SANIN

TANRISALLATIRILMA
AAMALARI

*Yasal Kopya*

*Gelir amal oaltlmas yasaktr*

 SANIN
TANRISALLATIRILMA
AAMALARI

TANER DEMRC LPEZ

NEW JERUSALEM

SAN ANTONO
kinci basm: Nisan 2016

Tm haklar sakldr.

New Jerusalem Publishing

www.newjerusalempublishing.com
info@newjerusalempublishing.com

Taner Demirci Lpez

Tantm veya akademik almalar iin

yaplacak ksa alntlar dnda,
yayncnn izni olmakszn hibir ekilde
kopyalanamaz, elektronik veya mekanik
yolla oaltlamaz, yaymlanamaz ve
datlamaz.

Yaynevi: New Jerusalem Publishing

ISBN-13: 978-1507886304

ISBN-10: 1507886306
 indekiler

nsz ..................................................................... 11
alma Plan ......................................................... 15
I.Blm: Tanrnn Vasflar ..................................... 21
II. Blm: Alemlerin Efendisi Olarak Rabbuni sa ... 25
III. Blm: Tanrnn z Olu Olarak sa ................. 47
IV. Blm: saya badet .......................................... 59
V. Blm: Gnahlar Tanr M sa M Balar? ....... 69
VI. Blm: sann Doumu..................................... 73
VII. Blm: Rabbuni sa, Tantya badet Eden Bir
Yahudi ................................................................... 91
Sonular ................................................................. 99
 nsz

Getiimiz son yllarda dinler tarihi zerindeki

aratrmalarn balca ana konusu, kutsal saylan
kitaplarda bulunan verilerin tarihsel ve bilimsel karl
olup olmamas zerinde younlamtr. Gnmzdeki
birok teolog, yeni kefedilen arkeolojik ve bilimsel
bulgular karsnda, ifa etmekte olduklar dinsel
dogmalar bu verilere adapte ederek deitirmek zorunda
kalmakta ve bunun sonucunda da dinsel inanlarn her
geen gn mantk seviyesine karmaktadrlar. Bilim ve
teknolojinin bilinen insanlk tarihinin en yksek
noktasna ulat amzda, mantk ve bilimsel verilerle
badamayan btn inan sistemleri ksa zaman
ierisinde yerle bir olmaya mahkumdur.

Bizim bu kitaptaki almamz Hristiyanlk dini

zerine olacaktr. Bu konu aktel olarak balca ABD
niversitelerinde olmak zere John P. Meier, Bart D.
Ehrman, Reza Aslan gibi uzmanlar tarafndan
incelenmekte ve poplerliini her geen gn
arttrmaktadr. Dier yandan, Hristiyanln balca
byk kalesini tekil eden hispanik dnyada ise Antonio
Piero, konu zerinde Kuzey Amerikal meslektalarn
aratmayacak seviyede aratrmalar gerekletirmi ve
hi phesiz bu alanda ok nemli bulgulara imza atm
ve atmaya devam etmektedir.

Bilindii gibi XIX. yzyl dini dogmalar tartan

sekler bak al birok akademik aratrmann

11
doumuna ahit olmutur. XX. yzylda ise zellikle 1.
ve 2. Dnya Savalar arasnda kalan dnemde bu
aratrmalar olgunluk seviyesine ulamtr.1 Yaamakta
olduumuz bu son dnemde ise her geen gn 2000
senelik gemii olan Hristiyanlk dininin tarihi ve
teolojisi hakknda ok deiik yeni bulgulara
rastlanmaya devam edilmektedir. ahsen, u anda
elinizde bulunan bu kitab yksek lisans tezi olarak
gerekletirirken, otuza yakn baslm kitab, basn
karsnda verilen onlarca rportaj ve yaynlanan
yzlerce akademik makalesi ile Antonio Piero ile
almm olduum iin kendimi ansl hissediyorum.

Tarih ierisinde kaybolup elenen Hrstiyanlk

mezheplerinin gn yzne kmasyla mevcut an
itibariyle birbiri ile mcadele eden iki muhteem ahs
grmekteyiz: Teolojik saya kar Bilimsel sa.
Bunlardan ilki elimize kanonik drt evanjellerin
teolojisinin etkisi altnda kalm klasik Hristiyanlk
skolastik felsefesinin meydana getirdii sa anlay ile
gemekte, dieri ise son dnemlerde bulunan ve nemli
ipular ieren arkeolojik, linguistik ve bilimsel
almalar eseri meydana kmakta olan objektif sa
anlaydr ve bu ikincisi gn getike dev admlarla
dierinin sahasn ele geirmektedir.

Dier yandan bahsedilmesi gereken dier nemli veri

ise, gnmz kristolojisinin lk adaki kristoloji ile ayn
olmamas hakikatidir. Bu gerein en iyi bilinen
rnekleri arasndan ilk 5 asrda dzenlenen znik,
stanbul ve Kadky Konsillerini delil olarak gstermek
yeterlidir. Bunlar iinde zellikle sonuncusunda nsan
sa gnmze varncaya dek topraa verilmitir.
Fakat bu son zamanlarda grnd kadaryla,
defnedildii yerden ller arasndan dirilerek gerek
itibaryla kim olduunu dnyaya bildirmek zeredir.

1 J. Jongeneel, Jesus Christ in World History, s. 252.

12
 Bizim aratrmamzn ana temas ise bu konsillerde
alnan kararlar yerine Yeni Ahitteki drt kitapta sonu
olarak elde edilen ve bugnk teolojik dogmalarn
kabulne sebep olan ve saya ait olduu ne srlen
hadisleri detayl olarak incelemek.2 Umut ederim ki bu
metodoloji, gnmz Hristiyanlk dnyasnn, kendi
ellerinde bulunan yazl belgeler zerinde kritik dnce
ile analiz yapabilmeleri asndan katk salayacaktr.
Yaplan bu alma tamamiyle bilimsel ve akademik
ereve ierisinde ve hibir dini yaplanmaya hedef
gzetmeksizin gereklemitir. Kritik dncede nemli
olan, kitlelerin hayatn dorudan etkileyen dogmatik
bilgiler yerine insanln gerek bilgilere ulamasn
salamaktr. Unutmamak gerekir ki, her trl dini
yaplanmann asl varolu amac, bykl veya hitap
ettii kitle hacmi ne olursa olsun insanla hizmet etmek
olmaldr ve bunun tersi asla sz konusu deildir.
Meryemoluna atfedilen: abat insan iin yaratld,
insan abat iin deil3 szleri bunu en gzel ekilde
aklamaktadr. Dolaysyla btn dini kurumlar,
insanln deien manevi ihtiyalarna cevap verebilmek
iin azami ve ivedi aba sarf etmelidirler ve bu balamda
din aratrmac ve antropologlarn yaptklar keiflerden
ekinmemeli ve bilakis bu verileri kullanarak manevi
hayata ikinci kere flenecek bir ruh olmas bakmndan
bunlar bir frsat olarak deerlendirmelidir. Bu aksiyon,
inan sisteminin akl, mantk ve bilim ile

2 Her ne kadar gnmzde genel olarak Yeni Ahitte bulunan

cmleler ayet terimiyle adlandrsa da, bu, anlam bakmndan bir
hatay temsil etmektedir. Ayet kelimesi Trkeye Arapadan gemi
olup Trke dini terminolojisinde Yaratcnn Muhammed
peygambere Cebrail yoluyla veya kalbine direk olarak indirdii
kelimeler anlamna gelmektedir. Yine bu alanda, Muhammed
Peygamber veya baka herhangi bir peygambere ait olduu ne
srlen szler veya yaantlarndan alnan kesitler, hadis terimi
altnda ele alnmaktadr. Dolaysyla Yeni Ahitte sa Mesihe ait
olduu ne srlen szler veya yaantlarndan kesitler yine sann
Hadisleri veya Yeni Ahitin Hadisleri seklinde nitelendirilmelidir.
3 Markos Evanjeli 2:27

13
ayramayacan kesin olarak ispatlayacaktr ve
amzn en byk kanayan yaralarsna acil pansuman
olma zelliini tekil edecektir. Hi phe yoktur ki,
kapanan eski kaplarn yerine yeni ve daha genileri
alacaktr.

14
 alma Plan

Bu almamzda incelemeye aldmz konular unlar

olacak: Yeni Ahitteki drt evanjel bize neden
bahsediyor?4 Bunlarda ka adet paralel teolojik dogma
mevcut?5 Btn kiliselerin kanonik kabul ettii bu
evanjellerde yazma alnd srelerde herhangi bir
evrim sz konusu olmu mudur?

ncelikle sylemem gerekir ki, beni bu aratrmaya

tevik eden en nemli unsur, gnmz itibariyle dini,
tarihi ve teolojik alanda ihtisas yapm nerdeyse btn
uzmanlarn hemfikir olarak bu evanjellerin kaleme aln
tarihlerinin ilk nce M.S. 70 ylnda Markos Evanjeli

4 Akademik seviyede terminolojik doruluk bakmndan, nceki

sayfann dipnotuna benzer bir ekilde, Yeni Ahitin kitaplarn
isimlendirirken bu kitaplar iin ncil terimi kullanlmamaldr.
nk ncil, slam dini teolojisinde Kuran kaynakl bir terim olup,
sa Mesihe vahyedilen ayetler olarak tanmlandrlr. Hristiyanlk
dnyasnn kutsal sayd kitaplar ise Meryemoluna vahyedilen
ayetler deil, kendisinden en az 37 sene sonra, say hayatnda hi
grmemi ahslar tarafndan yazlan ve ayrca bunlara Kutsal Ruh
tarafndan ilham edildiine inanlan hadis kitaplardr. Dolaysyla bu
kitaplara Markos ncili veya Matta ncili demek hataldr. Burada,
ou dillerde kullanlan ve Yunanca gzel haber anlamna gelen
(evangelyo) yani Evanjel terimini kullanmak en
dorusudur.
5 Bilindii gibi Yeni Ahitte 4 adet Evanjel bulunmaktadr. Bunlardan

ilk , muhtevasndaki konularn ve bunlarn satrlardaki

diziliminlerinin birbirine ar benzerliklerinden tr Sinoptik
Evanjeller ismini almlardr. Bu evanjellerde bulunan benzerlikler
paralel hadis olarak adlandrlr. rnein Markos Evanjeli 6:48de
sann su stnde yrd nakledilirken, bu hadisin Matta
Evenjelindeki paraleli 14:26da yer almaktadr.

15
sonrasnda da M.S. 80de Matta, 90da Luka ve M.S. 100
ile 150 olduu bilgisidir. Yllar arasnda da son olarak
Yuhanna Evanjelinin yazlm olduudur. Bu evanjeller,
uzman teolog Pieronun da belirttii gibi, sann
hayatnn tekrar dnlp, getirdii mesajnn
yorumlanm olarak inananlara aktarlmasdr. Trke
dini terminolojide buna itihat da diyebiliriz. Birazdan da
hep beraber ahit olacamz gibi bu veri bizim iin ok
nemli bir detay olacak; nitekim aklmza hemen u soru
gelecek, Acaba yllar getike bu evanjellerde sann
kiilii ve hayatn akseden hadislerde herhangi bir
deiim sz konusu olmu olabilir mi? Eer bu soruya
olumlu yant alrsak, o zaman ikinci sorumuz da u
biimde ekillenecek: Bu deiim hipotezi, konsillerde
sann ahs adna alnacak kararlar etkileyecek kadar
kuvvetli deiimler miydi?

Gnmz itibariyle btn teologlar, aratrmaclar ve

kritik dnrler, evanjellerde bizlere ulaan verilerin
evanjelesitler6 tarafndan inandklar doktrinlerini n
plana karacak ekilde biimlendii grndedirler.7
Bunun da tesinde, arkeolojik aratrmalar sonucu elde
edilen birok el yazmasnda, sann syledii szlerin
veya yapt eylerin ok benzerlerinin sadan ok nce
yaam kiiler tarafndan da sylendii ve yapld
anlalmaktadr. Bunun anlam, saya ait olmayan
gerek veya mitolojik verilerin saya aitmi gibi
gsterilmesi ve bununla say fazlasyla ykseltmenin
elde edilmesidir. Bu nedenden dolay evanjellerde yer
alan bilgilerin ok az tarihi bilgiler olarak kabul
edilebilir.8 Aratrmaclar, son yzyldaki bu bulgular
sayesinde byk bir itiyak ve tempo ile bu teolojik
bilgileri bilimsel bilgilerden ayrmak iin youn bir aba
sarf etmektedirler. Tabiki bizler bu almamz sann
2000 sene ncesinde Kudste yaayp kendi yorumuyla

6 Evanjelist: Evanjelleri yazan kii

7 X. Pikaza, Historia de Jess, s.65.
8 E.P. Sanders, The Historical Figure of Jesus, s. 3.

16
mesihi akm balatan ve bundan tr Roma Hkmeti
tarafndan armhta ldrlerek cezalandrlan tarihi bir
kii olduu bilgisini baz alarak gerekletireceiz.
Sekler aratrmac Ehrmann da ifade ettii gibi gerek
hristiyan gerekse hristiran olmayan btn tarihi
kaynaklar sann gerekten de yaam bir kii
olduunda hemfikirlerdir.9

Bizim bu almada kullanacamz metod ise

evanjellerde bulunan teolojileri tek tek inceleyip bunlar
birbiriyle karlatrarak zaman ierisinde bu teolojilerde
herhangi bir evrim gerekleip gereklemediini
gzlemlemek. imdi hep beraber bunu gerekletirmek
iin evanjellerdeki deiik teolojilere bir gz atalm: sa:
alemlerin Rabbi, sa: Tanrnn olu, Davutun olu sa
Mesih, gnahlar balayan sa, armha gerilerek
kendisine inanan btn insanlarn gnahlarnn
cretini lm esnasnda deyen ve ldrldkten
gn sonra dirilip bu mesajn btn dnyaya yaylmasn
emreden sa. Bizim bu aratrmamz sann lm ve
sonras ile ilgili deil, bunlardan nce bahsedilen
doktrinler zerine olacak.

Birazdan Hristiyanln en nemli doktrinlerini

rnekleriyle beraber grp bunlarn deiik evanjelistler
tarafndan herhangi bir evrime urayp uramadn
zmeye alacaz. Eer evanjellerin zamanla bir eit
evrimden getiini kantlayabilirsek, bu sefer de
bunlarn yazarlar tarafndan istemeden mi yoksa
zellikle farkl bir teolojik ajanda empoze etmek iin mi
yapld hakknda ok nemli ipular elde edeceiz.

Evanjellerdeki deiik doktrinleri inceleyen bilim dal

nedir?

Evanjellerdeki teolojileri inceleyen bilim dalnn ismi

Kristolojidir. Aratrmamza balamadan nce, bu bilim
dalnn aratrma alanlarna ksaca deinelim:

9 B. Ehrman, Writing in the Name of God, s. 285.

17
Kristolojinin temel konusu Baba Rab ve Kutsal Ruh ile
oul sann beraberce Teslisi meydana getirmesidir.10
Bu inanca gre sa Mesih, bakire olan Meryemden
doarak, bu dnyaya sradan bir insan gibi yaamaya
gelmi olsa da, hem ilahi hem de ilahi olarak iki ze
sahiptir.

Unutulmamas gerekir ki, sa iin yukarda belirlenen

bu tanmlama resmi olarak ilk defa M.S. 325 tarihinde
mparator Konstantin tarafndan znik Konsilinde
karara balanmtr ve Roma mparatorluunun rejim
dini olarak kabul edilmitir. Bu tarihten sonra, her ne
kadar ksa dnemlerde say Baba Rab ile ayn seviyede
grmeyen Arius Hristiyanl znik Konsili kararlarn
ksa bir dnem iptal ettirmeyi baarsa da, nce 381 ve
son olarak 451 tarihinde Kadkyde konu zerinde
gerekletirilen konsilde bu grle paralellikler ieren
monofisit11 forml de reddedilmi ve bu tarihten
itibaren bugnk klasik Katolik12 anlayn
benimsemeyenler resmi olarak mrted ilan edilmilerdir.

Elde kalan belgeler ve yaplan arkeolojik almalar

sonunda, ilk asrlarda birbirinden teolojik bakmdan
tamamen farkl onlarca Hristiyanln olduu artk
biliniyor. Adopsiyonistler, Ebiyonitler, Apolonistler,
Monofisitler, vs. bunlardan sadece birka. Bunlar
arasnda Pavlus Hristiyanl, deiik konsillerde,
bnyesindeki inananlar korumak iin kurduu
mkemmel dayanma sistemi ile dier mezheplere kar

10 C. Tuckett, Christology and the New Testament, s. 8.

11 Her ne kadar zamannda tam olarak anlalamasa da, monofosit
grte sann bir ilahi z bulunur. Bu, slami anlayin temelnde
nefis ile ruh arasndaki ilikiye ok benzemektedir. Monofosit
anlaya gre sann dnyada yaarken sahip olduu insani z
kendinden syrlarak ilahi z olan Ruha tamamen teslim olur ve artk
kendisini bu lahi Ruh ynetir. Bu balamda sada nefsani zn
tamamen terketmitir ve artk onu lahi Ruh ynetmektedir.
12 D. MacCulloch, Historia de la Cristiandad, s. 259.

18
hep teolojik zaferlerle ayrlmtr.13 Bizler de imdi,
aratrma konumuzu genelden daha da zele indirerek,
galip gelen gnmz Pavlus Hristiyanlnn drt
kitabndaki teolojiyi inceleyeceiz ve bu aratrmada asl
sorumuz u olacak: Evanjellerin kronolojik yazlm
sras ele alndnda, sa herhangi bir metamorfoz
geirdi mi, yoksa hep ayn m kald? Bunun iin
almamzn genelinde, kronolojik yazlm srasnda ilk
pozisyonu alan Markos Evenjelini baz alacaz ve bunu
Matta, Luka ve Yuhanna Evanjelleri ile kyaslayacaz.
Bu son evanjele iinde bulundurduu gnostik ve
subjektif bilgilerin okluu nedeniyle daha dikkatli
yanaacaz, nk bunlar bizim objektif ve rasyonel
dnmemize mani olmaktadrlar. Akademik
aratrmalar, ieriindeki verilerin realistlik olma ls
kadar kabullenilirlik iermektedir.

13Pavlus Hristiyanl ile Pavlusun hayatta iken Musevilii anlama

ve anladn da yaama dkmesi arasnda byk farklar vardr.
Pavlus Hristiyanl, Pavlustan sonra gelenlerin Pavlus retilerini
tekrardan yorumlamas sonucu olumutur. Pavlus ve Yakup
retilerinin Karlatrmas ad altnda karacam kitabmda bu
konu detayl bir ekilde ele izah edilecektir.

19
 I.BLM

Tanrnn Vasflar

Hristiyanlk felsefesine gre bir zatn lahi olmas veya

Tanr olmas iin eitli artlar gerekmektedir. Bu
koullar kavradktan sonra, konu hakknda
evanjellerdeki baz referanslar almamza rnek
olmas asndan belirteceiz.

Hristiyanlk felsefesine gre baz Tanr olma koullar

unlardr:

1- Alemlerin Efendisi olmak,

2- Tanrnn (z) olu olmak,
3- Bakalar tarafndan kendisine taplmak,
4- nsanlarn gnahlarn balamak,
5- Kendisi bizzat Tanr olmak.

imdi Hristiyan aleminin saya tanrlk sfatlar

atfettiren, onu Tanrnn z olu ilan ettiren, bir
tanrym gibi insanlar ona ibadet ettiren evanjellerdeki
hadislerden birer rnek verelim:

1- Alemlerin Efendisi olarak sa:

Mar 2:28 Bylelikle, nsanolu14 abatn Efendisidir.

Hristiyanlk felsefesine gre eer sa, Tanrnn

Museviler iin zel olarak setii dinlenme gnne

14Hristiyan teolojisiyle elikili bir ekilde sa, evanjellerin birok

blmnde de yer ald zere kendisini nsanolu olarak adlandrr.

21
efendilik ederek hkmedebiliyorsa, o zaman alemin de
Efendisidir.

2- Tanrnn z olu olarak sa:

Mat 26:63-64 sa ise susuyordu. Ba Haham kendisine

cevaben dedi: Yaayan Tanr adna! Sen bize Tanrnn z
olu Mesih olduunu mu sylyorsun! sa dedi: Sen
syledin...15

3- Kendisine ibadet edilen biri olarak sa:

Mat 14:33 Sonra kaykta olanlar geldiler ve ona taptlar.

4- Bakalarnn gnahlarn balayan birisi olarak

sa:

Mar 2:10 Ne var ki, nsanolunun yeryznde gnahlar

balama yetkisine sahip olduunu bilesiniz diye...
Sonra felliye: Sana sylyorum, kalk, ilteni topla, evine
git! dedi.

5- Tanr olarak sa:

Mat 1:20 nk onun rahminde oluan, Kutsal

Ruhtandr... 23 te, bakire gebe kalp bir oul douracak;
adn mmanuel koyacaklar. mmanuel, Tanr bizimle
demektir.

Hristiyanlara gre eer sa Teslisin16 bir paras olan

Kutsal Ruh tarafndan bakire Meryemin rahmine
konulmusa ve ad da yzyllar nce Yeaya
Peygamberin de mjdesini verdii gibi mmanuel yani

15Yunanca nshadan literal olarak evrilmitir.

16 Teslis kelimesi evanjellerde gememektedir. sann lmnden
yzyllarca sonra eitli konsiller tarafndan kabul edilen, saya ait
kiilikli inan sistemine verilen isimdir. Ben, bugnk
Hristiyanlktaki Teslis inancn tanmlarken, teologlardan farkl
olarak lah diye nitelendirmeyi daha uygun buluyorum. Fakat
imdilik bu ikisi arasndaki fark zerinde durmayacaz.

22
Tanr bizimle olarak konulmusa, o zaman doan
ocuk, onlarla olan Tanrnn ta kendisidir.

Bu verilen rneklerden sonra, gnmzdeki

Kristolojiyi tanmlama adna yeterli bilgiye sahip olmu
olduk. imdi ise bu konular zerinde tek tek inceleme
yapacaz.

23
 II. BLM

Alemlerin Efendisi Olarak Rabbuni sa17

Hristiyanln en temel inan kaidelerinden birisi,

say kainatn Rab manasndaki Efendisi olarak kabul
etmektir. Gnmz Hristiyanlklarnn nerdeyse yzde
yz, sann, var olan kainatn dizginlerini -Kainatn
Efendisi olma hasebiyle- elinde tuttuunu kabul
etmektedirler. Bu blmmzde bu konu zerine
odaklanacaz.

Eski ve Yeni Ahit terminolojisinde Efendi terimi her

zaman iin Tanr veya baka muhtemel ilahi sfatlara
sahip kiiler iin kullanlmamtr.18 Gnmz itibaryla

17 Evanjellerde geen Aramice asll Rabbuni kelimesinin

Trkedeki karl retmen, reticidir. Arapa evanjellerde ise
muallim olarak evrilir. Fakat bu kelimeler sann mistik
misyonunu tam olarak ifa etmeyen kelimelerdir. Rabbuni kelimesi,
brahimi dinlerdeki ruhani konularda muallim, hidayete erdiren
ruhani lider anlamna gelen semitik kkenli mrit kelimesiyle
tam denk gelmektedir. Kimi modern tercmanlar bunu mastr
eklinde evirse de, ahsen bu terimin gnmz itibariyle oryantal
dinlerin reticileri ile daha ok rtt grndeyim. Sonu
olarak yanl anlamalara sebep vermemek iin Evanjellerin
orjinallerinde kullanlan Rabbuni ismini kullanacaz. Bu terim
Tanrnn Rab ismiyle kartrlmamaldr. Rabbuni gretici,
Rab Efendi anlamna gelir.
18 Yeni Ahitin orijinal Yunanca nshasnda kelimesi

ngilizcede Lord, spanyolcada Seor, talyancada Signore, vs.

eklinde evrilir. Bu kelimenin Trkedeki tam karl Efendidir.
nk Yunancada nasl ki hem sradan insanlar iin bir sayg
gstergesi olarak kullanlr, hem de ayn zamanda alemlerin Rabbine
olarak, ayn ekilde de, deiik dillerdeki Lord, Seor veya
Signore ifadeleri de cmlenin kontekstine gre bu iki anlam da

25
da eskiden olduu gibi bu kelime, Trk kltrnde veya
baka kltrlerde sayg duyulan kiiler iin ve hatta bir
kiinin dier baka bir kiiye hitap etmesi iin
kullanlmaya devam etmektedir. Bu kullanm,
muhataplar ilahi dnyalara ait olma kategorisine dahil
etmez. Konu hakknda Eski Ahitten aadaki rnekleri
verebiliriz:

Tekvin 3:16 Kadna dedi: Doum sanclarn

arttracam, bu aclar ierisinde ocuklarn douracaksn
ve istediklerin kocan iin olacak ve o senin efendin
olacak.

Tekvin 23:14-15 Efron brahime cevap verdi: Efendim,

beni dinle! Bu arazinin bedeli drtyz gmtr.

Yeu 3:4 Genleri onlara sultan yapacam ve ocuklar

da onlarn efendileri olacaklar.

imdi de Yeni Ahitten ok ak bir rnee gz atalm:

Yuhanna 12:21 Bunlar, Celile'nin Beytsayda Kenti'nden

olan Filipus'a gelerek, Efendimiz, sa'y grmek istiyoruz
diye rica ettiler.

Efendi kelimesinin Eski ve Yeni Ahitte yer alan

rneklerini grdkten sonra imdi de bu terimin
evanjellerdeki kullanmna bir gz atalm:

1) Sinoptik evanjellerin ilk yazlm olan olan Markos

Evenjelinin 10. bab 51. hadisinde sa kr birisine ne
istediini sorduunda, krn ona Rabbuni, gzlerim
grsn! dileinde bulunduunu gryoruz. Fakat ayn
olayn Matta 20:33 ve Luka 18:41deki paralellerine
baktmzda, krn saya Rabbuni deil Efendi diye

tayabilir. Alemlerin Efendisi dendiinde Yaratc akla gelirken, te

yandan da insanlar aras Buyrun Efendim! biiminde ifadeler
kullanlabilir. Mantk kurallar ierisinde bir inceleme yapabilmemiz
iin almamzda kullanacamz hadislerde kelimesini
literal anlamda, yani szlk anlamnda kullanacaz.

26
hitap ettiini grmekteyiz. Bundan daha ziyade, Rabbuni
saya artk sadece bir kii gzn amak iin dilekte
bulunmuyor, stne stlk bu mucizede say daha da
artarak birok kii tarafndan Meryemolundan
olaanst bir mucize olarak bekleniyor: Onlar dediler:
Efendi(miz)19, gzlerimiz alsn! Bu, Markosta sz
edilen ve bir kiinin gzn aan Rabbuninin, zaman
iinde evrim geirerek Matta ve Lukada birok kiinin
gzn aan Efendi haline gelmesinin net bir
ispatdr.20

2) Mar 12:28-29da Farisiler ile Sedusiler sa ile

aralarnda tartmakta ve sa onlara cevap vermektedir.
Tam bu anda bir yazc21 gelir ve Meryemoluna

19 Dier dillerdeki evirilerimde hadislere parantez ii kelimeler

eklemiyorum. Bunun nedeni, Yunancann bu dillerle ok benzer
zelliklere sahip olmas. rnein bu pasajn ngilizce versiyonunda
rahatlkla Efendi kelimesi Lord! eklinde Yunancadan tercme
edilirken, Trkedeki versiyonlarnda Efendimiz! veya Ya Rab
diye evrilmekte. Bunun nedeni Trkeye zel hitap tarzdr. Gerek
metinde bu ekilde yazl olmamasna ramen, sz edilen hadislerde
karlan anlam, tm tercmanlarn ortak kansyla bu ekildedir.
Fakat ben yine de orijinaline kesinlikle hibir ey eklememek iin
eklenilen ksmlar parantez ierisine alacam.
Burada dikkati ekilmesi gereken mevzu ise baz Trke evanjellerde
kelimesinin sa dnda baka bir kii iin kullanldnda
Efendi olarak tercme edilmesi, sa iin kullanldnda ise,
orijinalinde ayn olmasna ramen Rab olarak evrilmesi. Bu, ak
olarak tercmann iki kelime arasndaki subjektif kararn
yanstmakta olsa da, yine de genel Hristiyanlk anlayyla
kyaslandnda herhangi bir eliki gstermemektedir. Ama yine de
doru tercme kaidelerine sadk kalmak iin biz bu kelimeyi Efendi
olarak evireceiz.
20
Evanjellerde sann gerekletirdii mucizeler de yazlm
tarihlerine gre kademe kademe artmaktadr. rnein Mar 8:29da
sa mucizevi ekilde yenilecek ekmeklerin saysn arttrp bunu
drtbin adam ile paylarken, ayn pasajn paraleli Mat 15:38
kadnlar ve ocuklar hari drtbin adam eklinde belirtmitir.
Bunun yannda Mar 6:44 ile Mat 14:21 iin de ayn ey sz konusudur.
21 Evanjellerde yazc olarak kullanlan terim grammatewn

eklinde okunan ve Trkede yazan kii manasna gelen kelimedir.

27
Tevratn en nemli emrinin ne olduunu sorar. Doal
olarak sa bu soruya Eski Ahitin Tesniye kitabnda yer
ald gibi, yani Dinle ey srail: Efendimiz bizim
Tanrmzdr, Efendimiz birdir, eklinde cevap vermesi
gerekirken22, Markos bunda kk bir deiiklik yaparak
hadiseyi u ekilde aksetmitir: Birinci emir udur:
Dinle srail, Efendimiz bizim Tanrmz, Efendimiz birdir.

sann, yazcnn bu sorusuna karlk Tevratta

olmad ekilde yanl bir cevap verme olasln
dnemediimiz iin, Markosun burada kendine ait
olas bir teolojik ajandas ilk olarak aklmza gelmektedir,
nk bu cevap, Tevratn kanunlarn iyi bilen
okuyucularn akllarnda bir tereddde sebep
olmaktadr. Buna ramen, ayn babtaki 32 numaral
hadiste: yazc sayaEvet Rabbuni, doru syledin, Tanr
birdir ve Onun haricinde bakas yoktur cevabn
vermitir. Yazcnn bu yant Tevrattaki anlam ile
anladndan phemiz olmad iin, sann zamannda
yaayan halk iinde tannm Musevi bir lider olarak
soruya Markostaki ekli ile deil de, orijinal metindeki
biimi ile cevap verdiini dnmekteyiz. Bylelikle
cmlede oluan anlam bozukluunu Efendimiz bizim
Tanrmz(dr) eklinde alglayarak Markos evanjelindeki
bu hadisi bu biimde yorumluyoruz.

Fakat 10 sene sonra yazlan Matta Evanjelinde ayn

hadisin paralelinde yaplan dzeltme inanlmazdr:

Mat 22:35-37 onlardan biri, eriat uzman23, onu tuzaa

drme dncesiyle sordu: Ey Rabbuni, eriatn en

Bu yazclar, sa zamannda Musevilerin eitli resmi ileriyle megul

olan gnmzdeki katipler ile kyaslanabilir. Aradaki fark, yazclarn
gerektiinde dini ilerle de megul olabilme yetkisidir.
22 Tes 6:4
23 eriat dini kanun demektir. eriat uzman ise bunu ok iyi bilen

baz Musevilere verilen unvann addr.

28
nemli kanunu nedir? sa cevap verdi: Efendin olan
Tanry kalbinden, ruhundan ve zihninden seveceksin.

Markos Evanjelinde kafa kartran deiiklik

yetmezmi gibi, Matta, Tevratn en nemli kanunu olan
Tanrya irk komama emrini tamamen silerek, bunun
yerine Tanr m, sa m belli olmayan Efendiyi sevme
koulunu yerletiriyor. Bir de bunun yannda Markos
Evanjelinde say tastikleyen yazc, Mattada artk
eriat ok iyi bilen bir bilgin olarak deitirilmitir. 24
Matta bu ekilde Musevi inancnn temeli olan Tanrya
e komama artn sann aznda deitirerek On
Emiri ykm, bir de stne stlk yapt bu
deiikliin doruluunu onaylayacak ahs olarak da
bir eriat uzmann semitir.25

Btn bunlarn yannda nc evanjelistin yapt

deiiklik akllara hayret verecek niteliktedir. Luka
10:25in anlattna gre artk Farisi ve Sedusiler Yeni
kanunu sann azndan renmiyor, ve bilakis On
Emirin birincisi olan Tanrya irk komama koulunun
yerine Efendi olan Tanry sevme artn artk eriat
bilgininden duyuyorlar:

Bunun zerine, bir eriat bilgini, say denemek iin ona

sordu: Ey Rabbuni, Sonsuzluu kazanmak iin ne
yapmak gereklidir? sa cevap verdi: Musann eriatnda
ne yazyor, ne okuyorsun? O cevap verdi: Tanrn olan

24 nk Matta 7:29a gre yazclar din konusunda otoriter bir

bilgiye sahip deillerdi.
25 Mattada saya eriat bilgininin sorduu soru Markostakiyle

tpatp ayn olmasa bile, sz edilen hadise apak Markostaki

hadisenin aynsdr. Aksi taktirde Matta, bu hadiseyi Markostaki
ekliyle de evanjeline alrd ve okuyucu, birbirine benzeyen iki deiik
hadise ile karlard. Halbuki Matta, Markosun orijinal hadisesini
gizlemi ve bunun yerine ayn hadise zerinden yeni bir hadise
tretmitir.

29
Efendini tm kalbinle, ruhunla, glerinde, aklnla
seveceksin ve yaknlarn da kendin(i sevdiin) gibi. 26

u an iin hep beraber evanjelistlerin nasl Efendi

kelimesini hem Tanr iin hem sa iin kullanp, On
Emiri ykarak yava yava Meryemolunu tanrlk
kategorisine ittiine ahit oluyoruz. Bu deiiklikler
sinpotik evanjellerin yazlmnda sreklilik arz
etmektedir. Bu yaplan deiikliklere ahit olan
aratrmac daha neler dnebilir? Acaba bu
deiiklikleri evanjelistlere Kutsal Ruh mu ilham etti?
almamza evanjellerdeki bu deiiklik ve evrimi tespit
ederek devam edelim.

Bu hadislerde az nce sann geirdii metamorfozun

aynlar mevcuttur: Mar 4:38deki Rabbuni, Mat 8:25te
Efendi eklini almtr. Ayn ekilde Mar 9:5teki
Rabbuni, Mat 17:4te Efendi; Mat 17:20deki sa, Luk
17:6da Efendi; Mat 8:19daki Rabbuni, Luk 9:57deki
Efendi olmutur, vs...

Bu deiiklikleri gzlemlediimiz zaman farkna

varyoruz ki efendi veya Efendi terimleri Markosta en
az 18, Mattada 77, Lukada 92 kere gemektedir. Bunlar
iinde sann kendi ahsyla alakal olanlar Markosta
627, Mattada 3428 ve Lukada 4929 adettir. Bu byk
farklarn dier bir nedeni az nce akladmz

26 Lukann bu ilgin deiikliinin k noktas aslen Mar 10:17dir.

ok iyi dnlm bir kombinasyon.
27 Mar 1:3, 2:28, 7:28, 11:3, 11:9, 16:19.
28 Mat 3:3, 7:21,7:22, 8:2, 8:6, 8:8, 8:21, 8:25, 9:28, 9:38, 12:8, 13:51,

14:28, 14:30, 15:22, 15:25, 15:27, 16:22, 17:4,17:15, 18:21, 18:26,

20:30, 20:31, 20:33, 21:3, 22:44, 22:45, 24:42, 25:11, 26:22, 27:10,
27:63, 28:6.
29 Luk 1:17, 1:28, 1:43, 1:46, 2:11, 2:15, 2:22, 3:4, 4:12, 5:8, 5:12, 6:5,

6:46, 7:6, 7:13, 7:31, 9:54, 9:57, 9:59,

9:61, 10:1, 10:2, 10:17, 10:40, 11:1, 11:39, 12:41, 12:42, 13:8, 13:15,
13:23, 13:25, 17:5, 17:6, 17:37, 18:6, 18:41,
19:8, 19:31, 19:34, 20:42, 20:44, 22:31, 22:33, 22:38, 22:49, 22:61,
24:3, 24:34.

30
evanjelistler tarafndan yaplan deiikliklerin yan sra,
yine bunlar tarafndan orijinal olan kaynaklarnda
olmamasna eklenen hadislerde saya atfettikleri yeni
hadislerde, onu kendi inisiyatiflerini kullanarak Efendi
ismiyle adlandrma isteklerinden kaynaklanmaktadr.
Sralayacamz iki rnekte de greceimiz gibi
evanjelistler paralel hadislerden bahsederken Efendi
kelimesinin kullanmn her defasnda ya hadislerde
sz edilen ahslarn azndan ya da kendi anlatmlar
esnasnda kullanarak arttrmaktadrlar.

1) Mat 26:35te Petrusun saya syledii onu hibir

ekilde lme terk etmeyecei yalan Petrus ona dedi:
Seninle lmem gerekse de asla seni inkar etmeyeceim.
Ve yanndaki talebeleri de ayn eyi sylediler eklinde
anlatrken, Luk 22:33 bu olay: Efendi(m)! Seninle
sadece hapislere deil, lme bile gitmeye razym. 30
2) Dier bir rnek MT 11:16-17de: Ama bu nesli ne ile
kyaslayacam? denilirken, bunun paraleli olan Luka
7:31de Efendi(miz) dedi ki: o zaman bu nesli kiminle
kyaslayacam?

Bu ve bunun gibi rnekler, evanjellerde sa iin

kullanlan Efendi lakabnn evanjellerin kronolojik
yazm tarihleri ile doru orantl olarak artn
gstermek iin yeterlidir. Niin evanjilistler kitaplarnda
zellikle bu kelimenin sa iin kullanmn arttrdlar? Bu
soru ok nemli ama cevabn sonraki blmlerde daha
iyi anlayacaz. Matta ve Luka Evanjellerindeki Efendi
lakabnn artnn eitli nedenlerine tank olduktan
sonra, imdi de bu terimin sinoptik evanjerllerden ilk
yazlm olan Markosta saya atfen kullanld

30 Unutmayalm ki, aratrmamzda kullandmz Efendi

kelimeleri Trke evanjellerin ounda tercmanlarn inisiyatifine
gre baz yerlerde Rab, baz yerlerde beyefendi eklinde
evrilmektedir. rnein az nceki Matta ve Lukadan alnan iki
rnekte de Rab eklinde evrilmitir ve orijinal metinde de bu
anlalmaktadr. Biz kelimesini Rab veya beyefendi eklinde
yorumlamadan Efendi olarak kullanmaya devam edeceiz.

31
rnekleri birer birer inceleyeceiz. Bu aratrma, ilk
evanjelistin sa iin kulland Efendi lakabyla
gerekten say tanrlk kategorisinde mi grd, yoksa
ilmi ve temsil ettii hakikat ile insanlara yol gsteren ve
halk ierisinde ok saygn bir yer edinmi bir Mrid
seviyesinde mi kabul ettiini anlamamz asndan ok
faydal olacaktr. Fakat, aratrmamza balamadan
nce, Eski ve Yeni Ahitlerde ayet veya hadis aratrmas
iin art olan olmazsa olmaz kriterleri bir gzden
geirmeliyiz.

Hermeneutik: Kutsal yazlar yorumlama bilimi

Hermeneutik teriminin asl Yunancada anlatma,

aklama anlamna gelen hermenevein kelimesinden
Trkeye gemitir. Bu kelime, eski Yunan mitolojisinde
tanrlardan kahinlere vahyedildiine inanlan anlalmaz
szlerin uzman kiiler tarafndan yorumlanp halk diline
evrilmesi sanatna verilen isimdir. Yunan efsaneleri,
Hermesin tanr Zeus ve Maia tanrasnn olu
olduundan bahseder ve asl grevi olarak da tanrlarn
elisi olmas vasfyla onlarn insanlardan ne istediklerini
bildirme iiyle meguldr. Yaztlarda anlatlanlara gre
kahinler, mesajlar gerek manasyla anlamak iin
mutlaka Hermese ihtiya duymaktadrlar.

Bugn itibaryla da hermeneutik, Eski ve Yeni Ahitin

anlalmas iin srdrlen aratrma biliminin ad
olarak kullanlr. Bu bilime gre cmleler, yer aldklar
konum itibariyle deiik anlamlar ifade edebilirler ve asl
ama bu muhtemel anlamlardan en doru anlalmas
gerekeni ortaya karmaktr. Yazlardan meydana
gelebilecek deiik yorumlar, yorumlayann anlay
kapasi veya nceden edindii doktrinel bilgilerin ne
kadar tesirinde kald ile doru orantldr.31 Fakat ilk
olarak, yorumlayann hermeneutik bilimi kriterlerini ok

31C. H. Cosgrove, The Meanings We Choose: Hermeneutical Ethics,

Indeterminacy and the Conflict of Interpretations, s.7.

32
iyi bilip bunlar pratie dkmesi gerekmektedir.
Hermeneutik biliminin en nemli kriterleri aadaki
gibidir:

1) Aklanacak metinin tercmesinin doru olmas.

2) Yorumlanacak kesitin kitaptaki tematik kontekstine

hakim olmak. Burada dikkat edilmesi gereken,
incelenecek fragmann getii pasajn komple
okunmasdr. Cmbzla cmle arasndan alnan kesitler
kontekst ddr ve konuya hakim olmayan kiilerin
yanl ynlendilmesini salar.

3) Fragmanda anlatlan hadisenin getii yer ve zaman

dikkate alnmaldr. Byle olmad taktirde objektif
bilgiler kiisel subjektif inanlara dnr ve bu ekilde
aslda olmayan yeni doktrinler meydana gelir.

4) Orijinal metinden yorum yapan kiinin mutlaka

diyakronik dil bilimi verilerini gz nnde bulundurmas
gerekmektedir. Bunun nedeni, yorumlanmak istenen
hadiseyi anlatan metinde gnmzde kullanlmayan
eski terminolojinin yer almasdr. Yorumcu, diyakronik
dil biliminden faydalanarak terimlerde muhtemel olarak
meydana gelebilmi olan anlam deiikliklerini tespit
etmelidir.

5) Mantn kullanlmas. Bu da en nemli

kriterlerdendir. Fragmanda anlatlan veriden kacak
sonucun ortak aklla elimemesi gerekmektedir. Bu
kriterde, evrilecek metnin szlk anlamyla m yoksa
mecazi anlamyla m anlalmas gerektiine karar
verilir. rnek olarak Eski Ahitte Mezmurlar Kitab
136:2de Tanr u ekilde anlr:

Tanrlarn Tanrsn yceltin, 11 sraili onlarn

arasndan kurtaran, 12 Gl eli ve kolunun kudretiyle.

Yukarda bahsedilen bu kesit sembolik olarak

anlalmazsa, Musevilerin, tekliine inandklar Gerek

33
Tanrdan baka tanrlarn da varln kabul ettikleri ve
kendi Tanrlarnn srail Devletini dierlerinin arasndan
kurtard kansna varrz. Ayrca 12. cmlede getii
gibi, bu Tanrnn bir elinin ve kolunun olduunu kabul
etmek mecburiyetinde deriz. Bu ise, srailin Rabbini
bir idol haline getirir ve metinde anlatlmak istenenin ok
tesinde bir anlam arptmasna yol aar. Bilindii gibi
Museviler tarih boyunca monoteist yani tek tanrl inan
sistemini benimsemilerdir. Az nceki yanl yorumlama
Musevilik dinine enoteist32 bir din nazaryla bakmamza
yol aar. Halbuki bu kesitte, Tanrlarn Tanrs derken
batl putlar arasndaki Gerek Rab, Gl el ve
kolunun kudretiyle derken ise Firavunu stn
kuvvetiyle yerle bir ettii gcyle anlam kartlr.

Hermeneutik biliminin kriterlerini anladktan sonra,

yazlan ilk evanjel olan Markosta saya Efendilik
atfeden pasajlar tek tek incelemeye alalm ve bu ekilde
Matta ve Luka Evanjellerinde Meryemoluna bu
kelimenin kullanm zerinden isnad edilen Rablik
anlamnn karlp karlamayacan aratralm.

Markos 1:2 imdi Ben senin nnden habercimi

gnderiyorum, ta ki senin nnde yolu hazrlasn. 3
lden bir ses haykryor: Efendi(miz)in yolunu
hazrlayn, yolunu dzeltin.

Yukarda ele alnan kesitin ilk cmlesi Eski Ahitteki

Malaki Kitab 3:1den alntdr: te habercimi
gnderiyorum. nmde yolu hazrlayacak. Aradnz
Rab anszn tapnana gelecek; grmeyi zlediiniz
antlama habercisi gelecek, fakat Markos bunu sadece
Yeaya Kitab 40:3teki: lden gelen bir ses haykryor:
Tanrnn yolunu hazrlayn, yolunu dzeltin
cmlesinden alm gibi gstermektedir.

32Enoteistlie rnek olarak Zerdtlk dini verilebilir. lah Ahura

Mazda, Azer, Mitra ve Ahirman isimli dier ilahlarn arasnda en
bykleridir.

34
 Aratrmac, eline Eski Ahiti alp Yeayada geen bu
pasaj incelerse, o cmlede geen yolun Tanr Yahova
iin hazrlandnn hemen farkna varacaktr. Akllarda,
Markosun Yeayadaki Tanr kelimesini, yazd
evanjelinde Efendi kelimesiyle deitirmesi sonucu bir
karklk meydana gelmi olabilir. Fakat bundan nceki
cmlede, az nce de belirtildii gibi Malaki 3:1i referans
olarak kullanmtr. Markosun referanslarndan aka
anlalaca gibi Musevi inancnda Tanr Yahova
kyamete doru gelip saltanatn ilan edecektir. Bundan
nce de bunu ilan edecek Mesihi gnderecektir, ta ki
Tanrnn Saltanatn btn insanla duyursun ve
Yahudilik veya eski zamandaki anlamyla Tek tanrl
inan sistemi btn lkeler tarafndan kabul edilsin.
Dolaysyla buradan anlalan, evanjelistin say Tanr
Yahovann nnden gelip yolunu hazrlayan Mesih,
haberci olarak gstermesidir. Bu, sadece Hristiyanlk
inancna has bir e de deildir. Mslmanlar da saya
ncil verildiine inanrlar. ncil kelimesinin anlam
Arapa dilinde Mjde, Haber demektir. Yani Markos
1:2den anlalan Efendi, saltanat gelecek olan
Yahova, onun nnden gelen Haberci ise sa Mesihtir.

Fakat Markos Evanjelinde, say saltanat gelecek olan

Tanrnn Habercisi olarak gsterme konusunda teolojik
ajandas gerei tatmin olmayan Matta, kendi kitabnn 3.
bab ve 3. cmlesinde, ayn olayn paralelini anlatrken
Malaki 3:1i tamamen silmitir ve sadece Yeaya 40:3
referans olarak sunmutur. Mattann yapt bu
deiiklik sonucu, sa artk gelecek olan Efendi
Yahovann Saltanatnn Habercisi deil, bizzat gelecek
olan Tanr sa haline dnmtr.

Luka bununla yetinmeyip, kitabnn 3:4nde

meslekta Matta gibi Malaki 3:1i silmi, bunun yanna
da Eski Ahitte Kurtulu Teorilerinin getii pasajlar
yeni referanslar olarak eklemitir. Son olarak,
evanjelistler tarafndan sann tanrlk sfat ile
talanmas Yuhanna ile gereklemitir. Bu evanjeliste

35
gre Yeaya 40:1te lden haykran ses sadece metaforik
deil, bilakis lden haykran kii olarak Vaftizci
Zekeriyaolu Yahyann barmasdr: Ben lden
seslenen sesim: Efendi(miz)in yolunu an, Yeayann
dedii gibi. Bylelikle Yuhanna, nceki evanjelistlerin
klfna uyduramayp sildikleri Malaki 3:1i bu ekilde
tevil ederek kontekste geri kazanmtr. Dier bir ifade
ile, Markosun evanjelinde sa gelecek olan Yahovann
habercisi iken, Yuhanada Yahya gelecek olan Tanr
sann habercisidir.

Yukarda gsterilen bu rnek, sann zaman ierisinde

aka Rabbunilik seviyesinden Alemlerin
Efendiliine doru metamorfozunun rneidir. sa,
Markosa gre Efendi Yahovann yolunu at bir
Haberci iken, srasyla Matta, Luka ve Yuhanna
Evanjellerinde Yahovann ta kendisi olmutur.

Mar 2:28 Bylelikle, nsanolu abatn

Efendisidir.

Bu hadis, Farisilerin saya, talebelerine abatta i

yapmaya izin verdii iin yapt tenkite cevaben
Meryemolunun verdii cevaptr. Bu cevab vermeden
nce sa onlara Davutun rneini anlatr. Buna gre
Davut, kendisinin ve yanndakilerin aln gidermek
iin Mabete girer ve orada sadece hahamlara helal olan
kutsal ekmekleri sahiplenir. Bunu anlattktan sonra sa,
abatn veya Tanrnn dier gnlerinin insanlar iin
yaratldn ve insanlarn abat iin yaratlmadn
syler. Buradan anlalan reti, her nasl ki Davut
kendisinin ve insanlarn ihtiyac olduunda Mabetteki
ekmekleri sahiplenerek onlarn Efendisi olmusa, sa
da insanlar iin yaratlan abat Gnnn Efendisi
olmasdr. Bu hadisede Davut, Yahudiliin nemli bir
prensibini insanlk hesabna inerken, sa da yine
insanlk hesabna abat prensibini inemektedir. Nasl
ki Davut, elindeki yetkiyi kullanmas sonucu Alemlerin
Efendisi Tanr Davut olmamsa, ayn ekilde abat

36
Kanununu ineyen sa da Alemlerin Efendisi Tanr
sa olmamtr. Dolaysyla, Markosun nsanolunu
abatn Efendisi eklinde gstermesi, onun szkonusu
bir tanrlk zelliinden tr deildir.

Markos 7:28 Buna karlk kadn: Haklsn

Efendi; ama kpekler de masann altnda oullarn
ekmek krntlarn yer.

Bu fragman, Suriye-Fenike rkndan bir Rum kadnn,

iine eytan girdiine inand kzn iyiletirmesi iin
saya syledii bir szdr. nk bunun ncesinde sa,
kadna ekmeklerin oullara, yani verilen hizmetin
srailoullarna ait olduunu, Rumlara ait olmadn
syler. Bunu duyan Rum kadn, iine eytan girmi
kzn kurtarma pahasna kendisini kpek seviyesine
indirgeyen yukardaki sz syler. Bunu gz nnde
bulunduracak olursak, burada kadn, saya Efendi
diye hitap ederken, kesinlikle aklndan karsnda
Tanrnn ta kendisi olduunu dnerek Efendi dedii
sonucuna varamayz. Zaten evanjellerde kadnn bu
olaydan sonra saya tapmaya balayan birisi olduu
hakknda da hibir bilgi yoktur. Kendisini bir kpek
seviyesine indirgemeyi kabul eden bir insan, karsnda
otorite sahibi doktor veya herhangi bir vergi toplaycs
grdnde de mutlaka ona Efendi diye hitap
edecektir. Dolaysyla bu pasaj da Markos Evanjelinde
anlatlan sann Tanr seviyesinde olduunu
ispatlamamaktadr.

Markos 11:3 Birisi size Bunu neden

yapyorsunuz? derse, siz de ona Efendinin ihtiyac
var, sonra geri verecek dersiniz.

Burada sa, Kudse girmek iin talebelerinden kendisi

iin bir spa bulmalarn ister ve eer birisi onlara itiraz
ederse ne sylemeleri gerektiini tembih eder.

Olayn getii bu yer bilgi hakknda verilmemektedir.

Bu bir evin bahesi de olabilir baka bir ahr da. Fakat

37
olayn getii esnada baka insanlarn da varl
anlatlyor. Nitekim 11:4te bu insanlar, sann
talebelerinin spay izinsiz zdn grnce onlara
hemen sorarlar: Spay neden zyorsunuz? Bu
sorunun ardndan talebeler, Rabbunilerinin onlara
tembih edildii cevap verir ve bu ekilde spay
gtrmelerine izin verilir. Bylelikle unu gryoruz ki,
spann gerek sahibi bir grup Yahudi topluluu (aile
veya arkada grubu), uzak yoldan gelmi bir grup dindar
talebenin, Efendileri iin dn olarak bir spa
istemeleri karsnda spay onlara teslim etmektedir.
Burada hibir imkan ve ihtimal sz konusu deildir ki,
spay talebelere dn veren Yahudilerin aklndan,
alemleri, gkleri ve yldzlar yaratan Tanr Yahovann
oraya gelmi olduu dncesi gemi olsun ve dahas
u anda da Kudse girmek iin zerine oturaca bir
spaya ihtiya duyduu vaki bulmu olsun.

Bu hadiseyi anlayabilmemiz iin olayn getii aa bir

yolculuk yapmamz gerekir. Rabbuniler ve uzak yolun
yolcular, o zamann musevileri tarafndan hrmet ve
misafirperverlikle karlanrd. Hatta yle denirdi:
Btn insanlara hrszm gibi hi itimat etme ama onlara
Rabbuni Gamiyelmi gibi de muamelede bulun.33 Din
adamlarna kar duyulan bu sayg ifadesi Musevi halkta
halen yaatlmaktadr. Bununla varmak istediimiz
nokta, ne spay sann talebelerine dn veren
Yahudiler, ne de sann kendi talebeleri, sa iin
Efendinn ihtiyac var derken Meryemolunu
Alemlerin Efendisi olan Tanr Yahova olarak
alglamlardr. Nitekim 11:9da sa, Kudse spa
zerinde girerken onu karlayanlar Hozana, Efendinin
adyla gelene vgler olsun diye haykrmlardr.
Buradaki kullanmnda ise Efendi ile Tanr
kastedilirken, Efendinin adyla gelen ile de sa
kastedilmektedir. Bu ekilde Markos daha evanjelinin

33Ederstem, The Life and Times of Jesus the Messiah, Mac Donald
Publishing.

38
banda, 1:2de belirtildii gibi sa, Efendisi olan
Tanrnn adyla gelen ve Onun saltanatnn geliini
insanlara duyurma vazifesi olan Habercidir.

Yukardaki aklamay yaptktan sonra okuyucunun

dikkatini bir noktaya ekmek istiyoruz. 11:8de Markos,
evanjeline Zeytindandan inerken sann talebelerinin
Eski Ahitte nceden haber verildii gibi yoldaki aalarn
dallarn kesip onlar yine yolun zerine dizerek saya
sunduklar bilgisini eklemitir. Bu, evanjelistin teolojik
ajandasn ortaya karan ak bir delildir. imdi bu
olayn aslnda gerekle ne kadar elikili olduuna hep
beraber ahit olacaz:

Zeytinda vefat edenlerin defnedildii bir yerdi.

Zekeriyann Kitabna gre Tanr, llerin tekrar
diriliini Zeytindandan balatacaktr. Bundan dolay,
eski zaman Musevileri hep buraya defnedilmek
isterlerdi. Bugn itibaryla burada yaklak olarak eski
zamandan kalan 150 bin mezar bulunmaktadr.
Dolaysyla Kuds ile Zeytinda arasndaki gel-git
younluu kolaylkla tahmin edilebilir. Bunun yannda
hatrlayalm ki sa, en mehur vaazn Zeytindanda
vermitir. Btn bunlar gz nnde bulunduracak
olursak, Kuds ile Zeytinda arasnda kk bir
spann bile geemeyecei bir yolun bulunmamasn
dnmek imkanszdr. Yani sann talebelerinin,
vadedilen yolu, Efendinin adyla gelen iin hazrlama
hadisesi kritik dnrler iin inandrc deildir. Bir de
bunun yannda, Romallarn ehir ii yol bakm
konusunda deve stne binmi bir insann bile
rahatlka geebilmesi iin aal yollarda sarkan
dallarn kesilmesi hususundaki titizlii hesaba katlacak
olursa, Markosun bu olay, say Eski Ahitteki
kontekstle uyuturma amal olarak rettii
anlalmaktadr.

Fakat Markos 11:8deki eliki sadece az nce

sylenilenlerle de snrl deildir. Markos Evanjelini

39
yazan ahsn, yapraklar yola seriyorlard derken,
zamann Roma ceza hukuku hakknda da ok bilgisi
olmadn gryoruz. Baba Kama ve Baba Bathra Ceza
Kanunlarna gre yollara aa dal, krk cam, inaat
malzemeleri veya buna benzer maddeleri brakmak,
brakan kiilere ok ar ykmllkler yklemektedir.
Bu bilgi Markos 11:8in tarihi bir gerek deil, subjektif
bir atf olduunu ikinci kere onaylamaktadr. Bir de
buna ilave olarak, Sezara ait olan Sezara, Tanrya ait
olan ise Tanrya34 verme ilkesi olan Byk Rabbuni,
asla talebelerinin byle basit bir ey iin Sezarn
kanunlarn ineyerek onlarn zor durumda
kalmalarna izin vermezdi.

Bu byk yanln farkna varan Matta Evanjeli yazar,

-her zamanki gibi-, bu olay dzeltmeli ve Markosun
elikisine evrim geirtip, talebelerin yoldaki aalarn
dallarn kesme nedeni olarak spa stndeki sann
yola smamas deil, yanndaki grubun ok sayda
insandan olutuu bilgisini eklemeliydi. Bununla
Mattann bize ispatlamaya alt hadise, sann
talebelerinin yollardaki aa dallarn kesmek zorunda
kaldklar bilgisidir.35 Ayrca bu evanjelist say Eski
Ahitin dier ksmlarndaki kontekstlerle zdetirmek
iin yeni bilgiler de eklemektedir:

Matta 21:5 Siyonun kzna syleyin: te burada, Kral

geliyor, mtevazi, ve eein zerinde ve spann zerinde,
ki eek yavrusudur.

Grld gibi Mattann anlatmnda Markostaki bir

spann says imdi ikiye kmtr. Bunun nedeni ne
olabilir acaba? Cevap aslnda ok aktr. Zekeriyann
Kitabn okuduumuzda bunun nedenini hemen
anlayacaz:

34 Mat 22:21
35 Mat 21:8

40
9:9 ok sevinli ol Siyonun kz! Sevin lklar at ey
Kudsn kz! te Kraln. Adaletli kurtarc. Mtevazi.
Eein zerine binerek, ve ayn ekilde spann, ki eein
yavrusudur.36

Matta, Zekeriyann Kitabnda bu bilgiyi bulur bulmaz,

Markosta belirtilen eeklerin saysn birden ikiye
karma pahasna hi dnmeden kendi evanjeline
eklemitir. Bu, aka Matta evanjelistinin, say teolojik
ajandasna uydurmak iin bu olay evanjeline sonradan
eklemesinin bir rndr. stne stlk hermeneutik
kriterlerine gre tamamen kontekst d olan bir
seimle... Dier bir ifade ile, aka grlyor ki, bu,
tarihte hi vuku bulmam bir hadisenin teolojik
planlarla rtmesi adna uydurulmu bir hikayedir.

Evanjelistlerin bu kadar rahatlkla inan

sistemlerindeki en nemli doktrinleri nasl
deitirdiklerini aikar olarak gren okuyucumuz, az
nce bahsettiimiz hadisenin Luka Evenjelindeki
paralelinde nasl kaleme alndn tahmin edebilir mi?
19:35-36y okuyabilen okuyucumuz, Lukann,
Mattann iine dt tutarszl fark ettiini ve
Zaytindandan inen eeklerin saysn tekrar bire
drdn grecektir. Ve bunun yannda da Roma
Ceza Hukukunu gz nnde bulundurmu
olmasndandr ki, artk sann yanndakilerin, szde
onun yolunu hazrladklar bilgisine de yer vermemitir.

Btn bunlar burada da bitmemektedir. Yaplan

dzeltmelerin en iyisi Yuhanna tarafndan
gerekletirilmitir. Yuhanna artk yolun
hazrlanmasndan ve yapraklarn yollara serildiinden
hi bahsetmez. Artk aa dal ve yapraklar, spa
zerinde gelen Efendi iin yollarda serili durumda
deil, yolun etrafnda onun gelmesini drt gzle

36Bu ksm Zekeriya Kitabnn orijinal branice versiyonundan literal

olarak evrilmitir, yorum deildir.

41
bekleyenlerin ellerinde, havaya kaldrlm vaziyettedir.
Yuhannann, dier evanjellerde bahsedilen yapraklar
yollara serme hikayesinde Romallarn kesinlikle tavizde
bulunamayacaklarn iyi bildii belli olmutur.
Bylelikle, yaptmz bu aklama sonrasnda,
Hristiyanlk tarihinin en nemli hadiselerinden birinin
doruluu ok pheli seviyeye inmitir: Kral sann
Zeytindandan Kudse spa srtnda zaferle girii.

Marcos 11:9 nde gidenler ve arkadan gelenler

haykryorlard: Hozana, Efendinin adyla gelen
kutsanm olsun!

Az nce bu hadisenin var olup olmad hakknda

oluan pheye ramen, yukardaki hadiste ifade edilen
Efendiyle kesinlikle Tanr Yahova kastedilmitir.
nk vgler ve kutsamalar Efendinin ismi ile gelene
yaplmaktadr. Dolaysyla Meryemolu, Efendisinin
adyla gelen olmas itibaryla sevenleri tarafndan
kutsanmaktadr. Dolaysyla Markos, evanjelinin
banda imdi Ben senin nnden Habercimi
gnderiyorum eklinde mjdeledii ahsn sa olduunu
iddia etmektedir.

Markos 12:36 nk Davut, Kutsal Ruhun

tarafndan Yahova Efendime dedi: sa tarafma
otur ki btn dmanlarn ayaklarnn altna
sereyim dedi.37

Bu fragman hakknda herhangi bir yorumda

bulunmadan nce, evvelki rneklerde grdmz gibi
bu hadisin saya ait olup olmad hususuna phe ile
bakmamz gerekmektedir. Az nce de vurguland gibi
evanjelistler, teolojik hesaplar uruna, saya isnat
ettikleri hadisleri Eski Ahitin ayetleriyle zletirebilmek

37Hristiyan misyonerler bu hadiste sz edilen ilk Efendinin

Tanrya, sonrasndakinin ise saya atfta bulunduunu savunurlar ve
buradan da kendi kriterlerine gre eden oluan Teslisin iki
esine kant olarak kullanrlar.

42
iin rahatlkla kullanmlardr. Dier bir taraftan, bu
hadislerin ayetlerle zdetirilmesinin ne dzeyde
elikilerle dolu olduuna da ahit olduk. Btn bunlar,
daha batan ele aldmz bu hadisin saya ait olup
olmad hususunda bizde phe uyandrmaktadr.

te yandan bu szde hadis, sann kendisi iin

syledii mtevazilik sfat ile elimektedir: Arkada
kalanlar lider olurlar, liderler de arkada kalrlar 38 ve
kendisini byk gstermektedir: Eer ben kendimi
yceltirsem, bu yceliimin deeri yoktur39. Halbuki
evanjellerde sa kendisini hep alakgnll tantm ve
bbrlenenleri eletirmitir.

nc olarak, Markosun bu hadisi ele almasnn

arkasnda yatan bir neden vardr. Eer Markos Efendi
ile Meryemolunu kastettiyse, bundan yalnz ve yalnz
sann Mesihiyet zellii anlalr. nk Musevilik
inancnda beklenen Mesih mutlaka Davutun soyundan
gelmelidir. Bu btn aratrmaclar tarafndan kabul
edilecek bir yorumdur. Tabii ki beklenen Mesih,
Davuttan stn olmaldr ve Sleymann babas
Efendi derken, beklenen Mesihi kastetmi olmas
gerekmektedir.

Drdnc olarak, fragmann en iyi ekilde

anlalabilmesi iin hermeneutik ilminin kriterlerine
bavurmamz gerekir ve bunun iin de en azndan Eski
Ahitten alnt yaplan bu kesitin iki blm ncesine
gidilmelidir ve pasajn tamam okunmaldr. ncelenilen
kesit Mezmurlar Kitab 110:1e aittir. Eer okuyucu, bu
kitab 108. babtan itibaren okursa, grecektir ki asl
zne, dier dman lkelerin arasndan kalkp
ahlanmas beklenilen srail Devletidir. Tarihi kontekst
bakmndan inceleyecek olursak, 108. babtan da aka
anlalaca gibi, srail Devletinin acil olarak Tanrnn

38 Mat 20:16
39 Yuh 8:54

43
gcne ihtiyac vardr; ta ki dier dman lkeler
Davutun tek yldzl bayrann glgesi altnda dize
gelsinler. Ayrca bu kesitin yazld zaman dilimi
dnlecek olursa, Davut zamannda kimse, bu kesitin
gelecekte gelecek muhtemel bir Mesihe ait olduunu
dnemez.

Beincisi, yine drdnc noktada gerekletirdiimiz

hermeneutik metodolojisi ile ilgilidir. Yahova Efendime
dedi szn bir inceleyelim. Eer Efendi ile sa
kastedilmi olsayd cmle yle olurdu: Efendi Efendiye
dedi. Bunun nedenini yle aklayabiliriz: Efendime
dedi ile Efendiye dedi farkedildii zere uzaklk fark
vardr. Tanr, Davutun Rabbi olmas anlamndaki
Efendisidir ve btn evrene hkmetmektedir Fakat
srail ise, Davuta hkmeden, Davutun srekli hizmet
ettii ve Davut ile devaml ili dl olan Efendidir.
Dolaysyla bir yaknlk sz konusudur. Halbuki sa ise,
bu iki Efendiden daha ok daha uzakta olan bir ahstr
nk daha gelmesine yzyllar vardr, yani Davut ile
arasnda hibir yaknlk sz konusu deildir. Eer
Mezmurlar ve dier kitaplar incelenecek olursa,
Davutun, hizmet ettii srailden baka daha kimse ile
byle yakn bir mnasebeti olduundan bahsedilemez.
Eski Ahitte bir pasaj yoktur ki, gelecekte gelmesi
muhtemel bir Mesih ile Davutun aralarnda sk bir iliki
yani yaknlk olduudan sz etsin. Davutun btn
almas ve hayali, srailin bir gn dt kt
durumdan kurtularak dier lkeler zerinde hkm
sahibi olmasdr.

Sonu olarak, Markos 12:36 sann hadisi deildir ve

tamamen kontekst ddr. Evanjelist, Eski Ahitin bu
pasajn kendi inisiyatifiyle alegorik olarak kitabna
alm ve bununla sann, Rabbin yanna oturacak
Davut soylu Mesihiyet sfatn n plana karmak
istemitir. Bunun nedeni ise, Pavlusun mektuplarndan
anlalabilecei zere, nsanolu sa Mesihin

44
Ahirzamanda gelip sraile hkmedecei ve btn
dmanlar yerle bir edecei inancdr.

Markos 16:19 Ve Efendi, onlarla konutuktan

sonra, gklerde karland ve Tanrnn sa tarafna
oturdu.

nceki btn rnekleri dikkatlice aratrdktan sonra

artk buradaki Efendinin saya tanrlk unvan
vermeyecei kesinlemitir. Nitekim hadiste sann
ruhunu teslim etmi tm inananlar gibi gklerde
karland ve Tanrnn yanna oturduu sylenir.
Ayrca bu tamamen metaforiktir. Kimse sann Tanrnn
yanna oturduunu grmemitir. Evanjelist, bunu kendi
subjektif fikirlerine gre yazm ve Tanrnn sana,
oturmas Davut tarafndan taahht edilen srail yerine
say oturtmutur. Bu doru olsa da olmasa da
kesinlikle buradan sann Tanrnn bir paras olduu
anlamna varlmaz. Ayrca, Musevilerin say Mesih
olarak kabul etmemelerinin sebebi de Meryemolunun
dmanlarn yerle bir edemeyii ve armha gerilerek
sraili Romallardan kurtaramaydr. Onlara gre
sann armhta lmesi tamamen bir fiyaskodur.40

Sonu olarak, Markos Evanjelinde ele aldmz ve

saya Efendi eklinde hitap eden hibir pasaj veya
hadisten yola klarak sann Alemlerin Efendisi olan
Tanr olduu sonucuna varlamaz. Efendi kelimesiyle
kendisine dier rneklerde de grm olduumuz,
saygdeer rabbuni, mrit, alim denilmek istenmitir.

Bu blmden elde edilen dier bir sonu ise, Markos

Evanjelinde istedii teolojik dogmay elde edemeyen
Matta ve Lukann, yazlar zerinde uyguladklar
deiikliklerdir. lk evanjel Markosta saygdeer bir

40 Bu konuda Musevilerin aksine Hristiyanlar ve Mslmanlarn bir

ksm, sann tamamlanamam misyonunu gerekletirebilmek iin
dnyaya ikinci kez geleceklerine inanrlar.

45
retici olan sa, dier evanjellerde tanrlam ve
Alemlerin Efendisi konumuna karlmtr.

46
 III. BLM

Tanrnn z Olu Olarak sa

Bu blmde de, ncekinde yaptmz gibi ncelikle

Markos Evenjelinde41 say Tanrnn olu veya z olu
olarak gsteren pasajlar ele alacaz42:

Markos 1:1 Tanrnn olu sa Mesihin Evenjelinin

balangc.

Markos 3:11 Habis ruhlar onu grnce ayaklarna

kapandlar ve Sen Tanrnn z olusun dediler.43

41 Bir evvelki blmde Matta ve Lukann Markosu nasl dzelttiini

grdkten sonra, bu blmdeki ana konumuzu ilk nce Markos

Evenjelinde ele alacaz.
42 Yunancada evanjellerde sa iki ekilde Tanrnn Olu olarak

zikredilir: Birincisi Tanrnn olu, dieri ise Tanrnn z olu.

Trkede Oul kelimesi Yunancada I, z anlamna
gelebilecek kelime de Odur. Aslnda Trkedeki z de bu
kelimenin tam anlamn vermez. nk Trkede kelimeler
nlerinde determiner yani tanmlayc olmadan yaln halleriyle
yazlabilirler. O, ngilizcede kullanlan the tanmlaycsyla
edeerdir ve bunu Trkede tam anlamyla kullanmak mmkn
deildir. te yandan oul kelimesini byk veya kk harfle
yazmak, tamamen evirmenin subjektif anlayna gredir. Bizler
hepsini kk harfle yazp objektif ve akademik kriterleri takip
edeceiz.
43 Yunanca orijinal evanjelde KTA yani temiz olmayan ruh

anlamna gelir. Dini terminolojide ise habis yani kt ruhlar

anlamna gelir.

47
Markos 5:7 Ve yksek sesle haykrd: Benden ne
istiyorsun sa, Yce Tanrnn olu? Tanr hakk iin
senden arz ediyorum ki bana ikence etme!

Markos 9:7 Sonrasnda bir bulut gelip onlar glgeledi ve

buluttan: te bu Benim sevdiim olum; onu dinleyin
diye bir ses geldi.

Markos 15:39 sann karsnda duran yzba, onun bu

ekilde son nefesini verdiini grnce, Bu adam
gerekten Tanrnn oluydu dedi.

Markos 14:61-62 O susuyor ve cevap vermiyordu. Byk

Rabbuni ona tekrar sordu: Sen Kutsanmn olu Mesih
misin? sa: Benim; ve nsanolunun bulutlar arasndan
gelerek Tanrnn sana oturduunu greceksiniz, dedi.

Markos 13:32 Ama o Gn ve Saatin ne zaman olacan

Baba hari ne melekler, ne de oul olmak zere kimse
bilmez.

imdi oul kelimesinin kutsal kitaplarda kullanln

hep beraber aratralm. Bu terim Eski Ahitte oka
gemektedir:

Tekvin 6:1-2 nsanlar yeryznde oalmaya

baladklarnda kzlar oldu ve Tanrnn oullar
insanlarn kzlarnn gzelliklerini grdler ve
beendiklerinin arasndan evlenmeye baladlar.

Tesniye 14:1 Sizler Efendiniz Tanrnn oullarsnz.

lmlere at iin bedenlerinizi yaralamayacaksnz.

Yeremya 31:20 Efrayim Benim olum, sevdiim olum

deil mi? -diyor Efendimiz-. Bazen onu cezalandrmam
gerekiyor ama yine de onu seviyorum. Bu yzden yreim
szlyor ama ona merhametli olacam.

k 4:22-23 O zaman Firavuna dersin: Efendi diyor ki:

srail Benim olum, ilk olumdur. Ve sana dedim Brak
Benim olumu, ta ki bana ibadet etsin ama sen onu

48
salvermeyi reddettin. Bunun iin senin olunu
ldreceim, ilk olunu.

Tanrnn srail Devletinin Babas olduunu ifade eden

Eski Ahitten ayetlere bir gz atalm:

Malaki 1:5 Gzleriniz grecek ve Tanr srail snrlarnn

dnda da byktr diyeceksiniz. Bir oul babasn, bir
kul da efendisini yceltir. Eer ben Babaysam, nerde
Benim olumun yceltmesi?44

Okuduumuz pasajlardan rahatlkla anlalabilecei

gibi Tanrnn olu olmak Eski Ahitte, Ona inanan,
Onu seven srail ve srailin ocuklar iin
kullanlmaktadr. Aka grld gibi, Tanr, srail
Devleti ve srailli Museviler iin ilk olum veya sizler
Benim oullarmsnz derken, genetik olarak zn
paylat bir ouldan sz etmemektedir. Buradan
anlalan Benim sevgili kullarm, sevgili Halkmdr.
Bunun yannda Musevi literatrnde de srail krallar
iin Efendinin oullar ismi kullanlrd.45

Eer Markos Evenjelindeki pasajlara tekrar bakacak

olursak, Tanr ve sa arasndaki iliki de aynen Tanr ve
srailoullar metaforik ilikisi seviyesindedir. Mar 3:11
ve 14:61-62 hari hibir pasajda Tanrnn z olu
anlamn verecek z kelimesi gememektedir.
Markosta sadan Tanrnn z olu eklinde sadece iki
kere bahsedilmitir. Az nce Eski Ahitten rneklerde de
z kelimesi gememiti. Bu ayetlere gre srail, Tanry
seven ve Ona ibadet eden Tanrnn kulu manasnda
Tanrnn oludur. Bir rnek verelim:

Diyelim ki Musa zamannda Yakup isminde birisi

vard. Bu Yakupa Tanrnn olu ismini veya lakabn
vermek Musevi literatrnde son derece allagelmi bir
hadiseydi. stne stlk bu, Yakupa Yceler Ycesi

44 Bu pasajda Tanr, sraillilerin kurban kesme biimlerini eletiriyor.

45 R. Roukema, Jesus, Gnosis & Dogma, s. 150.

49
Tanrnn olu demekten hi farkl deildir. nk
Tanrnn sevgili kulu olup onun olu olan, ayn zamanda
da Yceler Ycesi Tanrnn oludur. nk Tanr
Yceler Ycesidir. Bu, Tanrnn z olu olmaktan ok
farkldr. Markos 5:7de sann Yce Tanrnn olu
lakabn almas, onu Tanrnn z olu yapmamaktadr.

Az nceki sylenilenlere paralel olarak bu sefer de Yeni

Ahitten rnekler verelim. Bu ekilde Tanrnn olu
olmann Musevi-Hristiyan literatrnde ne anlama
geldiini iyice kavrayalm:

Romallar 8:14 Tanrnn Ruhunu kendine rehber

edinenler Tanrnn oullardr.

Romallar 8:29 nk Tanr nceden bildii kiileri

olunun benzerliine dntrmek zere nceden
belirledi. yle ki, oul birok karde arasnda ilk doan
olsun.46

Yuhanna 1:12-13 Onu kabul eden ve ona inanan

herkese Tanrnn ocuu olma yetkisi verildi.47

1 Yuhanna 3:2 Ey sevilenler artk bizler Tanrnn

ocuklaryz ama ne olacamz henz bize gsterilmedi.

46 Pavlus aka inananlarn Tanrnn sa gibi bir olu olacana

inanyordu ve hatta Tanr gibi her bir inanann yceltilebileceini
savunuyordu. Nitekim Romallar 8:14: Tanrnn Ruhuyla
ynetilenlerin hepsi Tanrnn oullardr. 15 nk sizi yeniden
korkuya srkleyecek klelik ruhunu almadnz, oulluk ruhunu
aldnz. Bu ruhla, Abba, Baba! diye sesleniriz. 16 Ruhun kendisi,
bizim ruhumuzla birlikte, Tanrnn ocuklar olduumuza tanklk
eder. 17 Eer Tanrnn ocuklarysak, ayn zamanda mirasyz.
Mesihle birlikte yceltilmek zere Mesihle birlikte ac ekiyorsak,
Tanrnn miraslaryz, Mesihle ortak miraslarz," der.
47 TEKNA ve YIOI yani ocuk ve oul Yunancada ayn anlama

gelir. Nitekim evanjellerde ve mektuplarda Tanrnn oullar

manasnda ikisi de kullanlr.

50
Galatyallar 3:25-26 Ama iman gelmi olduundan, artk
Yasann denetiminde deiliz. 26 nk Mesih saya
iman ettiiniz iin hepiniz Tanrnn oullarsnz.

Bunca rnekten sonra Markos Evenjelinde sa iin

kullanlan oul kelimesinin, ayn ekilde Tanry seven
ve Ona ibadet eden kiiler iin de kullanldn tespit
ettik. imdi ise, nceden de vurguladmz gibi,
Markosta saya z oul eklinde hitap edilen iki
istisnay ele alacaz:

Markos 3:11de dikkat edilirse saya Sen Tanrnn (z)

olusun diye haykranlar habis ruhlu yani kt ruhlu
kimselerdir. Eski tabirle iine cin veya eytan girmi
kimselerdir. Bugnk bilimsel terminoloji bu tr ruh
hastalar iin izofren ismini kullanmaktadr. Bu tr
hastalar salkl dnceden ok uzak, doru tartma,
lme ve dnme yeteneine sahip olmayan
insanlardr. Bu bakmdan doru dnce yapsna sahip
olmayan bu insanlarn sylemlerinden kesinlikle
kanonik bir inan karlamaz.48

Markos 13:3249ye gelince... Burada iki nemli nokta

sz konusudur.

1) Buradaki oul terimi O determineriyle

kullanlmtr, yani z oul, fakat Tanrnn z olu
olarak deil. O tanmlaycs, cmle ierisinde
tanmlama vazifesini yapabilmesi iin zneyi
tamamlayacak sfata ihtiya duymaktadr. Fakat ele
aldmz cmlede sfat eksik olduundan tm bir isim
tamlamas elde edilememektedir. Dolaysyla ne de oul
derken ne de Tanrnn olu diyememekteyiz. Bu

48
Bu sylenilenin tam aksine, Matta Evanjelinin yazar 8:29da bu
sefer saya Sen Tanrnn (z) olusun! demeyenleri habis ruhlu
olarak gstermitir.
49 Ama o Gn ve Saatin ne zaman olacan Baba hari ne melekler,

ne de oul olmak zere kimse bilmez.

51
belirsizlik ierisinde saya Tanrnn z oludur demek
mmkn deildir.
2) Markosun yazd evanjelde oul kelimesi
determinantl olarak btnyle bir isim tamlamasnda
Tanrnn z olu eklinde sadece bir kere kullanlmtr
ki bu rnek az nceki izofrenik vakalara ait rnektir.
Fakat determinantl ve tam ekliyle on kez nsann z
olu olarak gemektedir. Fakat alkanlk sonucu bizler
bunu nsanolu olarak eviririz. Halbuki Yunancadan
tam olarak evrildiinde sonu nsann z olu
eklindedir. Dolaysyla evanjelinde Markos, 13:32ye
kadar sadece 1 kere izofrenik vakalar iin oulu Tanr
ile determinantl olarak kullanmasna ramen, on kere
nsan iin determinantl kullanmtr. Dolaysyla
Markos 13:32de ne de oul derken, ne de nsanolu
demekten baka bir eyi kastetmesi mmkn deildir.
Bunu Tanrnn z olu olarak alglamak tamamen
subjektiftir, sayg duyulur ama ne linguistik olarak, ne
de mantk olarak bu sonuca ulalmaz.

imdi 14:61-6250de incelememiz gereken noktalar ele

alalm.

1) Burada Byk Rabbuni determinantl sfat

tamlamasn sa iin kullanmtr fakat Tanrnn z
olu olarak deil, Kutsanmn z olu olarak
yanstmtr. Bu yzden daha bandan bunu listeden
karabiliriz. Ama yine de konu zerinde birka madde
daha alma yapmamz gerekmektedir nk
Hristiyanlar Kutsanm Tanr olarak kabul ederler.
2) Yunanca Markos Evanjelinde Byk Rabbuninin
sorusu ok ak deildir ve tam olarak neyi sorduu
anlalamamaktadr. Bunu daha da amak gerekirse,
soru u ekilde saya ynlendirilmemitir: Sen Mesih ve

50 O susuyor ve cevap vermiyordu. Byk Rabbuni ona tekrar

sordu: Sen Kutsanmn z olu Mesih misin? sa: Benim; ve
nsanolunun bulutlar arasndan gelerek Tanrnn sana
oturduunu greceksiniz., dedi.

52
Kutsanmn z olu musun? Burada soruyu sorann
Byk Rabbuni olduu hesaba katlrsa, Kutsanm
olann Tanr olmas olasl imkanszdr. nk
Yahudiler tarihin hibir devresinde kendilerini zulmden
kurtaracak olan beklenen Mesihi Tanrnn bir z olu
olarak yar-tanr/yar-insan eklinde beklememilerdir.
Soruyu bu ekilde anlamak, Sedusilerdeki Mesih
anlayna tamamen zttr, nk ne eski Eski Ahitin
kitaplarnda, ne Talmutta bunu ispatlayacak bir bilgi
yer almaz.
3) Bu sorunun doruluunu, iinde barndrd
elikilere ramen en zor koullarda mutlaka kabul
etmek zorunda kalacaksak, bu taktirde Kutsanm
ifadesiyle kast edilenin Kral Davuttan bakas olduunu
kabul etmek sz konusu deildir. Ancak bu ekilde
Byk Rabbuni ile sa arasnda getii iddia edilen bu
diyalog tarihsel olarak kabul edilebilir. Bunun nedeni,
beklenen Mesihin Davutun soyundan gelmi olmas
gerektiidir. Nitekim Eski Ahitin 2 Samuel 7:29da
belirtildii gibi Davutun ailesi Tanr tarafndan
kutsanmtr.51 te olay ancak bu ekilde ele alnrsa
Sedusilerin gerekte neden say ldrmek istedikleri
anlalabilir. Kendisinin Mesih olduunu iddia eden
birisi Sedusiler iin byk bir tehdittir. nk Sedusiler
Yahudileri Roma meclisinde temsil eden elit Yahudi
tabakasyd. Mesihin gelip Yahudilerin onu kabul
etmesi, Sedusilerin liderliini ellerinden alacakt. Aksi
taktirde, bunca Yunan tanr, tanra arasnda kendini -
szde- Tanrnn z olu olarak tantan biri onlar iin hi
nemli deildi.
4) Btn bu aklamalar sonucunda, sann Benim
cevab ancak ve ancak 3. kta anlald anlamda, yani
sann mesihiyet sfatn kabul etmesi anlamnda
kullanldnda doru bir anlam kazanr. Buna destek
olarak ise sann havarileri ve etrafndaki dier kiilerin,

51Sen, Efendi, sz verdin ve Senin kutsamanla benim ailem ilelebet

kutsanm olacaktr.

53
onu srailin bekledii Mesih olarak kabul etmeleri
bilgisidir.

Yukardaki aklamalar sonucunda, Markos 14:61-

62nin say hem beklenen Mesih, hem de ayn zamanda
Tanrnn z olu olduuna dair hibir delil getirmediine
tank olduk. imdi ise bu olayn Matta ve Luka
Evanjellerindeki paralellerini inceleyeceiz. Yaptklar
bunca deitirmeden sonra bu iki evanjelistin ne
yaptklarn dnrsnz? Acaba sa nceki rneklerde
ispatland zere saygdeer bir mritlikten Alemlerin
Efendiliine srad gibi, ayn ekilde Tanrnn sevdii
sradan oulluundan Onun z oulluuna ykselmi
midir? Zaman kaybetmeden hemen balayalm:

Matta 26:63 sa susuyordu. Byk Rabbuni cevaben:

Sakn bana senin Tanrnn z olu Mesih olduunu
syleme! dedi.

Grdnz gibi Matta inanlmaz bir ekilde Davutun

kutsanm ailesinden gelen Mesih inancn silip,
Kutsanmn z olu yerine Tanrnn z olu ifadesini
yerletirmitir. Mattann allagelmi dzeltmesi dir.
Eer bugn Hristiyanlk dnyas Markos 14:61-62yi
okuduunda sann Tanrnn z olu olduunu
dnyorsa52 bunun nedeni Mattann bu pasaj zerine
sonradan yapm olduu inanlmaz tahrifattan dolaydr.

Ama Mattann deitirmesi bununla da snrl

kalmamaktadr. Matta, Markosta yer almayan: Sakn
bana senin Tanrnn z olu Mesih olduunu syleme!
ksmn eklemitir. Matta bilmektedir ki bir Yahudi,
bekledii Mesih olarak Tanrnn z olu olma sfatn
tamamaktadr. Dolaysyla Matta, Tanrnn z olu
Mesih olma iddiasn direk olarak Meryemoluna
atfetmektedir.

52P. Danove. The Rhetoric of the Characterization of God, Jesus

Disciples in the Gospel of Mark, s. 73.

54
 Mattann dzeltmeleri bununla da snrl kalmamtr.
Bilindii gibi Markostaki sorunun cevabna sa ne
olduu tam anlalmayan, pheli bir Benim cevab
vermiti. Bu cevapla sa mesihiyetini mi, yoksa
Kutlanmn olu olduunu mu tastik ettii
anlalamyordu. Matta ise sann cevabn: Sen
syledin eklinde deitirmitir. Yani bunun anlam
udur: Sen bana sorduun bu soruyla neyi kastettiysen
hepsini onaylyorum. nanlmas zor bir tahrifat.

Mattann yapt deiiklikler aknlk verecek

dzeydeyse, Lukannkilere eref madalyas vermek iten
bile deildir. Markos ve Mattay ok dikkatlice okuyan
Lukann cevab aadaki gibidir:

22:67 Eer sen Mesihsen bize syle. Fakat o onlara

dedi: Sylersem bana inanmazsnz, sorarsam da cevap
vermezsiniz. 69 Ama bundan sonra nsann olu,
Tanrnn Kudretinin sana oturacak. 70 Onlar dediler:
O zaman sen Tanrnn z olu musun? ve o onlara dedi:
Siz benim olduumu sylyorsunuz!

Lukann pasaj zerinde gerekletirdii evrim

inanlmaz niteliktedir. imdi tek tek cmleleri ele alalm:
Lukann ilk yapt ey, Markostaki Sen Kutsanmn
olu Mesih misin? sorusunu ikiye blmek olmutur. Bu
ekilde Markos ve Mattada okuyucunun tam olarak
ayramad soruyu iki para yaparak amtr. Tabii ki
bunu yaparken de Mattann Kutsanm olan Tanrya
evirmesini unutmamtr.53 Yani sonu itibaryla artk
herkes aka u soruyu okuyabilir duruma gelmitir:
Sen Tanrnn z olu musun?

kinci deiiklik, gerek soruyu, yani Sen Mesih

misin? sorusunu silerek onun yerine Eer sen
Mesihsen bize syle eklinde deitirmesidir. Bu
ekilde Luka, okuyucusunun aklndaki beklenen

53 Byle olmasayd 70te O zaman sen Kutsanmn olu musun?

seklinde evirirdi.

55
Mesihin ayrca Tanrnn da olu olmas gerektii
elikisini silmeyi baarmtr.

nc olarak, sann Markostaki Benim yantn ve

Mattadaki Sen syledin cevabn Sylersem bana
inanmazsnz, sorarsam da cevap vermezsiniz eklinde
deitirerek, aslnda reddedilen ksmn sann
mesihiyeti olduunu vurgulamay baarmtr.54

Drdnc nemli nokta sann verdii cevaptr.

Sorunun Markostaki ilk versiyonunda Sen
Kutsanmn z olu Mesih misin? sorusuna Benim
cevabn vererek onaylayan sadece sann kendisiyken,
Luka tahrif ederek aktard Sen Tanrnn z olu
musun?sorusuna yant olarak, artk herkesten bu onay
alarak biimde Siz benim olduumu sylyorsunuz!
ksmn ilave etmitir.

Bir de az nceki paragrafta sylenenin yannda

unutmamak gerekir ki Mattada bu cevap Sen syledin
eklinde tekil ahs iken, Lukada evrim geirerek oul
konuma gelmitir. Tek kelimeyle inanlmaz...

Son olarak, evanjellerde gerekleen bu evrimi bir de

son yazlan Yuhanna Evenjelinde tespit edelim.
Yuhannann, dier evanjellerde geen ve saya szde
hazrlanan yol hikayesinin elikisini grdnde ne
yaptn hatrlyor musunuz? Bu olayn paralelinde de
ayn ekilde hareket etmitir. Yuhanna bu hadisede
zorluk ve glklerle yarm anlatlabilecek elikiler
grdnde bunlar tamamen silmi ve bunlarn yerine
okuyucunun dikkatini datacak baka bilgiler ilave
etmitir.

54 nk birazdan da greceimiz gibi, sorunun ikinci ksmndaki

Sen Tanrnn z olu musun? ksmn szde Yahudiler bile
tastiklemitir. Lukann izahna gre Yahudiler szde sann
mesihiyetini reddetseler bile Tanrnn z olu olmasn tastik
etmektedirler.

56
 Bu blmmzn sonucu olarak rahatlkla unu
syleyebiliriz ki, ilk yazlan Hristiyanlk kitab olan
Markos Evanjeline gre sa kesinlikle Tanrnn z olu
deildir. Her nasl ki, Eski ve Yeni Ahitlerde birok
rnekleri grld gibi, Tanry seven ve ona balanan
inananlar Onun sevdii oullarysa ayn ekilde de bu
evanjele gre sa, Tanrnn sevdii bir oludur. Fakat bu
terminoloji, Matta, Luka ve Yuhanna tarafndan kastl
olarak Tanrnn z olu gibi gsterilmi ve gnmze
kadar sa, bu versiyonu ile, Tanrnn z olu ve Kutsal
Teslisin bir paras olarak ilahlatrlmtr.

57
 IV. BLM

saya badet

Tarihin btn kesimlerinde insanlar bir veya birka

ilaha inanmlar ve onlara tapnmlardr. Bu tapnma, o
tapnlan varlklarn gerek ilah olup olmadn
ispatlamaz; zira gnmzde de ta, toprak, kemik ve
tahtadan yontulmu birok nesne, yaayan hayvan veya
insana tapma dnyann deiik corafyalarnda
gereklemektedir. Bu blmmzde, Alemlerin
Efendilii veya Tanrnn z olu olma sfatnn gerei
yanstmadnn ispatland saya gerekletirilen
ibadetin tarihsel bir gerek olup olmad zerinde
duracaz.

Her eyden nce hatrlamamz gerekir ki sann

yeryznde yaam olduu a ve corafyada, Roma
imparatorlar veya oullarna ibadet edilirdi. rnein
mparator Augustus, ldrlen babas Julius Sezarn
lmyle sradan insanlktan tanrla gei yaptn
bildirmi ve onun adna tapnaklar ina ederek
buralarda hizmet verecek din adamlar yetitirmitir. Bu
politika ile imparatorlukta din birliini salayp halkn
zerindeki kontroln glendirmitir. Ayrca ortaya
att bu sylemden sonra da kendi tahtn garantiye
alm ve bu ekilde Tanr Sezarn olu kategorisine
ykselmitir.55

Ortadouda da durum bundan farkl deildi.

Firavunlara, halklar tarafndan, daha dnyadayken
ibadet ediliyordu. Byk skender ve Babilin eitli

55 A. Piero, Guia para entender el Nuevo Testamento, s. 119

59
hkmdarlar da bir eit ilahi varlk olarak grlyor,
onlara da ibadet ediliyordu. Eski Yunan Uygarlnda da
baka bir eyden sz etmek mmkn deildi.
Kahramanlar, savalar ve lke bykleri lmlerinden
sonra yar tanr seviyesine ulayorlard.56

Btn bunlar gz nnde bulundurulacak olursa

grlecektir ki sann yaad zaman dilimi ve
corafyasnda, kurtarc olduuna inanlan bir kiinin
ldrlp onu Tanrnn olu olarak kabul etmek
sradan bir durumdu. Fakat tekrar hatrlatalm ki, bizim
bu almada zerinde younlatmz mevzu, sann
tarih boyunca nesiller tarafndan nasl tanrlk
seviyesine karld deil, kronolojik srasyla
evanjellerin Meryemolunu nasl tanrlatrddr.
Bunun iin almamza tekrar Markos Evenjelinden
balayalm.

ncelikle belirtelim ki 5:6 hari Markos Evenjelinin

hibir pasajnda saya ibadet edildii veya tapld
bilgisi mevcut deildir. Daha bandan, saya Markos
Evanjeli yazld zamanlarda taplmad aikardr.
Fakat bu kitapta, baz aratrmaclarn muhtemelen
itiraz edebilecei drt adet kritik diyebileceimiz pasaj
sz konusudur. Bunlar tek tek ele almadan nce ifade
etmemiz gereken bulgu, sz edilecek pasajlarn
hibirinde tapma veya ibadet etme fiilinin gemediidir.
Kullanlan fiil ayaklarna kapanma anlamlarna gelen
, CC, ,
kelimeleridir. Ne yazk ki baz
evirmenler bu metinleri yanl evirerek buna tapma,
ibadet etme anlam yklemilerdir. Halbuki bir insann
ayaklarna kapanma, o insana ibadet etme veya tapnma
anlamna gelmez. Eski alarda birok muhta insan
dilenmek veya bir kar elde etmek iin gllerin
ayaklarna kapanrlard. Ayrca bu ekilde, kendileri
veya yaknlar iin verilen idam hkmnden vazgeirmek

56 A. Piero, Guia para entender el Nuevo Testamento, s. 119

60
iin hkmdarlarn ayaklarna kapanrlard.
Gnmzde de maalesef baz nc dnya lkelerinde
zengin ve gllerin nnde bu ekilde yere kapanma
veya nnde diz kme, eilme fiili
gerekletirilmektedir. Bu aklamadan sonra imdi
Markosdaki pasajlara geelim.

Markos 3:11 Habis ruhlar onu grnce

ayaklarna kapandlar ve Sen Tanrnn z
olusun dediler.

Bu kitabn ikinci blmnde de aratrdmz bu

pasajda sann ayaklarna kapanma fiili kt ruhlu veya
bu gnk tabiriyle zihinsel zrl veya izofrenik
hastalar tarafndan gerekletirilmektedir. Dolaysyla
objektif deildir ve ilgimiz dndadr.

Markos 5:22 Bu srada havra yneticilerinden

Yair adnda biri geldi. say grnce ayaklarna
kapand, Kk kzm can ekiiyor. Gelip ellerini
onun zerine koy da kurtulsun, yaasn! diye
yalvard.

Az nceki rnein tam zdd olarak, bu sefer ele

aldmz vaka akl banda Musevi bir havra yneticisine
ait. Fakat grld gibi bu bir tapnma olay deil, lm
deinde olan kznn, etrafta bu tip insanlar tekrar
hayata kazandrmasyla n salm rabbuniye iten bir
yalvarma eylemi. Hangi evlat sahibi bir baba, ocuunu
lmden kurtarmas iin byle bir insann ayaklarna
kapanmazd? Bu kesinlikle bir tapnma eylemi deildir.
Tapnma, sakin kafayla tapnma eyleminde bulunma
niyetiyle gerekletirilir. Dolaysyla bu pasaj da
tamamyla kontekst ddr.

Markos 5: 32 sa kendisine dokunan grmek iin

evresine baknd. 33 Kadn da kendisindeki
deiiklii biliyordu. Korkuyla titreyerek geldi,
sann ayaklarna kapand ve Ona btn gerei

61
anlatt. 34 sa ona, Kzm dedi, mann seni
kurtard. Esenlikle git. Aclarn son bulsun.

Bu hadise on iki senedir bir yarasndan srekli kan

kaybeden bir kadn ile ilgilidir. Evanjelistin bildirdiine
gre kadn, etrafta hastalar iyiletirmesiyle n salan
saya sadece bir dokunma ile ifa bulacana
inanyordu. Ve nitekim de yle oldu, fakat sknt sann
kendisine dokunan bu kadn aratrmasyla balad
nk kadn ondan izin almamt. sann yanndakiler
kadnn nerde olduunu sorgulamaya baladlar. Kadn
bunun farkna varnca korkusundan tir tir titremeye
balad nk etrafndakilerin ona ikence edeceini
dnyordu. te tam bu srada kadn, sann nne
geip ayaklarna kapand ve ona ikence etmemesi iin
hadiseyi saya anlatt. Bunun zerine de Meryemolu
kadn salverdi.

Grld gibi bu olayn saya tapnma ile hibir ilgisi

yoktur, bilakis tapnma bir yana, can derdiyle megul bir
kadnn cann kurtarmak iin ezildii bir hadiseyi
anlatmaktadr. Eer kadnn amac saya tapmak
olsayd, daha ona dokunmadan ve kimseler ona kzmak
iin araya gememiken bu eylemi gerekletirirdi.
Ama byle olmad nk kadn sann Tanr olduunu
aklndan bile geirmemiti.

Markos 7:25 Kk kz kt ruha tutulmu bir

kadn, sayla ilgili haberi duyar duymaz geldi,
ayaklarna kapand. 26 Rum olan bu kadn Suriye-
Fenike rkndand. Kzndan cini karmas iin
saya rica etti.

Bu olayda anlatlan durum, az nce havra

yneticisinin bandan geen olaya ok benzemektedir.
Ailesinin herhangi bir ferdinde bipolar veya izofreni olan
bir kii, evde gnlk yaanan skntlar ve ikenceyi
yakndan kavrayabilir.

62
 Bilindii gibi sann evanjellerde anlatlan dier zellii
kt ruhlar insanlarndan vcudundan karmasdr.
Halk arasnda bu ile itigal eden kiilere cinci hoca
ismi de verilir ve sa evanjellere gre yaad blgede bu
iin en iyi ustalarndan biri olarak n sahibi olmutur.
Btn bunlar gz nnde bulundurduumuzda, bu
hadisede kadnn sann ayaklarna kapanmas
kesinlikle bir tapnma anlamna gelmemektedir. Hatta
kadnn aresizlii yle had safhaya ulamtr ki
7:28den hatrlayacanz gibi, kadn kendisini kpek
kadar drecek bir mertebeye indirerek rabbuniden
bunu rica etmitir. Dolaysyla bu hadisten de saya
ibadet edildii zannna varlamaz. imdi ise Markosta
saya ibadet edilmesi bilgisi bulunan tek pasaj ele
alalm:

Markos 5:1 Gln kar yakasna, Gerasallarn

memleketine vardlar. 2 sa tekneden iner inmez,
habis (kt) ruhlu bir adam mezarlk maaralardan
kp Onu karlad. 3 Mezarlarn iinde yaayan
bu adam artk kimse zincirle bile bal
tutamyordu. 4 Birok kez zincir ve ksteklerle
baland halde, zincirleri koparm, kstekleri
paralamt. Hi kimse ona hkmedemiyordu. 5
Gece gndz mezarlarda, dalarda barp duruyor,
kendini talarla yaralyordu. 6 Uzaktan say
grnce koup geldi, Ona tapnd.

Markos Evanjeli dier hadislerin aksine bu hadiste

saya tapnldn vurgulamtr. Fakat, III. Blmde
saya Sen Tanrnn (z) olusun! eklinde hitap
edenlerin sadece habis ruhlular olduunu
gzlemleyebilmi okuyucumuzun dikkatini eken
hadise, aynen Markos 5:1-6da da saya tapnma iini
gerekletiren ahsn yine izofrenik bir vaka olmasdr.

Yukarda Markosta ilk bata belirttiimiz drt rnei

de Tapma, ibadet etme fiil kelimesi kullanlmamasna
ramen inceledik ve kesin olarak yaptmz analiz

63
sonucu sann ayaklarna kapanma fiilinin bir ibadet
olmadna ahit olduk. Bunun yannda saya tapma
olaynn tek gerekletii 5:1-6da da bu fiili
gerekletiren ahsn akli dengesinin yerinde olmadn
gzlemledik. lk yazlan evanjelde sadece ruh hastalar
saya ibadet etmesine ramen, nasl olur da akl banda
insanlar ayn fiili gerekletirebilirler? ayet Markos
Evanjelinden sonra baka hibir evanjel yazlmam
olsayd, gnmz Hristiyanlnda hibir inanan saya
ne ibadet ederdi, ne de ona Tanrnn (z) oludur!
eklinde hitap ederdi. nk Markosta bunlar yapanlar
sadece ruh hastalar izofrenik vakalar, akl banda
insanlar deil. imdi aratrmamza dier evanjelleri ele
alarak devam edeceiz. Okuyucumuz byk bir ihtimalle
srada hangi evanjelin inceleneceini tahmin etmektedir.
Nitekim bu evanjelde saya tapma, ibadet etme fiili tam
tamna kullanlmtr. Balayalm:

Matta 2:11 Eve girip ocuu annesi Meryemle

birlikte grnce yere kapanarak Ona tapndlar.
Hazinelerini ap Ona armaan olarak altn,
gnnk ve mr sundular.

Ele aldmz ilk pasaj dou lkelerinden gelen mo

ismindeki din adamlarnn Meryemden doan bebee
tapnma hadisesidir. Burada bahsedilmek istenen Dou
lkesi bugnk randr. ncelikle sylememiz gerekir ki
bu hadisenin hibir kanonik evanjelde paraleli yoktur.
Aratrmamza geelim:

En byk tanrlar Ahura Mazda isimli enoteist bir din

olan Zerdtlkte din adamlarna verilen isim modur.
Bu kelime Yunancaya kelimesiyle gemi ve
Latin alfabesiyle yazlmnda magus eklinde fonetik
deer bulmutur. Yunancadaki anlam bycdr.
Bunun sebebi, Zerdtlk dinine daha sa zamannda
byclk, astrolojik ve demonyolojik57 konseptlerin

57 eytan bilimi.

64
girmi olmasdr. Dolaysyla sz edildii gibi sann
doum esnasnda gerekten de mucizevi olarak
gkyznde bir yldz kaymas gerekletiyse, bunun
nedenini ilk aratracak kiiler molardr ve bu molarn
yldz kaymasna sebep olan ocuun nnde
tapnmalar da son derece doaldr nk Zerdtlkte
Ahura Mazda tanrsndan daha kk olan ve ibadet
edilen daha birok tanrya ibadet edilir.58 nsana
tapnma, Musevilikte yeri olmayan bir hadisedir. Ayrca
tekrar etmek gerekecek olursa, Mattada anlatlan bu
hadisenin Luka ve Yuhannada paraleli de
bulunmamaktadr.

Fakat Mattann bu hadiseyi anlatmadaki ilham ans

eseri deildir. Pavlus ve Yakup retilerinin
Karlatrmas ad altnda yaynlanacak eserin Pavlus
blmnde, Pavlusun Zerdtlk dininden etkilendii
ve akidesindeki zerdt konseptlerini, kurduu dinin
oluumun mensuplarna rettiinden bahsedilecektir.
Fakat bu konuyu daha fazla amadan Mattadaki dier
pasajlar zerindeki aratrmamza geri dnelim.

Matta 9:18 sa onlara bu szleri sylerken bir

havra yneticisi gelip ona tapnarak, Kzm az
nce ld. Ama sen gelip elini onun zerine
koyarsan, dirilecek dedi.

Bu pasajn paralelini az nce Markos 5:22de ele

almtk. Aradaki tek fark ilk yazlan evanjelde havra
yneticisinin hibir ekilde saya tapnma amacnn
olmamasyd. Allagelmi bir ekilde Mattann yazar
ayn olay kendi evanjelinde kaleme aldnda

58 Ardvrfnme Zerdtlk inancnn ana kaynaklarndandr. Bu

kitapta az nce sz edilen bilgilere ulaabilirsiniz.

65
ayaklarna kapanma ifadesini deitirip tapnma
ekline dntrmtr.59

Matta 14:33 Onlar tekneye bindikten sonra

rzgar dindi. 33 Teknedekiler, Sen gerekten
Tanrnn olusun diyerek Ona tapndlar.

Bu hadise, sann etrafndakilerin yksek dalgalar

arasnda, frtnal bir havada sann su stnde
yrdn grmelerinden sonra gereklemitir.
Mattaya gre sann beraberindekiler frtnadan
kurtulduktan sonra ona Sen Tanrnn olusun deyip,
sonra da ona tapndlar. imdi bu olay analiz edelim.

Psikoloji bilimi, zorluk anlarnda gerekten,

hakikaten, vs... gibi destek kelimelerini kullananlar
muhtemel yalanc eklinde snflandrr ve bu tr
ifadeleri blf veya uydurma bilgileri doru bilgilerden
ayrt etmede kullanr.60 nceki blmlerde Mattann
kelimeleri soukkanllkla, rahatlkla nasl deitirdiine
ahit olmutuk. Burada kulland forml yine 27:54te
kullanaca Sen gerekten Tanrnn olusun
formlnn aynsdr. Fakat imdi k noktamza geri
dnelim. Mattann bahsettii sann suda yrme
hadisesinin Markos Evenjelinde de paraleli vardr;
grelim:

Markos 6:54 Onlar tekneden inince, halk say hemen

tand.

imdi tekrar Mattaya bakalm:

Matta 14:33 Teknedekiler, Sen gerekten Tanrnn

olusun diyerek ona tapndlar.

59
Gnmz Trke Yeni Ahit evirilerinden bazlar bu pasaj
tapnma olarak evirmemektedir, halbuki orjjinal Yunanca metinde
bu ifade yer almaktadr.
60 J.M. Martnez Selva, La psicologa de la mentira, s. 92

66
 Tartlamayacak bir ekilde Musevi bir Elinin
tanrlatrlma ilemini apak bir ekilde gzler nne
serdik. Matta, uydurduu bu hadisle, Tanrya ibadet
eden say Tanrya ortak ederek ona tapnmay
balatmtr.

Matta 15:25 Kadn ise yaklap, Ya Rab, bana

yardm et! diyerek Ona tapnd.

Orjinali Markos 7:25te yer alan bu pasajda, kt

ruha kaplm kadn kznn iyilemesi iin saya szde
tapnyor. Halbuki ilk yazlan evanjelde az nce de
belirttiiiz gibi Meryemoluna tapnma sz konusu
deildi. Matta her zamanki gibi kelime oyunlaryla say
tanrsallatrmaya gayret gstermi.

Matta 28:9 sa anszn karlarna kt, Selam!

dedi. Yaklap sann ayaklarna sarlarak ona
tapndlar.

Yukarda sz edilen, sann ldkten sonra dirilip

talebeleriyle tekrar grme hadisesi Markos
Evenjelinde 16:9da mevcuttur:

sa, haftann ilk gn sabah erkenden dirildii zaman

nce Mecdelli Meryeme grnd. Ondan yedi cin
kovmutu. 10 Meryem gitti, sayla bulunmu olan,
imdiyse yas tutup gzya dken rencilerine haberi
verdi. 11 Ne var ki onlar, sann yaadn, Meryeme
grndn duyunca inanmadlar.

Matta her zamanki gibi bilgisini ald kayna

Markosta bahsedilen bu hadiseyi dzeltmitir.
Bilindii gibi Markos Evenjelinde sa dirildikten sonra
sadece Mecdelli Meryeme gzkmtr. Matta ise bu
mucizenin zorluunu grdnden evanjeline yine
Meryem isimli baka bir bayan daha tank olarak
eklemitir.61 kinci olarak, Markosta Mecdelli Meryeme

61 Mat 28:1

67
sann dirilii konusunda hznl ruh haletiyle
inanmayan talebelerin ruh haletini deitirerek bu sefer
sann ayaklarna kapanan mutlu talebeler portresi
izerek okuyanlarn dncelerine sunmutur. nc
ve son olarak da ona tapndlar ifadesini ekleyerek
mthi bir teolojik mutasyona imza atmtr. Mattann
teolojik ajandasna bir kez daha ahit olduk.

Matta 28:17 say grdkleri zaman ona

tapndlar. Ama bazlar kuku iindeydi.

Bu, Markosta paraleli olmayan bir hadisedir. Fakat 2.

evanjelistin bu kadar kolaylkla yeni hadiseler rettiine
ahit olduktan sonra bu tapnma hadisesinin de bir icat
olduunu varsaymak iten bile deildir. Ayrca Markos
Mecdelli Meryeme inanmayanlarn saysn sann
btn dier talebeleri gibiymi gibi aksettirirken, Matta
bunu bazlar olarak deitirerek sann ldkten
sonra dirilmesi hadisesine herhangi bir kukuyla
baklmasnn nne gemeye almtr.

Sonu itibariyle tekrar ispatland ki yazlan ilk evanjel

olan Markosta saya tapldna dair tek bir bilgi dahi
yoktur. Bu, tamamen Mattann rettii yeni bilgilerdir.
Bundan sonraki evanjelleri aratrmaya gerek bile
kalmamtr nk bu iki evanjelin kyaslanmasnda
sonuca ulalmtr.

68
 V. BLM

Gnahlar Tanr M Yoksa sa M Balar?

Bu soruya cevap vermek iin Eski Ahitin rnek

gsterilmesi yeterlidir. Grlecektir ki Tanrdan bakas
gnahlar balayamaz. Fakat Markos Evenjelinde yer
alan mucize dolaysyla Hristiyanlk teolojisi, sann
insanlarn gnahlarn balayabildiine inanmaktadr.
imdi bu mucizeyi Markosta anlatlan ekliyle detaylar
ile birlikte inceleyelim:

Markos 2:4 Kalabalktan Ona yaklaamadklar iin,

bulunduu yerin zerindeki dam delip aarak felliyi
stnde yatt ilteyle birlikte aa indirdiler. 5 sa
onlarn imann grnce felliye, Olum, gnahlarn
baland dedi.

ncelikle buradaki amacmzn sann felliyi mucizevi

bir ekilde iyiletirip iyiletirmediini aratrmak
olmadn hatrlatalm. Asl aratracamz hadise, bu
mucizevi olayn evanjelist tarafndan ne ekilde
anlatldn tespit ederek, planlad teolojik hesaplar
ortaya karmak olacaktr.

Marcos 2:5i analiz ederken 2:10u gz nnde

bulundurmalyz: Ne var ki, nsanolunun yeryznde
gnahlar balama yetkisine sahip olduunu bilesiniz
diye...

Bu iki pasaj grdkten sonra iki deiik hadiseden

bahsedebiliriz: Birincisi sann felliye gnahlarnn
balanm olduunu bildirmesi, ikincisinde ise sann
gnahlar bizzat kendisinin balama yetkisi olduunu

69
bildirmesi. Sz edilen ikinci ksmn dayanak noktas 7.
pasajda muhtemelen Farisilerin Bu adam neden byle
konuuyor? Tanrya kfrediyor! Tanrdan baka kim
gnahlar balayabilir? sorusudur.

Aratrmac eer dikkat ederse, Markos Evanjelinde

sa bu felliden baka kimseye gnahlarnn
balandn bildirmemektedir. Burada ok nemli
olan, gnahlar balanan kiinin, ciddi rahatszlk
geiren bir ahs olmasdr. Eski Ahitle biraz aina
olmu bir kii, srailoullarnn yzyllar boyunca Tanr
tarafndan gnahlar arndrmak amacyla ne kadar
ikence, katliam, diaspora ve zulm grdklerini bilir.
Hatta Eyp peygamberin bile iman snanm ve
kendisine ok ciddi bir hastalk gnderilerek Tanrya
olan ball test edilmitir. srailoullarnn bu tip ilahi
snavlar konusunda Eski Ahitteki birok rnekten biri
aadaki gibidir:

Eyb 22:6 nk kardelerinden nedensiz rehin alyor,

onlar soyuyordun. 7 Yorguna su iirmedin, atan ekmei
esirgedin; 8 lkeye bileinle sahip oldun, saygn biri
olarak orada yaadn. 9 Dul kadnlar eli bo evirdin,
kszlerin kolunu kanadn krdn. 10 Bu yzden her
yann tuzaklarla evrili, anszn gelen korkuyla ylyorsun,
11 her ey kararyor, gremez oluyorsun, seller altna
alyor seni.

Bu konuyu kavradktan sonra sa ile felli arasndaki

diyaloa dnelim. sa felliye u ekilde hitap etmitir:
Olum, gnahlarn baland, bu ekilde deil: Ben,
sa, senin gnahlarn balyorum. Bu ikisinin
arasnda ok byk fark vardr. Eski Ahitte musibetlere,
hastalklara, felaketlere kar sabr gsterildiinde Tanr
tarafndan balanlacana, temize karlacana dair
rnekler mevcuttur:

Eyp 23:10 Ama O tuttuum yolu biliyor, beni

snadnda altn gibi saflanacam. 11 Admlarn

70
yakndan izledim, sapmadan yolunu tuttum. 12 Azndan
kan buyruklardan ayrlmadm, gnlk ekmeimden ok
azndan kan szlere deer verdim.

Aka grld gibi, ok iddetli hastalk snavna

tutulan Eyp, bu snav baaryla gemi ve
hatalarndan arnp Tanrnn gznde saf altn gibi
deerlenmitir. Tanrnn bu zelliini bilen birisi olarak
sa, tabii ki imandan ayrlmayan felliye Eyp gibi Tanr
tarafndan balandn bildirmitir. Zaten nceden de
vurguladmz gibi, baka hibir yerde baka bir kiiye
gnahlarnn baland mjdesini de vermemitir.
Yani sonu olarak burada gnah balayan sa deildir,
kullarn snayan Tanrdr.62

Bylelikle Markos 2:10da belirtilen Ne var ki,

nsanolunun yeryznde gnahlar balama yetkisine
sahip olduunu bilesiniz diye... kesinlikle tarihi bir hadis
deildir, Markosun teolojik hedefini yanstmaktadr. Bu
ise armha gerilerek tamamen bir fiyasko ile biten
mrnn aslnda bir fiyasko ile bitmediini, bilakis
lmnden dolay kaynaklanan genel almn aslnda
bir zafer olduunu vurgulama plandr. nk Markosa
gre aslnda sa Mesih srail Devletini dmanlardan
kurtarmak iin deil, asl dman olan eytandan
kurtarmak iin gelmitir ve bunun gstergesi de insanlar
iin lmek ve bu ekilde Tanr ile insanln arasn
dzeltmektir.

Peki baka evanjellerde sann hayatta iken bir

insann gnahlarn baladna rnekler var mdr?
Sorumuzun cevab hayr. Fakat aynen Markostaki gibi
sa Luka 7:48de baka bir kiiye yine gnahlarnn
balandn haber vermitir, bizzat onu kendisi

62Hastalk zaman hastalna sabr ve krle sabreden inananlarn

gnahlarnn, bir aatan kurumu yemilerin sallanarak dklmesi
gibi dklecei, Muhammed peygambere isnad edilen hadislerde de
yer almaktadr. (Buhari, Merda: 1, 2, 13, 16; Muslim, Birr: 45;
Msned, 1:371, 441, 2:303, 335, 3:4, 18, 38, 48, 61, 81)

71
balamamtr. Her ne kadar Luka Evanjelinin
tahriplerle dolu olduunu gzlemlemi olsak da, Luka
7:48deki rnek tarafmzdan bir anti tez olarak
kullanlabilir. Buna gre sa yine Luka 8:2de belirtildii
zere iinden yedi eytan kard Mecdelli Meryeme
gnahlarndan temizlendii mjdesini vermektedir.
Dolaysyla yeniden karmzda ciddi bir ruh hastal ile
boumu ve sa tarafndan iyiletirilmi bir ahs
mevcuttur ve bu bilgi ilk bata ortaya koyduumuz
hipotezi tastiklemektedir.

Btn bu sunduumuz delillerin yannda son olarak

Yeni Ahitte yer alan ve tarih boyunca hep tartma
konusu olmu muvahhit kiiliiyle bilinen Yakupun
mektubuna bir gz atalm. Bakalm sann Kardei
olarak bilinen Yakupun bu konu hakkndaki fikri
nedir?:

Yakup 5:11 Skntya dayanm olanlar mutlu sayarz.

Eypn nasl dayandn duydunuz. Rabbin en
sonunda onun iin neler yaptn bilirsiniz. Rab ok
efkatli ve merhametlidir...15 manla edilen dua hastay
iyiletirecek ve Rab onu ayaa kaldracaktr. Eer hasta
gnah ilemise, gnahlar balanacaktr.

Yukarda da grld gibi Kudste kurulan kilisenin

bandaki ahs da hastaln neticesinde gnahlarn
balanacan bildiriyor. Dolaysyla ak olarak
grlmektedir ki, evanjellerde elimize geen bilgiler ile
kesinlikle sann hayat boyu normal insanlar
balamad ve bilakis sadece hasta olan kiilere bir
mkafat olarak onlarn Tanr tarafndan
balandklarnn mjdesini verdii kantlanmaktadr.

72
 VI. BLM

sann Doumu

Bu blm saya tanrlk sfatnn verilmesi asndan

ok nemlidir. Burada inceleyeceimiz hadise,
evanjelistlerin sann Bakire Meryemden babasz doma
mucizesini anlatm biimlerinin detaylar zerinde
younlamak olacak. Metodolojik olarak da tekrar
Matta, Luka ve Yuhanna Evanjellerini, gerekletirmi
olduklar dzeltmeler neticesinde yakn takibe
alacaz.

sann babasz dnyaya gelme hadisesi drt kanonik

evanjelin ilk yazlm olan Markos Evenjelinde
gememektedir. Bu mucizevi dou hadisesinin
Markosta olmamasna ramen neden Matta Evanjeline
yer aldn hepberaber reneceiz. Bakalm Matta bu
hadiseyi nasl ele alm:

Matta 1:19 sa Mesihin doumu yle oldu: Annesi

Meryem, Yusufla evliydi63. Ama birlikte olmalarndan
nce Meryemin Kutsal Ruhtan gebe olduu anlald. 19
Kocas Yusuf, doru bir adam olduu ve onu herkesin
nnde utandrmak istemedii iin ondan sessizce
ayrlmak niyetindeydi. 20 Ama byle dnmesi zerine
Efendinin bir melei ryada ona grnerek yle dedi:
Davut olu Yusuf, Meryemi kendine e olarak almaktan
korkma. nk onun rahminde oluan, Kutsal
Ruhtandr. 21 Meryem bir oul douracak. Adn sa
koyacaksn. nk halkn gnahlarndan o kurtaracak.

63Nianlyd eklindeki eviriler orijinal metni yanstmamaktadr

ve tahrifattr.

73
22 Btn bunlar, Efendinin peygamber araclyla
bildirdii u sz yerine gelsin diye oldu: 23 te, bakire
gebe kalp bir oul douracak; adn mmanuel
koyacaklar. mmanuel, Tanr bizimle demektir. 24 Yusuf
uyannca Efendinin meleinin buyruuna uydu ve
Meryemi yanna ald. 25 Ama olunu douruncaya dek
Yusuf ona dokunmad. Doan ocuun adn sa koydu.64

nceden de sylediimiz gibi, her bir evanjel belli bir

teolojik plana gre yazlmtr ve hadiseler bu plan n
plana karacak biimde ekillendirilmitir. Yukarda
Mattann sann doumu hadisesinden n plana
karmak istedii drt ana teolojik dogma sz
konusudur:

1) sa Mesihtir. (nk Davutun soyundandr)

2) Bakire Meryem Kutsal Ruh tarafndan gebe
kalmtr.
3) sa Tanrdr nk ad Eski Ahitte de haber
verildii gibi mmanueldir, yani anlam Tanr
bizimle beraber.
4) sa gerek dnyadayken gerekse armhtaki
lmnden sonra btn insanlarn gnahlarn
balayacaktr.65

Bu yukardaki maddeleri saydktan sonra hatrlayalm

ki, kronolojik olarak btn evanjelistler bir nceki
evanjelistin kitabn dzeltmi ve bu dzeltmeler
sonucunda bugnk Hristiyanlk teolojisi
biimlenmitir. Mattann bu kadar rahatlkla evanjelleri
deitirdiine tank olan okuyucularmz, szn ettii

64 Matta Evenjelinin orijinal Yunanca metninde, Yeaya peygamberin

haber verdii ocuu douracak annenin bakire olaca
yazlmaktadr. Fakat misyonerler birazdan ispatlayacamz bu
tutarszl rtmek iin yeni tercmelerini gerek metin zerinde
oynama yaparak kz eklinde deitirmektedirler. Bu, aka yaz
zerinde gerekletirilen tahrifatn bir rneidir.
65 4. maddenin ilk ksmnda sann gnah balayabilme iddiasn

bir nceki blmde rtmtk.

74
bu mucizevi doumun Markosta yer almamasn
renince bunun gerekten de gerekleip
gereklemedii konusunda ciddi phe iine girseler,
halk diliyle yerden ge kadar hakl olurlar. 66 imdi
yukarda saydmz elere tek tek deinelim.

1) Davutun soyundan sa

Matta Evenjelini bandan itibaren okuduumuzda

karmza ilk kan pasaj udur: brahim olu, Davut
olu sa Mesihin soy kayd yledir:..67 Mattaya gre
sann, Kutsanmn soyundan gelmesi en temel
artlardandr. Bunun nedeni Tanrnn Mabedini
yeniden ina edecek beklenen Mesih, Davutun
soyundan gelmelidir.68 sann annesi Meryem, Davutun
soyundan gelmediinden, Matta bir ekilde sa ile
Davutu kan bayla birletirmek zorunda kalmtr:

Matta 1:16 Yakup, Meryemin kocas Yusufun

babasyd. Meryemden Mesih diye tannan sa dodu.69

Tabii ki Mattaya gre problem henz bitmemitir.

nk eer sa syledii gibi Kutsal Ruhun olu ise, o
zaman Davutun soyundan olan Yusuftan Meryeme
Davutun genleri aktarlmamtr ve bu Matta iin yeni
bir problem dourmutur. nk bu ekilde sa ile
Davut arasnda kan ba kurulamamtr. te bu
sebepten dolay Matta 2:5te ilgin bir pasaj eklemitir:
sann Beytlehem Kentinde domas. Mesihiyet sfatn
Davutun soyundan gelmesiyle ispatlayamayan Matta,
bir ekilde yle demek istemitir: sann Mesih olmas

66 Biz burada sann gerekten Bakire Meryemden doup domad

konusunda yorum yapmamaktayz. Sadece bu bilgiyi ele alan
evanjelistin ne kadar gvenilir olabilecei konusunda fikir
retmekteyiz.
67 Mat 1:1
68 2 Samuel 7:12
69 Bilindii gibi Matta Evenjeline gre Meryem, say dnyaya

getirdikten sonra Yusuf adnda birisiyle evlenmitir.

75
Davutun soyundan gelmesinden dolay deil, Davutun
ehirda olmasndan tedir. Matta bu bilgiyi cmbzla
Eski Ahitte Mika 5:2den almtr ve bu ekilde sann
Beytlehemde doduunu iddia etmitir.70

Az nceki paragrafta Mattann belirtmi olduu bilgi

bir nevi sann mesihiyetini kurtarmtr. Fakat asl
olan, bu bilgi de net deildir. ok farkl tarihi
kanallardan gelen veriler sann Nasral olduunu
aktarr. Meryemolu ayrca Nasral sa lakabyla n
bulmutur. Tabii ki bu bilgi Pavlus Kilisesini zora
sokacandan, buna acil bir zm bulmalar
gerekmitir. Matta Evenjelinin yazar, Nasral sann
neden Beytlehemde dnyaya geldiini aklamamtr.
te bu bilgi Luka Evenjelinde, Mattadan on sene sonra
u ekilde aklanmtr:

Luka 2:1 O gnlerde Sezar Avgustus btn Roma

dnyasnda bir nfus saymnn yaplmas iin buyruk
kard. 2 Bu ilk saym, Kiriniusun Suriye valilii
zamannda yapld. 3 Herkes yazlmak iin kendi kentine
gitti. 4 Bylece Yusuf da, Davutun soyundan ve
torunlarndan olduu iin Celilenin Nasra kynden
Yahudiye blgesine, Davutun kenti Beytleheme gitti. 5
Orada, hamile olan hanm Meryemle birlikte yazlacakt.
6-7 Onlar oradayken, Meryemin dourma vakti geldi ve
ilk olunu dourdu.

Grld gibi Luka, sann aslnda Nasral

olduunu fakat anne ve babasnn Beytleheme Sezar
Avgustusun emrine binaen nfus saymna yazlmak
iin gittiinde doduunu kaleme alm ve bu ekilde bir
nevi Nasral say, Beytlehemli Nasral saya
dntrmeyi baarmtr.

Fakat bu gnk tarihi bilim adamlar Beytlehemde

sann doum zamannda sz edilen bir nfus saym

70Ama sen, ey Beytlehem Efrata, Yahuda boylar arasnda nemsiz

olduun halde, srail'i benim adma ynetecek olan senden kacak.

76
gerekletirilmediini sylerler. nk Roma
mparatorluu kaynaklarna gre bunu ispatlayan hibir
belge mevcut deildir. Tarihsel belgelerden te, Roma
ynetiminin nfus saym gerekletirmek iin baka
ehirdeki insanlar belli bir noktaya toplamas mantk
olarak da kabul edilebilecek gibi deildir.

Lukann iddia ettii Beytlehemdeki doumun kabul

edilirliinin daha baka zorluklar vardr. Nasra ile
Beytlehem aras en ksa yoldan 112 km.dir. Gebelikte
son gnlerini yaayan Meryemin eek srtnda hi
durmadan bu yolu kat edebilmesi iin en az 7 gn
gerekmektedir. Bir de bunun yannda, Apokrif
Evanjellerde kocas olduu iddia edilen Yusufun yann
da ok ileri olduu belirtilir.71 Btn bu bilgiler
Meryemin ocuunu Beytlehemde dourduu bilgisinin
doruluunu zora sokmaktadr ve tarihsel bir bulgudan
kp, teolojik bilgi snfna sokmaktadr.

Fakat bizim aratrdmzn ana mevzu sann

Beytlehemde doup domamas bilgisi deildir. Bizim
iin nemli olan sann Davutun soyundan gelip
gelmediidir. lerideki sayfalarda Lukann bu problemi
nasl ustalkla zdne ahit olacaz.72 Fakat imdilik
bu konuya gemeden nce Yuhannann bu doum
problemine nasl yaklatna bakalm. Son evanjelistin
problematik konulara nasl yaklatn az ok tahmin
edebilen okuyucumuz, son evanjelde konuya yaklam
biimini rendiinde hi armayacaktr: Yorumsuz.
Matta ve Lukann iine dm olduklar elikinin
farkna varan Yuhanna, bu konu hakknda evanjeline
hibir bilgi koymamtr. Ve stne stlk 7:41deki
pasajnda baz Yahudilerin gelecek Mesihin nereden
kacana dair birbirleriyle tarttklar bilgisini verir.
49da ise, Mesihi Beytlehemden bekleyenlerin hatal

71Gizli Yakup 9:2, Gizli Matta 8:5, Meryemin doumu 8:1

72Bazlar buna kurnazlk diyecekler fakat akademik slubu koruma
asndan bizler ustalk diyelim.

77
olduklarn syler. Yani ksacas Yuhanna unu
sylemek istemektedir: Celilede de domu olsa sa
Mesihtir!

John P. Meiere gre Yuhannann Nasra yerine sadece

Celile ismini kullanmas, Nasrann Gney Celile
Blgesinin dalarnn arasnda kaybolmu birka haneli
unutulmu bir ky olmasndan kaynaklanmaktadr.
Nasra, ne Eski Ahitte, ne de bilinen hibir tarih
kitabnda bahsedilmeyen bir kydr. Dolaysyla
Yuhanna Evenjelinin yazar, Matta ve Luka
Evanjellerinin aksine sann Beytlehemde domadn
kabul etmektedir.

Sonu olarak, Matta Evenjelinde sann mesihiyeti bir

ekilde Davutun soyuna balanmasna ramen, Lukada
bu bilgi evrim geirmi ve son olarak Yuhannada nceki
evanjellerdeki bilgiler ispatlanamaynca hibir delil
olmakszn kabul edilmitir.

2) Kutsal Ruhtan gebe kalma hadisesi:

Az nce de grld gibi, Meryemin Kutsal Ruhtan

gebe kalma bilgisi, Davutun soyundan gelmemesi
hasebiyle sa iin iddia edilen mesihiyetin gerekliini
inandrc olmaktan karyordu. Bu yzden dolay da
Matta bunu ispatlamak iin baka yollara bavurmutu.
Peki Mattann yazar, sann mesihiyetini bu derece
tehlikeye atacak bu bilgiyi neden kaleme almtr ve
bunu yaptysa da neden Yuhanna gibi sann
mesihiyetini olduu gibi yani Davudun soyuna veya
Beytlehemde doumuna balamadan kabul etmemitir?
Bunun sebebi udur: Evanjelistin 3. teolojik plan, yani
sann tanr olmas hipotezine muhtemelen kabul
edilebilir bir argman daha eklemek. nk mmanuel
ismini tek delil gstermek Yahudileri ikna etmeye
yetmeyecektir ve her ne kadar Kutsal Ruhun Tanrnn
bir paras olduu bilgisi Eski Ahitin hibir kitabnda

78
yazl bulunmamasna ramen, bu ekilde ortaya ataca
hipotez daha da kabul edilebilir bir hal alacaktr.

2.1) Matta Evenjelinde Meryemin bakirelii:

Mattann teolojisinde sunduu en nemli ikinci olgu,

sann doumu esnasnda annesinin bakire olmasdr.
Bunu 1:23te kaleme almtr ve Yeaya Kitabndaki u
pasaj kaynak gstermitir:

7:14 Bundan tr Efendi size bir iaret gsterecek: te,

gen bayan gebe kalp bir oul douracak; adn
mmanuel koyacak.

Grld gibi Mattann yazar etrafta bahsedilen

Meryemin doum esnasndaki bakirelii bilgisini Eski
Ahitte Yeaya Kitabn kendisine dayanak noktas
yaparak sunmaktadr.73 imdi doru bir hermeneutik
aratrmas yapabilmemiz iin bu pasaj iki ayr kriterde
inceleyelim:

a) eviri kriteri:

Yeaya Kitabndaki pasaj ok aktr. Birazdan da

ahit olacamz gibi, elimizde Mattann tartma kabul
edilmez kelime tahrifat mevcuttur. Yeaya Kitabnda
ocuu dnyaya getirecek bayan olarak sz edilen bir
gen bayandr ve almah kelimesi kullanlmaktadr.
Fakat Matta, Yunanca evanjeline Yeaya Kitabndan
ald referans gen bayan yerine bakire eklinde
tercme etmitir.74 Halbuki branicede bakire

73 Yakupun Gizli Evenjelinde sann mucizevi doumundan

bahsedilirken Eski Ahitin hibir pasaj kaynak gsterilmemekte ve
bu mucizeye koulsuz imana davet edilmektedir.
74 Bu konu hakknda dnyaca nl aratrmac yazar Bart

Ehrmandan unu sylemektedir: Matthew here is quoting the

Greek translation of the Hebrew Bible, which does indeed say that
the woman conceiving is a PARTHENOS, a word that by Matthews
day typically meant woman who has never had sex. Sometimes
the word simply means young woman. And that is definitely what

79
kelimesinin karl bethulahtr. Bunun yannda, Eski
Ahitte Sleymann zdeyileri kitabnn 18 ile 20.
pasajlar arasnda da grlecei gibi, gen bayan
ifadesinin branicedeki karl olan almah terimi
bakirelikten ziyade bizzat zina eden bir bayan anlatmak
iin kullanlmtr. Bu pasajlarda almah olan bayandan
bahsedilirken, onun zina ettikten sonra iz
brakmadndan bahsedilir. Bu pasajlarda, gkyznde
kartal nasl uar ve kayann zerinde ylan nasl iz
brakmadan srnrse, ayn ekilde de almah olan
kadnn da zina ettikten sonra iz brakmayacandan
bahsedilir. Yani almah kelimesinin bakireliin tam
tersi anlamna geldii aka gzlemlenmektedir.
Dolaysyla Mattann Eski Ahitteki bu dayana daha
batan kontekst ddr, yani bilerek yaplm yanl bir
tercmedir. Yani sann annesi bakire deil miydi?
Sorguladmz ve cevabn aradmz problem bu
deildir. Dier apokrif evanjellerin bazlar da sann
mucizevi doumundan bahsetmektedir. Bizim burada
kantlamaya altmz hadise, bu evanjelistin, teolojik
ajandasn mterilerine satmak iin Eski Ahitin
pasajlarn nasl yanl tercme ederek okuyucusuna
sunduudur. Tabii ki Luka bu tahrifat fark etmi ve
evanjeline sann doumundan bahsederken Yeaya
Kitabndaki bu referans almamtr.75

the original Hebrew of Isa. 7:14 says, where the Hebrew word for
young woman (ALMA) is used, rather than the word for woman
who has never had sex (BETHULAH). (Ehrman, Bart: Why Was
Jesus Born of a Virgin in Matthew and Luke?:
[http://ehrmanblog.org/why-was-jesus-born-ofa-virgin-in-matthew
-and-luke/]: para 6: [Dec 24, 2014]). Ayrca bugnk Trke
evirilerin Mattann orijinalindeki yazsn tahrif ederek kz
eklinde evirdiklerini tekrar hatrlatalm.
75 Eer elinizde Eski Ahitte Yeaya Kitabnda zerinde
konutuumuz pasajda gen bayan yerine bakire kelimesi
bulunuyorsa bunun nedeni elnizdeki basknn Hristiyan misyoner bir
dnceyi temsil etmesindendir ve kesinlikle branice orijinal pasajn
tercmesini yanstmamaktar.

80
 b) Pasajn tematik kontekst kriteri:

Bildiimiz gibi hermeneutikte incelediimiz fragmann,

bulunduu genel blmde nerede olduunu bilmek ok
nemlidir. Ele aldmz kesit Yeaya Kitabnn 7.
blmnn 14. cmlesidir. Bu konu hakknda yaplan
son tartmalarn sonucu u ekildedir: Eer okuyucu
Eski Ahitte 7. blm bandan beri okursa grecektir
ki bu blmde M.. 734 ve 715 yllar arasnda Yahuda
Kralln yneten Kral Ahazdan bahsedilmektedir.
Aka anlald gibi Asur ve Efrayim Krallklar
Yahudaya kar birlemi ve bu ittifak Ahazn ve
halknn ruhunda dehet bir korku oluturmutur:
...yrekleri rzgarda sallanan orman aalar gibi
titremeye balamt. Eski Ahite gre bu korkunun
iddetini gren Tanr, Yeaya peygambere Ahazn yanna
gitmesini ve ona korkmamasn ve sakin olmasn telkin
etmesini emreder.76 Bunun zerine Yeaya, Yahuda
Kral ile grr ve korktuu eyin yersiz olduunu ve
65 yl iinde Asurun taht kavgalar sebebiyle gcn
yitireceini ve Efrayimin de bir daha bir millet
olmayacak ekilde dalacan syler.77

Tanr, Ahaza, Yeaya peygamber araclyla verdii bu

szden sonra, bir de kendisinden bunu ispatlayacak bir
delil istemesini syler. Ahaz ise bunu yapmayacan
nk Efendisinin szne tamamen itimat ettiini
bildirir. Bunun zerine Yeaya, Yahuda halkna dner ve
onlarn korkularnn dinmesi iin onlara u szleri tebli
eder: Bundan tr Efendi size bir iaret gsterecek: te,
gen bayan gebe kalp bir oul douracak; adn
mmanuel koyacak.

Ak bir ekilde grlyor ki, M.. 8. asrda vuku

bulmu bu hadisenin sa ile uzaktan yakndan ilgisi
yoktur. Bu olaydan 700 yl sonra gelecek bir kzdan

76 Yeaya 7:4
77 Yeaya 7:7

81
doacak ocuun adnn mmanuel olmas, o olayla ilgili
hi kimsenin umurunda bile olmamtr. Bu insanlar,
kendi bulunduu bu kritik durumda Tanrdan gelecek
bir kurtulu mjdesine muhta kalmlardr. 7 asr
sonra doacak sann onlarn canlarnn kurtulmas iin
ne gibi bir faydas olabilirdi ki?

imdi Tanrnn Ahaza verdii sze geri dnelim.

mmanuel isminin anlam Tanr bizimle beraberdir. Az
nce de belirttiimiz gibi, Yehuda halk Asur ve
Efrayimin onlar kltan geirmeyeceine dair bir iarete
muhtatlar. te o anda Yeaya, herkesin tand bir
gen bayann dnyaya bir bebek getirecei ve adna da
mmanuel koyacan gaipten bildirir. Yani bununla
unu demek istemitir: Meraklanmayn, Tanr bizimle
beraberdir, btn dmanlarmz yok olacak ve bizler de
sa salim kurtulacaz! aret mi istiyorsunuz? u
tandnz gen bayan! Bir ocuu olacak ve adna
mmanuel koyacak!

Burada tekrar nemli bir konudan bahsedelim. Matta,

sann Tanrnn z olu olduu iddasn evanjelinin
baka blmlerinde ne srerken, bunu annesinin
Kutsal Ruhtan dolay gebe kalmasna balamaz; bilakis,
bu kutsal doumu sann bizzat Tanrnn ta kendisi
olduunu spatlamak iin kullanr ve buna ek olarak da
doacak olan ocuun adnn mmanuel olacan ne
srer. Kutsal doum esnasnda sann Tanrnn z olu
olduu iddiasn Kutsal Ruhun ocuu olmasndan
dolay referans gsteren evanjelist sadece Lukadr ve
bunu da Mattann mmanuel ismi zerinde yapt
yanllktan tr ne srmtr. Luka, bu szde
Kutsal Ruhtan doma olayn -ki birazdan greceiz ki
Luka aslnda Meryemin Kutsal Ruhtan gebe kaldna
da inanmamaktadr-, Mattann mmanuel argmannn
ii bo, elle tutulmaz bir iddiadan baka bir ey
olmadn anlamas zerine kullanp, bunu, sann
bizzat Tanrnn z olu olmasna bir argman olarak
kullanmtr.

82
 Konumuza dnelim. Yeaya Kitabnda ocuu
douracak gen bayandan bahsedilirken e almah
kelimeleri kullanlr. Bunlardan ilki olan e, kelimenin
determinant yani belirleyicisi vazifesindedir. Bu
determinant, ocuk sahibi olacak bayann muhataplar
iin, herkesin kim olduunu bildii birisi anlamn verir.
Eer Yeayadaki forml te, bir gen bayan gebe kalp
bir oul douracak eklinde olsayd, o zaman okuyucu
belki ileride bir gn gelecek bir gen bayann evlat edinip,
ocuunun adn mmanuel koyaca fikrine sahip
olunabilirdi. Ama byle olmad. nk vadedilen iaret
yzyllar sonra gelecek bir gen bayan olan Meryem
deildi, bilakis, aka kelimesinden de anlalan
herkesin o zamanda tand bir ahst.

mmanuel ismi:

Mattann bu yanl eviri ve tahrifinden sonra aklmza

bir soru taklyor: Mattann referansna gre, sz edilen
gen bayan oluna mmanuel ismini koymayacak myd?
Peki Meryemin ocuuna koyduu isim neydi? sa deil
mi? ocuun ismini mmanuel koymayacak myd? O
zaman mmanuel ismi nerden kt? Cevap ok basit:
mmanuel ismi baka hibir evanjelde gememektedir.
Evanjellerden nce yazlan Pavlusun mektuplarnda da
bir kere olsun anlmamtr. mmanuel isminin saya
uydurulmas tamamen Mattann trettii bir hadisedir.
Mattada sadece bir kere kullanlan bu isim, daha baka
hibir yerde sa iin kullanlmamtr. Hatta bunun da
tesinde Yeaya Kitab hari bu isim Eski Ahitin btn
kitaplarnn hibirinde bir kere olsun kullanlmamtr.
Yeni doan ocuklar mmanuel olarak adlandrma,
Pavlus Kilisesinin Mattann bu retimini
sindirmesinden uzun yllar sonra halk arasnda
yaygnlaan bir adet haline gelmitir. Bu varlan bulguyu
birok Hristiyan teolog kabul etmekte, ilerinden
dogmatik olanlar dahi itiraz edememektedirler. Eer
okurlarmzdan mmanuel, Emanuel veya benzeri bir
ismi olan varsa, isimlerinin aslnda sa ile ilgisi

83
olmadn vurguladmz iin onlardan imdiden zr
dileriz.

2.2) sann doumu esnasnda Meryemin

bakirelii:

lk olarak nemine deinilmesi gereken husus,

kronolojik olarak bir deerlendirme yaparsak Markos
Evenjelinin bu mucizevi doumu ele almamasdr.
Mattada ise Kutsal Ruhun Meryemi gebe brakt
bilgisi birazdan da gzlemleyeceimiz gibi ok ak bir
ekilde ifade edilmitir.

1:18 sa Mesihin doumu yle oldu: Annesi Meryem,

Yusufla evliydi. Ama birlikte olmalarndan nce
Meryemin Kutsal Ruhtan gebe olduu anlald. 19
Kocas Yusuf, doru bir adam olduu ve onu herkesin
nnde utandrmak istemedii iin ondan sessizce
ayrlmak niyetindeydi.

imdi ise bu hadisenin paralelini Luka Evenjelinde

gzlemleyelim:

Luka 1:30 Melek ona, Korkma Meryem dedi, Sen

Tanrnn ltfuna eritin. 31 Bak, gebe kalp bir oul
douracak, adn sa koyacaksn... 34 Meryem melee,
Bu nasl olur? Ben bakireyim, dedi. 35 Melek ona yle
yant verdi: Kutsal Ruh senin zerine gelecek, Yceler
Ycesinin gc sana glge salacak. Bunun iin doacak
olan kutsala Tanrnn z olu denecek. 36 Bak, senin
akrabalarndan Elizabet de yallnda bir oula gebe
kald. Ksr bilinen bu kadn imdi altnc ayndadr. 37
Tanrnn yapamayaca hibir ey yoktur. 38 Ben
Efendinin kuluyum dedi Meryem, Bana dediin gibi
olsun. Bundan sonra melek onun yanndan ayrld.78

78 Gebe kalma ile ilgili olmayan blmleri inceleyeceimiz metnin

ak kalmas nedeniyle yazmadm. Merak edenler ltfen evanjellerine
baksnlar.

84
 Daha nceden birok kez Lukann ok ustaca yapt
deiiklikler aklmza geldike Lukann evanjeli ve
Ashabn leri kitabndaki yazlanlara daha bandan
temkinli yaklamaktayz. Mattann say Tanr olarak
gstermesini ona mmanuel ismini vererek
argmanladn ve bunu ele almayan Lukann sann
Tanrnn z olu olmasn tamamen Meryemin Kutsal
Ruhtan gebe kalm olmasna baladn hatrlayalm.
imdi yapacamz metin kritiinde, Lukann bile
aslnda Meryemin Kutsal Ruhtan gebe kaldna
inanmadna ahit olacaz. Bunu apak bir ekilde
ispatladktan sonra Hristiyan Aleminin bu korkun
manzara karsnda nasl reaksiyon gstereceini
bekleyeceiz.

Hatrlayalm ki Matta Evenjelinde Meryem ile evlenmi

fakat daha beraber olmam Yusuf, hanmnn Kutsal
Ruhtan gebe kaldn renince bunu halk arasnda
skandal olmamas iin gizlemitir. Fakat Luka
Evenjelinde byle bir gizlemeden bahsedilmemektedir.
Bunun nedeni birazdan da greceimiz gibi Lukada
Meryemin Kutsal Ruhtan gebe kald kesinlikle
bildirilmemektedir.

31. pasajda melek sadece Meryeme gebe kalaca

bilgisini verir. 34te Meryem kendisine bunun nasl
olacan sorar. 35te melek kendisine Kutsal Ruhun
geleceini bildirir, ama burada hibir ekilde Mattadaki
gibi Ruhtan gebe kalacan sylemez. Lukann yapt
kelime oyunlar adeta muhteemdir, fakat ok dikkatle
bakldnda Luka kesinlikle gebe kalma olayndan
bahsetmemektedir. Melein Meryeme haber verdii
mesaj, Ruhun onun zerine geleceidir, onu gebe
brakaca deil. stne stlk bu sadece gelecekten bir
haber vermedir, Ruhun Meryemin zerine geldii
anlamna da gelmemektedir. Bu n ak bir vaatten
baka birey deildir. Ve tekrar edelim ki, Ruhun

85
gelmesi Meryemi gebe brakacak anlamna da
gelmemektedir.79

Luka, Mattann aksine 35 ve 36da Zekeriya

vastasyla ksrlndan dolay gebe olamayan
Elizabetten bahseder. Lukann bu yerletirmesi ok
nemlidir. Hi kimse Lukann Elizabeti burada rnek
gstermesiyle, doacak olan ocuk Yahyann da Kutsal
Ruhun olu olduunu dnmemektedir. Peki neden
Luka Mattada olmayan bu bilgiyi buraya eklemitir?
Bunun nedeni ok aktr. Luka Kutsal Ruhun Meryeme
unu dediini yanstmak istemitir: Nasl ki Elizabet
ksrken olu Yahyaya gebe kald, sen de imdi bakiresin
ve yakn zamanda sen de gebe kalacaksn. Bu cmle ile
bir babann 5 yandaki bakire kzna bir gn ocuk
sahibi olacan haber vermesi arasnda ne fark vardr?
Yahyann doumunu hibir zaman Zekeriya ve Elizabet
arasnda gereklemeyen cinsel bir iliki sonras olduu
dnlmemektedir. Aksi sz konusu olsayd Yahya da
Kutsal Ruhun olu olarak kabul edilirdi. Aynen bunun
gibi, melek Meryeme Bu nasl olacak? sorusunun
cevab olarak Her nasl ki Elizabet ksr olmasna karn
Zekeriyadan (onunla ilikiye girerek) Yahyaya gebe
kald, sen de imdi daha bakiresin ama ileride Yusufla

79 Kutsal Ruhun bir bireyin zerine gelmesi, onu gebe brakaca

anlamna gelmez. Yeni Ahitin eitli blmlerinde bundan
bahsedilmektedir:
Pentikost Gn geldiinde btn imanllar bir arada bulunuyordu.
2 Anszn gkten, gl bir rzgarn esiini andran bir ses geldi ve
bulunduklar evi tmyle doldurdu. 3 Ateten dillere benzer bir
eylerin dalp her birinin zerine indiini grdler. 4 manllarn
hepsi Kutsal Ruhla doldular, Ruhun onlar konuturduu baka
dillerle konumaya baladlar. (Ashabn leri 2:1-4)
Bunu syledikten sonra onlara ellerini ve brn gsterdi.
renciler efendiyi grnce sevindiler. 21 sa yine onlara, Size
esenlik olsun! dedi. Baba beni gnderdii gibi, ben de sizi
gnderiyorum. 22 Bunu syledikten sonra onlarn zerine
fleyerek, Kutsal Ruhu aln! dedi. 23 Kimin gnahlarn
balarsanz, balanm olur; kimin gnahlarn
balamazsanz, balanmam kalr. (Yuh 20:20-23)

86
ilikiye girerek saya gebe kalacaksn. Her ne kadar
Luka, Yusufun ismini anmam olsa da, kasten bu
kapy ak brakmtr. Ve bundan sonra gebe kalma ile
ilgili hibir eyden bahsedilmemektedir. Meryem,
Tanrnn istediinin olmasn temenni etmektedir ve
bundan sonraki pasajlarda kesinlikle melein ileride
geleceini haber verdii Kutsal Ruh gelip Meryemi
ziyaret etmemitir ve bu ekilde sa dnyaya gelmitir
(2:7). Kesinlikle hibir yerde Meryemin karnndaki
ocuun Kutsal Ruhtan olduu bilgisi yoktur. sann
kimin ocuu olduu sorusu Lukada cevapsz
braklmtr.

Luka, yukarda belirttiimiz nedenden dolay Mattada

yer alan Kocas Yusuf, doru bir adam olduu ve onu
herkesin nnde utandrmak istemedii iin ondan
sessizce ayrlmak niyetindeydi, ksmn kendi evanjeline
dahil etmemitir. nk bu Luka iin bir tehdit saylrd.
Grmektedir ki Luka apak bir ekilde sann Yusufun
biyolojik z olu olduuna inanyordu. Bunun iin
Mattada olmayan Kutsal Ruh senin zerine gelecek,
Yceler Ycesinin gc sana glge salacak. ksmn
ilave etmitir. Bununla unu demek istemitir: Merak
etme Meryem, kimse senin Yusufla yaptn grmeyecek
nk Tanrnn glgesi stn rtecek! Bu aklama,
Hristiyanlk inancnn temelini paralayacak bir
durumdur ve ok deiik sonulara neden olacaktr.

Peki Luka bu inanlmaz ve dahiyane deiiklii neden

yapmtr? imdi hep beraber bunun zerinde
dnelim. Matta Evenjelinin teolojik ajandas say yar
insan-yar tanr bir varlk olarak gstermekti.
Meryemoluna onunla hi ilgisi olmayan mmanuel
ismini vererek bu ekilde birazck olsun teolojik amacna
ulaacan dnmt. Bir de bunu Kutsal Ruhun
Meryemi gebe brakmas bilgisiyle glendirmeye
almt. Sonu olarak da Matta bunu baarm saylr
nk rettii evanjel gnmz itibariyle btn
Hristiyan kiliselerinin Yeni Ahitlerinin ilk blmn

87
tekil etmektedir. Fakat dier taraftan, Meryemi Kutsal
Ruhun gebe brakt bilgisi Lukaya gre sann
Davutun soyundan gelen Mesih olma iddiasn tamamen
yok eden bir bilgiydi. Mattann sann mesihiyetini
zmleyemediini gren Luka, inanlmaz kelime
oyunlaryla, Mattann kristolojisini etkilemeyecek bir
biimde sann Davutun soyundan gelen Yusufun
biyolojik z olu olduunu gizlice belirtmitir.

Lukann evanjelinde tespit ettiimiz bu korkun

tahrifat Hristiyanlk teolojisini yerle bir etmektedir.
Lukaya gre sa kesinlikle Yusufun genlerinin bakire
olmayan Meryemle cinsel ilikisi sonucu intikaliyle
dnyaya gelmitir ve dolaysyla bir mucize sonucu
domamtr. Bu ayrca sann Kutsal Ruhun olu
olmad anlamna gelir ve bunun anlam da Tanrnn z
olu olmaddr. Bu bulgularmz dolaysyla baz
okuyucularmzn hislerini zedelediysek imdiden zr
dileriz.

Dier bir taraftan, Lukann Evanjeli olmadan artk sa,

Mesih de deildir nk Mattann abalar hsranla
sonulanmtr. Bunu bu ekilde sylediim iin de
sizlerden zr diliyorum. Bakalm imdi Hristiyan
kiliseleri organik yaplarn muhafaza edebilmek iin
bunun karsnda nasl bir reaksiyon gsterecekler.

Btn bu elde ettiimiz bulgulardan sonra

grdmz ey btn evanjelistlerin empoze etmek
istedikleri teolojik ajandann birbirlerinden farkl
olduudur. Marko say delilsiz olarak Mesih olarak
gstermeye alrken, Matta Eski Ahitte mmanuel ismi
zerinde bulduu kontekst d bilgiyi kullanp say
tanrlatrma amacna gtm ve etrafta dolaan sann
Bakire Meryemden doduu yanklarn kullanp,
bunu da kendine argman olarak ele almtr. Markos
Evanjeli sann soy aacndan bahsetmez ve onu genetik
olarak da Davuta balamaz. Hatta 10:47-48de saya
Davutun olu! diye haykranlar yine izafrenik

88
insanlardr. Dier taraftan ise Luka, mesihiyeti Davutun
soyundan gelmemekle tehlikeye giren sann
mesihiyetini kurtarma adna kelime oyunlaryla bakire
sanlan annesini Yusuftan gebe brakmay kabul
etmitir ama ayn zamanda Kutsal Ruhun gebe brakma
ekosunuda say szde Tanrnn z lu saymak iin
kullanmay ihmal etmemitir. Dolaysyla Luka
Evanjeline bu perspektiften bakldnda gnmz
Kristolojisi tarafndan bu evanjel geersiz kabul edilmek
mecburiyetindedir. Luka Evanjelinin geersizlii sann
Evanjellere gre Mesih olmadnn da ispatdr, zira ne
Markos ne de Mattann yazarlar say genetik olarak
Davuta balayabilmilerdir. Bu sonular gnmz
Hristiyanlk teolojisini mutlak manada tamamen
etkileyecektir.

89
 VII. BLM

Rabbuni sa, Tanrya badet Eden Bir Yahudi

Getiimiz blmlerde apak bir ekilde ispatland

gibi, sinoptik evanjellerin ilki olan Markos, hibir
pasajnda sann uluhiyetiyle ilgili bir mevzudan
bahsetmemitir. Bunun yannda, sa, sadece teolojik
ajandalar uruna alan evanjelistlerin metinleri tahrif
edilerek insanlk boyutundan evrim geirtilmi ve bu
metamorfozun sonunda da artk tamamen
tanrlatrlmtr.

Bu blmde ise gerekte hatalaryla, gnahlaryla ve

Tanrya can- gnlden ibadetiyle insan olan say
tanyacaz. Aadaki liste birazdan inceleyeceimiz
konularn balklardr:

1) sann gnahlar vard.

2) sann bilgisi her insan gibi snrlyd.
3) sa dier insanlar gibiydi.
4) sa Tanrya ibadet ederdi.

imdi listenin bandan balayalm.

1) Hatal yanlaryla sa:

nanan bir Hristiyan iin sa hakknda sylenilecek

olan bu szler onun hissiyatn etkileyebilir fakat bu
aratrmamz tamamen akademik ve gerek verilere
dayanmaktadr.

91
Yuhanna 8:3 Din bilginleri ve Ferisiler, zina ederken
yakalanm bir kadn getirdiler. Kadn orta yere
kararak saya, Rabbuni, bu kadn tam zina ederken
yakaland dediler. 5 Musa, Yasada bize byle
kadnlarn talanmasn buyurdu, sen ne dersin? 6
Bunlar say denemek amacyla sylyorlard; Onu
sulayabilmek iin bir neden aryorlard. sa eilmi,
parmayla topraa yaz yazyordu. 7 Durmadan ayn
soruyu sormalar zerine doruldu ve, inizde kim
gnahszsa, ilk ta o atsn! dedi.

Bu hadise gerekletii esnada, sann mucizevi olarak

iyiletirdii ve gnahlarndan temizlendiini haber
verdii fellinin sahnede olup olmadn bilemiyoruz.
Fakat unu syleyebiliriz ki, eer sahnede olsayd zani
kadn kesinlikle talanarak ldrlrd nk sann
kadn talamadaki gnahsz olma art yerine getirilmi
olacakt.

Matta Evenjeline gre sa: eriat ya da

peygamberlerin szlerini geersiz klmak iin geldiimi
zannetmeyin. Ben geersiz klmaya deil, uygulamaya
geldim demitir. Bu konuda Markos ok daha katdr.80
Dier bir yandan sa btn misyonu boyunca
mnafkla ve mnafklara kzmtr, yani bir ey
syleyip sylediinden baka trl iler yapanlar hep
knamtr. Peki bu bilgilerin yukardaki pasajla ne ilgisi
var? Aklayalm:

Aka anlalabilecei zere sann szde kartlar,

yaptklar srarlar sonucunda Tevrattaki btn emirleri
yerine getirmek iin geldiini syleyen sadan zina eden
kadn talama yetkisini almlardr. Tekrar edelim ki
eer bu esnada gnahlar balanan felli orda olmu
olsayd, kadn kesinlikle onun tarafndan talanm
olacakt. imdiki sorumuz u: Mademki sa, Musann
eriatndaki btn hkmleri uygulamaya geldiini ve

80 9:43-50

92
gnahsz olann ilk ta atmasn syledi, neden kendisi
ilk ta atmad? Sorunun cevab ok ak: nk kendisi
de bu art yerine getirmiyordu. Eer byle olmasayd
sa, eriattaki bir kanunu yerine getirmemi olacak ve
sylediinin tam tersini yapmakla aka bir mnafklk
sergileyecekti bu ise Meryemolu iin yaplabilecek en
ar ithamlardan biri olurdu ki bunu tarihsel olarak da
dnmemekteyiz. sa, Tevrattaki bu kanunu yerine
getirmek istiyordu fakat dier bir taraftan da kadn
talanmaktan kurtarma arzusundayd. Bundan dolay
da Tanrya olan imanndan fire vermeyecek ve dinin
zne zarar etmeyecek ekilde muhteem bir cevap
retti. Bu ekilde mnafk olmayan birisi olarak
kendisinin de gnahsz olmama koulunu yerine
getiremediini bildiinden, bu cevab kendisine soru
soranlara verdi.

kinci rneimiz Markos Evenjelinden gelecek:

1:4 Bylece Vaftizci Yahya lde ortaya kt. nsanlar,

gnahlarnn balanmas iin tvbe edip vaftiz olmaya
aryordu. 5 Btn Yahudiye halk ve Yerualimlilerin
hepsi ona geliyor, gnahlarn itiraf ediyor, onun
tarafndan eria Irmanda vaftiz ediliyordu... 9 O
gnlerde Celilenin Nasra Kentinden kp gelen sa,
Yahya tarafndan eria Irmanda vaftiz edildi.

Markosun aka bildirdiine gre Yahya,

gnahlarndan pimanlk duyan btn insanlar vaftiz
edip tvbe ettiriyordu ve sa da onun vaftiz ettiklerinden
biriydi. Bu, sann dier btn insanlar gibi
gnahlarnn olduu ve bunlar iin duyduu
pimanlktan tr hayatnda yeni bir sayfa amak iin
Yahyann elinden vaftiz edildii anlamna gelmektedir.
Bunun baka tevili yoktur. sann gnahsz olduu
bilgisi Markostan on, yirmi ve otuz sene sonra yazlm
Matta, Luka ve Yuhanna Evanjellerinin tahrifatndan
kaynaklanmaktadr. Fakat sz edilen hadisenin
Mattadaki paralelinden bahsetmeden nce u bilgiyi

93
verelim. Tarih iinde Kilise tarafndan yok edilen
adopsiyonism adl Hristiyan felsefesi, sann aslnda
Tanrnn z olu olmadn ve Yahyann vaftizinden
sonra ancak bir vey oulmu gibi Tanr tarafndan
kabul edildiini savunur. Tabii ki bu, znde say tanr
kabul etmeyen ve onun sadece Tanrnn metaforik
manada bir oul olduunu kabul eden bir dnce akm
olarak tarihin sayfalarna gmlmtr.81

Matta Evanjelinde ayn hadisenin paralelini Mattaca

grmek bizi hi artmamtr. Mattaya gre Yahyann
say vaftiz etmesinin nedeni, Markostaki gibi
Meryemolunun gnahlarnn affedilmesinden dolay
deil, onun youn srarlarndan kaynaklanmaktadr ve
mantksal sebep olarak da byle olmas
gerekmektedir denilmitir. (Mat 3:14-15). Tipik Matta...

nc evanjelist olan Luka ise kendisinden

beklenileni yapmtr ve Yahyann gnahkarlar vaftiz
ettii bilgisini silmi ve bunun yerine Yahyann btn
nsanlar vaftiz ettii bilgisini eklemitir. (3:21).

Son olarak ise Yuhanna, srasyla Matta ve Lukann

elinden gerekletirilen tahrifat talandrmak iin
sann Yahya tarafndan vaftiz edildii bilgisini tamamen
kaldrmtr. Kulland kelime oyunlaryla
okuyucularnn zihninde sann dier insanlar gibi
hatalar olan ve gnah ileyebilir bir z olduu fikrini
tamamen silmek istemitir.

Blmmz bitirmeden nce eytan blisin say

denemesi olayn inceleyeceiz. Bildiimiz gibi tek tanrl
dinlerin inanlarna gre eytann bu dnyadaki grevi
insanlar, onlara sahte ve kt eyler telkin etmek
kouluyla yoldan karmak ve bu ekilde gnah
iletmektir. Bundan dolay da gnah ilemeye ak
olmayan varlklarla zaman kaybetmez. Buradan yola
karak eytann say gnaha armasnn nedeni

81 A. Piero, Los cristianismos derrotados, s. 47

94
anlalmaktadr nk eytan onda bu ak kapy
grmtr. Okuyucu eer dikkat edecek olursa,
eytann say denemesi Markos 1:13te, gnahkarlar
vaftiz eden Yahyann say vaftizinden sonra
Meryemolunun ldeki meditasyonu esnasnda
gereklemitir. Bu evanjelin kaleme alnd M.S. 70
ylnda herhangi bir okuyucu, sann, gnahlarndan
pimanlk duyup buna tvbe etmek isteyen ve bunun
iin manevi makam yksek birisinin yanna urayan ve
ondan sonra da Tanrya yaklamak iin yalnz
meditasyon yoluyla le gitmi birisi olarak
anlamaktadr. Fakat Markostaki bu hadisenin Matta
Evenjelindeki paralelinde, eytan ile sa arasnda
yaanan bu olay her zamanki gibi evrim geirmitir.
Mattann yazarnn anlatmna gre asl sulu gnaha
ak yapsyla sradan bir insan olan sa deil, sada ete
kemie brnen Tanry snamakla hata eden eytann
ta kendisidir.

Bu blmdeki btn anlatlanlar bizlere sann Yahya

tarafndan vaftiz edilmeden nce btn insanlar gibi
hatalar, gnahlar olan ve bunlardan tr pimanlk
duyarak le giden Tanrnn bir kulu olduunu
gstermektedir. Bu vicdan azab ve meditasyonundan
sonra kendisini ruhen yenileyip Efendisinden ald
mesaj dier insanlara duyurmaya balamtr.
Evanjellerde bize bundan sonra eytann kendisine ka
defa gelip gelmedii konusunda bilgi aktarlmamaktadr,
fakat, say ocukluundan beri tanyp onun zayf
noktalarn bilen blis pes etmi olabilir mi? Bu sorunun
cevabn da isterseniz cevaplamayalm.

2) sann bilgisi snrlyd:

2.1) Bilinen Tanrnn zelliklerinden birisi gelecei

tamamen doru olarak bilmesidir, eer bu byle deilse,
o zaman Onun mkemmellik zellii sona ermektedir.
imdi sann hayatnda yaanan ve Tanrnn bu

95
zelliiyle elien ve bize evanjeller tarafndan ulatrlan
aadaki pasaj inceleyelim:

Mar 13:30 Size dorusunu syleyeyim, btn bunlar

olmadan bu kuak ortadan kalkmayacak.

Okuyucumuza hatrlatalm ki burada sa, yanndaki

talebelerine kyametin sonunun ok yakn olduunu ve
talebelerinin ise kendi gzleriyle bunu grmeye
yetieceklerinden bahsetmektedir. Fakat zerinden
2000 sene gemesine ramen halen bu vaat
gereklememi ve bizler ise halen bunu beklemekteyiz.
Dolaysyla sa yanlmtr ve Tanr ise bundan
mnezzehtir.

2.2) Tanrnn zelliklerinden dieri ise Onun

bilgisinin btn zamanlar kuatmasdr. Bizler insan
olarak gelecei bilemeyiz. Aadaki rnekte grld
gibi sann da gelecek hakknda bilgisi yoktu:

Mar 13:32 O gn ve o saati, ne gkteki melekler, ne de

oul bilir; Babadan baka kimse bilmez.82

2.3) Tanrnn zelliklerinden bir dieri Onun

bilgisinin btn varlklar kuatmasdr. nsanlar olarak
her konuda bilgi sahibi deildirler. Birok kii portakaln
kta karpuzun ise yazda yetitiini bilirken hurmann
hangi mevsimde yeerdiini bilemeyebilir. Buna benzer
bir durum sann bana incir meyvesiyle gelmitir:

Mc 11:12 Ertesi gn Beytanyadan ktklarnda sa

ackmt. 13 Uzakta, yapraklanm bir incir aac grnce
belki incir bulurum diye yaklat. Aacn yanna

82 Bu hadisin Matta 24:36daki paralelinde, tahmin edebileceiniz

gibi ne de oul ksm evanjelist tarafndan silinmitir. Markos ve
Mattay dzeltmekte usta olan Luka ise, bu hadisi tamamen silmi
ve gelecein sadece Tanr tarafndan bilindiini kaleme almtr.
(21:32)

96
vardnda yapraktan baka bir ey bulamad. nk
incir mevsimi deildi.

Bu aka gsteriyor ki sann dier insanlar gibi bu

dnyadaki bilgileri bazen eksik ve yanl
olabilmektedir. 83

3) Sradan bir insan: sa

Dier btn insanlar gibi bilgi noksanlnn yannda,

sann fiziksel ve emosyonel zafiyetleri mevcuttu:
Yoruluyordu84, uyuyordu85, alyordu86, terliyordu87,
Yahudilerden korkuyordu88, zlyor ve Ferisilere,
katiplere ve Sedusilere sinirleniyordu89, susuyordu90,
ackyordu91, yiyordu ve iiyordu92 ve bylelikle btn
insanlar gibi ald besinleri sindirim organlar
vastasyla vcudundan taze gbre eklinde
dklyordu.93 sa bir melek tarafndan da zldnde
teselli olmutu94.

Bunun yannda gryoruz ki sann gcnn tamam

Tanrya aitti ve saya her ey Onun sayesinde verilmiti
nk Baba, kendisinde yaam olduu gibi, oula da

83 Bu hadisin Matta 21:19daki paralelinde tabii ki nk incir

mevsimi deildi ksm evanjelist tarafndan elenmitir. Bunun
tesinde Luka ise, Markosta apak bir ekilde Betanyada sa ve
talebeleri ile yaanm bu hadisenin gerek olmadn ve bunun
sadece sann talebelerine anlatt bir metafordan ibaret olduunu
kaleme almtr. Tek kelimeyle yorumsuz...
84 Yuh 4:6
85 Mar 4:38
86 Yuh 11:35
87 Yuh 22:44
88 Yuh 10:39, 11:53-54
89 Mat 22:18, 23:13, vs.
90 Yuh 19:28
91 Mar 11:12
92 Mar 2:16
93 Bunun byle olmad hakknda hibir bilgi yoktur. Olsa idi Matta

bunu evanjeline koymak iin bir an bile tereddt gstermezdi.

94 Yuh 22:43

97
kendisinde yaam olma zelliini verdi. 27 Ona
yarglama yetkisini de verdi. nk o nsanoludur.95
Monoteist dinlerin zellii, Tanrnn setii kullarna
mucize isimli zel gler vermesidir. Eer bu gler Tanr
tarafndan onlara verilmezse, onlar kendi balarna
hibir eyi yapmaya g yetiremezler. Bunun byle
olduunu sann ta kendisi dile getirmitir:

Yuhanna 5:30 Ben kendi bama hibir ey yapamam...

Dier bir tarafta sa kendisine yi diyen bir kiiyi

reddetmi ve sadece Tanrnn yi olduunu sylemitir:

Markos 10:17 sa, Bana neden iyi diyorsun? dedi. yi

olan yalnz biri var, O da Tanrdr.

4) sa Efendisine ibadet ediyordu

Tanrnn kendi kendine ibadet etmesi mmkn

mdr? imdi greceiz ki sa, sradan insanlar gibi
Tanrya muhtat ve Ona ibadet ediyordu:

Mar 14:35 Biraz ilerledi, yzst yere kapanp dua

etmeye balad. Mmknse o saati yaamayaym dedi.

sa yukardaki pasajda aka Efendisinin nnde

secdeye kapanmtr. Buradaki dua ile yere kapanma
dier pasajlarndakinden farkl olarak ibadet manasna
gelmektedir. sa, Tanrya ibadet etmektedir.

Bu blmn sonucu olarak diyebiliriz ki dier insanlar

gibi hatalar, kusurlar ve gnahlar olan sa, yi olan
Tanrya muhtatr ve Ona dier insanlar gibi secde edip
ibadet etmitir.

95 Yuh 5:26-27

98
 SONULAR

1) Aka ispat edildi ki ilk evanjel olarak yazlan Markosta

sa hatalaryla ve gnahlaryla Tanrnn kulu ve klesi
sradan bir insand ve hayatnn her annda Onun
gcne ve korumasna muhta olarak yaad.
2) Markos Evanjeli, srasyla Matta, Luka ve Yuhannann
ellerinden geerek inanlmaz bir tahrifat geirmitir. sa
isa bu yolla, talebeleri ve havarileriyle Yahuda
topraklarnda dinin zn arayan ve i derinlikleriyle
etrafndakilere tek olan Tanrya ibadeti tavsiye eden
rehberken, zaman ierisinde evanjelistler tarafndan
evrim geirerek uluhiyet seviyesine karlmtr.
3) Luka Evenjelinin tek kaynann Markos Evanjeli
olmad ispatlanmtr. Akladmz btn bulgular,
Lukann, evanjelini yazarken Markos ve Mattay gz
nnde bulundurduunu gzler nne sermitir. Ayn
ekilde, dierleri gibi sinoptik bir yapya sahip olmayan
Yuhanna Evenjelinin yazarnn da kendinden nce
yazlm evanjellerden haberi olmayp onlar dikkate
almad savnn imkansz olduunu grdk. Yani
btn evanjeller kendinden nceki evanjeli okumu ve
buna ek olarak onlar say tanrsallatrma amacyla
ciddi bir tahrifata uratarak bugnk Kristoloji
doktrinlerinin temellerini atmlardr. Bu aratrma ise
Yeni Ahiti inceleme teorileri iinde en gnceli olup,
adna tarafmdan EVANJELLERN EVRM TEORS
ismi verilmitir.
4) Evanjellerin Yeni Ahitteki dizilim srasnn neden
Matta, Marcos, Luka ve Yuhanna olduu, bulunan bu
bilgilerle aka anlalmtr. Yeni Ahiti eline alp
Mattadan balayan okuyucu, Markosa getiinde artk
sa hakknda tamamen yanl nyargya sahip olmu,

99
 ve sradaki bu evanjeli artk ona gre okumaya
balamtr. Bu ise iki evanjel arasndaki inanlmaz
teolojik farkll anlayamamasn salamtr.
5) Evanjelistlerin yaptklar bu deiiklikler Orta a
Avrupasnda yaplm ve deifre edilmi olsayd, hi
phesiz Matta, Luka ve Yuhanna atete yaklarak lm
cezasna arptrlrlard.
6) Son olarak, ilk yazlm Markos Evenjelinde sa, ne
tarihi sayabildiimiz bulgular ve ne de mantk erevesi
ierisinde deerlendirdiimiz hadiselerde kesinlikle
Tanr veya Tanrnn z olu veya Tanr-sa-Kutsal Ruh
lemesinin bir paras deildir; bilakis tam tersine,
gnahlarndan dolay pimanlk duyan ve tvbe ettikten
sonra da sradan bir insan gibi yanlmalarna devam
eden, saf, iten ve gnlden Efendisi olan Tanrya
ynelmi ve ona hayat boyu hizmet etmi sekin bir
kuldur.

100
 KAYNAKA

Eski Ahit Orjinal branice Versiyonu

Yeni Ahit Orjinal Yunanca Versiyonu

Amirian, Nazenin, Gathas, Barcelona, 1999

Cooper, Jason, Mithras, York Beach 1996

Cosgrove, Charles, The Meanings We Choose:

Hermeneutical Ethics, Indeterminacy and the Conflict of
Interpretations, Londra, 2004

Danove, Paul, The Rhetoric of the Characterization of God,

Jesus and Jesus' Disciples in the Gospel of Mark, Londra,
2005

Edersheim, Alfred, Usos y costumbres de los judos en los

tiempos de Cristo, Barcelona, 2008

Ehrman, Bart, Forget:Writing in the Name of God, New

York, 2011

Evans, Craig A., Life of Jesus Research and the Eclipse

of the Mythology, New York, 1996

Jongeneel, Jan A.B., Jesus Christ in World History,

Frankfurt, 2009.

Josephus Flavius, Antigedades de los judos,

Barcelona, 2013

103
Gonzles Ferrn, Emilio, La angustia de Abraham,
Cordoba, 2013

Goodacre, Mark, The Synoptic Problem: A Way through

the Maze, New York, 2001

Grossman, Maxine, The Oxford Dictionary of the Jewish

Religion, New York, 2011

Macculloch, Diarmaid, Historia de la Cristiandad,

Madrid, 2011

Martnez Selva, Jose Mara, La psicologa de la mentira,

Barcelona, 2011

Meier, John P., Un judo marginal T3, Navarra, 2005

Piero, Antonio, Gua para entender el Nuevo

Testamento, Madrid, 2011

Piero, Antonio, Los cristianismos derrotados, Madrid,

2007

Piero, Antonio, Todos los evanjelios apcrifos, Madrid,

2009

Pacheco, Jose Antonio, La sabidura mezdea, Madrid,

2007

Pikaza, Xavier, Historia de Jess, Navarra, 2013

Robinson, John, Redating the New Testament, Londra

1977

Roukema, Riemer, Jesus, Gnosis & Dogma, New York,

2010

Sanders, E., The Historical Figure of Jesus, Londra, 1993

104
Tuckett, Charle, Christology and the New Testament,
Louisville, 2001

Yildirim, Nimet, Ardvirf Nm, stanbul, 2011

105