MEHMED ERTURUL DZDA, 1941'de Bursa'da dodu.

Baba taraf,
93 (1877) Rus Harbi srasnda Lofa'dan ve Dzda yaylasndan gelen ve ana
taraf Yeniehir'in yerlisi olan bir ailenin ocuudur. lkokulu Yeniehir'de ve
Bursa'da okudu. Haydarpaa Lisesi'ne yatl olarak devam etti (1953-59) ve
stanbul Edebiyat Fakltesi'nin Trk Dili ve Edebiyat Blm'n bitirdi
(1965). Lise yllarnda, Mehmed Akif Ersoy'un talebesi Muallim Mahir z'in
irad ile Mslmanca yaamaya ve dnmeye balad. Faklte yllarnda,
haftalk Yeni stikll gazetesi ile basn hayatna girdi (1960). Milliyetiler
Dernei faaliyetlerine, Risle-i N u r hizmetine ve eitli slm fikr
almalara katld. Siyasete girmedi. Yedek subaylndan sonra zel Fatih
Koleji'nde idareci ve retmen olarak alt (1967-71). Haftalk Sebil
gazetesinde yazarlk ve genel yayn mdrl yapt (1976-80). MED
Yaynevi'ni kurdu (1978-82). Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi'nin kuru
luunda alt (1983). 1985'ten sonra Hacc'a ve Umre'ye gitti. M lahiyat
Fakltesi Vakf iinde "Mehmed Akif Aratrmalar Merkezi"ni kurdu ve
"Safahat Dersleri"ni balatt (1986-89). Gnlk Zaman gazetesinde (198789) ve Milli Gazete'de (1993) ke yazarl yapt. Evli (1967) ve alt ocuk
babasdr. 1960'dan beri yazlar ve 1969'dan itibaren kitaplar yaynlanmak
ta olan yazar, yakn tarih ve fikir hayatmz zerindeki aratrmalarna devam
etmektedir.

almalarndan

sayfalarndadr.

baslm

olanlarn

listesi

kitabn

son

M. ERTURUL DZDA

Yakn Tarihimizde
DNMELK
ve
DNMELER

ZV-GEYK YAYINLARI

ETNK KLTRLERN SOSYAL YAANTILARI : 5

Kitabn ad: Yakn Tarihimizde Dnmelik ve Dnmeler

Kitabn yazar: M. Erturul Dzda
Kapak gravr:Sabatay Sevi'nin, Yahudileri, srail'e geri gtr
mesi. (Gershom Scholem'in The Mystical Messiah Sabbatai Se
vi , Princeton Unv.Press 1975 sayl basksndan alnmtr.)

Birinci Bask

: Kasm 2002

NDEKLER

Birka Sz

xv
GR YERNE

Selanik Dnmeleri
Ne Trk, Ne Mslman
in inde mi Var?
Ahmed Emin Yalman ve Vatan Gazetesi
Karakazde'den "Selanik Dnmelerine"
"Asalak Yaayamazsnz"
"Domuzlar in Bile"
Otuz Alt Sene Sonra

4
5
7
9
10
12
13
14

Bir Aklama
"MUHTED" LE "DNME"NN FARKI
Muhtedi Olmayan Var m?

17

Muhtedi ile Dnme Arasndaki Fark

Dnmelik Neden Bir Mesele Oluyor?
Halkn Tutumu

17
18
20

Birinci Blm
SABATAY SEV VE DNMELK

I
Sabatay Sevi Yaarken
Bir Mesih Bekleniyor...
Mesihlik Dvas

21
22
V

Mesihliin ln
"Mesih" Geziyor
"Mesih"e Talih Kuu
"Mesih"in "Peygamber"i
Baar
Bir Beyannmesi
"Mesih" Tevkif Ediliyor
Bir "Mesih" Daha
Mucize Bekleniyor
"Mesih" Mslman Oluyor
Tarihlerimizde Bu Hdise
Yahudilik Kurtuldu
Yeni Mezhep
Sabatay'n Son Yllar
"Mesih"in lm

23
23
24
25
....25
26
27
27
28
28
29
32
32
33
34
II

Sabatay'dan Sonra Dnmelik

Dnmeler Blnyor

36

Yakubler
Karakalar
Kapanclar
Dnmelerde Dzen.
Kuzu Bayram'nda "Mum Snd"

37
37
38
39
39

III
Sabatay Sevi'nin Dnmelere On Sekiz Emri
Sabatay'n Emirleri

41

IV
Dnme Bayramlar
Dnme Bayramlar
Dier Bayramlar

46
52
V
Dnme Kimlii

"Ne Mslman, Ne Musev..."

53

Yahudilerin Dnmelere Kar Tutumu

"Paray Aln, Dnmelerin Aleyhine Yazn!"
Hahamba Ne Diyor!
"Musevlie Dnsnler!
Musevlie Dnme Teebbsleri
Rumlarn Dnmelerden Korkusu
Lozan'da Dnme Elisi
Gizli Dnme Belgeleri ve Scholem'in Eseri

54
54
57
60
62
63
64
68

kinci Blm
SABATAY SEV ve DNMELK HAKKINDA
SON ARATIRMALAR
I
"The Mystical Messiah"
Kitabn indekiler

74

Neden dam Edilmedi

"Klemiz Olacaksnz!"
Sabatay Saray'da
Nasl Mslman Oldu?
"Mucize Gsterebilir misin?"
Olaya Dnmelerin Bak
"Allah Beni Trk Yapt"
htidadan Sonra Olanlar

75
76
76
77
78
79
81
82
VII

Yahudilerin Tutumu
Mesih'e nan Devam Ediyor
Nathan ve Mektuplar
Hahamlar, Nathan'a Kar
Dnmeler Gizleniyor
Bir Dnme lhisi
Nathan Dolayor
Mucizeler kmyor
Sabatay Camide
Sabatay ve Nathan
kiyzl Hareketler
Ele Geen Mektup
Avrupa ve Msr'daki Dnmeler
Musul Dnmeleri
Hollanda ve Almanya'da Dnmeler
talya Dnmeleri
Nathan, Venedik ve Roma'da
Dnmelerin Merkezi Selanik
Ackl Hdise
Sabatay ve Yaknlar
Hem Mslman Hem Yahudi!
Aldatc Va'azlar
Sabatay'n Kitaplar
"Kibarlar"
Bektailer
Sabatay'n Bir Mektubu
nemli Bir Yazma Belge
Sabatay'n Srlmesi
Sabatay lgn'de
Sabatay'n Olu
Selnikli Joseph ve Kz
Fas Dnmeleri
Sabatay'n Temaslar
VIII

..

83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
95
96
97
98
98
100
101
102
104
105
106
108
108
109
112
114
116
116
117
118

Sabatay Kuleye kyor

Sofya Dnmelerine Mektup
Mesihlik ddiasnn Devam ve lm
lm Nasl Karland
Nathan'n Tutumu ve Son Yllar
Karanlkta Kalan Gerekler

119
120
121
123
124
126

Ek: Antoine Gal/and'n Htralarnda Sabatay Sevi.

127

II
"Gizli Yahudi Cemaati:
Trkiye Dnmeleri"
Yahudi Ansiklopedisinde Dnme Maddesi
"Dnmeler Tarihi"
Scholem'in nemli Makalesi
Benzeri Az Olay Vardr
Yeni Belgeler
Kendilerini "Seilmi" Sayarlar
On Sekiz Emir
Polonyal Dnmeler
Bektai ve Dnme Mnasebeti
Sabatayist Mahkeme
srail'in Kurucular
Dnmelerin Selanik'teki Durumu
Gizli Sinagoglar
Kesin Gizlilik
Dnme ments
Jntrkler ve Dnmeler
Kadn Deime yini
Gazzeli Nathan
Gnmzde ve srail'de Dnmeler

131
133
134
135
136
136
137
13S
138
139
140
141
142
143
144
146
146
148
148

nc Blm
BASINDA DNMELK

I
Karakazde Rd'nn Dilekesi
le Balayan Aklamalar
Cumhurbakan'na Dileke
Dnmeler Savunmada
Selanik'ten Gelenler
Karakazde'nin Cevab
Vatan'n Sulamalar
Karakazde'nin kinci Cevab
kar Birlii
Mizah Basnnda Dnmeler
Dnme Trkesi
Dnmelerin "Hizmet"leri
Mbadelede Esas Neydi?
Eski Bir Teebbs
Bir Yahudi: "Yahudilik, Dnmelikten Nefret Eder"

151
154
156
157
157
158
162
163
164
168
170
171
172

II
Bir Dnmenin Kaleminden Dnmelik Tarihesi
"Trihin Esrarengiz Bir Sahfesi"
Bu Gen Dnme Kimdi?
Selnikli ve Dnme Gizlilii
Katil Olmaktan Kt!
"nemli Deil" mi?
"Dnmelik Yayor!"
Bir Dnmenin Kaleminden Dnmelik Tarihi

174
175
176
177
178
180

"Trihin Esrarengiz Bir Sahfesi" Yazsndan Semeler

zmir'de Mesihliin ln

181
183

Sabatay Neden Ortaya kt?

Sabatay'n ly Diriltmesi
Mucize!
Sabatay'n Propagandas
Yahudilerin "Umud"u Olmutu
Sabatay'n Hrs ve lgn'e Srlmesi
Dnmelerin Selanik'te Toplanmas

184
185
186
187
187
188
189

Son Yazlarn Tamam

Yakup'un Reislii
Dnmeler Paralanyor
Araya Giren Dmanlk
Yakubler
Yakup'un lm
Hac Mustafa'nn Reislii
Zan'lar ve Devletliler
Ykublerin daresi
Zengin ve Fakir Ayrl
Devlet Memurluu
Dnme Srr
Dnmelere Baskn
Yakubler ve Midhat Paa
Gonca-i Edeb
Yksek Tahsil
Karaka Takm
Yeni Mesih: Osman Efendi
brahim Aa Takm: Kapanclar
Anbarc
Fevz-i Sibyan ve Fevziye Mektepleri
Kapanclar ve Terakki Mektebi
Geriye Ne Kald?
Neden Kapal Zmre?
Evlenme Meselesi

190
192
193
194
194
195
195
196
197
199
199
199
200
201
202
203
204
205
206
207
207
208
209
209
210

'.

Mezarlk Ayrmak
Cemaat Tekilt

211
211
III
Karakazde'nin faat
1

1924 Ylndaki Aklamalar

Vakit'te tkan Birinci Mlakat
Drt Gnl Meselesi
Menfaati Dnmeler
Bir Dnme, Trk Kz Alrsa
are Nedir?
Bir Doktor: imize Alalm m?

214
215
217
218
219
220

Vakit'te kan kinci Mlakat

"Dnme, ft!"
Ben Hlis Dnmeyim
Ey Dnme Genleri!
Gen Selniklinin Tehdidi
lhlar Selanik'te, Halifeleri stanbul'da
Gece Yars Kylan Nikh
Kadn lleri Erkek Ykyor
"Kuzu Ziyafeti"
Karakazde Evleniyor
Yahudi Duas
Dnmeler Kyamette de Ayr
Sofra Bandaki Ayinler
Gnah karmak
Karakazde stanbul'da
Dnme Hahamn Olu
Gen Dnmeler

221
221
222
223
223
224
225
226
227
228
229
229
230
230
231
232
232

XII

"E Deitirme" Gerekten Var m?

"Mumsnd" zerine Bir Yaz
Vesika 1
Vesika 2

233
235
236
237

2
Karakazde'nin 1925 Ylndaki Dn
Yeni faat

239

Karakazde Tekrar Sahnede

Karakazde'nin Mektubu
Gazi Paa'nn Bombalar
Ak Alnla Dolamak
Karakazde'ye Cevaplar
Dnme Duas
Esrarengiz Merasim, irkin det
Karakazde'ye Son Cevap

240
241
242
243
244
245
246
247

Drdnc Blm
DNMELER HAKKINDA YAZILMI
LK TRKE KTAPLAR
I
"Dnmeler deti" Adl Yazma Risale
Neden Yazdm?

252

Dnme Guruplar ve Hastalklar

Dnme Yardm Sand
Nasl Yardmlarlar?
Gizli Toplantlar
Sahte Haclar, Hafzlar, limler
slm Dinini Kabul Etmezler

253
253
254
255
255
256

XIII

Dnme Tapnana Baskn

Dnme Mezarlklar
Dnmeler ve Yahudiler
Abdestsiz Namaz Klan Vazifeli Dnmeler
Bin Yldr Gelmeyen Adam
Bir Dnme Kznn Bana Gelenler

256
257
258
258
259
259

II
"Dnmeler" Adl Kitap
inde Neler Var?

263

Garip Bir Taife

Kz Alp Verme
Hastalklar
altklar Sahalar
Dnmeler Anadolu'da
Rumeli Halkn Lekelediler
Kadnlara Serbest Hareket sterler
Ceza Olarak: Namaz
Srlar, Adetleri, Mezarlklar

264
265
265
266
267
267
268
268
269

III
"Dnmeler" Adl Kitaba Cevap:
"Dnmelerin Hakikati"
Neden Yazd?
Kitaptan nemli Yerler
Salklar
"Yabani!"
Selnikli Olmak
Merutiyet'teki Taknlklar!
Zulm Grmler Gibi
Sultan Abdlhamid'e Dir

XIV

272
273
274
274
275
276
276
277

Camilerin Hli
Merutiyet'teki Yanllar
Camie Ayakkabyla Giren "Vaiz"
"Devr-i Sabk Aradk!"
Ordunun Bozulmas
Subay Nasl
Yetimeli?
Rahatna Dkn Olan Asker Olmasn

279
279
280
281
282
283
283

IV
Bir Mdafi Daha: Leskovikli Mehmed Rauf
"ttihad ve Terakki Cemiyeti Ne di?"
Dnmeler Arasnda Bir "Hrriyet Mchidi"
Dnmelerin Hrriyetilii
"Baz Chiller Dnmelerden phe Ediyorlar"
Dnme Okullar

285
286
287
287

Beinci Blm
ARATIRMALARDA VE
HATIRA KTAPLARINDA
DNMELERE DAR YAZILANLAR
slm Ansiklopedisi
Trk Ansiklopedisi
Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl
Mehur Adamlar Ansiklopedisi
Meydan Larousse
nan Szl
TDV slm Ansiklopedisi

289
291
292
292
293
294
295

Trkler ve Yahudiler, Avram Galanti

297

Domayan Hrriyet, Hasan Amca

298

ki

Komite

ki

Ktal,

Ahmed

Refik

Altnay

300
XV

Tarihin

Corafyas,

Jean

Brunhes

Galip Paa'nn Hatralar

Matbuat
Vatan

301

Hatralarm,
Hizmetinde,

Ahmed

Yusuf

hsan

Kemal

Tengirenk

Selanik'te 10 Temmuz, Ali Canip Yntem

ki

Neslin

Tarihi,

Ahmed

Emre

Avcolu

Tarihte Trklk, Lazslo

302
303
304

Cevad

Trkiye'nin Dzeni, Doan

Rasonyi

Hatrladklarm, Zekeriya Sertel

Dersaadet, Mnevver

301

304
305
306
306

Ayal

ittiklerim Grdklerim, Mnevver

Abdlhamid'den ttihad ve Terakki'ye,

309
Ayal

315

Mnevver
Ayal
Arnavutluk ve Makedonya Hatralar,

317

Kzm NmiDuru

319

Sebilrread Dergisi

319

NDEKSLER
Genel ndeks

321

zel ndeks, Dnmelik Deyim, Terim ve Mefhumlar

Konu ndeksi
Liste, nemli Belge ve Yazlar

339
347
360

XVI

BRKA SZ
Krk iki yl nce, tesadfen grp okuduum bir kitap, ba
na bir "aldatlmlk oku" yaatmt. Bu kitap, brahim Alaaddin Gvsa'nn "Sabatay Sevi" adl eseriydi.
Gvsa, artc bir toplum gereinden bahsediyordu: Ara
mzda, Trk ad ve Mslman kimlii altnda yaayan, ama as
lnda irken Yahudi, dnen Musev olan bir topluluk vard.
"Dnme" denilen bu insanlar, yz senedir iimizde, bizimle
birlikte yaamakta idiler...
Bu inanlmaz iddia, genliimin, samim, mill hisler ve ga
yelerle dolu olan gnln de akln da altst etmiti. Milletim
adna mdhi bir aldatlmlk duygusuna kapldm.
Biraz aratrnca, bu inanlmaz iddiann doru olduunu
rendim. Ancak iin tuhaf uydu ki: "Toplum"un, bu "gerek"ten haberi yoktu,
1666 ylnda, zmir'de, Sabatay Sevi adl bir hahamn "Me
sihlik" iddiasyla balayan bu hareketin mensuplar, eitli saf
halar geirdikten sonra, Selanik'te toplanm; 1924'ten sonra ise
bata stanbul olmak zere, byk ehirlere dalp yerlemi
lerdi.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulurken, eski rejim zama
nnda vazife alm devlet ileri gelenleri ile Osmanl idaresinin
tabii taraftar kabul edilen veya en azndan aldklar kltr do
laysyla yeni Batc rejim iin uygun saylmayan dindar aydn
lar, nemli memuriyetlerden uzak tutulmulard.
Bu yllarda, boalan veya yeni alan devlet kadrolar iin,
Dnmeler zmresinin, esasen Bat kltryle yetimi, tahsilli
ve slmiyet'le ilgisiz ferdleri, ok uygun birer eleman olarak
ortaya km ve nemli mevkilere oka alnmlard.

Bu sebeple, Dnme zmresinin tannmas, yakn tarihimiz

deki siyaset ve kltr hareketlerinin anlalabilmesi iin de ok
gerekli bir sosyal bilgilenme zaruretini douruyordu.
te, genliimde yaadm ve "Giri" blmnde etraflca
anlattm o "ok" olay, benim kendi kendimi, byle bir vazi
fe ile vazifeli saymama sebep olmutu.
O gnden beri, esasen ahs merak ve alma saham olan
"yakn tarih" aratrmalarm srasnda, "Sabatay Sevi, Dnmelik
ve Dnmeler" hakknda bulabildiim hereyi topladm.
Bunlar, zaman zaman, gazete tefrikas olarak veya kitaplar
mn iinde, para para yaynladm. Bu sefer, artk son ekliyle,
mstakil bir kitap halinde karyorum.
almalarm srasnda topladm baz belgeler, ok by
yecei iin kitaba alnamad. Bu eserde bulunanlara yeni bir ey
ilve etmeyecek, ancak onlar teyid edecek olan o belge ve fo
toraflar da belki bir derleme olarak ayrca yaynlanabilir.
Yakn tarihimizde nemli rol oynam ve gizli kalm
ahsiyeti (Parvus, Tekinalp, Madam Gaulis) ele alp incelediim
"Yakn Tarihimizde Gizli ehreler" adl eserim de yaknda
yeniden baslacak ve herhalde bu sahadaki hizmetim - ilerleyen
yamla birlikte - tamamlanm olacaktr.
Kaderin sevkiyle zerime den bu vazifeyi ifa ve tarih sos
yal bir gerein yeteri kadar anlalmasn temin edebildim zan
nediyorum.
Kolay deil, krk iki yl, bu bir mr saylr.
Yurdumun imanl, ihlsl, mert insanlarna hediyem olsun.
M. Erturul Dzda
enlikky, Ekim 2002

XVIII

GIRI YERINE
stanbul Darlfnunu Edebiyat ubesi talebelerin
den Mehmed Hulusi, k mevsimi balamasna ve tak
vimler 1340 ylnn 4 Knnisn'sini (4 Ocak 1924)
gstermesine ramen, havann mutedil oluundan bilis
tifade tramvaya binmemi, yryerek Kpr'ye doru
inmekteydi. Koska'da Zeynep Hanm konanda bulu
nan mektebinden kp, Beyazt, arkaps, Divanyolu'ndan Babli'ye kadar gelmiti.
Kollarnn altna sktrdklar gazeteleri bir an nce
bitirmek telnda olan "mvezzi"lerin barlar dik
katini ekti. Her akam "Cinayeti yazyor..." diye sesle
nen bu ocuklar, bugn baka bir haberi dillerine dola
mlard:
"- Vakit! Vakit! Yazyor! Dnme Karaka'n ifaatn
yazyor!.."
Darlfnun talebesi Mehmed Hulusi Efendi, bu
"Dnme" sznden bir ey anlamamt.
"- Dnme ne demek? Neden dnm? Nereye dn
m?"
1

Merak galip gelmiti; mtevazi talebe btesinden

yz paraya kyarak, bir Vakit gazetesi ald.
Haber, gazetenin ikinci sayfasndayd. Bal yley
di:
"Dnmeler Hakknda Arza - Asl Mesele Selanik
Dnmelerinin Mbadeleye Tbi Olunmamasn Rica
Etmektir"
Haberi okumaya balad.
Gazetenin yazdna gre, Karakazde Mehmed Rd
adnda birisi, Millet Meclisi'ne bir dileke vermiti. Bu
dilekede baz eyleri aklyor ve bir takm eyler isti
yordu. Ankara'da yaynlanan Yeni Gn gazetesi, birka
gn nceki nshasna bu arzay dercetmi, Vakit gaze
tesi de oradan almt.
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yeni yelerine hi
tap eden Karakazde Rd "Selanik Dnmeleri" dedii
ve kendisinin de iinde bulunduu bir zmreden bahse
derek, bunlarn ne Trk ne de Mslman olduunu, do
laysyla, Anadolu Rumlar ile Selanik Trkleri deiti
rilirken, bunlarn Trkiye'ye alnmamalar gerektiini
iddia ederek, unlar sylyordu:
Mill mefkre denilen umm mevzunuzu tekil
eden esaslarn en birincisi, maddiyat ve maneviyat
mtecanis [birbirinin ayn, benzer] olan sizlere, bu
2

mukaddes yolda yardmc olacak yol arkadalarnzn ki millettir - dahi maddeten ve manen mtecanis ol
malar lzm gelir.
Bu asr milliyet asrdr. Din, vicdan bir mesele ol
duu gibi, herkesin ruhundaki akideyi [inanc] le
cek bir madd l olmadndan, artk bu gibi gayri
mer' [geersiz], muhayyel ve mevhum kuvvetlere iti
mat ederek terk-i mesa [ibirlii] edilemediindendir ki, maddiyat ve maneviyat eban an ced (ecdattan
beri) malm olan mill kitleler, mesned ittihz edil
miti.

Mehmed Hulusi hayret etti. Adam, Millet Mecli

si'ne yazd dilekesinde "din" iin "hayal" ve "vehim"diyordu... Daha yeni iinden ktklar ve din iin
savatklar Mill Mcdele'yi hatrlad. Btn millet
bir vehim uruna m savam oluyordu?.. stikll Mar'ndaki "Benim man dolu gsm..." ve "Bu ezanlar ki ehdetleri..." diyen msralar dnd. Geri ir Akif
Bey'in yaplan baz inklblardan memnun olmayarak
ve bir dostunun davetini vesile edinerek Msr'a gittii
ni duymutu.
Bu dncelerle ve "Bu Dnme ii, bir frldak ama,
acaba ne?" diyerek, haberi yeniden ve daha dikkatle oku
maya balad. Yaz yle devam ediyordu:

SELANIK

DNMELERI

te her eyden evvel tahkki lzm gelen mesele:ki

asr evvel spanya'nn Engizisyonundan kap Trk
lerin cenh- sehbetine [koruyucu kanatlarna] iltica
etmi [snm] ve bilhare bir mes'ele-i siysiyye
crmyle mttehem olan [siyas sula itham olunan]
reislerinin telkintyla sahte olarak slmiyet nam ve
kisvesine brnm Selanik Dnmeleri'dir. ksm
dan ibaret olan bu Dnmeler aslen ve irken Yahudi ol
makla beraber ruhen ve vicdanen dahi din-i slm'la
bir alkalar yoktur. Dier Yahudiler gibi iki asr
dan beri Trk ve slmlarla kat'iyyen ihtilt etmeyerek
[kaynamayarak] kendi cemaatleriyle, yin ve vicdan-
hussleriyle ancemaatin [toplu halde] yasaya gelmi
lerdir.
Sabk Osmanl hkmeti zamannda sret-i resmi
ye ve zahirede [grnte] slmiyet'i kabul ettiklerin
den, bunlar slm camiasna kayd edilmi ve o suretle
telkki edilmi [Mslman saylm] olduklarndan,
bunlar da zaman ve muhitin taassubundan korkarak
mahal mahal, eit eit, renk ve kyafetlerde grne
rek slmlar aidata gelmilerdir.
Bin trl riya ve sahte tavr ve kyafetlerle byk
Trk kitlesi arasna sokularak pek ok servet kazan
mlar, memleketin byk ticaret ve iktisat noktalar
n elde ederek mhim ve mhlik [tehlikeli] bir mil
olagelmilerdir. Binaenaleyh Trkiye Byk Millet
Meclisi, milliyet esst zerine izmekte olduu

programnda ve bahusus Makedonya'daki Trklerin

mbadelesini icra ettii u zamanda, artk bu Dnme
ler meselesini de, kat'iyyen hal ve tasfiye ederek, mil
leti tereddt ve pheden kurtarmal, itima ve iktisd bnyeyi tehlikeden hals ederek slah etmelidir.

Bu satrlar okuyan gen adam, arza sahibinin bu if

aat yznden, m e m l e k e t t e k i b t n D n m e l e r i n stik
ll Mahkemeleri'ne

verilerek

sorgusuz

sualsiz

alabile

ceklerini d n m e k t e n kendisini alamamt. Mesele

iyice ilgisini ektiinden merakla yaznn s o n u n u da
okudu:

NE TRK, NE MSLMAN
Hkmet mbadeleyi Trklere hasretmitir. s
lm olan Arnavutlar bile kabul etmiyor. Mevcut gay
ri Trkleri bile memleketin muhtelif mahallerine ser
piyor, datyor. Bundan maksat Trkl maddeten
ve manen mtecanis bir ekle sokmaktr. Halbuki
Dnmeler Trk deildir! nk trihen msbet ol
makla beraber imdiye kadar kendilerinden baka bir
unsurla alanp istifay kabul etmemilerdir. Dnme
ler Mslman deildir! nk asrlarca muhitlerinde
yaadklar Selanik Mslman Trklerince malm ol
duu gibi, benim gibi ayn rktan gelmi pek ok na
muslu mnevver kimselerin ikrar ve isbatyla da sa
bittir.

O halde size sammne hitap ederek soruyorum:

Ey Trkln istikll ve selmet ve saadeti iin her
trl varl fedadan ekinmeyen byk Millet Mecli
si a'z-y kiram! Bunlar iin ne dnyorsunuz? M
badele edecek misiniz?
Huss mbadele usulleriyle bunlarn tekrar mteksif bir tarzda stanbul, zmir, Bursa gibi memleketin
iktisad kaplarnda, bu yabanc ve zeki kitlenin sahte
slm ve sahte Trk nikablaryla [maskeleriyle] yerleip
kazanmalarna msade edecek misiniz? Dnk harb
cephesinde arprken hriten Anadolu'ya gelen her
ahs hakknda tahkikatta ne kadar mutaassp ve tedkikkr davranyordunuz. Hele cephelerdeki ordular ve
ktat- askeriyye bu hususta ne kadar mteyakkz ve
hassas idi; artk asker zafer istihsl edildi diye bu te
yakkuz ve hassasiyete lzum kalmad m? Madem ki
hayat mcdeledir; itima, iktisd, ahlk, siyas, h
sl hayat mesilin cmlesinde hassas ve mteyakkz
bulunmak lzmdr.
Kendi kannzdan, kendi dininizden olmayan bu
eski mltecileri ya hudd-i mill hricinde brakman
z veyahut bunlar tesbit ederek, deta damgalayarak
memleketin her tarafna datp, bir knn-i mahsus
la Trk aileleriyle ihtilt ve istiflarn [karp temiz
lenmelerini] temin buyurmanz teklif ve istirham
ederim. Bylelikle saf ve nezih Trk kitlesini tereddt
ve itibahtan kurtarmakla beraber, hakik Trkle il
tihak fikrini teden beri mefkure edinen bendeniz ve
6

emsalimi Dnmelik nm- mlevves ve aibesinden

[kirli adndan ve lekesinden] kurtarmanz ve bu su
retle izmekte olduunuz yeni Trk tarihine bir fasl-
mahsus ilve buyurmanz niyaz ve istida eylerim.
Ol babda emr ferman Byk Millet Meclisimizindir.
Dnmelerin Trklerle ihtilt ve istifasn
samim surette arzu eden mnevverler nmna
Mehmed Karakazde Rd
N NDE M VAR?
O k u m a s biten M e h m e d Huls, gzleri

"itiraf

Dnme"nir imzasnda takl, kalakald. i kararmt.

Baklarn kurtarmaya alrken, yine ayn sayfada bir
baka haberin de bu mevzu'a dair olduunu fark etti.
A r t k aresiz o k u m a k zorundayd. n k bu mesele
yi gerekten merak etmiti. Ksa olan bu ikinci yaz y
leydi:

Karakazde Rd Bey'in Ankara'daki teebbs

ne it neriyat gren bir kri'imiz dn bize, mhiyeten buna benzer, fakat Atina'da vki olmu bir teeb
bsten haber vermitir. Verilen bu malumata nazaran
Atina'daki teebbs yapan Yunan Meclis-i Meb'usn
zasndan Mustafa Efendi'dir. Ve Gonatas'la vki olan
bir mlakat ile balamtr.
stanbul'da Faik Bey isminde bir ztn kaynpederi

olduu sylenen bu Mustafa Efendi, Gonatas'la vki

olan mlakatnda mbadele ahkmnn Trk ve Rum
lara mnhasr kalmasn istiyor ve bunun iin Rd
Bey'in Byk Millet Meclisi azasna tevzi ettii bu
arzada serd ettii esbab ileriye sryor; yani kendile
rinin ne Trk ve ne de slm olmadn iddia ederek
mbadeleden hri braklmalar lzm geleceini id
dia ediyordu. Bu iddiasn da muaeretlerinin ayn
Musev muaereti ve harslarnn tamamen Musev har
s olduu iddiasyla tevsik ederek diyordu ki:
"Avc Sultan Mehmed, ceddimiz Sabatay Sevi'ye
cebren slmiyet'i kabul ettirmitir. Halbuki, o ruhen
ve tikden Musev idi ve Musev kald. Onun ahfad
da ayn tikad ve ruhu tamaktadr. simlerimiz Ms
lman ismidir ve fakat ruhumuz tamamen Msevdir..."
Gonatas, Mustafa Efendi'nin bu mracaatn evvel
emirde arasndaki dostlua binen hsn-i telkki et
mi ve meseleyi Meclis-i Vkel'da mevzuubahs ettir
meyi va'd ettii gibi va'dini de yerine getirmitir.
Fakat Yunan nazrlar, bunlarn Yunanllk iin
mbadeleye tbi hakiki Trk unsurundan bir kat ziy
de muzr olduklarn beyan ve kendilerinin muhakkak
mbadeleye tbi tutulmalarnda srar etmilerdir.
Bundan bir mddet evvel Yunan gazetelerinin by
le bir istisna mracaatndan bahs ettikleri telgraflarda
haber verilmitir.

AHMED EMN YALMAN VE VATAN GAZETES

Vakit'teki Dnmelere dair yazlar bitiren Mehmed
Hulusi, gzlerine inanamyor, satrlar tekrar tekrar
okuyordu.
kiyz elli sene! Tam ikiyz elli sene nce, Mslman
oldu sanlan ve iimize aldmz birtakm Yahudiler, o
zamandan beri ilerinde yaadklar Mslman halk
kandryorlard! Mslmanla inanmyor, onun gerek
lerini yapmyor ve kendi rklarndan gayrisi ile evlen
meyerek ikiyz elli sene evvel ne iseler yine ylece kal
yorlard!
irket-i Hayriye'nin "nbisat" vapuruyla skdar'a
gemekte olan Mehmed Hulusi, bunlar dnrken;
arkada Ahmed Subhi'nin yanna gelmesiyle, mesele
hakknda biraz daha bilgi sahibi oldu.
Ahmed Subhi dindar bir genti ve "Seblrred" der
gisini takip etmekteydi. Onun sylediine gre, bu der
gi arada bir "Dnmeler"in dine ve ahlka zararl faaliyet
ler yaptklarn yana yakla yazmakta, fakat kimseye
dinletememekte idi.
Subhi'nin elinde "Vatan" gazetesi vard. Sylediine
gre, bu gazetenin sahibi ve bamuharriri Ahmed Emin
de Dnmeler'dendi.
Ahmed Emin, bu gnk nshada Karakazde'nin
arzasndan bahsediyor, onun baz Dnmelere kzd
iin intikam almak maksadyla bu meseleyi ortaya att
n yazyordu. Fakat iin asln inkr etmiyor, gerekten
9

byle bir zmrenin varln kabul ediyordu. Yalnz yaz

dklarndan anlaldna gre, Ahmed Emin, Dnme ol
makla beraber, bu ayrlk gayrln aleyhinde idi. Veya
gizli bir sebep veya maksadla, yle grnmek istiyordu.
Yazsnda, vaktiyle bir taassup sebebiyle Trk ve
Mslmanlardan ayr yaayan bu zmrenin, zamanla
aldn, Trk ve Mslman terbiyesi aldn, onlar
la evlenmeye baladn; Trk tarihinde ilerinden m
him adamlarn yetitiini, hatta zmir'de Yunanllara
ate ederek ehid olan gazeteci Osman Nevres'in (Hasan
Tahsin) de bu zmrenin yetitirdii kahramanlardan ol
duunu sylyordu.
Yazsnn sonunda Karakazde'yi "irkin bir nifaklk" yapmakla itham eden Ahmed Emin, Meclis'in bu
meseleyi aratrmasn da teklif etmekteydi.
Ayrca tannm birka Dnme tccar da kendileriy
le konuan gazetecilere, Karaka Rd'nn bir sinir ra
hatszl geirdii iin byle konutuunu sylemi ve
onun hakknda kltc ifdeler kullanmlard.
KARAKAZDE'NIN

CEVABI

Ahmed Emin'in ve dierlerinin bu ithamlarna, Karakazde'nin ne cevap vereceini merak eden Mehmed
Hulusi, birka gn sonra, 7 Ocak 1924 tarihli "Vakit"
gazetesinde, aradn buldu.
Karakazde Mehmed Rd'nn cevab ok ak ve
olduka sertti:
10

Ankara'da

Karakazde

Mehmed Rd

Bey'den Bilumum Selanik

Ak

Dnmelerine

Mektup

Efendiler,
asrdan beri saf ve muhterem Trk milletinin
cenh- merhamet ve atfetine snarak Dnme namyla mevcudiyetimizi idme etmekte pek mutaassp
davranp tarz- muaeret ve harektmzda zahir ve b
tnmzn [dmz ve iimizin] ayr gayr olduunu
kbil-i ifa olmayacak derecelerde Trklere tanttk.
Osmanl hkmetinin geirdii safaht- trihiye, di
yelim ki imdiye kadar bizleri mctemian [birlikte]
yaatmaya ve aramzda dima tefhr ettiimiz tevn
[yardmlama] hislerinin izlesine mecbur kalmamak
zere Trklerle adem-i ihtilta [karmamaya] sevk et
ti. Bugnk bgneliimizi btn cihann hayret etti
i muazzam Trk inklp ve zaferinden sonra ne ile te
vil edeceksiniz?
Vicdan ve maneviyat ve itikadnza hulul etmek is
temiyorum; fakat bu muhterem Trk milletinin Edir
ne'den Kars'a kadar hkim olduu topraklarda yaayan
insanlarn bir siyak zere kalbleri ve vicdanlar arpar
ve ancak Trklk mefkuresini tayanlardan mrek
kep olmasn arzu ettiini bilmiyor musunuz? Daha
anlayamadnz m? O halde ne duruyorsunuz? Aranz
da be on kiinin zahiren Trklerle ihtilt etmesi bir
farz- kifye gibi telkki olunarak geriye kalan on on11

be bin kiilik bir varlnz memleketin vcudunda

(iddetli bir iki kelime gazete tarafndan karlmtr) bir
yabanc kalmaya Trklerin mtehammil ve sabr ol
duunu mu zannediyorsunuz?

ASALAK

YAAYAMAZSINIZ

Aldanyorsunuz, efendiler!
Bu memleket bihakkn hakk- hayat Trklere
bah etmitir, zira o Trklerdir ki kanlaryla sulayarak
kar kar bu topra muhafaza etmitir.
Son hdisat esnasnda herkesin midini kestii ve
byle sizler gibi ne kann, ne maln, ve ne de serveti
nin cz' bir ksmn memleket ve millet iin feda et
meyi hatrna bile getirmeyen tufeyliler [asalaklar] iddihr- servet [para ymak] ile itigl eylerken, her
trl maddi muavenetten mahrum kalan Trkler, Al
lah'na istinad ederek her taraftan zerlerine vki olan
hcum ve taarruzlara mtevekkilne ve dindarne ve
kendilerine has bir metanet ve sknetle mukabele
ederek vatan mdafaa ettiler ve bihakkn dmanlar
na galebe aldlar. Bu kadar ulv bir manzara karsn
da hl sizlerin lkayd bulunarak eski an'antnz ve
amalinizi muhafaza edip, eski devirlerde olduu gibi
tufeyli yaamay ve hi bir taraftan bir sad-y itiraza
mruz kalmayarak refah ve saadet mi hayl ediyorsu-

12

DOMUZLAR N BLE
Ankara'ya geleli beri yaknen grp anladm
Trkler ve bilhassa Byk Miller Meclisi ve onun v
kels benim onbe yamdan beri beslediim emelle
rin huslpezr olacana berat- istihlldir. nk
Byk Millet Meclisi iftilere rs- zarar eden yaban
domuzlar iin bile kanun karmaktadr; binenaleyh
zanneder misiniz ki, bu kadar incelikleri dnen res-y millet bir kitle-i ecnebiyyeyi sinesinde besleye
bilsin. Buna artk tahamml edecek bir ferd bulunma
d ve bulunamaz.
Bugn bizim iin iki k vardr: Ya Trklerle bir
knn-i mahss dhilinde kat'iyyen ihtilt ve teslb
ederek [karp evlenerek], btn vatan ve milletin sa
adet ve felketine mtereken almak veyahut hudd-i mill hricinde herhangi bir ekl-i madd ve
ma'nevde olursa olsun bamzn aresine bakmaktr.
Benim anladm budur.
4 Knnisn 340 [4 Ocak 1924] tarihli Vatan ga
zetesinde hemehri ve yakn akrabann iddias vehile
ne hissiyat ve asabiyetime malbum ve ne de bir ta
rafn telknt ve tahrktyla bu ie mbaeret ettim.
Ancak yukarda arz ettiim bir mefkurenin sahne-i
aleniyete vaz'na bugn zemin ve zaman msid bulduumdandr ki, ortaya atldm. Asrlarn biriktirdii
mlevvest tathre muvaffak olan Byk Millet Mec
lisimiz inaallah bu mes'ele-i menhseyi de yakn za
manda ortadan kaldracak, bugn bana asab veya ba-

ka hiffetler isndyla taarruz edenler yakn zamanda

elimi pp beni takdir ve tahdis edeceklerdir. Ve minallah-it tevfk.
OTUZ ALTI SENE SONRA
stanbul Darlfnunu Edebiyat ubesi talebesi Meh
med Hulusi'nin bana gelen bu hl, 36 sene sonra,
1960 ylnda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
rencisi olan Mehmed Erturul'un yani bu satrlarn
yazarnn da bana gelmi ve onu da ok artmt:
Bbl yokuunu kp inerken, kitap vitrinlerine
bakardm. Yokua vurur vurmaz hemen sada, Semih
Lutf Kitabevi vard. Bunun vitrinindeki bir kitap dikka
timi eke eke, sonunda, mtevzi renci btemden
-herhalde- yz kuru kadar bir fedkrl ve ok ask
suratl olan sahibesi Ermeni kadnna be dakika taham
ml etmeyi gze alarak o kitaba sahip olmutum.
Yazar, brahim Aladdin Gvsa, bal Sabatay Sevi..
Fakat kitapta tuhaf olan, bu ismi tayan adamn kapak
taki resminin, sarkl bir Mslman kyafetinde olma
syd. Ya isimde, ya resimde bir yanllk olmalyd!
te benim "Dnmeler" ve onlarn "Mesih"i olan "Sa
batay Sevi"ye olan ilgim bu kitapla balad ve krk yl
dr devam ediyor. 1960 sonrasnda M. evket Eygi Bey'in
kard haftalk "Yeni stikll" gazetesinde, brahim
Aladdin'in kitabn zetlemitim. 1976'da ise Kadir
Msrolu Bey'in yaynlad "Sebil" de on drt yazlk bir
14

dizi ile bu konuda o zamana kadar yaptm aratrma

larm yazdm (no. 12-25, 19 Mart-18 Haziran 1976).
Daha sonra da, gnlk gazetelerden Zaman'da. (Aralk
1987) yirmi ve Milli Gazete'de (Ocak 1994) on drt ya
zdk dizilerle, ayn konunun zerinde durdum.
Sonunda bu almalarm, ilk basks 1991 ve ikinci
si 1994'te yaplan, "Yakn Tarihimizde Gizli ehreler" ad
l aratrmamn iinde, yz sayfalk bir blm olarak
kitaplat. imdi ise mstakil bir eser olarak ortaya k
yor.
Aradan yine yllar geti. Bugn de, 1924'teki Meh
med Hulusi veya 1960'taki Mehmed Erturul'un duru
munda, yani "Dnmeler"in adn bile duymam veya
duymu da hayrette kalm,
kimbilir nice genler
var?.. te bundan sonra gelecek sayfalar, onlar iin ya
zld.

(*) 2000 yl ncesi ve sonrasnda, M. evket Eygi Bey'in, gnlk ya

zlarnda bu meseleye sk sk yer vermesi ve nihayet Yaln Kk
ile Dnme kkenli Ilgaz Zorlunun, konuya dair yaptklar tesbitler
aklamalar ve yaynlar, bu mesele zerindeki esrar yava yava da
tmaya balamtr.
15

BR AIKLAMA

"MUHTED" LE "DNME"NN FARKI

1626-1675 yllarnda yaam ve Mesihlik iddiasyla
ortaya km Sabatay Sevi adl bir hahama bal olan ve
sahte olarak Mslman gibi grnen Sabatayc Yahudiler'e "Dnme" ad verilir. Bunlara, yine ayn mnda ol
mak zere "Avdeti" de denilmitir. Yabanclar arasnda
ki sfatlar da "Sabatayist" veya Trkedeki syleniiyle
"Dnme" dir.
Dnme, Avdeti ve Sabatayist veya Sabatayc... Bu keli
meler, mhiyetlerini aada aklayacamz gizli bir
zmreyi ifade eden stlahlardr (terimlerdir). Onlardan
bakalar iin kullanlmaz. Kullanlrsa bilgisizlik y
znden kullanlr. nk herhangi bir dinden veya din
sizlikten slm'a gelenlere "muhted" denir. "Hidayete er
mi, doru yolu bulmu" demektir. Bu muhted sfat da
devaml olarak kullanlmaz; ancak bir tarif veya tantma
iin gerektiinde "Muhtedi filan efendi."eklinde syle
nir.
16

MUHTED OLMAYAN VAR MI?

Dnmelerin, Mslmanln dnda ve Mslman
lardan ayr bir zmre olduklarn bilmeyen baz kimse
ler, bu bilgisizlikleri yznden ve iyi niyetle: "yi ya i
te dnmler, Mslman olmular. Fena m? Hepimizin dede
leri dnme deil mi?" diyebilirler.
Gerekten de hepimizin ecdad bir veya birka asr
nce Mslman olmu birer "muhted"dir, fakat "Dn
me" deildir. Bir Dnmeye muhted denemeyecei gibi,
bir muhtedye de Dnme denemez.

MUHTED LE DNME ARASINDAK FARK

Bu iki terimi derli toplu olarak tarif edersek, arala
rndaki fark daha iyi grlr.
Muhted: Dinsiz veya baka bir dine mensup iken, es
ki halini terk ederek mana gelen, hidyete eren yani
"ihtida" eden, Mslman olan kimseye denir. Bunun
zdd, yani -Allah korusun- slmiyet'ten kann, yani
"irtidd" edenin sfat ise "mrted"dir.
Her dinden ve rktan insan muhted olabilir. Bunlar
Mslmanlarca karde bilinirler. Geldikleri din veya rk
lar mhim deildir. Herhangi bir Yahudi de slm'a ge
lirse muhted olur ve dier Mslmanlardan ayrt edil
mez. Yine bir Sabatayist Yahudi de eski inanlarn terk
ederek Mslman olursa, artk ona da "Dnme" denemez.
Dnme: Sabatay Sevi'nin "Mesih'lik iddiasyla, Muse17

vlik inancnda bz deiiklikler yaparak uydurduu

yeni inanca bal olan ve yine onun emri gereince, sah
te olarak Mslman grnen Yahudilere denir. Bunlar
Msevlik'ten ktklar gibi slmiyet'e de girmemi
lerdir. "Mesih" tandklar Sabatay Sevi'nin koyduu ka
idelere tbi olarak, yz ksur senedir, kk fakat
kuvvetli bir zmre halinde ve Mslman grn al
tnda, hayatlarn devam ettirmilerdir. Eski Sabatayist
ailelerin dndan, herhangi bir kimsenin bunlarn ara
sna girerek "Dnme" olmasna imkn yoktur.
DNMELK NEDEN BR MESELE OLUYOR?
Dnmeliin ve Dnmelerin bir mesele hatta rahatsz
edici bir mesele olmas, yalan zerine kurulmu bulun
masndan ve gizli olmasndandr.
Yllardr, sizi, kardeiniz olduuna inandran ve aile
nizin arasnda yaayan bir adamn yalan sylediini, as
lnda "yedi kat el" bir yabanc olduunu renirseniz, ne
yaparsnz?
Kt olan o ahsn kardeiniz olmamas deildir. Si
zi aldatmasdr.
te Trkiye Mslmanlar da yz otuz senedir,
sahte birtakm "kardeler" tarafndan, ayn ekilde alda
tlmaktadr.
Evet, Dnmelerin, aslen Yahudi olmalar veya Ms
lman olmamalar bir mesele deildir. Etrafmzda bir
sr Yahudi ve gayrimslim var... Ama onlarn kim ve
ne olduklar belli. Hibiri, ben Mslman'm, demiyor.
18

Bizi -hi olmazsa bu yolla aldatmyor. Evde baka, so

kakta baka, ifter ifter isimler tamyor.
te mesele budur.
Dnmelerin iinde, acaba, hakikaten Mslman inan
cn tayan hi yok mudur?
Herhalde vardr. Ama imdiye kadar, ilerinden biri
nin kp, samimiyetle bunu syledii veya samimi ol
duunu isbat eden bireyler yapt grlmedi. Profe
srleri, particileri, gazetecileri, Mslman ad altnda
slm dmanl yapan yazarlar, hatta -rivayetlere g
re darbelere nayak olan subaylar bile var... Fakat im
diye kadar, bir tanesinin dahi Mslmanl ve Msl
manlar sevip koruduuna hid olamadk.
Anadolu Mslman ok msamahakr, hatt biraz
vurdum duymazdr. Herkesi kendisi gibi zanneder. Giz
li sakl ilere, yalanlara dolanlara, "komplo"lara hele
yzyllarca sren gizliliklere akl ermez. Halkmz,
Mslman olmadn bildii kiinin din adna syle
diklerine, zihin ve ahlk bozucu telkinlerine aldrmaz;
ama ad Mslman olana kolayca kanverir.
Yakn tarihimizde, iman ve ahlkmz sinsice kemi
rip, aalayp, yeni nesillerin gznden drmeye al
an pek ok kii grld. "Mslman" ad tayan bu ki
iler, acaba gerekten Mslman m idiler? Yoksa onla
rn iyzlerinden habersiz olan aydnlarmz, idarecileri
miz, slahat ve inklaplarmz, kt maksatl birileri
nin oyununa m gelmilerdi? Bu kiilerin aslnda baka
din ve inanlarn mensubu veya slm'a hasm kimseler
olduklarn bilselerdi, onlara yine de uyarlar myd?
19

HALKIN TUTUMU
Eski gnlerde, Dnmelerle ayn muhitte yaayan
Mslman halk, onlar daima tanm ve bilmitir. sl
m bir hayatn iinde, yapmack hareketlerin farkedilmemesi imknszdr. Fakat Mslmanlar, dini, "dnyev ve
dayatlacak" bir mesele diye almayp, uhrev ve imn bir
tercih olarak telkki ettikleri iin, Dnmeleri kendi hal
lerine brakmlardr. Bunda, devletlerinin ve devlet
adamlarnn, zararl bir eye msamaha etmeyeceine da
ir duyduklar itimadn da byk tesiri olmutur. leride
ki blmlerde sadeletirilmi metni verilecek olan "Dn
meler Adeti" risalesinde bu tavr grlecektir. Ancak bu
aldrszlk, yanl olarak, "Dnmeler hakknda bilgisiz
lik" olarak anlalmaktadr. Bu hatal bir tesbittir. Ms
lmanlar, durumu bilmekte, ancak, "ne halleri varsa gr
snler" diye, onlar kendi hallerine terk etmektedirler.
Fakat bu durum 1909'dan ve bilhassa 1930'lu yllar
dan sonra deimitir. 1924-25 yllarnda vuku bulan
"ifaat patlamas "nn arkasndan ve ona ramen, Trk
toplumunda, din her sahada ve her meselede olduu gi
bi, bu hususta da tam bir "cehalet" ortala hkim ol
mutur. Artk "Dnmelerin" deil, "dindar Mslman
larn" kendilerini gizleyip saknacaklar bir devre giril
mi; Mslmanlarn, deil Dnmeleri, kendilerini bile
fark edecek halleri kalmamtr.

20

BRNC BLM

Sabatay Sevi ve Dnmelik

I
SABATAY SEV YAARKEN
Sabatay Sevi 1626 ylnn Temmuz'unda zmir'de
dodu. spanyol Yahudisi olan bir ailedendi. Babas,
Trkler arasnda "Kara Mente" diye tannan Mordehay
Sevi idi ve buraya Mora'dan gelmiti.
erkek evldn en k olan Sabatay, okumaya
bilhassa din kitaplara merakl olduu iin sak d'Alba ad
l bir hahamn yanna verildi. Bu srada onbe yanda idi.
Sabatay, Tevrat' ve Talmud'u okudu. Din kitaplardaki ibarelerin mecaz ve kabbalistik mnlarn keif
hususunda maharet sahibi oldu. Zeki, bilgili ve yakk
lyd; gzel konuurdu.
BR MESH BEKLENYOR
"Mesih" brnice bir kelimedir. "Allah'n temizledii
adam"mnsna gelir. srail oullarn kurtarmak iin
21

Allah'n gnderecei kurtarcya da bu isim verilmitir.

Hazreti sa aleyhisselm, Mesih olarak bir ksm Yahudiler'ce (ilk Hristiyanlar) kabul edilmi, dier ksm ise
Mesih'i beklemekte devam etmilerdir. Bu arada Mesih
lik iddia eden birok kimse kmtr.
XVII. asrda, Avrupa'daki mezhep mcadeleleri sra
snda, Yahudiler, Hristiyanlar tarafndan kitleler halin
de imha ediliyor ve Katolik Kilisesi'nin Engizisyon te
kiltnca eitli ikencelere mruz braklyorlard. B
tn dnyadaki Yahudiler son derece kt bir vaziyette
idiler ve artk Mesih'in gelip kendilerini kurtaracan
mid ediyorlard. Yahudi khinleri bunun 1648 ylnda
olacan sylemekteydiler. Hristiyanlar arasnda da
1666'da bir Mesih'in geleceine inananlar bulunuyor
du.
MESHLK DVASI
Btn bu msait durum ve tesadfler karsnda Sa
batay gibi zeki ve haris bir adam iin yaplacak bir ey
vard:Mesih olmak...
Ayrca, kabbalistik eserlerle fazla uramas neticesi,
garip huy ve hareketler de edinmiti. Hayalperest bir
adam olduundan, hayalindeki eylere kendisinin de
inand tahmin olunabilir.
Kararn verdikten sonra her gn oru tutmaya ve sk
sk ykanmaya balad. Kendisini tasfiye ediyor (temiz
liyor), mukaddes vazifesine hazrlyordu. Rivayete gre,
22

genken evlendii ilk karsna da yaklamam, bekre

tini muhafaza etmiti.
Zeks, hazrcevapl ve din bahislerdeki bilgisi sa
yesinde, kendisi ile mnakaa edenleri malp ediyor;
yine bu sayede etrafndakileri kendisine balyordu. Bu
arada din ibarelerin bir ounu eitli ekillerde tefsir
ederek ve brnice ebced hesab ile kendi durumuna
denk drerek, dvas lehinde kullanmaya hazrlan
yordu. Mesel, ak manzumesi olan bir duadaki "Dome
dode lisvi" (Sevdiim ceylana benziyor) ibaresini, evire
evire (Tanr Sabatay Sevi'ye benziyor) ekline sokmu
tu.

MESHLN LNI
1648 yl gelince, zaten fikren hazrlam olduu ya
knlarna, meseleyi at. Glk gstermeden kabul et
tiler. Fakat haber zmir Musevileri arasnda yaylnca
grlt koptu. Hahamba Josef Eskapa, dier haham
lar ve Musevi limleri onu lme mahkm ettiler.
Sabatay buna pek aldrmad. nk Osmanl Devle
ti zabtas, byle bir cinayeti cezalandrrd. Onun iin
dmanlar Sabatay'a bir ey yapamadlar.

"MESH" GEZYOR
zmir'de baarl olamayacan anlayan Sabatay,
1650'de stanbul'a geldi. Bir hahamdan yardm grd.
23

Fakat burada da tutunamad. Selanik'e gitti. yi karlandysa da iddiasn tekrarlaynca, orada da duramad.
Atina'ya gitti. Sonra zmir'e ve yine stanbul'a dnd.
1659'da zmir'e babasnn yanna geldi ve dikkati eke
cek hibir ey yapmadan 1666 yln beklemeye balad.
1663'de Kahire ve Kuds'e gitti. Fakat ihtiyatl davra
narak oralarda "Mesihlik" dvasn amad.
"MESH"E TALH KUU
O srada zeki, gzel ve serseri bir Polonyal Yahudi
kz Sara, bandan birok maceralar getikten sonra
Amsterdam'a kardei Samuel'in yanna gelmiti. z
mir'de yakkl bir gencin Mesihlik iddiasnda olduu
nu duyunca, mehur ve yksek bir kadn olmak hlyas
ile, bir rya hikyesi uydurarak Yahudiler arasnda yay
d. Buna gre, ryasnda kendisine grnen bir nur,
onun, yaknda kacak olan Mesih'le evleneceini syle
miti.
Bir zaman sonra bu haber Sabatay'n kulana gelin
ce, byle bir frsat karmamak iin o da hemen, kendi
sine Polonyal bir kz ile evleneceinin, gibden bildi
rildiini syledi. Bu hadise, kendilerine bir kurtarc
b e k l e y e n Yahudilerin arasnda bir mucize sayld.
Sabatay, adam gndererek Sara'y aldrd. Kahire'de
evlendiler.

24

"MESH'N "PEYGAMBER'
Kuds'e giderken Gazze'ye urayan Sabatay, burada
kendisine bir yardmc buldu. Abraham Nathan... Nat
han, bir zenginin tek gzl kz ile evlenerek servet sa
hibi olmu, gen ve haris bir adamd. Sabatay'a "pey
gamber"! olmay ve onun kn daha evvel iln etme
yi teklif etti. Tabi derhal kabul edildi.
BAARI
Sabatay, 1666 Eyll'nde zmir'e geldi. nce ha
hamlarca iyi karlanmad ise de, bir bayram vesilesiyle
Mesihlik iddiasn aa vurunca, pek ok taraftar bul
du. Ksa zamanda zmir Yahudilerini eline geirdi. h
reti gitgide artt. Rodos, Edirne, Sofya, Mora hatt Al
manya'dan Yahudiler ziyaretine gelmeye baladlar.
Musevlerce kutsal saylan kitaplarda, "Mesih'i gren
lerin azlar kprerek yere kapanmalar icap ettii" yazd
ndan, onu ilk grenler, kendilerini, saraya tutulmu
gibi yerlere atarlard.
Burada ta giydi. Ziyaretine gelenleri bir protokol
dhilinde kabul ediyordu. Bu olanlar, yerli halka da te
sir etti. Bir Bektai dervii ve beraberindeki birka kii,
Sabatay'n Mesihliini kabul ettiler.
Sabatay btn dnyay ele geireceine inanarak, 38
paraya bld ve her birine kral tayin etti. Baz Musev
detlerini deitirdi. "Tanrnn tek ve ilk doan olu Saba
tay Sevi" imzasyla beyannameler gnderdi. Kendisini
"Yahudiler'in kurtarcs" ve "Siyon Devletinin kurucusu"
olarak gryordu.
25

BR

BEYANNMES

Sabatay'n gnderdii beyannamelerden biri yle

dir:

Tanrnn tek ve ilk doan olu, Sabatay Sevi'den,

srail'in Mesih'i ve kurtarcsndan btn srail oulla
rna selm!
Madem ki sizler srail oullarnn halsn, pey
gamberlerimizin ve babalarmzn sylediklerinin ta
hakkuk ettiini grmek erefini kazandnz, artk ac
gnleriniz meserret gnlerine, oru gnleriniz elence
gnlerine tahavvl etmelidir. nk ey srail oullan
artk siz alamayacaksnz. te bunun iindir ki Tanr
size bu ifadesi g teselliyi verdi. Tamburlarla, orglar
la, musiki ile meserretlerinizi iln ediniz. Asrlardan
beri size vadettiini bugn yerine getirmi olana, bu
suretle krannz ifade eyleyiniz. teden beri her
gn yapmaya altnz ibadetleri yapnz, fakat mu
sibete ve mateme mahsus olan gn, benim geliimin
erefine deitiriniz ve onu bir meserret ve kran g
nne eviriniz.
Nihayet, hibir eyden ekinmeyiniz. nk sizin
hkimiyetiniz btn milletlere mil olacaktr ve siz
yalnz dnya yzndeki mahlklara deil, denizlerin
dibindeki mahlklara bile hkmedeceksiniz. Btn
bunlar sizin teselliniz ve hazznz iindir.

26

"MESH" TEVKF EDLYOR

Btn bu grltye ramen, mesele siyas bir ekle
girinceye kadar, zabtann mdahale etmemesi, Osman
l Devleti'ndeki msamahann ak bir rneidir.
O srada padiah IV. Sultan Mehmed, sadrzam ise
Kprlzde Fzl Ahmed Paa idi. Devlet Girit seferi ile
urayordu.
zmir Kads, Sadrzama meseleyi arz etti. Oradan
verilen emir zerine sahte Mesih tevkif edildi ve deniz
yoluyla stanbul'a gnderildi. Sabatay, stanbul'da, nce
avuba tarafndan sorguya ekildi. Her eyi inkr et
ti. Zindankaps'nda hapsedildi.
stanbul'un mahalle ocuklar bu hdise zerine, u
tekerlemeyi bararak Yahudi mahallelerinde dolayor
lard: "Mehdi geldi mi? ft geldi mi?"
Hapishaneye ok fazla ziyareti gelmesi ve bu halden
muhafzlarn ikyeti zerine, Sabatay, anakkale'de
Kumkale'ye gtrlerek, orada hapsedildi.
BR "MESH" DAHA
Bu srada Polonyal Nehime Kohen adnda, Sabatay gi
bi kabbalistik tetkikler yapm olan zeki bir haham,
Kumkale'ye geldi. Sabatay'a kendisinin de Mesih oldu
unu, zaten mukaddes kitaplarn iki mesih geleceini
bildirdiini syledi.
Bu iki sahte Mesih anlaamayarak gn mnakaa
ve nc gnn sonunda kavga ettiler.
27

MUCZE BEKLENYOR
Sabatay Sevi'nin Kumkale'de mahpus bulunduu ye
re de pek ok ziyaretiler gelmeye balamt. Bunlar
gardiyanlar da para ile kandrdklarndan, ziyaretlerine
ses karlmyordu.
Fakat anakkale'ye bu kadar fazla Yahudi'nin gelme
si, ehirde yiyecek ktlna ve pahalla sebep oldu.
Yerli halktan bir heyet Edirne sarayna giderek, ikyet
te bulundular. Dier taraftan, ikinci sahte Mesih Kohen
de rakibini ikyet etmi, Sabatay'n siyas dnceleri
bulunduunu ve devlet kurma fikrinde olduunu ihbar
etmiti.
Artk bu ie bir son vermek gerektiine karar veren
Osmanl makamlar, harekete getiler ve Sabatay, tekrar
Edirne sarayna gtrld. Sabatay'n mridleri ise Me
ihin bir mucize gstererek ortal birbirine katmasn
bekliyorlard.
"MESH" MSLMAN OLUYOR
Sabatay, sarayda, Sadrzam kaymakam Mustafa Paa,
eyhlislm Minkrzde Yahya Efendi ve Sultan'n ima
m vaiz Vn Mehmed Efendi'den mteekkil bir heyetin
huzuruna karld. Padiah yandaki odada, kafes arka
sndan konumay dinliyordu.
Sabatay'a "Mesihlik iddias, paylatrd krallklar
ve hakknda dolaan teki rivayetler" soruldu. Hepsini
inkr etti.
28

Bunun zerine tercman vastasyla Sabatay'a yle

sylendi: "Mesih olduunu iddia ediyorsun. O halde muci
zeni gster. Bunun iin seni soyup nian dikeceiz. En maha
retli okular atacak. Eer oklar vcuduna ilemezse, o zaman
Sultan da senin Mesih/iini kabul edecek."
Bunu duyan Sabatay, yine, byle bir iddias olmad
n, o szleri bakalarnn uydurduunu syledi.
lmle burun buruna geldiini anlamt. Bandaki
Yahudi apkasn karp yere atarak, zerine tkrd ve
Kelime-i ehdet getirip, Mslman oldu. Bylece ca
nn kurtarm oluyordu. Kendisine "Mehmed Efendi" ad
verildi.
Sabatay Sevi'nin bu ekilde nce Mesihlik iddia et
mesi ve sonra slmiyet'i kabul ederek dnmesi hdise
si, Osmanl tarihlerine, zamann vakalar arasnda kaydolunduu gibi, yabanc tarihilerin ve htralarn ka
leme alan eli ve seyyahlarn eserlerinde de yer alm
tr.
TARHLERMZDE BU HDSE
Bu vak'adan, Nianc Abdi Paann, "Vekyi'nme"sinde, Fndklk Silhdar Mehmed Aa ile vak'anvis Rid
Efendinin tarihlerinde ve Kmil Paann "Trih-i Siy
sisinde bahs olunmaktadr.
"Trih-i Rid"de hdiseden, 1077 (1666) vakalar
arasnda u ekilde bahsediliyor (c. 1, s. 133):

29

hzr-i Yehd-i mehur be-huzr-i Pdih

ve slm-i o
Bundan akdem zmir'den zuhur eden haham nm
na ahs-i chd, mu'tekadnaleyh-i tife-i Yehd
olub, bana cem'iyyet etmelerinden sr- fitne mehd olmala Boazhisar'na matrd ve meb'd olmu
ken, anda dahi fitne endz- meyne-i Yehd olman,
mh- Reblhir'in onaltnc gn, Edirne'de rikb-
hmyna ihzar ve eyhlislm Efendi ve Vn Efendi
ve Kaymakam Paa huzur-i hmynda iken Yehd-i
mesfr getirilb, mcer-y hli istifsar olundukta
hakknda hret bulan trreht inkr ve katlin mu
karrer bildiinden slm'a rabet izhr eyledi.

Bugnk dil ile:

Bundan nce zmir'de ortaya kan Yahudi haham,
Yahudiler'in iman ettikleri biri olmu ve bu taifeyi ba
na toplamt. Bu durumdan karklk meydana gel
mesiyle, anakkale hisarna srlm ancak orada da
Yahudiler'in arasnda fitne kmasna sebep olduun
dan, 16 Reblhir'de Edirne'de Padiah'n huzuruna
karlmtr. Huzurda eyhlislm Efendi, Vn Efen
di ve Kaymakam Paa da varken, Yahudi getirilmi ve
sorguya ekilmitir. Hakknda yaygn olarak sylenen
leri inkr etmi, kati olunacan anlaynca da Msl
man olmutur.
K m i l Paa'nn Trh-i Siys-i Devlet-i Aliyye adn
yan eseri, 1325 (1909) ylnda baslmtr. Kitabn

30

"Devr-i Sultan Mehmed H n - Rbi" faslnda "Bir Yehudinin Mesihlik Dvas" baln tayan bir b l m var
dr. Bu b l m aaya aynen alyoruz (c. 2, s. 103):

Sene 1077 [1666] tarihinde zmir'de Sabatay Sevi

isminde bir haham Mesihlik dvasnda bulunarak Ku
ds'e azimetle vki olan ilnt zerine bu keyfiyet ge
rek buralarca ve gerek Avrupa'ca Yahudiler beyninde
[arasnda] hayli tel mcib olarak her taraftan vrd
eden hahamlardan bazlar lehinde ve bazlar aleyhin
de bulunduklar haber alnmakla, merkum Sabatay Se
vi taraf- sadretten Dersaadet'e [stanbul'a] celb ile
tevkif ve ba'dehu Kprlnn Girit'e azimetinde
Kal'a-i Sultniyye'de [anakkale'de] habs olunduu
esnada ayn iddiada bulunan dier bir Yehudi Edir
ne'de Sadrazam Kaymakam'na bi'1-mrca'a Saba
tay'n iddias sahte olduunu ifade eylemesi zerine
merkum Saray- hmyun bahvanlnda istihdam
olunarak mteakiben merkumun familyas a'zs cmleten slmiyet'i kabul eyledikleri gibi on sene kadar
mddet zarfnda bunun vastasyla birok Yahudiler
dahi ihtida eylemi ve o esnada mehdilik iddiasnda
bulunan bir Krd eyhinin olu dahi kezlik celb ile
istintaknda o dvadan feragatle taraf- ahaneden ken
disine rad buyurulan suallere yolunda cevap vermesiy
le bu dahi Hazine-i Hmyun i aalna tyin buyurulmutur.

31

YAHUDLK KURTULDU
Mslman olan Sabatay'a "kapcbalk" payesi veril
di ve maa baland. Bu hadise Sabatay'n mridleri arasnda bomba gibi patlad. Evlerine kapanp dar kmadlar. Hahamlar ise son derece sevindiler. Hakikaten,
bu suretle Yahudiler paralanmaktan kurtulmulard.
Fakat Mslmanlarn arasna, ileride grlecei gibi, ne
id belirsiz bir zmre girmi oldu.
Sabatay, Mslman olarak cann kurtarnca, mridlerine yle bir tamim gnderdi: "Tanr beni Mslman
yapt. Ben kardeiniz kapc Mehmed'im. O, yle emretti. Ben
itaat ettim." Musevi kitaplarndaki bir an'aneye gre
"Mesih Mslmanlar tarafndan yutulacakt." Kendi hali
ni buna uyduran Sabatay, yine vazifesine devam edecei
ni bildirdi.
Kardei ise bu hadiseyi yle izah ediyordu:
"Sabatay'n eski varl ge km, yerine, Tanr'nn emriyle cbbe ve sark aknda Mesihliine de
vam edecek bir melek brakmtr."
YEN MEZHEP
Sabatay btn mridlerini kendi kyafeti altnda
toplamak istiyordu. Bunun iin Mftiye mracaat ede
rek, Yahudileri slm'a davet etmek iin izin istedi. zin
verilmesi zerine, yine Mesihliini yaymak, kendine
inananlar bir araya getirmek ve d Mslman ii Sa32

batayist olan yeni mezhebini kurmak iin alt.

Bylece sahte Mesih'in taraftarlar her yerden gele
rek, cbbe ve sark altna girdiler. Mslmanlar bu giz
li ve bozuk mezhebin iyzn ksa zamanda anlayarak,
mensuplarna "muhted" yerine, samimi olmadklarn
anlatr ekilde "Dnmeler" adn taktlar.
SABATAY'IN SON YILLARI
Sabatay taraftarlar yani "Dnmeler" szde tamamen
Mslman olunca, hkmet onlarn peini brakt. Sa
batay da bu suretle, hareketlerinde serbest kalm oldu.
Bundan sonra yeni zmrenin itikat ve ibdetlerini tan
zim ile urat. Bunlar bir araya getiren on sekiz emri
ve bayram gnlerinin listesini tertip etti. On sekiz
emirden, on alt ve on yedincisi "Dnmeler"in en m
him zelliklerini belirler:
16. madde: On altncs budur ki, Trklerin det
lerine, onlarn "gzlerini rtmek" maksadyla dikkat
edilsin. Ramazan orucunu tatbik iin sknt gsteril
mesin ve ayn ey kurban iin de yaplsn. "Gzn gr
d" her ey ifa edilmelidir.
17. madde: On yedincisi budur ki, onlarla [yani
Mslmanlarla] nikh akdedilmemesi [evlenmemek]
lzmdr.

33

'MESH'N LM
Sabatay, mridlerini toplayarak yine yinler yaptrd
nn haber alnmas zerine, Arnavutluk'daki Berat ka
sabasnda lgn'e srld. Kendisinin "ihtida ettirdi
i" yeni Mslmanlar, tekrar Musevlie dndrd
iddia ediliyordu. Yahudi deti zere yaptrd yinler
ihbar edilmiti. Bu ihbarn kendisini ortadan kaldrmak
isteyen Yahudi tekilt tarafndan yapld sanlmak
tadr.
Sabatay, lgn'de kk bir cemaat ile be yl yaa
d. Burada Selnikli Yoheved ile evlendi. Kars da Aye
Hanm adn ald.
Haham, sahte Mesih Sabatay Sevi veya sahte Msl
man Mehmed Efendi 17 Eyll 1675'de ld. 50 yan
da idi. Bir nehir kenarna gmld.
Fakat mensublar Mesihlii, onun halfelerinin ahs
larnda yaattlar. Kendisine inananlar hl deniz ve r
mak kenarlarnda "Sabatay Sevi, seni bekliyoruz" diye ses
lenirler.

34

Sabatay Sevi v e D n m e l i k
-IISABATAY'DAN SONRA
Sahte Mesih Sabatay Sevi (Mehmed Aziz Efendi)
1675'de ld. Fakat lm ile mesele kapanmad. Ka
ynpederi Abdlgafur Efendi (Josef Filosof) ve kaynbira
deri Abdullah Yakup elebi (Jacob Kerido) daha evvel Se
lanik'e giderek yerlemilerdi. Sabatay hasta iken, Ya
kub elebi, Berat'ta onu ziyaret ederek halifeliini al
mak istemi ve kabul edilmiti. Sabatay'n lmnden
sonra kars Aye Kadn' (Yoheved) da Selanik'e yanla
rna aldlar. O zaman iki yz aile kadar tutan Sabatayistler de bu iki kardein, Yakub ile Aye Kadn'n etra
fna toplandlar.
Dnmeler o srada yalnz yaay ve inanlaryla de
il, kyafetleriyle de herkesten ayrlrlard. Kadnlar sa
r mest giyer, erkekler beyaz kee klah zerine yeil sa
rk sararlard. Ayrca bayramdan bayrama namaz klar,
35

oru tutmaz ve gusle ehemmiyet vermezlerdi. Bylece

Sabatay'n onsekiz emrinin onaltncs olan "Gzle gr
len her ey yaplmaldr" artna -zorluu sebebiyle olma
l- pek uymazlard.
DNMELER BLNYOR
Selanik'teki Sabatayistlerin bakanlna Yakup elebi
gemi, inan ve yinleri dzenlemiti. htiyatl olmak
iin slm detlerinin de gzle grlenlerine riyet edil
mesini istedi. Fakat dier bir ksm buna lzum grm
yordu. Bunlar Mustafa elebi adnda birinin etrafnda
toplandlar.
Bir boanma meselesinden dolay, bu iki hizbin ara
snda ihtilf kt. Cemaatin ekseriyeti Mustafa elebi'nin arkasndan gitti. Bylece Sabatay Sevi'nin l
mnden 14 sene sonra 1689'da Sabatayist zmre ikiye
ayrld. Yakub'a sadk kalanlara Yakubler (veya -daha
sonralar- Hamdi Beyler) Partisi dendi. Mustafa elebi
taraftarlarna da Karakalar (veya Mminler, Onyollular,
Osman Baba) Partisi ad verildi.
Bu paralanmadan 31 sene sonra 1720'de ise Karaka
lar partisi de "Osman Baba" meselesi yznden ikiye ay
rld. Bu ncye de Kapanclar (veya Papular, brahim
Aa) Partisi ad verildi. Bylece Sabatayistler zmre
ye ayrlm oldular:

36

YKUBLER
Bu partiye daha sonra, bir ara Selanik belediye reisli
i yapm bir Dnmenin adyla Hamdi Beyler Takm da
denir. Yakubler gzle grlen slm det ve ibdetlere
daha ok uyarlard. Gayet kapal, muhafazakr bir hayat
srerlerdi. Sonralar ilerinden tersane emini, srre emi
ni, saray ve ehir kethdas gibi yksek memurlar k
mtr. Kyafetleri de dierlerinden farkl olup keli
ayakkab giymez ve btn erkekler salarn ustura ile
tra ettirirlerdi.
KARAKALAR
Bu parti Mustafa elebi tarafndan kurulmutur.
Dnmelerin ounluunu bunlar tekil eder. Mminler,
Onyollular ve Osman Baba isimleriyle de anlrlar. Dier
lerinden farklar slm adet ve ibadetlere riyete lzum
grmemeleridir.
Mustafa elebi, Yakub elebi'den ayrldktan sonra
kendi adamlarn balayacak yeni inanlar ortaya kar
d. Abdurrahman Efendi adl bir Dnmenin, Sabatay Se
vi'nin lmnden tam dokuz ay sonra doan olu Os
man'n, Sabatay Sevi'nin ruhunu tadn iddia etti.
Ona gre, Mesih ld zaman onun maneviyat Osman
Efendi'nin vcuduyla tekrar dnyaya domutu. Osman,
iki yana geldii zaman Mustafa elebi tarafndan Saba
tay Sevi'nin vekili ve krk yana gelince Mesih iln edil
di. Hatta "Tanrlk" mertebesine karld.
37

Fakat Karakalar partisi iinde brahim Aa adnda

biri, bu yaplanlara itiraz ediyordu. Anlamazlk, bu
zmrenin de ikiye blnmesine sebep oldu.
KAPANC1LAR
brahim Aa Partisi ve Papular diye de anlr. 1720'de
Osman Aa lnce, onun Mesih olup olmad hakkn
daki mnakaalar kzt. brahim Aa taraf, mezarn
almasn, eer Mesih ise cesedinin rmemi olaca
n ileri srd. Karakalar bunun hrmetsizlik saylaca
n syleyerek raz olmadlar.
Bu uyumazlk sonunda brahim Aa taraftarlar ay
rldlar. Bunlarn fark Osman Aa'y Mesih tanmama
lardr.
Osman Aa'y, taraftarlar, "aa" lkabnn kaldrl
masndan sonra "Oan" diye anar oldular. Kapanclar di
erlerine nisbetle biraz daha makuldrler. Fakat Sabatay'dan kalma inan ve detleri muhafaza ederler.
Bu zmre Dnme olmayanlarla kz alp vermedik
leri gibi, zmreler arasnda da evlenme olmaz.
Sabatayizmin gizli hayat, izdiva edenlere mahsus
bir nevi esrar mahiyetindedir. Bir eyden habersiz yeti
en gen, evlenince bu srlar renir. Bu srlarn ne ol
duu pek az bilinmekle beraber, aada bahsedilecek
olan "Kuzu ziyafeti" veya "Drt gnl bayram" denen det
ile alkal olmas ihtimli vardr.
Dnmelerin ayrldklar hizipler ve gizli srlar hak38

knda gelecek blmlerde, kendi azlarndan yaplm

aklamalar sayesinde ok daha geni bilgiler buluna
caktr.
DNMELERDE DZEN
Reis yeniliklere mni olur, geleneklerden en ufak bir
sapmay cezalandrrd. Kyafetinde veya yaaynda
detlere bir aykrlk grlen kimse, cezaya urard. Bu
nu erkeklerde "Mbair", kadnlarda "Klavuzca Kadn"
yapard. Cezalar: htar, tekdir ve kabahatliden btn ai
lenin uzaklap konumamas eklinde olurdu. Bu emir
lerin dna kimse kmazd. Reis ancak ok mhim ka
rarlar alrken danma yapard.
Bu kapallk ve taassup sebebiyle, Dnme genlerine
ancak 1884'de yabanc dil tahsiline, daha sonra hukuk,
mlkiye, eczac ve baytarla, en nihayet tp tahsiline
msaade edilmitir.
KUZU BAYRAMl'NDA "MUM SND"
Sabatayistlerin yirmiye yakn bayram vardr. Bunlar
dan biri de 22 Mart'ta, yani ilkbaharn ilk gn yaplr.
Bu bayram hakknda Sabatay zmresine mensup Karakazde Rd'nn 1924 ylnda Vakit gazetesinde kan
beyanatnda yle denilmektedir:
Kuzu Bayram 22 Adar (Mart)'da yaplr. Bu bay
ram geceye mahsustur. Ve her sene kuzu eti ilk defa bu
39

bayram mnasebetiyle ve hususi merasimle yenir. Bu

merasimde en aa ikisi erkek, ikisi kadn olmak ar
tyla, evli drt kiinin bulunmas lzmdr. Kuzu ziya
fetinde bulunacaklarn says iki cinse mensup evli
iftlerin artrlmas artyla istenildii kadar oaltla
bilir. Kadnlar iyi giyinmi ve elmaslanyla sslenmi
olduklar halde, sofra hizmetinde bulunurlar. Yemek
ten sonra biraz elenir ve muayyen zamanda klar
sndrlerek karanlkta kalnr... Bu bayram vesilesiy
le doan ocuklar bir nevi kudsiyeti hiz saylrlar.
Ona "Drt Gnl Bayram" ad verilir.

15 Kasm 1925 tarihli Resimli Dnya mecmuasnda,

Kapana ailesine m e n s u p bir gen Sabatayist, bu bayram
yle anlatyor:

Zannediyorum ki mum sndrme merasimi Karaka ailesinde hl devam eden bir dettir. Ve galiba ev
velce benim mensup olduum ailede dahi tatbik edi
lirdi... Fakat ben gen ve bekr olduum iin, hi iti
rak etmedim... Bana cevap olarak sen de evlen ondan
sonra renirsin derlerdi.

Prof. Abraham Galanti'nin 1935'de stanbul'da Fran

szca ner o l u n a n "Sabatay Sevi Hakknda ve Mensuplar
nn Tekilt ve Adetlerine Dair Yeni Vesikalar" adl eserin
de, " m u m s n d r m e " deti hakknda bilgi verilmekte
dir.

40

Sabatay Sevi v e D n m e l i k
- III ON SEKZ EMR
Sabatay Sevi, mesihlik iddiasndan, mecburen, vaz
geip, Mehmed Efendi adyla "sahte Mslman" olduk
tan sonra, takipilerine, iinde, Mslmanlarn gzn
boyamak ve onlarla kat'iyyen kz alp verme yoluyla ya
knlk kurmamak maddelerini de ihtiva eden bir talimat
(emirname) vermitir. Prof. Abraham Galanti'nin tesbit
ederek, eserine ald bu emirname, brahim Aladdin
Gvsa tarafndan tercme edilmi ve kendisinin tecrbe
ve bilgileri de katlarak, yaynlanmtr. Sevi'nin on se
kiz emrini, Gvsa'nn eserinden buraya alyoruz:

SABATAY'IN EMRLER
te Efendimiz, kralmz ve Mesihimiz Sabatay Se
vi'nin on sekiz emri bunlardr. erefi mzdd olsun!
1 Birincisi budur ki, Hlik'n birliine ve ondan
41

baka bir Halik bulunmadna dair olan iman muha

faza olunsun. Onun haricinde hibir mir veya hkime
hamd sena etmeyiniz.
2 - kincisi budur ki, onun Mesihi'nin hakik Me
sih olduuna, ondan baka halaskar bulunmadna,
efendimiz, kralmz Sabatay Sevi'nin Davud neslinden
geldiine iman edilsin. erefi mzdd olsun.
3 - ncs budur ki, ne Tanr'nn, ne de Mesi
hi'nin adna yalan yere yemin edilmesin. nk Tan
r'nn ad da onda mndemitir. Ve ona hrmetsizlik
etmemek lzmdr. (Bu emirde Tanr'nn ad onda
mndemitir ibaresi brande Tanrya mahsus sfatlar
dan kadir mnasna gelen kelimenin ebced hesabna
benzeyen rakam kymetiyle Sabatay Sevi'nin adna
msavi gelmesine yani ikisinin de 814 saysn gster
mesine telmih vardr.)
4 - Drdncs budur ki, Tanr'nn ad anld
zaman tazim gsterildii gibi, Mesih'in zikri getii
zaman dahi tazim gsterilsin. Kezlik bilgisiyle akra
n arasnda mmtaz olan herkesin adna da tazim edil
sin.
5 - Beincisi budur ki, Mesih'in srrn anlatmak ve
tetkik etmek zere itimadan itimaa gidilsin.
6 - Altncs budur ki, onlar arasnda (yani Sabata
yistler arasnda) katiller bulunmasn. Hatt kendileri
ne nefret eden baka millet mensuplarndan da kimse
ldrlmesin.
7 Yedincisi budur ki, Kislev aynn (Yahudi yl-

42

nn dokuzuncu ay) 16'nc gn herkes bir evde top

lanarak Mesih hakknda ve Mesih imannn srr hak
knda iittiklerini birbirine anlatsnlar.
8 Sekizincisi budur ki, aralarnda zina hkm
srmesin. "Beria" vesilesinde dahi hilekrlardan dola
y ihtiyatl bulunmak lzmdr.
(Bu emirde geen Beria kelimesi yaratmak ve yara
dl mnasna geliyormu. Bu emir bir taraftan zinay
menederken, dier cihetten ona mphem bir ekilde
msaadekr bulunuyor. Sabatay mridlerinin uzun za
man izdivata komnizmi tatbik etmeleri buna mstenid olacaktr. Emirde kendilerinden ihtiraz edilmesi
tavsiye edilen (hilekrlar) kelimesiyle Sabatay zmre
sine yabanc olanlarla, henz izdiva srrna vakf bu
lunmayanlarn murad edilmi olmas icabedeceini A.
Galante tahmin etmektedir.)
9 Dokuzuncusu budur ki, yalanc ahitlikte bu
lunulmasn ve kendi yaknna kar yalan sylenmesin,
kendi aralarnda, hatt M'min olmayanlar iin dahi
gammazlk yaplmasn!
10 Onuncusu budur ki, hi kimse sark imanna
(yani zmreye mahsus olan slmla) zorla ithal edil
mesin, hatt inansa bile.. nk (Mcadele stadlannn) zmresine mensup olanlar, oraya ancak kendilik
lerinden ve kendi kalblerinin ve iradelerinin evkiyle
girerler. (Buradaki mcadele stadlar tabiriyle zmre
nin efleri kastedilmi olmaldr.)
11 On birincisi budur ki, aralarnda kskanlar,

43

muhterisler ve kendilerine ait olmayan eylere kar ar

zu ve hrs gsterenler bulunmasn.
12 - On ikincisi budur ki, Kislev aynn (Yahudi
ylnn dokuzuncu ay) on altsndaki bayram, byk
srr ile iln edilsin. (Sabatay'n Edirne saraynda
Mslman edildii Rebilevvel'in on altnc gn.)
13 On ncs budur ki, biribirine kar mrvvetli ve merhametli davranlsn ve kendine yakn
olann arzulan iin kendi arzusu imi gibi gayret gs
terilsin.
14 On drdncs budur ki, Davud'un Mezmir'i hergn gizli olarak okunsun.
15 On beincisi budur ki, her ay, kamerin dou
u tetkik ve mahede olunsun ve ayn yzn gnee
evirmesi ve ayla gnein kar karya gelerek bak
malar iin dua edilsin.
(Ay tutulmas hdisesinin vaktile musevilerce bir
Mesihlik almeti olarak tefsir edildiini ve bu emrin o
an'aneye bir telmih tekil etmesi ihtimali olduunu A.
Galante kaydediyor.)
16 - On altncs budur ki, Trklerin detlerine,
onlarn gzlerini rtmek maksadyla, dikkat edilsin.
Ramazan orucunu tatbik iin sknt gsterilmesin ve
ayni ey Kurban iin de yaplsn. Gzn grd her
ey ifa edilmelidir.
17 On yedincisi budur ki, onlarla (yani Msl
manlarla) nikh aktedilmemesi lzmdr.
44

18 - On sekizincisi budur ki, oullar snnet"etmek iin itina olunsun. Bu, mukaddes milletten haya
szl kaldrmak iindir.
Emrettiim on sekiz madde bunlardr. lerinden
bazsnn Beria kanununa ait olmas gvdenin henz
srail oullarna eytandan ve kabilesinden intikam al
maya msait olacak derecede kuvvetlenmemi bulunmasndandr. O tarihte (yani gvdenin intikama m
sait olaca devirde) herkes msavi olacak, artk hibir
emir ve nehiy, sevap ve gnah kalmayacak ve kk
ten bye kadar herkes beni tanyacaktr. Bana ima
n olan mridlerime unu da haber vereyim ki (Beria)
ile (Asilut) a itina etsinler ve keif ve ilham zamanna
kadar ondan hibir ey eksiltmesinler. Onlar o zaman
hayat aacnn altna girecekler ve hepsi birer melek
olacaklardr. Ezel irade bu keif ve ilham zamannn
bir an evvel hululne taallk etsin. Amin!

(*) Bu beyanname veya emirname, Ribbi Abraham Danon tarafndan

"Revue des Etudes Juives"de, brnice metni yaynlanm; span
yolca metni ve Franszca tercmesi Galante'nin kitabna alnm
tr. (Gvsa'nn notu) [Madde tercmelerine, parantez iinde ek
lenmi olan bilgiler, Gvsa'ya aittir.]
45

Sabatay Sevi ve Dnmelik

-IVDNME BAYRAMLARI
Dnmeler, Sabatay Sevi'nin emri ile, baz yeni bay
ram gnleri ihdas ettikleri gibi, Musev bayram ve kut
sal gnlerini de, bir ksmn aynen, bir ksmn ise de
itirerek kabul etmilerdir.
Ancak Dnmelerin bayram listesinde, slm herhan
gi bir bayram veya mbarek saylan gn veya geceye
rastlanmamaktadr. slm'n Ramazan ve Bayram gnle
ri, onlar iin, sadece saf Mslmanlar kandrmak iin
rol yapacaklar zamanlardr. Sevi'nin on sekiz emrinin
on altncs buna dairdir.
DNME BAYRAMLARI
Dnme bayramlarn yine Gvsa'nn tercme ve tes
hirinden aaya alyoruz:

46

1 - Sivan (Nisan) on drtte (Tohum bayram). Bu

bayramn sebebi olarak bir Tevrat yetinde gya Saba
tay'n adna benzer bir lfz kefedilmesi tahmin edili
yor. Bugn zarfnda ezeli tohum srail'in ziynet ve za
feri olacak ve arz meyvesi onlarn eref ve gururunu
tekil edecek.
2 - Sivan (Nisan) yirmi drtte (Sabatay'n Eli tara
fndan takdis bayram). Buradaki "Eli"den maksad
Gazzeli Nathan'dr. Sabatay'n Filistin seyahati sra
snda Nathan onu Mesih olarak tanm ve gya pey
gamberi olmutu.
3 - Sivan (Nisan) yirmi altda. (Onu bugn size
verdiler) suretinde tercme edilen tarih bir hatrann
bayram ki delleti tamamiyle sarih deildir.
4 - Temmuz dokuzda (Ruhun giyinmeye balama
s bayram). Bunun sebebi ihtimal ki Sabatay'n Me
sihlik ilhamn duymaa balad gn takdistir.
5 - Temmuz on yedide kayn Samuel Primo'nun
dou bayram.
6 - Temmuz yirmi te (Donanma bayram). Me
sih'in geliiyle husule gelen din inklbn hatrasn
ihtiva ettii tahmin ediliyor. Sabatay bu bayram vesi
lesiyle mensuplarnn evlerini donatmalarn emret
miti.
7 - Temmuz yirmi drtte (Mukaddes Cumartesi)
bayram. Sabatay'n bu bayram kars Sr'nn saadeti
erefine tesis ettii rivayet edilir.
47

8 ubat on te (Zaferle talanmann balamas

bayram). Bu bayramn hangi hatraya mstenit oldu
u kat' deilse de Sabatay'n Kahire'de sarrafba Yu
suf elebi nezdindeki muvaffakiyetine veya daha son
ra Aydos'ta iken Mesihlie ortak kan Polonyal ha
ham Nehime Kohen ile gn gece mnakaay
mteakib mcadeleden muzaffer kna mstenit ol
duu tahmin ediliyor.
9 - ubat dokuzda (Meserret bayram). Bu bayram
Kuds mabedinin tahribi hatrasyla yaplan matemin
bir meserret gnne tahvili emrinden ileri geliyor ki
gya Sabatay Sevi'nin doduu gne tesadf etmekte
dir.
10 ubat on bede (Tuzlama bayram). Sabatay
Sevi'nin kral iln edildii gnn hatras.
11 Kislev (Reblevvel) aynn 16'nc gn. Sa
batay'n Edirne saraynda slmiyet'i kabul ettii gn
ki Sabataycln Musevilik'ten ayrlarak balca bir
zmre tekil etmesinin balangcdr.
12 - Mart yirmi birde (Sabatay'n dou bayram).
Fakat 9 ubat'taki (Meserret bayram) da onun dou
bayram olduuna gre ikisinden birinin baka bir se
bebe mstenit olmas lzm gelir.
13 Mart yirmi sekizde Sabatay'n snnet bayra
m. (Bu tarihe nazaran Sabatay Sevi'nin 9 ubat'ta de
il 21 Mart'ta domu olacan Galante tahmin edi
yor.
14 - Knnievvel'in (Aralk) on altsnda sebebi ve

48

manas tahmin edilemeyen bir bayram.

15 ubat on bete Yahudilerce mruf olan purina
yani eker bayram.
16 Mart yirmi ikide yani ilkbaharn birinci g
nnde (Kuzu bayram) veya (Drt gnl bayram).
Bu kuzu bayram hakknda Sabatay zmresi men
suplarndan Karakazde Rd, 1924 tarihinde (Va
kit) gazetesi muharririne u izahat vermiti".
"Kuzu bayram 22 Adar'da (Mart) yaplr, bu bay
ram geceye mahsustur. Ve her sene kuzu eti ilk defa bu
bayram mnasebetiyle ve husus merasimle yenir. Bu
merasimde en aa ikisi erkek ikisi kadn olmak ar
tyla evli drt kiinin bulunmas lzmdr. Kuzu ziya
fetinde bulunacaklarn says iki cinse mensup evli
iftlerin arttrlmas artyla istenildii kadar oalt
labilir. Kadnlar iyi giyinmi ve elmaslaryla sslenmi
olduklar halde sofra hizmetinde bulunurlar. Yemek
ten sonra biraz elenilir ve muayyen zamanda klar
sndrlerek karanlkta kalnr... Bu bayram vesilesiy
le doacak ocuklar bir nevi kudsiyeti hiz tandrlar.
Ona (Drt gnl bayram) ad verilir."
15 kinciterin (Kasm) 1925 tarihli (Resimli Dn
ya) mecmuasnda Kapanc ailesine mensup bir gen
Sabatayist de kuzu bayramn u suretle anlatyordu:
"Zannediyorum ki (Mum sndrme) merasimi Karaka ailesinde hl devam eden bir dettir. Ve galiba
evvelce benim mensup olduum ailede dahi tatbik
edilirdi. Fakat itiraf etmeliyim ki ben hi grmedim.
49

Son zamanlara kadar Dnmeler bu kuzu merasiminden

nce hi kuzu eti yemezlerdi. lkbahara tesadf eden
muayyen bir gnde okunmu bir kuzu kzartlr ve ev
li erkekler zevceleriyle birlikte ziyafette hazr bulunur
lar. Fakat ben gen ve bekr olduum iin hi itirak
etmedim. Onun srrn anlamak iin yaptm btn
teebbsler boa gitti. nk bana cevap olarak (Sen
de evlen. Ondan sonra renirsin.) derlerdi."
Bu kuzu bayram vesilesiyle Profesr Galente'nin
eserinde yapt tarihi tahlil ve izah tercme ediyo
ruz:
"stanbul niversitesinde eski ark milletlerinin
tarihi profesr olmak sfatyla, ben ok defa eski det
lerle yakn ark milletlerinde hl devam eden baz
detlerin mukayesesine frsat bulurdum. Burada bah
sedilen mesele, yani mumlarn sndrlmesinden son
ra hsl olan irkin sahne, meneini arkn kadim tari
h devirlerinden alyor. Bu mene udur: Hurafeye na
zaran, kn tabiat lr ve sema tanrs zincirdedir. lk
baharn gn dnmnde sema tanrs (Attis) kinatn
iek ama mevsimini iln iin topraa iner ve tabiat
ilahesi (M) yahut (Ammas) tarafndan kabul edilir. Ve
onunla evlenir. Bu, bir ak bayramdr. Bu tanrnn
gkten inii eski milletlerde u suretle tesid edilirdi:
Byk bir am aac seilerek menekelerle rtlr ve
(Tanr Attis)in tasviriyle ve onun itikadna ait aletler
le sslenirdi. Attis'in tasviri bir rtye sarl ve l gi
bi dururdu. nk Attis'in ertesi yl tekrar dirilmek
50

zere lm bulunmas lzmd. Nasl ki ilkbahar da

ertesi sene domak zere lr. Bu am merasimle ve
herkesin itirak ettii arklarla yaklr ve ondan sonra
merasimde hazr bulunanlar (gk tanrs) ile (yer ilahe
s i n i n evlenmeleri erefine en irkin ekilde umum bir
"orgie"ye, cnbe koyulurlard. Kadim milletler tari
hini takip edersek, bu merasimin sonralar da tatbik
edilmi olduunu ve son zamanlara kadar izler brak
tn grrz. Anadolu'nun baz yerlerinde hl
Attis'in ibadetini tatbik edenler vardr. Kzlbalar ve
Tahtaclar byle gece yinleri tertip ederek mum sn
drrler ve cnb yaparlar.
"Garip tesadflerdendir ki bu satrlar yazdmz
sralarda Trke Akam gazetesi Mara muhabirinden
ald u telgraf neretmiti:
"Mara, 4 Mays 1935 - Burada mum sndrme
yinini tatbik eden baz ehas crmmehud halinde
yakalandlar. Kadnlardan, erkeklerden baka mum
sndrlen odada musik aletleriyle ba kesik bir si
yah tavuk bulunmutur."
"Grlyor ki burada bahsedilen yin Sabatayistler
tarafndan yaplann aynidir. Yalnz u farkla ki bura
da kuzu yerine bir tavuk bulunmaktadr."
Profesr Galante yukardaki izahlar verdikten son
ra kadim Musev tarihinde de bu trl detlerin ve
zevce deitirmek itiyadnn izlerine tesadf edildii
ni anlatyor.

51

DER

BAYRAMLAR

Yukarda saylan 16 bayramdan baka Sabatay men

suplar tarafndan riayet edilen baka gnlerin ve yor
tularn mevcut olduu yine kendi mensuplar tarafn
dan yaplm olan neriyattan anlalyor.
Bunlarn iinde Musevilerle mterek olan baz
bayramlarla (Osman Aa) nn hatrasna yaplan bay
ram, Yusuf bayram, Aa bayram, Meyva bayram ve
Fecir bayram vardr.
Osman Aa'nn hatrasn yd iin yaplan ve zm
renin bir ksm nazarnda pek mhim saylan bayram,
tabiidir ki Sabatay'n lmnden sonra tesis edilmi
olan gnlerdendir.
Aa bayramnda aalar dua okunarak sulanrm,
Meyva bayramnda zmreye mensup aileler bir siniye
meyva doldurarak etrafnda dua okuyup dolarlar ve
bu yinden sonra herkes bir miktar meyvay mendili
ne doldurup evine gtrrm. Fecir bayramnda ise
Sabatayistler senenin muayyen bir gnnde gneten
evvel kalkarak kadnlar ve ocuklaryla husus mabedlerine giderler ve ibadetten sonra hahamlarna, zmre
fkarasna ait sadakalarn vererek dnerlermi.

52

Sabatay Sevi v e D n m e l i k
-VDNME KML
"Ne Mslman,

Ne Musev..."

1924'de Sabatayistler'den Karakazade Mehmed

Rd, mensup olduu zmrenin srlar hakknda birta
km ifaatta bulundu. Yazd ak mektuplar ve yapt
konumalar Vakit gazetesinde nerolundu. Bunun
zerine Sabatayistler tarafndan karlan ve Ahmed
Emin Yalman'n idare ettii Vatan gazetesi "Tarihin Es
rarengiz Bir Sahifesi" adyla bir seri makale yaynlad.
Bundan maksat, Karakazade Rd'nn halen yaad
n bildirdii detlerin, artk tarihe karm ve unu
tulmu olduunu ileri srmek ve herkesi buna inandr
makt. Bu bakmdan bir Sabatayist'in (Ahmed Emin'in
yazd sylenmektedir) yazd anlalan bu makaleler
pek gvenilir deildi.
Daha sonra Resimli Dnya, Resimli Gazete, Son Saat ve
hemen btn dergi ve gazetelerde Dnmelere dair baz
53

yazlar ner olundu. brahim Alaaddin Gvsa 1937 yln

da 7 Gn mecmuasnda Sabatay Sevi'ye dair be yazdk
bir dizi tefrika etti. Daha sonra bunlar bir kitap halin
de yaynlad.
Sedat Simavi'nin idaresinde, Yahudi Burla Biraderler
irketi'nin destei ile kmakta olan (daha sonra Hrri
yet gazetesi de ayn destekle kacaktr) 7 Gn dergisin
de bu yazlarn km olmas dikkat ekicidir.
YAHUDLERN DNMELERE KARI TUTUMU
Yahudiler, kendi ilerinden kan Dnmeleri, Muse
vlikten sapm olarak grdkleri iin, Sabatay'n zama
nndan beri bu zmrenin aleyhinde bulunmulardr.
Hatta Trkiye'deki Yahudiler, kendi aleyhlerine ya
yn yapan milliyeti gazetelerin bu yaynlarn Dnme
lerin zerine evirmek iin birtakm rvet teebbsle
rinde dahi bulunmulardr. Bu teebbslerden, baarl
olamayan bir tanesini biliyoruz.
1960'l yllarda nce haftalk Yeni stiklal ve sonra
gnlk Bugn ve Sabah gazetelerini karan ve idare
eden, tannm yazar ve gazeteci M. evket Eygi, bu sap
trma rvetlerinden birine muhatap olanlardandr.
"PARAYI ALIN, DNMELERN ALEYHNE YAZIN."
1968 ylnda Mslmanlara verdikleri zararlar belir
terek, Yahudilerin aleyhine yayn yapt bir srada bu
54

teklifle karlaan Eygi, hdiseyi daha sonra yazd bir

yazsnda yle aklamtr:

Yl 1968. Bugn gazetesini kartyorum. Bir yan

dan paraszlkla, br yandan masonlukla, siyonizmle,
komnizmle mcadele ediyoruz. Gazete aleyhinde
durmadan dava alyor. Egemen gler bizden rahat
sz oluyor. Ben de, genliin tesiriyle olacak, ok kav
gac bir yayn siyseti takip ediyorum. atmadmz
grup, hizip, parti yok. CHP'ye, iktidardaki Adalet
Partisine, solculara, masonlara, Yahudilere, Dnmele
re ver yansn ediyoruz. Ortalk toz duman. nme ge
len ar kovanna omak sokuyorum. Gazete ok sat
yor, 100 bine yaklayoruz. Tertiplediimiz sabah na
mazlarna Mslmanlar otuz krk bin kiilik cemaat
ler halinde katlyor. Cumhurbakan Cevdet Sunay
nutuk irad ediyor: "Bu namazlar siyasdir, hkmet
bunlar nlemelidir!" diyor. Biz cevap veriyoruz: "Na
mazlar nleyecek hibir kuvvet yoktur. Bu memleket
te hibir kuvvet namazlar nleyemez!" diyoruz.
te bu hengme iinde bir de Yahudi tacirler hak
knda seri yazlar ner ediyoruz. Siyonistler bundan
ok rahatsz oluyor. Anadolu esnafnda, halk kitlesin
de Yahudilere kar boykot eilimi ba gsteriyor. n
giltere'den bir heyet geliyor, Cumhurbakann ziyaret
ediyor, "Bugn'n Yahudi aleyhtar yaynn durduru
nuz" diyor. Cumhurbakan "Trkiye hr bir lkedir,
biz gazete yaynlarn durduramayz. Ama Yahudi va55

tandalarmz bu milletin ocuklardr, endie etme

sinler" diyor (O zamanlar Londra'da kan haftalk The
Jewish Chronicle gazetesi bu ziyareti tafsilatl olarak
vermiti).
Yahudileri tehir eden seri yazlarmzn en hararet
li bir devresinde tandm bir tacirden telefon aldm:
"evket Bey, mhim bir ii konumak iin terifini
zi bekliyorum." Davete icabet ettim. Meerse Hahambaln avukat o taciri tanyormu, ziyaret etmi ve
evket Eygi'yi susturmak iin para teklif etmi. Fazla
uzatmayalm. nce 300 bin lira teklif ettiler. O zaman
bir mark 2 lirayd. imdiki para ile ka milyon lira
eder. Kabul etmedim. Lf olsun diye "Kabul etsem bi
le, bunun manen Bugn iin bir son olacan" syle
dim. Meerse Yahudiler bu hususu da dnmler ve
Hahambaln avukat "Siz paray aln, bir iki gn
iinde bizim aleyhimizdeki yayna son verin, onun ye
rine Dnmeler aleyhinde bir kampanya aarsnz" diye
akl vermemi mi? 300 bini reddedince iki gn sonra
sus parasnn miktarn 500 bine karttlar. Onu da
kabul etmedimdi.
Yahudiler benden midi kesince, beni susturmak
iin paray baka yerlere verdiler, sonunda memleketi
mi terk etmek zorunda kaldm. Cebimde ve gazetenin
kasasnda para olmad iin dostum Hac Ahmed
Kibritiolu araclyla on bin lira bor buldum ve
memleketimi terk ettimdi.
Gazetelerim (Bugn ve Sabah) ben gurbette iken
56

de ktlar. Yazlarm kh elden, kh posta ile yolluyordum. Nihayet, 12 Mart asker darbesinden sonra
kukla Babakan Nihat Erim, gazetelerimi sresiz ka
pattrd. (M. evket Eygi, "Htra Defterimden: Yahudi
lerin Teklifi", Zaman gazetesi, 18 Aralk 1987.)
HAHAMBAI NE DYOR!
leride "kinci Blm'de Scholem'in eserini hlsa
ederken, Sabatay Sevi'nin kndan itibaren Yahudile
rin ona ve ballarna kar olan tutumunu greceiz.
1924'te Dnmeler meselesi basnda mnakaa olunur
ken, bu hususta kendisiyle mlakat yaplan Hahamba
Becerano Efendi de yzlerce yl nce aldklar "Saba
tay'dan bahsetmemek" kararna uyarak sorular geitirmi
ancak Dnmelerin "ne Mslman ne de Musev olduk
larn" cmlelerinin arasnda ifde etmekten de geri kal
mamtr.
Hahamba ile mlakat yapan Akam gazetesi muha
biri A. Fuad'n yazs, 12 Ocak 1924'te gazetenin birin
ci sayfasnda kmtr.
Bahsimizi ilgilendiren blmleri yledir:
Birka gnden beri gazeteler yeni zuhur eden bir
mesele ile megul olmaktadr: "Selnikliler Meselesi."
Bu mesele hriten bir zat tarafndan ortaya atlm ol
sa idi, hiz-i ehemmiyet olmayabilirdi. Bir taraftan
Rd Bey namnda mruf bir tccar kendisinin Sel57

nikli olduunu ileri sryor ve kabilesinin gizli mak

sat ve mezheplerinden bahs ediyor, dier taraftan bz
menfaatperestler de Ankara ve Atina'ya telgrafla m
racaat ederek kendilerinin Trk harsiyle alkadar ol
madklarn, binaenaleyh mbadeleden istisna edilme
lerini sylyorlar. Bilhassa Rd Bey, bu mesele hak
knda bz ifaatta bulundu ve bir iki mektup yazd.
"Vatan" refikimiz de imdi btn meselenin bir ta
rihesini yazmaya balamtr. Mesele hibir ehemmiyet-i siysiyesi olmasa dahi clib-i merak bir safhada
dr. Bahsedilen kabileye id rivayetler hakknda sz
sylemeye selhiyettar olanlardan birisi Hahamba
Efendi idi. Bu dnce ile Hahamba Efendi'den bir
mlakat istemeyi muvafk grdm.

"- Efendim, bendenizin zt- lnizi rahatsz etme

me sebep son gnlerde gazetelerde mevzubahs edilen
bir mesele olmutur, Selnikli muhtedler meselesi...
Bunun hakknda zt- llerinden malmat tsn rica
edeceim?"
"- Bu hususta size, kat' hibir ey sylemeyeceim.
Benim bilhassa bu kabil eyler hakknda pek ok tedkikatm vardr. Ezcmle bir kitabm var onda da bahs
etmiimdir. Fakat bu Selnikliler meselesi hakknda
benim de esasl bir malmat edinemediimi itiraf ede
ceim. Bunlarn gizli bir mezhepleri ve maksadlar
olup olmadn sylemek iin hakikate vkf olmak
lzmdr. Maalesef ben buna vkf deilim. Benim de
58

herkesin bildii ve syledii ve ahren gazetelerin yaz

d kadar malmatm var. Fakat bu malmat kfi de
ildir. Maamafih ok istedim ki reneyim; rene
medim. Hatta ben Edirne'de iken orada birka Sel
nikli var idi. Bunlardan biri brahim Efendi isminde
bir ttn tccar idi. Onun vastasyla maksadlarn,
mezheplerini anlamay ok istedim. Kabil olamad.
Adamn ismi brahim, karsnn ismi de Aye Hanm
yahut Fatma Hanm idi. Biz Trk bilir bundan dolay
yle telkki ederdik. Ama oru tutmuyorlard. Ma
amafih bu da hkm vermek iin kfi deildi. Zira
bizim genlerimiz de Hristiyanlar taklden perhiz
yapmyorlard. Dier baz eyleri anlamak istiyordum,
anlayamadm."
(Anlalyordu ki, Hahamba Efendi sylemek is
temiyordu.)
"- Tarih malmat verir misiniz?"
"- Gazeteler yazmlard. Sabatay Sebi isminde bir
Musev, kendisinin, Musevilerin muvasaltna intizar
ettikleri Mesih olduunu iddia ederek etrafna baz
kimseleri toplamt. Sonra korkudan ismini deitire
rek Mslman olduunu syledi. Dier Musevler ih
tidas sun' olduu iin inanmadlar. Bunlar onun ta
raftarlarndan gelenlerdir."
"- Sabatay Sebi ile Musev itikdt arasnda fark
var mdr?"
"- Onlar bizim itikadmza ksmen muhalif bir ta
rikat takip ediyorlard."
59

"- Acaba bahs edilen kabile, Sabatay Sebi'nin dt

ve ibdtna riyet ediyorlar m."
"- Onu bilemem, renemedim."
"- Fakat bazlar Trklerle kz alp vermiyorlar?"
"- Benim bildiime nazaran siz onlara kz vermi
yorsunuz."
"- Bunlar imdi tekrar Musev olabilirler mi?"
"- sterlerse olurlar... Yok... Yok... Ben mteri de
ilim, ihtida edenler mutlaka bir menfaat takip eden
lerdir."
Hahamba Efendi'nin izahatna teekkrle ayrl
dm.

MUSEVLE

DNSNLER!

Bu mlakat, nemli grerek, Akam'dan alp aynen

nakleden Vakit gazetesi, m l a k a t n bana, "Dnmelerin
Yahudilere yakn olduklarn" bildiren ve "yeniden ora
ya dnmelerinin l z u m l u olup olmadn" soran u sa
trlar eklemiti:

Karaka Rd Bey'in kapan at mesele hayli

uzamak istidadndadr. Sabatay Levi yahut Sevi Ha
hamba Becerano Efendi'nin imlsyla- Sabatay Se
bi'nin kabilesi, muvafk ve muarz neriyattan anlal
d ki, bugn on be bin nfusa varmtr. Bunlar bir
zaman evveline gelinceye kadar Selnik'in nefs-i ehir
hududunu asla tecavz etmeyecek surette orada te60

mekkn etmilerdi; yava yava stanbul'da topland

lar. Fakat stanbul'da toplananlar da Selanik'le dimi
bir irtibat muhafaza eder oldular.
Nikh lzm oldu mu, Selanik'e gidiyorlard. Bir
hasta arlat m, Selanik'e gnderiliyordu. yle ki,
skdar'da Blblderesi'nde husus bir mezarlk ih
das olununcaya kadar bu kabileler mensuplarndan hi
birinin cenazesi Selanik hricinde braklmamtr.
Bugn, sayl olarak drt kz veya erkek istisna
edilirse, btn izdivalar kabilenin kendi efrad tara
fndan izilen hududu tecvz etmemitir ve btn ni
khlar evvel burada muayyen bir zt tarafndan bah
se temasmz ahs noktadan olmad iin ismini yaz
myoruz- srren, badehu alenen kylmtr. Keza cena
zeler evvel kendi aralarnda bir yin grm, sonra da
techz ve tekfn edilmitir.
Btn bunlar acaba Anadolu'da herhangi bir Trk
kabilesinin Mslmanlk iinde bir mezhep veya tari
kat tekil edecek bir tarz- huss-i hayat mdr? Yok
sa bizzat Rd Bey'in iddia ettii gibi ilerinde duala
r bile Yahudice olan bir zmre el'an yaamakta mdr?
Bahs edilen teekkl ve tecerrd, bir mezhep veya tari
kat de addolunsa, bz mahsst bunun zarreten, ken
disine mene' addolunacak olan Musevliin dire-i nsiyyetine irca etmek lzumunu mir deil midir?
Bunu, menfaatleri gerektirdii zamanlarda Dn
meler de dnm, ama sylendiine gre Yahudiler
tarafndan kabul olunmamlardr.

MUSEVLE DNME TEEBBSLER

Selanik, Balkan Harbi'nde hi kar koymadan Yunan
ordusuna teslim olmutu. (6 Kasm 1912). Bu teslimi
ehrin ileri gelenleri, Belediye ve dare Meclisi azalar
istemilerdi. Bu istein asl kaynann, ehir nfusu
nun yarsndan ounu tekil eden Yahudi ve Dnmele
rin arzusu olduu malumdu. Halbuki o srada Bulgar
ordusunun muhasarasnda bulunan Edirne, glleler al
tnda be ay dayanyordu.
te bu Yunan igalinden sonra Selanik Dnmelerin
den bzlar Yahudilie dnmek istemilerdir.
stanbul Dnmeleri ise ayn arzuyu, 1918'de ehir, ti
lf donanmas tarafndan igal olununca gstereceklerdir.
brahim Aladdin Gvsa, bu bahsi Galanti'nin Fran
szca eserinden tercme ederek, yle nakletmektedir:
Selnik'in Yunanistan'a iltihkndan sonra Trki
ye'de yayan Dnmelerle hi karabeti olmayan ve ora
da Yunanl olarak kalan birka Dnme tekrar Musev
lie avdet iin mracaat ettiler. Bu i iin reylerine
mracaat edilen Selanik Musev hahamlar bu hususa
din manialar bularak mracaati reddettiler. Burada
sebep olarak hahamlarn telmih ettikleri det, mumla
rn sndrlmesi an'anesi idi ki bunun neticesi olarak
nesillerin meru izdivatan doup domadklar p
heli kalyor ve bu da Musevliin din emirlerine mu
halif bulunuyordu.
62

kinci teebbs, daha ziyade siyas mahiyettedir.

Umum Harpten (1914-1918 harbinden) sonra stan
bul tilf devletlerinin mmessilleri tercman ve telg
raf memuru sfat ile Rumlarla Ermenileri hizmetlerine
kabul ettikleri halde Trklerle birlik olduklarn ileri
srerek Yahudileri kabul etmiyorlar ve ticaret vesile
siyle yine Rumlarla Ermenilere seyahat msaadesi ver
dikleri halde bu msaadeyi Yahudilerden esirgiyorlar
d. Hayli zaman sonra birok mracaatlar neticesinde
nihayet Yahudilere de ticaret iin seyahat msaadesi
verildi. Bunu gren baz Dnmeler, asllarnn Musev
olduunu ileri srerek kendilerine de, Musevilere ol
duu gibi, seyahat msaadesi verilmesi iin mracaat
etmilerse de bu talep kabul edilmemitir. (A. Galante, Nouveau- documents sur Sabatai Sevi, s. 78, 1935)
RUMLARIN DNMELERDEN KORKUSU
1924 ylnda "Rum Ortodoks dininde bulunan Trk
teb'as" ile "Mslman dininde olan Yunan teb'as" mecbu
ri olarak mbadele ediliyorlard. Bu srada Yunanis
tan'da bulunan Dnmelerden bir ksm, mallarn ve
mlklerini terk etmek istemedikleri iin, "Kendilerinin
aslnda Mslman ve Trk olmadklarn ileri srerek ve yer
lerinde kalmak isteyerek" Yunan hkmetine mracaat et
miler, ancak Yunanllar bu mracaat kabul etmemi
lerdi.
Bunun zerine ayn insanlar, bu mracaatlarn unut
turmak istercesine bir tel iinde Trkiye'ye gmek
63

iin son derece acele etmi ve buradan giden Rumlarn

terk ettii mallardan yine en gzel yerleri almann ko
layn da bulmulardr.
Dnmelerin kalmasn reddeden Yunanl bakanlarn
"Dnmeler Trklerden daha zararldr, ticareti ele geirirler,
muhakkak gitmeliler" dedikleri bilinmektedir. Bu bakm
dan, Karakazde'nin de Ankara'dan benzeri bir istekte
bulunmas, baz kimseleri pheye drm ve onun
da Dnmelerin Yunanistan'da kalmalarn salayabil
mek maksadyla dnlm olan oyunun, buradaki
sahnesini oynad zann uyanmt.
1924-25 yllarnda mbadele dolaysyla Yunanis
tan'dan Anadolu'ya alt yz bin gmen geldii bilini
yor. Bunlarn byk ksm hlis Mslmanlar olmakla
beraber, on-on iki bin kadar Dnme olabilir. Bunlar
Trakya ve Bat Anadolu ehirlerinin verimli arazilerine
yerletirilmiler; ehirlerde idare banda bulunan Sel
niklilerin veya "Selniklisever dostlar"n sayesinde,
Rumlarn brakt mlklerin en gzellerine sahip ol
mulardr...

LOZAN'DA DNME ELS

Yunanistan'da ve tabi ekseriyetle Selanik'te bulunan
Dnmelerin, yerlerinde kalabilmek iin "kendilerinin
Trk ve Mslman olmadklar" gerekesiyle Yunan h
kmetine mracaat edip, reddolunduklar hdisesinin ger
ek olduunu teyid eden bir baka mracaat daha vardr.
64

1924'teki bahsi geen teebbsten nce, daha Lozan

mzakereleri srasnda Dnmeler ayn eyi bir baka yol
dan denemilerdi.
Lozan'da Trkiye'nin nde gelen murahhaslarndan
Dr. Rza Nur, bu teebbse bizzat hid ve muhatap ol
mutu. Bu hdiseyi, Hayat ve Hatratm adl mhim ve
mehur eserinde (stanbul 1967, Altnda Yaynevi...
kinci Basks: Frankfurt 1982) yle anlatmaktadr:
Muslihiddin Adil adnda biri Lozan'a gelmi. Be
nimle grmek istedi. Grtk. Bir mddettir bi
zim otelde grdm bir adam. Kendisinin btn
Makedonya Trkleri namna murahhas olarak geldii
ni ve bu Trkler namna bize teklif ve ricada bulun
maya memur olduunu syledi. Buyurun, dedim. De
reden tepeden trl mukaddemelerden sonra, Selanik
vilyeti Mslmanlarnn ahali mbadelesinden istis
na edilmesini, rica etti. "Bu makul bir teklif deil
ama, smet Paa'ya syleyeyim" dedim.
Kim olduunu soruturdum. stanbul Drlfnnu'nda profesr olup, Selanik Dnmelerinden imi.
Burasn sylemiyor.
Tekrar konutum. Bunun sebep ve menfaatlerini
kendisine sordum. Dedi ki: "Biz Trkler, Makedon
ya'da ekseriyet yapyoruz. Orada kalrsak istikll yapa
caz. Bir Trk hkmeti teekkl eder."
Bu adamn teebbs dedii gibi deildir. Bana
messir ve kuvvetli bir yalanla Yahudi dolab yapyor65

du. Makedonya'da istikll filan hep bizim gzmze

boya idi. Kandracak... Gayesi srf Selanik Dnmeleri
ni mbadeleden istisna ettirmekti. Demek Dnmeler,
yol parasn vererek onu bu i iin Lozan'a gndermi
lerdi. Makedonya Trkleri'nin mmessili olmas ya
land. Demek ki Dnmeler Selanik'te kalmak istiyor
lard. Hatt stanbul'dakiler de tekrar Selanik'e hicret
edecekler.
Demek Trkiye'de bunlar da Trk'ten baka d
nen ve zt menfaat sahibi bir zmredirler. in felke
ti, bunlar Trk grnyorlar. Rumlar, Ermeniler bun
lardan ok iyi. nk hi olmazsa onlar Rum'dur. Ermeni'dir biliriz. Bu ecnebi unsur, bu parazitler kan
mza saklanyorlar. Yzlerini, gzlerini kanmzla b
yyorlar. Byle bir zmreden birini sivriltmek, Darl
fnun'a profesr yapmak fena ey.
Bu adamlar kendi hesaplarna da hatada idiler.
nk Yunanllar onlar orada rahat brakrlar m?
Hele ticar bir unsur olduklarndan, Yunanllar'n
herkesten evvel hcum ve mahvedecekleri zmredir.
Yahut da derhal tanassur etmeleri Rumca konumala
r lzmdr. O halde bile yine madun muamelesi g
rrlerdi. Karaman Rumlar'nn bile grdkleri byle
dir.
Bu arada, yani Trk can ba kaygusunda, Sabatay
Sevi'nin oullar da bu ite idiler, (c. 3, s. 1079-81)

Rza N u r , Hatrat'nn baka yerlerinde de Sabatayist

66

Dnmelerden bahsetmektedir. Bu esere tekrar dnme

mek iin o satrlar da aaya alyoruz:
Talt Paa, Rahmi ve arkadalar Selanik'te talyan
Mason locasna girmilerdi... Merutiyet iln olunun
ca, Rahmi, Talt ve arkadalarndan ou, stanbul'a
gelince, derhal stanbul'da Mason localar atlar. Bir
ok Trkleri localara kaydettiler. Bunlarn mhim bir
ksm da Dnmeler idi. (c. 1, s. 260)
Enver, Harb-i Umm'de Harbiye Nazrl'nda
mthi bir irtikp yapmtr. una buna binlerce altn
vermitir. Bunlar srf kendi emriyle Harbiye bte
sinden vermitir. Bu paralar bu adamlarn yed-i irtik
bnda kalmtr. Bilhassa Dnmeler, ok paralar alp
yemilerdir... ttihatlar niin dtler, niin mahv
perian oldular, niin memleketi inkraz mezarna
koydular? te reculleri byle ahmakt. Hem ahmak,
hem de cahildiler. Hem de Dnmelerin, Yahudiler'in
avucunda idiler. (c. 3, s. 928)
Daha Lozan mzakereleri srasnda yaplan teebbs,
sonra Yunan hkmetine ba vurulmas ve nihayet ayn
gnlerde Ankara'da Byk Millet Meclisi'ne ve Reisicumhur'a yaplan mracaat... Bunlarn nn de Dnmeler'in Selanik'te kalmalarn temin edebilmek iin
yaplm olduklar ihtimali kuvvetlidir. ncsne
ileride geni yer vereceiz.

67

GZL DNME BELGELER VE SCHOLEM'N ESER

Sabatay Sevi'nin efsaneler arasnda kaybolan hayat hi
kyesi bundan ibarettir. Fakat, Musevlik gibi eski ve i
lenmi bir dinin iinden kp, Mesihlik iddiasnda bu
lunmak ve bunu Yahudi lim ve din adamlar da dhil
binlerce insana kabul ettirebilmek, elbette kolay ve ba
sit bir i deildir. Nitekim Yahudi din ve ilim adam
Gershom Scholem'in uzun aratrmalar neticesinde ortaya
koyduu eser de bunu gstermektedir.
nce branice (srail devletinin resmi dili, Yahudice)
olarak ve iki cilt hlinde srail'de baslan (Telaviv 1957)
eserin, 1975'te ngilizce olarak kan ilaveli ikinci bas
ksnn birinci cildi bin sayfadr. Bu ciltte Sabatay ile
"peygamberi" olan Gazzeli Nathan'n hayat ve faaliyet
leri aratrlmakta ve ileri srdkleri fikirler, inan esas
lar ve bunlar iin getirdikleri deliller incelenmektedir.
Kitabn bizim iin ve tarih bakmdan asl mhim
olan ikinci cildinin kt haberini henz alamadk. Sabatay'n ve Nathan'n lmnden 1924'e kadarki devre
ye ait olan ve yeni elden edilen "gizli Dnme vesikalar"na
dayanarak yazlmakta bulunan bu ciltte, yakn tarihi
mizde nemli rol oynam "ok mehur" bz kimselerin
asl kimliklerinin de ortaya kaca anlalmaktadr.
Yazar da birinci cilde yazd nszde buna iaret et
mekte ve yle demektedir:
"Evrakn iinde, kimsenin tahayyl bile etmedii ileri gelen
ahsiyetlerin el yazlar ile mektuplar ve tarihler mevcuttur."
68

Bahsi geen "Dnme evrak" hlen srail'de Ben Zvi

Enstitsnde bulunmaktadr.
Scholem'in eserinin yaynlanm olan birinci cildini
gzden geirerek Yahudi ilahiyat ve felsefesi dnda, Sabatay ile Nathan'n ve Dnmelerin hayat ve faaliyetleri
ne dair verdii bilgileri zetledik.
Kitabmzn ikinci blm, bu zetten ve yine ayn
yazarn "Trkiye Dnmeleri" isimli nemli makalesinden
yapacamz dikkate deer iktibaslardan meydana gele
cektir.

69

KNC BLM

Sabatay Sevi ve Dnmelik Hakknda

Son Aratrmalar
-I"THE MYSTICAL MESSIAH"
Bu blm, Gershom Scholem'in Sabbatai Sevi, The
Mystkal Messiab adl eserinin birinci cildinden yaplan
zet tercmelerden ibarettir. Yazar kitabn nsznde u
bilgileri veriyor:
Dnmelik hakkndaki bilgiler, 1924'e kadar, Sela
nik'te Dnmelere ait bir ariv iinde saklanmt. Bu
gizli arivin, 1917'deki yangnda tamamen veya ks
men yanarak ortadan kalkt sanlmakta idi.
Fakat Selanik'teki Trkler ile stanbul Rumlarnn
1924'teki mbadelesi srasnda, bu mbadeleye tbi
tutulan Dnmelerden bir ksm, yand sanlan bu ari
vin bir parasn, Selanik hahamlarndan Saul Amerillo'ya brakmlar. Saul'un olu Abraham Albert ise bir
mddet sonra srail'e g etmi.
71

te bu Abraham Albert babasndan kendisine inti

kal eden Dnme gizli arivine ait evrak 1960 ylnda
Kuds'teki Ben Zvi Enstits'ne verdi.
Gershom Scholem'un Sabatay Sevi'ye dair olan ara
trmas ise, daha nce, iki cilt halinde ve brnice olarak
195 7'de Telaviv'de yaynlanm bulunuyordu.
Bahsi geen yeni vesikalarn ortaya kmas zerine,
yazar kitabn yeniden ele alarak yazd. Yeni basknn
birinci cildi 1975 ylnda ngilizce olarak Amerika'da
Princeton'da kt:
Gershom Scholem, Sabbatai Sevi, The Mystical Messi
ah, 1626-1676, Bollingen series XCIII, Princeton Uni
versity Press, 27 + 1000 sayfa (I-XXVII: nsz, iinde
kiler, aklamalar; 1-929: Metin; 931-956: Bibliyograf
ya, 239 kaynak; 959-1000: ndeks)+13 resim, 1975.
Bu birinci cilt, aaya alacamz blm balklarn
dan da anlalaca zere, Yahudilikte ve tarihte Mesih
meselesinin zerinde uzunca durduktan sonra, bu hare
keti hazrlayan tarih gelimeyi incelemekte ve Saba
tay'n doumu ve yetimesinden, lmne kadar geen
devredeki Sabatayist hareketi ele almaktadr.
Birinci cildin nsznde yukarya aldmz bilgileri
veren yazar Gershom Scholem, ikinci cildi yazmakta ol
duunu ve bu ciltte Sabatay'dan sonraki Dnmelik ha
reketinin 1924'e kadar olan tarihinin bulunacan ha
ber vermektedir.
72

Bizim yakn tarihimiz bakmndan bu ikinci ciltte

verilecek bilgilerin ne kadar m h i m olacan syleme
ye bile gerek yoktur.
N i t e k i m yazar nsznde "Evrakn iinde, kimsenin ta
hayyl bile etmedii ileri gelen ahsiyetlerin el yazlar ile
mektuplar ve tarihler mevcuttur" demektedir.
Yazar Scholem, nsznde, bu konuda d a h a nce ya
zlanlar ve kendi eseri hakknda ise yle fikir y r t
yor:

Sabatay Sevi ve Sabatayist hareket hakknda imdi

ye kadar tarafsz bir eser yazlmamtr. Yahudi tarih
iler bu hususta tarafsz davranmamlard. Onlarda,
hareketin mnsn ve gayesini kltmeye doru bir
meyil vardr. Bu hal Yahudi tarihiler iin belki tabi
saylabilir. Fakat dier tarihiler de onlarn tesirinde
kalarak ayn yolu benimsemilerdir. Netice olarak, ta
rihiler bu mevzuda ilm bak terk etmilerdir. Bil
ginlerin byle tarafsz olmaylarnn bir sebebi de
belki bu hareketin onlara akl d grnm olmas
dr.
Bu kitap zem veya medih iin deil, ok karmak
olan Sabatayist hareketin eitli safhalarn ortaya
karmak iin yazlmtr.

73

KTABIN NDEKLER
Eserin, tarih bilgi veren blmlerini zetlemeye balamadan nce, tamam hakknda bir fikir vermek iin
iindekiler blmn buraya alyoruz:

Sabatay hareketinin tarih temelleri, s. 1-102.

Sabatay Sevi'nin balangc (1626-1664), s. 103-198.
Filistin'de hareketin balangc (1665), s. 199-325.
Sabatay'n Gelibolu'daki hapsine kadar faaliyetler
(1665-1666), s. 327-460.
Avrupa'daki faaliyetler (1666), s. 461-602.
Sabatay'n Mslman oluuna kadar Gelibolu ve do
udaki faaliyetler, (1666), s. 603; 686.
Hidyetten sonra (1667-1668), s. 687-820.
Sabatay Sevi'nin son yllar (1668-1676), s. 821-929Kaynaklar, s. 933-956. (239 adet kitap, makale ve ve
sika)
ndeks, s. 959-1000.
Kitabn "kaynaklar" blmnde, dorudan Sabatayizm'i tedkik eden veya dolayl olarak ondan bahseden
her dilden eser vardr. Ancak zmir'de kan ve mensup
lar iimizde yaayan bu hareket hakknda Trke bir
tek eserin ad gemektedir. O da Abraham Galanti'nin
1935'de Franszca kaleme ald kitaptan faydalanarak
1939'da brahim Aladdin Gvsa tarafndan yazlp ya
ynlanan eserdir.
74

Yemen ve Halep'ten, talya ve Hollanda'ya kadar b

tn dnyadaki Sabatayc hareketin tarih, tesir ve izleri
nin aratrld bu ilim ve merak kafilesine bizler ne
yazk ki, katlmamz ve hlen de katlabilmi deiliz.
Bizimki de dahil son yllarda bu konuda kan Trke
eserler, tercme ve nakillerden ibarettir ve asl aratr
maclarn meydana kmasna teviki olabilirlerse, bel
ki bir ie yaram saylabilirler... Din ve mill en haya
t meselelerimizdeki bu vurdum-duymazlk, gitgide
bizleri gerekten birer duymaz ller hline getirmi
tir...
Aadaki ilk ara balktan itibaren verilecek olan
metin, Scholem'in eserinden zetlenerek tercme edil
mitir. Ara balklar tarafmzdan konulmu ve italik
hurufat kullanlan vurgulamalar, tarafmzdan yaplm
tr:
NEDEN DAM EDLMED?
Habsburg mparatorluunun stanbul'daki elisinin
raporundan: "eyhlislm'a Sabatay Sevi iin ne yapl
mak lzm geleceine dair sorulduunda, Sabatay Sevi'yi idam ederek, ehid ve aziz mertebesine karma
mak gerektiini sylemi."
Abraham Miguel Cardozo'nun 1668'te yazdna
gre, Osmanl din otoriteleri: "Yeni bir din kurmaya
kalkmadka onun ldrlmemesi" fikrinde imiler.

75

"KLEMZ OLACAKSINIZ!"
O srada Fransz konsolusluunda vazifeli bulunan
papas Robert de Dreux'nun mahede raporu, Voyage en
Turquie adl kitabnn (Paris, 1925) 4 1 . sayfasna aynen
alnm bulunmaktadr. Bu raporda Sabatay'n Sultan'n
huzuruna gidii srasnda yaplan merasim anlatlmak
tadr. Merasimi seyretmekte olan Dreux, Yahudilerin,
Sabatay'n geecei yollara, Sultan'a yapld gibi hal
lar serdiklerini yazmaktadr. Geii, kald handan sey
rettii anlalan Dreux, bu srada Sabatay' alaya alan
birka sz sarfedince, Yahudi hancnn olu kendisine
cevap vermitir: "Bunda alay edilecek bir ey yok. Mesih'in
kuvvet ve kudreti sayesinde, yaknda sizler bizim klelerimiz
olacaksnz."

SABATAY

SARAY'DA

Bir Yahudi kayna olan Leyb bin zer, bir grg a

hidinden naklen yle yazmaktadr: Sabatay Sevi, Sul
tan'n sarayna giderken etrafnda birok hahamlar bu
lunuyordu. Bunlar dualar okuyarak onunla birlikte sara
ya kadar yrdler. Sabatay onlara: "Bakn ne yaptm.
Kral'a yeil ve sefil bir ba ile bal olarak gidiyorum. Bun
dan ok mteessirim" dedi. Bunu duyan hahamlar, sukt-i
hayle uradlar.
Saray'da Sultan'la Sabatay arasnda neler getiine
dair eitli rivayetler vardr. Trk kaynaklar bu hadise
yi basit gryorlar. Fakat bu toplantnn resm olmad76

 ve Sultan'n onlar kafes arkasndan seyredip dinledi

i muhakkaktr.
Hdiseden birka hafta sonra yazlm olan Franszca
Relation'da toplantya katlm olanlar yle kaydedil
mektedir: eyhlislm, Vn Efendi, Edirne kaymakam
Kuru Mustafa Paa, yksek devlet adamlar ve mahke
me azalar ile Sultann hekimi Mustafa Fevzi Haytzde.
Yahudi muhtedsi olduu kaydedilen bu sonuncuyu
Trk kaynaklar zikr etmiyorlar.
1669da stanbul'a gelen bir ngiliz seyyah, Yahudi
muhtedsi olan Cerrah Kasm Paa'nn Sabatay Sevi'yi
koruduunu yazyor. Bu adam Sultan'n kzkardei ile
evli imi. Fakat bir ngiliz kayna Kasm Paa'nn bir
bakas olduunu sylemektedir. {Structure of the Ottoman
Dynasty, A.D. Alderson, Oxford 1956.)
NASIL MSLMAN OLDU?
Jacop Sasportas, o zamanki hahamlarn bu vakaya da
ir kaleme aldklar bir risaleden ve zmir hahamnn bir
mektubundan bahsetmektedir. imdi mevcut olmayan
bu mektuba gre, Sabatay Sevi, hayatn kurtarmak iin
btn ithamlar katiyetle reddetmi ve Mslman ol
mutur.
Bir Fransz Cizvit yazar, Sabatay'n kendisini ziyaret
eden hristiyanlara da ayn eyleri sylediini yazmakta
dr.
77

Bu ok tabi idi. Sabatay ancak yaknlarna kar ak

tif ve konukan oluyordu. nk henz Mesih'in krall
kurulmamt. O sava deildi, bu da onun hayat
n kurtard. Ne yapmak istedii hakknda tam bir bil
gimiz yoktur. Belki bunu kendisi de bilmiyordu.
O zamanki hristiyan kaynaklarnda bu meseleye dair
eitli rivayetler vardr. Sabatay Sevi'ye "Mesih isen muci
ze gster, yoksa Mslman ol" denilmi. Bir Fransz cizviti
"Mslman olmasayd, kafas vurulacakt" diyor. Bir ba
kasnda ise, "plak olarak okularn karsna dikilecei,
vcuduna ok ilemezse kurtulacann sylendii" rivayet edi
liyor.
Rycaut'nun bahsettiine gre, zmir'de ngiliz kon
slnn tesbiti ise, Sabatay Sevi'nin, kolayca slmiyet'i
kabul etmi olduu ve Trk olmaktan ok memnun ola
can belirttii eklindedir.
Yahudi kaynaklarnda da buna benzer bir rivayete
rastlanmaktadr. Bunlara gre Sabatay, Yahudi dinini
tahkir ederek, Mslmanl kabul etmitir.
"MUCZE GSTEREBLR MSN?"
Sasportas'n naklettiine gre, Joseph ha-Levi z
mir'den gnderdii raporda yle yazmaktadr: Topla
nan meclisin huzurunda Sabatay Sevi, her trl Mesih
lik iddiasn reddetti. Hatta bu meselede en mhim ro
l Nathan'n oynadn, kendisini ve dier Yahudileri
onun tevik ettiini syledi. Cerrah ona "Bir mucize gs78

terebilir misin?" diye sordu. "Hayr" cevabn alnca da "O

halde senin akbetinin ne olaca bellidir" dedi. Bunun
zerine Sabatay Sevi, diz kerek Mslmanla kabu
ln istirham etti. Yahudi apkasn yere atarak tkr
d ve Yahudi dini aleyhine konutu. Sultan memnun ol
du. Ona kendi adn alabileceini bildirdi. Gnlk yz
elli aka ile kapcba tayin olundu. Hamama gnderil
di, elbiseleri deitirildi. Sultan ile sarayllar ona eitli
hediyeler ve para verdiler.
Sabatay'n bir meclis huzurunda sorguya ekilmesi
hakknda dierlerinden deiik bir rivayet de vardr.
Buna gre: Sabatay Sevi, Sultan'n huzurunda bir meclis
tarafndan istintak olunmamtr. Edirne kaymakamnn
gnderdii bir cerrah Sabatay'a, "Seni stanbul sokakla
rnda vcuduna mealeler sokarak dolatracaklar ve yana
caksn" demi, bunun zerine ok korkan Sabatay, Sul
tan'n huzuruna girer girmez, apkasn atarak, bana
sark geirmitir. De la Croix'dan gelen bu rivayet mev
suk deildir.

OLAYA DNMELERN BAKII

Sabatayist Baruh Arezzo yle yazyor:
Efendimiz Edirne'ye giderken, yolda Yahudilerle
meskn bir yerden geerlerken, muhafz olan subaya
"Durup beni bekleyiniz, burada ibadet edeceim" der
di.
79

Sultan'n Efendimiz'i getirtmek zere birilerini

gnderdii, Trkler ve snnetsizler (bunlar hristiyanlard) arasnda duyulunca, hemen kafasnn kesilecei
ni ve btn Yahudilerin de ldrleceklerini tahmin
ettiler. Ayn haber stanbul'a da gitti. Hepsi kllar
n bileyip gnn beklemeye baladlar.
Efendimiz beklenildiinden iki gn sonra Edir
ne'ye geldi. Vakit ge olduundan Sultan'n huzuruna
gidemedi. Ertesi sabah huzura ktnda Sultan ona
"Selmnaleykm" dedi, Efendimiz de ona Trke ola
rak "Aleykmselam" diye cevap verdi. Vazifeliler he
men Sultan'n elbise ve sarklarndan birer tane getirip
ona giydirdiler. Ve ona Mehmed adn verdiler. Sultan
ona her gn byk miktarda bir parann denmesi iin
emir verdi.
te Efendimizin irtidad ettiine dair olan rivayet
bu yzden kmtr. Efendimiz Sultan'a bir arzulan
olduunu syleyerek, stanbul Yahudilerinin katli iin
yazd mektubu deitirmesini istediler. Bu sayede
hibir Yahudi zarar grmedi.

Tarih bakmdan, bakalar tarafndan teyid olunma

yan ve bir deer ifade etmeyen bu vesika, Sabatay Sevi
taraftarlarnn dnce tarzn gstermesi bakmndan
ok mhim saylmaldr.
Hatta bu rivayetler daha da ileri gitmekte idi. yle
ki, Sabatay Sevi Mslman olmasayd, Osmanl lkesin
deki Yahudiler kati olunacaklar gibi bundan rnek alan
80

dier krallar da kendi lkelerindeki Yahudileri ldre

ceklerdi. Bu vaziyette ise Sabatay, Mslman olmakla,
btn dnya Yahudilerinin kurtarcs durumuna ge
mi oluyordu.
Sabatay'n tam Mslman olduunu isbat etmek
zere, ikinci kar olarak bir cariye ald da rivayetler
arasndadr.
"ALLAH BEN TRK YAPTI"
Sabatay'n bu sradaki zihn durumunu gsterecek
bir vesika yoktur. Yalnz kardei Elijah Sevi'ye yazd
bir mektup, Sabatayc rivayetlerle atmaktadr. Saba
tay, zmir'de bulunan kardeine yle yazmakta idi:
"Beni yalnz brak. Allah beni Trk yapt. Kardei
niz Mehmed Kapcba oturak."
barenin sonundaki "oturak" kelimesi Trke olarak
aynen yazlmtr. Ne mnaya geldii tam olarak anla
lamad.
24 Eyll'de yazd bir mektupta ise u ibare dikka
ti ekmektedir:
"Benim, Allah'n arzusuna gre yeniden douu
mun dokuzuncu gnnde.."

81

Bu ifadeler onun derin bir melankoli iinde bulun

duunu gstermektedir.
Radikal Sabatayc kaynaklardan biri ise, Mslman
oluundan bahsederken, Sabatay'n buna dair bir vahiy
almadn, bu yzden de ne yapacan arm bir hal
de bulunduunu yazmaktadr.
HTDADAN SONRA OLANLAR
Sabatay'n ihtidas, zc bir hdise saylmakla bera
ber, kendisine inananlarn dalmasna sebep olmad.
Sabatayistliin yeni tefsirleri ortaya kondu. Tarih bir
hadise olarak, bu, hayret verici bir netice olmutur.
htida haberine nce inanlmad. Mesih'in ya zafere
erecei ya da ehit olaca kanaati hkimdi. Neticeye,
ona inananlar kadar, inanmayanlar da hayret ettiler.
nanmayanlar hl sa bulunmasna, inananlar ise ne
krallk ne de ehitlik tahtna oturmu olmasna amak
ta idiler. stanbul ve Edirne'de Trklerle Hristiyanlar,
Yahudileri takip ederek onlarla alay ediyorlard.
Sabatay'n ihtidas haberi kesinlik kazannca, taraf
tarlar bu sefer de te'villere baladlar.
Bazlar: "Bu Mslman olan bizim gerek Mesihimizdir.
Kaderimizi deitirecek olan byk inklb gerekletirmek
iin bu kisveye girdi" dediler.
Bu te'vil, Hamburg'da Ekenazist Yahudiler arasnda
da reva buldu.
stanbul ve Hamburg'dakilerin bir ksm ise, "Saba82

tay Sevi cennete kt, onun yerine dolaan kalbdr" dediler.

Bu te'viller sonradan sistematik hle getirildi.
Fakat bir ok evrelerde ve inananlar arasnda bazla
r, Mesihin ihtidas zerine, kendilerinin hata ve hayal
iinde bulunduklarna karar verdiler.
Yaygn kanaatlerden biri de yle idi: "nceleri onun
iinde mukaddes kuvvet vard, fakat sonradan eytan kuvvet
ler onu zaptettiler. Ve eytan muvaffak oldu."
Sabatay'a yeni bir veche veren Nathan ise, onun "ey
tan kuvvetleri de kendi ideali iin kullanabileceini" syle
mekte idi.
Taraftarlarndan biroklar da onu lanetlediler ve
dman oldular. Hasmlarnn alaylarn mahcubne ka
bul etmeye de mecbur oluyorlard. irler Sabatay ve ta
raftarlarn hicv eden iirler yazdlar.
YAHUDLERN TUTUMU
Yahudiler ise artk Sabatay Sevi'ye hcum etmekten
vazgetiler. Bu meselenin leh ve aleyhinde konumaya
rak, zamanla ortadan kalkaca midi ile kendi hline
brakmak zere karar aldlar. 17-18. asr kaynaklarndan
zmirli Haim Palas yle yazmaktadr: "Biz Sabatay Se
vi hakknda iyi veya kt konumamak zere dedelerimizden
kalan bir gelenee sahibiz."
O gnlerde yazlm bir rapordan anlaldna gre,
Sabatay'n ihtidasndan sonra Sultan, Sabatayistlerin
tevkif olunarak Edirne'ye getirilmelerini emr etmi. El83

lerinde listeler bulunan vazifeliler, stanbul'dan on iki

ve zmir'den birka tane haham tevkif ederek Edirne'ye
getirmiler. Fakat bunlara bir ceza verilmemi, sadece
azarlanarak geri gnderilmiler.
Bu raporun verdii bilgilerden anlalaca gibi, Os
manl resm makamlar Sabatayist hareketi takip ediyor
ve olanlardan haberdar bulunuyorlard.
Trkiye Yahudi liderleri bu suretle byk bir tehli
ke atlatm oldular. Eer Sabatay davas uruna lm
gze alsa idi, Yahudi cemaatinin onun izinden gitmele
ri ve hahamlarn tanmamalar ihtimali ok bykt.
Bu tehlikeyi nlemek iin Sabatay'a lmden kurtul
ma yolunun gsterildiini tahmin etmek hi de yanl
olmasa gerektir.
De la Croix'ya gre, Sabatay'n ihtidasndan sonra
kaymakam, Sultan'a, Sabatayistleri ne yapacaklarn sor
du. Sultan "Liderlerinin gsterdii rnek onlara kfidir" di
ye cevap verdi ve Sabatayistler affedildiler.
MESH'E NAN DEVAM EDYOR
Mesihlik inanc Sabatay'n ihtidasndan sonra da de
vam etti. Coenen ve Rycaut raporuna gre, zmir ve s
tanbul'daki Sabatayistler inanlarn muhafaza ettiler.
Bunlar u Docerist izah eklini kabul ediyorlard:
"Sabatay Trk olmad. Yeryzndeki onun sadece
glgesidir. Bu glge beyaz bir sark ve Mslman k84

yafeti iinde dolamaktadr. Onun vcudu ve ruhu

cennete alnd. Ve orada baz mucizeleri gerekletir
me zaman gelinceye kadar istirahat edecek."
Sabatay Sevi ise Mslman olduktan sonra Edirne'de
evine kapand. Sadece taraftarlarndan ileri gelenlerle
gryordu.
Ona inananlar ve taraftarlar ise, kendisini vmeye ve
kerametlerinden bahse devam etmekte idiler. Onun bu
gnk vaziyetinde, anlamayacaklar bir esrar buluyor
lard. Bu hlin devam etmeyeceine inanmakta idiler.
Ayrca hakknda karlan yeni sylenti ve dedikodu
lar zerine leh veya aleyhinde taraf deitirenler de ek
sik olmuyordu.
NATHAN VE MEKTUPLARI
Herkes Nathan'n ne diyeceini merak etmekte idi.
Sabatay ile mektuplatklar sylendi. Arkasndan ise
Nathan'n gelecei ve beklenen mucizelerin tahakkuk
edecei haberi yayld. Buna ramen neden gelmedii
malum deildir.
zmir krallar ve dklerle dolu idi. Hepsi bu lkapla
rn te'kid eden mektuplar almlard. Ve midlerini
terk etmek istemiyorlard. Fakat bzs midlerini kes
tiler. Cudah hkimi Josef Sevi gibi Josef bu hakkn
1666 Ekim'inde bir gm dolara satt.
29 Kasm 1666'da Nathan'n babas Elia Ekanazi
85

stanbul'a geldi. Olunun yayd mezhebin salam bir

taraftan idi. htidadan sonra da ayn ekilde kalmt.
Elia'nn gelmesi taraftarlar heyecanlandrd. Arkasn
dan Nathan'n gelmesini beklediler.
Elia, stanbul'da birka hafta kald. zmir'deki Sabatayistler heyecanlandlar, bir sinagogta yin tertipleye
rek bunu kutladlar. Nathan'n mektuplar gelmeye ba
lad. Taraftarlar sevindiler.
HAHAMLAR, NATHAN'A KARI
Sabatayistlerin bu faaliyetleri hahamlar tedbir alma
ya sevk etti. leri gelen dokuz hahamn imzas ile iki
mektup nerettiler. Bu mektuplardan birincisi btn
hahamlara ve asillere hitaben kaleme alnm bulunu
yordu. Bu mektupta yle denilmekteydi:
"Szlerinin tesiri ile tannan Rabbi Nathan Benja
min adl lim kiinin, Gazze'yi terk ederek zmir ve s
tanbul'a gelmek zere yola ktn haber aldk. Bu
garip bir eydir. nk bunu yapmakla o kendini ate
i atmaktadr. Bu sebeple ona mni olmanz ve bana
gelecekleri nlemeniz iin, bu mektubu ztnza yaz
maktayz. Onun gelmesiyle karklklarn tekrar ba
lyacan biliyoruz. Allah korusun, bu sebeple ibadul
lah krlabilir ve onlarn ilki de kendisi olur. Eer sz
dinlemezse, her imkn kullanarak onu geri evirmeli
siniz. srail halknn ve onun hayat buna baldr."
86

Bu mektupta Nathan hakknda kullanlan nzik dil

dikkate ayandr. Halbuki ayn hahamlar, daha nce Sabatay' kfir iln etmilerdi. Anlaldna gre bu sefer
btn Yahudilerin hayatndan endie etmekte idiler:
kinci mektupta ise halka hitap edilmekte idi. Btn
sinagoglarda okunan bu mektupta, Sabatay hdisesi an
latldktan ve o tehlikenin Allah'n yardm ve ecdadn
himmetleri ile atlatld sylendikten sonra, yle de
nilmekte idi:

"Sizler ise hl kark iler yapmaktasnz. Kendini

ze gelin, atalarnzn yoluna girin. Sultan Mehmed'i
takdis edin, nk onun zamannda srail iin hayrl
eyler oldu... Nathan'dan ekinin, onun adn anma
yn. Bizi dinlemezseniz, sileri cezalandrmak bizim
vazifemizdir."

DNMELER GZLENYOR
Yahudi cemaatinin ald sk tedbirler tesirini gs
terdi. Sabatayistler ak faaliyet gstermekten ekinme
ye baladlar. Hareket yer altna kayd, zahirdeki ibadet
ler gizlendi. Mesihliin ilnndan nceki gizlilik geri
geldi. Hahamlar bu gizli faaliyetleri haber alyor, fakat
hdise kmasn istemediklerinden, kendi kendine yok
olacan umuyorlard. Esasen hahamlar kendisinden
ok ekindikleri Nathan'n dnda, baka ileri gelen bir
Sabatayist aleyhinde harekete gemediler. Hahamlar,
87

Yahudilik iinde yeni bir mezhep zuhurundan ziyade,

Sabatayistler vesilesiyle btn Yahudilerin Mslman
edilmesinden endie etmekte idiler.
Hahamlar ile zengin ve nfuzlu Yahudilerin, Sabatay
hareketinden korkmalarnn bir sebebi de onlarn y
znden kacak olan bir karklkta hkmetin btn
Yahudiler aleyhinde harekete gemesi halinde kendi du
rumlarnn tehlikeye dmesi ihtimali idi.
BR DNME LHS
Sabatayistler, bu tehditler karsnda kendilerini sak
ladlar. Gizli bir haberleme sistemi kurdular. Mektuplaarak haberler yaydlar. lhiler syleyerek istikbalde
ki zaferlerini terennm ettiler. ou melnkolik olan bu
ilhilerden biri yledir:
Benim sevdiceim ayrld gitti,
Sevgili Sevi'yi Tanr semiti,
Geri ok ezildi zdrap ekti,
Ama kalbim onun, imdi ve ebed.
Sdk bendesiyim kuluyum her an,
Ve onu ariyan ve ona tapan,
Ve her an daima ona inanan...
Ey Sabatay gnahlarm affet.
Gzlerimi tevcih ederek sana,
Rabbim senden duam, kurtulu ona.

88

NATHAN DOLAIYOR
Nathan 1667'de gerekten Edirne'ye gelmek istedi.
Fakat kendisine kar uyandrlan muhalefet veya baka
bir sebeple plnn deitirdi. Anadolu'da seyahate ba
lad. Yannda, ailesi ve kaynpederi dhil otuz alt arka
da vard. Bu ekilde iki ay dolatlar. Byk Yahudi
cemaatlerine uramadlar.
Nathan 1667 Ocak ay sonlarnda Bursa'ya geldi, he
yecanla karland. Geli haberi zmir'de de heyecan
uyandrd. Bursa ve zmir Sabatayistleri inanlarn mu
hafaza ediyorlard. Bursa'da Nathan ilhilerle ve "ok
yaa Sabatay Sevi!" haykrlaryla karland.
Fakat Bursa Yahudileri stanbul'daki Hahamba'ya
Nathan' ikyet ettiler ve ona mni olmasn istediler.
Hahamba Bursa hahamlarna emretti, Nathan' aforoz
ettiler. Hibir Yahudi onunla konuamad, nk onun
la konuanlardan da uzak durulacakt. Nathan'a ekmek
ve su bile vermediler. Onu Trklere teslim etmekle teh
dit ederek susmasn sylediler.
Nathan Bursa'dan kamaya mecbur oldu. Yannda
kalan alt kii ile zmir tarafna doru hareket etti. Ora
ya kadar yannda bulunmu olan srail'in on iki kabile
sinin temsilcileri de Edirne'ye gittiler.
Nathan bu sralarda Sabatayist teori zerinde dn
mekte idi. Sabatayistler ise, inanc urunda lecei yer
de, Mslman olan bir mesih yznden g durumda
idiler. Bunun izah her zaman bir mesele olmakta idi.
89

Nathan, Mesih'in din deitirmesinin mukadder oldu

una ve leceine dair Tevrat'ta bir kayt bulunmad
na dikkati ekiyordu.
Sabatay Sevi Edirne'de yayor, bazen misafir kabul
ediyor ve nadiren vazifesinden bahsediyordu. Artk ta
raftarlar da Sabatay'n ruhunun veya cesedinin cennete
kmam olduunu grmekte idiler.
MUCZELER IKMIYOR
Nathan tecelli edecek mucizelere dair bz kehnet
lerde bulunmutu. Bunlar tahakkuk etmeyince, syledi
i tarihleri geri att. Fakat "Ne olursa olsun, Sabatay'n
Mesihliinde phe yoktur" diyordu.
Nathan bu srada etrafta yazd mektuplarla Sabatayizm'in teorisini kurmakta idi.
Nathan 3 Mart 1667'de zmir yaknlarnda Pnarba'na vard. Burada talya'dan gelen heyetlerle konutu.
Artk inanmayanlarla grmek istemiyor, yalnz ina
nanlarla megul oluyordu.
Nathan kehnetlerine son vde olarak Eyll ayn
gstermiti. Dediklerinin kmamas hlinde bu sefer
idamna rza gsteriyordu. Mays balarnda zmir'den
ayrld. Fakat hareket o gittikten sonra da devam etti.
Ancak Eyll geip de bir ey olmaynca inananlar azal
d. Nathan ise bir mddet psala'da durdu. Bu blgede,
inananlar hl kuvvetli ve ounlukta idiler.

90

SABATAY CAMDE
Sabatay bu srada kendini Trklerle birlik gstermek
istediinden, vaktinin byk ksmn camide geiriyor
du. Gerekte ise kendini kabbalistik tefekkre ve Tev
rat'a vermiti.
Dier Yahudilerin ona yaklamalar bile, hahamlarca
yasaklanmt. Trklerin, Sabatay'n ziyaret olunmasn
yasak edip etmediklerine dair bir malmat yoktur. Fa
kat Sabatay'n, Vn Efendi'nin, hatta baz kaynaklara
gre bizzat Sultan'n tevecchn kazand anlal
maktadr. Sabatayist kaynaklardan biri ise, ii her za
manki gibi rndan kararak, Vn Efendi'nin de Sa
batayist olduunu yazmaktadr. Vn Efendi'nin Sabatay'dan Yahudi detlerini renmek istedii tahmin
olunabilir.
Sabatay, taraftarlarndan bazlaryla gryor, fakat
onlardan Mslman olmalarn istemiyordu. Ona gre,
zorlanmayanlar Mslman olmamalydlar.
Tarafsz kaynaklar da Sabatay'n iki tarafl oynad
n haber vermektedirler. Bu kaynaklarda onun taraftar
laryla yapt toplantlardaki konumalarndan nakiller
yaplmaktadr. Bunlara gre Sabatay yle demekte
imi: "Musa Firavunlarn saraynda bir Msrl gibi yaa
mt. Sabatay da kendi halkn kurtarmak iin Mslman
olmal ve bir Trk gibi yaamalyd. Gne tekrar doabil
mek iin batmaldr..."
Yahudiler Sabatay'n ne yaptn biliyorlard. Trk91

lerin de olan bitenden haberleri vard; fakat Sabatay'n

onlara "Yahudileri Mslman etmeye alyorum" demi ol
mas ihtimali byktr.

SABATAY VE NATHAN
Nathan psala'da bulunurken, Edirneli hahamlar ge
lip kendisiyle konutular. Fakat onun fikirlerini zayfla
m buldular. Nathan yle diyordu:
"Ben peygamber deilim, mucize de gsteremem,
benim vazifem Sabatay'n Mesihliini iln etmektir.
Bu da bir yl ve birka ay sonra meydana kacaktr."

Hahamlar, Nathan'dan Edirne'ye yaklamamasn,

Sabatay ile grmemesini ve bu kehnetini yazp imza
lamasn istediler. Nathan onlara "Pentakos bayramn
bekleyin" dedi ve kehanetini yazarak ahitler huzurunda
imzalad.
Fakat Edirne'ye doru yola kt, Trakya'da dolaarak
taraftar toplamaya balad.
Bu dolama srasnda garip bir hadise cereyan etti:
Nathan "Yedi Temmuz Orucu"nu kaldrdn ve o g
n bayram iln ettiini bildirdi. Bunun iin yaplan
toplantlara katld. Hahamlar ise Sabatay'a haber gn
dererek buna mni olmasn istediler. Sabatay da Joseph
Karillo'yu Nathan'a gndererek oru tutulmasn istedi.
92

Bylece Mesih ile peygamberi tenakuza dm oluyor

lard.
Nathan'n faaliyetleri, temas ettii kimseler ve Saba
tay'la grmeleri hakknda fazla bir bilgi yoktur. Yal
nz Sabatay' Edirne'de ziyaret ettii ve onun tarafndan
kabbalistik bir vazife ile Roma'ya gnderildii bilin
mektedir.
Edirne hahamlar ise, Sabatay'n ihtidasndan sonraki
faaliyetleri ve sznde durmad iin Nathan' aforoz
ettiler.
Nathan, Edirne'den Roma'ya doru hareket etti. lk
dura Selanik oldu. Burada taraftarlar buldu ise de ha
hamlar onu ehri terk etmeye zorladlar.
Nathan, Selanik ile Adriyatik kylarndaki Yahudi
leri ziyaret ederek vakit geirdi. Yolunun kendisine il
h olarak gsterildiini sylemekteydi. Nathan'n bu se
yahati mukaddes telkki edildi.
KYZL HAREKETLER
1667 Eyll' geldi. Nathan'n kehnetleri kmad.
Bunun zerine szlerini te'vile balad. Ona gre, ken
disine melekler vastasyla bildirilen vahiyler deiebi
lirdi. Bu syledii de bir "kehnet denemesi"ydi.
Btn bunlarn arasnda esas olan u tesbittir ki, her
kes Sabatay'n ihtidasn hakl gsterecek bir takm tef
sirler bulmaya almakta idi.
Nathan seyahatine devam ederek 1668 banda Kor93

fu'ya vard. Venedik'teki hahamlarn kendisini tasvip et

meyeceini bildiinden, o da Sabatay gibi iki yzl bir
siyaset takip etmeye karar verdi. nanmayanlarn yann
da, aldatlm ve hayal krklna uram gibi davran
yor, ancak gvendii kimselerin yannda konuuyordu.
Bu iki yzl hareket tarz, sonralar Sabatayist hare
ketin almet-i farikas olmutur.
ELE GEEN MEKTUP
Bu arada bir bakas da iki yzl davranmay baard
ve bir Sabatayist gibi grnerek, Nathan'n bir mektu
bunu ele geirdi ve ifa etti. Bu, Zanta'daki bir tarafta
ra yazlm bulunan ve gizli kalmas gereken bir mektup
idi.
Bu mektup, taraftarlarnn, Sabatay'n ihtidasn na
sl tefsir ettiklerini gstermesi ve onu mazur gstermek
iin nasl te'viller yaptklarn belirtmesi bakmndan
mhimdir.
Mektuptan bir para:

"Bil ki Sabatay'dan baka srail'in kurtarcs yok

tur. Bana sark geirdiyse de onun mukaddeslii irk
ile ihll olmad. Bu, Tanr'nn srlarndan biridir ve
Tevrat'n srlarna vkf olmayanlar, bunu garip bulup
aracaklardr..."

94

Nathan Korfu'da sinagogta va'z etti. Sabatay'n kur

tarclar olacan tekrarlad. 1668 Nisan' banda Venedik'e gitmek zere buradan ayrld.

AVRUPA VE MISIR'DAK DNMELER

Mesih'in ihtidas haberi Avrupa lkelerindeki Saba
tayistler ulat zaman, bunlar da ncekilerden farkl
hareket etmediler. Hahamlarn ne dnd ise ma
lum deildi. nk bir haham Sabatayist olduu halde
yine hahamlkta devam ederek kendisini saklayabilirdi.
slm lkelerindeki Sabatayist hahamlar, inanlarn
muhafaza etmeye devam ettiler. Kendilerini gizleyerek
bir bekleme devresine girdiler. Bu mevzuda aforoz hadi
selerine pek rastlanmad.
Sadece Msr'da hadise baka bir veche gsterdi. Msr
hahamlar etrafa mektuplar yazdlar. "Hin asl yzn
gsterdi. Biz, zmir, stanbul ve Edirne hahamlarnn cesaret
edemedikleri eyi yapyoruz..." diyerek, Sabatayistlerin aley
hinde faaliyette bulundular. Nathan, Mattathias Bloch
Ekenazi ve Jacop Palache' tehlikeli iln ettiler. Taraftar
olanlar da afarozla tehdit ederek susturdular.

MUSUL DNMELER
Sabatayist peygamber Ekenazi, Msr'dan ayrld,
douya gitti. Bir sene sonra kendisini Musul'da grd
ler. Burada, Sabatayist inancn gizlemek yle dursun,
95

bir Peygamber ve Tanr adam olarak vazifesine devam

etmekte idi.
1669'da bir haham, Musul'daki Sabatayistler iin
yle yazmakta idi:
"Buradaki Sabatayistler gayet serbest ve nfuzlu
durlar. Sabatay'n srailoullarn lmden kurtard
na inanyorlar."
Ekenazi 1668'de Musul'dan Msr'a gitti ve oradaki
Yahudilere Sabatay'n propagandasn yapt. Bunun ze
rine byk karklklar kt ve kendisi de bu arada l
drld.
HOLLANDA VE ALMANYA'DA DNMELER
Sabatay'n ihtidas haberi Avrupa'ya 1666 Kasm'nda ulanca, habere Yahudiler de Hristiyanlar da inan
madlar. Az sonra da Mesih'in ihtidasn teyid eden
mektup ve onunla beraber Nathan'n "devam edin" mek
tubu geldi. Bunun zerine taraftarlar meseleyi derhal
te'vil yolunu tuttular: "Sabatay hlen srail'in kraldr.
Onun bu hli srail'i yok olmaktan kurtarmak iindir." Hat
ta Amsterdam'daki Sabatayistler, Hristiyanlar bile Sa
batayist yapmaya almakta devam ettiler.
1662'de Hollanda ve kuzey - dou Almanya Yahudi
lerinin, "Sabatay gerek Mesihtir" diye inandklarna dair
baz kaynaklarda kaytlar vardr.

96

TALYA DNMELER
talya'ya haberin ulamas "Girit Meselesi"nden dola
y gecikti. 1667 ubat'nda duyulduu zaman ou bu
nu bir dedikodu sayd. Sonra bir takm Sabatayist gu
ruplar, "inanan deliler" ortaya ktlar. Bunlar eitli ha
ber, te'vil ve tefsirler ortaya atarak, Sabatay'a olan inan
c korumaya alyorlard:

Sultan, Sabatay Sevi'yi sarlp pt ve bana bir

ta koyduu iin bu gibi haberler kmtr.
Sabatay, Sultan'n memleketi nasl idare ettiini
renmek iin bu kla girdi.
Haber tamamen yalandr.
Sultan, Sabatay' ordusuna kumandan yapt. Saba
tay imdi iki yz bin kiilik bir ordu ile Polonya ehit
lerinin intikamn almak iin gelmektedir.

Leghorn'daki Sabatayistler, muntazam olarak evlerde

toplanmakta idiler. Trkiye'deki kardeleri ile de temas
halinde bulunuyorlard.
nce Venedik hahamlar sonra da stanbul hahamla
r, "Bu utan verici hadisenin unutulmas ve elde bulunan ev
rakn yok edilmesi iin" her tarafa mektuplar yazdlar. Bu
teebbs baarl oldu ve Rusya, Polonya, Hollanda,
Trkiye ve Filistin'de bulunan vesikalarn ou yok
edildi. Ancak Sabatayistler devamda srar ediyorlard.
97

NATHAN, VENEDK VE ROMA'DA

Nathan 1668 Mart'nda Venedik'e vard. Yahudi ce
maati, onun leh ve aleyhinde, ikiye ayrldlar. Kendisini
ziyaret ederek imtihan edici sualler sordular; mucize
gstermesini istediler; itirafname imzalasn diye onu
zorladlar. Sinagoglarda Nathan aleyhinde vaazlar veril
di. Cemaat arasndaki bu anlamazlklar, Yahudileri
Hristiyanlar karsnda zayf dryordu. Fakat ha
hamlar Venedik'te Nathan' aforoz edemedikleri ve sert
davranamadklar iin, daha serbest olacaklar Leghorn'a
gndermeye altlar. O ise Venedik'ten ayrlarak Roma'ya gitmeyi tercih etti.
Nathan Roma'ya elbise deitirerek ve kendini gizle
yerek girdi. Yanndakiler, soranlara, onun baka birisi
olduunu sylyorlard. Nathan burada dua etti ve Ro
ma'nn etrafn gezip dolat. Gizlenmesinin, Papa'nn
adamlarndan korunmak iin olduu ve ehrin etrafn
dolamasnn da burasnn tahribi iin sembolik bir ha
reket olarak yapld sonradan sylenmitir.
DNMELERN MERKEZ SELANK
Nathan bundan sonra Trkiye'ye dnd. Fakat ken
disini gizledi. Kaybolduuna, babo dolatna hatta
korsanlarn eline dtne dair rivayetler kt.
Halbuki o, nce Ankona'ya, oradan da Selanik'e git
ti. Selanik'te alt ay kalarak Sabataycl yayd. Birok
haham Sabatayist oldu. Nathan'n takipileri basit avam
98

deildi, aralarnda limler de bulunuyordu. Selanik'te

Solomon Florentin ve Josef Filosof buradaki hareketin
ileri gelenleri idiler.
Bunlar, sonraki Dnme hareketini ve mezhebini ku
ran ve idare eden kimselerdir.
Nathan 1669'da Selanik'ten Edirne'ye hareket etti.
Yaz balarnda Edirne'ye vard. Burada Sabatay Sevi ile
devaml olarak bulutular ve bu hal Sabatay'n lmne
kadar byle devam etti.
Sabatay, stanbul, Edirne ve Selanik Yahudi cemaat
lerini ziyaret etmekte idi. Hatta Selanik'e Nathan ile
beraber gittiler. Dnmelerin yazd kitaplarda, Saba
tay'n Selanik'te bir mddet oturduu ve burada vaaz
lar verdii kaytldr. Ayrca sonradan kzyla evlendii
Josef Filosof ile olan dostluundan da bahsedilmekte
dir.
Nathan, Edirne'den sonra Kastorya'ya gitti. Sabatay
ile olan temaslar da devam ediyordu. Burada zengin Ya
hudi tacirleri topluluu vard. Nathan bunlar arasnda
takipiler buldu. Hatta Jakop Kohen adl bir Yahudi,
Mesih'i taklid etmek iin ihtida bile etti.
Btn bu faaliyetlerin Sabatay Sevi'nin talimat ve
tasvibi ile yapldn tahmin etmek pek tabi bir neti
ce olacaktr. Esasen Sabatay da Edirne'de kald zaman
iinde Trakya, Makedonya ve Bulgaristan Yahudi cema
atlerini ziyaret etmi ve her gittii yerde takipiler bul
mutur.
Sabatayist harekette "peygamberler" de grld
99

gibi mhim rol oynamlardr. Bunlardan birisi de Saba

tay Rafael'dir. 1662'de stanbul'da hahamlk tahsil et
mi olan Rafael de Filistin'e gitmi, pek ok yer dola
mtr.
ACIKLI HDSE
Sabatay Sevi hareketi, Yahudi tarihinin, btn midlerin baland bir din hareket olmak bakmndan, en
ackl hadisesidir.
Btn Yahudiler bir sene heyecanla kurtuluu bekle
diler. nananlar, kurtuluu elle tutulacak kadar yakn
gryorlard. Byle bir anda Sabatay Sevi'nin ihtidas
haberi bomba gibi patlad. nanmayanlar bile ardlar.
Byle "dnme bir Mesih"'i kabule hibir zihin hazr deil
di. aknlk senelerce devam etti.
htidadan sonra zahirde bir deiiklik olmad. nan
lar ve krallklar terk edilmedi. Fakat ite ve derinlerde
bir krklk ilerleyip geniledi. D ve i dnyalar ztlat. Dta dnme bir Mesih gerei ve ite dnmemi sa
mimi bir Mesih inanc geliti. Bu ztl bir doktrin h
linde uzlatrarak kendilerini tatmine altlar.
Sabatayist doktrini, ihtidadan sonra Nathan tesis et
ti. Bylece baarszl zafer ile izah eden bir doktrin
kurulmu oluyordu.

100

SABATAY VE YAKINLARI
Sabatay Sevi, ihtidasnn ertesi gnlerinde zihnen ve
ruhen akn bir halde idi. Zamanla kendisini toplad ve
Mesih olarak kendi davetinden yeniden emin olmaya
balad.
Nathan'la mnasebetlerini devam ettirdi. Eski taraf
tarlar da zaman zaman kendisini ziyaret ediyorlard.
Bunlardan bir ksm Sabatay gibi ihtida ettiler, bazs
ise etmedi. Sabatay' takiben ilk Mslman olann kim
olduunu bilmiyoruz.
Nathan, Edirne'ye geldiinde, on iki kabilenin tem
silcilerini ve kendi gurubundan baz kimseleri buldu.
Eski arkadalar arlmlard.
Coenen, Nathan' zmir'de, Sabatay Sevi'nin kardei
Elijah Sevi'nin evinde ziyaret ettii zaman, onun Edir
ne'ye gitmek zere olduunu renmiti. Elijah ve o
lu da 1667 yaznda Edirne'ye gittiler. Fakat onlarn ih
tidalar daha sonradr.
Sabatay'n etrafnda toplanan bu ihtida edenler guru
bu, daha sonraki muhtediler gurupunun ekirdeini
tekil etmilerdir. Bu gurup, Sabatay nereye giderse be
raber giderler, her yerde hristiyanlarn dikkatini ve Ya
hudilerin kin ve nefretini zerlerine ekerlerdi.
Elijah Sevi, basit tacirlikten, bylece yksek hikmet
mertebesine ykselmiti. Fakat Sabatay'n lmnden
sonra Edirne'den kaarak zmir'e ve eski dinine dnd.
Yahudi cemaatinin saygdeer bir ferdi olarak orada l101

d. Sabatay Sevi'nin kardeinin bu dn, Trk idare

cilerinin dikkatini ekmedi.
Sabatay'n dier iki kardei de sonradan Dnme ha
reketine itirak etmediler. Daha sonralar da Sabatay ai
lesinin bu hareketle alkasn gsterecek bir bilgiye sa
hip deiliz.
HEM MSLMAN HEM YAHUD!
Sabatay'n iki yzl siyaseti, hem Sabatayistler hem
de teki kaynaklar tarafndan aklanmtr. Sabatayist
ler tabi olarak bu hli kendilerine gre tefsir ediyor ve
"Bu sadece bir hiledir" diyorlard.
Zaman getike, Sabatayist doktrini kuranlar, Saba
tay'n bir Mslman gibi yaadn iddia etmekten vaz
getiler. Yine Dnme kaynaklar, hatta Sabatay'n hem
Mslmanl hem de Yahudilii beraber yrttn
yazarlar. Bu kaynaklara gre o, bazan Mslman bazan
Yahudi gibi hareket ediyordu. Namaz klyor, fakat bir
haham gibi de davranyordu. Hristiyan kaynaklar da bu
bilgiyi tasdik etmektedirler.
Bu yzden, Sabatay'n bir elinde Kur'an, bir elinde
de Kanun Demeti (Musa eriati) ile oturduu eklinde
rivayetler vardr. htidasndan az sonra yazlan mektup
larda Sabatay'n Yahudi bayramlarn da kutlad sy
lenmekte idi.
De la Croix yle demektedir:

102

Sabatay, etrafnda byk bir gurup Dnme Yahudi

ler olduu halde, defalarca sinagoglara gitti ve burada
Yahudileri slm'a davet etti. Bunda yle muvaffak oldu
ki, Trklerin saysnn arttn gzlerimle grdm.

Sabatay'n Dnmelii tevik eden vaazlarn, Floran

sa elisi Santi Bani de 1671 ubatnda yazd bir rapor
da belirtmektedir.
Rycaut, Sabatay'n bu yllardaki hareketlerini yle
anlatmaktadr:
Bu ekilde Sabatay, Trk saraynda, Musa'nn Msr
saraynda yaad gibi bir hayat srd. Belki de onu
taklit etti. Taraftarlarna yle diyordu: Biz ancak ken
dimizi gizlersek ve siz de bizim gibi yaparak, Muham
medi inanca skca sarlm gibi grnrseniz, size va
ad ettiim eyleri yapabilir; sizi ecdadnzn mukaddes
topra olan Filistin'e gtrebilirim.
Bunun zerine Babil, Kuds ve dier uzak yerler
den bile Yahudiler gelerek memnuniyetle Mslman
oldular. Sabatay bu suretle Trklerin itimadn kaza
narak, kardelerini ziyaret iznini ald. Sabatay bu ziya
retlerinde yeni doan ocuklar sekizinci gnde snnet
ediyor ve kendisinin Mesih olduunu tekrarlyordu.
Bu ekilde hareket ederek, Trklerin gazabn ekme
di ve hem kendini korudu hem de Yahudilerin afarozundan kurtulmaya muvaffak oldu, hem de iki taraf
da aldatarak kendi inanlarn yayma imknn buldu.
103

ALDATICI

VAAZLAR

Rycaut'nun bu rivayeti, Dnmelerin o devirdeki ha

yatn gsteren, ok canl bir tasvirdir. Sabatay'n, din
leyenleri ihtidaya aran va'azlar da kendi Mesihliini
inkr kadar yalan ve aldatcyd. Rycaut'nun bu tasviri,
umumiyetle btn Dnmeler iin geerlidir. Trkler
den ve Yahudilerden gelen bask neticesinde Dnme ha
reketi yeraltna gemek zorunda kalmtr.
Bu konudaki ehadetler ve rivayetler, Sabatay'n m
rnn son yllarna ait iseler de, kendisinin her zaman
byle hareket ettiini tahmin edebiliriz.
Leyb bin zer, ihtida eden teki Yahudilerin de ba
kalarn hidyete tevik ettiklerini rivayet etmektedir.
Fakat buna inanmak mmkn deildir. nk biz sade
ce Sabatay'n hidyete davet ettiini biliyoruz ve taraf
tarlarnn da byle yaptklarna dair elimizde hibir de
lil yoktur.
Hatta ihtidann ilk yllarnda bile, baz Sabatayistle
rin Yahudilie geri dndklerini grmekteyiz. Sasportas, 1669'da yazd bir mektupta yle demektedir:
Sabatay ile beraber ihtida eden baz Yahudiler, s
tanbul'da kibar hanmlarla evlenmilerdi. Bunlar geri
dnnce karlarn terk ederek, Polonya snrndaki
Walachia'ya katlar.

104

SABATAY'IN KTAPLARI
l667'de Sabatay'n bir olu oldu. Nathan, hamilelik
srasnda snnetli bir olan doacan bildirmiti. O
lan dodu, fakat snnetli deildi. ocua Mordehay Se
vi adn verdiler. Sabatayist kaynaklara gre ocuk seki
zinci gnde Trklerin huzurunda snnet edildi.
Kaynaklarn kaydna gre, Sabatay'n taraftarlar,
onu yalnz ziyaret etmekle kalmyor,yannda kalarak tel
kinlerini de dinliyorlard.
htidadan bir buuk yl sonra, 1668 Pesah bayram s
rasnda byk bir aydnlatma hareketi dodu. Sabatay'n
yazmaya kabiliyeti yoktu. O ilhamlarn sylyor, etrafn
dakiler yazyorlard. te 1668 yaznda bu ekilde yazlm
iki kitap ortaya kmtr. Bunlardan biri kaybolmutur.
Rosanes, kaybolan bu kitab 1915 ylnda Selanik'te
grdn yazmakta ve hakknda bilgi vermektedir.
Otuz sayfa ve iki blmden ibaret olan bu kitap bir "va
hiy" kitab imi. Kitaptan u satrlar nakl edilmitir:
1668'te Efendimiz Amirah, masasnda oturup, Pe
sah gecesinin ayinini geirmekte iken, yirmi drt bin
tane melek nne gelip, ona dediler ki: Sen bizim
efendimizsin, sen bizim kralmzsn, sen bizim kurtarcmzsn.
Dieri ise "tikat Kitab" olup Dnmeler arasnda ok
yaygndr. Be blmdr. Sabatay'n 1668 Pesah'nda
105

Tanr'yla olan mahedesini ve Tevrat'n baz blmleri

nin erhini muhtevidir.
tikat Kitabndan bir para aaya alnmtr:
Tam 1668 Pesah'nda Efendimiz hitap etti ve ona
srail'i kurtarmasn syledi. Fakat kurtarcmz Tan
r'ya art koarak, onlara ztrap ektirme, dedi. Tanr,
peki dedi, sen ocuklarn benden fazla dnyorsun.
Fakat buday hasat eden bile baz taneleri kaybeder.
Sen topladktan sonra birka tanesi kaybolsun zarar
yok, dedi. Efendimiz bir buday tanesini yere dikti,
sulad, kutsal nefesiyle fledi, birok meyve verdi.
Meyvenin birini Tanr'ya verdi. Tanr onu koklad ve
Cennet kokusu gibi dedi. Efendimiz ona bir buday
byle meyve verirse, insan ruhunu nasl ziyan ederim,
dedi.
tikat Kitabnda, hibir buday tanesinin kaybedilmeyecei zerinde ok durulur. Buday tanesi insan ru
hudur. Hatta kendisine kar olan Yahudileri bile kurta
racan syler.
Nathan'n birok kitab vardr.
"KBARLAR"
Sabatayist kaynaklar, Sabatay'a "kibar" kimselerin de
inandn rivayet ederler. Bu kelime ile Trklerin kas
tedildii tahmin olunuyor. Baz yazarlar da buna iaret
106

ederler. Fakat bu iddiay tasdik edici bir delil yoktur.

tikat Kitab'nda nakledilen, Tanr'yla beinci gr
mesinde Sabatay, Kuds'te Tanr'nn taht zerinde otu
ruyor ve Tevrat'n g yerlerini izah ediyor... Bu hareke
te kar gelenler sonunda piman olacaklar, yetmi millet
onun kralln kabul edecek. Ve o srail'e ve dier mil
letlere Tevrat' aklayacak.
Demek ki Mesihlik vazifesi, dier milletlere ve "ki
barlara" da pay vermektedir.
Rivayetlere gre Sabatay, imzasna "Trko" kelimesi
ni de koyuyordu. Bu kelimenin okunuu, branice'de
"Tanrnn Da"n ifade ediyordu. Sabatay kelime oyun
lar ile, Tanrlk iddia ediyor gibi grnmektedir.
srael Hazzan'n ehadeti ise yledir:
Biz sabah ve akam: O ve bakas deil, o bizim Tanr
mz, diyoruz.
Bu inanc ifa eden bir klsik dua daha:
it ey srail, bizim Tanrmz, efendimiz bir tane.
Bu dualar sonra Dnmelerin dua kitabna da girdi.
Sabatay, Yahudilikte olmayan yeni bayramlar icad etti.
Sabatay kendisine tannan hrriyetten istifade etti.
Trkler ve Yahudilerle temaslarda bulundu. Defalarca
stanbul'a gitti. Burada, brahim Yakin bakanlnda
ki kalabalk Dnme gurubuyla toplantlar yapt.
107

BEKTALER
Bu seyahatleri srasnda, durumlar kendi durumlar
na benzeyen bir Mslman grubuyla temas etti. Sabata
yistler dardan Mslman, ieriden gizli Yahudi idiler. Bunlarn iki yzl siyasetleri Bektailerinkine benzi
yordu. Bektailerin de Mslmanlklar su gtrrd.
Yz yl sonra yazlm Dnme kitaplarnda, Sabatay'n,
stanbul'da bir "dervi ve ir" ile dost olduunu ve
onun stanbul'daki tekkesinde misafir kaldn yaz
maktadrlar. Bu air dervi 1694'te len Mehmed Niya
zi idi.
Dnmelerin Edirne gurubu, Nathan'n sk sk yapt
ziyaretlerle kuvvetlenmiti. Bunlar Mesihliin yeni
den iln olunmas iin hazrlandlar. lnn 1673 veya
1674'te yaplmas dnlyordu. Bu sefer "kibarlar"
arasna ekilen tohumlar da toplanacakt.
Edirne'deki Sabatayistler, Mesihe olan inanlarn
kaybetmemilerdi. Bunun neticelerinin yaknda alnaca
kanaatinde idiler. Bunlar Moses Kohen'in ve sonra da
henz ihtida etmemi olan Joseph Karillo'nun evinde
toplandlar.
SABATAY'IN BR MEKTUBU
Bu srada Trk otoritelerinin ne durumda olduunu
bildiren bir vesika yoktur. Sadece Sabatay'n bir mektu
bu, bu hususu aydnlatmaktadr.
Mektuptan paralar:
108

Benim kardelerim, ocuklarm, dostlarm, biliniz

ki, benim nesillerce bildiim ve kendisi iin elimden
geleni yaptm Tanr arzu etti ki, ben btn benli
imle slm dinine gireyim, smail'in dini... Onun
izin verdiine izin vereyim ve Musa'nn Tevrat'n da
kyamete kadar iptal edeyim.
Uzun zamandan beri srail gerek bir Tanr'dan
mahrum. Madem ki onlarn gerek bir Tanrlar yok,
Tevrat da Tevrat deildir. Hak din slm'dr.
Kardelerim benim iin: "O geici bir cezbe ile
Mslmanl kabul etti, bu yaknda geecek ve o yi
ne yaptklarna piman olacaktr" diyorlar. Durum
byle deildir. Ben bunu kendi arzum ve inancmla
ki bu inanc kimse deitiremez- yaptm. Bu konu
an inancn ve gerein efendisidir.
Bu mektubun imza yerinde "Trk ve Mslman" ma
nasnda "Turco ve Meurman" yazmaktadr.
Sabatay'n yazdklar, basit ve kltrsz bir adamn
szleri olarak grlmektedir. Sabatayizmin parlak sayfa
lar Nathan'n eserleridir.
NEML BR YAZMA BELGE
Sabatay'n ve Edirne'deki taraftarlarnn ikiyzllk
lerini Jacop Najara'nn kitabnda buluyoruz. Bu yazma
nsha Dnme arivlerinde idi ve yakn zamanda bulun
du. Najara, Gazze hahamdr. Fas'a giderken Edirne'den
109

gemi ve burada 1671 ylnda birka ay kalmtr.

Najara'nn yazma kitab enteresan bir rya hadisesi
ile balar. Buna gre, Sabatay bir yl iki ay ilhamdan
m a h r u m kalm, ryada kendisini bir ukurda g r m ,
ana babas bir ip atmlar, dar km... Bu rya hadi
sesi 1671'de olmu.
Yazma nshadan baz b l m l e r aaya alnmtr:

Purim bayramndan evvel Sabatay, yannda Van

Efendi'nin drt adam olduu halde kendi kardeini
ziyaret etti ve hemen Mslman olmasn istedi. Kar
dei bunun zerine Van Efendi'nin evine gidip Ms
lman oldu.
Purim gn Sabatay, Karillo'nun evinde an'aneye
gre bayram kutlad ve ertesi gn at srtnda baz
Yahudileri ziyaret edip yinler yapt. Ayrca Portekiz
sinagogunda da yin yapt. Bu yinler byk ve g
rltl idi. Mslman halk ve yenieriler bunu duyu
yorlard, fakat kimse azn amaya cesaret edemedi.
Sabatay o gnn akam ihtida edecek adamlarn
toplad. Ertesi gn bunlar Saray'a gtrp balarna
sark sardrd. Bunlar on iki erkek ve be kadn idi.
Merasimi kafes arkasndan seyreden Sultan memnun
olarak ulufe datt. Sabatay ise tevazu ile yle dedi:
"Benim taraftarlarm slmiyet'i inanarak kabul etti
ler. Ben bunlarn slmiyet'i bir menfaat iin kabul
ettiklerini dnmyorum. Byle bir eye msaade
edemem."
110

Bir hafta sonra psala'dan gelen bir Yahudi ikna

edilerek Mslman oldu. psala'daki dier Yahudi ar
kadalarn da getirmesi istendi.
Bunu takip eden Cumartesi bayramnda Sabatay
cemaatini kendisi idare etti. Tevrat okumadan nce
uzun bir va'azda bulundu. Yahudi yazl metinlerinde
ki tenakuzlara dikkati ekti ve "Bunlarn izah ancak
benim Mesihliimle mmkndr" dedi. Va'znn so
nunda bir Kur'an karp, ondan paralar okudu.
Sabatay, Sultan'n huzurunda Yahudi limleri ile
mnazara yaplmasn istedi. stanbul, Bursa, Sofya'ya
mektuplar yazlp hahamlar ve Yahudi ulems davet
edildi. Fakat hahamlardan bazlarn, Trk idareciler,
vazifeleri olduu gerekesi ile gndermediler.
Mnazara gn Sultan tahtnda oturdu. Van Efen
di ve dier asiller etrafnda idiler. Van Efendi haham
lara Arapa olarak "Niye geldiniz?" diye sordu. Onlar
da "Sabatay bizce nfuzlu bir adamd. Niye Mslman
olduunu anlayamadk. Onu dinleyeceiz, eer makul
bulursak, biz de Mslman oluruz" dediler.
Sultan kafes arkasna ekildi. Az sonra konumalar
spanyolcaya, sonra da grltl bir amataya dnd.
Saray vazifelileri, Sabatay'n kardeine: "Sultan'a sayg
szlk oluyor, Sabatay'a syle biraz grltsz idare et
sin" dediler, bunun zerine Sabatay Trke olarak y
le dedi: "Davaclar birka kuru iin bu divanda ba
ryorlar, byle mhim bir mesele iin ben niye barmayaym."
111

Sonunda Sabatay hepsine Mslman olup olmaya

caklarn sordu. stanbul'dan Abraham Gamaliel ile
Joseph Karillo'dan baka, hepsi reddettiler. Sultan, ka
bul etmeyenlerin kelleleri uurulsun, dediyse de, Saba
tay'n onlara garanti verdiini renince bundan vaz
geti. Sabatay ancak iki kii Mslmanl kabul etti
i iin Sultan'dan zr diledi.
1671 Mart'nda Sabatay, Sara'y boad. Sara o sra
da drt yanda bulunan smail'den ayrlmak istemedi.
slm hukukuna gre de ocuunu yedi yana kadar
yannda tutabilirdi. Fakat Van Efendi onu ikna etti.
ocuk Edirne'ye getirildi ve byk merasimle kar
land. Sabatay byk bir davet yaparak olunu snnet
ettirdi. Kirvelii Joseph Karillo yapt. Snnet dn
akam Yahudi detine gre yeniden merasim yapld.
Bu arada Sabatay, psala'daki taraftarlarn Mslman
olmaya ikna etti.

J a c o p Najara'nn yazmasndan yaplan nakiller bura

da b i t t i .

SABATAY'IN

SRLMES

Sabatay eitli sinagoglar dolap Yahudileri slm'a

davet e t t i . Bu davetleri tesirli oldu. o u va'azlarndan
karken, baz Yahudilerin apkalarn karp sark iste
dikleri grlyordu.
Sabatay Sevi, bu davetinde samimi mi idi?
112

Sabatayistler onun bu hareketlerini Trkleri idare et

mek iin yaptn sylyorlar. Acaba yle mi?
Sabatay'n ihtidasndan sonra, Sabatayistler sz ve ya
z ile hareketi yaymaya alyorlar, Yahudiler ise hare
ketin muvaffak olmadn yayarak onlara kar tedbir
ler alyorlard. Yahudilerin, Sabatay' srdrmek veya
ldrtmek iin rvet verdikleri rivayetleri de vardr.
Nihayet Sabatay, Galland'n hatralarnda zikrettii,
"Mslmanlar Yahudi yapmaya almas hadisesi" ze
rine uzak bir yere srld. Kars ve olu sarayda kald.
Sabatay'n Edirne'deki gurubu dalp deiik yerlere
gittiler. Nathan da bir serseri dervi gibi dolamaya ba
lad.*
Abraham Yakin'nin mektubunda ise yle bir vaka
zikredilmektedir:
Sabatay stanbul'u son ziyaretinde fevkalde faali
yet gsterdi. Kendi taraftarlarndan birinin nianlsn
da Mslman etti. Taraftar ise onu: "Sen nianlmla
yattn, belki de onu hmile braktn" diye protesto et
ti. Bu bir skandal oldu. Birok Sabatayist'in inanc sar(*) Yahudilerin, Sabatay Sevi'den kurtulmak iin tertip ettikleri bir
hile olmas muhtemel bulunan bu hdise hakknda, Antonie Gal
land'n htralarnda bilgi verilmitir. Yazar bu ksma, oradan na
killer yapyor. Osmanl nezdindeki Fransa bykelisinin yannda
bulunan ve stanbul'da iki sene (1672-73) kalan Galland'n htra
lar Trkeye evrilmitir. Scholem'den yaptmz bu zetin so
nuna o tercmeden, Sabatay Sevi'yle ilgili satrlar aynen alacaz.
113

sld. Sabatay ise Yakin'ye yazd mektupta, kza do

kunmadn yazd. Buna ramen kz hmile kald ve
ocuk dodu. Bu ocuk Trklerin arasnda "Sabatay'n
olu" diye bilinerek byd.

Yine Yakin'nin m e k t u b u n d a "Sabatay'n mridlerinden b i r i n i n nianlsyla evlendii" rivayeti vardr ki,

belki bu yukarda bahsi geen hadisenin te'vilidir.

SABATAY

LGN'DE

Leyb b i n zer, Sabatay'n srlmesi hakknda unla

r yazmaktadr:

Sabatay, Arnavutluk'ta Bassan'a srld. Buraya da

ha nce hibir Yahudi gelmemiti. Kendisi de nereye
geldiini anlayamad. stanbul hahamlar Sabatay'n
adn anan kimseyi afarozla tehdid ettiler. Ve hibir iyi
Yahudinin onun iin ve srld yer hakknda ara
trma yapmayacan sylediler. Sabatayistler ise de
vaml uydurma haberler yayarak herkesi arttlar. Bu
sebeple Trkiye'de hibir Yahudi, Sabatay Sevi'nin ne
rede ve nasl ldn bilmez.

U z e r ' i n bu izahatnda yanllar vardr. Srgnl

n n ilk yllarnda Hristiyanlar ve Yahudiler, Sabatay'n
nerede o l d u u n u biliyorlard.
114

l679'da De la Croix, Sabatay'n ''Mora'da Dulcigno

kalesine hapsedildiini" yazyordu.
Aslnda Sabatay hapishanede deildi. Siyas bir sr
gn olarak yayordu. Bir mddet sonra ziyaretilerini
kabul etmesine de izin verildi.
Dulcgno, Yugoslavya'nn Adriyatik kylarnn en
gneyindedir. Bugn Ulcinj adyla anlmaktadr. tal
yanca Dulcigno ve Trke'de lgn diye bilinir.
Sabatayist gelenekte bu ismin hem Dulcigno hem de
lgn ekilleri kullanld. Sonuncusu Alkum ekline
sokularak baka mnalara getirildi. Bylece branicedeki melek Alkum ile birletirildi.
Sabatay'n kars Sara'ya bir mddet sonra kocasnn
yanna gitmesi iin izin verildi. Bu izni kardei Elijah
Sevi'nin ykl bir rvet karlnda temin ettii sylenmitir.
Sabatay'n zihn buhran lgn'de de devam etti.
Dncelerini yine mecazl ve telmihli mektuplarla an
latyordu. Bu mektuplarndan elimizde kk notlar
kalmtr. Bu notlarda, temizlie ve oruca riyetten bah
setmekte ve kendisinin 21 Aralk 1673 tarihinde yine
dneceini ima etmektedir. Ancak bununla srgnden
dn m, yoksa tekrar Yahudilie dn m kastet
tii anlalamamaktadr.
(*) Yukarda Najara'dan yaplan nakilde, Sevi'nin, kars Sara'y boa
d bildirilmiti. Yazarn o rivayeti doru bulmad anlalyor.
115

1674'te Sara ld. Sabatay, Sofyal Aron Major'un k

z ile olan evliliini fiilen balatmak istedi; fakat kz
onun yanna gelmeden ld. Sabatay ise onun ruhunun
tekrar dirilip geldiine dair rivayetlerde bulundu.
SABATAY'IN OLU
Sabatay'n ocuklarndan 1667'de doan smail, an
nesi ld zaman yedi yanda idi. srail Hazan bu o
cuu ahsen grmt. Nathan'n bu ocuk hakkndaki
"Kibarlar bu ocuk vastasyla kurtulacaklar" kehaneti dola
ysyla, Sabatayistler ona kar zel bir ilgi ve hrmet
gsteriyorlard. "Bizim efendimiz smail'in derecesi, Amirah'n derecesi gibi olacaktr" diyorlard. smail'in, babas
nn vrisi ve Lord olarak tyini, Sabatayistlerin Sabatay'a
verdikleri sfatlar da gsterebilir. Sabatayistler Sabatay'a
"Sevgili" diyorlard. Nathan "Onu artk efendimiz deil, sev
gilimiz olarak adlandracaz" diye beyanat vermiti.
SELNKL JOSEPH VE KIZI
Joseph Filosof, Selnik'in ileri gelen limlerinden bi
ri idi. Sabatay ondan kzn istedi. O da raz oldu. Yahu
di cemaati onu hahamlktan attlar, ayln da kestiler.
Filosof onlara "Ben ne yaptm biliyorum. Bu Tan
r'dan gelen bir eydir. Tanr kzm, oluyla beraber
gnderdi" diyordu. Dn lgn'de oldu. Yahudi kay
naklarn rivayetine gre, Sabatay, Filosof'ta Saul'n te
nash ettiine inanyordu. Ona Saul ve kzna da Michel
diye hitab ediyordu.
116

Bu evlilik l675'de oldu. Haber her tarafa yayld.

Hatta ksa zaman sonra Leghorn'da da duyuldu. Dnme
geleneine gre Sabatay'n son karsna Jochebed/Yoheved ad verildi. Onun Mslman ad ise Aye idi.
Sabatay'n ilk srgn yllar taraflar iin huzursuz
bekleme zamanlar oldu. Her an mhim hadiselerin zu
hurunu beklediler. Dnmeler arasnda mektuplarda u
ibareye sk sk rastlanyordu:
"Bizim sevgilimize gelince, hibir haber yok. Haber olursa
derhal sana bildireceim."
talya'da Leghorn'daki Dnmeler, Moses Pinheiro'nun evinde toplanyorlard.
talya ile Balkanlardaki Dnmeler arasndaki mek
tuplamalarda da stanbul mektuplarnda grlen ce
maat havas bulunmaktadr.
Amsterdam'da da durum ayn idi. Mektuplamalar
devam ediyor, ileri gelenler dolaarak Dnmeler arasn
daki iman canl tutmaya alyorlard.
FAS DNMELER
Fas'da btn hayal krklklarna ramen ok sayda
Sabatayist vard. talya'daki hareketin bir asilzade tara
fndan idare edilmesine karlk, Fas'taki idareci avam
dan, az bilgili Joseph bin Sur adl bekr gen bir adam
d. Meknes'te oturuyordu. Nathan'n yal babasnn
mrnn son yllarnda buraya gelerek, vefat edii ve
buraya gmlmesi, halk zerinde ok tesirli oldu.
117

Joseph bin Sur, bir kutsal tarafndan ziyaret edildi ve

Mesih'in gelecei ona mjdelendi. Sabatay ise onu cen
nette grmt. Ona "Nathan gerek bir peygamberdir, sen
ise Yusuf Evi'nin mesihisin" dedi. Bu mhim bir makam
d.
Sina danda Musa'ya verilen alfabenin, Sur'a, asl
tertibi gsterilmiti. Bu yeni sra ile Tevrat iyi anlald,
srlar zld. Sur'u ziyaret eden hahamlar ok memnun
kaldlar. Ziyaretiler, kendisi chil olmasna karlk,
syledii derin mnalar yazmann bile mmkn olma
dn sylyorlard.
SABATAY'IN TEMASLARI
Sabatay, Arnavutluk'taki srgn yerinde sakin ye sessiz
yaad. stanbul, Edirne, Sofya, Selanik ve Kastorya'daki
taraftarlaryla temaslarna devam etti. Berat kasabas bu s
rada bir haberleme merkezi olarak vazife grd.
Primo onu birka defa ziyaret etti. Bir defasnda Sof
ya'dan skp'e gelmiti, orada on gn hasta yatt. O s
rada Sabatay'dan kendisini davet eden bir mesaj geldi.
Sabatay: "Ben imdi tam bir aydnlanma (vecd, vahiy,
cezbe) halindeyim, gel" diyordu. Primo oraya gitti.
Abraham Kardozo'nun yazdna gre:
Sabatay, zmir'de bulunan kardei Joseph Sevi'ye
yazd mektupta 1675 knda da byk n kesil
mediini bildiriyordu.
118

Joseph Sevi ise yle demekte idi: "Bana dendi ki,

Samuel Primo ve Nathan da Sabatay ile beraberler ve
byk bir nee iinde Byk Trk iin bekliyorlar. n
aallah Tanr bize yaknda kurtulu verir."
Bu ifade inananlarn ruh durumunu gstermesi ba
kmndan mhim bir ehdettir. Sabatay, gvenilir yar
dmclar ile birlikte, Sultan'la yapaca karlama iin
hazrlk yapyordu.
Neler mit ettiini bilmiyoruz, ama bu mitlerin de
zamanla uup gittii muhakkaktr.
Kendisini ziyaret eden bir mridi, onun anlattklar
n dinleyerek kaleme alm ve bu suretle Sabatayist ge
leneinden "Raza di Mehemnutha" ad ile anlan kitap
meydana gelmitir. Ad "mann Esrar" demek olan bu
kitap, Zohar'n baz ksmlarnn izah iin yine Zoharik
terimlerle yazlm anlalmas g ve tenakuzlarla dolu
bir risaledir.

SABATAY KULEYE IKIYOR

Sabatay Sevi 1676'da o zamana kadar grlmemi bir
ekilde vahye mazhar oldu. yle ki Trkleri bile kzdr
d.
Bir gece ehrin, Trk asillerinin ve vazifelilerinin bu
lunduu merkezine gitti. Buradaki kuleye (belki de mi
nareye) gece yars karak, ark ve ilhilerini syleme
ye balad. Fakat yine de kendisine bir ey yapmadlar.
119

Sabatayist edebiyat ise, onun byle bir hadisede d

manlarnn klcndan kurtulmu olmasn bir mucize
olarak allayp pullayarak yceltti.
SOFYA DNMELERNE MEKTUP
Bu yeni vahiy dalgasnn en yksek noktasnda Saba
tay, son mektuplarn kaleme ald. Bunlardan biri "Sofya'daki btn inananlara" diye balyordu.
O srada Sofya'da bulunan Joseph Kohen tarafndan
kopya edilmi olan mektup udur:
Kardelerim ve aziz muhiblerim, Sofya ehrinin
btn inananlar,
Lord (Tanr), tekrar Siyon'u getirdiinde siz kurtu
luu ve Siyon'u greceksiniz. (a. 52:8)
Bak ben size bir melek gnderdim. Size benim M
sr'daki zaferlerimi bildirmesi ve grd eyleri sy
lemesi iin... (Gen. 45:13)
Ona itaat ediniz ve onu kzdrmaynz, benim ad
ma syledii eyde ona kar gelmeyiniz. nk sizin
haddi amanz ben affetmeyeceim. (Ps. 67:9)
Benden baka Tanr yok. (a. 44:6)
Eer siz gerekten onun sesine itaat eder ve syle
dii her eyi yaparsanz, o zaman ben gidip sizin hazi
nenizi dolduracam. (Prov. 8:21)
Byle syledi: Babann yksekliklerine karlan
adam, mukaddes aslan ve geyik, Yahudilerin ve srail
lilerin Tanrsnn gnderdii: Sabatay Sevi.
120

Sabatay Sevi lmnden alt ay evvel yazd bu

mektubunda da yine Mesihliini ilan ettii ilk gnler
deki fikirlerini tekrarlamaktadr.
O genliinde de aya'y zikretmi ve demiti ki:

Bulutlarn zerine ykseleceim ve en yksek gibi olaca

m.

Fakat bu sefer o, babann katna ykseldi.

Bu mektup da kendi ulhiyetine telmihlerde bulun
duu dier mektuplar gibi, ilk inananlar tarafndan
inanlarnn ana hatlarn gsteren bir vesika olarak ev
lerinin dolaplarnda saklanmtr.
Baruh Arezzo bu mektubun bir kopyasn elde etti ve
onu Sabatayist ncil'i yazarken kulland.
MESHLK DDASININ DEVAMI VE LM
Sabatay Sevi, bu byk vahiy halinden birka ay son
ra 17 Eyll 1676'da lgn'de ld. Elli yan iki ay ge
iyordu ve 16 Eyll 1666'daki ihtidasndan beri tam on
yl gemiti.
Sabatay Sevi, byk ihtimalle kendi yazs ile olan ve
saklanan mektubunda, hem Yahudi hem Mslman ola
rak grlmektedir. Bu mektubunda Sabatay, kendisine
en yakn bulunan Berat'taki Yahudi cemaatindeki dost
larndan, Yahudi ylbas ve Atonement gn iin oku121

nacak dua kitabn istemektedir. Bu mektup da her za

manki gibi "Yuda ve srail'in Tanr'snn Mesih'i Sabatay
Sevi" olarak imzalanmt.
Sabatay, Yahudilerle mnasebet kurarken, Mehmed
olan Mslman adn zikretmemektedir. Kendisi gibi
ihtida etmi taraftar ve dostlarna yazd mektuplarda
onlarn Mslman isimlerini de kullanmazd. Bu hal
btn Dnme gurubunun deti olmutur. Kendi arala
rnda Yahudi aile adlarn kullanrlar.
Sabatay'n yapt davet zerine Joseph Karillo ile
dier bir muhted Sabatayist bilgin, lmnden on iki
gn nce 5 Eyll 1676'da lgn'e Sabatay'n yanma
gelmilerdi.
Kardoza, 1682'de Karillo'nun yanndaki bilgini s
tanbul'da grm ve onunla konumutur. Adam u ma
lmat vermiti:
Sabatay iki ziyaretisini kyya gtrd ve onlara
yle dedi: Herkesi kendi evine dndrn. Daha ne
kadar bana smsk yapacaksnz? Belki de kydaki
u kayann altndakini grnceye kadar.
Nakledilen bu ifade ok melnkolik bir tavr gster
mektedir. Buradan Sabatay'n baarszlnn uuru ile
byk bir hayal krkl iinde ldn anlyoruz.

122

LM NASIL KARILANDI?
Sabatay'n lm haberi talya'ya alt aydan fazla bir
zaman getikten sonra ulaabildi. nk Balkanlardaki
Dnmeler, Sabatay'n lm haberini gizlemekte idiler.
"Sabatay lm, fakat bir ey olmamt." Byle bir haber
byk sarsnt uyandracakt. Olana almaya altlar;
etrafa haber vermek ilerinden gelmedi. lmne de
baka bir mn vermeye altlar. Onunla ilgili her e
yin muhakkak fevkalde olmas gerekiyordu,
12 Eyll 1677'de Dnmeler arasnda yazlm bir
mektuptan:

imdi sana byk haberi bildireceim. Fakat onu

gizli tut ve Allah akna kimseye syleme

Onunla

ilgili her ey bandan sonuna kadar esrarengiz ve fev

kaldedir. Hatta efendimiz mukaddes haham Nathan
-ki onun klar dnyann bir ucundan bir ucuna ya
ylmaktadr ve Sabatay'n lm ona malum idi im
dilik susuyor...
Baruh Arezzo bir hdise nakl etmektedir:
Sabatay karsn, kardeini ve beraberinde bulunan
haham ararak, onlara: "Biliniz ki ben Atonement
gnnde leceim. Beni o zaman kendim iin hazrla
dm deniz yaknndaki maaraya tayn ve nc
gn kardeim maaraya gelsin" demi.
lmnden sonra dedikleri yaplp da nc gn
123

kardei maaraya gittii zaman, maarann kapsnn

bir deniz ejderi tarafndan tutulduunu grm. Ca
navara kendisini Sabatay'n ardn syleyince e
kilip gitmi. Bunun zerine kardei ieri girdi, fakat
Sabatay efendimiz ieride yoktu ve maarann ierisi
nur ile dolu idi.
Bu rivayet, efsanelerin balangc oldu ve bundan
sonra Sabatay'n gerekten lmedii, tekrar gelecei ve
benzeri rivayetler ortaya srld...
Sabatay'n lmnn gizli tutulmas yznden Leyb
bin zer fazla bir ey renemedi ve lm haberini u
ekilde, Haham Sevi Eskenazi'den naklen yazd:
Sabatay Berat'ta ld. Arzusu zerine defin merasi
mi Mslmanlar tarafndan yaplmad.
NATHAN'IN TUTUMU VE SON YILLARI
Nathan bir mddet sessiz kald. nananlar heyecan
landran ve onlara ate veren zat, ac ve krklk iindey
di. Kastorya'y terk etti ve vaktini Sofya'da geirmeye
balad.
1678 79 yllannda Sabatay'n lmnn tabiat s
t esrarl bir ey olduu rivayeti yaylmaya balamt.
Bu esrarllk hlinin, aknlktan kurtulan Nathan tara
fndan icad edilmi olmas ihtimal dahilindedir. nk
muhalifler, artk Sabatay'n lm ve Sabatayistler ile
alay etmeye balamlard.
124

srail Hazan, Sabatay'n lm haberinin Kastorya'ya

ulat me'um gn asla unutamadn sylyor. Mu
halifler, sinagogta toplanarak, Hoea'dan u ibareyi oku
yorlard:
srail'in kral artk tamamen kesildi.
Bu szlere karlk, Psalm 142 bahsindeki "O maara
da iken..." diye balyan ksmla cevap verilmeye all
mtr. "Bu lm esrarl bir eydir ve son tebli iin dnecek
tir" deniyordu.
Nathan son yllarnda kendi kurduu bu mistik hava
iine ekildi. Yahudi cemaatinin ileri gelenleri Sabata
yist olan Sofya'da yaad.
Bir grg ahidi Nathan iin yle diyor:
Onu sinagogta va'az ederken grdm. yle yemin
etti: Sabatay Sevi gerek mesihtir ve ondan baka me
sih olmayacaktr.
Nathan mrnn sonuna kadar zhidne bir hayat
srd. Onun yapt ibadetler Selnikli mridleri tara
fndan aynen kaydedilmitir.
Nathan 1679'da Sofya'da idi. Sonbaharda oradan ay
rld. 11 Ocak 1680'de skp'te ld.
Efsaneye gre, Nathan, Kumonova'dan skp'e ge
lince, hahamn evine gitmi ve "Hemen mezarclar
gnderin mezar kazsnlar, nk leceim. Hizmetim
125

de gelince lsn" demi ve lm. Ua da gelince le

rek Nathan'n yanna gmlm.
Nathan'n mezar ta, kinci Dnya Harbinde tahrip
oldu. Fakat daha nce Rosanes tarafndan kitabesi tesbit
edilmiti.
Nathan'n mezar tandaki kitabede, Tevrat'tan
cmlelerle beraber, u ibare de vardr: Efendi ve haham
Abraham Benjamen Nathan Eskenazi'nin ruhu cennette din-,
lensin.
Kitabede tarih drme satr "Ey Siyon'un kz..." di
ye balamaktadr.
KARANLIKTA KALAN GEREKLER
Sabatay Sevi'nin hayatna dair tarih hakikatler daha
o yaarken bile kaybolarak, yerlerini efsanelere brak
mlard. Btn aratrmalara ramen tarih gerekler
yine de karanlkta kalmaktadr.
Sabatay, Sabatayist efsane iinde daha sonraki nesille
ri tesir altna alan bir ahsiyet olarak yaamtr. Bu ef
sane, vuku bulan trajik hadiseyi anlayamayacak olan
halka yaama gc verdi.
(Gershom Scholem'in Sabbatai Sevi, The Mystical Mes
siah adl eserinin birinci cildinden zet tercme eklin
de yaptmz nakil burada bitti.)
(*) Dnmeler hakkndaki bu aratrmam ilk ekli ile 1976 ylnda Se
bil gazetesinde yaynlarken, o srada ngiltere'de doktora yapmak
ta olan smail E. Ernsal Bey, Scholem'in bu kitabndan beni ha126

Ek
ANTOINE GALLAND'IN HTIRALARINDA
SABATAY SEV*
23 Austos 1672: Sieur Roboly, Sieur Fontaine'le bir
likte Bykeliyi grmeye geldi. Sabatay Sevi yahut
Aziz Mehmed Efendi'nin stanbul'a geldiinden Ekse
lans haberdar etti. Kendisi stanbul'a gelince, oturduu
mahallenin orbacsndan Yahudilerin gelip ziyaretle
riyle kendisini rahatsz etmelerine mni olmasn rica
ederek, orbac da bu ricay kabul etmi. Yahudilii
terk ettirerek sark sardrdklarndan otuz Trk'n so
kaklarda refakatinde yrdkleri grlmekte olup bun
larn yars nnden yars arkasndan yryorlarm; bu
vaziyette kendisine tesadf eden tekmil Trkler de ona
berdar ettii gibi, bir nsha da temin edip gndermiti: "Dnme
ler"i kitap hline getirmeye altm -fakat neredemediim
1978'de, ayrca birka gnn ayrarak bin sayfalk kitab birlik
te gzden geirmek ve setiim yerleri tercme edip bana yazdr
mak gibi, kendisine yakan bir licenablkta bulunmutu. Kendi
sine, emeklerinin zayi olmadn -nihayet- gsterebilmenin
memnuniyeti iinde, on yl sonra da olsa teekkr edebildiim
den dolay bahtiyarm.
(*) Antoine Galland, Fransa Bykelisinin yannda vazifeli olarak iki
yl (1672-73) kald stanbul'a ait hatralarn kaleme almtr.
Eserin Trke'si, iki cilt halinde, 1949 ve 1973 yllarnda, Trk
Tarih Kurumu tarafndan yaynlanmtr. Aadaki satrlar, bu
baskdan alnmtr. .
127

byk hrmet gsteriyorlarm. Kendisi bir ok kimse

lere ve Galata, skdar ve Balat sinagoghnelerine, zi
yaretleriyle rahatsz olmay istemediini yazm imi.
Aziz Mehmed Efendi'nin dualarn maiyetiyle birlikte
ilk nce brnice, sonra Trke syledii ve Trklerin
bunu pek iyi bilmekle beraber ehemmiyet verip mni
olmadklar da ilve olundu.
12 Eyll 1672: Sabatay Sevi, hizbine mensup bz
Mslmanlarla birlikte Yahudilerin sinagoguna girmek
le, Yahudiler gibi dua etmi. Keyfiyetten haberdar edilen
Yenieri Aas da yannda bulunmakta olup Yahudilie
sokmu olduu birka Mslmanla birlikte kendisini
yakalatm, balatm ve Edirne'ye gndermitir.
15 Aralk 1672: Franszca konuur bir Yahudi olup
son Edirne seyahatinden beri grmemi bulunduum
Sieur Mose'yi grdm. Kendisinden, ksa bir zaman n
ce balanm ve azlan tkanm kiinin Edirne'ye
getirilmi olduklarn ve bunlarn Sabatay Sevi'ye isnat
edilen eyler hakknda ehdette bulunduklarn ren
dim. Bu ithamlar hasebiyle, Sabatay Sevi o tarihten iti
baren Edirne'de mahpus bulunuyormu ve kendisini it
ham edenlerle karlatrlacakm. Sabatay Sevi'yi Ya
hudi takkeli tefillalar refakatinde ve daha bir ok efler
le birlikte olarak kadnlarla arap ierken grm olduk
larn, bu adam iddia ediyorlarm. Biraderinin Saba
tay'n kurtulmas iin Padiah'a bir istida takdim ettii
ni, bu istida zerine ahitleri Edirne'ye gtrmek emri
nin geldiini, Van Efendi'nin bu ite ok dahli olduu128

nu, esasen Edirne'de bulunan Sabatay'n da devletin bu

iten haberdar olmasndan nce ve keyfiyetin kabil
[mmkn] bulunmasna ramen hapishaneden kmay
istememi olduunu Sieur Mose sylyor.
18 Aralk 1672: Kendisini mruz braktklar itham
la Yahudilerin Sabatay'a hakikaten bir oyun oynam ol
duklarn, fakat bu oyunun muvaffak olmamas pek
muhtemel bulunduundan, bu kadar pheli bir ie girimektense, drt bin kuru yerine on bin harcyarak
onu ldrtmek icap ettiine hkm ettiklerini Mr. Roboly'den rendim. Gerek Kaymakam, gerek stanbul
Efendisi bu mesele ile alkalanmay asla kabul etmedi
ler ve ancak Bostancba mdahalede bulundu.
4 Ocak 1673: Duyduumuza gre, Sabatay Sevi ahit
lerinin Edirne'de dinlenilmelerinden ve bu ehir Yahu
dileri tarafndan drt bin kuruluk bir masrafta bulu
nulmasndan sonra, Orta Kap denilen ve oraya hapsedilenlerin dima lme mahkm sayldklar bir hapisha
neye atlm ve Trkler Ramazan ay iinde kan dkmemeye itina ettikleri iin hakknda verilecek hkm Ramazan'dan sonraya braklm. Fakat bu vaziyete ra
men Sabatay, Trk kanunu mucibince temiz ve saf ol
mak zere hamama gitmek msdesini elde etmi.
10 ubat 1673: Mose adl Yahudi, Sabatay Sevi'nin
otuz gnden beri Mora'ya srlm bulunduunu ve
sadrazamn kendisini ldrtmesine ramak kalm olup,
bundan idam kararn di bir srgne indiren Sultann
himayesi sayesinde kurtulduunu syledi.
129

S o n Aratrmalar
-II"GZL YAHUD CEMAAT:
TRKYE DNMELER"
Yukardaki sayfalarda kendisinin Sabbatai Sevi, The
Mystical Messiah adl eserinden nakiller yaptmz
Gershom Scholem, bu kitabnn ilk cildinin 1975'te ya
plan ikinci ve geni basksndan nce; fakat 1957'de ya
plm olan brnice basksndan sonra, Trkiye Dn
melerini ele alan bir makale yazmtr.
Bu blm, ad geen nemli yazdan yapacamz,
seme iktibaslardan meydana gelecektir.
Scholem'in bu makalesini, 1960'da bir hahamn o
lu tarafndan Selanik'ten srail'e getirilen Dnme gizli
arivine dayanarak kaleme ald anlalmaktadr.
Ancak bu makalesinde, kitabnda iaret ettii "kimse
nin tahayyl bile etmedii ileri gelen ahsiyetler" den ne ya
zk ki bahsetmemektedir. Halbuki 1975'te kan kitab
nn nsznde byle bir bilgiden haber vermektedir.
130

YAHUD ANSKLOPEDS'NDE DNME MADDES

Yine Scholem'in, Yahudi Ansiklopedisi'nin (Encyclo
pedia Judaica) 1971'de baslan 6. cildine yazd (stun
148-152) "Doenmeh (Dnme)" maddesinde de bahsettii
nemli belgeleri grememekteyiz. Maddede, burada na
killer yapacamz "Trkiye Dnmeleri" yazsnda olduu
gibi; Mliye Nzr Cavid Bey'in malum olan Dnmeliini aklamakta, ancak Atatrk hakknda Selanik Yahu
dileri tarafndan Dnme olduuna dair ileri srlen bir
iddiay buna eklemekle yetinmektedir.
Halbuki byle bir iddiann ya hi bahsinin edilme
mesi, edilecekse kesin belgelerinin gsterilmesi gerekir
di.
Nitekim, aada bahsedeceimiz Dnmeler Tarihi ad
l nemli eserinde bu noktaya temas eden Prof. Dr. Ab
durrahman Kk maddenin bahsi geen satrlarnn ter
cmesini verdikten sonra, iddiay muhakemeden geir
mektedir.
Bu ilgi ekici satrlarn tercmesini ve buna dair m
tlasn, Kk'n eserinden aynen alyoruz (s. 543-

44):
Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk hkmetinde Maliye
Bakan olan Cavid Bey yannda Mustafa Kemal Ata
trk'n bile Dnme olduu Yahudi Ansiklopedisi'nde iddia edilmitir. Encyclopedia Judaica'da yle
denilmektedir: "1909 Jn Trkler nklabndan sonra
131

iktidara gelen ilk hkmette, aralarnda Baruchiah

Russo ailesinin ahfad olan ve frkann liderlerinden
biri olarak faaliyette bulunan Maliye Bakan Cavid
Bey'in de bulunduu birka Dnme mevcuttu. Bir
ok Selanik Yahudisi tarafndan yaygn bir ekilde ile
ri srlen bir iddia da - T r k Hkmeti tarafndan
yalanlanmasna ramen Kemal Atatrk'n Dnme
asll olduuydu. Bu gr, Kemal Atatrk'n Ana
dolu'daki dindar birok muhalifi tarafndan da iti
yakla benimsendi."
Kanaatimizce bu iddiann ortaya atlmasnn bir
ka sebebi olmaldr: 1. Selanik nfusunun byk o
unluunu Dnmeler'in tekil etmesi ve Selanik do
umlulara Dnme nazariyle baklmas, 2. Mustafa Ke
mal Atatrk'n devam ettii emsi Efendi mektebinin
Dnmeler tarafndan kurulmu olmas ve orada oun
lukla dnme ocuklarn eitim-retim grm olma
s, 3. Masonlar gibi Dnmelerin de kendilerine meru
iyet kazandrmak iin mehur olan byk adamlara sa
hip kmak istemesi. Bu ihtimali deerlendirdii
mizde: Selanik'te, Dnmeler kadar olmasa da, bir
Mslman Trk kitle bulunmakta ve her Selnikli Ya
hudi Dnmesi demek anlamna gelmemektedir. Dn
melerin at mektebe devam etmesi de onun Dnme
olduunu gstermez. nk gnmzde de aznlkla
rn at mekteplere devam eden Trk ocuklar bu
lunmaktadr. Byle olunca nc ihtimal kalyor ki o
da: Dnmeler'in eitli hesaplarla Atatrk' kendileri132

ne mal etmeye almalardr. Bize gre Atatrk Dn

me deildir. Dnme olsa idi; Dnmelerin nde gelen
lerinden Cavid Bey'in idamna msaade eder miydi?
Masonlar derneini kapatr myd? nk Dnmele
rin byk ounluunun mason olduu ileri srl
mektedir.
"DNMELER TARH"
Yukardaki

satrlar

ikinci

basksndan

aldmz

Dnmeler Tarihi adl eserin {ilaveli yeni bask, Ankara,

1990, 580 sayfa) yazar Prof. Dr. Abdurrahman Kk'tr. Ankara lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi kr
ssnde, Prof. Dr. Hikmet Tanyu Bey'in yannda "Saba
tay Sevi ve Cemaati zerinde Bir Aratrma" balkl dok
tora tezini 1978'de bitirmi ve bunu 1979'da Dnmeler
ve Dnmelik Tarihi adyla (stanbul, tarihsiz, 304 s.) bas
trmt. O gnlerde stanbul'a geldiini ve bu mesele
zerinde konuup, birka ziyaret yaptmz hatrlyo
rum.
Hlen ayn fakltede ve krsde anabilim dal baka
n olan Abdurrahman Bey, eserini genileterek 1990'da
yeniden bastrd. Kitabn ilk 248 sayfasnda, Yahudile
rin Mslmanlar ve Trklerle mnasebetlerinin tarihe
sinden sonra, Yahudilikte "Mesih ve Kabbala", Hristiyanlkta Mesih ve slm'da Mehdilik inanlar zerinde
durulmakta, mnafk ve dnme terimleri hakknda ge
ni ve faydal bilgiler verilmektedir. Eserin 249-466.
133

sayfalan Sabatay Sevi ve ondan sonraki Dnme hareketi

ile Dnmelik inanlarna ayrlmtr. Sondaki 467-551.
sayfalar "Son yzylda ve gnmzde Dnmelik? bahsine
aittir.*

SCHOLEM'N NEML MAKALES

Abdurrahman Kk Gershom Scholem'in Dnme
lere dair uzun bir makalesini 1988'de tercme ve nere
derek, bu konunun biraz daha aydnlanmasna k tut
mutu: G. Scholem, Gizli Yahudi Cemaati: Trkiye Dn
meleri, A lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, 1988, no.
30, s. 217-244.
Mtercim Kk, tercmesini yapt makaleyi y
le tantyor:

Bu makale, Gershom G. Scholem'in orijinal ismi

"The Messiante Idea in Judaism and Other Essays on
Jewish Spirituality" olan eserinin Bernard Dupuy tara
fndan Franszca'ya "Le Messianisme Juif essais sur la
spiritualite du judaisme", Calmann-Levy 1974, Fran
ce, eklinde evrisinin 219-247 sahifeleri arasnda ye
ralan, "La Secte crypto-juive des Dunmeh de Turquie"
balkl ksmnn tercmesidir.

(*) "Dnmeler Tarihi"nin nc basks da "Hamle" yaynevi tarafn

dan (stanbul 1997) karld. Kk hurufatla dizildii iin bu
sefer 496 sayfa tutan eser, 1990 basksnn tamamen aynsdr.
134

Bu blmn ilk satrlarnda bahsini ettiimiz bu

makale, dorudan doruya Trkiye'de yaayan Dnme
lerden bahsettii iin ok mhimdir. Scholem'e ve Kk'e bu nemli yazdan dolay teekkr borluyuz. Ma
kalenin, yeni bilgiler ihtiva eden dikkate deer parala
rn -ilve ettiimiz ara balklar dnda aynen alyo
ruz:
BENZER AZ OLAY VARDIR
Gelecek sahifelerde aklayacamz olaylar, btn
Yahudi din tarihinin en acayip ve en paradoksal hadi
selerinden birini tekil etmektedir. Sz konusu olan bu
nemli grup, aa yukar yz yl kadar nce, bile
rek ve isteyerek Yahudilii brakm veya daha doru
su Yahudi sosyo-dini topluluunun geleneksel din
evresini terketmitir. Mensuplar resmen Mslman
olmu, fakat kalben Yahudi kalarak zel bir Yahudi t
rn oluturmulardr. Onlar, iki yzl varlklarn
devam ettirerek, Yahudiliklerini koruyan ayr bir grup
tekil etmilerdir. ok derin motivasyonlaryla, hatta
kendi mistik sapklklarnn taassup inancyla, bu Ya
hudiler; iki yz elli seneden fazla bir sre zarfnda, he
men hemen bozulmadan hviyetlerini muhafaza etme
i baarmlardr. Onlar, inanlar ve din pratikleri
uruna, almaz gizli bir perdenin artc etkisiyle
kuatlmlardr.
ada Dinler Tarihinde, bu gizli Yahudi cemaati
olan Dnmeler'e benzer ok az olay vardr. Bu cemaat
yzyllarca devam etmesine, evresinde ve daha sonra li135

teratrde iyi bilinmi olmasna ramen, bilginler onun

sahip olduu inan konusunda ok az belgeye sahip ola
bilmilerdir. Bundan dolay, Dinler Tarihi eserlerinde,
bu cemaatin adndan pek nadir olarak bahsedilmesi a
rtc deildir. Bu durum, ilginin yokluundan daha
ok, baslm eserlerin ar azlndan ve her zaman ele
geen cinsten olmayndan ileri gelmektedir.

YEN

BELGELER

ayet yeniden bir defa daha inceleme yapyorsam,

son senelerde, zellikle 1948'den itibaren, o gne ka
dar cemaatin yeleri (Dnmeler) tarafndan byk
korkularla muhafaza edilmi, gizli literatrlerinin
nemli ksmnn srail'e ulam olmasndan dolay ya
pyorum. O halde biz, tekstlerin ve hareketin iinde
doduu artlarn yeni bilgisiyle, bu tarih dilimini in
celeyebiliriz. Bununla beraber, bu birka almann
Dnmeler Cemaati konusunda gerek bir aratrmann
ancak balangc olabileceini belirtmek zorundaym.

KENDLERN

"SELM"

SAYARLAR

Sabatay Sevi'yi sonuna kadar takip eden taraftarla

rnn says, hayat boyunca 200 aile civarnda oldu.
Bunlarn ekserisi Balkanlardan, fakat bir ksm da z
mir ve Bursa'dan geliyordu.
Sabatay Sevi'ye sadk kalan "inananlar" grubu, ara
larnda ok bilgin kabbalist ve rabbinlerin yerald,
hatr saylr uyumlu bir cemaat meydana getirdi.
136

Bunlarn ahfad, daha sonra, zel bir statye sahip ola

rak, en eski Dnme kolunu tekil etti. Bunlarla Yahu
dilik iinde kalan "inananlar" arasndaki iliki olduu
gibi devam ettirildi (Dnmeler kendilerine "ma'amin
= m'min", kendilerinden ayrlm olanlarla Sabatay
Sevi'nin mesihliini

inkr eden Yahudileri

"kof-

rim=kfir" olarak adlandrmlardr).

Sabatayistler,

bakalarnn kabul etmedii veya

reddettii daveti kabul etmi olmalarndan dolay,

bizzat kendilerini seilmi aristokratik bir grup olarak
saymlard.

ON SEKZ EMR
Sabatayistlere ait aikr deiikliklerle 18 Emir,
her eyden nce, Yahudiliin On Emri'ni tekrar et
mektedir. Zina yasa, burada, iki anlama gelebilecek
zel bir tarzda formle edilmitir. Bu yasak, daha ziya
de, bir saknma ddr. Greceimiz gibi, Sabata
yistler Tora'nn seksel yasaklarn yrrlkten kald
rlm olarak telkki ettiklerinden dolay elbette bu,
iki eklin tamamen birbirine uygun gelmesi deildir.
Dier emirler, Trkler ve Yahudilerle olan mnasebet
lerinde, Dnmelerin (ma'aminin) iki yzl bir hayat
tarzn belirlemektedir. Bu emirler arasnda slm'n
temel kurallarnn takip edilmesini isteyenlerin bu
lunmasna ramen, onlarn asl metinleri, aka s
lm'a kar kin duyduklarn gstermektedir.

137

POLONYALI

DNMELER

Edirne, stanbul ve baka yerlerdeki daha az sayda

ki gruplar, bu yeni organizasyon merkezi olan Sela
nik'in ynetimini takip etti. Balangta, Selanik'te
bile, en nemli Sabatayist grup, Yahudi olarak kald.
Fakat Dnmeler grubu, din deitirmelerle (dnmeleriyle) ve yabanc lkelerden gelen Sabatayist ailelerin
katlmalaryla oald. Zamanla, belki XVIII. yzyln
ikinci yarsnda, onlara katlmak iin Polonya'dan ge
len Sabatayistler oldu ve 1915 ylnda Selanik'te Leh
li, yani Polonyal ismiyle bilinen Dnme aile gruplar
vard.

BEKTA VE DNME MNASEBET

Hi phesiz, ok erkenden, Dnmelerle Bekta
tarikatlar arasnda gizli balar olmutu. Bekta tari
katlarnda rahat bir ekilde "takiyye" prensibinin uy
guland bilinmektedir. Bu prensip, d dnyada, s
lm'n sapk mistisizm taraftarlarna, tamamen, Snn
camiann dindar bir fraksiyonu gibi grnme ve iken
celerden kurtulma imkn verdi.
Mistisizme ait sapklk benzeri bir pozisyon ve hat
t sapklklar iinde bir topluluk, iki grup arasnda
sempatiler ortaya koymak mecburiyetindeydi. Dn
melerin lideri Baruchya Russo'nun (Mslman ismi
Osman Baba) mezarnn da bulunduu en radikal
Dnme grubunun mezarlnn Selanik'te Bekta tek
kesi yannda bulunmas tesadf deildir. Ayrca, eer
Dnmelerin rivayetine gvenirsek, Polonya'dan onlara
138

katlmak iin gelen birka Sabatayist aile yannda,

Dnmelere katlan ve onlarn alt gruplarndan birinin
yesi olan, Yahudi olmayan bir miktar aileler de vard.

SABATAYST

MAHKEME

Hatt din deitirmelerinden (slm' kabul etme

lerinden) sonra Dnmeler, mmkn olduu kadar, es
ki rf ve detlerini muhafaza etmeye alt. Onlarn
bilginleri eski eserleri incelemeye devam ediyor ve il
m tartmalarda Talmud'a dayanyorlard. Dnmeler
iki yz seneyi akn bir sre zarfnda Trk mahkeme
lerine ba vurmaktan kandlar. Aralarnda Talmud
bilgisi azaldnda, nesiller boyunca, 1860 ylna ka
dar, gizliden gizliye Selnik'in en tannm hahamna
ba vurdular ve ondan, Talmud'dan hareketle, kendile
rince zm zor, pheli ilerde karar vermesini iste
diler. Biz, "inanmayanlar" evresinden olan bu Sabata
yist hkimlerden bir ounun ismini biliyoruz.
Trk otoritelerinin bir soruturmas ki bunun
phesiz Trk arivlerinde izleri bulunuyor- bir ihbar
sonucunda 1858'de (bazlar 1864 diyor) dzenlenmi
olduundan, Dnme liderler o zaman daha ihtiyatl
olmaya baladlar ve rabbinlik otoriteleriyle olan gizli
mnasebetlerini kesmeye baladlar. Fakat 1915'deki
onlarn arivleri, Talmud'a ait hukuk klavuzlarn ve
Dnmeler tarafndan onlara sorulan meseleler zerinde
rabbinlerin yazl kararlarn ihtiva etmektedir.

139

SRAL'N

KURUCULARI

Dnmeler cidd olarak birbirinden ayrlm gru

ba blnd. Anlatlanlara gre, bu gruplarn yeleri de
kendi aralarnda karma evlilik yapmyorlard; fakat li
derler, Dnmelerin menfaatini korumak gayesiyle, bir
araya gelip ortak kararlar alyor ve bu kararlarn uygu
lanmas konusunda grmeler yapyorlard. Bu gr
meler, Trk yneticileri Dnme cemaatlerinin esraryla ilgilenmeye baladklarnda, dikkatlerini baka tara
fa evirmeleri iin, Trk yneticilerinin elde edilmesi
(satn alnmas) sz konusu olduunda yaplyordu.
Bunlarn durumlarndan endie etmeye balam
olan Selanik yneticileri, en azndan bir iki defa, soru
turma karar almlard. Srekli drstlk beyanlarna
ramen srdrmekte devam ettirdikleri ikiyzl ha
yatlar sebebiyle Trkler tarafndan kuku (gvensiz
lik) ile baklan ve kmsenen, Selanik Yahudileri ta
rafndan da inanlarndan dndkleri iin knanan
Dnmeler, tutkunluklar orannda oald. Nihayet,
gizli yin ve trenleri, gerek srail'i tekil etmek iin
seilmi olmaktan dolay, uzun zaman onlar ortak
inan iinde tuttu.
1700 ylna doru, en saygdeer, en bilgin Dn
melerden birinin olu ve Sabatay Sevi'nin lmnden
az bir zaman sonra domu olan Baruchya Russo (Os
man Baba), Sabatay Sevi'nin enkarnasyonu (cisimlemi ekli) olduu iln edildi.
Avrupa Yahudiliinin en byk merkezlerinde bu
doktrini yaymak iin Selanik'ten grevliler gitti. Bu
doktrin, nemli Yahudi topluluklar arasnda byk
140

bir istein domasna yol at ve baz yerlerde kk sal

d. Polonya Sabatayistlerinin baz temsilcileri, Baruchya ile temasa geti ve onun reenkarnasyon teolojisini
kabul etti.

DNMELERN

SELANK'TEK

DURUMU

Daha yeni dkmanlarda, zellikle Trkiye'ye on

larn transfer edilmelerinden bu tarafa, bu grup y
le adlandrlyor: 1. Yakubler, 2. Konlososlar veya Karakalar (Baruchya'nn cemaati), 3. Kapanclar veya
Papular. Bu "Papular" terimi "eskiler" (kdemliler) an
lamna gelir ve herhalde Sabatay Sevi'nin eski gelene
ine yeni hibir ey katmadan muhafaza etmei arzu
edenleri belirtiyot.
Eski dokmanlar, daha ak ve uygun bir ekilde
bu cemaatlerin her birinin sosyal durumunu gsteri
yor. Jacob Querido'nun taraftarlar, Selanik'te nemli
mevkiler igal ettiler. Kapanclar ve dier dokmanla
ra gre, zmirliler byk veya kk tccarlar idiler;
daha sonraki nesilleri Trkiye'nin doktorluk ve hu
kukuluk gibi serbest mesleklerini icra ettiler. Balan
gta, bu dnme cemaati salarn kesmekle, sa ve
sakallarn tra biimleriyle birbirlerinden ayrlmaya
nem vermeleri yznden Selnik'in btn berberleri
ni karlyorlard.
Aa sosyal evre Karakalarnkiydi. Kk zana
atlar, kunduraclar, orap dokuyucular, gndeliki
iiler, kapclar vs. Karakalardand. Bunlar, 18701920 yllar arasndaki Dnmelerin durumu iin ge141

erlidir. zgrlklerin artmas ve eski toplumun b

lnmesiyle sosyal seviyeler de tabii olarak deiti. Nis
beten blnmeleri daha abuk olan ilk iki Dnme gru
bu, Jn Trk beyin takmna ok sayda ye verdi. Karakalarn durumu da dzeldi ve ekserisi yava yava
tccar, zellikle stanbul'da tekstil tccarlar oldular.

GZL

SNAGOGLAR

Deiik gruplarn gizli sinagoglar, Dnme mahal

lelerinin merkezinde kurulmu evlerin iinde ve tama
men dardan grlmez bir ekilde yeralmt. Bu si
nagoglar veya daha dorusu toplant yerleri, sinagog
larda bulunan Tora Sand (Ahid Sand) ve sra gibi
eylerden hibirini ihtiva etmiyordu. Dnmeler, ik
metghlarna yakn camilerde slm tarafndan emredi
len ibdetlere katlyorlard -zellikle ilk iki grup bu
slm ibadetlere riayette daha titizlik gsteriyorlardfakat kendi inanlarna gerekten uygun den yin ve
trenler sinagoglardaki idi. Ayinlerin ve dini kurallarn
idaresi "Hocalara" veya spanyol Yahudileri (sep-harade) yin uslnde rabbinleri belirtmek iin kullanlagelen bir terim olan "Hakhamim"lere braklmt.
Dnmeler Selanik'te younlatrlm olarak bu
lunduklar srece (1900'lere doru, Trkiye'nin dei
ik ehirlerine dalm Dnmeler, 10.000 civarnday
d) daryla olan mnasebetlerinde sadece Trke'yi
kullandlar; fakat yaklak olarak 1870'lerden balaya
rak ounluu evlerinde de Trke'yi kullanmaya ba
lad. Gnlk dil olarak, kendi aralarnda, spanyol Ya142

hudicesini kullandklar ve nceki yzylda eserlerini

bu dilde yazdklar bilinmektedir. Dnmeler uzun za
man brnice bilgisini muhafaza ettiler. Onlarn Selnik'in Yahudi retmenlerini evlerine arma al
kanlklar olduuna gre bu pek artc olmasa ge
rektir. Fakat bu brnice bilgisi zamanla azalmtr.
XIX. ve XX. Yzyla kadar, bozulmu zel ilek bir
slpta bran yazsn muhafaza etmilerdir.
KESN GZLLK
Dnmeler, pratiklerinin ve inanlarnn kesin tabi
at konusunda mutlak sessizlii koruyorlard. Bylece
onlar, bir lde, Selnik Yahudileri arasnda haklarn
da yaylm olan kastl sylenti ve hikayelere yardm
etmi oluyorlard. 1935 ylndan nce dua kitaplarn
dan hibir yazl metin szmad. Bu kitaplardan biri,
Selnik'ten gelip zmir'e yerleen ve Dnme gemiiy
le ilgisini kesmeye karar vermi bir aile tarafndan Ku
ds bran niversitesi Ktphanesi'ne, bu tarihte,
teslim edildi. Ben bu metni 1942 ylnda yaynladm.
Bu metinde yer alan dualarn temel seksiyonlardan ge
len ve spanyol Yahudilerine ait olan "sidur" ve "mahzor"dan yaylan resm (authentiques) Yahudi dualar
olduunu grmek bizim iin srpriz oldu.
Bununla beraber, Dnmeler Sabatay Sevi'nin mesihliine imanlarn aklamann btn muhtemel se
beplerini kavramak amacyla nemli deiiklikler yap
mlard. Sabah dualarnn sonunda okunan, gelenek
sel ortodoks Yahudi kredosu (aments) olan Maimo143

nide'nin (bni Meymun) 13 Maddesi yerine, burada,

ok anlaml Sabatayistlerin kredosu konuldu.
An'anev dualar veya Mezmurlar'n ilh emirler
den bahsettiklerinin her defasnda, her yerinde, bu ke
limeyi dualarnda Dnmeler, kendi "nanlar"ndaki
kelimeyle deitirdi. Bu Sabatayistler iin, inancn
mistik deeri, kabul de edilmeyen geerli de olmayan
din emirlerin yaplmasnn yerini tutuyordu.
Din dncelerden manev dncelere bu dn
m, yine de bu Yahudileri, dualarndan mill zellik
leri kaldrmaya gtrmedi. Okuyucuya bu dualardan
hibir ey, bu Dnmelerin ayn zamanda Mslman
olabileceini dnme imkan vermiyor. Bu kredonun
(ament) bir tercmesini vermek ilgi ekici olabilir:

DNME

AMENTS

Kesin imanla, hakkat Tanrsnn gerek olduuna,

(sephira) "tipheret"te bulunan srail'in Tanrsna ve
"srail'in medr- iftihar, vnc'ne inanrm. Bu sa
dece bir olan imann dmdr.
Kesin bir imanla, Sabatay Sevi'nin hakk Kral Me
sih olduuna inanrm.
Kesin imanla, efendimiz Musa tarafndan bize veri
len Tora'nn aslna uygun Tora olduuna inanrm.
yle yazld gibi: "te Musa'nn srailoullarna
sunduu Tora, ite Musa araclyla Tanr'nn onlara
verdii kurallar ve gelenekler". O, iradesiyle kendisine
balananlar iin Hayat Aac'dr ve onun taraftarlar
mutlu olacaktr... [Bir ok Tanah (Eski Ahid) cmlesi,
144

burada Tora'nn vlmesine rnek gsterilmitir.]

Kesin imanla, bu Tora'nn deitirilmediine ve
baka Tora olmayacana inanrm. Yalnz din emirler
yrrlkten kaldrld, fakat Tora ebediyen ve sonsuza
kadar olduu gibi kalacaktr.
Kesin imanla, Sabatay Sevi'nin hakk Mesih oldu
una ve dnyann drt bir yanna dalm srail'in
srgnlerini toplayacana inanrm.
Kesin imanla, llerin dirileceine; llerin yaa
yacana ve topran tozundan kalkacaklarna inan
rm.
Kesin imanla, Hakkat Tanrs'nn, srail'in Tanrs'nn Sleyman Mabedi'ni gkten yere, bize kadar, in
direceine inanrm. yle denildii gibi: "Eer Tanr
evi yapmayacaksa, onu yapmak isteyenler bouna al
rlar." Yakn zamanmzda gzlerimiz grsn, kalbi
miz neelensin ve ruhumuz sevinle cosun. Amin.
Kesin imanla, Hakkat Tanrs'nn, srail'in Tanr
s'nn bizzat kendisini, "tevel" (diye adlandrlan) bu
dnyada gstereceine inanrm. yle denildii gibi:
"Sion'a dndklerinde onlar gzleriyle Tanr'y gre
cekler." Yine yle denilmiti: "Tanr'nn zaferi kendi
ni gsterecek ve her can bu zaferi grecek." nk bu
bizzat Tanr'nn azyla iln edilmitir.
Yalnz bir olan imann dmnde, "sra
il'in zaferini" brakmayacak olan Hakkat Tanrs, sra
il Tanrs, dil Mesihini, kurtarcmz Sabatay Sevi'yi
yaknda ve gnmzde bize gndermek houna gitsin.
Amin.
145

JN TRKLER VE DNMELER
1875'lerden itibaren dalma almetleri kendini
gstermeye balad. Bu srada, Dnme genlik, ba
kaldrd ve Trk Milleti ile sk ilikilere girmeyi, o
ada Fransz kltrne btn girilerden nce belir
tilmesi gereken ey olarak Avrupa eitimden istifade
edebilmeyi istedi. Dnmeler, menei Selnik'te bulu
nan Jn Trk Hareketi'nin tekilt olan ttihad Te
rakki Komitesi'nin balang dneminde nemli rol
oynad. Bu hareketin mensuplar arasnda, zellikle
Dnme cemaati olan Yakubler ve zmirliler'den ba
msz mehur dnrler vard. Bunlar, eski fanatik
inanlarnn yklmasndan sonra, din vaka karsn
da "ak" ve menfi bir durumu benimsemekte baarl
olmulard. Fakat, vatanperverliklerini ve Trk milli
yetiliklerini topik Yahudi mesihcilikleriyle birleti
ren dindar Sabatayistler de vard.
lk Jn Trk Hkmeti'nin bakanndan ve Jn
Trk Partisi'nin nemli liderlerinden biri olan Cavit
Bey'in Dnme olduu, Karaka Cemaatinin iinde b
yk bir rol oynam bulunduu bunun delilidir. Cavit
Bey, Osman Baba diye adlandrlan, cisimlemi Tanr
olarak kabul edilen Baruchya Russo'nun direkt soyun
dan gelen Russo ailesinin nemli bir grubu saylan
Karakalar'a mensuptu.

KADIN

DEME

YN

Balangtan itibaren hasmlar olan Yahudiler,

Dnmeleri, gizli toplantlarnda, yinlerinde ve tren
lerinde zina ve serbest ak yapmakla sulamaktan geri
146

kalmyorlard. Bu eit sulamalar, din polemiklerde

zellikle gnostik ve mistik cemaatlere doru ynelmi
olanlarda alkanlk haline gelmi bulunmasna ra
men, mevcut durumda bu sulamann bir hakikati
yansttn dndrecek bir takm sebepler vardr.
Dnemin dkmanlar bu konuda bize saysz deliller
ve g vermektedir.
Huss olarak kendilerinin anlattklarna gre,
Dnmeler bizzat kendileri din hayatlarnn yksek an
lar kabul ettikleri baz bayramlarda, evlerinde zevk ve
elence iinde geen yinlerin yaadn belirtiyorlar.
1910 ylnda iki Dnme genci, benzeri zevk ve elence
iinde geen ayinlerin hl yaadn kendileri ile be
raber eitim gren Yahudi arkadalarna aklyorlar.
1942'de srail'den gelmi saygdeer bir misafir ile ko
numasnda zmir'e yerletirilmi bir doktor, Selnik'te
dedesinin kadn deime yinine katlm olduunu
sylyor. 1800'lerde zmir lideri Dervi Efendi yalnz
byk bir kabbalist deil, ayn zamanda aka kadn
deimenin mistik doktrinini ve zina yinini savunmu
olmaldr. Neretmi bulunduumuz manustritler, bi
ze, Dervi Efendi ile ilgili olarak sylenenleri dorula
mak imkan vermektedir. nk ayn dnemde cema
atin iki farkl yesinin sz konusu olmas az ihtimaldir.
Bu, mesh dnemlerde, dindar Yahudilerin ahlk
kurallarna aykr den seks anarinin ve ho olmayan
bir ekilde biraraya gelmenin bu teorisini Dnmelerin
"eski kitaplara" dayandrmaya altklarn bize ak
lamaktadr. Baruchya ve haleflerinin Tora'da yer alan
mahremler arasndaki zina yapma yasaklarnn kald
rldn akladklar bilinmektedir. Bunun iin onlar
147

"Atzilut Tora's"nn hkmlerine bavuruyorlard. Bu

Tora'da tabiatn btn yasaklamalar onlar iin ms
bet durum ifade ediyordu.
Grdmz gibi. Dnmelerin ahlk d teorileri,
yalnz bir grubun zellii deildi. ahsen Toba, durma
dan yalnz onlar hakl gstermeye alt; fakat kendi
kafasndan bir ey ilve etmedi. 21 Adar bayram, "mum
snd" bayram, 1750 ylna doru Baruchya'nn taraf
tarlarnca Sabatayistlerin bayramlar listesinde yerald.
Bununla beraber, bu tarih, Edirne'den gelen Dnme ce
maatin en eski takvimleri iinde belirtilmedi. Fakat by
le olmakla beraber, bu bayram, o srada, btn Dnme
cemaatleri tarafndan ayn ekilde kutlanm olmaldr.

GAZZEL

NATHAN

Sabatayizmin ilk nemli

ilhiyats peygamber

Gazze'li Nathandr ve Balkan Yarmadasnda 1680 y

lnda lnceye kadar fikirlerini propaganda etmitir.
O, byk dinden dnmeden (apostasie) on yl sonra,
skp'te lmtr. Onun yazdklar kadar hatralar
da Dnmeler arasnda ok byk hrete ulamtr.
Bunda bizi artacak bir ey yoktur. nk o, Yahudi
olarak kalm olmasna ramen, bu harekete gnl
vermi olanlarn iinde bulunduklar durumdan tedir
gin olmamalar iin mistik Dnmelii savunmutur.

GNMZDE

VE

SRAL'DE

DNMELER

Bu inan, eski Trkiye'nin btn dnemlerinde var

ln srdrebilmitir. Fakat onun bozulmas, para148

lanmas yeni Trkiye ile balamtr. Modern hayatn

artlar Dnmelerin ounu asimile olmaya sevketmi;
o zamandan sonra cemaat varln uzun zaman devam
ettirmeye muktedir olamamtr. Dnmeleri Yahudi
cemaatine katlmaya ikna etmek iin teebbsler ya
plmtr. Baz Dnmeler Yahudi mazilerine ball
ve ilgiyi muhafaza etmi olmalarna ramen, Sabatay
Sevi'ye inanlarnn yok olmasndan sonra bile, dene
meler sonusuz kalmtr.
Bununla beraber, inanan Dnmelerin gnmze
kadar varlklarn srdrdkleri dorulanmtr. 1960
ylnn ilkbaharnda, bana bilgi veren Trklerle ilgili
meselelerin bir uzman, temas halinde bulunduu Karakalar grubunun "Hoca" lakabyla bilinen din lider
leriyle konumaya muvaffak olmutur. Bu uzman, Karakalarn din eflerinden, Dnmelerin aktel durum
larn ilgilendiren nemli bilgiler almtr. Dnmele
rin bu lideri, srail'de aratrmalar yapmakta olan ve
Sabatayist hareketi Yahudi Tarihinin ve Dinler Tarihi'nin en nemli olaylarndan biri olarak gren bir
Dnme grubun varolduundan bahsedildiini duy
mutur. Sabatay Sevi'nin gizli taraftarlarndan srail'de
de bulunduunda hi phe yoktur! Zaten bizim dik
katimizi eken de sadece bu durumdur, bu espridir.

(Gershom Scholem'in, Abdurrahman K k tarafn

dan tercme edilmi olan makalesinden yaptmz se
meler burada bitti.)

149

NC BLM

Basnda Dnm e lik

-IKARAKAZDE RD'NN DLEKES
LE BALAYAN AIKLAMALAR
Dnmelik meselesinin o zamana kadar grlmemi
ekilde ortaya kmas ve alenen mnakaa edilir hale
gelmesi 1924 yl Ocak ay banda vuku buldu.
Dnmelerin Karakalar koluna mensup olduunu
syleyen Rd'nn TBMM'ne ve Cumhurbakan'na
verdii iki dileke ile mesele birden alevlendi.
CUMHURBAKANI'NA DLEKE
Karakazde'nin TBMM'ne verdii dilekeyi bahsin ba
nda "Giri" blmnde hlsa etmitik. Reisicumhurluk
makamna takdim olunan ve 29 Aralk 1923 tarihi ile "An
kara'da Safa Otelinde, Mehmed Karakazde Rd bendeleri"
imzasn tayan ksa dilekeyi de buraya alyoruz:

151

Sevgili Reisicumhurumuz
Gazi Paa hazretlerine,
An-asl Selnik'in Dnme tbir edilen Mehmed
Karakazdeler'den Rd bendenizim. Asrlardan be
ri u mbarek vatann nn nimetiyle Trkler saye
sinde perverde olan bir ok muhtelif rklar gibi bizler
de hayat ve mevcudiyetimizi muhafaza edegelmiiz.
Eski hkmetlerin mefkresiz, maksadsz tarz-
idareleri, deil gayr-Trk ansr, esas ve mesned olan
Trk milletinin dahi mukaddertyla itigl eylemedii ma'atteessf malm-i devletleridir. Mznin seyyit trihe karmtr. Bugn sye-i devletinizde yeni
bir gne, yeni bir mefkure tul' etmitir.
Artk yegne mevzuubahs olan mesele Trk ve
Trk vatandr. Bunun mstakbel hududunu izmek
te olan zt- devletleri, phesizdir ki, Trklk gaye
sini esas ittihaz ettiniz. Trkiye Byk Millet Mecli
si, Trkiye Cumhuriyeti ve hudud-i mill gibi mev
zuat, mstakbel fikirlerinizin mhiyetini gstermek
tedir.
Elbette ki, bu hudud dhilinde yaayacak olan in
sanlarn mterek bir vicdan- millsi bulunmasn
umde kabul ettiniz. Bu esstn tesbit edildii u sra
da, biz Dnmelerin dahi nazar- siysetinizden uzak
kalmayaca kanaatndaym.. Dnmelerin ne irken ve
ne dinen Trklerle madd ve manev itirakimiz yok
tur. Bunun madd ciheti cmlece malum ve msellem
ise de, manev ciheti yalnz bendeniz gibi kabile ara152

snda yetimi insanlarn bilecei ve isbat edecei bir

keyfiyettir.
Artk gizli i'tilf ve gizli muhedt- siysiyyenin
kalkmakta olduu u asrda byk bir kemiyet tekil
etmeyen Dnmeliin dahi d ve i yzlerinin meydn- aleniyyete konulaca bir zamanda bulunuyoruz.
Dnmelik eskisi gibi hudd-i mill dhilinde mteksif ve mekkel bir halde kalacak olursa, bunun
gerek Trk'n mefkuresi ve gerek Dnmelerin yeti
mi mtekmil mnevverleri zerinde sitesirden z
de kalmayaca cihetle bu mes'elenin salim bir surette
kat'iyyen halli ve zaman- riyaset-i devletinizde yazd
nz byk Trk tarihine bir fasl- mahsus ilvesi su
retiyle hl-i hzrda ma'atteessf mevcud ayrlk ve
gayrln imhasna doru iret-i devletlerinin lutf
inayet buyurulmas ve bu babta mnsib grld
takdirde daha mufassal arz- malmat zmnnda huzr-i devletinize ltfen kabulm niyaz ve istirham
eylerim, efendim hazretleri.

Karaka R d ' n n dilekeleri basnda byk alka

uyandrmt. Bata Vakit gazetesi olmak zere birka
gazete, meseleye tarafsz ve gazetecilik merak ile yakla
p alka uyandrc yayn yapmaya, R d Karaka'
konuturmaya alyorlard. Esasen o da konumaya he
vesli idi.

153

DNMELER SAVUNMADA
Buna karlk, dilekeler basnda kar kmaz, Dn
meler tarafndan yaynlanan ve banda Ahmed Emin
Yalman'n bulunduu Vatan gazetesi, hdiseyi klt
meye, nemini azaltmaya alt. nce, 4 Ocak nsha
snda, Rd Karaka'n, yaknlar ile geinemedii, si
nir hastas olduu, karsndan ayrld ve bu sebeplerle
hiddete kaplarak bu ie kalktn yazd.
Fakat meseleyi tamamen inkr da edemediinden ha
fifleterek, kendi istedii ekilde anlatmaya alt. te 4
Ocak tarihli Vatan'n yazsndan bir blm:
ki buuk asr evvel Sultan Murad- Rbi' zama
nnda kitle hlinde Mslman olan birka bin kiilik
bir zmre Selnik'te yerlemitir. Bu zmre bir md
det tecerrd hlinde kalm ve iinde itimaiyat ilmi
nokta-i nazarndan ok ayan- dikkat itima teek
kller husule gelmitir. Avustralya'da, Tasmanya'da
yaayan iptida kabilelerde tesadf edilebilecek gln
hurft vcud bulmu ve iki bin kii birok kk
kk izdiva gruplarna ayrlmtr.
Bu gruplar uzun mddet ne birbirleriyle, ne de
umm Trk kitleleriyle izdiva tarikiyle mnsebet
te bulunmamlardr. Maamafih Trk ve Mslman

(*) Murd- Rbi' (Drdnc Murad) deil Drdnc Mehmed

olacak.
154

terbiyesi almlar ve kendilerini daima samimi bir

Trk ve Mslman vaziyetinde grmlerdir. Kimi
tccar olmu, kimi memuriyet hayatna intisap etmi
tir. Aralarndan daha asrlarca evvel tersane nzr, srre emini gibi yksek mevkilere kanlar ve memleke
te fedakrne hizmetler edenler ok olmutur.
Bkre'te Bakston biraderlere suikast icra eden ve bu
tarzda bir vatan cr'etkrlk gstermek hususunda ye
gne olan Nevres Bey, bu kadim zmrelere mensup bir
Selniklidir. Nevres Bey bilhare zmir'de karaya
kan Yunanllara ate ederek, akrabasndan kolordu
Shhiye Reisi Selnikli kr Bey'le beraber ilk hamle
de ehid olanlardandr.
lim ve irfann artmas, daha iki nesil evvel bu g
ln ve iptida zmre hudutlarn ykmaya balamtr.
Gittike mtezyid bir mikyasta mtekbil izdivalar
vuku bulmu ve bu zmreleri vsi Trklk kitlesinden
ayran yegne set bylece yklmtr.
Bugn ortada ancak ahs surette, her nevi hareket
lerinden mes'ul bir ok fertler vardr. Btn vatanda
lar arasnda olduu gibi bu fertlerin de iyisi, fenas,
ok hamiyetlisi, az hamiyetlisi, ihtiml ki, vatana h
in olanlar vardr. Mrsi mevcutsa, hareketi sabit
olunca tehir edilir, vatana hin olan varsa cezasn g
rr.
Bir ahs intikam sikiyle memleket iinde yeni nifak
ve sitefehhmler uyandrmaya almak, herhalde mezmum bir harekettir. Amerikallar bir adam kendilerine
155

benzetmek iin masrafl vesitle dnyann her tarafna

sokuluyorlar, misyoner gnderiliyorlar, urayorlar.
ki buuk asr evvel slmiyet'i kabul eden ve pek
oklar hakiki bir Trk olduklarnn fiilen isbat eden
bir nfus kitlesini Trkln camiasndan hri gs
termeye almak, memleket nokta-i nazarndan irkin
ve delice bir nifak-cluktur.
Bugn madem ki Millet Meclisi bu kadim mesele
ye tesadfen vaz'- yed etmitir, bir anket heyeti vas
tasyla bunun mhiyetini ve hl-i hzrn aratrmas
ve memlekette vakit vakit suitefehhm ihdas iin
kullanlan bir vastay esasl bir surette tasfiye etmesi
cidden pek muvafk ve ayn- temennidir.
4 Ocak saysnda kan bu yazsyla Karaka Rd'y "hasta ve ne yaptn bilmez" bir adam gibi takdim
eden Vatan gazetesi, onu bu davranyla "irkin ve de
lice bir ayrlk tahrikilii" yapmakla suluyordu. Bu
satrlar, Karaka'n ahsna hakaret olduu kadar, "stik
ll Mahkemeleri "nin sudan sebeplerle "sapr sapr"
adam ast bir srada ok da tehlikeli idi.
SELNK'TEN GELENLER
Karakazde'nin Vatan'n bu ithamna verdii cevaba
gemeden, 4 Ocak tarihli ayn gazetede, "Mbadele leri"
iin devaml olarak alm olan stunda rastladmz u
ksa fakat nemli haberi de buraya almak istiyoruz:
156

skn vekleti Atina'daki heyetimize keide eyledi

i bir telgrafta, Selnik'ten her hafta alt bin kii nak
lini tasvip eylediini bildirmitir.
KARAKAZDE'NN CEVABI
Rd, Vatan'n yazsna 7 Ocak'ta Vakit'te kan bir
cevapla karlk verdi.
"Efendiler,
" asrdan beri saf ve muhterem Trk milletinin
cenh- merhamet ve atfetine snarak "Dnme" namiyle mevcudiyetimizi idame etmekte pek mutaassp
davranp tarz- muaeret ve harektmzla zahir ve b
tnmzn ayr gayr olduunu kbil-i ifa olmayacak
derecelerde Trklere tanttk..."
diye balayan bu yazy, "Giri" blmnn bana al
mtk. Rd'nn bu yaz ile Vatan'n 4 Ocak tarihli
yazsna cevap verdii anlalyordu.
VATAN'IN SULAMALARI
Ancak Vatan gazetesi bununla yetinmemiti. 5 Ocak
gnk nshasnda "Mektup meselesine dair yeni malmat"
balyla ikinci sayfasna koyduu yazda Karaka Rd'y ayn iddialarla ve aile geimsizliklerinin teferru
atna girerek ktlemekteydi. Gya bu yazy Rd'y
tanyan bir okuyucu gndermiti. Mektup sahibi, R
d' nn bir akl hastal geirdiini yazacak kadar ileri
gitmekte idi.
157

Vatan'n bu hakaretleri, Karaka Rd'y sindirece

i yerde kzdrmt. 10 Ocak 1924 tarihli Vakit'te sert
bir cevap verdi. Bunda, Selnik'te yaplan mracaatla,
kendi mracaatnn ilgisi olmadn akladktan son
ra, ahs hakknda ileri srlen iddialar tek tek ele alp
reddediyordu. Bu cevab, "tarih bir vesika" sayan gaze
te aynen basmt. Daha sonra kendisiyle yaplan mla
katlarda, zmrenin pek ok srrn aklayacak olan Ka
raka Rd'nn bu mhim cevabn aynen alyoruz:

KARAKAZDE'NN KNC CEVABI

Efendiler,
Yanl dnyorsunuz. Tesadfen Selnik'te Mus
tafa Arif isminde bir Dnmenin, Gonatas'a mracaatla,
Dnmelerin mbadeleye tbi tutulmamasn rica etme
sinden bahisle, gya benim de Ankara'da bir antant ne
ticesi ayn fikrin tervici maksadyla altm ileriye
sryorsunuz. Hayr efendiler, yanl dnyorsunuz.
Dnmelerin mbadele edilmemesi iin istirhama, rica
ya, propagandaya, ihtiya yoktur. Gelmek istemeyeni
hkmet elinden tutup cebren ekip alacak deildir!
Bu gayet basit meseleye ocuklarn bile akl erer.
Baz gazetelerin ve bilhassa ( ) gazetesinin 4 Knnisn 340 tarihli nshasnda deniliyor ki: "Rd
Karaka, sab hastalna mbtel imi, kadn mesele
sinden hiddetli imi, o sebeple bu Dnmelik meselesi
ni kurcalyormu..." diyerek, meseleyi ehemmiyetsiz
telkki ettirerek rtbas etmeye ve ii mugaltaya dke
rek meselenin Millet Meclisi'nde ve matbuatta mna158

kaaya bile deeri olmayacak derecede ehemmiyetsiz

gsterilmeye allmas, hep stanbul'daki Dnmele
rin matbuat zerindeki yaptklar manevralardandr.
Yine orada yazld gibi: Dnmelerde mukaddema
Avustralya ve Tasmanya iptida kabilelerindeki gln
hurft vcud bulmu iken, f-zamnin bu hurft
atmlar ve Trk Mslman terbiyesi almlar ve ken
dilerini dima samimi Trk ve Mslman vaziyetinde
grmler, tccar ve memur olmular, tersane nzn,
srre emini gibi yksek makamlara gemiler, arala
rnda, Bkre'te Bakston biraderlere suikast icra eden
Nevres Bey ve akrabasndan zmir'de Yunanllar tara
fndan ehid edilen Dr. kr Bey gibi ehidler var
m! Gittike mtezyid mtekbil izdivalar bala
m imi! Bunlar arasnda eit ahlkl insanlar varm
(her millette olduu gibi), ahs intikam hissiyle mil
let iinde nifak ve sitefehhmler uyandrmaya al
mak her halde mezmum bir hareketmi. Amerikallar
bir adam kendilerine benzetmek iin masrafl vesitle
misyonerlik yapyorlarm, Dnmeleri Trklk camia
sndan hri gstermek, delice bir nifak-cluk imi.
Maamafih yine bunlar sylenildikten sonra Millet
Meclisi'nin bir anket heyetiyle bu meselenin kat'iyyen
halli yan- temenni grlyor.
Bu gazetenin mtlatn birer birer tahlil edelim:
1. Kadn meselesinden dolay asap hastas deilim,
bnyem ve cmle-i asabiyem her Dnme gibidir. Beynel-akrab [akraba aras] izdiva etmeyen Trkler ve
sair milletlerin sb gibi maatteessf tmm'l-kuvve
[salkl] deildir. Her halde kendimi bilir, yaptm
159

ilerin mhiyetini idrk eder, vakit vakit nks eden

gizli bir karhann kat'iyyen tedavisini arzu eder sami
mi bir ruha mlikim.
2. Tasmanya ve Avustralya'daki akvm- iptidiyyeye lyk grlen hurft Dnmelerde vardr. Bugn
ilm fen sayesinde phesiz birok genler bu hurft silkip atm iseler de nsfina yakn bir ekseriyet giz
li an'ant ve hurfta merbuttur. Bunu her vakit ispat
ederim ve edeceim.
3. Dnmelerden tersane nzr, srre emini olmu
ve erkn ve mdirndan dahi olmulardr. Fi-zamnin mhim memuriyetlerde bulunanlar da vardr. Fakat
unutmayalm ki, Osmanl Hkmeti denilen sefne-i
N u h veya Bbil Kulesi zamannda nice Aleksandr,
Pavli, Aristidi Paalar, Norandunkyan, Oskanlar, me
bus Kozmidiler, Boolar ve daha nice nice vkel, vzer ve res, sulh murahhaslar, bilmem neler vard.
Netice ne oldu, hepsi aleyhimizde almadlar m?
Dn bize mebus olanlar bugn Yunan'da mebus ve si
ys frka ress deil mi? Bu misllerle Dnmeler
tebrie mi edilmek isteniyor? Bkre'te Bakston bira
derlere suikast icra eden Nevres'in harekt, Dnmele
rin kahramanlna ve vatanperverliine mi dellet
eder? zmir'de ehid edilen binlerce asker ve sivil
Trkler arasnda bir Dnme doktorun bulunmas
Dnmeler iin mill bir meziyet midir? Rumlar ve Er
meniler arasnda mstesna olarak Trkle hizmet et
mi bir takm adamlar yok mudur?
4. Dnmeler iinde bazlar Trklerden kz alm
lar, veyahut Trklere bir iki kz vermiler. Bununla,
160

artk teslb balamtr m denilmek isteniliyor? Pek

sfiyne misller. Evet Yahudilerden, Ermenilerden,
Rumlardan Trkler'e karan kzlar hi phesiz Dn
melerin kzlarndan yzlerce, binlerce daha fazladr.
Fakat ancak onlar karp kaybolmulardr. Temessl
etmilerdir. Geride kalan Yahudiler, Ermeniler, Rum
lar vesaire yine kitle-i asllerini muhafaza etmilerdir
ve bu milletlere dn olduu gibi bugn de "sen Yahudisin, Rumsun" diye kimse trizatta bulunmaz. n
k onlar gizli milliyet ve gizli din tamazlar. Maddi
yt ve maneviyatlar, dnyaca malum ve musaddaktr.
5. ahs intikam hissiyle memleket iinde yeni ni
fak ve sitefehhm uyandrmyorum. Bilkis nifak ve
sitefehhm kaldrmaya alyorum. Bununla da
memlekete byk bir hizmet ediyorum. nk alela
de ticret ve seyahatte bile erik ve refik olacak adamn
itimad ve emniyet-i tama mazhar olmas lzmdr. Ne
rede kald ki, bir hudud dhilinde, bir hkmet idare
si altnda il yevmi'l-kyme terik-i mukadderat ede
ceklerden itimad ve emniyet-i tmme aranlmasn!
Dnmeler gizli ruh ve gaye tadka, maddeten te
slb etmedike, Dnme nmn muhafaza ettike,
hibir vakit emniyet bah edemezler. Tereddt ve itibah zail olamaz. Artk ii mugalta ve ahsiyata gtr
mekle ortal ifale kalkmamal, bilkis cesret-i
medeniye ve insaniye gstererek hakikate komaldr.
Bu byk ruhu da herkesten evvel bu hakikatleri id
rk etmi ve bilfiil tark-i hakka slk etmi olanlar
dan bekliyoruz. Hi phesiz iki buuk asr evvel chil
bir tavukunun olu olan chil bir Sabatay Sevi'nin
161

gittii yanl ve sahte yollarn nasl kmazlara ve ar

zalara vardn herkesten daha iyi anlamlardr. Bu
sebeple Dnmelere kar yolu, hakikat yolunu, saadet
ve selmet yolunu gstermek bir vazifedir. Bu inklb hakikyi mnevverlerden bekleriz. Gaflet ve zulmet
te kalm bu insanlara yazktr. Dinde ve dnyada hr
riyetin mefkdiyeti cehennem azabndan beterdir.
ki buuk asrdan beri bir dern azab bu kabilenin
asabn berbat etmitir. Siz de bugn Dnmelerin ile
ri gelenleri arasnda bir anket hey'eti tekil ediniz.
Hereyi ak grnz ve karar veriniz. Maddiytnz
ne olmaldr, maneviytnz ne olmaldr? Bunu res
men sylemek ve kabul etmekle idama mahkm ola
cak deilsiniz, edyn serbesttir. Ebdn da serbesttir.
ok me'ml ederim ki, asla ve mzye rcu kabul edil
meyecektir. O halde hakik Trk ve Mslmanla ka
rmak iin ne lazmsa bilfiil icra etmek zamandr.
imdilik bu kadar kfidir.

IKAR

BRL

O g n l e r d e ileri Bakan Ferid (Tek) ile bir mla

kat yapan Akam gazetesi m u h a b i r i , eitli sualler ara
snda "Karaka Rd Bey,

Dnmeler hakknda bir istida

vermi doru mu?" diye sorunca; Bakan " R d Karaka'n kendisi ile g r t n " syleyerek, o n u n dedik
lerini zetlemekte ve "phesiz h k m e t de meseleyi
t e t k i k edecektir" diye cevap vermekteydi.
Bakan'n,
162

"Halbuki

birtakm

mnevver olanlar

vardr

ki, onlar da belki bu din inanc ile alkalar olmad halde,

birbirine yardm etmek ve iktisden desteklemek gayesiyle bu
mezhebin devamn istemektedirler" szlerine, cevabnda yer
vermesi dikkat ekicidir. Ancak beklendii gibi hk
metin bu meseleyle ilgilendii grlmemektedir.
MZAH BASININDA DNMELER
Mizah dergileri de kendilerine bol malzeme verecek
olan bu olay karmadlar. Akbaba dergisi 7 Ocak 1924
tarihli saysnda, birinci sayfasnda "Lklkiyt" stu
nunda "Selnikliler Meselesi" ve nc sayfasnda "Sel
nikliler Hakknda Bir Mlakat" yazlaryla "dedikodu"ya
katld. Ancak birinci sayfada bir de karikatr vard.
"Akbaba" imzasn tayan ilk yaz meseleyi cidd
olarak ele alyordu:
Arasra Selnik'in karnca gibi alkan, tilki gibi
kurnaz bir zmresi aleyhinde hurfta benzeyen garip
snadlar meydana kar. Bu neriyatn hiss-i hasetle ya
hut cerr-i menfaat kasdyla yapld bellidir.
nk Selnikli vatandalarmz, bu memleketin
en zeki, en zengin, en igzar unsurudur. Aralarndaki
tesnd, bakalarn kskandracak derecededir. Bu
zmreye mensup birok muteber tccarlar, zenginler
bulunmas bu neriyatn hedefini izah eder.
Son sylenenleri ksaca zetleyen dergi, yazy u ma
nidar cmlelerle bitiriyordu.
163

Fakat Selnikli vatandalarmz hesapl adamlardr.

Bir pire iin yorgan yakmak kabilinden byle zararl
ilere teebbs etmezler. Dnya harap olursa ticaretha
nelerinin salam kalmayacan, al verilerine kesat
geleceini bilirler.
Rd Karaka Bey'in gzlerini ne kadar intikam
atei brrse brsn, rk zeksyla dnya ilerini hiss meselelerden ayramayacan kim isbat edebilir?
Olabilir ki bu isnadlar hemehrilerinin Selanik'teki
iftliklerini, ticarethanelerini kurtaracak ticar bir
kahramanlk, bir bekta kfrdr.
Karaka Rd Bey'in ta'n hcumunun da Sel
niklilere deil, mbadeleden kurtarmak iin Sela
nik'teki iftlik ve ticarethanelere kar olmad ne
malmdur?!

DNME

TRKES

Derginin nc sayfasnda " K a n b e r " imzasyla kan hayal " m l a k a t " ise mizah tarafyla birlikte " D n me Trkesi"ni tesbit b a k m n d a n ve lisan tarihi noktasndan da bir deer tamaktadr. Yazy aynen alyoruz:
Hi lzumsuz yere ortaya atlan bir dedikoduya biz
karmak istemezdik. Fakat btn yevm rfekmz
bu meseleden bahs ettiklerinden dolay biz de atlatl
m mevkiinde kalmamak iin bahs etmeye mecbur ol
duk ve muharrirlerimizden birini dn Pamuku Hfz
Bey'in bonmaresine gnderip bir mlakat yaptrdk.
Mezkr mlakat aynen derc ediyoruz:
164

Kapdan girer girmez drt kii birden karlayp

"Buyursunlar beyim buyurun efendim?" diye beni kar
ladlar. ardm ve yanllkla mdr soracama
veznedar sordum:
"- Veznedar nerede efendim?"
Turuncu ve kvrck sal, limon gzl bir gen ce
vap verdi:
"- Vezneye urarsnz, karken... Alanz ne lzm
ise zatnza... Beeniniz her hangi eit iktiza ise...
Sonra versinler size, zerinde fiatlar yazlmtr bir pusulack, gtrrsnz onu vezneye, yaparsnz tediytnz, alr mallan gidersiniz, salcalan..."
"- Azizim, onu ben de biliyorum, lehlhamd ehir
uayz."
"- Ya nedir maksadnz ki sorarznz veznedar?"
"- Veznedar beyle huss greceim."
"- A be kardam, gremez bu zamanda sizinle ki
veznedar bey... Niin ya, imdi al veri zamandr.
Yokdur msdesi onun, ban kasn imdi..."
"- Ben, gayet mhim bir mesele greceim!"
"- Olsun ne kadar mhim sizin iiniz, onun kendi
ii ok daha mhimdir bu srada... Zira, neden y, pa
ra iidir bu... Bularsa sizin ile herhangi lkrdya zih
ni dolanr arr hesab...
Baktm ki olmayacak, usulca gencin kulana eil
dim:
"- Ben, dedim, gazeteciyim. Selniklilere it mese
le hakknda greceim."
165

Bir iki saniye kadar durdu, dnd, sonra dedi ki:

"- Var yukarda baka adam, versin size cevap...
Maazann efi odur, Ayfz (Hfz olacak) Pamuku
Bey, isterseniz terif ettireyim sizi oraya grnz!"
Peki dedik, genle beraber Hfz Pamuku Bey'in
yanna ktk.
Mumaileyh bir manken kadar ciddi, fakat bir ma
kine kadar mteharrik ve faaldi. Sa eliyle deftere bir
eyler yazyor, sol eliyle cgara iiyor, azyla karsn
dakine bir eyler anlatyor, gzleriyle sokaktan geen
leri szyor, ayayla yere den bir kurunkalemini
kendine doru ekiyordu. Beni grnce bir ticret ii
iin gelmi tccar yama zannederek sordu:
"- Dnk konimentolar iin mi geldiniz?"
Rehberim olan gen meseleyi anlatt ve Hfz Bey
hemen yanndaki sandalyeyi gsterdi.
"- Merhabalar efendim?"
Merhabalar deyince acaba benimle beraber baka
bir gelen mi var? Diye etrafma baktm. Fakat kimse
yok, ihtimal dedim, yarn br gn daha ziyde me
gul bir zamanda yine gelirsem, beyhude vakit israf et
memek iin o gnlerin merhabasn da imdiden sy
leyerek iktisda riyet ediyor. Ben, yalnz bir merhaba
ile mukabele edip sze baladm.
"- Afv edersiniz efendim, bu Selnikliler hakknda
dedikodulara ne dersiniz?"
"- Yok diyecek bir eyimiz.. Garazkrlar istedikle
rini deyivermekte serbesttir, bizim yoktur kimse ile
bir garazmz, ivazmz..."
166

"- Sizin iin hibir kavim ile samimi mnsebette

bulunmaz diyorlar doru mu?"
"- Belki evil-i zamanda le idi, haan zamanlar
deiti, hep insanlar anladlar ki, eski kafalarla gdl
mez bu hayat denilen deve... Deitirdiler o kafalar
imdi... Ne ise bir stanbullu, bir Angaral ya bir skpl, Selnikli de odur."
"- Belki yalandr ama deniliyor ki efendim, szde
siz, Trklerle kz alp vermezmisiniz! Sebebi?"
"- Yalann by bu lf... Hani ya, kim bizden
kzcazlarmz istedi de vermedik veya herhangi bir
Trk bize kz verdi de almadk?"
"- Demek bundan sonra can cier kuzu sarmasyz
yle mi efendim?"
"- Cier de yeriz, kuzu sarmas da, hele gelsin ba
har vakti!.."
"- Tabi yeriz, fakat benim demek istediim o de
ildi. Zerde pilav da yer miyiz demek istiyordum!"
"- Sabrl olun, hele ucuzlasn bir azck eker, on
lar da yeriz!"
"- Teekkr ederim efendim... Msaadenizle beym!
"- Haydi selmet ilen..."
Ben karken kapda duran birine seslendi:
"- Bak be evldm, beyefendiye belki iktiz ise k
lk fanile filn. Gsteriniz aada diredeki eitleri
mizi!.."

167

DNMELERN "HZMET'LER
Akam gazetesinin 7 Ocak tarihli nshasna "Selnik
li erbb- ticret ve ovenizm" balkl yazy veren "Kprll erif ise meseleye iktisd bakmdan yaklamakta,
memlekette ticretin yrmesi, sermyenin dar ka
mamas iin huzur bulunmas gerektiini yazmaktadr.
Yazsnda bir vesile ile kendisinin Trk olduunu be
lirten yazarn, -eer kendisini gizleyen bir Dnme
deilse bir Dnme kadar dinden uzak, o gnlerin istedi
i maddeci aydn tiplerinden biri olduu anlalmaktadr.
Ancak 1908'de Merutiyetin ilnnda ve daha nce
yaplan faaliyetlerde Dnmelerin oynadklar roln tes
biti bakmndan, kendi mahedesine dayanan satrlar
nemlidir. Yine Mslman kadnlara "rty terk etme"
yolunda Dnme kadnlarnn nasl nclk ettiini, if
tiharla anlatmasnn da tarih bir deeri vardr.
nemi dolaysyla yaznn sadece bu ksmlarn al
yoruz. Yazar Dnmelerin Trkle katlmak istemeleri
nin samimi bir duygu ile olduunu isbat etmek iin,
gemiteki "hizmetlerini" sayarken yle diyor:
Ben bu noktaya id bir iki mahedemi kayd ede
ceim: Bundan otuzbe sene evvel [1889], henz mek
teb akirdi iken, yol uram olan Selnik'te bir iki
ten gen beni bir mahfele gtrd. Binann kap
snda "Msmere-i bbn" [genlik kulb, sohbet
ve elence dernei] levhas asl idi. Genie bir salo
nun mahrem dolaplarndan nme Fransa'nn ve svi168

re'nin en zde-zebn [hr lisanl, ak ak yazan]

matbuat dkld zaman ben adet korkmu idim:
Casuslar grr, jurnal eder ve Trablusgarb'a nefy eder
ler diye... Bu mahfel Selnikli zmrenin masrafyla ve
medeni cesaretiyle o vaktin genliine ite ancak fikri hrriyet alyordu ve diyebilirim ki, 324 [1908] in
klbnn birinci mehd-i hrriyeti [hrriyetin beii,
doduu yer] Selnik'in bu "Msmere-i bbn"
mahfeli olmutur.
skp'te birinci ilm irfan messesesi olan "Mekteb-i Edeb"i meden bir ekilde meydana getirip Kosova genliine ilk terakki ve teceddt ruhunu zerk
edenler Selnik Dnmelerinin azimkar ve mnevver
genleri idi. Mekteb-i Edeb, tahminime gre, 303
[1887] senesinde almt.
Trk aileleri iinde hanmlarn hakk- hrriyeti,
belki birinci defa, Selnikli gen kzlarn "Be nar"
mesiresindeki serbest ve nm-perdedr cevelnlarndan
[yar rtl dolamalarndan] domu gibidir. Yalnz
bu hizmet "Dnme" diye tezyif etmek istenilen zmre-i ictimiyenin Trklk camiasnda samim ve mu
teber bir g-i uhuvvet [karde kuca] bulmasna
kfi saylmak lzmdr. Sonra 324 inklbna mil ol
mu, memleketin resm ve huss birok messesele
rinde temayz etmi, ilm irfanna mhim hizmetler
ve himmetler sarf eylemi ve eylemekte bulunmu ve
Trk ordusunda kan aktm birok zeki, gayur, hami
yetli ve mnevver zatlarn bu zmreye mensup oldu
unu da itiraf eylemek ancak bir insaf ve civanmertlik
hassasdr.
169

MBADELEDE ESAS NEYD?

Dnmelerin, slmiyet'e inanmadklar ve ayr bir
inan tadklar iin Mslman saylamayacaklar; sa
dece kendi aralarnda evlendikleri iin rk olarak Yahu
diliklerini de aynen koruduklar ortaya knca, mba
dele anlamas snrlar iine girmeyecekleri tabi olarak
ileri srlebiliyordu.
Yunanistan'la yaplm olan "mbadele mukavele
s i n e gre Anadolu'daki Rumlarla, Yunanistan'daki
Mslmanlar deitirilecekti.
Meselenin yeniden konuulur olmas zerine Vakit
gazetesi, bu mukavelenin birinci maddesini 7 Ocak sa
ysnda yaynlayarak, deitirmede rk deil "din"in esas
alndn belirtti. Madde u ekildeydi:
"Madde 1-1 Mays 923 tarihinden itibaren Trk ara
zisinde mtemekkin Rum Ortodoks dininde bulunan
Trk teb'as ile Yunan arazisinde mtemekkin Msl
man dininde Yunan teb'asnn mecbur mbadelesi icra
edilecektir. Bu ehasten hi birisi mezkr hkmetlerin
msadesi olmadka ne Trkiye'de ve ne de Yunanis
tan'da tekrar ihtiyr- ikmet edemeyeceklerdir."
Gazete, maddenin altna u satrlar eklemiti:
Grlyor ki, mbadele mukavelesi tamamen din
esas zerine akd edilmitir. Binenaleyh Selnik'te ve
yahut Yunanistan'n dier aksamnda bulunan ahli
170

iinde Katolik Araplarda olduu gibi Mslman ismi

ile mevsm olsalar da, hakikatte mevcud ve muayyen
mezhib-i slmiye'den birine dhil olmayan bir ksm
halk varsa bunlar tahkik etmek ve mbadeleden hri
tutmak hkmetin hak ve vazifesidir.
ESK BR TEEBBS
Bu srada Rd Karaka'n bu hareketinin, Dnme
lere kar ilk teebbs olmad da ortaya kmt. An:ak bu seferki gibi, ilk defada da "Dnme"liin mehur
sfat olan "iki yzllk" endiesi ile, Karaka'a itimad
edilememiti.
Vakit gazetesi, 12 Ocak tarihli nshasnda bu ilk te
ebbs, "Rd Bey'in eski teebbsleri" bal ile yle
duyuruyordu:
Rd Karaka Bey, bundan sekiz ay kadar evveli
yine stanbul'dan Anadolu'nun her tarafna dalan ik
tisad Dnme birliine kar mcdele etmek zere s
tanbul'da mhim bir ticret irketi tekiline de mra
caatta bulunmutur. Bu tekil, Ticret Birlii'dir.
Ticret Birlii'nin teekkln mteakip z yaz
lan Rd Bey, Birlik'in selhiyettar bir rknne sreti hafiyyede mracaat ederek Trk unsurlarnn vatan
mzn iktisadiytna hkim olabilmesi iin gizli bir te
kilt yaparak Dnmeler aleyhinde allmasn ve bu
na kendisinin tamamen itirak edeceini sylemitir.
O zaman Rd Bey'in bu teklifi, henz teekkl
171

etmekte olan Ticret Birlii'nin Dnmeler aleyhinde

bir fikri olup olmadn veya o maksad ile alp a
lmadn anlamak iin bir iskandil mhiyetinde te
lkki olunarak bittabi reddedilmitir.

BR

YAHUD:

NEFRET

"YAHUDLK,

DNMELKTEN

EDER.'"

Vakit'in yukardaki haberi, bu satrlarda bitmiyor ve

Yahudilerin Dnmeler hakkndaki duygu ve dnceleri
ni, o g n iin tesbit eden m h i m bir notla sona eriyordu:
Muharririmiz tccarlardan bir Musev vatanda
mzla da grm ve dncelerini sormutur. Bu
Musev diyor ki:
"- Dnmeler, Yahudi de deildir. Onlar Yahudilik
kabul edemez. Farz ediniz ki Yahudiliklerini kabul et
tik; fakat kim temin edebilir ki, bir mddet sonra bi
ze: Hayr Yahudi deiliz, demeyeceklerdir?.. Yahudi
lik Dnmelikten nefret eder. Yahudi, Dnmenin has
mdr; nk Yahudi dnmez. spanya'da kesildi, fakat
dininden dnmedi. Rusya'da ar kesti, Bolevikler
kesti, yine dininden dnmedi, dnmez. Biz Yahudile
re herkes: Paray ok sever, derler. Ama onlar taparlar.
bdetleri de, ne sizinkine ve ne de Musevi ibdetine
benzer. Size Trk ve Mslman, bize de eer husslemek kabil olursa Yahudi grnrler. Hakikatte her
ikisinden de uzaktrlar. Baka, pek baka bir kabile ve
her halde garip bir ailedirler."
172

Basnda Dnmelik
-IIBir Dnmenin Kaleminden Dnmelik Tarihesi
"TARHN ESRARENGZ BR SAHFES"
Vatan gazetesinin 10 Ocak 1924 gnk saysnda,
birinci sayfasnn alt kesinde ereveli olarak verilen
bir iln hdisenin akn deitirdi. ln: "Yeni bir tefri
kamz / Selnik'teki kabile tekiltnn iyz / Bundan iki
yz ellisekiz sene evvel Selnik'te teekkl eden itima zmre
lere ait tarih malmat" balklarn tayordu. lnn bu
satrlardan sonra giren metninin tamamn, nemi sebe
biyle aaya alyoruz:

Bundan iki buuk asr evvel Selnik'te teekkl

eden ve son asr zarfnda tedric surette yklan bir ta
km kabile tekilt vardr ki, itimaiyat ilmi ve tarih
nokta-i nazarndan son derece yn- dikkattir. n
k bir ehir hayatnn ortasnda en iptida tarzda bir
kabile hayat teekkl etmi, uzun mddet gizli bir
173

mhiyette yaam, sonra ilm irfanla karlam, bir

bardak su iinde frtna kabilinden mcadelelerle ted
ric surette inhille uramtr. Karaka Rd Bey is
minde bir zatn Byk Millet Meclisi'ne gnderdii
bir mektup neticesinde bu tarih mesele gazete stun
larnda gnn meselesi halini almtr.
Avrupa'da okumu bir gen dn matbaamza m
racaat ederek, bu bahse dair bir Avrupa darlfnunun
da tarih bir tez hazrlamaya baladn, ahvl-i shhi
yesinin msadesizliine mebn tahsilini ve tezini ik
ml edemediini sylemi ve notlarnn gazetemizde
nerini teklif etmitir.
Daima uzaktan esrarengiz bir perde altnda gr
nen bu meseleye ait malmat ve tafsiltn kri'lerimizi alkadar edeceini dndk. Bu cihetle yarndan
itibaren bu gencin notlarn tefrika halinde ner etme
ye balyoruz.

BU GEN DNME KMD?

'"Tarihin Esrarengiz Bir Sahfesi" bal altnda 11
Ocak'ta balayacak olan yaznn yazarnn ad saklan
yordu. Halbuki ikinci paragraftaki artlan tayan, ste
lik "Dnmelik" zerine tez yapan bir gencin Dnme
zmresi ve Vatan gazetesi mensuplar tarafndan ok n
ceden tannmyor olmas mmkn deildi.
Osman Ergin Bey, Trk Maarif Trihi adl byk
eserinde, atklar mektepler sebebiyle Dnme zmre174

sinden muhtelif yerlerde bahsetmektedir. Bu vesile ile

Sabatay Sevi'den balayarak Dnmeler hakknda ksaca
bilgi veren Osman Ergin merhum, Dnmelere dair ya
zlanlardan bahsederken bu tefrikay da zikrederek, o
yazlarn Ahmed Emin'in kaleminden ktn kaydet
mekte ve yle demektedir:
Muharrir Ahmed Emin'in Amerika Darlfnunun
da tez olarak yazm ve okumu ve Trke'sini Vatan
gazetesiyle neretmi bulunduu yaz, tarih ve itima
bir etd idi. (c. 2, s. 806, stanbul 1977)
Maarif ve basn yayn haytn ok iyi ve yakndan bi
len Osman Ergin'in bu ehdetini dorulayan pek ok
iaret bulunmaktadr.
SELNKL VE DNME GZLL
Yazlarnda ve bu tefrikada, kendisi yazm veya ya
ynlam bulunsun, meselenin akla kmas tarafdar
olduunu bildiren Ahmed Emin'in adn (veya yazy
verenin adn) gizlemesi, bu meselenin bugne kadar
devam eden ackl tarafdr. Dnmeler, hem "artk sak
lanacak bir ey olmadn" syler, hem de "Selnikli"
ailelere mensup olduklarn bile saklarlar.
Ahmed Emin Yalman (1888-1972) da, 1924'te ya
ynlad kendi aratrmasn "mehul" bir gence izafe
ettii gibi, mrnn son yllarnda yazp yaynlad
175

drt ciltlik ve 1500 sayfalk htralarnda da "Dnmelik" bahsini hi amamtr. Kitabnda, basn hayatnn
1924 yl olaylarn yazarken Karakazde hdisesinden
tek kelime ile bahsetmeyii de dikkat ekicidir.
Ayn tutumu teki Selniklilerde de grmekteyiz.
Kendi Dnme dedelerinin millet zerinde brakt k
t intiba dolaysyla bu gizlenme ihtiyacn duymalar
belki anlalabilir. Fakat yeni nesil Dnmelerin de, yine
milletin iman ve duygularna aykr yollarda bulunup,
aykr insanlar desteklemeleri; bu davranlarnn uur
lu bir pimanlk deil, sadece gizlenerek ayn yola de
vam etme gayreti olduunu gstermektedir.
Bunlardan smail Cemin. "peki" olan soyadn kul
lanmamas ve yine bir "peki" olan ve Ahmed Emin
Yalman'n i ve d basndaki yerini dolduran Abdi peki'nin tutumlar bunun ak rneidir. Abdi peki'nin
"Selnikli olmaktan utand ve soyadn deitirmeyi bile
dnd" (Milliyet, 3 ubat 1986) bilinmektedir.
KATL OLMAKTAN KT!
Dnmelere "Selnik asll" olularn gizleme ihtiya
cn iddetle hissettiren "nefret-i ummiyye", ahlklar
ve dine kar tavrlar ho grlmeyen bz kimselere,
halkn, "Mason" veya "Farmason" demesi gibi, "Selnik
li" veya "Dnme" denilmesine de sebep olmaktadr.
Mesel 1919'da bir mnakaa vesilesiyle kendisine
"Selnikli" denilmesini hakaret sayan Prof. Ahmed Sel176

haddin (Haldun Taner'in babas) bu yanl, gazeteye bir

mektup gndererek tashih etmektedir. (Lozan'n Bir n
cs, s. 66, 1976, TTK)
Yine yllar sonra, bir kadn hastasn ldrd iddia
edilen di tabibi Freyd Dosdoru, kendisine "Dnme"
denilmesine, neredeyse "katil" denilmesinden fazla
zlm gibi, gazetecilere u szleri sylemitir (Hrri
yet, 30 Kasm 1980):
En ok bana ne ar geldi bilir misiniz? nce,
Dnme dediler. Benim babam Siret Dosdoru, Sina
Cephesi'nde harita subay idi. Ben, nasl Dnme olu
rum. Sonra her gece Yasin okuduumu grnce vaz
getiler. ngiliz asll dediler. Benim amcam, Sei
Kaptan, Nusret mayn gemisi ile ngiliz gemilerine
anakkale Boaz'nn dibini gsterdi. Ben nasl ngi
liz asll olurum?
''NEML DEL" M?
Vatan gazetesinin, 10 Ocak tarihli saysnda kaca
n haber verdii yaz dizisi, ertesi gn balad. 11-22
Ocak gnlerinde (ayn 18'i hari) on bir yaz hlinde
kt. "Trihin Esrarengiz Bir Sahifesi" baln tayor
du. Yazar ad yerine "Muharriri: Bir Trih Mdekkiki"
notu konulmutu.
Kaynak gstermeyen, fakat cidd bilgiler veren bu
uzun yaz dizisinin (yeni harflerle daktilo edilince otuz
177

sayfa tuttu), ii ieriden bilen birisi tarafndan yazlm

olduu anlalyordu. Yazar, belki de Scholem'in imdi
Kuds'te Ben Zvi Enstitsnde bulunduunu haber
verdii gizli Dnme arivini grmt.
Yaz ustaca kaleme alnmt. Esasen aa km olan
"kabile tekilt" hakknda etrafl bilgi veriliyor; fakat b
tn bunlarn artk dald veya ancak yal ve mutaas
sp kk bir zmre arasnda devam ettii telkin edilme
ye allyordu. Netice olarak, "zerinde durmaya, endie
edilmeye ve aratrlmaya deer bir ey kalmam' oluyordu.

"DNMELK YAIYOR!"
Dnmelerin veya onlara yakn kalemlerin devaml
olarak herkesi inandrmaya altklar "Bu mesele artk
tarihe karm, kaybolup gitmitir" telkinine, brahim
Aladdin Gvsa cevap vermi ve bunun doru olmad
n yazmt.
Abraham Galanti'nin Sabatay Sevi Hakknda Yeni Bel
geler adyla Franszca yazp 1935'te stanbul'da yaynla
d eserden istifde ederek Sabatay Sevi hakknda bir
yaz dizisi hazrlayan ve bir kitap karan Gvsa, eserine
Dnmelere dair kendi htralarn da koymutu. Bu hu
susta yle yazyordu {Sabatay Sevi, s. 6, 1939):
Ben "Sabatay Sevi" an'anesinin bugn tarihe kar
m bir hurafeden ibaret olmadn yakndan bilenler
denim. "Vatan" gazetesi "Tarihin Esrarengiz Bir Sah178

fesi" nvan ile yazd makalelerde, zmrenin balca

efrad arasnda yardmlamaya dayanan bir tekilttan
baka bir ayrlk nianesi kalmadn ve eski an'ane ve
hurafelerin artk tarihe kartn ileri srd sra
larda, ben Bakrky'de bu zmre tarafndan kurulmu
yatl bir kz lisesinin mdr idim ve bir buuk sene
aralarnda yaamak suretiyle Sabatay Sevi'den kalan
an'ane ve detlerin onlarn hayatnda hl ne kadar h
kim olduunu bizzat grdm. Bilhassa yedi sekiz ya
larnda Sabatayist ocuklarn defterleri arasnda ailele
ri tarafndan kendilerine ezberletilen yar bran, yar
spanyolca dualarn suretlerini buldum.
Henz onbe sene evvel:
"Beam borahya ilen Sabatay Sevi, es Sabatay Sevi etnodolos mondos."
Yani "dnyann yars hkmnde olan Sabatay Sevi'nin
mbarek adyla" diye besmele eken ve duasna byle
balayan ocuklarn, bugn ancak genlik alarnda
bulunduunu bilirken Sabatay Sevi an'anesine tarihe
karm bir hurafe nazaryla bakmamakta elbette ma
zur grlrm.
Sabatay'n halifelerinden saylan ve vaktiyle tanrlk
mertebesine kadar karlan "Osman Aa'nn "aa" l
kabnn kaldrlmasndan sonra "Osman Oan" sure
tinde sylenip yazlmaya balamas da zmreye mensup
olanlardan bir ksmnn pek yeni bir buluudur ve
an'anenin ne kadar canl olduuna pek yeni bir delildir.
Bilhassa nesil itibariyle Sabatay zmresine mensup
olanlar arasnda memleketin i ve fikir hayatnda yer tut
mu zeki ve deerli insanlar mevcuttur ve onlarn iinde
179

bu satrlar yazann ahs dostlar ve arkadalar da vardr.

phe yok ki, onlarn bir ksm "Sabatay Sevi"den kalan
det ve an'aneleri artk birer hurafe saymakta samimidir
ler. Hatt aralarnda umum camiaya rk itibariyle dahi
karmaya balam ve yalnz kendi aileleri arasnda ev
lenmek detini krm olanlar da var. Fakat mahdut bir
zmre iinde olsa bile Sabatay Sevi hatrasnn hl dip
diri yaadnda asla tereddt edilemez.
Kuzu eti her sene ancak ona mahsus yinden sonra
yenebilir. Bunun aksini, yani vaktinden evvel kuzu eti
yemek gnahn ileyenler o sene zarfnda lm korku
su ekerler.
Makrky'nde (Bakrky) Sabatayistler'e ait olan
yatl mektepte mdr iken, ilkbaharda, bir Sabatayist
olan aya kuzu eti piirmesi hususundaki emrimi bir
trl dinletememi, ann itaatsizliine ait ikyeti
mektebin idare heyetine kabul ettirememi ve kendi
lerince muayyen zaman gelmeden nce mektepte kuzu
eti verdirmeye muvaffak olamamtm.

BR

DNMENN KALEMNDEN DNMELK TARH

A h m e d E m i n ' i n yazs, bir D n m e n i n kaleminden

kmas dolaysyla nemlidir. Bu u z u n yaznn ilk yedi
b l m n d e n , k i t a b m z d a imdiye kadar bahsi geme
mi ve nakledilmeye deer b u l d u u m u z paralan see
rek alacaz. Son d r t b l m ise aynen verilecektir. Aa
ya ilk alnan paragraf, yaznn da badr. O n d a n son
ra sra ile, eitli yerlerden paralar alnacaktr. Ara ba
lklar tarafmzdan k o n u l m u t u r :
180

" T R H N ESRARENGZ BR SAHFES"

YAZISINDAN SEMELER
Bu satrlar yazan adamn maksad, ne Selnik'de
asrlarca evvel vcda gelen pek garip itima teekkl
leri mdfaa ve himaye etmek, ne de bunlara kar
ahs bir maksatla hcumda bulunmaktr. Yegne ga
ye, bir tarih hakikati en plak bir ekilde ortaya koy
mak ve bu gln vaziyetin kati surette tasfiye edilme
sini ve ortadan kalkmasn temin etmektir. Asrlardan
beri Selnik'in bir kesinde, bir bardak su iinde bir
takm mheyyi esrarengiz tarih ameliyeler cereyan et
mitir. Bugn bunlardan baki kalan ey, birtakm
mphem enkazdr. Bu enkaz da bertaraf olmal, esrar
perdesi kalkmal, meydana vazh temiz bir vaziyet k
maldr.
Osmanl mparatorluu'nun renk renk mozayiklerle dolu bnyesi iinde, onyedinci asrda Selnik'te te
ekkl eden birtakm esrarengiz zmrelerin ayn- dik
kat bir mevkii vardr. Bu zmrelerin mensuplar mik
tarca ok deildir. Fakat o tarzda bir hususiyet gster
milerdir ki, kendine iltihak eden fertleri bir nesil
iinde benimseyen ve kendine Trk ve Mslman di
yen bir adamn, meneini aramaya lzum grmeyen
hey'et-i itimiye, bunlarn kendi kendilerini ayrdk
larn, herkesten gizli bir mevcudiyetleri olduunu
sezmi ve bundan dolay hafif bir infial gstermitir.
nsafla dnmeli: Baka hibir memlekette bu tarzda
itima bir iftirak temaylne kar hey'et-i ictimaiy181

ye hafif bir infial gstermekle kalmazd. Vazh bir va

ziyet husulnde mutlaka srar ederdi. Herhangi bir
kitleyi ya tamamiyle temsil eder, yahut yabanc adde
derdi.
Bugn hey'et-i ictimiyenin tazyikine lzum ol
madan, zaman ve ilm irfan vazifelerini yapmtr.
Selnik'te mevcut zmreden ikisi tekilt itibariy
le inkraz bulmutur. Biri iinde, hl enkaz hlinde hurft ve hususiyetler vardr. Bu mesele kati surette tas
fiye edilmelidir. Meselenin hkmete taallku ola
maz. nk srf itima bir mesele mahiyetindedir.
tima meseleleri halleden itima tazyik efkr-
ummiyeden gelir. T r k efkr- ummiyesi, mphemiyeti tamamiyle ortadan kaldrmaldr. Hakik T r k
ve Mslman olanlar u m u m nazarnda tefrik edilme
li ve yalnz olmayanlara aid bir itima lekeyi ve damga
y srtlarnda tamak mecburiyetinden kurtulmal
drlar. Bu gibi adamlar varsa: "Bizim bir mezhep veya
tarikat sfatyla birtakm hususiyetlerimiz var. Bu gibi
hususiyetler, undan undan ibarettir. Biz kendimizi ayr
greceiz ve ayr kalacaz" diyerek merte ortaya k
maldrlar. Trkiye Cumhuriyeti'nde hrriyet-i vic
dan var. Kimse bu tarzda bir zmreyi ayr bir vaziyet
te bulunduundan dolay takibata duar etmez. Fakat
T r k camias hakiki mhiyeti anlar ve ona gre hare
ket eder.

ZMR'DE

MESHLN

LNI

zmir'de uzun mcdelelerden sonra Sevi'nin taraf

tarlar ekseriyet ve galebe temin etmiti. 1666 senesi
ve muntazar Mesih'in zuhuru zaman yaklamt. z
mir Musevileri bu hdisenin zmir'de vukuunu iste
miler, Sevi'yi bilhassa bu maksadla armlard.
Muhalifleri susturmak iin Yenieri daylarn itm' ve
kendi taraflarna celp etmilerdi. Sevi'nin ktib-i hu
sssi Samuel Primo da her tarafta muntazam propagan
da yapyor, taraftarlar tezyide alyordu.
1665 senesinin sonuna doru Sevi'nin taraftarlar
alaylar tekil ederek ve nlerine alglar katarak sokak
larda gezdiler ve beklenen Mesih'in Sabatay Sevi oldu
unu iln ettiler. Bu hdise zmir'de pek iddetli m
nazaalar tevld etti.
Aydos'taki ikametinin pek mhim bir ciheti vard.
nk 1666 senesi gelmiti. Eski kitaplarn rivayeti
ne gre, Mesih bu sene iinde zuhur edecekti. Dnya
nn her tarafnda heyecanl bir merak vard. Danimar
ka'dan, Hollanda'dan, Almanya'dan birok adamlar i
lerini glerini terkederek huss gemilerle Aydos ka
lesine gidiyorlard. Kale muhafzlar, gelen ziyareti
lerden kendi hesaplarna bir vergi alyorlard. Tehal
kn derecesini grnce, gittike bunun nisbetini tezyd ettiler ve az zamanda ok para sahibi oldular.
Sevi, prens gibi yayordu. Misafirlerini kabul edip
konuuyor, onlarla mbheselere giriiyor, birok
midler veriyordu.
Bu mesele, beynelmilel ticret hayatn deta te183

vakkufa uratmt. O zamanki muhabere vastalary

la uzaklara mbalaal bir surette akseden haberler,
Musevlik lemini lgnca bir intizar iinde bulundu
ruyordu. "Madem ki Mesih gelecek, sonra kyamet kopacak.
almaya ne lzum var!" fikriyle, kimse i ve gcyle
megul olmuyordu.
Seyahat paras olan herkes iin Aydos mecbur bir
ziyaretgh olmutu. Bu yzden birok kimseler yollar
da felket ve sefaletlere uruyorlard. Hatta baz Avru
pa devletleri bu hdise yznden memleketlerine id
baz ahvlin intizmn kaybettiini ve teb'alarnn
meakkat ektiini ileri srerek Babli nezdinde te
ebbslerde bulundular. Bu gln hdiseye bir an ev
vel nihayet vermesini rica ettiler.
Sevi slmiyet'i kabul edip Mehmed Aziz Efendi is
mini alnca Mesihlik hareketi kendi kendine snd.
Sevi bu hareketi ile hibir fevkaldelii olmadn, o
zamana kadar cerbezesi, zeks sayesinde arlatanca bir
hret kazandn ve naslsa eline geen nfuz ve kud
retin zevkini idmeden baka bir emel beslemediini
itiraf etmi oluyordu.

SABATAY NEDEN ORTAYA

IKTI?

Filhakika iin iinde tarihin kk bir azizliinden

baka bir ey yoktu. Bir mneccim naslsa 1648 veya
1666'da bir Mesih zuhur edeceini hesap etmiti. Bu
devirde yaayan zeki, hayalperest sar'al bir adam bu tefe'l kendi zerine almaya meyl etmi, birka menfa
atperest adam bundan kendi hesaplarna istifde arzu184

suna dmt. in iine Sara isminde hret harisi,

fettan bir kz da karmt. Btn bu haller ve tesa
dfler, binlerce taraftarn mdhanelerine ve bir ok
dmanlarn tecvzlerine inzimam edince Sevi, "Mesihim!" diyerek yalnz bakalarn deil, kendi kendi
ni de aldatmaya balamt.
Fakat mesele yalnz ifl-i nefsten de ibaret deil
di. Sevi'nin bakalarn ifal iin bir ok hilelere m
racaat ettii ve her frsattan istifde ederek mucizeler
gstermeye kalkt muhakkaktr. Bunlarn en e
lencelisi "ihy-y emvt mucizesi "dir.

SABATAY'IN

LY

DRLTMES

Livorno'dan zmir'e Jozef Penbaz isminde bir tal

yan Musevsi gelmiti. zmir tccarlarndan birok
alacaklar vard. Maksad bunlar tahsil etmekti. zmir'de ahli-i mslime ile konutuu srada Sevi aley
hine iddetli hissiyat hkm srdn ve cidd bir
teebbs hazrlandn haber ald. "Benden memnun
olurlar ve alacam verirler" diye bu haberi derhal Se
vi taraftarlarna bildirdi.
Bunlar memnuniyet gsterecek ve bor deyecek
yerde hemen Sevi'ye kotular. Sevi bunu bir eser-i tez
vir addetti ve Penhaz'n derhl bulunmas ve iyice d
vlmesi hakknda emirler verdi. Bu emir zerine halk
toplu bir halde ve nmyikrne bir tarzda Penhaz'n
evine doru yollandlar.
Yahudi, halkn ne vaziyette gelmekte olduunu
penceresinden grd ve tehlikeyi derhal anlad. Ka-

mak ihtimali yoktu. Pr hiddet bara ara gelen

lgn insanlar ikna, iskt veya maddeten kendilerine
mukavemet de mmkn deildi.
Derhl hile ve hud'a tarkine tevessl etmeye karar
verdi. Boylu boyunca bir cism-i cmid gibi yzkoyun
yere uzand. Korkusundan nefes bile almaya cesaret
edemeyerek hareketsizce durdu. Her eyi tlie brakt.

MCZE!
Sabatay Sevi'nin emr-i te'dbini infaza memur olan
gruh, byk bir velvele ile eve doldular. Fakat Penhaz'n bhiss hareket duran vcdunu grr grmez
ll ebkem kaldlar. "Mucize, mucize!" diye barmaya
baladlar. Hemen aralarnda istiare ederek Cenb-
Hakk'n bu kfrbaz mfsidi bizzat ldrdne ka
rar verdiler.
Hemen ilerinden birka, mucizenin nevi ve ekli
ni Sevi'ye ihbara gnderildi. Kurnaz adam talyan Yahudisinin hilesini hemen anlad. Kurnazca davranarak
bu hileyi yaman bir ihy-y emvt mucizesi ekline
sokmay muvafk grd ve hemen Penhaz'n evine git
ti. Penhaz'n rol pek parlak bir "mucize" gstermeye
muvafkt. Sevi ly afvetmeye ve diriltmeye karar
verdiini hazr bulunanlara mheyyi bir ed ile bil
dirdi. Bunlar ebkem bir halde ta'zim vaziyeti aldlar.
Sevi, Penhaz'n yanna yaklat. Bir iki dua okur gi
bi yapt. Sahte l, ok naz etmeyerek dirildi. ki hile
kr ksa bir nazar tet etmek suretiyle menfaat-i m
tekbile zerine bir itilf akd ettiler. Penhaz ayaa
186

kalkt. Blend-vz ile Mesih'in kendisine hayat ver

diini ve ona iman olduunu iln etti. Penhaz birka
dakika l grnmekle yalnz dayak altnda lmekten
kurtulmu olmad. Sevi'nin emriyle Yahudinin btn
alacaklar tahsil edilip kendisine verildi. Buna muka
bil sahte Mesih de taraftarlar nezdinde "muhy-i emvt" sfatn kazand.

SABATAY'IN

PROPAGANDASI

Sevi'nin bu gibi hileleri pek oktur. "Bugnk ma

nsyla propaganda ne demek olduunu da bu adam
kef etmitir" denilse yeri vardr. Hilelerini safdillere
yutturmak iin bin trl mbalaal itta bulunur,
dmanlarnn maksadn iptidadan tahmin ederek, ya
lan haberler neri suretiyle nne geerdi. Hayatnn
her safhasnda paradan da pek ok istifde etmitir.
Kolayca yzlerce, binlerce safdil toplayabilirdi.
Sevi'nin dier emsali gibi asr evvel tarihe gmlmemesinin ve isminin imdi gazete stunlarnda
gnn meselesi halini almasnn sebebini birtakm ga
rip tesadflerde aramak icab eder.

YAHUDLERN

"UMUD"U

OLMUTU

Sevi'nin slmiyet'i kabul etmesi, dnyann her ta

rafndaki taraftarlar arasnda bir saika tesirini gster
di. Bu tesirin derecesini anlatmak iin Sevi'ye yz bin
lerce insann ne nazarla baktn hatra getirmek l
zmdr.
187

Musevlik lemi kendisini bir mnc addediyor, bir

tarafa gidecei duyulduu zaman, halk yemeyi, ime
yi, iini gcn brakarak, oru tutarak yolunu bekli
yordu. Kendisine "hkmdar" nmn verenler, "Sultan
Sevi" diyenler, nnde secdeye kapananlar oktu. Lond
ra'dan, Livorno'dan, Amsterdam'dan, stokholm'dan, Po
lonya'dan, Almanya, Macaristan, spanya ve talya'nn
birok ehirlerinden o zamanki seyahat mkiltna
ramen binlerce ziyareti akp geliyordu.
O zamana kadar kendilerini esir vaziyetinde gren
Musevler, Allah'n kendilerine bir mesih gnderdii
ni ve artk kahr sefaletin bittiini dnerek cretkr
ve kstah bir vaziyet almaya balamlard. Avrupa'nn
bir ok yerlerinde hristiyanlara kar tecvze geen, Sevi
taraftar kitlelere bile tesadf ediliyordu. Prens Fon Etrihtayn nmayileri men ve Musev u'besini skn ve iti
dale davet etmek iin bir beyanname ner etmeye mec
bur kalmt. Memleketimiz iindeki heyecan da ade
t bir ihtill hareketi mhiyetini alyordu. O zaman
zuhur eden bir kuyruklu yldz ve dier her hdise, Se
vi lehine tefsir ediliyordu.
Eer Sevi ahsen hsn-i niyetle hareket etseydi,
mesele bir nesil iinde kapanacak, Mslman olan ai
leler asrlarca evvel, geride hibir iz brakmakszn,
Trk ve Mslman camias iinde gaip olacaklard.

SABATAY'IN HIRSI VE

LGN'E SRLMES

Vukuatn bu tabi seyri takip etmemesine sebep,

Sevi'deki nfuz hrsdr. Dnyann her tarafnda Mesih
188

sfatyla muamele grmesi dolaysyla hret ve azamet

bana vurmutu. Kapcbalk pyesiyle saraya men
sup olmas ve orada ok tevecch grmesi hrsn tat
min edemiyordu. Aradan bir mddet getikten sonra
keramet sahibi bir Mesih sfatyla yeniden bir rol oy
namak hevesine dt. Baz eski taraftarlarn bir ara
ya toplayarak gizli ictimlar akd etmeye balad. Me
sele saraya aksetti. Mehmed Efendi'yi ararak:
"- Bu ne haldir? Sen hl uslanmadn m?" diye sor
dular.
O da malum olan kuvve-i ikniyyesiyle:
"- Aman efendim, bir takm akrabam ve dostlarm
gibi bunlar da din-i cell-i slm'a celb ve davet etme
ye alyorum" dedi.
Bu szlerle bir mddet takibattan kurtuldu.
Fakat bu hdiseden sonra da stanbul'dan baka
Edirne ve zmir'de de Mesihlik davasyla itigl ettii
haber alnnca Adriyatik sahilinde kin lgn'e nefy
edilmesine irde kt ve Mehmed Efendi birka balta
cya terfkan lgn'e gnderildi.

DNMELERN

SELNK'TE

TOPLANMASI

stanbul, zmir ve Edirne'de Mslman olan tek

tk aileler az zaman zarfnda bu mesele ile olan irtiba
t kaybettiler. Trk ve Mslman camias tarafndan
bel' olundular, Selnik'teki taraftarlar miktarca daha
fazla idi. stanbul, zmir ve Edirne'de bulunan bir k
sm taraftarlar, sabk Mesih'in emriyle Selnik'te top
lanmt. Bunlarn hepsi iki yz ilelik bir kitle tekil
189

ediyorlard. Bunlar akn ve bire bir vaziyette kal

mlard. Mslman olduklarndan dolay Museviler
tarafndan trl trl tecvz ve hakaretlere uruyor
lard. Mslman ahli-i asliyye evvel ho yz gsterirken
Mesihlik dvasnn canlanmas zerine pheye dmler ve
bu iki yz ailenin gizli surette irtidat ettiine hkmetmiler
di.
Sevi dnya yznden gittikten sonra iki yz ilelik
grup bsbtn akn bir vaziyete dt. Grubu bir
arada tutan kuvvet dahil tesndden ziyde hrici taz
yikti. Selnik'in her unsura mensup ahlisi bu kk
kitleye husmet hususunda ittifak etmilerdi. Muhit
ten gelen husmet, akn fertleri az ok birbirine yak
latrarak hrice kar yekpare bir halde tutuyordu. Et
raftaki lemle kitle hlinde itima mnsebetlere gi
rimeye imkn msid deildi. Bunun neticesi olarak
grup dhilinde izdiva bir an'ane hlini ald ki, on ye
dinci asr hurafelerinin bugne kadar devam edebil
mesine balca sebep budur. Yalnz dhilde izdiva
eden (antropoloji itibariyle: endogamik) ibtid kabi
leler arasnda ne gibi bir hayat mevcudsa Selnik'teki
kabileler arasnda da yle bir hayat inkif etmitir.

SON YAZILARIN TAMAMI

Ahmed

E m i n Yalman'n yazd

ve

11-22

Ocak

1924 tarihlerinde Vatan gazetesinde tefrika ettii "T

rihin Esrarengiz Bir Sahfesi" dizisinin, yedinci yazsnn
ortasna kadar olan ilk ksmndan aldmz paralar
yukarya k o y d u k . Kalan drt yazda, iki yz aile olarak
190

kalan Dnmelerin nasl tekiltlanp kapal bir zmre

hlini aldklar, sonra tekrar tekrar blnerek, kendi i
lerinde de birbirine dman olacak derecede ayrlklara
dtkleri anlatlyor.
Bu yazlar kaleme alan ve Sabatayist bir ailenin o
cuu olan Ahmed Emin'in, yazd gibi, Sabatayist
inan ve detlere muhalif olmas mmkndr. Fakat
iinde yaad Dnmeleri sevdii ve onlar incitmek is
temedii, hatta elinden geldii kadar koruduu da mu
hakkaktr.
Bu sebeple, son blmlerde haber verilen hdise ve
hiziplerin, pek ok eksii gizlisi bulunsa ve hafifletil
meye allm olsa da, doru ve vki olduunda hi
phe yoktur.
Bylece elimize Karakazde'nin beyanlaryla bir
likte- ilk defa Dnmelerin de "iftiradr" diyemeyecei
bir metin gemi olmaktadr. Rd Karaka'n, mese
lenin "btl ve irkin" taraflar hakknda yapt akla
malar ilerideki sayfalarda onun azndan tesbit edece
iz. Ancak Ahmed Emin'in dikkatli kaleminden, "An
kara" bahsini yazarken kard, "kabileyi irkin yollara
sevketmiti" ifdesi ve btl inan ve hurafelere dair verdi
i "asgar" bilgiler, Karakazde'nin, gerekten inanl
mas zor olan ifaatn da tasdik etmektedir.
aret ettiimiz hususlar dolays ile, "Trihin Esra
rengiz Bir Sahfesi" balkl yaz dizisinin son drt bl
mn, aaya aynen alyoruz:

191

YAKUP'UN

RESL

ki yz ailenin bir baa ihtiyac vard. Mehmed

Aziz Efendi'nin kaynbiraderi Abdullah Yakup'un bu
hususta rakibi yoktu. Yakup, ekseriyetin tevecchn
hizdi. lgn'den de Sevi'nin vefatndan evvel yazd
bir mektupla avdet etmiti. Bu mektupta Yakup'a
inkyad olunmas ve ahvle intizr edilmesi tavsiye
olunuyordu.
Yakup bu mektuba istinaden, kabilenin riyasetini
eline ald. Sabatay Sevi'nin yerine kim olduunu,
onun iddia ettii hakykn yaknda tezahr edeceini,
bunu bekleyenlerin pek l mertip kazanacaklarn,
Musevilerin inkyd ettii alt yz on emre ittib
mecburiyeti olmadn, dn-i slm zerine hareket
edileceini, fakat birtakm tarih htralara mstenid
eyyam- mahssa te'sis olunacan, kabile efradna iln
etti. Yakup bu hareketiyle Sevi'nin lemmul ve tecvzkr mesihlik hareketinin bir damla hlindeki enka
zn bir nevi haf cemiyet hline koymu oluyordu. Fa
kat bu cemiyetin vaziyeti sabit deildi. Tesadfi suret
te bir araya gelmi bir kitle iinde yeni bir hayat kur
mak lzm geliyordu. Yakup zek bir adamd. Bu ie
drt elle sarld ve bir nizam kurmaya alt. Fakat her
insan topluluu iinden olduu gibi derhal ahs reka
betler ba gsterdi. Cemaat daha teesss eder etmez bir
bardak suda frtna kabilinden nfuz mcdeleleri
uyand.

192

DNMELER

PARALANIYOR

Yakup'un rakipleri arasnda Mustafa elebi ismin

de biri vard ki, hkimiyeti kendine celp iin el altn
dan pek ok alyor ve taraftar peyda ediyordu. Ka
bile efradndan ikisi arasnda zuhur eden kk bir
kavga, iki siys kuvvetin boy lmelerine vesile te
kil etti:
Bir adam dierinden bir sahtiyan satn alm, son
ra beenmeyerek iade etmeye kalkmt. Dieri mal
n geri almaya raz olmad. Mesele i'zm edildi. Her
iki tarafn etrafnda lehdarlar, aleyhdarlar toplanmaya
balad. htilfn hail fasl iin Yakup'a mracaat
edildi. O da u hkm verdi: "Madem ki mal satlr
ken muhayyer olmak art mevcut deildi ve malda hyr- ayb yoktur, iadesi lzm gelmez."
Mdde bu hkme raz olmad. Mustafa elebi ile
Abdullah elebi isminde bir dieri, mdde ve taraf
tarlarn tahrik ettiler. Yakup'a kar isyan karlmas,
hilfgirler arasnda hafiyyen kararlatrld.
Bir gece Yakup'un kmaz bir sokak iinde kin ha
nesinde, btn cemaat umm bir itim akdetti. Sah
tiyan ihtilf konuuldu. Bu esnada Yakup ile Mustafa
arasnda iddetli bir mnazara zuhur etti.
Mustafa elebi kalkt:
"- Beni sevenler benimle beraber gelirler."
Diyerek kt.

193

ARAYA

GREN

DMANLIK

Ekseriyeti tekil eden taraftarlar beraberce ktlar.

Arada kat' bir iftirak ba gsterdi. ki taraf biribirine
kar her suretle husmet gsteriyor, hakaretler, tec
vzler, tevl ediyordu. ki kardein biri bir tarafta, di
eri te tarafta kalacak kadar adavet vard. Te'lif-i bey
ne alanlar oldu. Fakat en esasl meselelerde pek b
yk telkki farklar vard. Hibir itilf imkn bulun
mad. Bu suretle zaten iki yz aileden ibaret olan bu
kk cemiyet 1102 [1690] tarih-i hicrsinde yani iki
yz krk sene evvel iki dman kabileye inksm etti.
Kabile iinde husule gelen iftirak, pek garip neti
celer vermitir? Her iki ksm 1102 tarihinden itiba
ren yalnz bana birer izdiva gurupu tekil etmekle
kalmamtr. ki asr mddet biribirleriyle selmla
maktan, konumaktan imtina etmiler, her frsatta bir
birlerine kar hakaretlerde bulunmu ve yekdierini
tezyifkr isimlerle yd etmilerdir.

YAKUBLER
Yakup'la beraber ayrlanlar krk aileden ibaretti.
Bunlar nisbeten kabilenin okumu ksmn tekil edi
yordu. Yakup'un emirlerine kapal gzle itaat ediyor
lar, onun arzusu mucibince dnya yznde bir zhid
hayat geiriyorlard. Yakup'un Selnik'te Ylan Mer
meri civarnda, bir kmaz sokak iindeki vsi evine Sadethne itlk ediliyordu. Buras kabilenin merkez-i
idaresi idi.

Yakup'un kurduu esas, erat-i slmiyeye byk

bir zhd taassupla riyet etmekti. Kabile efradndan
her biri kendine M'min namn veriyor, namazn,
orucunu, haccn, zektn ihml etmiyordu. Bu din
darlk gsteri deildi, hakikaten samim idi. Ne are
ki kabile itima nokta-i nazardan kendini btn ci
handan ayr tutuyordu.

YAKUP'UN

LM

1102 tarihinde, yani derhal iftirk mteakip, Yakup hacca niyet etti. Ahkm- slmiyeye temm-i ri
yet hususunda kabilesine ilk misli gstermek isti
yordu. Refakatine Mustafa Efendi isminde birini ald
ve yola kt. Fakat Mekke'den Medine'ye giderken
kazaen bir deve altnda kalarak vefat etti. Bunun ze
rine Mustafa Efendi, Hac Efendi nmyla avdet etti ve
Yakup'un lmemi fakat Kble canibine azmet etmi
olduunu kabileye bildirdi.
Yakup o kadar seviliyordu ki, bu suretle vefatndan
dolay deveye kin baland ve Hac Efendi'nin ifadesi
vehile gnn birinde avdet etmesi iin uzun mddet
beklendi.

HACI

MUSTAFA'NIN

RESL

Yakup'un olu yoktu. Yalnz Aye isminde bir kz

vard ki, kendisine sadece Hanm diye hitap edilirdi.
Damat lakabyla yd edilen Hseyin Efendi isminde bi
riyle izdiva etmiti. Ortada erkek evlt bulunmad
195

iin kabile reisliinin irs bir surette devam etmesine

imkn yoktu. Hacdan avdet eden Hac Mustafa Efendi
reis intihap edildi. Bu zat hkmet kona karsnda,
Sabri Paa caddesinin kesinde bir evde oturuyor ve
Yakup'un mphem brakt noktalar ikml ile erat- slmiye diresinde slihne ve bidne bir hayat
geirilmesine icr-y tesir ediyordu. Riyaseti zamannda
medrese tahsiline ehemmiyet verilmi ve kabile iinde birok
ulem-y slmiye ve tasavvuf vadisinde iir syleyen deb
yetimeye balamtr.
O zamana kadar iki ksmn birlemesi midi vard.
Fakat Mustafa Efendi hacdan geldii zaman Yakup'un
kat birtakm vasiyetlerini getirdi. Yakup, kendisine
hakaret eden Mustafa ve Abdullah elebilerle men
suplarna artk katiyyen yz verilmemesini tavsiye eyliyordu. Bu cihetle itilf kaps kapand.

ZAN'LAR

VE

DEVLETLLER

Hac Efendi'den sonra Mehmed Aa ve shak Aa is

minde iki reis geldi. Bunlar Zan nmyla yd edilir
ve Yakup'un vekili addolunurdu. Byle bir tarikat
almasna, Sevi sebep olduu halde o ihml edilmiti.
Asl messis, Yakup addediliyordu. shak Aa'dan
sonra daha on be reis gelmitir ki bunlara yalnzca Dev
letli unvan verilirdi. On ikincisine kadar kabile camit
ve sabit bir halde kalm, ondan sonra gittike seri bir
inhilal, nihayet inkraz ba gstermitir.
Yakubler'in reisi, kck mikyasta bir mstebit
hkmdar mhiyetinde idi. Balca vazifesi hl-i hz-

rn olduu gibi muhafaza edilmesine ve telebbs, iti

yat, telkkilerin sarslmamasna ihtimam etmekti. Bir
seyahate kacak adam ondan izin alrd. ocuunu
snnet edecek, evlendirecek, meslek intihab edecek,
cerrah bir ameliye yaptracak adam mutlaka ona dan
rd.
Tasadduk nm altnda herkesten iane toplar, muh
ta olanlara maa verir, hastalk ve felket hlinde has
tabakc gndermek gibi suretlerle muavenet ederdi.
Tasaddukun bir mecbur ekli, bir de kaza ve bely
def etmeye ve bir meserretin krann demeye mah
sus fevkalde nevi vard. Bunlar ya dorudan doruya
reise veya Kese Sahibi denilen bir iki erkek ve kadna
verilirdi.
Snnet, izdiva ve vefatta ahkm- slmiye tatbik
edilmekle beraber, reis kabile deti zerine bir du da
okurdu. Teaddd-i zevct ve talk hususundaki cevaz
lar suret-i kat'iyyede ilga edilmiti. Fakat buna muka
bil kadnlarn hakk- veraseti tannmyordu. Tesettr
hususunda son derece taassup vard. Kadnlar evlt,
baba ve karde haricinde hibir erkee grnemezdi.
Zevcin biraderinden, karde ocuklarndan bile teset
tr mecbur idi.

YKUBLERN

DARES

Reisin asl vazifesi teceddde mani olmakt. Tarz-

telebbsten, itiyat ve telkkilerden kl kadar inhirafa
mes yoktu. Erkekler iin salarn tra etmek, ka
dnlar iin salar ince rglere ayrmak mecbur idi.

197

Bu mecburiyete en ufak bir riayetsizlik gsteren veya

elbisesinde, tarz- hayatnda eskiden beri messes ka
idelerden ayrlan adam takibata urard. Takibat, er
kek velilerin bir mbair vastasyla Reis'in, kadnla
rn, Klavuzcu Kadn isminde bir kadn vastasyla Re
isin Zevcesi'nin nezdine arlmak suretiyle vki
olurdu.
Reis, if-y vazife halinde mutlaka beyaz bir sark
sararak oturur, bir hkim tavryla meseleyi tahkik
eder, ihtar ve nasihatlerde bulunurdu. Tekerrr ettii
takdirde bizzat kabahatli arlarak tekdir edilirdi.
Emir hricine kanlar derece derece ihra cezalarna
urard. Btn ceza sistemi boykot zerine messes
ti. Kabahatliden veya btn efrd- ailesinden muay
yen bir mddet zarfnda selm kesmek veya hibir
nevi temasta bulunmamak ekilleri vard. ki, zina
(hatta criye istifr) gibi hareketler katiyyen afv
edilmez ve pek uzun mddet iin ihra cezasn davet
ederdi.
hra cezasnn mthi tesiri vard. Kabile dhilin
de demir gibi bir inzibat idme etmeye kfi geliyordu.
nzibat o derece idi ki, mhimce emr nehiylerin h
ricine kmay kimse hatra bile getirmezdi. Kabile
hayat her hususta tehakkm esasna mstenid olmak
la beraber, Reis, ihra gibi mhim kararlar verirken
muayyen bir zmreye mensup ihtiyarlardan mecliste
hazr bulunanlarn istir surette reyini sorard.

198

ZENGN VE FAKR AYRILII

Krk ilelik yz ksur ferdin tekil ettii hafi
bir tarikat iinde muawec birtakm itima snf te
kilt husule gelmesi pek gariptir. Yakub cemaat ev
vel aniy ve zuaf diye iki ksma ayrlmt. tima
adem-i msavat zerine messes olan bu taksim bile
iki asr mddet devam edebilmi ve adet tehaccr et
mi kck cemaat iinde mcdeleler uyandrm
tr. ki snf arasnda izdiva olmad gibi kabilenin
ayrld dier on'u mtecaviz nesil arasnda bile kfviyet farklar gzetilir, adet bir nevi aristokratlk
mevcut bulunurdu.

DEVLET

MEMURLUU

Kabile efrad ticrete hi bir istidat gstermediler.

Byk bir ekseriyeti hkmet memuriyetlerine heves
etti. Memuriyet hayat temsilin sk ve tam olmasn
mucip oldu. Devlet hizmetinde byk bir istidat gs
terenler, tersane eminlii, srre eminlii, saray ve ehir
kethdal gibi mevkilere kanlar ok oldu.

DNME SIRRI
Zaten kabilenin gizli hayat izdiva eden adamlara
mahsus bir nevi Masonluk esrar mhiyetinde idi. o
cuklarn terbiyesine hibir tesiri yoktu. Tamamiyle
Trk ve Mslman terbiyesi grerek byyen bir o
cuk, etrafnda bir esrar perdesi grp veya mektepte
ki arkadalarndan bir eyler iitip evinde sualler sor-

199

maya balad zaman kat surette nefiy cevaplar alr

d.
"- Sizin bir reisiniz varm, gizli detleriniz var
m."
Gibi szler syleyen bir ocuk tekdir edilir:
"- Reis ne demektir? Reis deyince mahkeme reisi,
belediye reisi anlalr. Onlardan baka reis diye bir ey
bilmiyoruz. Gizli det filn da yoktur."
Tarznda bir cevaba mruz kalrd.
izdiva eden adam, haf tarikatn esrarn renir,
kabilenin uzvu hline girerdi. Bu suretle ayrlk gayrlk hissi sonradan iktisap edilmi riz bir mhiyette
kalrd.

DNMELERE

BASKIN

Geen asrn son nsfnda zuhur eden bir hdise, bu

esrar perdesinin yrtlmasna sebep oldu. Kabile efra
dndan Kanbur isminde bir adam Selnik erafndan
Abdullah Bey isminde bir zta mracaat ederek gizle
nen esrarn ne gibi eyler olduunu ve Yakup'un saadethne denilen evinin yerini anlatt. Bu ev, Yakup
hafdeleri tarafndan kabileye terkedilmiti. Bir ke
sinde Sevi'nin ve Yakup'un kulland baz eya ky
metli bir htra diye muhafaza olunuyordu.
O zaman Selnik'te Al Paa'nn yetitirmelerinden
zaptiye nzr Hsn Paa vali bulunuyordu. Abdullah
Bey kendisine mracaat ederek Kanbur vastasyla ele
geen malmat bildirdi. Ve esrarn meydana karl-

200

masn ve bu gizli hususiyetin ref'ini istedi. Hsn Pa

a bu mracaat mkul bularak evi bastrd. Yadigr
olan eya daha evvel kaldrlmt. Hsn Paa burada
bir ey bulamaynca orada beki sfatyla ikamet eden
Nimetullah kadn isminde bir dul kadn hapis ve taz
yik ederek esrar renmeye alm ise de hibir ey
syletememitir. Bu hdise kabileyi datacak yerde
bilkis tesndn muvakkat bir zaman iin takviye
etmitir.

YAKUBLER

VE MDHAT PAA

Sonralar Hamdi Bey Takm diye ydedilen Yakub kabilesinin inhilline Midhat Paa yol amtr.
Midhat Paa 1873'de Selanik'e vali olduu zaman me
murlar arasndan ba ustura ile tral birtakm kim
seler olduunu hayretle grm ve bunlarn, hafi tarikatlerinin tazyiki ile bu garip harekette bulunduunu
tahkik etmitir. Bunun zerine ban tra edenlerin
memur olamayacaklarn iln etmitir.
lk defa olarak haric bir tesir, kabilenin dahil bir
nizam ve intizamyla tearuz etmitir. Zaten memurlar
(*) Selnik valisi Hsn Paa'nn bu basknna dair, 1879'da ka
leme alnm olan bir risalede etrafl bilgi bulunmaktadr.
Ahmed Saf Bey'in "Sefinet's-Sf" adl el yazs ile 3350 say
falk byk eserinin beinci cildinde bulunan ve yazarn biz
zat Selnik'te yapt aratrmalara dayanan "Dnmeler deti"
adl bu risale tarafmzdan hazrlanarak, Zvi Geyik yaynevi
tarafndan bastrlmtr. Risalenin sadeletirilmi metni bu
kitabmza da alnacaktr.
201

balarndaki ayrlk damgasndan utandklar iin bu

emre itaat ederek sa bytmeyi canlarna minnet bil
milerdir. Mithat Paa bu suretle kabilenin tehaccr
etmi mevcudiyeti zerine gayet klne bir darbe vurmutur.

GONCA-

EDEB

Hamdi Bey Takm'nn esas hususiyetinin yenilik

dmanl olduunu sylemitik. 1873 senesindeki
kyafet bir asr evvelki kyafetti. Mesel keli ayakkab
giymek iddetle men ediliyordu. Mrteci' zorbalar,
Reis'i ziyarete gelen adamlarn kard ayakkablar
n muntazam tefti eder, keli ayakkabya tesadf
ederse satrla krard. Bu kara cehalet muhiti iinde,
Midhat Paa'nn emrinin infaz edilmesi ilk defa olarak
gzleri at. Dier bir ok eyler gln bulunmaya
baland.
1873 ile 1883 arasnda yetien yeni neslin okumu
lar bu tarzda bir kk zmreye hi haberleri ve rza
lar olmadan mensup olarak doduklarndan dolay bir
hicab ve isyan hissi duymaya baladlar. Reis'in btn
(*) Bu rivayette bir tutarszlk vardr: O devirde, ba ak bu
lunmak byk ayp sayldndan, toplum iinde herkes ba
na bir serpu giymekteydi. Fes veya sark altnda sa tra
nn nemi olamaz. Ayrca o devirde ba usturaya vurdur
mak ndir bir ey deildi. Bir Osmanl valisinin sa tra ile
uraaca da dnlemez. Ancak bir ihtimal vrid olabi
lir ki, o da, Vali Paa'nn, klk kyafet takntl "batclk"
hastalnn ilk almetlerini gstermi olmasdr.

202

emir ve arzularna isyanlar balad. hra cezalar ya

yor, fakat yeni nesli zerre kadar mteessir etmiyordu.
Ancak velilere olan hrmet ve muhabbetten istifade
edilerek, bir mddet, bir dereceye kadar inzibat muha
faza olundu.
1300 [1883] senesine doru Gonca-i Edeb isminde
bir mecmua karan genler nazarnda Sevi, on yedin
ci asrda yetimi, arlatand. Ona nisbetle gizli bir tarikate mensup kalmak ve izdiva tarikiyle Trk cami
asna karmamak pek gln bir eydi.

YKSEK

TAHSL

Kabile reisleri artk teceddtle pazarla girimeye

mecbur oluyorlard. Mesel 1300'den evvel ecnebi li
san tahsiline katiyyen msade etmezken, buna msa
maha olunuyor, fakat stanbul l mekteplerinde tahsi
le msade edilmiyordu. Sonra Hukuk ve Mlkiye'yt
msamaha, fakat dierlerine mmanaat olunuyordu.
Bir mddet sonra Eczacya., nihayet Baytarlk'a msde kt. Lakin Tbb'a iddetle muhalefet olunuyordu.
Doktorlua da msde edildikten sonra, bir mddet
Avrupa'da tahsile muhalefet edildi. Kadnlarn ferace
yerine araf giymesi hususunda ayn tarzda mcdele
ler oldu.
Fakat bu emirlerin yeni nesiller zerinde hibir te
siri kalmyordu. Bu neslin btn arzusu kabile teki
ltndan ktktan baka, buna mensup olarak dnya
ya geldiklerini unutmak ve unutturmakt. Memuren bir
tarafa gittikleri zaman Selnik'te doduklarn bile giz-

203

liyorlard. Son krk sene iinde kabile tedric surette

inhill etti. Tekilt ve hususiyet damgas ortadan
kalkt. Dahil izdiva hususundaki mezmum ve muzr
det krld. Dier huss detlerden ayrca bir mezar
lk bulundurmak ihtiyac da bertaraf oldu. ki asrlk
garip itima mevcudiyet tamamiyle tarihe kart. Bu
gn ancak yetmi, sekseni gemi birka ihtiyarn ka
fasnda maziye id bir merbutiyet hissi bulunabilir.
Fakat bunlar inkrazn tam olduunu grdkleri iin
maziyi gln bir kabul addeden yeni nesillere mazi
den bahsetmeye bile cret edemiyorlar. Memur sfaty
la memleketin drt tarafna dalan insanlar tamamiy
le umm camiann mal olmutur.

KARAKA

TAKIMI

Sonralar Karaka Takm diye yd edilen ikinci k

sm, Yakubler gibi iki asr mddet tehaccr etmi bir
vaziyette kalmamtr; birok grltl inklblar ge
irmilerdir. ftirak hareketine riyaset eden Mustafa
elebi, Sevi'nin ve Yakup'un ortaya koyduu esaslardan
daha kark ve girift birtakm hurafeler icat ederek taraf
tarlarn kendine bend etmeye alm, o asrn cehale
tinden istifde ederek muvaffak da olmutur.
Taraftarlar meynnda Abdurrahman Efendi ismin
de gayet sde-dil ve halk bir adam vard ki 1094
[1683] senesinde ihtida etmiti. Bunun Osman Efendi
ismindeki olu, Sevi'nin vefatndan tam dokuz ay son
ra tevellt etmiti. Mustafa elebi ortaya bir tenash
esas karmak istedii iin bu tesadften istifde et-

204

meye kalkmtr. Kendi mevkiini takviye etmek iin

daha iptidadan bu zeminde bir pln hazrlamt. Bu
na Osman Efendi'yi let etmesine yegne sebep, bu ba
sit tesadften ibaretti.
Ortaya koyduu iddia undan ibaretti: Sabatay Sevi
lmemi yalnz ruhu vcudunu deitirmitir. Fakat
Yakup'un vcuduna tenash etmedi, edemezdi. Zira
Yakup, Sevi lmezden evvel de mevcuttu. Sevi ld
zannolunduu gn Abdurrahman Efendi'nin sulbn
den rahm-i mdere dm, Osman Efendi eklinde yeni
den dnyaya gelmitir. Binenaleyh Sevi'nin yerine gemek hakk Yakup'a deil, Osman Efendi'ye aittir.

YEN MESH: OSMAN EFEND

Mustafa elebi'nin bu szlerine katiyen itiraz edil
meksizin inanld. htiml ki, o zaman bile inanma
yanlar vard. Fakat inanm gibi grndler. nk
menfaatleri inanmakta idi.
Mustafa elebi, Osman Efendi'yi kendi plnlarna
let diye kullanarak kabile iinde rindne bir hayat te
sis etti. Hurftn miktar bir mddet gitgide artt.
1114 [1702] tarihinde yani iftiraktan on iki sene
sonra Mustafa elebi, Osman Efendi'nin Sevi'nin veki
li ve mmessili olduunu ilan etti. Osman o zaman 26
yanda idi. Uzun boylu, esmer, iman, mavi gzl,
gab bir adamd. Mustafa elebi'nin bziesi olup kal
mt. Mustafa elebi 1128 senesinde bir adm daha
ileri giderek 40 yanda bulunan Osman'n tpk Sevi
gibi Mesih olduunu ilan etti.

205

Fakat buna baz mterizler zuhur etti. Akl- selm

erbabndan ibrahim Aa isminde biri bu mterizlerin
pidarlarndan idi. brahim Aa, Osman'a ancak bir
vekil nazariyle baklabileceini daha fazla bir ey isnad
olunamayacan sylyordu.
Mesihlii evvel yalnz on kii kabul etti, bil
hare taraftarlar tedricen artt. Lkin kabile arasnda
iin iin bir ihtilf ve tefrika atei yanp duruyordu.
Bu hal be sene devam etti. Nihayet 19 Ramazan
1133 [1721] tarihinde Osman Efendi vefat edince me
sele had bir ekil ald.

BRAHM

AA

TAKIMI:

KAPANCILAR

brahim Aa taraftarlar Osman'n Mesih olmad

n iddia ediyorlard. Buna delil olarak da bir Me
sih'in lmemesi, ryp kokmamas lzm geleceini
ileri sryor ve u teklifte bulunuyorlard.
"- Osman'n mezarn aalm,bakalm. Eer ceset
rmemi ve kokmam ise biz de sizinle beraber Me
sih olduuna itikad ederiz. Fakat kokmu ise siz bizim
fikrimize iltihak ediniz. Bylece ihtilf bertaraf ol
sun."
Osman'n Mesih olduuna inananlar, bu teklife ka
il olmadlar ve mezarn almasna rza gstermediler.
kinci bir iftirak hadis oldu ve sonralar Kapatclar di
ye tesmiye edilen brahim Aa Takm, Karakalar'dan
ayrld.
Karakalar bu takma kar bir zaman Yakubler'in
gsterdii nefret ve husmeti ibraza balamlard. b206

rahim Aa'nn ismini sylemeye raz olmuyor, kendi

sini Papu diye yd ediyorlard.
ANBARCl
Mustafa elebi'nin tesis ettii huraft bir buuk
asr kadar devam etti. Kabile efrad fakr cehalet iin
de bulunuyor, mteneffiznn emrine mnkad oluyor
lard. Ulem nm verilen bu mteneffizndan bir ara
lk Anbarc nmnda biri treyerek btn kabileyi n
fuz ve tahakkm altna alm, efrd-t kabileyi irkin
yollara sevketmiti.
Osman Baba'nn vefatnda erkek, drt kz evl
d vard. Yerine byk olu Abdurrahman Efendi ge
ti. Bundan sonra srasyla on reis geldi.
Yarm asr evvel Mustafa elebi ile Anbarc'nn hurftna kar iddetli bir akslamel balad. Yeni nesil
ayaklanarak btn itima mnsebetleri ahlk bir in
zibat altna ald.
FEVZ-

SBYAN

VE FEVZYE MEKTEPLER

Fevz-i Sbyan, bilhare Fevziye mektepleri alarak

yeni nesle cidd bir terbiye verildi ve pek muktedir bir
muallim snf yetitirildi. Bu mddet zarfnda kabile
efrad byk bir istidat gstererek, kk esnaflktan
ticrete irtik ettiler. Doktor, muallim, avukat, memur
dan mrekkep yeni bir nesil yetitirdiler. ki asrlk

(*) Bu "irkin" yollardan birisini "Drt Gnl Bayram" olduu

anlalyor.

207

fakr cehaleti, be on senelik bir intibah silip spr

d. Bir zamanlar memleketin en mkemmel terbiye
messesesi olan Fevz-i Sbyan ve Fevziye'nin, bu intibahn husulne pek byk bir tesiri olmutur.
Bu inklba ramen kabile tekiltnn, Karakalar'da, dier iki takmdan daha devaml olmasnn, in-,
hillin daha ge balamasnn sebebini iktisad itirak mesade aramak lzm gelir. ktisad rabta olmasay
d dier iki takmda olduu gibi inhill hi phesiz
tam olacakt.
KAPANCILAR

VE

TERAKK MEKTEB

Kapanclar denilen nc ksmn hayat daha ba

sittir. Bunlar 1133 [1721] de Karakalar'dan ayrldk
lar zaman, Yakubler'le ittihat ve ittifak tesisine te
ebbs ettiler. Fakat aradan 31 sene zaman gemi, bu
mddet zarfnda iki kabile baka esaslara gre inkiaf
ederek, arada fevkalde bir tebd husule gelmiti. Bu
cihetle Yakubler, itilf teklifini reddettiler.
Kapanclar, kendileri iin yeni hurft tesisine l
zum grmediler. Eski itiyad ve telkkilerinden bir ks
mn pek sath bir ekilde muhafaza ederek pek erken
den ecneb lisanlar renmek ve garpllamak yolunu
tuttular. Ticrette daha byk mikyasta muvaffakiyet
ler gsterdiler. Terakki Mektebi isminde gzel bir mek-

(*) Bugn Ik Lisesi ve niversitesi ile devam eden messe

sedir. sim "ili Terakki Lisesi" eklinde gemektedir.

208

tep vcuda getirerek, pek iyi esaslar dairesinde yeni bir

nesil yetitirdiler. Ancak iktisad rbtalarla bir md
det birliklerini muhafaza ettikten sonra, bir itima te
ekkl sfatyla inhill yolunu tuttular.

GERYE NE KALDI?
Selnik'te iki buuk asr evvel kurulan ve gizli bir
hayat geiren kabilenin mevcudiyetini zaman inhille uratm, nihayet maziye gmmtr. Bununla be
raber ortada birtakm enkaz vardr ki, sarih bir tasfiye
ye muhtatr. Geride hl bir ayrlk gayrdk izi kalma
sna sebep, bu tasfiyenin icra edilmemesinden ibarettir.
Rd Karaka Bey'in teebbs ne sikle vuku
bulmu olursa olsun, tasfiyenin vukuuna ve asrlarn
rtt esrar perdesinin umm surette yrtlmasna
ve tarihe karmasna iyi bir vesile tekil etmitir.
Selnik'teki kabile efrad vasat zek seviyesince
dkn adamlar olmadklar halde, on yedinci asrda or
taya kan bir arlatann, bunlarn zerinde nesillerce
messir kalm olmas ve antropoloji ilminin en basit ve
iptida kabileler arasnda tesadf ettii birtakm gln
hurftn inkiaf edebilmesi ve uzun mddet baki kal
mas hayretle telkki edilebilecek tarih bir hdisedir.
NEDEN KAPALI

ZMRE?

Bunun ilm bir surette yegne tarz- izah, iki bu

uk asr evvel kk bir muhitte tavattun eden iki yz
ilelik bir kitlenin birdenbire hayata karamayarak
209

muhitten hasmne bir tazyik grdnden ve bu tazyi

kin adet mihanik bir tesir gstererek fertleri birbiri
ne baladndan ibarettir. Bu fertler arasndaki dur
gun mcerred hayatta kolayca birtakm hurft tekev
vn etmitir.
On altnc, on yedinci, on sekizinci asrlarda ortaya
kp Sevi'ye mmasil grltler karan adamlar az
deildir. Fakat bu yolda hurft zaman kolayca
hkmden drebilmi ve be, on sene iinde geriye
hibir nm nian kalmamtr.
EVLENME

MESELES

Selnik kabileleri arasndaki ayrln uzun mddet

devam etmesine sebep, izdiva itibariyle olan adem-i
imtizatr. Daha yarm asr evvel kabile hurft yeni
yetienler arasnda ykld halde izdiva hududu da
ha fazlaca mddet baki kalmtr. Bunun bir sebebi,
eski neslin yeniler zerindeki babalk ve analk itiba
riyle olan tesiridir. Dieri de yakn vakitlere kadar
memleket iinde mevcud olan tarz- izdivatr. Bu sis
tem izdivacn birok mechlt iinde vukuunu icap
ediyordu. Bu cihetle birbirinin ahvlini az ok tan
yanlar, eski izdiva an'anesinden ayrlmamay bir
mddet daha kolay ve tehlikesiz buldular.
Fakat hayatta ve tarz- izdivata olan umm ink
lp, bilhassa eski sedleri gittike mtezyid ve kat' bir
ekilde ykt.

210

MEZARLIK

AYIRMAK

Yetimi seksen yanda bulunanlar zerinde mazi

nin brakm olabilecei bz izler hri olmak zere,
bugn yalnz Karaka Rd Bey'in mensup olduu
zmrenin yalca efrad arasnda tevne mstenid hu
ss tekilt vardr ve huss bir mezarlk bulundur
mak itiyad bak kalmtr. Kimsenin yakndan tand
ve ihtiyacn takdir ettii bir adama maddeten mu
avenet etmesine muhalefet edilemez. Fakat tevn te
kiltnda bile eski zmre hududunun yok addedilme
si, muhtcne yardm etmek isteyenlerin bu muhtala
r umm Trk ve Mslman muhiti iinde aramala
r, mazinin kat' bir surette tasfiye edilmesi nokta-i na
zarndan lzmdr.
Mezarlk hususundaki det de glntr. Bir aile,
llerine iyi bir mezar yapmak isterse, bunu herhangi
bir mezarln bir kesinde vcda getirebilir. Eski
zmre tekiltna gre huss bir mezarlk idme et
mek, ayrl pek mnsz surette idme etmek de
mektir. Eski hurft o kadar glntr ki, bunun en
kk izini bile silmek hususunda her akl banda
adamda adet taassup hisleri mevcud olmaldr.

CEMAAT

TEKLATI

Selnik'te nesillerce yayan kabilenin hayat, hurfta mstenit bir tarikat sfatyla, bir haf cemiyet s
fatyla glntr. Dhili izdiva usl shhat itibariy
le ok muzrdr. Fakat inkraz eden kabilenin geir
dii itima imtihanda bir tek nokta vardr ki, mem211

leketin umm hayat iin nazar- dikkate alnmaya l

yktr. O da kk mikyasta cemaat tekiltnn husu
le getirdii itima fidelerdir. Asrlarca mddet zar
fnda Selnik'teki kabile arasnda pek mahdut bir
nisbette cani, serseri, sefil yetimitir. Bu kadar dkn
bir nisbete pek az insan kitleleri arasnda tesadf edi
lebilir. Buna sebep, birbirlerini gz nnde tutanlar
arasndaki tevn ve itima kontroldr. Zaten bugn
itima hareketlerin balca hedefi de bu nevi kontrol
vcda getirmektir. Bilhassa stanbul gibi byk e
hirlerde asr bir ekil ve ruhta cemaat tekilt yapla
cak olursa memleketin itima hayatna pek hayrl bir
salh unsuru girmi olur.

(*) Dnme gazeteci Ahmed Emin Yalman'n kaleme ald ve

11-22 Ocak 1924 tarihlerinde Vatan gazetesinde tefrika olu
nan "Trihin Esrarengiz Bir Sahfesi" adl yaz dizisinden yap
tmz nakiller burada sona erdi.
212

Basnda Dnmelik
- III KARAKAZDE'NN FAATI
-1 1924 YILINDAK AIKLAMALARI
Dnmeler hakknda, hi beklenmeyen bir dileke ve
rerek ortal kartran Karakazde Rd'nn dilek
elerinden ve kendisine atanlara cevap olarak gnderdi
i yazlarndan baka, onunla yaplm birka mlakat
da gazetelerde kmtr. Bunlardan mhim olan iki ta
nesini, gazeteci ilvelerinden ayklayarak ve biraz sadeletirerek aaya alacaz. Bu yazlarn ilki 8 Ocak,
ikincisi 17, 18, 24 Ocak 1924 trihlerinde Vakit gaze
tesinde kmtr. Bu birinci mlakat yapan, gazetenin
muhabirlerinden Hseyin Necati'dir.
(*) Hseyin Necati iller (d. 1895, Milas), Prof. Dr. Tansu iller'in babasdr. 1915 ylnda Mlkiye Mektebi'ni bitirmi,
1918'den sonra basn hayatna balamtr. Vakit gazetesin213

VAKTTE IKAN BRNC MLAKAT

Geen gn yanmda Tanin muhabiriyle Meclis
nnde dururken bir zat gelerek kendisini takdim etti.
"- Selnik Dnmelerinden Karakazde Rd!"
Tebessmle, biz de kendimizi takdim ettik. Durup
dururken u takdim ekli bana garip gelmiti.
Meer sebepsiz deilmi. Dnmelik meselesini hal
letmek zere Ankara'da bulunuyormu. Gerek Tanin
muhabirine, gerek bana matbu birer istida verdi. Mec
lis'e hitap ediyordu. Hlsasn alarak telgrafhaneye
gnderdim.
Teebbs Ankara'da da az ok bir alka uyandr
mtr. nk Rd Bey'in baka bir istida ile Reisicumhur'a da mracaat ettiini, istidann Baveklet'e
havale edildiini haber aldm.
Bugn pastacda mebuslarmzdan Kzm Bey ve
hriciyeden dier bir zat ile oturuyorduk. Karakazde
yanmza geldi.
Glyordu, memnundu:

de alt srada mesleinden ayrlarak, 9 Nisan 1924'te

retmenlie tayin ile Mula'ya gitmi ve ancak 1930'da s
tanbul'a dnmtr. iller ailesinin aslen Dnme olduunu
ileri sren Prof. Dr. Yaln Kk, bu ayrln sebebi olarak,
Karakazde ile yapt mlakat yaynlayarak cemaatin sr
larn aklamas olduunu sylemektedir.: "iller Ailesi Ya
hudi mi?" Tekelistan, s. 137-140, 2. b, stanbul 2001, YGS
Yaynlar.
214

"Tanin yazmam, dedi. Fakat bu benim mefkremdir. Her halde bir netice alacam."
Rd Bey cidden hosohbet bir zattr. Bize Dnmelik hakknda uzun uzun malmat verdi. Henz k
k iken annesinin nasl kolundan tutarak, kendisini
babasyla Dnmelerin ibdet ettikleri salona gnderdii
ni, ibdetlerinin tarzlarn anlatt:
"- Validem bana: Kat'iyyen kuzu eti yeme, senesinde
lrsn. Dnmelerden baka bir kadnla temas edersen mut
laka cehenneme gidersin. Bu ibdetler hakknda sakn
Trkler'e bir ey syleme. Trkler soan gibidirler. Sen hi
ac olmayan soan grdn m, derdi.
"Halbuki Selnik'te Arnavutlar vard. Gayet nefis
kuzu piirirlerdi. ocukluk, imrenirdim. Nihayet gi
dip yemeye karar verdim. Bir taraftan korkuyordum.
O heyecanla yediim kuzuyu unutamam. Zihnimde
yer eden bu telkinler ile o sene hep lm bekledim.
lmedim. Yine yedim. Yine lmedim. Valideme an
lattm. Btn sylediklerinin doru olmadn, kuzu
yemekle bir insann lmeyeceini iddia ettim. Kzd."
DRT GNL MESELES
Merak ederek sordum:
"- Niin kuzu yemiyordunuz?"
"- Kuzu yiyorduk, fakat merasimle! Siz Drt Gnl
Meselesini bilir misiniz?"
"- Hayr..."
Benim iin imdiye kadar mehul olan ve ok garip
gelen bu tafsilt merakl buluyordum.
215

Rd Bey anlatt:
"- Kuzu yemenin mevsimi vardr: Senede bir gn.
ki arkada anlarlar. Karar verirler. Kuzu ziyafeti ya
parlar; tabi eleri ile beraber. O akam kuzu yenir.
("Vakit" yaz ileri buradan bir cmleyi hakaret sayarak
karmtr). Bunun sevab oktur. O gece ne kadar ok
sevap yaplrsa, bu sevapla insan cennet yolunda o ka
dar fazla yol alm olur!"
Rd Bey'in syledii "cennet yolcular" herhal
de nesli kesilip ahirete gitmi kimseler olmalyd ve
muhakkak Rd Bey'in hurafeler iinde brakt
bir zmredendi. Ben de kendilerini yine kendi yolla
rnda brakarak u Drt Gnl meselesini anlamak is
tedim.
"- te bu ya! Dedi. Kuzu banda en az drt kii!"
"- Anladm, anladm, yani drt kii gnllerini bir
letiriyorlar. "
"- Evet, fakat bazan drt gnln birlemesi kf
gelmeyebilir. Bu takdirde birleen gnllerin otuza
kadar kt vkidir!"
"- Hurafeler bu kadar da deildir. Selanik'te Dn
meler arasnda -h- Allah olarak tannm biri vard.
Yangn oldu. Birok aileler, mcevherlerini, kymetli
eyalarn onun evine gtrdler. Zannediyorlard ki
ate oraya gelemez. Halbuki pek l geldi ve orasn
yakt. Bu benim elimde bir propaganda silh oldu.
Fakat abucak te'vil ettiler: Elbette yanacakt. Biz o
kadar gnh iledik ki, dediler.
"Bir gn bunlar Dhiliye Vekili Ferid Bey'e de an216

lattm. Hep kahkahalarla gld. Elimi skt. Beni teb

rik etti ve: Ben Dnmeleri zeki ve mkul bilirdim,
meer ok ahmak insanlarm! Dedi."
Filhakika biz de birok glerek Rd Bey'i tebrik
ettik.
MENFAAT

DNMELER

Rd Bey on be yandan beri bu hurafelere isyan

etmi. lk kars da nceleri hurafelere inanr iken,
kendi telkinleri ile btn bu inanlara ehemmiyet
vermez olmutur. Ayastefanos'ta (Yeilky) oturdukla
r mddete oradaki Trkler tarafndan daima takdir
edilmi ve halk kendilerini dier Dnmelerden tama
men ayr bir nazarla grmtr.
Rd Bey'in izahat bana kfi gelmedi. Dnmeler
arasnda benim tandm, memleketin tand sima
lar vard.
Baz noktalar anlamak yolunda Rd Bey'e baz
sualler daha sordum. imdi onlar geerek yalnz ald
m cevaplar yazyorum:
"- Dnmeler dedi, kabiledir: Karakalar, Kapanclar, Hamdi Beyler.
(Buradan Rd Bey'in her kabile ve gruplar hakkndaki hkmleri, tavsifleri karlmtr.)
"- Btn bunlar birletirerek yine gruba ayra
biliriz:

(*) karmalar, gazete tarafndan yaplm ve yerlerine parantez

iinde bu notlar konulmutur.
217

"Bir ksm, cahildirler, tam olarak Yahudidirler, Yahudice dua ederler, muhafazakrdrlar.
"kinci grup, aydn kimselerdir.

Hurafelere pek

ehemmiyet vermezler; fakat Trk unsuruna hi kar

mak istemezler. Sadece menfaatlerini dnrler.
"Pek az ksm Trklerle karmlardr. Btn
Dnmeler on be bin kadardr ve bu nc ksm ancak
yz buluyor."
"Benim kzmam ikinci snfadr. Nesil bozulmu
tur. Daima amca, teyze kz ala ala, hep i ie ihtilflar
neticesinde mnkariz olmaktayz. Bunun sebebi men
faattir, demitim."

BR DNME, TRK KIZI ALIRSA

"- Genler, tahsil grenler, belki Trk kz alacak
lardr. Fakat ihtiyar ve muhafazakr babalarndan ve
analarndan kalan miras kaybetmekten korkarak yine
kendilerinden alrlar. Faraza ben Selnik'te yksek
tahsil grm bir gen tanrdm. Bir Trk kz sever
di, ald. Babas reddetti. Ticarethaneden kardlar.
Sonra grdm. Elinde bir ip vapurlarda hamallk edi
yor ve hayatn kazanmaya alyordu. Bu gibileri ne
Trkler benimsiyorlar, ne de Dnmeler ilerine alyor
lar.
"- Aydn ve fikir adam olanlara gelince: Onlar da
sadece menfaat-perestlik ve bencillik yznden bu
kurtulu yolunda nderlik etmiyorlar. Daima birbirle
rini tutarlar. Fakat boykotlar da mdhitir. Kanaatle218

rine ramen bu menfaat endiesi ve yalnz kendilerini d

nmeleri yznden felkete gidiyoruz. Bilirler ki bir
maaza sahibi iseler mterilerin, bir messese sahibi
ise, satlarn yzde seksenini kaybedeceklerdir; bile
bile susuyorlar."

ARE NEDR?
"- imdi ben dnyorum ki, gelecek muhacirler
ikier er kamilen Anadolu'ya dalmldr. Kat'iy
yen herhangi bir mntkada toplanmalarna meydan
verilmemelidir. Sonra faraza bin gen erkek, be
bin gen kzmz var. Bunlarn mutlaka kendilerinden
baka rklarla evlenmeleri mecburiyet altna alnmaldr.*
"Kzlarmz bittabi Trkler'e varacaktr. Genleri
miz de Trk, Alman, Fransz kzlarn -izin olduu
iin- alabilirler."
Rd Bey samimi bir Dnmedir. Nesline merbut
tur. Onun hayrn istiyor. Mkuldr ve bu uurda a
lmak onun hakkdr.
Fakat Rd Bey sadece neslinin menfaati namna
alrken bu meselenin bizi ilgilendiren noktalarna

(*) Sekiz bin gen, demektir. Bu rakam, lfn gelii olarak sy

lenmedi ise, Dnmelerin saysnn, yukarda verdii on be
binin ok zerinde olduunu gsterir... Dnmelerin "Ana
dolu'ya datlmas" konusunda, Ahmed Saf Bey'in yazdk
larna da baknz.
219

bizim ehemmiyet vermemiz lzmdr. Ben, muhtelif

kimselerin fikirlerini sordum:

BR DOKTOR: MZE ALALIM MI?

Bir doktor:
"Bu nesil, dedi, kk istisnalar dnda tamam ve
remlidir. Kendileri kendilerinden ikyetiler, iimize
almak, kanmza kartrmakla byk bir kazanta bu
lunmu olmayacaz."
Bir iktisat dahi:
"Bunlar zeki ve tecrbeli bir unsurdur. Memleketin
iktisadiyatn kamilen ellerine alacaklardr" dedi.
Bir itimaiyat taraftar kt:
"nklbmzda ve tekmlmzde mhim rolleri
ve hizmetleri grld. ktisad mahzura gelince, bun
lar kamilen ve samimi olarak iimize karp bizden
olunca Ahmed, Mehmed, Cavid, Sim arasnda fark
kalmayacan" syledi.
Meseleye Meclis alka gstermitir. Haber ald
mza gre partide mevzuubahs olacaktr. Bittabi muh
telif nokta-i nazarlar arpacak, verilecek karar her
halde memleket iin en faydals olacaktr.

Vakit gazetesi m u h a b i r i Hseyin N e c a t i ' n i n Karakazde R d ile yapt ve 8 Ocak 1924'te yaynlanan
m l k a t burada sona erdi.

220

VAKTTE IKAN KNC MLKAT

imdi ayn gazetenin muhabirlerinden hsan A r i f i n
yine Karakazde ile yapt, 17, 18 ve 24 Ocak tarihli
Vakitlerde km olan mlkatn aaya alyoruz:

"DNME,

IFIT!"

Rd Karaka Bey, orta boylu, tknaz, esmer ve

kumral sal... zerinde daima grdm dik yakal,
beyaz bir fanila var. Krbyklarnn ular kesik,ba
krk be senenin frtnalarla dolu klarndan bir levha
tayor.
Rd Bey, dini, milliyeti ve tarihi mehul olan r
knn bugnk manzaras karsnda zdrap duymu
tur. Bayramz karsnda gururu kabaran, zdraplarmz nnde gzleri yaaran ve zaferlerimiz karsn
da kalbi kanatlanan bu insan, rknn hayatnda haki
ki bir inklp yapmak istiyordu. Ve belki de, bu hare
ketinden sonra tarihlerin inklplar arasnda bir er
eve arayacaktr.
Krk be senelik hayatn dolduran derdini anlata
anlata kslan sesiyle tekrar balad:
"- hsan Bey, dedi. Beni bu Dnmeler on be sene
evvel aforoz ettiler. Hayatm, onlardan uzak, tamamen
Trklerin iinde gemitir. Dnmelikten nefret edi
yordum. Bu gayri tabi bir haldi. Ne dini dinimize, ne
ahlk ahlkmza, ne milliyeti milliyetimize uyuyor
du.
"Bir gn ocuum alaya alaya geldi: "Baba bize
221

Dnme, ft diyorlar. Biz Trk deil miyiz:" dedi.

Kalbim kan alad.
"Yine Mtreke senelerinden bir gnd. Hill-i
Ahmer (Kzlay) iin Beyolu'nda iane topluyordum.
Orann zenginlerinden baz Yahudiler'e, Rumlar'a
mracaat etmitim. Yahudiler'den biri:
"Rd Bey, sen byle eylere ne karyorsun. Sen
de bizdensin, Yahudi'sin" dedi.

BEN HLS

DNMEYM

"Bunlar benim hislerime vurulan birer hanerdi.

Bu hakaretler ne zamana kadar devam edecek, diyor
dum. ok kr, Cumhuriyet iln edildi. Zemini za
man mnasip buldum. Hayya ale s-salh dedim, gel
dim."
"- Baz gazetelerde, baknz, sizin sylediklerinizin
aksi fikirler var" dedim.
Rd Karaka Bey, iki elinin parmaklarn yuma
rak gsne vurdu:
"- Ben hlis mlis Dnmeyim, dedi. Ayrlk vardr.
Bu toprakta Trk olacaz, baka are yoktur. Ben Se
lanik'teki iftliklerimin muhafazasna almyorum.
Hayrl bir ie giritim. Samimiyetimden phe et
mek, gayretullaha dokunur... Sonra benim nifak ve ikak karmak istediime zhip oluyorlar. sterlerse be
ni stikll Mahkemesi'ne gndersinler. Orada btn
bunlar daha iyi anlatrm."

222

"- stanbul'a ne zaman gideceksiniz?"

"- imdi gitmem, beni rezil ederler."

EY DNME GENLER!
Rd Karaka Bey, bunu sylerken hazin ve m
teessirdi. Bana derdini maksadn durmadan anlatma
ya alt ve bir hatip gibi haykrd:
"- Ey uyuyan Dnme genleri! Uyannz, Dnme
lerin inklb yaklamtr. Siz bilmiyor musunuz ki,
her inklp o milletin iinden kar. Dnme inklb
da Dnmelerin iinden kacaktr. Gzlerinizi an!"
Rd Karaka Bey, bana Yahudiler'in hurafeleri
nin bir kitap olacak kadar ok ve merakl olduundan
bahsetti. Gazeteme aziz arkadamn gnderdii hura
felerin ehemmiyetsizliini syledi.
Bunlarn bir ksmna daha evvel vkf olmutum.
Fakat bunlar daha iyi olarak Bir Dnmenin azndan
dinlemek her zaman yakalanamayan mesut bir frsat
kuuydu. Mesleimin nbetleri iinde rpererek R
d Bey'den rica ettim:
"- Btn bunlar bana nakl etmez misiniz?"
"- Peki, dedi. Fakat bunlar pek oktur. Birer birer
tasnif edeyim. Size para para anlatrm."

GEN

SELNKLNN

TEHDD

Sabahleyin szletiimiz yer olan pastacda Rd

Karaka Bey'i buldum. Bana ald bir tehdid mektu-

223

bundan bahsetti. "Gen Selnikli" imzasyla gelen bu

mektubun son satrlar yle bitiyordu:
"Rd Bey, sen Dnmelerin elinde can vereceksin."
Uzun bir kahkaha zinciriyle bu Donkiot azl
mektubun satrlarn dmledik ve Rd Bey keli
meleri aznn iinde yuvarlanan bir ahengle rknn
asrlarn perdesi arasnda kalm mehul hurafelerini
anlatmaya balad.
Rd Bey'in ivesine, kelimelerine hibir ey ilve
etmeden aynen naklediyorum:
LHLARI

Selnik'TE,

HALFELER

STANBUL'DA

Dnmelerin iki buuk asrdan beri kendilerine

mahsus din tekiltlar mevcuttur. Bunlar herkesin
bildii gibi Karakalar, Kapanclar, Hamdi Beyler namlaryla ksma ayrlmlardr.
Dnmeler, ilk ortaya ktklarndan, krk elli sene
sonra, dinlerinin kurucusu olan Sabatay Sevi'nin ruhu
nu tad iddia olunan Osman Aa nmnda birisini
-h- Allah diye iln ettiler ve Osman Aa, Dnmele
rin ilhlar oldu.
Bu ilhn zuhurundan sonra Dnmelerden altm
kii sokaa frlayarak Osman Aa'nn evine gitmi
ler, nnde secde ederek, Dnmelerin bu ilk ilhna
evvel bat etmilerdir. Bu altm kii ilk Sahabeler
olup, bunlara "Baba" nm verilmitir.
Osman Aa ldkten sonra yerine bir dierini se-

224

miler ve bu byle devam edip gitmi, Osman Aa'nn

yerine geenlere, "Halife" denmitir.
"- Demek Dnmelerin de ayr halifesi var?"
"- Var ya! Dnmelerin imdiki halifesi stanbul'da
dr."
"- Kimdir? smini syler misiniz?"
"- Orasn mazur grn. cap ederse sylerim."
Rd Bey hurafelere aynen devam ediyordu:
Sahabelerin vefatlarnda yerlerine evld ve ahfad
kaim olur. Bunlar da, gerekirse aklayacam.
Dnmelerde snnet Mslmanlarnkinden baka
trldr. Bir Dnme ocuu iki veya yana gelin
ce snnet edilir. Snnet edilmeden evvel ocua Hali
fe'nin eli ptrlerek, izni alnr. Snnet esnasnda Yahudice dualar okunur.

GECE

YARISI KIYILAN NKH

Nian, izdiva akidleri, ocuklar ta analarnn kar

nnda iken vuku bulur. Mesel iki kadn gebe deil
mi: Birbirleriyle szleirler. Benimki kz, seninki er
kek, yahut seninki kz, benimki erkek olursa, birbirle
rine verelim derler. Bu suretle ocuk domadan nikh
kylr.
ocuklar be yalarna gelince tekrar ve fiilen ni
anlanrlar. Vakti gelince yaplan nikh, gece vakti
olur. Halife'nin izniyle gelen hahamlar Yahudice dualar
okurlar. Ve gelinin bileine "hamil" denilen Osman
225

Aadan kalma mbarek bir bilezik taklarak, akid ic

ra edilir.
Ertesi gn ise bu gizli nikh aktrmamak iin bir
imam, birka davetli arlarak Trk usul ikinci gs
termelik bir nikh yaplr.
Gvey zifaf akam ilk evvel Selnik'teki Osman
Aa'nn kabrine gider ve hahamlar vastasyla dualar
ettirilerek secdeye kapandrlr ve Osman Aa'nn ta
ptrlr.
Zifaf gecesi sofrada, gelin, gveyin arasnda ha
hamlar uzun dualar okurlar ve yemekten sonra gelin
gvey yalnz braklr. Odalarnda yalnz kalnca, g
vey, kendisini bekleyen gelin karsnda hu ve vecd
iinde Osman Aa'ya uzun ve dakikalarca sren bir vi
sl [kavuma] duas okumak mecburiyetinde kalr.

KADIN LLER ERKEK YIKIYOR

"- mez misiniz?" dedim.
Rd Bey bir sigara alarak yakt ve iri siyah gz
lerinin nnden kvrm kvrm ykselen dumanlar
arasnda hatratn toplamaya alarak devam etti:
Cenazelerine gelince, hastann son nefesinde hazr
bulunan kadn ve erkeklerin hepsi beraber dua ederler.
Dnmelerde kadn mevtalar erkek gassal ykar.
Kabristanlar Selnik ve stanbul'da Mslmanlarnkinden ayr bir yerdedir. Harite bir Dnme lrse
bu kabristanlara nakledilir.
226

Dnmelerin birok dualar vardr. Sabahleyin yz

lerini ykarlarken havlu duasn okurlar. Akam duala
r ise muayyen bir saatte mahalleler arasndaki husus
ibadethane edindikleri evlerde yaplr. Dnmeler, ken
dilerine mahsus olan bu hurafe detlerinden baka Ya
hudilerin tbi olduu baz bayramlar kutladklar gi
bi sair Yahudi zel gnlerinde de ayin yaparlar.
Arada ka-g olmadndan kadn erkek bir arada
ibdet ederler.

"KUZU

ZYAFET"

Dnmelerin mehur bir kuzu demleri vardr. Bu

vakit haricinde kuzu yemek gnah addolunur. Kuzu
ziyafetleri zaman gelince, Dnmeler aralarndan yirmi
be otuz kiilik kadnl erkekli gruplar yaparlar. Bu
gruplar muhtelif evlere taksim edilirler. Erkekler bu
kuzu sofralarna dizilirler. Ssl kadnlar bunlara hiz
met ederler. Bu mbarek ziyafetten sonra gece tes'id
edilir.
(Rd Bey'in kaln kalar altnda prldayan koyu
gzlerinden ince manidar bir tebessm imei akt
ve devam etti:)
Evet bu gece byle kutlanr!.. Ve bu gecenin kah
raman olan kadnlar en fazla sevaba girenler oldukla
r gibi, doan ocuklar da azizler kadar mukaddes adde
dilir.
Rd Bey'in ilk fasl burada bitti. Elini skarken
bana soruyordu:

227

"- Kuzum, btn bunlarla Mslmanln ne al

kas var? Dnnz ki, bunlar bir ey deil, daha ne
ler neler var!"
KARAKAZDE

EVLENYOR

kinci konuma iin bulutuumuzda, yerime otu

rur oturmaz:
"- Evleniyorum!"
diye bard. Yzne baktm.
"- Kiminle?" dedim.
Rd Bey'in gzlerinin ii glyordu, izahat ver
di:
"- Ailesiyle Varna'dan gelmi, hlis bir Trk kzy
la... Babas da Yeniky'de bir bakkaliye sahibidir. yi
halli, terbiyeli bir kadnck..."
Szn kestim:
"- Peki ama, dedim. Dnmelerin detleri mucibin
ce, siz de izdiva iin, Dnmelerin stanbul'daki hali
fesinin rzasn aldnz m?"
"- Ne lzum var? Dedi, hem ben Kad'ya mracaat
ettim. Trk kz alyorum. Trk gibi evleneceim. Za
ten Trkm. Bakalm, Kad, stanbul'dan baka zev
cem olup olmadn sordu. Cevab gelir gelmez nik
hmz olacak."
"- Mbarek olsun! Dedim. imdi masalmza de
vam edelim..."
Salonu, perdelerin arasndan szan oyal bir k
dolduruyordu.
228

YAHUD

DUASI

Rd Bey'in gzlerinin, ypranm iki perde gibi

buruuk kapaklar indi. Tumturakl, kark bir Yahu
di duasn okumaya balad. Ba, bozuk bir saat rakka
s gibi, kesilen bir sratle yava yava sallanyordu.
imden birden tc bir rperme duydum. Dua,
mahremiyetin, engin ve uzak bir efsne leminin hu
net ve tlsmyla dolu idi. Birden kendimi lo ve so
uk yer alt mbedlerinden birinin rutubetli ve harap
duvarlar dibinde, uzun, atall ve sararm sakallary
la, mavi ve lk gzleri bir baka fsun ve ruhniyetin vecdiyle klm, harmanileri geni hahamlar
nnde zannettim.
Bu hayalimin levhasn, Rd Bey'in przl kah
kahas bld.
"- Bu ne?" dedim.
"- Buna, dedi, Tflla duas derler. Dnmeler felket
ve zdrap zamanlarnda bu duay okurlar ve lh Os
man Aa imdadlarna yetiir."
DNMELER KIYAMETTE DE AYRI
Ben sylemeyi unutmutum. Dnmeler Rusolar, Filorintiler, Tironlar ve Kohenler namlaryla birtakm soy
lara taksim edilmilerdir. Bunlarn iinde en mukad
des soy Rusolar ve Kohenler'dir. Bu soylarn mterek
inanlar vardr. Kyamet kopunca dnyadaki btn
insanlar iinde yalnz Dnmeler soy soy toplanacaklar,
Kohenler yeil bayrak, dierleri de krmz bayraklar
alarak alay alay cennete gireceklerdir.
229

SOFRA

BAINDAK

AYNLER

lh Osman Aa'nn ve on ashabnn zel gn var

dr. Bu husus bir bayram mhiyetinde olup, adna
"Ayn Yirmi Yedisi Ziyafeti" denir. Bu ziyafet, bayramla
rn en mutantandr. En mehur alar, en fazla brek ve
tatllar yaparlar. O gece ieklerle mzeyyen ve musan
na sofrabanda brekler tatllar yenir, Osman Aa'nn
on ashabnn ruhuna dua edilir. Fakat bunlardan en
iyisi ve mbarei Dnmeler indinde anlattmz Kuzu
Ziyafeti'dir ki, bu da ayn yirmi yedisinde yaplr.
Dnmelerin bu yinlerinin ekserisi hep sofraban
da olur. Baz geceler, toplanlan husus evlerde ortaya
byk sini tepsiler iinde meyveler konur.
Btn Dnmeler elele vererek bu meyve tepsisinin
etrafnda dualar ederek dnerler.Ayinden sonra btn
Dnmeler dizilir, hepsi aile fertleri miktarna gre
nne mendiller sererler ve duadan sonra kudsleen
bu meyveleri mendillere doldurarak sokaklarda gizlene gizlene, bu mendillerle meyveleri evlerine tarlar.

GNAH

IKARMAK

Dnmelerin bir de Aa Bayramlar vardr. Bu bay

ramda aalarn etrafnda yin ederek aalarn kkle
rine su verirler.
Senede muayyen bir gn btn Dnmeler, afak
skmeden oluk ocuk, hep beraber evlerinden kar
lar, husus ibadethanelere giderler ve orada hahamlara
birer birer sadaka verirler.

230

Bu sadakalar fukarann ihtiyalarna hasredilir. Se

nede yine muayyen bir gn de Gnh karmak zama
n vardr. Bugn btn Dnmeler ayaklarna sar mest
ler ve zerlerine cppeler giyerek Osman Aa'nn ruhu
nnde eilir ve gnhlarnn afvn niyaz ederler.
Karakazde Rd ile muhabir hsan Arif'in yapt
ve Vakit gazetesinin 17, 18, 24 Ocak 1924 tarihli sa
ylarnda kan mlakattan yaptmz iktibaslar burada
sona erdi.
KARAKAZDE STANBUL'DA
Dnmelerin "Karakalar" zmresine mensup olan
Karakazde Rd'nn yukarda bahsi geen ve bir ks
m alnan yazlarnn hepsi 1924 yl Ocak ay iinde s
tanbul gazetelerinde kmt. Kendisi bu srada Anka
ra'da bulunuyordu.
Rd Karaka bu yaz ve beyanatlar ile, Ahmed
Emin

Yalman'n

Vatan'da yaynlad ve Dnmeliin

"unutulmu eski bir hurafe" olduunu telkin eden yaz

larna da cevap vermi oluyordu.
Karaka, Ocak aynn son gnlerinde stanbul'a d
nnce, Vakit gazetesinin bir muhabiri kendisiyle gr
t.
28 Ocak tarihli nshada kan konumada, Karaka
zde, muhabirin suallerine cevap verirken unlar da
sylemiti:
231

DNME

HAHAMIN

OLU

Bugnk mesmtma [duyduuma] gre Dnmele

rin mnevver tabakasnda lehime olarak iyi bir cereyan
hsl olmutur. Maamafih Selnik'ten muhacir sfatyla
gelen bz mutaassp Dnmelerin de aleyhimde oldukla
rn, bunlarn svp saydklarn iittim... Hatta kendi
hahamlarndan birinin olu olan bir gen Dnmenin ba
z mehfilde, herkesin iinde: "Rd Bey bir defa Anka
ra'dan gelmeyecek mi? Onu bekliyen bir tekilt var; kendisi
nin hakkndan gelinecektir" szlerini sarf ettiini ren
dim, Ankara'da iken aldm bir tehdit mektubunun sa
hibi de hl bu kabilden olarak atp tutuyormu.
stanbul'a avdetimde hsl ettiim ilk netice, neri
yatmn Dnmeler arasnda muhtelif cereyanlara sebep
olduu merkezindedir. Maamafih ben bu mesele, kub
bede ho bir sadya inklb edinceye kadar fikrimde
sbit-kademim ve cz'i bir zaman zarfnda, aleyhimde
bulunan Dnmelerin de iyice dnerek meseleyi
mantkla, aklla mtla ederek fikrimi tensip edecek
lerini ve Trklk camiasna iltihak ederek bugnk
fena vaziyetlerinden hals olacaklarn kat'iyyen mit
etmekteyim.

GEN

DNMELER

stanbul gazetelerinden birinin bir tefrikasnda:

"Dnmelerin Rd Karaka Bey'in mensup olduu zmre
sinde bu tekilt mevcutsa da Kapana ve Haindi Beyler ka
bilelerine ait tekilt mnkarizdir" deniliyor.
Bu gazetenin mezkr tefrikas bir itiraf ve bir inkr

232

muhtevi demektir. Benim mensup olduum zmredeki

tekiltn mevcudiyeti itiraf ediliyor. Fakat Hamdi Bey
ve Kapanclar kabilelerine it tekilt mnkariz demek,
bunlar Trklk camiasna iltihak etmiler mi demektir?
Benim bildiim hl Kapanc ve Hamdi Beyler
kabilelerine mensup Dnmeler de ayn dier kabile gi
bi husus itiyat ve hayatlarn muhafaza etmektedirler.
lerinden biri vefat edince, yine skdar'daki Dnme
ler kabristanna defn ettiriyorlar. ir Dnme itiyatlar
n da muhafaza etmektedirler.
Bu tefrikada gerek Kapanc ve Hamdi Bey kabile
lerinde ve gerek benim mensup olduum zmrede an
cak yetmilik, seksenliklerde bu itikdt- btlann
mevcut olduu zikr ediliyor, halbuki hakikat bu mer
kezde deildir. lerinde hatta yirmi, yirmi be, otuz
yalarndaki delikanllarnda bile bu hurft mevcut
tur. Bunun isbt da g deildir.
***

Ahmed Emin'in yazlarnda verilen bilgilere, Karaka'n syledikleri de eklenince Dnmelik tekilt hak
knda olduka etrafl bilgi elde edilmektedir.
Mesela Karaka'n bu son yazsndaki "Dnme haha
m" ve "gen Dnmeler" aklamalar, bu cereyann hi
de "trihe gmlmek zere" olmadn gstermektedir.
"E DETRME" GEREKTEN VAR MI?
Dnmeler hakkndaki yazlarda grlen, fakat akl
almaz bir iddia gibi telkki edilen bir mesele insan ra233

hatsz etmektedir. Karaka Rd'nn itiraf ve ithamla

r arasnda "Kuzu bayram, Kuzu Ziyafeti, Drt gnl mese
lesi" diye bahsi geen ey, halk arasnda "mumsnd"
yapmak diye nefretle anlan "e deitirme" sefaletidir.
Ahmed Emin de bu faciaya, bir ara (1800'l yllarda
olmal) Dnmelerin bana geen "Anbarc"dan bahse
derken "Btn kabileyi nfuz ve tahakkm altna alm,
efrd- kabileyi irkin yollara sevketmiti" diyerek, iaret
etmi olmaldr.
Dnmelerle ilgili
lk Sebil gazetesinde
kt 18 Haziran
"Yahudiler mumsnd
neredilmiti.

ilk yazlarmz 1976 ylnda hafta

yaynland srada son tefrikann
tarihli 25. sayda "Yesevzde'nin
yaparlar m?" balkl bir yazs

Dnmeleri de Yahudi sayan Yesevzde, o yazsnda,

yakn tarihli ve Franszca iki Yahudi kaynandan bu
meseleye dair elde ettii bilgileri vermekte idi.
Daha nce, ikinci blmn sonuna Prof. Dr. Scholem'in, Prof. Dr, Kk tarafndan tercme edilen yaz
sndan aldmz paralarda, kendisinin, bu detin Dn
meler arasnda bulunduuna dair kat' kanaati olduu
nu grmtk. Yine Gvsa'nn Galanti'den evirdii ve
"Sabatay Sevi" adl kitabna ald metinlerde, 1913'te
Yahudilie dnme teebbsnn Musev hahamlar ta
rafndan reddi hdisesinde, bu detin, geri dn istei
nin reddine sebep olduunu okumutuk. Yesevzde'nin
ayn istikamette olan aratrmasn da buraya alacaz.

234

"MUMSND" ZERNE BR YAZI

"Yesevzde" nm- msteryla yazan Alparslan
Yasa, Yahudiler ve onlarn dnya hkimiyeti yolundaki
gizli faaliyetleri hakknda, insan gerekten hayrete d
rc aratrma eserleri bulunan bir yazarmzdr. (bkz.
Sosyal Demokrasi, Bilderberg Group, Nasl Bir Dnyada
Yasyoruz?)
Kendisinin, szn ettiimiz bu yazsn, bahsimize
aklk getirip tamamlad iin aaya aynen alyorum:
ocukluumuzdan beri, ingenelerin yhd Kzlbalarn "mumsnd" yaptklar, yni senenin muay
yen bir gecesinde karlarn deitirdikleri iddiasn
duyar dururuz. Ne var ki, bu iddialarda bulunanlar
hep bu zmrelerin dndaki kimselerdir ve sk sk da
bunu eytanca bir ehev zevkle sylerler. imdiye ka
dar, dorudan doruya bir ingenenin yhd da bir
Kzlban ya da bunlara yakn bir kimsenin kp da
bu iddiay teyid ettiklerini grm deiliz.
Bu gibi namus mes'elelerinde Mslmanlarn ifti
radan iddetle imtina ettikleri malmdur. Lkin irkin
hareketleriyle vnen kimselerin ayblarn yzlerine
vurmann ve kendilerini ibret-i lem iin tehir etme
nin elzem olduuna da inanyoruz.
Bizim, Yahudilere veya Yahudilerin fizik varlklar
na husmetimiz yoktur; onlarn sdece sapk ve istis
marc zihniyetlerine dmanz. Yahudi mehazlarnda
rastlamam olsaydk, onlara kar bizim nazarmzda
235

bu kadar menfur olan bir ithamda bulunmaya cr'et

etmez ve bu mes'eleyi ahlk umdelerimize tamamen
mugayir addederek kat'iyyen zerinde durmazdk.
Ancak Trkiye'deki bir ksm Yahudilerin "mum
snd yini" yaptklarn, bizzat Yahudiler, hem de if
tiharla sylyorlar. Memleketimizde bu kadar habis
insanlarn yaamasna, millete daha uzun mddet ta
hamml etmeyeceimiz muhakkaktr. Zira, bu tynet
teki insanlarn(!) korkun mikroplarn btn bir
cem'iyete bulatrmalarndan korkulur. Zaten, Yahudi
nfuzu altndaki libero-kapitalist, sosyal-demokrat ve
ya komnist neriyat vstalarnn her an ne dence
cins sapklk propagandalar yaptklar, dnen kafa
lara dehet verecek derecede aikrdr. "Cins gzellik
msabakas" tertib edenlerin, behim hisleri kudurtan
kyafet telkncisi giyim-kuam dkknlarnn, fuhiyt sahneleyicisi sinemalarn, zina yuvalarnn, v.s. v.s.
gerisinde hep o mel'un surat srtmaktadr.
Katolik spanyollar, zahirde Katolik, gizlide Yahu
di riyakrlara "Marranos" yni domuz adn takmlar
d. Mumsnd yinleri tertip eden iimizdeki Dnme
lere de aslnda en lyk sfat bu olsa gerektir!
imdi Yahudilerin Dnme kanadnn bu menhus
fiillerini bizzat Yahudi kalemlerden okuyun.

VESKA 1:
Bu vesikann mellifi, Moche Catane, Fransal, ko
yu dindar bir ortodoks Yahudidir. Yahudilerin btn
dnyada vaziyetini anlatt kitabnda, Dnmeler hak-

236

knda bu mel'un fiili de "orijinal" diye tavsif ederek

(bu zmn bir tasvibden baka bir ey deildir) u ma
lmat veriyor:
"Dnmeler, huss bir 'Marranos' tipi olup Sabatay
Sevi'nin slm' kabul etmesini mteakip Mslman
olanlardr. Selnik'in birok mahallesinde muhtelif ta
rikatleri vard. Bu ehirden, dier Trklerle beraber
1923'te kovuldular. O zaman nfuslar 15.000 civa
rnda idi. Zahirde gayet Mslman grnmelerine
ramen, (gizlide) kendilerini hakiki Yahudi olarak te
lkki ederler. Bizim yinlerimizden bazlarn tatbik
ettikleri gibi, bir de ayryeten orijinal bir detleri var
dr: "Kuzu Bayram" akam (Musev takviminin 22
Adar') aralarnda karlarn deitirme ki; bunu kudsiyete sahib olabilecek ocuklar domas iin yaparlar.
Dnmeler, 1900 senelerinde fevkalde bir entelektel
ve ml hamle yapm olup Trk cem'iyetinin en yk
sek mevkilerini igal ediyorlard. Hlen memlekete
(stanbul, zmir, Ankara, Bursa, Konya, v.s.) dalm
bulunmaktadrlar ve yinlerinin srlarn hep sakl tut
tuklarndan bunlarn ne halde olduklar pek bilinme
mektedir."
(Moche Catane: "Les juifts dans le monde", ed. Albin Mic
hel, Coll. Preesences du ndaisme, Paris, 1962, p. 116.)

VESKA 2:
ngiltereli Yahudi Barnet Litvinoff da, bu menhus
deti tasvipkr bir slpla haber vererek Dnmelere
dir u hususlar kaydetmitir:

237

"Sabatayistler, zahiren Mslman grnmekle be

raber, gizliden gizliye Yahudilikle amel ederler. Sde
ce kendi aralarnda evlenirler ve ocuklarnn, kudsiyetleri artm olarak sllelerini devam ettirmeleri
iin, karlarnn deitirilmesiyle neticelenen bir sene
vi bayram da ihtiva eden yinler yaparlar."
Marnileyh, mteakiben, Yahdlerin, "Trkle
rin en garbilamndan daha garbl" olduklarn ve
"Atatrk'n ihtill-inklbn desteklemi oldukla
r n ehemmiyetle kaydettikten sonra, tekrar Dnme
lere temasla: "ilerinden, kavmiyeti Kemalist hareke
tin birok yksek ahsiyetini kardklarn ilve et
mektedir.
(Barnet Litvinoff: "Un peuple particulier. Regard sur le
monde juif d'aujourd'hui", traduit de I'anglais par Rosine Fitzgerald, ed. Stock, Paris, 1970 [Londres 1969],
pp. 260, 261, 262.)

238

KARAKAZDE'NN FAATI
-21925 YILINDAK DN
Dnme Karakazde Rd'nn 1924 Ocak aynda
yapt bu cesurne aklamalar ve itiraflar bir Dnme
den umulan eyler deildi.
Nitekim kendisi de "cemaatin erefine srd bu
lekeyi" temizlemek iin, "mill" ahlkna yakan yap
makta, yani tekrar dnmekte fazla gecikmedi.
YEN FT
Her ne sebeptense iki yla yakn bir zaman sonra haf
talk Resimli Dnya Mecmuas, adnn Meziyet Hanm ol
duunu bildirdii bir Dnme kznn gazete muhabiri
ne bizzat yapt itiraflar 15 Eyll 1925 ve devam sa
ylarda yaynlayarak, meseleyi tazeledi.
Kzn bandan geen bir cins sapklk hdisesi oldu
u iin, derginin bu haberi "ekici" bulduu tahmin
edilebilirdi.
Bu Dnme kz, bir Trk subayn sevmi, evlenmek
239

istemiler; ailesi vermemi; evlenebilmek iin kz, subay

dan hmile kald yalann sylemi... te inanlmaz ve
irkin "Dnmelik olay" da bundan sonra balam...
Kzlarnn bir "haric' tarafndan " kirletildii" ni re
nen Dnme ana baba, bu lekeden kurtulmak iin, kz
bir gece giydirip ssleyip, gizlice bir eve gtrm ve
kadn erkek "mumsnd" yapan bir Dnme ynnn
iine brakmlar. Kz o gn epeyce bir erkek tarafndan
"temizlenmi" olmu...
Dnme kz, gazete muhabirine yapt itiraflarnda
daha bir sr aile ii cinsel sapklklardan bahsedip bun
lar aklamakta idi. Bu kz "Karakalar" zmresine
mensuptu.
Arkasndan, bu sefer de "Kapanclar"dan olduunu
bildiren bir gencin mektubu 15 Kasm'da ayn dergide
kt. Bu Dnme genci de, kzn daha nce "Drt Gnl
Bayram, Kuzu Ziyafeti veya Mumsnd" merasimi hak
knda sylediklerini tasdik etmekteydi.
KARAKAZDE TEKRAR SAHNEDE
Bu yeni ve olduka "ak" neriyat karsnda "Dn
meler", bu ii ilk balatan Rd Karaka'a "pislettiin
gibi temizle" demi olmallar ki, Karaka bu sefer, iki
yl nceki lflar eden o deilmi gibi Dnmeleri mda
faaya gemitir.
26 Kasm 1925 tarihli, gnlk Son Saat gazetesi bu
yeni durumu u yazs ile bildiriyor ve Karaka'n brak
t mektubu yaynlyor:
240

Dn akam bu mesele mnsebetiyle geen sene is

mi birok defalar zikr edilmi olan Karakazde Rd Bey matbaamza gelerek bahs ettiimiz makale
aleyhinde bir protestonme getirdi. Kendi hesabmza
hurftn ortadan kalkt ve kalkmas lzm geldii
bu dakikada, vatann btn evltlar arasnda tam bir
ahenk tesisini istediimiz cihetle mektubu derc ediyo
ruz.Eer Rd Bey'in tavsiyesi mucibince " kabile
nin ileri gelenleri" de hakikati gazetemizle iln etmek
istedikleri takdirde sayfalarmz buna da aktr.

KARAKAZDE'NN

MEKTUBU

Dnmelik hakknda Trk efkr- ummiyesini ten

vir,
Muhterem Trkler!
ki sene mukaddem, adresimi tayan, imzam altn
da bir mektubu Ankara'dan "Dnmelerin hurft ne idi
ve nedir" serlevhasyla bir silsile-i makalt yazarak Va
kit gazetesinde ner edilmek zere gndermitim. Ve
bu makalelerimin neticesinde Dnmelerin mctemian
Trkle temessl etmeleri, ahlk, shh, itima, ik
tisad menfaatler iktizasndan bulunduunu arz ve
amk terih ediyordum, der-htr edersiniz zannede
rim. Bu neriyatn Dnmeler arasnda iyi semereler
verdii muhakkaktr.
Bu gnlerde Resimli Gazete, Dnmelerin brnice
duasn ve Resimli Dnya, Meziyet Hanm'n makaleleriyle bir Selnikli gen Dnmenin mektubunu ner
ediyor. Hakyk- ahvle vkf olmayan Trk efkr-

241

ummiyesinin bi-hakkn hiddet ve gazapla Dnmelik

aleyhine evrilmesine sebep oluyor. O kadar ki, Re
simli Dnya'nn muharriri "Efendiler kim olduunu
zu syleyiniz" hitabyla ten bir tenkitte bulunuyor.

GAZ

PAA'NIN

BOMBALARI

Efendiler, Dnmelikten bilfiil km ve hlis Trk

le karm bir fert sfatyla cevabm dinleyiniz!
brnice duay okuyan hemen hemen kimse kalma
mtr. Meziyet Hanm'n Resimli Dnya'da yazdkla
rn okurken, bin bir gece masallarn okuyorum zan
nettim. Gen bir Dnmenin Osman Baba heykeli hak
knda yazdklar da sama ve glntr. Hurfat orta
da kalmad ve kalmyor. Binlerce insan iinde be
kara chil mutaassbn mevcudiyetinden ni btn
Dnmelere gnah isnat etmek gnahtr. Dnmelerin
ibadethaneleri, dualar, kitaplar, hurfat byk mr
it ve rehberimizin Gazi Paa'mzn nr ziya bomba
laryla berhava olmutur. Bahusus yeni yetien nesil
Trk harsn ve terbiye mefkuresini bsbtn kabul
etmitir.
Trklerin at a-i efkate seve seve komakta
drlar. Gazi Paa'mzn at teceddt ve inklp yo
lunu Dnmeler ni'me'l-vesle addederek, byk bir
zdraptan kurtulmulardr. O mukaddes hedefi gr
dkten sonra artk Dnme ve Trklk meselesi ka
panmtr. kilik mevzuubahs olamaz. Adedleri, n
fuslar be on kiiye, bali olan Dnmeler birok vilyta dalm, hele Resimli Dnya'nn tevehhm etti-

242

i tesant ve tevn keyfiyeti inkraza yz tutmutur.

Asrlardan beri Dnmeler Trklerin srurlaryla mes
rur, zdraplaryla hakik bir Trk kadar mteellim ol
mulardr.
kabilenin ileri gelenleri, bilenleri, bilmeyenlere
vaziyeti izah ederek mctemian Trk matbuat ve makmt- lzmesine blda derc ettiim hakikatleri kemal-i tantana ve merasimle ibl ve bu gnden sonra
cihanda bir Dnmelik meselesi mevcut olmayp bu n
mn dahi Babiller, Fenikeliler gibi tarihe karm bir
rk, bir mezhep, bir hurft menba olduunu iln et
melidirler. Bu zevat byle bir itihad icrada bir an teksl ederlerse, binlerce zavall insann Trklerin ga
zabna uramas yznden kendilerinin mesul oldu
unu bilmelidirler.

AIK ALINLA

DOLAMAK

R d Karaka, bu ak m e k t u b u n d a , iki sene nce

ki A h m e d E m i n ' i n azyla k o n u m a k t a ve o zaman sy
lediklerinin t a m aksini okuyuculara kabul e t t i r m e k is
temekteydi.
Karaka'n Son Saat muhbiriyle yapt ksa bir ko
numa da 27 Kasm'da kt. Karaka'n bu konuma
sndan nemli birka cmle:
Senelerden beri bu nm zerimizden atamadk.
Buna da sebep, bir hakkat-i trihiyyenin baz kimse
ler tarafndan gayr-i kabil-i itiraf olarak telkki edil
mesidir.

243

Yara derindir ve kat' bir ameliye-i cerrhiyye ile

ilk ve son defa olmak zere tedavi edilmelidir. Ta ki,
hi kimse artk bizi ayr bir kitle gremesin. Bugn
bir takm hurafelere tbi bir kitle gibi gsterilen Dn
melerin, Trk'ten baka hi bir ey olmadklarn isbat
etmenin zaman gelmi deil, gemitir bile.
Bunu, ben birka sene evvel iln ettiim zaman
u m m bir mukabeleye mruz kalmtm.
Halbuki, kanaatim gn getike takviyet buldu.
Artk bu unvan mezara gmlmelidir. Herkes bilme
lidir ki, artk Dnme yoktur. Bittabi, o zaman be
Selniklinin faaliyeti de gze batmayacak, biz de dier
dindalarmz gibi ak alnla dolaabileceiz.
Binaenaleyh, felket ve selmetine btn kalbimiz
le itirak ettiimiz Trk milletinden ayr ve gayr ol
madmz btn cihanca malum bulunmaldr. Bira
derim Mcit Bey'in nokta-i nazarna gre cemaatin b
tn ileri gelenleri bir araya toplanmal ve Trk Ocakla
r azasnn da itirak edecei bu ictimada tarihin bu
fasln suret-i katiyyede gmecek bir karar- kat' itti
haz etmelidirler.

KARAKAZDE'YE

CEVAPLAR

Fakat gazetenin okuyucular, Karaka'n bu szlerine

itiraz ettiler. n k Dnmeleri tanyorlard. Gnder
dikleri

mektuplarda:

"Binlerce ticarethaneye sahip

Dnmelerin,

neden yanlarnda

hibir

madklarn,

neden kz alp vermediklerini,

olan

Trk gencini altr

nikhlarnda ne

den Trk hoca bulunmadn, cenazelerini neden Trk hoca244

larna ykatmadklarn, neden nadiren de olsa bir Trk'le

evlenen genlerine feci derecede kt davrandklarn" soru
yorlard.
DNME DUASI
"Selnik Dnmelerinin duas"n yaynlayan haftalk
Resimli Gazete ise, Dnmeliin tarihe karmadn,
nerettikleri Dnme duasnn, ilkokul anda bir ocu
un defteri arasndan ktn syleyip, 21 Kasm ns
hasnda unlar yazyordu:
Trk'e kar zahiren ok yakn, ok mizagir gr
nen, fakat aile hayatnda olduu gibi iktisad hayatn
da da Trk'ten ok mctenip bulunan bu "dilda"larn
acaba hakiki renkleri nedir? Aralarnda zahiren Msl
man, hatta koyu mutaassp Mslman grnenler de bu
lunduu halde kendilerine mahsus yinleri ve halk
arasnda bugn az ok tehis edilen ruhan reislerinin
olmasnn, sebebi, mns nedir:
Eer bu cemaat Rum, Ermeni, Musev gibi bugn
iimizde yaayan gayr mslim ansrn drdncsn
tekil etmek lzm ise, neden bu vaziyet sarih deil
dir? Yok eer bizden farkl olmadklar hakkndaki za
hir dva samim ise izdivata ayrlk, her trl hayat
ta bu inhisarclk, detlerde, merasimde bu bakalk ve
gizlilik ne oluyor:
Hele bran ve Musev lisanlaryla kark Tevrat
ibarelerinin kk Dnme ocuklarna el'an ezberlettirilmesi ne demektir.
245

Eer Dnmelerin duas, tarihe, hurafeye, hlsa es

ki zamana id bir vesika olsayd, bizce o kadar ehem
miyete ayan grlmeyebilirdi. Fakat burada mevzuubahs olan dua iptida tahsil anda bulunan bir Dnme
ocuunun defteri arasndan kmtr. Ve her Dnmenin
ocukluunda bu dualar ezberlemekte olduu da bu
nevi esrar gizlemeyen bir Dnme zat tarafndan teyit
edilmitir. u halde hurafeden ve maziye it bir vesi
kadan bahsedilmiyor demektir.
Selnik Dnmelerinin dualar kendilerine mahsus
olan bir besmele ile balamaktadr. Besmelenin metni
udur: "Beam borahya ilen Sabatay Sevi, es Sabatay Sevi
etno dolos mondos."
Besmelenin ilk kelimeleri bran, son kelimeleri
Musev lisanlar ile tertip edilmi olup mans da u
imi: "Dnyann yars demek olan mbarek Sabatay
Sevi'nin ismiyle."

ESRARENGZ

MERASM,

RKN DET

Bu satrlardan sonra "ira beirem eir lizblo kantardolos kantares..." diye balyan ve Tevrat'tan alnm olan
bir duay ve o n u n mnasn veren dergi, yazsn yle
bitirmektedir:
Resimli Gazete bu nevi dualarla matbuatta imdi
ye kadar zikir ve ifa edilen bir takm esrarengiz mera
sim ve irkin detlerle tekmil Selnik Dnmelerinin
melf olmalarna bir trl ihtimal vermez. Aralarnda
o kadar zeki ve mtefennin zevat bulunan ve itima
hayat itibariyle bu derece meden olan bir cemaatin u

246

asrda gizli detlere ve gln itikatlara esir olmasna

akl- selim kani olmaz. Ancak bu dualar ve detler
Dnmelerin pek cz' bir ksmnda cereyan etse dahi
yine hey'et-i umumiyeyi alkadar etmek tabidir. Bil
hassa byle gayri sarih vaziyetler, Trk heyet-i ictimiyesine kar bu ihtiyatlar ve ictinablar elbette Trkl
dndrr.
u halde tekmil phelere nihayet vermek zere
Dnmelerin detlerinde kat ve sarih bir inklp yap
malar zaman artk hulul etmitir zannediyoruz.

KARAKAZDE'YE

SON

CEVAP

Karakazde Rd ile okuyucular arasnda cevaplamalarn uzamas Resimli Gazete'yi iyice kzdrm olmal
ki, 19 Aralk 1925 tarihli saysnda olduka sert bir ya
z ile bahse son verdi. Biz de -1927 Mays ay sonunda
bu meseleyi tekrar alevlendiren Son Saat'in magazin tar
z tefrikasnn zerinde durmaya artk lzum grmeye
rek- ve bu yaznn hemen tamamn vererek, Karaka'n
Dnmelere lyk ifaat macerasn, burada hitma erdi
receiz:
Dnmelik inin Yegne Komisyoncusu
Rd Karaka Bey'e Ak Mektup
Beam borahya ilen Sabatay Sevi, es Sabatay Sevi
etno dolos mondos, [... Dnme duas ile bir ka satr
devam ettikten sonra...]

247

Muhterem dilda Rd Karaka Bey,

Son zamanlarda Trk lemi zt- lnizi Dnmelik
iinin yegne komisyoncusu olarak tand. Buna sebep siz
oldunuz. Geen sene Vakit gazetesi vastasyla Dnmeli
e ate pskren, cemaatin tekmil esrarn fi-seblillah
ortaya dken, siz olmutunuz. u halde Dnmelik mese
lesi etrafndaki suallerin size tevcih edilmesini, hatra ge
len phelerin size sorulmasn elbette pek tabi telkki
eder ve bu meyanda bizi de ltfen mazur grrsnz.
yle ise evvelemirde u mkilimizi hal buyurma
nz rica edelim:
Geen sene Dnmelik aleyhinde neriyatta bulun
may bir hizmet addeden siz idiniz. Bu sene Dnmelik
hakkndaki yazlar nifaka let telkki eyleyen yine siz
oldunuz!
Kezlik geen sene Dnmelerin kendilerine mah
sus itikadlar, stanbul'da if-y vazife eden din reisle
ri, husus yinleri ibdetleri bulunduunu Vakit gaze
tesinde leme ifa eden siz idiniz. Bu sene btn o hu
rafelerin Asur ve Keldan tarihi gibi uzun bir maziye
karm, unutulmu olduunu syleyen yine sizsiniz.
Hlsa geen sene cemaati ve ailesi arasndaki mev
kiini tehlikeye koyan bir fedakr gibi ortaya atlmt
nz. Bu sene bir Dnme kahraman eklinde grnyor
sunuz. nsaf edin Rd Bey, bir sene zarfnda dnya
geri bir defa veya yz altm be defa dnmtr.
Fakat Dnmelie ait fikirlerin ve hakikatlerin de bu
kadar dnmesi kabil olur mu:
akaya veya grltye balamadan cevaba tahamm
l olmayan u sualden sonra dier bir bahse geiyoruz:

248

Biliyorsunuz ki, mektubumuzun mukaddimesindeki ibare "Dnme besmelesi''dir. Onu takip eden uzun
Dnme duasn da mensup olduunuz cemaat efrady
la birlikte bizzat siz ezberden bilirsiniz.
Belki diyeceksiniz ki: "Bu du da teki hurafeler
gibi metruktr ve maziye karmtr..." Fakat bran
ve Yahudi ibarelerinden teekkl eden Dnme duas
nn daha dn mini mini bir Dnme yavrusunun defteri
arasnda grlerek bir Trk muallim tarafndan ele ge
irilmi olmasna ne buyurursunuz?
Resimli Gazete ahsiyattan dima tevakk ettii iin
burada isim zikrine lzum grmyoruz. Maamafih bu
ocuu ve mensup olduu aileyi renmek isterseniz
siz yabanc olmadnz iin, idarehaneden zt- lni
ze malmat verilebilir. Bilmeyiz ki, bu meselede veri
lecek cevabnz var mdr?
imdi baka bir noktaya geelim:
Son Saat gazetesine gnderdiiniz mektuplarda
Makrky'ndeki Osman Baba mumyasnn bir hurafe
olduunu sylyorsunuz. Fakat geen sene bizzat sizin
ifa ettiiniz Dnme reis-i ruhanilerinin varln bu
sene inkr ediyorsunuz. Bu cidden mcib-i merak bir
noktadr. Rd Bey, cemaat an'anesine teb'an sakalla
rn tersine tarayan ve her gn aramzda dolaan birta
km din reislerin isimleri kulanza fsldanrsa ne
dersiniz acaba?
Muhterem dilda Rd Karaka Bey,
Siz beyhude yere tel ediyorsunuz. Trk efkr- ummiyesi Dnmeliin mhiyetini yalnz sizin ifaatnzdan
renmedi ki, bugnk nedametiniz ve mdfaaya gayreti-

249

niz Trk nokta-i nazar zerinde messir olabilsin!

Hatta mdfaalarnzn ma'ks tesir yaptna bir
delil isterseniz, u misali dinleyiniz: Geen gn Son
Saat gazetesinde Dnme maazalarnda Trk mstah
deminin de bulunduunu iddia ediyordunuz ve "nan
mak istemeyenler Balclar, Macit Karaka, aml Meh
med, Erturul... gibi byk Dnme maazalarn ziya
ret etsinler!" diyordunuz.
Bu satrlarnz okuyan iki Trk arkadatan biri ne
dedi bilir misiniz:
"- Rd Bey, muhakkak bu maazalara reklm ya
pyor. nk bu ii merak edip de bir defa o maaza
lara girdiniz mi, etrafnz trl dil dkerek yeni mal
larnn nefasetlerini te'min eden Dnme tezghtarlar
evirecekler ve siz de asl maksadnz unutacak ve tat
l dille beraber nnze dklen mallardan lzm olan
veya olmayan almaya mecbur olacaksnz!"
Dorusu Rd Karaka Bey, zt- lnizin Dnmelik meselesine dir geen sene ve bu sene yaptnz
neriyat oumuzda, tpk gazetelerin ilk sahifelerine
havadis eklinde konan reklmlarn tesirini yapyor.
tiraf edelim ki sizi Dnmelik iinin yegne komis
yoncusu sfatyla tanmaya baladmz iin bu ihti
mli pek de uzak grmyoruz... Ne dersiniz? Baki
"Beam borahya ilen Sabatay Sevi ilhir..."

250

DRDNC BLM

Dnmeler Hakknda Yazlm

lk Trke Kitaplar
-I"DNMELER DET"
ADLI YAZMA RSALE
1879 ylnda Selnik'te "askeriye baktiplii" vazi
fesinde bulunmu olan yazar Ahmed Sf'nin Dnmeler
zerinde yapt gzlem ve aratrmalarn ihtiva eden,
mellifin el yazsyla yirmi sayfalk bir makaledir.
Yazar, 1926'daki vefatna kadar, baz gnlk olaylar,
duyduklarn, grdklerini ve bildiklerini kendi elyazs
ile 3350 sayfa ve 18 cilt tutan ve kendisinin "Sefinet's-Sfi" (Sf'nin Gemisi) adn verdii kitabnda toplamtr.
Kendisinin "Dnmeler Adeti" adn verdii aratrma
s da bu Sefine'nin 5. cildinde, 444-466. sayfalarda bu
lunmaktadr.*
(*) Bu risaleyi, ayn isimle, yazarn hayat ve eserlerine dair bir girile
251

Varl, muhtelif kaynaklarda zikredilmekle beraber,

mhiyeti ve muhtevas hakknda fazla bilgimiz olmayan
bu eser, birka sene nce bir makale ile tantlnca, iinde
Dnmelere dair bu bahsin bulunduunu da renmitik.'
Bu yazma risale, Dnmelere dair, Trke yazlm,
bilinen ilk yazl belgedir.
Eserini yaynlamay dnmeyen yazar, tamamen bir
aydn merak ile yapt aratrmasn, eserine olduu
gibi kaydetmi bulunmaktadr. Dikkatli ve ilm bir ne
rini gerekletirdiimiz bu risaleden, metnin sadeleti
rilmi eklinden nemli paralar aaya alacaz. Ese
rin asl yaynlanm olduu iin ayrca bir aklamaya
ihtiya duymuyoruz. Alnan ksmlarn sonundaki sayfa
numaralar, baslm olan metne aittir.
NEDEN YAZDIM?
1294 [1877-78] ylnda Osmanl devleti ile Rusya
arasnda kan uursuz sava sebebiyle, Selnik vilye
tinde bulunan ordumuza ktiplik vazifesi ile tayin
olundum. Selnik'de bulunduum srada, orada yaa-

birlikte, sadeletirilmi ekli, yazarn elyazs ile btn metin ve

bu metnin kar sayfalarna yeni yaz ile konulmu aynen evirisi
olmak zere nere hazrlamtk. Daha etrafl bilgi orada mevcut
tur: Dnmeler deti, Ahmed Saf, stanbul 2001, 99 sayfa., Zvi Ge
yik Yaynlan.
(*) Necdet Tosun, Sefinet's-Sfi, LAM dergisi, c. 1, no. 2, s. 177-190,
stanbul 1997.

252

makta olan Dnmelerin usllerini ve detlerini dik

katle tedkik ettim. Bunlarn halleri, gerekten yazlp
tesbit olunmaya deecek ekilde olduundan, din kar
delerime naizane bir hediye olmak zere, ibu ksa
risaleyi yazdm. bb [blm] ve bir hatimeden [bi
ti yazs] meydana gelen risaleye "Dnmeler deti"
adn verdim, (s. 13-14)

DNME

GURUPLARI

VE

HASTALIKLARI

Dnmelerin gurubu, birbirlerine kz verip al

mazlar. Terpu gurubu, Karu ile Honyoz guruplarnn
toplant gecelerine gitmezler, yemeklerini yemezler.
Terpulu gurubuna ait olup frnda piirtilen bir
tepsi brek, rek, baklava vesaireye dier iki gurup
tan birisi elini srse Terpulu o tepsideki taamn hep
sini sokaa dker.
Bu gurubun Allah tarafndan hastalktan kur
tulduu pek az grlr. Mesel bir ailenin reisi ve g
rnte kocas, hastalktan kurtulsa, kars hasta olur.
Kars da iyilese bu sefer ocuu bir hastalktan skn
t eker. Hsl bir ailenin tamamnn bir gn olsun,
salk iinde bulunduklar grlmemi gibidir. (s. 18)

DNME

YARDIM

SANDII

Bu Dnme guruplarnn kendilerine ait olmak ze

re mkemmel alan Millet Sandklar vardr. yle ki:
Bir Dnme, ocuuna gnde yirmi para harlk ver
se, o ocuk, bu harln on parasn muhakkak gt253

rp o sandn kasadarna teslim eder. Sandk memuru

da ocuun elinde bulunan sandk defterine, harln
dan on para getirip teslim ettiini kaydeder.
Zengin Dnmelerin sandklarna yapt yardmlarn
miktar ok yksektir. lerine asla hile ve hud'a kar
madndan, bu sandk ii hakikaten ok muntazamdr.
Dnmeler istedikleri bir gnde veya gecede, birka
saat zarfnda sandklarnda bulunan parann dnda,
binlerce lira daha toplayabilirler.
Her gurupta, kendi sandnn idaresi iin, kendi
sinden bir mdr, bir kasadar ve birka da memur ve
tahsildar vardr. (s. 18-19)

NASIL

YARDIMLAIRLAR?

Bu Dnme guruplar, ilerinde tenbel kimse brak

mazlar. Hepsi almak zorundadr. Fakir, dkn ve
ihtiyar olanlarna yardm ederler. Zaruret ektirmez
ler. Gerek sandklar ve gerek zenginleri, fakirleri ko
rur ve himaye ederler. htiyalarn temin eder ve a
hslarna da yardm ederler.
K gelince, yine kendilerinden olan erzak memur
lar, odun kmr, un vesair ihtiya maddelerini, her
bir fakirin evine, yeteri kadar gtrp datrlar.
Hkmet kapsnda bir Dnmenin mahkm veya
mahpus olduu duyulmamtr.
Bir Dnme, bir sebepten dolay hkmete ikyet
edilse ve o Dnme hkmete tutulsa bile, mensup ol
duu gurup, onu mutlaka kurtarr. (s. 19-20)

GZL

TOPLANTILAR

Bu grubun kendilerine mahsus toplant geceleri

vardr. Karo ile Honyoz guruplarna mensup Dnme
ler, baz Mslman dostlarn kendi toplantlarna g
trrler. Terpulu gurubu ise Mslmanlar toplant
larna kabul etmez.
Bunlardan her gurubun kendilerine mahsus birer
drunnedvesi [danma ve karar meclisi evi] vardr. Bu
evlerin yerleri bilinmez. Bu evlerde kendi milletleri
nin iyi kt halleri ve ir hususlar mzkere olunur.
Buralara kendilerinden baka yabanc bir kimse kabul
olunmaz. (s. 20-21)

SAHTE

HACILAR,

HAFIZLAR,

LMLER

dnme gurubunun iinde hacca gidip gelmi,

"hac" sfatn tayan kimse kalmad zaman, yol
masrafn, yukarda anlattmz sandklardan deye
rek, aralarndan setikleri adamlar, hac iin Hicaz'a
gnderirler.
Yine kendi aralarndan setikleri bir ocua elli Os
manl altn vererek, onu Kur'an- Kerim ezberlemesi
iin altrr ve hafz ederler.
Ayn ekilde ilerinden setikleri zeki bir adam s
tanbul'a veya baka bir memlekete ilim tahsili iin
gnderir ve ona tekml-i nsah ettirirler. [Medresede
okunan btn dersleri tamamlatr, mezun olmasn te
min ederler.] Okuttuklar bu gencin onyedi onsekiz
senede yapaca ticaretten kazanaca paray ve evlen255

mesi iin gereken masraf hesap ederek, her ne kadar

tutarsa tutsun, bunu dahi sandklarndan karp der
ler. (u eytanla bak!) (s. 22)

SLM

DNN KABUL

ETMEZLER

Bu Dnme gurubu, slm dininin icab olarak

yaplan davran ve ibdetleri kesin olarak mnkirdir
ler [kabul etmez, reddederler]. Hazret-i Muham
med'in getirdii temiz eriatn hkmlerini tamamen
inkr ettikleri kuvvetli delillerle ve imdiki hlin gs
terdii zere aka grlmektedir. Bunlarn, Kur'an
yetlerine (h) benzer bir temel kitaplar vardr. Fa
kat bu kitab ele geirmek mmkn deildir. (s. 23)

DNME

TAPINAINA

BASKIN

Bu kitabn ele geirilmesine fevkalde nem veren

eski zaptiye mirlerinden Hsn Paa, Selnik'de va
li olarak bulunduu srada, hazrlad hafiye ve casus
lar vastasyla Terpulu Dnmelerinin (somenat)n
[tapnan] yani mabet edindikleri binay gizlice ba
sar, ieri girer; orada iki sandk ile nc Sultan Se
lim'in kendisine erbetdrlk etmi olan birisine ihsan
ettii bir kl ve yine Dnmelerden birine eski Msr
valilerinden Mehmed Ali Paa'nn vermi olduu baz
hediyelerin bulunduu grlr.
Hsn Paa, bu sandklarn almasn ister ve bu
nun iin srar eder. Fakat Dnmeler, somenat abluka
altna alrlar. lerinden zengin ve tannm olanlardan

256

birka ileri karak, Hsn Paa'ya:

"Bu sandklarn almas iin ok srar ediyorsunuz.
Lkin aamazsnz. Bunlarn alabilmesi iin mutlaka
Padiah'n irade etmesi lzmdr. stanbul'dan bu pa
diah emrini alabilirseniz, o vakit bu sandklar aabi
lirsiniz" derler.
Somenatn abluka altna alndn anlayan vali pa
a, iin bir isyana sebep olacan grr. Sandklar
kendi mhr ile mhrler ve dar karlmamas
iin gereken memurlar da bana nbeti braktktan
ve iyi korunmasn tenbih ettikten sonra somenattan
kar.
Hemen stanbul'a Babli'ye [hkmete] bir telg
raf eker. Sandklarn almasnn gerekli olduuna da
ir siyasi sebepler gsterir ve izin verilmesini ister. Fa
kat Terpulu Dnmeleri, Hsn Paa'dan abuk davra
narak, dattklar be alt bin lira rvet karlnda
Hsn Paa'nn Yanya vilyetine tyin olunmasn te
min ederler, (s. 23-24)

DNME

MEZARLIKLARI

Dnmeler, ilerinden birisi ticaret veya baka bir

sebeple gittii ir bir memlekette vefat etse, her ne
masraf olursa olsun, onu gmld yerden, rm
de olsa, kemiklerini karp, getirip, Selnik'te bulu
nan ve sadece kendilerine ait olan mezarla gmerler.
Bunlarn skdar'da da bir kabristanlar vardr. Fakir
lerini bu mezarla gmerler. (s. 25)

257

DNMELER

VE

YAHUDLER

Bir Dnme delikanls veya kz, Yahudilerden bi

risini sevse ve kendisi Yahudi olabilmek iin araclar
eliyle hahama pek ok para verse, haham, o delikanl
nn veya kzn Yahudi olmasn kabul etmedii gibi,
kendisine takdim olunan paray da reddeder. Fakat bu
i meydana kp, duyulur mu? Kat'iyyen! Kimsenin
haberi olmaz, bir ipucu bile alnamaz.
Bu Dnme gurubunun hepsi de Yahudi kavmi
ni ok severler. Yahudiler ki, hi bir milleti sevmez,
Dnmelere kar fevkalde dmanlk beslerler. (s. 25)

ABDESTSZ
VAZFEL

NAMAZ

KILAN

DNMELER

Her Dnme gurubu da, kendi aralarndan, ne

kadar gerekiyorsa, birtakm adamlar cretle tutarlar.
cretleri, sandklardan denen bu adamlarn vazifesi,
be vakitte, camilere gidip, Mslman cemaati ile bir
likte namaz klmaktr.
Srf ehl-i slm'a gsteri olsun diye namaz klan,
vazifeli bu Dnmelerin, imdiye kadar abdest aldkla
r grlmemitir. Otuz krk seneden beri Selnik'te ya
ayan ve szlerine itimat olunan Mslmanlardan bu
nu iittim.
Ben de drt ay kadar, bilhassa dikkat etmeme
ramen, hakikaten, abdest aldklarn grmedim. (s.
27)

258

BIN

YILDIR

GELMEYEN ADAM

Bunlarn inancna gre, Hac Aziz Efendi namnda

biri gelecek imi. Gya bu Hac Aziz Efendi, onlardan
birisiymi. Dinleri aratrp tedkik etmek zere git
mi. Geri gelecek ve Dnmelere, hangi din doru ise
haber verecekmi. Kendisi dnnceye kadar hibir di
ne girmemeleri de onun tenbihlerinden imi. Bu herif
gideli kendi btl zanlarna gre bin seneyi gemi,
ama hl gelmemi. (Ne kadar tuhaf ahmaklk!) (s. 28)
Szn z! Bu mnafk gurup, hi bir dine ba
l deildir. Bu dinsizler, balarnda sarklar ve srtla
rnda Mslman kyafetleri ile, Mslmanlar aldat
makta byk ustalk gsterirler. leri gleri daima
eytanlktr. (s. 29)

BR DNME KIZININ BAINA GELENLER

1877 ylnda Moskoflarla yaplan uursuz savata,
Rumeli bozgunu srasnda, Tuna boyundan Selnik'e
gelen Mslman gmenlerden zengin bir slm aile
si, Dnmelerin hanelerine yakn bir evi kiralayarak
yerleirler...
Bu ailenin yakkl bir oullar vardr. O civarda
Terpulu Dnmelerinden ebein

Ali Efendi derler

muteber ve zengin bir mnafk oturmaktadr. Bu ada

mn gayet gzel ve dilber bir kz olan kerimesi, bu

(*) Ik (Feyziye) Lisesi'ne dair "50 Yl ve Daha nceki Mezunlar" lis

tesinde bulunan Hakk ebe, bu ailenin de Selnik'ten stanbul'a
gtn gstermektedir.
259

muhacir delikanlsna gnl balar. Birbirlerini sever

ler.
Fakat kavumak imknsz bir ey olduu iin, bu
na are bulmak zere teebbse geerler. Verdikleri bir
karar zerine, delikanl bir gece kz, Arnavutlarn ve
Mslmanlarn oturduklar bir mahallede nceden
bulup, kiralayp dedikleri bir eve karr.
Dnmeler ii anlaynca, hkmete ba vurarak i
kyette bulunurlar. Kzn kendilerine geri verilmesini
iddetle talep ederler. Delikanly hapsettirirler.
Fakat Dnmelere dmanlklaryla tannm baz
nfuzlu Mslmanlarn yardm sayesinde, hkmet
kz bulamaz. Bu Mslmanlar delikanly da hapisten
kurtarrlar. Fakat Selnik'te bunlarn korunmalar zor
olur. Delikanlnn hemehrilerinden ve dier Msl
manlardan birtakm kimseler, oturduklar evi nbetle
e her gece beklerler.
Hsl i uzar. Dnmeler pek ok para vermeye raz
olurlarsa da delikanl kzdan vazgemez. Bir gece fr
sat bulup, kzla olan stanbul'a kaarlar. Geri Dn
meler, stanbul'da da pelerini brakmaz, lkin bir ey
yapamazlar. Bundan sonra delikanl kz nikah eder. s
tanbul'da rahat olarak yaarlar. (s. 32-33)

(*) Selnikli ebein Ali Efendi'nin kz Rbi'a, bu olayn bymesi

ve Selnik valisinin meseleyi stanbul'a bildirmesi zerine, bir
Meclis-i Vkel (Bakanlar Kurulu) kararna da konu olur. Bave
klet arivinde bulunan bu belgeyi de asl, eviri yazs ve sadele
tirilmi metni ile "Dnmeler deti" kitabnn sonuna ekledik.

260

1879'da yazd "Dnmeler deti" adl risalesinden,

yukarya paralar aldmz Ahmed Saf, 1924 ylnda
zuhur eden Karakazde Rd vak'as zerine gazete
lerde kan yazlar dolaysyla da Sefine'sine baz notlar
dmtr.
kan yazlardan baz blmleri kitabna aktaran ve
ya kesip yaptran yazar, bunlarn altna birka satr ile
dncelerini yazmtr. Bu ksa notlardan iki tanesini
aaya alyoruz. Birincisi 4 Ocak 1924'te Tevhid-i Ef
kr'da kan Karakazde'nin mektubu zerine, ikincisi
ise 5 Ocak 1924'te Akam'da kan bir yaz dolaysyla
kaydolunmutur:
-1 Dnmeler, Trklerin vcutlarndaki etleri tama
men yedikleri gibi, imdi de kemiklerinin iindeki
ilikleri mahvetmek istiyorlar.
Anadolu kylerine Dnmeler yerletirilir ise, saf ve
nezih Trk kyllerini aldatsnlar, servetlerini kat kat
artrsnlar ve Trk kyllerini tamamen mahv peri
an eylesinler!. Dnmelerin niyeti budur. eytanla
bakn!
Ey Mslmanlar aldanmayn!!! Zira bu siyaset son
derece yanltr. (s. 35)
-2Bundan aa yukar krk be yl nce, yani (12941295) [1878-1879] senelerinde, Selnik'te bulundu261

um zaman Dnmeler hakknda yazm olduum risa

leyi Sefne'mizin beinci cildine koymu idim. O risa
leyi byk bir dikkatle oku! "Takke dt, kel grn
d" derler. Kendilerinden olan Karakaolu [Karakazde Mehmed Rd], Dnmelikten kurtulmak hilesiyle imdi Trklere, Mslmanlara birtakm fenalk
lar yapmak istiyor.
Ey Mslmanlar, bunlarn evirecekleri frldaklara
ve Mslmanlar arasnda yapacaklar oyunlara, dzen
lere sakn inanmaynz!! Bunlar, Trkler ve Msl
manlar arasna fesat tohumlan ekmek istiyorlar. Gaflet
etmemek icap eder. "Yahudi imana gelmez, dinsiz he
rif Mslman olmaz." (s. 35-36)

262

lk T r k e K i t a p l a r
-II"DNMELER" ADLI KTAP
Kapanda "Dnmeler" balnn altnda "Honyos,
Kuvaryos, Sazan" kelimeleri ve "stanbul, 1335-1338
[1919]" tarihi bulunan kk boydaki 16 sayfalk bu
risale, "ems Matbaas"nda baslm. inde elle izilmi
resim var. Birincisi, altnda "Saptay Levi yahut Hivi"
yazan sakall, siyah sarkl korkun bir ahs; ikincisi, al
tnda "Bir Sazan veya Sazaniko" yazan, yandan izilmi
iri burunlu bir portre; ncs ise o gnlerin "ak" k
yafetinde hotozlu, yksek topuk ayakkabl bir kadn
resmi ve altnda "Bir Dnme kyafeti" yazs...

NDE NELER VAR?

Risalenin beinci sayfasndaki "Mukaddime", bir fih
ristten ibaret. Fihristte unlar yazl:
Dnmelerin menei - Honyos, Kuvayros, Sazan Adat ve ahlklar - slmlk ve Yahudilikle alkalar-Mu-

haddert- slmiyye ahlknn ifsadna, yegne sebep

Dnmelerdir - Trkiye'de evvela, Avusturya ve Fransa
emtiasna kar boykotun ilk mcidleri - Ticarette slm,.
Rum, Ermeni, Yahudilere kar kullandklar planlar ttihad ve Terakki Cemiyeti'yle oynadklar roller - El
yevm tuttuklar meslek-i siyas vesaire vesaire...
Geni hacimli olarak dnld anlalan bir
kitabn birinci formas olan bu blmde, fihristte bildi
rilen ilk be maddeye ancak temas edilebilmitir. Metin
"Birinci Fasl" bal ile, altnc sayfada balayp, onbe
inci sayfada bitiyor. Sonunda "Devam ikinci formada"
kayd var. Fakat, devamna imdiye kadar rastlanlamad.
Kitapkta, iki sayfa kadar Sabatay Sevi'nin k ve
iddialar zetlendikten sonra, Dnmelerin zellikleri,
ahlklar ve bulunduklar cemiyete verdikleri zararlar,
olduka ak ve sert bir dille sralanyor.
1919'da km olmas ve Dnmelik hakknda ms
takil kitap halinde bildiimiz matbu ilk yayn oluu ba
kmndan bir belge deeri tayan metnin tamamn, Sa
batay Sevi'den bahseden ilk iki sayfay atlayarak, yedin
ci sayfann sonundan itibaren, sadeletirerek aaya al
yoruz. Arabalklar tarafmzdan konulmutur:
GARP BR TAFE
Aziz Mehmed avenesine "Ben size hakik din geti
receim" diye savuup gittiinden, aslen kimisi Kpt,
kimisi Mecus ve Musev olan bu garip taife gitgide
264

oalarak Honyos, Kuvayros ve Sazan adlaryla frka

tekil ettiler. Bunlarn Selnik'te bulunan ihtiyar er
keklerinin hl Aziz Mehmed'in avdetini umarak, her
Cumartesi sabah kale kaplar nnde bekledikleri vkidir.
Aada etraflca beyan olunaca zere, Honyos ve
Kuvayros cinsleri eklen birbirlerine benzerlerse de Sa
zan veya Sazaniko cinsi, burunlarnn byk ve kemer
li olmasyla dierlerinden ayrt edilebilirler.

KIZ ALIP VERME

slmlk'la Yahudilik arasnda dallette kalm olan
bu taife, det ve ahlka birbirlerine benzerler ve
Aziz Mehmed'in hakik din getireceine inanrlarsa
da, yani tam manasyla Dnme iseler de, birbirlerine
kz verme yasan teden beri muhafaza etmektedir
ler.
Bu zmre birbirinden kz alp vermedii gibi,
Mslmanlarla da kz alp vermekten iddetle kanr
lar. Bununla beraber Dnmelerin bu snf, Dnmelie aid fevkalade hallerde, haklarn korumak iin da
ima birlikte hareket etmektedirler.

HASTALIKLAR
Aada uzunca tafsilt verilecei zere, evliliin
byle kk bir zmre iinde kalmas, bunlarn ara
snda baz illetlerin ve sr hastalklarn genileyip art
masna sebep olmutur. Bu yzden Merutiyet'ten son-

265

ra bunlardan bazs, nesillerini slah etmek maksadyla,

Mslman kzlaryla ve hatta Avrupal din ve gl
kuvvetli gen kzlarla evlenmeye baladlar. Tabi, ve
rem ve asab hastalklarla ma'll olan bu taife mensup
larna kzlarn verenler, byk bir cinayet ilemiler
dir. Avrupallarn bunlarn iine girenleri de hayatlar
n tehlikeye atmlar demektir. Fakat Dnme kzlarn
dan henz Mslmanlara varan grlmemitir.
Dnme kzlarndan bazlarnn sz horoz t
gibi sylemeleri; konuurken gzlerini, kalarn ve
hatta btn vcutlarn devaml olarak oynatmak gibi
garip vaziyetler ve acayip tavrlar gstermeleri, asab
hastalklarn bu zmredeki garip tezhrlerindendir.
Mslmanlar arasnda ahlkszln, dinsizliin ve
sri hastalklarn yaylmas ve genilemesinin en byk
ve tesirli sebebinin Selnik Dnmeleri olduu unutul
mamaldr.

ALITIKLARI

SAHALAR

Sazan cinsi, hal ve vakitleri msid olsa bile gzle

rini daima hkmet kapsna dikmilerdir. Memuri
yetlere en ziyade dkn olanlar hep Sazanlardr. Honyos ve Kuvayroslar ise daima ticaretle megul olurlar.
leride buna dair olan ksmda delilleriyle isbat oluna
ca zere, kendilerinden bakasn insan saymadklar
iin, herkesi ve hatta Avrupallar bile trl trl ent
rikalarla aldatmay dinlerinin (!) iar ve vnlecek
hassalarnn (!) gerei addederler.
Honyos ve Kuvayroslardan hkmet memuriyetle266

rine heves edenler pek azdr. Honyos cinsinden olan

Cavid, her naslsa Maliye nazr olabilmitir. Honyos
ve Kuvayros cinsleri ticaret leminde ortal dolaba
sokmakla ve Sazan ksm da devlet hazinesini soymak
la meguldrler.
Bunlarn iinde dorulan pek ndirdir ve doru
luklar da vatana sevgiden ve hkmete sadkatten do
lay deildir. Mevkilerini korumak, ahs menfaat te
min etmek ve mensup olduklar zmrenin hkmette
olan ilerini meru veya gayrimeru olarak kolaylatr
mak iin alrlar. Demek isteriz ki, bunlardan hk
met memuriyetlerinde vatana ve millete kar iyi niyet ve
sadakat beklemek abestir.

DNMELER

ANADOLU'DA

Dnmeler vaktiyle Selanik muhitinden ayrlamaz

lard. Sonradan bilhassa Balkan harbinden sonra, s
tanbul'da pek az olan saylar artt, zmir vilyetine ve
Anadolu'nun bir ok yerlerine yerletiler. Fakat eski kavm an'anelerini pek gizli tuttuklarndan, bunlarn
Dnme olduklar anlalamad. "Rumeli muhaciri, Se
lanik muhaciri" olarak tanndlar.

RUMEL

HALKINI

LEKELEDLER

Ak sak gezen kadn ve kzlarnn serbest halle

ri, Anadolu'nun saf kalbli halknn zerinde pek kt
bir tesir hsl etti. Dnmelerin dinsizlikleri, ahlksz
lklar, Anadolu halknn zihninde, btn Rumeli ahali267

sinin fena olduklarna dair yanl bir fikrin domasna

sebep oldu.
Anadolu ahalisi bilmelidir ki, btn Rumeli ahali
sine temil etmek istedikleri ahlkszlk, dinsizlik,
yalnz Mslman adyla hareket eden ite bu Selnik
Dnmelerine mnhasrdr.
Bunlarn isimleri geri Mslman ismidir, fakat ara
larnda mesel Fatma'ya "Fatof, Mustafa'ya "Motof gibi
mnsz kelimelerle hitap ederler. Hatta spanyolca'ya
pek gzel vkf olan bu taifenin aralarnda "Avratniko,
Behuriko" gibi isimlerin de mevcut olduu iitilmitir.

KADINLARA

SERBEST HAREKET STERLER

Dnmelerin Mslmanlara kar iyi davranmalar

hep yapmacktr. Onlar dier milletleri daima Msl
manlara tercih ederler. Yahudilerden ok Frenklie ve
Hristiyanla daha ziyade meyilleri vardr. Fakat bu
temaylleri de onlara olan muhabbetlerinden deildir.
Islmlk'ta bulamadklar, Hristiyanln bilhassa ka
dnlara verdii serbest hareket imknlarndan istifade
etmek isterler.
Dnme kadnlarn hal ve hareketlerindeki serbest
lik, yaaylarndaki garabet, Hristiyanlarn da nazar-
dikkatlerini ekmekten geri kalmamaktadr.

CEZA

OLARAK:

NAMAZ

Dnmeler camilere hi gitmezler. lerinden bazen

camiye gidenlerin grld olur. Fakat bunlar tabi
268

ki, slmiyet'in emri olan farz yerine getirmek iin ca

mie gidiyor deillerdir.
Dnmeler arasnda birisi cezay gerektiren hareket
te bulunursa, cemaat tarafndan ona bir ceza verilir.
Bunlar arasnda en ar ceza, iin ehemmiyetine gre,
kabahatlilere muayyen bir mddet iin camilere de
vam cezas vermektir. Bundan maksatlar, slm'n
emirlerini yerine getirdiklerini Mslmanlara gster
mek kstahlndan baka bir ey deildir.
Ramazanlarda, slm evlerine bitiik bulunan Dn
me evlerinde, ev halk yats vaktinde gya teravih na
maz klyorlarm gibi "Kz abdest aldn m? Haydi ce
maate yeti" gibi seslenmelerle Mslman komularna
namaz hazrlklarnda bulunduklarn iittirirler. Sa
hur vaktinde de ortada sofra filan olmad halde, a
tal, bak, tabak akrts ile sofra hazrlnda bulun
duklarn ma etmek gibi kstahlklardan hl vaz
gememilerdir.

SIRLARI,

DETLER,

MEZARLIKLARI

Cumartesi gnleri Musev yini usullerine gre

ibdetlerini, yeraltnda ina ettirdikleri havralarda icra
ederler.
slmiyet ile Yahudilik arasnda nasl bir dinleri ol
duunu henz anlamayan, yalnz Dnme olduklarn
bilen ocuklarla gen kz ve erkekler, ancak evlendikle
ri gn, asl Dnmelik hakknda mahremne telkinlere na
il olurlar. Bunlarn imamlar ayr olduu gibi, mezar
lklar da srf kendilerine aid hussdir.

Hatta dikkat edilirse Selnik'teki kabristanlar da

ima slm ve Yahudi mezarlklar arasnda bulunur.
Mezar talarnn zerlerindeki yazlar "dekadanca" iba
relerden ibaret olup, nihayetlerinde "Fatiha" yoktur.
"iniz temizlenmeden gelmeyiniz" emrine tama
miyle inandklar, cenazelerini, barsaklarndaki pis
likleri mihaniki baz usullerle kardktan sonra
gmmekte olmalaryla sabittir. (Devam ikinci for
mada)

(*) Kitabn ikinci formas ve devam bulunamamtr.

270

lk Trke Kitaplar

- III "Dnmeler" Adl Kitaba Cevap

"DNMELERN HAKKAT"

Byk ve mhim ksmn yukarya aldmz "Dn

meler" adl risaleye, karlk olmak zere, hemen bir ri
sale ile ve daha uzun olarak cevap verildi. kan bu ki
tabn tad 18 Knnievvel 1335 (18 Aralk 1919)
trihinden, cevabn ok acele yazlp bastrld anlal
maktadr.
nk "Dnmeler" kitabnn kapanda (1335-1338)
tarihi bulunmaktadr. Ml 1335 ylnn mild karl
1919'dur. Fakat Hicr 1338 yl 1 Ekim 1919'da ba
lamaktadr. Buradan, "Dnmeler" kitabnn en erken
Ekim ay balarnda kt anlalr. Demek ki, ona ce
vap veren "Dnmelerin Hakikati", iki ay iinde yazlm
ve bastrlmtr.
Dnme olmadn ve bu cevab yazmak iin tevik
271

de grmediini im eden yazar, bu aceleyi, zahmeti ve

masraf neden gze aldn, bize, tatmin edici bir ekil
de aklamyor:
Kitap kk boydadr:
Dnmelerin Hakikati, Atik nizamiye krkbirinci alaynn
nc taburu binbalndan mtekid Sdk, Dersaadet,
Karabet Matbaas, 1335, 32 sayfa.
Emekli binba Sdk Bey'in yazdklarndan "Dn
me" olmad anlalyor. Zamannda Rumeli'de cereyan
eden savalara itirak etmi ve Balkan Harbinde tabu
ruyla beraber Yunanllara esir dmtr. Dnnde
emekli olmu ve stanbul'a yerlemitir.
NEDEN YAZDI?
Dnmeleri, onlar mdafaa iin bir kitap yazp nere
decek kadar, nasl ve ne zaman tandn sylemiyor.
Herhalde subaylnn bir ksmn Selnik'te yapm ve
o srada Dnmelerden iyilik grm olmaldr.
Kendisi hakknda, "Yalnz askerlie alm, kalemi
aksak bir cize, ortaya atlmann yakmayacan da bi
lirim" demekle beraber, Dnmeler aleyhine olan risaleyi
grp zldn, vatanda birlie ihtiya olduu iin
onlar mdafaaya kalktn yazmaktadr.
Binba Sdk, yukardaki blmde metnini verdii
miz "Dnmeler" rislesindeki iddialarn tamamna teker
teker cevap vermekte ve oradaki ithamlarn hepsini iyi
ye ve gzellie yorarak rtmeye almaktadr.
272

Mesel, Aziz Mehmed Efendi (Sabatay), samim ola

rak hidyete eren ve Yahudileri slmiyet'e aran bir
"evliya'dr. Muhiddin-i Arab ve Hallc Mansur gibi
derin manl eyler syledii iin anlalamamtr.
Dnmeler, birbirlerini seven, tutan, iyi, dindar, alkan
insanlardr. Onlarda grlen kusurlar, teki Mslman
larda gzkenlerden farkl deildir...
Binba Sdk, eer hayatta idiyse, be yl sonra gaze
telere den ve bizzat Dnme yazar Ahmed Emin'in iti
raf ettii hurafeleri okuduu zaman acaba ne dnm
t, dorusu meraka deer!
Kendisini gizleyen bir Dnme olmadn farz edip,
iyi niyetine inanp, yazdklarn, ii hi bilmemesine ve
"dost" Dnmelerin oyununa gelmesine baladmz
binbann, u sz dikkat ekicidir:
"Bu babda kimsenin rey ve mtlasna mracaat
etmemek suretiyle, ar yumuak huylulukta ve her
kese faydal olmakta koyun srsne benzeyen bu ta
ifenin hukukunu mdafaa maksadyla yazdm ibu
eser-i ciz..."

KTAPTAN NEML YERLER

imdiye kadar yazlanlardan "ne biim bir ey" oldu
u elbette anlalan Sabatay Sevi ve Dnmelik hakknda
Binba Sdk'n yazdklarn, "eser-i gaflet" diye vasf
landrp gemekle birlikte, kitapda dikkatimizi eken,
273

Dnmelere ve yakn trihimize dair nemli grd

mz iki noktann zerinde duracaz:
Birincisi, btn "hogrs"ne ramen yazarn Dn
meler hakknda verdii birka bilgi;
kincisi, yazarn Sultan Abdlhamid ve Merutiyet
sonras ahvl hakkndaki bz tesbitleri... Bu ikincisi,
mevzuumuza biraz uzak olmakla beraber, bahsini ettii
miz risaleyi tekrar ele almamz mmkn grnmedi
inden bu vesile ile tarih merakllar iin onlar da bu
raya kayd etmi olacaz.

SALIKLARI
Yazar, Dnmelerin bz zel hallerini yazyor:
Evlilik evrelerinin dar oluu her ne kadar bazlar
nn vcuta zayflna sebep oluyorsa da, temizlie ve
shhatlerini korumaya fevkalade dikkat ettiklerinden,
iddia olunduu gibi hastalk zebnu da deildirler.
lerinin bandan ayrlmayarak devaml alp ura
makta olmalar da bunu isbat eder. lerinde yz yirmi
sene ve daha fazla yaayanlar da az deildir. (s. 13)

"YABAN!"
Ne kadar sekin bir terbiye sahibi bulunduklarna
dikkat olunsun ki, birbirleriyle kavga d, yaralama
ve hatta az kavgas etmeleri bile hayal edilemeyece
i gibi, kendilerinin dndakilerden birinden incin274

dikleri vakit en byk sp saymalar "Yabani!" de

mekten ibarettir. Bunu dahi hafif sesle sylerler ki,
kendilerini gcendiren incinmi olmasn. Ekseriyet
itibariyle gler yzl, ho sohbet ve mltefit insanlar
dr. Ltife ederken bile istihza etmekten ekinirler.
Kimseye beddua etmezler. Darda kendi guruplarn
dan bahsedilmesinden holanmazlar. (s. 13)

SELNKL

OLMAK

Hatta kendilerini tanmayanlardan Selnikli ol

duklarn bile gizlerler. Bundan maksad taifeleri hak
knda bir takm aslsz ve mnasebetsiz szlerin ortaya
konmasna sebebiyet vermemekten ibarettir.
Halbuki gerek slmiyet'le merref bulunduklar
n ve gerekse slmiyet'in emr ettii gzel ahlk ve iyi
ilerle temayz edip, byk slm kitlesi arasnda gs
terdikleri terakkilerle bir iftihar gldestesi olduklarn
unutup beyhude yere zlyorlar. (s. 13)
Yakn vakitlere kadar ve bu arada cennetmekan firdevs-iyan Sultan Abdlhamid Hn- Sn hazretleri
nin "nzibat Devri" denmeye seza olan saltanat zaman
larnda, bu taife, i ve gcyle megul olmaktan baka
bir ey bilmiyordu. Ne siysete karm ve ne de ka
dnlarnn kyafetlerinde bir deiiklik grlmt.
Kadnlar eski zamana mahsus kaln mihremeli ferace
ve sar mest ve pamakla sokaa kar, tesettre fevka
lde dikkat ederler idi. (s. 16)
275

MERUTYETTEK

TAKINLIKLARI!

Yazar, d n m e l e r i n , Merutiyet'in ilnndan sonra

yaptklar taknlklara ayor:

Merutiyet'de hrriyetin tesiri ile herkes arp ne

yapacan bilmedii gibi bunlarn da bazlarn art
m ve martm ve hatta eski terbiyelerine aykr ola
rak genlerinden birtakm silh tamaya bile bala
mlard.
Bazlarnn dahi hi lzumu olmayan birtakm faz
la tezahrata kalkmalar ve yz yirmi sekiz sene
sindeki mebus seiminde rey toplama merasiminde,
ems Mektebi mdr merhum emsi Efendi'nin hk
met kona nnde, vaziyetimizi dnmeden ve pek
yksekten atp tutarak ird ettii nutuklar garip kar
lanmt, (s. 16)

ZULM

GRMLER

GB

Merutiyet'in ilnna kadar sessiz skt geinen

bu taifeden bir haylisinin saded hrici olarak lzumsuz
yere yaptklar nmayilere Selnik'te trl mnlar
verilmi idi. nk bu taifenin devr-i sabkta btn
haklar korunduu ve zulme mruz kalmadklar malum
olduu halde, Merutiyet ilnndan sonra gya byk
zulmler grerek zindandan kurtulmu insanlar gibi
hareket edenleri grlmt.
Geri insanolu zamann akna uyar. Fakat bil276

hassa bu akll ve mutedil taifenin bazlarnda grlen

lzumsuz grlt, tedenberi muhafazasna ihtimam
ettikleri tedbirli tavrlarna katiyyen mnsip deil
idi. Zira Cenb- Hakk'n gazab, hadd-i mrufu aan
lar abuk bulur.
Nasl ki ok gemeden mes'udne yaadklar o g
zel Selnik'den il palaz gibi daldlar, kalanlar da
hi eitli ziyan ve skntlara hedef oldular. Gerekte,
gerek bunlarn ve gerek elden kan dier beldeler
ahalisinin iinde nice zhid muttaki kiiler mevcud
idi. Ancak gazab- ilh umma gelir, ayrmadan alr
gtrr. (s. 16-17)

SULTAN

ABDLHAMD'E

DR

Yazarn, bahsini e t t i i m i z , bz trih tesbitlerine ge

lince... 1909-1919 arasnda milletin ve devletin d t
perianlklar bizzat yaam olan binbann tesbitleri nemlidir. Bunca felketten sonra, Sultan Abdlham i d ' e bak da deimitir:
Esirlik gnlerinde, Yenice kasabasnda medfun Ga
zi Evrenos hazretlerinin trbesi kubbesine kendi bayra
n diken dmann, dier slm haklara ve mukad
desata, gaddarne tecvzn grnce, kalbimin en
derin ve hazin noktasnda feveran ederek, lisanma ge
len u msralar sylemitim:
Ahd-i ahkmn saadet devri imi bilmedi,
imdi bildi kymetin millet senin Sultan Hamid;

277

Ne yapp yaptn evirdin siyb- devleti.

Gel bugn gr inklbn dehetin Sultan Hamid.
Yine yle demitim:
Grmemiken ltf-i mahssunu ey l-tibr,
Firkatinden dt cismim tee hl yanar.
Terk-i emr-i Hilfet ettiin gnden beri
Hem vatan, hem bunca can gitti, hem namus r.
Hurid-i sulh-i cihan idin, dirig ki seni,
Gayb edeli, bu garip millet de oldu tr mr.
Dd-i kmdan tebh olsun msebbibler heman,
Sensiz ey Hkn- zan devlete erdi hasar.
Bari, r'yda bize gster lik-y akdesin,
Bu hazin gnlmze klsn meserretler nisr
Vak'a-i dilszu an, n-i esarette dahi,
Devlete Sdk olan elbette eyler h zar.
u manzumeler, gya yakn bir gelecekte, Balkan
Harbi'nden daha mthi bir sefalete decek olan za
vall vatann matemini tutmak iin esaret gnlerinde
terennm edilmitir. (s. 4)

*) Sultan Abdlhamid'in tahtndan indirilmesine sebep olanlara bed

dua ediyor. Bunlarn banda, mdafaasn yapt Dnmelerin bu
lunduundan haberi yok. Merutiyet'in iln ertesinde yaptklar
taknlklar da binbay uyandramam. Manzume, (filtn / f
iltn / filtn / filn) vezniyle nazm olunmutur.
**) Cihan Harbi'ni kasdediyor.

278

CAMLERN HL
Nazar- ibretle baklmaldr ki, stanbul'da Mahmutpaa Cmi-i erifi ile emsali birok camilerin kap
lar, be on dakikada drt be kiilik cemaatle klnan
vakit namazlarndan baka zamanlar kapaldr. adr
vanlarnda abdest alacak bir katre su yoktur. Ecdad za
mannda ar kovan gibi cemaatlerle dolan mbedlerin
kapal ve muattal kalmasna ve halkn ibdeti terk et
mesine sebep olan bu taife midir? (s. 15)
MERUTYETTEK

YANLILAR

Merutiyet'e iyi niyet ve tatl emellerle girildi. En

bymzden en kmze kadar herkes hayr ve
menfaat bekledi. Fakat ne re ki, merutiyeti, dahil,
haric, coraf ve siys vaziyetlerimize, elhsl mizc-
mlke gre tatbik edemedik.
Bu ii yapacak ve idareyi tanzim edecek, fedakr,
dediini yapmaya muktedir devlet adamlar kmad.
Mevcud bz ibilir idarecilerin ise nlerine mniler
karld. Bu yzden, hkmet korkusu bsbtn kalk
t. Sivil, asker herkes, bildii gibi hareket etmeyi ve hatta
hukuka tecvz ve stlere taarruz etmeyi, merutiyetin icap
larndan saydlar. Eski intizam ve itaat balar yok ol
du. Onun yerine ar serbestlik geldi ve devlet hayat
nn en hassas teline dokunuldu. Bu deliller karsnda,
baz inceliklere in kimseler, artk felketin yakn ol
duunu iddia eylemi idiler. (s. 17)

279

CAME

AYAKKABIYLA

GREN

"VAZ"

Bilindii gibi eskiden beri, gayri mslim ahli, ta

mir, nak veya dier hususlar iin cmi-i eriflere gi
recekleri vakit ayakkablarn karp hrmetle girer
ler.
Etrafmzdaki devletler ise maneviyat elden kar
mamak iin milletlerin ban sk skya kiliseye ba
lamaya almaktadrlar.
te vaziyet byle iken, en aklllarmzdan biri,
"Va'az vereceim" diyerek, ayakkablarn karmakszn, selleme-hsselm camie girip krsye kt. O
byle yapnca eitli milletlerden peine taklan bir s
r halk dahi, onun gsterdii yeni numuneye uyarak
ve slmiyet'in raz olmayaca bir hrmetsizlik ile ar
kasndan yrdler.
Bu hl Mslmanlar infiale getirdi. stelik, "Kar
delerinizin aralarn slh ediniz" emrini tayan yeti celleyi de yanl okudu. Allmam bir ekilde ca
mi krssn igal eden fesli vaizin bu halleri kar
snda hocalar teessf ve hayretle birbirlerine baktlar.
Bir kyl: "Cami bu adam arpar, grrsnz" dedi.
teden bir dieri: "Sabaha kadar Kur'an'a kar el ba
layp ta'zm eden sarkllar, gelsinler de, tesis ettikleri dev
letin slhna yeltenen sarksz vaizin kunduralarn kar
madan camie girdiini grsnler." Bir bakas dahi: "Bu
hl, ert- kyametten olan Deccal'in zuhuru balangla
rndan baka bir ey deildir" diye konumaya baladlar.
te btn bu szler, daha Merutiyet'in ilk gnle
rinde sylendi ve gitgide oald.
280

Fakat safdil kylnn dedii pek de yabana gitme

di. ok gemeden asln inkr edercesine hedefini ve
istikametini deitiren vaiz efendinin skee cihetle
rinde urad iitilmiti. (s. 18)

"DEVR-

SABIKI

ARADIK!"

Kimi enine kimi boyuna ekti, kimi dahi halk, mil

l terbiyesinden ve din inanlarndan karmaya kalkt.
Hsl bre Merutiyet, bora tufanlarna kaplp
yuvarlandndan, millet hibir feyz lezzetini gr
meden tatmadan, felkete dr oldu. Devr-i Sabk ken
dini mumlarla aratt. Fakat hayal ve hasretini yadigr
brakarak gzden nihn oldu.
Nasl aranmasn ki, henz merutiyet gururuyla
parlayan mitlerimiz, Bosna Hersek'in ilhak, Rumel-i
ark hadisesi, Trablusgarb mes'elesi gibi pepee gelen
musibetler ile, pek abuk snd gitti. Tli' gnei tu
tuldu.
Hal bu merkezde iken, dhilde kemeketen vaz
geilmemi; inat fesad dourmu; hrs ve dmanlk
gzleri karartm, kulaklar tkamt.
eride iddet kullanlrken, d dmanlarn aley-

(*) Yazarn cmlesi aynen byledir. "Viz"in neye "uradn" yazma

m. Acaba vaizin bir "kaza'ya veya "suikast" e "urad"n yazd da
dizgide kelime mi dt? Yoksa "urad" kelimesini "dolat"
mnsnda m kulland?.. Fakat "kylnn dedii pek de yabana gitme
di" sznden, vaizin bana bir ey geldii anlalmaktadr. Bu m
nasebetsiz herifin kimliine dair henz bir bilgiye rastlayamadm.
281

himize hazrlklar ve birlemeleri fark edilmemiti.

Hele maatbuat vastalaryla savrulan mnasebetsizlik
ler son dereceyi bulmutu. En byk makamdan yaz
lp matbuatla ner edilen nasihatler Osmanllar itida
le davet ediyordu. Fakat ne fayda, i rndan kn
ca ne yaplsa beyhude idi. (s. 19)

ORDUNUN

BOZULMASI

Bir taraftan da mlk [vatan] ve devletin koruyucu

su olan ordunun, eski madd ve manev ba ve birbi
rine kar kklemi olan askerce kardelii sarslm
t. Ordunun halinde ve heybetinde tamamiyle deiik
lik grlyordu. Bazlarmz askerlii unutup siysete
dalmtk.
nk ordu bal olduu milletin istidadna tbidir.
Millet arasnda intizam, birlik, muhabbet ve hamiyyet
olmazsa, ordu ne kadar fedkrlk etse netice itibariyle
beyhudedir. Eski vak'alar bunu isbat eder. (s. 19)

(*) inde sevgi ve birlik olmayan bir milletin ordusunun da ayn e

kilde bozulacan ye asl iini brakp ihtilllerle, darbelerle ura
arak kendi milletine yabanclap, zarar vereceini, Mehmed Akif
merhum da yle dile getirmiti:
Ordu mdm ki efradm milletten alr;
Milletin kemekeinden nasl zde kalr?
yledir, memleketin hli dzelmezse eer,
Klalar evlere, asker de ahlye dner!
Durmasn sonra kazan kaldradursun ordu,
Dmann saflar iner bu mukaddes yurdu.
(Safahat, 2. kitaptan)

282

SUBAY NASIL

YETMEL?

Hatta bizlerden daha cesur, daha cidd, daha cenga

ver ve her eit mahrumiyete katlanr, daha pikin ve
salam vcutlu zabitler yetitirilmelidir. Bunun iin
mektebi [Harbiye'yi], ahin yuvasna, mehd-i zuhr-i
devlet-i ebed-mddet olan Domani yaylasna veyahut
Rumeli'nin ehir ve kasabadan uzak bir yerine nakl et
melidir.
cap eden ekilde zabit yetitirecek zabitlerimiz
oktur. Eski Osmanl klalarnn ehirlerden uzak
bulunmalarnn sebebi az bir mlhaza ile anlalabi
lir. Eski Osmanllarn karsna kan kavimler, id
detle harb ve sebat eden insanlar idiler. Fakat adrda
doan, at srtnda byyen, cenkte lmeyi temenni
eden kahramanlara mukavemet edemediler. (s. 2021)

RAHATINA

DKN OLAN ASKER

OLMASIN

Misal olarak Hazret-i Musa ile Msr'dan kan Be

n srail'in ve bunlarn lde yetien evltlarnn Ben
Amelika'ya kar olan malum vak'alar gsterilebilir.
Rahata alan, seferin zahmet ve zorluklarna katlan
maktan holanmayan kimseler asker olmamal, vata
nn mesuliyetini boynuna almamaldr.
Zira vatann siperi, fedakrlarn sneleridir. Eski or
dularmzda, yz dmandan yz evirmeyen nice dilver serdarlar yetimiti. Sonralar safa ve rahata d-

283

lnce haller deiti. Milletimizin her trl terakkilere

istidad vardr. imdiye kadar geirdiimiz bellar ku
lamza kpe olsa kfidir, (s. 21)

(*) Binba Sdk'n kitabndan yaptmz nakiller burada sona erdi.

Gerek Sultan Abdlhamid'in hakkn teslim etmesi ve gerek, din
ve vatan-perverne szleri, merhum Binba Sdk'n Dnme ol
madn isbat ediyor... Meer ki hilede bu derece ileri gitmi ol
sunlar!

284

lk Trke Kitaplar
-IVBir Mdafi Daha: Leskovikli Mehmed Rauf
"TTHAD VE TERAKK CEMYET NE D?"
Dnmelerin kendileri de Sabatay Sevi'nin mesihlik
iddiasn, yapmack Mslmanln ve ikiyzlln
kabul etmekte ve kendilerinin yz senedir bu gelene
e uyarak yaadklarn itiraf etmekteler.
Bu gerei reddedip, Dnmelerin sakls bulunma
yan iyi Mslmanlar olduklarn iddia eden, kendileri
de dhil hi kimse yok... Sadece emekli binba Sdk ve
bir de "ttihat" Leskovikli Mehmed Rauf...
"Mdfi"lii dolaysyla bu bahsin sonuna Leskovikli'yi de ekleyerek, "gafiller" veya "vazifeliler" serisini ta
mamlamak istedik.
DNMELER ARASINDA BR
"HRRYET MCHD"
ddiasna gre, ttihat ve Terakki Cemiyeti mensup
larndan olan Leskovikli Mehmed Rauf, komite alma285

lar srasnda yakalanm ve 1311 (1895) de Selnik'e

srlmtr. Tabi gen bir ttihaty Selnik gibi bir
yere gndermeye "srlmek" denebilirse. Fakat kendisi
bunu "srgn" kabul ederek "kahraman" olmaktadr.
Leskovikli Selnik'te, Dnmelerden byk yardm
grm ve aralarnda yaamtr.
1327 (1911) ylnda "mchede-i hrriyet htralar 'n
yaynlarken, bu yakn dostlarna da birka sayfa ayra
rak, onlar medih ve uradklar ithamlara kar mda
faa etmek zaruretini duymu.
Kitap, kk boydadr:
tttihad ve Terakki Cemiyet ne idi? Yazar: Mlkiye kay
makamlarndan Leskovikli Mehmed Rauf, stanbul 1327,
112 sayfa.
Kitabn 79. sayfasnda Dnmeler bahsi balamakta
olup, aaya bu ksmdan birka para alnacaktr:
DNMELERN HRRYETL
Garibi u ki ekseriya ticretle uramalarndan do
lay bir dereceye kadar tamahkrlkla itham olunan ve
mevcudiyetleri ehr-i mezkre mnhasr olan "Dnme"ler dier slm kardelerinden ziyade mcadele-i
hrriyette ileriye varrlard.
leride zikr olunaca gibi Selnik'te bulunduum
mddete icra ettiimiz mchedeler esnasnda "Dnme"ler olduka yararlklar, fedakrlklar gsterdiler.
Bu frkann meyl-i ticaret ve servetleriyle bir tezad tekil
286

edecek surette mevcut olan hrriyetperverlikleri, bir zaman

bz hvn-i Cemiyet'i pheye dryordu. Zten
Selnik'te Mslman halkn chil ksm, kendiletinin
en sdk din kardeleri olan "Dnme"ler hakknda tedenberi sylenip gelen bz yanl dncelere dayana
rak pek de hsn-i zan beslememektedirler.

"BAZI

CHLLER

PHE

DNMELERDEN

EDYORLAR"

Hatta bz chiller bu s-i zann pek ileriye vard

rarak " Avdet'lerin sahiden Mslman olduklarn bile
pheli addetmektedirler.
Bu fikr-i btln iin dorusunu bilmeyen dier memlik ahlisince dahi kabul edilmi olmas, bizi bura
da saded d olarak biraz tafsilt vermeye mecbur etti:
Dnmeler bundan iki yz sene kadar mukaddem
dn-i mbn-i slm ile merref olmu Msevlerdendir. Din hkmlerine uymakta dier ehl-i slm'dan
hibir farklar yoktur. slmiyet'e ve hussiyle devleti ebed-mddet-i Osmaniye'ye fart- sadkat ve muhab
betleri (...hrriyet taraftan hareketleriyle)... sabittir.
Hsl bzlarnn zann gibi bunlar hakknda pheler
hsl olmasna meydan verecek hibir hl ve hareketle
ri grlm deildir.

DNME

OKULLARI

Dnmelerin ilim, maarif ve ticrete olan gayretle

ri ve ilerilikleri de zikre deer. Selnik'in stanbul ma-

287

arifine bile stn gelecek bir mkemmellikte olan

ilim messeseleri hep Dnmelerin alma ve gayretle
ri sayesinde kurulmutur.
Erkek ve kz, "Ydigr- Terakki" ve "Fevziye" mek
tepleri, imdiye kadar pek ok talebe yetitirmitir. Bu
mekteplerin gelecekte memleketimiz iin medr- ifti
har olacak birer darlfnun [niversite] eklini alma
ya istidatlar vardr.
stanbul mekteplerinde icra olunmakta bulunan m
sabaka imtihanlarnda ekseriya Selnik mektepleri tale
besi birinci gelmektedir. Bu da srf o Dnme kardeleri
mizin maarifin ilerlemesindeki himmetlerinin mesut ne
ticesidir.
Hsl Dnmelerin her suretle memleketimiz iin pek
feyizli bir unsur olduundan phe yoktur.

(*) "Fevziye Mektepleri Vakf" 1925'te at, Tevikiye'deki Ik Li

sesi'nden sonra, Levent'teki 30 bin metrekarelik araziye orta re
tim tesislerinin temelini 1982'de att. 1985'te bu yeni binalara ta
nd. Arkasndan ayn yerde ina ettii niversite binalarnda
1992'de "Ik niversitesi"ni kurdu. Hlen tam teekkll bir
zel niversite olarak faaliyet gstermektedir. "Ydigr- Terakki"
ise stanbul'da "ili Terakki Lisesi" olarak faaliyetine ve hizmeti
ne devam ediyor.

288

BENC BLM

ARATIRMALARDA VE
HTIRA KTAPLARINDA
DNMELERE DAR YAZILANLAR
Bu blmde bz aratrmalarda ve htra kitaplarn
da Dnmelik ve Dnmeler hakknda yazlanlara bakla
cak ve bunlardan imdiye kadar sylenenleri teyid eden
veya tamamlayan nemli satrlar nakledilecektir. nce
lgat ve ansiklopedilerden balyoruz:
SLM ANSKLOPEDS
Mill Eitim Bakanl tarafndan karlan slm
Ansiklopedisi'nin nc cildinde bulunan "Dnme"
maddesi drt buuk sayfa tutan uzun bir maddedir. Bu
maddenin dikkate deer baz blmleri:
zmir'de Mesihliini iln eden Sabatay Sevi, Yahu
diler arasnda kendisine bir hayli "m'minler" toplam
ve hreti bir taraftan Osmanl memleketinde ta Budin'e, dier taraftan Lehistan, Almanya, Hollanda, n-

giltere, talya ve Kuzey Afrika'ya kadar yaylmt. Hat

t ran'a kadar varan bu hret ve nfuz, ran Yahudi
leri arasnda bile bir hareket uyandrm ve onlar: "Bi
zim Mesih'imiz geldi, artk toprak bellemeyiz, vergi verme
yiz" diye tutturmulard.
Musev yazarlara gre, bu Sabatay hareketi Osman
l mparatorluu'nda din olmaktan ok padiahn oto
ritesine kar siyas bir hareket gibi telkki olunmu ve
Museviler'e kar emniyetsizliin balangc olarak on
larn yerini Rum ve Ermeniler almtr.
Hepsinin bir Musev ad bulunmakla beraber, da
ima Mslman adlar ile arlan, hemen hemen ta
mamiyle spanya muhaciri Yahudiler'den mteekkil
bulunan bu cemaat, Cumartesi gnleri ate tutmamak
mstesna olmak zere baz Musev det, ibdet ve
yinlerine sdk kalmlarsa da, asl Museviler'den ta
mamen ayrlm ve onlara "koferim" (kfirler) ismini
vermitir.
Selnik'te birbirine bitiik ve birinden dierine ko
laylkla geilebilen evlerde yaayan bu cemaat efrad
nn, evlerinin birinde yeil abajurlu lmbalarn zayf
ziyas ile aydnlatlm gizli toplant yerleri vardr. Kal
(Kahal) denilen bu yerlerde Payyetan ad verilen din
ulular tarafndan dualar okunur ve Ab-bed-din denilen
reisler tarafndan vaaz edilirdi. Bu vaazlar bilhassa Tev
rat ve Zohar'dan karlr ve daima Sabatay'n vlme
si ile son bulurdu.
Dnmelerin bl arasndaki ayrlk ondoku290

zuncu asrn sonunda yle bir kin ve nefret dalgas h

lini almt ki, bu zmrenin mensuplar birbirleriy
le her trl dostane temastan kanmlar ve birbirle
rini tahkir ve tezyife kadar varmlard. Bu ayr ve gay
rdk, birbirine mensup bir a veya bakkaldan yiyecek
alp yemek, dieri iin haram saylacak kadar ileri git
mitir.
ocuklar Trk ve Mslman olarak yetitirilir ve
ortada bir ayrlk gayrdk bulunduu kendilerinden
iddetle gizlenirdi. Yakubler'de cemaat esrarn
renmek hakk ancak evlenmek ile kazanlrd. Dier iki
zmre ise, on yana gelince ocuklarna cemaat srr
n, ibdet ve dualarn retirlerdi.
Cennetin has bahelerine girmek inhisar kendile
rine ait olup, dier iyi insanlar ancak Cennetin parmak
lklar olabilirlerdi. Eer iyi bir Mslman, tenash
[ruhun lmle bakasna gemesi] yoluyla krk defa
[dnyaya] gelip, her geliinde yalnz hayr ilemi, er
den kaabilmi ise, has baheye gitmek hakkn kaza
nabileceine inanrlard.
* * *
TRK ANSKLOPEDS
Mill Eitim Bakanl tarafndan karlan bu an
siklopedinin ondrdnc cildinde bulunan "Dnme"
maddesi iki sayfa tutmaktadr. Dikkate deer baz b
lmleri:

291

Osmanl tarihinde Dnme sz, daha zel bir an

lam tamaktadr. Onyedinci yzyldan beri impara
torluun eitli illerinde ve zellikle Selnik'teki gizli
Mslman-Musev topluluuna bu ad verilirdi.
Yirminci yzyln balangcnda Dnmelerin geni
Mslman Trk topluluu iinde eriyecei korkusuyla
bunlarn grup arasndaki ayrl kaldrmak zere
baz cidd teebbslere giritikleri bilinmektedir.
* * *
TARH DEYMLER VE TERMLER SZL
Mehmed Zeki Pakaln tarafndan yazlm ve Mill
Eitim Bakanl tarafndan karlm olan bu byk
tarih szlnde Dnmelere iki sayfa ayrlmtr. Dik
kate deer birka satr:
Bu cemaat fertleri umum hayatta Mslmanlar
arasna karp camilere namazlara giderler ve Rama
zan orucunu tutar grnrlerdi. Hatt arada srada Hac
ca gnderilenler bile olurdu.
* * *
MEHUR ADAMLAR ANSKLOPEDS
brahim Alaaddin Gvsa tarafndan yazlan ve
1936'da Sedat Simavi tarafndan yaynlanan drt ciltlik
ansiklopedinin son cildinde Sabatay Sevi'ye birbuuk
sayfa ayrlmtr. brahim Alaaddin, Trkiye'de Sabatay
292

Sevi ve Dnmelik hakknda Trke ilk tantc neriya

t yapan kimsedir. 1937'de yine Sedat Simavi'nin kar
d Yedign dergisinde "Sabatay Sevi" ile ilgili seri yaz
lar yaynlam, ayrca bu yazlar genileterek 1939'da
bir kitap halinde de karmt.
* * *
MEYDAN LAROUSSE
Osmanl Trklerinin XVII. Yzyldan itibaren im
paratorluun eitli ehirlerinde ortaya kan Mslman-Musev toplulua verdikleri ad.
Mslman ad ve kyafeti altnda yaayan, fakat
Musev inan ve detlerini devam ettiren Dnmelere n
celeri "avdeti" de denmitir.... zellikle 1683'te Sela
nik'teki Museviler arasnda dnmelik byk lde
yayld. Dnmeliin merkezi Selanik oldu... 1700'e
doru Selanik'te bulunan birka yz dnme aile
1900'e doru 10.000'e kt. Dnmeler ticaret ve sa
nat hayatnda hakimiyet kurmaya ve devlet ilerinde
grev almaya baladlar. XIX. Yzyln sonlarna do
ru Osmanl toplumunun Avrupa'da eitim grm ye
ni nesli arasnda, Dnme avukatlar, doktorlar, gazeteciler
ve profesrler de yer ald.
Balkan Sava'ndan (...) ve Trk-Yunan mbadele
sinden sonra, dnmeler, yeni Trk cumhuriyetinin

(*) Kitabmzn banda, "Giril Yerine" yazsnda, bu kitap hakknda

bilgi verilmitir.

293

topraklarna, zellikle stanbul'a g ettiler. Aralarn

daki dayanlmay srdrerek ticaret piyasasnda yer al
dlar, zel okullar atlar, daha serbest bir hayata ka
vutular.
* * *
NAN

SZL

O r h a n H a n e r l i o l u tarafndan kaleme alnan szl

n Dnmeler ve Sabatay Sevi maddelerinden:

Osmanl mparatorluu iinde nce zmir'de ve

sonra daha geni apta Selnik'te yaylan bu tarikat,
d grn olarak Mslmanl benimsediini belir
tecek biimde, gerekteyse yeni bir Yahudilik anlayy
la dzenlenmitir. Tapmlar (ibdetleri) gizlidir, mez
hebin srlar ballarna evlendikleri zaman aklanr.
Sabatay'n mesihliine inanrlar, Sabatay'n doum
gn ba bayramlardr, kutsal yaptlar Mezmir'dir.
Cennete sadece kendilerinin girecei balca inanlar
arasndadr. Mslmanlarla evlenmeleri yasaklanm
tr. Kamer aylarn ilk gnlerini kutsal sayarlar, duala
rn brnice okurlar.
Gizli gizli srp gelen tapmlar [ibdetleri] gn
mzde de devam etmektedir. Trklemi bulunan Yahudiler'in onun soyu ve ballar olduu sylenir.

H a n e r l i o l u ' n u n hibir ilm deeri olmayan ve yan

llarla dolu olan szlkleri m a l u m d u r . Ancak kendisi
294

Dnmelerle devaml ili dl o l d u u n d a n , bu hususta

yazdklar ve bilhassa "gnmzde de devam etmektedir" d e
mesi nemlidir.

* * *

TRKYE DYANET VAKFI

SLM ANSKLOPEDS
1988 ylndan itibaren yaynlanmaya balayan hlen
yeni ciltleri kmaya devam eden bu nemli ansiklope
dinin 1994 ylnda km 9. cildindeki "Dnme" mad
desi Prof. Dr. Abdurrahman Kk tarafndan yazlm
tr. Bu maddenin "Dnmelerin nan Esaslar ve Prensiple
ri" baln tayan blm aaya alnd:
Dnmelerin Sabatay Sevi'ye dayandrlan "ment"leri zetle u esaslar kapsar: 1. Gerek tanr olan s
rail'in Tanrs'na inanrm. 2. Sabatay Sevi'nin gerek
mesih olduuna inanrm. 3. Tevrat'n gerekler Tevrat'
olduuna inanrm. 4. Tevrat'n deitirilmediine ve
yrrlkte olduuna inanrm. 5. Sabatay Sevi'nin dn
yann drt tarafna dalm olan sriloullar'n bir
araya toplayacana inanrm. 6. llerin dirileceine
inanrm. 7. srail'in Tanrs'nn, Sleyman Mbedi'ni
yukardan aaya bina edilmi olarak gndereceine
inanrm. 8. srail'in Tanrs'nn bu dnyada cemlini
gstereceine inanrm. Dnme mentsnn son mad
desi, "gerek mesih" Sabatay Sevi'nin yeniden gnderil
mesini isteyen dua cmlelerini ihtiva eder.
295

Sabacay Sevi'nin Mslman olduktan sonra ortaya

koyduu ve dnme cemaatinin uygulamaya alt
emirler dnmelik besmelesiyle balar ve balca u hu
suslar ihtiva eder: Tanr'nn birliine, meshin (Saba
tay Sevi) hakiki mesih olduuna, ondan baka kurtar
c bulunmadna iman etmek, yalan yere yemin et
memek, Tanr'nn ve meshin ad anldnda

sayg

gstermek, meshin srrn anlatmak ve incelemek iin

toplantlara katlmak, adam ldrmemek, zina etme
mek, yalan yere ahitlikte bulunmamak ve yalan sy
lememek, kimseyi zorla slm'a sokmamak, kskan ve
bencil olmamak, merhametli davranmak, her gn giz
lice Mezmr okumak, Trkler'in detlerinden olup
gzle grlen her eyi yerine getirmek, Mslmanlar
la evlenmemek, ocuklar snnet ettirmek.
Dnmelerin bu inan esaslar ve prensipleri dnda
daha baka detleri ve ayrca bayramlar vardr. Bun
larda Yahudilik esas olmak zere slm'dan da baz un
surlar alnarak Sabatay Sevi'nin emirleri dorultusun
da birbirine kartrlmtr. Dnmeler bu tr inan ve
detlerden dolay yahudilerce de Mslmanlarca da
farkl bir cemaat olarak grlmtr.

* * *
Baka lgat ve ansiklopedilerde de bu m a d d e vardr.
Bulunmamas da esasen dnlemez. Ancak b u n a ra
m e n bzlarnda, hi olmamas veya "Dinden dnmek,
Mslman olmak" gibi mnsz mnlarla geitirilmesi
ok manldr!

imdi dier eserlere geiyoruz.

* * *
SABATAY'IN

MRTEC

HAREKET

Avram Galanti'nin Trkler ve Yahudiler adl eserinden

(stanbul 1928, s. 153-155):

Esasen inhitta balam olan Trkiye Musevileri,

bir ahsn zuhruyla, sr'at ile uuruma doru yr
m ve koyu bir cehalet ve taassup rtsyle brnm
kalmlardr. Bu ahs, kendisinden evvel km bir
ok kimseler gibi "Mesih"im diye ortaya kan (aptay
Sevi) namnda bir adam idi.
1629-1676'da yaam olan bu adam, zmir'de
domutur. aptay Sevi gayet yakkl, gzel sesli ol
duundan, esrarengiz etvr ve harektyla pek ok ta
raftar kazanm ve zamannda zuhur eden baz hdist
da, kendisine inananlarn adedini tezyd etmeye hiz
met etmitir. Gariptir ki, bu Mesih'in faaliyet sahas ci
han Musevliini kaplamtr.
"'Mucize yapabilir" iddiasyla, stanbul'a gelmi olan
bu adam, Yahudilere hitaben vermi olduu bir va'azda, "Artk Mesih'in kendisi olduunu, arz- Filistin'in
kurtulu gn geldiini" sylemi ve dnya ileriyle
megul olmamalarn tavsiye etmitir. Zamann Gala
ta ngiliz tacirleri, Yahudi tccarlarndan alacaklarn
istedikleri vakit, bu sonuncularn "Mesih geldii iin ar
tk borlarn vermeyeceklerini" sylemeleri zerine, ngi297

liz tccar, ngiliz sefiri vastasyla hkmete ikyet

ve Mesih'i hapsettirmilerdir.
Dier taraftan, aptay Sevi'ye taraftar olmayan Mu
seviler, onu "ihtillci" diye gstererek, hkmetten,
te'dibini istemilerdir.
Huzr-i Padihye kan aptay Sevi, mucize yap
maktan izhr- acz ettii iin, idama mahkm edilmi
ise de, slmiyet'i kabul etmekle ban kurtarmtr.
Dnya Musevliini altst etmi olan bu adamn b
rakm olduu izler, kolay kolay zail olmam ve Muse
vlik, bahusus bu vak'ann oynand sahneyi bizzat
grm olan Trkiye Musevileri, takrben iki asr kadar
cehalet ve taassup karanl altnda kalm gitmitir.
Gariptir ki, spanya'dan Trkiye'ye gelmi olan Ya
hudiler, iki asr kadar mekteplerinde brnice, gramer
ve din tedrisattan mada hesap, hendese, tarih, coraf
ya okuduklar halde, aptay Sevi'nin mrteci' hareketi
nin tesiri neticesi olarak, Tanzimat devrinin bidayetin
de mekteplerinde gramersiz braniceden mada, hesa
bn yalnz a'ml-i erba'asn [drt ilem] okurlar idi.

* * *

"OSMANLILARA

KLAH

GYDRMEK"

Merutiyet inklbn yaayan ve htralarn yazan

" H a s a n Amca" da Domayan Hrriyet adl kitabnda y
le diyor: (stanbul 1 9 5 8 , s. 43-44)
298

Feslerimizi yrttk, sokaklara frladk. Meerse ba

mza giydiimiz fesleri Avusturya fabrikalar yapar
m. te biz bu hareketimizle Avusturya'ya boykot
yapm oluyormuuz. Bunu da rendik, boykotaj, bu
demekmi.

thalt-ihracat, mill istihsal, ticar muvazene, hat

ta iktisat diye bir ilmin varln dahi bilmediimiz o
gnlerde, btn bunlar bizim iin cidd anlamlar de
ildi. ktisad mevzularda o kadar bo idik ki, bu bo
muhitte Selnik Terakki Mektebi mdr Cvid Bey bir
allme gibi grnd ortala. Fes yrtmak suretiyle
yaptmz bu protesto mnasebeti ile hemen bir ma
kale dktrmeyi ihmal etmedi. Bu yazs ile bize tav
siyelerde bulundu. ok ayan- dikkat bu yaz yle...
Bakn Allah rzas iin bize neler retmiti o gn:
315 senesi evilinde Selnik tccarlarndan mrek
kep bir heyet mhim bir sermaye koymular. Selnik'te
bir fes fabrikas yapmak iin. ...irkete devlet msaade
etsin, getirecekleri makinalardan gmrk almasn.
...Selnik tccarlarna imtiyaz versin... (Bakasna bu
izni vermesin, elindeki dokuma fabrikalarn da -me
sel Ktipzdeler gibi- zel teebbse satsn. Acaba C
vid Bey gdml m yoksa liberal iktisat taraftan
m.)
Hayr ne o, ne bu. Tek maksad Avusturyallarn
yerine Selnikli kardelerine, Osmanllara topyekn k
lah giydirmek imtiyazn temin.

299

Be on makale, bir iki cilt kitap tercmesinden

sonra, bugnlere kadar dostlarnn hretini sakz gibi
inemekle bitiremedikleri, mparatorluun byk
bir maliyecisi ortaya kmt.
* * *
HARP NDE TRKLER VE DNMELER
Tarihi A h m e d Refik Altnay, ki Komite ki Ktal ad
l htra ve trih k i t a b n d a unlar yazyor. (stanbul
1 9 1 9 , s. 14, 19, 60):

Bu felkette en ziyde mutazarrr olanlar, bedbaht

ve fakir Trk unsuruydu.
rtikb ve irtia alen idi. Rum, Ermeni, Selnikli
maaza sahipleri, bakkal raklar, drt aylk bir
gaybubeti mtekib, para kuvvetiyle tebdl-i hava
alyorlar, beyaz nlkleriyle tekrar meydana kyor
lard.
Trk kendi vatannda en ciz, en istinadsz bir kuv
vetti. Selnikliler bile Trk' slmiyet kisvesi altnda
ifal ederlerdi. Trklerden ziyde Musevilerle terk-i
mesa eden Dnmeler, maazalarnda Musev kullanr
lar, Trk bulundurmazlard.
Bazen Cvid Beyefendi, yaldzl ve muhteem kkn
de hemehrilerine, elektrik ziyalar altnda parlak zi
yafetler veriyor,

300

gece

yars

istimbotlarla

[Beyo-

lu'nda] Tokatlyan'dan [Bykada'ya] dondurma ge

tirtiyordu.
* * *
MERUTYET NKILBINI KM YAPTI!
Yukarda bahsi gemi olan Karakazde Rd'nn if
aat dolaysyla kan basn mnakaasna Mihrab dergisi
de, iki Fransz yazarnn, Jean Brunhes ve Camille Vallaax'un Tarihin Corafyas adl eserinden yapt bir tercme
ile katlmt. "Dnmeler" baln tayan yaz, derginin
15 Ocak 1924 tarihli 5. saysnda kmt. Son satrlar:
Kapanclar, Selnik ehrinde yaayan kavimlerin
iinde en zekileridirler. ttihad Komitesine byk mikyas
ta intisap etmilerdir. Hlsa olarak: Gen Trk inklb
nn byk ksmn idare eylemilerdir. Bu inklap esas iti
bariyle, Dnmeler yani haricen slmiyet'e katlm grnen,
fakat hakikatte slmiyet'le mcadele eden ve slm'la m
nasebetleri ancak grne inhisar eden Yahudiler tarafn
dan yaplmtr.
Bilhassa riyakrca Trk kyafetine brnm olan
ve aslen Yahudi olup Trklk iddiasnda bulunan bu
kimselerin, Trklerin bugnk mukadderatlarnn vcuda
gelmesinde byk mikyasta dahl tesiri olmutur.
* * *
Dnmelerin ttihatlarla ve Merutiyet hareketiyle
ilgisine dair bir baka bilgiyi de Galip Paa'nn Hattra301

larnda buluyoruz. 31 Mart'ta "Dersaadet Jandarma Po

lis Mfetti-i Ummsi" bulunan Miralay Galip Bey'in
hatralarndan bir ksm Hayat Tarih Mecmuasnn 1966
yl 6-8. saylarnda ner olunmutur.
(31 Mart hareketi balamtr. ttihat Miralay Ga
lip de isyanclardan korkuyor ve evine kapanyor. Dr
dnc gn evinden knca gittii yer doruca Selnik
li pekilerin maazasdr:)
Nisann drdnc Cumartesi gnne kadar bir tara
fa kmadm. Hibir kimseden de esas hakknda bir ha
ber alamyordum. u drt gn zarfnda geirdiim ha
yat pek kederli idi. Gazeteler bsbtn can skyordu.
Nisan'n nc gn Selnik'ten baz taburlarn
hareket eyledii haberleri yazld. Fakat bu haberin
doruluk derecesi bilinemiyordu. (...) Nisan'n dr
dnc gn evden ktm. stanbul cihetine getim.
Selnikli pekiler'in bonmaresine ve Mehpre maazalar

na uradm. O srada kvrck sakall bir herif tarafn

dan takip edilmekte olduumu hissettim. Zaten bu
maazalar tarassut altna alnmlard...
* * *
MERUTYETTE TAKINLIKLAR VE DNMELER
Merutiyetin ilk gnlerindeki takn nmayiler, Se
lnikliler tarafndan kkrtlyordu. Mehur "Servet-i
Fnn" dergisi ve matbaas sahibi Ahmed hsan Bey'in
tesbitleri:
302

Darda nmayiilik ile grltcle, trl tr

l hrslar ve menfaatler karm idi. Selnik'ten gelenler,
bir taraftan halk sknete davet ederken dier taraf
tan nmayilerin kaplarn ayorlard. Onlarn verdi
i cesaretle takm takm alaylar peyda olmutu. Eski
vkelnn evlerini basp nazrlar yakalyorlar, hesap
vereceksiniz diye Zaptiye nezaretine getiriyorlard...
Bu ileri grenler sanki husus halk kitleleri idi, haki
katte el altndan tevik gryorlard. (Ahmed hsan,
Matbuat Hatralarm, c. 2, s. 43, stanbul 1931)
* * *
Hdiseyi, Dnmelerle birlikte yaayan bir bakasnn
grdkleri:
Bu arada "Selnikliler'in maazalarnda, stanbul
Bonmaresi'nde, Karaka Maazas'nda baz kimselerin
toplanm olduunu grdm. Aralarna kartm. On
lar da benim gibi dnyorlard. Arkadalar evvelden
kk bayraklar almlard. Bayraklar ellerimizde oldu
u halde maazadan ktk. (Yusuf Kemal Tengirenk,
Vatan Hizmetinde, s. 107, stanbul 1967).
* * *
Merutiyet iln edilir edilmez, Selnikli Dnme ka
dnlarnn araflarn atp sokaa kmalar; ancak halkn
tepkisinden korkan ttihatlarn onlar "teskin" etmele
ri, Dnmelerin tesettr aleyhinde bir planlarnn olduu
nu teyid ediyor:
303

Derken On Temmuz inklb oldu. Hukuk'ta ho

cam Manyaszde Refik Bey beni ard. Dedi ki:
"- Bz Selnikli gen hanmlar, araflarn fora ede
rek sokaklara kyorlarm. Mutaassplar dedikodu
yapmaya balamlar. Siz hukuk talebesi sfatyla bu
nun doru olmadn caddelerde kurulan krslere
karak anlatn!"
Biz de bir-iki arkada hocamn emrini yerine getir
dik. (Ali Canip Yntem, Selnik'te 10 Temmuz Sabah,
Yakn Tarihimiz, c. 2, s. 258)
* * *
MLYEDE

VE

TCARETTE DNMELER

Anonim irketinin nizmnmesini hazrlamak ve

kanun muameleleri tamamlamak ii, [ttihad ve
Terakki] Cemiyet Merkezi'nce Mehmed Cavid Bey'e ha
vale olunmutu. Bu zat, byk manifatura maazalar
sahibi olan Selnikli tccarlarla grtkten sonra "Os
manl Pazar Messesesi "yle artk megul olmak iste
medi.
Ekim ve Kasm [1908] aylarnda, millete Avus
turya ve daha hafif derecede Bulgaristan, mallarna
boykotaj teebbslerine giriilmiti; bu mill hkimi
yet kaynamas, Osmanl Pazar gibi geni apta bir ti
caret ve snat merkezinin kurulmasna ok elverili
idi. Ne yazk ki, milletin iktisaden ykselmesini d
nmek ve gerekletirmek ii, iktisad profesr ola
rak gvenilen bir Selnikli bilgine emanet edilmi bu-

304

lunuyordu! (Ahmed Cevad Emre, ki Neslin Tarihi, s.

115, stanbul 1960)
ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin, iktisad limi ola
rak gvendii Mehmed Cavid Bey'in teklifiyle ald
tensikat tazminat tedbiri, bteyi kapamak iin Os
manl Bankas'na iki milyona yakn lira borlanmaya
sebep olmutur. (ki Neslin Tarihi, s. 117)

* * *
Burada [Selnik'te] hayli gl bir ticaret burjuva
zisi yetimiti. Selnikli Dnmeler, kltr seviyeleri, ya
banc dil bilmeleri, kurduklar basmevleri, gazeteleri,
klpleri, zel okullar ile, bir ticaret burjuvazi zmre
si olarak iyice sivrilmilerdi. Dnmeler ve Museviler,
Jn Trk hareketini desteklemekteydiler. Bir rejim de
iikliinin onlara, Rum ve Ermeni iadamlarnn stan
bul'daki tekel durumunu ykmaya frsat vereceini
ummaktaydlar. (Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzeni,
s. 247, stanbul 1974)
Selnikli tccarlarn da ou ttihad ve Terakki'ye
katld. Doutan byk bir ticar kabiliyete sahip
olan bu tccarlar, ihtillin baarsn tahmin ettiler ve
baar halinde, mill ve milletleraras byk ticaret ile
hkmet mteahhidliini, hemen tekelinde bulundu
ran stanbul'un Rum ve Ermeni tccarlarn mevkilerinden kaydrabileceklerini hesapladlar. (Trkiye'nin D
zeni, s. 249)

* * *
305

Genler hareketi, bilhassa Makedonya'daki gen

subaylar nezdinde gittike kuvvet buluyordu. Gizli
tekilatn banda bulunan Berlin asker ateesi Enver
Bey ve kaymakam Niyazi Bey, 1876 ylnda Midhat
Paa tarafndan hazrlatlan Kanun-i Esas'nin iadesini
ilk hedef edinmilerdir. ttihad ve Terakki adl cemi
yeti, bata Selnikli zenginler, bilhassa Dnmeler, para ile
destekliyorlard. (Lazslo Rasony, Tarihte Trklk, s.
252, Ankara 1971)
* * *
BR DNME KIZININ DN
Zekeriya Sertel, 1910'da Selnik'te Yeni Felsefe dergi
sini karrken, mektupla yaz gnderen kzlardan biri
ile alkadar olur. 1913'te Paris'e tahsil iin gittiinde,
oradan bu kza mektup yazar, fakat cevap alamaz.
19l4'te stanbul'a dndkten sonra, bu sefer kz ona ha
ber gnderir. "Anne Hanm" dedikleri arac kadnn vas
tal ile anlarlar. Fakat anlat kz bir Dnme kzdr.
Bu yzden ttihad ve Terakki erkn onlarla ilgilenir, bu
evlilii Trk-Dnme birlemesine bir misal yapmak ister
ler. 1968'de Hatrladklarm adyla hatralarn yaynla
yan Sertel, nasl evlendiini de anlatr.
Bu kitaptan konumuzla ilgili birka satr (s. 58-62):
Bizim Anne Hanm gidip kza mjdelemi, o da
aabeylerine alm, benimle evlenmeye raz olduu
nu bildirmi.
306

Gnn birinde telefon ald:

- Ben avukat Cell Dervi, sizinle grmek istiyo
rum.
Cell Dervi, kzn byk aabeyi idi.
Dnmeler, Ortaa'da spanya'daki engizisyon zul
mnden kaarak, Osmanl mpartorluu'na snan ve
Selanik'e yerleen bir avu Yahudi idi. Bunlar Osman
l mparatorluu'na dndkten sonra Mslman ol
mulard. Dinlerini deitirmekle beraber, Msl
manl da tam benimsemi saylmazlard.
evrelerinden de mukavemet grmlerdi, slml
n hibir kuralna uymazlard. Namaz klmaz, oru tut
maz, slmlarla ve Trklerle kaynamazlard. Bir kast
halinde yaarlard. Zeki, ahkan,becerikli ve sevimli
insanlard. Fakat kendi kabuklar iinde yaar, Trk
topluluuna girmez, Trklerle kz alp vermez, kendi
dar varlklarn ylece srdrp giderlerdi.
Daha ok ticaretle urarlard. Bu sebeple Avrupa
ile sk ilikileri vard. Bu durum, onlarn yaadklar
zerinde de etkisini gsteriyordu. Kazanlar iyi, yaa
ma dzeyleri dier topluluklarnkinden yksekti. Se
lanik'ten stanbul'a g ettikten sonra da ounlukla
Nianta ve ili semtlerine yerlemi, yine kendi top
luluk hayatlarn kurmulard.
ocuklarn da Trk okullarna vermemi olmak iin,
"Fevziye Lisesi" ve "ili Terakki Lisesi" adnda iki
okul amlard. ocuklarn resm okullara gnder
mezler, bu okullarda okuturlard.
te benim evlenmek istediim kz, bu toplulua

307

mensuptu. Ailesi raz olursa, ilk kez bir Dnme kz bir

Trk'le evlenecekti.
Benim bir Dnme kz ile evlenmek zere bulun
duumu "ttihat ve Terakki" genel merkez komitesine
duyurmular. Bir gn bu komitenin nl yesi saylan
Dr. Nazm beni ard. Tebrik etti. Yaptm iin ne
mini bilip bilmediimi sordu.
"- Sen belki farknda deilsin" dedi. "Fakat yz yl
lardan beri birbirine yan bakan iki toplumun birleip
kaynamasna yol ayorsun. Dnmelik kastna lm
yumruu indiriyorsun. Biz bu olay gerei gibi deer
lendirmeli ve Trklerle "Dnme"lerin birlemesini bu
vesile ile kutlamalyz. Bunu mill ve tarih bir olay gi
bi deerlendirmek gerek."
Nikhmz, ehzdeba'nda Suphi Paa Kona'nda
yapld... Bizim nikhmzda kz tarafnn vekili zama
nn babakan ve "ttihat ve Terakki'nin en nfuzlu
adam Talt Paa idi. Benim vekilliimi de sonradan
Atatrk'n dileri bakanln yapan Tevfik Rt
Aras zerine almt. "ttihat ve Terakki'nin belli ba
l kodamanlar da nikhta hazr bulunuyordu. Kz ha
rem dairesinde, ben erkeklerin yanndaydm.
Talt Paa glerek ve akalaarak:
"- Biz kzmz bedava vermeyiz, bin lira isteriz,"
dedi.
Btn nikh masraflarn ttihatlar grmlerdi.
[Bu bin lira iin] bol keseden "Veririm" dedim. Ertesi
gn btn gazeteler bu haberi nemle verdiler. (s. 5862)
308

Zekeriya Sertel'in evlendii "Dnme kz"nn ad Sabiha'dr. "Sabiha Zekeriya Sertel" diye tannr. Mtreke
ve Cumhuriyet devirlerinde kocas ile beraber, ayrca in
celenmesi gereken faaliyetleri vardr. 1945'te zamann
hkmetinin tahrik ettii- genler tarafndan tahrip
edilen komnist "Tan" gazetesini kurmular, nihayet
1952'de Trkiye'den kamlardr. Kadn 1968'de Ba
ku'da ld. Orada yazd hatralar 1969'da stanbul'da
yaynland (Roman Gibi, Ant Yaynlar, 420 sayfa). Zeke
riya Sertel ise 1980'de Paris'te ld.
Zekeriya Sertel'in htralarn devamnda, "Dnmelik
kastnn bu evlenme ile ykldna" ve "Dnmeliin k
na" dair yazdklar yanltr. Esasen kendisi bir "Dn
me kz"n alm deildir. Dnmeler onu almlardr.
nk dininden uzaklam, yksek tahsilli, asrlemi,
eli kalem tutan bir Trk genci, Dnmeler iin fevkal
de bir "ksmet" idi.
* * *
MNEVVER AYALI'NIN HTIRALARINDA
DNMELER
Mnevver Ayal Hanmefendi'nin byk babas Ali
Rza Paa'nn Selnik'te yani Dnmelerin vatannda yir(*) Dnmelerin, kzlar gerek bir Mslman sevip de ona varmak is
tedii zaman gsterdikleri iddetli muhalefet iin kitabmzn
"Dnmeler deti" blmnde "Bir Dnme Kznn Bana Gelenler"
bahsine baknz.

309

mi be sene kumandanlk yaptn biliyoruz. Kendisi

de 1973'te yaynlanan ittiklerim, Grdklerim, Bildikle
rim ve 1975'te nerettii Dersaadet adl kitaplarnda ve
yakn tarihe dair Tercman gazetesine yazd bir yaz
snda, Selnik ve Dnmelerle ilgili baz hatralarn kay
detmitir.
Kendisini 1976'da. bu maksatla ziyaret ettiimde,
eserlerinde bahsettii maddeleri grmtk. Yazdk
larn, baz ilvelerle teyd etmiti.
Aaya, bu iki kitaptan Dnmelerle ilgili bahisleri
alyorum. Bahsin sonuna, kendisiyle yaptmz gr
mede aldm notlar ve gazetede kan hatralarndan
ilgili blmleri de ekledim:
SULTAN VE EHZADE MALLARINI
DNMELER YAMALADI
Paaliman'nda bulunan bu yal, belki Boaz'n en
gzel yallarndan biri idi. Hseyin Avni Paa'dan son
ra, bu sahilsaray ve srttaki harikulade koruluu Ab
dlhamid Han'n en byk ehzadesi Selim Efendi al
mt.
Ben bu sahilsaray 1924 senesinde, Osmanl hane
dan Trkiye hricine karldktan sonra, bombo ve
bir ttn deposu olduu zamanlar grmtm. Yal
nn ok ac ve ackl haline ramen, plannn gzelli
ine baylmtm.
Efendim, o zamanlar, skdar bir ttn depolan
ve fabrikalar merkezi olmutu. Bunu yapanlar ve bu
310

ie balayanlar Selnikli Dnmeler idi. Bunlar bir ta

la iki ku vuruyorlard. Hem sahipsiz, bo kalan sultan
ve ehzade sahilsaraylann bedava denecek derecede
ucuza kapatyorlar, hem de stanbul'un en fakir, en
mtevekkil semti skdar'n Mslman halkn istis
mar ediyorlar, bunlar ok az cretle kullanyorlard.
Selim Efendi'nin sahilsarayn satn alan da ttn
c Selnikli Sabri Bey'di
Sabri Bey, bedavaya satn ald ehzade saraynda,
skdar'n fakir ve mtevekkil Trk-Mslman o
cuklarn, gen kzlarn yok bahasna altryordu ve
kimbilir ka saat? Ne bakm var, ne sigorta var? Ne de
mes'ul vard...
Sabri Bey ise, oturduu ili'den otomobille Beik
ta'a iner ve kznn ismini tayan Binnaz motoruna
binerek, skdar'a geer, i yeri olan sahilsaraya yana
rd." (Dersaadet, s. 116-118).

* * *
Arnavutky'n, Rum meyhanelerini ve aknt
burnunu geride brakalm ve Bebek'e doru ilerleye
lim. Burada da tam burunda iki sultan saray vard.
Hanedan memleket hricine gidince, buras da
Dnmelerin mektebi oldu. Zaten hanedan mensubu
sultan ve ehzadelerin memlekette arta kalan mallarn
dan Dnmeler, Yahudiler ve Siyonistler istifade etmi
lerdir ve Trk milleti sultanlarn ve ehzadelerin bir
pne el srmemitir." {Dersaadet, s. 171)

311

NAZIR

RIZA

PAA'NIN HDDET

Adliye nzr Rza Paa'nn Selnik valilii de var.

Ve Dnmelerden nefret edermi: "Bu herifler benim
namazma mni oluyorlar, bu mr, mnafk herifler
namaz klmasnlar diye, ben de namaz klmyorum"
dermi.
Zira Ramazan geceleri, btn ileri gelen Dnme
ler, evlerinde soyunur dknr, srtlarna krklerini,
balarna takkelerini giyer, ellerine tesbihlerini alr,
Vali Paa'nn konana gelirlermi, beraber teravih na
maz klmaya. Bunlar grnce Rza Paa pr hiddet,
"Bu mnafklara namaz kldrmayacam" diye kendi
si de teravih namazndan mahrum kalrm. (s.l76)

SECCADESZ

DNME

KONAI

Selnikli Dnmelerin Mslmanlklar hakknda

ben de bir fkra anlataym:
Byk pederim Ali Rza Paa, tam yirmi be sene
Selnik'te kumandanlk etmi ve Selnik'e Kprl'den gelmi. Byk baba ve ailesini, tren istasyonun
da Selnik Belediye Reisi Dnme Hamdi Bey (Dn
meler arasnda 'bey' titrini kullanmaya mezun tek in
san) karlar ve yeni Kumandan Paa ile ailesini ille
kendi evinde misafir etmek ister ve ok srar edince,
byk babam da peki der.
Ve bylece Kprl'den gelen Ali Rza Paa ailesi
kafilesi, ok zengin Hamdi Bey'in saray gibi evine mi
safir olurlar.
2
312

O zamana kadar ne annem, ne teyzem, ne yal ha

nmlar, hatt belki ne de byk babam Ali Rza Paa,
byle "Dnme" diye bir tayfann mevcudiyetinden bi
le habersiz. Hamdi Bey'in evi gzel mi gzel, uaklar
hizmetiler bol mu bol, fakat evde garip bir hava ve
acayip bir hal var. Mesel Hamdi Bey'in evinde de ya
l hanmlar var, lkin hibirinin banda barts ol
mad gibi, tpk Hristiyan kadnlar gibi beyaz sala
r topuzlu ve elbiseleri, oraplar simsiyah.
Namaz zaman gelmi, bizim hanmlar namaz kla
caklar, namaz seccadesi isterler, isterler ama evde de
bir teltr kopar; zira evde namaz seccadesi yok... Be
lediyeye Hamdi Bey'e uak gnderirler. Hamdi Bey'i
de bir tel alr. Hamdi Bey derhal aasn arya gn
derir ve tam on iki arakiyye ilemeli yepyeni seccade
aldrtr ve eve gnderir. Saray gibi Hamdi Bey'in ko
nana koca bir denk, on iki byk boyda arakiyye na
maz seccadesi gelir. Bu hale de bizimkiler hayret iin
de kalrlar. Bizim yal hanmlar namaza balaynca,
zavall yal Dnme hanmlar da onlara baka baka, ya
lan yanl namaza dururlar ve ekseriyetle yatak ve kar
yola zerinde namaz klarlar.
Bunun iin annem ve teyzem Selnik'i ok iyi bil
dikleri gibi Dnmeleri ve Dnme detlerini de pek iyi
bilirlerdi. Selanik'te hibir Dnmeye "bey" denmez,
"efendi" denirmi. stanbul'a gelince haliyle bu det ve
an'ane tarihe karyor, hepsine bey ve hanmefendi
denmeye ve Trklerle de evlenmeye balyorlar ki, Se
lanik'te iken bu kabil deil, imknsz. Trkler ne Dn
me kz alrlar, ne de kzlarn Dnmeye verirlermi.
313

Valide merhume: "Allah akna u stanbullulara bak,

bizim efendi dediimiz btn Dnmeleri, stanbullu
lar bey, beyefendi yaptlar" derdi. ( s . 177-178)

SYONST HTYAR

DNME

Dnmelerin bir de sivil paas vard, Hamdi Bey'in

byk olu. imdi ismini hatrlayamadm bu zata
paalk nvan verilmiti, babasna beylik nvan ve
rildii gibi.
Bu paa ile teyzem son zamanlarna kadar dostlu
unu devam ettirmi ve sk sk grrlerdi. Teyzem
paay hem sever, hem de haline pek glerdi. Zira pa
a, evinde tamamiyle Arap kyafeti, zerinde kymetli
bir melh, banda kefye, belinde ise, eski, kullanl
maz hale gelmi gml, savatl bir silah tarm.
Teyzem merhume, Dnme paasnn bu halini, ateh
getirmesine [bunamasna] verir ve acr zlrd.
Ben ok vesveseli bir insan olduumdan, bunu yalnz
bir ateh hli olarak kabul etmiyorum. Bence paa, koyu
bir Siyonizm, yani Ahd-i Atik'ten alnma bir ilhamla bu
kyafete giriyor ve bu kyafeti katiyen Arap kyafeti ola
rak kabul etmiyor, bu kyafeti Ken'anllarn kyafeti ve
asl Yahudi kyafeti olarak kabul ediyor olmaldr.
Daha parla kendisi "Ben emrim" dermi ve evde
yaknlar kendisine "emr" derlermi.
Btn bunlar, zannedildii gibi basit bir ateh ge
tirme deildi. Ateh getirmi olsa da uuru altnda ne
ler neler gizli olduu meydana kyordu.
Hamdi Bey'in dier oullarndan bazlar da valide

314

merhumeye: "Biz akrabayz" derlerdi. O zaman valide

nin yz ifadesi grlecek bir hl alrd, ne evet der, ne
hayr der, bir an evvel bu Dnme akrabalardan syrl
mak isterdi. (Dersaadet, s. 178-179)
YAHUDDEN TRK KIZI
O zamanlar Ankara Palas Oteli, dnya tertipleri
nin, casuslarnn ve yansra dedikodularn kaynat
bir yer... Bir taraftan Alman Bykelisi Von Papen,
iltifatlar saarak Almanya'ya dost kazanmak istiyor,
dier taraftan Churchill'in ahs elisi Amiral Kelly
bizi ngiltere yannda harbe srklemek iin alyor.
Ahmed Emin Bey ise, deil yalnz Trk, koyu din
dar bir Mslman stelik... lk defa din lehinde yaz
yazan adam Ahmed Emin Yalman olmu ve Ankara Palas'ta bulunan yabanc basn mensuplar arasnda, b
yk bir hayret ve takdir uyandrmt. Bu yabanc ga
zeteciler: "Deil mi, ne mthi adam, ne kadar medeni
cesareti var" diyorlard, Ahmed Emin Yalman iin...
Yeni merkez-i hkmetin misafirlerini kabul et
mek iin, gzel, rahat ve modern bir otele ok ihtiya
c vard.
Fakat bu otel en ok Ankara'nn Yahudileri'ne ya
rad. Ankara'nn ukurda bir Getto'su, yani Yahudi
mahallesi vard, plk gibi bir yer... Halk da irkin,
shhatsiz, sevimsiz, stelik ok fakir insanlard bunlar.
Bir de baktk ki Ankara Palas Oteli btn persone
lini bu Getto'dan alyor. Tuvalette bekleyen kk
kzdan, sonralar direktrle kadar ykselen kimsele315

rin hepsi Yahudi Mahallesi'nden geliyorlard.

Sonradan bu sska, elimsiz ve hastalkl kimseler,
Ankara Palas'ta yediler itiler imanladlar, zengin ol
dular ve kibirlendiler.
Yine byle vestiyerde oturan shhatsiz ve irkin bir
Yahudi kznn nnde durmular, Ahmed Emin Yal
man, Refet Paa'nn koluna girmi, kz gsteriyor ve:
"Bakn paam, bakn paam, ne gzel bir Trk kz.
Bunu imdi Trk kzlarndan ayrt edebilir misiniz?
Ayrt ederseniz, ayp olmaz m, gnah olmaz m?" di
yordu Paa'ya.
Biraz sonra Ahmed Emin'den ayrlan Refet Paa ya
nma geldi ve: "Geliniz, geliniz, size gzel bir Trk
kz gstereyim" dedi. (ittiklerim, s. 97-98)
* * *
ACI

SOAN

Mnevver Ayal Hanmefendi ile m l a k a t m z d a n ,

d i k k a t e deer birka maddeyi aaya kaydediyorum:
Refet Paa, dostlar tarafndan terkedilip yalnz ka
lnca Dnmeler ona yanatlar ve onunla megul oldu
lar. Refet paa Masondu.
Refet Paa'dan dinledim: Paa bir gn, bir Dnme
ahbabnn (Fzl Kibar olabilir) ili'deki fabrikasna
onu ziyarete gitmi. Kapdan girerken, kapcnn sor
mas zerine adn sylemi. Buna karlk kapc: "B
rak canm, asl adn syle" demi. (Dnmelerin ta
dklar Yahudice asl ismi soruyor)
316

Nzm Poroy, Trk'tr. Amcas veya days Selanik

belediye reislii yapmt. Nzm, Dnmelerle yakn
arkadat. Dnme arkadalaryla onlarn evlerine git
tikleri zaman, yal Dnme kadnlar "Yannzda ac
soan var m?" diye sorarlarm.
Dnmeler stanbul'a gelinceye kadar, darya kz
alp vermediler. Fakat yz senedir devam eden ak
raba evlilii yznden nesilleri bozulmutu. Ksrlk,
ksa mr ve hastalklar bagsterdi- Bunun zerine
Trklerle evlenmeye baladlar.
Sivil kyafetli bir haham, yal Dnmelere her haf
ta gider ve yin yaptrrm.
kinci Dnya Harbi srasnda b t n Dnmeler,
gayz halinde Nazi aleyhdar idiler.
Ankara'nn en k tuhafiye maazas "Azm-i Milli"
dnmelere aitti.
Halk arasnda Hareket Ordusu'na dair bir trk
sylenirdi. Nakaratn hatrlyorum: Hareket Ordusu /
Lahana turusu...

* * *
BAZI

DNMELER

Sabatay Sevi'nin mridlerine kesin bir emri vard:

"Trke konuacaksnz, Trk ismi alacaksnz, fakat
zinhar Yahudiliinizi unutmayacaksnz."
te bu kiiler zmir'de duramaz olunca Selanik'e
gelmilerdi. Bu durum Selanik'te iki ayr Yahudi ce(*) Daha nceki yazlarda Dnmelerin kendilerinden olmayanlara "ac
soan" dediklerini grmtk.
317

maatinin ortaya kmasna sebep olmutu. Asl hvi

yetini muhafaza ederek Yahudi kalanlarla, zorla sl
miyet'i kabul edenler ki, bunlara "Dnme" deniliyor
du. Balkan Harbi'nden sonra Yunan boyunduruunda
kalmayp, stanbul'a g eden Yahudiler'e artk "Dn
me" denmez olmutu. stanbul'da bunlara "Selnikli
ler" deniliyor ve bu da Mslman Selniklileri tedir
gin ediyordu.Zira stanbullular aradaki farka dikkat
etmiyorlard. Bu durum Mslman Selnikliler'i ra
hatsz ama Yahudiler'i hayli memnun ediyordu.
Gerek Yahudiler'in gerekse Dnmeler'in arasndan
pek ok tannm kimse yetimi ve memlekete fayda
l olmulardr. Hatrmda kalanlar saymaya alaym:
ttihat'larn Maliye Nazr Cvid Bey, Maliye Na
zr Faik Nzhet Bey, Byk ve Kk Rfat Bey'ler, shak Tevfik Bey, Veli efik Gizer, Reat Atabey, Ahmed
Emin Yalman, Abdi peki, smail Cem peki (pek
iler, sinema endstrisini memleketimizde kuran bir ai
ledir. Sinemaclmz bu aileye borluyuz.) Ktipzde
Sabri Bey, Fzl Kibar Bey (Azra Erhat'n babas) vs.
Dnmeler zor dostluk kurulan insanlardr. Ama
dost olduklar zaman da dostluklar kavi, samim ve
srekli olur. Bu zmrenin zengini ok, fukaras hemen
hi yok gibidir. Hayatta ok baarldrlar ve ilerin en
iyisini yaparlar. Velhasl zeki, kabiliyetli ve alkan

(*) Bir gazete haberi (Milliyet, 6 Eyll 1988):

"Azra Erhat anlyor 1982 ylnda kaybettiimiz yazar ve evir
men Azra Erhat, bugn 6. lm yldnmnde Selnik Mezarl
nda (Balarba yolu, skdar) saat 17.00'de anlacaktr..."
318

insanlardr. Byk ekseriyeti de Mason locasna bal

dr. ("Abdlhamid'den ttihad ve Terakki'ye, imparatorluk
Htras", Tercman gazetesi, 21 Austos 1986)

* * *
KZIM

NM

DURU'NUN

HATIRALARINDAN
...Selnik Asker Rdiyesinin nc snfna ge
mitim. retmenlerim ok deerli idiler

yaz

retmenimiz Osman Tevfik Bey (Ahmet Emin

Yalman'n babas)... idi. (Arnavutluk ve Makedonya H
tralarm, stanbul 1959, s. 30).
Selnik ehrinin nfusu, sylentilere gre, 170 bin
kadard. Trk, Musev, Rum, Bulgar, Srp, Ermeni,
Ulah gibi be alt millet yan yana yaard. ounluk
Musevlerdeydi. talyan (Byk Dou=Mark-
zam)'na bal iki , Fransz (Mark- zam)'na ba
l bir Mason locas vard. Sonradan spanya Byk Do
usu'na bal bir loca daha almt. (ayn yer, s. 34)
Selnik, Osmanl Devletinin zmir'den sonra en
byk ticaret ehriydi... Mlk idadisinden baka iki
mlk rdiyesi, bir asker rdiyesi, bir (Ydigr- Terakki=ili Terakki) lisesi, bir (Feyziye=Ik) lisesi, bir
Erkek Muallim Mektebi vard. (ayn yer, s. 34)
* * *
SEBLRREAD'DAN

BRKA SATIR

Selnikli Sabiha Zekeriya Hanm, bu mterek tah

sil meselesinde beyn- rey ederken, bundan maksad

319

"Bu iki unsuru dii ve erkek telkkisinden kurtarmak"

olduunu sylyor. Prensipleri, meslek-i itimileri
malum olan Bolevikler bile buna muvaffak olamadk
lar halde Selnikliler muvaffak olabilirlerse bir hdise-i mhimme tekil edeceine phe yoktur.
"Feyziye Mektebinde bunu tatbike muvaffak ol
duk" diyorlar. Feyziye Mektebi ki, Selnik'ten buraya
naklolunduu malumdur. Filhakika geen seneye ka
dar Feyziye Mektebinde tal [orta] ksmnda da m
terek tahsil var iken hkmet tarafndan men olundu.
Tandklarmzdan bir zat hikye ediyor:
"Feyziye Mektebi bir Dnme Mektebi olmakla be
raber tedrisatnda intizam vardr. Bu maksadla ben de
kzm oraya vermitim. Kzm sekiz dokuz yalarnda.
Birgn geldi, keml-i safvetle (Baba, dedi, bugn
mektepte bir erkek ocuk benim zerime bindi, beni
imdikledi.) Tabii ocuk bireyin farknda deil. Der
hl mektebin mdresine bir tezkere yazdm. ocukla
rn terbiyesine dikkat etmelerini ihtar ettim. Cevap
vermediler. Bu hl bir kere daha tekerrr etti. Yine
mdreye yazdm. ocuklarn terbiyesine dikkat et
melerini ihtar ettim. Cevap vermediler. Onun zerine
ocuu oradan aldm.Vaka kzm henz sabidir, bun
larn mnsn anlamaz. Fakat gitgide bu hl bir itiyad
hlini alr, korkusuyla ocuu almaya mecbur oldum."
Feyziye Mektebini Trklere misl gstermek do
ru olamaz. Trklerin hayat- ictimiyesi buna msid
deildir. (3 Temmuz 1924, no. 607, s. 143)

320

GENEL NDEKS
A

Abraham Gamaliel : 112,

Abdi peki: 176, 318.

Abraham Miguel Cardozo : 75, 118,

122.

Abdullah Bey : 200.

Abdullah elebi : 193, 196.
Abdullah Yakup elebi : Bkz. Yakup
elebi
Abdurrahman Efendi : 37, 204, 205,
207.
Abdurrahman Kk : 131, 133,
134, 135,149,234.
Abdlgafur : Bkz. Josef Filozof.
Abdlhamid, Sultan : 274, 275, 277,
278, 284, 310.
Abdlhamid'den lttihad ve Terakki'ye
mparatorluk Hatras : 319.

Abraham Yakn : 113, 114. Bkz. b

rahim.
A. D. Alderson : 77.
Adalet Partisi : 55.
Adriyatik Denizi : 93, 115, 189.
A. Fuad : 57.
Ahmed Cevat Emre : 305.
Ahmed Emin Yalman : 9, 10, 53,
154, 175, 176, 180, 190, 191, 212,
231, 233, 234, 243, 273, 315, 316,
318,319.
Ahmed hsan : 302, 303.
Ahmed Kibritiolu : 56.

Abraham Albert: 71, 72

Ahmed Refik Altnay : 300.

Abraham Benjamen Nathan Ekenazi : Bkz. Nathan.

Ahmed Saf : 201, 219, 251, 252,

261.

Abraham Danon : 45.

Ahmed Selhaddin : 176.

Abraham Galanti : 40, 41, 43, 44,

45, 48, 50, 51, 62, 63, 113, 127,
178, 234, 297.

Ahmed Subhi : 9.
Akbaba : 163.

321

Akif: Bkz. Mehmed Akif.

Akam : 51, 57, 60, 162, 168, 261.

Arnavutluk ve Makedonya Hatralarm

: 319.
Aron Major : 116.

Albin Michel : 237.

Ali Canip Yntem : 304.
l Paa : 200.
Ali Rza Paa: 309,312,313.

Asur: 248.
Atatrk : 131, 132, 133, 152, 238,
242, 308. Gazi Paa, Kemal, Mus
tafa.
Atina : 7, 24, 58, 157.

Alman : 25, 96, 183, 188, 219, 289,

315.

Avram Galanti : Bkz. Abraham.

Almanca, Almanya : Bkz. Alman.

Avrupa : 22, 31, 74, 95, 96, 140,

146,174,184,188, 203,266, 307.

Alparslan Yasa : 235. Yesevzde.

Amerika: 72, 155, 159, 175.
Amsterdam : 24, 96, 117, 188.
Anadolu : 2, 6, 19, 55, 64, 89, 132,
170, 1 7 1 , 2 1 9 , 2 6 1 , 2 6 7 , 2 6 8 .
Anadolu Rumlar : 2.
Anbarc : 191, 207, 234.
Ankara : 2, 7, 11, 13, 58, 67, 134,
151,158,167, 214, 231,232, 237,
241,315,317.
Ankara lahiyat Fakltesi Dergisi :
134.
Ankara Palas oteli : 315, 316.

Avustralya: 154, 159, 160.

Avusturya: 264, 299, 304.
Ayastefanos : 217.
Aydos : 48, 183, 184.
Aye : 195. Yakup elebi'nin kz.
Aye Hanm : 34, 35, 117. Yoheved.
Aziz Mehmed Efendi : 127, 128,
264, 265, 273. Sabatay Sevi, Meh
med Aziz.
Azm-i Mill maazas : 317.

Azra Erhat : 318.

Ankona : 98.
Ant Yaynevi : 309.

Antonie Galland : 113, 127.

Arnavut: 5, 34, 114, 118, 215, 260.
Arnavutky : 311.

322

Babli : 1, 4. Semt.
Babli : 184, 257. Hkmet.
Bbil : 103, 160, 243.

Balarba : 318.

Beyazt : 1. Semt.

Bakrky : 179, 180.

Beyolu S 222, 300. Semt.

Bakston Biraderler : 155, 159, 160.

Bilderberg Group : 235.

Bak : 309-

1924 Mbadelesi: 5, 156, 170, 293.

Balat : 128.

Binnaz motoru : 311.

Balclar maazas : 250.

1877 H a r b i : 259.

Balkan Harbi : 62, 272, 278, 293,

318.

1324 nklb : 169. Bkz. Meruti

yet.

Balkanlar : 117, 123, 136, 148, 267.

Bir Dnme Kznn Bana Gelenler :

309.

Barnet Litvinoff:237,238.
Baruchiah Russo : Bkz. Osman Aa.
Baruh Arezzo : 79, 121, 123.
Bassan : 114.

Bir Tarih Mdekkiki : 177.

Bir Yahudinin Mesihlik Davas : 31.
Boaz : 310.
Boazhisar : 30.

Bebek: 311.

Bolevikler : 172, 320.

Becerano, Hahamba : 57, 60.

Bosna Hersek : 281.

Bektai : 25, 108, 138.

Boo : 160.

Ben Amelika : 283.

Budin : 289.

Ben srail : 283. Bkz. srail.

Bugn : 54, 55, 56.

Benjamin Nathan : Bkz. Nathan.

Bulgar: 62, 99, 304, 319.

Ben Zvi Enstits : 69, 178.

Burla Biraderler: 54.

Berat: 34,35, 118, 121, 124.

Bursa: 6, 89, I I I , 136,237.

Berlin : 306.

Buxtonlar: Bkz. Bakston Biraderler.

Bernard Dupuy : 134.

Bkre : 155, 159, 160.

Be nar mesiresi : 169.

Blblderesi : 61.

Beikta : 311.

Bykada : 301.

323

Byk Dou Locas : 319.

ingeneler : 235.

Byk Trk : 119. Bkz. Mehmed,

Sultan.
D

c
Danimarka : 183.
Camille Vallaux : 301.

Darlfnun : 1, 14, 66.

Cavid : 131, 132, 133, 267, 299,

300, 304, 305, 318. Mehmed Ca
vid.

Davud, Hz. : 42, 44.

Deccal : 280.

Cell Dervi : 307.

De la Croix: 79,84, 102, 115.

Cerrah Kasm Paa : 77, 78.

Dersaadet : 31, 272, 302.

Cevdet Sunay : 55.

Dersaadet : 310, 311, 314, 315.

CHP : 55.

Dervi Efendi : 147.

Churchill : 315.

Devr-i Sabk: 281.

Cihan Harbi : 278. Bkz. Umm

Harp.

Divan Yolu : 1.

Cizvit : 77, 78.

Coenen : 84, 101.

Doenmeh : 131.
Doan Avcolu : 305.
Domayan Hrriyet : 298.

Cudah : 85.
Domani : 283.
Donkiot : 224.

anakkale: 27,28, 30, 31, 177.

ar : 172.
arkaps : 1.
iller Ailesi Yahudi mi? : 214. Bkz.
Hseyin Necati, Tansu.

324

Dnme, Dnmeler : Bayramlar, ka

bileleri ve ilgili terimler iin bkz.
zel ndeks.
Dnme : 131. Yahudi Ans.
Dnme : 289. slm Ans.
Dnme : 291. Trk Ans.
Dnme : 295. Diyanet Vakf slm Ans.

Dnmeler : 263, 271, 272, Risale.

Dnmeler : 294. nan Szl.

Dnmeler : 301. Mihrab dergisi.

Faik : 7.

Dnmeler Adeti : 20, 201, 251, 252,

253,260,261,309.

Faik Nzhet : 318.

Dnmelerin Hakikati : 271, 272.

Dnmeler Tarihi: 131, 133, 134.
Dnmeler ve Dnmelik Tarihi : 133.
Dulcigno : 115. Bkz. lgn.

Farmason : 176.
Fas: 109, 117.
Fazl Kibar: 316, 318.
Fenikeliler : 243.
Ferid Tek: 162,216.

Edirne: 11, 25, 28, 30, 3 1 , 4 4 , 4 8 ,

59, 62, 77, 79, 80, 82, 83, 84, 85,
89, 90, 92, 93, 95, 99, 101, 108,
109, 112, 113, 118, 128, 138, 148,
189.
Eli : 47. Bkz. Nathan.
Elijah Sevi : 81, 101, 115.
Elia Ekenazi : 85, 86.
Encyclopedia Judaica : 131.
Engizisyon : 4, 22, 307.
Enver Paa : 67, 306.
Erkek Muallim Mekrebi : 319.
Ermeni : 14, 63, 66, 160, 161, 245,
264,290,300,305,319.

Fevz-i Sbyan mektebi : 207, 208.

Fevziye mektebi /vakf : 207, 208,
259, 288, 307, 319, 320. Bkz. Ik
Lisesi.
Feyz-i Sbyan : Bkz. Fevz-i Sbyan.
Feyziye : Bkz. Fevziye.
Fndkll : Bkz. Silhdar Mehmed
Aa.
Filistin : 47, 74, 97, 100, 103, 297.
Firavun : 91.
Floransa : 103.
Fon Etrihtayn, Prens : 188.
Fontaine, Sieur : 127.
Frankfurt : 65.

Erturul maazas : 250.

Fransa : 40, 45, 74, 76, 77, 78, 113,

128, 134, 146, 168, 178, 219, 234,
236, 264, 268.

Ekenazi : Bkz. Mattathias.

Fransz, Franszca : Bkz. Fransa.

375

Fransz Mark- Azam : 319-

Freyd Dosdoru : 177.

Habsburg mp. : 75.

Hac Aziz Efendi : 259. Bkz. Sabatay

Sevi.

Galanti : Bkz. Abraham.

Hac Efendi : 195, 196. Bkz. Musta

fa elebi.

Galata : 128, 297.

Hahamba : 56.

Galip Paa : 302.

Hakk ebe : 259.

Galip Paa'nn Hatralar : 301.

Haldun Taner : 177.

Galland : Bkz. Antoine.

Halep : 75.

Gazi Evrenos : 277.

Hallaci Mansur : 273.

Gazi Paa : 152, 242. Bkz. Atatrk.

Hamburg : 82.

Gazze : 25, 47, 86, 109.

Gazzeli Nathan : Bkz. Nathan.
Gelibolu : 74.
Gen Trk nklb : 301.
Gershom Scholem : 57, 68, 69, 71,
72, 73, 75, 113, 126, 131, 134,
135,149,178,234.
Girit : 27, 31,97.
Gizli Yahudi Cemaati Trk Dnmeleri
: 130, 134.

Hamdi Bey : 37, 201, 312, 313.

314.. Selnik belediye reisi. Bkz.
ze! ndeks'te: Hamdi Beyler.
Hamle Yaynevi : 134.
Harb-i Umm : 67.
Harbiye Mektebi : 283.
Hareket Ordusu : 317.
Hasan Amca : 298.
Hasan Tahsin : 10. Bkz. Nevres.
Haim Pala : 83.

Gonatas : 7, 8, 158.

Hatra Defterimden : 57. M. . Eygi.

Gonca-i Edeb : 202, 203.

Hatralar : 176. A. E. Yalman.

Gvsa : Bkz. brahim Aladdin.

Hatrladklarm : 306. Z. Sertel.

Haytzde : Bkz. Mustafa Fevzi.

326

Hayat Tarih Mecmuas : 302.

Hayat ve Hatratm : 65, 66. Rza
Nur.
Hfz Pamuku : 166.
Hicaz : 255.
Hikmet Tanyu : 133.
Hilfet : 278.
Hill-i Ahmer : 222.
Hollanda : 75, 96, 97, 183.
Hristiyan : 22, 59, 78, 82, 96, 98,
101, 102, 114, 188,268,313.
Hristiyanlk : Bkz. Hristiyan.

bni Meymun : 143, 144. Maimonide.

brahim Aa : 206.
brahim Aladdin Gvsa : 14, 4 1 ,
4 5 , 5 4 , 6 2 , 7 4 , 178,234.
brahim Efendi : 59.
brahim Yakn : 107. Bkz. Abra
ham.
bran : 21, 42, 45, 68, 107, 115,
128,130, 143,179, 241, 242, 245,
246, 249, 294. Bkz. Yahudi.
brnice : Bkz. bran, Yahudice.
bran niversitesi : Bkz. Kuds.

Hukuk Fakltesi; 304.

Anadolu : 51.

Hseyin Avni Paa : 310.

hsan Arif: 221,231.

Hseyin Efendi : 195.

ki Komite ki Ktal: 300.

Hseyin Necati iller : 213, 220.

Bkz. iller Ailesi...

kinci Dnya Harbi : 126, 317.

Hsn Paa : 200, 201, 256, 257.

ki Neslin Tarihi : 305.

LM : 252.
mann Esrar: 119. Bkz. Raza di Mehemnutha.

nan Szl : 294.

nbisat vapuru : 9.

Ilgaz Zorlu : 15.

Ik Lisesi: 208, 259, 288, 319. Bkz.
Fevziye.
Ik niversitesi : 288.

ngiliz : 68, 72, 78, 126, 177, 237,

289,297,298,315.
ngilizce, ngiltere : Bkz. ngiliz.
pekiler maazas : 302.

pekiler ve sinema : 318.

psala: 90, 92, 111, 112.

ran : 290.

71, 86, 87, 94, 96, 106, 107, 120,

122, 125, 130, 136, 140, 144, 145,
147, 149, 295.

ran Yahudileri : 290.

srailoullar : Bkz. srail, Yahudi.

sa, Hz. : 22.

stanbul : 6, 7, 23, 27, 31, 40, 61,

63,65,67,71,75,77,80,82,84,
86, 89, 94, 95, 97, 99, 100, 104,
107,108,111,112,113,114,117,
118, 122, 127,138,142,159, 171,
178, 203, 214, 223, 226, 228, 231,
232, 237, 248, 252, 257, 259, 260,
267, 272, 279, 286, 287, 288, 294,
297, 298, 300, 303, 305, 309, 314,
317, 318, 319.

sak d'Alba: 21.

shak Aa : 196.
shak Tevfik: 318.
skee: 281.
slm : 4, 6, 8, 9, 10, 11, 16-20, 28.
34,36,41,43,46,48,57,61,63,
77, 78, 103, 109, 110, 112, 137,
138, 139, 142, 156, 170,184, 187,
189,192,195, 256, 259, 263, 264,
265, 269, 270, 272, 275, 280, 286,
287, 296, 298, 301, 307. Bkz.
Mslman.

stanbul Bonmaresi: 303.

stanbul Darlfnunu : 65.
stanbul Efendisi : 129.
stanbul niversitesi : 14, 50.

islm Ansiklopedisi : 289.

stikll Mahkemesi : 5, 156, 222.

slmiyet : Bkz. slm.

stikll Mar : 3.

smail, Hz. : 109.

stokholm : 188.

smail : 112, 116. S. Sevi'nin olu.

svire : 168.

smail Cem peki : 176, 318.

ittiklerim, Grdklerim, Duyduklarm

310, 316.

smail E. Ernsal : 126.

smet Paa, nn : 65.
spanya : 4, 21, 45, 111, 142, 143,
172, 188, 290, 298, 307.

talya : 75, 90, 97, 115, 117, 123,

185, 188, 290, 319.
talyan Mason Locas : 67.
tikat Kitab : 105, 106, 107.

spanya Byk Dou Locas : 319.

tilf devletleri : 63.

spanyolca : Bkz. spanya.

tilf donanmas : 62.
srael Hazzan : 107, 116, 125.
srail, devleti-halk : 26, 45, 47, 68,

328

ttihad ve Terakki Cemiyeti : 146,

264, 285, 301, 304, 305, 306, 308,

318.
ttihad ve Terakki Cemiyeti Ne di? :
285, 286.
ttihatlar : 67, 301. Bkz. . ve T.
Cemiyeti.
zmir: 6, 10, 21-25, 30, 31, 74, 77,
78, 81, 84, 85, 86, 90, 101, 118,
136,141,146,155,159,160,183,
185,189, 237, 267, 289, 294, 297,
317,319.

J
Jacop Kerido : Bkz. Yakup elebi.
Jacop Kohen : 99.
Jacop Najara : 109, 110, 112, 115.
Jacop Palache : 95.
Jacop Querido : Bkz. Yakup elebi
Jacop Sasportas : 77.
Jean Brunhes : 301.

Josef Penhaz: 185, 186, 187.

Josef Sevi : 85, 118.
Joseph : Bkz. Josef.

Jn Trkler : 131, 142, 146, 305.

Kadir Msrolu : 14.

Kahire : 24, 48.
Kal'a-i Sultaniye : 31. Bkz. anakka
le
Kmil Paa : 29, 30.
Kanber : 164.
Kanbur : 200.
Kann-i Ess : 306.
Karabet matbaas : 272.
Karaka maazas : 303.

Jochebed : Bkz. Yoheved.

Karakazde Mehmed Rd : Bkz.

Rd.

Josef bin Sur: 117, 118,119.

Karaman Rumlar : 66.

Josef Eskaba : 23.

Kara Mente : 21. S. Sevi'nin babas

Mordahay.

Josef Filozof: 35, 99, 116. Abdlgafur Efendi.

Josef ha-Levi : 78.

Kardoza : 122. Bkz. Abraham Migu

el Cardozo.
Karillo: 110. Bkz.Josef.

Josef Karillo : 92, 108, 110, 112,

122.

Kars: 11.

Josef Kohen : 120.

Kastorya: 99, 118, 124, 125.

329

Ktipzde Sabri : 318.

Kuru Mustafa Paa : 77.

Katolik: 22, 171,236.

Krd eyhi: 31.

Kzm Bey : 214.

Kzm Nmi Duru : 319.

Keldn : 248.
Kelly, Amiral: 315.

Lklkyat:

163.

Kemal Atatrk : 132. Bkz. Atatrk.

La Secte Cyrpto... : 134.

Kemalist hareket : 238.

Lazslo Rasony : 306.

Kenanllar : 314.

Leghorn : 97, 98, 117.

Kpt : 264.

Lehistan : 138, 289-

Kzlay : 222.

Le Messianisme... : 134.

Kzlbalar: 51,235.

Les Juifts dans le Monde : 237.

Komnizm : 55, 236.

Levent : 288.

Konya : 237.

Leyb bin Uzer : 76, 104, 114, 124.

Korfu : 93, 95.

Livorno : 185, 188.

Koska : 1.

Londra : 56, 188, 238.

Kozmidi : 160.

Lozan : 65, 66, 67.

Kprl : 312.

Lozan'n Bir ncs : 177.

Kprl Fazl Ahmed Paa : 27, 31.

Kprll erif: 168.

Kuds : 24, 72, 103, 107, 178.

Kuds bran niversitesi : 143.

Macaristan : 188.

Kumkale : 27, 28.

Macit Karaka : 244.

Kumonova : 125.

Macit Karaka maazas : 250.

Kur'an- Kerm : 102, 255, 280.

Mahmud Paa camii: 279.

330

Maimonide : 143. Bkz. bni Mey

imin.
Makedonya : 5, 65, 66, 99.

Mehmed evket Eygi : 14, 15, 5457.

Mehmed Zeki Pakaln : 292.

Makrky : 180, 249. Bakrky.

Mehpare maazas : 302.

Manyasizde Refik : 304.

Mekke-i Mkerreme : 195.

Mara : 51.

Meknes : 117.

Marranos : 236, 237.

Mekteb-i Edeb : 169.

Mason : 55, 132, 133, 176, 199,

316,319.

Mehur Adamlar Ansiklopedisi : 292.

Mark- A'zam : 319.

Merutiyet, 1908 : 168, 169, 265,

274, 276, 279, 280, 281, 301, 303.

Matbuat Hatralarm : 303.

Meydan Larousse : 293.

Mattathias Bloch Ekenazi : 95.

Meziyet Hanm : 239, 241, 242.

Mecus: 264.

Msr : 9 1 , 95, 96, 103, 120, 256,

283.

Medine-i Mnevvere : 195.

Midhat Paa : 201, 202, 306.

Mehdi : 27, 133.

Mihrak: 301.

Mehmed, Sultan IV. : 8, 27, 30, 80,

8 3 , 8 4 , 8 7 , 9 1 , 9 7 , 110, 111, 112,
119, 128, 129, 154.

Milliyet: 15,318.
Mill Mcadele : 3.

Mehmed Aa : 196.

Minkarzde Yahya : 28.

Mehmed Akif Ersoy : 3, 158, 282.

Moche Catane : 236, 237.

Mehmed Ali Paa : 256.

Mora: 25, 115, 129.

Mehmed Aziz Efendi : 29, 33, 34,

35,41, 80, 81,122,184,189,196.
Bkz. Aziz Mehmed, Sabatay Sevi.

Mordehay Sevi : 21. Kara Mente.

Mehmed Cavid : Bkz. Cavid.

Mose, Sieur : 128, 129.

Mehmed Niyazi : 108.

Mehmed Rauf, Leskovikli :
286.

Mordehay Sevi : 105. S. Sevi'nin o

lu.

285,

Moses Kohen : 108.

Moses Pinheiro : 117.

331

Moskof: 259.
Mula : 214.
Muhammedi inan : 103.
Muhiddin Arab : 273.
Musa, Hz. : 91, 102, 103, 109, 118,
144, 283.
Musa eriati : 102.
Musev: 8, 9,18, 23, 25, 34, 44,46,
48, 51, 52, 54, 57, 59, 60-63, 68,
72, 172, 184, 185, 188, 190, 192,
237, 245, 256, 264, 269, 287, 297,
298, 300, 305, 319. Bkz. Yahudi.

Mslman : 2, 4, 5, 8, 9, 10, 14, 16.

20,29,32,33,34,41,53, 57,61,
63,64,74,77,79,80,81,85,88,
89, 92, 102, 108, 111, 112, 117,
121,122,133, 135, 144,154,155,
159,168, 170,171,172,181,182,
188,189, 190,199,211,228,235,
238, 258, 262, 268, 285, 291, 311,
312, 315, 318. Bkz. slm.
Mslman-Musev : 292, 293.
Mtareke : 222, 309.

Musev dili : 245, 246. Bkz. bran.

Muslihiddin dil : 65.
Mustafa Arif: 7 , 8 , 158.
Mustafa elebi : 37, 193, 195, 196,
204, 205, 207. Hac Efendi, Mus
tafa Efendi.
Mustafa Efendi : Bkz. Mustafa ele
bi.
Mustafa Efendi : Bkz. Mustafa Arif.
Mustafa Fevzi Haytzde : 77.
Mustafa Kemal : 131. Bkz. Atatrk.
Mustafa Paa : 28.
Musul : 95, 96.

Najara : 110, 115. Bkz. Jacop.

Nasl Bir Dnyada Yayoruz? : 235.
Nathan : 25, 68, 69, 78, 83, 85, 86,
87, 89, 90, 92-96, 98, 99, 101,
106,108, 109,113,116-119,123126. Abraham Benjamen Nathan
Ekenazi, Eli.
Nazm, Dr. : 308.
Nazm Poroy : 317.
Nazi : 317.
Necdet Tosun : 252.
Nehime Kohen : 27, 28, 48.

Mbadele (1924): 5, 156, 170, 293.

Nevres: 10, 155, 159, 160. Bkz. Ha

san Tahsin.

Mlkiye Mektebi : 213.

Nihad Erim : 57.

Mnevver Ayal : 309, 316.

Nimetuilah Kadn : 201.

Msmere-i bbn : 168, 169.

Niyazi Bey : 306.

332

Nouveau Documents sur Sabatai Sevi :

63. Bkz. Sabatay Sevi Hakknda...
Nuh'un gemisi : 16.

31 Mart : 302.
Oxford : 77.

Nusret mayn gemisi : 177.

P

O
Padiah, IV. Mehmed : 128. Bkz.
Mehmed.
12 Mart darbesi : 57.

Pamuku Hfz : 164.

10 Temmuz inklb : 304. Bkz.

Merutiyet.

Papa : 98.

Orhan Hanerliolu: 294.

Orta Kap : 129.
Osman Aa : 38., 52, 132, 138, 140,
141, 146, 147, 148, 179, 204-207,
224, 226, 229, 230, 231, 242, 249.
Osman Baba, Osman Efendi, Os
man Oan, Baruchiah Russo.
Osman Baba : Bkz. Osman Aa.
Osman Efendi : Bkz. Osman Aa.
Osman Ergin : 174, 175.
Osmanl : 4, 11, 23, 27, 28, 75, 84,
113,160,181, 202, 252, 255, 282,
287, 289, 290, 292, 293, 294, 307,
310,319.

Paris : 237, 238, 306, 309.

Paa liman : 310.
Penhaz : Bkz. Josef.
Pnarba, zmir : 90.
Polonya : 24, 27, 48, 97, 104, 108,
138, 141, 188.
Portekiz : 110.
Primo : Bkz. Samuel.
Princeton nv. : 72.

Osmanl Bankas : 305.

Osmanl Pazar : 304.

Rbia : 260.

Osman Nevres : Bkz. Nevres.

Rahmi : 67. ttihat.

Osman Oan : 179. Bkz. Osman

Aa.

Rid Efendi : 29.

Osman Tevfik : 319,

Raza di Mehemnutha : 119- Bkz. ma

nn Esrar.

333

6 1 , 64, 151-154, 156, 157,

162, 164, 171,174,176, 191,
211, 213-217, 219-229, 231,
234, 239, 240, 241, 243,244,
248,249,250,261,262,301.

Refet Paa: 316.

Relation : 77.
Resimli Dnya : 40, 49, 53, 241, 242,
339.
Resimli Gazete : 53, 241, 245, 246,
247, 249.

158,
209,
232,
247,

Rd Bey'in Eski Teebbsleri : 171.

Rycaut, Paul : 78, 84, 103, 104.

Reat Atabey : 318.

Rfat, Byk: 318.

Rfat, Kk : 318.
Rza Nur, Dr. : 65,66.

Sabah : 54, 56.

Rza Paa: 312.

Sabbatai Sevi, The Mystical Messiah: 69,71.

75,126,130.

Robert de Dreux : 76.

Roboly, Sieur : 127, 129.
Rodos : 25.
Roma : 93, 98.
Roman Gibi : 309.
Rosaries : 105, 126.
Rum : 2, 8, 63, 64, 66, 71, 160,161,
170, 222, 245, 290, 300, 305, 311,
319. Bkz. Yunan.

Sabatay Levi : 59, 60. Bkz. S. Sevi.

Sabatay Rafael : 100.
Sabatay Sebi : 59. Bkz. S. Sevi.
Sabatay Sevi : 8, 14, 16, 18, 21, 2329, 31-38, 40-44, 46, 47, 48, 54,
57, 59-62, 64-68, 71-83, 87, 8999, 101-105, 107, 110, 111-125,
127-134, 136-146, 149, 152, 154,
180, 183-187, 190, 192, 203, 204,
205, 210, 224, 234, 237, 243, 246,
247, 250, 264, 273, 285, 289, 290,
292-296, 317.

Rumeli : 267, 268, 272, 281, 283.

Rumeli ahalisi : 268.

Sabatay Sevi: 14, 54, 178, 234. . A.

Gvsa.

Rum Ortodoks : 63, 170.

Sabatay Sevi : 243. Yedign.

Rusya : 97, 172, 252.

Sabatay Sevi : 294. nan Szl.

Rd Karaka : Bkz. Rd, Karakazde Mehmed.

Sabatay Sevi Hakknda ve Mensuplar

nn Tekilt ve Adetlerine Dair Yeni
Vesikalar : 40, 178.

Rd, Karakazde Mehmed : 1, 7,

8,9,10, 1 1 , 3 9 , 4 9 , 5 3 , 5 7 , 5 8 , 6 0 ,

334

Sabatay Sevi Hakknda Yeni Belgeler: 178.

Sabatay Sevi ve Cemaati zerinde Bir

Aratrma : 133, 178.
Sabiha Z. Sertel: 309, 319.
Sabri : 311,318.
Sabri Paa Caddesi : 196.

147, 152, 154, 155, 157, 158,

163-170, 173, 176, 181, 189, 190,
194, 200, 201, 203, 209-212, 214,
215, 218, 222, 223, 224, 226, 232,
237, 241, 244, 245, 246, 252,
257-261, 265, 268, 270, 272, 273,
275, 277, 286, 287, 288, 290, 293,
294, 299-307, 309-313, 317-320.

Sadk, Binba : 272, 273, 284, 285.

Selnik Dnmeleri : Bkz. Dnme.

Safahat: 282.

Selnikli Erbb- Ticret ve ovenizm :

168.

Safa O t e l i : 151.
Samuel : 24.

Selnikliler Hakknda Bir Mlakat :

163.

Samuel Primo : 47, 118, 119, 183.

Selnikliler Meselesi : 163.

Santi Bani : 103.

Selnik'te 10 Temmuz Sabah : 304.

Saptay Hivi : 263. Bkz. S. Sevi.

Selnik Terakki Mektebi : 299. Bkz.

ili Terakki.

Sara : 24, 112, 115, 116, 185.

Sasportas : 78, 104.
Saul: 116.
Saul Amerillo : 71.
Scholem : Bkz. Gershom.
Sebil: 14, 234.
Sebilrread: 9, 319.
Sei Kaptan : 177.
Sedat Simavi : 292, 293.
Sefine-i N u h : 160.
Sefinet's-Sf : 201, 251, 252, 261,
262.
Selnik : 2, 4, 5, 11, 24, 34, 35, 37,
57-61, 64-67, 93, 98, 99, 116,
125,130,131,132,138-143,146,

Selnik Trkleri : 2.
Selim, Sultan III. : 256.
Selim Efendi : 310,311.
Semih Ltfi Kitabevi : 14.
Servet-i Fnn : 302.
Sevi Eskenazi : 124.
Srp : 319.
Silhdar Mehmed Aa : 29.
Sina: 118, 177.
Sofya : 25, 111, 116, 118, 120, 124,
125.
Solomon Florentin : 99.
Son Saat : 53, 240, 243, 247, 249,
250.

335

Sosyal Demokrasi : 235.

Tanin : 214, 215.

Structure of The Ottoman Dynasty : 77.

Tansu iller : 213, 214. Bkz. Hse

yin Necati.

Sultan : Bkz. Mehmed.

Suphi Paa kona : 308.

Tarih Deyimleri Szl : 69, 131,

292.
Tarihin Corafyas : 301.

Trihin Esrarengiz Bir Sahfesi : 53,

173, 174, 177, 178,181, 190, 191,
212.

aml Mehmed maazas : 250.

Tarih-i Rid: 29.

aptay Sevi : 297, 298. Bkz. Sabatay

Tarih-i Siys : 29, 30.

ehzadeba : 308.

Tarihte Trklk : 306.

emsi Efendi : 132, 276.

Tasmanya: 154, 159, 160.

emsi Efendi mektebi : 276.

Tekelistan : 214.

ems matbaas : 263.

Telaviv : 68.

ebe Ali Efendi : 259, 260.

Terakki mektebi : Bkz. ili Terakki.

irket-i Hayriye : 9.

Tercman gazetesi : 310, 319.

ili : 307, 311, 316,

Tevikiye : 288.

ili Terakki Lisesi : 208, 288, 299,

307, 319.

Tevfik Rt Aras : 308.

Tevhid-i Efkr : 261.

kr, Dr. : 155, 159.

The Jewish Chronicle : 56.
The Messiante Idea in Sudaism... : 134.
T
The Mystical Messiah : 71. Bkz. Sabbatai Sevi.
Tahtaclar : 51.

Ticaret Birlii : 171, 172.

Talt Paa : 67, 308.

Tokatlyan : 301.

Tan : 309.

Trablusgarp : 169.

336

Tuna : 259.
Trk, Trkler : 5-8, 10-13, 21, 33,
44, 58, 59, 60, 64, 65, 66, 71, 76,
77, 78, 80, 81, 82, 84, 9 1 , 102109,113,114,119,127,129,137,
139,140,149,152,153,155,156,
157,159, 160,161,167-172,181,
182,188,189,199,203,211,215,
217, 218, 219, 221, 228, 237, 238,
241, 243, 244, 245, 247, 248, 250,
261, 262, 291-294, 296, 300, 301,
307,308,313,315,319,320.

U-

Ulah : 319.
Ulcinj : 115. Bkz. Dulcigno, lgn.
Umum Harp : 63. Bkz..Cihan Har
bi.
Un Peuple Particulier... : 238.

Trk Ansiklopedisi : 291.

lgn : 34, 114, 115, 116, 121,

188, 192.

Trke : 74, 75, 81, 111, 113, 115,

127, 128, 130, 142,252,317.

skdar: 1 2 8 , 2 3 3 , 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 8 .

Trkiye : 2, 54, 62, 63, 84, 97, 98,

114,135, 141,142,148,149,170,
236, 264, 292, 297, 298, 309, 310.

skp : 118, 125, 148, 167, 169,

189.

Trkiye Byk Millet Meclisi : 2, 3,

4, 7, 10, 13, 67, 151, 152, 156,
158, 159, 174, 214, 220.

V-W

Trkiye Cumhuriyeti : 152, 182,

293.

Vakit: 1,2,9, 1 0 , 3 9 , 5 3 , 1 5 3 , 1 5 7 ,
158,170,171, 172, 213, 216, 220,
221,231,241,248.

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklope

disi : 295.
Trkiye Maarif Tarihi : 174.

Vn Mehmed Efendi : 28, 30, 77,

110, 111, 112, 128.

Trkiye'nin Dzeni : 305.

Varna : 228.

Trkler ve Yahudiler : 291.

Vatan ; 9, 13, 53, 58, 154, 156, 157,

158,173,174,175,177,178,190.

Trklk : 152, 155, 168, 233, 242.

Trk Ocaklar : 244.
Trk Subay: 239.
Trk Tarih Kurumu : 127.
Trk-Yunan Mbadelesi : 293. Bkz.
Mbadele.

Vatan Hizmetinde : 303.

Vekyinme : 29.
Veli efik Gizer : 318.
Venedik : 94, 95, 97, 98.
Von Papen : 315.

337

Voyage en Turquie : 76.

Yedign : 54, 293.

Walachia : 104.

Yenice : 277.
Yeni Felsefe : 306.

Yeni Gn : 2.
Yeni stikll: 14, 54.

Ydigr- Terakki mektebi : 288,

319.
Yahudi, Yahudilik, Yahudiler : 4, 9,
17, 18, 19, 21, 22, 24, 25, 27-32,
34, 42, 44, 49, 54-57, 60-63, 65,
67, 68, 69, 72, 76-82, 84, 87, 88,
9 1 , 92, 93, 96, 98, 101-104, 106,
107, 108, 110-116, 120, 121, 122,
125,127,129,131,133,135,137,
139,143, 144,146,148,161,172,
185,187, 218, 222, 223, 234,235,
236, 238, 258, 262-265, 268, 273,
289, 294, 297, 298, 301, 307,311,
315,317, 318. Bkz. Musev.

Yeniky : 228.
Yesevzde : 234, 235. Alparslan Ya
sa.
Yeilky : 217.
Ylan Mermeri : 194.
Yoheved : Bkz. Aye Hanm.
Yugoslavya : 115.
Yunan : 7, 10, 62, 63, 64, 66, 67,
155,159,160,170, 272, 318. Bkz.
Rum.

Yahudi Ansiklopedisi : 131, 132. Bkz.

Encyclopedia Judaica.

Yunanistan, Yunanl : Bkz. Yunan.

Yahudice : 68, 225, 249, 316.

Yunan Meclisi : 8.

Yahudiler Mumsnd Yapar m? : 234.

Yusufelebi:48, 52.

Yakn : Bkz. Abraham.

Yusuf Kemal Tengirenk : 303.

Yakn Tarihimiz : 304.

Yakn Tarihimizde Gizli ehreler : 15.

Yakup elebi: 35, 36, 37, 141, 192196, 200, 205. Abdullah Yakup
elebi, Jacop Kerido.

Zaman : 15, 57.

Yaln Kk: 214.

Zekeriya Sertel : 306, 309.

Yanya : 257.

Zeynep Hanm Kona : 1.

Yasin : 177. Sre.

Zindan Kaps : 27.

338

II

DONMELER'E AT
TERM, DEYM VE MEFHUMLAR N
ZEL NDEKS
A

Asilut : 45.
Atonement : 121, 123.

Adil Mesih : 145.

Ab-bed-din : 290.
Ac Soan : 317.
Adar bayram : 49, 148, 237. Bkz.
Kuzu Ziyafeti bayram.
Aa bayram : 52, 230.
Ahd-i Atik : 314.

Attis : 50, 51.

Authentiques dualar: 143.
Avramiko : 268.
Ayn 27'si Ziyafeti bayram : 230.
Avdet : 16, 287, 293. Bkz. Dnme,
Sabatayist.

B
B

Ahid Sand : 142.

Alkum: 115.
Amirah: 105, 116.
Ammas : 50.
Anne Hanm : 306.

Babalar : 224. Bkz. Ashb.

Baytarlk tahsili : 203.
Behuriko : 268.
Beria : 43, 45.

Apostasie : 148.
Arap kyafeti : 314.

Arzilut Toras: 148

Ashb : 230. Bkz. Babalar, Sahabeler.

ft : 27, 222.

339

Dnme besmelesi : 179, 246, 249,

296.
Dnme duas : 245, 246, 247.

Dahil izdiva : 211.

Dekadanca ibareler : 270.
Dervi Efendi'nin kadn deime
doktrini : 147.
Deveye kin : 195.
Devletliler : 196.
Dildalar : 245, 248, 249.
Donanma bayram : 47.

Dnme haham : 233, 317.

Dnme kabileleri, soylar, aileleri :
Bkz. Devletliler, Dildalar, Filorintiler, Hamdi Beyler, Honyozlar,
brahim Aa, zmirliler, Kapanclar, Karakalar, Karular, Ktipzdeler, Kdemliler, Kibarlar, Kohenler,
Koniososlar, M'minler, Mcadele
stadlar, Onyollular, Osman Ba
ba, Papular, Russolar, Sazanikolar,
Terpulular, Tironlar, Yakubler,
Zanlar.

Dnme, Dnmeler : 1-5, 7, 9, 10,

11, 14-20, 33, 35, 36-39, 46, 50,
53-57, 60-69, 7 1 , 72, 79, 87, 88,
95, 97, 98, 99,100,103, 104,105,
107, 108, 109,117, 120, 122, 123,
126, 127, 130-144, 146-149, 151154, 157-162, 164, 168, 170-178,
180, 189, 191, 199, 200, 212-219,
221-234, 236-274, 284-296, 301,
303, 305-314, 317, 318, 320. Bkz.
Sabatayist.

Dnme kadnlar : 146, 147, 148,

168,197, 203, 226, 227, 239, 259,
260, 268, 275, 303, 320.

Dnme deti : Bkz. Kabile deti.

Dnme mektepleri : Bkz. Dnme

okullar.

Dnme aments : 144, 295. Bkz.

Dnme kredosu.
Dnme arivi : 68, 69, 71, 72, 73,
130, 136, 139, 178.
Dnme "baba"s : 224. Bkz. Ashb.
Dnme bayramlar : 33, 46. Bkz.
Adar, Aa, Ayn 27'si, Donanma,
Drt Gnl, Kuzu Ziyafeti, Meyva,
Mukaddes Cumartesi, Pentakos,
Pesah, Purim, Purina, Sabatay'n
Snneti, Tohum, Tuzlama, Zaferle
Talanma bayramlar.

340

Dnme kahraman : 248.

Dnme kredosu : 144. Bkz. Dnme
aments.
Dnmelerde tesettr: 197, 303.
Dnmelik olay : 240.

Dnme mezarl : 211, 233, 257,

270. Bkz. Selnik mezarl.
Dnme okullar : 287, 320. Bkz. Ge
nel ndeks'te: Fevziye, Fevz-i Sbyan, Ik, emsi Efendi, ili Terak
ki, Ydigr- Terakki.
Dnme partileri : Bkz. Dnme kabi
leleri.
Dnme sinagoglar : 142, 290.
Dnme takmlar : Bkz. Dnme ka-

hileleri.

Filorintiler : 229.

Dnme tarikatinin esrar : 200.

Dnme teravihi : 269.

Dnme tekilt : 232, 233.

Dnme Trkesi : 164.

Garpllamak : 208.

Dnme vesikalar : Bkz. Dnme ari

vi.

G e t t o : 315.

Drt Gnl bayram : 38, 40, 49,

207, 215, 216, 234, 240. Bkz. Ku
zu Ziyafeti bayram.

Gizli Dnme arivi : Bkz. Dnme ar

ivi.
Gnostik : 147.

Ducetist izah : 84.

Gnah karmak zaman : 231.
Dkler : 85.
H
E
Hac : 292.
Eczaclk tahsili : 203.
Efendimiz : 106, 116. S. Sevi hk.
Eski Ahid: 144.
E deitirme : 146, 233, 234, 238.
Bkz. Kuzu Ziyafeti bayram.

Hakhamim : 142.
Hakikat tanrs : 145.
Hakk- veraset : 197.
Halife : 225.

Ekenazist : 82.

Hamail : 225.
Hamdi Beyler : 36, 37, 201, 202,
217,224, 232, 233, 312, 313, 314.
Bkz. Yakubler.
Hanm : 195

Fatiha : 270.
Fato : 268.
Fecir bayram : 52.

Haric : 240
Hayat aac : 144
Hocalar : 142, 149

341

Honyozlar : 253, 255, 263, 265, 266

Kabile deti : 197.

Hoea : 125

Kadn deime yini : Bkz. E dei

tirme.

Hukuk tahsili : 203

Kfir : Bkz. Koferim.
Hkmdar : 188. S.Sevi hk.
Kahal: 290. Bkz. Dnme sinagoglar
Kal : Bkz. Kahal.

Kanun Demeti : 102.

brahim Aa Partisi : 36, 37. Bkz.
Kapanclar.

Kapanclar : 36, 37, 38, 40, 49, 141,

146, 206, 208, 217, 224, 232, 233,
240, 301. brahim Aa partisi, z
mirliler, Papular.

hra cezas : 198.

Kapcba : 189.

hy-y emvt mucizesi : 185

lhiler : 88
lh Osman Aa : 229, 230. Bkz.
Genel ndeks'te : Osman Aa
nananlar : 90,
M'minler.

136,

139.

Bkz.

rtidat : 17. Bkz. Mrted

Karakalar : 36, 37, 38, 40, 141,

142,146, 149, 151, 204,208, 217,
224, 231, 240.
Karu : 253, 255.
Ktipzdeler : 299.
Kese sahibi : 197.
Kdemliler: 141

srail'in tanrs : 145.

srail'in zaferi : 145.

Klavuzcu kadn : 39, 198.

Kibarlar: 106, 108, 116.

iya : 121
Kislev : 42, 44, 48.
pekiler: 176, 302, 318.
Koferim : 137, 290.
zmirliler : 146. Bkz. Kapanclar.
Kohenler : 229.
K

Koniososlar : 141.
Krallar : 85.

Kabbala, Kabbalistik : 21, 22, 27,

9 1 , 9 3 , 133, 136, 147.

342

Kral Mesih : 144.

Kurban kesmek : 33, 44, 46.

Kuvaryos : 263, 265, 266, 267.

"Michel" : 116.

Kuzu Ziyafeti bayram : 38, 39, 49,

50, 215, 216, 227, 230, 234, 237,
240. Bkz. Adar, Drt Gnl, E
Deitirme.

Millet sandklar : 253.

Mistik sapklk taassubu : 135, 147.
Moto : 268.
Muhted : 16, 17. Bkz. Mrted.

Muhy-i emvt : 187.

Mukaddes Cumartesi bayram : 47.

Lord : 120. Tanr

Lord : 1 1 6 .

Mum snd : 39, 40, 49, 62, 148,

235, 236, 240. Bkz. E deitirme,
Adar bayram.
Mbair : 39, 198.

M : 50.
Ma'aminin : Bkz. M'minler.
Mahzor : 143.
Marranos : 236, 237.
Meserret bayram : 48.
Mesih, Mesihlik : 14, 16, 18, 21-29,
31-35, 37, 38, 41-44, 47, 59, 68,
76, 78, 82, 83, 84, 89, 90, 92, 93,
95, 96, 99, 101, 104, 111, 118,
121,122,133,145,183,184,185,
187,188,189,190, 205, 206, 289,
290, 294 - 298.

Mcadele stadlar : 43.

Mminler : 36, 37, 43, 187, 195,
289. Bkz. nananlar, Kfirler, Dn
me kabileleri.
Mnafk : 133.
Mrted : 17. Bkz. Muhted.
Mslman ile nikh : 33.
Mslman - Musevi : 292, 293.

o-
Oan : 38.

Meurman : 109.

On iki kabile; 101.

Meyva bayram : 52.

On sekiz emir: 3 3 , 3 6 , 4 1 , 137.

Mezamir, Mezmur: 44, 294, 296.

On madde : 144.

Mezarlk : Bkz. Dnme mezarl

Onyollular : 36, 37.

Osman Baba heykeli : 242. Bkz. Ge

nel ndeks'te : Osman Aa.

Osman Baba mumyas : 249.

Saadethne : 194.
Osman Baba partisi : 36, 37.
Sabah duas : 143.
rt : Bkz. Tesettr.
Sabatayclk : 16, 49, 52, 82, 98.
Bkz. Sabatayizm. Genel indeks'te :
Sabatay sevi.
P
Sabatay'n Dou bayram : 48.
Sabatay'n olu : 114.
Papular : 36, 38, 141, 207. Bkz.
Sabatay'n Snnet bayram : 48.
Kapanclar.
Payyettan : 290.
Pentakos bayram : 92.
Pesah bayram : 105, 106.
Psalm : 125.
Purim bayram : 110.
Purina bayram : 49.

Sabatayist : 16, 17, 18, 35, 36, 39,

40, 42, 49, 66, 72, 73, 79, 82, 83,
84, 86-89, 94-97, 100, 102, 104,
106, 108, 113-117, 120, 122, 124,
126, 137, 139, 141, 144, 146, 179,
180, 191, 238. Bkz. Dnme.
Sabatayist bayramlar : 148. Bkz.
Dnme bayramlar
Sabatayist doktrin : 100.
Sabatayist hareket : 72-75, 100, 149.

Sabatayist ncil: 121.

Sabatayist kredosu : 144. Bkz. Dn
me aments.

Rabbin : 136, 139.

Ramazan orucu : 33, 44, 46, 129,
269, 292, 312.

Sabatayizm : 38, 74, 90, 109, 148.

Bkz. Sabataycik.
Sahabeler : 224. Bkz. Ashb.

Reenkarnasyon teolojisi : 141.

Sark iman : 43.

Reis : 39, 196, 198, 200, 202, 214.

Sazaniko : 263, 265, 266, 267.

Relation : 77.

Selnik Dnmeleri : Bkz. Dnme.

Russolar : 146, 229.

Selnik kabileleri : 210. Bkz. Dnme

344

kabileleri.
Selnik mezarl : 318. Bkz. Genel
ndeks'te : Blblderesi.
Selnikli hanmlar : 304.
Selnikliler : 57, 58, 59.

Tanah : 144. Bkz. Tevrat.

Tanrnn Da : 107.
Tasadduk : 197.
Teaddd-i zevct : 197.

Selnik Yahudisi : 132.

Terpulular : 253, 255, 256, 257,

259.

Sep-harade : 142.

Tevel : 145.

Sephira : 144.

Tevrat: 21, 47, 90, 91, 94, 106, 107,

109,111,118,126, 245, 246, 290,
295. Bkz. Tanah, Tora.

Serbest ak : 146. Bkz. Drt Gnl

bayram, E deitirme, Zina.
Sevgili: 116, 117. S.Sevi hk.
Sidur : 143.
Siyon, Sion : 120, 145.
Siyon devleti : 25.
Siyonistler : 311.

Tp tahsili : 203.
Tflla duas : 229.
Tipherot : 144.
Tironlar : 229.
Tohum bayram : 47.

Siyon kz : 126.

Tora : 137, 142, 144, 145, 147, 148.

Tevrat'n lh saylan ilk be bl
m. Bkz. Tevrat.

Sultan Sevi : 188.

Tora Sand : 142.

Sleyman Mabedi : 145, 295.

Tuzlama bayram : 48.

Snnetsizler : 80.

Trko : 107, 109.

Siyonizm : 55.

Trk usul nikh : 226.

T-U

Ulem : 207.

Takiyye : 138.

Talk : 197.
Talmud: 21, 139.

Yabani : 275.

345

Yahudi adlar : 122.

21 Adar bayram : Bkz. Adar.

Yahudi merts : 143.

Yuda : 122.

Yahudi bayramlar : 102.

Yusuf evi : 118.

Yahudi duas : 229.

Yahudi kyafeti : 314.

Yahudi kredosu : 143.

Yahudi mahallesi : 316.

Zaferle Taclanma bayram : 48.

Yahudi mezarl : 270.

Zina : 146.

Yahudi tarihi : 100.

Zina yini : 147.

Yahudi ylbas : 121.

Zina yasa : 137.

Yakubler : 36, 37, 141, 146, 197,

199, 204, 206, 208, 291. Bkz.
Hamdi Beyler.

Zanlar : 196.

Yedi Temmuz orucu : 92.

Zoharik: 119.

346

Zohar: 119, 290.

III

K O N U NDEKS
<
1. SABATAY SEV

;
Yahudilerin 17. asrda bir Mesih beklemeleri : 22, 183, 184, 188.
Mesihliini 22 yanda iln etti, 40 yanda kabul edildi : 23, 24, 25, 183.
Bilgili, tesirli ve hrsl bir adamd : 21, 22, 23, 25, 68, 184, 188, 267.
Sabatay Sevi hareketi, dnya Museviliini altst etti : 183, 184, 187, 188,
297, 298.
"Tanr'nn olu" sfat ile beyannamesi: 26.
Dnyay paylatrd: 25, 85, 116.
Siyaset yapnca tevkif edildi : 27, 84, 289.
nanmayan Museviler, S.Sevi'yi ihtillci diye ikyet ettiler : 298.
kinci bir sahte Mesih'le mcadelesi : 27, 28, 102.
Edirne Saray'nda sorguya ekilmesi : 28, 29, 76, 78, 80, 110.
Mslman olmas : 8, 28-32, 76-82, 85, 91, 101, 102, 103, 109, 111, 184,
298.
Neden idam edilmedi : 75, 78, 79.
Mslman oluuna, Dnmelerin getirdii aklamalar: 32,79-85, 88,90, 9 1 ,
94, 96, 97, 100, 102, 103, 106, 109, 120.
Mesihlik davasna gizlice devam etmesi : 8, 32, 33, 34, 59, 90-94, 99, 101,
102, 103,110-113.
Srgne gnderilmesi : 34, 112-115, 128, 129.
S. Sevi'nin iki tarafl oynadn itiraf : 91, 103.

347

Srgndeki faaliyetleri : 34, 114, 115, 117-122.

Mesihliinin, Yahudi dnyasn kaplamas : 297.
S.Sevi'nin "mucizeleri : 24, 25, 28, 78, 79, 85, 105, 106, 107, 124, 185,
186, 187, 297, 298.
lmnn taraftarlarna tesiri : 34, 121 - 125.
Evlilikleri, ailesi ve ocuklar : 23, 24, 34, 35, 81, 85, 86, 99, 101, 105, 110,
1 1 2 - 117, 123.
Tarihilerin S.Sevi hakknda tarafsz olamamas : 73.
Mslman olmasyla Yahudiliin paralanmaktan kurtulduu : 32, 84.
S.Sevi'nin zihn yaps, kendi mesihliine inanp inanmad : 22, 76, 78-82,
101, 103, 106, 109, 110, 115, 118-122, 184, 185, 187, 189.
Siyon Devleti'nin ilk kurucusu saylmas : 25, 26, 120, 145.
Btn Yahudileri kurtaraca : 106, 107, 145.
S.Sevi'den sonra baa geen Abdullah Yakup'un faaliyetleri : 192, 193.
S.Sevi'den sonra Mesih iln edilen Osman Efendi : 205, 206, 207.
Yahudi tarihinin en ackl hadisesi : 100, 135, 209.

2. Y A H U D - D N M E LKS

Mesih'in geldiine inanan Yahudiler, almay braktlar, borlarn demedi

ler ve dierlerini tehdit ettiler : 76, 107, 184, 188, 290, 297, 298.
Dnmeler, Sabatayist olmayan Yahudilere kfir derler : 290.
Dnmelere kar Yahudilerin tutumu ve karlkl mnasebetleri : 54-57, 73,
83, 86-89, 92, 93, 95, 97, 98, 100,101,104, 106,111-114,116,128,129,
139, 172, 190, 222, 223, 234, 237, 238, 248, 269, 270.
Dnmelerin Musevilie dnme ve dndrlme teebbsleri : 60-64, 149Dnmeler Yahudileri ok sever : 258, 300.
Yahudiler, Dnmeleri kabul etmez, sevmez, hatta nefret eder : 58-63, 172,
258.

348

Musevilerin Dnmeleri kabul etmeme sebebi : 62, 234.

Bir Musevi'nin Dnmeler hakkndaki szleri : 172.
srail'de bulunan Dnmeler : 149.
Dnmelik hareketini Yahudilik tarihinin en nemli olaylarndan sayan srail
liler : 149.
Dnmeler Yahudi bayramlarn kutlar, yin yaparlar : 227.
Dnmeler ve Musevilerin 613 emri : 192.
Yahudi asll olmayan Dnmeler : 96, 138, 139.

3. DNME T O P L U M U

lk Dnme toplumunun yaps : 136, 137, 181.

lk Dnme toplumunda hatr saylr bilginler vard : 136.
Dnmelerin sosyal hayattaki yerleri ve elde ettikleri mevkiler : 141, 142, 199,
201, 203, 207, 208, 211, 212, 226, 237, 267, 274-277, 293.
Dnmelerin says : 60, 64, 136, 138, 142, 154, 157, 189, 190, 194, 199,
219, 237, 242, 293.
Kendi aralarnda blnmeleri : 36, 37, 141, 193, 194, 199, 205, 206, 217,
218,229.
Dnme kabileleri arasndaki dmanlk : 38, 141, 194, 206, 253, 291.
Dnmeler iinde snflamalar : 141, 199, 229.
Ayr Dnme gruplarnn darya kar birlikte hareket etmeleri : 140, 190,
292.
Kar kan boykot ederler : 218, 219, 221.
Dnmelii korumak iin kabileleri birletirme gayretleri : 292.
Kabilelerin zellikleri : 37, 38, 39, 141, 142, 193-200, 217, 218, 224, 225,
301.
Farkl giyinmeleri ; 35, 37, 202, 275.
Devlet grevlerine merakl Dnmeler : 199, 201, 266, 267.

4. DNME NAN VE BADET

Dnme aments : 295, 296.

brnice Dnme dualar : 143, 144, 179, 225, 226, 227, 229, 241, 242, 245,
246, 247, 250, 290, 294.
Sabatay Sevi adyla ekilen besmele : 179.
Dnmelerin Kur'an yerine bir kitaplar vardr : 256.
Mezamir okurlar : 294, 296.
Dnme din reisleri ve hahamlar : 226, 230, 232, 245, 248, 249.
Dnmelerin gizli tapnaklar ve yinleri : 135, 140, 141, 142, 215, 227, 230,
237, 238, 245, 246, 247, 256, 257, 269, 290, 293, 294. Bkz. zel ndeks'te
: Dnme bayramlar.
Dnmelerin kendilerine ve baka insanlara bak : 136, 140, 229.
Dnmeler, kendilerinden bakasn insan saymaz, aldatrlar : 266, 267.
Dnmeler, Cennet'e yalnz kendilerinin gireceine, dier insanlarn ancak
Cennet'in parmaklklar olacana inanrlar : 291, 294.
Dnmelerin srail Tanrsna olan inanlar : 144, 145.
Kendilerinin gerek srail'i kurmak iin seildiklerine inanmalar : 140.

5. D N M E L E R VE S L M Y E T

Dnmeler Trk ve Mslman deil, Yahudi ve Sabatayisttir : 2, 4, 5, 6, 8, 57,

59, 152, 153, 170, 171, 221, 222, 238, 293, 294.
Musevilerden de Mslmanlardan da farkl bir cemaattir : 57, 59, 296.
Dnmeler, slm dinini kabul etmez, hibir kuralna uymazlar : 4, 8, 9, 18, 36,
197, 256, 307.
Dnmelerin slmiyet'e kar kin duymalar : 4, 19, 137.
Dnmeler aslnda slmiyet'le mcadele ederler : 301.
Sabatayist inanl olan Mslman olamaz : 144.

350

Dnmelerin slm ahlkna zararlar : 264, 266.

Dnmelerin aments, slm ddr : 295.
Dnmelerin kutsal kitaplar, Mezmir'dir : 294, 296.
Dnmelerin ou Mason'dur : 318, 319-

6. DNMELERN K YZL DAVRANII

Mslman grn altnda Dnme olduklarn saklar, iki yzl davranrlar :

4, 5, 6, 8, 9, 16, 18, 19, 20, 33, 44, 87, 88, 89, 91, 93, 94, 102-105,
108,109,110,112, 122,128, 135, 137, 140, 142, 161, 162,163, 170, 171,
172, 215, 255, 256, 258, 259, 269, 285,291, 292, 293, 300, 312, 313, 317,
318.
Yahudiliklerini unutmaz ve ksmen Musevi gibi yaarlar : 4, 5, 8, 59, 172,
293, 294, 301, 317.
Hepsinin, ayrca bir Musevi ad vardr : 19, 122, 290, 316.
Sark sarar, gzle grlen Trk detlerini yaparlar: 33, 35, 37, 44, 142, 195,
197, 198, 275, 296.
Ceza olarak cemaate gnderilenler: 258, 268, 269.
Abdestsiz namaz klanlar : 258.
Mslmanlar kandrmak iin yardm parasyla sahte hac, hoca, hafz yetiti
rirler : 255, 256, 292.
lerinden din limi ve tasavvuf airleri kmtr : 196.
Dnmelerle Bektailer arasndaki gizli balar : 138.
Mslmanlar toplantlarna kabul etmezler: 255.

7. DNME SIRRI

Dnmelerin gizli srr : 38, 39, 40, 50, 199, 200, 201, 215, 237, 269, 291,
294.

351

Dnme srr evlenince renilir : 38, 269, 291, 294.

Dnmelik, ocuklardan saklanr : 199, 200, 269, 291.
Dnmelerin ibadet ettikleri gizli yerler : 215, 227, 290, 294.
Gizli danma toplantlar : 255, 290.
Dnmelerin "Allah" : 216, 224, 229, 230.
Dnmelerin "Halife" si : 225, 228.
Gizli nikh : 225, 226.
Dnmelik gnmzde gizlice yayor : 231, 233, 245-250, 294, 295.

8. D N M E HURAFELER

Dnmeler, ehir iinde ilkel bir kabile hayat kurdular : 174.

Dnmelerin, ilkel, garip, gln, esrarengiz ve irkin hurafeleri : 181, 190,
191, 195, 204, 205, 207, 209, 210, 211, 215, 216, 218, 223, 224, 225,
227, 230, 233, 238, 241, 242, 244, 246-250.
Dnme hurafeleri bugn de devam ediyor : 160, 178, 179, 180, 182, 233.
Dnmelerin kuzu yeme vakti ve o gnden nce kuzu eti piirmeyen okul
as : 39, 40, 167, 180, 215, 216, 227.
nanmasalar da, karlar iin Dnmelii devam ettirenler : 11, 163, 218, 219.
Hurafelere kar kan Dnmeler : 155, 160, 180, 203, 217.

9. D N M E L E R VE EVLLK

Dnmeler, kendi ilerinden evlenir, Mslmanlarla kz alp vermezler : 4, 5,

9, 11, 13, 38, 4 1 , 44, 60, 154, 160, 161, 180, 190, 210, 211, 218, 219,
259, 260, 265, 274, 294, 296, 307, 308, 309.
Dnme kabileleri birbirlerinden de kz almaz : 38, 154, 199, 253, 265, 291.

352

Trk kz alan zengin Dnme gencinin hamal olmas : 218, 245.

Bir Mslman gence varan Dnme kza kar gsterilen iddet : 259, 260.
Dnmeler, biri gizli, iki nikh yaparlar : 225, 226.
Dnme Dervi ailesinden Sabiha ile Zekeriya Sertel'in evlenmeleri : 306, 307,
308.

10. D N M E L E R N H A S T A L I K L A R I

Devaml ieriden evlenme yznden Dnmelerin hepsinin hasta olduu : 159,

160, 162, 211, 220, 241, 253, 265, 266, 274, 317.
Dnmelerin hepsinin asab hasta olduu : 159, 160, 162.
Dnmelerin tamamnn veremli olduu : 220.
Hasta olan nesillerini slah etmek iin dardan kz alrlar : 219, 266, 317.
Dnmelere kz vermek cinayettir : 266.

11. D N M E L E R E SULAMA

Dnmelerin zina ve e deitirme ile itham olunmalar : 146, 147, 148, 239.
Dnmeler arasnda, bir zaman, zinann serbest olduu : 137, 147, 148.
Kadn erkek birlikte ibadet edilmesi : 227.
Kadn lleri, erkekler ykar: 226.
Dnmeler, kadn erkek ayrmn kaldrmak ister : 268, 320.
Dnme kadnlarn kyafeti : 197, 203, 275.
Dnme kadnlarnn ncl : 168.
Dnme kadnlarn tesettr aleyhindeki faaliyetleri : 168, 169, 304.

353

12. DNME OKULLARI

Dnmeler arasnda eitim, yasaklar ve zel okullar : 39, 143, 146, 203, 207,
208, 287, 293, 294, 297, 298, 305, 307. Bkz. zel ndeks'te: Dnme okul
lar.
emsi Efendi Mektebi : 132.
Dnme okullarnn niversite olaca iddias (1911): 288.
Dnme okullarnn niversite olmas (1992): 288.
Fevziye mektebinde kz ve erkek ocuklar : 320.

13. DNME YARDIMLAMASI

Dnmeler arasndaki kuvvetli yardmlama : 163, 197, 211, 253, 254, 255,
294,316,318.
Yardm Sandklar : 253, 254, 255.
stanbul'a gelince, yardmlaarak ilerleyip zengin olduklar : 294.
Askerlikten, hasta raporu alp, kurtulurlar : 300.
Rvet ile i grdrrler : 257.
Fakir Trk genlerini az cretle fabrikalarnda altrrlar : 311.
Maazalarnda Trk altrmazlar : 244, 250, 300.

14. DNME MEZARLIKLARI

Dnmelerin, llerini zel mezarlklara gmmesi : 61, 211, 226, 233, 257,
269.
lleri gmmeden iini temizlemeleri : 270.
Kadn lleri, erkekler ykar : 226.
llerini Trk hocalara ykatmazlar : 244, 245.

354

15. D N Y A DNMELER

Trkiye snrlar dndaki Dnmeler : 22, 24, 25, 75, 76, 90, 93, 95-99, 104,
117, 118, 120, 123, 138, 140, 141, 183, 188, 289, 290, 307.

Avrupa'ya giden Dnme misyonerleri : 140.

16.

Selnik

Dnmeler Selnik'te nasl toplandlar? : 60, 61, 98, 141, 142, 189, 293.
Selnik'te ounluk Yahudi idi : 319.
Dnme mahallelerindeki gizli sinagoglar : 142, 237, 290.
Dnmelerin, Selnik valisini tehdit etmeleri : 257.
Belediye reisi Dnme Hamdi Bey'in konanda seccade yoktu : 313.
Dnmeler 1924'te Selnik'te kalmak istediler : 7, 8, 63,65, 66, 67, 158, 164,
277.
Dnmeler, Selnikli ve Dnme olduklarn saklarlar : 7, 13, 175, 176, 203,
204, 275.
Mslman Selniklilerin Dnmelerden rahatszl : 318.
Dnmeler Rumeli muhacirlerinin adn lekelediler : 267, 268, 318.
1879'da Selnik'te yazlm, Dnmelere dair bir belge : 251-262.
Rumlarn Dnmelerden korkusu : 7, 8, 63, 64, 66.

17. D N M E L E R VE T T H A T I L A R

Dnmelerin Jntrklere ve ttihatlara nemli tesirleri : 67, 131, 142, 146,

169, 264, 301, 305.
Mslmanlardan ok hrriyeti olmalar : 286.

355

Sultan Hamid devrinde rahat yaadklar halde, Merutiyet'te zindandan k

m gibi davranmalar : 276.
Merutiyet nmayileri, Dnmelerin maazalarnda hazrland : 302, 303.
Merutiyetin ilnndan sonra taknlklar ve silh tamalar : 276.
emsi Efendi'nin 1908 seimlerindeki garip nutuklar : 276.
ttihatlarn, Dnmelerin taknlklarndan pheye dmesi : 287.
Dnmelerin tahriki ile devlet adamlarnn hakarete uramas : 303.
Merutiyet inklbn Dnmeler ve Yahudiler idare etmitir : 301, 305, 306.
ttihatlar destekleyen Dnmeler, ticareti, Rum ve Ermenilerin elinden al
mtr : 305, 306.
Avusturya boykotunda Dnme parma : 299, 304.
ttihat maliye bakan Dnme Cavid, Selniklileri kollamtr : 299, 300,
304.
ttihat fedaisi "lk Kuruncu" Hasan Tahsin bir Dnme idi : 10, 155, 159.
Merutiyet'te basnn mnasebetsizlii : 282.
Bir ttihatnn Dnmeleri savunmas : 285-288.
ttihatlarn Dnmelere rabeti : 308.
Merutiyet'te sivil, asker herkes yanl hareket etti : 279.
Millet arasndaki nizam bozulunca, ordu da bozuldu : 282, 283.
Dmanlarmz manevi g iin kiliseye balanrken, bizimkiler ayakkabyla
camie girdi : 280.

18. R D K A R A K A V E A I K L A M A L A R I

Dnme Rd Karaka'n Cumhurbakan'na ve TBMM'ne yazd dileke

lerle, 1924'te Dnmelerin iyzn aklamas : 2-5, 151, 152, 153, 174,
214, 220.
Gazetelere verdii beyanatlar ve mlakatlar : 213, 214-231, 239> 241-244.

356

Kendisine hcum eden Dnmelere cevaplan : 10-14, 157-162.

R. Karaka'a lm tehdidi : 223, 224, 232.
1925'te szlerinden dnp, meseleyi kapatmaya almas ve gazetelerde ona
verilen sert cevaplar ve ithamlar : 244-250.
R. Karaka'n Ticaret Birlii'ne pheli mracaat : 171, 172.
R. Karaka'n hile ile Trklere fenalk yapmak istedii iddias : 262.

19. A H M E D E M N Y A L M A N

Dnme yazar Ahmed Emin Yalman'n, Dnmelik hakkndaki aratrmas :

175-212.
Bu aratrmann gazetede kan iln : 173, 174.
Yalman'n bu aratrmasn, adn vermeden yaynlamas : 174, 175.
Yalman'n aratrmasnn nemi : 180, 191.
Yalman'a gre, S. Sevi bir arlatandr : 184, 209.
Yalman'n, drt ciltlik hatralarnda Dnmelikten hi bahsetmemesi : 175,
176.
Yalman'n din lehinde yazmas : 315.
Yalman'n Ankara Yahudilerini ihya etmesi : 315, 316.
Yalman'n, "Dnmelik yaamyor" iddiasna, . A. Gvsa'nn cevab : 178,
179, 180.
Yalman'n Rd Karaka', intikam peinde ve nifak olarak itham etmesi :
155.
R. Karaka'n Yalman'a cevaplar : 10-14, 157-162.

20. M S L M A N L A R I N

TUTUMU

Mslman halk, Dnmeleri ne kadar biliyor, nasl gryor : 4, 5, 12, 18, 19,
20, 33, 75, 140, 175, 176, 177, 181, 182, 190, 249, 250.

357

Mslmanlar, Dnmelere kar ok sabrl davrand : 19, 20, 119, 128, 129,
181, 182.
Aznlklara bir ey diyen yok, ama Dnmeler gizli milliyet ve din tayor :
161, 162, 181, 182.
Dnmeler, merte kp mezheplerini aklamal : 182.
Dnmeler, bir gayri mslim cemaat olarak ortaya kmal : 161, 162, 182,
245.
Dnmelerin Anadolu'ya datlmas teklifi ve bunun tehlikeli olduu : 4, 6,
219, 220, 241, 261, 267.
Dnmelerin toplum iin zararl olduklar iddias : 4, 5, 6, 8, 9, 12.
Dnme, Bektai mnasebeti : 25, 108, 138.
Dnmeler kendilerini kolayca gizlemek iin Bektai grndler : 138.
Dnmelerin, Trklerin arasna karmazlarsa, Trkiye'yi terk etmek zorunda
kalacaklar : 5, 6, 7, 11, 12, 13, 162.
Haldun Taner'in babasnn tepkisi : 176, 177.
Freyd Dosdoru'nun tepkisi : 177.
Refet Paa'nn safl : 316.
Trkiye'de kan Dnmelik hareketine kar Trklerin ilgisizliinin sebeple
ri ve zararlar : 20, 74, 75.

Dnmelerle ilgilenen Trk idarecilerin elde edilmeleri : 140, 257.

21. ETL K O N U L A R

Dnme nedir, kime denir, kime denmez : 16-20.

Dnmelere "Avdeti" de denir : 293.
Dnmelerin kendi aralarndaki muhakeme ve ceza sistemi : 39, 139, 197,
198.
Kendilerini dnrler : 164, 267.

358

Karnca gibi alkan, tilki gibi kurnaz : 163, 164.

htiyar Dnmenin kyafeti : 314.
ktisad hayat ele geirirler : 220.
Kullandklar diller : 142, 143.
Bakalarna "ac soan" derler : 316, 317.
Cihan Harbi'nde devlet btesini soymalar : 67.
Srlen sultanlarn konaklarn aldlar : 311.
Rumlardan kalan en gzel yerleri aldlar : 64.
Mill Mcadele'ye katlmadlar : 12.
Dnmelerin, Atatrk'n Dnme olduunu iddia etmeleri ve sebebi : 130-133.
Dnmeler ve "kavmiyeti Kemalist hareket" : 238.
Trk milliyetisi, Mesihi Sabatayistler : 146.
Dnme konandaki kadnlar : 313.
Hristiyanlarla mnasebetleri : 76, 96, 98, 101, 268.
Dnmelere dair, srail'de bulunan gizli belgeler : 68, 69,71, 72,73, 130, 136,
139.
Dnmelerin "gizli tarihi"nde bulunan ok mehur isimler : 68, 69, 7 1 , 73,
130.

359

IV

NEML BELGE VE YAZILAR N LSTE

1. Rd Karaka'n Dnmeler aleyhine TBMM'ne verdii (29 Aralk 1923)

dileke (Vakit, 4 Ocak 1924) : 2-7. (Bkz. no. 34.)
2. Mustafa Arifin Yunan Meclisi'ne dilekesi (Aralk 1923) : 7, 8, 158.
3. Ahmed Emin Yalman'n, Dnmelik meselesini hafife alan ve R. Karaka'
itham eden yazs (Vatan, 4 Ocak 1924) : 9, 10, 154-156. (Bkz. no. 35.)
4. R. Karaka'n Vatan gazetesine ve "Bilumum Selnik Dnmelerine Ak
Mektup"u (Vakit, 7 Ocak 1924) : 10-14. (Bkz. no. 36.)
5. Sabatay Sevi'nin bir beyannamesi : 26.
6. Rid Tarihi'nde S. Sevi vak'as : 29, 30.
7. Kmil Paa'nn tarihinde S. Sevi vak'as : 30, 31.
8. S. Sevi'nin, mensuplarna 18 emri (A. Galanti, I. A. Gvsa ve G. Scholem)
: 33,41-45, 137.
9. R. Karaka'n "Mum Snd" bayramna dair beyanat (Gvsa, S. Sevi, s. 64
ve Vakit, 8 Ocak 1924) : 39, 40, 49, 215, 227.
10. "Mum Snd" bayramna dair bir Dnme gencin beyanat (Resimli Dn
ya, 15 Kasm 1925) : 40.
11. Dnme bayramlar (A. Galanti ve . A. Gvsa) : 46 - 52.
12. M. evket Eygi'nin, Yahudi-Dnme mnsebetlerine dair aklamas (Za
man, 18 Aralk 1987) : 54 - 57.
13. Dnmelere dair, Hahamba Becerano Efendi ile mlakat (Akam, 12
Ocak 1924): 5 7 - 6 1 .
14. Hahamba'nn szlerine, Vakit'in ilvesi : 60, 61.
15. Dnmelerin, Selnik Yunanllarca igal olunduktan (1912) sonra, Musev
olmak iin mracaat etmeleri : 62.
16. Dnmelerin, Mtreke'de (1918-1922) seyahat ve ticaret imtiyaz almak

360

iin, Musev olduklarn sylemeleri : 63.

17. Dnmelerin Selnik'te kalmak iin Lozan'a (1922) temsilci gndermeleri
: 64-66.
18. Dnme-ttihat ibirlii ve suistimller : 67.
19. Gershom Scholem'un "Sabbatai Sevi, The Mystical Messiah" adl eseri
hakknda bilgiler : 68, 69, 71-75.
20. G. Scholem'un eserinden ilgili blmlerin zeti : 71-126. (Aadaki 2130. numaralar bu eserdendir.)
21. S. Sevi, Edirne yolunda ve Sultan'n huzurunda : 79, 80.
22. S. Sevi'nin yazd mektuplardan : 8 1 , 109, 120.
23. Hahamlarn S. Sevi hadisesinin tehlikesine kar yaynladklar iki uyar
mektubu : 86, 87.
24. Bir Dnme ilhisi : 88.
25. S. Sevi'den nakledilen baz szler : 76, 79, 80, 81, 91, 92, 118, 122, 123.
26. Nathan'n baz szleri : 90, 92, 94.
27. S. Sevi'nin "Mslman" olduktan sonraki hayatna dair : 91, 103, 110114.
28. S. Sevi'nin lm hakknda rivayetler : 123, 124.
29. S. Sevi'nin "Vahiy" kitabndan : 105.
30. S. Sevi'nin "tikat Kitab"ndan : 106, 107.
31. Antoine Galland'n hatralarnda S. Sevi : 127, 128, 12932. Gershom Scholem'un -yeni bulunan Dnme arivine dayanarak kaleme
ald- "Gizli Yahudi Cemaati: Trkiye Dnmeleri" adl makalesi : 130149.
33. Gershom Scholem'un Yahudi Ansiklopedisi'ne yazd "Doenmeh" mad
desinde, Selnik Yahudilerinin, "Atatrk'n Dnme olduunu iddia ettikleri"ni ileti srmesi ve buna karlk, Abdurrahman Kk'n cevab
: 131-133.
34. Abdurrahman Kk'n "Dnmeler Tarihi" adl eseri hakknda : 131134.

361

35. Rd Karaka'n, Dnmeler aleyhine, Cumhurbakanl'na verdii di

leke (29 Aralk 1923) : 152, 153. (Bkz. no. 1)
36. Vatan gazetesinin R. Karaka'a, sulayc cevab (4 Ocak 1924): 154-156.
(Bkz. no. 3)
37. R. Karaka'n Vatan'a cevab (7 Ocak 1924) : 157. (Bkz. no. 4)
38. Vatan'n yeni sulamalarna kar, R. Karaka'n nemli ve sert olan ikin
ci cevab (10 Ocak 1924) : 158-162.
39. Akam gazetesinin ileri Bakan Ferid Tek ile mlakat : 162, 16340. Akbaba dergisinin, cidd ve mizah olarak meseleye dair yazdklar (7
Ocak 1924): 163-167.
4 1 . Akam gazetesinde Kprll erifin yazs (7 Ocak 1924) : 168, 169.
42. Anadolu'daki Rumlarla, Yunanistan'daki Mslmanlar karlkl dei
tirmek hakknda, iki devlet arasnda yaplan "mbadele mukvelesi"nin
birinci maddesi (Vakit, 7 Ocak 1924) : 170.
43. Vakit gazetesinde R. Karaka'n "eski teebbsleri"ne dair bir yaz (12
Ocak 1924): 171, 172.
44. Vakit gazetesinin "bir Musev vatanda" ile, Dnmelere dair yapt m
lakat (12 Ocak 1924): 172.
45. Dnme asll gazeteci, Vatan gazetesi sahibi ve bayazar Ahmed Emin
Yalman'n, Dnmeler zerine Amerika'da yapt aratrmasnn "Tarihin
Esrarengiz Bir Sahifesi" bal ile imzasz olarak tefrikas : 173-178,
180-212.
46. Osman Ergin'in, Vatan'da kan tefrikann yazar hakkndaki aklamas :
175.
47. Freyd Dosdoru'nun aklamas (Hrriyet, 30 Kasm 1980) : 177.
48. I. A. Gvsa'nn -Yalman'n iddiasnn aksine- Dnmeliin gnmzde de
yaadna dair, kendi grdklerini anlatan yazs (S. Sevi, s. 6, 1939) :
177.
49. Rd Karaka'n Vakit gazetesi muhabiri Hseyin Necati (iller)'e,
Dnmelerin i yzn aklayan mlakat (8 Ocak 1924) : 213-220.
50. R. Kataka'n Vakit gazetesi muhabiri hsan Arife verdii mlakat (17,
18, 24 Ocak 1924) : 221-231.
51. Dnmelerin R. Karaka' tehdit ettikleri haberi : 223, 224, 232.

362

52. Sebil gazetesinde, Yesevzde'nin, Dnmelerin "Mum Snd" deti zeri

ne yazs (18 Haziran 1976) : 235-238.
53. Franszca iki eserden, "E Deitirme" yinine dair iki belge : 236, 237,
238.
54. Resimli Dnya dergisinde Dnme kz Meziyet'in aklamalar (15 Eyll
1925): 239, 240.
55. Resimli Gazete'nin "kk Dnme ocuklarna ezberletilen brnice
dualar"dan bahseden ve bunu tenkid eden yazs (21 Kasm 1925): 245246.
56. Son Saat gazetesine verdii bir yaz ile Dnmelik meselesini, bu sefer de
hafif gsterip kapatmaya alan R. Karaka'n yazs ve gazetenin cevab
(26 Kasm 1925) : 240-244.
57. Rd Karaka'n Son Saat muhabirine syledikleri (27 Kasm 1925) :
243, 244.
58. Resimli Gazete'nin R. Karaka'a son cevab (19 Aralk 1925) : 247-250.
59. Dnmeler hakknda yazlm ilk Trke (yazma) eser, "Dnmeler deti"
(1879): 251-262.
60. "Dnmeler" adl kitap (1919): 263-270.
61. "Dnmelerin Hakikati" adl kitap (1919) ; 271-284.
62. Dnmelerden bahseden bir eser, "ttihad ve Terakki Cemiyeti Ne di?"
(1911) : 285-288.
63. Dnmelerden bahseden aratrma ve hatra kitaplar : 289-320. (Kitabn
bandaki "indekiler" listesinde "Beinci Blm"e baknz.)

363