Şevket Pamuk - Osmanlı Ekonomisi Ve Kurumları

EVKET PAMUK
OSMANLI EKONOMS
ve KURUMLARI
evket Pamuk
seme eserleri I
sil1anl Ekono01isi
ve
Kuru01lar
5., 7., 9., 10., 12. blmleri
eviren: Gkhan Aksay
TRKiYE
$BANKA.Si
K.:.ltr" V..,
NDEKLER
Sunu.......
. . . . . . . . . . . ................ . . . ........... . .
IX
Seici Kurumsal Deiim ve Osmanlnn Uzun mrll . . ... . ........ ..... ... .. . .1
.
ktisadi ve Mali Kurumlar
Osmanllar ve Faiz
.5
7
Ekonomide Devlet Mdahaleciliinin Snrlar

mparatorluk inde Para Blgeleri
.11
Borlanma Kurumlarnn Evrimi
.12
Sonu.
..16
il
Osmanl Ekonomisinde Devlet Mdahaleciliine Yeniden Bak
.19
....
.19
Giri
Osmanl ktisadi Politikalar..
.20
Para, Ekonomi ve Osmanl Devleti
. 25
Osmanllar Niin Merkantilist Politikalar zlemediler?
29
m
Para, Tarih ve Nmizmatik
..31
Sikkelerin Tarihinde Ana Gelenek
.34
tlhanl Sikkeleri ve Anadolu'daki Trkmen Beylikleri
.39
iV
Geni mparatorlukta Para Politikas: Devlet Ne Kadar Mdahaleciydi,

Ne Kadar Glyd? .. ........ ................... .
.
............ ........
.....43
45
stikrarl Bir Para Dzeninin Glkleri.

Osmanllarn Parasal Uygulamalar: Ne Kadar Mdahalecilik?
Para Blgeleri
..
. .... 46
. 52
Osmanl Para Dzeni ve Avrupa'daki Snr Blgeleri, 1500-1700
..55
mparatorluun indeki Para Blgeleri
56
Avrupa'da Merkez ve Snr ya da evre
.58
Macaristan
Eflak ve Badan.
.. 59
.
60
Krm Hanl
. 61
Sonu
.63
VI
Osmanllarda Gm Madenleri ve Darphaneler
65
Osmanllar in Parann nem
65
Gm Madenleri
66
Darphaneler
70
Sonu
74
Belgeler
75
VII
Fiyat Devrimi'nin Osmanl mparatorluu'ndaki Yansmalarna

Yeniden Bak..
. ... 77
Farkl Yaklamlar
79
Yeni Kantlar ve Eskilerin Yeniden Deerlendirilmesi
.84
Osmanl'da Fiyatlar Neden Ykseldi?
95
Fiyat Devrimi'nin Uzun Vadeli Sonular
97
VIII
Osmanl mparatorluu'nda Fiyatlar ve Enflasyon, 1469- 1 9 1 4
... . 103
Tketici Fiyat Endeksinin Oluturulmas
105
Sonularn Ksaca Deerlendirilmesi
110
Fiyat Deiimlerinin Nedenleri ve Sonular
113
Avrupa ile Karlatrmalar
1 17
Sonu
119
Ek 1
Endeksin Uzun Dnemli Eilimleri
120
Ek 2
Endekse Daha Ayrntl Bir Bak
121
:x
En Byk Tai, 1 808-1844
. . . .... 123
Tailerin Boyutlar
124
Tailerin Yarar ve Maliyetleri
125
Tailerin Sonu
129
Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 1 600- 1 850 .

1 8. Y zyl ncesinde Maliye ve Devlete Verilen Borlar
Devletin Borlanmasnn Evrimi, 1 700-1 850
. 133
134
. 1 37
Bir Borlanma Arac Olarak Kaime
13 9
Devletin Borlanmasnda Galata Bankerleri
141
Tun&fu
Son Yntem: D Borlanma
144
Sonu
.145
XI
Osmanl Zenginleri Servetlerini Nasl Kullanyorlard? .....
. ....... 1 47
Osmanl Tereke Kaytlar.
1 47
Makro Hedefli alma
1 49
Mikro Amal alma
1 50
XIl
Osmanl mparatorluu'nda ve Avrupa'da cretler, 1 4 8 9- 1 9 1 4 ...
...... 155
Fiyatlar
159
cretler
168
Avrupa ile Karlatrma
171
Yaam Standartlarnn Gstergesi Olarak cretler
175
Sonular
1 78
Ek: Endekslerdeki Uzun Dnemli Eilimler
1 80
Notlar
181
Kaynaka
193
Dizin
.203
HARTA, TABLOLAR ve GRAFKLER
Osmanl dneminde Balkanlar'daki madenler (harita)
68
lstanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1700
.87
stanbul iin tketici fiyat endeksleri, 1 469-1700.
88
92
95
Osmanl Kentlerinde Gda Fiyatlar, 1469-1700
Fiyat Endeksleri zeti (on yllk ortalamalar)

Osmanl Para Biriminin Gm ierii, 1469-1914
Osmanl Kentlerinde Gda Fiyatlar, 1469-1865 ...
Avrupa Kentlerinde Tketici Fiyatlar, 1450-1913
GmJ<uru ve Kur Deerleri, 1 780- 1 9 1 4
111
112
112
.113
114
117
1 31
stanbul'da En st Y zde 5'lik Dilimdeki Zenginlerin Servetlerinin

Dalm, 1 600- 1 680
.152
stanbul'da Fiyatlar ve cretler, 1 469- 1 9 1 1 (on yllk ortalamalar)
166
stanbul'da inaat ilerinin cretlerinin Satn Alma Gc
170
174
174
Avrupa Kentlerinde Dz naat ilerinin Reel cretleri

Avrupa Kentlerinde Vasfl inaat llnmor Rul cretleri
Sunu
B u kitaptaki yazlar 1992 ile 2006 yllar arasnda Trkiye'de ve

yurtdnda yaymlanan makaleler arasndan setim. Makaleleri krono
lojik olarak deil, konu ve temalarna gre sralamay tercih ettim. By
lece kitap iinde gl bir btnlk salayabildiimi dnyorum.
Bu almalarda birka konu ne kyor. Bunlardan birincisi, Os
manl devletinin ekonomi alanndaki politikalar ve kurumlardr. Daha
nceleri Osmanl tarihilii 16. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl
Devleti'nin bir gerileme srecine girdiini kabul ediyordu. Ancak son
otuz ylda gerileme yaklamnn yerine toplumun ve devletin kendini
yeniden rgtleyebilme yetenei ne kmaya balad. Bu kitaptaki ma
kalelerde de Tanzimat ncesi dnemde merkezi brokrasinin hem ie
ride hem de darda ortaya kan tehdit ve tehlikelere kar esneklik,
pragmatizm ve mzakere gelenei ile zmler arad vurgulanyor.
Gerekletirilen kurumsal deiiklikler sayesinde imparatorluk
varln daha uzun sre koruyabilmitir. Ancak son kertede, esneklik
ve pragmatizmin geleneksel bir dzeni savunmak yolunda kullanld
n da unutmamak gerekir. Bu deiikliklerin kapitalizme giden yolu
atn sylemiyoruz. Kimi kurumlar deiirken, geleneksel Osmanl
dzeninin en nemli unsurlar olan toprakta devlet mlkiyeti, lonca
lar ve devletin zel ellerde sermaye birikimine kar oluturduu en
geller 19. yzyla kadar srd. Bu temalar Osmanl mparatorlu
u'nda Parann Tarihi (1 999 balkl kitabmda ele almaya balam-
X OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!
tn; elinizdeki kitapta yer alan makalelerde ise parann tesinde daha
genel bir yaklam sz konusu. Birinci makalenin devletin iktisat po
litikalarna ve bu alandaki Osmanl kurumlarna ilikin olarak izdi
i ereve, daha sonraki makalelerde gelitiriliyor.
Kitapta ne kan ikinci konu Sanayi Devrimi ncesindeki dnem
de, zellikle de 1 6.-18. yzyllarda, Osmanl ekonomisinin genel gidi
atn, gelirleri, cretleri ve yaam standartlarn karlatrmal bir
erevede incelemek kaygsdr. Osmanl ile Bat Avrupa lkeleri ara
sndaki gelir farklarnn 1 9. yzylda belirginletii biliniyor. Acaba
benzeri bir karlatrma daha nceki dnemler iin de yaplabilir mi?
Geleneksel Osmanl tarihiliinin duraklama ve gerileme dnemleri
olarak adlandrd yzyllarda ekonomide acaba ne gibi eilimler sz
konusuydu? Bu sorulara yant verebilmek iin, nce fiyatlar sonra da
gelirler zerinde almak gerekiyordu. Fiyatlar, enflasyon, cretler ve
servetleri konu alan makaleler bu ereve iinde deerlendirilebilir.
Fiyatlarn tarihi zerine yaptmz kapsaml almann bir sonucu,
Osmanl tarihinin en byk enflasyon dalgasnn 1 6. yzylda deil, 19.
yzyln ilk yarsnda yaandn gstermesi. Osmanl tarihileri 1 6 . yz
ylda Amerika' dan gelen gmn yol at "Fiyat Devrimi"nin Osman
l'nn gerilemesine yol atna inanyorlard. Ancak almamz, 1 6. yz
ylda Osmanl'da grlen enflasyonun ok byk bir blmnn bte
aklarndan ve tailerden kaynaklandn, bir baka deyile "i kay
nakl" olduunu gsteriyor. Bu durumda Avrupa'daki Fiyat Devrimi'ni
Osmanl'nn gerilemesinin balangc olarak grmek yanl olacaknr.
stanbul'daki ii cretleri zerine yaptmz alma ise Osmanl
mparatorluu ile Kuzeybat Avrupa, zellikle de ngiltere ve Hollan
da arasndaki gelir farkllklarnn en azndan 1 6. yzyla kadar geri
gittiini, buna karlk Kta Avrupas'nn dier blgeleriyle Osmanl
arasndaki gelir farklarnn 19. yzyla kadar daha snrl kaldn gs
teriyor. "Gerileme" olarak nitelendirilen dnemlerde cret ve gelirlerin
snrl da olsa art eilimi gstermeleri, Osmanl Devleti'nin niin
uzun mrl olabildii konusunda bize yeni ipular da salyor. An
cak 19. yzylda nce ngiltere'de sonra da Kta Avrupas'nda sanayi
leme srecinin hz kazanmas ile aradaki fark giderek alacaktr.
Daha nce iki ayr dilde ve eitli dergilerde yaymlanm makale
leri bu kitap iin hazrlarken ortaya kan tekrarlar azaltmaya gayret
SUNU
ettim, ancak kimi durumlarda yazlarn btnln bozmamak iin

belirli blmleri korumay tercih ettim.
Bu kitap neredeyse bir yla yaylan ortak bir abann rn oldu.
Daha nce Trke olarak yaymlanmam makalelerin evirisini b
yk bir titizlikle gerekletiren Gkhan Aksay'a teekkr ederim. Bu
projeyi gndeme getiren ve srecin her aamasn byk bir yetkinlik
le tamamlayan, daha nce baka yaynlar srasnda da birlikte alt
mz sevgili dostum Ali Berktay'a da ok teekkr borluyum.
evket Pamuk
Ekim 2007
XI
Seici Kuru msal De iim ve

Osman l n n Uzun m rl l*
Osmanl tarihilii son otuz ylda hi phesiz bir hayli mesafe al

d. Ancak yant henz verilmemi ya da yeterli bir biimde verilme
mi birok soru karmzda duruyor. Bunlardan birisi de Osmanl
devletinin Avrasya'da, ticaret yollarnn kava olan bir corafyada
varln nasl alt yzyl srdrebildiidir. Avrupa'da pek ok devle
tin varlklarn bu kadar uzun sreli koruyamadklarn biliyoruz. Do
uda ise 16. yzylda Osmanllarla birlikte genileme ve refah dne
mi yaayan iki devlet, ran'daki Safeviler ve Hindistan yarmadasnn
kuzeyindeki Trk-Mool Devleti 1 7. ve 1 8 . yzyllarda mali ve aske
ri sorunlarn basks altnda kaldlar, gebe airetlerin istilalarna da
yanamayarak ykldlar. Oysa 1 7. yzylda benzeri basklarla kar
karya kalan Osmanllar 1 8. yzyln sonlarndaki ve 1 9. yzyln
balarndaki youn savalara karn toparlanarak ve merkezi yneti
min gcn artrarak modern dneme ulaabildiler. Bu yazda kimi
Osmanl kurumlarnn uzun vadeli deiimini inceleyerek Osmanl
Bu makale ilk haliyle daha once u kaynaklarda yaymlanmt:
"Inseitueional Change and ehe Longevty of ehe Ottoman Empire, 1500-1800", Jour
nal of Interdisciplinary Hstory, c. 3'i, 2( }4. s 225-47 ; ksaltlm ve Trke olarak:
" Seici Kurumsal Deiim ve Osmanlnn Uzun Omurll", Toplumsal Tarih, Say
1 34, ubat 2005, s. 34-41.
OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!
devletinin varln alt yzyl koruyabilmesinin nedenlerine ulama

ya, hi olmazsa bu ynde ipular gelitirmeye alacaz.
Son yllarda iktisatlar ve iktisat tarihileri iktisadi gelimenin en
nemli etkenlerinden biri olarak kurumlar ve kurumsal deiiklikle
ri ne karyorlar. Bat Avrupa ve ABD gibi toplumlarn son 500 yl
lk iktisadi performansndan yola kan ve "yeni kurumsal iktisat"
olarak adlandrlan okul, iktisadi gelime ve byme iin en nemli
etkenin retici faaliyetlere ynlendiren bir ereve olduu konusunda
hemfikir. Bu balamda, zellikle de yasal ve hukuksal erevenin
oluturulmasnda, devletin ok nemli bir rol olduu kabul ediliyor.
Ancak iktisatlar ve iktisat tarihileri kurumsal deiimin her za
man iktisadi bymeyi destekleyici ynde olmayabileceinin de altn
iziyorlar. Tam tersine, toplumlarn son 500 yllk tarihine bakldn
da kurumsal deiikliklerin her zaman kapitalizm ve iktisadi byme
ynnde olmad, devletlerin de sermaye birikiminin nn amak
tan, iktisadi gelimeyi desteklemekten ok birikimlere el koyucu, ikti
sadi gelimeyi engelleyici ynde davranabildikleri grlyor. Bir ba
ka deyile, siyasal mcadelelerin ve kurumsal deimenin her zaman
kapitalizm ve iktisadi gelime ynnde sonu vermedii, tam tersine
kapitalizm ve iktisadi gelime ynndeki kurumsal deiimin istisnai
olduu vurgulanyor.
Son dneme kadar Osmanl tarihilii 16. yzyln sonlarndan iti
baren Osmanl devletinin bir gerileme srecine girdiini kabul etmi
ti. Ancak son otuz ylda Osmanl tarihilerinin bir blm 16. yzyl
dan sonraki dnemi " kesintisiz bir gerileme" bakasyla yorumla
mak yerine, bu yzyllarda Avrasya ktasnda ortaya kan deiiklik
ler karsnda toplumun ve devletin kendini yeniden rgtleyebilme
yeteneini ne karyorlar. Sadece 19. yzylda deil, Tanzimat nce
si dnemde de merkezi brokrasinin hem ieride hem de darda or
taya kan tehdit ve tehlikelere kar esneklik, pragmatizm ve mza
kere gelenei ile zm arad, kendisine kar ayaklanan kesimleri
oluturduu koalisyonlarn iine ekebildii vurgulanyor. rnein
Karen Barkey 17. yzylda Celali isyanlar ile doruuna ulaan siyasi
bunalm srasnda, Osmanllarn esnek davranarak ve mzakere bece
rilerini kullanarak merkeze kar ayaklanan pek ok kii ve kesimi
yanlarna ekmeyi baardklarna iaret ediyor.
SEC KURUMSAL DE.'.i. 1.1
'. E
OSMANLININ UZUN MRLLG
Burada esneklik ve pragmatizm derken, uygulanan politikalarda

ve kurumsal deiikliklerde her zaman sk kurallara, adet ve gelenek
lere, dine, gemiteki davran kalplarna ve dmanlklara bal kal
madan hareket edebilme zelliklerini kastediyoruz. Osmanllar en er
ken dnemlerinden balayarak bu zellikleri sergilediler, sergilemek
zorunda kaldlar. 14. ve 15. yzyllarda nce Kuzeybat Anadolu'da
ve daha sonralar Balkanlar'da Mslman ve Hristiyanlarn, Trke
ve Rumca konuanlarn iie yaad bir corafyada Osmanllarn
baarl olabilmelerinin ardnda, deien koullara uyum salayabil
meleri, ok eitli kaynaklardan yetenek "devirebilmeleri" , ok yn
l arlar yapabilmeleri yatar. Bylece Osmanllar sadece gaza yo
lunda Hristiyanlara kar savamak isteyenleri deil, servet, g veya
iktidar peinde mcadele vermeye hazr Hristiyan ve Mslmanlar
da kendi yanlarna ekebilmilerdir. Osmanllar ateli silahlar kom
ularna kyasla ok daha erken ve etkin biimde benimsemilerdir.
Osmanllar ayrca fetih ve yaylma srecinde, bakalarndan renme
ve bakalarnn kurumlarn dn alma konusunda rahat davrana
bilmiler, kendi egemenliklerini tam olarak kuramadklar yerlerde,
yerel sekinlerle pazarlk ederek onlarn desteini alabilmilerdir. Bir
baka deyile, son yllardaki kimi almalarn da vurgulad gibi,
kurulu dneminde Osmanllar dini kurallar izlemekten ok, esnek
ve pragmatik davran biimleri sergilemilerdir.2
Ksacas esneklik, pragmatizm ve mzakereci eilimleri sayesinde
Osmanllarn baarl olduklar, Avrupa ve Asya'da pek ok devletin
varln koruyamad bir dnemde kendilerini modern dneme ta
yabildikleri sylenebilir. Ancak son kertede, esneklik ve pragmatiz
min geleneksel bir dzeni koruyabilmek ve srdrebilmek yolunda
kullanldn da unutmamak gerekir. Osmanl toplumu ve Osmanl
devletinin 1 9 . yzyl ncesinde kapitalizme giden kurumsal deiik
liklikleri gerekletirdiini sylemiyoruz. Osmanl toplumu ve Os
manl brokrasisinin Tanzimat hareketinden ok daha ncelerden iti
baren kimi alanlarda, zellikle de varolan dzenin daha iyi alabil
mesi ynndeki deiiklikleri gerekletirebilmesi sayesinde, impara
torluun ok daha uzun bir sre yaamas mmkn olmutur. Ancak
kimi kurumlar deiirken geleneksel Osmanl dzeninin en nemli
unsurlar olan toprakta devlet mlkiyeti, loncalar, zel ellerde serma-
4 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!
ye birikimi nndeki engeller gibi kurumlar 1 9. yzyla kadar fazla

deimeden varlklarn srdrebilmilerdir.
Osmanllarn esneklik ve pragmatizm rneklerine, mzakere etme
ve uzlama eilimlerine pek ok alandan rnekler vermek mmkn.
Biz bu yazda iktisadi ve mali alandaki uygulamalar ve bu alanlarda
ki kurumlarn Tanzimat ncesinde, 17. ve 1 8 . yzyllarda gsterdii
deiiklikleri inceleyeceiz. Bu davran biimlerinin ve kurumsal de
iikliklerin Osmanllarn 1 9 . yzyla kadar varlklarn koruya bilme
lerine katkda bulunduunu savunacaz.
Bu yazda gelitirilen tezlerin yakn tarihimizi de ilgilendirdiini
dnyorum. Sadece Cumhuriyet dneminde deil, son iki yzyllk
sre iinde, laiklik ve dier konularda Osmanl-Trkiye izgisi dier
slam toplumlarndan ayrlyor. slam ile modernite arasnda daha
farkl bir sentez oluturma abalarn tarihsel olarak anlamaya alr
ken, Osmanllarn sk sk ne kan esneklik ve pragmatizm izgisi ve
ya birikimi nemli bir ipucu oluturuyor. Osmanl-Trkiye tarihinin
zglln anlamaya alrken, tarihsel arkaplanda Osmanl se
kinlerinin bu davran biimini de dikkate almamzn yararl olaca
n dnyorum.
ktisadi
ve
Mali Kurumlar
Klasik dnem Osmanl toplumundaki en nemli iktisadi ve mali

kurum, hi phesiz timardr. Timar dzeni, para kullanmnn snrl
kald bir ortamda, devlet mlkiyeti altndaki topraklarda kyl re
ticilerden toplanan vergi gelirlerinin sipahi arlkl bir orduya dn
trlmesini salyordu. Bylece timar sadece toprak dzeninde deil,
zellikle de mali ve askeri alardan anahtar bir kurum durumunday
d. Ancak bugn Osmanl devleti ve uygarlyla sk skya zdele
tirilen bu kurumu, Osmanllar fethedilen tm topraklarda yerletir
meye almadlar. Dou Anadolu, Badat, Basra, Msr, Yemen, Ef
lak, Bodan, Grcistan ve Kuzeybat Afrika gibi daha uzak ve mer
kezden olduka esnek biimde ynetilen blgelerde, Osmanllar vergi
toplamaya nem vermekle birlikte, varolan toprak dzenlerine ancak
snrl biimlerde mdahale etmilerdir.
Ayn eyler bu vilayetler iin hazrlanan kanunnameler hakknda
da sylenebilir. Osmanllarn fethedilen vilayetlerde yaptklar kurum-
SEC KURUMSA_ DEG IM
VE
OSMANLININ UZUN OMRLLGU
sal dzenlemeler zerine nemli bilgiler salayan bu metinler, zellik

le uzak vilayetlerde Osmanllarn kendi kurum ve uygulamalarn top
tan yerletirmek yerine, varolan kurum ve uygulamalarn pek ounu
kabul ettiklerini ak biimde gsteriyor.3
Bylece, 16. yzyldan itibaren sadece timarda veya mali konular
da deil, pek ok idari konuda imparatorluk iinde ortaya farkl ku
rumsal yaplar ve uygulamalar ile farkl blgeler kmtr. Merkeze
en yakn ve merkezden en sk denetlenebilen blgelerdeki kurumlar
stanbul blgesindeki kurumlara ok yaknd. Ancak bakentten co
rafi ve ynetimsel anlamda uzaklatka, kurumlar ve idari uygula
malar deimekte, merkez ile yerel yaplar ve gler arasnda deien
dengeleri yanstmaktayd. rnein imparatorluk ve devlet iin byk
nem tayan Msr'da timar yerletirilmemitir. Msr'da toprak d
zeni ve mali uygulamalar Nil vadisi ve deltadaki sulu tarmn gereksi
nimleri ile yerel toplumsal yaplara bal olarak biimlenmitir. Daha
da uzaktaki snr vilayetlerinde ise, Osmanllar kendi kurumlarn yer
letirmek yerine ounlukla yerel kurum ve uygulamalar srdrmeyi
tercih etmilerdir. 4
Merkezden uzak vilayetlerde kurumsal deiimin daha snrl tu
tulmasnn bir nemli nedeni, iktisadi, toplumsal ve nihayet siyasal
alkalanmalara neden olmamakt. Ayrca, merkezi devletin kktenci
deiiklikleri yapmaya yetecek mali ve siyasi gcnn olup olmad
da belli deildi veya pek ok durumda olmad kabul ediliyordu. Ge
ni imparatorlukta Osmanllarn glerinin snrlarn ounlukla ger
eki biimde deerlendirdikleri ve varolan mali, askeri ve siyasal
glerini ve kaynaklarn hesapl biimde harcadklar sylenebilir.
Osmanllar ve Faiz
slam dininin faizi yasaklam olmasnn kredi ilikilerinin gelimesini nledii, ya da en azndan nnde ciddi bir engel oluturduu sk
sk ne srlr. Ayrca, mevduat bankaclnn olmay da dardan
bakan pek ok gzlemciyi slam toplumlarnda finans kurumlarnn
ve finans aralarnn varolmad sonucuna gtrmtr. Tefecilie
kar dini nedenlerden kaynaklanan bir yasaklamann ortaada Ak
deniz'in evresinde hem slam hem de Hristiyan dnyasnda egemen
6 OSMANLI EKONOMSi VE KURUMLAR!
olduu dorudur. Ancak, faiz ve tefecilik ya da Arapa deyimiyle ri

ba, Kuran'da ve daha sonraki slam yaznnda iddetle eletirildii
halde, daha sonra Avrupa'da olduu gibi, ortaa slam hukuku iin
de de bu yasaklarn etrafndan dolamann eitli yollar kefedilmi
ti. Bu hukuksal oyunlar, uzman hukukular tarafndan fazla hararet
li olarak benimsenmese de, hi olmazsa slam hukukuna aykr bulun
mamt. Bu nedenle, ticari ilemlerde faiz kullanmnn nnde al
mas mmkn olmayan engeller bulunmuyordu.
Ortaa slam toplumlar bylece slam hukukunun zelliklerini
de dikkate alarak olduka ileri finans aralar ve kurumlar gelitirdi
ler. 12. ve hatta 1 3 . yzyllarda, Dou Akdeniz'deki kredi ve finans
kurumlar Bat ve Gney Avrupa'dakilerden daha ileriydi. Osmanl
kredi ve finans kurumlar da, 17. yzyln sonlarna kadar Avrupa'da
ki gelimelerden pek etkilenmeden slam gelenei iinde kaldlar. s
lam'n faiz yasaklarna karn, Osmanl kentlerinin iinde ve yakn
evresinde youn kredi alar geliti. Faiz yasann almasn sala
yan ve dier slam toplumlarnda rabet gren slam i ortaklklar,
Osmanl toplumunda da yaygn olarak kullanld.
Ne slam dininin faize getirdii yasaklamalar ne de Avrupa'dakine
benzeyen trden bankaclk kurumlarnn yokluu Osmanl toplumun
da kredi ilikilerinin yaygnlamasn engelleyebilmitir. Ronald Jen
nings, Osmanl mahkeme kaytlarna dayanan aratrmalarnda, 1 6 .
yzylda Anadolu'd a Kayseri, Karaman, Amasya ve Trabzon gibi kent
lerde ve evrelerinde bor verenlerle alanlar arasnda ok youn iliki
alarnn gelitiini gstermitir. Jennings, inceledii yirmi yllk d
nemde, bor-alacak ilikilerindeki anlamazlklar nedeniyle bu kentle
rin mahkemeleri nne gelen binlerce dava ile karlamtr. Bu kayt
larda kredilere dzenli olarak faiz uygulanmaktayd. Mahkeme nne
gelen kiiler, faiz uygulamasn gizlemek veya hukuki engellemeleri a
mak iin kendilerini herhangi bir oyuna bavurmak zorunda hissetmi
yorlard. Yllk faiz oranlar yzde 10 ile 20 arasnda deimekteydi.5
Osmanl kentlerinde kredi ilikileri iinde yer alan ve ilgin zel
likler tayan bir kurum da para vakflardr. Para vakflar rnei fa
iz konusunda Osmanllarn dier slam toplumlarna gre daha esnek
davrandklarn gsteriyor. slam hukukuna gre vakf, zel mlkiyet
altndaki bir maln gelecektek gelirinin kamu yararna veya hayr
SEC KURUMSAL DEGIIM VE OSMANLININ UZUN OMURLLG
amacyla tahsis edilmesi demekti. Para vakflar ise mal varl olarak
nakitle kurulan ve bor vererek saladklar faiz geliriyle amaladk
lar faaliyetleri yerine getirmeye alan kurululard. Para vakflar
nn faaliyetleri 15. yzyln balarndan itibaren Osmanl mahkemele
ri tarafndan onaylanmaya balamt. 1 6 . yzyln sonlarna gelindi
inde, para vakflar Anadolu ve Balkanlar'da bir hayli yaylmt.
1 6 . yzylda Osmanl ulemas arasnda para vakflarnn faaliyet
lerinin meru olup olmad zerine canl bir tartma balad. Vakf
larn mal varlklarnn sadece gayrimenkul ve benzeri deerlerden
olumas gerektiini ve para vakflarnn faaliyetlerinin slam'n faize
getirdii yasaklamalarla elitiini dnenler, bu vakflara kar k
yorlard. Ancak, ulemann ounluu pragmatik tutumlarn srarla
srdrdler ve sonunda slam toplumu iin yararl olan bireyin slam
iin de yararl olaca gr galip geldi. Bu hararetli tartmalar s
rasnda dnemin eyhlislam Ebussuud Efendi de faizle bor para
vermedikleri takdirde pek ok vakfn keceini, bunun da slam
toplumuna zarar vereceini syleyerek, para vakflarnn faaliyetleri
ni tamamen pratik adan savunmutu.6
Para vakflarnn imparatorluun Arap vilayetlerinde ne lde ya
yld konusundaki bilgilerimiz fazla ayrntl deildir. Ancak, bir yan
da Anadolu ve Balkanlar ile te yanda Arap vilayetleri arasnda, faiz
li kredi uygulamalarnn ve para vakflarnn kabul edilileri ve yaygn
lklar konusunda nitel bir farkllk olduunu kabul etmek gerekiyor.
Nitekim Suriye'deki mahkeme kaytlar zerinde alan tarihiler, 16.
yzylda faizsiz borlarn saylarnn faizlilerden ok daha yksek ol
duunu ve yerel mahkemelerin faizli borlar isteksizlikle ve ancak s
tanbul'dan padiahn yollad talimatlar sonucunda kabul edebildik
lerini belirtiyorlar. Ancak 1 8 . yzyla gelindiinde, Suriye'de de kent
ler ve krlardaki kredi ilikilerine faizli uygulamalarn egemen olduu
nu biliyoruz. Bu blgesel farkllklar slam'n Anadolu' da Arap vilayet
lerine kyasla daha esnek olarak yorumlandn gsteriyor.7
Ekonomide Devlet Mdahaleciliinin Snrlar

Sanayi Devrimi ncesinde Eski Dnya'da hemen her devlet birbi
rine benzeyen iktisadi sorunlarla kar karyayd. Bu sorunlarn en
8 OSMANLI EKONOMiS VE KURUMLAR!
banda devletlerin kendi varlklarn koruyabilmek iin yapmalar

gereken iler geliyordu. Bakentin, ordunun ve dier kentlerin iaesi
nin salanmas, vergi toplanmas, uzun mesafeli ticaretin desteklen
mesi ve denetlenmesi, para arznn istikrara kavuturulmas, her dev
let iin en nde gelen iktisadi politika sorunlar arasnda yer alyordu.
nceleri, devletlerin bu tr sorunlarla urama kapasiteleri snrly
d. Ancak zaman iinde, kurumsal donanmlarnda ve niteliklerinde
nemli deiiklikler oldu. Devletlerin iktisadi politika hedeflerine y
nelik rgtlenme ve gerekli kurumlar ina etme abalar sayesinde,
Avrupa'nn byk bir blmnde ve Asya'nn bir ksmnda devlet ay
gtlar glendi. Bu sayede, devletlerin ekonomiye yapt mdahalele
rin kapsam ve etkinlii bir hayli artt ve nemli dnmlere urad.
Bu sre iinde iktisat politikalarnn ieriini ve ilikili kurumla
rn zaman iinde kazandklar somut biimleri belirleyen en nemli et
kenlerden biri, devletin ve devlet-toplum ilikilerinin niteliiydi. Dei
ik toplumsal kesimler devlet politikalarn etkilemeye, devlet politi
kalar araclyla kendi karlarn savunmaya almaktaydlar. Kimi
durumlarda belirli bir toplumsal kesimin devlet zerindeki etkisi o
kadar gl oluyordu ki, devlet o kesimin devleti olarak nitelendirile
biliyordu. Kimi dier durumlarda ise, devlet toplumdan belirli ller
iinde bamsz davranan ya da toplumdan uzak bir brokrasinin
elinde olabiliyordu.
Osmanl toplumunda 1 5. yzyln sonlarna kadar, taradaki top
raa bal Trk kkenli aristokrasi ile ounluu devirmelerden olu
an merkezdeki brokrasi arasnda youn bir mcadele yaand. 1 5 .
yzyln ikinci yarsnda, il. Mehmed'in baarl merkezileme hamle
siyle birlikte, dengeler kesin olarak ve merkezden yana deiti. Top
raa bal aristokrasi yenilirken, zel mlkiyet altndaki topraklara
devlet el koydu ve iktidar brokrasinin elinde topland. Bu kkl d
nmden sonra, devletin iktisadi uygulamalar artk ok daha gl
bir biimde brokrasinin nceliklerini yanstmaya balad. Buna kar
lk, toprak sahiplerinin, tccarlarn ve sarraflarn devletin iktisadi
politikalar zerindeki etkileri snrl kald.
Merkezi brokrasi, kendisinin en tepede olduu bir toplumsal d
zeni kurmay hedefliyordu. Kent ekonomisinin iaesi, uzun mesafeli
ticaret ve ithalat bu toplumsal dzene istikrar salayacakt. Tccarla-
SEC KURUMSAL DEGIM
VE
OSMANLININ UZUN MRLLG
rn, loncalarn ve sarraflarn faaliyetleri, bu toplumsal dzenin yeni

den retilmesine katkda bulunduu srece, devlet onlara hogryle
yaklayor ve hatta destekliyordu. 17. ve 1 8 . yzyllarda merkeziyet
i yaplarn bir hayli zayflamasna karn, reticiler ve tccarlar bu
geleneksel politikalarn deitirilmesi iin merkezi devlet zerinde
bask oluturacak kadar glenemediler. Sadece tarada, yerel olarak
gl kesimler, yerel yneticiler zerinde etkili olabildiler.
Merkezi brokrasinin politika nceliklerini izleyen Osmanl devle
ti, ekonomiye sk sk mdahale etmekten kanmamtr. Nitekim s
lam hukukuyla ve ortaa slam devletlerinin uygulamalaryla kar
latrldnda, Osmanllarn ekonomiye daha fazla mdahale ettikle
ri grlmektedir. Ayrca Osmanllar mali, iktisadi ve idari konularda,
slam hukukuyla sk sk elien kendi kanunlarn kardlar ve bun
lar uyguladlar. Geri Osmanllarn rnein kent ekonomisini denet
lemek amacyla bavurduklar ihtisab ve narh gibi uygulamalar slam
hukukundan alnmtr ama, Osmanllar bu tr kurum ve yntemleri
dier slam devletlerinden ok daha sk kullandlar.
Ancak, ncelikleri ve niyetleri politikalar ve sonularndan ayr
mak gerekir. Devlet mdahaleciliinin arzulanan sonulara ulap
ulamayaca devletin etkinliine balyd. Oysa, sz konusu olan
yzyllarda devletlerin kaynaklar ve etkinlii bir hayli snrlyd. Bu
dnemde devletlerin piyasalara kapsaml ve etkili biimde mdahale
etme gleri yoktu. Nitekim, devlet mdahaleleri hedeflerine ula
makta yetersiz kalnca, Osmanl ynetimleri glerinin snrlarn g
rerek rendiler ve il. Mehmed ( 1 444, 1451-148 1 ) dneminin kap
saml ve sert mdahaleciliinden, zaman iinde daha seici bir mda
halecilik anlayna kaydlar.
Ancak, Osmanl ynetimlerinin mdahalecilik anlaynda 15. ve
1 6 . yzyllardan sonra ortaya kan bu deiiklik, ne yazk ki tarihi
ler tarafndan yeterince anlalamamtr. Fatih ve ondan hemen son
raki padiahlar tarafndan karlan kanunlar bugn hala Osmanl
mdahaleciliinin rnekleri olarak gsteriliyor, uygulamada daha
sonra ortaya kan deiiklikler gzard ediliyor.
Osmanl tarihilerinin devlet mdahaleciliinin deien nitelii ko
nusunda daha gereki bir deerlendirme yapamaylarnn bir nede
ni de tarih yazclna egemen olan devlet merkezli bakasdr. Dev-
10
leti hereyin merkezine koyanlar, ekonomiye de devlet mdahalecilii

yoluyla yaklatlar. Ayrca, arivlerden derlenen kantlarn devletin
ekonomiye mdahalelerinin kapsam ve skl konusunda tarihileri
yanlttn da gzard etmemek gerekir. Bu hatalarn bir blm ar
iv belgelerinin doasndan kaynaklanyor. Devletin iktisadi yaama
yapt her mdahale, yerel kadlara ya da baka grevlilere gnderi
len bir talimat biiminde kayda alnmaktayd. Biz de bu kaytlar oku
yarak yaplan her mdahale hakknda ayrntl bilgi sahibi oluyoruz.
Oysa, devletin piyasalara ya da ekonominin ileyiine mdahale et
medii ve ezici ounluu oluturan saysz olay hakknda elimizde
hibir kayt yok. Pek ok tarihi de ariv belgelerinin bu tek yanl ni
teliini gzard ederek, Osmanl devletinin ekonomiye mdahalesi
nin, imparatorluun hemen her kesinde ounlukla ve hatta her za
man uygulanan bir kural olduu sonucuna varyor.
Yerel ynetimlerin temel mallarn fiyatlarn belirlemek iin olu
turduklar ve kadlar tarafndan kayda alnarak ilan edilen narh liste
leri bu konuda ok ilgin bir rnek oluturuyor. Bu listelerden birka
nn yaymlanmas, narh uygulamasnn Osmanl dneminde kent
ekonomisinin kalc bir zellii olduu izlenimini yaratmtr. Oysa,
son yllarda stanbul'daki 1 numaral Surii, Galata ve skdar mah
kemelerinin 15. yzyln ortalarndan 19. yzyln ortalarna kadar el
de bulunan ve saylar bin cildi aan tm kaytlar zerinde yaptmz
taramalar sonucunda, narh listelerinin hi de srekli ya da dzenli
olarak hazrlanmad; zellikle 16. yzyldan sonra, narh listelerinin
arlkl olarak mal ve para piyasalarndaki darlk, ktlk, parasal dal
galanma ve olaanst istikrarszlk dnemlerinde hazrlandklar an
lalyor. Buna karlk, daha istikrarl dnemlerde, kimi durumlarda
yirmi otuz yllk sreler boyunca yerel yneticilerin narh listeleri ha
zrlamad dikkati ekiyor.
Bir dier tr hata da ariv belgelerinin byk bir blmnn ba
kentin ekonomisine ilikin kantlar sunmasndan kaynaklanyor. Bu
kantlar pek ok tarihiyi benzeri mdahalelerin dier kentlerde de
uyguland sonucuna gtrmtr. Oysa, stanbul hem bykl
hem de siyasi nemi asndan ok istisnai bir konumdayd. Yarm
milyona yaklaan nfusuyla 1 6 . yzylda Avrupa ve Bat Asya'nn en
byk kentiydi. Dier byk ve tketici kentlerde grld gibi,
SEC KURUMSAL
-EG
M .E -SMANLININ UZUN MRLLG
devletin iktisadi ncelikleri iinde byk bir arl vard. Buna kar
lk, merkezi devlet dier kentlerin iaesine daha az nem veriyordu.
Bu kentlere merkezden atanan yneticiler de lonca rgt, tccarlar,
mltezimler, sarraflar gibi yerel olarak gl olan kesimlerle ibirlii
ne ok daha yatkndlar. Bu nedenlerle, stanbul'daki devlet mdaha
leciliine bakarak, dier kentlerdeki uygulamalar hakknda sonulara
varmak doru olmaz.
Bu gzlemler bize iktisat alanndaki Osmanl devlet mdahalecili
inin artk daha gereki bir deerlendirmesini yapmann zamannn
geldiini gsteriyor. Ariv belgelerine dayanan tarihilik anlaynn
sorunlar ile devletin gc ve etkinliinin snrlar dikkate alndnda,
Osmanl devletinin ticaret ve yerel piyasalara ilikin uygulamalarn
daimi ve kapsaml mdahalecilik olarak deil, seici mdahalecilik
olarak nitelendirmek daha doru olacaktr. zellikle 16. yzyldan
sonra, bu mdahalecilik esas olarak bakent stanbul'un ve ordunun
temel ihtiyalarnn salanmasnda ve darlklarn bunalm boyutlar
na ulat olaanst dnemlerde uygulanmtr.B
mparatorluk inde Para Blgeleri

16. yzyla kadar Balkanlar ve Anadolu'da altn sultani ve gm
akeye dayal bir para dzeni vard. Hiyerarinin en alt basamanda
ise gnlk kk ilemlerde kullanlan ve itibari deerlerle tedavl
eden bakr mangr ya da pul yer almaktayd. Ancak, Osmanl devleti
hzla genileyerek bir imparatorluk boyutlarna ulanca, bu basit pa
ra dzenini srdrme olana kalmad. Birbirinden ok farkl iktisadi
glerin ve ticaret balantlarnn etkisi altndaki yeni topraklarda,
daha nceden kurulmu para dzenleri vard. Osmanllar bu blgeler
de iki basamakl bir yaklam benimsediler.
Altn sikkelerde sultani ad verilen sikke tm imparatorluk dze
yinde tek Osmanl sikkesi konumuna getirildi. Bu tercih hem simge
sel hem de iktisadi nedenlerden kaynaklanyordu. Egemenliin en te
mel simgesi olan tek bir altn sikke ile Osmanllar, Balkanlar'dan M
sr'a ve Kuzeybat Afrika'ya kadar tm imparatorluu birletirmi
oluyorlard. Sultaninin arl ve ayar, lkeleraras ticarette temel
deme arac konumunda olan Venedik dkas nnkine eitlenmiti.
11
12
Osmanllar sultaninin nerede baslaca, nerede baslmayaca konu

sunda byk duyarllk gsterdiler, her blgenin hukuki statsn
dikkate aldlar. Bu nedenle, Balkanlar ve Anadolu'nun yansra Msr,
Tunus ve Cezayir'de sultani dzenli olarak baslrken, zerk Eflak ve
Bodan prensliklerinde hibir zaman baslmad. zerk Krm Hanla
r da kendi adlarna gm sikke bastrabildikleri halde, Krm'da ne
hanlar adna ne de Osmanllar adna altn sikke darbedildi.
Gnlk ilemlerde ve bir lde uzun mesafeli ticarette kullanlan
gm sikkelerde ise, merkezi devlet yeni fethedilen blgelerde ufak
tefek deiikliklerle de olsa varolan para birimleriyle yaamay tercih
etti. Yeni fethedilen topraklarda baslan gm sikkelerin zerine Os
manl padiahnn ad eklendi, ancak sikkelerin grnmlerinde,
standartlarnda ve isimlerinde nemli deiiklikler yaplmad. Balkan
lar ve Anadolu'da tedavl eden akeye ek olarak, Suriye ve Msr'da
para, lrak'ta ahi, Tunus'ta nasri Osmanl gm para birimleri ola
rak tedavl etti. Bakr sikkelerde de yerel trlerin retimi srdrld.
Bu tercihin ardndaki en nemli neden, iktisadi sorunlara ve buna
bal olarak toplumsal dalgalanmalara yol amamakt. Ayrca, mer
kezi devletin imparatorluk leinde tm gm sikkeleri birletire
cek mali, idari ve iktisadi gcnn olup olmad da belli deildi. By
lece geni imparatorluk leindeki para uygulamalarnda, daha on
ce timar ve pek ok dier kurumla ilikili olarak vurguland gibi,
Osmanllar kat kurallar srarla uygulamaya almak yerine, kendi
glerinin snrlarn da dikkate alarak yerel koullardan kaynakla
nan eitlilii benimsediler.9 Gnmzde Avrupa'da tek para birimi
ne geilmesi abalarnn ne kadar yava ilerledii dnlrse, akeyi
tm imparatorluk iin tek para birimi olarak ne srmemekle Os
manllarn ne kadar gereki davrandklar daha iyi anlalr.
Borlanma Kurumlarnn Evrimi

Osmanl mali kurumlarnn, zellikle de vergi toplama-i borlan
ma kurumlarnn 1 7. ve 1 8 . yzyllardaki evrimi, Osmanllarn kar
karya kald glkleri ama konusunda ne kadar esnek ve prag
matik davranabilecei, mzakere etme ve uzlama becerilerini kulla
narak ne tr zmler retebilecei konusunda arpc bir rnektir.
SEOI KURUMSAL DEGIIM
E OS&IA"-'-"'" UZUN
MRLLG
Bu dnemde merkezi devlet taradaki etkinliini byk lde yitir

mesine karn, merkezin iktidarna meydan okuyan taral sekinlerle
yeni bir ortaklk kurarak tarmsal art paylamay kabullenmitir.
Merkezi devletin vergi gelirlerinin azalmasna kout olarak i bor
lanmann da nemi artm ve zellikle 1 8 . yzylda kamu finansman
aralarnda da nemli gelimeler yaanmtr.
Avrupa'da ortaan sonlarna gelindiinde, krallar, prensler ve
devletler, bankerlerin olaan mterileri arasna girmilerdi. slam
toplumlarnda ise, faiz konusundaki yasaklamalarn da etkisiyle, h
kmdarlara ve devlet hazinelerine bor verme ilemleri daha farkl
yrtlm, bu alanda yaygn olarak iltizam sistemi kullanlmtr. il
tizam sisteminde, sermayeleri olan bireyler devlete yaptklar pein
nakit demeler karlnda, belirli bir blgenin ya da kaynan vergi
lerini toplama imtiyazn elde etmekteydiler. ltizam sistemi Akde
niz' den Hint Okyanusu'na kadar tm slam devletlerinde, ortaadan
19. ve 20. yzyla kadar vergi toplamann en yaygn biimi olarak
kullanlmtr.
Osmanllar iltizam dzenini 17. yzyln sonlarna kadar ufak te
fek deiiklerle srdrdler. 15. ve 1 6 . yzyllarda devletin vergi ge
lirlerinin sadece snrl bir blm iltizam dzeni erevesinde tahsil
edilmekteydi. Vergi gelirlerinin en byk blm timar dzeni ere
vesinde sipahiler tarafndan tarmsal reticilerden yerel ve ayni olarak
toplanyordu. Sava teknolojisindeki deiiklikler nedeniyle merkezde
daha byk ve daimi ordular oluturma gerei ortaya knca, timar
dzeni hem askeri hem de mali nemini yitirmeye balad. Devletin
tarmsal artn daha byk bir blmn merkezde toplamas y
nndeki basklar artt. 16. yzyln sonlarna doru devlet, timar d
zenini terk etmeye, iltizama daha fazla arlk vermeye balad.
Mali koullarn bozulmas, merkezi devletin iltizam sistemini i
borlanma amacyla kullanma eilimini de glendirdi. 1 7. yzylda
iltizam kontratlarnn sreleri bir ila yldan ila be yla, hatta
daha uzun srelere karld. Mzayedede belirlenen fiyatn giderek
artan bir blm de pein olarak talep edilmeye baland. Bylece il
tizam dzeni bir tr i borlanmaya dntrlyor ve gelecein ver
gi gelirleri merkezi devlet tarafndan teminat olarak kullanlm olu
yordu.
13
1 695 ylnda malikane dzeninin balatlmasyla ayn ynde daha

da ileri admlar atlm oldu. Malikane dzeninde devlet, bir gelir
kaynandan vergi toplama hakkn vergiyi toplayacak kiiye hayat
nn sonuna kadar satmaktayd. Malikane dzenini bir iyileme olarak
sunmaya alanlarn ne srdkleri gereke, kontrat sresinin uzatl
mas sayesinde vergi toplayanlarn vergi kaynana, zellikle de ky
l reticilere daha iyi davranacaklar ve bylece retim dzeylerinde
uzun vadeli artlar salanacayd. Oysa, ksa vadeli iltizam ile kar
latrldnda, malikane dzeninin getirdii en nemli yenilik, dev
letin vergi gelirlerini garanti gstererek daha uzun dnemli borlana
bilmesi olmutur. o
Sermayedarlar asndan bakldnda, bir yandan kontrat srele
rinin uzatlmas, te yandan da pein olarak talep edilen miktarlarn
artrlmas, mzayedeye katlanlarn ardnda ok daha gl bir fi
nans desteinin oluturulmasn gerekli klyordu. Bu nedenle, stan
bul'un sarraflar vergi toplama srecinde giderek daha nemli bir rol
oynamaya baladlar. Malikane mzayedeleri Osmanl askeri ya da
devlet snfnn denetimindeydi. Dier toplumsal kesimlerin mzaye
delere katlmalarna genellikle izin verilmiyordu. Ancak malikanecile
rin ardnda, onlara pein demeyi yapmalar iin bor veren, malika
neyi daha kk alt-birimlere ayrarak vergi toplama srecini rgt
leyen gayri mslim sarraflar bulunmaktayd. Bylece stanbul'da ya
ayan 1 .000 ile 2.000 arasnda malikaneci-sarraf ile taradaki 5.000
ile 1 0.000 arasnda bireyden oluan bir kesim istihdam ettikleri ilet
meci, muhasebeci, tahsildar ve dier alanlaryla birlikte imparator
luun vergi gelirlerini devlet adna topluyor ve bu gelirleri devletle
paylayordu. Taradaki etkinliini artramayan merkezi devlet bu
ortakl kabullenmek durumundayd.
Malikane dzeni devletin mali skntlarna yeterli bir zm sa
layamad. Malikaneciler ldnde kontratlarn tekrar devlet deneti
mine dnmesi salanamad iin, bu dzen devlete ulaan vergi gelir
lerini artramad, tersine azaltm oldu. Osmanl dzeninin askeri ve
mali zayflklarn dramatik bir biimde gzler nne seren 1 76 8-74
savann bitiminden sonra, mali brokrasi esham ad altnda yeni,
ancak ncekilerle ilikili bir i borlanma dzeni balatt. Bu dzende
bir vergi kaynann yllk gelirini devlet nceden belirlemekteydi. Bu
SEC KURUMSAL DEGI M
>E
uZUN MRLLG
miktar daha sonra byk sayda paya blnmekte ve paylarn herbi

ri, kendilerine yaamlar boyunca her yl sz konusu sabit geliri sa
lamak zere alclara satlmaktayd. Vergileri toplama iini devlet y
rtecekti. Esham paylar, saladklar sabit yllk gelirin alt ile yedi
kat arasnda bir fiyatla satlmaktayd.
Esham dzenine geiin nemli bir nedeni, i borlanmay mza
yedelere egemen olan az sayda byk sermayedardan daha ok say
da, orta ve kk lekli sermayedarlara doru yaymak arzusuydu.
Ancak, esham paylarnn kiiler arasnda alm ve satmn devletin en
gelleyememesi ve bylece ilk alclarn lmnden sonra miraslarn
da devletten gelir salamaya devam etmeleri nedeniyle, bu yeni dze
nin yararlar snrl kald. Eshamn yrrlkte kald yarm yzyllk
srede, mali koullarn biraz olsun dzeldii dnemlerde brokrasi
bu pahal ynteme son vermeye alt. Buna karlk, mali dengelerin
ktletii ve devletin ne pahasna olursa olsun bor almaya alt
dnemlerde ise, esham daha da geniletme eilimi egemen oldu. By
lece esham dzeni, mali koullara bal olarak ve onlarla ters ynde,
inili kl bir seyir izledi.
1 787-92 sava srasnda devlet Osmanl tarihinde ilk kez olarak
bir yabanc lkeden, Fransa, spanya veya Hollanda'dan bor almay
da dnd. Hollanda devleti 1 789 ylnda verdii yantta bor vere
meyeceini belirtmekte ve Osmanllar zel sektrle iliki kurmaya
armaktayd. Ancak Fransz Devrimi'nin Avrupa'da yaratt g
lkler ve Osmanllarn da fazla istekli olmamalar nedeniyle bu olas
lk daha fazla izlenmedi. Bir dier neri de Mslman lke olmas ne
deniyle Fas'tan bor almakt. Ancak ksa bir sre sonra, bu devletin
Osmanllara bor verecek durumda olmad anlald. Mali bakm
dan glklerle dolu bu dnemde devlet, olaanst sava vergileri ve
devlet hizmeti srasnda zengin olmu kiilerin mal varlklarnn daha
sk msadere edilmesi yoluyla da ek gelir salad.
borlanma srecindeki bir sonraki aamaya 1 830'larn ikinci
yarsnda, artan askeri harcamalar ve reform giriimleri arasnda pek
ok devlet biriminin bte kaynaklar tkenince, harcamalarn sr
drebilmek iin sergi ad verilen bor senetlerini kullanmaya bala
masyla ulald. 1 840 ylndan itibaren de stanbul yresinde kaimei
muteber-i nakdiyye ya da ksaca kaime olarak adlandrlan ve ncele-
15
16
ri faiz geliri de salayan bor senetleri baslmaya baland. Piyasaya

srlen ilk kaimeler sekiz yl vadeliydi ve ylda yzde 12,5 faiz geliri
salyordu. Devlet srarla bu katlarn piyasalarda ek bir mbadele
arac oluturmak iin basldklarn ve bunlarn vergi demeleri de da
hil olmak zere her amala kullanlabileceklerini vurgulamaktayd.
Faiz geliri salayan ancak ok yaygn tedavl grmeyen ilk kaimeleri
bugnk devlet bonolar ile kat para arasnda bir enstrman olarak
deerlendirmek gerekir. Daha sonralar faiz boyutu ortadan kaldr
lnca, kaimeler tam anlamyla kat paraya dnmtr.
Son yllarda Osmanl i borlanma yntemleri zerinde bir hayli
aratrma yapld. Ancak, Osmanl i borlanma yntemlerinin yuka
rda zetlenen evrimi ile, 17. ve 1 8 . yzyllarda Avrupa'daki maliye
kurumlarnn evrimi arasndaki iliki henz incelenmedi. Oysa Os
manl ile Avrupa kurumlarnn evrimleri arasnda arpc benzerlikler
vardr. Ayrca, 1 8. yzylda Osmanl kamu finansman alannda, ver
gi toplama ve i borlanmayla ilgili kurumlar asndan nemli geli
meler yaanrken, zel finans alanndaki gelimelerin snrl kaldn
da belirtmek gerekir. zel finans alanndaki kurumsal deiiklikler
Mslman iadamlarn deil, Avrupallar ile iliki iindeki gayri ms
limlerin faaliyetlerini etkilemitir.
Taradaki sekinlerin ykselen gcne karn, 1 8 . yzylda Os
manl dzeninin en nemli zelliklerinden olan toprakta devlet ml
kiyetinin deitirilememesi ilgintir. Bu sayede merkezi brokrasi Os
manl dzeninin en temel zelliklerinden vazgemeden 1 9 . yzyla ka
dar varln koruyabilmitir. il. Mahmud ve Tanzimat ile birlikte ver
gi gelirlerini paylamaya dayanan ortaklk, merkezi devlet lehine ola
rak yeniden dzenlenecektir. 1 9 . yzylda merkezi devlet glenirken
devlet adna vergi toplayanlarn gc giderek azalmtr.
Sonu
Bu yazda Osmanl tarihini 1 6 . yzyldan sonra kesintisiz bir geri
leme bakasyla yorumlamak yerine, toplumun ve zellikle de dev
letin kendini yeniden rgtleyebilme yeteneini ne kardk. Merke
zi brokrasinin Tanzimat ncesi dnemde de hem ieride hem de d
arda ortaya kan tehdit ve tehlikelere kar esneklik, pragmatizm ve
SEC KURUMSAL DEGIIM VE OSMANLININ UZUN MRLLG
mzakere gelenei ile zm aradn, kendisine kar ayaklanan ke

mleri oluturduu byk koalisyonun iine ekebildiini vurgula
dk. Osmanllarn esneklik ve pragmatizm rneklerine, mzakere et
me ve uzlama eilimlerine pek ok alandan rnek vermek mmkn
dr. Biz bu yazda iktisadi ve mali alandaki uygulamalar ve bu alan
lardaki kurumlarn Tanzimat ncesinde, 1 7. ve 1 8. yzyllarda gster
dii deiiklikleri inceledik.
Osmanl ekonomisinin uzun vadeli eilimleri zerine son yllarda
yaptmz kapsaml bir alma da burada savunulan tezi destekleyen
sonulara iaret ediyor. Bugn iktisat tarihileri, ayrntl milli gelir
hesaplar iin gerekli verilerin yokluunda, cretlerin satn alma g
cn Sanayi Devrimi ncesi ekonomilerin uzun dnemli performan
sn lebilmek iin en anlaml gsterge olarak kullanyorlar. Osman
l ekonomisinde de cret kategorisi nfusun snrl bir blmn do
rudan ilgilendirmekle birlikte, bize genel gidiat hakknda dier gs
tergelerden daha gereki ipular veriyor. stanbul ve dier byk
kentlere ait binlerce hesap defterindeki fiyat ve cret verilerini kulla
narak yaptmz ayrntl bir alma, Osmanl kentlerinde inaat i
ilerinin cretlerinin 1 6 . yzylda yzde 30-40 kadar gerileme gster
dikten sonra, zellikle 1 8 . yzyln ikinci yarsnda ykselie getiini
ve Birinci Dnya Sava ncesinde cretlerin hem 1 600 ylndaki hem
de 1 500 ylndaki dzeylerinden daha yukarlarda olduuna iaret
ediyor. Bu veriler Osmanl tarihiliinde gerileme dnemi olarak bili
nen yzyllarda ekonominin gerileme deil, genileme eilimi iinde
olduuna, 1 9. yzyln bir byme dnemi olduuna, 1 9. yzyl n
cesinde ise, yataya yakn, biraz yukarya doru bir eilim iinde oldu
una iaret ediyor.12
Ksacas, Osmanllarn esneklik, pragmatizm ve mzakereci ei
limleri sayesinde baarl olduklar, Avrupa ve Asya'da pek ok dev
letin varln koruyamad bir dnemde kendilerini modern aa ta
yabildikleri sylenebilir. Ancak son kertede, esnekliin ve pragma
tizmin geleneksel bir dzeni koruyabilmek ve srdrebilmek yolunda
aralar olarak kullanldn da unutmamak gerekir. Osmanl toplu
mu ve Osmanl brokrasisinin Tanzimat hareketinden ok daha n
celerden itibaren kimi alanlarda seici deiiklikleri gerekletirebil
mesi sayesinde, imparatorluun ok daha uzun bir sre yaamas
17
18
OSMANLI EKONOMiS VE KURUMLAR!
mmkn olmutur. Ancak Osmanl toplumu ve Osmanl devletinin

1 9 . yzyl ncesinde kapitalizme giden kurumsal deiiklikleri ger
ekletirdiini sylemiyoruz. Kurumsal deiim her alanda ayn hzda
olmamtr. Merkezi brokrasi sadece Tanzimat'a kadar deil, impa
ratorluun sonuna kadar egemen konumunu koruyabildii iin, dier
toplumsal kesimlerin, byk toprak sahiplerinin, tccarlarn, imalat
larn ve sarraflarn iktisadi konularda ve daha genel olarak devlet
politikalar zerindeki etkisi snrl kalmtr. Kimi kurumlar deiir
ken geleneksel Osmanl dzeninin en nemli unsurlar olan toprakta
devlet mlkiyeti, loncalar, zel ellerde sermaye birikimi nndeki en
geller gibi kurumlar 1 9. yzyla kadar varlklarn deimeden srd
rebilmilerdir. Merkezi brokrasi varolan dzenin daha iyi almas
iin gerekli deiiklikleri yaparken, kendisinin dzen iindeki egemen
konumunu tehdit edebilecek deiikliklere kar direnmitir.
Nihayet, son iki yzyllk sre iinde laiklik ve dier konularda
Osmanl-Trkiye izgisinin dier slam toplumlarndan giderek ayrl
masn ve slam ile modernite arasnda daha farkl bir sentez olutur
ma abalarnda, bugn dier slam toplumlarndan olduka farkl bir
noktaya gelmesini tarihsel olarak anlamaya alrken, dini kurallar
izlemek yerine sk sk ne kan bu esneklik ve pragmatizm izgisinin
veya birikiminin nemli bir ipucu oluturduunu dnyoruz. Os
manl sekinlerinin bu davran biiminin, Osmanl-Trkiye tarihinin
zglln anlamaya alrken dikkate alnmas gerektiini d
nyoruz.
11
Osman l Ekonomisi nde Devlet

M dahaleci li i ne Yeniden Bak
Giri
Sanayi Devrimi ncesinde, 14. yzyldan 1 9. yzyla kadarki d
nemde, Eski Dnya'da hemen her devlet birbirine benzeyen iktisadi
sorunlarla kar karyayd. Bu sorunlarn en banda devletlerin ken
di varlklarn koruyabilmek iin yapmalar gereken iler geliyordu.
Bakentin, ordunun ve dier kentlerin iaesinin salanmas, vergi top
lanmas, uzun mesafeli ticaretin desteklenmesi ve denetlenmesi, para
arznn istikrara kavuturulmas, her devlet iin en nde gelen iktisa
di politika sorunlar arasnda yer alyordu.
nceleri, devletlerin bu tr sorunlarla urama kapasiteleri snr
lyd. Ancak zaman iinde, kurumsal donanmlarnda ve niteliklerin
de nemli deiiklikler oldu. Devletlerin iktisadi politika hedeflerine
ynelik rgtlenme ve gerekli kurumlar ina etme abalar sayesin
de, Avrupa'nn byk bir blmnde ve Asya'nn bir ksmnda devBu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt:
"Osmanl Ekonomisinde Devlet MdahalecLne Yemden Bak", Toplum
Say 83, 2000, s. 1 33-145.
ve
Bilim,
20
OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!
let aygtlar glendi. Bu sayede, devletlerin ekonomiye yapt m

dahalelerin kapsam ve etkinlii bir hayli artt ve nemli dnmle
re urad.2
Bu sre iinde iktisat politikalarnn ieriini ve ilikili kurumla
rn zaman iinde kazandklar somut biimleri belirleyen en nemli et
kenlerden biri, devletin ve devlet-toplum ilikilerinin niteliiydi. kti
sat politikalarnn ieriini, soyut anlamda bir kamu yararnn belir
lediini savunmak kolay deildir. ktisadi politikalarn hedefleri, uy
gulanma yntemleri ve nihayet ilikili kurumlarn mimarisi, toplum
sal yap ve devletle toplum arasndaki iliki tarafndan biimleniyor
du. Daha da somut olarak, iktisadi politikalarn niteliini ve ieriini,
byk lde, devletin hangi kesimleri temsil ettii ya da hangi ke
simlerin devlet katnda etkili olduu belirlemekteydi.
Bir baka biimde syleyecek olursak, deiik toplumsal kesimler
devlet politikalarn etkilemeye, devlet politikalar araclyla kendi
karlarn savunmaya almaktaydlar. Kimi durumlarda belirli bir
toplumsal kesimin devlet zerindeki etkisi o kadar gl oluyordu ki,
devlet o kesimin devleti olarak nitelendirilebiliyordu. Kimi dier du
rumlarda ise, devlet toplumdan belirli ller iinde bamsz davra
nan ya da toplumdan uzak bir brokrasinin elinde olabiliyordu.
Osmanl ktisadi Politikalar

yleyse, Osmanl devletinin iktisadi politikalarn anlayabilmek
iin, hereyden nce devletin niteliini ve deiik toplumsal kesimler
le olan ilikilerini incelemek gerekiyor. Osmanl toplumunda 15. yz
yln sonlarna kadar, taradaki topraa bal Trk kkenli aristokra
si ile merkezdeki ounluu devirmelerden oluan brokrasi arasn
da youn bir mcadele yaand. Bu iki kesim arasndaki dengeler za
man iinde deiebilmekte, bir sarka gibi salnabilmekteydi. 1 5 . yz
yln ikinci yarsnda, il. Mehmed'in baarl merkezileme hamlesiyle
birlikte, dengeler kesin olarak ve merkezden yana deiti. Topraa
bal aristokrasi yenilirken, zel mlkiyet altndaki topraklara devlet
el koydu ve iktidar brokrasinin elinde topland. Bu kkl dnm
den sonra, devletin iktisadi uygulamalar artk ok daha gl bir bi
imde brokrasinin nceliklerini yanstmaya balad. Buna karlk,
OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECIUGINE YENDEN BAKI
toprak sahiplerinin, tccarlarn ve sarraflarn devletin iktisadi politi

kalar zerindeki etkileri snrl kald.
Merkezi brokrasi, kendisinin en tepede olduu bir toplumsal d
zeni kurmay hedefliyordu. Kent ekonomisinin iaesi, uzun mesafeli
ticaret ve ithalat bu toplumsal dzene istikrar salayacakt. Tccarla
rn, loncalarn ve sarraflarn faaliyetleri, bu toplumsal dzenin yeni
den retilmesine katkda bulunduu srece, devlet onlara hogryle
yaklayor ve hatta destekliyordu.3 17. ve 1 8 . yzyllarda merkeziyet
i yaplarn bir hayli zayflamasna karn, reticiler ve tccarlar bu
geleneksel politikalarn deitirilmesi iin merkezi devlet zerinde
bask oluturacak kadar glenemediler. Sadece tarada, yerel olarak
gl kesimler, yerel yneticiler zerinde etkili olabildiler. Oysa, yak
lak olarak ayn dnemlerde Avrupa'da, reticilerin ve tccarlarn si
yasal glerinin artmas ve devlet politikalarn ynlendirmeleri saye
sinde, merkantilist politikalar arlk kazanmt.
Son yllarda yaymlanan nemli bir makalede Mehmet Gen, Os
manl devlet arivlerinde uzun yllar srdrd aratrmalarnn sa
lad birikime dayanarak merkezi brokrasinin iktisadi nceliklerini
ve iktisadi politikalarn inceliyor.4 Gen, Osmanl politika uygulama
larnda iktisadi alann hibir zaman kendi bana ifade edilmedii, ik
tisadi konularn her zaman dini, askeri, idari veya mali kayg ve sy
lemler iinde yer aldn vurguladktan sonra, hereye karn, bu
alandaki nceliklerin ana balk altnda toplanabileceine iaret
ediyor. Gen'e gre iktisadi konularda Osmanllarn birinci ncelii,
ordu, saray ve brokrasi de dahil olmak zere kent ekonomisinin ia
esiydi. Osmanl brokrasisi kent piyasalarna mal salayan tccarla
rn oynad nemli roln bilincindeydi. 1 6. yzylda snrlarn geni
lemesi ve Suriye ile Msr'n imparatorlua katlmasndan sonra, uzun
mesafeli ticaretin ve ticaret yollarnn denetimi daha da nem kazan
mt.5 Osmanl lkesinde olmayan mallar getirdikleri iin, yabanc
tccarlara zel ilgi gsterilmekteydi. 1 6 . yzyldan itibaren yabanc
tccarlara verilen ve daha sonra kapitlasyonlar olarak anlacak im
tiyazlar, ite bu kayglardan kaynaklanyordu. Ancak, i piyasalarda
ktlk olduu zamanlarda, yabanc tccarlar ktl duyulan mallar
ihra ettikleri iin, devlet ile yabanc tccarlar kar karya gelebili
yor, belirli mallarn ihracatna geici yasaklamalar konuluyordu.&
21
22
Mehmet Gen'e gre, merkezi devletin ikinci ncelii mali gelir

salamakt. Vergi toplamak amacyla devlet iktisadi faaliyetlere m
dahale etmekteydi. Osmanl yneticileri uzun vadede mali adan
gl kalabilmek iin, ekonominin gl ve canl olmas gerektiinin
bilincindeydiler. Ancak, ksa vadeli bunalmlar patlak verdiinde,
devlet reticilerin zerine giderek onlar zorlamakta ve ek vergiler
toplamakta tereddt etmiyordu.
lk ikisiyle yakndan ilikili olan nc ncelik ise, geleneksel d
zenin korunmas ve yeniden retilmesiydi. Osmanl ynetici snf
iin, korunmas gereken ideal bir toplumsal dzen, bu dzen iinde
kyllerin, loncalarn ve tccarlarn belirli yerleri ve kesimler arasn
da belirli dengeler vard. Padiah ve brokrasi bu dzenin en stnde
yer almaktayd. Ancak bu grn bir miktar esneklik tadn da
belirtmek gerekir. Geleneksel dzenin ierii ve eitli toplumsal ke
simler arasndaki dengelerin nasl olmas gerektii, zaman iinde eko
nominin ve toplumun geirdii dnmlerle birlikte deimitir.
Devlet herhangi bir anda varolan dzeni ve dengeleri korumaya al
maktayd. Tccarlarn, lonca yelerinin veya bakalarnn hzla zen
ginlemeleri dzenin zlecei endiesiyle olumlu karlanmyordu. Devletin tccarlara kar tavr ok ciddi ikilemler tamaktayd.
Bir yandan, kk ve byk tm tccarlarn kent ekonomisinin ile
yii bakmndan nemli bir ilevi olduu kabul edilmekteydi. Ancak,
tccarlarn kar amacyla giritikleri faaliyetler temel mallarn darlk
larn arlatrabiliyor, loncalar ve kent ekonomisini g durumda
brakabiliyordu. Bu durumlarda merkezi ynetim tccarlar koru
mak, desteklemekten ok, denetlemeyi grev edinmiti. Ancak, tc
carlarn denetimi loncalarn denetiminden daha zordu. nk lonca
lar yer deitiremezken, tccarlar kolaylkla bir yerden dierine gee
biliyorlard. Devletin sarraflara ve tefecilere kar tavr da ayn biim
de belirsizlikler ve ikilemler ieriyordu.s
Bu ncelii izleyen Osmanl ynetimleri kent ekonomisinin ia
esi amacyla uzun mesafeli ve yerel ticarete mdahale etmekten ka
nmamtr. slam hukukuyla ve ortaa slam devletlerinin uygula
malaryla karlatrldnda, Osmanllarn ekonomiye daha fazla
mdahale ettikleri grlmektedir. Ayrca Osmanllar mali, iktisadi ve
idari konularda, slam hukukuyla sk sk elien kendi kanunlarn
OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECL.G NE YENDEN BAKI
kardlar ve bunlar uyguladlar. Geri Osmanllarn rnein kent

ekonomisini denetlemek amacyla bavurduklar ihtisab ve narh gibi
uygulamalar, slam hukukundan alnmt ama Osmanllar bu tr
kurum ve yntemleri dier slam devletlerinden ok daha sk kullan
dlar. 9
Mehmet Gen'in sunduu tahlil, Osmanl brokrasisinin ncelik
lerini ve niyetlerini anlamak asndan son derece yararldr. Ancak,
devlet politikalarnda ncelikler ve niyetler ile sonular her zaman
uyumaz. Ariv belgelerine yansyan nceliklere ve niyetlere bakarak
sonularn da ayn dorultuda olacan varsaymamak gerekir. Os
manl mdahaleciliinin arzulanan sonulara ulap ulamayaca
devletin etkinliine balyd. Oysa, sz konusu olan yzyllarda sade
ce Osmanllarn deil, tm devletlerin kaynaklar ve etkinlii bir hay
li snrlyd. Bu dnemde devletlerin piyasalara ve daha genel olarak
ekonomiye kapsaml ve etkili biimde mdahale etme gleri yoktu.
Zaman iinde Osmanllar da bunu grdler. Devlet mdahaleleri he
deflerine ulamakta yetersiz kalnca, Osmanl ynetimleri de gleri
nin snrlarn anlamaya baladlar. Bu nedenle de il. Mehmed ( 1444,
145 1-148 1 ) dneminin kapsaml ve sert mdahaleciliinden, zaman
iinde daha seici bir mdahalecilik anlayna kaydlar. Osmanl y
netimlerinin mdahalecilik anlayndaki bu yeni eilim, 1 8 . yzyln
sonlarna kadar srd. Ancak 1 8 . yzyln sonunda ve 1 9 . yzyln
balarnda stste gelen savalar, siyasal ve mali bunalmlar sonucun
da devlet, tekrar sk mdahaleci bir tavra srklendi.
Osmanl ynetimlerinin mdahalecilik anlaynda 1 5 . ve 1 6 . yz
yllardan sonra ortaya kan deiiklik, ne yazk ki tarihiler tarafn
dan yeterince anlalamad. ! O
Fatih ve ondan hemen sonraki padiahlar tarafndan karlan ka
nunlar bugn hala Osmanl mdahaleciliinin rnekleri olarak gste
riliyor, uygulamada daha sonra ortaya kan deiiklikler gzard
ediliyor.
Devlet mdahaleciliinin zaman iinde deien nitelii konusunda
daha gereki bir deerlendirme yaplamamasnn bir nedeni de tarih
yazclna egemen olan devlet merkezli bakasdr. Devleti here
yin merkezine koyanlar, ekonomiye de devlet mdahalecilii yoluyla
yaklamaya devam ediyorlar.
23
24
Ayrca, arivlerden derlenen kantlarn devletin ekonomiye mda

halelerinin kapsam ve skl konusunda tarihileri yanlttn da gz
ard etmemek gerekir. Bu hatalarn bir blm ariv belgelerinin do
asndan kaynaklanyor. Devletin iktisadi yaama yapt her mda
hale, yerel kadlara ya da baka grevlilere gnderilen bir talimat bi
iminde kayda alnyordu. Biz de bu kaytlar okuyarak yaplan her
mdahale hakknda ayrntl bilgi sahibi oluyoruz. Oysa, devletin pi
yasalara ya da ekonominin ileyiine mdahale etmedii ve ezici o
unluu oluturan saysz olay hakknda elimizde hibir kayt yoktur.
Pek ok tarihi de ariv belgelerinin bu tek yanl niteliini gzard
ederek, Osmanl devletinin ekonomiye mdahalesinin, imparatorlu
un hemen her kesinde ounlukla ve hatta her zaman uygulanan
bir kural olduu sonucuna varyorlar.
Yerel ynetimlerin temel mallarn fiyatlarn belirlemek iin olu
turduklar ve kadlar tarafndan kayda alnarak ilan edilen narh liste
leri bu konuda ok ilgin bir rnek oluturmakta. Bu listelerin bir b
lmnn yaymlanmas, narh uygulamasnn Osmanl dneminde
kent ekonomisinin kalc bir zellii olduu izlenimini yaratmtr.
Oysa, son yllarda stanbul'daki 1 numaral Surii, Galata ve sk
dar mahkemelerinin 1 5. yzyln ortalarndan 1 9. yzyln ortalarna
kadar elde bulunan ve saylar bin cildi aan tm kaytlar zerinde
yaptmz taramalar sonucunda, narh listelerinin hi de srekli ya da
dzenli olarak hazrlanmad anlald. zellikle 1 6 . yzyldan son
ra, narh listelerinin arlkl olarak mal ve para piyasalarndaki dar
lk, ktlk, parasal dalgalanma ve olaanst istikrarszlk dnemle
rinde hazrlandklar grlyor. Buna karlk, daha istikrarl dnem
lerde, kimi durumlarda yirmi otuz yllk sreler boyunca, yerel yne
ticilerin narh listeleri hazrlamad anlalyor. i l
Bir dier tr hata d a ariv belgelerinin byk bir blmnn ba
kentin ekonomisine ilikin kantlar sunmasndan kaynaklanyor. 1 2 Bu
kantlar pek ok tarihiyi benzeri mdahalelerin dier kentlerde de
uyguland sonucuna gtrmtr. Oysa, stanbul hem bykl
hem de siyasi nemi asndan ok istisnai bir konumdayd. Yarm
milyona yaklaan nfusuyla 1 6. yzylda Avrupa ve Bat Asya'nn en
byk kentiydi. Dier byk ve tketici kentlerde grld gibi,
devletin iktisadi ncelikleri iinde byk bir arl vard. Buna kar-
OSMANLI EKONOMSNDE DEV.ET
'HALECLIGNE YENiDEN BAKI
lk, merkezi devlet dier kentlerin iaesine daha az nem veriyordu.

Bu kentlere merkezden atanan yneticiler de lonca rgt, tccarlar,
mltezimler, sarraflar gibi yerel olarak gl olan kesimlerle ibirlii
ne ok daha yatkndlar. Bu nedenlerle, stanbul'daki devlet mdaha
leciliine bakarak, dier kentlerdeki uygulamalar hakknda sonulara
varmak doru olmaz.13
Bu gzlemler bize iktisat alanndaki Osmanl devlet mdahalecili
inin artk daha gereki bir deerlendirmesini yapmann zamannn
geldiini gsteriyor. Ariv belgelerine dayanan tarihilik anlaynn
sorunlar ile devletin gc ve etkinliinin snrlar dikkate alndnda,
Osmanl devletinin 1 7. ve 1 8 . yzyllarda ticaret ve yerel piyasalara
ilikin uygulamalarn daimi ve kapsaml mdahalecilik olarak deil,
seici mdahalecilik olarak nitelendirmek daha doru olur. zellikle
1 6. yzyldan sonra, mdahalecilik esas olarak bakent stanbul'un
ve ordunun temel ihtiyalarnn salanmasnda ve darlklarn bunalm
boyutlarna ulat olaanst dnemlerde uygulanmtr.
Para, Ekonomi ve Osmanl Devleti

Bugn elimize olduka geni bir yelpazeden ulaan ariv belgeleri
ve dier kaynaklardan salanan veriler, Osmanl ekonomisinde para
kullanmnn kentli nfusla snrl kalmadn gsteriyor. zellikle
1 6 . yzylda krsal nfusun nemli bir blm sikke kullanmaya ba
lamt. Kasaba ve kentlerin iinde ve evrelerinde kk lekli ancak
youn kredi alar ilikileri geliiyordu. Zanaatkarlarn, tccarlarn
yansra kyller ve gerler de para kullanyorlard. Para sadece uzun
mesafeli ticaret iin deil, ekonomi iin de byk nem tayordu.
Bu nedenle Osmanllarn para konusundaki uygulamalar, iktisadi
konulardaki yaklamlarna ilgin ve nemli bir rnek oluturuyor.
Osmanllar parasal uygulamalarnda, Roma ve Bizans'tan, ortaa s
lam devletlerinden, Moollarn ran'da kurduu lhanllar devletine,
talyan kent devletlerine ve nihayet spanyol imparatorluuna kadar,
Akdeniz havzasnn nde gelen para geleneklerinden etkilendiler ve
zaman iinde bu geleneklerin tayclar oldular. 14 Bu uygulamalar
incelemeye gemeden nce, burada en basit ve en temel sorularla ba
lamak uygun olur: Osmanllar yzyllar boyunca niin sikke bastlar
ve niin istikrarl bir para dzeni kurmaya ve srdrmeye altlar?
25
26
Birinci olarak, slam geleneini izleyen Osmanllar iin sikke, hut

be ile birlikte egemenliin en nemli iki simgesinden biriydi. rnein,
1 6 . yzylda yaayan tarihi Mustafa Ali, hutbe ve sikkeyi iki zel ila
hi armaan olarak gryor ve hutbenin soyutluu ile sikkenin somut
luu arasndaki kartla dikkati ekiyordu. Mustafa Ali iin hutbe
hkmdarn prestijinin bykl dncesinin bir ifadesiydi. Buna
karlk sikke, hkmdarn gcn ak seik ve yazyla yanstyordu.
Altn ve gm sikkeler elden ele, blgeden blgeye tandka, h
kmdarn gcn lkenin en uzak kelerine ulatryordu. s
kinci olarak, Osmanllarn bir yandan vergi toplamak, te yan
dan da askerlere, brokratlara, tccarlara ve dier kesimlere deme
yapmak iin paraya ihtiyalar vard. Parann bu ilevinin en eski dev
letlere kadar uzandn belirtmitik. Ancak, Osmanllarn para konu
larna yaklamlarn bu iki saikle snrl tutmak, dar bir yorum olur.
Osmanllar parann bolluu ve piyasalardaki dolamyla ticaret ve
ekonominin sal, canll arasnda gl bir iliki olduunun da
bilincindeydiler. Osmanl devleti uzun mesafeli ticaret yollar zerin
de kurulmutu ve uzun mesafeli ticaret Osmanl devleti ve ekonomisi
iin her zaman byk nem tamtr. stikrarl bir para dzeni de
uzun mesafeli ticaret iin byk nem tayordu. Ayrca, Osmanl
ekonomisinde para kullanm kentlerdeki dar bir kesimle snrl deil
di. Para kullanm, zellikle 1 6 . yzylda, hem deerli madenlerin bol
lamas hem de krlarla kentler arasndaki iktisadi balantlarn g
lenmesi nedeniyle ok yaygnlamt. Bylece sadece kentliler deil,
krlardaki nfusun nemli bir blm de piyasalara girerek gm
ake ve bakr mangr kullanmaya balamt. Ayn dnemde Osman
l kentlerinde ve yakn evrelerinde kk lekli fakat youn kredi
alarnn da gelitii grlyor. Bu kantlar Osmanl maliyesinin ya
nsra Osmanl ekonomisinin salnn da para ve parasal istikrara
yakndan bal olduunu gsteriyor. Osmanl yneticileri de para ile
ekonomi arasndaki bu gl ilikinin farkndaydlar. 6
Osmanllarn parasal uygulamalar da, tpk Osmanl iktisat poli
tikalar gibi, merkezi brokrasinin nceliklerini ve karlarn yanst
maktayd. Osmanl mdahaleciliinin doruk noktas olan 1 5 . yzy
ln ikinci yarsnda, parasal uygulamalar da kapsaml bir mdahale
cilik anlayndan kaynaklanyordu. Ancak, merkezi devletin gc-
OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECLGNE YENDEN BAKI
nn snrlar para konularnda ok daha ak olarak grlmekteydi.

Uzun mesafeli ticaret ve mal piyasalarna kyasla, devletin deerli
maden akmlarn, sikkeleri veya bunlarn fiyatlarn, bir baka de
yile kurlar ve faiz oranlarn denetleyebilmesi ok daha zordu.1"'
Osmanl yneticileri de para piyasalarndaki tccarlarn ve sarrafla
rn mal piyasalarnda olduundan daha kolay bir biimde bu dene
timden kaabileceklerini grdler. Btn bunlarn sonucunda, Os
manl devletinin para piyasalarna mdahalesi giderek daha seici ol
du. Hatta, uzun vadeli bir bakasyla, daha sonraki dnemlerdeki
parasal uygulamalarn bir hayli esnek ve pragmatik bir nitelik kazan
dn da syleyebiliriz. I S
Devlet politikalarndaki esnekliin en nemli ve ilgin rneklerin
den biri, deiik sikkeler arasndaki kur deerlerinin belirlenmesinde
ortaya kyor. Osmanl yneticileri piyasalarda mmkn olduu ka
dar fazla miktarda deerli maden ve sikkenin dolamn salamaya
alyorlard. Bu hedef parasal uygulamalarda dier ama ve ncelik
lerin hepsinden daha fazla nem tayordu. Ancak Osmanl ynetici
leri, hem altn:gm orannn, hem de deiik sikkeler arasndaki kur
deerlerinin srekli olarak dalgalandn da biliyorlard. Eer bu ko
ullarda sabit kur politikalar izlenecek olursa, kimi sikkelere piyasa
deerlerinin altnda deer biilecek ve Gresham yasas uyarnca bun
lar piyasalardan kaybolacakt. Bu nedenle Osmanl devleti sadece sul
taninin kur deerinin deil, tm Osmanl ve yabanc sikkelerin deer
lerinin de yerel piyasalar tarafndan belirlenmesini tercih etmekteydi.
Yerel mahkemelerin kaytlar, kiiler arasndaki anlamazlklarda ka
dlarn yerel piyasalarda oluan kur deerlerini kullandklarn gste
riyor. Devlete yaplan demelerde, altn veya gm her cinsten sikke
nin hangi kur zerinden kabul edilecei de hazrlanan listelerde belir
tilmekteydi. Bu resmi kurlar da genellikle piyasalarda oluan kurlar
dan nemli bir farkllk gstermiyordu.
Devletin yabanc sikkelere kar izledii politikalar, szn ettii
miz esnekliin bir dier rneini oluturuyor. Yabanc sikkelerin te
davl en erken dnemlerden itibaren tevik edilmekteydi. Deerli
madenler ve yabanc sikkeler gmrk vergilerinden muaf tutulmak
tayd. Belirli Avrupa devletlerinin tccarlarna salanan imtiyazlar ya
da kapitlasyonlarda, Osmanl lkesine getirilen yabanc sikkeler
27
28
OSMANU EKONOMiSi VE KURUMLAR!
vergi d braklyordu. Gmrkler ve darphanelerde alanlar da

yabanc sikkelere el konmamas konusunda uyarlyordu. Bu imti
yazlar 1 6 . yzylda tm Avrupal tccarlara uygulanacak biimde ge
niletilmitir.
Osmanl devletinin para konusundaki uygulamalarnn en nemli
rneklerinden biri de tailer ya da para biriminin gm ieriinin
devlet tarafndan azaltlmasdr. ktisadi ve mali nedenleri ve sonula
r bakmndan madeni sikke dneminin tailerini, kat para dne
minde ( bugn) devletin para basmasna benzetebiliriz. Osmanl ta
ilerinin byk ounluunu ortak bir erevede incelemek ve birka
boyutu ne karmak mmkndr. Birinci olarak, taileri geliig
zel giriilen uygulamalar olarak deil, tam tersine, devlet asndan
belirli bir yararlar-zararlar hesabnn sonucu olarak grmek gerekir.
kinci olarak, Osmanl tailerinin byk bir blm mali nedenler
den kaynaklanmaktayd. Devletin tailerden salad en nemli ya
rar ise, ksa vadeli ek mali gelirdi. Buna karlk tailer uzun vade
deki mali sakncalarnn yansra ciddi bir siyasal muhalefet yaratyor
lard.
Osmanl toplumunda devletin dnda tailerden srekli olarak
yararlanan bir kesim yoktu. Buna karlk, kentli nfusun ounluu,
devlet memurlar, lonca yeleri, dkkan sahipleri ve kk tccarlar
tailerden holanmyordu. Ancak en byk muhalefet, satn alma
gleri her taiten sonra azalan yenierilerden gelmekteydi. 1 7. ve
1 8 . yzyllarda yenierilerin byk bir blm esnaf ya da dkkan
sahibi olarak almaya balad iin, bu iki kesim arasnda gl bir
rtme vard. Bir tai bu iki kesimin biraraya gelerek bakentteki
dier muhalefet odaklarna katlma olasln artryordu. Bu geni
muhalefet, tailerin daha sk kullanlmasna kar en byk engeli
oluturmaktayd. te yandan, 1 8 . yzylda taradaki ayann devletin
para konusundaki uygulamalarn etkileyip etkilemedii, aratrlma
s gereken ilgin bir konudur. Hem ticari faaliyetleri hem de net ola
rak alacakl olmalar nedeniyle, ayann parasal istikrardan yana ol
malar beklenir.
Ancak, muhalefetin etkinliini yalnzca bakentteki ayaklanmala
rn says ya da skl ile lmemek gerekir. Tarihi E. P. Thompson'n
1 8 . yzyl ngiltere'sinde, sokak kalabalklarnn ahlaki iktisat anla-
OSMANLI EKONOMSiNDE DEVLET MUDAH-'LECILiCilNE YENiDEN BAKI
ylarna ilikin olarak, ekmek gsterilerini incelerken altn izdii gi

bi, uzun vadede ayaklanmalarn olabilecei tehdidi de ayaklanmala
rn kendisi kadar etkili olabilir. 1 9 Bakentte tai kart kesimlerin
varl ve birlikte hareket etmeleri olasl, zellikle bar dnemlerin
de devletin tailere daha sk bavurmasna kar caydrc rol oyna
mtr. Bir siyasal iktisat erevesi iinde ele aldmz tai rnei bi
ze bir yandan iktisat politikalarnda merkezi devletin nceliklerini ve
uygulamalara egemen olan pragmatizmi, te yandan da merkezi dev
letin gcnn snrlarn yanstyor.
Osmanhlar Niin Merkantilist Politikalar zlemediler?

Osmanl iktisat tarihinde son dnemde sk tartlan bir konu da
devletin niin ayn dnemin Avrupa devletlerinin yapt gibi, yerli
tccarlar ve reticileri glendirici merkantilist politikalar izlemedi
idir. Yukarda Osmanl devletinin kentlerin, zellikle de bakentin
iaesine verdii ncelie deinmitik. Bu tavr ithalat ve ihracata kar
taknlan tavrlar arasnda nemli bir farklla yol amaktayd. t
halat, i piyasalardaki mallarn arzn artrdklar iin desteklenmi,
zendirilmiti. Buna karlk, ihracata ancak yerli talep karlandktan
sonra izin verilmekteydi. piyasalarda darlklar ba gsterince, dev
let gda maddelerinin ve hammaddelerin ihracatn yasaklamakta te
reddt etmemekteydi.
Kentli tketicilerin karlarna ncelik tanyan bu d ticaret uy
gulamalar ile Avrupa'daki merkantilizm uygulamalar arasndaki
farklar ok aktr. Ancak, kentlerin iaesine arlk tanyan politika
lar Osmanllar ya da slam devletleriyle zdeletirmek yanl olur.20
Tarmsal retimdeki byk dalgalanmalar, sk sk grlen ktlklar
ve ulatrma teknolojisinin yetersizlii nedeniyle, ortaa devletleri
nin ounluu kentlerin iaesine byk nem vermekteydi. 1 2 . yz
yldan 1 5 . yzyln sonlarna kadar, Avrupa devletlerinin iktisadi po
litikalarn da burada anlan kayglar ynlendirmekteydi.21 Osmanl
lar ile Avrupa'daki iktisadi politikalar arasndaki farklar daha son
ralar, 1 6 . ve 1 7. yzyllarda, Avrupa'da yerli reticilerin tercihlerine
arlk veren merkantilist yaklamn arlk kazanmasyla birlikte
ortaya kmtr.
29
30
Osmanllar merkantilist dnce ve uygulamalardan habersiz de

illerdi. rnein, 1 8 . yzyln balarnda Naima, merkantilist uygula
malar savunarak, eer Mslmanlar ithal mallar yerine yerli rn
leri satn alrlarsa, ake ve dier sikkelerin Osmanl lkesinde kalaca
n sylemekteydi.22
1 999'da yaymlanan deerli kitabnda Edhem Eldem de 1 8 . yz
ylda Osmanl-Fransz ticaretini inceledikten sonra, Osmanl devleti
nin iktisadi uygulamalarn tartyor, Osmanllarn niin merkantilist
politikalar izlemedikleri, niin ithalatn ekonomi zerindeki ykc et
kilerini ngremedikleri sorularna yant aryor. Bunun nedeni acaba
Osmanl brokratlarnn hep ksa vadeli dnmeleri miydi, yoksa
1 9. yzyl ncesinde ithal mallarnn ok byk bir blmnn Os
manl lkesinde retilmeyen lks ve dier mallardan olumas ve bu
nedenle ithalatn yerli retimi tehdit etmemesi miydi?23 Bu tr akla
malarda gerek pay var, hi kukusuz. Ancak, merkantilist dnce
nin Osmanl lkesinde kk salmamasnn en nemli nedeni, daha n
ce deindiim gibi, Osmanl devletinin iktisadi uygulamalarnn her
eyden nce merkezi brokrasinin nceliklerini yanstmasdr.
Avrupa'da merkantilist dncelerin ve uygulamalarn gelimesin
de nc rol oynayan tccar ve reticilerin Osmanl iktisadi dnce
sinde etkileri olmamtr. Osmanl toplumunda ve siyasetinde merkez
dndaki kesimlerin arlnn artt 1 7. ve 1 8 . yzyllarda bile, ik
tisadi dnceye ve uygulamalara brokrasinin ncelikleri egemen ol
maya devam etmitir. Sadece tarada yerel olarak gl olan kesimler,
yerel yneticilerin uygulamalar zerinde etkili olabilmilerdir.
Sonu olarak, Osmanl devleti gerektiinde esnek ve pragmatik
davranarak, tanm zaman iinde belirli llerde deien bir gelenek
sel dzeni srdrmekte baarl olmutur. Bu dzeni zebilecek top
lumsal kesimlerin glenmesini engellemitir.
Ancak, 1 5 . yzyldan, belki de daha ncelerden balayarak ku
rumsal ve teknolojik dnmlerle adm adm gelien bir d iktisadi
gcn 1 9. yzylda Dou Akdeniz blgesinde arln duyurmasn
dan sonra, Osmanl devleti tim abalarna karn geleneksel dzenin
zlmesini engelleyememitir.
111
Para, Tarih ve N mizmatik.
Parann tanmn yapmak her zaman g olmutur. Para szc

tarih boyunca farkl toplumlarda farkl anlamlarda kullanlmtr. Yi
ne de paray, hem deerlerin ls olarak kabul edilen hem de gn
lk alverilerde ve servetlerin saklanmasnda kullanlan meta veya
metalar olarak dnrsek fazla yanlm olmayz. Bu anlamda para
nn hemen hemen tm toplumlarda erken dnemlerden itibaren orta
ya ktn biliyoruz. Eski toplumlarda para olarak kullanlan nesne
ler arasnda srlar, eitli ta ve metal paralarn, mercanlar saya
biliriz. Kolayca tannmalarn salamak amacyla e arlkta kesilmi
ve belirli biimlerde damgalanm metal paralar olarak sikkelerin
ortaya k ise, parann evriminde daha ileri bir aamay temsil eder.
Sikkelerin birbirlerinden bamsz olarak yalnzca birka toplumda,
Anadolu'da, Hindistan' da ve in' de ortaya ktn ve bu kaynaklar
dan gelierek bugnk zelliklerine ulatklarn biliyoruz.
Tannm ngiliz nmizmat Philip Grierson'un da belirttii gibi,
Eski Yunan'n ve Akdeniz havzasnn ilk sikkelerinden bu yana, sikke
basmak hkmdarlar tarafndan egemenliin en nemli simgelerinBu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt:
"Para, Tarih ve Numizmatik", Ak Ak, Mool ve lhanl Sikkeler, Yap Kredi Ko
leksiyonlar, c. 1, Yap Kredi Yaynlan, lstanbul, 1 992 inde, s. 8-21.
32
OSMANLI EKONOMSi VE KURUMLAR!
den biri olarak kabul edilmitir. Bu nedenle, erken dnemlerden ba

layarak hemen her toplumda sikke basma imtiyaz devlete ayrlmtr.
Ayn corafi blgede gelien ve ayn geleneklerden etkilenen slam'da
da "sikke ve hutbe sahibi" olmak, bir hkmdar iin egemenliin en
nemli simgeleri olarak kabul edilmitir.
Sikkelerin retildii darphaneler de genellikle devletin bir paras
olarak ilev grm ve ynetilmitir. Ancak devletin kolayna geldii
veya devletin belirli kesimlerden gelen basklara direnemedii durum
larda, para basma ilevinin ve hatta imtiyaznn bakalarna devredil
diini gryoruz. rnein Osmanl devletinin gcnn doruuna
ulat 1 5 . ve 1 6 . yzyllarda, altn ve gm sikke kesen darphane
ler devlet tarafndan yakndan denetlenmekteydi. Devlet bu darpha
nelere kesecekleri sikkelerin vezin ve ayarlar ile ilgili olarak ayrntl
bilgi gnderirdi. Kadlar bu darphanelerin ilemlerini ve hesaplarn
yakndan izlerlerdi. Buna karlk, mangr ad verilen ve bugnk bo
zuk paralar gibi gnlk alverilerde kullanlan bakr sikkeleri ret
mekle ykml darphaneler, devlet tarafndan ak artrma yolu ile
zel ahslara kiralanmaktayd. Devletin bu darphaneler zerindeki
denetimi daha snrl kalmaktayd.
Devletlerin kk veya zayf olduu yerlerde ve dnemlerde, belir
li bir blgede ok sayda darphaneye rastlanmaktadr. Buna karlk,
devletin glenmesi, ulatrma ve iletiim dzeninin gelimesiyle bir
likte, darphane saysnn azald, sikke kesme ilemlerinin bir veya
birka merkezde topland grlmektedir. rnein, ortaa boyunca
ve 1 6 . yzyla kadar, Avrupa ve Ortadou'da ve bu arada Osmanl
devleti snrlar iinde ok sayda darphane grlmektedir. Bu darp
hanelerin nemli bir blm ticaretin ve kent ekonomisinin gereksi
nimlerini karlamak zere kentlerde faaliyet gstermekteydi. Altn ve
gm madenlerinin bulunduu yerlerde de darphane kurulurdu. Ay
rca, pek ok devlet snr blgelerinde darphaneler ileterek, snrdan
ieri girmekte olan deerli madenleri ve yabanc sikkeleri eritip yeni
den piyasaya srmeyi amalyordu. 1 7. yzyldan itibaren Avrupa'da
ve bu arada Osmanl mparatorluu'ndaki darphane savlan azalma
ya balamtr.
Darphanelerde metallerin damgalanarak sikkeye dntrlmesi
ilemi ya dkme ya da vurma/darp yntemleriyle gereklemekteydi.
----
- . E N LJ M iZMATK
Dkme ilemine daha ok Roma Cumhuriyer'nn erken dnemlerin

de retilen, kolaylkla darbedilemeyecek kadar byk boydaki bronz
sikkelerde ve in'de imal edilen eitli tr paralarda rastlanmaktadr.
Ancak, tarih boyunca sikke retiminde esas olarak kullanlan yn
tem, darp yntemidir. Bu yntemin daha yaygn olmasnn nedeni
darbedilen sikkelerin taklit edilmesinin gldr. Darp ynteminde
sikkelere elle, daha dorusu bir ekile vurulmaktadr. M.. 6. yz
yldan itibaren kullanlan geleneksel darp ynteminde, bir bo metal
paras zerlerine eitli ekil ve yazlarn ilenmi olduu iki ayr ka
lbn arasna yerletirildikten sonra, yukarda kalan kalbn zerine
ekile vurulmaktadr. Bylece istenilen yaz ve ekiller sikkenin her
iki tarafna da ilenmi olmaktadr. 1 6 . yzyldan sonra Avrupa'da
darbedilen sikkelerin retiminde el ve eki yerine makineler kullanl
maya balanmtr.
Sikkeler yalnzca iktisat tarihileri iin deil, siyasal gelimeleri in
celeyenler iin de ok nemli kantlar salayabilirler. Ancak, tarihi
lerin sikkelerin salad ipularn dikkatle incelemeleri ve bu verile
ri kendi balarna deil ancak dier tarihsel malzemeyle birlikte de
erlendirmeleri gerekir. nk, sikkelerin ortaya koyduu bilgilerin
her zaman doru olmayabileceini, sikkelerin bazen yalnzca propa
ganda amacyla darbedilebileceini biliyoruz. Tarihinin sikkelerin
zerindeki bilgileri doru olarak kabul etmeden nce, bu ifadelerin
hangi amalarla ve kimler tarafndan ilendii zerinde dikkatle d
nmesi gerekiyor.
Para ve tarih zerinde bu ksa giriten sonra imdi de gelelim n
mizmatie. Nmizmatik nedir, bu bilim dal ne kadar geni veya ne
kadar dar tanmlanmaldr? Nmizmatiin alannn nasl tanmlan
mas gerektii konusunda uzmanlar arasnda kesin bir anlama sa
land sylenemez. rnein Philip Grierson nmizmatii geni bir bi
imde, ilkel toplumlarn mercanlarndan gelimi toplumlarn sikke
lerine, kat paralarna, madalyalarna ve jetonlarna kadar deiim
arac olarak kullanlan tm tanabilir nesneleri inceleyen bir bilim
dal olarak tanmlanmaktadr. Son dnemlere kadar Bat'da yalnzca
jetonlarn deil madalyalarn da ana ilevinin iktisadi olduunu hatr
larsak, nmizmatiin bu geni ve kapsaml tanmn benimsemek do
ru olacaktr.
33
34
OSMANLI EKONOMS VE KURUMLARI
ktisat tarihileri daha ok ilkel paralar, sikkeler ve kat para tr

leri ile ilgilenirken, pek ok koleksiyoncu sikkeleri, madalyalar, je
tonlar ve dier tr paralar kendi dnemlerinin birer rn olarak
toplamay ve incelemeyi tercih edecektir. Ama bu nesnelerin baka bir
zellii daha vardr. Tarihin canl ve arpc biimlerde yaratlm ufak
nesnelerde yaadn biliyoruz. Eski ariv belgelerinin sararm yap
raklarn eviren bir profesyonel tarihi, nasl eski bir uygarln ya
zarlaryla iliki kurduunu dnebiliyorsa, paralara dokunan, onla
r parmaklar arasnda tutabilen bir nmizmat da sk sk ayn duygu
lara kaplacaktr.
Sikkelerin Tarihinde Ana Gelenek

Erken dnemlerden bu yana sikkelerin tarihi, dnyann deiik
blgeleri ve uygarlklar arasnda ne kadar canl ve sk dnce al
verii olduunu bize gstermesi bakmndan son derece ilgin bir alan
oluturuyor. ilhanl sikkelerini de dnya sikkeleri tarihinin iine yer
letirmek ve dier devletlerin ve uygarlklarn sikkeleriyle olan iliki
sini ksaca tartmak yararl olacaktr. Sikkelerin tarih boyunca gs
terdii evrim iinde birbirinden daha bamsz olarak gelien ayr
gelenek gryoruz: a) Avrupa-Akdeniz-Ortadou gelenei; b) Hint
gelenei ve c) in gelenei. imdi bunlarn her birini ksaca ele alalm.
lk olarak, ran' dan Bat Avrupa'ya kadar uzanan ve Akdeniz hav
zasn da ieren geni corafi alann dnya sikkelerinin tarihindeki
ana gelenekten birini oluturduunu gryoruz. lk Lidya sikkelerinin
Bat Anadolu'da M.. 6. yzylda ve belki de bu tarihten de nce or
taya kmasndan bu yana, Eski Yunan, Roma, Sasani, Bizans, slam
ve Bat Avrupa sikkeleri bu geni blgede birbirleriyle bazen sk ba
zen de daha gevek iliki iinde gelimilerdir.
Anadolu'daki ilk sikkelerin yerel olarak karlan altn ve gm
karm bir madenden retildiini biliyoruz. Daha sonralar sikke
kullanm Akdeniz havzasndaki Eski Yunan kent topluluklarna ya
ylrken, saf altn, saf gm ve bronz sikke retimine geildi. M..
4. yzylda Byk skender'in fetihleriyle birlikte Msr'da ve Pers m
paratorluu'nda da byk miktarlarda S'KKe kullanlmaya baland.
Roma mparatorluu'nun Akdeniz haHasn ve onun tesindeki top-
TARiH VE NMZMATK
raklar siyasi ve bir lde iktisadi olarak burunletirmesiyle birlikte,

altn, gm, bakr ve bronz sikkelere dayanan Roma para dzeninin
bu blgenin tmnde yaygnlk kazandn gryoruz. Bu nedenle,
Roma sikkeleri Avrupa-Akdeniz-Ortadou geleneinin evriminde
nemli bir aamay temsil etmektedir. Nitekim, bugn hem Avrupa'da
hem de Ortadou'da kullanlmakta olan pound, libre-lira ve dinar gi
bi pek ok parasal terimin kkenleri Roma dnemine gitmektedir.
Cermen kavimlerinin istilalar ile birlikte bu geni blgedeki sikke
lerin evrimi iki dala ayrld. Roma mparatorluu'nun Cermenler ta
rafndan istila edilen bat eyaletlerinde, nfusun, ticaretin ve kent
ekonomisinin gerilemesiyle birlikte, sikke kullanm da byk lde
geriledi. Feodal Avrupa'da altn kaybolurken, para dzeni esas olarak
penny ad verilen kk gm sikkelerle snrl kald. Bat Avrupa
sikkeleri ancak 1 3 . yzylda altnn tekrar ortaya kmasyla birlikte
canlanacak, altn, gm ve bakr sikkelerden oluan basamakl
modern dzene doru gelimeye balayacaktr. Venedik'in Dou Ak
deniz ve Ortadou'da da etkili olan ve daha sonralar Osmanl altn
sikkelerine rnek oluturacak altn dkas ite bu koullarda, 1 3 . yz
ylda ortaya kt ve hzla yayld.
Amerika'nn kefinden sonra byk miktarlarda gm spanya
ve Dou Asya zerinden Eski Dnya'ya akmaya balad. Tedavlde
ki gm miktar artnca, byk boy gm sikkeler yaygnlk kazan
maya balad. Bunlarn iinde lspanya'nn sekiz reallik sikkesi 16. ve
17. yzyllarda dnya ticaretinin en gzde paras haline geldi. 1 7.
yzyln sonlarna gelindiinde Osmanl devletinin giderek klen
gm akeleri artk ilevlerini ve nemlerini yitirmiti. Osmanl dev
leti de talya'da grosso, Almanya ve Avusturya'da groschen ad veri
len bu byk gm sikkeleri rnek alarak yeni tr bir sikke basma
ya balad. Bu yeni para birimine guru ad verildi.
1 7. yzyln sonlarna doru kat paralarn ortaya kmasyla bir
likte Bat'daki para dzeninin evriminde yeni bir aamaya ulald. O
dneme kadar tccarlar ve bankerler kendi aralarndaki ticari ilem
lerde eitli katlar kullanmaktaydlar. Ancak devletin piyasaya sr
d ya da devlet garantisindeki, belirli byklkte ve genel olarak
kabul gren kat paralar nemli bir yenilik oluturuyorlard. lk
banknotlar sve devlet bankas tarafndan 1 660'larda piyasaya s-
35
rld. 1 8. yzyl boyunca Bat Avrupa'da pek ok devlet kendi kat

paralarn piyasaya srmeye baladlar.
Kapitalizmin ykselii ve Sanayi Devrimi ile birlikte Avrupa'nn
iktisadi ve ticari gc artt. Ayrca, 1 9 . yzylda Bat Avrupa'nn ileri
gelen lkeleri smrge imparatorluklar kurmaya giritiler. Bylece
hem iktisadi ve hem de siyasi gc sayesinde Bat Avrupa sikkeleri
dnyann dier blgelerindeki sikke geleneklerini etkilemeye ve dei
tirmeye balad.
te yandan, Roma mparatorluu'nun dou eyaletlerinde sikkele
rin evrimi ok daha farkl bir izgi izledi. mparatorluun zln
den sonra Dou Akdeniz'de iktisadi faaliyetler ve zellikle de kent
ekonomisi gcn koruyabildii iin, Hristiyan temalarla ve resim
lerle rl, kendine zg desenleri ile altn, gm ve bakr Bizans
sikkeleri canllklarn srdrdler. slam sikkeleri 7. yzyldan itiba
ren ite bu ortamda tedavle kmaya baladlar.
Son yzyllara kadar dnyadaki en yaygn ve ortak zelliklerini
koruyan sikke dzeni Avrupa'nnki deil, slam devletlerininki olmu
tur. Bu sikkelerin etkili olduklar corafi alan batda spanya ve
Fas'tan douda Malezya'ya, Orta Asya'dan Sahra l'nn gneyine
kadar uzanmaktadr. slam sikkelerinin ortak zellikleri hemen hepsi
nin yazl ifadeler, sslemeler ve Arap alfabesini kullanmasdr. Bu
zellikleriyle slam sikkeleri resimlere dayanan ve Eski Yunan ya da
Latin alfabesi kullanan Bat sikkelerinden ayrlmaktadr. Ancak gr
nteki bu farklara karn, Bat ve slam sikkelerinin ayn kaynaktan
yola ktklarn ve yzyllar boyunca karlkl etkileim iinde olduk
larn unutmamak gerekiyor. slam'n klasik dneminde temel para
birimleri altn dinar, gm dirhem ve bakr fu/'is'den oluuyordu.
Dinarn kkenleri Roma mparatorluu'na uzanmaktadr. Dirhem
antikan drahmasndan, fulfs ise Bizans'n fo/is'inden gelmektedir.
Ayrca yzyllar boyunca slam ve Avrupa paralar zellikle Akdeniz
havzasnda birbirleriyle tek ynl deil, karlkl etklesrn iinde ol
mulardr. Bu karlkl ilikinin en youn olduu lx ge er arasnda Si
cilya ve Emevi spanyas, Hal Seferleri srasnda Anaa lu ve Suriye,
12. ve 1 3 . yzyllarda Avrupa ile 1 4 . ve 15. VUZ\ .rda Dou Akde
niz saylabilir. Daha yakn dnemleri ele alaca..:
rs.. k . bugn Suu
di Arabistan, ran ve Ortadou'nun dier lkelennde r para birimi
PARA.
TARH VE NMZMATK
olarak kullanlan riyal szcnn kokenlerinin 1 6. ve 1 7. yzylda

ki spanyol parasna gittiini syleyebiliriz.
slam'n ilk elli ylnda, fethedilen topraklarda tedavl gren Sasa
ni, Bizans ve dier sikkeler zerinde fazla deiik yaplmad. Ancak
690'larn sonuna doru, beinci Emevi halifesi Abdlmelik byk bir
para reformuna girierek, altn dinar ile gm dirhemin arlklarn
yeniden belirledi. Ayn zamanda, yaayan kiilerin resimleri sikkeler
den kaldrlarak yerlerine yazlar konuldu. Bu yazlar nceleri slam'a
ball simgeleyen ifadeler ve Hicri tarihle snrlyd. Daha sonraki
sikkelerde hkmdarn ve hanedann adna da yer verildii gibi, daha
ayrntl dini ifadeler ile siyasal ve parasal ifadelere de yer verilmeye
baland. Bu yaz gelenei nedeniyle slam sikkeleri bugn tarihiler
iin ok yararl bir malzeme oluturmaktadr.
Resimlere ve Hiristiyanlkla ilgili temalara yer veren Bizans ve Av
rupa sikkelerinden ayrlan bu anlay, son dnemlere kadar slam sik
keleri zerindeki etkisini korudu. Yazlarn, desenlerin ve erevelerin
dzenlenmesinde zaman iinde farkllklar kanlmaz olarak ortaya
kmtr. Ancak, slam sikkelerindeki yaz geleneinden ancak istisnai
durumlarda vazgeilmitir. Kullanlan harflerde de zaman iinde fark
llklar ve eitlilikler grlmektedir. rnein, 1 8 . yzyldan itibaren
Osmanl sikkelerinde padiahn ismi yerine imzas olarak nitelendiri
lebilecek ve padiahtan padiaha deien bir tura kullanlmaya ba
lanmtr.
imdiye kadar ele aldmz bu geni Avrupa-Akdeniz-Ortadou
gelenei ile karlatrldnda, Hindistan ve Gneydou Asya blge
sinin sikkeleri nmizmatik asndan ayr bir gelenek oluturmakta
dr. Philip Grierson ve dier uzmanlarn belirttikleri gibi, ayrntlarda
i eitlilie karn, bu blgenin sikkelerinin byk ounluu Avru
pa, slam ve in sikkelerinden nemli farkllklar gstermektedir. Ay
n eyi 1 3 . yzyldan balayarak Hindistan'da egemenlik kuran Ms
lman hanedanlarn sikkeleri iin de sylemek mmkndr. Bu hane
danlarn sikkelerinde kullanlan Arap harfleri, Suriye ve Irak'takilere
gre daha kabaca ve arpcdr. Hindistan sikkeleri, Avrupa ve slam
sikkeleri gibi, altn, gm veya bakrdandr. Ancak, genellikle onlar
dan daha kaln ve ar olduklar gibi, onlar kadar dzgn ve yuvar
lak deillerdir. Bu sikkelerin bir blm, bu arada rnein 1 6 . ve 17.
37
38
yzylda Hindistan'n kuzeyinde egemenlik kuran Trk-Mool mpa

ratorluu'nun sikkeleri kare biimindedir. Geri kare sikkelere dnya
nn baka blgelerinde ve bu arada Endls Emevileri ile Osmanllar
dan nce ve Osmanl dnemi srasnda Tunus ve Cezayir'de de rast
lanyor ama, bu biim yalnzca Hindistan'da yaygn olarak kullanl
mtr. Bu nedenle kare sikkeler Hindistan geleneinin nemli bir par
as olarak kabul edilmektedir.
nc ve son olarak, in'deki para gelenei hemen her bakm
dan Avrupa, slam ve Hindistan geleneklerinden ayrlmaktadr. Son
dnemlere kadarki in sikkeleri darbedilmeyip, dkm yoluyla re
tilmekteydiler. zerlerinde desen veya resim yoktur, yalnzca yazl
ifadeler bulunur ve bu sikkelerin tmnn ortas deliktir. Avrupa ve
Ortadou'da ise, ortas delik sikkelere 1 9 . yzyla kadar rastlanmad
gibi, son dnemde ancak az sayda sikkede delik kullanlmtr. Av
rupa ve slam paralar eitli ve genel olarak hiyerarik dzendeki de
erlerle piyasaya srlrlerken, in sikkeleri hemen her zaman tek
deerli olmutur. Ayrca son dnemlere kadar in'de altn sikke kul
lanlmyordu. Avrupa ve Ortadou'da ekonominin para ihtiyac esas
olarak devlet ynetimindeki gm sikke reten darphaneler tarafn
dan karlanrken ve ufak deerli bakr sikke basma hakk pek ok
yerde zel kiilere braklmken, in'de bu anlayn tam tersine, ba
kr sikkelerin devlet tarafndan retildiini, buna karlk zel tccar
larn gm paralar zerine damga vurabildiklerini gryoruz.
in para geleneinin ilgin bir baka zellii de kat parann Av
rupa' da ancak 1 8 . yzylda yaygnlamasna karlk, in'de 1 1 . yz
yl ile 14. yzyl arasnda kullanlm ve belki de bu tarihlerden bir
ka yzyl nce ortaya km olmasdr. 1 3 . yzylda in'i gezerken
kat parann imalatn ve kullanmn gren ve bu uygulamadan ok
etkilenen Venedikli tccar Marka Polo, Avrupa'ya dndnde izle
nimlerini ayrntl olarak anlatmt. lhanllar ya da ran Moollar
da bu uygulamay in'den Ortadou'ya getirerek 1 290'larda ran'
da kat para basmlardr. Ancak 1 6 . yzyldan itibaren, bir yandan
Amerika ktasndan gelen gm ve altnn akmlarnn te yandan
da dnya ticaretinin genilemesinin etkileriyle. in ve Hindistan'da
ki para gelenekleri Avrupa izgisinden ve spanyol reali gibi yaygn
olarak kullanlan Avrupa sikkelerinden etklenmeye balad. 1 9 . yz-
PARA. TARH VE NMZMATIK
ylda Avrupa'nn etkileri daha da glendi. Bu son dnemde in ve

Hindistan'da bamsz bir sikke geleneinden sz etmek artk mm
kn deildir.
lhanl Sikkeleri ve Anadolu'daki Trkmen Beylikleri

Cengiz Han'n lmnden sonra Moollar, Sibirya ve in'den
Rusya steplerine kadar uzanan geni topraklar zerinde pek ok dev
let kurdular. Bunlarn en tannmlar arasnda Gney Rusya'daki Al
tnordu devletini ve Osmanl devleti ile sk iliki iinde varln 1 8 .
yzyln sonlarna kadar srdrebilen Krm Hanl'n sayabiliriz.
Ancak, slam dnyas zerinde en fazla kltrel, siyasal ve nmizma
tik etkisi olan Mool devleti, 1 3 . yzyln ortalarnda ran'da kurulan
ve varln seksen-doksan yl kadar srdren lhanl devleti olmutur.
1 3 . yzyln sonlarna doru Mslmanl seen lhanllar, ran'
artk fethedilecek bir dman topra deil, kendi lkeleri olarak ka
bul ederek bu lkeyi canlandrmaya girimilerdir. lhanllar, baka
alanlardaki abalarnn yan sra, sikkelerinin niceliine ve niteliine
de byk nem vermilerdir. Ksa bir sre iinde sikkelerindeki gele
neksel desenleri tmyle deitirmiler, altn miskal ile gm dinar
ve dirhemleri iin yeni arlk standartlar saptamlardr. Bu giriim
ler sonucunda, lhanl sikkeleri bugn slam sikkeleri iinde hem en
bol olarak rastlanan hem de en ilgin sikkeler arasnda kabul edil
mektedir.
Amerikal tarihi John Smith lhanl tarihini ve sikkelerini ayrnt
l olarak incelemitir. Smith, para reformu giriimlerini balatan Ga
zan Han'n veziri Raideddin'in yazlarn inceleyerek, lhanllarn ni
in para konusuna bu kadar nem verdikleri anlamaya alyor. Tah
ta kndan nceki iktisadi bunalm dnemini deerlendiren Gazan
Han ve danmanlar, ticaretin ve iktisadi faaliyetlerin canlanabilme
si iin sikkelerin vezin ve ayarnn dzgn olmas ve kalpazanln en
gellenmesi gerektii sonucuna varm ve bu nedenle kkl bir para re
formuna girimilerdi. Ancak lhanllar temel para birimleri olan g
m dinar iin saptadklar arl koruyamadlar. Dinarn arlnn
14. yzyln balarndan itibaren gerilediini biliyoruz. lhanllarn
1290'larda kat para basabilmeleri de olduka ilgin bir gelimedir.
39
40
Bu giriim ayn dnemde in' de yaplan uygulamalardan esinlenmek

teydi. in'deki fetihleri sayesinde Moollar kat paray ran'a taya
bilmilerdir. Bu giriimin amacnn devlete ek mali gelir salamak ol
duu anlalyor. Ancak, teknolojik altyapnn ve devlete olan gvenin
snrl olmas nedeniyle bu uygulama uzun sreli olamamtr.
Sikkelerinin hem nitelik hem de nicelii bakmndan en ok tan
nan lhanllar, 1296 ile 1335 yllar arasnda hkm sren Gazan, Ol
caytu ve Ebu Said Han'lardr. zellikle Ebu Said dneminde ( 1 3 1 6 1 335/ H. 71 6-73 6 ) ok sayda darphane devreye sokularak byk
miktarlarda sikke retilmitir. Ebu Said'in son dneminde darbedilen
sikkeler, zerlerindeki yazlarn ve dini ifadelerin uygulan asndan
bugn birer bayapt olarak, slam dnyasnda darbedilen en gzel
sikkeler arasnda kabul grmektedirler.
lhanllar dneminin ilgin zelliklerinden birisi de sikke retimi
nin artmas ile birlikte faaliyet gsteren darphanelerin saysnn iki
yze ulamasdr. Bu darphanelerin pek ou Bat ve Kuzey ran'day
d. Bakent Tebriz, Sleymaniye ve sfahan'daki darphaneler bunlarn
en nemlileri arasndaydlar. te yandan bu dnemde Rum eyaleti
olarak adlandrlan Anadolu da lhanllarn egemenlii altnda bulu
nuyordu. nce Anadolu Seluklular, onlarn dalmasndan sonra da
Anadolu'daki Trkmen beylikleri ve bu arada Osmanllar lhanllara
vergi vermekteydiler.
Bu yllarda Anadolu, dou-bat ynnde, ran'dan Akdeniz'e
doru ileyen ve esas olarak ipek ile baharat gibi ykte hafif pahada
ar mallar tayan nemli ticaret yollar zerindeydi. Bu ticaret yol
larndan biri Tebriz'den balayarak Konya'ya ulayor ve oradan g
neye ynelerek Alanya limannda sona eriyordu. Bir dier yol ise Er
zurum, Erzincan, Sivas ve Ankara zerinden Bursa'ya ulamaktayd.
Bu ticari faaliyetle birlikte 14. yzyln balarnda Dou ve Orta
Anadolu'nun kasaba ve kentlerinde, hepsi dzenli olmasa da, krk
akn lhanl darphanesi faaliyet gstermekteydi. Anadolu'da sikke
reten lhanl darphaneleri arasnda Erzurum, Erzincan, Sivas, Bay
burt, Adilcevaz, Van, Siirt, Bitlis, Malat) a, Harput, Niksar, Tokat,
Kastamonu, Samsun, Amasya, Ankara. Krehir., Kayseri, Aksaray,
Alanya ve Amid'deki (Diyarbakr) darphaneleri sayabiliriz. 14. yz
yln balarnda retilen ilhanl sikkelerinn byk miktarlarna ve
PARA TARH VE NMZMATIK
yksek niteliklerine bakarak, bu yllarda yalnzca ran'da deil Ana

dolu'da da iktisadi ve ticari faaliyetlerin canllk iinde olduu sonu
cuna varabiliriz.
slam sikkeleri geleneindeki en ilgin ve parlak aamalardan biri
ni temsil etmesinin yan sra, lhanl sikkeleri bugn bizim iin bir ba
ka adan da nem tamaktadr. 1 320'li ve 1 330'lu yllarda lhanl
devleti gcn yitirmeye ve bu arada Anadolu' da da etkinlii azalma
ya balaynca, Anadolu'daki Trkmen beylikleri daha bamsz dav
ranmaya baladlar. Bu noktada sfendiyaroullar, Karamanoullar
ve Osmanllar gibi beyliklerin ilk giriimlerinden biri de, lhanllarn
son valisi Timurta'n Anadolu'dan ayrlmasyla birlikte, slam gele
neklerine uyarak kendi adlarna sikke darbettirmek olmutur. Elimiz
deki veriler Osmanllar adna ilk gm akenin ite tam bu aama
da, 1 326 ylnda Orhan Bey tarafndan darbettirildiine iaret ediyor.
Anadolu'daki lhanl ve Mool etkisi lhanl devletinin ran'da
zlmesinden sonra hemen kaybolmad. Son yllarda Philip Remler ta
rafndan yaplan nmizmatik aratrmalar, bamszlklarn kurmaya
alan Anadolu beyliklerinin kendi sikkelerini retirken ilhanllardan
ve onlarn Anadolu'da kurduu altyapdan etkilendiklerini gsteriyor.
sfendiyaroullar, Osmanllar ve byk olaslkla dier baz beylikle
rin kendi sikkelerini darbetmeye balarlarken, lhanllarn idari uygu
lamalarn, arlk ve dier llerini benimsedikleri ve hatta sikke de
senlerini kullandklar anlalyor. Bu beyliklerin ilk sikkelerini retir
ken daha nce lhanl darphanelerinde alm, ilk desenlerden kalp
larn hazrlanmasna kadar sikke retiminin pek ok aamasnda uz
manlam ustalar istihdam ettiklerini de tahmin edebiliriz. Ayrca,
Osmanl sikkeleri zerindeki lhanl etkileri arasnda en azndan biri
nin uzun yllar geerliliini koruduunu da biliyoruz. ktisat tarihisi
Prof. Halil Sahilliolu'nun aratrmalar, 1 7. yzyln ikinci yarsna
kadar kullanlan dirhemin 3,20 gramlk klasik slam dirhemi olma
yp, 3,07 gramlk Tebriz dirhemi olduunu ve bu lnn de ilhanl
lardan alndn gsteriyor.
Bylece lhanl sikkelerini ksaca da olsa inceleyerek erken dnem
Osmanl tarihi ve Osmanl sikkeleri hakknda iki ilgin sonuca varm
oluyoruz. Birincisi, Anadolu'da ve Osmanl ynetimi zerindeki Mo
ol etkisinin lhanllarn dalmasndan sonra da srdn tahmin
41
edebiliyoruz. Bu nemli konunun etl boyutlaryla daha ayrntl

olarak incelenmesi gerekir. Ancak elimizdeki verilerin, Osmanl ve di
er Anadolu beylikleri zerindeki siyasi ve idari etkilerin esas olarak
Seluklulardan geldiini savunan ve bugn Trkiye'de genel kabul
gren tarih tezi ile elitiini, imdiden syleyebiliriz. kinci olarak,
doudan gelen bu parasal etkiler Osmanl devletinin kurulu dnemi
olan 14. ve 1 5 . yzyllarda, dou-bat dorultusundaki ipek ve baha
rat ticareti yollarnn zenginliini ve Osmanl ekonomisi iin ne kadar
nemli olduunu bize bir kez daha hatrlatyor.
iV
Geni m paratorlukta Para Politikas :

Devlet Ne Kadar M dahaleciyd i , Ne
Kadar G lyd ?*
Para tarihi Osmanl tarihinin en az ilenmi alanlarndan biridir.

Oysa, bir yandan ekonominin eitli kesimlerinde, kentlerde ve krlar
da para ve kredi kullanmnn, te yandan da devletin parasal uygu
lamalarnn, kurmaya ve srdrmeye alt para dzeninin daha iyi
anlalmas, Osmanl iktisat tarihi almalarna ok nemli yeni a
lmlar getirebilecektir.
Para tarihinin daha iyi incelenmesi Osmanl ekonomisindeki
uzun dnemli eilimleri ve dalgalanmalar da daha iyi anlamamza
olanak salayacaktr. rnein 1 6 . yzyln, hi olmazsa 1 5 80'lere
kadar, demografik ve iktisadi adan bir genileme dnemi olduu te
zi bugn iktisat tarihileri arasnda genel kabul grmekte. Buna kar
lk, 1 7 . yzyldaki egemen eilimin ne olduu konusundaki gr
ler farkldr. Daha nceki gerileme paradigmas, bugn pek ok taBu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt:
"Geni mparatorlukta Para Politikas: DeYlet e Kadar 1dahalecydi, Ne Kadar
Glyd ?'', Osmanldan Cumhuriyete: Problemler, Aratrmalar, Tartmalar, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, 1 Q98, s. 33-43.
44 OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!
rihi tarafndan eletiriliyor. ktisadi adan da 1 7. yzyln bir daral

ma dnemi olup olmad sorgulanyor. Para tarihi bu tartmaya
nemli katklar yapabilir. 1 7. yzyln parasal adan son derece is
tikrarsz bir dnem olduu ve yzyln ortalarndan itibaren akenin
piyasalardan kaybolduu, darphanelerin kapatlarak Osmanl para
dzeninin zld anlalyor. Bu gelimelerin ekonomiyi olum
suz etkiledii kesindir. Kimi blgeler genel eilimin dnda kalmay
baarm olsalar bile, para tarihinin salad bu almlarn nda
1 7. yzylda iktisadi istikrar ve hatta genilemeden sz etmek ok
g olacaktr.
Bir dier rnek de daha yakn dnemden verilebilir. Son yllara ka
dar, Osmanl tarihindeki en hzl tai ve enflasyonun 1 6. yzyldaki
Fiyat Devrimi srasnda ortaya kt sanlrd. Bu konuda hi phe
siz mer Ltfi Barkan ve Halil Sahilliolu gibi aratrmaclarn al
malarnn byk etkisi olmutu.2 Oysa son yllardaki aratrmalar
mz en hzl tai ve enflasyonun Tanzimat'tan hemen nce, reform
cu padiah il. Mahmud'un i ve d bunalmlarla dolu saltanat sra
snda ortaya ktn gsteriyor.3 1 808-1 830 yllar arasnda youn
laan bu enflasyon dalgasnn boyutlarnn, nedenlerinin ve sonula
rnn anlalmas, hi phesiz, dnemin iktisadi, toplumsal ve siyasal
tarihinin daha iyi yorumlanmasn salayacaktr.
Para tarihinin daha iyi anlalmas, fiyat tarihi almalarna da ye
ni bir ivme kazandracaktr. Bugn Osmanl toplumsal ve iktisadi ta
rihi zerine alanlar, fiyatlar, cretler ve servetler zerine en basit
parasal byklkleri bile anlamakta ve karlatrmakta glk eki
yorlar. Basit bir rnek verecek olursam, stanbul'daki bir duvarc us
tasnn 1 550 ylnda 10 ake olan gnlk creti, 1780 ylnda 120 ak
eye ya da 1 kurua ulamtr. Acaba aradan geen iki yzyl akn
sre iinde cretlerin satn alma gc artm mdr yoksa gerilemi
midir? Biz bu soruya yeni yeni cevap vermeye balyoruz. Halbuki bu
byklklerin zaman iinde karlatrlabilmesi, Fernand Braudel'in
uzun dnemini inceleyebilmek ve Osmanl rneini Eski Dnya'daki
dierleriyle karlatrabilmek iin en asgari koulu oluturur. Bu tr
karlatrmalar ancak para tarihi zerine yaplacak yeni almalarla
ve mer Ltfi Barkan'n balatt trden fiyat ve cret endekslerinin
inas sayesinde mmkn olacaktr.4
Bu ksa yazda 1450- 1 700 dneminde Osmanl devletinin parasal

uygulamalar ve daha genel olarak da Osmanl para dzeninin mant
zerinde duracam. Byle bir inceleme yalnzca para tarihi asn
dan deil, devletin ekonomiye bak ve iktisat alanndaki uygulama
lar bakmndan da nem tayor. Ayrca, 16. ve 1 7. yzyllarda impa
ratorluun en geni snrlarna ulat, Balkanlar'dan Basra Krfe
zi'ne, Msr'dan Tunus'a farkl blgelerin Atlantik'ten Hint Okyanu
su'na kadar uzanan bir yelpaze iinde ok farkl ticari ilikiler iinde
olduklar biliniyor. Bu geni corafya zerinde oluturulan parasal ku
rumlarn ve parasal uygulamalarn birlii ve eitlilii, bize hem impa
ratorluun nitelii hem de Osmanllarn bu geni birimi nasl algla
dklar ve ynettiklerine ilikin nemli ipular salayacaktr. A'cak
hereyden nce, bu kadar geni bir corafyada istikrarl bir para d
zeni kurmann ne derece g bir i olduunu irdelemek gerekiyor.
stikrarl bir Para Dzeninin Glkleri

Kat parann yerlemesinden nceki dnemlerde ekonominin pa
ra talebi, byk lde, altn, gm ve bakr gibi madenlerden re
tilen sikkelerle karlanyordu. Bu nedenle, sz konusu madenlerin
dolamdaki miktarlar ile para arz arasnda sk bir iliki vard. Eer
bir blgede ticaret aklar grlrse, deme deerli madenlerle yap
laca iin, para arznda bir azalma ortaya kard. te yandan, yerel
parada ortaya kan bir istikrarszlk veya gvensizlik de tedavldeki
sikkelerin ortadan kaybolmasna yol aabiliyordu. Nitekim ortaa
dan 1 9. yzyla kadar toplumlarn hemen tm bu deerli madenle
rin darlklaryla kar karya kaldlar.s
Osmanl mparatorluu, snrlarnn genilii ve bulunduu co
rafya nedeniyle, bu temel skntlara ek olarak baka glklerle de
karlat. Ticaret ve zellikle de para konusunda Osmanl mparator
luu'nu kapal bir ekonomi olarak deil, tam tersine ok geni bir
corafyaya yaylm, snrlar pek de iyi tanmlanamayan bir birim
olarak kabul etmek gerekir. Bu geni snrlar iinde bir deil, birka
iblmnden sz edilmelidir. Balkanlar'dan Msr'a, Kafkaslar'dan
Marib'e kadar imparatorluun farkl blgeleri Akdeniz'den Karade
niz'e, Hint Okyanusu ile Gney ve Gneydou Asya'ya kadar uzanan
ok eitli ticari ilikiler iindeydiler. Ticari ilikilerdeki bu farkllklar
deerli madenlerdeki hareketlerin denetimini ve istikrarl bir para d

zeninin kurulabilmesini son derece gletiriyordu.
nc olarak, Osmanl devleti Asya ile Avrupa arasndaki byk
ticaret yollar zerinde yerlemiti. 12. yzyldan itibaren bu yollar
zerinde gelien ticarette Avrupa ihra ettiinden fazlasn satn alyor
ve aradaki fark deerli madenlerle dyordu. Amerika'dan Eski
Dnya'ya byk miktarlarda altn ve zellikle de gm akmaya ba
laynca, hem ticaretin hacmi hem de deerli maden hareketleri daha
da hzlanmt. 1 5 . yzyldan itibaren Dou Akdeniz'deki ticaret yol
larn denetlemeye balayan Osmanllar, Bat'dan gelen altn ve g
mten honuttular. Ancak ticaret aklar nedeniyle bu madenlerin
Asya'ya doru yollarna devam etmesini engelleyemiyorlard. Deerli
madenlerin bu hareketlilii, Osmanl para dzeni iin nemli bir is
tikrarszlk kayna oluturuyordu. 6
Osmanllarn parasal glklerinin drdnc ve daha genel nedeni
de zellikle 16. yzyldan sonra deien mali ve iktisadi dengelerdir.
Bir yandan Avrupa lkelerinin artan iktisadi ve ticari gc ile buna
bal olarak byyen ticaret hacmi, te yandan da Osmanl devletinin
karlat mali bunalmlar, mal ve deerli maden akmlarnn deneti
mini ve parasal konularda istikrarn korunmasn giderek gletirdi.
te tm bu nedenlerle, Osmanl devletini iyi tanmlanm bir co
rafya iinde parasal konularda etkin, snrlar iindeki deerli maden
hareketlerini denetleyebilen bir birim olarak dnmek yanl olur.
Tam tersine, imparatorluk 14. yzyldan 1 8 . yzyla kadar Bat'dan
Dou'ya doru gelien deerli maden hareketlerinin ve bunlarn ya
ratt darlklarn ve istikrarszlklarn etkisinde kalmtr. Bir benzet
meyle zetleyecek olursam, para tarihini incelerken, Osmanl mpara
torluu'nu su almayan kapal bir kap ya da kutu olarak deil, deer
li madenlerin bir taraftan girip te taraftan ktklar, her taraf delik
deik bir anak olarak dnmek daha doru olur.
Osmanllarn Parasal Uygulamalar: Ne Kadar

Mdahalecilik?
Devletin para konularna yaklamna ilikin olarak ortaya kan
en temel soru, devletin niin para darbettii ve istikrarl bir parasal
dzen kurmaya altdr. Bir hkmdarn kendi ismine para basma-
A PARA POLTKASI
s, Akdeniz havzasnda antikadan itbaren .. g.. menliin en nemli

simgelerinden biri olarak kabul ediliyordu. Islam devletleri de en er
ken dnemlerden itibaren bu ilkeyi benimsemilerdir. slam gelenein
de sikke ve hutbe, egemenliin en nemli iki simgesi olarak kabul
edilmitir. Osmanllar da bu anlay srdrdler. kinci olarak, Os
manl devletinin de, kendisinden nceki dier devletler gibi, vergi top
lamak ve en azndan askerlerle memurlara deme yapabilmek iin pa
raya gereksinimi vard. Ancak Osmanllarn para konusundaki uygu
lamalarnn bu amalarla snrl olduunu dnmek dar bir yaklam
olur. Osmanllar parasal istikrar ile ekonominin ileyii arasnda g
l bir iliki olduunu, ekonominin daha iyi ileyebilmesi iin paraya
gereksinimi olduunu ok iyi biliyorlard. Mehmet Gen'in vurgula
d gibi, devletin ekonomiye yaklamlarnda en byk ncelik kent
lerin ve zellikle de bakentin iaesine ve vergilerin toplanmasna ve
riliyordu.7 Sadece bu iki ncelik asndan bile, parann iktisadi ve
mali konularda son derece nemli bir yeri olduu biliniyordu. Daha
genel olarak ise, devletin vergi gelirlerinin temelini tarm ve zanaatler,
yerel ve zellikle de uzun mesafeli ticaret oluturuyordu. Bu yaplarn
canll ise istikrarl bir para dzeninin salanmasna ve yeterli mik
tarda sikkenin tedavlne balyd.
Para ile ekonomi arasndaki iliki de bir hayli glyd. Ekonomi
de para kullanmnn yaygnl zaman iinde dalgalanmalar gster
mi olsa da, elikle 1 5 . yzyln ortalarndan itibaren parann kulla
nmnn kent ekonomisinin belirli kesimleriyle snrl kalmad, krla
ra doru yayld grlyor. 16. yzyl boyunca tedavldeki deerli
madenlerin hacminde ve para kullanmnda nemli artlar oldu. Kent
ve krlar arasndaki iktisadi balar glenirken, krsal nfusun nem
li bir blm para ekonomisinin iine ekildi, gm ake ile bakr
mangrlar ok yaygn olarak kullanlmaya balad. Gelien kredi ili
kilerinin yansra, Balkanlar'da ve Anadolu'da yaygn olarak kurulan
blgesel pazarlarda kentli ve ger dahil olmak zere krsal nfus yo
un ticari ilikiler a iine ekildiler. s Devlet de bu pazarlardaki fa
aliyetlerden ufak miktarlarda ama youn biimde vergi toplamaya
balad. Dnemin Osmanl kanunnamelerinden, imparatorluun he
men her kesindeki para kullanmn ve ticari faaliyetlerin vergilen
dirilme biimlerini ayrntl olarak izlemek mmkndr.9
47
Osmanl devletinin para konusuna yaklamn incelerken ortaya

kan bir dier soru da, devlet mdahaleciliinin nitelii ve boyutla
ryla ilgilidir. Bu konuda Osmanl tarihileri arasnda, zellikle de
Trkiye' de kabul gren anlay, merkezi devletin yaygn mdahaleler
le retimi, piyasalar ve ticareti denetledii ve ynlendirdiidir. Os
manllar, hi phesiz, ortaadaki slam devletlerine kyasla daha
mdahaleciydiler. slam hukukunda zaten varolan ihtisab gibi kurum
lar ve narh gibi uygulamalar daha nceki slam devletlerinden ok
daha sk kullanmlard. 10 Ancak, zellikle Trkiye'deki tarihilerin
devletin ekonomiye mdahalesi konusunda abartl yarglara ve ge
nellemelere vardklarn dnyoruz.
Yanlln kuramsal nedeni, hi phesiz, devlet merkezli bir ta
rih anlayndan kaynaklanyor. Ancak daha pratik nedenler de var
dr. nemli bir neden arivlerdeki malzemenin niteliiyle ilgilidir.
Devletin ekonomiye ilikin mdahalelerinin tm olmasa da byk
bir ksm, rnein bir kadya ya da genel olarak tm kadlara veya bir
baka devlet grevlisine gnderilen yazl bir emirle belgeleniyordu.
Bylece hemen her mdahalenin kayd oluturuluyor, buna karlk,
devletin piyasalara mdahale etmediine dair ve ounluu oluturan
pek ok durum yazl olarak belgelenmiyordu. Ariv belgeleriyle al
an tarihiler de, eldeki kaytlarn bu tek yanl nitelii dolaysyla, m
dahalelerin ok yaygn ve daimi olduu sonucuna varyorlar.
kinci olarak, devlet mdahaleciliini yanstan belgelerin nemli
bir blmnn bakentin, sarayn ve ordunun iaesiyle ilikili olduu
sk sk gzden karlyor. Eldeki kaytlar tarihileri ayn mdahaleci
yaklamn tm imparatorluk iin geerli olduu sonucuna gtrmek
te. Oysa stanbul, taradaki ekonomiye, eer bakentle dorudan ili
kili deilse, mdahale etmek eiliminde deildi. Taradaki devlet r
gt bakentteki kadar gl deildi. Ve nihayet, tarada yerel yne
ticiler, stanbul'da egemen olan eilimlerden farkl olarak, sorunlar
n dorudan mdahale yerine, yerel olarak gl olan kesimlerle, lon
ca hiyerarisiyle, tccarlarla, mltezimlerle ve sarraflarla ibirlii iin
de zme eilimindeydiler.
Ayrca, devlet mdahalelerinin varl bu mdahalelerin her za
man arzu edilen sonucu verdikleri anlamna gelmemeli. Mdahalele
rin baarszlklar ve snrlamalar, Osmanl devletini daha seici ol-
GEN MPARATORLUKTA PARA POLTKASI
maya zorlamtr. Bu bakmdan, ekonomi alanndaki devlet mdaha

lelerini, hereyden nce saray, ordu ve bakent iin kullanlan ve sa
valar gibi olaanst dnemlerde younlaan daha seici bir mda
halecilik olarak dnmek gerekiyor.
Para tarihi konusundaki almalarn bir hayli snrl olduunu
sylemitim. Yine de, devletin ekonomiye yaygn mdahalecilii nok
tasndan yola klarak, para alanndaki uygulamalar hakknda genel
lemeler yaplyor. Bu genellemeler, Fatih dneminde hazrlanan ka
nunnamelere ve bu kanunnamelerde ok ak olarak grlen ve id
detli mdahalecilik olarak nitelendirilebilecek anlaya dayandrlyor.
Oysa, Fatih dnemi hem para tarihi hem de iktisadi tarih asndan
kendine zg nitelikler tamaktadr. Bu dneme bakarak Osmanl ta
rihinin ok daha geni dilimleri hakknda sonulara varmak son de
rece hatal olur.
Fatih dneminde hazrlanan ihtisab kanunnamelerinde devlet s
tanbul, Bursa ve Edirne gibi byk kentlerin ekonomilerine kar son
derece mdahaleci bir tavr sergilemektedir. Bu belgelerde narh uygu
lamasnn ve devlet denetimciliinin eitli rnekleri izlenebilir. 12 An
cak bu kanunnamelerin sadece eski ve yeni bakentler iin hazrlan
m olmas, Osmanl mdahaleciliinin seici niteliini gstermesi ba
kmndan dikkat ekicidir. Ayn mdahalecilik yine Fatih dneminde
hazrlanan darphanelerin ve gm madenlerinin denetimiyle, deer
li madenlerin dolam ve ticaretine ilikin ayrntl kanunnameler ve
yasaknamelerde de grlyor. Bu dzenlemelerle devlet, deerli ma
denlerin ve sikkelerin kullanmna, dolamna ve alm-satmna b
yk snrlamalar getiriyordu. rnein tccarlarn ve uzun mesafeli
yolculuklara kanlarn yanlarnda altn ve gm tamalar yasak
lanmt. Yasak kul ad verilen devlet memurlar gerektiinde phe
li grdkleri kiilerin zerlerini arayarak bulduklar altn ve gme
el koya bileceklerdi. t 3
Fatih dneminin Osmanl merkeziyetiliinde ok zel bir yeri ol
duu, bu dnemde siyasal arln taradaki Trk aristokrasisinden
bakentteki brokrasiye getii biliniyor. Para tarihi asndan da bu
dnemin kendine zg yanlar vardr. 1 5 . yzyln nc eyreinde
Osmanl ekonomisi ayn dnemlerde Avrupa'da da etkisini gsteren
iddetli bir gm darlyla kar karya kalmtr. 14 Bu gm ktl-
49
50
nedeniyle ekonominin gnlk ileyii iin gereken parann salan

masnda byk glk ekilmitir. Fatih dneminin parasal yasaklar
ve yasak kullar da, ykselen merkeziyetilik eiliminin yansra, bu
koullarn rndr. Ayrca bu kanunnameler bize uygulamadaki so
nucun ne olduunu, devletin ne kadar etkili olduunu syleyemezler.
Bu yasaklamalarn fazla etkili olmamasnn da katksyla olsa gerek,
bu tr uygulamalara daha sonraki dnemlerde ok ender olarak ve
ancak savalarn getirdii bunalm koullarnda rastlanabiliyor.
1 6. yzyln sonlarna gelindiinde artk Fatih dneminin yasakla
r ok gerilerde kalmtr. 1 5 80'lerden 1640'lara kadar geen yarm
yzyl boyunca, bir yandan ktalararas altn ve gm akmlarnn ge
tirdii sorunlarla, te yandan da mali bunalmlarla mcadele eden dev
let, akenin standartlarn sk sk deitirmek zorunda kalacak ve para
konusu ok nemli mali, iktisadi ve siyasi istikrarszlklarn kayna
olacaktr. Parasal konularda devlet mdahaleciliinin snrlar bu ko
ullarda bir kez daha ortaya kyor. 1 640'lardan itibaren ise Osmanl
para dzeninde tam bir zlme grlyor. Akenin dalgalanmalarnn
yaratt gven kaybnn da etkisiyle, Avrupa sikkelerinin kullanm
yaygnlarken, parasal istikrar salayamayan devlet sikke basmn
durdurarak darphaneleri kapatmak zorunda kalmtr. 1 7. yzyln
sonlarna kadar geen yaklak yarm yzyllk dnemde ake, Balkan
lar ve Anadolu'da parasal byklklerin ifadesinde kullanlan, ancak
tedavlde rastlanlmayan bir hesap birimi durumuna dmtr.s
Osmanl yneticilerinin parasal konulardaki esnek tutumlarnn
en nemli rneklerinden biri yabanc sikkelere kar tavrlarnda g
rlyor. Osmanllar da tm ortaa ve yakna ekonomilerini sk sk
cendereye sokan para ve deerli maden darlklarnn ve bu darlklarn
ekonomi ve maliye zerindeki olumsuz etkilerinin bilincindeydiler. Bu
nedenle, her dnemde mmkn olduu kadar ok miktarda sikkeyi ve
deerli madeni Osmanl topraklarna ekmeye almlardr. En erken
dnemlerden itibaren Avrupa sikkelerinin Osmanl piyasalarnda ser
beste tedavlne izin vermilerdir. En sk rnudahaleclin uygulan
d Fatih dneminde bile, Venedik alrn d_kas le .\lacar altn Os
l t . ,-e zellikle de
manl piyasalarnda serbeste tedarnl edl\ ord
1 7. yzyllarda ise Osmanl piyasalann.:i .\\Tura Je, ieLennin Ame
rikan gmnden darbettikleri byuk suu... "' k J.r. ' m n . Grosso
...
_- E .
- -=-
- : -_
-:-.
PARA POLTKASI
veya groschen szcklerinden esinlenerek guru ad verilen bu sikke

ler iinde en nde gelenleri spanya, Hollanda, Polonya, Avusturya ve
Almanya devletlerinin sikkeleriydi. 1640'1ardan itibaren darphaneler
kapatlnca, bu sikkeler Osmanl piyasalarna egemen olduF
Osmanl devletinin yabanc paralar kabul etme eiliminin en a
r rnei de ite bu koullarda ortaya kt. 17. yzyl ortalarnda, Gi
rit sava srasnda kk deerli Avrupa sikkelerinin sahteleri de Os
manl piyasalarnda youn olarak tedavl etmeye balad. Kendi sik
kelerini dzenli olarak piyasalara sremeyen Osmanl devleti ise hem
ekonominin gereksinimleri karlamak hem de vergi tahsilatnda ak
saklk yaratmamak amacyla bu durumu kabullenmek zorunda kald.
Gm ierii boaltlm yada mau Avrupa sikkeleri Osmanl pi
yasalarnda birka ay ya da yl deil, yirmi yla yakn sre yaygn ola
rak kullanld. s
1 6 . yzyldan itibaren Osmanl devletinin para piyasalarnda daha
seici bir mdahalecilik eilimi iinde olduu grlyor. Dier devlet
ler iin olduu gibi Osmanl devleti iin de, kur ve faizlere mdahale
etmek, sikkelerin ve deerli madenlerin hareketlerini denetlemek, tica
rete ve mal piyasalarna mdahale etmekten daha zordu. Para piyasa
larnda faaliyet gsteren tccar ve sarraflarn devlet denetiminden ve
yasaklarndan kaabilmeleri mal piyasalarna kyasla daha kolayd.
Osmanl yneticileri bu snrlamalarn bilincindeydiler. Deiik sikke
ler arasndaki kurlarn belirlenmesinde uygulanan yntem Osmanlla
rn daha esnek yaklamna iyi bir rnek oluturur. Osmanl ynetici
leri altn ile gm arasndaki deiim orannn ve buna bal olarak
yerli ve yabanc tm sikkeler arasndaki kur oranlarnn piyasa koul
larna bal olarak dalgalandn biliyorlard. Bu koullarda izlenecek
sabit kur politikalarnn altn-gm paritesindeki dalgalanmalara
uyum gstermesi gt. Gresham yasas ilemeye balaynca, deerli
maden ierii resmi fiyatndan yksek olan iyi sikkeler ortadan kaybo
lacak, piyasada sadece deerli maden ierii resmi fiyatndan daha az
olan kt sikkeler tedavl edecekti. Oysa Osmanl yneticileri deiik
sikkeler arasndaki kur deerlerinin belirlenmesini byk lde yerel
piyasalara brakmlar, resmi kurlarn da piyasa deerlerini yakndan
izlemesi ilkesini benimsemilerdir. Osmanl arivlerindeki mahkeme
kaytlarndan, bireyler arasndaki anlamazlklarda kadlarn genellik-
51
52
OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR
le piyasada oluan kur deerlerini kullandklar grlmektedir. Os

manl devletine yaplan demelerde hangi sikkelerin hangi kur deer
leri zerinden kabul edilecei de devlet tarafndan hazrlanan listeler
de belirtilmekteydi. Resmi kurlarla piyasada oluan kurlar arasndaki
makasn ancak savalar veya derin mali bunalm dnemlerinde ald
, rnein yzde 5 ya da l O'un zerine kt grlmektedir. 9
Para Blgeleri
Fatih kanunnamelerinde ifadesini bulan trden bir mdahalecilik
olsa olsa snrl bir corafya iinde uygulanabilirdi. Oysa Osmanl
devletinin snrlar hzla genilemekteydi. 1 520'lerden sonra ortaya
Macaristan' dan Msr'a, Kafkaslar' dan Tunus'a kadar uzanan bir im
paratorluk knca, devlet gcnn snrlarn kabullendi ya da kabul
lenmek zorunda kald. Bu geni imparatorlukta akeyi tek para biri
mi olarak egemen klmaya almak yerine, farkl para kullanma ge
lenekleri olan ve farkl ticari ilikiler iinde bulunan yeni blgelerde,
Osmanl egemenliinden nce varolan parasal gelenekler ve uygula malar byk lde kabul edildi.
1 6 . yzyla kadar Balkanlar ve Anadolu ile snrl olan Osmanl
devletinde gm ake ile altn sultaniye dayanan ift metalli bir pa
ra dzeni vard. Hiyerarinin en altnda ise mangr ya da pul ad ve
rilen ve ufak lekli gnlk alverilerde kullanlan bakr sikkeler bu
lunuyordu. Osmanl devletinin snrlar genilemeye balaynca bu ba
sit dzen giderek karmaklamaya balad. Devletin Hint Okyanu
su'ndan Orta Avrupa'ya ve Kuzeybat Afrika'ya kadar uzanan geni
bir corafyada tek para biriminin egemenliini salayacak mali ve ik
tisadi gc yoktu. Bu nedenle, ikili bir strateji izlendi. Altn sikkeler
de zaten uluslararas standartlarda olan ve Venedik dkasn izleyen
Osmanl sultanisi, stanbul'dan Msr ve Cezayir'e kadar tm impara
torlukta kabul edildi. Ancak yerel ekonomilerde daha fazla arl
olan gm sikkelerde, iktisadi sorunlar yaratmamak amacyla yerel
para birimlerinin srdrlmesi yoluna gidildi. Osmanl sultanlarnn
isimlerini tayan bu sikkeler byklk ve desenleriyle yerel izgileri
srdrdler. Bylece imparatorluk iinde farkl gm para birimleri
ve blgeleri ortaya kt.20
; -.;:; -0"-r(TA
PARA POLITKASI
1 6 . ve 1 7. yzyllarda ake boges Balkanlar ile Orta ve Bat Ana

dolu'yu kapsyordu. Balkanlar n enesnde Eflak, Badan ve Maca
ristan'da ise Avusturya, Polonya Ye Alman s1<keeri Osmanl sikkele
rinden daha yaygn olarak kullanlyordu. Krm'da sikkeler, kk
gm akeler, Krm Hanlar adna darbedilmekteydi. Ancak, stan
bul'un siyasal arl ve ticaret yoluyla Krm'daki para dzeni ze
rinde dolayl bir etkisi vard. Osmanllar Msr' alnca, kkenleri 1 5 .
yzyln balarna giden ve medin ad verilen kk gm sikkeyi
srdrmeye karar verdiler. Bu sikke ya da para birimi Osmanl blge
lerinde para anlamna gelen pare ya da para olarak anlmaktadr. Pa
re, akeden biraz daha byk bir sikkeydi. 1 6 . ve 1 7. yzyllarda M
sr'n yansra Suriye ve Arabistan yarmadasnda da kullanld. ran'a
komu eyaletlerde ise daha byk sikkeler kullanma alkanl vard.
Azerbaycan'dan Badat'a kadar uzanan bu topraklarda ahi ad veri
len daha byk gm sikkeler darbedilip kullanlmaya baland. Bu
durumda Dou Anadolu ve Kuzey Suriye ake, para ve ahi blgele
rinin keitii bir alan oluturuyordu. Nitekim, 1 6. yzylda Dou
Anadolu ve Kuzey Suriye'deki Osmanl darphanelerinde her tr
den Osmanl sikkesi de baslm ve bunlar yerel olarak tedavl etmi
tir. Bu sikkelerin aralarndaki kur deerleri, esas olarak gm ierik
lerine bal olarak, yerel piyasalarda belirleniyordu.
stanbul'la balarn ok daha snrl kald Trablus, Tunus ve Ce
zayir' de ise Osmanl altn sultanisinin yansra yerel olarak kullanlan
gm ve bakr sikkeler darbediliyordu. Bunlarn iinde en nemlisi
Tunus'un kare biimindeki kk gm nasrileridir. Nasrinin kken
leri 1 3 . yzyla kadar gitmekteydi. Bu sikke 1 6 . ve 1 7. yzyllarda Os
manl padiahlarnn adyla baslmtr. Bu uzak vilayetlerde de Os
manl sikkelerinin yansra Avrupa sikkeleri yaygn olarak kullanl
maktayd. 17. yzylda ake blgesinde Osmanl darphaneleri kapa
nrken, dier para blgelerinde de Avrupa sikkelerinin nemi artt.
Msr'da pare yerel ekonomideki nemini koruyabildi, buna karlk
rnein Tunus'ta, Ispanya'nn sekiz reallik sikkesi temel para ve he
sap birimi haline geldi.2 1
Parasal konulardaki bu yaklam, aslnda Osmanl devletinin ba
ka alanlardaki uygulamalaryla byk benzerlikler gsteriyor. Os
manllar geni imparatorluk iinde merkeze yakn alanlar ile daha
5J
54
OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR
uzak vilayetler arasndaki farkllklarn kolaylkla giderilemeyeceini

grdler. Balkanlar ile Orta-Bat Anadolu'daki kurumlar imparator
luun her kesinde ina etmeye girimediler. stanbul'a daha yakn
blgelerde, toprak dzeninden idari ve dier kurumlara kadar daha
homojen yaplar kurulurken, uzak vilayetlerdeki kurumlar, bakentle
yerel gler arasndaki dengelerin sonucunda biimlendi.
Osman l Para Dzeni ve Avru pa'daki

S n r Blgeleri , 1 500- 1 700*
Bu ksa yazda, 16. ve 17. yzyllarda, Osmanl mparatorlu

u'nun Avrupa snr blgelerinde altn, gm ve bakr sikkelerin ve
parasal uygulamalarn genel geliimini inceleyeceiz. Osmanllar, pa
rasal uygulamalarnn mali ve iktisadi sonular kadar siyasi simgele
ri konusunda da son derece dikkatliydiler.1 Farkl siyasi ve idari sta
ts olan blgelerde baslacak Osmanl sikkelerini belirlerken, kesin
kurallar koydular. Bu almada, para sisteminin mantn daha ya
kndan mercek altna alabilmek amacyla, Avrupa'daki Osmanl top
raklarnn gerek merkezi gerekse snr blgelerindeki Osmanl parasal
uygulamalarn ele alacam. Bylesine geni bir bak as bize ayn
zamanda, Osmanl kurumlarnn tarihi ve geliimi, imparatorluk kav
ram, bunun doas ve Osmanllarn kendi devletlerini nasl grdk
leri gibi sorular hakknda da nemli ipular sunabilecektir.
Bu makale ilk haliyle daha nce u kaynaklarda yaymlanmt:
uThe Ottoman Monetary System and Fronrier Territories in Europe, 1 500-1.,00", ln
ternationa/ fourna/ of Turkish Studies, c. 9, 2 03, s. 1 7 1-82; ayrca Kemal Karpat ve
Robert W. Zens (ed.), Ottoman BorderL:nds, ssues, persona/ities and politica/ chan
ges, University of Wisconsin Press, iads n. :!C 13, s. , ..,5 - 1 82.
56
mparatorluun indeki Para Blgeleri

Tarihiler uzun bir sre, Balkanlar ve Anadolu'daki para kullan
mnn uzun mesafeli ticaret ve kent ekonomisiyle snrl olduunu d
ndler. Ancak, son almalar 1 5 . yzyln sonlarndan itibaren
kent nfusunun yansra, krsal alanlarn bir blmnn de parasal
ekonominin bir paras olduunu gsteriyor. Daha da nemlisi, 16.
yzylda madeni sikkelerin miktarlarnn artmas ve krsal ekonomi
nin giderek ticarilemesi nedeniyle, parann kullanmnda nemli bir
art olmutur. Bu gelimeyi kantlayan bir dizi kaynak bulunuyor. Bi
rincisi, son almalar 1 6 . yzylda nfus art ve kentlemeye, kent
sel ve krsal blgeler arasndaki ekonomik balarn gelimesinin elik
ettiini gsteriyor. Bylece Balkanlar ve Anadolu'da, kyllerin ve
byk toprak sahiplerinin rnlerinin bir blmn kent sakinlerine
sattklar yaygn dnemsel pazarlar ortaya kmtr. Bu pazarlar, g
erlerin kyller ve kentli nfusla iliki kurmalar iin de nemli bir
frsat yaratmtr. Krsal nfusun geni bir kesimi, bu pazarlara kat
larak, madeni sikkeleri, zellikle de kk deerli gm ake ile ba
kr mangr kullanmaya balamtr.
16. yzyla kadar, Anadolu ve Balkanlar'daki Osmanl blgelerin
de, altn sultani ve gm akeye dayal tek bir para sistemi vard. Al
tn sultani ve gm akenin altnda, kk ilemlerde kullanlan ba
kr mangr veya pul yer alyordu. Ancak, Osmanl devletinin toprakla
r genileyip tam anlamyla bir imparatorlua dnrken, bu dzen
artk srdrlemez oldu. Her biri ok farkl iktisadi glerin ve ticaret
ilikilerinin etkisi altnda olan yeni fethedilmi blgelerde, kendine z
g para dzenleri yrrlkteydi. Osmanllar bu yeni blgelerde para
dzeni asndan iki aamal bir yaklam benimsediler. Tm impara
torlukta tek tip altn sikke basld; ancak, birbirinden olduka farkl ti
cari ilikiler ve yeni eyaletlerin gereksinimleri dorultusunda, gm
sikkeler iin farkl para blgelerinin oluturulmas yoluna gidildi.
Bylece 1 6. yzyln ilk eyrei ile birlikte, Osmanl para dzenin
de herbiri ayr iktisadi ilev gren ayr dzey ortaya kt. En st
te, tccarlar tarafndan i ve d ticarette, byk demelerde kullan
lan altn sikkeler vard. Kredi ve para ilemlerinde uzmanlaan sarraf
lar, devlet ricali ve bir lde orta ve buyuk olekli imalathane sahip-
S NIR
BOLGELEA
!eri de altn sikke kullanyorlard. Ayrca, daha fazla piyasaya ynel

mi olan kylerdeki byk toprak sahipleri ve krsal kesimden nakdi
ve ayni vergi toplayan sipahiler de altn sikkelerle yakn iliki ierisin
deydiler.
1 6 . yzylda sultani, simgesel ve iktisadi nedenlerle, imparatorlu
un tek altn sikkesi konumuna geldi. Bylece Osmanllar egemenli
in nihai sembol olan tek bir altn sikkeyle Balkanlar'dan Msr'a ve
Kuzeybat Afrika'ya kadar imparatorluu birletirmi oluyorlard.
Sultaninin standartlar, arl ve ayar, Akdeniz ve tesindeki uzun
mesafeli ticarette standart deme arac olarak kabul edilen Venedik
dkas ile ayn tutulmutu. Altn sultani, Balkanlar'n ve Anadolu'nun
merkezi blgelerinin yansra Msr, Cezayir ve Tunus'ta da dzenli
olarak darbediliyordu.
Gnlk ilemlerde ve bir lde uzun mesafeli ticarette kullanlan
gm sikkelere gelince, merkezi devlet yeni fethedilen blgelerde, ki
mi zaman kk deiiklikler yaparak varolan para birimlerini koru
may tercih etti. Bunun ardndaki en nemli neden, iktisadi karmaa
ya ve olas bir toplumsal tedirginlie yol amamakt. Ayrca, merkezi
devletin, imparatorluk leinde gm sikkeleri birletirecek mali,
idari ve iktisadi kaynaklara sahip olduu da kukuludur. Yeni eyalet
lerde baslan gm sikkelerin zerine padiahn ad eklenmiti ama
yeni sikkelerin adlarnn yansra tasarm, standart ve kullanmlarnda
Osmanl ncesi dneme gre deiiklik yaplmamt. Anadolu ve Bal
kanlar'da para birimi gm ake, Osmanl egemenliindeki Msr,
Suriye ve evresinde ise medin ya da parayd. Byk bir gm sikke
olan ahi ran'a yakn blgelerde, zellikle de bugnk lrak'ta, kare
eklindeki nasri se Tunus'ta ayn ilevi gryordu.
Osmanl sikke hiyerarisinde en alt basama, madeni ierik ve de
eriyle deil, devlet tarafndan belirlenen itibari deeriyle tedavle so
kulan bakr sikkeler alyordu. Balkanlar ve Anadolu' da mangr ya da
pul olarak adlandrlan bakr sikkeler, gnlk kk ilemlerde kulla
nlyordu.
Osmanl ynetimi, dnemin ou devletinde olduu gibi, yabanc
sikkelerin tedavlne de izin veriyor, hatta bunu zendiriyordu. Ya
banc sikkeler yerel piyasalarda tedavl eden madeni sikke miktarn
artryordu. Ayrca, yabanc sikkeler, Osmanl devleti iin mali ve eko-
57
58
nomik nedenlerden tr nemli olan uzun mesafeli ticaretin gelime

sini de destekliyordu. Sultaninin 1 6 . yzyldaki ykseliine kadar, Ve
nedik dkas ve dier yabanc sikkeler, Osmanl topraklarndaki uzun
mesafeli ticaretin nde gelen deme aralaryd.
Merkezi devlet, genileyen imparatorlukta parasal dzenin kurul
mas sorununu ele alrken hayli pragmatik ve esnek bir yaklam gs
termiti. Bu yaklam, Osmanl'nn dier blgelerdeki idari uygula
malarnda da grlmektedir. Szgelimi topran tasarruf hakk ile il
gili olarak, Osmanl merkezi ynetimi fethedilen tm blgelerde ti
mar dzenini dayatmaya kalkmamt. Dou Anadolu, Badat,
Basra, Msr, Yemen, Eflak, Badan, Grcistan ve Kuzeybat Afrika
gibi merkezden geveke ynetilen uzak blgelerde, Osmanllar ver
gi toplamaya nem vermekle birlikte, varolan toprak dzenlerini ko
rumular, kimi zaman snrl bir mdahalede bulunmakla yetinmi
lerdi. Benzer bir biimde, bu eyaletlerde karlan kanunnameler, Os
manl kurumlaryla Osmanl ncesi uygulamalar uzlatrmaktayd.2
Sonu olarak, dier konularda olduu gibi parasal konularda da, im
paratorluun ierisinde merkezi denetimin farkl dzeylerde gerek
letii alanlar ortaya kmt. Merkeze daha yakn olan, merkezin
daha yakndan denetleyebildii blgelerdeki kurumlar stanbul'daki
lere benziyordu. Ama bakentten uzaklatka, kurumlar ve idari uy
gulamalar, merkez ile yerel yaplar ve gler arasndaki dengelere g
re biimleniyordu.
Avrupa' da Merkez ve Snr ya da evre

Balkanlar ve bakent ile evresini de iine alan Bat ve Orta Ana
dolu, Osmanl para dzeninin merkezini oluturuyordu. Bu blgede,
gm ake nde gelen hesap birimi ve mbadele aracyd. Byk i
lemlerde ve servet saklama amacyla, sultaninin yansra Avrupa'nn
altn sikkeleri de kullanlmaktayd. Osmanl sikkelerinin zerinde 1 8 .
yzyln ortalarna kadar Kostantmiye olarak anlan bakentteki
darphane, blgenin gerek ake gerekse sultani basmnda kullanlan
en nemli darphanesiydi.
1 5 . yzyln sonuna kadar, gumu ake t reten darphanelerin sa
ys olduka snrlyd. il. Bayezid"m oruz br yllk saltanat ( 1 4 8 1 -
: o " "
' - = : _ z:.
' = - - - ,
S I N I R BOLGELERI
1 5 12 ) srasnda, ake reten on drt darphaneden alts Balkan

lar'da, biri bakentte, dierleri Anadolu'dayd. Ayrca, Kostantiniye
ve Makedonya'daki Serez darphaneleri altn sultani retiyordu. m
paratorluun dier blgelerinde olduu gibi, Balkanlar'da da faal
darphane says 1 6. yzylda, zellikle Kanuni Sultan Sleyman'n
saltanat dneminde ( 1 520- 1 566) nemli lde artt. III. Murad'n
saltanat dneminde ( 1 574-1595), on bei Balkanlar ve Ege adalarn
da olmak zere, otuz kadar darphanenin ake rettii bilinmektedir.
Ayn dnemde, Balkanlar ve Anadolu'daki dokuz darphane altn sul
tani retmekteydi.3
Balkanlar'daki darphanelerin hemen hepsi Tuna'nn gneyinde yer
almakta, batda ise Bosna'da Banya Luka'ya kadar uzanmaktayd.
Balkanlar'daki en faal darphaneler, Makedonya ve Srbistan'daki ma
denlere yakn olanlard. Anadolu'da ise gm madenlerine yakn
olan tek darphane, Gmhane civarndaki Canca'yd. Bu nedenle,
gm sikkelerin byk bir blm Balkanlar ve stanbul'da retil
mi, daha sonra bir biimde Anadolu'ya aktarlmtr. Bakr sikkeler
ise, tam tersine, ounlukla Anadolu'da ve bakentte retilip Balkan
lar'a gnderilmitir. 16. yzyl boyunca Balkanlar ve Anadolu'da en
fazla tedavl edilen yabanc sikke, Venedik dkasyd. Yzyln ikinci
yarsnda, groschen diye anlan gmten retilmi byk Avrupa sik
keleri, zellikle de Hollanda'nn aslanl ta/eriyle Ispanya'nn sekiz re
allik sikkesi, Balkanlar ve Anadolu'da tedavl etmeye balad.
Macaristan
Osmanllar, 16. ve 1 7. yzyllarda Macaristan' dorudan ynet
mekle birlikte, orada, Tuna'nn gneyindeki blgelerde olduu gibi
ake ya da sultani basma yoluna gitmediler. Osmanllarn denetimin
deki blgede aitn ve gm yataklar yoktu. Oysa Macaristan'n Os
manl ynetimi altnda olmayan blgelerinde, ortaan sonlarndan
itibaren Avrupa'nn gereksiniminin nemli bir blmn karlayan
zengin altn yataklar bulunuyordu. Eski sikkelerden salanan bilgiler,
Balkanlar'da baslan ake ve sultanilerin Macaristan'da snrl lde
tedavl ettiini gsteriyor. Macaristan'daki akelerin nemli bir kay
na, Osmanl devletinin askerlere ve tccarlara, tedarikilere yapt
59
60
demelerdir. Komu devletlerin sikkeleri, zellikle bamsz Macaris

tan prensliklerinin gm ve altn sikkeleri, Habsburglarn kk g
m groat, zweir ve {enikleri, Polonya'nn yarm groatlk kk g
m sikkeleri ve 1 6 . yzyln ikinci yarsndan itibaren gitgide artan
bir dzeyde Hollanda talerleri, Macaristan'da akeden daha yaygn
olarak dolayordu. Yine de, Osmanl Macaristan'ndaki btn vergi
ler ake cinsinden ifade edilmekteydi. Dier bir deyile, ake, en azn
dan devleti ilgilendiren ilemlerde hesap birimi ilevi grrken, kom
u devletlerin sikkeleri, vergiyi de ieren btn ilemlerde nde gelen
deiim ve deme arac olarak kullanlyordu.4
Eflak ve Bodan
Tuna prenslikleri, dier Balkan lkelerinin aksine, hibir zaman
Osmanl devletine tam anlamyla dahil olmadlar. 15. yzyln sonla
rndan itibaren Eflak ve 1 6. yzyln balarndan itibaren Bodan,
dzenli olarak vergilerini deyen baml devlet statsndeydi. Bu
prenslikler, iilerinde byk lde bamszd ve timar gibi Osman
l kurumlarn benimsememilerdi. Osmanllarn ve bu prensliklerin
Eflak ve Bodan'da altn, gm ya da bakr sikke basmna gitme
mi olmalar, onlarn zerkliklerinin boyutlar ve snrlar hakknda
da fikir veriyor.
1 6 . yzylda ake, Bodan'da deilse de Eflak'ta nde gelen para
birimiydi. Kazlardan salanan bulgular, 1 6. yzylda Balkanlar ve s
tanbul' da darbedilen akelerin bu prensliklerde, Macaristan'daki Os
manl blgesinde olduundan ok daha yaygn bir biimde tedavl et
tiini gsteriyor. Eflak'ta bulunan ve tarihleri 1580'lere kadar gelen
definelerde, sikkelerin yzde 8 6'sn ake ve sultaniler oluturuyor.
Ancak 1 6. yzyln son yirmi ylnda, bu oran yzde 3 8'e geriliyor.
Bodan'da ise, srasyla yzde 26 ve yzde '7 olan bu oranlar ok da
ha dktr. Her iki prenslikte de, akenin yansra, ilk dnemde
zellikle Macar sikkeleri, dnemin sonlarna doru ise, gitgide artan
oranlarda Orta ve Bat Avrupa'nn byk gm sikkeleri kullanl
yordu. Ayrca, 1 6 . yzyln sonlarnda, Polonya'nn gm sikkeleri,
zellikle de yarm groatlar Bodan'da yaygnlk kazand. Altn sikke
lerin tedavl ise snrlyd.5
::::sMlo"L = - .. -. _
"E ayo._PAUAKI
SiNiR BLGELER
1 6 . yzyln sonlarna doru .-ac;.anar lgn br gelime, bize impa

ratorluk leindeki, zellikle de Tuna prenskleryle stanbul arasn
daki parasal akmlarn niteliine lkin onemli bilgiler salyor. Os
manl ynetimi 1 578-1590 yllar arasnda ran'a kar giriilen sava
srasnda o blgede kullanlan ve ahi olarak adlandrlan Osmanl
sikkelerinden byk miktarlarda basmt. Devletin uygulad resmi
kurlarda ahinin deeri gm ieriinden daha yukarda tutulduu
iin, resmi deeri iirilen bu sikkeler stanbul'a ulanca, devlet tara
fndan 1580'li yllarda Eflak ve Bodan'n stanbul'a yaptklar ihra
catn denmesinde kullanld. Ancak prenslikler yllk vergi demele
ri srasnda bu sikkeleri stanbul'a geri gnderdiler. Merkezi devlet de
ahileri bir baka demede kullanarak iade etti. Prenslikler ile stan
bul arasndaki ahi trafii, bu sikkelerin kullanm merkezi devlet ta
rafndan yasaklanncaya kadar srd.6
Krm Hanl
Krm hannn ne lde bozkr geleneinin bamsz bir mirass,
ne lde de Osmanl padiahna baml olduu, uzun sredir tart
lagelen bir konudur. Ancak, Osmanl mparatorluu'nun paras
olarak kabul edilen blgeler iinde, hanln zel bir konumunun ol
duu kesindir. Krm'n 1478'de Osmanl topraklarna katlmasndan
sonra, Kefe ve Krm kylarnn bir blm Osmanl eyaletine dn
mt. Yarmadann kalan blm ise, vergi deyen, sefer zaman Os
manl ordusuna katlan han ailesi tarafndan ynetilmeye devam etti.
Hanlarn seiminde Osmanlnn sz hakk olmakla birlikte, Krm
aristokrasisi tarafndan yaplan seim genellikle onaylanmaktayd.
Krm hanlar, bozkr egemenlik geleneinin en nemli simgelerin
den Cengiz tamgasm kullanmay srdrdler. Hanlar, Moskova
prenslii ve Polonya ile diplomatik iliki srdrme hakkn da sakl
tuttular ve 1 7. yzyln sonuna kadar, Moskova, Polonya ve Tuna
prensliklerinden dorudan vergi almaya devam ettiler. Bu nedenle, K
rm sikkeleriyle Osmanl para sistemi arasndaki ilikinin de kendine
zg yanlar vard.
Krm hanlar, Giray hanedannn egemenlik simgesini tayan, Os
manl padiahnn adnn yer almad kendi sikkelerini basmaya de
vam ettiler. Ancak, egemenliin nihai simgesi olan kendi altn sikke-
61
62
!erini basabilecek kadar da bamsz deillerdi. Ancak Krm'da Os

manl'nn altn sultanileri de baslmad.B Hanlar, Osmanl'nn Krm'
fethetmesinden sonraki yzyl boyunca, sikkelerin zerinde "sultan"
gibi egemenlik ifade eden terimler yerine sadece kendi isimlerine yer
verdiler. 1 6 . yzyldan itibaren de, sikkelerin zerinde, Krm hanlar
iin yeniden " sultan" ve " han" szckleri kullanlmaya baland.9 K
rm Hanl kimi ltlere gre Osmanl devletinin bir paras sayl
makla birlikte, Krm sikkelerinin Osmanl para dzeniyle ilikisi da
ha gevekti. ilerinde zerk Eflak ve Bodan prenslikleri hibir sik
ke basamyorlard. Buna karlk, Krm hanlar kendi adlaryla, altn
olmasa da, gm ve bakr sikkeler basabiliyorlard. Krm parasal
konularda daha fazla zerklie sahipti. Krm hanlar tarafndan bas
trld bilinen en eski sikkenin tarihi 1441-42 'dir. Osmanl dnemin
de Krm'da kullanlan temel sikke ve nde gelen hesap birimi, kk
gm akeydi. Osmanl kaynaklarnda Kefevi ake olarak anlan bu
sikke, Krm'n Kefe dndaki kentlerinde, zellikle Eski Krm, Krm
ve Krk Yer'de de baslyor, ticari ilemlerde yaygn olarak kullanl
yordu. Szgelimi, 1480'lere ilikin Bursa mahkeme kaytlarnda, iki
tanesi bir Osmanl akesi eden Kefevi ake ile yaplan ticari ilemlere
ve borlara deinilmektedir. o 16. yzyl sresince, Kefevi ake Os
manl akesinden kkt. Resmi Osmanl akesi / Kefevi ake kuru
iki ile be arasnda dalgaland, on bire kadar ykseldii oldu. Bu du
rum Kefevi akenin gm ieriinin azaldn gsteriyor. Ancak, 1 7.
yzylda, Krm akesi Osmanl akesi karsnda toparland ve dee
rini artrd.
Kefevi ake, 1 774'e kadar, Krm hanlarnn adlarn tayarak,
hanln temel sikkesi olarak varln srdrd. Gnlk kullanm
iin, akenin alt deer birimleri olarak, bakr sikkeler de basld. Yine
Krm' da baslan alt akelik daha byk gm sikkeler ise, ticaret ve
ekonominin gereksinimlerine karlk veremedi. Hanln altn sikke
basmamas, Osmanl dneminde tam anlamyla bamsz olmadnn
gstergesidir. Altn olmaynca, yerel gm ve bakr sikkeler ticaretin
ve ekonominin gereksinimlerini karlayamamtr. Krm'da 17. yz
yl boyunca, yaygn bir biimde, Polonya zolotas, uluslararas alan
da ne kan spanya sekiz reali ve Hollanda taleri gibi byk Avru
pa gm sikkeleri tedavl etmitir.
osa ..... =
= " ...<::E"
.e .. ....-..Ki
SiNiR BLGELER
Krm Hanl'nn kendine zg syasal konumu ve zerklii, Os

manl'nn askeri yenilgileri nedeniyle Rusya nn basksnn artmaya
balad 1 770'lere kadar devam etti. .:! - - 4 ylnda Rusya'nn bask
syla Osmanl devleti iindeki zerk konumu sona eren Krm Hanl
tam bamszln elde etti, ancak bundan dokuz yl sonra Rusya
tarafndan ilhak edildi.13 Krm'n Osmanl para dzeni karsndaki,
stanbul'un etki alanndan uzak olmayan zerk konumu da 1 774'te
sona erdi. Ksa sren bamszlk dneminde Krm sikkeleri ve para
sal uygulamalarnda grlen deiim, zerklik dnemindeki uygula
malarn niteliini ve sembolizmini de aa vuruyor. nk bu bam
szlk dneminde son Krm han ahin Giray, tarihte ilk kez olarak
kendi adn tayan byk altn Kefe sikkeleri bastrmaya balam
t. 4
Sonu
1 6 . yzylda Osmanl mparatorluu'nun iinde, idari denetim
farkllklar gsteren blgeler ortaya kmt. Merkezde, bakent ta
rafndan yakndan denetlenen, kurumlar stanbul'dakilerle olduka
benzerlik gsteren blgeler vard. Bakentle olan mesafe arttka, ku
rumlar ve idari uygulamalar, bakentle taradaki yerel yaplar ve
kuvvetler arasndaki g dengesini yanstyordu. Bu balamda, Os
manllar geni imparatorluk leinde bir para dzeni kurma ve y
rtme konusunda olduka pragmatik ve esnek davrandlar. Tm im
paratorlukta tek tip ve uluslararas standartlarda altn sikke bastr
dlar; ama gmle ilgili olarak, deiik eyaletlerin ok farkl ticari
ilikileri ve gereksinimlerine gre, farkl para blgelerinin olumas
na olanak tandlar.
Osmanllar, Balkanlar'n merkez blgelerinde ilettikleri darpha
nelerde, byk miktarda altn sultani ve gm ake bastlar. te
yandan, Macaristan dorudan Osmanllar tarafndan ynetilse bile,
Osmanl devrinde orada ne altn ne de gm sikke bastrld. zerk
Tuna prenslikleri Eflak ve Bodan'da da Osmanl altn ve gm sik
keleri baslmad. Ancak Tuna prenslikleri kendi sikkelerini de basa
madlar. Buna karlk, Krm Hanl kendi gm sikkelerini basabi
liyordu; ancak orada da, gerek hanlar ve gerekse Osmanl padiahla-
63
64
r altn sikke bastrmadlar. Bu durum, Krm'n parasal konularda,

Tuna prensliklerine gre daha zerk olduunu gsteriyor.
Avrupa'nn merkez ve snr blgelerindeki Osmanl parasal uygu
lamalarna ilikin bu inceleme, Osmanllarn her blgenin mali ve
ekonomik gereksinimlerine kar duyarllk gsterirken, attklar
admlarn siyasal sembolizmi konusunda da hayli zenli olduklarn
ortaya koyuyor. Osmanllar her eyalet veya blgede baslacak sikke
lerin nitelikleriyle ilgili olarak belirgin kurallar izliyorlard. Belli bir
blgede hangi altn ve gm sikkelerin baslaca, o blgenin impa
ratorluun dar anlamda bir paras m yoksa bir lde zerk bir eya
leti mi olduuna balyd. Konuyla ilgilenen aratrmaclarn, gelecek
te bu soruna karlatrmal bir ereveden bakmay srdreceklerini
ve bu blgelerdeki Osmanl parasal uygulamalarnn arkasndaki
sembolik nedenlerin yansra iktisadi ve idari nedenleri de daha belir
gin bir biimde ortaya koyacaklarn umuyoruz.
VI
Osman l larda Gm Madenleri ve

Darphaneler*
Osmanllar iin Parann nemi

Osmanllar alt yzyllk tarihleri boyunca sikke basmaya ve istik
rarl bir para dzeni kurmaya byk nem verdiler. slam geleneinde
sikke, hutbe ile birlikte egemenliin en nemli iki simgesinden biriydi.
rnein, 16. yzylda yaayan tarihi Mustafa Ali, hutbe ve sikkeyi iki
ilahi armaan olarak gryor ve hutbenin soyutluu ile sikkenin so
mutluu arasndaki kartla dikkati ekiyor. Mustafa Ali iin hutbe,
hkmdarn prestijinin bykl dncesinin bir ifadesiydi. Buna
karlk sikke, hkmdarn gcn ak seik ve yazyla yanstyordu.
Altn ve gm sikkeler elden ele, blgeden blgeye tandka, h
kmdarn gcn lkenin en uzak kelerine ulatryorlard.
kinci olarak, Osmanllarn bir yandan vergi toplamak, te yan
dan da askerlere, brokratlara, tccarlara ve dier kesimlere deme
yapmak iin paraya ihtiyalar vard. Ayrca, para kullanm, zellikBu makale ilk halivle daha nce u kaynakta ,aymlanmt:
"Osmanllarda Gm Madenleri ve Darphane er, Blim ve Teknik,
2000, s. 92-96.
no.
396, Kasm
66
le 1 6 . yzylda, hem deerli madenlerin bollamas hem de krlarla

kentler arasndaki iktisadi balantlarn glenmesi nedeniyle ok
yaygnlamt. Bylece sadece kentliler deil, krlardaki nfusun
nemli bir blm de piyasalarda gm ake ve bakr mangr kul
lanmaya balamt. Bu gelimeler Osmanl maliyesinin yansra Os
manl ekonomisinin salnn da para ve parasal istikrara yakndan
bal olduunu gsteriyor. Osmanl yneticileri de sikkelerin bolluu
ile ticaret ve ekonominin sal, canll arasnda gl bir iliki ol
duun un bilincindeydiler.
Bu yazda sikke retimi asndan byk nem tayan gm ma
denlerini Osmanllarn nasl ilettiklerini, bu madenlerden ve dier
kaynaklardan elde ettikleri cevheri nasl sikkeye dntrdklerini
tartacaz.
Gm Madenleri
Osmanl devleti en erken dnemlerden itibaren topraklarnda te
davl eden kle altn ve gm ile yerli-yabanc sikkelerin miktarn
artrmaya byk nem verdi. Altn ve gmn nemli bir kayna
madenlerdi. Anadolu'da Bizans dneminden, hatta daha ncelerin
den beri iletilen gm madenleri yarmadann dousundayd. Dier
Trk beyliklerinin varl nedeniyle, Osmanllar bu madenlere 1 5 .
yzyln sonlarna kadar ulaamadlar. Buna karlk, Balkanlar'da
daha kolay ilerlediler. Gm madenlerinin varl da Osmanllarn o
yndeki hareketlerini hzlandrd.
Makedonya, Srbistan ve Bosna'da gm madencilii, Osmanl
larn bu blgeye gelmesinden nce, 1 3 . yzyln sonlarndan ve 14.
yzyln balarndan itibaren canlanmt. Bu gelimenin en nemli
nedeni, Saksonlarn ve dier topluluklarn Bohemya ve Macaris
tan'dan blgeye g etmeleri ve gelirken beraberlerinde Orta Avru
pa'nn daha gelimi madencilik tekniklerini getirmeleriydi. Bu saye
de, 14. yzyln sonlarnda Balkanlar'daki madenlerin retiminde
nemli artlar ortaya kt. Blgedeki krallklar ve prenslikler nem
li gelirler saladlar. rnein 1433 ylnda, Osmanllarn yreyi ele ge
irmelerinden hemen nce, Srbistan'dan geen Bourgogne valyele
rinden Bertrand de la Broquiere, Nova Brdo gm madenlerinin yl-
....
'"'E
...._ ..LERI
VE DARPHANELER
da 200.000 altn dka kadar gelir saladn belirtiyor. Gnmzn

uzman tarihilerinden Sima Cirkovic de 15. yzyln ilk yarsnda Sr
bistan ve Bosna'daki gm madenlerinin toplam retimlerinin ylda
10 tondan az olmadn vurguluyor. Bu gmn karayoluyla Kons
tantinopolis'e yollanan kk bir miktar dnda tm, Dubrovnik
yoluyla Venedik'e, oradan da talya'nn dier blgelerine ve Sicilya'ya
ihra ediliyordu.
Osmanllar 1 390'lardan 1460'lara kadarki dnemde Makedon
ya, Srbistan ve Bosna'nn nde gelen gm madenlerini ellerine ge
irdiler, kaybettiler ve daha sonra geri aldlar. Bu maden merkezlerin
de darbedilen ilk akeleri sikkelerin zerindeki tarihlerden izlemek
mmkndr: Serez'de Hicri 8 16/Miladi 1413, skp'te H.825/1 422
ve Novo Brdo'da H.834/1430. Osmanllar bunlara ek olarak
1460'larda Kratova, Sidrekaps ve Srebrinica'y da aldklar halde,
Kratova'da 1 5 . yzyln sonlarna, Sidrekaps ve Srebrinica'da ise 16.
yzyln balarna kadar altn veya gm sikke baslmad. Balkan
lar'da ayrca Zaplanina, Plana, Rudnik gibi kk gm madenleri
de ele geirildi, ancak buralarda ake retilmedi. ( bkz. Harita, s. 6 8 . )
Osmanl devleti b u madenlerin retim dzeyini artrmaya byk
nem veriyordu. Fethedilen madenler devlet mlkiyetine geirildikten
sonra, iltizam dzeniyle iletiliyordu. Bu iletme yntemi erevesin
de Mslman giriimcilerin yansra Makedonya, Serez ve stan
bul'dan Rum giriimciler madenlerin iletme hakkn belirli bir sre
iin devletten satn alyorlard. ounluu 1 5 . yzyln ikinci yarsn
da hazrlanan Osmanl kanunnameleri, madenlerdeki retim teknik
leri ve alma koullar hakknda bize ayrntl bilgi sunuyor. Osman
llar bu madenlerde daha nce kullanlan teknolojiyi ve retim yn
temlerini deitirmediler. Fethettikleri baka topraklarda yaptklar
gibi, burada da varolan yapy ve kurallar kullanmaya devam ettiler.
Nitekim, Balkanlar'daki madenlere ilikin olarak hazrlanan kanun
namelerde Saksonlardan beri kullanlan deyimlerin ve yntemlerin
korunduu grlyor. ( bkz. Belge 1 ) .
Balkanlar'daki madenlerin bir blm bir sre sonra tkendi. An
cak, bunlarn yerine yenilerinin ald anlalyor. 1 6. yzyln ilk ya
rsna gelindiinde, Makedonya'daki Sidrekaps, Balkan yarmadas
nn en verimli gm ve altn madeni konumuna ykselmiti. O d-
67
9=====1Q0==290 m
--v \._/""\..
om
Si R E M
B
1
.!'
o
s
N
R"f41
u"'"
.....VQ
,
O.! wo:e
-l
1 8"'11
Sv r lp
-""""\._
H f R
Osmanl dnemnde
Kaynak: Hall lnakk
Sosyal Tarih, c. L
Berkavse
thrky
yerler.
Osmanl lmparatorluu'nun Ekonomik ve
O.
E DARPHAN ELER
nemin bir Avrupal gzlemcisine gore. burada " bn madenci al

maktayd . Yllk retim miktar ise 6 r n ..
Jlarak tahmin edili
yor. kinci srada, Sidrekaps'nn yansndan az bir uretim hacmi ile
Novo Brdo geliyordu. Yine 1 6 . yzyln lk yansnda, Balkanlar'daki
gm madenlerinin yllk toplam retim dzeyi 26-27 ton olarak
tahmin ediliyor. te yandan, iltizam ve Osmanl arivlerindeki dier
kaytlara dayanarak yapt bir ararrmada, Rhoades Murphey 1 600
ylnda Balkanlar'daki gm madenlerinin toplam retimlerini 50
ton olarak hesap etmekte. Oysa Srbistan ve Bosna'daki madenlerin
Osmanl ncesinde, 1 5 . yzyln balarndaki yllk retimleri 1 0 ton
civarndayd. Bu hesaplamalar bize 1 5 . ve 1 6 . yzyllarda, Osmanl
ynetimindeki gm madenlerinin retim dzeylerinde byk art
lar olduunu gsteriyor.
Bu veriler ayn zamanda Osmanl gm madenleri ile Avrupa'da
kilerin retim erisi arasnda nemli bir farklla da iaret ediyor. Av
rupa' daki madenler Yeni Dnya'dan byk miktarlarda altn ve g
mn akmaya balamas ve deerli maden fiyatlarnn dmesiyle
birlikte, 1 6 . yzyln ilk yarsnda gerilemeye balamt. Oysa Os
manl gm madenleri, devlet mlkiyetinin de etkisiyle, uzun bir s
re daha direnebildiler. Ancak, 1 7. yzyln balarndan itibaren Os
manl gm madenlerinin retimi de azalmaya balad. 1 640'lara ge
lindiinde, Balkanlar'daki en byk maden olan skp'te ve dier
madenlerde retim byk lde durmutu. Bu gelimeler sonrasnda
ileyecek altn ve gm bulamayan Osmanl darphaneleri de kapan
maya balad. 1 7. yzyln ikinci yarsnda Osmanl piyasalarna ya
banc sikkeler egemen oldu.
1 6 . yzylda Anadolu'da nemli saylabilecek tek gm madeni
Gmhane'deydi. Bu madenin en azndan Bizans dneminden beri
faaliyet gs(erdiini biliyoruz. Osmanllar Gmhane'yi il. Mehmed
dneminde ele geirdiler. Burada baslan akelerin zerinde darpha
nenin yeri Canca olarak belirtilmektedir. Ancak, Gmhane madeni
nin 1 5 . ve 1 6 . yzyldaki faaliyetlerine ilikin olarak elde fazla bilgi
yoktur.
Aradan yz yla yakn bir sre getikten sonra, Osmanl gm
madenlerinde nemli bir hareketlenme grld. 1 8. yzyln balarn
dan itibaren Anadolu'da Gmhane, Keban, Ergani ve Espiye'deki
69
70
gm madenleri devreye girerek retimde byk artlar saladlar.

Ayrca, Balkanlar'da Kratova ve Sidrekaps'ndaki eski madenler de
katkda bulundular. Osmanl gm madenlerinin toplam retimi
hzla ykselerek, 1 730'larda ylda 25 ile 40 ton arasnda dalgalanma
ya balad. Bu sayede stanbul darphanesi 1 740'larda ylda 1 ,5 ila 2
milyon kuruluk bir retim dzeyine ulat. Darphane kaytlar, sikke
retiminin 1 760'l yllarda daha da arttn gsteriyor. Bylece 1 8.
yzylda gm, Osmanl para dzenindeki birincil konumunu yeni
den kazand. Ancak, gm madenlerinin retimi 1 8. yzyln sonla
rna doru tekrar gerilemeye balad.
Osmanl gm madenlerinin tekrar canlanmas, aslnda 1 8. yz
ylda Avrupa'nn pek ok blgesinde grlen bir eilimin parasyd.
Son yllarda yaplan aratrmalar, Yeni Dnya'daki gm madenleri
nin 1 670'lerden sonra gerilemeye balamasnn Avrupal gm re
ticileri iin nemli bir frsat yarattn gsteriyor. 1 6 . yzyldan itiba
ren Amerika' dan gelen byk miktarlarda gm, Avrupa ve Osman
l gm madenlerinin gerilemesine yol amt. 1 670'lerden sonra
Amerikan gm retiminin azalmas da Avrupa'daki gm maden
lerinin canlanmasn salad. Bu dnemdeki teknolojik gelimeler de
Avrupa madenlerinin canlanmasna destek oldu.
Darphaneler
Osmanllarn erken dnemlerinde deerli madenleri az sayda mer
kezde toplayarak sikke retmek ve daha sonra bunlar taraya geri
gndermek teknolojik ve idari adan byk glkler yaratyordu.
Bu glklerin bilincinde olan Osmanllar, Seluklularn ve lhanlla
rn uygulamalarn izleyerek, nde gelen ticaret ve kent merkezleri ile
nde gelen madenlerde veya onlarn yaknnda ok sayda darphane
kurdular.
1 5 . yzyln son eyreinde sultani olarak adlandrlan ilk altn
sikkenin piyasaya srlne kadar, Osmanl sikkeleri kk gm
ake ile bakr mangrdan oluuyordu. Ake ya da aka, temel hesap
birimi konumundayd. lk Osmanl akeleri Bursa, Edirne ve Marma
ra havzasnda sikkeler zerinde belirtilmeyen dier yerlerde darbedil
diler. Daha sonralar Osmanl topraklaryla birlikte, akenin retim
OSMANLILARDA GM MADENLER VE DARPHANELER
ve tedavl alan da geniledi. 1 5 . yzyln nc eyreinde, il. Meh

med'in 30 yllk saltanat srasnda, Osmanllar en azndan 15 ayr
darphanede ake rettiler.
Darphane saysnn okluu, Osmanllarn yerel piyasalarn sikke
talebini karlamak konusunda ok duyarl olduklarn gsteriyor.
Darphane saylarnn okluu, ayn zamanda, bunlarn hepsinin tam
gn almadna da iaret ediyor. Gerekten de varolan darphanele
rin faaliyet dzeyleri byk farkllklar gstermekteydi ve darphane
lerde bir hayli atl kapasite vard.
Olaan koullarda, her darphanenin retim dzeyi bireylerin darp
haneye getirdikleri veya devletin salad deerli madenlerin miktar
na balyd. Bu nedenle retim dzeyleri mevsimlik olarak byk dal
galanmalar gsteriyordu. Ayrca, bir padiahn tahta kyla birlikte,
devlet tedavldeki eski sikkelerin darphanelere getirilerek yeni padia
hn ismini tayan yenileriyle deitirilmesini talep etmekteydi. Bu ile
me tecdid-i sikke (sikkelerin yenilenmesi) ad veriliyordu. Bu dnem
lerde darphanelerin faaliyet hacmi nemli artlar gsteriyordu.
Saylarnn okluuna karn, devlet darphaneleri yakndan denet
liyordu. Byk kent merkezlerindeki darphaneler, genellikle emanet
dzeni erevesinde devlet tarafndan iletilmekte ve birer devlet me
muru olan eminler tarafndan ynetilmekteydi. Daha kk darpha
neler ise iltizam sistemi erevesinde ak artrma yoluyla zel iletme
cilere devrediliyordu. Amil ad verilen zel giriimciler ya da ortaklk
lar, devlete dzenli demeler yapmay taahht ederek darphanelerin
iletmesini veya alt yl sreyle, kimi durumlarda daha uzun sre
ler iin stleniyordu. Ara sra ayn giriimcinin birden fazla darpha
nenin iletmesini stlendii de grlyordu. 1470'lerde ortaya kan
bir zel durumda, Anadolu ve Balkanlar'daki tm yerel darphaneler
ayn ortaklk tarafndan iletilmekteydi. Kimi darphaneler ise emanet
ber-vech-i iltizam ad verilen melez dzenle iletiliyordu. Bu dzende,
zel giriimciler ayn zamanda devletin memuru konumundaydlar.
ltizam dzeninde mltezim ya da amil, gnlk ilerin yrmesi
iin bir emin altryordu. Sahib-i ayar ad verilen bir dier grevli
ise, teknik ilerden ve sikkelerin ayar ve arlklarnn devletin koydu
u standartlara uyup uymadndan sorumluydu. Devlet, darphanele
rin faaliyetlerini ve hesap defterlerini yerel kadlar araclyla da de
netlemekteydi.
71
72
Devlet tarafndan saptanan ve darphanelere gnderilen sikke

standartlarnda, 1 00 dirhem "halis ayar" gmten ka tane ake
darbedilecei belirtiliyordu. Akenin retimi srasnda gmn iine
bakr veya bir baka metal katmak, kanunlarla yasaklanmt. Darp
hanelere gnderilen talimatlar, piyasadan satn alnan kle gm
iin dirhem bana ne kadar deme yaplacan ve darphaneye kle
gm getirerek karlnda ake bastrmak isteyen bireylerden darp
hane bedeli olarak ne kadar deme talep edileceini de belirliyordu.
Sikke retiminde kullanlan arlk ls dirhem 3,07 grama eitti.
( bkz. Belge 2 ) .
Bu standartlara n e lde ve hangi koullarda uyulduu, devlet
denetiminin etkinliine ve piyasalarda tedavl eden gmn mikta
rna balyd. 1 6 . yzyln ikinci yarsnda grld gibi, gmn
ktlat dnemlerde, devletin denetimleri etkisini kaybedebiliyordu.
Osmanl arivlerinde sikke standartlarna uymayan darphane ilet
mecilerinin cezalandrlmas konusunda yerel kadlara gnderilen
pek ok talimat bulmak mmkndr. Ancak, 1 6 . yzyln ortalarna
kadar kadlara gnderilen talimatlarn saylarnn snrl kal ve eli
mizdeki sikkelerin arlklarnn byk dalgalanmalar gstermemesi,
bize darphanelerin devlet tarafndan belirlenen standartlar olduka
yakndan izlediklerini dndryor. Buna karlk 1 6 . yzyln ikin
ci yarsndan itibaren Eski Dnya'da yaanan mali ve parasal skn
tlar nedeniyle, devlet sikkelerin standartlarn korumakta ve yerel
darphaneleri denetlemekte byk glk ekmeye balad.
Osmanl darphanelerinde altn, gm ve bakr sikkelerin reti
minde kullanlan teknoloji olduka basitti. Madenlerden getirilen
cevher, artldktan ve devletin her tr sikke iin ayr ayr belirledii
oranlara uygun bir alam haline getirildikten sonra, stlm bir par
a metal, iki kalbn arasna yerletiriliyor ve yukardaki kalba bir
ekile vuruluyordu. Bylece alt ve st kalplar zerindeki desenler,
sikkenin iki yzne de ileniyordu. Kalplarn retimi, alamlarnn
hazrlanmas, ekile yaplan vurular ve ortaya kan nihai rnn
kalitesinin denetlenmesi bir hayli beceri gerektiriyordu. Daha byk
darphanelerde bu iler st dzeyde uzmanlk gerektiriyor, sahib-i
ayarn denetimi altnda ok sayda usta, zanaatkar ve ii daha n
ceden belirlenmi grevleri yerine getiriyorlard. stanbul'da gm
OSMANLILARDA GM MADENLER VE DARPHANELER
ve bakr sikke retiminde alanlarn saylar birka yz, dier b

yk darphanelerde alanlarn saylar ise yz amaktayd. Orta
byklkteki darphanelerde alanlarn saylar ise elliyi buluyor
veya aabiliyordu. Taradaki kk darphaneler, uzmanlk gerekti
ren kimi iler iin sk sk byk darphanelerden yararlanyorlard.
Osmanl darphanelerindeki retim teknolojisi 1 7. yzyln sonla
rna kadar pek deimedi. Darphanelerin ounluu, kk veya or
ta lekli zanaat geleneklerini srdrdler. Ancak, 1 7. yzylda Av
rupa'da daha ileri teknolojilerin gelimesi ve bunlarn sikke reti
minde kullanlmaya balanmas, Osmanl darphanelerini hem sikke
lerin kalitesi hem de retim hacmi asndan bir hayli geride brakt.
Bu a kapatmak zere, Osmanl devleti Fransa'dan yeni mekanik
teknolojiyi kullanan ve kenarlar trtll sikkeler retebilecek makine
ve aletler getirdi. Bu ara ve gereler, byk olaslkla 1 68 6 ylnda,
Topkap Saray'nn d avlusunda hazrlanan yeni darphanede, Cer
rah Mustafa adnda Avrupa kkenli bir teknisyen tarafndan monte
edildi, iler duruma getirildi.
Osmanl ynetiminin niyeti artk ok klen ve piyasalardan
kaybolan akenin yerine, Avrupa'nn byk boy gm sikkelerini
rnek alarak, yeni bir sikke ve onun evresinde yeni bir para birimi
oluturmakt. Yeni makinelerle ilk olarak 1 68 8 ylnn Aralk ayn
dan itibaren mangr ad verilen bakr sikkeler retilmeye baland.
1 690 ylndan itibaren de mangrlann piyasaya srlmesi sayesinde
salanan gelirlerden yararlanlarak guru ad verilen byk boy g
m sikkeler retilmeye baland. (Avrupallar 1 5 . yzyldan itibaren
rettikleri byk boy gm sikkelere groschen -byk- adn ver
milerdi.) Osmanl gurular 1 8. yzylda hem Balkanlar'da hem de
Anadolu ve Suriye piyasalarnda nde gelen mbadele arac konu
muna geldi.
1 8. yzyldaki bir dier nemli eilim de, Balkanlar'dan Dou
Anadolu'ya kadar uzanan eski ake bolgesindeki darphane faaliyet
lerinin merkezilemesidir. Bu geni blgede faaliyet gsteren darpha
nelerin saylar 17. yzyln ikinc eyreinde hzla azalmt. Faal
darphane saylar 1 8 . yzylda da snrl kald. Yzyln ikinci yar
snda kuru ve kesirleri neredeyse saaece stanbul'da retilirken, ta
ra darphaneleri snrl miktarlarda bakr ,kke basmakla yetindiler.
73
74
Osmanl darphanelerindeki son teknolojik srama, 1 9 . yzyln

ilk yarsnda gerekleti. il. Mahmud dneminde Osmanl maliyesi
byk sorunlarla kar karya kalmt. 1 820'lerde ve 1 830'larda en
yksek noktaya ulaan bte aklar karsnda devlet tailere ba
vurmu, ek gelir salamak amacyla sikkelerin gm ieriini sk sk
azaltmak zorunda kalmt. Bu uygulama Osmanl tarihinin en byk
enflasyon dalgasn da beraberinde getirdi. 1 830'lara gelindiinde, ar
tk bir sikke reformu kanlmaz olmutu. Avrupallarn da desteiy
le, Osmanllar o dnemde dnyada en yaygn olarak kullanlan ift
metalli para dzenini benimsemeye ve yeni standartlarda altn ve g
m sikkeler bastrmaya karar verdiler. Sultan il. Mahmud'un 1839
ylnda lmnden sonra, Sultan Abdlmecid'in yeni hkmeti ngil
tere'den buhar enerjisiyle alan gerekli makine ve tehizat ithal et
ti. Bu makineleri kurmak ve Osmanl hkmetine baslacak olan ye
ni sikkelerin standartlar hakknda tavsiyelerde bulunmak zere, n
giltere ve Fransa'dan teknisyenler ve uzmanlar davet edildi.
Kimi gecikmelerden sonra, ( 1 altn lira 1 00 gm kuru) sabit
deeri zerinden ift metalli dzene geildi. Yeni altn sikkeler 1 843
ylnda, mecidiye olarak adlandrlan gm sikkeler de ertesi yl,
Darphane-i Amire tarafndan reformun gerekelerini anlatan bir ak
lamayla birlikte retilmeye baland. Tashih-i Ayar olarak adlandr
lan bu operasyonda belirlenen altn ve gm sikke standartlar, Os
manl devletinin son gnlerine kadar deimeden korundu.
=
Sonu
Madencilik ve sikke retimi alanndaki teknolojik gelimelere
uzun dnemli olarak baktmzda, 1 6. yzyln sonlarna kadar Os
manllar ile Bat Avrupa arasnda nemli farkllklar olmadn sy
leyebiliriz. Ancak 1 7. yzyldan itibaren Avrupallarn teknoloji ala
nnda gsterdii ilerlemelere Osmanllar ayak uyduramadlar, yeni
retim tekniklerini giderek artan bir gecikmeyle izlemek durumunda
kaldlar. Avrupa ile Osmanllar arasndaki mesafe, Sanayi Devri
mi'nden sonra, 1 9 . yzylda daha da hzl byd, Osmanllar hem
madencilik hem de sikke retimi iin byk miktarlarda makine ve
teknoloji ithal eder duruma geldiler.
OSMANLILARDA GM-.;> MADENLERi VE DARPHANELER
Belge 1 . 1 455 Tarihli (il. Mehmed)

"Novoberdo Maden Yasaknamesi"nden Semeler
imdiki halde darende-i misal-i erif Hasa n k u t u m Novoberdo madenle
rine ve teva bi i n e [ona bal olan yerlere] maden yasa etmee gnderdm
ve buyurd u m k i :
. Varub madenlerimi v e mecmu mahsulatn [tm reti m i ] grb gze

de ve arhlar ve kuyular itede. Emrm mucebince amel etmeyb [a l ma
yp] avare yriyb ilemeyen kuyucutar ve arhc kafirleri itede, ilemeyen
leri sekdb haklarndan gele.
2 . Ve maden lere ve ya ma klarna a m i llerimden ve a d a m larmdan gayr

kimesne karmaya . Her kim karacak o t u rsa, kulum sekidb hakkndan
gele, kimesne m a n i olmaya .
3 . Ve buyurd u m ki, ilerca n verb kuyucutara ve arhclara ve madenle

re mnasib olan kimesneteri getrdb maden leri en edeler.
Kaynak : Akgndz (1 990-94),
1: 553-56.
Belge 2. 1460-61 veya 1 4 70- 71 Tarihli

(il. Mehmed) "Serez Darbhanesinin Eminine
Verilr Kanunname"den Semeler
N i an- hmayun ve misat-i meymun h k m i o t u r k i : i m d i ki halde Se
rez Darbhanesine rafi -i tevki-i hmayun Hasa n ' e m i n tayin edb gnder
dm ve buyurd u m ki :
. Anda varub kemat-i ema net ve hsn-i istikamet ile e m i n o t u b hi vec

h i l e dakika fevt etmeyb [karmayp] grb gzedb defter ede. A m i l ve
sahib-i ayar ve gayr czi [ p a ra ] ve klli [btn] her ne o t u rsa, b u n u n m a
rifetiyle o l a , b u n u n ma rifeti nsiz nesne etmeye.
2. E m i n e ber- m uceb-i h k m [ h k m gereince] vaci bd r ki, h a l k n g

m ii d a rbha neye g e t d i vakit, g m katnda s a h i b - i a y a r ile terazu ya n n
da otura . Terazuy o n a t gzedb vez n i n i rast etdre. V e a m i l ken d veya
hud e m i n i b i le ola . G m tamam tartlub a l n d ktan son ra g m szldu
[erit i l d i i ] yere varub kepeyi gzleye. Zira uurlayacak ve ka l b nesne ka
tlacak yer o l d u r. Gerei g i b i i htiyat ede ki, nesne uurta n m ayub ve yara
maz nesne kat l maya.
3. Ve si kkeyi sta d l a r evlenne a l ub g itmeyeler. D a rbhane iinde si kke

emri ta m a m ol cak, emin rr hri
le m
vakit m h ri n aa, yz d rhem al i rse h km i m e m uvaf kd r. Eer a : rt

Ve eer drt yz bir ge . .. rse, y ne
4.
r rteyb hazinede koya . . . Geld i
d uta 1 a r [ta'"ts n l a r] . Ake drt yz ge

.
uz buu K gelrse, ol d a h i m uvafkd r.
,.,... ec- u
aKey' kepeden szd u ra t a r.
Ve d a h i emin d a rbha neye ;; - - - :;e:-.-rcek gm akesini a m i l e ver
meye, sahibine vere.
Herr
gzleye. A r ta rtub sahib
sa-
li e z _
::: -
2 , a r =a : -a . 2
g u mi tartub a t u rken onat
. ezreyi rast etdre.
75
Vl l
Fiyat Devrimi 'nin Osman l

mparatorluu 'ndaki Yan s m alar na
Yen iden Bak*
1 6 . yzyldaki Fiyat Devrimi, nceleri Avrupa tarihiliinde son

zamanlarda da dnya ekonomisinin tarihi zerine yaplan almalar
da, en canl ve dayankl tartmalara konu olmutur. Avrupa' da gram
gm cinsinde ifade edilen fiyatlarn 1 6 . yzyln balarndan 17.
yzyln ortalarna kadar yzde l OO'den, hatta kimi lkelerde yzde
200'den fazla artt ayrntl olarak belgelendirilmi ve yaygn olarak
kabul gren bir olgudur. Ayrca, bu dnemde para birimleri taie
urayan lkelerde, toplam fiyat amlarnn yzde 600'e ulatn,
hatta atn biliyoruz.1
Bu fiyat artlar 20. yzylmkilerle karlatrldnda ok da yk
sek gzkmedii iin, kimi tartmaclar "Fiyat Devrimi" deyimini
sorgulamlardr.2 Ancak, 1 6. yzyldaki fiyat artlarnn o dneme
kadar hi grlmemi boyutlarda olduuna, o dnemde yaayanlara
Bu makale ilk haliyle daha lnc
"The Price Revolution n c1
of Mddle East Studies. ::
l mparatorluu 'nda Fi) [
c. 3, Yeni Trkiye Yayn 1
.uda
J.r
Re
mlanmc:
sdered", International ]ournal
ve Trke olarak: "OsmanHalil nalck (deri.), Osmanl,
78
ar ve acmasz gzktne hi phe yoktur. Ayrca, bu fiyat art

larnn dnemin toplumlarnn, ekonomilerinin ve kurumlarnn
uyum salama olanaklarna kyasla nemli olmadklarn sylemek
de mmkn deildir. Sonuta, sz edilen fiyat artlarnn nedenleri
ve sonular, 1 6. yzyldan bu yana youn bir biimde tartlagel
mektedir. 1 920'lerde Earl J. Hamilton'n balatt ampirik alma ve
ortaya att savlar, bu konuya ynelik byk bir ilgi yaratmtr. Ha
milton, fiyat artlarn, Yeni Dnya'dan ok byk miktarda gm
n getirilmesine balamt. Ayrca, Fiyat Devrimi'nin gelir dalm
n yeni gruplar lehine deitirerek, Avrupa' da kapitalizmin ykseliin
de nemli bir rol oynadn ileri sryordu.3
Fernand Braudel'in 16. yzyl Akdeniz ekonomisi zerine yapt
nemli almann 1 949'da yaymlanmasnn ardndan, Osmanl m
paratorluu zerinde alan tarihiler de Fiyat Devrimi'nin etkilerini
aratrmaya baladlar. Halil nalck, daha 1951 'de, Braudel'in Dou
Akdeniz iin nerdii kimi terimlerle ilgilenmi ve onlar gelitirmi
ti. 4 Ancak, bu konu ile ilgili en nemli almay merhum mer Lt
fi Barkan yapmtr.
lk kez 1 970 ylnda Trke olarak yaymlanan, daha sonra da ki
mi deiikliklerle birlikte 1975'te ngilizceye evrilen ve yurtdnda
bir hayli yank uyandran makalesinde, mer Ltfi Barkan, 1 6 . yz
yldaki Fiyat Devrimi'nin, Osmanl mparatorluu'nun ve genel ola
rak Ortadou'nun iktisadi gerileyiinde belirleyici bir rol oynadn
ileri sryordu.s Barkan, Osmanl arivlerine dayanarak, gda ve
hammadde fiyatlarnda be kattan daha fazla bir art olduunu gs
terdikten sonra, bu fiyat hareketlerinin Akdeniz zerinden yrtlen
ticaret yoluyla Avrupa' dan Osmanl ekonomisine girdiini savunmak
tayd. Daha da nemlisi, "Osmanl toplumsal ve iktisadi dzeninin
gerilemesi, tmyle Osmanl devletinin etki alan dnda kalan geli
melerin, zellikle de Bat Avrupa'da mthi gl bir Atlantik ekono
misinin kurulmas sonucunda balad" deyip, u sonuca varyordu:
Bu enflasyonist akm daha isel dier nedenlerle birlikte imparatorluun toplum
sal ve iktisadi dzenini bozdu ve sonunda geri dn olmayan srelere yol at ..
.
1 6. yzyl sona ererken, Osmanl mparatorluu, tarihinde ok nemli bir dnm

noktas oluturan ciddi bir iktisadi ve toplumsal bunalmn iine srklenmekteydi.6
FYAT DEVRM'NN OSMANLI MPARATORLUGU'NDAKI YANSIMAlARINA YENDEN BAKI
Barkan'n makalesi ve tezleri yaygn olarak okunmalarna ve bir

hayli etkili olmalarna karn, fazla tartlmam, vard sonulara
kar klmamtr. ., Bu durumun bir nedeninin tarihilerin nemli bir
blmnn, bu tezlerin geerliliini deerlendirebilecek teknik yet
kinlikten yoksun olduklar sylenebilir. Ayrca, Osmanl'nn gerileme
si tezini benimseyenler ve bu gerilemeye kaynaklk eden dsal bir et
ken araynda olanlar iin, Barkan'n grlerinin son derece ekici
bir aklama oluturduunu da eklememiz gerekir.
Oysa Avrupa ve dnyadaki Fiyat Devrimi'nin nedenleri ve sonu
lar zerine yaplan tartmalar son yirmibe ylda ok yeni ve farkl
boyutlar kazandlar. imdi bu yeni tartmalarn nda, 1 6 . yzyl
da Osmanl mparatorluu'ndaki fiyat hareketlerine geri dnerek,
hem Barkan'n ampirik kantlarn hem de vard sonular gzden
geirmek yararl olacaktr.
Farkl Yaklamlar
Fiyat Devrimi aratrmalarnda, fiyat artlarnn boyutlar zerin
de gr birlii vardr. Tartma, fiyat artlarnn nedenleri ve sonu
lar zerinedir. Fiyat artlarnn nedenleriyle balayacak olursak,
1568 ylnda Bodin'den, hatta daha ncelerden balayarak, tartma
nn bir kanad fiyat artlarnn Yeni Dnya'dan Ispanya'ya gelen ve
para arzn artran deerli madenlerden kaynaklandn ne srmek
tedir.s Bu sav 20. yzylda Earl J. Hamilton tarafndan gelitirildikten
sonra, Annales Okulu tarafndan benimsenmi ve nihayet parann
miktar kuramn izleyen iktisat tarihileri tarafndan, son yllardaki
kuramsal gelimelerin nda yeniden tanmlanmtr.9
Hamilton'un lspanya'da, Sevilla kentindeki arivlerde yapt ara
trmalar, deerli maden akm ile fiyat artlar arasndaki nedensel
balanty destekleyen yeni kantlar salamt. Para talebi fonksiyonu
nun ya da parann dolam hznn sabit olduu varsaym altnda, Ha
milton para arzndaki artlarn once Ispanya'daki fiyatlar artrdn,
daha sonra da spanya'nn d ncaren ve udemeler dengesindeki ak
lar yoluyla, fiyat artlarnn dger _hru ra ulkelerine, Ortadou'ya ve
Asya'ya yayldn savunmaktayd. Femand Braudel de Akdeniz
zerine yazd kitabn ilk bas...smd.a t>u wru benimsemiti:
79
80
Yeni Dnya'dan gelen altn ve gmn etkileri konusunda hibir phe ola
maz. Amerika'dan akan deerli maden akmlarn gsteren eri ile fiyatlarn eri
si 1 6. yzyl boyunca o denli ak bir biimde akmaktad r ki, ikisi arasnda ne
redeyse fiziksel, mekanik bir iliki vardr. Herey deerli maden stokundaki art
tarafndan ynetilmektedir. 1 1
Miktar kuram aklamas, 1 970'li yllarda demeler dengesine pa

rasal yaklam olarak bilinen kuramsal ereveyi kullanan Dennis
Flynn tarafndan yeniden ifade edildi. Uluslararas ticarete konu olan
her maln tek fiyat olmas gerektii noktasndan hareket eden Flynn,
demeler dengesi etkileri sayesinde, Ispanya'da fiyat artlarna neden
olan deerli maden akmlarnn Ispanya'dan darya deerli maden
akm olmasa bile dier lkelerde fiyatlar ve paraya olan talebi artra
can savundu. Bir baka deyile, Flynn lspanya'ya gelen deerli ma
denler yer deitirmese bile, enflasyonun baka lkelere aktarlabilece
ini sylemekteydi. Bu durumda, Ispanya'dan dier lkelere ynelen
deerli maden akmlarnn hacmini veya zamanlamasn izlemeye ve bu
akmlar dier lkelerdeki enflasyonun zamanlamasyla ilikilendirme
ye gerek kalmyordu.12 Flynn ayn sav kullanarak Eski Dnya'daki pek
ok devletin sikkelerinde niin Gney Amerika'daki Potosi madenlerin
den gelen gme az miktarlarda rastlandn da aklamaktayd.n
Ancak, parann miktar kuramna dayanan bu gr, son yllarda
nemli bir eletiriyle karlat. Amerika'dan Avrupa'ya gemiyle ula
an deerli maden akmlarnn miktarlar hakknda Hollanda ve Bel
ika'daki gazete kaytlarn inceleyen Michel Morineau, Yeni Dn
ya'dan gelen deerli maden akmlarnn fiyatlarn dmeye balad
1 7. yzylda daha da artarak srdn gsterdi. Morineau'nun ay
rntl almas, Avrupa'ya ulaan gm miktarnn 1 7. yzyln ilk
yarsnda ylda 200 tondan 250 tona, yzyln ikinci yarsnda ise yl
da 300 tona ktn gstermekte. Bu veriler, inceledii resmi kayt
lardan Avrupa'ya kaak olarak giren gmn boyutlarn izleyeme
yen Hamilton'n hesaplarnn yanl olduunu ortaya koyuyor. 17.
yzylda Avrupa'da fiyatlarn dtn anmsarsak, Morineau'nun
bulgular miktar kuramndan yola kan parasal aklamaya ciddi bir
darbe vurmu oluyor. Bu bulgular, en azndan, ayn kuramsal ere
venin 17. yzyla uygulanamayacan gsteriyor .14
FYAT DEVRM'NIN OSMANLI MPARATORLU(;U'NDAI< 't'ANS'LIA...AR INA YENDEN BAKI
Son yllarda yaptklar almalarda, Dennis Flynn ile Arturo Gi

raldez ve Richard Yon Glahn Fiyat Devrimi'ne parasal yaklamlara
yeni ve daha kresel bir boyut getiriyorlar. Avrupa'dan Asya'ya de
erli maden akmlarnn Avrupa-merkezci tarihiler tarafndan, Avru
pa'nn d ticaret aklarndan kaynakland biiminde yorumland
na dikkati ekiyorlar. nk bu tarihiler Avrupa'nn Asya mallar
na olan talebini dinamik ve canl, Asya'nn Avrupa rnleri iin tale
bini ise zayf ve edilgen olarak grmekte. Oysa, Flynn, Giraldez ve
Yon Glahn dzenli olarak Eski Dnya'ya tm deerli madenlerin de
il, sadece gmn aktnn altn iziyorlar. Ayrca, gm sadece
Avrupa zerinden deil, ayn zamanda Pasifik Okyanusu zerinden
ve Japonya' dan, tm Asya'ya deil, zellikle in'e akyordu. Altn ise
ayn dnemde ters ynde akmaktayd. Byk miktarlarda gmn
in'e akmasnn nedeni, en yksek gm fiyatlarnn bu lkede ol
masyd. nk, 1 6. yzylda dnyann bu en kalabalk lkesinde pa
ra ve vergi dzeni gme balanmt ve vergiler artk gm olarak
toplanyordu.s
Fiyat Devrimi'nin nedenleri tartmasnn dier kanadnda ise, fi
yat artlarn reel deikenlerle, zellikle de nfus art ve kentleme
ile aklamaya alanlar var. Tartmann en erken aamalarndan iti
baren, aklayc bir etken olarak nfus artlarnn zerinde durulma
snn nedeni, 1 6 . yzylda tarmsal mallarn fiyatlarnn mamul mal
larn fiyatlarndan daha hzl artmasdr. Bu aklamay savunanlar,
tarmsal retim nfus artnn gerisinde kald iin, gda mallarnn
fiyatlarnn bu denli arttn vurguluyorlard. 1 6
Ancak bu yaklamda nemli bir hata vard. Daha sonralar Do
nald McCloskey'nin iaret ettii gibi, dier deikenler sabit kald
takdirde, nfus art ekonomideki ilem ve faaliyet hacmini artra
caktr. Irving Fisher tarafndan gelitirilen ve M x Y = P x T olarak
ifade edilen temel zdelikten izlenebilecei gibi, eer parann dola
m hznda bir deiiklik olmazsa, faaliyet hacminin artmasyla bir
likte fiyatlarn artmas deil, azalmas gerekecektir. ( Bu zdelikte M
para arzn, Y parann dolam hzn, P genel fiyat dzeyini, T de i
lem hacmini gstermektedir. Bir baka deyile, bu zdelik, tarmda
arz esnekliinin snrl kalmas nedeniyle greli fiyatlar tarmn lehi
ne kaysa bile, nfus artyla birlikte ilem hacmi artarken, genel fi-
81
yat dzeyinin dmesi gerektiini gsterir. Ancak McCloskey, bir

yandan bu temel hataya iaret ederken, te yandan da nfus artn
artan fiyatlarla ilikilendirebilecek daha farkl bir mantk zincirinin
bulunabileceini de eklemitirF zetleyecek olursak, bu tartmalar
da iki kanat da Amerika'dan gelen gmn fiyat artlarn destek
lediini kabul ediyor, ancak fiyat artlarna hangi deikenin neden
olduu konusunda anlaamyorlar. Para tarihi ve para kuram asn
dan bakldnda, parann fiyat artlarna neden olduu veya sadece
bu artlar destekledii ekseni evresinde gelien bu tartma son de
rece nemlidir.
Uluslararas literatrdeki Fiyat Devrimi tartmalar, son yllarda
para arzndaki artlardan, para talebindeki deiikliklere ve parann
tedavl hzndaki arta kayd. Bu konudaki en nemli katklardan bi
ri, nfus art ile enflasyon arasnda dolayl bir iliki olup olmad
n soran Harry Miskimin'den geldi. Miskimin nfus artyla birlikte
giderek artan sayda insann birbirleriyle dolaysz iliki kurmaya ba
layaca, mbadele ve ticaret frsatlarnn artaca ve bunlarn sonu
cunda parann tedavl hznn ykseleceini savunuyordu. s
jack Goldstone da bu dnceyi izleyerek kentlemeyle birlikte gi
derek younlaan mbadele alar sayesinde, ayn miktarda gm
sikke ile giderek artan miktarlarda ilem yaplabileceini gsteren ba
sit bir model gelitirdi. Bu model artan nfus younluu ve hanelerin
uzmanlamasyla birlikte byyen ilem hacminin, ilemlerin daha sk
ve daha kk miktarlarda yaplmasna yol aacan, bylece insan
larn nakit tutma talebinin deceini, bir baka deyile, parann te
davl hznn artacan gsteriyordu. Devletler de artan fiyatlar kar
snda, azalmakta olan gelirlerini telafi etmek amacyla, darphane
retimini ve taileri hzlandrmak zorunda kalmlard. Bylece, ar
tan para arznn ykselen fiyatlarn nedeni olmad, tam tersine bi
rincinin ikinciyi izledii sonucu kyor. thalat yoluyla lkeye giren
deerli madenler bu sarmal desteklemekte, ancak onu balatan neden
olmamaktayd. ::\'fus art ve kentlemenin durmasyla birlikte, pa
rann tedavl hznn dmesi beklenmelidir. 19 Miskimin'in at yo
lu izleyen bir der krsat tarihisi de Peter Lindert'dir. Lindert ngil
tere'de parann redav hznn miktar kuramnn varsayd gibi sa
bit kalmadna. tersne 1 500 ile 1 700 yllar arasnda nemli dalga-
YENiDEN BAKI
!anmalar gsterdiine iaret eden kantlar sunmurur. .:: on yllarda

yaymlanan bir makalede ise, N. J. layhew 1 O ncesinde ngilte
re' de parann tedavl hznn uzun dnemli da.galanmalar gsterdii
ni ve 1 6. yzylda arttn belirtmekte, ancak bu artn kentleme ve
artan parasallama ile ilgili olmadn savunmaktadr.21
Bylece son yllardaki aratrmalar, tartmalarn odak noktasn
para arzndan paraya olan talebe ve parann tedavl hzna kaydr
mtr. Daha nceki tartmalarda miktar kuram yanllar parann te
davl hznn sabit ya da istikrarl olduunu varsayarlarken, son d
nemdeki tartmalarda para talebinin daha geni bir ereve iinde in
celenmesi gerektii gr ar basyor. Bu yeni erevenin, sadece ti
carileme ve para kullanmnn artmas gibi bilinen deikenleri deil,
onlarn yansra demografik deiiklikleri ve daha da genel olarak
toplumsal ve kltrel unsurlar da iermesi gerektii ortaya kyor.
Bu gelimelerin nda, paraya olan talebin sabit ya da istikrarl kal
d konusunda srar etmek artk ok basit kaacaktr.
Elimizde, Avrupal olsun olmasn birok lke iin, paraya olan ta
lebi ya da parann tedavl hzn tahmin etmek iin yararlanacamz,
para arzna ve retim ya da ilem hacmine ilikin niceliksel veriler ol
mamakla birlikte, sz konusu deikenlerin pek ou hem zaman
iinde hem de bir toplumdan dierine nemli deiiklikler gsterdii
ne gre, paraya olan talebin zaman iinde ve lkeler arasnda nemli
farkllklar gstermesi doal karlanmaldr.22 Bu sayede, para talebi
ne katklar olan etkenler konusunda imdiye kadar kabul edilen Av
rupa-merkezci yaklamlar terk edilerek, oluturulacak yeni ereveye
Bat Avrupa'dan Hindistan ve in'e, bu arada Osmanl mparatorlu
u'na kadar Eski Dnya'nn deiik alanlarnn farkl deneyimlerini
de dahil etmek mmkn olacaktr.
Fiyat Devrimi tartmalarnn bir boyutu da uzun vadeli sonula
r zerinedir. Hamilton, fiyat artlarnn eski yaplar zayflatarak ve
servetlerin yeni bir dzen kurmak isteyen kesimlerin elinde birikme
sine olanak salayarak, Avrupa'nn kapitalizme geii srecine
nemli katklarda bulunduunu, bu nedenle de etkilerinin devrimci
olduunu savunmutu.23 Oysa, o tarihten bu yana srdrlen tart
malar, Fiyat Devrimi srasnda tarmsal fiyatlarn ve toprak kiralar
nn mamul mallarn fiyatlarndan ve cretlerden daha hzl arttn
-
83
84
OSMANLI EKONOMiSI VE KURUMLAR!
gsteriyor. Fiyat hareketlerinden en fazla yararlananlarn -devrimci

bir snf saylmas epey zor gzken- toprak sahipleri olduu ortaya
kyor. Mamul mallar retenlerin bu fiyat hareketlerinden yararlan
madklar aktr. Fiyat hareketlerinden en fazla zarar grenler ise,
yaam standartlarnda ani bir d grlen kentlerdeki alanlard.
En azndan Avrupa rneinde, Fiyat Devrimi'nin eski dzenin ykl
n ve sanayi kapitalizmine geii hzlandrdn savunmak mm
kn deildir. Daha genel olarak da, bir hatta iki nceki kuan Fi
yat Devrimi'nin sonularna ilikin olarak sunduu byk iddialara
kyasla, bugnn Avrupa tarihilerinin Fiyat Devrimi'nin uzun vade
li sonularn fazla nemsemek istemediklerini syleyebiliriz.24
Yeni Kantlar ve Eskilerin Yeniden

Deerlendirilmesi
Uzun bir sre, Osmanl mparatorluu'nda pazarlarn ve parann
kullanmnn uzun mesafeli ticaretle ve kentlerle snrl olduu varsa
yld.25 Ancak, son dnemlerdeki aratrmalar, 1 5 . yzyln sonuna
gelindiinde, kentli nfusun ve tarann da parasal ekonominin bir
paras olduunu gsteriyor. Daha da nemlisi, 1 6 . yzylda, sikke
lerin eriilebilirliinin ve krsal ekonomide ticarilemenin artmasyla
birlikte, parann kullanmnda nemli bir art olmutur. Kyllerin
ve byk toprak sahiplerinin, rnlerinin bir blmn kentlilere
sattklar dnemsel pazarlar ve panayrlar da yaygn bir biimde ku
rulmaya balanmtr. Bu pazarlar, gerler iin de, kyller ve kent
lilerle iliki kurma olana salamtr. Krsal nfusun byk bir b
lm, bu pazarlara katlarak, sikkeleri, zellikle de kk gm ak
eyi ve bakr mangr kullanmaya balamtr.26
kincisi, kent merkezlerinde ve evresinde, kk lekli ama yo
un bir kredi ilikileri a ortaya kmtr. Bu kent ve kasabalarda
kredi verenler ve bor alanlarla ilgili binlerce mahkeme kayd kent
sel toplumun tamamnda, krsal toplumun ise bir blmnde kredi
kuHanmnn yaygn olduunu aka gsteriyor. Osmanl toplumun
da kredinin yaygnlamasn ne fa iz ve tefecilik konusundaki slami
yasaklar ne de resmi bankaclk kurumunun olmay engelleyebil
mitir.2"' Son almalar sayesinde, fiyatlarn ve enflasyonun Osman-
FYAT DEVRM'NN OSMANU MPARATORLUGU'NDAK YANSIMALARINA YENiDEN BAKI
l toplumundaki btn gruplar nemli lde etkiledii ve her biri

nin bu gelimeler karsnda belli bir tutum taknd konusunda, bu
gn, eyrek yzyl ncesine gre ok daha bilgiliyiz. Kentsel ve kr
sal alanda, kadn ve erkeklerin ou, fiyatlar ve parayla iliki kurma
nn farkl yollarnn ne gibi sonular douracan, kimin kazanp ki
min kaybedeceini biliyorlard.
Barkan'n Fiyat Devrimi ile ilgili ampirik almasn da bu ba
lamda deerlendirmek gerekiyor. Barkan, stanbul'da nde gelen bir
ka imaretin 148 9-90 ile 1 655-56 yllar arasnda tutulan hesap def
terlerini kullanarak genel enflasyon orann ve zamanlamasn belir
lemeye alm, veri bulabildii 24 yl iin 16 gda maddesiyle odu
nu kapsayan arlkl fiyat endeksleri hesaplamt. Ancak Barkan, fi
yatlar byk lde etkileyen 1 5 85-86 taiinin ncesi iin Os
manl arivlerinde imaretlere ait sadece bir hesap defteri bulabilmi
ti. Bu defter de almasnn baz yln oluturan 1489-90'a aitti. Bu
boluu kapatabilmek iin Barkan, oluturduu dizilere 1 555-56 ve
1 5 73 yllarna ait saray mutfa hesap defterlerini de dahil etmiti.
Ayrca, Bursa ve Edirne'deki imaretlerin ayn dneme ait hesap def
terlerini de incelemiti.28 stanbul Babakanlk Osmanl Arivle
ri'ndeki malzemenin zenginlii sayesinde, Barkan'n kullandg veri
ler Fiyat Devrimi zerine Asya iin bulunabilen tm verilerden ve
Avrupa'nn pek ok lkesi iin bulunabilen verilerden daha zengin
dir. Yine de kullanlan fiyat verilerinin snrl nitelii ve devletle ili
kisi olan byk imaretlerin dedii fiyatlarn piyasa fiyatlarn yan
stmayabilecei gerekeleriyle, Barkan'm almas ve sonular tar
tma konusu olmutur.
15. yzyldan 20. yzyla kadar stanbul'daki -ve daha snrl bir
lde de Osmanl mparatorluu'nun nde gelen dier kentlerinde
ki- fiyatlar ve cretlerle ilgili kapsaml bir almay ksa sre nce
tamamladm.29 stanbul'daki Osmanl arivlerinde bulunan 6 binden
fazla hesap defteri ve fiyat listelerinden derlenen standart mallara
ilikin fiyat verilerinin kullanld bu almann ilk aamasnda,
ayr gda fiyat endeksi oluturulmutur. Bunlarn birinde, irili ufak
l vakflar ve onlara ait imaretlerin, dierinde ise Topkap Saray
mutfann hesap defterleri esas alnd. nc endekste, bakentte
ki temel ihtiya maddelerine ilikin narhlar kullanlmtr.30
85
86
OSMANLI EKONOMiSi VE KURUML.AR
Kalite farkllklarnn etkisini en aza indirmek iin, mmkn ol

duunca standart mallar kullanlan bu endekslerin her birinde, un,
pirin, sadeya, bal, koyun eti, nohut, st, yumurta ve zeytinya gi
bi, saylar sekiz ile on arasnda deien temel gda mallarnn fiyat
lar yer almaktadr. Her maln endeks iindeki arl, o maln ilgili
kurumun toplam harcamalar iindeki arlna oranl olarak he
saplanmtr. Bu arlklar her yl iin sabit tutulmutur. Herhangi bir
ylda bu mallardan birinin veya birkann fiyatlarnn bulunamad
durumlarda, eksik fiyat deerleri, eldeki dier fiyatlara regresyon
tekniklerinin uygulanmas yoluyla belirlenmitir.
Bu gda fiyat endeksinin yllk deerleri birbirine olduka ya
kndr. Ancak, saray mutfann dedii fiyatlar ve narhlar devlet
denetimindeki fiyatlar yanstt iin, son endekste vakf hesap def
terlerinden alnan fiyatlar kullanlmtr. Sadece 1 6 . yzyln bu
kaynaa ulalamayan 1 5 85'ten nceki yllar iin, endekste, Bar
kan'n yapt gibi, saray mutfa tarafndan denen fiyatlar esas
alnmtr.
Ortalama kentli tketicinin harcama alkanlklar dikkate alna
rak, gda mallarnn toplam endeks iindeki arl yzde 75 ile 8 0
arasnda tutulmutur. eitli gda mallarnn endeks iindeki arlk
lar ise kullandmz hesap defterlerindeki almlarn miktarlarna ve
toplam gda harcamalar iindeki paylarna gre belirlenmitir. r
nein ekmek fiyatlar ile ilgili uzun diziler oluturulamazken, unun
-genellikle beyaz un- fiyat dalgalanmalarna bal olarak, gda har
camalar iindeki arl yzde 32 ile 40 arasnda, toplam harcama
lardaki pay ise yzde 24 ile 32 arasnda; koyun etinin genel bte
deki arl ise yzde 5 ile 8 arasnda deimektedir. Bakentteki
zel hanelerin satn almakta olduu gda maddelerinin dalm, b
yk olaslkla vakflarnkinden farkldr. Ancak, zel hanelerin hangi
gda mallarn tkettiklerini daha kesin bir biimde belirlemek bu
aamada mmkn gzkmyor.
kinci aamada, eitli kaynaklardan, ama daha ok saray hesap
defterlerinden elde edilen gda d kalemlerin fiyatlar endekslere ek
lendi. Bu kalemler sabun, odun, kmr ve ividir. Bir yaam standar
d endeksi kuma fiyatlarn ve kiralar da iermelidir. Ama bu aa
mada, bu mallar iin yeterli diziler oluturulamad.J
FiYAT DEVRIM'NIN OSMANLI MPARATORLUGU'NDAKI YANSIMALARINA YENDEN
E U<.
Bylelikle, Ortadou iin -aslnda Avrupa dndaki btn lke

ler iin- ilk kez, drt buuk yzyllk bir hayli uzun bir dnemi kap
sayan, ayrntl ve gvenilir fiyat dizileri oluturuldu. Bu ayrntl en
deksler sayesinde, Barkan'n sonularn yine ariv kaynaklarndan
elde edilen ok daha geni bir veri kmesiyle karlatrmak mmkn
oldu. 1469 ile 1 700 arasndaki dnem iin hesapladm fiyat en
deksi, Barkan tarafndan 1489-1655 aral iin hesaplanan endeks
le birlikte, Grafik 1 ve Tablo 1 'de gsterilmitir. Bu iki dizi genel ola
rak benzer niteliktedir. Toplu olarak bakldnda, stanbul'da fiyat
larn 1 5 . yzyln sonlarndan 17. yzyln sonlarna kadar yaklak
yzde 500 arttn gsteriyorlar. Endeksler ayn zamanda bu iki yz
yllk sredeki fiyat hareketlerinin iki ayr dnemde incelenmesi ge
rektiine iaret ediyorlar: a) akenin greli olarak istikrarl olduu
1 585-86 taiine kadarki dnem ve b) 1 58 6 sonrasnda parasal is
tikrarszlklarn fiyatlarda byk artlara ve dalgalanmalara yol a
t dnem. Her iki endeksin, 1 5 85-86 tahiinin yl ierisinde t
ketici fiyatlarn ikiye katlam olduunu doruladn da belirtelim.
Grafik 1
brahul'da Tkctci fiyatlar, 1 46 9 - 1 ""'00
a k e olarak; ( 1 4 89 - 1 ,0 )
80
60
so
4
o +------- --
\-
... .
J O ..---
20
____
1o.
-. . :t .
_____.,<----
..
. .
--' . . ' :. \
____;__ ------'
0 0 +-...-...----....-....
.. ....
...
1450
soo
15 5')
1600
1650
1 700
8""'
88
TABLO 1 . stanbul iin tketici fiyat endeksleri, 1469-1 700
Akenin
Gm erii
(gram)
Fiyatlar ( ake)
( 14 8 9 1 ,00)
=
Yl
1469
1471
1473
1 474
1489
1 490
1 527
1 528
1555
1556
1 569
1 570
1 573
1 5..,4
1 5"75
1 5 85
1586
1 5R""
1588
1589
1 590
1591
1592
1593
1594
1 595
1 596
1 597
1598
1 599
1 600
1 601
1 602
1 603
1 604
1 605
1 606
1610
1611
1612
B arkan
Pamuk
la
lb
0,77
0,89
1,14
0,89
1 ,00
0,84
1,41
1 ,45
1,15
1 ,36
1 ,43
1 ,48
1 ,5 8
1 ,52
1 ,53
1,81
2,56
2,70
3,42
2,37
3,31
2,54
2,37
2,60
2,98
3,1 8
4,01
4,79
4,68
3,72
3,67
3,42
3,4 1
3,60
5,35
4,87
4,82
3,41
3,15
3,16
0,86
0,84
0,84
0,84
0,68
0,68
0,66
0,66
0,66
0,66
0,61
0,61
0,61
0,6 1
0,61
0,61
0,34
0,34
0,34
0,34
0,34
0,34
0,34
0,34
0,34
0,34
0,23
0,23
0,23
0,23
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
1 ,00
1 ,42
1 ,80
1,82
2,68
3,19
3,65
4,42
5,32
4, 1 8
4,60
4,82
4,73
6,16
6,3 1
Gram Gm
Cinsinden
Fiyatlar
( 1 48 9 1 ,00)
=
B arkan
Pamuk
3a
3b
1 ,00
1 ,35
1 ,60
1 ,62
1 ,34
1 ,59
1 ,83
2,21
2,66
2,09
1 ,94
2,03
1 ,99
2,59
2,65
0,98
1,10
1,41
1,1 1
1 ,00
0,84
1 ,38
1,41
1,12
1 ,33
1 ,29
1 ,35
1 ,43
1,38
1,39
1 ,64
1 ,30
1,37
1 ,73
1 ,20
1,68
1 ,29
1 ,20
1 ,32
1,51
1 ,61
1 ,34
1 ,60
1 ,56
1 ,24
1 ,57
1 ,46
1 ,45
1 ,53
2,28
2,08
2,06
1 ,46
1 ,34
1 ,35
FYAT DEVRM'NN OSMANLI MPARATORLUGU'NDAK YANSIMALARINA YENDEN BAKI
Ake!lin
Gm ierii
(gram)
Fiyatlar (ake)
( 1489 1 ,00)
=
Yl
1613
1614
1615
1616
1617
1618
1 6 19
1 620
1 62 1
1622
1624
1 625
1 626
1 627
1 628
1 629
1 630
1631
1 632
1 633
1 634
1 635
1 636
1 637
1638
1 639
1 640
1 641
1 642
1 643
1644
1 645
1 646
1 647
1 648
1649
1650
1 652
1 653
1 654
1655
1 656
Barkan
Pamuk
la
lb
3,11
3,19
3,70
4,04
3,88
3,06
3,4 1
3,55
5,45
5,64
5,28
4,86
3,23
3,62
3,44
3,38
3,43
3,97
4,23
4,08
4, 1 1
3,88
4,0..,
4,84
4,88
4,64
3,9 9
3,42
3,29
2,9 1
3,10
3,03
3,22
3,23
3,6""
3,69
3 31
3,38
3. ' 1
0,29
0,29
0,29
0,29
0,29
0,28
0,28
0,28
0,28
0,23
0,12
0,28
0,28
0,28
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,20
0,20
0,1 8
0, 1 8
0,1 8
0, 1 8
0, 1 8
0, 1 6
0,28
0,28
0,28
0,28
0,28
0,28
0,28
0,28
(',2 8
5,93
4,28
4,23
5,05
4,8 1
4,87
4,8 1
4,70
4,62
3 ,46
3 .49
3 , -.-
Gram Gm
Cinsinden
Fiyatlar
( 1489 1 ,00)
=
Barkan
Pamuk
3a
3b
2,50
1 ,7 1
1,69
2,0 1
1 ,92
1 ,93
1 ,92
1 ,8 7
c .x
.28
C .28
1 ><
21'
.2R
1 ,84
1,33
1 ,36
1 ,5 8
1 ,72
1 ,66
1 ,2 7
1 ,4 1
1 ,47
2,25
1,88
0,92
2,01
1,33
1 ,50
1,15
1,13
1,14
1 ,32
1 ,4 1
1 ,20
1,21
1 ,03
1 ,09
1 ,29
1 ,30
1 ,24
0,96
1 ,4 1
1 ,3 6
1 ,20
1 ,28
1 ,25
1,33
1 ,34
1 ,52
1 ,52
1 ,3 7
1,40
1 ,45
1,43
1 ,44
1 ,53
89
90
OSMANLI EKONOMS VE KUAUMLIJ'
Ake!lin
Gm ierii
(gram)
Fiyatlar (ake)
( 1489 1 ,00)
=
Yl
1 657
1 65 8
1 659
1 660
1 66 1
1 662
1 663
1664
1 665
1666
1 667
1668
1 669
1 670
1671
1672
1 673
1 6 74
1 675
1 676
1 677
1 678
167 9
1680
1681
1682
1683
1 684
1 68 5
1686
1 68 7
1688
1 689
1 690
1691
1692
1 693
1 696
1 697
1 698
1 699
1 700
Barkan
Pamuk
la
lb
4,80
4,37
3,94
4,61
5,55
4,47
3,95
3,88
3,78
4,05
4,56
4,87
4,93
4,79
4,66
4,88
4,75
5, 1 1
5,60
5,98
5,97
5,81
6,43
6,26
6,13
4,3 1
7,23
5,44
5,71
6,24
5,90
5,51
5,59
6,37
7,33
6,87
5,69
6,13
5,54
5,76
5,66
6,09
0,28
0,28
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,23
0,2 1
0-21
0.21
0.21
0,2 1
0.21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,21
0,2 1
0,2 1
0,21
0,21
0, 13
0, 1 3
0, 1 3
0,1 3
0, 1 3
0,1 3
0, 1 3
0, 1 3
0,13
Gram Gm
Cinsinden
Fiyatlar
( 1489 1 0)
=
Barkan
Pamuk
3a
3b
Kaynaklar: Barkan ( 1 9 75} ; Pamuk (2 000b); ayrca, metne baknz.
1 ,98
1,81
1 ,37
1 ,60
1 ,92
1 ,55
1 ,3 7
1 ,34
1,31
1 ,41
1,58
1 ,69
1 ,5 1
1 ,47
1 ,43
1 ,50
1,46
1,57
1 ,72
1,83
1,83
1 ,78
1 ,97
1 ,92
1,88
1,32
2,22
1,67
1 ,75
1,91
1,81
1,69
1,72
1 ,23
1,4 1
1 ,32
1,10
1,19
1 ,08
1,12
1,10
1,19
FYAT DEVAM'NN OSMANLI MPARATORLUGU
)AKI
VANSIMAl..AA INA YENDEN BAKI
1585 ncesi dnem iin yaptm karlatrmalar saray mutfann

dedii fiyatlarla imaretlerin dedii fiyatlarn birbirlerine olduka ya
kn olduklarn gsteriyor. Bu nedenle, Barkan'n imaret fiyatlarndan
oluturduu dizilerin iine saray mutfandan alman fiyatlar ekleme
sinin nemli bir sorun yaratmad anlalyor. Ancak Barkan'n kendi
endeksinin 1 555-56 ve 1 573 yllarndaki deerini hesaplarken yapt
hatalar, daha nemli sorunlar gndeme getiriyor. Barkan'n hesapla
malarnda 1585-86 taii ncesindeki enflasyon hakknda tm bilgi
lerimizi bu iki yldan saladmz iin, bu iki yln endeks deerleri b
yk nem kazanyor. mer Ltfi Barkan hazrlad endeksin 1489,
1 555-56 ve 1573 yllarndaki deerleri hesaplamak iin kulland
ham fiyat verilerini ieren defterleri ayrca yaymlam olduu iin, bu
defterleri kullanarak yapt hesaplamalar tekrarlamann mmkn
olabileceini dndm. Ancak, bu hesaplamalar srasnda, Barkan'n
1 555-56 ve 1 573 yllar iin ulat endeks deerlerinin benim ayn
defterlerdeki ayn verileri kullanarak ulatm deerlerin bir hayli ze
rinde olduunu grdm.32 Barkan'n hesaplamalaryla ilgili bir dier
sorun da, 1 555-56 ve 1 573 yllar iin kulland saray mutfak defter
lerinde, kendi endekslerinde yer alan 1 7 maldan en fazla 1 1 'i iin fiyat
verisi bulunmasdr. Barkan'n hesaplamalarndaki hatalara ilikin ola
rak bir baka rnek vermek gerekirse, Barkan'n hesaplad endekste
1 573 ylnda saray mutfann dedii fiyatlarn 1489 ylnda Fatih
Camii imaretinin dedii fiyatlardan yzde 79,97 daha yksek olduu
sonucuna varlyor. Oysa, 1 573 ylna ait saray mutfa hesap defterle
rine bakldnda, satn alnan mallarn fiyatlarnn hibirinin 1489'a
kyasla yzde 79 artmad grlyor. Barkan tarafndan kullanlan
verilere dayanarak yaptm hesaplamalar, Barkan'n 1489-90 yln
1 00 kabul ederek oluturduu fiyat endeksinin 1555-56 ylndaki de
erinin ?42,26 deil yaklak olarak 125, ayn endeksin 1 573 deeri
nin de 1 79,97 deil, yaklak olarak 145 olmas gerektiini gsteriyor.
Benim endeksimin deerleri, bu yllar iin ek veri kullandmdan, k
k farkllklar ieriyor ( bkz. Tablo 1 ).
Fiyat Devrimi'ni inceleyen iktisat tarihileri bir lkenin para biri
mi cinsinden ifade edilen (nominal) fiyat artlar ile gram gm cin
sinden ifade edilen fiyat artlar arasnda bir ayrm yapmay yararl
bulmulardr. Gram gm cinsinden endeks, ake cinsinden ifade
91
92
edilen nominal fiyat endeksini her yl iin akenin gramla ifade edilen
gm ieriiyle arparak elde edilmektedir. Bylece fiyatlardaki top
lam artlar iki unsuruna ayrarak izlemek mmkn olmaktadr.
Gram gmle ifade edilen endeksin, kabaca, tailerin yokluunda
ki fiyat dzeyini yansttn dnebiliriz.
Ticaret sayesinde, gram gm cinsinden fiyatlarn uzun vadede
lkeler arasnda eitlenme eilimi iinde olduklarn, bunun bir liman
kenti olan stanbul iin zellikle doru olduunu kabul edersek, bu
durumda ake cinsinden ifade edilen endeksle gram gm cinsinden
ifade edilen endeksin arasndaki fark, bize tailerden kaynaklanan
enflasyonun orann verecektir. Ancak tailerin Fiyat Devrimi'nden
tmyle bamsz olduunu iddia etmek doru olmaz, nk Fiyat
Devrimi'nin reel vergi gelirlerini drerek tailere yol aan mali so
runlar yarattn biliyoruz. Barkan'nkini de ieren stanbul fiyat en
deksleri, Grafik 2 ve Tablo l 'de sunulmutur.
Ake 1489 ile 1585 arasnda olduka istikrarlyd, 1491 ve 1566
yllarndaki iki kk taite toplam gm ieriinin yalnzca yz
de 12'sini yitirmiti. Barkan'n hesaplamalar, ake cinsinden ifade
edilen gda mallar endeksinin 1 489 ile 1 573 yllar arasnda yzde
79,97 arttn gsterdii iin, Barkan'n gram gm cinsinden ifade
edilen endeksi de ayn dnemde yzde 60 ykselmitir. Barkan bu soGrafik 2
stanbul'da Tketici Fiyatlar, 1 469-1700
gram gm olarak; (1489 1 ,0)
=
3 .0
25
20
o 8
" l. o l\llU/t
l'.m
\,
wun
- -.- .- ,--- .
.
.
.
'\-.
.. -----1 5 ----------------..-..----
.
.
1o
05
,.,..
--
..
-- --
--
,.
t,.
..
.--
...
..'r ? .;
..
' .---.
..
-- - --
O.O ..
.-----...--..,,.--.-...,.---1450
1 500
1 550
1600
1 700
1 650
FYAT DEVRM'NN OSMANLI MPARATORLUGU'NDAKI YANSIMALARINA YENDEN BAKI
nuca bakarak, Fiyat Devrimi'nin Osmanl ekonomisine gl bir bi

imde yansd sonucuna varmaktayd. Daha sonra da nakit olarak
toplanan vergilerin enflasyonun ok gerisinde kaldn ifade ederek,
16. yzyln sonlarndaki mali bunalm ve 1585-86 taiini Fiyat
Devrimi'ne balamaktayd. Ancak, Barkan'n fiyat endeksinin 1 55556 ve 1573 deerleri zerinde daha nce akladm dzeltmeleri
yaptktan sonra, 1489 ile 1 573 yllar arasndaki gram gm cinsin
den ifade edilen enflasyon oran yzde 43'e dmektedir. Bu sonu,
gm cinsinden daha lml bir enflasyona iaret ediyor. Benim he
saplamalarm ise, verinin eriilebilir olduu 1585 ncesindeki dier
yllar iin, daha da dk oranl bir gm cinsinden enflasyona ia
ret ediyor. (bkz. Grafik 2 ve Tablo 1 ) . Bu dzeltmeden sonra, Osman
l devletinin 1 6 . yzyln sonlarna doru yaad mali glkleri Fi
yat Devrimi'ne ya da Barkan'n ifadesiyle ithal edilen enflasyona ba
lamak bir hayli gleiyor.
15 85-86 taiiyle birlikte akenin gm ieriinin yzde 44'n
kaybettiini ve son derece istikrarsz bir dneme girdiini biliyoruz.33
Akenin gm ierii 1 7. yzyln ortalarna kadar sk sk dalgalan
d ve gerilemeye devam etti. Bu dnemde darphaneler gm ierii
devletin saptad standartlarn ok altnda kalan akeleri piyasaya
srdler. 1 5 85 sonrasnda gda maddelerindeki fiyat artlarnn b
yk bir blmnn akenin taiinden kaynakland grlyor.34
Ancak 15 85-1 650 dnemi iin elimizde akenin her yl ne kadar g
m ierdiine ilikin darphane kaytlar ya da benzeri belgeler bulun
muyor. Elimizdeki veriler akenin resmi standartlarn yanstt, an
cak bu standartlara her yl uyulmad iin, Grafik 2'de verilen gram
gm cinsinden enflasyonun, 1 586-1650 ve 1 670-90 dnemleri iin
gerek gm enflasyonu orann bir miktar abarttn kabul etme
miz gerekiyor.
Yukarda sz edilen sorunu dikkate alarak Grafik 2'de verilen
endeks deerleri zerinde basit dzeltmeler yapacak olursak, stan
bul'da gram gm cinsinden ifade edilen fiyatlarn 1 7. yzyln ilk
eyreinde, 1489 ylnn yzde 80 ila 1 00 zerinde bir dzeyde, doru
una ulatn syleyebiliriz. Gram gm cinsinden ifade edilen s
tanbul' daki gda fiyatlarnn yzyln kalan blmnde inie getikle
rini belirtmekte yarar var. Gram gm cinsinden fiyatlarn, 1 700 y-
93
94
lnda 1489 ylnn yalnzca yzde 20 zerinde olduklar grlyor. Bu

son eilimi, dizileri yzyl ortasna kadar uzanan Barkan'n endeksle
rinde izleyemiyoruz.
Toparlayacak olursak, 15. yzyln sonlarndan 1 7. yzyln sonla
rna kadar stanbul' da yaanan fiyat artlarnn boyutlaryla ilgili bul
gularmz, genel anlamda Barkan'nkilerle uyuuyor. Ancak toplam fi
yat artlarnn kaynaklarn belirlemeye gelindiinde, akenin gm
ierii ile ilgili olarak daha fazla kaynaa dayanarak, daha gereki he
saplamalar zerine ina edilen benim dizilerim, Barkan'nkilerden
farkl sonular veriyor. Benim dizilerimde, gm cinsinden enflasyo
nun, Barkan'n eyrek yzyl nce ileri srdnden daha az, taile
rin paynn ise onun dndnden daha fazla olduu grlyor.
Fiyat endeksleri iin stanbul'un seilmesinin en nemli nedeni,
Osmanl dneminde en ayrntl fiyat verilerinin bakent stanbul iin
bulunmasdr. Ancak, elimizde, imparatorluun dier kentlerindeki
vakflarn hesap defterlerinden derlenen fiyat verileri de bulunmakta
dr. Barkan'n Edirne'den derledii veriler, bu dnemde fiyatlarn di
er Osmanl kentlerinde de benzer eilimler gsterdiini ortaya koyu
yor.35 1490 ile 1 700 yllar arasndaki dnem iin, Edirne, Bursa,
Marmara blgesindeki dier kentler ve am'la ilgili ayr bir gda fiya
t endeksi oluturma amacyla, daha az sayda mal ieren fiyat veri
leri derledim. Bu endeksler, Grafik 3'te zetlenmitir. Bu endeksler,
1490 ile 1 700 arasnda, dier Osmanl kentlerindeki gda fiyatlarnn
stanbul'dakine ok yakn oranlarda arttn gsteriyor. Ljuben Be
rov'un Balkanlar iin derledii ake cinsinden fiyatlar da benzeri
oranlarda artlara iaret ediyor.36
Akenin temel para birimi olduu Anadolu ve Kuzey Suriye'deki
fiyatlarn da stanbul ve Marmara blgesindekilere benzer artlar
gsterdiini tahmin edebiliriz. Buna karlk, yerel gm para birimi
nin ake kadar byk oranlarda taie uramad Msr'da fiyatlar
daki toplam artn daha snrl kaldn, ancak gram gm cinsin
den ifade edilen fiyat artlarnn akenin para birimi olduu blgede
.kilere yakn olduunu ileri srebiliriz. Dou Akdeniz'deki limanlar
arasndaki ulam ve ticaret ann bir hayli gelimi olmas, bize ky
blgelerindeki fiyatlarn birbirleriyle yakn iliki halinde hareket et
tiklerini dndryor.
FYAT DEVRM NN OSMANLI IMPARA--- ...G -
"""'
Grafik
Osmanl Kentlerinde Gd
10 0
.. , \'
'
. .
8.0
6.0
--
l\u
f .J,.,.r
..
. .
4 0 -1-----
.,.
2 0 -1-----
o . o +-----...-----...... ---...-------------'
1 50
1 500
1 550
1600
1 6 50
1 700
Osmanl'da Fiyatlar Neden Ykseldi ?

Barkan, ngilizce olarak yaymlanan makalesinde daha dikkatli
davranarak, Avrupa'daki fiyat artlarnn nedenlerini tartmaktan
kanyor, Osmanllarn kendi kendine yeterli ve sk skya denetlenen
bir iktisadi dzen kurmay hedeflediklerini ancak "Atlantik ekonomi
siyle ilikinin bir rn olan enflasyonun" Osmanl mparatorluu'na
ithal edildiini belirtiyordu:
Avrupa'daki enflasyon, Osmanl hammaddelerini yava yava darya doru
emen bir sre balatt. Bylece buday, bakr, yn gibi Osmanl iktisadi strateji
sinin temellerini oluturan mallarn arz azalmaya, fiyatlar da hzla artmaya ba
lad, . . . kapal Osmanl iktisadi dzeninin dengeleri ve gvenlii tehlikeye girdi.37
Barkan'n, Fiyat Devrimi'nin kaynaklar ya da nedenleri ile ilgili

daha nceki grleri iin, bu makalenin be yl daha nce Trke
olarak yaymlanan metnine bakmak gerekiyor.38 Bu metin ayn veri
leri sunmakla birlikte, Fiyat Devrimi'nin kkenlerini de tartr. Bu ilk
yazsnda Barkan, Herbert Heaton'un yazd bir metinden ald ve
Yeni Dnya'dan gelen deerli madenlerle Avrupa'daki fiyat artlar
95
96
arasndaki ilikiyi gsterdii ne srlen bir grafii sunuyor, daha

sonra da Earl Hamilton'n hesaplamalarna gre Ispanya'ya ithal edi
len deerli maden miktaryla bu lkedeki fiyat dzeyi arasnda tam
bir parallellik olduunu ne sryordu.39
Ancak, ayn yaznn "Fiyat Artlarnn Dier Nedenleri" balkl
bir blmnde Barkan, Fiyat Devrimi'nin nedenleri konusundaki tar
tmalar izlediini de gsteriyordu. Bu blmde parann miktar
kuramna bal kalarak fiyat artlarn sadece Amerika ve Afrika'dan
gelen altn ve gme balamann doru olmayacan belirten Barkan,
fiyat artlarna neden olabilecek dier etkenler olarak tailer, nfus
art, parann tedavl hzndaki deiiklikler ile kredi mektuplar ve
polieler gibi para trlerinin ortaya kn da ieren uzun bir liste su
nuyordu. Ancak, ayrntl tai tartmas bir yana braklacak olursa,
ok farkl kuramsal erevelerden kaynaklanan bu nedenlerin veya
aklama biimlerinin eletirel bir deerlendirmesini de yapmyordu.40
imdi, son yllardaki tartmalarn nda Osmanl rneine ge
ri dnerek, Osmanl mparatorluu'ndaki gram gm cinsinden ifa
de edilen fiyat artlarnn nedenlerini yeniden deerlendirmeye ala
lm. Son yllardaki tartmalar, belki hereyden nemli olarak, para
nn miktar kuram dndaki aklama trlerine daha fazla arlk ve
rilmesi gerektiine iaret ediyor. Bu noktada, Miskimin, Lindert ve
Goldstone tarafndan gelitirilen ve para talebiyle parann tedavl h
zndaki uzun vadeli deiiklikleri ne karan aklamalar, Osmanl
mparatorluu'ndaki gram gm cinsinden fiyat artlarn akla
mak iin de olduka yararl grnyorlar.4 1 6 . yzyl, Osmanl m
paratorluu'nda da nfus artlarnn ve kentlemenin hzland, kr
larla kentler arasndaki iktisadi balarn, pazarlar iin retimin, para
kullanmnn yaygnlat bir dnemdi.42 Bu dnemde Balkanlar ve
Anadolu'da yerel ve blgesel pazarlarn yaygnlamas, para ekono
misinin g kazanmasnn en nemli kantn oluturmaktadr. Hem
deerli madenlerin bollamas hem de krlarla kentler arasndaki ikti
sadi balarn glenmesi sayesinde. para kullanmnda kayda deer
bir art grlmt. Pazarla giderek butnleme ve devletin birok
ekonomik faaliyeti vergilendirmesi dolaysyla, krsal nfusun byk
bir ksm kk deerli bakr ve gumu skkeleri kullanmaya bala
mt. Ayrca, kentlerin ve kasabalarr .nde ve evresinde kk l-
FYAT DEVRM'NN OSMANLI MPAR.ATO < . .G "<:.... .
'-.Slf.l...N> IV
"EN.DEN BAKI
ekli ancak son derece youn kredi alan ge. sm n. Osmanl mpara
torluu'ndaki gram gm cinsinden fade ed.en fiyat artlar da,
Miskimin, Lindert ve Goldstone'un dier ulkeler in ileri srdkleri
gibi, bu gelimeler sonucunda parann tedavul hznn artmasna ba
lanabilir. Bu erevede, deerli madenlerin bollamas, fiyat artlar
nn nedeni olarak deil, fiyat artlarn destekleyen ve srmelerini
salayan etken olarak yorumlanmaktadr. Ayrca, parann tedavl h
zndaki artlar, gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlarnn
yerel bir gelime olarak grld anlamna da gelmez. Tersine bu
yaklam, Osmanl mparatorluu'ndaki nfus art, kentleme ve
pazarlar iin retim gibi uzun dnemli srelerin 1 6. yzylda ve 17.
yzyln ilk yarsnda Avrupa ve Asya'daki daha genel gelimelerin bir
paras olduunu gstermektedir.
te yandan, parann tedavl hznn deimesi, Osmanl mpara
torluu'nda gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlarnn tica
ret yoluyla Avrupa' dan ithal edildii olasln da ortadan kaldrmaz.
Barkan'n da belirttii gibi, Avrupa'daki fiyat artlar ve Bat ile ya
plan ticaret, Osmanl tarmsal mallar iin gl bir talep yaratm
olabilir. Bylece, Osmanl'da gram gm cinsinden ifade edilen fiyat
artlar hem Avrupa ticareti yoluyla hem de parann tedavl hznn
artmas nedeniyle ortaya km olabilir.
Fiyat Devrimi'nin Uzun Vadeli Sonular

Son dnemde Avrupa'daki ve dnya ekonomisindeki Fiyat Devri
mi zerine yaplan uluslararas tartmalar, fiyat artlarnn nedenle
rine odakland. Oysa, Osmanl tarihileri iin Fiyat Devrimi'nin uzun
vadeli sonular ok daha fazla nem kazanmtr. Bunun nedeni, Bar
kan 'n fiyat artlarnn Osmanl tarihinde olumsuz bir dnm nokta
s oluturduu ve 1 6 . yzyl sonundaki " Osmanl gerilemesi"nin en
nemli nedenlerinden biri olduu tezidir. Bu tezi de yeniden deerlen
dirmekte yarar var.
mer Ltfi Barkan Fiyat Devrimi'nin olumsuz etkilerinin alan
da younlatn sylemiti: devlet maliyesi, toprak rejimi ve sanayi.
Fiyat Devrimi'nin Osmanl maliyesi zerindeki etkilerine ilikin ola
rak Barkan, merkezi devletin gelirlerinin hem fiyat artlarnn hem de
bte harcamalarnn gerisinde kaldm gstermiti. Bylece, 1 6 .
97
98
yzyln balarnda btelerde grlen fazlalar, yzyln sonlarnda

aklara dnmt.43 Barkan bu olumsuz gelimeyi, bir lde,
devletin ake zerinden belirlenen vergi gelirlerinin enflasyona karn
sabit kalmasna balamakta, bu nedenle de Fiyat Devrimi'nin devle
tin mali sorunlarn arlatrdn vurgulamaktayd. Yukarda sun
duumuz yeni fiyat endeksleri, 1 585-86 taii ncesindeki gram g
m cinsinden fiyat artlarnn Barkan'n hesapladnn bir hayli al
tnda kaldn, bu nedenle de Fiyat Devrimi'nin maliye zerindeki et
kisinin Barkan'n tahmin ettiinden daha snrl olduunu gsteriyor.
Ayrca, Osmanllarn mali sorunlarnn ardnda ok daha nemli ne
denler vard. Bte aklar ve daha sonraki tailer, hereyden nce,
sava teknolojisindeki gelimeler nedeniyle, merkezde daha byk or
dular kurmak ve bunlar srekli olarak eitmek gereinden kaynakla
nyordu. Daha sonra batda ve douda giriilen uzun ve tketici sa
valar mali sorunlar arlatrmt.
1 6. yzyln balarnda Macaristan, Suriye, Mezopotamya ve M
sr gibi yeni blgeler imparatorlua dahil edilmiti. Maliye baarl se
ferlerin sonucunda bu eyaletlerden, zellikle de Msr'dan gelen gelir
den yararlanmt. Ancak, yzyln ortalarnda, imparatorluk genile
mesinin snrlarna ulam; deien sava teknolojisi ise, merkezi dev
letin askeri harcamalarn artrmt. Timarl sipahilerin Osmanl or
dusunun belkemiini oluturduu 1 6. yzyln ortalarnda, askeri
harcamalarn yzde 30 ile 40 arasndaki blm, krsal alanda sipa
hilerin toplad gelirlerle karlanyordu. Ok, yay, mzrak, kl gibi
sradan silahlarla donatlm olan geleneksel svari snf tfekli Avus
turya askerleri karsnda yetersiz kalnca, merkezi devlet, muvazzaf
piyade birlii olarak grd yenierilerin 1550'lerde 1 3.000 olan sa
ysn artrarak 1600'lerde 38 .000'e karmak zorunda kalmt. Bu
nun ek maliyeti ise maliyeye yeni bir yk getirmiti.44
Yzyln ikinci yarsnda douda Safevilerle, batda Habsburglarla
yaplan uzun savalar imparatorluun hazinesinde birikmi olan mu
azzam kaynaklar eritmeye balamt. 15..,8'de ran'la da savalma
ya balannca, askerlere yaplacak olan demelerde gm sknts
ba gsterdi. Aslnda bu mali basklar Osmanllara zg deildi. 1 6 .
yzylda deien sava teknikleri nedeniyle, Avrupa ve Asya'da pek
ok devlet ayn mali basklarla kars karya kalmlard.45
FYAT DEVRM'NN OSMANLI MPARATQ- _ _ " -
""
''S
MA..AR INA YENDEN BAKI
Toprak rejimi konusunda ise Barkan. fi\ar Devrimi ve 1 5 85-86

tarihli taiin timar dzeninin zlnde ok nemli bir rol oyna
dn belirtiyordu.46 Timar dzeninin temel amac tarmsal reticiler
den alnan vergilerle sava zamanlarnda orduya katlacak atl ve ya
ya askerlerin eitim ve donanmn salamakt. Sipahi tarafndan ky
l hanelerinden ayni olarak toplanan r dndaki vergilerin oun
luu ake cinsinden belirlenmekteydi. Bu ikinci kmedeki vergilerin
miktar fiyat artlarnn ok gerisinde kald iin, 1 585-86 taiin
den sonra sipahiler orduya katlmamaya ve hatta timarlarn terk et
meye baladlar.4
Enflasyon karsnda, sipahilerin gelirlerini eski dzeylerine ka
rabilmek iin, ake zerinden toplanan bu vergilerin dzeyinin yk
seltilmesi gerekiyordu. Oysa merkezi devlet sipahilerin toplad ver
gilerden vazgeerek, onlarn yerine krsal nfustan avarz- divaniye
ve tekalif-i rfiye olarak anlan olaanst vergileri toplamaya karar
verdi. Bu tercih, sipahilere ve onlarn nclk ettii tara ordusuna
byk bir darbe vurdu. Ksa bir sre sonra da devlet timar dzenin
den vazgeerek krsal vergileri iltizam dzeni yoluyla tahsil etmeye
balad.48 Bylece krsal nfustan alnan vergiler sipahiler yerine do
rudan merkezde toplanmaya balad. Bu tercihin ardnda yine 1 6.
yzyln ikinci yarsndan itibaren sava tekniklerinin deimesi ve
merkezde byk ve daimi ordular oluturmann bir zorunluluk hali
ne gelmesi yatyordu. Merkezde daha byk ordular oluturmak iin
krlardan toplanan vergileri dorudan merkeze aktarmak gerekiyor
du. yleyse, timar dzeninin zln, Fiyat Devrimi yerine sava
teknolojisindeki deiikliklere balamak daha doru olacaktr. 49
Osmanl mparatorluu'ndaki Fiyat Devrimi'nin imdiye kadar
tartlmayan bir boyutu da gelir dalm zerindeki sonularyla il
gilidir. Tarmsal mallarn fiyatlar dier fiyatlardan daha hzl artt
iin, krsal nfusun pazarlara daha fazla ynelmi olan kesimlerinin,
saylar az da olsa, orta ve byk miktarlarda topra denetleyenlerin
Fiyat Devrimi'nden yararlanm olmalarn beklemeliyiz. Buna kar
lk, fiyat artlarndan en fazla ve en olumsuz etkilenenler, lonca al
anlar ve kentli tketiciler olmutur_ nk son yllarda Osmanl ar
ivlerinden topladmz ayrntl veriler. kentlerde gda fiyatlar artar
ken, cretlerdeki artlarn fiyatlarn bir hayli gerisinde kaldn gs-
99
1 00
termektedir. cretlerin satn alma gc, 1 6 . yzylda yzde 40 kadar

azalm, 1 7. yzylda ise ok fazla deimemitir.so
Fiyat Devrimi'nin Osmanl sanayii zerindeki olumsuz sonular
na ilikin olarak Barkan, Akdeniz'in bats ile dousu arasnda oluan
fiyat farklar nedeniyle, Osmanl hammaddelerinin byk bir bl
mnn ihra edilmeye balandn, bu eilimin de loncalar iin b
yk sorunlar yarattn vurguluyordu. Barkan'a gre hammadde
darlklar Avrupa sanayiinin artan rekabet gcyle birleince, Osman
l sanayii dn olmayan bir gerileme sreci iine girmiti. Bylece
Barkan, loncalara dayal Osmanl sanayiinin Avrupa'nn rekabeti
karsnda knn ya da zlnn 1 6. yzylda balad sonu
cuna varmaktayd.51
Gerekten de Osmanl sanayii 1 6 . yzyldaki fiyat hareketlerin
den olumsuz etkilenmitir. zellikle ky blgelerindeki loncalar, ham
maddelerin ihracndan doan ktlklar nedeniyle nemli bir darbe
alp, retimlerine ara vermek zorunda kaldlar. 1 550- 1 650 arasnda
Bursa ipekli dokuma sanayiini inceleyen Murat izaka da hammad
de fiyatlarnn ok hzl artmas nedeniyle, cretlerin fiyat artlarnn
bir hayli gerisinde kalmasna karn, ihracat iin de retim yapan bu
nemli sektrde kar marjlarnn kaybolduunu vurguluyor.52 Ancak,
hammadde ktlklarnn bir sre sonra kaybolduuna ve loncalarn
toparlandna ilikin elimizde bir hayli kant vardr.53 Ayrca, benzer
fiyat hareketlerinin etkisine maruz kalan Avrupal imalatlarn, ne
den Osmanl toplumundaki rakiplerinden daha iyi bir sonu aldkla
r, bu akl yrtme tarzyla aklanamaz. 17. yzyln tamam ya da
byk bir blm Osmanl loncalar iin bir durgunluk dnemiyse,
bunun nedenleri, Fiyat Devrimi ile balantl fiyat hareketlerinde de
il, baka yerlerde aranmaldr. 17. yzyldan itibaren Osmanl sana
yiinin ktn sylemek hatal olur. Osmanl sanayii zellikle 1 8.
yzylda toparlanm ve 1 9 . yzyla kadar Avrupa'dan gelen ciddi bir
rekabetle karlamamtr. Son donemde yaplan aratrmalar, 1 8 .
yzyln 1 780'lere kadar olan blmnn, imalat sanayii de dahil ol
mak zere Osmanl ekonomisi iin bir istikrar ve byme dnemi ol
duunu gsteriyor. 1 7. ve 1 8 . yzyllarda Avrupa ile ticaret snrl kal
m, ithalatn byk bir blmun de yerli retimle rekabet etmeyen
lks mallar oluturmutur.54
FYAT DEVRM'NN OSMANLI IMPARA-::o
Avrupa'daki Fiyat Devrimi'nin tarihler arasnda bu kadar youn

ilgi grmesinin bir nedeni de, Hamilton ve onu izleyen yazarlarn Fi
yat Devrimi'nin Avrupa'da gelir dalmn yatrmc yeni kesimlerin
lehine bozarak kapitalizmin ykseliine olanak salad yolundaki
bir hayli aceleci savlaryd. Fiyat Devrimi zerine kaleme alnm ulus
lararas literatrde bu sav artk reddedilmitir. mer Ltfi Barkan'n
da ayn biimde, Fiyat Devrimi'ni bir dnm noktas olarak benimse
mesi, kapitalizmin olmasa da Osmanl gerilemesinin nde gelen nede
ni olarak yorumlamas ilgintir. Bu almada, Osmanl toplumunda
ki fiyatlara ilikin yeni verilerin yardmyla, gm cinsinden enflas
yonun Osmanl ekonomisi ve maliyesi zerindeki etkilerinin, Bar
kan'n eyrek yzyl nce dndnden daha snrl olduunu gs
terdik. Osmanl dzeninin 1 6 . yzyln sonlarnda ok ciddi mali ve
iktisadi sorunlarla kar karya geldii dorudur. Ancak, bu glk
lerin ardnda dar anlamyla gm enflasyonu deil, daha temel ne
denler vard. Bugn dnp bakldnda, hem Hamilton'n hem de
Barkan'n Fiyat Devrimi'ni bir dnm noktas olarak grme abala
rnn bir hayli abartl olduu anlalyor.
Vl l l
Osman l mparatorluu 'nda Fiyatlar ve
Enflasyon , 1 469- 1 9 1 4 *
Son dnemde Osmanl iktisadi ve toplumsal tarihi ile ilgili ara

trmalarda hatr saylr bir art grlmekle birlikte, pek ok konu
da byk boluklar bulunuyor. Fiyat tarihi bu alanlardan biridir.
Osmanl yzyllar boyunca fiyatlarn uzun dnemli eilimlerine ili
kin bilgilerimiz olduka snrldr. Osmanl mparatorluu'nun ikti
sadi ve toplumsal yapsn inceleyen tarihiler, fiyatlar, cretler ve
servetler gibi en temel parasal byklkleri anlamakta hala zorluk
ekiyorlar. Oysa bu byklklerin anlalmas ve dnemler aras
karlatrlmas, uzun dnemli tarih almalar iin en temel n ko
uldur.
Uzun dnemli fiyat eilimlerinin incelenmesi, Osmanl tarihinde
ki uzun dnemli ekonomik dngler ve konjonktrlerle ilgili yeni ve
rileri de gn na karacaktr. Bu balamda parasal ve ekonomik
koullar arasnda gl, iki ynl bir etkileim sz konusudur. ParaBu makale ilk haliyle daha nce su <;n-...akta ,anrnlanrnt:
"Prices in ehe Ottoman Ernprc. 14oa- - . :ternational ]ournal of Mddle East
Studes, c. 36, 2004, s. 4 C ! -6
-
1 04
OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR'
sal istikrar, genellikle, ticaret ve retimdeki genilemenin nn aar.

Parasal istikrarszlk ya da para darl ise kredi, retim ve ticareti
olumsuz ynde etkiler. te yandan, ekonomik refah ya da ekonomik
faaliyetlerin genilemesi, devletin ek mali gelirlerini ykseltmesini
salayarak parasal istikrara katkda bulunur. Bu nedenle, uzun d
nemde, fiyat eilimleri ile ekonomik koullar arasnda gl neden
sel balantlarn varlndan sz edebiliriz.
Bu almada ulalan sonular, rnein Osmanl tarihindeki en
hzl tai ve enflasyon dneminin, iktisat tarihilerinin imdiye ka
dar varsaydklar gibi, Fiyat Devrimi olarak anlan 1 6 . yzyln son
lar ve 17. yzyln balar deil, savalarn, i isyanlarn ve reform
larn youn olarak yaand 1 9. yzyl balar, yani Tanzimat'tan
nceki dnem olduunu gsteriyor. Bu hzl enflasyon dalgasnn ne
denlerinin, boyutlarnn ve sonularnn daha ayrntl bir biimde
belirlenmesi, sadece o dnemin iktisadi ve toplumsal tarihine deil,
siyasi tarihine de k tutacaktr.
Osmanl mparatorluu'ndaki fiyat eilimleri ile benzer dizilerin
hesaplanabildii dier Akdeniz ve Avrupa lkelerindeki fiyat eilim
lerinin karlatrlmas, bize piyasalarn ve ekonomilerin btnleme
dzeyi ve bunun zamanla nasl deitii hakknda da nemli ipula
r salayacaktr. almamzn sonular, orta ve uzun dnemde, ba
kent dndaki Osmanl kentlerinde fiyatlarn bakentteki fiyatlarla
birlikte hareket ettiini gsteriyor. Gram gm cinsinden ifade edil
diinde, orta ve uzun dnemde, stanbul'daki ve Akdeniz evresinde
ki fiyatlarn da ilikili olduu grlyor. Bu sonular, imparatorlu
un, deniz ticaretinin arlna bal olarak, binlerce mil uzaktaki
pazarlar ve ekonomilerle olduka sk bir balant ierisinde olduu
nu bir kez daha gsteriyor.
stanbul'daki Osmanl arivlerinde yrtlen byk bir aratr
ma projesine dayanan bu yazda, ilk kez, 1 5 . yzyln ikinci yarsn
dan Birinci Dnya Sava'na kadar stanbul ve dier Osmanl kent
lerindeki uzun dnemli tketici fiyatlar eilimlerini ortaya kardk.
Yazda ayrca be yzyl boyunca Osmanl mparatorluu'nda gr
len fiyat hareketlerinin belli bal nedenleri de inceleniyor. Son b
lmde ise ayrntl verilerine eriilebilen balca Avrupa kentlerindeki
fiyat eilimleri ile bir karlatrma sunuyoruz.
OSMANLI MPARATORLUGU'NDA FYATLAR VE ENFLASYON
Tketici Fiyat Endeksinin Oluturulmas

Bu almada, Babakanlk Osmanl Arivleri'nde bulunan stan
bul iin yaklak 6 bin, Osmanl mparatorluu'nun nde gelen dier
kentleri iin ise daha snrl sayda hesap defteri ve fiyat listesinden al
nan standart rn (gda ve gda-d kalemler) fiyatlar veri olarak
kullanlmtr. almann ilk aamasnda, stanbul iin, yllk veriler
le, ayr gda maddeleri fiyat endeksi oluturuldu. Bu endekslerden
birincisi iin stanbul'daki bykl kkl vakflarn ve bunlarn
imaretlerinin hesap defterlerinden yararlanld. maretler stanbul pi
yasasndan dzenli olarak alm yapyor, byk imaretler iin bu alm
lar byk miktarlara ulaabiliyordu. Bu defterlerde, imaretlerin pii
rip sunduklar yemekler iin satn aldklar gda mallarnn miktarla
r ve birim fiyatlar yer alyor. Vakf hesap defterlerindeki tm Hicri
tarihler Miladiye evrildikten sonra, her mal iin bir Miladi yl sresi
iinde yaplan almlarda denen fiyatlarn arlkl ortalamas hesap
lanmtr.
Gda mallar iin ikinci endeks, Topkap Saray Mutfa (Matbah-
Amire) tarafndan satn alnan gda mallarnn fiyatlarna gre hesap
lanmtr. Her gn binlerce kii iin yzlerce kap yemek piiren bu ku
rumun satn ald mallarn miktar ve denilen fiyatlar da ayrntl
olarak tutulan defterlerde yer alyor.
Gda mallar iin oluturulan nc endeks ise, stanbul kent y
netiminin loncalara danarak her mal iin ayr ayr belirledii narh
fiyatlar kullanlarak hesaplanmtr. Narh fiyatlar kent iinde esnafa
ve tketicilere ilan edildii gibi, kadlar tarafndan mahkeme kaytla
rna da eklenmekteydi. Ariv almalar srasnda stanbul'un Surii
blgesinde grev yapan mahkemenin kaytlarndan snrl sayda narh
listesi salanabildii iin, skdar ve Galata mahkemelerine ait kayt
lar da kullanlmtr.
stanbul ve dier kentlere ait narh listelerinden birkann yaym
lanmas, tarihiler arasnda narh uygulamasnn Osmanl dneminde
kent ekonomisinin kalc bir ozellii olduu izlenimini yaratmt. Oy
sa, bu alma iin stanbul'daki 1 numaral Surii, Galata ve sk
dar mahkemelerinin 15. yzyln < ""alarmdan 1 9. yzyln ortalarna
kadar elde bulunan ve sanlan bm cld asan tm kaytlar zerinde
1 05
1 06
OSMANLI EKONOMS VE KURUMLA"
son yllarda yaptmz taramalar sonucunda, narh listelerinin srek

li ya da dzenli olarak hazrlanmad grd. zellikle 17. yzyln
ilk yarsndan sonra, narh listelerinin daha ok mal ve para piyasala
rndaki darlk, ktlk, parasal dalgalanma ve olaanst istikrarszlk
dnemlerinde hazrlandklar anlalyor. Buna karlk, daha istikrar
l dnemlerde, rnein 1 8 . yzylda, kimi durumlarda yirmi otuz yl
lk sreler boyunca narh listelerinin hazrlanmad dikkati ekiyor.
1 780'lerden 1 840'lara kadar younlaan mali ve parasal bunalmlar
nedeniyle, narh listeleri tekrar gndeme gelmitir.
Endeksler oluturulurken zaman iinde ortaya kabilecek kalite
deiikliklerinin etkisini en aza indirmek iin, mmkn olduunca
standart rnler kullanlmtr. Bu gda endeksinden herbiri, sekiz ile
on arasnda tketim maln (un, pirin, bal, sadeya, koyun eti, nohut,
mercimek, soan, yumurta, zeytinya) ieriyor. Bunlarn arasnda en
gvenilir uzun dnemli dizileri salayan ve gda endekslerimizde en
fazla arl olanlar un, pirin, sadeya, koyun eti, zeytinya ve bal
dr. Buna karlk, elde olduka ayrntl diziler bulunmasna karn, e
ker ve kahve, en azndan 19. yzyln ortalarna kadar lks tketim
mal olarak nitelendirildii ve ortalama tketicinin btesinde yer al
madklar veya paylar ok snrl olduu iin, hesaplamalara dahil edil
memitir. Belirli bir yl iin bu mallarn fiyatlarndan bir ya da daha faz
lasna eriilemedii durumlarda, eksik fiyat deerleri, eldeki dier fiyat
lara regresyon tekniklerinin uygulanmas yoluyla belirlenmitir.
Szn ettiimiz gda endeksinin gsterdii orta ve uzun d
nemli eilimler birbirine olduka yakndr. Ayrca, Osmanl arivlerin
de bulunan, st dzeydeki devlet memurlarnn haneleri iin yaplan
almlar gsteren hesap defterleri de, perakende gda fiyatlarnda ben
zer uzun dnemli eilimlere iaret ediyor.2 Narh fiyatlarnn, saray ve
vakflarca denen fiyatlarn yansra bireysel tketiciler tarafndan de
nen piyasa fiyatlaryla da birlikte hareket etmesi, devlet mdahaleleri
nin, zellikle orta ve uzun dnemde, piyasa fiyatlarndan ayrlmad
n gsteriyor. Bu durum, devletin iktisadi sorunlara yaklamndaki es
neklii ve pragmatizmi de yanstyor. imdiye kadar tarihiler, kent
ekonomisinde narhn srekli olarak uygulanmasn, geleneksel dzenin
korunmas amacn gden Osmanl mdahaleciliinin ve katlnn ti
pik bir rnei olarak yorumladlar. Oysa elimizde Osmanl devletinin
OSl.IM
,:>.._::,.-oq._u(iuNoA FiYATLAR VE ENFLASYON
16. yzyldan itibaren iktisadi sorunlar karsnda sert mdahaleciliin

etkisinin snrlar konusunda giderek bilinlendiine ilikin pek ok ka
nt bulunuyor. Osmanllar piyasa fiyatlarndan sapan narh fiyatlarnn
uzun dnemde uygulanamayacan gryorlard. Bu nedenle, mda
halecilikte gitgide daha fazla seici olmaya baladlar. Zaman iinde
narh uygulamalar ncelikle bakentin ve ordunun iaesini salamak
amacyla ve belirli rnler iin kullanlmaya baland. Belki daha da
nemlisi, narhn 17. yzyln ilk yarsndan sonra sreklilik gsteren
bir uygulama deil, sava, bakentin iaesinin karlanmasnda ciddi
sorunlar yaanmas ya da parasal istikrarszlk gibi olaand durum
larda bavurulan bir ara haline gelmi olmasyd.
Narh fiyatlar uzun vadede saray ve vakflarca denen fiyatlarla
birlikte hareket etse de, nihai endekslerimizi olutururken esas olarak
imaretler ve vakflar tarafndan denen fiyatlar kullandk. Tutarllk
kaygsyla, narh fiyatlarn ve st dzeydeki devlet memurlarnn ha
neleri tarafndan denen perakende fiyatlar son endekse dahil etme
dik. Listemizdeki gda mallarnn ou iin fiyat gzlemleri eriilebi
lirlik ve nitelik asndan zaman ierisinde deiiklik gsterdiinden,
1 5 . yzyln ikinci yarsndan 1 860'a kadar olan 400 yllk sreyi be
alt dneme ayrdk ve tm endeksleri bu alt-dnemlerin herbiri iin
ayr ayr hesapladk. Her alt dnemde kimi mallar veri yetersizlii ne
deniyle endeksin dnda tutmak zorunda kaldk. Ortalama bir kentli
tketicinin btesi ile ilgili olarak eitli kaynaklardan derlediimiz
bilgilere dayanarak, gda kalemlerinin endekslerdeki arln yzde
75 ile 80 arasnda tuttuk. Tekil gda mallarnn paylarn ise, vakf
harcamalar ierisindeki paylarna gre hesapladk. ne kan iki r
nei belirtecek olursak; ekmek fiyatlar ile ilgili uzun dnemli dizile
rin olmamas nedeniyle, unun (genellikle beyaz unun) arl, fiyat
lardaki dalgalanmalara bal olarak, gda harcamalarnn yzde 32'si
ile 40' arasnda, toplam harcamalarn ise yzde 24' ile 32'si arasn
da deiiyor. Koyun etinin toplam btedeki pay ise yzde 5 ile 8 ara
snda deiiyor. Tketici hanelerinin gda harcamalarnn imaretlerin
kinden farkl olduu dnlebilir. Ancak, elimizde zel hanelerin g
da harcamalar ile ilgili yeterince bilgi bulunmad iin, tekil malla
rn endeks iindeki arln vakf hesap defterlerindeki bilgilere gre
belirledik.
1 07
1 08
Gda fiyatlar endeksinde en sk kullandmz mallarn greli

arlklar yledir:
1 1 kile un ( bir stanbul kilesi r litre; bir stanbul kilesi un
20,5 okka; bir okka = 1 .280 gram),
4 kile pirin ( bir stanbul kilesi pirin 10 okka),
9 okka sadeya,
13 okka bal,
40 okka koyun eti,
0,2 kile nohut,
5 okka zeytinya.
=
Mallarn greli arlklarnn zaman iinde sabit tutulmasnn en

nemli nedeni, farkl zamanlar iin farkl tketici btelerine eriile
memi olmasdr. Ancak ele aldmz yzyllar boyunca ortalama ge
lirlerdeki artlar snrl olduundan, ortalama tketici btesindeki
mal bileiminin az deiiklik gsterdiini tahmin ediyoruz. Ancak, k
sa, orta ve uzun dnemde, fiyatlar daha hzl artan mallarn, fiyatla
r greli olarak den mallarla ikame edilmi olmas doaldr.
almann ikinci aamasnda, gda mal fiyat endekslerine, e
itli kaynaklardan (bunlarn en nemlisi, sarayn hesap defterleri) el
de edilen gda dndaki kalemlerin fiyatlar eklendi. Bu mallar sa
bun, odun, kmr ve ividir. Ayrca, yine Topkap Saray'na ait def
terlerden, iki tr ynl kuma ( yerli uha ve ngiltere'den ithal edi
lip Londrin ad verilen uha) iin ayrntl bir dizi oluturuldu. Bu
ynl kuma fiyatlarnn dzeyi ve uzun dnemli eilimleri, bunla
rn sradan insanlarn giydii trden eyler deil, yksek gelir grup
larnn satn ald pahal kumalar olduunu gsteriyor. Her iki tr
uhann birim uzunluk bana fiyatlar, rnein yenierilerin giydik
leri uhann fiyatlarndan 4-5 kat daha yksektir.3 Ayn defterlerden
birok farkl kuma trne ilikin fiyat verileri de toplanm, ancak
bunlardan uzun sreli diziler oluturmak mmkn olmamtr. Bu
durumda, kuma fiyatlar 1 860'a kadar endekse dahil edilmemitir.
Tketici fiyatlar endeksinde ev kirasna da yer vermek gerekirdi;
ancak, bu alanda yeterli verilere ulamak bu aamada mmkn g
zkmyor.
OSMANLI IMPARATORLUGU'NDA FYATLAR VE ENFLASYON
Hasat koullar, ulam zorluklar, savalar ve kimi baka etken

ler nedeniyle, son dnemlere kadar fiyatlarn yldan yla byk dalga
lanmalar gsterdii bilinir. Oysa, stanbul kenti iin oluturduumuz
tketici fiyatlar endeksinde ksa vadeli (yllk) fiyat dalgalanmalar s
nrl kalmaktadr. Bunun birka temel nedeni vardr. Birinci olarak,
devletin bakent ekonomisine mdahalesinin fiyatlar uzun dnemde
etkilemese bile, ksa vadeli dalgalanmalar azaltm olmas beklenme
lidir. kinci olarak, zellikle byk vakflarn dedikleri fiyatlarn s
radan tketicilerin dedikleri fiyatlardan daha az dalgalandklar sy
lenebilir. nk orta ve byk lekli kurumlarn tccarlarla ve mal
getiren araclarla uzun vadeli balantlar olmas beklenir. nc
olarak, ariv belgelerinden derlenen fiyat verilerinin bilgisayar orta
mna geirilmesi aamasnda, herhangi bir ylda sadece bir maln fiya
tnn nceki yla oranla yzde l OO'den fazla artt veya yzde 50'den
fazla dt durumlarda, eer yeni fiyat dzeyi daha sonraki yllar
da tekrarlanmamsa, defter kaytlarnda hata yaplm olabilecei
dikkate alnarak sz konusu fiyat verileri kullanlmamtr. Ayn ylda
birden fazla maln fiyatnda bu tr artlarn grld durumlarda
ise veriler endekse dahil edilmitir. Bu uygulama hatal kaytlarn en
deksi saptrmasn engellemeye yneliktir. Ancak ayn uygulama, ka
nlmaz olarak, az sayda da olsa gerek fiyatn endeks d brakl
masna yol amtr. Bu durumda, oluturulan tketici fiyatlar endek
sinin orta ve uzun vadeli deerleri gvenle kullanlabilir. Buna kar
lk, endeksin orta ve uzun dnemli eilimlerine kyasla, ksa vadeli ya
da yllk dalgalanmalarna daha ihtiyatl yaklalmas uygun olur.
Sonuncu alt-dnemimiz olan 1 860- 1 9 1 4 iin saray, imaret ve narh
kaynaklarndan derleyebildiimiz veriler olduka snrldr. Bu neden
le bu alt-dnemde, un, pirin, tereya, zeytinya, zm, fndk, k
mr, gazya gibi yirminin zerinde maln stanbul Zahire Borsa
s'nda oluan ayrntl aylk toptan fiyatlar kullanlmtr. 1 860
sonrasnda farkl mallarn endeks iindeki arlklar saptanrken,
mmkn olduu lde daha nceki arlklara bal kalnmtr.
Bunlarn yansra, ithal pamuklu tekstil rnlerinin fiyatlarna ilikin
bir dizi endekse eklenmitir. nk 1 9 14'e gelindiinde, toplam pa
muklu kuma tketiminin te ikisinden fazlas ithal edilmekte veya
ithal mal iplikten dokunmaktayd.
1 09
1 1 0 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!
Sonularn Ksaca Deerlendirilmesi

Bylece Osmanl mparatorluu iin ilk kez olarak, drt buuk
yzyl kapsayan ayrntl fiyat dizileri elde ettik. stanbul iin son d
nemin tketici fiyatlarna ilikin yaymlanm veriler olduundan, so
nular 1 9 14'ten gnmze kadar getirmek mmkndr.4 Grafik 1 ve
Tablo 1, imaretlerin hesap defterlerinden alnan gda fiyatlar ile gda
d fiyatlar birletiren genel fiyat endeksinin yllk deerlerini gsteri
yor. Grafik 1 'deki dikey eksen logaritmik lee gre hazrlandn
dan, endeks erisinin eimi fiyatlarn art hzn yanstmaktadr. Bu
sonular, stanbul'da tketici fiyatlarnn 1469'dan Birinci Dnya Sa
va'na kadar yaklak 300 kat arttn gsteriyor. Bu toplam art, yl
da ortalama olarak yzde 1 ,3 orannda bir art anlamna geliyor.
Endeksler, 1 6 . yzyln ortalarndan 1 7. yzyln ortalarna kadar,
fiyatlarn yaklak be kat arttn, stanbul'un bu dnemde nemli
bir enflasyon dalgas yaadn gsteriyor. Bu dnemdeki fiyat art
lar genellikle dnya leindeki Fiyat Devrimi ile ilikilendirilir, an
cak Osmanl fiyat artlarnn byk bir blm tailerden kaynak
lanmtr. Oluturulan fiyat endeksleri, ikinci olarak, 1 8 . yzyln son
larnda balayan ve 1 850'lere kadar sren ok daha gl bir enflas
yon dalgasna iaret ediyor. Bu ikinci dnemde fiyatlar yaklak ola
rak 12 ila 15 kat artmtr. Bu fiyat artlar da esas olarak 1 780'ler
de balayan ve il. Mahmud dneminde ( 1 808-1839) hzlanan tai
lerle yakndan ilikilidir. Buna karlk, stanbul'daki genel fiyat dze
yinin 1 650 ile 1 780 ve 1 860 ile 1 9 1 4 arasnda daha istikrarl kald
grlyor. (Fiyat eilimlerinin daha ayrntl dnemsel karlatrlma
s iin, yaz sonundaki Ek l 'e baknz. )
Fiyat endeksleri oluturulurken arln bakente verilmesinin ne
denleri zerinde de duralm. stanbul'un seilmesinin temel nedeni, en
ayrntl verilerin bakente ilikin olmasdr.s Ancak, imaretlerin hesap
defterleri zerinden, imparatorluun dier kentlerine ilikin fiyat ve
rilerine de eriilebiliyor. Bu sayede daha az sayda mala ilikin fiyat
gzlemleri kullanlarak Edirne, Bursa, Konya, Trabzon, am ve Ku
ds kentleri iin de endeksler oluturduk. Bu kentlerdeki tketici fi
yatlarnn uzun dnemli eilimleri stanbul'daki fiyat eilimlerine ok
benzemektedir. (Grafik 2) te yandan, Ljuben Berov'un derledii fi-
OSMANLI MPARATORLUGU"NDA FYATLAR VE ENFLASYON
yat verileri, 1 6 . ve 1 7. yzyllarda Balkanlar'da da fiyatlarn benzer

biimde ykseldiini gsteriyor.6 Ksacas, eldeki veriler Balkan
lar'dan Anadolu ve Suriye'ye kadar btn bir ake blgesi iin ben
zer fiyat eilimlerine iaret ediyor. Msr'da yerel para birimi, gm
ierii ve tai hz akeninkinden farkl olan para ya da medindi.
Andre Raymond tarafndan yerel mahkeme kaytlarndan salanan
veriler baz alnarak, Kahire iin de gram gm cinsinden fiyat en
deksleri oluturmak mmkndr.- Bu endeksler 1 624 ve 1 800 yllar
arasnda, Kahire' deki gram gm cinsinden fiyatlarn stanbul ve ak
e blgesindeki dier Osmanl kentlerindeki fiyatlarla birlikte hareket
ettiini gsteriyor.s Tm Dou Akeniz evresinde fiyatlarn orta ve
uzun vadede birlikte hareket etmesinde deniz ulam ve ticaret ann
da nemli katklar olduunu syleyebiliriz.
TABLO 1. Fiyat Endeksleri zeti (on yllk ortalamalar)
Yllar
Ake Akenin
cinsinden Gm
erii
TFE
1469 1 ,0 (gram)
=
Ake
cinsinden
TFE
(Gram
Gm)
1469
1,0
TFE
Yllar
1469
1 ,0
Akenin
Gm
erii
(gram)
TFE
(Gram
Gm)
1469
1 ,0
1469-79
1 ,20
0,85
1, 1 7
1 720-29
6,98
0,13
1 ,06
1 480-89
1 ,30
0,68
1 ,02
1 730-39
7,62
0,12
1,10
1490-99
1 ,09
0,68
0,85
1 "740-49
9,93
0,12
1 ,39
1520-29
1 , 8 ..,
0,66
1 ,42
1 "7 50-59
10,1
0,1 1
1,30
1 550-59
1,64
0,66
1 ,25
1 760-69
1 1 ,1
0,1 0
1 ,23
1 560-69
1 ,86
0.61
1 ,32
1 770-79
1 7,8
0,093
1 ,93
1570-79
1 ,99
0,6 1
1 ,41
1 780-89
1 ',2
0,080
1 ,58
1 580-89
3,35
0,39
1 ,47
1 '90-99
24,5
0,053
1,50
1590-99
4,45
0,30
1 ,46
1 800-09
34,7
0,048
1 ,9 1
1 600-09
5,43
0,29
1,81
1 8 1 0- 1 9
49,5
0,032
1 ,86
1 6 10- 1 9
4,44
0,29
1 ,47
1 820-29
62,8
0,01 8
1 ,26
1 620-29
5,56
0,25
1 ,54
1 8 30-39
1 30,1
0,.()073
1,12
1 630-39
5,49
0,20
1 ,24
1 840-49
1 8 1 ,0
0,00 8 1
1 ,70
1 640-49
4,37
0,27
1 ,34
1 850-59
240,5
0,0083
2,32
1 650-59
4,92
0,27
1 ,56
1 860-69
285,""
0,0083
2,76
1 660-69
5,82
0,23
1 ,56
1 8 70-79
265,6
0,0083
2,56
1 6 70-"79
7,06
0,21
1 ,6 9
1 8 80-89
238,1
0,0083
2,30
1 680-89
7,46
0,21
1 ,79
1 890-99
235,6
0,0083
2,27
1 690-99
7,96
0, 1 3
1 ,21
1 900-09
220,9
0,0083
2, 1 3
1 700-09
6,05
0,1 3
0,92
1 9 1 0-14
294,2
0,0083
2,84
1 7 1 0- 1 9
6,87
0,1 3
1 ,03
TFE: Tketici Fiyat Endeksi.
111
112
Grafik 1
stanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1 914
( 1469 1 ,0)
=
- ,..
10 ==...tl
l
Grafik 2
Osmanl Para Biriminin Gm erii, 1469-1914

10
---
---
....
u
L I '-
'
o1
.,
-"---k-.
l.
O 01
--
--
-j
.-
0.001
1450
1 500
1 550
1 600
1 6 50
1 700
1 7 50
1 800
1 850
1 900
OSMANLI IMPARATORLU<'.;U'NDA FYATLAR VE ENFLASYON
Fiyat Deiimlerinin Nedenleri ve Sonulan

Osmanl tarihinde para ile enflasyon arasnda bugnkne benzer
bir iliki vard. Ksa vadede fiyatlar etkileyen hasatlar, savalar ve pek
ok dier neden vard. Gl hasatlar fiyatlarn dmesine, kt
mahsul fiyatlarn ykselmesine neden oluyordu. Ancak uzun vadede
fiyat artlarnn en nemli nedeni tailerdi. Tai szc ile ake
nin ya da daha genel olarak bir para biriminin gm ieriinin dev
let tarafndan deitirilmesini, ounlukla da azaltlmasn kastediyo
ruz. Bu ilemin temel nedeni, devletin ek gelir salamak istemesiydi.
Bugn kat para dzeninde devletler kat para basarak ek gelir sa
lyor. Para dzeninin madeni sikkelere dayal olduu dnemlerde ise
devletler tai yolu ile ek mali gelir salyordu.
Tailerle fiyat dzeyi arasndaki iliki, Osmanl parasnn
1 450'den sonraki gm ieriinin izlenmesiyle daha iyi anlalabilir.
Grafik 3, akenin ve 1 720'den sonra kuruun ( 1 kuru 120 ake
yllk gm ieriini gsteriyor. Dikey eksen logaritmik lee gre
hazrlanmtr, bu nedenle erinin eimi tai hzn yanstyor. Gra
fik 3, Osmanl para biriminin gm ieriinin en hzl olarak 1 6 .
=
40
( , . l l
f , .l-11 f d 1 l t i h l 1 1 1 l 1 r
35
\.!I J l l\ ..! i t 1 1 1 1 "' \. 1 1 1 .. llh_l ' I ,
1 4 1'1" . ..
l -4 t0"'i
1 .1
3.0 -
.. .
25
20
1 .5
1 o
0.5
1450
1 500
1 S SO
1 600
1 6 50
1 700
1 750
1800
1 850
1 900
1 13
1 1 4 OSMANLI EKONOMS VE KUAUMLAD"
1000
< hn. n
.
.J. J 1 1 .t l . r . l .lf>'I 1 S h '
l i ! . l' t. . . ,, .. - 1 .
r t
,r . ..
.!. l
100
'
10
o o, od'IP "
1 .
,..
'
.l-..J
fhuu
.lhl
. ,,...
o
1450
1 500
1 550
1600
1 6 50
1 700
1 7 50
1 800
1850
1 900
yzyln sonlarnda ve 1 7. yzyln balarnda; daha sonra da 1 8 . yz

yln sonlarnda ve 1 9 . yzyln balarnda azaldn gsteriyor. Buna
karlk, Osmanl parasnn gm ierii 1 650 ile 1 770 arasnda az
deimi ve 1 844 sonrasnda hi deimemitir. Grafik 1 ile Grafik 3
birlikte izlendiinde, tailer ile fiyat artlar arasndaki iliki kolay
lkla grlecektir.
Tailerle fiyat dzeyi arasndaki ilikiyi incelemenin dier bir yo
lu, nominal ya da ake cinsinden fiyat endeksinin deerini ayn yl iin
akenin gm ierii ile arparak elde edilen, gram gm cinsinden
fiyat endeksleri oluturmaktr. Grafik 4 ve Tablo l 'in nc stunu,
Grafik 1 ve Grafik 3 'teki verileri birletiriyor ve stanbul iin gram
gm cinsinden genel fiyat endeksini gsteriyor. Gram gm cinsin
den ifade edilen fiyat endeksinin bir zellii hemen dikkat ekiyor. s
tanbul' da nominal fiyatlar drt buuk yzylda 300 kat ykselirken,
gram gm cinsinden fiyatlarn ok daha dar bir aralkta hareket et
mesi, 1,0 ile 3,0 arasnda kalm olmas ilgin ve nemlidir. Gram g
m cinsinden ifade edilen fiyatlarda orta vadeli hareketler de gzle
niyor. Gram gm cinsinden fiyatlar, 16. yzyln balarndan 17.
yzyln ikinci yarsna kadar sren Fiyat Devrimi dneminde yzde
60 orannda ykselmi, buna karlk 1 8 . yzyln ilk yarsnda d-
OSMAN- '"'P - 70fLl.IGu 'NDA FYATLAR VE ENFLASYON
mtr. Daha sonra 1 9. yzyln ikinci yarsna kadar iki katnn ze

rine kmtr. Bu hareketler hafif bir ykseli gsteren uzun dnemli
bir eilim erevesinde gereklemitir. Baka bir deyile, Osmanllar
da genel fiyat dzeyindeki artlara gm enflasyonu da katkda bu
lunmutur. Ancak mer Ltfi Barkan'n savlarnn aksine, gm cin
sinden enflasyonun etkisi, tailerin etkisine oranla ok snrl kal
mtr. Bu tabloya bakarak Osmanl'daki genel fiyat dzeyinin uzun
dnemdeki en nemli belirleyicisinin tailer olduunu rahatlkla
syleye biliriz. 9
Fiyat dzeyi ve enflasyon zerindeki etkileri nedeniyle, tailerin
nedenleri ve sonular zerinde durmakta yarar var. Baka toplumlar
da olduu gibi Osmanl'da da, taileri ie yaramayan, anlamsz ya
da mantksz bir uygulama olarak deil, zellikle ksa vadede devlete
gelir salayan bir mali politika arac olarak grmek gerekir. Tai sa
yesinde devlet, ayn miktarda gmle itibari deeri daha fazla mik
tarda sikke basyor ve bylece ake ya da kuru cinsinden yapmakla
ykml olduu demelerin daha byk bir blmn karlayabili
yordu. Bir tai sonrasnda devlet, eer gc yetiyorsa, eski sikkele
rin tedavln yasaklayarak ve darphaneye getirilen eski sikkelerin
yeniden basm iin cret talep ederek de ek gelir salyordu. Ksaca
s bu uygulama, bugn devletin kat para basmasna ok benziyor,
ancak tailer bir yandan devlete ek mali gelir salarken, te yandan
zellikle bakentte nemli bir toplumsal muhalefet yaratyordu.
Osmanl toplumunda devlet dnda hangi kesimlerin tailerden
yararlandn, daha genel olarak da belli bal toplumsal kesimlerin
tailerden nasl etkilendiklerini belirleyebilirsek, tailer evresinde
biimlenen devlet-toplum etkileimini daha iyi anlayabiliriz. Herey
den nce, Osmanl toplumunda hemen her kesimin tailerden etki
lendiini ve her kesimin u ya da bu biimde tavr aldn sylemek
gerekir. Erkek ve kadnlarn byk ounluunun hem sikke kullan
m hem de tailerin kime yarad, kimin kazand, kimin kaybet
tii konusunda olduka net fikirleri vard.
Krsal kesimde, tarmsal topraklarn byk ounluu devlet ml
kiyeti altndayd. Miri ve zel topraklar ileyenlerin dedikleri kira
lar ve vergiler ounlukla ayni olarak toplanyordu. Geri ift resmi
gibi devlete ylda bir kez denen vergler ake zerinden sabitlenmi-
115
116
OSMANLI EKONOMSi VE KURUMLAR
ti ama bu tr vergilerin pay, ayni olarak toplanan rn yannda

kk kalyordu. Buna karlk, enflasyon dnemlerinde tarmsal re
ticiler mallarn pazara getirdiklerinde ykselen fiyatlardan yararlana
biliyorlard. O halde, Osmanl toplumunun en byk kesimini olu
turan kyllerin tailerden zarar grdkleri pek sylenemez. Hatta,
sabit fiyatlar zerinden dedikleri resim ve vergiler her enflasyondan
sonra yukar ekilmediine gre, kyllerin tailerden bir miktar
yararlandklar bile ileri srlebilir.
Kentlerde ise, kredi ilikileri canlyd ama alman borlarn oun
luu kk lekliydi. Sattklar mallarn fiyatlar enflasyonla birlik
te artt iin, dkkan sahipleri ve tccarlar da tailerden fazla za
rar grmyordu. Ancak, hzl bir enflasyon ortamnda satlan malla
rn fiyatlarna narh uygulanmas tehlikesi vard. Sarraflar ise sikkele
re ve para piyasalarndaki koullara ilikin uzman bilgileri sayesinde,
tailerin yaratt belirsizlik ve kur dalgalanmalarndan yararlan
yorlard. Ancak sarraflarn byk bir blm alacakl durumda oldu
u iin, tailerden zarar gryorlard. Ayrca, tccarlarn ve sarraf
larn devlet politikalarn etkileyecek kadar gleri de yoktu.
Tailerden en fazla zarar gren kesimler ake zerinden sabit
deme bekleyenlerdi. Bunlarn iinde kyllerden topladklar vergi
lerin bir blmn ake cinsinden alan sipahiler de vard. Lonca ye
leri, esnaf, dkkan sahipleri ve kk tccarlarla cretli alan zana
atkarlar tailerden ve onlar izleyen fiyat artlarndan olumsuz et
kileniyorlard. Tailerden zarar gren bir dier kesim de cretleri
devlet tarafndan denen devlet memurlar, ulema ve zellikle de ba
kentte yaayan yenierilerdi. 17. yzyldan itibaren, bakentteki yeni
eriler ayn zamanda esnaf veya dkkan sahipleri olarak altklar
iin, bu iki kesim arasnda zaten nemli bir rtme vard. Bu geni
muhalefet bloku, devletin taileri daha sk kullanmasna kar
nemli bir engel oluturuyordu. te yandan, taradaki ayann ya da
erafn devletin para konusundaki uygulamalarn etkileyip etkileme
dii, aratrlmas gereken ilgin bir konudur. Hem ticari faaliyetleri
hem de net olarak alacakl olmalar nedeniyle, ayann parasal istikrar
dan ya;a olmalar beklenir.
Ancak, tai ve enflasyona kar muhalefetin etkinliini yalnzca
bakentteki ayaklanmalarn says ya da skl ile lmemek gerekir.
OSMANLI IMPARATORLUGU'NDA FYATLAR VE ENFLAS
nk uzun vadede, ayaklanma kabilecei tehdidi de ayaklanma

nn kendisi kadar etkili olabilmekteydi. Bakentte tai kart kesim
lerin varl ve birlikte hareket etmeleri olasl, zellikle bar d
nemlerinde devletin tailere daha sk bavurmasna kar caydrc
rol oynamtr.
Avrupa ile Karlatrmalar

Son yllarda yaymlanan bir almasnda Robert Allen, ou 20.
yzyln ilk yarsnda derlenen byk bir veri tabann kullanarak or
taadan Birinci Dnya Sava'na kadar Avrupa kentlerinde fiyat ve
cretlerin uzun dnemli eilimlerini inceliyor. o Allen lkeler ve d
nemler aras karlatrmalar kolaylatrmak iin, btn fiyat ve c
ret dizilerini gram gm olarak ifade etmi. Strasbourg'da 1 700 ile
1 749 yllar arasnda geerli olan ortalama tketici fiyatlar endeksini
= 1,0 ile baz olarak alm.

Allen, bir kentteki fiyatlar ve cretler btn bir ekonomi iin l
olarak kabul edilebilse bile, lkeler aras karlatrmalarn, kent hi
yerarisinde birbirine yakn dzeyde olan kentler arasnda yaplmas
gerektiini belirtiyor. almasnda, herbiri kendi blgelerindeki hiyec .r,fk '
' ll f ' 1 c . l d 1 14. ... llt 1 f I \ rl. r ' J -l ; l " I 1
J 111
tr.\11 '111ll .. t. lfl"dllllH. "fi 1 .. t'f U f ' , -f ii l .J-t
5 ll
4 5
4 0
- -
)5
.. .
1 .-,Lul
l
,,
, ... , .
)0
..J .
\ H ro \
.l..
1 u;,
\
25
'""
... _
20
,,
t 5
'o
- - -
---
os
"
,-
,,/
--..
:.
0 0
1 450-
1 500
1 551) .
soo.
1&50-
1 7 Ci0 -
1 7 5{) .
1 8 00-
1 4!19
1549
1 599
" 649
1 6 :19
1 749
1 799
184S
1 8 501 899
1 9001913
118
rarilerin tepelerinde yer alan Londra, Anvers, Amsterdam, Milano,

Viyana, Leipzig ve Varova gibi kentlere ilikin verileri kulland iin,
kendi blgesindeki kent hiyerarisinin tepesinde yer alan stanbul'u
da bu ereveye yerletirmek anlaml olacakt. Bizim almamzda da
fiyatlar gram gm cinsinden ifade edildii iin, byle bir karlatr
may yapmak zor olmad. Yine de, stanbul fiyatlarn, Allen'n Stras
bourg 1 700-49'u 1 ,0 kabul ederek ald baz cinsinden ifade edebil
mek iin ek ilemler yapmamz gerekti. Bu hesaplamalarda un, koyun
eti, zeytinya, sadeya, soan, nohut, karabiber, eker ve odunun s
tanbul'da 1 700-1 749 aralndaki fiyatlarn ve Allen'n tketici sepe
tindeki mallarn sabit arlklarn kullandk ( Grafik 5 ) .
stanbul'daki tketici fiyatlarnn nde gelen Avrupa kentlerindeki
fiyatlarn tarihi ile karlatrlmas, kimi sorulara ve bir dizi ilgin
gzleme yol ayor. Birincisi, bu karlatrmalar bize 1 6 . yzyln ilk
yarsnda, Fiyat Devrimi'nin etkilerinin hissedilmeye balanmasndan
nce, Gney Avrupa'daki fiyatlarn Avrupa'nn dier blgelerine g
re daha yksek olduunu gsteriyor. Benzer bir biimde, stanbul iin
oluturduumuz endeksler de, Osmanl'nn askeri ve siyasi gcnn
doruuna kt bu dnemde stanbul'daki fiyatlarn genel dzeyinin
Allen tarafndan ele alnan on alt Avrupa kentinin tmnden daha
yksek olduunu ortaya koyuyor ( Grafik 5 ) . ilkiyle balantl ikinci
nokta, gram gm cinsinden ifade edilen stanbul fiyatlarnn,
1650'ye kadar, Avrupa'nn dier kentlerinden daha yava ykselmesi
dir. Bylece gram gm cinsinden ifade edilen stanbul fiyatlar, Fi
yat Devrimi dneminden itibaren dier Akdeniz ve Avrupa kentlerin
deki fiyatlarn gerisinde kalmaya balamtr. Bu gelime, kii bana
gelir asndan zellikle Kuzeybat Avrupa ile Osmanl devleti arasn
da belirgin farklarn ortaya kmaya balad dneme rastlamakta
dr. lerleyen yzyllarda gram gm cinsinden Osmanl fiyat dzeyi
Bat Avrupa lkelerinin fiyat dzeyinin gerisinde kalmaya devam et
mitir. Bu uzun dnemli fiyat hareketleri, gnmzde olduu gibi,
Osmanl yzyllarnda da kii bana gelirin daha yksek olduu l
kelerde fiyat dzeyinin de daha yksek olduuna iaret ediyor. 16.
yzyldan itibaren Kuzeybat Avrupa'da gelirler artarken fiyat dzeyi
de Gney Avrupa'dan ve Osmanl mparatorluu'ndan daha hzl
ykselmeye balamtr.
os
c,_ NDA FYATLAR VE ENFLASYON
nc olarak, Grafik 5 bize uzun mesafeli ticaretteki byk ge

limeye ramen, Avrupa'da gram gumu cnsinden ifade edilen fiyat
dzeylerinde, kentler ve lkeler aras farkllklarn 1 9. yzyl boyun
ca ve Birinci Dnya Sava ncesinde, 1 500'dekine kyasla ok daha
byk olduunu gsteriyor. Gram gm cinsinden ifade edilen stan
bul fiyatlar 1 8 . yzyln ikinci yarsnda ykselmeye balam ancak,
19. yzyl boyunca Avrupa fiyatlarnn gerisinde kalmtr. Birinci
Dnya Sava ncesinde, gram gm cinsinden ifade edilen stanbul
genel fiyat dzeyi, Allen'n inceledii nde gelen Avrupa kentlerinden
belki ok gerilerde deildi ama, artk pek oundan daha dkt. Bu
eilimin 1 9 1 4 ylnda Osmanl mparatorluu'ndaki kii bana geli
rin dier Avrupa lkelerindeki kii bana gelirin gerisinde kalmas ile
yakndan ilikili olduunu da syleyebiliriz. 1 8 . ve 1 9. yzyllarda
gram gm cinsinden ifade edildiinde Avrupa'nn en pahal kenti,
kii bana gelirlerin de en yksek olduu Londra idi.
Sonu
stanbul'daki Osmanl arivlerinde yaplan geni kapsaml bir
aratrma projesine dayanan bu alma, ilk kez, 15. yzyln ikinci
yarsndan Birinci Dnya Sava'na kadar, stanbul ve dier Osmanl
kentlerindeki uzun dnemli tketici fiyatlar eilimlerini ortaya koyu
yor. Ulatmz sonular, 1 5 . yzyln ikinci yarsndan Birinci Dnya
Sava'na kadar, fiyatlarn yaklak 300 kat arttn gsteriyor. Bu
toplam art ylda ortalama yzde 1 ,3 enflasyon hz anlamna geliyor.
Fiyat endekslerimiz, Osmanl mparatorluu'nun 1 6. yzyl sonun
dan 1 7. yzyln ortasna kadar, fiyatlarn yaklak be kat ykseldii
byk bir enflasyon dalgas yaadn da gsteriyor. Bu dnem genel
likle Fiyat Devrimi ile ilikilendirilir. Ancak endekslerimiz, 1 8 . yzyl
sonundan 1 9 . yzyl ortasna kadar, fiyatlarn 12-15 kat artt daha
gl bir enflasyon dalgasnn da yaandn ortaya koyuyor. Bu dal
gay da 1 780'lerde balayp il. Mahmud dneminde ivme kazanan
tailerle ilikilendiriyoruz. Buna karlk stanbul'da ve dier Os
manl kentlerinde genel fiyat dzeyi 1650'den 1 78 0'e ve 1 860'tan Bi
rinci Dnya Sava'na kadar daha istikrarl olmutur.
Bu drt buuk yzyl boyunca, stanbul'da nominal fiyatlarn
yaklak 300 kat artmasna karlk, gram gm cinsinden ifade edi-
1 19
1 20
len fiyatlar ok daha dar bir aralkta kalmtr. Bu sonu, gm enf

lasyonu denilen srecin genel fiyat dzeyindeki deiimlere katkda
bulunduunu, ancak uzun dnemde Osmanl fiyat ykselilerindeki
en nemli belirleyicinin tailer olduunu gsteriyor. Tailer hedef
siz ve yararsz ilemler deildi. Osmanl devleti ek mali gelir salamak
amacyla tailere giriiyordu. Ancak, devletin taie bavurma ei
limini snrlayan nemli iktisadi ve siyasi etkenler de vard.
Yaznn son blmnde, ayn dnem iin ayrntl fiyat verilerine
eriilebilen nde gelen Avrupa kentlerindeki fiyat eilimleri ile bir kar
latrma yaplyor. Karlatrmalarmz, 16. yzyln balarnda s
tanbul'da gram gm cinsinden fiyatlarn, Avrupa'nn nde gelen
kent merkezlerinden daha yksek olduunu gsteriyor. 1 6. yzylda
ki Fiyat Devrimi srasnda ve sonrasnda gram gm cinsinden fiyat
lar Bat Avrupa' da daha hzl ykselmi ve Osmanl fiyatlarn gemi
tir. 1 9. yzylda, gram gm ya da gram altn cinsinden ifade edilen
stanbul fiyatlar dier nde gelen Avrupa kentlerindeki fiyatlarla kar
latrlabilir dzeydedir ama artk onlarn gerisinde kalm tr.
Ek 1
Endeksin Uzun Dnemli Eilimleri
Bu drt buuk yzyl, para ve fiyat eilimlerini temel alarak, be

farkl alt-dnemde ele alacaz. Her dnem iin ayr eilim izgileri
hesaplayabilmek amacyla, regresyon analizi yaplmtr. Osmanl pa
rasnn gm ieriine ilikin veriler, Osmanl fmparatorluu'nda
Parann Tarihi balkl kitabmzdan alnmtr ( Pamuk 1 999a).
1469'dan 1 5 85'e kadar sren ilk dnemin temel zellikleri para
nn istikrarl olmas ve gram gm cinsinden ifade edilen fiyatlarn
ykseliidir. Uzun vadeli eilimler, bu dnemde parann gm ieri
inin ylda yzde 0,52 orannda azaldn; fiyatlarn ise ylda yzde
1 , 1 3 orannda arttn gsteriyor.
1585'ten 1 690'a kadar olan ikinci alt-dnemde, para ve fiyat istik
rarszl sz konusudur. Parann gm ierii ok fazla dalgalanm
ve ylda yzde 1 ,05 orannda azalmtr. Bu dnemde fiyatlar ylda
yzde 0,67 orannda ykselmitir.
1 690'dan 1 76 8 'e kadar olan nc alt-dnemde para ve fiyat is
tikrar vardr. Parann gm ierii ylda sadece yzde 0,30 orann
da azalm; fiyatlar ylda yzde ,44 orannda ykselmitir.
QSM,i.i . M " ".ATQR;_.;GU'NDA FYATLAR VE ENFLASYON
1 769'dan 1 843'e kadar olan drdncu alt-dnem Osmanl tarihi

nin en byk tailerine ve en yksek enflasyon hzlarna tank ol
mutur. Bu dnemde, parann gm ierii ylda yzde 3,49 orann
da azalm; fiyatlar ylda yzde 3,81 orannda ykselmitir.
1 844'ten 1 914'e kadar olan beinc dnemde, altn ve gme da
yal istikrarl bir para, hzla genileyen uluslararas ticaret ve istikrar
l fiyatlar gzlenmektedir. Parann gm ierii deimemi; fiyatlar,
Birinci Dnya Sava'na kadar, ylda yzde 0,67 orannda ykselmi
tir. Fiyat artlarnn ou, dnemin balarnda, nceki dnemde ya
plan tailerin gecikmeli sonucu olarak gereklemitir.
Ek 2 : Endekse Daha Ayrntl Bir Bak

Daha nce belirtildii gibi, veri yetersizlii nedeniyle kimi mallarn
fiyatlarn endekslerimize dahil edemedik. Bu mallarn tketici fiyat
endeksimize dahil edilmesi durumunda, elde ettiimiz uzun dnemli
sonularn ne lde deiebileceini grmek yararl olacaktr. lk
olarak, kuma fiyatlar yksek gelir gruplar tarafndan kullanlan pa
hal trlerle ilgili olduundan, 1 860'tan nceki dnem iin endeksten
karlmt. Arivlerde eriebildiimiz stanbul kuma fiyat dizileri
nin uzun dnemli eilimleri Bat Avrupa'dakilerle genel bir koutluk
gsteriyor. Ynl kuma fiyatlar, genel tketici fiyat endeksimize g
re, 1 700'den 1 860'a kadar yzde 80 orannda dmtr. Tketici
btesindeki yaklak yzde 7'lik pay dikkate alndnda, kuma fi
yatlarnn dahil edilmesinin bu iki tarih arasnda genel tketici endek
sini yaklak yzde 5 orannda dreceini syleyebiliriz. 12
Endeksimize dahil edilmeyen grece olarak nemli dier bir kalem
ise zel konut kiralardr. Kentli tketici btesindeki nemi dikkate
alnarak, verilerin eriilebilir olduu Avrupa kentlerindeki zel konut
kiralarnn uzun dnemli eilimlerini incelemek yoluyla, bu kalem de
bir lde hesaba katlabilir. stanbul'un bir kent merkezi olarak ge
limesine bakldnda, zel konut kiralarnn zaman iinde dier mal
larn fiyatlarndan daha hzl ykseldii sonucuna varlabilir. Konut
mlkiyetini de hesaba katarak, ilk aamada, 16. yzyldan 20. yzy
ln balarna kadar kira demelerinin genel endekse gre yaklak iki
kat daha fazla arttn, ortalama kentli btesindeki paynn ise yz
de 5'ten yzde l O'a ykseldiini hesapladk. Bylelikle, kiralarn en-
121
1 22 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!
deksimize eklenmesi genel endeksi yzde 5 orannda ykseltecek ve

kuma fiyatlarnn eklenmesinin ters yndeki etkisini dengeleyecektir.
Son olarak, eker ve kahvenin fiyat endeksine dahil edilmesini ele
alalm. stanbul'da eker fiyatlar genel endekse gre 1 6. yzylda
yaklak yzde 50, 1 820 ile 1 860 yllar arasnda ise yzde 50 orann
da ek bir d gstermitir. stanbul'da kahve fiyatlar 1 9. yzyla
kadar genel endeksle birlikte hareket etmi, ancak 1 820 ile 1 860 yl
lar arasnda genel endekse gre yaklak yzde 60 orannda gerile
mitir.13 Ancak bu iki kalemin ortalama tketici btesindeki pay
1 8 60'a kadar snrl kaldndan, fiyatlardaki bu hzl dler genel
sonularmz deitirmeyecektir. Bu iki kalemin tketici btesine ek
lenmesinin, 1 91 4'e kadar genel fiyat endeksini yzde l 'den fazla d
rmeyeceini tahmin ediyoruz. 14 Sonu olarak, kuma, eker, kahve
ve kiralarn tketici btesine eklenmesinin toplam etkisinin -bu ka
lemlerin tek tek etkileri ters ynde alt iin- olduka snrl kala
can belirtmek gerekiyor.
Ancak bu kalemlerin tketici btesine dahil edilmesi, dk ve
yksek gelir gruplarnn karlat greli fiyatlar daha ciddi etkileye
cektir. Kuma, eker ve kahve yksek gelir gruplarnn btesinde daha
fazla paya sahip olduu iin, bu kalemlerin fiyatlarndaki dler di
er gelir gruplarndan ok, yksek gelir grubunun dedii fiyatlar d
recektir. te yandan, kira demelerinin endekslere eklenmesi, yksek
gelir gruplar muhtemelen kendilerine ait konutlarda yaadklarndan,
daha ziyade dk gelir gruplarnn karlat fiyatlar ykseltecektir.
Bu nedenle, bu drt kalemin tketici btesine dahil edilmesinin greli
fiyatlar yksek gelir gruplar lehine kaydracan dnyoruz.
stanbul'a ilikin fiyat dizilerinin bir dier nemli zellii de, bu
drt buuk yzyl boyunca gda mallarnn iinde yaanan byk
farkllamadr. Et, un, st, yumurta gibi kimi gda mallarnn ve odu
nun fiyat, btn bir dnem boyunca 400 ile 700 kat arasnda artar
ken, zeytinya, bal, kahve, soan gibi gda mallar ile fiyatlar bulu
nabilen mamul mallarn fiyatlar 200 kattan daha az artmtr. s Da
ha yksek fiyat art gsteren mallarn zorunlu ihtiya mallar oldu
u ve dk gelir gruplarnn btesinde daha fazla paya sahip oldu
u sylenebilir. yleyse, dk gelir gruplarnn karlat genel enf
lasyon orannn bu almada ortaya konulan ortalamadan daha yk
sek olduu anlalyor.16
IX
En By k Tai, 1 808- 1 844*
1 770'lerden 1 840'lara kadar sk sk yaanlan savalar ve giriilen

reformlar nedeniyle, Osmanl maliyesi byk boyutlara varan bte
aklaryla kar karya kald. 1 820'lerde ve 1 8 30'larda en yksek
noktaya ulaan bte aklar karsnda devlet, vergi kaynaklar ze
rindeki denetimini artrmaya ve i borlanmaya arlk vermeye al
t. Baka yntemlerin yeterli olmad youn mali bunalm dnemle
rinde ise, taie bavurmak zorunda kald. Osmanl tarihinin en hz
l taileri, reformcu ve merkeziyeti padiah il. Mahmud dnemin
de ( 1 808-1 839) yaplmtr. Bu tailerin zamanlamalar ve byk
lkleri incelendiinde, tailerin toplumsal ve siyasal maliyetlerine,
zellikle de yenieriler ve dier kentli kesimler arasnda yol at mu
halefet dalgasna kar devletin duyarl olduu anlalyor. Bu yazda
tailerin bir ek mali gelir kayna olarak nasl kullanldklarn ve
tailere ka gelien muhalefetin niteliini inceleyeceiz.
Bu makale ilk haliyle daha nce u kaynaklarda yaymlanmt:
"En Byk Tai ve 1 844 Tarihli Tashih-i Sikke lemi", Toplumsal Tarih, Say 13,
Ocak 1 Q95, s. 1 2-15; ve ngilizce olarak: "The Great Ottoman Debasement, 1 8081 844: A Political Economy Framework", Jsrael Gershoni, Hakan Erdem ve Ursula
Wokock (ed.), Histories ofthe Modern Middle East, New Directions, Lynne Rienner
Publishers, 2002, s. 2 1 -36.
Tailerin Boyutlar
il. Mahmud 1 808 ylnda tahta ktnda, Osmanl kuruunun
iinde 5,9 gram gm bulunmaktayd ve bu miktar 1 789 ylndan
beri deimemiti. Ancak daha sonraki otuz ylda, kuruun ierdii
gm miktar kimi zaman hzl, kimi zaman da yava bir biimde
azald. Osmanl para biriminin gm ierii 1 8 3 1 -32 ylnda 0,5
gram ile en dk dzeyine indikten sonra 1 832 ylnda 0,94 grama,
1 844 ylnda da 1,0 grama kt ve Birinci Dnya Sava'na kadar bu
dzeyde kald. Bylece, 1 808 ile 1 844 yllar arasnda kuru, gm
ieriinin yzde 83'n kaybetmi oldu' (Tablo 1 ).
Kuruun taii ile birlikte dier sikkeler karsndaki kur deeri
de derken, genel fiyat dzeyi ayn oranlarda ykseldi. 1788 ylnda
bir Venedik dkas 5,5 kuru, bir ngiliz sterlini ise 1 1 kuru deerin
deydi. 1 844 ylna gelindiinde, bir dka 50-52 kurua, sterlin ise 1 1 O
kurua ykselmiti. Bir baka deyile, bu altm yllk srede Osman
l kuruu dnemin nde gelen para birimleri karsnda deerinin yz
de 90'n kaybetmiti. Son yllarda stanbul'daki eitli vakflarn he
sap defterleri ile saray mutfandan elde edilen verilerle hesaplad
mz fiyat endeksleri, 1 780 ile 1 850 arasnda gda fiyatlarnn 10 kat
tan daha fazla arttn gsteriyor.
Osmanl devleti il. Mahmud'un saltanat srasnda zer-i mahbub,
rumi, adli, hayriye ve mahmudiye adlaryla, standartlar birbirlerin
den farkl bir dizi altn sikke de retti. Ancak altn sikkelerdeki tai
oranlar gmlere oranla snrl kald. Otuz ylda altn sikkelerin
iindeki deerli maden miktar yzde 20 kadar azald. Bunun en
nemli nedeni, devletin maalar da dahil olmak zere yapmakla y
kml olduu hemen tm demelerin sadece gm kuru zerinden
ifade edilmi olmasyd. Ksacas, gm kuruun tersine, altn sikke
lerin taii devlete fazla bir yarar salamamaktayd.2
il. Mahmud dnemindeki tailerin zamanlamalarnn ve oranla
rnn incelenmesi, devletin kulland mant daha iyi izlememizi sa
layacaktr. Tablo l 'de zetlenen verilere bakarak, il. Mahmud'un sal
tanat srasndaki taileri iki alt-dnemde ele almak mmkndr.
1 808'den 1 822'ye kadar uzanan birinci dnemde, alt ayr dizi gm
sikke baslmtr. Altnc diziye ulaldnda, kuruun gm ierii
EN BYK TAG
1 808'e kyasla yzde 60 orannda azalarak 2,32 grama inmiti. Bu bi

rinci alt-dnemdeki tailerin ardnda, Rusya, ran ve Yunanistan ile
giriilen savalar vardr. Nitekim, 1 8 10 ylnda piyasaya srlen
nc dizi sikkelerin gm ieriklerinin Rusya ile giriilen ve srp
gitmekte olan sava nedeniyle drldnn altn izmek ve halk
tan destek salamak amacyla devlet, yeni sikkelere cihadiye adn
verdi. Bu sikkeler sekiz yl tedavlde kald. Ayn yllarda cihadiye es
ham ad altnda yeni bir esham da piyasaya srld. Bu kad sava
bonolarnn Osmanl tarihindeki ilk rnei olarak kabul etmek do
ru olur.3
il. Mahmud'un saltanat srasnda yaanan ikinci ve daha da hz
l tai dnemi ise, 1 828-29'da Rusya ile giriilen sava ve sonrasn
kapsyor. Bu savan harcamalarna ek olarak, sava sonrasnda Os
manl devletinin Rusya'ya demek zorunda kald 400 milyon ku
ruluk tazminat, Osmanl maliyesi ve para biriminin zerindeki bas
klar younlatrd.4 1828 ile 1 83 1 yllar arasnda kuruun gm
ierii 2,32 gramdan 0,53 grama geriledi ki, bu drt ylda yzde 79
orannda bir azalma anlamna geliyordu. 1 832'den sonra mali koul
larn biraz olsun dzelmeye balamasyla, kuruun gm ierii 0,94
grama ykseltildi.S
Tailerin Yarar ve Maliyetleri

imdi basit bir model kullanarak bu otuz bir yllk srede Osman
l devletinin tailere kar tavrn ve yaklamn daha yakndan in
celeyebiliriz. Bu erevede devletin tailerden ksa vadede salanan
mali yarar, tailerin ksa ve uzun vadeli maliyetleriyle karlatra
rarak karar verdiini, bu maliyetlerin taiin salad yararlarn al
tnda kaldna inanlan durumlarda devletin taie bavurduunu
gstermeye alacaz. Bir baka deyile, burada kullanlan kavram
sal erevede tailer ie yaramayan, anlamsz ya da mantksz n
lemler olarak deil, zellikle ksa vadede devlete gelir salayan mali
politika aralar olarak grlyor.6
Bir taiin mali yararlarn belirlemek ok zor deildir. Tai sa
yesinde devlet, ayn miktarda gmle itibari deeri daha fazla miktar
da sikke basmakta ve o para birimi cinsinden ifade edilen demeleri-
1 25
1 26
nin daha byk bir blmn karlayabilmekteydi.7 Bir tai sonra

snda devlet, eer gc yeterse, eski sikkelerin tedavln yasaklaya
rak ve darphaneye getirilen eski sikkeleri dk fiyatlarla satn alarak
da ek gelir salayabilmekteydi. Ayrca devlet darphaneye getirilen eski
sikkelerin yeniden basm iin de cret talep etmekteydi.8
te yandan, bir taiin devlet iin yarataca maliyetler de vard.
Birinci olarak, devletin toplad vergiler iinde miktarlar para birimi
cinsinden sabitlenmi olanlar, tai sonrasnda fiyatlarn artmasyla,
reel olarak azalacakt. Bir baka deyile, tailer devletin gelirlerini
nce artrrken, yarattklar enflasyon nedeniyle zaman iinde bu gelir
lerin azalmasna neden oluyordu. Bunu engellemek iin, devletin ta
ileri yinelemesi veya vergilerin miktarn ykseltmesi gerekiyordu.
kinci olarak, eer piyasalar ya da halk para birimine olan gve
nini kaybeder ve tailerin tekrarlanacana inanmaya balarsa,
devletin tailer yoluyla ek gelir salamas giderek zorlaacakt.
nk insanlar o zaman ellerinde lkenin sikkeleri yerine yabanc
sikkeleri tutmaya balayacaklar ve sikke bastrmak iin darphanele
re deerli madenler veya yabanc sikkeler getirmeyeceklerdi. ktisat
larn para ikamesi olarak adlandrdklar bu sre, nce 1 7. yzy
ln balarnda, daha sonra da il. Mahmud dneminde gereklemi,
piyasalarda Osmanl sikkelerinden yabanc sikkelere doru nemli
bir kayma olmutur.
Osmanl tailerinin nc nemli maliyeti ise kalpazanln
yaygnlamasyd. Devlet daha dk gm ierikli sikkeler retme
ye balaynca, kalpazanlar da devreye girerek dk gml ve hat
ta devletin rettii sikkelerden daha fazla gm ieren sikkeler re
terek, devletin yaratt ek gelire ortak oldular. Her taiten sonra za
man iinde gm fiyatlarnn artmasyla, kalpazanlk iin ortaya
kan bu frsat kayboluyordu. Ancak devletin deerli maden fiyatlarna
narh uygulamas ve deerli madenleri bu resmi fiyatlardan satn alma
ya almas, kalpazanl zendirmekteydi.
Tailerin olumsuz bir dier sonucu da devletin i piyasalardan
bor almasn gletirmesiydi. Devlet tailere bavurmaya balayn
ca, piyasalar tailerin tekrarlanaca beklentisi iine girerek, devlete
bor vermekten vazgeiyor veya daha yksek faiz talep ediyorlard.
Nitekim elimizde veriler, 1 808'den sonra tailerin hzlanmasyla bir-
EN BYK TAG
likte, devletin esham satlarnda zorlandn, bor alrken dedii fa

izlerin de arttn gsteriyor. rnein, eshamlarn ilk sat fiyat ile her
yl saladklar gelir arasndaki oran 1 808 ylndan sonra azalmtr.9
Osmanl tailerinin devlet iin yaratt en nemli maliyet ise
zellikle bakentte yol at siyasal muhalefetti. Taileri sevmeyen,
kar kan bir kesim lonca yeleri, esnaf, dkkan sahipleri ve kk
tccarlarla cretle alan zanaatkarlardan oluuyordu. Tailerden
zarar gren bir dier kesim de cretleri devlet tarafndan denen
memurlar, ulema ve zellikle de bakentte yaayan yenierilerdi. 1 7.
yzyldan itibaren bakentteki yenieriler ayn zamanda esnaf veya
dkkan sahipleri olarak altklar iin, bu iki kesim arasnda zaten
nemli bir rtme vard. Bu geni muhalefet bloku, devletin taile
ri daha sk kullanmasna kar nemli bir engel oluturuyordu.
Ancak, muhalefetin etkinliini yalnzca bakentteki ayaklanmala
rn says ya da skl ile lmemek gerekir. Tarihi E. P. Thompson'n
1 8. yzyl ngiltere'sinde, sokak kalabalklarnn ahlaki iktisat anla
ylarna ilikin olarak, ekmek gsterilerini incelerken altn izdii gi
bi, uzun vadede ayaklanma kabilecei tehdidi de ayaklanmalarn
kendisi kadar etkili olabilir. Bakentte tai kart kesimlerin varl
ve birlikte hareket etmeleri olasl, zellikle bar dnemlerinde dev
letin tailere daha sk bavurmasna kar caydrc rol oynamtr. o
Tailerin devlete salad yararlar ve yaratt maliyetler zeri
ne oluturduumuz bu denkleme savalar da katmak gerekir. nk
savalar, bir yandan devletin kaynak yaratma gereksinimini hzla art
rrken, te yandan da halkn olaanst nlemleri kabul etme eilimi
ni ykseltiyordu. Bu nedenle, ek gelir bulma ihtiyac arttka, devlet ci
hat temalarn gndeme getiriyordu. Piyasaya srd dk standart
l sikkelere veya hazine katlarna cihadiye adn vererek, bunlarn
halk tarafndan daha kolay kabul edilmesini salamaya alyordu.
III. Selim ve il. Mahmud'un saltanatlar srasnda devlet, yenie
rilerin ve dier kentli kesimlerin muhalefetinin yaratt snrlamala
rn bilincindeydi. Saltanatnn erken aamalarndan itibaren il. Mah
mud, reformlarnn nnde en nemli engeli oluturan Yenieri Oca
'n kapatmak iin uygun bir frsat aryordu. 1 826 ylnda Vaka-y
Hayriye olarak adlandrlan hamle sonucunda Yenieri Oca kapa
tldktan sonra, tailerin nndeki en nemli engel de ortadan
1 27
1 28
kalkm oldu. Bu olaydan sadece iki yl sonra, yine bir sava orta
mnda devlet, Osmanl tarihinin en byk taiini balatacak ve
drt yl gibi ksa bir sre iinde, kuruun gm ieriini yzde 79
drecekti.
Devletin gelirleri asndan bakldnda, 1 828-3 1 taileri dne
min gzlemcileri tarafndan ok baarl olarak kabul edildi. Bu baa
rda en byk pay da sarraflar loncasndan ykselerek, padiah tara
fndan Darphane-i Amire'nin bana getirilen Ermeni sarraf Artin Ka
zaz'a veriliyordu. Kazaz, aslnda, 1 8 . yzyln ikinci yarsndan
1 840'lara kadar Darphane-i Amire'yi yneten bir dizi Ermeni sarraf
tan sadece biriydi. Yaam yksn anlatan almalardan birinde,
1 828-29 Rus sava srasnda dnemin sadrazamnn bakr sikke bas
trmak istedii, ancak Kazaz'n sikkelerin iinde hi olmazsa bir mik
tar gm olmas gerektii konusunda padiah ikna ettii anlatlyor.
Bu karar alndktan sonra, Kazaz ok byk miktarlarda be kuru
luk sikke bastrd. Kazaz'a gre sikkelerde bir miktar gm olursa,
bunlarn halk tarafndan kabul edilmesi kolaylaaca gibi, devlet ge
lecekte yine taie bavurarak ek gelir salayabilecekti.
1 828 sonrasndaki tailerin ilgin bir yan da, dnemin darpha
ne kaytlarn kullanan gzlemcilerinin, devletin bu ilemlerden sa
lad mali geliri hesaplamalardr. Bu hesaplara gre, il. Mahmud'un
22. ile 25. saltanat yllar arasnda (yaklak olarak 1 828-3 1 ), Darp
hane-i Amire 23 milyon adet be kuruluk sikkeyi gm ieriklerini
azaltarak, il. Mahmud'un sekizinci sikke dizisi olarak piyasaya sr
d. Masraflar ktktan sonra, devlet bu ilemden yaklak olarak
3 9,7 milyon kuru kazand. Saltanatn 25. ve 26. yllarnda ise, buna
ek olarak 245 milyon kuruluk yeni ve gm ierikleri daha da azal
tlm sikke, dokuzuncu dizi olarak piyasaya srld. Bu ilemin de
devlete net olarak 1 1 9 milyon kuru gelir salad hesaplanmtr.
Sava bittikten sonra, saltanatn 26. ile 32. yllar arasnda da darp
hane 1 37,8 milyon deerinde yeni sikkeleri onuncu dizi olarak piya
saya srd. Ancak mali koullarn dzelmesi sayesinde, bu sikkelerin
gm ierii daha ncekilerden yksek olduu iin, onuncu diziden
ek gelir salanmad. Onuncu dizi sikkelerin amac, piyasalarda fiyat
istikrarn salamak ve Osmanl para birimine kar, biraz olsun g
ven oluturmakt.13
EN BYK TAG
Devletin tailerden salad gelirin, o dnemdeki toplam bte

gelir ve harcamalaryla karlatrldnda, nemli boyutlara ulat
grlyor. Bu yllarda gelir ve harcamalar henz tek bte altnda bir
letirilmedii iin, devletin tm gelirlerini tahmin etmek kolay deil
dir. Yavuz Cezar 1 838 yl gelirleri iin, 300 milyon kuruluk bir tah
minde bulunmaktadr.1 4 1 828-32 iin de yllk olarak ortalama 250
ile 300 milyon kuru arasnda toplam gelir tahmin edilebilir. Bu du
rumda, 1 828-32 arasndaki tailerin salad gelirin, devletin bir
yllk toplam bte gelirlerinin yarsndan fazla olduu, ya da sz ko
nusu be ylda tailerin devlete, toplam gelirlerinin yzde lO'undan
fazla bir ek gelir saladn tahmin edebiliriz.
Ancak tailerin mali sonular elde edilen gelirle snrl deildi.
Salanan gelirler sayesinde devletin borlanma gereksinimi azalnca,
faizler gerilemeye balad. Faizlerdeki d, iltizam dzeninden elde
edilen gelirleri de olumlu etkiledi. Devlet iltizam mzayedelerini ka
zanan sermayedarlardan toplam demelerin bir blmn pein ola
rak talep ediyordu. Bir baka deyile, devlet vergi gelirlerini garanti
gstererek mltezimlerden bor alm oluyordu. Faizler dmeye ba
laynca, iltizam mzayedelerinde devlete denmesi taahht edilen fi
yatlar da ykselmeye balad.s
Tailerin Sonu
1 830'larn sonlarna gelindiinde, Osmanl mparatorluu 'nda pa
rasal koullar bunalm boyutlarna ulamt. Devlet sk sk taie
bavurarak kendisine ek gelir salayabilmi, ancak ortaya kan b
yk enflasyon dalgas hem iktisadi hem de siyasi sorunlar yaratmt.
Yzyln bandan itibaren birbirinden farkl pek ok sikkenin piyasa
ya srlm olmas ve devletin bunlar tedavlden kaldracak mali
gcnn olmamas, sorunlar arlatrmaktayd. Bu koullar sadece
gnlk ilemleri deil, lkeleraras ticareti de aksatyordu. te yan
dan, i piyasalarda istikrarl Avrupa sikkelerine olan talep srekli ola
rak artmaktayd.
Avrupal devletler de Osmanl ekonomisinin gelimesi iin, Avrupa
ile ticaretin hzla gelitirilmesinin ve Avrupallarn yatrmlarnn b
yk nem tadna inanyorlard. Ticaret ve yabanc yatrmlar iin
1 29
1 30
gerekli altyapnn oluturulmasn da isteyen Avrupallar, tailerden

vazgeilmesini ve istikrarl bir para dzeni kurulmasn neriyorlard.
Bir yandan da, Avrupa mali piyasalarnda bor bulabilmek iin, mali
ye ve para reformlarnn gerekli olduunun altn iziyorlard.
Bir sikke reformunun srasnn gelip getiine hi phe yoktu. il.
Mahmud'un 1 839 ylnda lmnden sonra, yeni hkmet altn lira
ile gm kurutan oluan ift metalli yeni bir dzene geilmesine ka
rar verdi. 1 844 ylndaki Tashih-i Sikke ilemiyle birlikte yeni altn ve
gm sikkeler, 1 altn lira = 100 gm kuru sabit deerleri zerin
den piyasaya srld. Bu tarihten itibaren tailere son verildi. Altn
ve gm sikkelerin standartlar 1 922 ylna kadar deitirilmedi.
Sikkelerin istikrara kavumas, ne mali glklerin ne de ek gelir
bulma araylarnn sona ermesi anlamna geliyordu. Yzyl boyunca
Osmanl ynetimleri bteyi denetim altna almakta zorlandlar ve
mali sorunlarla mcadele ederken, eitli yntemlere bavurmak zo
runda kaldlar. Bte aklar denetim altna alnmadan tailerden
vazgeilmesi, uzun vadede bir hayli pahalya mal olmutur. Osmanl
devleti 1 850'lerdeki Krm Sava srasnda bte aklarn kapatmak
amacyla, Avrupa finans piyasalarndan bor almaya balad. D
borlanma sreci 1 860'l yllarda hz kazand. ok ksa sre iinde
byk miktarlarda bor alnd. 1 870'lerin ortalarna gelindiinde, her
yl denmesi gereken d bor miktar devletin kapasitesinin ok ze
rine kmt. Osmanl devleti 1 876 ylnda bor demelerini durdur
mak zorunda kald. Uzun mzakerelerden sonra, 1 8 8 1 ylnda Avru
pal alacakllarn karlarn gzetmek zere Dyun- Umumiye dare
si kuruldu. Osmanl devletinin vergi kaynaklarnn bir blm D
yun- Umumiye daresi'nin denetimine brakld.
EN BYK TA0
TABLO 1 . Gm Kuru ve Kur Deerleri, 1 780- 1 9 14

Saf Gm
Sterlinin
Arlk
Ayar
erii
Kur Deeri
(Gram)
(Yzde)
(Gram)
(Kuru)
1780
1 8,50
54,0
10,00
1 1 ,0
1 '789
1 2,80
54,0
6,90
1 5,0
1 800
1 2,60
54,0
6,90
1 5,0
1 808
12,80
46,5
5,90
1 9,0
1 809
9,60
46,5
4,42
20,5
1810
5,13
73,0
3,74
1 9,8
Yllar
1818
9,60
46,5
4,42
29,0
1 820
6,4 1
46,0
2,95
35,0
1 822
4,28
54,0
2,32
37,0
1 828
3,20
46,0
1 ,47
59,0
1 829
3, 1 0
22,0
0,72
69,0
1831
3,00
1 7,5
0,53
80,0
1 832
2,14
44,0
0,94
8 8,0
1 839
2, 14
44,0
0,94
1 04,0
1 844
1 ,20
83,3
1 ,00
1 1 0,0
1914
1 ,20
83,3
1 ,00
1 1 0,0
1 844'teki Tashih-i Sikke ilemiyle gm ve altn sikkelerin standartlar yeniden

belirlendi. 100 gm kurua eit olan ve altn-gm paritesini 1 5 :09 olarak sabitletiren yeni altn lira devreye girdi. Bu tarihten sonra, Osmanl devletinin gm ve altn sikke standartlar deimedi.
Kaynaklar: bkz. Pamuk (1 999a): 208.
131
Osman l Devleti n i n Borlanma

Kuru mlar n n Evri m i , 1 600- 1 850*
Bu yazda zel ve kamu finansman tarihimizde ok ilgin buldu

um ancak, iktisat tarihiliimizin zglln ve nemini yeterince
deerlendiremediine inandm bir evrim ve gelime srecini kendi
btnl iinde ele almak istiyorum.
19. yzyl, finans piyasalar asndan da bir kreselleme a ola
rak bilinir. Oysa Bat ve Orta Avrupa'da devletler 1 9. yzyldan ok
daha ncesinde de hem lke iinde hem de lke dndaki finans ku
rulularna, bankerlere, piyasalara borlanabiliyorlard. Bir baka de
yile, Bat ve Orta Avrupa'da uluslararas sermaye hareketleri 1 9 .
yzyldan nce balamt. Ancak Bat Avrupa'daki finans evreleri
henz Osmanlla1a bor vermeye yanamyordu. Osmanllar da bor
almaya hevesli deillerdi. Bu durumun da etkisiyle Bat Avrupa'daki
faiz hadleri derken Osmanl'da faiz hadleri 1 9. yzyla kadar bir
hayli yksek seyretmitir. Bu yazda Avrupa finans piyasalarnn dnBu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt:
"Osmanl Devletinde Borlan a J.:urumlannn Evrimi", M. Gen ve E. zvar
BMteln, Osmanl Bankas Bankaclk ve Fi(deri.), Osmanl Malyes. Kun
nans Tarihi Merkez Yaynlan. .:
.:.. l. s. --38.
1 34 OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!
da kalan Osmanl devletinin kendi iindeki finansman araylar ve fi

nans enstrmanlarnn evrimi izlenecektir. Devletin vergi toplama ve
ayn zamanda bor alma yntemi olarak iltizamdan, bir bor alma
yntemi olarak eshama ve kaimeye giden sre incelenecektir. Sz ko
nusu yzyllarda benzeri bir i borlanma srecinin slam dnyasnda
ve Osmanl'nn dousundaki corafyada, rnein ran, Hindistan ve
in'de yaanmadn da zellikle belirtmek gerekir. Bu nedenle sade
ce Osmanl iktisat ve maliye tarihi asndan deil, karlatrmal fi
nans tarihi asndan da ok ilgin bir srele kar karyayz.
1 8 . Yzyl ncesinde Maliye ve Devlete Verilen

Borlar
Avrupa'da ortaan sonlarna gelindiinde, krallar, prensler ve
devletler, bankerlerin olaan mterileri arasna girmilerdi. slam
toplumlarnda ise hkmdarlara ve devlet hazinelerine bor verme i
lemleri daha farkl yrtlm, bu alanda yaygn olarak iltizam siste
mi kullanlmtr. ltizam sisteminde, sermayeleri olan bireyler devlete
yaptklar pein nakit demeler karlnda, belirli bir blgenin ya da
kaynan vergilerini toplama imtiyazn elde etmekteydiler. ltizam
sistemi Akdeniz'den Hint Okyanusu'na kadar tm slam devletlerin
de, ortaadan 1 9. ve 20. yzyla kadar vergi toplamann en yaygn
biimi olarak kullanlmtr.
Osmanllar iltizam dzenini 1 7. yzyln sonlarna kadar ufak te
fek deiiklerle srdrdler.1 Ancak 1 5 . ve 1 6 . yzyllarda devletin
vergi gelirlerinin sadece snrl bir blm iltizam dzeni erevesin
de tahsil edilmekteydi. Vergi gelirlerinin en byk blm ise, timar
dzeni erevesinde sipahiler tarafndan tarmsal reticilerden yerel
ve ayni olarak toplanyordu. Sipahiler bu kaynaklarla belirli sayda
askeri silahlandrp eittikten sonra sefer zamannda orduya katl
maktaydlar.
Timar dzeninin para kullanm ve devlet maliyesi asndan
nemli sonular vard. Hereyden nce, timar dzeninde vergiler ye
rel olarak toplanmakta ve yerel olarak harcanmaktayd. Vergi gelirle
rinin nemli bir blm merkez hazinesine girmiyordu. Timar dze
ninde sipahiler ayni olarak topladklar vergileri nakde evirerek e-
OSMANLI DEVLETiNN BORLANMA KURUMLARININ EVRMi
itli harcamalar yapmak zorunda olduklar iin, yaadklar kylerin

ve dier krsal topluluklarn piyasaya en fazla ynelen ve en fazla pa
ra kullanan yeleri konumundaydlar.
16. yzyln ikinci yarsna kadar hzl fetihlerin salad ek gelir
ler sayesinde devlet maliyesi olduka glyd. Devlet henz byk
ve uzun vadeli bir borlu olarak finans piyasalarna girmemiti. Yz
yln ikinci yarsnda ise, devletin ksa dnemli borlanma rnekleri
ne rastlamaktayz. Bu borlar, yksek brokratlara ve ehzadelere de
bor veren ve onlarn fonlarn ileten Yahudi bankerler salyordu.
Bu kiiler devlet erkanna saladklar mali hizmetler sayesinde, dev
letin en byk iltizam mzayedelerinde de imtiyazl bir konumda ka
tlmakta, en cazip mukataalar iletme hakkn satn almaktaydlar.2
1 6 . yzyln sonlarna doru mali glklerinin artmasyla birlik
te devlet, padiahtan, vezirlerden ve yksek dzey brokratlardan
bor almaya balad. Osmanl ordusunun Macaristan'daki seferleri
zerine ayrntl bir alma hazrlayan Caroline Finkel, kiilerden al
nan borlarn yzbinlerce akeden milyonlarca akeye kadar ulat
n gstermektedir. Bu dnemde devletin borlarn geri deme olasl
hala olduka yksekti. Bylece yksek dzey brokratlar biriktir
dikleri sermayeyi kendi kariyerlerine de yarar salayacak bir biimde
deerlendirmi oluyorlard. Alnan borlarla askerlere demeleri ya
plabiliyor, ayaklanmalar nleniyordu. Devletten faiz geliri salama
salar bile, yksek dzey brokratlarn verdikleri borlar sayesinde
kendilerine byk olanaklar salam bir dzen iindeki konumlarn
koruduklar, hatta glendirdikleri sylenebilir.3
Sava teknolojisindeki deiiklikler nedeniyle merkezde daha b
yk ve daimi ordular oluturma gerei ortaya knca, timar dzeni
hem askeri hem de mali nemini yitirmeye balad. Bylece devletin
tarmsal artn daha byk bir blmn merkezde toplamas y
nndeki basklar da artt. 1 6 . yzyln sonlarna doru devlet, timar
dzenini terk ederek iltizama gemeye balad. Mukataa ad verilen
birimlerden belirli sreler iin vergi toplama imtiyaz mzayede yo
luyla satlmaya baland. Bu nemli dnmn krlarda ve kasaba
larda para kullanm eilimleri zerindeki etkilerini deerlendirmek
kolay deildir. Timar dzeninde vergi olarak toplanan rnlerin nak
de evrilmesi sipahinin iiydi. ltizam dzeninde ise, bu ilevi mlte-
1 35
1 36
OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR
zimler veya onlarn yerel temsilcileri stleniyordu. ltizam sistemine

geilmesiyle birlikte sipahi ta.rafndan nakit olarak toplanan ift res
mi gibi vergiler de terk edildi. Krsal nfustan toplanan vergilerin t
m ayni olarak alnmaya baland. Bu son deiikliin bir nedeni de
1 7. yzylda ortaya kan para darlklar olabilir. ltizam dzeninde
tarada toplanan ve nakde evrilen vergilerin bakente aktarlmas ge
rekiyordu. Ancak bu byk miktarlarn nakit olarak tanmas kolay
veya pratik deildi. Bu nedenle mltezimler, sftece ve polieleri kul
lanmaya baladlar. Bylece Balkanlar ve Dou Akdeniz blgesinde
devletin fon akmlaryla Osmanl ve Avrupa tccarlarnn kullandk
lar deme akmlarnn devreleri birlemi oldu.
Mali koullarn bozulmas, merkezi devletin iltizam sistemini i
borlanma amacyla kullanma eilimini de glendirdi.4 1 7. yzylda
iltizam kontratlarnn sreleri bir ila yldan ila be yla, hatta da
ha uzun srelere karld. Mzayedede belirlenen fiyatn giderek ar
tan bir blm de pein olarak talep edilmeye baland. Bylece ilti
zam dzeni bir tr i borlanmaya dntrlyor ve gelecein vergi
gelirleri merkezi devlet tarafndan borlanma iin teminat olarak kul
lanlm oluyordu.
Merkezi devletin demelerin daha byk bir blmn pein ola
rak talep etmesi, iltizam mzayedelerine katlanlarn kendilerine da
ha gl ve daha uzun vadeli finansman kaynaklar bulmalar zorun
luluunu ortaya kard. Bu alanda da sermaye sahipleriyle giriimci
ler slam i ortaklklarn kullanarak biraraya gelmeye baladlar. lti
zam mzayedelerine katlan yksek dzey brokratlarn ve dier giri
imcilerin ardnda ise, bir yanda byk sermaye sahipleri, te yanda
da vergi toplama srecini rgtleyecek ve gerektiinde sz konusu
vergi birimini paralara blerek taaronlara devredecek kiilerden
oluan ortaklklar yer almaktayd. Bu dzenlemeler ounlukla mu
daraba ortakl biiminde yaplmakta ancak, mufavada ve nan tr
leri de arasra kullanlmaktayd.
Murat izaka tarafndan incelenen, 1 6 . ve 1 7. yzyllara ait 534
mukataalk bir rneklemde, iltizam mzayedelerini kazanan giriimci
lerden yzde 60'nn Mslman olduu grlmektedir. Yahudi mlte
zimlerin oran 1 5 9 1 - 1 6 1 0 arasnda yzde 49'a kadar ktktan sonra
gerilemi ve bu iki yzyllk srede ortalama olarak yzde 28'de kal-
OSMANL. D E\I U: .
; BORLANMA KURUMLARININ EVRiMi
mtr. Hristiyan mltezimlerin oran ise yzde l O'un altndadr. Ariv

lerdeki devlet belgeleri, mltezimlerin hangi tr i ortaklklar ereve
sinde rgtlendiklerine dair bilgileri de iermektedir ancak, zellikle
mzayedelere katlanlar finanse etmek amacyla oluturulan pek ok
i ortaklnn resmi kaytlara yansmadn da kabul etmek gerekir.
Resmi belgelere yansyan i ortaklklarnn yzde 85'inde tm ortaklar
ayn dinden, kalannda ise ortaklar birden fazla dinden gelmekteydi.-5
1 7. yzylda merkezi devletin gcnn gerilemesiyle birlikte, ilti
zam kontratlar zerindeki denetimi de kayboldu. Bu dnemde pek
ok mukataann onyllar boyunca ayn mltezimin elinde ve mzaye
de fiyat deimeden kald dikkati ekmektedir. Bu durumlarda m
zayedelerin rekabeti boyutunun kaybolduu anlalmaktadr. Resmi
belgeler bu dondurulmu mukataalarn yksek dzey brokratlarn
denetimine girdiini gsteriyor. Ancak onlarn da ardnda, hem dev
lete yaplan demelerin finansman hem de vergilerin toplanmas s
recinde uzmanlaan eitli i ortaklklarnn bulunduunu syleyebili
riz. Pek ok rnekte mzayedeyi kazanan brokratlarn mukataalar
paralara blerek taaronlara devrettikleri grlyor.6
Devletin Borlanmasnn Evrimi, 1 700-1850

1 7. yzyln sonuna kadar slam devletlerinin ounluunda olduu
gibi Osmanllarda da devlet, iltizam sistemini hem vergi toplama hem
de ksa vadeli i borlanma iin kullanmaktayd. Ancak 1 6 . yzyln
sonlarndan itibaren bte aklar kronikleince, devlet iltizam sistemi
ni vergi toplamaktan ok, i borlanma ynnde kullanmaya ynel
miti. ltizam kontratlarnn sreleri uzatlm ve bylece mzayedeleri
kazanan ve devlet adna vergi toplayacak kii ya da ortaklklardan da
ha yksek oranlarda pein deme talep edilmeye balanmt.
1 695 ylnda malikane dzeninin balatlmasyla, ayn ynde daha
da ileri admlar atlm oldu. Malikane dzeninde devlet, bir gelir
kaynandan (mukataa) vergi toplama hakkn vergiyi toplayacak ki
iye hayatnn sonuna kadar satmaktayd.7 Bu kontrat satn alan ki
iden (malikaneci), bir pein deme (muaccele) ile her yl belirli bir
miktar deme ( mal) yapmas bekleniyordu. Yllk demelerin mikta
r mzayededen nce devlet tarafndan saptanrken, muaccelenin
1 37
miktar mzayedede belirlenmekteydi. Malikane dzenini bir iyileme

olarak sunmaya alanlarn ne srdkleri gereke, kontrat sresinin
uzatlmas sayesinde vergi toplayanlarn vergi kaynana, zellikle de
kyl reticilere daha iyi davranacaklar ve bylece retim dzeyle
rinde uzun vadeli artlar salanacayd. Oysa, ksa vadeli iltizam ile
karlatrldnda, malikane dzeninin getirdii en nemli yenilik,
devletin vergi gelirlerini garanti gstererek daha uzun dnemli bor
lanabilmesi olmutur.
Sermayedarlar asndan bakldnda, bir yandan kontrat srele
rinin uzatlmas, te yandan da pein olarak talep edilen miktarlarn
artrlmas, mzayedeye katlanlarn ardnda ok daha gl bir fi
nans desteinin oluturulmasn gerekli klyordu. Bu nedenle, stan
bul'un sarraflar vergi toplama srecinde giderek daha nemli bir rol
oynamaya baladlar.s Ancak, malikane dzeni 1 8 . yzylda devletin
olumlu beklentilerini karlayamad. Malikaneciler ldnde kon
tratlarn tekrar devlet denetimine dnmesi salanamad iin, bu d
zen devlete ulaan vergi gelirlerini artramad, tersine azaltm oldu.9
Osmanl dzeninin askeri ve mali zayflklarn dramatik bir bi
imde gzler nne seren 1 76 8-74 savann bitiminden sonra, mali
brokrasi esham ad altnda yeni, ancak ncekilerle ilikili bir i bor
lanma dzeni balatt. Bu dzende bir vergi kaynann yllk gelirini
devlet nceden ve kuru cinsinden belirlemekteydi. Bu miktar daha
sonra byk sayda paya blnmekte ve paylarn herbiri, kendilerine
yaamlar boyunca her yl muaccele olarak adlandrlan o sabit geliri
salamak zere alclara satlmaktayd. Vergileri toplama iini devlet
yrtecekti. Esham paylar, saladklar sabit yllk gelirin alt ile ye
di kat arasnda bir fiyatla satlmaktayd. o
Esham dzenine geiin nemli bir nedeni, i borlanmay mza
yedelere egemen olan az sayda byk sermayedardan daha ok say
da, orta ve kk lekli sermayedarlara doru yaymak arzusuydu.
Ancak, devletin esham paylarnn kiiler arasnda alm ve satmn en
gelleyememesi ve bylece ilk alclarn lmnden sonra miraslarn
da devletten gelir salamaya devam etmeleri nedeniyle, bu yeni dze
nin yararlar snrl kald. Eshamn yrrlkte kald yarm yzyllk
srede, mali koullarn biraz olsun dzeldii dnemlerde brokrasi
bu pahal ynteme son vermeye alt. Buna karlk, mali dengelerin
OSMANLI DEVLETNN i BORLANMA KURUMLARININ EVRM
ktletii ve devletin ne pahasna olursa olsun bor almaya alt

dnemlerde ise, esham daha da geniletme eilimi egemen oldu. By
lece esham dzeni, mali koullara bal olarak ve onlarla ters ynde,
inili kl bir seyir izledi.
1 787-92 sava srasnda devlet Osmanl tarihinde ilk kez olarak
bir yabanc lkeden, Fransa, spanya veya Hollanda'dan bor almay
da dnd. Hollanda devleti 1 789 ylnda verdii yantta bor vere
meyeceini belirtmekte ve Osmanllar zel sektrle iliki kurmaya
armaktayd. 1 1 Ancak Fransz Devrimi'nin Avrupa'da yaratt g
lkler ve Osmanllarn da fazla istekli olmamalar nedeniyle bu olas
lk daha fazla izlenmedi. Bir dier neri de Mslman lke olmas ne
deniyle Fas'tan bor almakt. Ancak ksa bir sre sonra, bu devletin
Osmanllara bor verecek durumda olmad anlald. Mali bakm
dan glklerle dolu bu dnemde devlet, olaanst sava vergileri ve
devlet hizmeti srasnda zengin olmu kiilerin mal varlklarnn daha
sk msadere edilmesi yoluyla da ek gelir salad. 1 2
Son yllarda Osmanl i borlanma yntemleri zerinde bir hayli
aratrma yapld. Ancak, Osmanl i borlanma yntemlerinin yuka
rda zetlenen evrimi ile, 17. ve 1 8 . yzyllarda Avrupa'daki maliye
kurumlarnn evrimi arasndaki iliki henz incelenmemitir. Oysa
Osmanl ile Avrupa kurumlarnn evrimleri arasnda olduka arpc
benzerlikler vardr. Bu nedenle, vergi toplama ve i borlanmayla ilgi
li kurumlarn tarihine, Avrupa ile artan iktisadi ve mali btnleme
srecinin sadece zel finans kurumlarn deil, devlet maliyesi ile ilgi
li kurumlar da etkilediini dikkate alarak yaklamak gerekir. 13
Bir Borlanma Arac Olarak Kaime

ltizamdan eshama uzanan i borlanma srecinin ulat son aa
ma kaimedir. ktisat tarihileri 1 9. yzylda kaimeyi kat para olarak
dnmek eilimindedirler. Ancak kaimenin kkenlerinde Osmanl
devletinin i borlanma abalar olduu, erken aamalarnda kaime
nin ksa dnemli bono ilevi grd yeterince vurgulanmamaktadr.
1 830'larn ikinci yarsnda, artan askeri harcamalar ve reform giri
imleri arasnda, pek ok devlet birimi bte kaynaklar tkenince
harcamalarn srdrebilmek iin, sergi ad verilen bor senetleri kul-
1 39
1 40
lanmaya balamt. Bylece Galata bankerlerinin elinde byk mik

tarlarda ksa vadeli devlet borcu birikmiti. Devletin Londra'daki
bankerlerden bor bulmak iin yapt giriimler sonusuz kalnca, fa
iz geliri de salayan katlarn basmna giriildi. 4
Bylece stanbul yresinde kaime-i muteber-i nakdiyye ya da k
saca kaime olarak adlandrlan ve nceleri faiz geliri de salayan ka
tlar baslarak piyasaya srld. lk kaimeler 500 kuru deerindey
di. Sekiz yl vadeli bu katlar, ylda sekizde bir ya da yzde 12,5 fa
iz geliri salyordu. Devlet srarla bu katlarn piyasalarda ek bir m
badele arac oluturmak iin basldklarn ve bunlarn vergi demele
ri de dahil olmak zere her amala kullanlabileceklerini vurgulamak
tayd. Sonralar, daha kk deerli kaimeler de piyasaya srlm
tr. 1 840 ylnda iki aamada piyasaya srlen kaimelerin toplam de
eri 40 milyon kurua ulamtr.
Zaman iinde devlet bu katlar sehim kaimesi olarak anmaya
balad. Bylece, devletin borcunu belirli mukataalarn vergi gelirle
riyle ilikilendiren ve piyasalarda bir miktar gven kazanm olan es
ham enstrman ile iliki kuruluyordu. 1 840 ile 1 844 yllar arasnda,
stanbul piyasas kaimelere yava yava alt ve bu katlar sikkeler
le ayn deer zerinden ilem grd.15 Belirli bir gven ortamnn yer
lemesinden sonra, 1 844 ylnda, tadklar faiz yzde 6'ya indirilmi
yeni kaimeler piyasaya srld. 1 840'larn ikinci yarsnda deerlen
50 kurutan 1 0.000 kurua kadar uzanan kaimeler baslmaya devam
edildi. Byk kuprler ogunlukla tccarlar tarafndan kullanlmak
tayd. Bu dnemdeki kaimelerin hacmi hakknda kesin bilgiler yoktur,
ancak piyasa fiyatlarnn istikrar nedeniyle, henz ok byk miktar
larda baslmadklarn syleyebiliriz.
Ancak ilk aamalardan itibaren, kaimelerin tedavlnde kalpa
zanlk sorunlaryla da karlald. lk kaimelerin zerindeki yazlar
elle yazlmt. kinci aamadaki kaimeler iin silinmez mrekkep kul
lanldysa da, kalpazanlar bu engeli de amay baardlar. 1 842 yln
dan itibaren, kaimeler padiahn kabartmal turas ve kalpazanla
kar dier nlemlerle birlikte baslmaya baland. Eski kaimeler de
yenileriyle deitirildi. Ancak, 184 1 ylnda devlet sadece kalpazanlk
nedeniyle deil, kabul grmesinde ortaya kan glkler nedeniyle
de kaimenin taradaki teda\ulun durdurmaya karar verdi.
OSMANLI DEVLETINiN i BORLANMA KURUMLARININ EVRiMi
eitli olumsuzluklara karn, miktarlar snrl kald iin, ka

imelerin 1 852 ylna kadar baarl olduklar sylenebilir. Ancak 1 852
ylnda, faiz geliri salamayan kaimelerin tedavle karlmasyla bir
likte, kaimelerin tarihinde yeni bir dnem balam oldu. Yeni kaime
lerin itibari deerleri olduka kk, 10 ve 20 kuru olarak belirlen
miti. Resmi aklamalarda kk kuprlerin gnlk alverilerde
kolaylk salad belirtilmekle birlikte, yeni kaimelerin devlete nem
li miktarda gelir salad akt. Tedavldeki kaimelerin miktar
1 853 ylnda 1 75 milyon kurua ya da 1 ,6 milyon sterline ulat. Bu
miktarn ok byk olduu sylenemez. Ancak Krm Sava srasn
da, ok fazla miktarda kaime baslmaya balannca, altn lira cinsin
den piyasa deerleri de itibari deerlerinin yarsna indi. 200-220 ku
ruluk kaime bir altn liraya eit kabul edilmeye baland. 1 86 1 yln
da ise, 1 .250 milyon kuruluk rekor miktarda kaime piyasalar bast.
400 kuruluk kaimenin kuru bir altn liraya kadar geriledi. Bylece,
Osmanl tarihindeki ilk kat para deneyimi, balangcndan yirmi yl
sonra ok hzl bir enflasyonla sonulanm oluyordu. Yaygn protes
tolardan sonra 1 862 ylnda devlet, Osmanl Bankas'ndan salad
ksa vadeli kredilerle kaimeleri piyasadan kaldrd . 1 6
Devletin Borlanmasnda Galata Bankerleri

Faizle bor para veren ve para piyasalarndaki ilemlerde uzman
laan sarraflarn 1 8 . yzyldaki hzl ykselileri ve 1 9 . yzyln ilk ya
rsnda Galata bankerleri olarak adlandrlan byk sermayedarlara
dnmleri olduka iyi bilinir. Ancak bu hzl srecin devletin mali
bunalmyla, devletin ksa ve uzun dnemli mali ihtiyalaryla yakn
dan ilikili olduu yeterince vurgulanmamtr. Devlet 1 6 . yzyldan
beri, bir yandan ksa vadeli ihtiyalar iin, te yandan da iltizam d
zeninin finansman iin sarraflardan yararlanmaktayd. Ksa vadeli il
tizam kontratlarndan uzun vadeli malikane dzenine geilince, dev
lete yaplan pein demelerin uzun vadeli finansman da byk nem
kazanmt.
Mzayedelere ilikin ariv belgeleri, ilk bakta, malikanelerin Os
manl askeri ya da devlet snfnn denetiminde olduu izlenimini ver
mektedir. Dier toplumsal kesmlern mzayedelere katlmalarna ge-
141
nellikle izin verilmiyordu. Ancak, mzayedelerin tesine geildiinde,

mzayedeyi kazanan pek ok malikanecinin vergi toplama srecine
katlmadklar grlyor. Malikanecilerin ardnda, onlara pein de
meyi yapmalar iin bor veren, malikaneyi daha kk alt-birimlere
ayrarak vergi toplama srecini rgtleyen sarraflar bulunmaktayd.
Bylece, vergi toplama srecinden salanan net gelirler devletin yan
sra, malikaneci, sarraf ve vergiyi kaynanda toplayan yerel gler
arasnda paylalmaktayd. Murat izaka'nn yapt hesaplamalara
gre, brt vergi gelirlerinin yalnzca drtte biri, masraflar ktktan
sonraki net vergi gelirlerinin ise yalnzca te biri merkezi devletin ha
zinesine girmekteydi. !
stanbul'daki sarraflar, ticaret ve loncalarn kredi gereksinimleri
ni de karlyorlard. Sarraflar 1 7. yzyln sonlarnda bir lonca evre
sinde rgtlenerek, iyerlerini Hali'in dier yakasna, Galata'ya ta
dlar.tB 1 6 . yzyldan sonra Yahudilerin kredi, finans ve ticaretteki et
kinlikleri azalrken, Rumlarn ve daha ok iki kiilik ortaklklar ha
linde alan Ermenilerin gc artmaktayd. Rum sarraflar, Rum tc
carlarn Karadeniz ve Balkanlar'daki deniz ticaretindeki gcnden
yararlanarak, lkeleraras ticaretin finansmannda uzmanlayorlar
d. t 9 Ayn biimde, Ermeni sarraflarn ykseliinde de Ermeni cemaa
ti araclyla Avrupa'nn ticaret ve finans alaryla kurduklar balar
nemli rol oynuyordu. Ermeni sarraflar Osmanl brokrasisiyle de iyi
ilikiler iindeydiler. Ermeni sarraflarn nde gelenleri, brokrasi ile
Ermeni milleti arasnda araclk yapmaya baladlar. 1 9. yzyln ba
larnda Yunanistan'n bamszln kazanmasndan sonra, Ermeniler
daha da hzl ykseldiler. te yandan, tarada da pek ok sarraf, tica
retin ve vergi toplama srecinin finansmannda uzmanlamt.20
Sarraflara gereksinimi olan devlet, onlarn faaliyetini zendirmek
teydi. 1 760'lardan itibaren devletin mali durumu bozulurken, devlete
dorudan bor veren sarraflarn nemi artmaya balad. Avrupa finans
evreleriyle olan ilikileri sayesinde sarraflar, Osmanl devleti iin Av
rupa piyasalarndan ksa vadeli borlar bulmaya baladlar. Ayrca pek
ok sarraf, padiahn ve nde gelen Osmanl brokratlarnn kiisel
servetlerini ve finans ilerini ynetmeye baladlar. Ayn sarraflar, Fran
sz Devrimi'nden sonra stanbul'daki Fransz tccarlarnn yerlerini
alarak, polie ticaretinin neml br bohimn de ellerine geirdiler.
OSMM..
'<
i BORLANMA KURUMLARININ EVRiM
Bylece geleneksel para ve kredi ilerinde uzmanlaan sarraflardan, l

keleraras balantlarn kurmu, stanbul'da bir finans burjuvazisinin
ekirdeini oluturacak, byk lekli mali sermayedarlara dnt
ler. Bu kesim ilk bankalarn ancak 1840'larda kurabildi, ancak bu ta
rihten nce de Galata bankerleri olarak anlmaya baladlar.21
Yine bu dnemde, sarraf loncasnn nde gelen Ermeni yeleri
Darphane-i Amire'nin yneticilii gibi Osmanl devleti iinde en n
de gelen grevlere atanmaya baladlar. Darphane-i Amire 1 8 . yzyl
da para ilerinin yansra maliye alannda da nemli faaliyetlerde bu
lunmaktayd. Ancak Darphane-i A mire'nin yneticilii hem nemli
hem de tehlikeli bir grevdi. Bu grevi stlenen sarraflar, servetlerini
ve siyasal glerini artrmakla birlikte, mali ve zellikle de parasal bu
nalmlardan sorumlu tutulduklar iin, sk sk servetlerini kaybedebi
liyor, aileleri srgne yollanyor ve kimi durumlarda yaamlarn bile
yitire biliyorlard.
1 840'lara gelindiinde, Galata bankerleri olarak adlandrlan ma
li sermayedarlar artk Rum ve Ermenilerin yansra Yahudileri, Avru
pa'dan gelerek Dou Akdeniz blgesinde yerlemi olan Levantenleri
de kapsayacak biimde genilemiti. Baltazzi, Kamondo, Koronio,
Eugenides, Mavrokordato, Msrlolu, Ralli, Zarifi ve pek ok dier
ailenin Osmanl devleti iin Avrupa'da ksa vadeli bor bulma beceri
leri ve kapasiteleri bir hayli genilemiti. 1 847 ylnda, Th. Baltazzi ile
Fransz Devrimi'nden sonra Osmanl mparatorluu'na yerleen bir
Fransz banker ailesinden gelen ]. Alleon, Osmanl devletinin deste
iyle Osmanl mparatorluu'nda kurulan ilk banka olan Dersaadet
Bankas'n (Banque de Constantinople) faaliyete geirdiler.22
Galata bankerlerinin mali gc, 1 9. yzyln ortalarnda doruu
na ulat. Ancak bu arada devletin bte aklar ve bor alma gerek
sinimleri daha da hzl bymt. Bu nedenle devlet, uzun vadeli ge
reksinimlerini karlamak zere dorudan Avrupa mali piyasalarnda
bor aramaya karar verince, Galata bankerleri bakentte ve tarada
ubeler aan ve hatta yeni bankalar kuran Avrupa bankalarnn ve
bankerlerinin rekabetiyle kar karya kaldlar. 1 863 ylnda Fransz
ve ngiliz sermayesi tarafndan Bank- Osmani-i ahane'nin kurulma
syla birlikte, Avrupa mali sermayesi imparatorluk iinde bir hayli
glenmi oldu.
1 43
1 44 OSMANLI EKONOMSi VE KURUMR
Rakipsiz konumlarn kaybetmekle birlikte, Galata bankerleri ka

mu ve zel finans alanndan kolay kolay vazgemediler. Avrupal ma
li sermaye gruplaryla ortaklklara girerek ve yeni bankalar aarak fa
aliyet gstermeye devam ettiler. Bu yeni dnemde Osmanl devleti de
Avrupa mali piyasalarnda satt uzun vadeli tahvillerin arasnda, k
sa vadeli gereksinimleri iin Galata bankerlerinden yararlanmaya de
vam etti.23 1 875- 8 1 bunalm srasnda devlet nce d bor demele
rini srdremez duruma dp, daha sonra da Rusya ile etin bir sa
vaa tutuunca, Osmanl Bankas ve Avrupa piyasalar bor vermeyi
reddettiler. Bunun zerine tekrar Galata bankerlerine dnld. Bu
g dnemde, ounluu zaten Osmanl vatanda olan Galata ban
kerleri, Osmanl vatanseverlii zerine bir dizi slogan da benimseye
rek veya kullanarak, kendi gelimelerinde en nemli rol oynam
olan, bu kadim ve en byk mterilerine bor vermeyi srdrdler.24
Tai ve Enflasyon
1 770'lerden 1 840'lara kadar sk sk yaanlan savalar ve giriilen
reformlar nedeniyle, Osmanl maliyesi byk boyutlara varan bte
aklaryla kar karya kalmt. 1 820'lerde ve 1 830'larda en yksek
noktaya ulaan bte aklar karsnda devlet, vergi kaynaklar ze
rindeki denetimini artrmaya ve i borlanmaya arlk vermeye al
t. borlanmann devletin finansman ihtiyacn karlayamad d
nemlerde ise Osmanl devleti tai (para biriminin gm ieriini
azaltma) yoluyla ek gelir salamaya almtr. Osmanl tarihnin en
hzl taileri, reformcu ve merkeziyeti padiah il. Mahmud dne
minde ( 1 808-1 839) yaplmtr. Osmanl tarihinin en hzl enflasyonu
da il. Mahmud dneminde ortaya kmtr.25
Son Yntem: D Borlanma

1 9. yzyla gelindiinde hzla artan askeri harcamalar devletin ver
gi toplama gcnn tesine tamt, sava harcamalar i finans pi
yasalarnn gcnn tesinde kaynaklar gerektiriyordu. Osmanl b
rokrasisi d borlanma konusunda uzun sure tereddt etti. Ancak
1 854 ylnda, Krm Sava srasnda Osmanl devleti Avrupa mali pi-
OSMANLI DEVLETNN BORLANMA KURUMLARININ EVRM
yasalarnda uzun vadeli tahviller satmaya balad. Ksa bir sre iin
de de, d borlanma bte aklarna kar mcadelede bavurulan en
belirgin yntem konumuna geldi. Bu srecin erken aamalarnda, K
rm Sava srasnda, ngiliz hkmeti de Osmanl devletini destekle
di. Msr vergisinin yllk gelirinin d bor demelerine ayrlmas kar
lnda, ngiltere piyasaya karlan ilk Osmanl tahvillerini garanti
etti. Bundan sonraki yirmi ylda Osmanl devleti Londra, Paris, Viya
na ve dier Avrupa borsalarndan giderek daha ktleen koullarda
byk miktarlarda bor ald. Ancak bu sre iinde net olarak ele ge
en fonlarn hemen tm cari harcamalara ayrld. Sadece ok kk
bir blm, altyap yatrmlarnda veya bor deme kapasitesini art
racak dier alanlarda kullanld. 1 8 70'lerin balarna gelindiinde ar
tk d bor demelerini srdrebilmek iin yeni d bor bulmak ge
rekiyordu. Bor demelerinin kesintiye uramas veya durdurulmas
kanlmaz gzkyordu. Bylece Osmanl devletinin ilk d borlan
ma maceras ksa saylabilecek bir srede ok ar bir faturayla nok
talanacakt. Dyun- Umumiye ile sonulanan bu srecin, 1 840'lar
ncesindeki i finansmana ve tailere dayal yntemlerden daha
yksek maliyetler getirdii sylenebilir.
Sonu
Bu yazda Osmanl devletinin henz d borlanmaya balamad
yzyllarda mali glkleri amak iin i borlanma yntemleri geli
tirme abalarn ele aldk. Bu abalar sonucunda oluan i finans pi
yasas ile i borlanma enstrmanlarnn evrimini inceledik. Osmanl
devletinin dousundaki corafyada rastlanmayan, devletin i bor
lanmas srecinin ve ilgili kurumlarn geliiminin iktisat tarihilii
mizde yeterince deerlendirilemediini dnyoruz.
Osmanl devleti iin glklerle dolu bu yzyllarda devletin gelir
ve giderlerinin uzun dnemli bir dengeye kavuturulamamas byk
sorunlar yaratmtr. 1 9. yzyln ortalarna kadar Osmanl devleti fi
nansman glklerini imparatorluun kendi kaynaklarn kullanarak
amaya alm, ancak bu surete belirli bir istikrar salanamamtr.
zellikle sava dnemlennde ortaya kan mali ykn bar dnem
lerinde denememesi \eya hafifletilememesi, taileri gndeme getir-
1 45
1 46
OSMANLI EKONOMS VE KURUM...A R
mitir. Tai ve enflasyonlar ise devlete bor verecek ve gven esas

zerine kurulacak finans piyasalarnn glenmesini engellemitir. Ni
tekim i borlanma sreci ve i finans piyasalar zellikle 1 770-1 840
dneminde tai ve enflasyon yknn altndan kalkamamtr. Bu
zor dnemde uzun vadeli mali dengelerin kurulamamas nedeniyle i
borlanma alternatifi bir anlamda tketilmi ve Krm Sava ile bir
likte Osmanl devleti d borlanma srecini balatmtr. Ancak bt
e dengeleri 1 850'ler sonrasnda da kurulamam ve d borlanma
sreci 1 875-76 yllarnda demelerin durdurulmas, 1 8 8 1 ylnda da
Dyun- Umumiye daresi'nin kurulmas ile sonulanmtr.
XI
Osman l Zengin leri Servetleri ni Nas l

Kul lan yorlard ?*
Bu ksa yaz Osmanl tarihinin en zengin be-on kiisinin, birka

vezirin, padiah kznn ya da en zengin sarraflarn servetleri hakkn
da bilgi vermeyi amalamyor. Burada n sonularn sunmaya ala
cam projede, drt yz yla yakn bir zaman dilimi iinde ok sayda
kiinin servetine ilikin verileri, gen arkadalarmn da katksyla
topladm ve bunlar inceleyerek genel eilimlere ulamaya alaca
m.
Osmanl Tereke Kaytlar

Aratrmann temel kaynan Osmanl mahkeme kaytlarndaki
terekeler oluturuyor. Osmanl dneminde herhangi bir kii ldn
de, eer miraslar arasnda bir anlamazlk karsa veya miraslar
herhangi bir nedenle mahkemeden bir belge alma gereini duyduklaBu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt:
"Osmanl Zenginleri Serverlerin Nasl Kullanyorlard?", Active Dergsi, Osmanl
Bankas Bankaclk ve Finans Tarihi, Voyvoda Caddesi Toplantlar zel Eki, Kasm
Aralk 2001, s. 15-1"'.
1 48
rnda, kad len kiinin malvarlnn dkmn karrd. Bugn e

riye sicilleri olarak bilinen mahkeme kaytlarn kullanarak sadece
bakent stanbul'da deil, imparatorluun pek ok kentindeki mah
kemelerde kayda geirilen terekelere ulamak mmkn.
Mahkemelerin kentlerde olmas nedeniyle terekeler daha ok
kentli nfusun servetlerini yanstmakta. Ancak Osmanl dneminde
en byk zenginler zaten kentliler arasndan kmaktayd. Krlarda
oturan, tarmla geinen insanlar arasnda ok byk zenginlere rast
lanmyordu.
nce bir rnek olarak size nde gelen tarihilerimizden rahmetli
mer Ltfi Barkan'n bundan otuz yl kadar nce yeni harflere evi
rerek yaymlad bir tereke kaydn sunuyorum. Askeri snfndan,
yani bir devlet memuru olan bu kiinin malvarl, miraslarnn
1 641 ylnda kadya bavurmas zerine karlm. Dnemin koulla
rna gre bir hayli varlkl olan bu kiinin toplam 350 bin akelik ser
vetinin iinde ev eyalar, mutfak eyalar, iftlik hayvanlar, kleler,
cariyeler, bir miktar nakit ya da sikke ile alacaklar grlyor.
Ancak elimizdeki tereke kaytlarnn snrlarnn da altn izmek
gerekiyor. Hibir zaman bir tereke kaydnn o kiinin serveti hakkn
da kesin bilgiler verdiinden emin olamyoruz. Bu kiinin servetinin
bir ksm, kad nne getirilmemi olabilir. Baz dnemlerde kad
nne gelen servetler gerei daha ok, baz dnemlerde ise daha az
yanstyor olabilir. Bir kiinin lmyle, malvarl dkmnn kad
nne gelmesi arasnda, tahmin edebileceiniz gibi, eitli gelimeler
yaanabilir. rnein miraslar servetin bir blmn kendi arala
rnda anlaarak paylaabilirler. Kad nne gelen servetler acaba b
tn lenlerin rastgele bir rneklemesi midir, yoksa kadnn nne da
ha ok belirli trden kiilerin servetleri mi geliyor? Bu konuda da ke
sin birey sylemek ok zordur. Bu nedenle elimizdeki terekeler her
hangi bir dnemde lenlerin servetlerini gereki bir ekilde yanst
yor diye bir iddiada bulunamyorum. Terekelere bu biimde yakla
mak hatal olur.
Aratrmamzda alt mahkemenin kaytlarn inceledik : stan
bul'da 0unlukla askeri nfusun (devlet memurlarnn) ilerine ba
kan Surii'ndeki mahkeme, Galata ve skdar mahkemeleri ile An
kara, Kayseri ve Bursa mahkemeleri. Tipik ya da dramatik bulduu
OSMANLI ZENGNLER SERVETLERN NASIL KULLANIYORLARDI?
terekeleri seerek yaymlayan Barkan'n aksine, ben ok sayda tere

keyi inceleyerek ortalamay bulmaya altm. Bunun iin de tesadfi
yntem kullanarak, arivdeki her defterde 1/3, 115 veya 117 lik rnek
lemler kullanarak, her 3., 5. veya 7. terekeyi setim.
Makro Hedefli alma

Aratrmann banda biri makro, dieri mikro olmak zere iki
amacmz vard. Makro hedefimiz, servetlere bakarak Osmanl eko
nomisinde zaman iinde ne gibi uzun vadeli deiiklikler olduunu
ortaya karmakt. Mesela servetlerin artna bakarak, " 16. yzyl iyi
bir dnem", " 1 7. yzyl olumsuz" veya " 1 8. yzyl iyi" trnden ge
nel sonulara varlabilir mi diye dndk. Baka lkeler iin yapl
m aratrmalardan biliyoruz ki, ortalama servetler zaman ierisinde
artyorsa yaam standardnda da byk olaslkla bir dzelme vardr.
Ortalama servetler dyorsa bir gerileme olmas beklenebilir. nce
bunu aratrdk. 1560'tan itibaren 1 560-69, 1 600-1 609, 1 64049'dan 1 9 1 0'lara kadar her 40 ylda bir 10 yllk bir kesit alarak alt
mahkemenin kaytlarn bete birlik rneklemlerle inceledik. Bu alt
mahkemenin kaytlarnda her dnem iin topladmz servetlerin or
talama deerine baktk. Toplam olarak bini akn terekenin deerleri
ni karp, her dnem iin bunlarn ortalamasn hesapladk. Ortala
malarn yanltc olabilecei, birka ok zenginin o yl iin krk elli ki
ilik bir ortalamay ok yukarya ekebileceini dnerek ayrca
medyanlarm da belirledik.
Ancak alt mahkeme kaytlarndan ulatmz terekelerin ortala
ma ve medyanlarna baktmzda, Osmanl ekonomisinin uzun d
nemli eilimleri konusunda ok anlaml sonulara ulaamadk. Dev
let statistik Enstits tarafndan yaymlanan almamda oluturdu
um uzun dnemli tketici fiyat endekslerinden yararlanarak tereke
lerin ortalama ve medyan deerlerini enflasyonun etkisinden arndr
dmzda, dnemler itibariyle dzgn eilimler yerine ok byk dal
galanmalar ortaya kt. Bu sonuca bakarak, Osmanl ekonomisinin
uzun dnemli eilimleri hakknda salkl ve daha nceki bilgilerimiz
le bir lde tutarl sonulara ulamak mmkn gzkmedi. rnein
1 7. yzylda Ankara'da ortalama servetlerin ok yksek deerlere
1 49
1 50
ulamasnn, Ankara'nn imparatorluun en zengin kentlerinden biri

olduu anlamna gelmediini, ortaya kan yanltc tablonun stan
bul ve dier kentlere kyasla Ankara'da daha zengin kiilerin servetle
rinin kad nne gelmesinden kaynaklandn dnyoruz. Ayrca
tm kentlerde grlen bir dier eilimin, servetlerin enflasyondan
arndrlm ortalama ve medyan deerlerinde zaman iinde grlen
genel dn de Osmanl ekonomisindeki genel bir gerilemeden de
il, kad nne karlan servetlerden zaman iinde daha fazla mal ka
rlmasndan kaynaklandn dnyoruz. te yandan, askeri sn
fn servet ortalamasnn 1 6 . ve 1 7. yzylda ok yksek seviyedeyken,
sonraki yzyllarda dmesinin, sadece servetlerin artan bir blm
nn karlmasndan kaynaklanmadn; askeri snfn giderek gc
n yitirmesinin ve en zenginlerin artk baka toplumsal kesimler ara
sndan kmasnn da bu sonuta etkili olduunu dnyoruz.
Ksacas, almann makro boyutunda ortaya kan ilk sonular
bizi daha nce umduumuz noktaya ulatrmad. Terekelerin ekono
minin uzun dnemli eilimlerinin ortaya karlmas amacyla kulla
nlma potansiyelinin snrl olduunu gsterdi. Herhangi bir kentte
belli bir dnemde len insan saysyla, ayn dnemde ayn yerde ka
ytlara geen tereke saysn karlatrdmzda, terekelerin toplam
lmlere oran pek ok kez yzde 1 O'un altnda kalmaktadr. Bu du
rumda ortalama ve medyanlara bakarak genel eilimler hakknda id
dial eyler sylemek kolay olmayacaktr.
Mikro Amal alma

Aratrmamzn bir dier amac da Osmanl zenginlerinin servet
lerini nasl kullandklarn incelemekti. Bu amala tereke kaytlarn
yine 40 yllk aralklarla derledik ve kullandk. Makro hedefli al
mada bete bir rneklemlerle ortalama ve medyanlar izlerken, mikro
hedefler iin her zaman dilimi iin en zengin yzde 1 O ve en zengin
yzde 5'lik kesimleri belirleyerek, bu kesimlerin servetlerini ayrntl
olarak inceledik. Her dnem iin en zengin yzde 1 O ve en zengin
yzde S'e girebilmek iin gereken deerleri ake ya da kuru olarak
saptadktan sonra, arive geri dnerek bu byklkteki servetlerin
dkmlerini kardk.
rnein, 1600-1 609 zaman diliminde stanbul' da askeri snfn

ilerine bakan Surii mahkemesi kaytlar incelendiinde, en zengin
yzde l O'luk dilime girenlerin servetlerinin 150 bin akenin zerinde
olduu, en zengin yzde 5'lik dilime girenlerin ise servetlerinin 270
bin akenin zerinde olduu grlyor. Bu kiiler arasnda servetleri
1 milyon akeyi aanlar da bulunuyor. Bu kiilerin servetlerinin b
ykln yaklak olarak bugnk fiyatlarla da ifade etmek mm
kn. Daha nceki projede stanbul kenti iin oluturduumuz tketi
ci fiyatlar endeksi sayesinde, her zaman diliminde bir akenin satn
alm gcnn bugnn fiyatyla ka dolar ya da ka Trk Lirasna
eit olduunu hesaplayabiliyoruz. rnein 1 600-1 609 diliminde en
byk terekelerden birine sahip olan Cafer'in 1 milyon akelik serve
tinin bugnn fiyatlaryla yaklak olarak 300 bin dolar olduunu
syleyebiliriz. te yandan, elimizdeki rneklem iinde 1680'li yllarn
en zengin kiisi olan Yusuf'un serveti ise 9 milyon 800 bin ake mer
tebesinde. Bu miktar bugnn fiyatlaryla 2 milyon dolara eittir.
(bkz. Tablo 1 ).
almann bir sonraki aamasnda ise bu servetlerin nasl kulla
nldn, hangi alanlara yatrldn belirlemeye yneldik. Her tereke
iin toplam miktarn alt-kmeler arasndaki dalmn hesapladk.
Birinci alt-kmeyi ikamet edilen mekan erevesinde kalan ev eyas,
mcevher, kle ve ev olarak belirledik. Dier evler ve arsalar, dkkan,
iftlik ve hayvanlar ise "yatrm" alt-kmesi altnda topladk. n
c alt-kmeyi ise nakit ve alacaklar oluturuyor. En zengin yzde 5 ve
yzde l O'luk terekeleri 1 600- 1 609 zaman diliminden balayarak in
celediimizde, u sonulara vardk :
Zenginler servetlerinin nemli bir kesimini ev ve evleriyle ilgili
alanlara harcyorlard. Ev eyas, mcevher, kle ve iinde oturulan
konuta yaplan harcamalar zaman iinde dalgalanmalar gsterse de,
en zenginlerin servetlerinin genellikle te birden daha byk bir b
lmn kapsyor. kinci yzde 5'lik kesimin bu alandaki harcamala
rnn orannn en yukardaki yzde 5'lik kesimden daha yksek oldu
u dikkat ekiyor.
Yatrm bal altnda toplanan, dier gayrimenkul, dkkan, ift
lik ve hayvana harcanan blm ise yine yldan yla deimekle birlik
te servetlerin yaklak olarak yzde l O'luk blmn kapsyor. En
1 51
1 52 OSMANLI EKONOMS VE KURUML.ARI
TABLO 1. stanbul'da En st Yzde 'lil< Dilimdeki Zenginlerin Servetlerinin
Tarih
Servetin
Bykl
(ake)
Ev Eyas
1
Ortalama
Yzde
408.526
1 00,0
109.966
26,9
28
Ortalama
Yzde
932.347
1 00,0
208.085
22,3
23
Ortalama
1 .042.833
Yzde
1 00,0
205.8 14
1 9,7
Akenin
Satn Alma Gc
Incelenen
Tereke Says
1 Ake ..
0,30 Amerikan dolar ( $ )
(2000 yl itibariyle)
22
1 640-02
1 Ake =
0,35 $
1 680-02
1 Ake =
1 600-2
0,20 $
Ayrntlar iin metne baknz.
zengin yzde 5'lik ve ikinci yzde 5'lik kesim arasnda bu konuda da

farkllk grlyor: rnein 1 600 ylnda ilk yzde 5'i oluturan ke
sim servetlerinin bete biri kadarn bu tr yatrmlara harcarken,
ikinci yzde 5'te bu oran sfra ok yakn. Dikkat eken bir dier ei
lim de yatrm alanndaki harcamalarn yllar iinde nemli bir d
gstermesi. Askeri snf terekeleri iinde yatrm alanndaki harcama
larn zaman iinde azalmasnn bir nedeni askeri snfn iktisadi ve
toplumsal gcn yitirmesi. Ancak bundan da nemli olarak, bu tr
mallarn kad nne gelmeden miraslar tarafndan paylaldn ve
bu eilimin zaman iinde glenmi olabileceini dnyoruz.
Son ve belki de en nemli olarak, en zenginlerin servetleri ierisin
de nakit (para-sikke olarak tutulan miktarlar) ve alacaklarn ok b
yk bir yer tuttuu, yine yllar ve birinci ve ikinci yzde 5'lik kesim
itibariyle deimekle birlikte, servetlerin genellikle yars kadar bir b-
Dalm, 1600-1680
Ev
4
D ier
Gayrmenkul
5= 6+7+ vd.
Dkkan
iftlik
Hayvan
Nakit
Alacaklar
Hata
36.187
8,9
42.067
1 0,3
1 3.648
3,3
1 5.233
3,7
5.221
1,3
48.952
12,0
105.485
25,8
"'.894
1,9
1 32.845
14,2
54.400
5,8
0,0
6.133
0,7
2.217
0,2
282.""20
30,3
1 59.853
17,1
43.120
4,6
42.613
58.378
5,6
1 8.972
3 8.000
23.323
1 59.554
433.526
1,8
3,6
2,2
15,3
41,6
5.836
0,6
4,1
lmnn nakit ve alacak olduu grlyor. Zenginlerin servetlerinin

nemli bir blmn bor vererek iletmi olmalar, slam'n faizi ya
saklamasna karn Osmanl toplumunda eitli adlar altnda faizle
bor verme iinin ok yaygn olduunu gstermekte. slam'n faiz ya
san ciddiye alp da btn likit pozisyonunu nakitte tutan ve hi
bor vermeyen zenginler var m diye servetlere tek tek baktmzda,
btn nakit varln sikkeler halinde tutan kiilerin saylarnn ok s
nrl kald grlyor. ( bkz. Tablo 1 ) .
almann b u ikinci aamasnda en zenginlerin servetlerinin in
celenmesi ile ortaya karlan tabloyu yle zetlemek mmkn: Her
kes servetinin bir ksmn ev, mcevher, kle, ev eyas eklinde tutu
yor. kincisi, en zenginler, gayrimenkul art tarm arlkl yatrmlara
yneliyorlar. Son olarak da, gc yeten hemen herkes servetinin geri
kalan ksmn nakitle ve bor vererek deerlendiriyor. Bu sonular as-
1 53
lnda artc deildir, beklenenlerle uyum iindedir. Fabrikalarn, b

yk miktarda sanayi yatrmlarnn olmad, yatrm enstrmanlar
nn henz fazla gelimedii, tarm arlkl bir ekonomide bundan da
ha farkl bir sonu beklememek gerekir.
Sonu olarak, servetler zerine yaptmz bu almann biri
makro dieri mikro olmak zere iki boyutu vardr. Bu aamada mak
ro sonular pek yararl gzkmemekte; ancak mikro sonular bir
hayli retici ve yararl buluyoruz. almann bu erken aamasnda
pek ok metodolojik ve ampirik zorluklar ve eksikliklerle kar kar
yayz. Ancak bu glklerin bir blmnn zaman iinde daha derin
lemesine incelemelerle alabileceini umuyorum. nmzdeki d
nemde Osmanl'nn zenginliine, servetlerine sadece kendi iinde bak
makla yetinmemeli, ayn dnemdeki dier toplumlarla karlatrma
lar yapmaya cesaret etmeliyiz.
Xll
Osman l mparatorl uu 'nda ve

Avru pa'da cretler, 1 489- 1 9 1 4*
(Sleyman zmucur ile birlikte)
ktisatlar ve iktisat tarihileri, son yirmi ylda, farkl lkelerin ki

i bana retim ve gelirlerini belirlemek ve "liderler" ile "takipileri"
arasndaki farklln gsterdii eilimleri irdelemek iin hayli aba
gsterdiler. ! Bugn byk olduunu bildiimiz bu farkn, sz konusu
iki lke grubunun iktisadi byme kaytlar izlendiinde, Sanayi Dev
rimi ve modern ekonomik byme ncesinde daha kk olduu ya
da hi varolmad sonucuna varyoruz. Angus Maddison'n son d
nemde yapt bir alma, 1 820'de bir farkn varln doruluyor.
Ayrca, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki farkn, genel
olarak, sadece 1 820 ile 1 9 14 yllar arasndaki Sanayi Devrimi dne
minde deil, 1 9 1 4 ile 1 950 yllar arasnda da artn reniyoruz.2
Ancak, 1 820'den nceki dneme ilikin bilgilerimiz bir hayli snrlBu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt:
"Real Wages and Standards of Living in the Ottoman Empire, 1489-1 914", The
]ournal of Economic History, c. &2, 2002, s. 292-3 2 1 .
Bu makale ABD ktisat Tarihi Dernei tarafndan 2001-2002 yl "En yi Makale
dl"ne layk grlmtr.
1 56
dr. Aradaki fark 1 750'de ne kadard acaba? Ya l600'de ve 1500'de?

Bu sorular, ister istemez, sadece Bat Avrupa'dakilerin deil, ayn za
manda bugnn gelimekte olan lkelerinin erken modern dnemde
ki kii bana gelir eilimleri, retkenlikleri ve kurumlar ile ilgili yeni
sorularn domasna yol ayor.
Az sayda lkeyi bir yana brakrsak, 1 820 ncesi dnem iin kii
bana milli gelir tahmini yapmak zordur; yaplsa da, bunlar gvenilir
deildir. Dahas, gelimekte olan lkeler iin, 1 870 ncesindeki her
hangi bir dnemle ilgili olarak da ayrntl tahminler yapmak mmkn
deildir. Kii bana gelir ya da yaam standard dzeyleri arasndaki
farklar incelemek iin alternatif bir yaklam da, belirli alanlardaki,
szgelimi kentlerdeki dz ve vasfl inaat iilerinin reel cretlerinin ya
da cretlerinin satn alma gcnn karlatrlmasdr. zellikle Birin
ci Dnya Sava'ndan nceki dnem iin, reel cret verileri kii bana
milli gelir tahminlerine gre ok daha salkldr ve daha fazla sayda
lke iin eriilebilir niteliktedir. Aslnda, gelimekte olan lkelerdeki
yaam standardna ilikin olarak, 1914 ncesi iin deilse de 1 870 n
cesi iin, sreklilii olan neredeyse tek veri, reel cret dizileridir. Ksa
cas, ok yakn gemi bir yana braklrsa, reel cretler, gelirler konu
sunda en gvenilir bilgi kayna olma niteliini koruyor.
Herhangi bir anlamda "milli" olarak nitelenemeseler de, kentsel
reel cret dizileri birok blge iin mevcuttur ve bu dizilerde ayn l
ke ierisinde byk blgeleraras farklar gzlenmemektedir. Yine de,
reel cret dizileri geerli itirazlara aktr. Bir cretin, emek gelirlerini
yeterince temsil ettiini kabul etsek de, sermaye ve toprak gelirlerini
de ieren kii bana geliri tam olarak temsil ettiini syleyemeyiz.
retim faktrlerinin toplam gelirler iindeki paylarnn zamanla ve
bir toplumdan dierine byk deiiklikler gstermesi, uzun sreli ve
karlatrmal analizleri daha da karmaklatryor. stelik, hane
halk geliri, genellikle istihdam dzeyindeki ve erkeklerin, kadnlarn
ve ocuklarn igcne katlm oranlarndaki deiiklikler ve en
nemlisi piyasa-d gelirler tarafndan belirleniyordu.
Yine de bu sorunlar cretlerle yaam standard arasndaki tarihsel
ba ortadan kaldrmyor. Reel cretlerdeki bir gerileme, her iinin
payna daha az tketim mal dmesi anlamna geldiinden ya da al
lagelen mal sepetine sahip olmak iin daha fazla emek harcanmas
OSMANLI MPARATORLUGU'NDA VE AVRUPA'DA CRETLER
gerektiinden, hane halknn refah dzeyini aa ekiyordu. Bu ne

denle cretler dnce hane halk, tketiminden, piyasa-d gelirin
den, bo zamanndan ya da bir biimde bu nn bir bileiminden
vazgemek durumunda kalyordu.3
Ge ortaa ve erken modern dnemlerde reel cretlerin uzun d
nemli eilimlerine ilikin bilgilerimizin byk bir blm, 1 929'da
kurulan lnternational Scientific Committee on Price History (ISCPH)
yelerinin kapsaml aratrma abalarna dayanmaktadr. ISCPH ve
rilerini ierenler de dahil olmak zere, bugne kadar yaplm reel c
ret almalarnn ok byk bir blm Bat ve Orta Avrupa ile ilgi
lidir.4 Bu konudaki en nemli proje, E. H. Phelps Brown ile Sheila
Hopkins'in, Gney ngiltere iin 1264'ten balayan yedi yzyllk d
neme ilikin fiyat ve cret dizilerini oluturduklar almadr. Onla
rn vard sonular, uyandrd ktmserlik bakmndan dikkat e
kicidir. Brown ve Hopkins'in dizileri cretlerde uzun dnemli dalga
lanmalarn varln doruluyor ama kentsel reel cretlerde, 1 5 . yz
yldan 1 9. yzyln ortasna kadar hibir ilerleme olmadn gsteri
yordu.s Ancak, son yllarda, Bat Avrupa'nn birok blgesinde, Sana
yi Devrimi'nden nce verimliliin, yaam standartlarnn ve kii ba
na gelirin artmakta olduuna ilikin bir hayli kant olumutur.b Bu
nedenle, aratrmaclar son yllarda, reel cretlerin tarihini yeniden
saptamak iin bir yandan eski dizileri gzden geiriyor, dier yandan
yeni diziler oluturuyorlar. Ayrca, kentlerdeki inaat iilerinin reel
cretlerinin nfusun genelinin yaam standard iin ne lde gster
ge olabileceini; eldeki verilerle yaam standartlarn daha iyi yans
tan endekslerin oluturulma olanan tartyorlar. Mesleki yapdaki
ve gelir dalmndaki deiiklikler, Sanayi Devrimi ncesindeki yz
yllarda Bat Avrupa'da kii bana milli gelirler ile reel cretler ara
sndaki makasn almasna neden olan iki nemli ve balantl neden
olmutur. Dier bir deyile, o dnemde inaat iilerinin cretleri or
talama gelirlere gre azalm olabilir. Ayrca, yine o dnemde, hane
halklar cretlerdeki artlar sayesinde deil, igc arzn artrarak ya
da daha fazla alarak da gelirlerini ykseltmi olabilirler.7
Bat Avrupa ile ilgili zengin bir bilgi birikimimiz var; oysa Avru
pa'nn evresi ve dier ktalarla ilgili olarak, bugne kadar ok az sa
yda reel cret dizisi oluturulabilmitir. Balkanlar ve Karadeniz'den
1 57
1 58
balayarak, Anadolu zerinden Suriye, Mezopotamya, Basra Krfezi,

Msr ve Kuzey Afrika'nn byk bir blmne kadar uzanan Os
manl mparatorluu, 1 6 . yzyln balarndan Birinci Dnya Sava
'na kadar, uluslararas ticaretin kavak noktalarn tutmutu. 17. ve
1 8 . yzyllarda doruk noktasna ulatnda, nfusu 30 milyonu ge
miti. Birok etnik unsuru barndran bu byk imparatorluu bu ka
dar uzun sre ayakta tutabilmi olan iktisadi kurumlarn, iktisat ta
rihilerinin ilgisini ekmesi beklenirdi. Ne yazk ki, iktisat tarihileri
bu byk imparatorluun toprak rejimini, imalathanelerini, ekonomi
politikalarn ve sradan erkekleri ile kadnlarnn gnlk yaamn
uzun yllar grmezden geldiler. Sonuta, Osmanl mparatorluu'nun
uzun mrll, ou insan iin aklanamayan bir durum, hatta bir
muamma olarak kald.
Alt yzyllk yaamnn byk bir blm iin Osmanl Devleti'ni
brokratik bir tarm imparatorluu olarak nitelendirmek en dorusu
olur. Bu devletin iktisadi kurumlar ve politikalar, byk lde,
merkezi brokrasinin nceliklerine ve karlarna gre biimlenmitir.
Son dnem tarihilii Osmanl mparatorluu'nun, 16. yzyldan
sonra, geri dnlmez bir biimde gerilemi olduu tezini reddediyor.
Tam tersine, Osmanl devleti ve toplumunun, Avrasya'nn 1 7. yzyl
dan 1 9. yzyla kadar deien koullarna hatr saylr lde uyum
gsterdii vurgulanyor. Merkezi devlet, yz yze geldii birok teh
dit ve tehlikeyi, pragmatizm, esneklik ve bakaldran toplum kesimle
rini u veya bu ekilde devletin iine ekme yntemiyle amay baar
mt. Osmanl devleti, sadece askeri teknoloji ile deil, ayn zamanda
mali, finansal ve parasal kurumlarla ilgili olarak da bir hayli esneklik
gstermiti. 1 770'lerden 1 830'lara kadar olan dnemde, Avrupa ve
Asya'daki adalarnn ou zlp dalrken, Osmanllar, sava
lara ve i atmalara ramen, gl bir merkezi devlet ve her alanda
deil, belirli alanlarda deien kurumlaryla ayakta kalarak modern
dneme ulaabildiler.
Daha 1 9 . yzyla gelmeden nce, Osmanl ekonomisi, Akdeniz ve
Balkanlar zerinden ticaret yoluyla Avrupa'ya iyice balanmt. im
di, son dnemdeki almalar sayesinde, Osmanl mparatorluu'nda
ki iktisadi faaliyetlerin uzun dnemli eilimlerine ilikin olarak bir
miktar bilgiye sahibiz. ktisat tarihilerinin ou, 1 6. yzyln, en
OSMANLI MPARATORLUGU NDA VE AVRUPA'DA CRETLER
azndan imparatorluun merkez blgeleri iin, demografik ve iktisadi

byme dnemi olduu konusunda hemfikirdir. Buna karlk, impa
ratorluun birok blgesinde nfusun ve faaliyetlerin duraklad ya
da geriledii 1 7. yzyl, bir " bunalm ve ksmi iyileme" dnemi ola
rak nitelendirilmitir. Daha nceki varsaymlarn tersine, 1 8 . yzyln,
1 770'lerden itibaren savalar, mali skntlar ve enflasyonla birlikte
sona erecek bir bar, istikrar ve iktisadi byme dnemi olduu da
ortaya konulmutur. 1 850 ile 1 9 1 4 arasnda genel eilim, ortalama
gelirlerin yeniden ve snrl ykselii ynnde olmutur. Ancak, farkl
zaman aralklar iin salanan deerli veri birikimine ramen, Os
manl mparatorluu'nun deiik blgeleri ya da btn iin,
1 91 4'teki kii bana geliri 1 750, 1 600 ya da 1500'dekiyle karlatr
ma olanandan hala yoksunuz.8
Bu almada, ok sayda ariv belgesinden yararlanlarak, 15.
yzyln sonlarndan Birinci Dnya Sava'na kadar olan dnem iin,
stanbul ve imparatorluun iinde yer alan Belgrad, Selanik, Edirne,
Bursa, am ve Kuds kentlerindeki dz ve vasfl inaat iilerinin c
retlerinde grlen uzun dnemli eilimleri belirledik. Bu eilimler,
Osmanl ekonomisinin uzun dnemli performansnn kavranmasna
nemli katklarda bulunacaktr. Sonra bu fiyat ve cret dizileri, ayn
dnemlerde Avrupa kentlerinin fiyat ve cret dizilerinin oluturduu
daha geni bir ereveye yerletirilecektir. Bu karlatrma, bize erken
modern dnemdeki yaam standartlar ve iktisadi byme eilimleri
iin nemli kantlar sunacaktr. Ayrca, gelimi ve gelimekte olan l
keler arasndaki reel cret farkllnn kaynaklar ve geliimine de
nemli lde k tutacaktr.
Fiyatlar
Kaynaklar ve Yntemler
1 5 . yzyldan 20. yzyla kadar stanbul ve imparatorluun nde
gelen dier kentlerindeki fiyatlara ilikin almamzn sonularn
zetleyerek balayalm. Bu endekslerle ilgili ayrntlar Ek'de sunul
maktadr. Fiyat almamzda, stanbul'daki Osmanl arivlerinde bu
lunan fiyat listeleri ve 6 binden fazla hesap defteri zerinden derlenen,
1 59
1 60
OSMANLI EKONOMiS VE KURUMLA-
temel gda mallarna ve dier mallara ilikin fiyat verilerinden yarar

lanld. lk aamada, ayr gda fiyat endeksi oluturuldu. Bunlar
dan ilkinde, irili ufakl birok vakf ve bunlarn imaretleri tarafndan

denen fiyatlar; ikincisinde, Topkap Saray mutfann (Matbah-
Amire) hesap defterleri; ncsnde ise, bakentte temel ihtiya
maddelerine konan narhlar esas alnd.9
Bu endekslerde, kalite farkllklarnn etkisini en aza indirmek iin,
mmkn olduunca standart mallar kullanlmtr. Endekslerin herbi
rinde, un, pirin, sadeya, bal, koyun eti, nohut, st, yumurta ve zey
tinya gibi, saylar sekiz ile on arasnda deien temel gda mallar
nn fiyatlar yer almaktadr. Her maln endeks iindeki arl, o ma
ln ilgili kurumun toplam harcamalar iindeki arlna oranl ola
rak hesaplanmtr. Bu arlklar her yl iin sabit tutulmutur. Her
hangi bir ylda bu mallardan birinin veya birkann fiyatlarnn bu
lunamad durumlarda eksik fiyat deerleri, eldeki dier fiyatlara
regresyon tekniklerinin uygulanmas yoluyla belirlenmitir.
Bu gda endeksinin gsterdii orta ve uzun dnemli eilimler bir
birine olduka yakndr. Ayrca, Osmanl arivlerinde bulunan, yksek
devlet memurlarnn haneleri iin yaplan almlar gsteren hesap def
terleri de perakende gda fiyatlarnda benzer uzun dnemli eilimlere
iaret etmektedir. o Narh fiyatlarnn, bireysel tketiciler tarafndan
denen fiyatlarn yansra saray ve vakflarca denen fiyatlarla da bir
likte hareket etmesi, devlet mdahalesinin zellikle orta ve uzun d
nemde fiyatlar deitirmediini dndryor. Bu durum, devletin
ekonomik sorunlara yaklamndaki pragmatizmi de gsteriyor. Tarih
iler, kentsel alanda narhn srekli olarak uygulanmasn ve dayatlma
sn, geleneksel dzenin korunmas amacn gden Osmanl mdahale
ciliinin ve katlnn tipik bir rnei olarak tartageldiler. Oysa, Os
manl'nn 16. yzyldan sonra, ekonomik sorunlar karsnda mdaha
leciliin snrlanmas konusunda gitgide daha fazla bilinlendiine ili
kin olarak elimizde bir hayli delil bulunuyor. Osmanllar zaman iin
de piyasalarn gereklerinden sapan narhlarn uzun sreli olarak daya
tlamayacan rendiler. Bu nedenle, mdahalecilikte gitgide daha
fazla seici olmaya baladlar. Narh uygulamalar ncelikle bakentin
ve ordunun iaesini salamak amacyla ve belirli rnler iin kullan
lr oldu. Belki daha da nemlisi, narhn 1 7. yzyln ilk yarsndan son-
ra, sreklilik gsteren bir politika deil; sava, bakentin iaesinin te

mininde sorunlarla karlalmas ya da parasal istikrarszlk gibi ola
and durumlarda bavurulan bir ara haline gelmi olmasyd. An
cak, 1 789 ile 1 850 yllar arasnda mali ve parasal skntlarn ve fiyat
istikrarszlnn artmas sonucunda, narhlar bir kez daha Osmanl
kent hayatnn ayrlmaz bir paras haline geldi. 1 1
Narhlar, saray v e vakflarca denen fiyatlarla birlikte hareket etse
de, narhlarn resmi nitelikte ya da devlet denetimindeki fiyatlar yan
stt dnlerek, bu almada daha ok imaretler ve vakflarca
denen fiyatlar dikkate alnd. Tutarllk kaygsyla, narh fiyatlar ve
yksek devlet memurlarnn hanelerince denen perakende fiyatlar
son endekse dahil edilmedi.
Listemizdeki gda mallarnn ou iin, fiyat gzlemleri eriilebilir
lik ve nitelik asndan zaman ierisinde deiiklik gsterdiinden,
1 860'a kadar olan 400 yllk dnem be alt dneme ayrlm; endeks
ler herbiri iin ayr ayr hesaplanmtr. Her alt dnemde, veri yeter
sizlii nedeniyle kimi mallar endeksin dnda tutmak zorunda kal
dk. Endekse giren mallarn arlklar sabit tutuldu.
Ortalama kentli tketicinin harcama alkanlklar dikkate alna
rak, gda mallarnn toplam endeks iindeki arl yzde 75 ile 8 0
arasnda tutulmutur. eitli gda mallarnn endeks iindeki arlk
lar ise kullandmz hesap defterlerindeki almlarn miktarlarna ve
toplam gda harcamalar iindeki paylarna gre belirlenmitir. Gze
arpan iki rnei belirtecek olursak; ekmek fiyatlar ile ilgili uzun
dnemli dizilerin olmad durumda, unun (genellikle beyaz un) ar
l, fiyatlardaki dalgalanmalara bal olarak, gda harcamalarnn
yzde 32'si ile 40' arasnda, toplam harcamalarn ise yzde 24' ile
32'si arasnda deimektedir. Koyun etinin toplam btedeki pay ise
yzde 5 ile 8 arasnda deimektedir. zel hanelerin gda mallar
harcamalarnn imaretlerden daha farkl bir bileim gsterdii d
nlebilir. Ancak bu aamada zel hanelerin ya da kiilerin gda mal
lar harcamalar ya da sepetleri hakknda elimizde fazla bilgi bulun
muyor.
Aada, alt dnemlerde en sk olarak kullanlan sepete giren gda
mallar ve bunlarn gda mallar sepeti iindeki greli arlklar veril
mektedir :
1 61
1 1 kile un (bir stanbul kilesi = r litre; bir stanbul kilesi un

20,5 okka; bir okka 1 .280 gram),
4 kile pirin (bir stanbul kilesi pirin = 10 okka),
9 okka sadeya,
13 okka bal,
40 okka koyun eti,
0,2 kile nohut
5 okka zeytinya.
Ayr ayr mallarn arlklarnn sabit tutulmasnn nemli bir nede

ni, farkl zamanlar iin tketici btelerine eriilememi olmasdr. O
yzyllar boyunca ortalama gelirlerdeki artlar snrl olduundan, t
ketici btesindeki mal bileiminin ok az deiiklik gstermi olmas
muhtemeldir. Ancak, kimi durumlarda, fiyatlar daha hzl artan mal
lar fiyatlar greli olarak den mallarla ikame edilmi olmaldr. Bu
nedenle, bizim sabit arlkl endeksimiz, aada tartlaca zere,
uzun dnemli fiyat artlarn olduundan yksek gstermi olabilir.
almann ikinci aamasnda, endekslere, eitli kaynaklardan
(en nemlisi, sarayn hesap defterlerinden) elde edilen gda dndaki
kalemlerin fiyatlar eklendi. Bu mallar sabun, odun, kmr ve ividir.
Ayrca, Topkap Saray'na ait defterlerden, iki tr ynl kuma (yerli
uha ve ngiltere'den ithal edilip Londrin ad verilen uha) iin ayrn
tl bir dizi oluturuldu. Gvenilir ynl kuma fiyatlarnn dzeyi ve
uzun dnemli eilimi, bunlarn sradan insanlarn giydii trden ey
ler olmadn, yksek gelir gruplarnn satn ald pahal kumalar
olduunu gsteriyor.12 Bu nedenle, kuma fiyatlar 1 860'a kadar en
dekse dahil edilmemitir. Birok farkl kuma trne ilikin fiyat veri
leri toplanm ancak bunlardan uzun sreli diziler oluturmak mm
kn olmamtr. Tketici fiyatlar endeksinde ev kirasna da yer ver
mek gerekirdi; ancak, bu alanda yeterli dizilere ulamak bu aamada
mmkn gzkmyor.
Hasat koullar, ulam zorluklar, savalar ve kimi baka etkenler
nedeniyle, modern dnem ncesinde fiyatlarn yldan yla byk dal
galanmalar gsterdii bilinir. Oysa bizim almalarmzda kulland
mz veriler ve yntemler yldan yla dalgalanmalar azaltc ynde
sonu verdi. Birinci olarak, devletin bakent ekonomisine mdahale-
OSMANLI MPAf1ATORLUGU
DA VE AVRUPA'DA UCREllEH
s i n i n fiyatlar uzun dnemde etkilemese bi le, ksa vadeli d a l ga l a n m a

l a r azaltm olmas beklen mel i dir. kinci olarak, orta v e ze l l i k l e d e
b yk vak flarn ded i k leri fiyatla rn sradan tketiciler i n dedi k leri
fi yatl a rdan daha az dalga l a n dklar sylenebi l i r. nk orta ve byk
lek l i kurumlarn tcca rlarla ve mal getiren araclarla uzun vadeli
bagl a n t l a r olmas beklen i r. nc o l a rak, a riv belgeler i nden derle
nen fiyat verileri n i n b i lgisayar ortamna ge i r i l mesi aamasnda, her
hangi bir y l da sadece bir m a l n fiyatnn nceki yla ora nl a yzde
1 OO'den fazla a rtt veya yzde 50'den fazla dt durumlarda,
eer yen i fiyat dzeyi daha son raki y l l a rda tekrarla n ma m sa, defter
k aytla r nda h ata yaplm olabilecei dn lerek, sz konusu fiyat
verileri k u l l an l mam tr. Ayn y lda b i rden fazla m a l n fiyatnd bu
tr a rtlarn grld d u r u m l a rda ise veriler endekse dahil edi l m i
tir. Bu uygulama hatal kaytlarn endeksi sa ptrmas n engel lem itir.
Ancak ayn uygul a m a , kan lmaz olarak, az sayda da olsa gerek fi
yatn endeks d brak l masna yol amtr. Yukarda sz edilen ne
denlerle, o l uturulan tketici fiyatlar endeks i n i n orta ve uzun vadeli
deerleri gvenle k u l l a n l abilir. Buna kar l k , endeksin orta ve uzun
dnem li ei l i m l eri ne k yasla, k sa dne m l i, ya d a y l l k dalga l a n m a l a
rna daha ihtiyatl y a k l a l m as uygun olur.
1 8 60- 1 9 1 4 a rasn daki dnemde vakf, saray mutfa ve narh k ay
n a k larndan elde edi len fiyat gzlem leri ok s n rl d r. Bu son dnem
iin stanbul Zah i re Borsas ' n n aylk toptan fiyatlar k u l l an l m
t r. Bu fiyatl ar temel a l a n endeksler, daha sonra, perakende fiyat l a r ve
1 8 60- 1 8 62 i l e 1 9 1 3 - 1 9 1 4 dnemleri ndek i Zah i re Borsas fiyat l a r n
d a n yararlan l arak, d a h a nceki dnem leri n endeksleriyle balant
l a n d r l m t r.
Sonular
Bylel i k le, (,n eydou Avrupa ve Dou A kden i z blgesi n i l k
k e z olara k , d rt buuk yzyla va ran b u uzun dnemin ayrnt l fiyat
d i z i le r i n i e l de etm i olduk. Son ular m z b i ze fiyatla rn 1 46 9 'dan B i
r i n c i D n y a Sava ' na k adar ya k l ak ola rak 3 00 kat arttn gste
riyor. Bu topl a m a rt, ortalama olarak ylda yzde 1 ,3 ' 1k bir a rt
h z a n l a m n a geliyor. Endeksler, stanbul'un 1 6 . yzy ln balarndan
1 63
1 64 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR
1 7. yzyln sonlarna kadar fiyatlarn yaklak yedi kat artt nem

li bir enflasyon dalgas yaadn da gsteriyor. Bu dnem genellikle
1 6 . yzyldaki Fiyat Devrimi ile ilikilendirilir. Ayn fiyat endeksleri,
1 770'lerde balayan ve 1 860'lara kadar sren, fiyatlarn 25 kat artt
ok daha gl bir enflasyon dalgasna da iaret ediyor. Bu fiyat ar
tlarnn byk bir blm, 1 780'lerde balayan tailerle balant
ldr ve reform yanls padiah il. Mahmud ( 1 808-39) dneminde iv
me kazanmtr. Buna karlk, genel fiyat dzeyi 1 690'dan 1 760'a ve
1 860'tan 1 9 14'e kadar olan dnemlerde daha istikrarl bir seyir gs
termitir. (Fiyat eilimlerinin dnemsel karlatrlmas iin, yaznn
sonunda Eke baknz. )
Uluslararas yaznda ayrntl olarak tartld gibi, sz konusu
drt yz elli yllk srede fiyat artlarnn pek ok nedeni bulunmak
tayd. Ancak, oluturduumuz fiyat endekslerinin bize salad ok
uzun vadeli perspektiften ve Pamuk'un Osmanl para tarihi zerine
yapt almalar asndan bakldnda, tailerin ya da Osmanl
para biriminin deerli maden (gm) ieriinin devlet tarafndan
azaltlmasnn, fiyat artlarnn en nemli nedeni olduu grlyor. 1 3
Nitekim, bu drt buuk yzyl boyunca nominal fiyatlar yz kat
ykselmiken, gram gm cinsinden ifade edilen fiyatlar kat bile
artmamtr (Tablo 1 ). Gram gm cinsinden fiyat dizilerinde, orta
dnemli hareketler de izlenmektedir: Gm cinsinden fiyatlar Fiyat
Devrimi srasnda, yani 1500'den 1 640'a kadar ykselmi, 1 8 . yzy
ln balarna kadar gerilemi ve daha sonra 1 9 . yzyln ortalarna ka
dar yine ykselie gemitir. Bu dalgalanmalar, sreklilii olan lml
bir ykseli eilimi ierisinde gereklemitir. Gm enflasyonu genel
fiyat dzeyindeki deiimlere katkda bulunmutur. Ancak bu etki,
tailerin etkisinin yannda silik kalmaktadr.
Fiyat tarihi almamz iin stanbul'un seilmesinin temel nedeni,
bakente ilikin eldeki verilerin son derece ayrntl olmasdr. 14 An
cak, elimizde imparatorluun dier kentlerindeki imaretlerin hesap
defterlerinden derlenen fiyat verileri de bulunuyor. Edirne, Bursa,
Konya, Trabzon, am ve Kuds kentleri iin ayr diziler oluturmak
amacyla, daha az sayda mal ieren fiyat verileri kullanlmtr. Bu
kentlerde, gerek 1490 ile 1 860 yllar arasnda fiyat dzeyinde gz
lenen genel deiim, gerekse 1 6. yzyln sonlar ile 1 9 . yzyln ba-
l a r n da fiyat dzeyinde gerekleen i k i temel sra m a , stan b u l ' d a k i

fiyat ei l i mleri i le k a rlat r l a bi l i r n itel i kted i r. L5
1 490
ile
1 700
ara
s n d a , dier Osm a n l kentlerindeki g d a fiyatl a r n n g e n e l o l a rak ba

kentteki fiyat ei l i m leriyle k a r l atr l a b i l i r n iteli kte olduunu gr
yonz. L j u ben Berov ' u n derledii fiyat verileri i se, B a l k a n l a r'da da
1 6 . ve
1 7.
yzy l l a rda benzer fiyat artlar olduu n u gstermekte
d i r. 0 Bylel i kle, eldek i veriler Balkan lar'dan balayarak Anadolu

zerinden Suriye'ye kadar uzanan btn a ke blgesi iin benzer fi
yat eil i m lerine i a ret etmektedi r. Msr'n yerel para b i ri m i , g m
ierii ve tai ora n akeden fa r k l olan p a r a ya da medindir. Andre
Raymond'un mah keme kaytlarndan derled ii veri ler esas a l narak,
Kah i re iin de reel fiyat endeksleri oluturmak m m k nd r. P B u en
deksler,
1 624
i le
1 800
a rasndaki dnemde, Kah i re' deki fiyatlarn
a ke blges i n de k i fiyatlarla ayn dorultuda h a reket ettii n i gste r i

yor. 1 0 Dou Akdeni z'de den izyolu ta mac lnn ve tica ret alarnn
gel i m i o l m as n n , farkl Osmanl kentler i n de k i uzun dnem l i fiyat
ei l i m le r i n i n birbirlerine benzemesine yardmc olduunu syleyebi
l i riz.
Fiyat En d ek s l e r i
in Farkl Seenekler
Daha nce de bel i rttiimiz g i b i , baz mallar, veri yokluu ya da ye

tersizl ii n edeniyle endeksten kar l mtr. Uzu n dnem l i sonular
m z n , bu mal larn tketici fiyat endeksine eklenmesine n e den l i du
yarl olduunu grmekte yarar vardr. Kuma fiyatlar,
1 860
ncesi
iin eldeki veriler sal kl olmadndan , endeksten karlm tr. Yi n e

d e , Bat Avrupa'nn k u ma fiyat dizileri, uzun dnem l i ei l i mleri s
tanbul i i n eriilebi len k uma fiyat d iziler i n i n k iyle paralel l i k gster
dii iin, en dekse e klenebi lir. 19 Ynl kuma fiyatlar,
1 700
ile
1 860
80
yl lar arasnda, bizim genel tketici fiyat e n deksimize gre yzde
ora n n da aza lm tr. Bu nedenle, k u m a fiyatlarn n eklenmesi genel

endeksi bu iki tarih a rasnda toplam olarak yzde 5 orannda d
recektir.
Endekse d a h i l edilemeyen n i speten nemli d ier b i r kalem de ha
n e h a l k n n dedii k i ra l a rd r. Bu ka lemi n kentli tketicini n btesin
deki nemi d i k k ate a l n dnda, ilgi l i veri lere ula la bi l e n baz Av rupa
1 65
1 66
TABLO 1. stanbul'da Fiyatlar ve cretler, 1469- 1 9 1 1 (on yllk ortalamalar)
Sominal
Tkeici Fiyat
Reel Gnlk cretler
Gnlk creler
Endeksi
(1469 = 1,0)
Yllar
1469-1479
1480- 1 489
1490-1499
1 540-1549
1 550- 1 5 5 9
1 560- 1 569
1 570- 1 5 79
1 5 80-1 5 8 9
1 590-1 599
1 600-1609
1 6 1 0- 1 6 1 9
1 620- 1 629
1 640- 1 649
1 660-1 669
1 6 70-1679
1 680-1689
1 690-1699
1 700-1 709
1 7 1 0- 1 7 1 9
1720- 1 729
1 730- 1 739
1740- 1 749
1 750-1759
1 760- 1 769
1 770-1779
1 780-1789
1 "'90-1 799
1 800- 1 809
1 8 1 0-1 8 1 9
1 820- 1 829
1 830- 1 839
1 840-1 849
1 850- 1 8 5 9
1 860- 1 869
1 8 70-1 879
1 8 80- 1 889
1 8 90- 1 899
1 900-1909
1 91 0 - 1 9 1 4
Ake
1,20
1,30
1 ,09
1,60
1 ,64
1,86
1 ,99
3,35
4,45
5,43
4,44
5,56
4,37
5,82
7,06
7,46
7,96
6,05
6,87
6,98
7,62
9,93
1 0,1
1 1,1
1 7,8
1 7,2
24,5
34,7
49,5
62,8
1 30,1
1 8 1 ,0
240,5
285,7
265,6
238,1
235,6
220,9
294,2
Gm
Dz iiler
Ake
1,17
4,9
1 ,02
47
0,85
5,3
1 ,00
5,0
1,25
1 ,32
5,9
5,6
1,41
8,1
1 ,47
1 1 ,7
1 ,46
1 3,9
1,81
14,2
1 ,47
15,0
1 ,54
1 5,2
1 ,34
1 9,5
1 ,56
1 8,0
1 ,69
2 1 ,8
1 ,79
26,2
1 ,2 1
0,92
23,8
25,2
1,03
26,4
1,06
1,10
30,6
32,5
1,39
32,4
1,30
30,3
1 ,23
1,93
38,7
1,58
56,9
1,50
80,2
1 14,4
1 ,9 1
1,8t
202,6
275,9
1 ,26
1 ,12
608,8
71 7,2
1 ,70
2,32
935,3
964,7
2,76
2,56
941,4
2,30
944,0
2,27 1 .063
993,5
2,13
2,84 1 . 8 6 1
'
Gm deerleri gram cinsindendir.

Kaynaklar iin metne baknz.
Gm
3,3
3,1
3,5
3,3
3,8
3,4
3,5
2,6
4,0
4,1
3,4
4,2
4,4
3,7
4,5
3,4
3,1
3,3
3,5
3,8
3,9
3,6
2,9
3.6
47
4,1
5,3
6,9
5,0
4,5
5,9
7,8
8,0
7,8
7,9
8,9
8,3
12,6
'
Vasfl
Ake
9,8
7,7
9,6
9,7
9,3
9,9
12,4
20,7
22,5
22,8
1 8 ,3
29,5
29,9
23,0
33,4
36,9
38,0
38,2
42,3
44,8
5 1, l
58,6
50,8
71,2
1 1 3,4
1 48,4
2 1 7,7
401,2
475,4
1 .054
1 .238
1 .599
1 .716
1 .989
2.06 1
2.308
2 . 1 50
3.450
iler
Gm
6,6
5,2
6,3
6,4
6,0
6,0
5,4
4,t
6,5
6,6
4,1
8,2
6,8
4,8
6,9
4,8
5,0
5,0
5,6
5,6
6,2
6,6
4,8
67
9,4
7,7
10,0
1 3,7
8,9
7,8
1 0, 1
1 3 ,3
14,3
1 6,6
1 7,2
1 9,2
1 7,9
26,6
'
(1489 / 1490 = 1,0)

Vasfl
Dz
0,93
1,06
0,86
0,78
0,83
0,68
0,65
0,5 1
0,62
0,76
0,84
0,79
0,81
0,71
0,73
0,78
1 ,02
0,92
0,97
0,94
0,91
0,76
0,70
0,52
0,86
0,84
0,84
0,95
1,13
1,11
0,99
1 ,3 8
0,81
0,86
0,91
1,12
1,10
1 ,30
1 ,04
0,96
0,92
0,8t
0,73
0,6t
0,53
0,50
0,56
0,67
0,57
0,84
0,69
0,50
0,62
0,61
0,90
0,77
0,85
0,76
0,79
0,75
0,64
0,5 1
0,94
0,84
0,88
1 ,04
1,10
1 ,05
0,95
1,30
0,80
0,89
1 ,04
1,35
1,31
1,51
kentlerinde kiralarn uzun dnemli eilimlerini inceleyerek, bu kalem

hakknda baz tahminlerde bulunabiliriz. stanbul'un gelien bir kent
merkezi olduu dikkate alndnda, hane halknn dedii kiralarn
zaman ierisinde dier fiyatlardan daha hzl ykselmi olmas bekle
nir. Konut mlkiyeti biimlerini de dikkate alarak, kent konutlarnda
ki kira demelerinin 1 6 . yzyl ile 20. yzyln balar arasnda genel
endekse gre iki kat daha hzl arttn ve kiralarn ortalama kentli
hanenin btesindeki paynn yzde 5 civarndan yzde 10 civarna
ykseldiini varsaydk. Kiralarn bu varsaymla endeksimize eklen
mesi, genel endeksi yzde 5 orannda ykseltecek ve bylece kuma
fiyatlarnn eklenmesinin yarataca etkiyi ortadan kaldracakt. An
cak kiralar zerine zaman dizileri bulunmad iin, daha kesin adm
lar atamadk.
Son olarak, eker ve kahvenin fiyat endeksimize dahil edilmesini
ele alacaz. stanbul eker fiyatlar, genel endekse gre, birincisi 1 6.
yzylda ve ikincisi 1 820 ile 1 860 yllar arasnda olmak zere, iki kez
yzde 50 orannda azalmtr. stanbul'da kahvenin eriilebilen fiyat
dizileri, 19. yzyla kadar genel endeksi izlemi, 1 820 ile 1 860 yllar
arasndaki dnemde ise, genel endekse gre yzde 60 orannda azal
mtr.20 1 860'a kadar, bu iki maln ortalama tketici btesindeki pa
y snrl olduu iin, genel sonularmzda nemli bir deiiklik olma
yacaktr. Bu iki kalemin tketici btesine eklenmesinin, endeksin
1 9 1 4'teki dnem sonu deerini yzde l 'den fazla azaltmayaca ka
nsndayz.2 1
Farkl Kesimlerin dedikleri Fiyatlar
Kuma, eker, kahve ve kiralarn tketici btesine ve fiyat endeks
lerine eklenmesinin toplam etkisi snrl kalacakt. Bu mallarn tketim
sepetine eklenmesinin dk ve yksek gelirli tketicilerin greli geim
masraflar zerinde yarataca etki ise ok daha gl olacakt. Ele al
dmz dnemde kuma, eker ve kahve yksek gelirli tketicilerin
btelerinde daha fazla paya sahip olduu iin, bu kalemlerin fiyatla
rndaki dler, zellikle bu grubun geim masrafn azaltacaktr. te
yandan, yksek gelirliler muhtemelen kendi mlklerinde oturduklar
iin, kira demelerinin dikkate alnmas daha ok dk gelir grubun-
1 67
1 68
dakilerin geim masraflarn amracaktr. Bu nedenle, bu drt kalemin

tketici btesine dahil edilmesinin greli fiyatlar yksek gelir grupla
r lehine kaydracan dnyoruz. Bylece sz edilen drt mal ile
geniletilmi fiyat endeksinin, dz ve vasfl iilerin cretlerinin satn
alma gleri arasndaki fark, ikinciler lehine btn bir dnem iin
yaklak olarak yzde 1 0 orannda artraca kansndayz.
stanbul'a ilikin fiyat dizilerinin nemli bir dier zellii de, bu
drt buuk yzyl boyunca gda mallarnn iinde yaanan byk
farkllamadr. Bu dnemde et, st, un, yumurta gibi baz gda malla
rnn fiyatlar, nominal olarak 400 ile 600 kat arasnda, gm cin
sinden 4 ile 6 kat arasnda artarken, zeytinya, bal, kahve ve soan
gibi gda kalemlerinin ve fiyat dizileri bulunabilen mamul mallarn fi
yatlar 200 kattan daha az artmtr. Daha yksek fiyat art gsteren
mallarn daha zorunlu ihtiya mallar olduu ve dk gelir gruplar
nn btesinde daha fazla paya sahip olduu sylenebilir. Tketicile
rin, fiyatlar daha hzl artan mallarn yerine bakalarn ikame ettik
lerini dikkate alsak bile, bu greli fiyat hareketleri nedeniyle, dk
gelirli tketicilerin kar karya kaldklar genel enflasyon orannn
endeksimizin gsterdii ortalamadan daha yksek, yksek gelirli t
keticilerin kar karya kald genel enflasyon orannn ise daha d
k olduunu syleyebiliriz. Eer dz ve vasfl iiler iin ayr ayr t
ketici bteleri yapsaydk, greli fiyatlardaki bu hareketler dz iiler
iin toplam olarak yaklak yzde 5 daha yksek, vasfl iiler iin ise
yzde 5 daha dk fiyat artlarna yol aacakt.
Bu farkl etkileri birletirdiimizde, sz konusu drt buuk yzyl
boyunca dz ve vasfl iilerin dedikleri fiyatlar arasndaki birikim
li fark yaklak yzde 20'ye ulamaktadr. Baka bir deyile, tketici
fiyat endeksimizin Tablo 1 'de gsterdii ortalamalara kyasla, dz i
ilerin kar karya kald genel enflasyon orannn yzde 1 O daha
yksek, vasfl iilerinkinin ise yzde 1 0 daha dk olduunu d
nyoruz.22
cretler
almann ikinci blmnde, stanbul ve dier kentlerdeki inaat
ve tamirat projelerine ilikin 5.000'den fazla hesap defteri incelenerek
gnlk cret verileri derlenmitir. Bu hesap defterleri, dz ve vasfl

inaat iilerinin gnlk cretlerini kapsyor. Kentlerdeki inaat ii,
zaman ve mekan asndan igcnn nispeten homojen olduu bir
alandr. stelik, kentlerdeki inaat iileri, dier iilerin tersine, c
retlerinin byk bir blmn barnak, yiyecek, giyecek olarak deil,
nakden alrlar. Bu nedenle stanbul'daki inaat iilerinin cretlerini
dier sanayi ncesi toplumlardaki inaat iilerinin cretleri ile kar
latrmak mmkn olacaktr.
Devletin ya da vakflarn tuttuu inaat hesap defterlerinde, iile
rin ad, becerisi, konumu ( usta, kalfa, vb) ve cretinin yer ald bir
dizi devam izelgesi yer almaktadr. Kimi zaman her gn iin ayr ka
yt tutulmu, kimi zamansa birka gn ya da birka hafta iin tek bir
izelge dzenlenmitir.23 Bu kaytlarda, ignnn sresi ve yiyecek
tedariki gibi bilgilere nadiren rastlanmaktadr. O nedenle, gnlk c
retin bu tr unsurlarn gzard etmeyi tercih ettik. Gnlk cretteki
mevsimsel deiiklikleri de dikkate almadk. Kald ki, gzlemlerin ok
byk bir blm, inaat mevsimiyle (stanbul iin Nisan ile Ekim
arasndaki dnem) snrldr.
Dz inaat iisi cretleri, byk lde, erken dnemde rgad,
1 770'lerden sonra da renber olarak adlandrlan ii kategorisine ait
tir. Buna karlk, hesap defterlerinde cretleri yer alan vasfl inaat
iisi kategorilerinin yarm dzinenin stnde olduu grlyor. c
ret endekslerinin hesaplanmas srasnda derlediimiz tm verilerden
yararlanabilmek amacyla, neccar, duvarc, svac, ta, marangoz, la
mc, kaldrmc, hamamc gibi farkl kategorilerdeki cretleri ieren
bir endeks oluturduk. Hesap defterlerindeki arl gz nnde bu
lundurularak, neccar kategorisinin tm endeksteki payn yzde 50 ile
60 aralnda tutmaya karar verdik.
Grafik 1 ve Tablo l 'de, stanbul'daki dz ve vasfl inaat iileri
nin, gnlk nominal cret dizilerinin tketici fiyat endeksine bln
mesiyle elde edilen reel gnlk cret dizileri yer almaktadr. Gnlk
cretlerin olumasnda kurumsal etkenlerin ve piyasa koullarnn g
reli paylarn belirlemek kolay deildir. Yine de, hzl tai dnemle
rinde reel cretlerin nce dmesi, ksa bir sre sonra da yukar do
ru hareketlenmesi, cret oluum srecinin piyasa koullarna bal ol
duunu gsteriyor.
1 69
1 70 OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR'
Endekslerimiz, dz inaat idernn reel cretlerinin 1 6 . yzylda

yzde 30 ile 40 orannda azaldn, 1 8 . yzyln ortasna kadar ok az
deitiini, daha sonra 19. yzyln ortasna kadar yzde 3 0, 1 9 . yz
yln sonlar ile 20. yzyln balar arasnda ise yzde 40 oranlarnda
arttn ortaya koyuyor. Birinci Dnya Sava ncesinde, dz inaat i
ilerinin reel cretleri 1500'deki dzeyinin yzde 20 zerindeydi. Bu
na karlk, ayn dnemde greli fiyatlarn yksek gelirli tketicilerin
kulland mallar lehine deitii ve ayrca vasfl iilerle dz iilerin
cretleri arasndaki fark 19. yzyln sonlarnda ykselmeye balad
iin, vasfl iilerin 1 9 1 4'teki reel cretlerinin 15 00' deki dzeyinin
yaklak yzde 50 zerinde olduunu syleyebiliriz.
Zorunlu mallarn fiyatlarndaki hzl artlarn ve endeksimizden
karlan kalemlerin farkl etkilerini hesaba kattmzda, dz ve va
sfl iilerin kar karya kald geim masraflar artn, srasyla
yzde + 1 0 ve - 1 0 orannda deitirmemiz gerekiyor. Grafik 1 ve Tab
lo 1 'deki dizilerde yaplan bu dzeltmelerden sonra vasfl iilerin c
retlerindeki artlar daha net olarak grlecektir. Dz iilerle vasfl
Grafik 1
1 .c rtlll J lr ., , ll .-. l 1. r 1 1 r l , , l ' ' " " "' u
' 01 -.. l l . d 11 .. ._ l.;r ,i . .... t 1,.. 1,. r.;-rlt 1 l
4.0 .
l
)
\ ' "" 1 1
3S .
'
- ''' ' " l li+l
......
..
' '
1 1
....
.,
..
,.,..,.,
,t
2 .0 :
..
...,.
....
..,.
..
O . O +-,...
..,...
...,.
.,.
....,
.--.....
......,.
...,
.--...--r-..
'T"T
,...,....
...
1 4 50
1900
'1 850
1 500
1 7 50
1 550
1 600
650
700
1800
Kaynaklar iin metne baknz.
OSMANLI IMPARATORLUGU'NDA VE AVRUPA'DA CRETLER
iilerin cretleri arasndaki fark 1 6 . ve 1 7. yzyllarda azalm, 1 8 .

yzyln ikinci yarsnda ykselmeye balayarak, Birinci Dnya Sava
ncesinde dorua ulamtr. Bu eilimin ardnda, deien talep ko
ullarnn yansra, zellikle Birinci Dnya Sava ncesinde ou gay
ri mslim olan vasfl inaat ustalarnn imparatorluk dna g etme
lerinin yer aldn syleyebiliriz.
te yandan bu iki tr iinin gnlk cretlerinin satn alma gc,
bu drt buuk yzyllk dnemde olduka yksek gzkmektedir. Bir
dz inaat iisi, 16. yzylda, gnlk cretiyle ya 8 kilo ekmek, ya
2,5 kilo pirin, ya da 2 kilo et alabilmektedir. Vasfl inaat iilerinin
ki ise bunun 1 ,5 ile 2 kat arasndadr. Vasfl inaat iileri ylda 200
gnden az alm olsalar da, bu cret dzeyi ile hem toplumun ge
nel ortalamasnn hem de kentlerdeki ortalamalarn zerinde bir ya
am standard tutturduklar dnlebilir. lkeleraras karlatrma
lar yapabilmek amacyla, nominal cretleri Osmanl akesinin gm
ieriiyle arparak, stanbul ve dier Osmanl kentlerindeki gnlk
cretleri gram gm cinsinden ifade etmek de mmkndr. Szgeli
mi 1500 yllarnda bakentte, dz inaat iilerinin gnlk creti 3,4
gram, vasfllarnki ise 6,6 gram gme eittir (Tablo 1 ) .
almamz erevesinde 14 90- 1 9 1 4 dnemi iin, Dou Akdeniz
ve Balkanlar'daki dier Osmanl kentlerinde de dz ve vasfl inaat
iilerinin gnlk cretlerine ilikin verileri topladk. Bu kentlerde
faaliyet gsteren vakflarn hesap defterlerinden derlediimiz veriler,
bakent stanbul'da olduu gibi dier Osmanl kentlerindeki nomi
nal cretlerin de, sz edilen dnemde 300 kattan fazla arttn gs
teriyor.24
Avrupa ile Karlatrma

Son yllarda ortaadan Birinci Dnya Sava'na kadar Avrupa
kentlerindeki fiyatlar ve cretler zerine yaplan bir almada, Ro
bert Allen, ou lnternational Scientific Committee on Price His
tory'nin desteiyle derlenmi olan byk miktarda veriden yararlan
mtr.25 Karlatrmalar yapabilmek iin, btn fiyat ve cret dizile
rini gram gm cinsinden hesaplam ve fiyat dizileri iin 1 700- 1 749
dneminde Strasbourg'u baz olarak ( = 1 ,0 ) almtr.2
171
Ailen, her ne kadar tek bir kentteki cretlerin ekonominin genelin

deki cretlerin lt olarak kabul edilebileceini belirtse de, blge
ler ya da lkeler aras karlatrmalar yaparken kendi blgelerindeki
hiyerarilerin ayn ya da benzeri yerlerinde olan kentleri birbirleriyle
karlatrmann daha anlaml olacan vurguluyor. almasnda,
kendi kent hiyerarisinin en st basamanda yer alan Londra, An
vers, Amsterdam, Milano, Viyana, Leipzig ve Varova gib kentlerin
verilerini kulland iin, kendi blgesindeki hiyerarinin en st basa
manda bulunan stanbul'un da bu ereveye yerletiri lmesi anlaml
olacakt. Biz stanbul'daki fiyatlar zaten gram gm cinsinden ifade
etmi olduumuz iin, verilerimizi ve hesaplamalarmz ayn ereve
iine yerletirmemiz zor olmad. Geriye stanbul fiyatlarn Allen'n
bazna (Strasbourg, 1 700-1 749) gre ifade etmek kalyordu. Bu
amala, Osmanl'daki 1 700- 1 749 dnemine ilikin fiyatlar, sabit ar
lklarla Allen'n tketici sepetine uyguland. stanbul fiyat dzeyini
Allen'n takmndaki Avrupa kentleriyle balantlandrmann ayn l
de yararl ikinci bir yolu, Earl Hamilton'n 1 500-1 800 dnemiyle
ilgili olarak Valencia ve Madrid iin derledii ayrntl yllk fiyat di
zilerini ayn mallarn stanbul fiyatlaryla karlatrmak olabilirdi.2
Valencia ve Madrid fiyatlar zaten Allen'n veri kmesi iinde yer al
d iin, bu yolla da Avrupa kentlerine gre stanbul'un fiyat dzeyi
ni belirlemek mmkn oldu. Bu hesaplamalarda un, koyun eti, zey
tinya, sade ya, soan, nohut, karabiber, eker ve odun fiyat dizile
rini kullandk. Bu iki yntem birbirine yakn sonular verdi.
Allen'n dizilerinde yaptmz bir dzeltme, 1 850-1 899 ve 1 9001 9 1 3 aralklarndaki fiyat dzeyleriyle ilgilidir. Allen, batan sona tu
tarl olabilmek iin, btn fiyatlar ve cretleri, gm fiyatlarnn
keskin bir d gsterdii ve birok Avrupa lkesinin altn standar
d lehine ift metale bal sistemi terk ettii 1 870'ten sonraki dnem
de bile, gram gm cinsinden ifade etmiti. Bu yntem, teknik an
lamda doru olsa da, birok Avrupa kentinde aslnda nominal fiyat
larn ve cretlerin hayli istikrarl olduu bu dnemde yksek bir enf
lasyon yaand izlenimi vermekteydi. Biz 1 870 sonras dnemde
tm fiyatlar gram altn cinsinden ifade etmeyi tercih ettik. Bu ama
la, Allen'n dizilerini 1 850-1 899 dnemi iin 1,3 ve 1 900- 1 9 1 3 dne
mi iin 2,1 katsaylaryla bldk.
Endekslerimiz, 16. yzyln balarnda stanbul ve dier Dou Ak

deniz kentlerindeki gram gm cinsinden ifade edilen gnlk cretle
rin, Kuzey ve Gney Avrupa'nn nde gelen kentlerindeki cretlere bir
hayli yakn olduunu gsteriyor. Ancak, ayn dnemde stanbul'un
gram gm cinsinden ifade edilen fiyat dzeyi Allen'n rnekleminde
ki btn kentlerden daha yksek olduu iin, stanbul'daki reel cret
ler bu dnemde, dier Avrupa kentlerindeki reel cretlerin yzde 60'
ile 90' arasnda deimektedir. (Grafik 2 ve 3). Reel cretler 1 6 . yz
yl boyunca stanbul'da olduu gibi, dier Avrupa kentlerinde de d
me eilimi iinde olmutur. Avrupa'nn birok kentinde 1 600'den son
ra da dme eilimi gsteren reel cretlerin, stanbul'da 1 8. yzyln
sonlarna kadar ok az deimi olmas ilgintir. 1 7. ve 1 8 . yzyllarda
stanbul'daki cretler Kuzeybat Avrupa dndaki cretlere yaklama
eilimi iinde olmutur. Ancak stanbul ile Kuzeybat Avrupa'nn nde
gelen kentleri arasndaki -te bir ile ikide bir aralnda deien- c
ret farkll Sanayi Devrimi'ne kadar devam etmitir.
Son yllarda Jan Luiten van Zanden'in Bat Hollanda iin olutur
duu cret ve fiyat endeksleri de, Sanayi Devrimi'nden nceki dnem
de Dou Akdeniz ile Kuzeybat Avrupa arasndaki reel cret farkll
n incelememize yardmc olabilecek niteliktedir.28 1 6. yzyln ilk ya
rsnda, bu iki blgedeki dz ve vasfl inaat iilerinin nominal cret
leri karlatrlabilir nitelikteydi. ki blge iin de eriilebilen yarm
dzineden fazla tketim malnn fiyat temel alnarak belirlenen tke
tici fiyat dzeylerini dorudan karlatrdmzda, ayn dnemde s
tanbul'daki fiyatlarn yzde 60 ile 80 arasnda deien oranlarda daha
yksek olduu grlyor. Daha sonraki iki yzyl boyunca, ya da aa
yukar 1 750'ye kadar, Bat Hollanda'daki gram gm cinsinden l
len fiyatlarn ve fiyat hareketlerini belli bir gecikmeyle izleyen nomi
nal cretlerin yaklak yzde 250 orannda ykseldiini gryoruz. s
tanbul'da ise, gram gm cinsinden fiyatlar neredeyse deimezken,
reel cretler hafife gerilemitir. Ksacas, bu karlatrma da stan
bul' daki reel cretlerin Sanayi Devrimi ana kadar Bat Hollanda'da
ki reel cretlerin -te bir ile ikide bir arasnda- altnda kaldn gs
teriyor. Son olarak, stanbul dizilerinin Hamilton'n Madrid ve Sevilla
iin oluturduu cret ve fiyat dizileriyle karlatrlmas, 1 500-1 550
ve 1 700-1 750 dnemlerindeki cret eilimlerinin Grafik 2 ve 3'te zet
lenenlerle benzer nitelikte olduunu ortaya koyuyor.29
1 73
Grafik 2
16 -
Avrupa Kenrlerndc Du
r .. n
l!Ulfll
lnaar llernn Reel crerler
.,
m ul
111
.l
"
14 .
- ..- - ,.1nhu
12 .
\tur l.llf
' .... .
, .. ,..
10 .
, ,.,.,
, , . .. ..
8 :
- -
,.
r,:
6:
4 -
...
---
'T
:
-_
..
,..,.,.---
...
,.
;: - .:. :/
--
...
o
1450-
1 500-
1 550
1 600
1650
1700-
1750-
1 800-
1850-
1 900-
1499
1 549
1599
1649
1699
1749
1799
1 849
1899
1913
Kaynaklar: stanbul in metne baknz. Dier kentler iin, Ailen (2001 ).
Grafik 3
Avrupa Kentlerinde Vasfl naac ilerinin Reel Ocreler
25
(gram gm cinsinden crerler I tketici fiyarlar endek )
20 -
- - - .unb"I
--
J...
- \ ,,, rA
\ t o
15 -
, ,, . . . , .. 1t-b"'
.. . .
.....
, ..., , . ..
-.-
...
--
10 -
-5 .
- -
9-
o
1450-
1 500-
1550-
1600-
1650-
1700-
1750 -
1 800
1 850-
1 900-
1499
1 549
1599
1 649
1699
1749
1 799
1 849
1899
1913
Kaynaklar: stanbul iin metne baknz. Dier kentler in, Ailen (2001).
Yaam Standartlarnn Gstergesi Olarak cretler

stanbul'daki reel cretler 1 8 . yzyln son eyreinden Birinci
Dnya Sava'na kadar yaklak te iki orannda artmtr (Grafik
1 ). Sonu olarak, stanbul ile Kuzeybat Avrupa kentlerindeki ( Lon
dra, Anvers, Amsterdam ve Paris) reel cretler arasndaki fark Sana
yi Devrimi'nden sonra almakla birlikte, beklenenden daha azdr.
Birinci Dnya Sava ncesinde, Londra'daki dz iilerin reel cret
leri stanbul'dakilerin 2,7 katyd. Bu rakam Amsterdam ve Anvers
iin 1 ,9, Paris iin 1 ,6'dr ( Grafik 2 ) .
Bu sonular cretlerin Bat Avrupa'da daha yksek olmas gerek
tii ynndeki temel beklentilerimizi dorulamakla birlikte, Maddi
son'n son dnemde oluturduu satn alma gc paritesine uyarlan
m kii bana milli gelir dizileriyle yaplan bir karlatrma, ortaya
gzard edilemeyecek farkllklar kard. Maddison'n dizileri, Tr
kiye ile sz geen drt Bat Avrupa lkesi (ngiltere, Fransa, Hollan
da ve talya) arasndaki kii bana milli gelir farklarnn, stanbul ile
karlatrlan lkelerin nde gelen kentlerindeki dz inaat iileri
nin reel cretleri arasndaki farklardan daha fazla olduunu gsteri
yor.30
Maddison'n, 1 9 1 3 yl iin yapt, satn alma gc paritesine
uyarlanm kii bana milli gelir tahminleri, Trkiye ile ngiltere ara
snda 1 :5, Trkiye ile Hollanda arasnda 1 :3,8, Trkiye ile Fransa
arasnda 1 : 3 ve Trkiye ile talya arasnda 1 :2,3 orannda farklara
iaret ediyor. Ksaca sylersek, Birinci Dnya Sava ncesinde Tr
kiye ile bu Avrupa lkeleri arasndaki satn alma gc paritesine
uyarlanm kii bana gelir farklar, stanbul ve bu lkelerin nde
gelen kentleri arasndaki reel cret farklarnn yaklak iki katdr.
Bu, zerinde daha fazla durulmas gereken nemli bir sapmadr.
Bu sapma, ksmen eldeki diziler oluturulurken yaplan hesaplama
hatalarndan kaynaklanyor olabilir. Szgelimi, stanbul iin olutur
duumuz cret dizilerinde hatalar olabilir. naat iilerinin cretleri
ne ilikin bilgilerimizin ou, devletin, orta ve byk boy vakflarn
kaytlarna dayanmaktadr. Bu nispeten byk kurumlar, en iyi usta
lar altrdklar iin, kk iverenlerden daha fazla cret demi
olabilirler. Seilen kimi verilerin temsili nitelik tamamas durumuna
1 75
1 76
OSMANLI EKONOMiSi VE KUAUMLAAI
btn cret dizilerinde rastlanr. Yine de bu nitelikteki veriler, stan

bul dizilerinde, dier Avrupa kentlerinin dizilerine gre daha fazla
olabilir. Ancak bunun dnda, cret dizilerimizin, zellikle ok say
da gzleme dayandklar iin, olduka gvenilir olduu kansndayz.
Aslnda, bizim dizilerimizin Londra ile stanbul arasnda gsterdii
reel cret farklar, daha nce Anadolu kentlerindeki cretlerle ilgili
olarak Boratav, kn ve Pamuk tarafndan, Balkanlar'la ilgili olarak
da Berov tarafndan yaplan almalarda ortaya kan farklardan da
ha byktr. Bu almalar, cari kur zerinden hesaplanm nominal
cretlerde, 1 :2,5 civarnda bir farka iaret ediyordu.31
kincisi, stanbul fiyatlarnn Allen'n erevesine yerletirilmesin
de hata yaplm olabilir. Ancak, fiyat dizilerimizi Allen'n erevesi
ne yerletirirken stanbul ile eitli Avrupa kentlerine ilikin birok fi
yat dizisini karlatrdmz iin, bu hesaplamalarn hata payn d
k gryoruz. Ayrca, 1 900-1 3 dnemi iin nominal fiyat dzeyinin
ykseltilmesi ve reel cretlerin drlmesi, sadece stanbul fiyatlar
n biti noktasnda Londra'nnkilere yaklatrmakla kalmayacak, ay
n zamanda stanbul fiyatlarn zaman ierisinde ykselterek, stanbul
ile Londra arasnda 1 6 . yzyln ilk blm iin 1 :2 olan reel cret
farkn bytecektir. Oysa 1 914'e kadar geen drt yzyllk srede,
stanbul iin oluturduumuz reel cret dizileri ortalama olarak zaten
yzde 20 ile 30 arasnda art gstermektedir.
ncs, Maddison'n yksek ve dk gelirli lkeler arasnda
ki kii bana milli gelir farklarn lerken kulland yntemlerde
sorunlar olabilir. Leandro Prados de la Escosura, son dnemde yap
t bir almada, 1 820 sonras dnemle ilgili olarak, ABD ve Avru
pa lkeleri iin daha farkl ulusal gelir dizileri oluturdu. Maddi
son'n kii bana milli gelir dizileri, en son yln verilerinden bala
yarak ve yllk byme hzlarn kullanarak geriye doru gidiyordu.
Oysa, Prados de la Escosura, yine satn alma gc paritesine gre
uyarlanm olan tahminler iin cari fiyatlar kullanan kestirme bir
yntem gelitirdi. Onun lmleri yksek ve dk gelirli lkeler
arasndaki kii bana gelir farklarn daha kk gsteriyor. Byle
likle, szgelimi Maddison tarafndan 1 9 1 3 'te 1 :5 olarak llen Tr
kiye ile ngiltere arasndaki fark, Prados de la Escosura dizilerinde
yaklak 1 :3'e dyor.32
OSMANLI IMPARATORLUGU'NDA VE AVRUPA'DA CRETLER
Muhtemel hata kaynaklarn bir l de olsun belirlememize kar

n, dizilerde yaplacak iyiletirmelerin kentsel reel cret ile kii ba
na milli gelir dizileri arasndaki sapmay tmyle gidereceinden ku
kuluyuz. Bu sapmaya katkda bulunmas muhtemel bir dizi baka et
ken olduunu dnyoruz. Bunlardan birincisi, 1 9. yzylla birlikte,
stanbul ve dier Osmanl kentlerindeki inaat iilerinin nominal c
retleri arasnda nemli farklar ortaya km olmasdr. 1 850 ile 1 9 14
yllar arasnda, stanbul'daki nominal cretler, Trkiye'nin snrlar
ierisindeki dier kentlerdeki cretlerden -yzde 40 ile 50 arasnda
deien oranlarda- daha yksekti. Buna karlk resmi veriler, 1 9 1 314 yllarnda, stanbul'daki tketicilerin satn aldklar zorunlu malla
rn fiyatlarnn, Trkiye'nin nde gelen yirmi kentindeki fiyatlarn or
talamasndan daha dk olduunu gsteriyor.33
kincisi, 1 9. yzyln ortalarndan Birinci Dnya Sava'na kadar,
kentsel blgelerde gitgide artan bir igc ktl olduuna ilikin ka
ntlar vardr. Anadolu, 20. yzyln ortalarna kadar, igc ve serma
yenin kt, topran daha bol olduu bir blgedir. Bu durum, tarmda
kk kyl mlkiyetini ve retimini desteklemitir. Topran bol ol
mas ve kk kyl retiminin yaygnl, krdan kente g yava
latm, bylece kent blgelerinde igc ktlna yol am olmaldr.
Nitekim Boa Ergene, son yllarda yapt bir almada, 1 9. yzyl
da Anadolu kentlerinde gitgide artan igc ktl ile kentsel cretler
ve krsal gelirler arasnda gittike alan farklara ilikin kantlar sunu
yor, 1 9 . yzylda kentsel reel cretlerdeki artlarn, kii bana milli
gelirdeki artlar gemi olabileceini belirtiyor.34
Kentlerle krsal alanlar arasndaki bu farkllklar, yukarda sz
edilen blgesel farklarla birletiinde, stanbul blgesiyle lkenin ge
riye kalan arasnda, kii bana nominal gelir asndan byk bir
fark yaratacaktr. Vedat Eldem'in tahminine gre, Birinci Dnya Sa
va ncesinde, byk lde kentsel bir blge olan stanbul'un kii
bana gelir dzeyi, bir btn olarak Osmanl mparatorluu'nun or
talamasnn iki katdr.
Btn bunlar, Osmanl mparatorluu'nun kentlerindeki inaat i
ilerinin gnlk cretlerinin, kii bana gelirden yksek olduunu
gsteriyor. Jaime Reis de, son dnemde yapt bir almada, kii ba
na milli gelirin gsrerges olarak kentteki cretleri kullanrken ben-
1 77
1 78
zer glklerle karlamtr. 1 9. yzyln ilk yarsnda Avrupa'nn

evresindeki iki lke grubunu karlatrrken, spanya ve talya'nn
bakentlerindeki inaat iilerinin gnlk cretlerinin, skandinav
ya'daki karlatrlabilir cretlerle ayn dzeyde olduunu gzlemler.
Ama btn dier gstergeler, kii bana gelir dzeyinin kuzey lkele
rinde ok daha yksek olduu ynndedir.35 Ancak yelpazenin te ta
rafnda, 1 9 . yzylda, Milano ve Floransa'daki inaat iilerinin reel
cretleri, talya'nn ayn dnem iin oluturulan kii bana milli gelir
dizilerine kyasla daha dk gzkyor.36
Sonular
Erken modern dnemdeki ( 1 500- 1 8 00) dnya ekonomisi ile ilgili
nemli sorulardan biri, gnmzn gelimi ve gelimekte olan lke
leri arasndaki gelir farklarnn ortaya k ve evrimi hakkndadr. Bu
almada, ok sayda ariv belgesi kullanlarak, 1 5. yzyln ikinci ya
rsndan Birinci Dnya Sava'na kadar, stanbul ve Gneydou Avru
pa' daki dier Osmanl kentlerinde alan dz ve vasfl inaat iileri
nin cretlerindeki uzun dnemli eilimler belirlenmitir. Bu fiyat ve c
ret dizileri, daha sonra, ayn dnemde Avrupa kentlerindeki fiyat ve
cret eilimlerinin daha geni erevesi ierisine yerletirilmitir. Kent
li iilerin cretlerinin btn bir lkenin yaam standardnn gsterge
si olarak kullanlmas kukuyla karlanabilir. Yine de, retim ve gelir
le ilgili gvenilir bilgilerden yoksun olduumuz dnlrse, reel cret
dizileri, 1 9. yzyl ncesindeki dnemler iin, yaam standardnn
uzun dnemli eilimleri iin en iyi gsterge olma zelliini koruyor.
Oluturduumuz endeksler, kentlerdeki dz inaat iilerinin reel
cretlerinin 1 6 . yzylda yzde 30 ile 40 arasnda azaldn, daha
sonra 1 8 . yzyl ortalarna kadar pek deimediini, 1 8 . yzyl sonla
rndan 1 9 . yzyl ortalarna kadar yzde 20 ile 30 arasnda, 1 9. yz
yl sonlar ile 20. yzyl balarnda ise yzde 40 orannda arttn
gsteriyor. Birinci Dnya Sava ncesinde, dz inaat iilerinin reel
cretleri 1500'deki dzeyinin yzde 1 0 ile 20 kadar zerindeydi.
zellikle 1 9. yzyln sonlarnda vasfl iilerin cretleri dz iilere
gre daha hzl ykseldii iin, vasfl iilerin 1 9 14'teki reel cretleri,
1 500'deki dzeylerinin yzde 50 kadar zerindeydi.
OSMANLI MPARATORLU<'.U'NDA VE AVRUPA'DA CRETLER
Bu sonularn Allen'n dier Avrupa kentlerine ilikin bulgularyla

karlatrlmas, bizi nemli sonuca gtryor. Birincisi, Osmanl
kentlerindeki reel cretler, 1 750'de, 1500'deki dzeyinin altndadr.
Ama bu gerileme, ayn dnemde Avrupa'nn birok blgesinde gzle
nen gerileme kadar byk deildir. Bu nedenle 1 8 . yzyln ortalarna
kadar, stanbul ve dier Osmanl kentlerindeki reel cretler, Avru
pa'nn birok blgesindeki kentsel cretlere olduka yakndr. kinci
si, karlatrmalarmz 1 6 . yzyln banda, Kuzeybat Avrupa'daki
(Amsterdam, Anvers ve Londra) reel cretlerin stanbul'dakilerden
yksek olduunu, bu farkn Sanayi Devrimi'ne kadar neredeyse dei
mediini gsteriyor. Bu sonucun ileride yaplacak baka aratrmalar
la da snanmasnda yarar gryoruz. ncs, Sanayi Devrimi'nin
ardndan, zellikle 1 850'den sonra, Avrupa'nn birok blgesindeki
kentlerde reel cretlerin eilimi ykselme ynndedir. Bu dnemde,
Bat Avrupa'daki reel cretler Dou Akdeniz'dekilerden daha fazla
ykselmi, aradaki fark bymtr.
Reel cret dizilerimiz, Osmanl kentlerindeki cretlerde, balang
c 16. yzyla kadar uzanan, lml ama istatistiki olarak anlaml bir
ykselme eilimine de iaret ediyor. Bu eilim, igcne olan talebin
yava ama srekli bir biimde arttn gsteriyor. Bu sonucu yorum
lamakta zorlanyoruz. nk, konuyla ilgili yaznda, zellikle
1 8 50'den nceki dnem iin, uzun dnemli bir byme eilimine ili
kin herhangi bir bulgu yoktur. Yeni verilerin nda, Sanayi Devri
mi'nden nceki dnemde Dou Akdeniz evresinde verimliliin yava
ve lml bir biimde ykselme olasl zerinde daha fazla dnme
miz gerektiine inanyoruz.
Ulatmz sonular bizi Osmanl yaam standartlar ile ilgili ola
rak, gerek erken modern dnem ve gerekse Sanayi Devrimi sonras hak
knda, ihtiyatl ve iyimser bir yeniden deerlendirmenin gerekli olduu
noktasna getiriyor. Ortaya kan tablo, Osmanl mparatorluu'nun
1600'den sonra srekli olarak geriledii tezinin reddedilmesi gerektii
ni savunan Osmanl tarihilerinin grleriyle de uyumludur. Son yl
larda Osmanl tarihiliinde Osmanl devletinin ve toplumunun, 1 7.
yzyldan itibaren deien koullara uyum salama ve yeniden rgt
lenme becerisini gsterdiinin alt iziliyor. Osmanl devleti, bu dnem
de, pragmatizmi ve esneklii ile, sadece askeri teknolojisini deil, mali,
1 79
finansal ve parasal kurumlarn da yeni koullara uyarlamay baarm

tr. Bu pragmatizm ve esneklik, "Avrupa'nn hasta adam" nn neden bu
denli uzun mrl olabildiinin aklanmasnda yardmc olabilir.
Ek: Endekslerdeki Uzun Dnemli Eilimler

Fiyatlar, nfus ve reel cretleri esas alarak, bu drt buuk yzyl
be dneme ayrmay tercih ettik. Her alt-dnemin temel eilimlerini
belirlemek amacyla, regresyonlar kullanlmtrY
1 469'dan 1585'e kadar sren ilk dnemin temel zellikleri, para
sal istikrar, nfus art ve gram gm cinsinden fiyatlarn ykselii
dir. Uzun dnemli eilimler, bu dnemde parann gm ieriinin yl
da yzde 0,52 orannda azaldn; fiyatlarn ylda yzde 1 , 1 3 orann
da arttn; reel cretlerin ise ylda yzde 0,64 orannda azaldn
gsteriyor.
1 585'ten 1 690'a kadar olan ikinci dnemde, azalan nfusun yan
sra, yksek dzeyde bir para ve fiyat istikrarszl sz konusudur.
Parann gm ierii ok fazla dalgalanm, ylda yzde 1 ,05 orann
da azalmtr. Bu dnemde fiyatlar ylda yzde 0,67 orannda; reel c
retler ise ylda yzde 0,29 orannda ykselmitir.
1 6 90'dan 1 768'e kadar olan nc dnem, yine para ve fiyat is
tikrarnn olduu bir dnemdir. Parann gm ierii ylda yzde
0,30 orannda azalm; fiyatlar ylda yzde 0,44 orannda ykselmi;
reel cretler ise ylda yzde 0, 1 5 orannda dmtr.
1 769'dan 1 843'e kadar olan drdnc dnemin temel zellikleri,
Osmanl tarihinin en byk taileri, yksek enflasyon ve ykselen
reel cretlerdir. Bu dnemde, parann gm ierii ylda yzde 3,49
orannda azalm, fiyatlar ylda yzde 3,8 1 orannda artm, reel c
retler ise ylda yzde 0,49 orannda ykselmitir. Savalarn skl, re
el cretlerdeki ykselme eilimine katkda bulunmu olabilir.
1 844'ten 1 9 14'e kadar olan beinci dnemde, ift metale dayal is
tikrarl bir para, hzla genileyen uluslararas ticaret ve istikrarl fiyat
lar gzlenmektedir. Parann gm ierii deimemi; fiyatlar ylda
yl:de 0,67 orannda; reel cretler ise ylda yzde 0,21 orannda yk
selmitir. Fiyat artlarnn ou, dnemin balarnda, nceki dnem
de yaplan tailerin gecikmeli sonucu olarak gereklemitir.
1 81
NOTLAR
I SEC KURUMSAL DEGM VE OSMANLININ UZUN

MRLLG
(Sayfa 1 - 1 8 )
3
4
6
7
8
9
o
12
Barkey ( 1 994); Osmanllarn 1 7. ve 1 8 . yzyllarda yeni askeri teknolojileri yakndan

izlediklerini ve benimsediklerini vurgulayan yeni bir alma iin bkz. Grant ( 1 999).
Kafadar ( 1 995); Lowry (2003).
Barkan ( 1 942) ve Akgndz (1 Q90-94).
Osmanllarn snr vilayetlerindeki esnek ynetim anlay ve uygulamalar iin bkz.
Agoston (2003).
Jennings ( 1973).
Mandaville 1 1 979).
izaka (2000): 27-""'0.
Pamuk ( 1999b) (bkz. bu kitap iinde 2. Blm).
Osmanllarn snr blgelerindeki para politikalar ve uygulamalar iin bkz. Pamuk
(2003) (bkz. bu kitap iinde 5. Blm).
Gen 1 1 9""'5); zvar (2003).
Salzmann ( 1 993).
Pamuk (2000b); zmucur ve Pamuk (2002) (bkz. bu kitap iinde 12. Blm).
il OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECLGNE

YENDEN BAKI
(Sayfa 1 9-30)
Sz edilen dnemdeki toplumlarn ounluunda, siyasi, idari ve mali alanlardan

bamsz bir iktisadi alandan sz etmenin kolay olmadn da eklemek gerekir. Bkz.
Miller (1 963); slam toplumlarndaki iktisat politikas uygulamalarnn sorunlar hak
knda benzer bir tartma iin, bkz. lgener ( 1 944) ve lgener ( 1984).
Charles Tilly, Avrupa'daki kent merkezlerinin iaesi balamnda, bu srecin ayrntl
bir incelemesini sunmaktadr. Bkz. Tilly ( 1 9""'5).
Carlo Cipolla, Ortaa talyas'nn ticaret arlkl kent devletlerinde, tccarlarla dev
let arasnda neredeyse tam bir zdelik olduuna dikkati ekmektedir. Cipolla'ya g
re bu kentlerde "tccarlar loncas sk sk 'l'Etat c'est moi' (devlet benim) deyimine ya
kacak biimde davranyordu." Osmanl tccarlar ise byle bir iddiada bulunamaz
lard. Abraham Udovitch'in 1 1 . yzyl Msr tccarlar iin syledii gibi, Osmanl
tccarlar, olsa olsa, "/'Etat n'est pas contre moi" (devlet bana kar deil) diyebilir
lerdi. Cipolla ( 1 963a): 97 ve Udovitch ( 1 988).
Gen ( 1 989); benzer bir tartma iin, bkz. nalck ( 1 970); nalck ve Quataert ( 1 994):
44-54. 19. yzyl ncesinde Osmanl iktisadi dncesi iin, bkz. Sayar ( 1 986): 551 65 ve lgener ( 1 984): 66-102.
6
7
8
9
ro
l .
13
14
l5
16
I "'
18
c
.o
. 1
..
. 3
nalck ( 1 994); Ger ( 1 98"'); ayr. Brummen ( 1 994): 1 3 1-74.

nalck ( 1 9"'1); nalck ( 1 970).
lgener ( 1 95 1 ) : 92-1 89.
slamolu ve Keyder ( 1 977).
lgener ( 1 944); Ktkolu ( 1 983): 3-38; Sayar ( 1 986): 55-165; Uluay ( 1 942). Nar
hn idealize edilmi bir yorumu iin, bkz. labakolu ( 1 987). 15. yzyln sonlarnda
ve 16. yzylda byk Osmanl kentlerinde gnlk iktisadi yaam dzenleyen yasa
lar iin bkz. Barkan ( 1942-43). Kentlerin hububat gereksnimlerni salamay ama
layan Osmanl uygulamalar iin bkz. Ger ( 1 964).
Osmanllarn narh konusundaki tavrlarnda 1650'den sonra degiiklik olduuna ia
ret eden Ahmed Gner Sayar bu konuda nemli bir istisna oluturuyor; bkz. Sayar
( 1 986): 73-74.
Narh listeleri en sk olarak 1 5 85-1640 ve 1 "'85-1 840 dnemlerinde hazrlanmtr.
Bunlar parasal adan ve fiyat hareketleri bakmndan Osmanl tarihinin en istikrar
sz dnemleridir. bkz. Pamuk ( 1 999a): 8. ve 12. blmler. Kimi narh listelerinin ar
ivlerden kaybolduunu dikkate alsak bile, bu dnemsel farkllama deimeyecek
tir. rnein, stanbul'un surlar iinde kalan blgesine bakan 1 numaral mahkeme
nin kaytlar eksiktr. Ancak biz narh uygulamalarn skdar ve Galata mahkeme
lerinin kaytlarndan da ayrntl olarak izledik. Narh listeleri uzerinde yaplan bu a
lma, stanbul'da fiyat ve cretlerin tarihi zerine yaptgmz daha byk bir ara
trmann parasdr; Pamuk (2000b) ve zmucur ve Pamuk (2002) (bkz. bu kitap
iinde 12. blm).
stanbul, hinterlandna baml, ok byk ve tketici bir kentti. Bakentin iktisadi
yaam ve bu alandaki devlet mdahalecilii zerine en nemli alma, uzun yllar
nce hazrlanmtr; bkz. Mantran ( 1962): 233-86. Ayrca nalck ve Quataert (1 994):
179-87.
rnegin bkz. nalck ( 1 960); Masters ( 1 988) ve Goffman ( 1 990) [Trke basm:
Goffman 1 1 995)].
Bkz. Pamuk ( 1999a).
Kafadar ( 1 9861: 86; ayrca Fleischer ( 1986): 279 [Trke basm: Fleischer ( 1 996)].
Osmanl ekonomisinde sikke kullanm 16. yzylda dorua ulamtr. Buna karlk,
1 5 . ve zellikle de 1 7. yzyllarda sikke darlklarna raslanyordu. Bkz. Pamuk
( 1 999a): 3., 4., 7. ve 9. blmler.
Spufford 1 1 988); Hennequin ( 1 974a); Hennequin ( 1974bJ; Goitein ( 1 967).
Pamuk ( 1 999a): 4., 12., 1 4 . blmler.
Thompson ( 1 971).
nalck (1 9"'0); Masters (1988): 6. Blm.
Miller ( 1 963): 290-340; Cipolla ( 1 963a).
Bkz. Naima ( 1 968), IV: 1 826-27 ve VI: 2520-25; ayr. nalck 1 1 970): 215 ve Sayar
( 1986): 1 10-12. Avrupa'da merkantilizm iin, kr. Heckscher ( 1955); Coleman
( 1 969) ve Ekelund Jr. ve Hebert ( 1 990): 42-72.
Eldem (1 999): 260-94.
NOLAR
iV GEN MPARATORLUKTA PARA POLTKASI: DEVLET NE

KADAR MDAHALECYD, NE KADAR GLYD?
( Sayfa 43-54)
2
3
4
5
6
7
8
9
o
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Pamuk 1 1 993).
Barkan ( 1 970), ( 1975) ve Sahilliolu ( 1 978).
Pamuk ( 1 995).
Barkan ( 1 970).
Spufford ( 1 988).
Barkan ( 1 970), ( 1 975) ve Sahlliolu ( 1978).
Gen ( 1 989).
Pamuk ( 1 994): 952-53. Ayrca bkz. Faroqhi ( 1 978b) ve Jennings ( 1973).
rnen bkz. Barkan ( 1 942).
Ortaa slam devletlerinin para konusundaki uygulamalar iin bkz. Hennequin
( 1 974a) ve ( 1974b).
rnen bkz. nalck ( 1 965).
htisab kanunnamelerinin metinleri eitli tarihlerde Barkan, Beldiceanu, Anhegger
nalck ve Mantran tarafndan yaymlanmt. Bu konuda son yllarda yaplan daha
kapsaml bir derleme iin bkz. Akgndz ( 1 990-94): c. 1, 2 ve 3.
Bu kanunnamelerin en nemlileri unlardr: "stanbul ve Edirne Altn Yasaknamesi",
"Anadolu Eyaleti Gm ve Eski Aka Kanunnamesi", "Darphane Kanunnamesi",
" Rumeli Pul (Mangr) kanunnameleri", "Sarrafiye Kanunnamesi'', " Serez Sanca
Kanunnamesi'', "Kratova Maden Kanunnamesi". Fatih dnemi kanunnameleri de
daha nce Barkan, Beldiceanu ve Anhegger-nalck tarafndan yaymlanmt. Son yl
larda yaplan bir derleme iin bkz. Akgndz ( 1990-94): c. 1 .
Spufford (1988): 289-362 ve Day ( 1 978).
Pamuk \ l 'l91) ve ( 1993).
Pamuk ( 1 994): 950-53.
Pamuk ( 1993), ayrca Mantran ( 1986), !: 2. Blm.
Pamuk ( 1 991).
Pamuk ( 1994), bkz. Tablolar.
Pamuk ( 1994): 953-57.
Reales de a ocho 1 7. yzylda dnya ekonomisinin en nde gelen parasyd. Bu sikke
Balkanlar ve Anadolu'da riyal gur olarak tannmaktayd.
V OSMANLI PARA DZEN VE AVRUPA'DAK SINIR

BLGELER, 1 500-1 700
(Sayfa 55-64)
3
4
6
Pamuk ( 1999a): 4. ve 6. blmler.

Barkan ( 1 942) ve Akgndz ( 1 990-94).
Erreten ( 1 985): 14-15; Schaendlinger ( 1 973): 93-106 ve Sreckovic ( 1 987): 5-92.
Gedai ( 1 988): 102-19; Elemer ( 1 986) ve Zimanyi ( 1987): 1 7-27.
Mrgescu ( 1 996): 69-201 ve Maxim ( 1 975).
Maxim ( 1 983) ve Murgescu ( 1 994).
1 83
Fisher ( 1 9"8): 1 -36 ve nalck 1 944 1 .
7
8
Fisher ( 1 978): 8 - 1 9 .
Agat ( 1 982): 14- 1 5 .
nalck ( 1 993a): 1 5 1 .
Agat ( 1 982): 1 8-28.
12
Hanln stanbul karsndaki konumu iin, bkz. Fisher ( 1 9 7 8 ): 1 -36.
3
14
Agat ( 1 982): 36.
Fisher ( 1 978): 5 8-69.
VII FYAT DEVRM'NN OSMANLI MPARATORLUGU'NDAK

YANSIMALARINA YENDEN BAKI
(Sayfa 77- 1 0 1 )
Ramsey ( 1 9"'1 ) ; Braudel ve Spooner ( 1 967) ve Vilar ( 1 976): 1 6.-2 1 . blmler. Eski
Dnya lkelerindeki, en nemlisi Hindistan ve in'deki fiyat eilimleri hakknda ok
az ey biliyoruz. Hindistan iin, bkz. Habib ( 1 982); Moosvi ( 1 987) ve Subrahman
yam (1 Q91 ) . Ve in iin, bkz. Atwell ( 1 982).
Cipolla (1 <l55).
Hamilton ( 1 929) ve Hamilton ( 1 934).
Braudel ( 1 949); nalck ( 1 95 1 ) . On yl sonra Bernard Lewis Amerika'dan gelen gu

mn balam gelimelerin Osmanl'nn gerilemesindeki katks zerinde durdu:
Lewis ( 1 96 1 ) : 29-30.
Barkan (1 <l75). Ayrca bkz. Barkan ( 1 970).
Barkan ( 1 975): 5- .
Bu konuda nemli bir istisna iin bkz. Sundhaussen ( 1 983). Ayrca, Ljuben Berov'un
ayrntl deneysel almas: Berov ( 1 976). ngilizce bir zet iin, bkz. Berov (1 <74);
zaka ( 1 976-1 977) ve zaka ( 1 980). Bu almada, Osmanl ipek sanayiinin, mamul
mallarn fiyatlarnn hammadde fiyatlarnn gerisinde kalmas nedeniyle gerilediini
ileri srmektedir. Kafadar ( 1 99 1 ) : 381 -400, ayn konuya, zihniyet tarihi asndan yak
lamaktadr. Subrahmanyam (1 <l91), Gney Asya ile karlatrmal bir yaklam geli
tirme abasndadr. Ancak, Yakndou ya da Bat Asya analiz zayf kalmaktadr.
Bodin, M. De Malestroict'in Paradoxes sur le faict des Monnoyes'una cevaben yaz

d Response dolaysyla, Parann Miktar Kuram'nn "mucidi" olarak kabul edil
mektedir. Bkz. Schumpeter ( 1 954 \ : 3 1 1 - 12.
Hamilton ( 1 929) ve Hamilton ( 1 934); Braudel ( 1 949) ve Braudel ( 1 972), I: 462-542;

Spooner ( 1 972). Parasalc yaklamn son deerlendirmelerinden biri iin, bkz. Fisher
( 1 989). Ayr. bkz. Flynn ( 1 984) ve Flynn ( 1 986).

o
Braudel ( 1 949): 426.
Flynn ( 1 978). Carlo Cipolla, talya'da fiyatlarn spanyol gmunn geliinden da

ha nce arttn; bu nedenle, talya'daki enflasyonun parasal deil isel nedenlere
bal olduunu ileri sryordu: Cipolla ( 1 955).
13
Flynn ( 1 984): 401. Ntron analizine dayanlarak, Potos gmnn spanyol skke
lerinde kullanld, ama Fransa, ngiltere, Osmanl mparatorluu ve ran gibi Eski
Dnya'daki devletlerin sikkelerinde kullanlmad ortaya konulmutu: Gordus ve
Gordus, Ladurie ve Richet ( 1 972) ve Gordus ve Gordus ( 1 9 8 1 ) .
NOTLAR
14
15
r6
17
r8
19
.o
. r
. .
. 3
. 4
. 5
.6
2. 7
. 8
.9
30
3r
3 .
33
34
Morineau ( 1 985): 564. Arthur Attman ve Ward Barrett'n kcalararas deerli maden
akmlar zerine yaptklar son almalar da, Morineau'nun yaklamn dorula
maktadr: Accman ( 1 986) ve Barrett ( 1 990).
Flynn ve Giraldez ( 1 995b); Flynn ve Giraldez ( 1 995a ve von Glahn ( 1996): 1., 4., 7.
bolmler.
Brenner ( 1 962) ve Brenner ( 1 963).
McCloskey ( 1 972).
Miskimin ( 1 975).
Goldscone ( 1 984). Goldscone, daha sonra yazd bir kitapta, erken modern dnem
de, ngilcere'den in'e kadar Avrupa ve Asya'nn birok blgesinde bagsceren top
lumsal huzursuzluk, ayaklanma ve devrimleri nfus art, ykselen fiyatlar ve mali
bunalmlarla aklamaya devam ecci: Goldscone ( 1 991a). Bir makalesinde se, Avrupa
ve Asya'daki uzun dnemli nfus dnglerini, iklime, meteorolojik dizilere ve gne
sistemindeki deiikliklere balad: Goldscone (l 991bL Ama Osmanl rneini kendi
erevesine oturtmak iin kulland verilerin bir blm, maalesef gereklikle ba
damyor. Szgelimi, elimizde, 17. yzyln ikinci yarsnda Osmanl nfusunun ve
gerek cretlerinin gerilediine ilikin bir veri bulunmuyor; Goldscone ( 1 99 l b): 'i5.
Linderc ( 1 985).
Mayhew ( 1 995).
Perlin ( 1987) ve Subrahmanyam ( 1 9 9 1 ).
Hamilton ( 1 929): 355-56; Wallerstein ( 1 984): 70-85.
Bkz. Ramsey ! 1 971): "Giri."
Braudel ( 1 984), Ill: 471-73.
Faroqhi ( 1 978a); Faroqh ( 1 979); Faroqhi ( 1 9.,7, 1 979). Ayrca, krsal ekonomi ile ilgili almalar iin, bkz. nalck ( 1 993b) ve Faroqhi ( 1 995).
Jennings ( 1 973) ve nalck ( 1 9 8 1 ) .
Barkan ( 1 9.,5): 8 - 1 7.
Yllk fiyat ve cret dizilerine ve btn veri kaynaklarnn listelerine ilikin ekleri de
ieren ayrntl sonular iin bkz. Pamuk (2000b).
maret hesap defterleri byk lde stanbul'daki Osmanl arivleri, Babakanlk
Osmanl Arivi, Maliyeden Mdevver ve Evkaf Nezareti, Haremeyn Muhasebecilii
arivlerinden elde edilmitir. Saray mutfann (Matbah- Amire) hesap defterlerine
Babakanlk Osmanl Arivi, Devlet Bamuhasebe, Matbah Emini arivinden ulala
bilir. Kadlar tarafndan onaylanan narhlara ilikin verilere scanbul'daki Galata ve
skdar er'i mahkeme kaytlarndan ulalabilir. Baz narh listeleri yaymlanmtr.
rnein, bkz. Ktkolu ( 1 983).
Sarayn hesap defterlerinden, iki tr uha iin uzun dnemli fiyat dizileri oluturmak
mmkndr: yerli uha ve ngilcere'den ithal edilip, londrin ad verilen uha. Fiyatla
rna bakldnda, bunlarn sradan insanlar deil yksek gelir gruplar tarafndan t
ketildii anlalmaktadr: Sahilliolu ( 1 973-1 974). Bu nedenle, kuma fiyatlar genel
endekse dahil edilmemitir.
Barkan ( 1 962-1963) ve Barkan ( 1 98 1 ), 1 555-56 iin 1-71.
100 dirhem gmten 450 ake kesmekte olan darphanelere, ayn miktarda gm
ten 800 ake kesmeleri talimat verilmiti. Bu dnemin parasal tarihine ilikin daha
fazla ayrnt iin, bkz. Pamuk ( 1 997).
Akenin gm ieriinin azal, gerek alem sultani ve gerekse Avrupa sikkeleri kar
sndaki kur deerlerinden aka grlmektedir. rnein, akenin sulcani karsn
daki deeri 1620'de 120 iken 1624'te 400'e gerilemi, sonra tekrar 1 20'ye kmtr.
1 85
1 86
35
36
37
38
39
40
41
4 :.
43
44
45
46
47
48
49
50
51
Bu dnemde, ake, gm ieriinin yaklak te ikisini ytrmtr: Sahilliolu

( 1 965): 227-34. Bu dnemde, akenin Avrupa sikkeleri karsndaki deer iin, bkz.
Pamuk ( 1 994): 963. Akenin gm ierndeki azalmann farknda olan Barkan, Sa
hilliolu'nun almasna gnderme yaparak akenin kur deerlerine deinm, ancak
hesaplamalarnda gerekli dzeltmeleri yapmamt: Barkan ( 1 9""5): 14.
Barkan ( 1 9""5): 1 6 ve Barkan ( 1 964): 235-377.
Bu dnemde Balkanlar'daki fiyat artlarna ilikin daha ayrntl veriler iin, bkz. Berov ( 1 976): "Fiyat Koullarndaki Deimeler" blm.
Barkan ( 1 9..,5): 3-6.
Barkan ( 1 9""0).
Barkan ( 1 970): 5 8 1 -84.
Barkan ( 1 970): 589-95.
Bkz. b u blm iinde s . 79-84.
16. yzyl Osmanl toplumunda nfus art ve kentleme iin, bkz. Barkan (1 'l 'i'7);
Cook ( 1 972); Erder, (1 975); Erder ve Faroqhi ( 1 979) ve Jennings (1 'l 76 ).
Barkan ( 1 975): 17-27.
nalck ( 1 980): 289, 3 1 1 .
Savalarn getirdii mali ykler iin, bkz. Sundhaussen ( 1 983): 179.
Barkan ( 1 975): 23-24.
nalck ( 1 980).
A.g.e.
A.g.e.
Pamuk (2000b): 4. Blm. Gerek cretler, 1 6 . yzylda Avrupa'da da azalmtr.
"Avrupa ile yeni ticaretin zanaatlere dayal Osmanl sanayiinde durgunluga yol at
g aka grlmektedir. ( ... ) Srekli gelien Avrupa sanayii karsnda, Osmanl sa
nayii dnya ekonomisinin yeni koullarna uyum gsterebilmek iin gerekli dinamiz
mi bulamad. Osmanl ile Avrupa sanayileri arasndaki fark giderek alrken, Os
manl dzeni rmeye mahkum oldu. ( ... ) Yeni Avrupa ticareti, 1 6 . yzyldaki Os
manl iktisadi durgunluunun en nde gelen nedenleri arasnda saylmaldr"; Barkan
( 1 975): 7-8.
52.
53
54
izaka (1 980).
Faroqhi ( l 'l94).
Gen (1 995a) ve Gen ( 1994).
VIII OSMANLI MPARATORLUGU'NDA FYATLAR VE

ENFLASYON, 1469- 1 9 14
(Sayfa 1 03-122)
B u almada kullanlan vakf hesap defterlerinin byk bir blmne, lstanbul'daki
Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulunan Maliyeden Mdevver (MM), Bab- Def
teri, Bamuhasebe Kalemi fBM), Evkaf Defterleri (EV), Evkaf Nezareti Haremeyn
Muhasebecilii tasniflerinden eriilebilir. Topkap Saray mutfagnn hesap defterleri
ne ise, yine Babakanlk Osmanl Arivleri'ndeki Bab- Defteri, Matbah Emini
(D.BM.MTE), Bab- Defteri Bamuhasebe Kalemi (D.BM), MM, Kamil Kepeci
(KK), Cevdet Saray (CS), Maliye '.'<ezareri iesarifat uhasebesi IML.MSF), Bab-
Defteri Odun Emini (D.BM.ODE . Bab- Defteri stanbul Aas (D.BM.JSA) tasnif-
NOTLAR
3
4
6
7
8
9
lO
ll
12
13
14
l5
16
!erinden ve Topkap Saray Arivleri'ndeki Dosya (D) tasniflerinden eriilebilir. Kad

lar tarafndan onaylanan narh listeleri, lstanbul'daki Surii, skdar ve Galata er'i
mahkeme arivlerinden alnmtr. Bu almada kullanlan ariv belgelerinin tam lis
telerine, yl baznda, Pamuk (2000b ), Ekler blmnden eriilebilir.
Bu drt gda endeksinin yllk deerleri, yer darl nedeniyle burada verilmemitir.
Daha ayrntl bilgi iin, bkz. Pamuk (2000b): Tablo: 2.2, 2.3.
Sahilliolu (1 973-1974).
Pamuk (2000b): 1. Blm.
Temel gda mallarnn gram gm cinsinden ifade edilen fiyatlarna ilikin ayrntl
endeksler ve gda mallar ile mamul mallarn ticaret koullar, lstanbul'a ilikin veri
ler zerinden belirlenmitir; Pamuk (2000b): 2. Blm.
Berov ( 1 976). Ayn konudaki zet bilgiler iin, bkz. Berov ( 1 974).
Pamuk (2000b\; Raymond ( 1973-1974). Bu hesaplamalar iin Kahire parasnn g
m ierii, Pamuk ( 1 999a 1: 104 ve 1 9 1 'den alnmtr.
Pamuk (2000b): Grafik 3.2.
16. ve 17. yzyllardaki gm enflasyonunun boyutlar, nedenleri ve sonular hak
knda farkl grler iin, bkz. Barkan ( 1 975) ve Pamuk (200 1 ) (bkz. bu kitap iinde
7. Blm).
Cole ve Crandall ( 1 964).
Allen (2001).
Erken modern dnemde Bat Avrupa'daki kuma fiyatlarnn lt olarak, Jan Lui
ten van Zanden'in oluturduu Hollanda tekstil fiyatlar endeksini kullandk. Nomi
nal ve gram gm cinsinden ifade edilen bu endeksin bilgilerine International Insti
tute of Social History'nin web sitesinden (www.iisg.nVhwp) ulalabilir.
lstanbul'a eker ve kahve nceleri Msr'dan getiriliyordu. Atlantik kaynaklarndan
ithalat yaplmaya balanmas, 19. yzylda her iki maln fiyatlarnda keskin dle
re neden oldu.
Endeksimiz ithal pamuklu kuma, eker ve kahve fiyatlarn 1 860'tan itibaren ier
mektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Pamuk (2000b).
Un, et ve odun fiyatlar 1 750'den sonra genel endeksten daha hzl ykseldi. Bu du
rum, ksmen de olsa, devletin bakentte temel tketim mallarnn fiyatlarn dzenle
me giriimlerini sona erdirmese bile azaltmasndan kaynaklanm olabilir.
Sanayi Devrimi ncesinde Bat Avrupa'da fiyatlar ve eitsizlii inceleyen bir alma
da da, 1500'den 1 800'e kadar, greli fiyat hareketlerinin yksek gelir gruplar lehine
gelitii ve bunun gelir eitsizliini artrd sonucuna varlmaktadr. Hoffman, Jacks,
Levin ve Lindert (2002). Bu drt yzyl boyunca Osmanl lmparatorluu'ndaki reel
cretlerle ilgili olarak bkz: zmucur ve Pamuk (2002) (bu kitap iinde 12. Blm).
IX EN BYK TAG, 1 808-1 844

(Sayfa 123-1 3 1 )
Eer 1789 yl balang noktas alnrsa, toplam tai oran daha da ykselmektedir.
1 789 ylna kadar kuru yaklak olarak 8,4 gram gm iermekteydi. (bkz. bu kitap
iinde 1 1 . Blm, Tablo 1 . ) 1 "'89 ile 1 844 yllar arasnda Osmanl birimi gm e
riinin yzde 88'ini kaybetti. Hem 1 808-1844 hem de 1 789-1 844 iin, bunlar Osman
l tarihinin en hzl tai oranlardr. Osmanl tarihinin baka hibir dneminde para
1 88
3
4
6
7
8
9
r.
birimi bu kadar ksa sre iinde bu kadar yksek oranda taie uramamtr. Bu d
neme en ok yaklaan ikinci dnem, 1 585- 1 600 yllardr. Ake 1 585-86 ylnda g
m ieriinin yzde 44'n kaybenikten sonra, tailer srd. 1600 ylndaki Tas
hih-i Sikke ileminden hemen nce, piyasada dolaan rk akelerin gm ierikle
ri, akenin 1584 ylndaki dzeyinin yaklak olarak yzde 60-.,0 altna dmt.
Akira Motomura 17. yzylda, bir baka balamda, spanyol devletinin bir yanda ba
kr sikkeler ile te yanda altn ve gm sikkeler arasnda benzer bir ayrm yapt
na dikkati ekmektedir. spanyol devleti byk miktarlarda rettii gm sikkeleri
uluslararas piyasalara srerek, nemli boyutlarda senyraj geliri salamaktayd.
Dnya piyasalarnda sekiz reallik sikkelere olan gvenin sarslmasn istemedii iin
de, bu sikkelerin taiine yanamyordu. Ancak, i piyasada tedavl eden ve daha
fazla bakr ieren sikkeler, dzenli olarak taie uramaktayd; Motomura ( 1 994).
ler ( 1970); Sass ( 1972); Krause ve Mishler ( 1 994).
Bu tazminatn on yl iinde denmesi bekleniyordu. Miktar ise, Osmanl devletinin
yllk gelirlerinin yzde 1 50'si kadard. Daha sonra bu miktar Osmanllarn toprak
konusunda verdikleri dnler karlnda indirilmitir. Shaw ve Shaw ( 1 9..,.,), II: 32;
Cezar ( 1 9861: 244-301.
Bu dnemde kuruun kur deeri, iki istisna dnda, gm ieriini yakndan izlemi
tir. Birinci olarak, 1 9. yzyln banda, Napolyon savalar srasnda Avrupa para bi
rimlerinin deer kaybetmesi nedeniyle, kuruun deer kayb yavalam, hana dur
mutur. kinci olarak, 1 828-1833 taileri srasnda, kuruun gm ieriiyle kur
deeri arasndaki ba kopmu, bir sre iin kuru da, kat veya bakr para gibi iti
bari para konumunda kalmtr.
Sussman ( 1 993); Motomura ( 1 994). Ayr. bkz. Bordo ( 1 986).
Dnemin Osmanl gzlemcileri tailerin devlete yarar salamadn, nk fiyatlar
artarken, kuru zerinden toplanan vergi gelirlerinin sabit kaldn ileri sryorlar
d. Cezar ( 1 986): 147. Ancak bu gr, devletin tai edilmi sikkeleri ilk kez piya
saya srdnde salad geliri dikkate almamaktadr. Bylece sava koullarnda,
mali bunalmn younlamas ve brokrasinin zaman ufkunun ksalmasyla birlikte,
ksa vadeli mali hedefler iin taie gitmek anlaml oluyordu.
1 789 taii srasnda ve daha sonra il. Mahmud dneminin tailerinin bir blmnde, bu uygulamaya bavurulmutur. Cezar ( 1986): 99, 1 39.
Cezar ( 1 986): 79-89, 133-35 ve 239-41 .
Thompson ( 1 971).
Kazgan ( 1 980).
stanbul'da Ermeni cemaati arasnda hala anlatlan bir hikayeye gre, savatan sonra
Rus hkmeti byk bir tazminat talep etmi ve Osmanllar bunu kabul etmek zo
runda kalmlard. Ancak Osmanllarn sk sk taie bavurduunu bilen Ruslar,
tazminatn eski kurularla denmesini art komulard. Osmanllar kuruu yine ta
i edince, ortaya ciddi bir sorun kt. retilen sikkelerin parlak ve ok yeni gr
nmleri vard. Rivayete gre, Osmanl yneticileri bunun zerine Nizam- Cedid as
kerlerini Boaz kys boyunca, skdar' dan Beylerbeyi'ne kadar sraya dizdiler ve el
lerini amalarn sylediler. Ondan sonra da yeni sikkeleri skdar tarafndan asker
lere vermeye baladlar. Elden ele geirilen yeni sikkeler Beylerbeyi'ne vardnda, tam
da eski kurulara benzeyen bir grnm kazanmlard. Bu hikayenin en azndan bir
boyutu ariv belgeleriyle desteklenmektedir. Osmanl ynetiminin sava tazminatn
Macar altn yerine gm kurula demek amacyla, Rus hkmetiyle giritii m
zakereler ve bu talebin Ruslar tarafndan kabul iin, bkz. H.H. 42935, 46216 ve
20194.
NOTLAR
13
14
l5
D u Velay ( 1903): 28-44.

Cezar ( 1 986): 244-301.
Kazgan ( 1 980): 122.
X OSMANLI DEVLETNN BORLANMA KURUMLARININ

EVRM, 1 600- 1 850
(Sayfa 1 33-146)
5
6
7
8
9
o
ll
12
l3
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Osmanl mali brokrasis ile devletin vergilendirme v e vergi toplama yntemleri ze

rine br alma iin bkz. Darling ( 1 996).
nalck ve Quataert ( 1 994), I: 212-14.
Finkel ( 1 988): 261-63.
inalck ( 1 980).
izaka ( 1 999): 129-41; ayr. Gerber ( 1 986).
izaka ( 1 999): 1 25-29.
Gen ( 1 987); Gen ( 1 975).
Sarraflarn ve Galata bankerlerinin faaliyetleri Pamuk ( 1 999a): 12. Blm'de tartlmaktadr.
Gen ( 1 987).
Cezar ( 1986): 81 -83; ayr. Gen ( l q95b).
Cezar ( 1 986): 128-34, 1 98-200.
Cezar ( 1 986): 89-92, 137-38.
16., 17. ve 1 8. yzyllarda Avrupa 'daki kamu maliyesi kurumlarnn evrimi iin , bkz.
Parker ( 1 974); Kindleberger ( 1 993). Osmanl kamu maliyesi kurumlarn en fazla et
kilemi olduunu tahmin ettiimiz Fransa rnei iin, bkz. Weir ( 1989); Yelde ve We
ir ( 1 992).
Akyldz ( 1 996): 25-49; Davison ( 1 980): 243-44.
Akyldz ( l q96): 41-49.
Akyldz ( 1 996): 50-90; Davison ( 1 980): 245; Erol ( 1 970): 5-7.
izaka ( 1 999): 141-"'0; ayr. Salzmann ( 1 993).
Sarraf loncasnn 1 "'50 ylnda 72, 1835 ylnda ise 89 yesi vard; ahiner ( 1 995): 78,
83.
Stoianovich ( 1 960).
ahiner ( 1 995): 8"'-99.
A . Udovitch Ortaa slam toplumlarndaki sarraflar "bankasz bankerler" olarak
nitelendirmektedir. Bu deyimi, 1840'lar ncesinde Galata bankerleri iin de rahatlk
la kullanabiliriz. Udovitch ( 1 98 1 ).
Kazgan ( 1 995): 1 "'-19.
Kazgan ( 1 995): 20; Kazgan ( 1Qq7): 25-32; Tekel ve ilkin ( 1 9q7): 53-54.
Kazgan ( 1 995): 120-22; Tekeli ve lkin ( 1 99""): 62-69.
Pamuk ( 1999a): 2 10-P ve Pamuk (2000b). Sava dnemlerinde devletin ek kaynak
ihtiyac daha once gorlmemi boyutlara ulayordu. Osmanl kredi piyasalar ve kre
di kurumlar 18. yzylda, zellikle devletin i borlanmasnda bir hayli gelime gs
termelerine karn, bu byk talebi karlayamamtr. Bkz. bu kitabn iinde 9. B
lm.
1 89
1 90
XII OSMANLI MPARATORLUGU'NDA VE AVRUPA'DA

CRETLER, 1489- 1 9 1 4
(Sayfa 155-180)
6
7
8
9
12
13
4
15
16
17
18
19
z.o
Abramowitz ( 1 986); Barro ( 1 997) v e Maddison (2001). Ayr. bkz. Hanson ( 1 98 8 ) ve

Crafts ( 1983).
Maddison ( 1 983) ve (2001).
Van Zanden ( 1 999) ve de Vries ( 1 993).
Klasik almalar arasnda, Beveridge ( 1936), Hamilton ( 1 934), Phelps Brown ve
Hopkins ( 1 956) ve ( 1 9 8 1 ) saylabilir. Temel sonularn genel bir zeti iin, bkz. Ailen
(2001 ).
Phelps Brown ve Hopkins ( 1 9 S6) ve ( 1 9 8 1 ).
Maddison (2001); Persson ( 1 988) ve de Vries ve van der Woude ( 1 997).
Van Zanden (2000): 12 ve de Vries ( 1994).
nalck ve Quataert (1 994). Yeni bir zet iin, bkz. Pamuk (2000a): 228-229.
Bu almada kullanlan vakf hesap defterlerinin byk bir blmne, lstanbul'dak
Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulunan Maliyeden Mdevver (MM), Bab- Def
teri, Bamuhasebe Kalemi (BM), Evkaf Defterleri (EV), Evkaf Nezareti Haremeyn
Muhasebecilii tasniflerinden eriilebilir. Topkap Saray mutfann hesap defterleri
ne ise, yine Babakanlk Osmanl Arivleri'ndeki Bab- Defteri, Matbah Emini
(D.BM.MTE), Bab- Defteri Bamuhasebe Kalemi (D.BM), MM, Kamil Kepeci
(KK), Cevdet Saray (CS), Maliye Nezareti Mesarifat Muhasebesi (ML.MSF), Bab-
Defteri Odun Emini (D.BM.ODE), Bab- Defteri stanbul Aas (D.BM.ISA) tasnif
lerinden ve Topkap Saray Arivleri'ndeki Dosya (D) tasniflerinden eriilebilir. Kad
lar tarafndan onaylanan narh listeleri, stanbul'daki Surii, skdar ve Galata er'i
mahkeme arivlerinden alnmtr. Bu almada kullanlan ariv belgelerinin tam lis
telerine, yl baznda, Pamuk (2000b): Ekler blmnden eriilebilir
B u drt gda endeksinin yllk deerleri, yer darl nedeniyle burada verilmemitir.
Daha ayrntl bilgi iin, bkz. Pamuk (2000b): Tablo: 2.2, 2.3.
evket Pamuk (2000a): 9-19.
Halil Sahilliolu ( 1 9"'3-74): 4 15-65.
Pamuk (2000a).
Temel gda kalemlerinin gram gm cinsinden fiyatlarn ieren ayrntl endeksler ve
gda mallar ile mamul mallarn ticaret koullar, stanbul verileri esas alnarak belir
lenmitir; Pamuk (2000b): 2. Blm.
Ayrntlar iin, bkz. Pamuk (2000b): Grafik 3.1 ve ekteki Tablo 5 . 1 -5.6.
Berov ( 1 9"'61. Ayrca, zet in bkz. Berov ( 1 974).
Pamuk (2000b): ekteki Tablo 5 . 7 ve Raymond ( 1 9 73-74): F-80. Bu hesaplamalar
iin Kahire parasnn gm ieriinin alnd kaynak: Pamuk (2000a): 9 '-101, 1 7278.
Pamuk (2000b): Grafik 3.2.
Erken modern dnemde Bat Avrupa'daki kuma fiyatlarnn gstergesi olarak, bura
"d a, Jan Luiten van Zanden tarafndan Hollanda iin oluturulan tekstil fiyat endeksi
kullanld. Hem nominal hem de gm cinsinden fiyatlar ieren bu endekse, Inter
national Institute of Social History'nin web stesinden (
) ulalabilir.
stanbul'a kahve, 1 8 . yzyla kadar Msr'dan geliyordu. Atlantik'ten ithalat yaplma
ya balanmasndan sonra, bu iki maln fiyat hzla dmtr.
NOTLAR
21
22
23
24
25
26
2'7
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Endeksimiz, 1 860- 1 9 1 4 dnemi iin, ithal pamuklu kuma, eker ve kahve fiyatlar
n iermektedir. Bu almada kullanlan btn fiyat gzlemler ve bunlarla oluturu
lan endeksler iin, bkz. Pamuk (2000b\.
1500'den bu yana Avrupa'daki fiyatlar ve eitsizlik zerine son dnemde yaplan bir
almada, Hoffman, Jacks, Levin ve Lindert (2002), 1 500 ile 1 800 yllar arasnda,
Bat Avrupa'daki greli fiyat hareketlerinin, benzer bir biimde, yksek gelir grupla
rn kayrd ve gelir eitsizliini artrd ileri srlyor.
Bu almada kullanlan devlet ve vakflara ait hesap defterlerinin ouna, lstan
bul'daki Babakanlk Osmanl Arvlerinde bulunan Maliyeden Mdevver (MM),
Bamuhasebe Kalemi (BM), Bab- Defter, Evkaf Defterleri (EV), Bab- Defter, Ev
kaf Nezareti Haremeyn Muhasebecilii (EV.HMH), Bina Emini (D.BM.BNE) ve
Maliye Nezareti ve Mesarifat Muhasebes (ML.MSF) tasniflerinden eriilebilir. Pa
muk (2000b): Ek 7-10, yllara gre btn ariv belgelerinin listesini, stanbul ve dier
kentlerin yllk ortalamalar olarak her cret kategorisindeki nominal gnlk cretle
ri vermektedir. Ayrca, hesap defterlerinin ou, demir, kire ve fiyat endekslerinde
kullanlm olan ivi gibi satn alnan malzemelerin fiyatlarn ve listesini iermekte
dir.
Pamuk (2000b): Grafik 5.1-5.4 ve ekindeki Tablo 9.
Cole ve Crandall ( 1 964).
Ailen (200 1 ).
Van Zanden endekslerine,
den eriilebilir. Ayrca, erken modern donemde Hollanda'daki fiyatlar ve reel cretler iin, bkz. de Vries ve var der Woude
( 1997): 607-54.
Ispanya'ya ilikin fiyat ve nominal cret dizileri iin, bkz. Hamilton ( 1 934) ve Hamilton ( 1 947): Ekler.
Maddison (2001 ).
Boratav, kn ve Pamuk ( 1 985) ve Berov ( 1 979).
Prados de l a Escosura (2000).
statistik Mdriyet-i Umumiyesi Neriyat ( 1928).
Ergene 1 1 998).
Reis (2000\.
Ailen (200 1 ) .
Poirier \1 974) ve Greene (2000).
191
O s m a n l -T rkiye i ktisat ta rihi ala n nn e n n d e g e l e n i s i m l e ri n d e n

Prof. D r. evket Pa m u k'un 1 992-2006 ylla r a r a s n d a ka l e m e a l d
m a ka l elerden, tem atik b i r b tnlk i i nd e d erlenmi b u kita p, baz
n e m l i sorularn c eva p l a r n a ryor: O s m a n l devleti n i n i ktisat
p o l itika l a r n a s a n l d g i b i kat bir m d a h a l e c i l i k m i e g e m e n d i ?
Yoksa p r a g m atizm, e s n e k l i k ve m z a ke reye yatk n l k d a h a a r
liasa n e i l i m l e r miydi? O s m a n l tarihi h a kk n d a s k s k d i l e g etiri l e n
"gerileme p a ra d i g m a s " n e l d e g e e rl iyd i? G e l e n eksel Osmanl
ta ri h i l i i n i n d u ra kl a m a ve g e r i l e m e d n e m l eri o l a ra k a d l a n d rd
yzy l l a rd a e k o n o m i d e n e l e r o l uyordu? B a t d a ki Fiyat D evrimi,
O sm a n l e k o n o m i s i n d e ki ktye g i d i ten ne l d e sorumluyd u ?
evket P a m u k, bu s o ru l a r n c eva p l a r n a ra rken, S a n ayi D evrimi
n c e s i n d e ki d n e m d e, ze l l i k l e d e 1 6. - 1 8. yzy l l a rd a , Os m a n l
e k o n o m i si n i n g e n e l g i d i at n , g e l i rl e ri , c retleri v e y a a rr
sta n d a rtl a r n Avru p a i l e k a r l a trm a l b i r e r e v e d e e l e a l y o r
Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar' n ye n i d e n d n m e k i i n f a r k l
b i r kavra m s a l e reve ve b e l g e l e re e l e tirel b i r b a k n e re n b u
kitapta y e r a l a n m a ka l e lerden b i ri d e ( " O s m a n l l m p a rato rl u u' n d a
ve Avru pa' d a c retl e r, 1 489- 1 9 1 4", S l eyman zm u c u r ile birlikte)
AB D i ktisat Tarihi D e rn e i ta raf n d a n 200 1 -2002 y l
" E n iyi M a k a l e d l " n e l ayk g r l d .
P rof. D r. evket P a m u k 1 1 950) l sta n b u l ' d a d o d u . R o b e rt

Lisesi " n i ve Ya l e n iversitesi n i b itird i . i ktisat d a l n d a ki d o kto ra sn
C a l iforn i a - B e rke l ey n ive rsite si n d e ta m a m l a d . B o azi
n ive rsitesi Atat rk i l ke l eri ve i n k l a p Tarihi Enstit s ve Eko n o m i
B l m retim yesi olan Pamuk, ayr ca T rkiye ' d e v e yurtd n d a
p e k o k n iv e rsite d e d e rs verdi ve ve rmeye d evam ed iyor.
O s m a n l -Trkiye i ktisat tarihi zeri n e e itli d i l l e r d e
p e k o k m a ka l e v e kita p ka l e m e a l d .
1 998-2006 y l l a r a ra s n d a D nya i kti sat T a ri h i l e ri D e r n e i ' n i n

Y n etim K u r u l u yesi o l a n evket P a m u k, 2003-2005 d n e m i n d e
d e Avru p a i ktisat Ta ri h i l e ri D e rn e i ' n i n b a ka n l n ya pt.
Yay m l a n m e s e r l e ri n d e n b a z l a r : lstanbul ve Dier Kentlerde
500 Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469- 1998 (200 1 );
Osmanl imparatorluu 'nda Parann 7 arih ( 1 9991; Osmanl- Trkye
iktisadi Tarihi, 1500- 1914 ( 1 9881 ; Osmanl Ekonomisinde Bamlll<c

:
ve Bvme 1820- 1 9 13 1 984 .

Şevket Pamuk - Osmanlı Ekonomisi Ve Kurumları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şevket Pamuk - Osmanlı Ekonomisi Ve Kurumları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EVKET PAMUK

5., 7., 9., 10., 12. blmleri

eviren: Gkhan Aksay

ktisadi ve Mali Kurumlar

Ekonomide Devlet Mdahaleciliinin Snrlar

Borlanma Kurumlarnn Evrimi

Osmanl Ekonomisinde Devlet Mdahaleciliine Yeniden Bak

Para, Ekonomi ve Osmanl Devleti

Osmanllar Niin Merkantilist Politikalar zlemediler?

Sikkelerin Tarihinde Ana Gelenek

tlhanl Sikkeleri ve Anadolu'daki Trkmen Beylikleri

Geni mparatorlukta Para Politikas: Devlet Ne Kadar Mdahaleciydi,

stikrarl Bir Para Dzeninin Glkleri.

Osmanl Para Dzeni ve Avrupa'daki Snr Blgeleri, 1500-1700

mparatorluun indeki Para Blgeleri

Avrupa'da Merkez ve Snr ya da evre

Osmanllarda Gm Madenleri ve Darphaneler

Osmanllar in Parann nem

Fiyat Devrimi'nin Osmanl mparatorluu'ndaki Yansmalarna

Yeni Kantlar ve Eskilerin Yeniden Deerlendirilmesi

Osmanl'da Fiyatlar Neden Ykseldi?

Fiyat Devrimi'nin Uzun Vadeli Sonular

Tketici Fiyat Endeksinin Oluturulmas

Sonularn Ksaca Deerlendirilmesi

Fiyat Deiimlerinin Nedenleri ve Sonular

Avrupa ile Karlatrmalar

Endeksin Uzun Dnemli Eilimleri

Endekse Daha Ayrntl Bir Bak

En Byk Tai, 1 808-1844

Tailerin Yarar ve Maliyetleri

Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 1 600- 1 850 .

Bir Borlanma Arac Olarak Kaime

Devletin Borlanmasnda Galata Bankerleri

Son Yntem: D Borlanma

Osmanl Zenginleri Servetlerini Nasl Kullanyorlard? .....

Osmanl Tereke Kaytlar.

Makro Hedefli alma

Mikro Amal alma

Osmanl mparatorluu'nda ve Avrupa'da cretler, 1 4 8 9- 1 9 1 4 ...

Avrupa ile Karlatrma

Yaam Standartlarnn Gstergesi Olarak cretler

Ek: Endekslerdeki Uzun Dnemli Eilimler

Osmanl dneminde Balkanlar'daki madenler (harita)

lstanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1700

stanbul iin tketici fiyat endeksleri, 1 469-1700.

lstanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1700

Osmanl Kentlerinde Gda Fiyatlar, 1469-1700

Fiyat Endeksleri zeti (on yllk ortalamalar)

Osmanl Para Biriminin Gm ierii, 1469-1914

lstanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1914

Osmanl Kentlerinde Gda Fiyatlar, 1469-1865 ...

Avrupa Kentlerinde Tketici Fiyatlar, 1450-1913

GmJ<uru ve Kur Deerleri, 1 780- 1 9 1 4

stanbul'da En st Y zde 5'lik Dilimdeki Zenginlerin Servetlerinin

stanbul'da Fiyatlar ve cretler, 1 469- 1 9 1 1 (on yllk ortalamalar)

stanbul'da inaat ilerinin cretlerinin Satn Alma Gc

Avrupa Kentlerinde Dz naat ilerinin Reel cretleri

B u kitaptaki yazlar 1992 ile 2006 yllar arasnda Trkiye'de ve

X OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!

ettim, ancak kimi durumlarda yazlarn btnln bozmamak iin

Seici Kuru msal De iim ve

Osmanl tarihilii son otuz ylda hi phesiz bir hayli mesafe al

OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

devletinin varln alt yzyl koruyabilmesinin nedenlerine ulama