Dr. A.

MEDYALI

ANTK KRDSTAN'DA
DNSEL YAPILANMA

ZERDT VE RETS

it(e..

antik krdistan'da
dinsel yaplanma

zerdt ve retisi

iirde to

'"vJ^rroT^

STOCKHOLM 1991

^2f3

BRNC BASKI

Layout, Composition, Design:

Publishing Hous of Berhem

Kotkagatan

164

15,

6 r.

75 Kista/SWEDEN

Printed in Svveden 1991

by Apec-Tryck and Frlag

Dr. A. MEDYALI

antik krdistan'da
dinsel yaplanma

zerdt ve retisi

BERHEM YAYINEV

BERHEM YAYINLARI: I

Birinci Bask:
Eyll 1991, STOCKHOLM

Basmevi:

Apec-Tryck Frlag

Kapak:

Zerdt Dini'nin sembol

isteme Adresi:
Kotkagatan 15, 6

164 75 Kista/SWEDEN

Tel: 08 - 750 48 28

Post Giro: 425 23 97 -7

ISBN: 91 971706 0 7

Zerdt

AHlUHAN-E-iaAH LEAOUE BOMBAY.

UDiSJ KAIL S'CEKT,

Port B01IBAY.

^-

SU : J[.jU^Mo^-^IktKU

Zerdt' tems eden bu portrenin yerletirildii karton yzeyin arka yzne

baslan, Farsa ve ngilizce ibareler tayan mhr ve altna elyazsyla dlen not
Mhrn Farsa olarak yazlan ilk ibaresi yle:
"Encumm-i ran Ligi Bombay (ran Cemiyeti Bombay Ligi)
Kaeesci Pet Estrit (Kavresci Patel Caddesi)
Fort. BOMBAY.

Aka grlecei gibi hemen altnda da, szc szcne ayn ibarelerin
ngilizcesi yazlm.

Mhrn alt-dna ise portreyi armaan edenin paraf ile armaan alan Dj. A. Be
dir Khan (Celadet Ali Bedir Han)'n ad elyazsyla yazlmtr. Addan hemen sonra

ksaltlm (Esj.) olarak yazlan Esauire szc, bir centilmenin fahri unvann, ya da
genel olarak saygn bir prensi ifade eder.

14; 10: 32 (yani 14 Ekim 1932) tarihi, bu portrenin armaan edildii tarihi bdiriyor.
Daha nce eitli kitap, dergi, gazete vb. yerlerde yaymlanan bu portrenin, orijina
linden bir kopye ekebilmek iin yaynevimize izin veren
Sayn Ltf Baksfye teekkr ederiz.

Birka

Sz

BRKA SZ

Bu alma ilkin BERHEM dergisinde yaymland. Okuyu

culardan, konuyla ilgilenen evrelerden scak bir ilgi grd,
beeniyle karland. Bundan cesaret alarak, yazardan ko
nuyu geniletip bir kitap haline getirmesi ricasnda bulunul

du. Dostumuz MEDYALI dileimizi gerievirmedi ve bu

deerli yapt size sunma olanan tand bize.
Bat bibliotekleri Zerdt ve retisine ilikin kitaplarla
dolu. Konu eitli ynleriyle elealnm, Avesta tekstleri Bat
dillerine

evirilmi

ve

bilim

evrelerinde

aratrma alanlarndan biri olmutur.

canl

tutulan

slam lkelerinde ise

Zerdt ve retisine ilgisiz kalnm, unutulup gitmesine

allm-

tr. Mecusilik

olarak

adlandrlan Zerdtlk,

tm dier Islam-ncesi inan ve retiler gibi yadsnm, batl

inanlardan biri saylarak taraftarlar kfirlikle

sulanm,

Cizye deyenler kategorisinde grlmtr. Oluturulan korku

ve kuku ortamnda bilim ve dn evreleri genel olarak kon
udan uzak durmay, geerli ve gzel olan her eyin slam'la
dnyaya indii savn adeta onaylamay yelemiler.

Szgelimi Trkiye'de, Islam-ncesi dinsel ve kltrel deer

lerin kayna szkonusu olduunda,$amam*zm derde deva ola
rak nekarlm; yalnz Trk kltr deil, Krt kltr de

amanizme balanmak istenmitir. Oysa amanizm zgn bir

sistemi olan bir din deil; insanlarn doa glerine tapnd,
by ve dten medet umduu bir evrenin addr. Yani Trklere

Birka

Sz

zg bir din deil bu. Ama onlar da tpk dierleri gibi doal
olarak szkonusu bu evreyi yaamlar. Ve o dnemden kalan
baz eleri -yine tm dier halklar gibi- kltrlerinde hala
koruyup yaatyorlar.

Yaplan aratrmalar rani halklar ve Krtlerin yansra

Trkmenlerin de

Zerdt retisinin etkisinde kaldklarn,

bunun Alevilik ve Bektailiin uzand balca gzelerden

biri olduunu aka gsteriyor. Peki Trk aratrmaclar ne

den Zerdt

adndan

zenle

kanp

her

eyi

Orta

Asya

Trklerinin dini olarak niteledikleri amanizme balyorlar?

Zerdt Trk kkenli olmad iin mi? Yoksa ulusal kltr
mzn beslendii kaynaklan bize unutturmak iin mi?..

Din

nderlerinin hangi ulus ya da kabileye mensup olduklar okadar nemli mi?

Dr. A. MEDYALI bu ksa ve zl aratrmasyla, gzleri

mizi kltr kaynaklarmzdan birine, inan, adet, tre, dn

ce ve davran dnyamzn zgn bir kaynana eviri yor.

Bu aratrmann Mslmanl ya da bir baka dini benim

seyen insanlarn inanlarna ynelik herhangi bir amac yok.
Yazan ve biz yaynevi alanlan, ne kimseye herhangi bir
dine balanmay ne de inanlanndan vazgemeyi neriyoruz.

Bu bilimin ii deil ve bizim de byle bir niyetimiz yok. Sorun

ulusal kltrmzn dayand kaynaklan aratrp aydnl
a karmak, eski ve kkl bir uygarln sahipleri olarak
kltrmzn izledii tarihsel sreleri kesintisiz bir biimde
birbirine balamay salamaktr.
Bu

almann

geni

kapsaml

aratrmalara

duyulan

zlemi daha da kamlayaca, kltr tarihimiz bakmndan

nemli bir kazanm olaca kansn paylayoruz.

YAYINEVNN NOTU

Giri

ANTK KRDSTAN'DA
DNSEL YAPILANMA

ZERDT VE RETS
,-vKURDf^,.

Giri:

Krdistan'da yaam

tm

ulusal geleriyle bir

gkkuann tm tayflarn ve gzelliini barn

da cokuyla yanstr. Bu eitlilik kimi alanlarda
corafi konumla uyumlu belirli bir younlamaya

ynelir. Yine de farkl dinleri, farkl alkanlklar,

eitli halk danslarn, deiik mzik geleneklerini

ve folklorun dier pekok unsurunu Krdistan'n

ulusal potasnda eritip kaynatrarak kucaklamak

tan geri durmaz, insanln ortaya koyabildii en
byk

deerlerin

garlklarn

bilekesi

tarihsel

sre

ve

doruu

olan

uy

iinde bilinen en eski

alar boyunca, en youn biimde, en st dzeyde

ve ivmede doup yayldklar bir corafi konumun

odak

noktasnda

bunun

byle

olmamas

pek

artc olurdu. Krdistan'n dinsel haritas da bu

geree aykr deildir.

ada Krdistan'da dinlerin dalmna gzat-

tmzda, Krtlerin ounluunun afii gelenei

ne bal Snni

Mslmanlar

olduunu

grrz.

Gneyde Senendej'in te tarafna doru yneldii

mizde,

buradaki

Krtlerin

ounun

komular

Giri

iranllar (Persler) ve Lorlar gibi ii olduklar dikka

ti eker. Trkiye ve Irak'ta ise Krtlerin komular

farkl olarak Hanefilik geleneine bal Snniler

dir.

Dou

Elaz

Anadolu'da

yrelerinde

Dersim,

genelde

Sivas,

ii

Erzincan,

kabul

edilen

Kzlba olarak da adlandrlan, Zazaca ya da Kurmanca. konuan Alevi-Krtler yaarlar. Krdistan

m dier ucunda, doudaki Hewramanllar ve Sen-

cabi aireti arasnda ise Ehl-i Hak inananlar bu

lunmaktadr (1).
Tarikatlarn

da

Krdistan'da

gl

bir

zemin

bulduklar gzlemlenmektedir. zellikle Trkiye,

Iran ve Irak arasndaki snr blgelerinde youn
laarak

geni

bir

alana

yaylan

bu

tarikatlarn

balcalar, eyh Abdulkadir Geylani (1077-1166) ta

rafndan kurulan Kadiri

hammed
bendi

Bahaeddin

Tarikat ve Buharal Mu-

tarafndan

kurulan

Naki

Tarikat' dr .

Snni ve ii Mslmanlar dndaki en byk

grubu,

daha

landrlan

ok

eytana

Yezidiler

Tapanlar

olarak

oluturmaktadr.

eytana tapnmaktan ok, onu

ad

Aslnda

gzard edilmeme

si gereken evrendeki gl bir devindirici olarak

kabul eden Yezidiler Gneydou Anadolu merke

zinde Suriye snrna yakn olarak ve Irak'ta Cebel

Sincar blgesinde yerleiktirler (2).

Krdistan'da Hristiyanlar

da bulunmaktadr.

Krdistan'da yaayan Hristiyan topluluklarn ok

az

kendilerini

Krt

olarak

kabul

etmektedir.

Balca Hristiyan Kiliseleri olarak Krdistan'da u

bulunmaktadr (3):

10

Giri

1. Ermenice konuan Ermeni Kilisesi

2. Dou

Sryanicesi'ni kullanan Nesturi (Srya

ni) Kilisesi
3. Bat

Sryanicesi'ni

kullanan Asuri

Ortodoks

Kilisesi

zellikle srail Devleti'nin kuruluundan sonra

israil'e doru hzlanan

gler nedeniyle saylar

ok azalm olmakla beraber, Krdistan'n deiik

blgelerinde
Bunlar
dein

Yahudi

1951-1952
balca

Krtler

de

yllarndaki

Irak kesiminde

bulunmaktadr.
byk

(146

glerine

topluluk

ha

linde), ran kesiminde (19 topluluk halinde) ve

ok az olarak da Trkiye kesiminde yayorlard
(4).

Genelde

olduu

gibi,

Krtlerle

ilgili

olarak

yaplan elikili deerlendirmelere dinleri de da

hildir.

Bu

elikili

deerlendirmeler,

Krtlerin

gnde be kez ibadet gibi slami kurallar uygula

madklarn belirtenlerden dinsel inanlara bal

lk konusunda

onlarn

en fanatik mslmanlar

olduunu ilerisrenlere, ya da yzeysel bir islam

rts altnda Zerdti
sregeldiini

inan ve uygulamalarn

savunanlara

dein uzanan

deiik

grleri kapsamaktadr (5).

Bu ve benzeri grleri salkl bir biimde irde

leyebilmek

iin,

zellikle

Krdistan'daki

slam

ncesi dinsel yaplanmaya tarihsel geliim sreci

iinde-ksaca da olsa- bir gzatmakta yarar var. On
dan nce, yukarda sz edilen corafi dalm
zelliklerinin

genel

olarak

Krtlerle

komular

olan dier uluslar arasnda varolan az ya da ok be

li

Krtlerde lkel

Din

lirgin dinsel farkllklar ortaya koyduunu belirt

mek gerekir. Bu dinsel farkllklarn zellikle dil
farkllklaryla

da btnletikleri

snrlarda Krt

kltrnn dier halklarn kltrleriyle karma

sn nlemede ve Krt ulusal kimliini korumada

nemli etkileri, bazen de belirleyici rolleri olmu
tur denilebilir.

KRTLERDE LKEL DN

Din ve inan dncesinin ne zaman, toplum

sal yaamn hangi evresinde balad bilinmiyor.
Ancak bunun toplumsal geliim srecinin balan
glarna kadar uzand, insanolunun henz ye
terince

gelimemi

olan

yeteneiyle

doay

ve

evresini kavrayp yorumlama abalarndan kay

naklad sylenebilir.

Bu anlamda daha batan,

insan topluluklarnn belirli dinsel inanlara sahibolduklar,

ekonomik

ve

toplumsal

yaamn

srekli deiim ve geliim srelerine paralel ola

rak dinsel inanlarn da deierek

gnmze ka

dar srp geldikleri biliniyor. Doa ve oktanrl

dnemin

ardndan

inanlar

hepten

gelen

tektanrl

dlamad,

dinler,

dlayamadlar;

eski
on

larn birok norm ve motiflerini ya aynen ya da be

lirli

bir

deiiklie

uratarak

aldlar.

Bunun

yamsra deiik insan topluluklar ve halklar, tek

tanrl din formunu hemen ve kolaylkla benim

semediler;

ok

defa

ve

zellikle

slamiyet'le

Hristiyanlk kendilerini, kan dkerek ya da ar

12

Krtlerde lkel

basklarla benimsettiler.
braklarak, ister iten
tektanrl

dinleri

ster

inanmak zorunda

inanarak

olsun

benimsedikten

inanlarn

hepten

yeni

rengine

dinin

Din

terketmediler,
uydurarak

toplumlar

sonra
yer

da

yer

-ksmen

de

eski

onlar
olsa-

srdrdler. Bu nedenle bir toplumda dinin evri

mi, inanlarn geirdii

deiimi ve ortaya kan

deiiklikleri incelerken srecin bir btn olarak

elealmmas
bakmndan

Krtlerin

ayrntl

salkl

sonularn

elde

edilmesi

zorunludur.

atalarnn

ilkel

dinleri

ve yeterli kaynaklar yok.

hakknda

Varolanlar da

Krtler asndan yeterince deerlendirilmi deil.

Bu konudaki balca bilgilerimiz Halikarnas (Bod

rum) doumlu Yunanl tarihi Herodot'un

5.yy.) Persleri elealarak ilkel Aryan

(M

dini hakknda

yapt aklamalara dayanmaktadr.

Herodot'un yazdna gre, heykel dikilmesi ve

tapnak yaplmas pek yaygn bir uygulama deildi.
Bu doa

dininin

yksek zirvelerine

gereklerine
klarak,

gre

dalarn

en

tm tanrlar temsil

eden GkTanrs (Zeus) adna adaklar adanyordu.

Ayrca gnee, aya, topraa, atee, suya ve rzgr

lara da tapnlyordu. Bunlar asl zgn tanrlard.

badet eden kii herhangi bir kiisel ve zel di

lekte bulunamazd. Ancak sadece kral iin ve ken
disinin de bir paras olduu toplumun genel iyi

lii iin dua edebilirdi (6).

13

Krtlerde lkel

Din

AMtarfy Ovman portntt oj Zarathmhtra

Resim: 1 Zerdt'n eski bir German portresi

(Khojeste P. Mistree, Zoroastrianism, Bombay 1982)

14

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

Zerdt'n kkeni ve yaami

Krtlerin slamiyet'ten nceki kutsal dinlerinin

Zerdt dini (Zorovastrenizm, Zerdtlk) olduu

bilinmektedir. M 660-583 yllar arasnda yaam

olduu bilinen Zerdt

Peygamber tarafndan ku

rulan Zerdtlk, uzun savamlar sonucunda za

manla yaygnlam ve Sasni Hkmdarl (M.S.

211-640) zamannda devlet dini olarak kabuledilmiti.

olan

Zerdt dininin bir dier ad ya da formu

Mazdeizm, Mazda

ya da Ahura

Mazda

kkenlidir (7). Tanr Zeus'un karl olan Ahura

Mazda, Zerdtilerin tm gk, gne, ay, ate, su,

tanrlarn

adlandrmak

iin

kullandklar

genel

bir add (8).

Zerdt

dini

hakkndaki

bilgiler

Zerdtilerin

balca kutsal kitab olan Avesta, Pehlevi kitaplar,

Herodot ve Plutarch

gibi

tarihilerin

yaptlaryla

eitli slam, Ermeni vb. kaynaklara ve gnmze

dein Zerdtlk inancna bal kalm olan kimi
topluluklardan (Gebriler, Parsiler)

elde edilen bil

gilere dayanmaktadr.

Avesta Dili, artk kullanlmayan ok eski bir dil

olduu iin yorumlanmas olduka g olmutur

ve bilimsel almalar iin de yeterince doyurucu

deildir. Avesta'mn yazlm olduu dile Avestan
(Avesta

Dili)

denilmektedir.

Hint- Avrupa

diller

ailesinin Hint-lran dil grubuna dahildir(Tfl&/o:2).

Avesta Dili en ok Sanskrite'ye yakn olmakla bir-

15

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

likte ondan tamamen ayrdr.

bu yaknl, Avesta'mn

Sanskrite ile olan

gvenilirliini

salayan

elerden biridir ve halen onun evirilmesinde en

byk neme sahiptir.

Avesta'da. iki farkl leheye rastlanr. Bunlardan

biri Gth

lehesi olup Avesta'mn Gth

ad verilen ve dorudan Zerdt

Avestan

Peygamber'e ait

olduklar kabuledilen en eski blmlerinin, dieri

ise Avesta'mn geriye kalan daha bir blmnn
yazlm olduu Yeni Avestan lehesidir (9).

Avesta, sunduu dilden (Avesta Dili) ok daha

yeni bir alfabe ile yazlmtr. Bu alfabenin yaz ka

rakterleri Sasni dnemi Pehlevi dilinden alnm

tr (Sasniler dneminde orijinal Avesta'dan elde

kalabilenler toplanp basldnda szl anlatmlar

Pehlevi dilinde kaydedilmiti). zgn Avesta'mn

yaz dili hakknda birey bilinmemektedir. Avesta,

gnmzde de Zerdtle ballklarn srd

ren Hindstan'daki Parsilerin ve ran'daki Gebrilerin kutsal kitab olarak geerliliini

srdryor.

Byk skender'in M 330'da Ahamenilerin Persepolis'deki

saraylarn yakmas ve Semerkant'

elegeirmesiyle bu iki yerde byk bir zenle sak

lanan iki adet orijinal Avesta

kopyas yokedilir.

skender'in ykcl ve ardndan gelen be yzyl

lk Silifke ve Part egemenlii Zerdtilerin tari
hindeki en karanlk dnemlerden birini olutu

rur. Orijinal metinlerin ou bu dnemde kaybo

lur. Bundan daha ykc ve daha ciddi bir durum,
Araplarn Pers (ve Med) lkesini istilas ve Ku

ran 'in basks sonucunda ortaya kmtr. Dinsel

16

Zerdt'n Kkeni ve

bask ve katliamlarla Zerdt

rn brakmaya ya

da

Yaam

inananlar inanla

ge zorlandlar. Nekadar

Zerdt kitab bulunduysa yaklmalar

du. Eldeki Avesta

buyurul-

bu ykmlardan kurtarlabilen

ve Pers lkesinde kalan Zerdtilerle

Hindistan'a

g eden Parsiler tarafndan korunan yazl metin

lerin bir araya

toplanmasndan olumutur. Bun

lardan en eskileri olan Hint kkenli Avesta'lar 13.

ve 14. yzyllara aittir (10).

Zerdt

Peygamber 'in

Kaynaklara

gre

Kkeni:

Zerdt,

Med

lkesi

(Med

ya) 'nn batsnda ve Urmiye Gl yaknlarnda bu

lunan

bir

Med

ehri

olan

Raghae

(Ragh,

Rai,

Rayy)'de doup bymtr. Rand Mc. Nally'nin

Dnya Tarihi Atlas (ABD 1965)'nda yerald kon
umuyla Raghae, gnmzde Hemedan'n kuzey
dousunda bulunan Rey ehrine uymaktadr. Ve

yine kaynaklara gre, Zerdt,

Herodot tarafndan

da bir Med aireti olarak sk sk sz edilen Magi

airetindendir (11).

Magi szc Latince'de Magus, Eski Farsa' da

ise Magu

olarak

geer.

Bu ada Pers hkmdar

Darius'un Bistun (Behistan) yaztlarnda rastlan

maktadr (12).

Krte'de

ise

bu

adla

ilgili

olarak

yerlemi

Mecs szc bulunmaktadr ve Magili (Magi

17

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

HNT-AVRUPA DLLER ALES

HNT-RAN DLLER Ali FS

HNT D

LEB

(Sanskrit)
(Prakrit)
Hindu

ESK RAN D:

Urdu

(Avesta

Dili)

(Med Dili.Medce)

vs.

(Eski Perse)

YEN RAN P,

Yeni Perse

Krte

Merkezi

Pato

Tacik

Beluci

Cudo-Pers

vs.

Tablo 1: Avesta Dili ve Krte'nin Hint-Avrupa Diller

Ailesi

Tablosundaki

Yeri

Bacharach, Jere L., Orta Dou almalar

El Kitab,

ABD, Washington niversitesi Yaynlar, 1989, s. 53'deki

tablodan alnmtr.
lanlmayan

Parantez iindekiler artk kul

dilleri gstermektedir.

kabilesinden olan) anlamna gelmektedir.

18

Bu

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

bulgu da etnolojik adan nemli bir ipucu olarak

deerlendirilmelidir.
Magi'nin szlkteki karl olarak

ya

ve

Pers

duklar

cimler

lkesindeki

kabul

edilen

doast

glere

dinadamlar

snf" ya da "Zerdt

"Eski Med

ve

dinadamlar

sahibolmnec

snf"

aklamas verilmektedir. Bir topluluu, bir aireti

ve snf dilegetiren Magi szc oul anlamda
olup tekil biimi Magus 'tur.
Magi, Medler iinde yeralan bir airet ve ayn za

manda

bir toplumsal (dinsel) snft. Ahamenidler

dneminde

din Herodot'un bir Med kabilesi ola

rak tanmlad bu Magi snfnn kontrolndeydi.

Aryan

altnda
nir.

hakimiyeti

dneminde

bulunan topluluun

Magi

mneccim,

aireti

yeleri

hekim

ve

ise

Magi

liderleri
Medler

buyruk

olarak bili
dneminde

sihirbazdlar.Toplumdaki

nderlik konumlar byk bir olaslkla dinsel bir

temele dayanyordu.
Herodot'tan rendiimize gre, Magi yalnzca
bir dinadamlar topluluu olmayp ayn zamanda

bir

Med

airetiydi

Dinkrt, Avesta'y

(13).
Magi

Pehlevi

yazarlarndan

dinadamlarnn

kutsal

yazlar (kitaplar) olarak kabul eder. Arap tarihisi

El-Brn, Magilerin aslnda Zerdt

Peygamber'

den ok daha nceleri var olduklarn ancak ara

larnda

Zerdt

dinini

uygulamayan

kimsenin

kalmadn aktarr (14). Pekok Arap ve Asuri ya

zar, Zerdt'ten Magili, Magilerin

nderi, mezhe

bin lideri, ya da Magili Peygamber olarak szetmilerdir (15).

19

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

Meyciyanizm

(Magianism)

de

denilen

ve

amanizm'in bir tr olan Magi dini inanlar,

Perslerinkinden

farkl

olmakla

birlikte

pekok

benzerlikler de tayordu. Medo-Pers (Ahamenid)

dnem ve onu izleyen Pers egemenlii dnemiyle

birlikte ortya kan yeni toplumsal yap iinde,

Magi yeleri gne ve ate gibi bu ortak ya da ben
zer unsurlar da kullanarak

glerini salamla

trmaya alrlar. Ve henz reforme edilmemi

olan ran doa inanc iindeki bo bulunan din
adaml yerlerine kendilerini oturtmak onlar iin

pek zor

olmaz.

Mey cy anizmin

daha

sonraki

gelimesi, Sasni Hkmdarl dneminde oldu

u gibi Zerdtln

tarihi iinde yeralr

(16).

Artk Magi din adamlarnn Zerdt din adaml

na dnm olmalar szkonusudur.

Herodot

yazlarnda

birok

szetmekte, hem Med hem

yerde

Magi'den

de Pers egemenlii

dnemlerindeki etkinliklerini ak bir biimde or

taya koyan oka rnek vermektedir:

"Bunlardan

birinde,

likleri

altnda

Kral

Astyages

szediliyor.

Medlerin

tuttuklar
(Astyaj)

Herodot'un

Persleri

Kiyaksar'n
dneminde

aktardna

egemen

olu

Med

geenlerden

gre,

Astyages

bir Persli ile evli olan hamile kzna ilikin olarak

grd bir ryay mneccimlerine (Magi)

yorum-

latr. Onlar da bu ryay, doacak torununun (ki

bu ilerde dedesi Astyages'i yenilgiye uratp Med
lerin

Persler

zerindeki

hakimiyetine

sonvererek

onlar Perslere tabi klacak olan Siyrus'tur) Astyag-

20

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

es'in

tahtn

Siyrus

elegeirecei

(Cyrus)

Astyages
dirir.

Ancak

niyle

onu

Harpagus

yeni

ve

olan

bir

kral

rek yle derler:

banc.

G onun
Medler,

iin

Kral

grevlen

dnceleri

saklamas

yaadndan

Magi'ye

yaadn

ldrmesi
(Harpsjus)'u

eitli

ve

yorumlarlar.

iin

nede

kraln

Siyrus on yana geldiinde bir olay

onun

grd

rektiini

onu

Harpagus

ldrmez

obanna verir.
yznden
es,

dounca

akrabas

eklinde

"...

rya

danr.

olmaya
Bu

zerine

Ama

ne

Onlar

aday

Astyag

yapmas

da

ge

Siyrus'un

olduunu

belirte

ocuk bir Persli ve bir ya

eline geerse,

Persler

kleletir ileceiz.

kukulanan

biz farkl

tarafndan
siz

bizim

bir rktan

aalanacak

ve

hemerimizsiniz

Resim 2: Hem kadn hem erkek olan Zurva'nn Ehriman'

douruunu betimleyen gmten bir plaka. 10. yzyla ait
olup Loristan'da bulunmutur.

ve sizle

payna

birlikte tahta sizin

bize

baladnz g

ve eref mevkilerine sahibiz." (17)

21

Zerdt'n Kkeni ve

Krtlerle

ilgilenen

Yaam

aratrmaclarn

hemen

tm, Medlerin Krtlerin atalar olduklar konu

sunda ayn ortak dnceyi paylamaktadrlar ve
Krtlerin

kendi

yarglar

da

bu

yndedir.

Tm

Med prensliklerini merkezi bir otorite altnda top

lamay baaran Med Kral Kiyaksar (Cyaxeres M

633-584)'m M 612 ylnda nl Asur bakenti Ninova (Niniv)'y fethetmesi, Medlerin Med ve Pers
lkeleri

zerindeki

yk bir Medya

egemenlikleriyle

mparatorluu

(M

birlikte

612-550)'nun

balangc olarak kabul edilir. M 612 yl Antik

Krt

Takvimi'nin de balangc olarak kabul edil

mitir (18).

Medlerin M 612-550 yllar arasndaki egemen

lik dnemleri ile Zerdt

Peygamber'in yaad ve

retisini yaymaya alt M 660-583 yllarnn

birbiriyle akt kolayca grlr. Bu paralellik
ten

hareketle

Zerdt'n

retisini,

ksa

srme

sine karn Medlerin gl ve egemen olduklar

bir dnemde ortaya koyduu ve yayma olana
bulduu

anlalmaktadr.

Zerdt'n, Magi diye

adlandrlan bir Med airetinden gelmesi ve Med

lerin de Krtlerin atalar olduklar tarihsel gere

inden

hareketle,

Zerdtln

Zertdt'n

Krt nitelikleri

ve

retisi

abartmal

olan

olmayan

savlar olarak ileri srlebilir. Med ve Pers lkele

rini de iine alan bir alanda, Zerdt'n

sadece

dinsel ynelimi sonucu deil ayrca kendi toplu

munun i

dinamiklerinin

de zorlamasyla ortaya

koyduu ayn reti, Medlerden sonra (Perslerden

22

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

sonra ranllarn olduu Jgjbi) .Krtlerin de kutsal

dini olmutur.

/f ...

o--!

'.

Zerdt Peygamber 'in Kimlii ve

Yaam:

Avesta'da, Zerdt Peygamberin ad srekli ola

rak Zarathutra ya da tam olarak Spitma

thutra

biiminde

belirir.

Zerdt'n

Zara-

soyaac

ayrntl bir biimde ortaya konmutur. Buradaki

Spitma

unvan,

tannm

bir

Zerdt'n

kahramana

atalarndan

aittir.

Zarathutra

olan
ad,

deiik dillerde deiik syleni ve yazl biimle

rine

brnmtr.

En

yaygn

olarak

kullanlan

Zoroaster (Zervastr) biimi Latince'deki

olan Zor oastres' den

uyarlanmtr.

Zaravet ve Zradasht, Pehlevi

karl

Ermenice'de

dilinde

genellikle

Zaratt biiminde olup ada Iran dillerinde Zardut,

Zartt,

Zrdut,

Zarduhat,

Zartuhat,

Zartut,

Zrhut

gibi

Zardut,
syleni

biimleri geer.Trke'de Zerdt olarak geen bu

adn Krte'deki karl ise Zerdet ya da Zardet

dir. Tm bunlar Avesta'daki Zarathutra'nm dei

ik syleni ve yazl biimleridir (19).

Cigerxwin'e gre asl doru olan Zardet (Zar-

det)'dir.
dz

Krte'de zar lisn, dil; dest ise doru,

anlamna

gelmektedir.

Bylece

"doru syleyen, doru sylemi"

Zardet,

(peygamber) de-

23

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

mektir (20).

Daha nce de belirtildii gibi Zerdt, bir Med

ehri olan Raghae'de ve bir Med kabilesi olan
Magi aireti yesi olarak dnyaya gelmitir. Onun
yaad yllar olarak Dr.

E.W.West'in yapt he

saplamalara dayanarak ortaya koyduu MO 660-583

yllar kabul edilmektedir.

Zerdt'n annesinin ad, Avesta'mn blmle

rinden

birinde

Dughdhov

(Dudov)

olarak

geer. Pehlevi dilinde Dghdavo ya da Dkdav,

Pers dilinde ise Dughd (Dudu)'dr. Babasndan
ise Avesta'da, Pehlevi yazlarnda ve daha sonraki
Zerdt kaynaklarnda sk olarak szedilmektedir.
Ad Pourushaspa (Prshspo, Presf)'dir (21).
Zerdtnme'nin

aktardna

gre,

parlak bir

gelecei olduu babas tarafndan nceden bilinen

Zerdt, henz yedi yama gelmeden babas onu

Burzn-kurs

adl

drst ve

bilgili

bir

adama

eitilmek zere teslim eder. Ancak bunun dnda

Zerdt'n ocukluk yllar ve ald eitim, onun

yaratc dncesini oluturan itici gler ya da

iinde doup byd, geliip ynlendirdii top

lumun koullar hakknda hemen hi ayrntl bil

giye rastlanmyor. Zerdt'n dikkatini ynelttii
ve

yeniletirici

almalarna

yolaan

nedenler

arasnda, evresindeki eytana tapma dnceleri,

bykba hayvanlarn kesilmesi ve onlara kt

davranlmas, ahlk yoksunluu, yalanclk, veri
len szn tutulmamas gibi davranlar ve kiilik
bozukluklar saylabilir.

Daha kk yalardayken evresindeki yanl-

24

Zerdt'n Kkeni ve Yaam

lklara kargelmeye, tartmaya balayan Zerdt,

yirmi yama geldiinde aile ocandan ayrlr ve

fakirlere yemek vererek hizmet eder. Zerdt'n,

gelenekleri gelitirme ve reformlar yapma ynn
deki

dnceleri

bakmndan

konusunda

rnek

bir

olduka

fikir

vermesi

karakteristiktir.

Zerdt anne ve babasnn da onayyla evlenmek

istediinde,

babasnn

kz

nceden

grm

ol

masna karn, geerli olan gelenee kar gelerek,

kendisiyle evlenmeden nce kzn yzn mutla

ka grmek istediini belirtir.
Otuz yandan sonraki yedi yl kadar sren ses
sizlik dnemi, dier balca dinlerin reticilerinde

olduu

gibi

dnemlerini
Zerdt,

meditasyon
ieriyordu.

zamannn

ve

byk

daki Sebeln (Sabaln)

dinsel

hazrlanma

Yine aktarldna gre,

bir

blmn

Iran'

Da'nn ya da bugnk

Irak Krdistan'nda yeralan Krt kenti Erbil yakn

larndaki dalardan birinin tepesinde olduu be

lirtilen doal bir maarada geiriyordu (22).
Zerdt Peygamber, ortaya koyduu yeni reti
yi ilk on yl sresince sadece kuzenine

kabul etti

rebilmiti. Ancak Blkh (Bactria) yresindeki (daha

sonradan Zerdt inancnn

olan) Kral

koruyucusu olacak

Visthspa'y inandrdktan sonradr ki

Zerdt dini hzla yaylmaya balad. Kaynaklara

gre Zerdt, bu srada 42 yandayd. Kimi aratr maclarca

Visthspa'nm,

sonradan

Ahamenid

kral olacak olan Darius'un babas olduu ileri

srlmtr.

Zerdt'n, retisini yaymak iin

kral Visthspa'nm yardmna gereksinim duymu

25

Zerdt ve retisi

olmas,

ran

krallk

kavramnn en

nemli

zel

liklerinden olan taht ile tapnak arasndaki btn

lemenin

zgn

rneklerinden

biri

olarak

da

deerlendirilmitir (23).
Kral
sonra

sren

Visthspa'nm

da

saflarna

Zerdtilerle inanmayanlar

sava

dnemleri

katlmasndan
arasnda

olmutur.

uzun

Zerdt

bu

savalardan biri srasnda, beraberindeki bir grup

dinadamyla birlikte bir altarm

(kurban sunulan

yer, sunak) yaknlarnda M 583 ylnda 77 yan

dayken ldrlr.

ZERDTLK RETS

Bizim dinimizde yemeden bir gn geirmek gnahtr. Bizim

iin oru; gzle,

dan

dille,

kulakla,

elle,

ayakla

ilenen gnahlar

uzak durmaktr."

Sed Dar, lxxxiii*

Zerdt nancnn

Bir Magili olan Zerdt'n

kendi

toplumunun

ou uygulamalarna kar kt ve retisinin de

bir reform hareketi olduu ileri srlebilir. nk

Zerdt, yaad blgedeki airet topluluklarnn
sadece inanlarn, dinsel yaamlarn deil, ayrca
onlarn sosyal

alkanlklarn

da deitirmek is

tiyordu. O dnemde etrafndaki Med airetlerinin

ou gebe bir yaam sryorlard ve Zerdt'n

26

Zerdt ve retisi

amac onlar bu

gebelikten vazgeirip

yaama yneltmekti.

Bu nedenle Zerdt

yerleik

retisi

nin nemli bir sosyo-ekonomik ierik de tad

grlr.

Zerdt

retisinin

blmlerinden

Yasna

asl

znn

XXX'daki

Avesta'mn
cmlelerde

adeta zetlenmi olduu sylenebilir:

"Kendilerini

balca

iki

kt' dr.
seim

grnte

ikizmi

gibi

gsteren

ruh; dncede, szde ve eylemde iyi ve

Ve

akll

yapmay

olan,

bilendir,

bu

ikisi

aklsz

arasnda

doru

bilmeyendir."

Bu zden hareketle yasaya uyan insann iyi ru

hun, yani akl tanrs Ahura Mazdh (Ahura Mazda)'nm ruhunun, yalan ve ihanet ruhu olan Angra

Mainyu

(Angra

Manyu)'ya

kar

zamann

sonunda (Zerdt kozmogoni anlayna gre do

kuz bin yln sonunda) elde edecei mutlak zafere
katkda bulunaca belirtilmektedir (24).

Zerdtlk

ve

Dalizm:

Zerdt dini'nin Hint- Akdeniz din grubu iinde

yeralan tm dier dinlerden en belirgin farkll
olarak onun radikal dalizmi gsterilir. Dalizm

kavram ilk kez

Thomas

Hyde

tarafndan

1700'

lerde kullanldnda, asl olarak var olan bir iyi ile

birlikte bir kt 'nn de var olduu bir dnce

sistemini aklyordu. Daha sonralar ise bir dalist

olarak bilinen Cristian Wolff (1679-1754), dalizm

27

kavramn,

Zerdt ve retisi

beden

ve

ruhu

birbirinden

tmyle

ayr eyler olarak kabul edenleri, realitenin btn

lnn yalnzca maddeden ya da yalnzca ruhtan

elde edilebileceini ileri sren monist

dnrler

den ayrmak iin kullanmtr. Bu ikinci kullanm

biimi en yaygn tanmlamadr (25).
Dalistik kavramlara doru belirli bir ynelim

Zerdt dininin en belirgin zelliklerindendir. Bu,

Gatha'larda

iki

farkl

dnyann,

ruh ve madde

dnyalarnn srekli yinelenen bir ayrm ilenir.

rnein iki yaamn, imdiki ve gelecek yaamn

varl gibi (26). Pettazceni'ye gre dalizm, Zer
dt dini'nde

monoteizme

(tektanrclk) kar bir

tepki olmaktan ok, gerekli ve mantkl bir sonu

olarak ortaya kmtr ve ktln

kkenlerini

aklamak amacndadr (27). Dier baz aratrma

clara gre ise, Zerdt evresinde varolan kat tektanrcl

geleneksellemi

olan

ayrcalklardan

ayrmak ve insan, tanrlarla arasnda olan sihirle,

byyle karm tm balardan kurtarmak iste

yen radikal bir reformcuydu.

Ancak

kimi

aratrmaclarn

yansra,

Zerdt

inancn gnmzde de srdrmekte olan Parsiler, inanlarnn

dalistik olduunu kabul etmi

yorlar. yilik ve ktl semi olan iki gcn

srek li savamnn Zerdt inanlarna gre za
mann

sonunda

iyi gcn

zaferiyle

sonulana

cam belirtmektedirler. Kimi aratrmaclar da bu

nun bir dalizm

rnei olmad, eer yle olsa

bunun Hristiyanlk ve Mslmanlk iin de geer

li olabileceini nesrmektedirler. Ancak Avesta

28

Zerdt ve retisi

daki sistem bu ikisinden (Hristiyanlk ve Msl

manlk) belirgin iki temel farkla ayrlr: ncelikle,

Zerdt

inancnda ktln

kendiliinden

vardr,yani

sahibi olan varlk

varln

iyiliin

ya

ratcsna borlu olmayp ondan bamsz olarak

varolmutur. Ayrca, bu varln (Ktln sahi

bi olan varlk) kendisi bir yaratc olup iyi ruhun
yarattklarna ve iyi ruhun istemlerine kart olarv

onlarla atan varlklarn yaratcsdr (28).

Zerdtln

Baz

Karakteristik

zellikleri:

Daha ok dinsel bir reti olarak deerlendirilen

Zerdtln, ilk olarak Pers lkesinin dou ve

merkezi-gney blgelerinde, gnmzde ran ve
Afganistan arasnda blnm olan Hindiku ve
Seyistan'a uyan alanlarda oluarak yayld kabul

edilir. Tm klasik eskia yazarlar Zerdt'n ta

rihsel bir kiilik olduu konusunda ortak grte

dirler. Avesta'mn en eski blmlerini oluturan

Gth'larda, bizzat Zerdt Peygamber kendisini
reform yapan ya da yeni bir inan reten biri ola
rak tantr.

Avesta'dan bilindii

zere Zerdtlk iki ev

rensel g (iyilik ve safln temsilcisi Ahura Maz

da ile ktlk ve ihanetin temsilcisi Angra

Man-

yu) dncesi zerine kurulmu, ok ince ilen

mi

bir

dinsel

dnceler

ve

moral

(ahlaki)

alkanlklar sistemini ierir.

29

Zerdt ve retisi

Eski ran'n yilik

Tanrs

Ahura

Mazda en b

yk tanr, efendi ve yaratcdr. Sonradan Gagalar

da Ahura

Mazda'mn alt deiik g, tanr ile bir

likte ele alnm olduu grlr.

Amesha

Spentas

(Gl lmszler) denilen bu gler Tanr ol

mayan ilahlardr. Bunlar, birer yaratk olmakszn
var olmulardr. Avesta Dili'nde ya da Avestan' da
Yazata

Volu

olarak adlandrlan bu alt ilah unlardr:

Manah,

Ameretat.

zellikleri
hem

bu

Asha,

Bu

Kshathra,

ilahlarn

Haurvatat,

her

birinin

ve fonksiyonlar vardr.

altl

grubun

dnda

Armati,

ayr

Ahura

ayr

Mazda

yeralmaktadr

ve

hem de kendisiyle birlikte yedili olan grubun en

nnde gelenidir (29).
Bu inanca gre, yaam yoksullatran, doada
ve pratikte yaama kar gelen her durum lmn

bir belirtisi ve kt ruhlarn eylemi olarak kabul

edilir. Bylece kuraklk, souk, sala zarar veren

maddeler,

zararl

otlar,

bitkileri

mahveden

has

talklar, zararl bcekler vs. tm olarak kt Angra

Manyu
olumlu

(Ehriman)'ya
eylemine

kar

aittir

ve

ynde

aba

zden hareketle Zerdtlk' te,

insanolunun
gsterir.

dinsel

Bu

grevlerle

uygarlama abasnn birlikte ve elele gittii gr

lr. Yaratc ve retici insan eylemi Zerdtlk' te

her zaman byk bir deer grmtr. Salkl ve
gl biri olmak bir grevdir. Bir kii evlenmeli,
salkl

ocuklarn

babas

olmaldr.

Erkein

dourtganlk gcn azaltabilecek her trl eylem

ve doal olmayan her trl cinsel iliki kesinlikle
yasaklanm ve iddetle cezalandrlmtr.

30

Zerdt ve retisi

Bykba

hayvanlarn

ve

otlaklarn

bakm,

Zerdt reformunun byk bir blmn olutu

rur. Zerdt, kurduu dinin nderi ve ilk savas

olmann

yansra

otlaklar

koruyan

ve

onlara

gerei kadar deer veren bir sr besleyicisiydi de.

Bu

ekonomik

abalar,

kurulan

yeni

inan

siste

miyle ayrlmaz bir biimde btnletirilmitir.

Zerdlk

retisin' de

dnyasal

eylere

ve

retime ilikin etkinliklere sekin bir yer verilmi,

gl anti-isetik

(sofuluk ya da ilecilik kart)

ierii Avesta'y gelikin Hint dinlerinden ayran

nemli bir zellik olmutur.

Bunun sonucu ola

rak, evli ve ocuk sahibi bir erkek evlenmemi ya

da ocuksuz bir erkee oranla; evi olan biri ise evi

olmayana oranla daha stn (makbul) kabul edi

lirdi.

Oru tutmak, a kalmak Zerdtle gre ar

bir

gnaht.

inan

iin,

Yemeden

topra

hi

kimsenin

ekmek

iin,

gl

gl

bir

ocuklar

yetitirmek iin yeterli gce sahibolamayacana

inanlyordu (30).

Yunan
Zerdt

ve

Romal

klasik

eskia

yazarlar

inancnda tapnak, sunak ve resimlerin

bulunmadn ileri srerlerse de, pekok aratr

mac tarafndan bu yarg yeterince salkl bulun

mamtr. Herodot kiisel gzlemlerine dayanarak

'Terslerin,
madna

tapnak ve sunak yapmnn

inandklarn

ve

yle

doru

yapanlar

ol

budala

kabul ettiklerini" belirtir. Ancak Herodot'un szko

nusu dnemlerden ok sonra yaam bir yunanl
tanyp bildii sunak tipinin

^y*

Zerdterinkinden

fy\

3i

Zerdt ve retisi

ok farkl olduu ileri srlerek bu gre kar

klmtr.

Bir

gl,

nehir

ya

da

akarsu

kys,

Zerdtilerce kurban ve adaklar iin uygun bir yer

di. lkel Aryan

dininde kurbanlarn yksek da

larn tepelerinde kesilmesi ile en byk tanrnn

GkTanrs

olmas

arasnda

balant

kurularak,

Zerdtilerin bu yksek dalar kendilerine Tanr

tarafndan

sunulmu

doal

sunaklar

olarak

grdkleri ve belki de bu yzden doal olmayan

platformlar dikenlere alayc bir tavrla yaklam

olduklar ileri srlmektedir (31).

Zerdtilerde

tanrlarn

antropomorfik

(insana

benzer) grntlerine Pers Kral 2.Artaxerxes (Artakses)'in

hkmdarl

dneminde

rastlanlr.

Artaxerxes, imparatorluunun bellibal merkezle

rine

Bereket

Tanras

koydurmutur.

Anhit'nm

Boyce

gibi

kimi

heykellerini
aratrmaclar

Ataxerxes'in bu abasn, yzyllarca srecek olan

ve putevlerini (uzdes kadag)

reddederek ateevle-

rini (tegn) yaygnlatrmaya ynelik savam

nn balangc olarak deerlendirirler (33). Ategedeleri ya da atetapnaklar drt kemer (ahr ta)
modeli zerinde kurulmular ve zellikle Ssni-

ler dneminde yaygnlamlar (Resim 3,4).

Zerdt

tapnaklarnda

iinde

kutsal

atein

srekli olarak yand ayakl byk vazolar,atelikler

bulunur

gzel
evinde

ve

kokular
srekli

zaman

zaman

serpilir.
olarak

bu

Ayrca
yanar

atein

zerine

herkesin

halde

kendi

tutulmaya

allan kutsanm bir ate bulunur. Zerdtiler,

atee verdikleri sembolik deer nedeniyle zellikle

32

Bayramlar

Mslmanlar

Kutlama

tarafndan

landrlmlardr.
gulamalar

ve

Trenleri

Atee

Tapanlar diye ad

Zerdtlk ncesi ilkel din uy

dneminde,

gk,

gne,

ay,

su

ve

rzgr gibi ate de tapnlan bir doa tanrs, bir g

olmutur. Ancak ate, Zerdt inancnda sembolik

bir nitelik tar ve olaslkla ilkel dinin bir kalnts
olarak

Zerdt

dininde

de

ilev

deitirerek

varln srdrmtr.

BAYRAMLAR
VE

KUTLAMA TRENLER

Zerdtlk

lar

bayramlar

hakkndaki

bilgiler

ve

geleneksel

genel

olarak

kutlama

Avesta ve

Pehlevi kaynaklarndan deil de Fars ve Arap ya

zarlarnn eserlerinden elde edilmitir. Bu konuya
ilikin

en

nemli

kaynaklardan

biri

El

Brun

olmutur.
Zerdtilerde her gnn ve ayn ayr bir anlam
vard.

Balca

kutlama

gnleri

olarak;

Newroz

(Yeni Yl), Aydnlk ve Gerek Tanrs Mitra

sim 6)'ya adanan ekinoks gnleri (21

har

Dnm, 21

Mart

lkbahar

(Re

Eyll Sonba

Dnm),

bir

mevsimden dierine geiteki Ghanbrlar, Yeniay

ve Dolunay

gnleriyle

bitmekte

olan

yln

son

gnleri saylabilir.
Avesta'da yl, Ghanbr denilen ve ayn uzun-

33

Bayramlar

lukta

olmayan

alt

ve

Kutlama

deiik

Trenleri

blme

ayrlmtr.

Daha sonralar, doann alt deiik dnemine ait

mevsim-bayramlar

olarak

yorumlanmalarna

karn, Ghan br 'larn aslnda yaygn bir biimde

kutlanan bayramlar olduklar da ileri srlmekte
dir (33).

Zerdt kaynaklarnda Ghanbr olarak adgeen ve yln deiik gei dnemlerindeki kutlama

gnlerini dilegetiren bu terim, gerek szck olarak

gerekse de anlam olarak gnmze dein gelen ve
Dersim Krtleri ile yredeki Ermeniler tarafndan

-sona ermekte olan yln

son

gnlerinde

(Der-

sim'de Aralk aynn son gn)- kutlanan Gaxand (Gahand) ile byk benzerlik gstermektedir.
Bu yakn benzerlik Gaxand'm kkenini Zerdt
geleneklerine balayan M.N.Dersimi'min gr
n destekler niteliktedir (34).

Zerdtilerin balca iki byk festivali Nevroz

ve Mitra (Mihrican da denir) Bayramlar' dr

ve

belki de alt ghanbrn varlndan tr bun

larn her ikisi de altar gn srmekteydi. Nevroz'un ilk gnne Newroz-i

rozu) ya da Kk

Amma (Halkn New-

Nevuroz ve altnc gnne ise

Nezuroz-i Ha (Soylularn Newrozu) ya da Byk

Nevroz denilmekteydi. Her alt gnn tek tek top

lumun hangi kesimleri tarafndan ve nasl kutla

nacann nceden ve belirli kurallarla belirlenmi
olduu El-Brun tarafndan ayrntlaryla aklan
mtr (35).

Kimi

aratrmaclara

gre Nevroz, tm eski

ran halklarnca 21 Mart Bahar Dnm'nn bir

34

Bayramlar ve

Kutlama

Trenleri

-*.-

> ''**;

; *v

-? .

- ' J8J3"i"ir'*' '

~<S^ <"?V '" ^&

Kesim 3. sfahan yaknlarndaki eski bir atetaptna.
Yapldnda kubbeli olan bu

tapnan inasnda yanma

yan tulalar kullanlmtr. En azndan Ssniler dneminden

kald
Foto:

tahmin
Prof.

ediliyor.

A.V.Wlliams

35

Bayramlar

kutlanmas

olarak

ve

Kutlama

Trenleri

domutur

ve

daha

sonra

Zerdtiler tarafndan alnp deiiklie uratla

rak

kutlanlagelmitir

(36).

Mihricn'm

kutlan

mas da Nezvroz gibi alt gn sryordu ve bu

gnler Nevroz'a
lard,

benzer

benzer

ekilde

ekilde

adlandrlm

kutlanyordu.

Nevroz ye

Mihricn arasndaki byk benzerlik ve paralellik

en basit aklamasn her ikisinin de Yeni Yl bay
ram olmas gereinde bulur.

Yeni Yln benzer

ekillerdeki ift balanglar Babilliler ve braniler' de de grlr. Bu dnceyi aklamak zere

Marauart gibi kimi aratrmaclar, Avesta ylnn

(Zerdt Takvimi) zgn olarak 21 Eyll Sonbahar

Dnm

srasnda baladn ve I.Darius

(MO

522-486)'un saltanatnn son yllarnda dzenli Ba-

bil Takvimi ile uyum salamak amacyla deitiril

diini

ve bu

lkbahar

deiiklik

sonucunda

da 21

Mart

Dnm srasnda baladn belirtirler

(37). Ssniler dneminde kullanlan Zerdt Takvimi'nde yl 365 gne ve en sonuncusuna 5 gn

eklenen ve 30'ar gnden oluan 12 aya blnm
t.

Evlilik, aile, doum, lm gibi toplum yaamn

da yeralan pekok kurum ve olgu Zerdt dininde

kendine zg uygulama biimleri ve kurallar sis
temi

ile dzenlenmitir.

Bunlar, konuya ilikin

ok saydaki kaynakta ayrntl ve geni olarak in

celenmitir.

Yalnzca

basm

1905-1927

yllar

arasnda Edinburgh'da tamamlanm olan Din ve

Ahlak

Ansiklopedisi'nde

Zerdtlk'le

yzden fazla deerli makale yeralmaktadr.

36

ilgili

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

ZERDTLN KRDSTAN'DAK
TARHSEL GELM

slam-ncesi

Krt

Dnem:

tarihinin

Medlerden

sonraki

dnemleri

incelendiinde, uzunca bir sre boyunca ayr bir

lke olarak Medya'dan (ya da Krdistan'dan) ve
ayr bir halk olan Medlerden (ya da Krtlerden)

szedilmeyip, eski Pers ve Med halklarnn yaa

dklar Med ve Pers lkelerinde (ran ve Krdistan) meydana gelen hemen hemen tm sosyal ve

tarihsel gelimelerin Pers lkesi (Persia), ran ya da

Persler/ ranllar

balklar

altnda

ilendii

ve

deerlendirildii dikkati eker. Bu durum Krtler

iin

tarihlerini

tanmada

her

incelemede,
admda

ulusal

karlarna

kltrlerini
nemli

bir

glk olarak kyor ve tarihsel evreleri ayklaya

rak deerlendirmelerini zorlatryor. Bu gln
temelindeki neden her iki komu lkenin, akraba

halkn en eski alardan beri yanyana (Med ve Pers

mparatorluklar) ve birlikte (Med mparatorluu,

Medo-Persian dnem, Pers imparatorluu) iice
gelien ortak bir tarihi paylam olmalar gere
inde yatar. Zerdt ve Zerdtlk retisini ince

lerken de ayn glk kendini tm arlyla his-

37

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

settirir.

612'de

Ninova'nm

alnarak

Asur

Devle-

ti'nin blgedeki hakimiyetinin Med Kral Kiyaksar

tarafndan

sona, erdirilmesiyle

Med

egemenlii

dnemi balar. M 550 ylma dein srecek olan

bu

dnem

glenir,

boyunca

yaylmas

Zerdt

retisi

bakmndan

uygun

doup

koullar

bulur.

Kiyaksar'm

torunu

olan

Med

imparatoru

As

tyages (Asstyaj)'in bir Persli ile evli olan kzndan

doan torunu Cyrus (Siyrus)'a M 550'de yenilme

siyle Medler ve Persler ortak bir imparatorluun
snrlar iinde birlikte yaarlar. Ve bundan sonra,

tarih kitaplarnda yazld biimde, Kuzey ran

(Medya)'m stnl Gney ran (Persia)'a geer

ve Ahameniyan Hkmdarl (M 550-330) da

denilen yeni bir ynetim, Medlerle Perslerin ortak
(Medo-Pers)

ynetim

dnemi

balar.

Ekbatana

(Hemedan), Persepolis ve Susa bu Medo-Pers mpa

ratorluu'nun

balca

ehirleriydi.

Byk

Siyrus

un bakenti olan sfahan ile iraz arasnda bulu

nan eski Pasargade ehri kalntlar arasnda bulu

nan bir ta stun zerinde u szler yazldr:

"Ben Cyrus, Kral, Ahemeniyan" (38).

Pers hkmdar I.Darius (M 522-486) ve onu

izleyen krallarn en byk tanr Ahura Mazda'ya
ve varolan dier tanrlara inandklar bilinmekte

dir. Kaynaklar, taht ele geiren Darius (Dr)'un,

Byk Sirus'un olu Bardiya olduunu iddia eden

38

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

Gaumata adl bir Magili (Medli) ile olan mcadele

sinden

szederler.

Gaumata, Darius'un

olduu eski tapnak mezarlar tahrip

Gaumata'mn

bu

davrannn

onarm

' edip ykar.

aklamas,

onun,

sradan halkn inand Zerdtl kabul etmi

olmas ve bu nedenle de soylulara ait olan tapnak
ve aharlar ykm olmas eklinde yaplmaktadr.
Ahura Mazda inancn, imparatorluunu birletir
mek amacyla kabul ettii halde, taht elegeirmesinde baz soylularn yardmlarndan dolay Darius
soylularn inanlarna ayrcalk tanyp onlar ko
ruyordu (39).

Artakses-II (M 404-359/358)'in hkmdarl

dneminden itibaren daha nce sz edildii gibi,
antlar Ahura

Tanra

Mazda'mn yansra Tanr

Mitra ve

Anahita'y\ da gstermeye balar. Bu yeni

durum Zerdtln

deerlendirilmesindeki dei

simin bir kantdr (40).

skender'in istilasndan sonra Zerdtlk, gl

bir Hellenizm dalgas ile hemen tamamen rtlr.
Bu dneme ait olan madeni paralar zerinde hi
bir Zerdt tanrsna rastlanmaz.

Milattan sonra

I. yzyln ortalarndan itibaren

Hellenistik akmn da gcn yitirmesiyle birlikte

Zerdtln yeniden ve yava yava canlanarak

glenmeye balad grlr.

Zerdtln res

men kabul edilmi olduunu gsteren ilk kant ol

arak, bu
lanlm

dnemde bir Zerdt

olduu,

gnmze

Takvimi'nin kul

Sovyet

Trkistan'

ndaki Akabad yaknlarnda yeralan Nisa ehrinde

yaplan arkeolojik almalarla ortaya karlm-

39

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

tr (41).

Zerdtln Med ve Pers halklar arasnda ye

rini glendirmeyi srdrd Ahamenid dne

mi Darius

Codomannus-III (Kodomanus)'un

myle sona erer. Etnik kkenleri, dilleri ve sosyal

zellikleri birbirine ok yakn olan Krt ve Acem
Ar halklarnn ortaklaa kurduklar devletler her

iki halkn da kendi ulusal varlklarn, kltrel

deerlerini koruyup gelitirdikleri, eitlik ilkesine
dayal siyasal organizasyonlar biiminde olumu

lardr. Bu durum, slamiyet'in ran snrlarna da

yanmasna dein uyumlu bir biimde srmtr
(42).

slami

Dnem:

Zerdt dinine bal Krtlerin slam kabullen

meleri

ancak

zorlu

gereklemitir.

ve

Henz

uzun

savalar

daha

sonucu

Muhammed'in

ld yl olan 632 iinde Arap ordular, slam di

nini yaymak zere ran ve Krdistan topraklarna
kadar uzanrlar. Dicle Nehri'nden Amu Derya'ya

kadar uzanan savalar yaklak 30 yl kadar srd.

Hazar

Gl

gneyinde

ayakta

kalabilen

son

Zerdt hanedanl da nihayet 750 ylnda yklr

(43). Ancak Arap istilas bir anda tm lkeyi sara

mad ve baz yerlerde uzun zaman ald. zellikle,

hkmdarln ve kralln merkezi olan Fars'da
ve Ssni ynetiminin askeri valilerinin 760'lara
kadar bamszlklarn srdrdkleri kuzeydeki

40

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

dalk Taberistan blgesinde direni srd. Hindis

tan'a geden Zerdtilerin

muhtemelen bu yre

den gittikleri ileri srlmektedir (44). Krtler Arap

istilasna kar cesaretli ve inanl bir savam ver

diler. Bu savamn iddetini ve Arap ordularnn

yaptklar zulm ve ykcl ayrntlaryla ortaya

koyan bir hayli belge ve kaynak var

(Resim

6).

Bunlardan Sleymaniye kentinde bulunan bir deri

levha zerine ilenmi

olarak bu konuda unlar

yazldr:

Kutsal yerler ykld, kutsal ateler snd

Byklerin

en

By

(45) kendini gizledi

Arap zulm ehrizor (46) 'a kadar

olan

tm

kyleri

harabetti.

Kadnlar ve kzlar esir alnd

Erkekler
Zerdt

kendi

kanlarnda

inanc yalnz

bouldular

brakld

Hrmz'n (47) hi biri iin

balamas

olmayacak.

-^

,-^ *0m de^r

:'J

*?}

slam'la zoraki ilk tanmalarndan sonra Krt

lerin Islamiyete kar tavrlar zamanla byk bir

deiime urar. iddetli karkoymalar, direnme

ler biimindeki ilk tutum giderek sonuta slam

koruma, slam ve Halife iin savama ya da Islamii atmalarda taraf veya kart olma srelerine
varr. Krt tarihinin nemli deiimlerinden biri

ni, belki de en bata gelenini oluturan ve Krtle-

41

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

Resim 4. a. Partlara ait bir madeni para. Parann bu yznde

Ahuramazda,
atetapna

iinden

kutsal

alevlerin ykseldii

bir

zerinde bir kaykla yzer gibi gsterilmitir

(Revue archeologiaue, 1884, Plate V, No: 2)

b. Bir Ssni sikkesi zerindeki ate suna (Mouis Herbert

Gray'in

koleksiyonundan).

rin kutsal Zerdt inancndan slam iin birbirle

riyle
konu

bile

savama

edinen

noktasna

olduka

zl

kronoloji nl Vladimir
siklopedisi

Bu

sreci

mkemmel

bir

Minorsky'nin slam An

(1913-1936)'ndeki

sinde yeralmaktadr.

vardklar

ve

Krdistan

gei

madde

dnemine

ksaca

gzatlrsa Krtlerin konumu daha bir aklk ka

zanacaktr.

Tikrit ve Hilvan'n 637'de Araplar

elegeirilmesinden

sonra,

islam'n

tarafndan

Krdistan'la

youn ilikisi de balam olur. Buvayib-Kadisiye

savalar (635-637) ve Nihavend'deki son yenilgi

(641) be yzyla yakn sren ve Zerdtln dev

let dini olarak kabul edilmi olduu byk Ssni

Hkmdarln sona erdirir.

642 ylnda Krtleri, Fars ve Darabcird'in savu-

42

Zerdtln

nulmasnda

Perslere

Krdistan' daki

yardm

Geliimi

ederken

gryoruz

(48).

Sa'ad bin Abi Vakkas Musul zerine yryerek

Krt blgelerini elegeirir. Halife mer'in kuvvet

leri de Ahvaz Krtleriyle iddetli atmalara gir
mek zorunda kalrlar. Ancak ok kan dkldkten

sonradr ki, 643 ylnda Sleymaniye, 645'de ise Berud ve Balascan Araplarn eline geer (49).
Klla Kur 'an arasnda tercih yapmada Zerd-

tiler, Hristiyanlar ve Musevilerle benzer bir kade

ri paylatlar.

Cizye ad verilen ve Mslman ol

mayan halklara dettirilen bir hara karlnda

her nekadar dinsel inanlarn srdrmelerine bir

lde izin

verilmise

de, pratikte bu uygulama

kan dklmesine, kalelerin yama edilmesine ya

da askeri angaryalarn verilmesine engel olmuyor
du.

Mslmanl

kabul

edenlerden Arap

olma

yanlar (Krtler, Trkler, Acemler vb.), Araplarn

gznde kleden farkszdlar. Haccac bn Yusuf'un

zorba ynetimi dneminde din deitirip Msl
man olanlardan bile cizye alnd.

Dnemin nisbe-

ten toleransl ve aydn yneticilerinden mer bn

Abdlaziz,

kendisine

bal

grevlilerin

Msr'da

karlalan ok saydaki din deitirmelerden (ciz

yelerden salanan gelir azald iin) yaknmalar

zerine, onlara

gi

toplaycs

gnderdii"

"Tanr'nn Muhammed'i

olarak deil
biiminde

bir ahlak ncs

yant

verir

(50).

bir ver

olarak
Bu

tr

basklar, Umeyyidlerin etkisinin zamanla azalarak

Abbasilerin halifelii ele geirmelerinde

nemli

rol oynad.

^"'
\

'J

43

Zerdtln

Krdistan 'daki Geliimi

Halife Ali dneminde, Persler ve Hristiyanlarla

birlikte Krtler, Ahvaz yaknlarndaki el-Kirit ve

Fars'taki ayaklanmalarda yeralrlar. Ancak bu is

yanlar yenilgiyle sonulanr (51).

meyyid

ynetimi

dneminde

(661-750)

708

ylnda Fars' yamalayan Krtleri cezalandrmak

iin el-Haccdi isyanclar zerine kuvvet gnderir
(52).

Araplara

kar

inanl

bir

direnme

sava

srdren Krtler, nemli bir deiimin gstergesi

olarak slam

iinde

sregitmekte

olan

iktidar

mcadelesinde nceleri destekledikleri Haricilere

(Kharijites) halifelii dneminde (744-750) Halife

Mervan-U'yi desteklerler. rnein Sabur Krtleri
746'da Halife Mervan'a kar ayaklanarak, Sabur 'u

kuatan Harici yanda Sleyman'a kar koyarlar.

Mavi gzl, ak tenli biri olan Halife Mervan'n

annesi, Araplar tarafndan esir alnm bir Krt't

(53). Bu dnemde Krtlerin nemli bir blm

Mslmanl

kabul

etmiti.

Ancak

ounluk

henz Mslman deildi (54).

Abbasilerin 749'da meyyidlere kar ayaklanp

onlar yenilgiye uratmalar ve halifelii ele geir

melerinden sonra, Abbasi ynetimi (Irak 750-1258,
Msr 1261-1517) altndaki deiik halklar, Arap-

Islam imparatorluumun Damaskus (am)'da bu

lunan bakenti ve g merkezi Badat'a kayar (55).

Umeyyidlerin halifelii kaybetmeleriyle birlikte,
Araplarn tekbalarna srdrdkleri hakimiyet

dnemi de sona erer. Ve Abbasilerle birlikte ran'l

(Krt ve Acem) unsurlar da ynetimde nemli rol

44

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

oynamaya balarlar.

Bu

dnemde,

Krt

isyanlarn

bastrmak

iin

artk zaman zaman Krt kumandan ve birlikleri

nin de kullanlmaya

baland, Islam-ii iktidar

ve paylam mcadelelerinde Krtlerin slam ad

na

birbirleriyle

rnein affarid

atmaya

hanedanlnn

biri olan Krt Muhammed

Sus

ehri

baladklar

zerine

Allah

yry,

grlr.

generallerinden

bin Hezarmerd' in

Halife

tarafndan

grevlendirilen ve yine Krt olan Ahmed bin Leytuye'nin emrindeki Krt askerleriyle kazand bir
zaferle durdurulur (56).

866

ve

875'de Musul Krtlerinin, 839'da Krt

Cafer bin Faharcis'in, 894'de yine Musul Krtleri

nin, 906'da Krt Haddabani airetinden

Muham

med bin Bill'in ve 940 ylnda ise annesi esir bir

Krt olan nl Deyzem

bin

brahim'in

Halife'nin

ordularna kar savam aralksz olarak srdr

dkleri grlr (57).
Krtlerin

giderek

bal

slam'la

olduklar

yer

Zerdt

deitirmeye

inancnn

balad

bu

balang dnemlerinde, islam iinde sregelen ik

tidar elegeirme savamnda Krtlerin, halifelik

le atma halinde bulunan Haricileri genel olarak

destekledikleri ve ayrca baz Krtlerin de iilii
benimsemi olduklar dikkati eker. Balan- gtaki

bu ynelimlerden farkl olarak, 11. ve 12. yzyl

lara

gelindiinde

Krtlerin

byk

Snni olmak zere Mslmanl

ounluu

hemen

tama

men benimsemi olduklar grlr (58). Burada

nemli bir nokta olarak, daha nce girite sz

45

Zerdtln

edildii

gibi,

Krdistan 'daki

Krtlerin

Geliimi

ounluunun

eyh

fi

(767-820) tarafndan kurulan ve slam iindeki drt

byk Snni mezhepten biri olarak kabul edilen
afii

(fkh,

duklar
ayrca

ahkm- diniye) geleneine bal ol

anmsanmaldr.

geni

Krtler

bir incelemeyi

bakmndan

gerektiren ve

Snni

olan bu gelenek kiisel gr ilkesini ve onun so

nucu olan tercih hareketlerini reddeder ve genel

bir

anlama

dncesi

(icm)

zerine

kurul

mutur. Bu genel anlama dncesi yalnzca Me

dine kkenli olan bilginlere (ulema) deil, herhan

gi bir

dnemde

yaam

olan

tm

bilginlere

ait

olabilir. Bylece Krtlerin bal olduklar afii ge

lenei, rnein Trklerin bal bulunduu Hanefi
geleneinden

farkl olarak retinin

aklanmas

veya herhangi bir konunun aydnlatlmas yn

daima

ak

brakr;

tartmaya

ve

eletiriye

aktr(59).afii geleneindeki bu yaklam, Krdis

tan'da tarikatlarn doup yaylmasnda aka ko

laylatrc bir unsur

eski Zerdt

olmutur.

inancnn

Bununla birlikte

rtl

etkisiyle

birlikte,

olaslkla Krtlerin namaz, oru, hac gibi Islami

kurallar

yeterince

ve

eyh

hatta

ni'nin

titizlikle

Ahmet

aabeyi)'nin

uygulamamalarnda

Barzani

(Mustafa

mridlerine

domuz

Barzaeti

yen

memesi gibi kimi slami yasak ve kurallar tama

men

bozma

bazen

izni

kurallar

vermesinde
kart

olduu

gibi

uygulamalara

(60),

rastlan

masnda da rol oynamtr.

Arap

ordularnn

Islamiyeti

yaymak

iin

uzandklar Basra'dan Cebelitark Boaz'na kadar

genileyen blgede bulunan hemen

46

tm

Gney

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

Irak, Suriye, Msr ve Kuzey Afrika halklar, slam

kltrnn

ve

Arap

deerlerinin

etkisi

altnda

kalarak bir yandan Mslmanlarken, teyandan

da zamanla Araplarlar. (61) Yani Mslmanlatrma

ve

maya

konur.

Araplatrma

Krtler,

abalar

Trkler

birlikte

ve

uygula

Acemler

gibi

halklar ise slamiyeti kabul ettikleri halde Araplamamlardr.

Mslmanln

yayld

alanlarn

genileme

siyle birlikte, 9.yzylda baz blgeler Halifelikten

ayrlarak blgesel hkmdarlklar kurmaya balar
lar.

Tahiriler,

Saffariler,

Gazneliler,

Seluklular,

Zengiler, Fatmiler gibi bu hkmdarlklar kurul

duklar gibi yine ardarda

Mslmanln
yaygnlamasnn

ortadan kalkarlar.

Krtler

arasnda

gn

getike

yansra Krt ayaklanmalarnn

ve Halife'yle olan atmalarnn arkas kesilmez.

Krtler slamiyeti kabul ettikten sonra da bamsz

devletler

kurmay

dnemin

koullarnn

srdrdler.

belirledii

Ancak

bunlar

Hanedan

Tipi

Devletler 'dir (62). Onuncu yzylda Kuzeybat Iran

(Krdistan)'da bulunan ok saydaki Krt vali bir
biri ardna bamszlklarn ilan ederler. Bu Krt
valilerden biri de daha sonralar nl Krt Eyybi
Hanedanl'n

douracak olan

Ravvadi airetin

den olup 951 ylnda Krt adadi Hanedanl (9511088'n kuran Muhammed

addad

bin

Kartu'dur.

Dier bir Krt hanedanl ise 959'da Barzini Aire

ti lideri Hasanveyh bin Hasan tarafndan

kurulan

Hasanveyh Hanedanl (959-1 014)'dr. Daha sonra

ise Mervaniler

(990-1096) tarih sahnesine kyor

47

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

(63).

Orta Asya'dan yaylarak gelen Trk istilalalar

ncesinde Krtlerin

genel

durumuna

gzatt-

mzda, Minorsky'nin de saptad gibi Krtlerin

kendi karkar dnda ou kez birbirlerine kar

kullanldklarnn ve ok gereksinim duyacaklar

glerini kendileri iin hi bir ey elde edemeden
tkettiklerinin pekok rneine tank oluruz.

Halife el-Kadir (991-1031)'in ynetimi dnemin

de

Bizans

mparatoru

BazfJ-JI'nin

generalini

ldrerek Bizans ilerlemesini durduran Krt Ahmed

bin

el-Dehhak'm

hizmeti

bunlardan

biridir.

Daha sonra 976 ve 998 yllar arasnda Curcan'

elegeirmek iin birbirleriyle savaan Zengiler ve

Buyidler arasndaki mcadelede Krtler de yeralrlar. Bundan bir sre sonra ise, Krtlerin Gazne-

li Mahmud tarafndan

Karakanidlere kar kul

lanldklarn grmekteyiz (64).

Bu rnekleri daha da oaltmak mmkndr.

Ksacas Yakn Dou'nun etnik grnmn ta

mamen deitirecek olan Trk topluluklar gel

diinde, Krtler srekli ve kendilerine hi bir fay
da salamayan sonusuz dvlerle kendi kendi
lerini tketiyorlard.

Tunus'tan

itibaren

tm

Kuzey

Afrika'y

ele

geiren Ftimiler 969'da Kahire ehrini kurarak ii

Ismailiye

imam

adna

Msr'da

halifeliklerini

ilan ederler. Ardndan Kuds, am, Mekke ve Me

dine'yi

de

alarak Halep

ve

Musul'da bulunan

Hamdanidlere bask yapmaya balarlar. Ve en so

nunda

48

Badat'taki

Halife'yi

de

tehdit

etmeye

Zerdtln

Krdistan'daki

Geliimi

balarlar. Snni Halife adna Fatimilere kar koy

maya dal gebe Trkler nclk eder ve onlar

Suriye dna

iterler. Kahire'deki Fatimilerin oto

ritesini sonunda ancak tarihteki en nl Krt ola

rak kabul edebileceimiz Selahaddin Eyyubi (11371193)'nin stn yetenei sona erdirecektir (65).

slam

dnyasnn tanm olduu en byk

komutan olup Hallara kar deiik Mslman

topluluklarn

birliini

ilk

kez

gerekletirmeyi

baaran Selahattin Eyyubi (1 137-1 193)'in,nl Krt

Ravvadi airetinin Hadabani

(Haddabani)

kulun

dand. Selahaddin'in babas Eyyb (lm 1173) ve

amcas

irkuh

tandlar.

(Sadettin)

da

nl

birer

On drt yandayken amcas

hizmetinde

almaya balayan

komu

irkuh''un

Selahaddin, 1156

da am askeri valisi olan amcasnn temsilciliini

ve yardmcln yapar. 1168'de Fatimi Halifesi el-

Adil'in ars zerine irkuh'un

gnderilecekken,amcas
uzun

tartmalardan

yerine

daki

Msr

valisi

ordusu

irkuh'un lmesi zerine

sonra

olmas

Selahaddin'in

kararlatrlr.

Abbasi Halifesi, Nureddin'in

Msr'da

Fatimi

Msr'a

hanedanlna

son

istei

onun

Badat

zerine

vererek

1171

ylnda Abbasi halifeliini ilan eder (66). Eyybilerin Msr'da

1169 ylnda

Selahaddin'le

balayan

hanedanlklar 1252'de el-Melik el-Eref\e sona er

ecektir. Dier Eyyubi hanedanlklar ise, am (Da-

maskus) (1186-1260), Halep (1183-1260) ve Yemen

(1174-1229)'de kurulmulard.
Selahaddin'in

liini

arttrmas

Halife'den

Trk Zengi

onay

alarak

etkin

Hanedanl'n

ol-

49

Zerdtln

Krdistan' daki

Geliimi

duka rahatsz eder. Bir Krdn o sralarda ge-

nellemi

bulunan

Trk

hkmdarlk

tekelini

sarsmas onlar iin kabul edilemez bir durumdu.

Glenen Krt Eyyubi egemenliiyle daha da belir

gin bir hal alan Zengiler'le Selahaddin

arasndaki

srtme, Hallara kar giriilen ortak mcadele

boyunca da srer (67).

On ikinci yzyln ikinci yarsnda Suriye ve Fi

listin'i elegeiren Trk Seluklu askeri hanedanl

, o sralar Musul, Halep ve Damaskus'ta yerleik
bulunan Trk Zengileri bu yeni blgelerin Ata-

bey'leri (koruyucular) olarak tayin eder. Zengiler

bir sre sonra bamszlklarn ilan ederler. Bir za

manlar babas Eyyb'n komutanlk yapt Zengi

ordularna

Selahaddin de komutanlk eder.

1169

da Msr'a vali olarak atandnda Selahaddin bir

Zengi generaliydi (68). Bu srada birbiri ardna ge

len ve uzun yllar sren Hal seferleri de slam'

zorlamaya balamtr. Kuds ehri 1099'dan beri
Hallarn elinde bulunmaktadr.

Krtler,

Trkler ve Araplar

da

dahil

olmak

zere deiik Mslman halklarn ordularn biraraya getirmeyi baaran Selahaddin, Hallara kar
savaan birleik bir slam ordusu oluturur. Asln

da Hallara kar ilk mcadeleyi

mlard.

Zengiler balat

Daha nce de deinildii gibi Selahad

din, Zengi ordularna kumanda ediyordu. slam

ordularnda Krtler nemli bir yer tutuyordu. Se
lahaddin, bu askeri kuvvetlerin kilit noktalarna

Krtleri getirmiti. Krtler zellikle Akka ve Hittin (Hattin) zaferlerinin kazanlmasnda nemli

50

Zerdtln

rol oynarlar.

Krdistan' daki

Geliimi

Sonucu belirleyen 4 Temmuz 1187

deki Hattin zaferiyle Kuds Hallardan geri alnr.

Selahaddin nderliindeki Eyyubi Hanedanlnn

ve Zengilerin baarlar slam' sadece byk bir
tehlikeden kurtarmakla kalmaz;

ayrca Badat'ta

bulunan Halife, nceleri yalnzca resmi amalarla

tannrken ve daha ok blgesel bir g konumuna

dmken, ona slam'n nderi olarak gerek an

lamda politik bir prestij kazandrl- m olur (69).

Selahaddin'in Kuds'

geri

almas

ve 3.Hal

Seferi'ni (1189-1192) geri pskrtmesi, Mslman

larn

gznde

nemli

ona

byk

baarlard.

saygnlk kazandran

Selahaddin'in gznde ise bu

baarlar her eyden nce Zengilerin son kalnt

larnn istemlerine karn Eyybilerin Kuzey Su
riye ve Cezire (Musul-Diyarbakr) zerindeki kont
rollerini kesinletirip salamlatracak olan zorun

lu

sonulard.

szkonusu

yetileri

Bu

baarlar

amacna

arasnda

sonucu

ulamt

Selahaddin

(70).

Selahaddin
Krt

Eyybi'nin

halk iin yararl olmaktan ok, slam'n

mas

ve

baars

iin

savat

milli

Krt

korun

dncesi

daha

yaygndr. Selahaddin'in Krt ve slam tarihindeki

yeri ayr bir inceleme konusu olabilir. Ancak bura

da, onun konumunun ann koullar iinde ele

alnmas ve ona ilikin

deerlendirmelerde En-

dress'in yukarda deinilen nemli

saptamasnn

gzard edilmemesi gerektii kansndaym.

Tm Asya, Hindistan, Iran ve Anadolu ile bir

likte Krdistan' da batan baa kasp kavuran bar

bar Mool istilasnn ilk yllaryla birlikte Krt tari-

51

Zerdtln

Krdistan 'daki

Geliimi

hinin acl bir dnemi balar. ndegelen Krt ken

tlerinden ehrizor (Sleymaniye) 1247'de,
bekir

ise

1252'de

Moollarn

Han 'in torunu Hlagu Han

ordular

1257'de

eline

Diyar-

geer.

Cengiz

komutasndaki Mool

Kirmanah

ve

Erbil

kentlerini

yerlebir ederler. Cizre ve dier yerlerde ise Krtleri

kitleler halinde
larnn

son

kltan

Abbasi

geirirler.

halifesini

Hlagu

ldrerek

ordu

1258'de

Badat' yamalamasyla Halifelik kesintiye urar.

zetlenmeye allan bu uzun dnem boyunca

slam

Krtlerce giderek benimsenip

ken,

Ahura

Mazda

inananlarnn

yaygnlar

says

gnden

gne biraz daha azalr. Ancak yine de Fars, Yazd ve

Kirman

blgelerinde

youn

Zerdt

topluluklar

varlklarn korumaktayd.
Krtler 15. yzyln balarnda Trk Akkoyunlu

ve Karakoyunlu devletleri arasndaki mcadelede

yeralrlar. Merkezleri Diyarbakr olan Akkoyunlular,

Karakoyunlular'la

airetlerine

(rnein

Diyarbakr'n

nde

iyi

ilikileri

emigezek
gelen

Krt

olan

Krt

airetlerine)
ailelerine

ve

kar

zulm ve katliamlara giriirler. ii Safevi Hkm

darl'nn

kurucusu

olan savam

olan

ve

Akkoyunlular'la

sonucunda Ermenistan' igal edip

1502'deki arur zaferiyle Badat'la Mara arasnda

kalan tm blgeyi elegeiren ah smail'in Krt

lere ilikin politikas da Akkoyunlular'dan farkl
olmaz. Hatta Akkoyunlular gibi gc asl olarak

Trkmen kabilelerine dayanan ah smail, ar

hrsl bir ii olarak byk ounluu Snni olan
Krtler'e kari daha da olumsuz bir tavr almaya

52

Zerdtln

Krdistan' daki

Geliimi

Resim 5: Aydnlk ve Gerek Tanrs Mitra (Mithra)'nn

yaamndan

12 deiik kesiti gsteren bir rliyef.

Heidelberg

karlmtr.
douu;sada,
stte

yaknlarndaki

Sol-st
bir

Nevenheim'de

kede Tanr Mitra'nn

boay

yakalayarak

ise Ahura Mazda'ya

1838'de

ortaya

kayadan

maaraya

tay;

betimlenmitir.

eilimlidir (71). Mool istilas sonucu darmadan

bir

halde

bulunan

ran

blgesi

Hkmdarl'nn kurucusu

olan

ancak

Safevi

ah smail'in

1510'da Horasan' fethetmesinden sonradr ki ye

niden dzenli bir siyasal birlie kavuur. Ancak bu

53

Zerdtln

birlik,

Krt

tarihi

Krdistan' daki

Geliimi

bakmndan

nemli

dnm

noktalarndan birine gebedir.

Gittike glenen Safevilerle birlikte etki alan

n genileten iilik, batdaki Snni Osmanl mpa

ratorluu iin bir tehlike olarak belirmeye bala
mtr.

ah smail, ran'daki Islam-ii mezhep mcade

lesinde Snnilere kar iileri destekler. Snni Os

manl

Padiah

I. Selim

(Yavuz

Sultan

Selim)'le

arasndaki mcadelenin olduka gerginletii bir

dnemde, kendisine destek ve ballklarn bildir

mek zere Hoy (Khoy)'da huzuruna kan 11 nde

gelen Krt airet liderinin ounu hapsettirir. On
larn yerine ise Kzlba
seilmi

valiler

tayn

deerlendiren

Sultan

(ii)

eder

kabileler
(72).

Selim,

Bu

arasndan
gelimeleri

Kuzeydeki

Snni

Krtlerin dinsel eilimlerini, Safevilere kar kul

lanmada olduka baarl olur. Bu ynlendirmede

en

byk

yardm

Bitlisli

bir

Krt

tarihi

olan

drisi Bitlisi'den gelir:

"Osmanllar

iin

alm

etkin

bir

Krt

olan

drsi Bitlisi (Mevlana Hakim el-Din tdris b. Mevta

na Hsam el-Din AH el-Bitlisi) zerinde biraz dur

mak

yararl

nianc

olan

olur.

nceleri

dris'in

Akkoyunlu

1485'de

Sultan

saraynda

II.Bayezid'i

kutlamak zere Yakup Bey adna ok beenilen

mektup
mesi

dris,

Farsa

gryoruz.ah

1501

II.Bayezid

tarihini

54

yazdn

zerine

ylnda

tarafndan
olarak

bir

smail'in

glen

Osmanllara

snan

Osmanl

yazmakla

Hanedanl

grevlendirilir.

Zerdtln

1511 'de

Mekke'ye

Krdistan'daki

giden

dris,

Geliimi

oradan

saraya

bir

mektup yazarak zellikle vezir Kadim Ali Paa ta

rafndan

kendisine

dzeltilmezse,
olduu

tarihinde

II.Bayezid'in

yaplm

olduu

kazanarak
Sultan

seferinde

hakszlklar

ileri

yazmakta

tehdidinde

sonra

ortaya

bulunur.
kan

1512'de henz yeni

taht

tahta

Selim, dris'i stanbul'a arr.

zerinde almakta

aldran

olan

kirli

aklama

lmnden

mcadelesini
gemi olan

dris

tank

olduu

Sultan

tarihi bitirir ve

Selim' e

elik

eder.

1520 'de stanbul'da len dris, ei Zeynep Hatun ta

rafndan

gmlr.

Eyp'te

drisi

yaptrlan

Bitlisi' nin

caminin

byk

tarih

yanna

almas

Het Bihit (Sekiz Cennet), Osman'dan II.Bayezid'e

kadar

olan

sekiz

leri dnemini

Osmanl

konu

alr.

hkmdarnn
Mekke'deyken

ynetim
nazm

ol

arak yazd Katime adl eseri ise II.Bayezid'in son

dnemlerindeki

sava

dnemini konu alan

den

sonra

lanmtr.

olu

anlatr.

Sultan

Selimnme, dris'in

Ebu'l

Fadl

tarafndan

Selim
lmn
tamam

Ayn zamanda air ve hattat olan dris

deiik konularda

eitli bilimsel tezler de yazm

tr "(73).

Yavuz Sultan Selim 1512-1513

lde Safevilerin

yllarnda byk

kkrtmalar

sonucu Anado

lu'da ortaya kan ii ah Kulu isyanlaryla ura

r.

Safevilerle

savaa

girmeden

cephe

gerisini

gvence altna almak iin 40 bin kadar Kzlba

kltan geirerek katleder. drisi Bitlisi ise Snni

Krt prensliklerini tek tek ziyaret ederek, armaan

u<$\ ** h/t,.

&

%
e/

<&BlII^>

55

Zerdtln

lar

sunarak

Krdistan 'daki

Geliimi

hepsini ah smail'e

larn yannda

olmaya

ikna

kar

eder.

Osmanl

Tm bu hazr

lklar sonunda Krtlerin bir blm ve Trkler,

birlikte
1514'de

ah

smail'in

Urmiye

kuvvetlerini

Gl'nn

aldran Ovas'nda

Austos

23

kuzey-batsndaki

ar bir yenilgiye uratrlar.

Krtlerin byk katlmyla gerekletirilen bu za

fer, aslnda, Krt halknn ondan sonraki tarihini
olumsuz

ynde belirleyen

bir

dnm

noktasdr

(74) O gne dein corafi bir btnlk ve otonom

bir

yap

gstermi

olan

Krdistan

topraklar,

savan sonunda byk blm Osmanl egemen

liinde kalmak zere iki imparatorluk arasnda ilk

kez paralanm oldu. Bu blnmeyi resmi olarak

kesinletiren,

Safevi

Hkmdar

ah

1642) ile Osmanl Sultan IV.Murat

arasnda
(1639),

imzalanan

Kk

Krdistan'n

paralanm

yapsnn

Kaynarca

gnmze

ilgili

Safi(1629(1623-1640)
Antlamas

dein

devlet

gelen

(Osmanllar,

Safeviler, Abbasiler) ve uluslar (Trkler, Araplar,

Acemler, Krtler)) arasndaki snrlar ifade ediyor

gibi

grnmelerine

blen

karn,

gerekte

Krdistan'

" i-snrlarn" temelini oluturur.

Bylece

Krtlerin ve Acemlerin ortak tarihleri de btnl

bozulan Krdistan'la birlikte bir anlamda sona
erer.

aldran zaferi sonras Krdistan ve Ermenistan

Osmanl topraklarna katldnda, Yavuz

Sultan

Selim ele geirilen yeni blgelerin organizasyonu

grevini

drisi

Bitlisi'ye

verir.

Tarihi

Sa'd

al-

Din'in szn ettii bir ferman, drisi Bitlisi'nin

Krt

56

blgelerini

dzenlemede

tamamen

zgr

Zerdtln

braklm

Krdistan'daki

olduunu

Geliimi

gstermektedir

Krdistan'n ynetim

(75).

biimini yeniden

dris

ve Os

manllar adna dzenlemeye balad sralarda

Krdistan Krt, Arap ve Ermeni asll airet re
islerinin kontrol ettii bamsz nitelikteki prens

likler ya da hanedanlklarla

karakterize edilen bir

yap gsteriyordu. Airetler arasndaki savalarn

ve

tarmla

uraan

halkn

varlnn yamalan

masnn ana grntleri oluturduu bir kast sis

teminin

glkleriyle

bouuyordu

Krdistan.

dris Krdistan' sancaklara ve blgelere ayrr.

Yresel efleri vali olarak tayin eder ve babadan

oula geen hanedanlk ilkesine dokunmaz (76).

Bu yaklam ranl valiler araclyla Krtler ze

rinde

hakimiyet

kurmaya

ynelik

ah

smail'in

stratejisinden farklyd. drisi Bitlisi bamsz Krt

prensliklerinin

glerini

koruyarak

Krdistan'a

feodal bir ynetim biimi vermeye alr. Gl

ve

otonom

allmas,

Krt

prensliklerinin

srdrlmeye

olaslkla, onlar Osmanl snrlarnn

douda gvence altna alnmasnda birer tampon

g olarak

kullanma

dncesinden

kaynaklan

yordu. dris ayrca Timur'un istilasndan beri bo

duran Erzurum'la
alanlara

Erivan

arasndaki

geni

otlak

Botan blgelerinden getirilen Krtleri

yerletirir (77). drisi Bitlisi tarafndan oluturulup

uygulamaya konulan bu ynetim biimi 1828-1829

Osmanl-Rus savalar ncesine dein deimeden

kalr. Bu savalardan sonra Krtlerin bamszlk
mcadeleleri balaynca, Krdistan' kontrol altn

da tutmak

iin

almalaryla

1834'den itibaren

belibal

Krt

Reit

Paa' nn

ehirlerinde

askeri

57

Gnmzde Zerdtiler

garnizonlar

oluturulmaya

balanr

ve

pekok

Krt beyinin yerine Krt valiler atanr.

Zerdtileri hedef alan zorla din deitirmeler,

katliamlar, hara deme vs. tm bu dnemler bo

yunca da aralksz srer.

1794'de Muhammed

Aa

Kirmanah' elegeirdiinde, orada bulunan Zer

dtiler de kendilerine reva grlen ayn talihsiz

yazgy paylalar. H.Pattinger, 1810 ylnda yapt

bir

gezide

600

kafatasndan

oluan

bir

piramit

grdn belirtir. Bir zamanlar Timur'un Msl

man kurbanlarna yaptklarn, imdi Mslman

lar Zerdtilere uyguluyorlard (78).

GNMZDE ZERDTLER.

Gnmzde

halen

Zerdt

saylar

dinine

ok

az olmakla birlikte,

ballklarn

srdren,

Zerdt dinine ilikin nemli bilgileri diri olarak

koruyan

topluluklar

(iran'da

Gebriler,

Hindis

tan'da Parsiler) bulunmaktadr (Bk. Resim 5).

1976'da

yaplan

tahminlere

gre,

dnyadaki

Zerdtilerin toplam says 130 000 olarak hesa

planmtr.

Bunlarn 82 000 kadar Hindistan'da

(zellikle Bombay'da),

25 000'i

iran'da,

5000'i Pakistan'da (Karai, Lahor),

yaklak

geriye kalan

larn ou ise Kanada ve Amerika Birleik Devletleri'nde yaamaktadr (79). Bu saylara Sovyet

58

Er-

Zerdtln

Krdistan' daki

Geliimi

Resim 7: Kir-

manah'da
nan

bulu

Taht-

Rstem

antlarn

da Zerdt'
timledii

edilen,

be

kabul

Ssni-

lere ait bir duvar

oymas.

Heykelin

yz,

byk bir
olaslkla,
canllarn

resme-

dilmesini uygun
grmeyen

ve kat

Mslman olan

ilk
lar

Arap

istilac

tarafndan

tahrip

edilmi
tir.

Foto:

Prof. A. V.
Wiliams

Jacson

59

menistan (zellikle Erivan) ve tifs vb. yerlerde

yaayan Zerdtilerle, yine aslnda bir Zerdt tari
kat formu olarak

deerlendirilmesi

uygun olan

Yezidi Krtler dahil edilmemitir.

Olduka zgn bir dinsel grup olan, teden beri

pekok aratrmacnn dikkatini eken, haklarnda

saysz

kitap

ve

makale

yazlm

olan

Zerdti

Krtler daha ok Yezidiler olarak bilinirler. zel

likle

evrelerindeki

Mslman

topluluklar

ta

rafndan yanl bir yoruma dayanarak eytana Ta

panlar olarak da adlandrlm olan

Yezidiler ise

kendilerini Desni olarak tantrlar. Yzyln ban

da

yaklak

tahmin

50.000

edilmiti.

kadar

Bunlar

Yez'dz'nin
daha

ok

bulunduu
Musul,

Van,

Diyarbakr ve Bitlis yrelerinde younlamlard.

Gnmzde ise Irak'n Musul,

ihan

(eykhan),

Sincar ve Dihok blgelerinde, Suriye'de Halep do

laylarnda, Sovyetler Birlii'ndeki Erivan ve Tiflis
kentlerinde, Gneydou Anadolu'da ise Gaziantep
ve Kilis

dolaylarnda toplanmlar.

istatistik

bulunmamakla

birlikte

Gvenilir bir

toplam

saylar

40.000-70.000 arasnda tahmin ediliyor.

Yezidiler yredeki dier Krtler gibi Kurmanci
bata

olmak

urlar.

deiik

zere

Krte'nin

Yezidiler 'in eski Magi

karmlarn

Irani

lehelerini

tipi

bir

ve Asuri

konu

retinin

unsurlarla

birletirerek yeni bir senteze ulatklar kabul edil

mektedir.

Musevi, Hristiyan ve Islami

srelerinden

60

de

geen

ve

bu

gelime

dinlerden

gelen

Gnmzde Zerdtiler

eler de tayan Yezidilik, znde bir Zerdt tari

katdr. Mazdeizmin

(Ahura Mazda retisi) pek

ok d eyle karm bir formudur.

Yaadklar yerlerde daha ok eytana

Tapanlar

olarak bilinirlerse de, bu Yezidiler iin yanltc ve

yanl bir adlandrmadr. Gerekte Yezidiler'i Me
leklere

Tapanlar

doru

olacaktr.

tarafndan

olarak

adlandrmak

nk

kovulmu

Yezidiler

ve

belki

daha

eytan',

Tanr

istenmeyen

olmasna

karn, af dileyip tvbe ettii iin bir gn yeniden

eski haline dnecek bir melek olarak, yani zde iyi

olarak kabul ederler. Yezidiler, eytan' Melek Ta

vus
ile

olarak adlandrmlar.
balayan

szckleri

Onlara gre
onu

yaratt

eytan adn ve hatta

kullanmaktan

kanrlar.

eytan, Tanr'nm yaratc

(Tanr'nn

gibi)

bir

temsilcisidir.

Bu

yzden

ya

da

taplmaya layktr.

Yezidiler'in en byk

ermii,

1155

1160

yllarnda ld kabul edilen eyh Adi bin Msafir'dir.

eyh

Adi'nin

mezar

Irak

Krdistam'nn

Lale Vadisi (Musul'un kuzeyi)'nde bulunan Bed

ri (Ba'adri) Ky'ndedir. Eskiden her yln Austos

aynn onunda buraya hac ziyaretinde bulunulur

du. Biraraya toplanan Yezidiler, alayp dvnerek

birlikte yrrlerdi.

Trenler boyunca her tarafta

gazyaz ve zift ateleri srekli yanar halde tutu

lurdu.

Yezidiler'in gnmze dein yzyllardr koru

duklar asl kutsal kitaplar, eyh Adi zamannda
kullanlmakta olup sonradan terkedilen bir Krte

leheyle ve orijinal Krte bir alfabe kullanlarak

61

Gnmzde Zerdtiler

yazlmtr. Yezidiler'in bu alfabeyi hala kullanyor

olduklar ve bu alfabenin harf karakterlerinden

Thomas

Bois'nm

szetmi

olduu bilinmektedir

(80). Yezidiler'in hala kullanmakta olduklar bir

dier kutsal kitaplar Kteb-i Celve (Vahiy Kitab)
ve Mushaf-

Re

(Kara Kitap) ise Arapa olarak

yazlmtr. Yezidi gelenei ve ibadet ise Krte ola

rak srdrlmektedir.

Krtlerin

dinsel

inan

ve

uygulamalaryla

gnlk pratik yaantlarnda, eski kutsal dinleri

olan Zerdt inanlarnn kalntlarn ve izlerini

hala gnmzde de yaygn olarak gzlemlemek

mmkndr.

Mardin

yresinde

geen

yzyln

balarna dein varl bilinen emsiye (Arapa'da

Gne ve k anlamna gelir) ad verilmi olan
Krt topluluklar yayordu. emsiye Krtlerinin,

Yezidi Krtlerin ve bu arada dier Krtlerin de, sa

bah dualarn Gne'e dnerek okumalarn,

ocann

srekli

Krtlerce

kutsal

saylmasn

ttmesinin ailenin

ve

srekliliini

aile

atein

simgele

yen bir gelenek olarak kabul edilmesini ve atee

tkrlmesinin hakaret
gsterebiliriz

dkerek

(81).

Dersim

sndrmek

byk

Krtlerin 21 Mart Neoroz

da

toplanarak

saylmasn buna rnek

bir

doruklara

su

saylr.

klarak

dua edilmesi ve daha birok

inan ve tre bunu kantlayc niteliktedir.

62

atee

gnah

Bayram'm ate etrafn

kutlamalar,

kurbanlar kesilip

yresinde

Sed

Dar:

8.yzylda

Arap

istilas

nedeniyle

eski

ran'daki Pers blgesinden g ederek Hindistan'a yerleen ve

Parsiler

olarak

da

adlandrlan

Zerdtilere

ait

bir

dinsel

aklama- lar kitab. Parsiler, Zerdt inancn gnmzde de

srdr- mektedirler -AM).

KAYNAK VE NOTLAR -

l.VJilliam

Eagleton, Krt

Hallar

ve

Dokuma

larna Giri, Nev York 1988, "Din" s. 12-13,

ngilizce.
2. William

Eagleton, age.

3. William

Eagleton, age.

4.MuseviAnsiklopedisi, Kuds 1978, "Krdistan" maddesi,

cilt 8, s. 1295, ngilizce.
5. William

Eagleton, age.

6. Herodot, Tarih

Kitaplar,

Penguen

Yaynlar,

ngiltere 1987, s. 96, ngilizce.

7.

Gherardo

Gnoli, Din

Ansiklopedisi,

New

York 1987; "Zerdt Dini", cilt 15, s. 579,

ngilizce.
8. Gherardo Gnoli, age. s. 584.

9. A.V. Vfilliams

Jacson, Din

ve

Ahlak

Ansik

lopedisi (DAA), Edinburgh 1926; "Aves

ta", cilt 2, s. 266-272.

63

10. A.V.VJilliams Jacson, age. s. 267.

11.

A.V.V/illiams

Jacson, Zerdt,

New

York

1965, s. 17, ngilizce.

12.

James

Hope

Moulton, D AA, "Magi", cilt 8, s.

242-244.

13. A.V.VJilliams Jacson, Zerdt, s. 7.

14.

El

Brun, Tarihe,

ngilizceye

eviren:

Sa

chau, Londra 1879, s. 314.

15.

Gottheil, Asuri

ve

Arap

Yaznnda

Zerdt

Kaynaklar, New York 1894, s. 24-51.

16. James Hope Moulton, age.

17. Herodot, age. s. 85-92.
18. Dr. S. Svan, Krt

Millet

Hareketleri

ve

Irak'ta

Krdistan htilali, Stockholm 1975, s. 2223, Trke.

19. A.V.VJilliams Jacson Zerdt, s. 12

20.

Cigerxwin, Krdistan

Tarihi,

Roja

Yaynlan, Stockholm 1985, Cilt 1, s. 24.

21. A.V.Vlilliams Jacson, Zerdt, s. 15-18.
22. A.V.VJilliams Jacson, Zerdt, s. 29-34

23.

Larousse

Dnya

Mitolojisi,

Londra

1974,

"Persia: Kozmik Dalizm", s. 189-205

24.Gherardo

Gnoli, age.

24. A.V.Williams Jacson, Zerdt, s. 15-18.

25. R.Eucken, DAA, "Dalizm",

26. L.C.Casartelli, DAA, "Dalizm".

27. Gherardo

Gnoli, age.

28. L.C.Casartelli, age.

64

29.Larousse Dnya Mitolojisi, s. 189-205

30. Nathan Sderblom, DAA, "setizm"

31. E.Edrvards, DAA, "Altar"

s^"-"Ml fe
(^

32. Gherardo Gnoli, age.

33. Louis H.Gray, DAA, "Pers Takvimi"

34.

Mustafa

Dzgn,

BERHEM,

ubat

1989,

say

4, Dersim Adet ve Treleri, s. 18, Stock

holm, Zazaca.

35.

Louis

H.Gray, D AA, "Zerdtilerde

Bayram

ve Oru", cilt 5, s. 872.

36. Gherardo Gnoli, age.

37. Louis H.Gray, age.

38. A.V.VJilliams Jacson, D AA, "Mimari"

39. The

Encyclopaedia

Britannica,

15.

basm,

"Zerdtlk ve Parsizm"

40. The

Encyclopaedia

Britannica, Zerdtlk

ve

Britannica, "Zerdtlk

ve

Parsizm "

41. The

Encyclopaedia
Parsizm "

42. Dr. S.tvan, age. s. 23.

43.

VJ.A.Shedd, D AA,

"iran'da

Mslmanlk",

cilt 8, s. 898.

44. D.Menant, DAA, "Gabarlar/Gebriler"

45.

Bu

deyim

olaslkla

en

byk

Zerdt

tanrs

olan Ahura Mazda'y tanmlamak iin

kullanlmtr (AM)

46. Bugnk Sleymaniye kenti (AM).

47.Hrmz, Ahura Mazda'nn Krte'deki karldr

(AM).

65

48. Thomas Bois, Krtler, Beyrut 1966, s. 86-87

49.

Vladimir

Minorsky, slam

Ansiklopedisi,

Yeni Basm, (Leiden:E.J. Brill, 1960,

"Krtler, Krdistan"
SO.Thomas Bois, age.
51. D.Menant, age.

52. Vladimir Minorsky

age.

53. Thomas Bois, age.

54. Vladimir Minorsky, age.
55. Thomas Bois, age.

56.

Gerhard

Endress, slama

Giri,

New

York

1988, s. 103
57. Vladimir Minorsky, age.
58. Thomas Bois, age. s. 87
59. Thomas Bois, age. s. 87
60.Thomas Bois, age. s. 88

61. C.J.Edmods, Krtler

ve

Irak'ta

Devrim, Mid

dle East Journal 13, 1959, s. 5

62. Dr. S.van, age. s.24

63.Dr. S.van, age. s.25-26

65. Vladimir Minorsky, age.
66.Vladimir Minorsky, age.
67.Gerhard Endress, age. s. 107
68. Sir HJamilton Gibb, Selahaddin'in Yaam,

Oxford 1973, s. 4-8 69.Sz> HJamiltGibb,age. s. 16

70. Gerhard Endress, age. s.104
71. Gerhard Endress, age. s.104

66

72. Gerhard Endress, age. s.104

73. Vladimir Minorsky, age.

74.

V.L.Menage, slam
Basm,

75.

Dr.

Ansiklopedisi,

Yeni

"Bidlisi, dris"

Abdurrehman

Kasmlo, Krdistan

ve

Krtler, Prag 1965, s.36-37, ngilizce.

76. V.L.Menage, age.

77. The

Encyclopaedia

Britannica,

12. Basm

(1910-1911) "Krdistan"

78.The Encyclopaedia Britannica, "Krdistan"

79. D. Menant, age.

80. Gherardo Gnoli, age.

81. Dr. Svan, age. s.41

82. Thomas Bois, age. s. 106-107

67

NDEKLER

BRKA SZ

Giri

KRTLERDE LKEL DN

12

ZERDT'N KKEN VE YAAMI

Zerdt

Peygamber 'in

Zerdt Peygamber 'in

15

Kkeni

Kimlii ve Yaam

ZERDTLK RETS

26

Zerdtlk ve Dalizm

Zerdtln

Baz

Karakteristik

zellikleri

BAYRAMLAR VE KUTLAMA TRENLER .... 33

ZERDTLN KRDSTAN'DAK
TARHSEL GELM

Islam-ncesi
Islami

37

Dnem

Dnem

GNMZDE ZERDTLER

58

KAYNAK VE NOTLAR

63

BERHEM
Kovara Lekolnen Civak and
Perrcama Dozkariya Kultir u Camatye

Sosyal ve Kltrel Aratrma Dergisi

Kurdish Periodical ofSocial and Cultural Studies

BERHEM, KRDSTAN KLTR, TARH VETOPLUMSAL

DEERLER KONUSUNDA BAVURULACAK YEGANE

KAYNAKTIR!

AYDA BR YAYIMLANIR.

 "O

R-TOM

FYATI: 25 SK, 4 $, 7DM

YILLIK ABONE BEDEL:

sve iin, kiilere 140 Sk,
kurumlara 200 Sk.
Avrupa lkeleri iin 160 Sk.

Dier lkeler iin posta giderleri

eklenerek bedeli saptanr.

LK ADRES:
Kotkagatan 15, 6 tr.

164 75 Kista I SWEDEN

Tel: 08 -750 48 28

Postgiro: 425 23 97-7