501502

1,concl.,1920
1,concl.,1920
1,concl.,1920

2,prol.69

2,01,015
2,01,035
2,01,038
2,01,03940
2,01,04041
2,01,04243
2,01,04344
2,01,05051

ICor.

Indexfontiumpercapitula 1101

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

ISID.
ARIST.
THOM.
PS.DION.AR.
THOM.
HIER.
VVLG.
VVLG.
AVG.
ARIST.

orig.
metaph.
sent. metaph.
cael.
s.theol.
epist.
Hebr.
Eccli.
ciu.
eN.

7,12,18[PL82.292]
12,10(1076a)
lib.12,l.12,n.37
1,3[PL122.1044]
1a q. 108,ar.1,co.
146,1 [PL22.1192]
5,1
44,17
21,10[PL41.648]
5,10(1137b)

VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
ISID.
DECRET.Grat.
HIER.
AVG.
IOH.SAR.
GREG.M.
IOH.SAR.
IOH.SAR.
GREG.M.
GREG.M.
BERN.
GREG.M.
IOH.SAR.
BERN.
GREG.M.
GREG.M.

Prou.
Eccle.

epist.
epist.
pol.
epist.
pol.
pol.
moral.
past.
cons.
past.
pol.
adu.
past.
past.

14,13
2,2
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
2,10,7[PL83.611]
1,40,2[PL187.213]
14,9[PL22.353]
21,1 [PL33.88]
8,23[PL199.750]
5,21[PL77.750]
8,23[PL199.809]
8,23[PL199.809]
17,21[PL76.25]
1,9[PL77.21]
1,2[PL182.730]
1,4[PL77.21]
8,23[PL199.809]
3,6[PL183.46]
1,6[PL77.450]
1,5[PL77.448]

BEDA
HIER.

Luc.
epist.

2,7[PL92,418]
107,6[PL22.873]

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PETR.DAM.
PETR.DAM.
PETR.DAM.
PETR.DAM.
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
PVBLIL.
VVLG.

Iob
Prou.
Sap.
Eccli.
debreu.
debreu.
debreu.
debreu.
Ioh.
moral.
moral.
sent.
Ps.

2,4
16,18
4,12
10,11
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
1,1[PL145.473]
12,26
5,28[PL75.705]
10,23[PL75.943]
H,10
54,24

VVLG.
SEN.
MACR.
GELL.
VVLG.

Ioh.
epist.
sat.

3,4
23,9
2,8,16
19,2,7
31,32

SYMMACHVS
SYMMACHVS

GREG.M.

AVG.

GREG.M.

GREG.M.

2,01,05556
2,01,08387
2,01,08387
2,01,08990
2,01,08990
2,01,104
2,01,113115
2,01,126,127
2,01,132
2,01,137

2,02,02728
2,02,02931
2,02,05455
2,02,06162
2,02,07172
2,02,08384
2,02,08384
2,02,08487
(2,02,092)
2,02,108109
2,02,118123
2,02,126128
2,02,139142
2,02,164165
(2,02,165168)
2,02,169172
(2,02,184)
2,02,188191
2,02,194198
2,02,198199

2,03,09697
2,03,142143

2,04,01415
2,04,02627
2,04,02728
(2,04,031)
(2,04,03334)
2,04,05868
2,04,06979
2,04,079126
2,04,137
2,04,158160
2,04,160162
2,04,171172
(2,04,217)

2,05,072
2,05,08586
2,05,163164
(2,05,163164)
2,05,167

sent.

Eccli.

Indexfontiumpercapitula 1102

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
AMBR.
SEN.
SEN.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
PS.AVG.
VVLG.
VVLG.

Eccli.
Ez.
Prou.
Ps.
Ps.
Is.
IReg.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
Ps.
ineuang.Ioh.
CainetAb.
dial.
Ag.
moral.
moral.
Prou.
Prou.
Sap.
Iac.
erem.
Prou.
Eccli.

37,34
18,20
3,1
90,13
90,15
32,17
3,15
48,23
54,24
36,20
36,35
108,8
18,7[PL35.1539]
2,10,35[PL14.358]
6,19,5
995
24,47[PL76.279]
24,47[PL76.279]
28,16
17,22
9,15
4,14
49[PL40.1322]
17,22
30,23

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
HIER.
DECRET.Grat.
VVLG.
GREG.M.
AVG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Act.
Sap.
Iob
Sap.
Is.
epist.
Luc.
ineuang.
serm.
IICor.
Gen.
diuers.quaest.
Deut.
Eccli.
Eccli.

17,28
6,8
34,19
6,8
5,4
146,1 [PL22.1192]
1,40,6[PL187.214]
12,40
1,13,6[PL76.1126]
57,3,3[PL38.387]
11,33
18,25
24,12[PL40.17]
30,19
3,7
7,32

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
SEN.
PS.CATO
VVLG.
VVLG.

Iob
Iob
Prou.
Sap.
Sap.
Eccle.
Sap.
dial.
dist.
Phil.
Phil.

21,07
21,16
15,19
3,17
4,9
7,13
4,8
10,7,10
1,22
1,23
1,21

SEN.

AVG.

GREG.M.

2,05,168
2,05,173
2,05,191193
2,05,196197
2,05,198199
2,05,200
2,05,202203
2,05,203
2,05,205
2,05,206207
2,05,207208
2,05,212213
2,05,214215
2,05,225226
2,05,229230
2,05,230232
2,05,235237
2,05,238240
2,05,256257
2,05,261262
2,05,262263
2,05,264265
2,05,265269
2,05,273
2,05,274

2,06,02930
2,06,03132
2,06,03334
2,06,03435
2,06,04142
2,06,05556
2,06,06467
2,06,078
2,06,07882
2,06,08586
2,06,09697
2,06,110111
2,06,116117
2,06,140141
2,06,148
2,06,149

2,07,087
2,07,08889
2,07,092
2,07,09596
2,07,09899
2,07,112113
2,07,121123
2,07,134135
2,07,166167
2,07,170
2,07,172

Indexfontiumpercapitula 1103

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.
VVLG.
SEN.
CYPR.
SEN.
VVLG.

Eccle.
Ps.
dial.
mortal.
epist.
Eccli.

7,16
54,24
10,9,1
24[PL4.599]
23,9
41,1

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Is.
Zach.
IIReg.
IReg.
Is.
IIIReg.

6,4
4,14
6,22
2,8
62,6
7,51

GREG.M.

AVG.
HIER.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AMBR.
VVLG.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
PETR.
CLAVD.
VVLG.

serm.
inEzech.
Ps.
Iob
moral.
moral.
Apoc.
Eccli.
Leu.
off.
Os.
inEzech.
IVReg.
Is.
Is.
IIIReg.
Act.
Act.
Luc.
Matth.
Ioh.
Am.

105,6,8[PL38.621]
13,29[PL25.443]
130,1
26,05
21,31[PL76.25]
21,31[PL76.25]
17,15
24,27
10,3
2,17,086[PL16.126]
4,8
1,11,9[PL76.909]
4,4
62,6
3,14
13,17
8,19
9,20
5,23
9,5
6,37
9,1
2,8,1[PL187.774]
14,38
23,23
1,92,18
15,385
8,3

HIER.
IOH.SAR.
PS.PLV.
IOH.SAR.
PS.PLV.
VVLG.
ISID.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
GREG.VII

inEzech.
pol.
inst.
pol.
inst.
Ps.
eccl.off.
Ex.

2,07,173174
2,07,194
2,07,197198
2,07,198199
2,07,200201
2,07,209211

2,08,041
2,08,04344
2,08,119
2,08,139140
2,08,156
2,08,157159

2,09,01214
2,09,02934
2,09,05253
2,09,056
2,09,05758
2,09,05860
2,09,062
2,09,07980
2,09,095
2,09,107110
2,09,120
2,09,123125
2,09,143
2,09,146
2,09,147
2,09,151152
2,09,158159
2,09,159160
2,09,168
2,09,168
2,09,168169
2,09,179181
2,09,197200
2,09,208
2,09,214216
(2,09,238239)
[2,09,238239]
2,09,244245

(2,10,02324)
2,10,03240
2,10,03240
2,10,04244
2,10,04244
2,10,05657
2,10,05859
2,10,067
2,10,068
2,10,07683
2,10,07683

ICor.
Matth.
rem.
Am.

epist.

13,44[PL25.443]
5,2[PL199.540]
2
5,2[PL199.540]
2
109,4
2,5,2[PL83.739]
22,28
2,11,1[PL187.833]
1,96,9[PL187.458]
8,21[PL148.596]

ANTICLAVD.

Indexfontiumpercapitula 1104

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

2,10,08590
2,10,09295
2,10,095100
2,10,107121
[2,10,114]
[2,10,115]
[2,10,116]
[2,10,116118]

2,11,016
2,11,017

PS.AMBR.
PS.AMBR.
PS.AMBR.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

dign.sacerd.
dign.sacerd.
dign.sacerd.
epist.
Ex.
Ex.
Ps.
Mal.

2[PL17.569]
3[PL17.570]
3[PL17.570]
5,50[PL77.776]
22,8
22,28
81,6
2,7

VVLG.

Luc.
gloss.

2,11,030
2,11,04748
2,11,05761
2,11,07476
2,11,08283

2,12,02122
(2,12,02629)
(2,12,03031)
(2,12,03536)
2,12,03940
2,12,04446
2,12,04648
2,12,05354
2,12,06367
2,12,06367
(2,12,076)
2,12,07677
2,12,07677
2,12,07778
2,12,07879
2,12,08698
2,12,09293
2,12,100103
2,12,107
2,12,115
2,12,135
2,12,137138
2,12,140141
2,12,152153
2,12,160163
2,12,169272
2,12,170172
2,12,179180
2,12,184186
2,12,192193
2,12,212215
2,12,212215
2,12,218219
(2,12,220)
2,12,220221
2,12,223224

THOM.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.

10,1
Luc.
10,1
[PL
114.284]
2,d.9,q.1,a.3,arg.5
3,14
2,8,1[PL187.781]
2,2,6[PL187.635]
2,8,1[PL187.781]

AVG.
=GREG.M. epist.5,50
=GREG.M. epist.5,50
=GREG.M. epist. 5,50
=GREG.M. epist. 5,50

DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
GREG.M.
CHRYSOST.
DECRET.Grat.
ALFONS.
AVG.
ISID.
ISID.
ISID.
BERN.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
HIER.
SAL.ADAM
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
VVLG.
CHRYSOST.
DECRET.Grat.
VVLG.
BEDA
ISID.
ISID.

sent.
Col.

epist.
s.Matth.
partidas
ciu.
orig.
orig.
orig.
cons.
ICor.
Ez.
Ez.
Gen.
IIIReg.
past.
IITim.
Luc.
inOs.
cron.
Ps.
past.
past.
Ps.
s.Matth.
Luc.
Luc.
sent.
synon.

1,40,12[PL187.217]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,1[PL187.213]
1,40,3[PL187.214]
1,40,3[PL187.214]
7,4[PL77.855]
43,23
1,40,12[PL187.217]
1,5,1
19,19[PL41.647]
7,12,12[PL82.291]
7,12,17[PL82.291]
7,12,1 [PL82.291]
3,5[PL182.770]
25,23
33,08
18,4
4,9
20,39
3,4[PL77.54]
2,24
6,30
2,08[PL25.894]
203,33
90,7
1,9[PL77.21]
1,9[PL77.21]
106,23
40,21
1,40,1[PL187.213]
12,47
2,7[PL92,418]
3,50,5[PL83.722]
2,88[PL83.865]

DIONISIVS

HIER.
GREG.M.

BERN.

GREG.M.
AVG.

Indexfontiumpercapitula 1105

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

ISID.
AVG.
HIER.
HIER.
DECRET.Grat.
BERN.
VVLG.
BERN.
PERS.
HIER.
HIER.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

synon.
epist.
epist.
epist.

HIER.

AVG.

=BERN.mor.2,7

Luc.
Hebr.
Prou.

2,88[PL83.865]
21,1 [PL33.88]
52,16[PL22.539]
58,2[PL22.580]
1,47,8[PL187.247]
2,11[PL182.86]
10,18
2,7[PL182.815]
8,69
1,9[PL25.1171]
1,9[PL25.1171]
2,8
10,21
12,14
22,22
23,1
51,23
1,13
34,2
10,3
1,6
2,3
2,9
6,1
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
11,43
13,17
12,10

VVLG.
BOETH.
PETR.
PETR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Deut.
cons.
rem.
rem.
IV Reg.
Thren.
Ez.

28,13
3,4[PL63.745]
1,10,12
1,10,14
4,19
1,5
7,18

DECRET.Grat.
ALFONS.
ALFONS.
ALFONS.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

partidas
partidas
partidas
Thren.
Num.
Deut.
Bar.
Ps.
Am.
Ps.
Bar.
Bar.
Mal.

1,93,6[PL187.435]
1,6,4
1,6,4
1,6,4
5,17
11,16
28,65
6,16
130,1
9,4
138,16
6,9
6,10
2,8

VVLG.

ICor.

14,40

2,12,224225
2,12,228229
2,12,234
2,12,240242
2,12,243248
2,12,248250
2,12,254
2,12,257262
[2,12,258]
2,12,264266
2,12,266268
2,12,280282
2,12,282283
2,12,283
2,12,284
2,12,285
2,12,287
2,12,290291
2,12,291292
2,12,292293
2,12,294295
2,12,295297
2,12,298
2,12,300304
2,12,305306
(2,12,306307)
2,12,309310
2,12,319
2,12,327

2,13,036
2,13,03637
2,13,04950
(2,13,05253)
2,13,05859
2,13,064
2,13,06869

(2,14,0078)
(2,14,0078)
(2,14,01014)
(2,14,017)
2,14,058
2,14,059
2,14,060
2,14,061
2,14,066
2,14,068
2,14,068
2,14,09193
2,14,09394
2,14,09597

2,15,01819

epist.
Deut.
mor.
inMich.
inMich.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ier.
Ioel
Ez.
Zach.
Mal.
Mal.
Mal.
Am.

VVLG.Ier.

VVLG.Ier.
VVLG.Ier.

Indexfontiumpercapitula 1106

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Ex.
Is.
Ex.
Esth.
Ps.
Ps.
Prou.
Os.
Os.
Ps.
Ps.

18,21
23,16
22,23
13,17
70,23
34,18
15,08
9,04
7,14
32,1
118,54

ALFONS.
IOH.SAR.
PS.PLV.
IOH.SAR.
PS.PLV.
VVLG.
VVLG.
IOH.SAR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

partidas
pol.
inst.
pol.
inst.
Ier.
Is.
pol.
Eccle.
Ier.
Nah.
Num.
Num.
Num.
IIReg.

1,6,5
5,2[PL199.540]
2
5,2[PL199.540]
2
4,19
48,8
6,24[PL199.622]
6,7
48,10
3,17
1,51
18,4
31,30
16,21

HON.
PETR.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.

ineu.
rem.
Ier.
Rom.
Eccli.
epist.

praef.[PL172.1193]
1,46,12
2,20
2,21
18,19
9,52[PL77.983]

DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Am.
Zach.
Ez.
Ier.
Ez.
Soph.

1,25,1[PL187.141]
1,25,1[PL187.141]
3,14
11,16
34,11
23,2
34,3
1,12

DECRET.Grat.
VVLG.
PETR.CLVN.
VVLG.
VVLG.
GREG.M.
HVGOFOL.
HVGOFOL.
VVLG.
BERN.

Luc.
mir.
Eccli.
Thren.
inEzech.
claustr.
claustr.
Iob
quadr.

1,25,1[PL187.141]
10,41
1,2[PL189.853]
35,08
2,7
1,1,15[PL76.792]
2,22[PL176.1080]
2,22[PL176.1080]
30,31
5,1[PL183.178]

2,15,02526
2,15,02930
2,15,031
2,15,03637
2,15,03940
2,15,04142
2,15,04748
2,15,04849
2,15,04951
2,15,066
2,15,070

(2,16,01213)
(2,16,02329)
(2,16,02329)
(2,16,03339)
(2,16,03339)
2,16,03940
2,16,04041
2,16,04555
2,16,048
2,16,07374
2,16,08687
2,16,100101
2,16,100101
2,16,100101
2,16,103

2,17,00910
2,17,02122
2,17,037
2,17,05051
2,17,05253
2,17,149152

(2,18,0078)
2,18,00916
2,18,028
2,18,03435
2,18,03839
2,18,04041
2,18,04142
2,18,044

2,19,01112
2,19,05354
(2,19,05758)
2,19,08283
2,19,08485
2,19,09798
2,19,101102
2,19,103104
2,19,108109
2,19,154156

VVLG.Eccli.

VVLG.Dan.

GREG.M.
VVLG.Ier

Indexfontiumpercapitula 1107

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

VVLG.
AVG.
VVLG.
CHRYSOST.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
CHRYSOST.
VVLG.
GREG.M.
GREG.M.
GREG.M.
BERN.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AMBR.
PETR.DAM.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
BERN.
DECRET.Grat.
DECRET.Grat.
HIER.
HIER.
DECRET.Grat.
GREG.M.
DECRET.Grat.
GREG.M.
VVLG.
AVG.

ITim.
spec.
Os.
s.Matth.

epist.
Ier.
epist.

5,17
39[PL34.1022]
4,8
43,23
1,40,12[PL187.217]
1,40,12[PL187.217]
43,23
5,1
11,69[PL77.1209]
1,17,18[PL76.1148]
1,17,8[PL76.1142]
1,3[PL183.361]
6,1
31,20
16,15
12,03
2,28,143[PL16.142]
1 [PL145.425]
4,1
11,18
1,5
2,13
7,25[PL182.825]
1,59,4[PL187.315]
1,59,4[PL187.315]
10[PL23.348]
8,25[PL25.232]
1,35,1[PL187.195]
2,16[PL75.568]
2,1,1 [PL187.495]
9,90[PL77.1039]
17,18
21,1 [PL33.88]

DECRET.Grat.
HIER.
AVG.
HIER.
HIER.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
CHRYSOST.
THOM.
THOM.
VVLG.
VVLG.
HIER.
VVLG.
VVLG.

epist.
epist.
epist.
epist.
inEzech.
Luc.
Matth.
sac.
quod.
s.theol.
ICor.
Iob
epist.
Eccli.
Ez.

2,16,1 [PL187.999]
125,17[PL22.1082]
60,1 [PL32.227]
14,8[PL22.352]
14,8[PL22.352]
1,12,30[PL76.932]
1,17
11,14
6,4
3,q.6,a.3,arg.1
2a,2ae,q.184,a.48
13,2
29,17
53,3[PL22.544]
31,10
34,2

VVLG.
VVLG.

Act.
Marc.

20,28
6,8

ADNOTATIVNCVLAE

2,20,01213
2,20,01415
2,20,03233
2,20,05355
2,20,05355
2,20,05556
2,20,05556
[2,20,068]
2,20,068
2,20,07274
2,20,07881
2,20,08488
2,20,09192
2,20,103104
2,20,106108
2,20,109113
2,20,113114
2,20,114118
(2,20,117118)
2,20,123126
2,20,126
2,20,128130
2,20,137138
2,20,157158
2,20,161164
2,20,168
2,20,183
(2,20,184185)
2,20,193195
2,20,212
2,20,212
2,20,215
2,20,239242

2,21,01314
2,21,01314
2,21,01415
2,21,01619
2,21,01921
2,21,02627
2,21,03435
2,21,036
2,21,03742
2,21,03742
2,21,03742
2,21,05052
2,21,05859
2,21,06164
2,21,06769
2,21,286

2,22,02123
2,22,03132

s.Matth.
Os.
epist.
ineuang.
ineuang.
sanct.
Prou.
Iob
Num.
IReg.
off.
deabd.
Thren.
Matth.
Sap.
Mal.
mor.
c.Vigil.
inEzech.
moral.

GREG.M.

CAELESTINVS

VVLG.Matth.

Indexfontiumpercapitula 1108

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

VVLG.
VVLG.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Matth.
Ioh.
ineuang.
Act.
Ioh.
Luc.
Luc.
Rom.
Luc.
gloss.

16,19
20,22
2,26,4[PL76.1199]
2,3
15,13
10,19
10,5
10,15
10,17
Luc.10,17[PL
114.273]

Ioh.

14,2
3,7
12,4
2,5,5[PL14.207]
261,11,10[PL
38.1207]
9,7
19,12
7,9

2,22,036
2,22,03940
2,22,04143
2,22,047
2,22,05758
2,22,119121
2,22,127128
2,22,135136
2,22,141142
2,22,142144

2,23,01819
2,23,01920
2,23,03839
2,23,046
2,23,046
2,23,06263
2,23,068
2,23,06970

2,24,01112
2,24,01213
2,24,022
2,24,022
2,24,03132
2,24,03435
2,24,04849
2,24,05961
(2,24,05961)
2,24,07275
2,24,107108
2,24,116118
(2,24,122123)
2,24,134135
2,24,143147
2,24,148150
2,24,159160
2,24,169172
2,24,198

2,25,021
2,25,05657
2,25,06465
2,25,101110
2,25,117188

2,26,010
2,26,03031
2,26,03536
2,26,050
2,27,01329

VVLG.
OFF.AVG.
VVLG.
AMBR.
AVG.

Rom.
hex.
serm.

VVLG.
VVLG.
VVLG.

IICor.
Matth.
ICor.

VVLG.
AVG.
DECRET.Grat.
HIER.
DECRET.Grat.
HIER.
GREG.M.
VVLG.
VVLG.

ICor.
epist.

HIER.
ISID.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
WAL.

epist.
inEzech.
Matth.
Luc.
sac.
epist.
sent.
Eccli.
Rom.
Phil.
gloss.

GREG.M.
AVG.
GREG.M.

inEzech.
epist.
inEzech.

6,17
78,9[PL33.272]
2,16,1 [PL187.999]
125,17[PL22.1082]
2,16,1 [PL187.999]
14,8[PL22.352]
1,12,30[PL76.932]
16,26
9,25
6,4
53,3[PL 22.544]
3,17,4[PL83.693]
31,10
9,3
1,23
Phil.
1,24
[PL
114.602]
2,2,9[PL76.953]
21,1 [PL33.88]
2,2,10[PL76.954]

VVLG.
AVG.
VVLG.
PS.BERN.
VVLG.

Apoc.
inpsalm.
Cant.
mis.
Luc.

12,6
118,2,13[PL36.862]
2,06
1[PL184.1109]
16,08

PETR.
ISID.
VVLG.
VVLG.
THOM.

rem.
sent.
Eccli.
Thren.
s.theol.

1,13,4
3,1,8[PL83.654]
27,1
4,1
2a 2ae,q. 186,a.10,co.

epist.

HIER.

HVGO

Indexfontiumpercapitula 1109

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

2,27,02324
2,27,02729
2,27,03536

HIER.
VVLG.
THOM.

inIer.
Ier.
s.theol.

2,27,04243
2,27,05056
[2,27,05556]
2,27,05758
2,27,05759
2,27,06162
2,27,06263
2,27,06263
2,27,06263
2,27,06263
2,27,07172
2,27,073
2,27,07374
2,27,08386
2,27,08623
2,27,100104
2,27,106107
2,27,110114
2,27,116119
2,27,145148
2,27,162264
2,27,166168
2,27,168170
2,27,173174
2,27,175178
2,27,178180
2,27,213215
2,27,215216
2,27,215216

2,28,035
2,28,036
2,28,036
2,28,036
2,29,038
2,28,038

BERN.
AVG.
VVLG.
AVG.
AVG.
HIER.
ARIST.
IOH.FONT.
IOH.FONT.
IOH.FONT.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
BERN.
BERN.
BERN.
BERN.
HIER.
BERN.
GVIG.
HIER.
HIER.
BERN.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
HVGOFOL.
CHRYSOST.
THOM.

epist.
epist.
Apoc.
epist.
epist.
c.Vigil.
eN.
auct.
auct.
auct.
Matth.
Ps.
Ps.
quadr.
hom.
omn.
adu.
epist.
cant.
mont.
epist.
epist.
praec.
Matth.
Matth.
Matth.
claustr.
s.Matth.
cat.Matth.

2,146[PL25.755]
11,15
2a 2ae,q. 186,a.10,
ad.3
241,3[PL182.435]
78,9[PL33.272]
22,11
78,9[PL33.272]
60,1 [PL33.227]
15[PL23.351]
2,36(1104b1107b)
12,33
12,38
12,41
22,14
72,19
13,1
2,3[PL182.172]
4,10[PL183.85]
1,15[PL183.461]
4,5[PL183.49]
77,2[PL22.690]
28,8[PL183.888]
4,10[PL184.313]
138,7[PL22.1155]
148,5[PL22.1206]
8,18[PL182.871]
23,4
23,13
23,23
1,7[PL176.1032]
35,1
20,3

ARIST.
ARIST.
IOH.FONT.
THOM.
ARIST.
THOM.

phgn.
anim.
auct.
s.theol.
pol.
s.theol.

THOM.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.
AVG.
VVLG.
HVGOCHAR.
VVLG.
VVLG.

uerit.
Matth.
Matth.
Matth.
Luc.
Matth.
Matth.
op.monach.
Luc.
apoc.
Apoc.
Matth.

2,28,03940
2,28,08586
2,28,08990
2,28,09495
2,28,105106
2,28,105106
2,28,113114
2,29,02526
2,29,05657
2,29,06465
2,29,068
2,29,08788

263v
2,9(421a)
6,99
1a,q.76,a.5,ad.1
1,2(1253a)
2a, 2ae, q. 188, a.8,
ad.5
2,3,19
19,21
23,13
19,12
3,8
3,9
19,12
23,79[PL40.547]
6,12
12
12,6
23,4

BERN.

HVGO

ARIST.

WALL.gloss.

Indexfontiumpercapitula 1110

REPERITVR

AVCTOR

OPVS

LOCVS

ADNOTATIVNCVLAE

2,30,01066
[2,30,033]

THOM.
CASSIAN.

s.theol.
conl.

2a,2ae,q. 188,a.6,co.
2,2[PL49.525]

[2,30,04042]

GREG.M.

inEzech.

1,5,12[PL76.825]

[2,30,04142]

VVLG.

Ps.

145,7

[2,30,05354]

PS.DION.AR.

diu.

7,3[PL122.1152]

2,30,06566
2,30,102102
2,30,117118
2,30,127129
(2,30,135137)
2,30,143144
2,30,148150

2,concl.,015
2,concl.,016
2,concl.,03334
(2,concl.,035)

ISID.
VVLG.
VVLG.
AVG.
AVG.
AVG.
HIER.

sent.
Matth.
Matth.
epist.
doctr.christ.
doctr.christ.
epist.

3,46,1 [PL83.714]
27,55
3,4
36,7[PL33.143]
3,6[PL34.69]
3,6[PL34.69]
22,7[PL22.398]

VVLG.
VVLG.
VVLG.
VVLG.

Ioh.
Ps.
ICor.
Is.

12,26
100,6
10,12
40,6

=THOM.s.theol. 2a 2ae
q.188,a.6co.
= THOM. s. theol. 2a 2ae
q.188,a.01,co.
= GREG. M. in Ezech.
01,5,12
=THOM. s.theol. 2a 2ae
q.188,a.01,co.

VVLG.Luc.

Indexfontiumpercapitula 1111


4.NDICEDEAUTORESCITADOSENLAINTRODUCCIN6
BRVNI
adPetr.Paul.

BVON.MONT.
nobil.

CIC.
Arch.

HIST.AVG.
Ael.

Il.

LVTH.
indul.

MARSIL.
defens.

MATTH.FLAC.
test.uerit.

MELAN.
epist.

OVDIN
scrip.eccl.

PETR.
fam.
mem.
metr.
rem.
secr.

PICCOL.
uir.
ortu
epist.
hist.Frid.

PLAT.
princ.
pont.

SANCT.AREV.
c.hist.Hisp.

LEONARDVSBRUNIARETINVS
adPetrumPaulumHistrumdialogus

BVONACCORSODAMONTEMAGNO
denobilitate

M.TVLLIVSCICERO
proA.LicinioArchiapoetaoratio

SCRIPTORESHISTORIAEAVGVSTAE
Aelius

HOMERVS
Ilias

MARTINVSLVTHERVS
disputatioprodeclarationeuirtutisindulgentiarum

MARSILIVSDEPADVA
defensorpacis

MATTHIAFLACIVSILLYRICVS
catalogustestiumueritatis

PHILIPPVSMELANCHTHON
epistulae

CASIMIRVSOVDIN
commentariusdescriptoribusecclesiaeantiquis

FRANCISCVSPETRARCHA
familiariumrerumlibri
rerummemorandarumlibri
epistolemetryce
deremediisutriusquefortune
desecretoconflictucurarummearum

AENEASSILVIVSPICCOLOMINI
deuirisillustribus
deortuetauctoritateRomaniimperii
epistulae
historiaFriderici
BARTOLOMAEVSSACCHIdictusPLATINA
deprincipe
deuitaChristiacomniumpontificum
RODERICVSSANTIVSDEAREVALO
compendiosahistoriaHispanica

6Incluimosaquaquellosautoresantiguos,medievalesyrenacentistasquehansidocitadosenla

Introduccinynofiguran,salvoPetrarcayelpropioArvalo,enlosndicesanteriores.

1112


castell.
discipl.
pol.
rem.
spec.
vergel

VOSS.
hist.Lat.

WOLF.
lect.mem.

decastellanisetcustodibusarcium
dearte,disciplinaetmodo alendieterudiendifilios,puerosetiuuenes
sumadelapoltica
deremediisafflicteecclesie
speculumuitehumane
vergeldeprncipes
GERARDVSIOHANNESVOSSIVS
dehistoricisLatinis
IOHANNESWOLFIVS
lectionummemorabiliumetreconditarumcentenariiXVI

ndicedeautorescitadosenlaIntroduccin 1113

You might also like