-:-;:.

--,_:"""'::;"-:.::f::-.:: -_:;,-:...::_ :::J.it:t.>::

-=--_;.2:!!;.,:-:!

-.

.,.,.....

'"i1.;,:.' ,./.-'.
---I<:"...;,; .-:C.
-A=.:::.:... :-

":--z-,---

::,

:::-\:t

,..-.a
-

.. .;:.:""':r.::o'iWi'
"..
lii!il!'l
ii l!!lil
! t:
l !!II
WG!i;>;< _:-:;_-;;.:.

. -
.;;,e

-----.,;:-""''

II!IIM--Ril<liBl'".i.9. ..-:'
::.--::::!B

Ll$!:

LE-:-

:.-...

.::_-

Prof Dr. evket Pamuk Boazifi niversitesi Atatrk Enstits ve

Ekonomi Blm iiretim yesidir. Ankara, Orta Dou Teknik,
Pennsylvania, Villanova, Princeton ve Michigan niversitelerinde de
retim yelii yapmpr. Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme
(Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994, 2. Bask), Osmanl-Trkiye
ktisadi Tarihi, 1 500- 1 9 1 4 (4. Bask, 1997) ve A History of the Middle
East Economies in the Twentieth Century (Roger Owen ile birlikte,
1998) baJlkl kitaplar vardr. Osmanl mparatorluu'nda fiyatlar,
cretler ve servetler konusunda araprma/arn srdrmektedir. Bu kitap
Cambridge niversitesi Yaynlar arasnda da yaym/anyor.

Yeim'e

N SZ

u kitapta kapitalizmin dnya leinde ykselmeye balad yzyl

larda para, imparatorluk ve bunlarn dnya ekonomisindeki yeri ele aln
yor. Bu konuyu nasl ileyeceimi kurgularken, son elli ylda yaptklan a
lmalarda para tarihinin geni lekli bir tuva! zerinde allmas gerek
tiini srarla savunan Fernand Braudel, Carlo Cipolla, V. Magalhaes Go
dinho, Peter Spufford ve Pierre Vilar gibi deerli tarihilerin yaklamla
rndan esinlendim. Gerekten de, uzun mesafeli ticaret ve deerli maden
aklar ile para arasndaki gl ve iki ynl etkileim, kresel bir baka
sn zorunlu klyor. Ktalararas ticaretin kavak noktasnda yer alan ve
ticaret ile deme ve para aklannn dalgalanmaianna her zaman ak olan
bir byk imparatorluun para tarihi iin, byle bir bakas zellikle
gerekli oluyor. Dnya leinde bir bakas, ayn zamanda, pek ok ta
rihinin dar ve paralanm uzmanlk tutkularn aarak Dou Akdeniz
blgesi ile Avrupa ve Gney Asya tarihleri arasndaki balantlar gz
nne serrnek frsatn da sunuyor.
Para tarihiliinde ok tartlan bir konu, enflasyon ve kapitalizmin
ykseliiyle ilgili . Bundan yetmi yl kadar nce Earl J. Hamilton, spanyol
arivlerinde derledii verileri kullanarak, 1 6 . ve 1 7 . yzyllarda Ameri
ka'dan gelen byk miktarlarda altn ve gm ile Eski Dnya'da fiyatlarn
ykselii ya da "Fiyat Devrimi" arasnda nedensel iliki kurmutu . Hamil
ton daha sonra da bu enflasyonun tccarlada sanayicilerin iine yaradn ,
bylece kapitalizmin ykseliine nayak olduunu iddia etmiti . Son elli
ylda bu tezi en gl biimde savunanlar arasnda, parann miktar kuram
na inanan iktisat tarihileri ile Fransa'da gelien Annates okuluna bal ta
rihiler en nde yer aldlar. mer Ltfi Barkan da, bundan otuz yl nce,
1 6 . yzyl Osmanl fiyat artlarn, Annates okulunun kullandna ok
benzeyen bir kuramsal erevede , ticaret ve Avrupa'dan gelen deerli ma
den aklanyla ilikilendirerek Osmanl rneini bu scak tartmalarn iine
sokmutu. Barkan da, Harnilton gibi, bir adm daha atm ve dandan ithal

edilen enflasyonun Osmanl ekonomisinin gerileme srecini baiattn ile

ri srmt. Ancak, son yllarda Michel Morineau tarafindan Avrupa'nn
eitli arivlerinden derlenen yeni veriler, Hamilton'un dizilerinin eksik ol
duunu, Avrupa'ya ulaan deerli maden miktannn 1 7 . yzylda fiyatlar
inie getikten sonra bile artmaya devam ettiini ortaya koydu. Bu bulgu
lar, deerli maden aklan ile enflasyon arasnda kurulan basit nedensel ili
ki hakknda ciddi pheler yaratt . imdi, son aratrmalann nda eski
tartmalara geri dnerek kapitalizmin domaya balad alarda Akde
niz'in bat ve dou ular arasndaki balantlan bir kez daha gzden geir
mek, bize yeni ipulan, yeni almlar salayacaktr.
Geni lekli bir tuval zerinde altn sylerken Osmanl para d
zenine de imparatorluk leinde bir bakasyla yaklatrnn altn iz
mek isterim . Bu kitabn Osmanl para tarihi zerine daha nce yaplm
az saydaki almadan nemli bir fark, Osmanl para dzeninin paralan
kadar, dzenin tm zerinde durmasdr. Bir baka deyile, Osmanl pa
ra tarihi deyince, Balkanlar ve Anadolu ile snrl kalmayacaz . Eldeki
kaynaklann olanak salad lde , Balkanlar ve Krm'dan Suriye , Basra
Krfezi, Msr ve Kuzeybat Mrika'ya kadar imparatorluun tm blgele
rini ayn btn iinde ele alacaz . Osmanl devletinin merkeziyle evresi
arasndaki siyasi, idari ve iktisadi balantlar hi phesiz sz konusu alt
yzyllk srede byk eitlilik gstermitir. Ayrca, bu blgelerin Bat
Avrupa'dan Hint Okyanusu'na kadar uzanan ok geni bir corafya ile
birbirinden ok farkl ticari ilikileri ve deme aklan vard. Kitapta impa
ratorluk iindeki parasal dzenlernelerin karmakln, eitliliini ve
bunlarn hem yerel gelimelere hem de kresel glere bal olarak evri
mini yanstmaya alacaz. imparatorluk leindeki bakasnn dier
nemli konularda, zellikle de Osmanl kurumlannn tarihi ve evrimi, im
paratorluun deien yaps ve nihayet Osmanllarn kendi devletlerini ya
da imparatorluklann nasl algladklan hakknda da bize nemli ipulan
salayacan umuyorum .
Para tarihlerinin daha iyi anlalmas, bu blgelerin iktisadi ve toplum
sal tarihleri hakknda da nemli almlar salayacak. rnein bugn pek
ok tarihi , zellikle Batl tarihi, Osmanl piyasalarnda para ve kredi ili
kilerinin son derece snrl kaldna, piyasalarda srekli deerli maden ve
sikke darl ekildiine inanyor. Osmanl ekonomisi zerindeki gzlem
leri her zaman doru olmayan Fernand Braudel, kapitalizmin ykselii
zerine yazd ciltlik yaptta u gzlemleri yapmaktayd :
Genel olarak bakldnda, Trkiye'de ticari yaam hala birok modas gemi
unsur banndrmaktayd . Bunun nedeni, Bat ticaretininin dinamizm kayna
olan parann Trk imparatorluunda bir grnp, bir kaybolmasyd. Gelen

parann bir blm, sultann eneleri her zaman ak olan hazinesine gitmek
te, bir blm en st dzeydeki ticaretin tekerleklerini yalamakta kullanl
makta, geri kalan byk miktarlar ise Hint Okyanusu'na doru yoluna devam
etrnekteydi. Bu nedenle de Levant piyasalannda Ban, parasal stnln di
ledii gibi kullanabilmekteydi.

Osmanl piyasalannda zaman zaman deerli maden sknts ekildii

ne phe yoktur. Ayrca, 1 7. yzyln ikinci yansnda olduu gibi, bu dar
Ikiann uzun dnemli bir nitelik kazandklan da bilinmektedir. Zaten yu
kandaki alntda Braudel, zaman vermeden, 1 7 . yzyldaki koullan be
timlenmektedir. Ancak, para darlklann, 1 5 . yzyldan 1 8 . yzyla kadar
Osmanl iktisadi yaamnn hi deimeyen bir zellii olarak yanstmak
doru olmaz. Nitekim, bugn elimize olduka geni bir yelpazeden ula
an ariv belgeleri ve dier kaynaklardan salanan veriler, Osmanl ekono
misinde para kullanmnn zaman ve mekan iinde nemli farkllklar gs
termekle birlikte, kentli nfusla snrl kalmadn gsteriyor. zellikle
1 6 . yzylda, deerli madenierin bollamas ve kentlerle krsal alanlar ara
sndaki iktisadi baiann glenmesiyle, krsal nfusun nemli bir blm
sikke kullanmaya balamt. Kasaba ve kentlerin iinde ve evrelerinde
kk lekli, ancak youn kredi alar ilikileri geliiyordu. Zanaatkarla
rn, tccarlarn yansra kyller ve gerler de para kullanyorlard. 1 8 .
yzylda ise bir yandan Osmanl devleti yeni bir para birimini yerletirme
ye alrken, te yandan da kredi ilikileri ve para kullanm gelimi, s
tanbul ile imparatorluun deiik blgeleri arasndaki parasal balar gide
rek glenmitir.
Para tarihi, devletin iktisadi politikalan hakknda nemli sorular da
gndeme getiriyor. Gnmzn Osmanl tarihilii, devletin kentlerin,
ordunun ve sarayn iaesini salamak ve tarmsal reticilerle loncalar ve
kentli tketiciler arasndaki geleneksel dengeleri korumak amacyla, eko
nomiye geni kapsaml ve dzenli olarak mdahale ettiini vurguluyor.
Bu kavramsal ereve iinde de srekli ve geni kapsaml bir narh (fiyat
tavan) uygulamas, geleneksel dzeni korumaya alan Osmanl mda
haleciliinin tipik rnei olarak sunuluyor.
Ben bu genel yaklamn bir hayli sorunlu olduunu dnyorum.
Birinci olarak, Osmanl yneticilerinin 1 6 . yzyldan sonra iktisadi konu
larda mdahaleciliin snrlarn giderek daha iyi renmeye baladklarn
dikkate almak gerekiyor. rnein, Osmanl yneticileri iktisadi gerekler
den ok farkl dzeylerde saptanan narhlann, uzun sreler uygulanamayaFernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th- 1 8th Century, c. lll: The
Perspective of the World, Harper and Row, New York, 1 982, s . 473.

viii

can grdler. Bu nedenle, devlet mdahalecilii zaman iinde daha se

ici bir nitelik ald, esas olarak bakentin ve ordunun iaesinde ve snrl
sayda mal iin uygulanmaya balad . Belki daha da nemli olarak, narh
srekli uygulanan bir politika arac olmaktan kt, sava, iae darlklar ve
parasal bunalm gibi olaanst dnemlerde bavurulan bir ara durumu
na geldi .
Parasal konularla ilgili metin saysnn az olmas nedeniyle, Osmanlia
nn dnceleri hakkndaki bilgilerimiz snrldr. Yine de, devletin para
konusundaki uygulamalanna bakarak bir hayli mesafe almak mmkndr.
Bu uygulamalar, Osmanl brokratlarnn para konularna mdahalenin
ticaret ve kent ekonomisine mdahaleden ok daha g olduunu, daha
nce bilmeseler bile bir sre sonra rendiklerine iaret ediyor. Gerek
ten de tccar ve sarraflarn deerli madenler, sikke ve deme akndaki
faaliyetlerini denetleyebilmek, ticareti ve mal akn denetiernekten ok
daha zordu . Bu nedenle , Osmanllar para konularnda daha esnek ve
pragmatik davranmaya baladlar. Osmanllarn parasal uygulamalarnn
yeniden deerlendirilmesi, Osmanl iktisadi zihniyetine ilikin varsaymla
nmz da gzden geirmemizi salayacaktr.
Para tarihinin bize yeni almlar salad bir dier nemli konu da,
Osmanl tarihindeki uzun dnemli iktisadi dalgalanmalar veya konjonk
trlerdir. Parasal ve iktisadi koullar arasnda iki ynl bir etkileim vardr.
ilikinin bir ynnde, parasal istikrarn, ticaret ve retimin gelimesine
olanak saladn, buna karlk, parasal istikrarszlklarn veya deerli ma
den darlklarnn kredi, retim ve ticaret zerinde olumsuz etkiler yaratt
n biliyoruz. ilikinin dier ynnde ise, iktisadi genileme veya refah
dnemlerinde , devletin daha fazla vergi geliri toplayarak parasal istikrara
katkda bulunduunu, buna karlk, iktisadi durgunluk veya daralma d
nemlerinde, bozulan mali koullarn parasal istikrar da olumsuz etkiledi
ini gryoruz. Bu karlkl etkileim nedeniyle, uzun dnemde parasal
ve iktisadi koullar arasnda nemli kourluklar beklenmelidir. yleyse,
Osmanl tarihindeki uzun vadeli parasal koullarn ya da konjonktrlerio
ortaya karlmas, bize iktisadi dalgalanmalar ve konjonktrler hakknda
da ok deerli yeni bilgiler salayacaktr.
rnein, bugn iktisat tarihilerinin ounluu, 1 6 . yzyln, 1 5 80'le
re kadar, en azndan Balkanlar ve Anadolu'da bir demografik ve iktisadi
genileme dnemi olduunu dnrler. Para tarihinin bize salad veri
ler, bu genel tabioyla uyum iindedir. Buna karlk, 1 7 . yzyla ilikin bil
gilerimiz ok daha snrldr. Son dnemlere kadar Osmanl tarihilii, 1 6 .
yzyldan sonra srekli gerileyen bir imparatorluk tablosu izmekteydi.
Ancak, bu paradigma yerini devletin kendisini yeniden rgtleyebilme ve

deien koullara uyum salayabilme yeteneini vurgulayan daha farkl bir

ereveye terk etmektedir. Bu esneklik, imparatorluun varln yzyllar
boyunca srdrebilmesini aklamaya da yardmc olmaktadr.
Bu paradigma deiikliinin bir uzants olarak, iktisat tarihileri de
1 7 . ve 1 8 . yzyllarn kesintisiz bir bunalm ve durgunluk dnemi olduu
tezini sorgulamaya baladlar. 1 8 . yzylda ticaretin canlandna, reti
min arttna kimi iktisat tarihileri zaten yllar nce iaret etmilerdi . Yi
ne de para tarihinin bu tartmalara yapaca nemli katklar vardr. Nite
kim bu kitabn bulgular, 1 7 . yzyln parasal adan bir istikrarszlk ve
hatta zl dnemi olduuna, buna karlk, srekli gerileme veya bu
nalm tezinin savunulamaz olduuna iaret ediyor. 1 8 . yzyln Osmanl
para dzeni iin yeni bir para biriminin yerletirildii , imparatorluun
merkezi ile uzak eyalerleri ya da evresi arasndaki balarn glendii bir
toparlanma dnemi olduu anlalyor. Toparlanma eilimi sadece para
alannda ortaya km olamaz . Bu parasal gelimeleri yine toparlanma y
nndeki iktisadi ve hatta siyasi gelimelerle birlikte dnmek gerekiyor.
Son yllara kadar iktisat tarihileri Osmanl tarihindeki en hzl tai ve
enflasyonun 16. yzyl ile 17 . yzyln balarnda, Fiyat Devrimi srasnda
gerekletiini varsayyorlard . Oysa, bu kitabn bulgular ve fiyat tarihi
zerine henz bitmemi olan bir dier aratrmann n sonular, en hzl
tai ve fiyat artlarnn 1 9 . yzyln balarnda, Tanzimat'n hemen n
cesinde, savalar, ayaklanmalar ve reform abalar srasnda ortaya ktn
gsteriyor. Ancak tailer bir yandan devlete ek mali gelir salarken, te
yandan da zellikle bakentte nemli bir siyasal muhalefet yaratmaktayd.
Bu nedenle, Osmanl tailerini incelerken bir siyasal iktisat yaklam kul
lanmak gerekiyor. Fiyat artlarnn boyutlarn, nedenlerini ve sonularn
daha ayrntl olarak ortaya koyunca, sadece dnemin iktisadi ve toplumsal
tarihine deil, siyasal gelimelerine de k tutmak mmkn olacak.
Son otuz ylda iktisadi ve toplumsal tarih alannda yaplan aratrmala
rn bir hayli zenginlemesine karn, para tarihi Osmanl tarihiliinin en
az allm, en az gelimi alanlarndan biri olarak kalmtr. Braknz
Osmanl para dzeninin genel yapsn ve mantn, bugn elimizde im
paratorluun deiik blgelerindeki parasal dzenlernelerin ve kurumla
rn zellikleri ve zaman iinde nasl evrildikleri konusunda bir alma
bulunmuyor. Elimizdeki monografiler sadece ksmi grnmler sunabil
mekte . Nmizmatik yaynlar ise pek ok ayrntya k tutmakla birlikte,
zellikle iktisat tarihinin sorunlar asndan bakldnda, yeterince kap
saml deiller. Para tarihi zerine alanlarn kar karya olduu bir
tehlike de , para ve maliye konularnda kkenieri u ya da bu vakanvise
kadar giden ve zaman iinde tekrarlana tekrarlana kesin dorulara dn-

en, bir ksm yararl , ancak bir ksm da yanl ve yanltc bilgi paralar
dr. Bu malzemenin iinde doruyla yanl, ple saman birbirinden
ayrabilmek iin, her eyden nce, Osmanl para birimlerinin zaman iin
de deien standartlarn bu malzemeden bamsz olarak ina etmek ge
rekiyordu.
Nitekim, aratrmann erken aamalanndan itibaren, Osmanl para bi
rimlerinin standartlar hakknda ayrntl zaman dizileri oluturmadan
uzun vadeli bir para tarihi almasnn gerekleemeyecei anlalmt .
Uzun bir alma sonucunda, nmizmatik kataloglardaki bilgileri devletin
darphanelere gnderdii talimatiara ilikin eksik bilgilerle birletirince, sa
dece B alkanlar ve Anadolu'da tedavl eden ake, kuru ve sultani iin de
il , dier blgelerde dolaan para, ahi, nasri ve riyal gibi Osmanl para
birimlerinin arlk, ayar ve saf gm ierikleri hakknda zaman dizileri
ina etmek mmkn oldu. Daha sonra da bu dizileri, Osmanl arivleri
dahil eitli kaynaklardan salanan ve Osmanl sikkelerinin Avrupa sikke
leri karsndaki kur deerlerini gsteren verilerle karlatrarak denetle
dik. Kitaptaki zmlemelerin nemli bir blm, metin iinde ayrntl
tablolar halinde sunulan bu dizilerin zerine kurulmaktadr.
Bugn Osmanl dnemi zerine alan iktisat ve toplum tarihileri fi
yatlar, cretler ve servetiere ilikin olarak telaffuz edilen parasal byklk
lerin ne anlama geldii konusunda byk glklerle kar karya. Uzun
dnemli tarih almalar iin, bu byklklerin zaman iinde karlatr
labilmesi, rnein 1 5 5 0 ylnn 1 00 akesi ile l 75 0 ylnn lO kuruundan
hangisinin, ne lde daha deerli olduunun belirlenmesi gerekiyor. Bu
tr karlatrmalar iin fiyat tarihi aratrmalanna ynelmemiz gerekiyor.
Osmanl para birimlerinin gm ieriklerine ilikin zaman dizilerini ina
ettikten sonra fiyat tarihi almalarn Eski Dnya'nn dier blgeleriyle
karlatrmal olarak yrtmek bir hayli kolaylaacaktr.
Nitekim son yllarda, ina edilen parasal dizilerin de yardmyla, l 5 .
yzyln ortalarndan 1 9 1 8 'e kadar stanbul ve dier Osmanl kentlerinde
fiyat, cret ve servetierin tarihi zerinde de alyorum. Ayrntl sonula
r yaknda Devlet statistik Enstits, Tarihi statistikler Dizisi iinde ya
ymlanacak olan bu uzun vadeli aratrmada, bykl kkl vakf ve
imaretlerle saray mutfana ait binlerce hesap defterinin yansra yerel
mahkeme kaytlanndan salanan yzlerce narh listesi kullanld . Aratr
mann fiyatlarla ilgili zet sonular, bu kitapta zellikle 7. ve 1 2 . blm
ler ile Ek 2'de sunuluyor.
Fiyat tarihi almasnn sonularn burada birka cmleyle zetle
meye alrsak, a ) tailerin uzun vadede Osmanl fiyat artlannn en

nemli nedeni olduu ve b ) yine orta ve uzun vadede stanbul'da gram

gm cinsinden ifade edilen fiyatiann Akdeniz'in dier ky blgelerin
deki fiyatlarla birlikte hareket ettii anlalyor. Bu ikinci sonu, deniz ti
caretinin gcn ve bakent ekonomisinin binlerce kilometre uzaklktaki
liman ve ekonomilerle ilikisini her zaman srdrdn bir kez daha
gsteriyor. Elde edilen n sonular ayrca, c) imparatorluun dier kent
lerindeki , zellikle de ky blgelerindeki uzun vadeli fiyat hareketlerinin
bakentinicine yakn olduunu da ortaya koyuyor.
Son olarak, bu kitapta sunulan sikke ve kat para rneklerine ksaca
deinmek isterim. Bu fotoraflar seerken amacm , bir yandan en ok
kullanlan sikke ve kat paralardan rnekler verirken, te yandan da Os
manl darphanelerinin blgesel dalmn yanstmakt . Bunlar bir iktisat
tarihisinin ncelikleridir. Buna karlk, nmizmat dostlarnn kitapta
daha nadir rastlanan sikke ve kat para rneklerini grmeyi tercih ettikle
rini biliyorum. Kitab hazrlarken nmizmatlarn aratrmalarndan ok
byk yararlar salam bir kii olarak, hangi sikke rneklerinin yaymlan
mas gerektii konusundaki farkl tercihlerimizin, son kertede, hem n
mizmatlarla iktisat tarihileri arasndaki farkllklar, hem de ortak ilgi
alanlarmz olduka iyi yansttn dnyorum.
evket Pamuk

ubat 1999, stanbul

TEE KK R
Bu kitabn hazrlan srasnda pek ok kiiden yardm grdm . imdi
kendilerine teekkr edebilmek benim iin zel bir zevk. Eer Halil Sa
hilliolu yllarca sren aratrmalan sonucunda 1 7. yzyln sonlarna ka
dar Osmanl para tarihinin temellerini atm olmasayd, ben bu kitab yaz
maya belki de giriemeyecektim . Halil Sahilliolu'na son yllarda yapt
mz aydnlatc pek ok konuma iin de teekkr borluyum. Osmanl
para tarihi zerine yaptm aratrmalar, 1 989 ylnda Halil nalck'n be
ni Osmanl iktisadi ve toplumsal tarihi zerine hazrlamakta olduu ve
daha sonra Cambridge niversitesi Yaynlar tarafindan yaymlanan iki
ciltlik alma iin bir blm yazmaya davet etmesiyle ciddi bir boyut ka
zand . Daha sonraki yllarda, krk sayfalk o blm yava yava bir kitaba
dnrken gsterdii destek ve yakn ilgi iin de kendisine teekkr
borluyum. ocukluumdan beri tandm ve saydm merhum Cneyt
ler, bu yzylda Osmanl nmizmatiine en fazla katkda bulunmu ki
idir. Bu kitab hazrlarken, onun yaymlad kitaplardan ok yaradan
dm . Para tarihi konularna ilgi duymaya baladmda, ne yazk ki, C
neyt ler aramzdan aynlmt . Kendisiyle bu konulan konuma olana
bulamadm iin ok hayflanyorum .
Kitabn hazrlan srasnda pek ok kiiyle konuarak ve yazarak, ge
ni bir corafYaya yaylm bir imparatorluun farkl blgelerindeki srekli
deien parasal koullar hakknda bilgi ve veri toplamaya altm. Sala
dklar deerli bilgiler ve yardmlardan dolay sa Akba, Mehmet Arat,
Nezihi Aykut, ekre Basman , Sadok Boubaker, Yavuz Cezar, Christop
her Clay, Michael Cook, Linda Darling, Abdlhamid Fenina, Elena Fran
gakis-Syrett, Mehmet Gen, Nelly Hanna, Reat Kasaba, Hasan Kayal,
Rudi Lindner, Muhammed En-Necdavi, John McCusker, Rudi Matthee ,
Leslie Peirce, Trkan Rado, Abdlkerim Refik, Linda Schilcher, Sarah
Shields, Ta! Shuval , Avram Udovitch, Elizabeth Zachariadou ve Dror
Ze'evi'ye teekkr etmek istiyorum. Ayrca, Edhem Eldem, Linda Dar-

!ing, Dennis Flynn, Timur Kuran, Kenneth M. MacKenzie, D onald Qu

ataert, Faruk Tabak ve Zafer Toprak metnin eitli blmlerini, eitli
aamalarda okuyarak ok yararl grler bildirdiler, eletirilerde bulundu
lar. Ancak kitapta sunulan bilgilerin ve savunulan grlerin sadece yazan
baladn da eklernem gerekir. Kitabn aratrma ve yayma hazrlanma
aamalarnda deerli asistan arkadalarm stanbul niversitesi'nden Fi
gen Takn ile Boazii niversitesi'nden Gven Bakrezer, Nadir z
bek, Ik zel, Harndi Can Tuncer ve Emre Yaln nemli katklar yapt
lar. Kendilerine teekkr ederim.
stanbul'daki Babakanlk Osmanl Arivi alanianna da yardmlann
dan dolay teekkr borluyum. Geni bir imparatorlukla ilgili parasal ge
limelerin ayrntlarn pek ok ktphanede izlernem gerekti . Bunlarn
iinde zellikle Princeton niversitesi'ndeki Firestone Ktphanesi'nden
ok yararlandm . Osmanl para birimlerinin standartlan zerine yaptm
aratrmalarda, New York'taki American Numismatics Socie ty'nin Os
manl sikkeleri koleksiyonunu kullandm. Bu kurumdaki almalanm s
rasnda slam Sikkeleri Koleksiyonu'nun sorumlusu Michael Bates'ten
byk destek ve yardm grdm . Kitapta yer alan sikke fotoraflarn sa
layan American Numismatics Society ile Yap ve Kredi Bankas Kltr
Merkezi'ne ve B anka ' nn sikke koleksiyonunun soru m l u s u ennur
entrk'e teekkr borluyum. Ali Akyldz ve Edhem Eldem de eitli
kat para ve polie rneklerinin fotoraflarn saladlar. Tarih Vakfi Yurt
Yaynlar'nda ise dostlarm Ayen Anadol ve Ali Berktay her zamanki ti
tizlikleriyle kitab yayma hazrladlar.
Kitapta yer alan aratrmalann eitli blmleri Trkiye Bilimler Akade
misi tarafindan ve Boazii niversitesi'nin Atatrk Enstits, Ekonomi
Blm ve Aratrma Fonu Proje No. 97HZ1 0l tarafindan desteklenmi
tir. Saladklan deerli yardmlar iin bu iki kuruma da teekkr ederim.

Yaklapk 1400 yllarnda bir Osmanl darphanesinde sikke retiminil!iisteren bu resim

Stiftung Preussicher Kulturbesitz-Berlin 'de bulunan minyatr as/ma bakarak

A. She_vl n,er tarafndan fizilmiftir.

Kaynak: Halil Sahilliolu, "Bakr Para zerine Bir Enflasyon Denemesi" ifinde,
Trk Nmizmatik Dernei Blten, No. 10, 1982, s. 20.

iiNDE KiLER
1. G R
Akdeniz Havzasnda Ticaret, Para ve Devletler
Osmanl ktisadi Politikalar
Para, Ekonomi ve Osmanl Devleti
Bir Dnemierne

1
1
10
17
21

II. OSMANLI DEVLETi KURULURKEN T CARET VE PARA

Altn ve Gm; Dou ve Bat
Bizans ve Balkanlar
Anadolu
Erken Dnem Osmanl Sikkeleri
Darphaneler
Gm Madenieri
Bakr Sikkeler

23
23
29
31
33
38

III. M DAHALEC L K VE TAG POL T KASI

Merkezileme ve Mdahalecilik
Gm Ktlklan
Il. Mehmed'in Taileri
Tailerin Amalan
Bir Siyasal ktisat Yaklam

4S
46
48
s
ss
60

IV. ERKEN D NEM N PARA DZEN

Altn Sultani: Bir Uluslararas Sikke
Yabanc Sikkeler
Altn- Gm-Bakr
ift Metaililik mi Yoksa Gm Tek Metaililik mi?
Para Kullanmnn Yaygntamas

64
64
70
72
77
81

V. KRED i VE F NANS
Kredi
Ortaklklan
Devlet Maliyesi ve Devlete Verilen Borlar

84
8S

VI. PARA B LGELER

imparatorluk inde Para Blgeleri
Balkanlar
Msr'n Paras
ahi Blgesi
Knm Akesi
Kuzeybat Afiika

43

92
96
96
97
102
110
114
117

xv

VII. FYAT DEVRMiNE YENDEN BAKI

Farkl Aklamalar
Yeni Kantlar ve Eskilerin Yeniden Deerlendirilmesi
Osmanl mparatorluu'nda Fiyatlar Niin Ykseldi?
Fiyat Devrimi'nin Uzun Vadeli Sonulan

122
123
129
137

VIII. TAGLER VE ZL
1 585-86 Taii Bir Dnm Noktas myd?
Mali Bunalm ve Parasal istikrarszlk
Akenin Piyasalardan Kayboluu

143
143
149
156

IX. YERL SKKELERN YOKLUGUNDA

Tai Edilmi Sikkeler Osmanl Piyasalannda
Devletin Geciken Mdahalesi
Bakr Sikkelerin Dn

162
164
167
169

X. YEN OSMANLI KURUU

Yeni Kuru
ktisadi Genileme ve Mali stikrar
Mali Sorunlar ve Kuruun Gerilemesi

174
174
176
186

Xl. UZAK EYALETLERLE BAGLANTILAR

Msr'da Para
Tunus Riyali
Cezayir
Trablus
Knm
Osmanl Para Birimlerinin Ortak Hareketleri

188
188
194
199
200
201
203

XII. EN BYK TAG

Maliyeyi Merkeziletirme abalan
Borlanmann Evrimi
Byk Tai
Devletin Finansman: Galata Bankerieri

204
204
206
210
217

XIII. FT METALL DZENDEN "TOPAL" ALTIN STANDARDINA

ift Metallilik, Yeni Sikkeler ve Kat Para
Devlete Bor Veren Bankalar
D Borlanma
TopaJ Alon Standard
Ticari Bankaclk
Birinci Dnya Sava'nn Finansman

222
223
229
231
234
239
241

XIV. SONU

244

EKLER
l. Vergi, Para ve Darphaneler zerine Osmanl Kanunnamderinden Semeler
2. stanbul Kenti iin Fiyat Endeksleri, 1 469 - 1 9 1 4
3. Temel ktisadi ve Parasal Byklkler zerine Not

251
253
258
263

RESiMLER

265

KAYNAKA

287

DZN

318

BRNC BLM

GiRi
AKDEN I Z HAVZAS I N DA TICARET, PARA VE DEVLETLER

iktisatlar paray genellikle ilevlerine gre tanmlarlar. Para her ey

den nce bir mbadele aracdr ama bir deme arac, bir hesap birimi ve
bir servet saklama arac olarak da kullanlr. Aslnda, bu ilevler bize para
nn tarihsel olarak nasl ve niin ortaya kt konusunda ipulan salyor.
ktisatlara gre, gerek ya da tam parann tm bu ilevleri yerine getir
mesi gerekir. Oysa, tarihsel gelime izgisini izlediimizde, pek ok para
trnn bu ilevlerden sadece bir ksmn yerine getirdiini gryoruz.
Tarihsel olarak bakldnda, parann deme arac ilevinin mbadele
arac ilevinden daha eski olduu grlyor. Parann mbadele arac ola
rak ortaya kmasndan nce, hkmdarlann vergi veya hara topladklan
biliniyor. rnein, Kartaca'da ve Pers mparatorluu'nda sikkeler bir
mbadele arac olarak deil, yalnzca askeri demeler iin kullanlmaktay
d . l Btn bunlardan, parann, pazarlar ve mbadele olmadan da ortaya
kabilecei anlalyor. te yandan, trampa rneinde grld zere,
para olmadan da mbadele olabiliyordu . Ancak trampa olduka g ve

Max Weber, General Economic History, The Free Press, Glencoe, lllinois, 1 927, 1 9.
Blm. Ayn tez ok daha sonraki Roma ve B izans dnemleri iin de sovunulmokto
dr, bkz. Michael Crawford, "Money and Exchange in the Roman World", Journal of
Roman Studies 60 ( 1 970), 40-48; ve Michael F. Hendy, Studies in The Byzantine
Monetary Economy c. 300- 1450, Cambridge University Press, 1 985.
Tedavldeki para m i ktar n n azalmas , her zaman piyasadaki mbadele hacm i n i n
azalmasna yol amamtr. Porann ozold:) kimi durumlarda, trompo v e vergilerin
ayni olarak denmesi gibi uygulamolar sayesinde, mbadele vorl:)n srdrebilmitir.
Ortoo:) Hindistan'ndon bir rnek iin, bkz. John Leyell, Living Without Si/ver: The
Monetary History of Early Medieval North lndia, Oxford University Press, Delhi, 1 990.

fazla maliyetli bir mbadele sistemiydi . Bu nedenle, zaman iinde istikrar

l deer ls ya da hesap birimi ilevini yerine getiren paralarn glen
mesi sayesinde, mbadele de kolaylat ve geliti. Pek ok mal para ilevini
grmtr, ama en sonunda, altn ve gm gibi deerli madenler hem
hesap birimi hem de deme arac olarak kullanlmaya baland . Deerli
madenierin para olarak kabul grmeye balamalaryla, ilem maliyetleri
dt, ticaret geniledi. Bu aamadan itibaren hem para kavram hem de
deiik para biimlerinin tarihsel geliimi, piyasalarn gelimesi ve yaygn
lamasyla sk bir iliki iinde ilerlemitir. 3
Ancak, para kullanrnn yaygnlamasnda, uzun mesafeli ticaretin rol,
mbadele ve piyasalarnkinden daha nemlidir. Byk miktarlarda deerli
maden kaynaklanna sahip olan pek ok toplumun, ticaret geliene kadar
bu deerli madenieri iletmediklerini biliyoruz. Sikke biimindeki parann
ilk habercilerinden biri nce Hindistan 'da, daha sonralar da Babil ve
in'de tccarlar tarafindan kullanlan, zerlerine damga vurulmu deerli
maden kleleridir. Dou Akdeniz blgesinde kullanlan ve Jeykel ad ve
rilen kleler de aslnda drstlkleriyle tannan tccar ailelerinin zel
damgalarn tayan gm paralarndan baka birey deildi . in'de
kullanlan taeller de, ticaret loncalan tarafindan damgalanan gm kl
elerdi . Bu rnekler mbadele ve ticaretin gelimesiyle birlikte para kulla
nmnn da yaygnlatn gsteriyor.4
Devletlerin para yaratma srecini ele geirerek para arznda tekeller
oluturmalar ise, daha sonralan gereklemitir. Sikke biiminde paralar
ilk kez M. 7. yzylda Bat Anadolu'da, antikan ticaret yollar zerin
de kurulan Lidya'da ortaya kmtr. Devletin sikke retmesinin nedenle
rinden biri bteye gelir salamakt . Sikke basarak ve vergi demelerinin
sikkelerle yaplmasn talep ederek, devletler hem kendilerine yaplan de
melerde kullanlacak birimi, hem de piyasalarda kullanlacak parann stan
dartlarn belirlemi oluyorlard. s
Eski Yunan kent devletlerinin sikkeleri nceleri Ege ve Akdeniz'de te
davl etmekteydi . Byk skender'in fetihleri sayesinde, sikke kullanm
3
4

Sanjay Subrahmanyam (ed.), Money and the Market in lndia, ll00- 1 700, Oxford
University Press, Delhi , 1 994, s. 1 - 1 9.
Paul E i nzig, Primitive Money, In /ts Ethnological, Histarical and Economic Aspects,
gzden geirilmi ve geni letilmi basm, Pergernon Press, Oxford, 1 966; Philip Gri
erson, The Origins of Money, U n i versity of London, The Athlone Press, Londra,
1 977; Weber, General Economic History, s. 236-244; Pierre Vi lar, A History of Go/d
and Money, 1450- 1 920, New Left Books, Londra, 1 976, s. 1 6-29.
Ri chard Von Glahn, Fountain of Fortune, Money and Monetary Policy in China,
1 000- 1 700, University of California Press, BerkeleyLos Angeles, 1 996, s. 1 8-20.

M. 4 . yzylda Msr, Pers mparatorluu ve Kuzey Hindistan'a ulat .6

Ancak, para ve para dzenlerinin Akdeniz havzasndaki binlerce yllk ge
lime srecinde belki de en nemli aama, Roma mparatorluu dne
minde gereklemitir. Roma bar Akdeniz havzas ve tesindeki alanla
rn siyasi ve iktisadi olarak btnlemesini , bu geni topraklar zerinde al
tn, gm ve bakr sikkelerden oluan bir para dzeninin kurulmasn
salad. Standartlarn devlet tarafindan denetlenmesi sayesinde, deiik
sikke trleri arasnda iyi tanmlanm oranlar kurulabildi . Altn sikkeler
byk ilemlerde ve servet saklama amacyla kullanlrken, gnlk kk
ilemlerde bronz ve daha sonralan bakr sikkeler kullanld . Hiyerarinin
st ve alt basamaklan arasndaki orta alan ise gm sikkeler dolduruyor
du . Altn ve gm sikkelerin deerleri, ierdikleri deerli maden mikta
ryla yakndan ilikiliydi . Buna karlk bronz ve bakr sikkeler, ounlukla
devlet tarafindan belirlenen ve maden ieriklerinin zerinde kalan itibari
deerlerle tedavl etmekteydiler.7 Piyasalarn genilemesi, ekonominin ti
carilemesi ve artan para kullanmyla birlikte , bu dzen glendi .s Bugn
Avrupa ve Ortadou'da kullanlan parayla ilgili terimierin pek ounun
kkenierinin Roma dnemine kadar gitmesi , para dzenlerinin gelimesi
srecinde o dnemin ne kadar gl ve kalc etkisi olduunun kantdr.
Antikadan itibaren devletler para tekelini ellerine geirmeye byk
nem verdiler. Akdeniz havzasnda Eski Yunan'dan itibaren sikke basmak
bir hkmdar iin egemenliin en nemli simgelerinden biri olarak kabul
edildi .9 Ancak, Romallarn sikke basmadaki amalar, egemenliin simge
lenmesinden ok teye gitmitir. Kendilerinden nceki devletler gibi, Ro
mallarn da hem vergi toplamak ve hem de askerlere, devlet memurlanna
6
7

Ph ilip Grierson, Numismatics, Oxford University Press, 1 975, s. 9-44.

Kapitalizm ncesi devletler, itibari deerler zeri nden tedavl eden paralarn piya
salarda uzun sre tutunmas n salayacak gvenden yoksundular. Bu tr paralarn
nihai rnei , mal olarak h i bir deeri olmayan kt paradr. 1 9. yzy l ncesi nde,
k t para sadece i n'de, 1 4. yzyla kadar baaryla kullan labilmitir. Von Glahn,
Fountain of Fortune, s. 48-70.
R. A. G. Carson, Coins of the Roman Empire, Routledge, Londra-New York, 1 990;
Keith Hopki ns, "Taxes and Trade in the Roman Empire, Journal of Roman Studies
70 ( 1 980), 1 Ol- 1 25; E. Lo Cascio, state and Coi nage i n the Late Republ i c and Early
Empire, Journal of Roman Studies 71 ( 1 98 1 ), 76-86; Lou is C. West ve Allan Chester
Johnson, Currency in Roman and Byzantine Egypt, Pri nceton University Press, 1 944;
A. H . M. Jones, The Roman Economy, Studies in Ancient Ecanamic and Administ
rative History, S. A. Brunt (ed.), Basil B lackwell, Oxford, 1 974; ve Marcello De Cec
co, Monetary Theory and Roman H istory", The Journal of Economic History 45
( 985), s. 809-822.
Thomas R. Martin, Sovereignty and Cainage in Classical Greece, Princeton Univer
sity Press, 1 985.

ve dier kesimlere deme yapabilmek iin paraya ihtiyalan vard. Daha

da nemlisi, Romallar parann bolluu ile ekonominin sal arasnda
bir iliki olduunun bilincindeydiler. Sikke basmalannn, kalc bir para
dzeni oluturmalarnn bir amac da mbadele ve ticareti gelitirmek,
ekonominin daha iyi almasn salamakt.lO
Buraya kadar parann geliimi srecinde, uzun mesafeli ticaret, piyasa
lar ve devletin rol ile bunlann karlkl etkileimi zerinde durduk. An
cak, parasaliama srecini daha da geni bir balamda ele almak gerekir.
Parann veya bir para sisteminin temel ilevi mallarn ve hizmetlerin m
badelesini kolaylatrmak, vergi ve dier demelerde kolaylk salamakt,
ancak parann yaygnlamas sadece ilem maliyetlerinin dmesi anlamna
gelmiyordu. Ayn zamanda, iktisadi ilikiler daha soyut ve daha az kiisel
bir nitelik kazanmaktayd. rnein, mevsimlik emek ykmllklerinin
yerini nakit demelerin ald bir ortamda, gllerin nfuz ve iktidarlan
n muhafaza etmelerinin geleneksel yntemleri zayflyordu. Daha uzun
vadede ise, nakit demeleri daha dzenli ve olaan hale geldike, parann
ekonomi ve toplum zerindeki etkisi giderek artmaktayd. ll
Madeni sikkelerin ortaya kndan itibaren, douda ran'dan Bat
Avrupa'ya kadar uzanan corafYa, sikkelerin evrimi srecinde en canl et
kileimlere tank olmutur. Blgeler aras ticaretin canll sayesinde,
zellikle Akdeniz havzas bu srete ok nemli bir rol oynamtr. Eski
Yunan, Roma, Sasani, Bizans, slam ve Bat Avrupa sikkelerinin, sadece
tasarmlar deil, retim teknikleri ve darphane ynetim biimleri de bu
geni corafYada karlkl etkileim iinde gelitiler. Eski Dnya'nn dier
iki para gelenei ise in ve Dou-Gneydou Asya ile Hindistan alt-kta
snda biimlenmekteydi. Akdeniz havzas bu iki gelenekle de iliki iinde
olmutur. Ticaret ilikilerinin canll sayesinde, Akdeniz ve Hindistan
sikke gelenekleri yzyllar boyunca birbirlerini etkilerneye devam etmi
lerdir. l2 Buna karlk, Dou ve Gneydou Asya'daki sikke gelenei, son
o Hopki ns, Taxes and Trade (s. o - 25) adl makalesi nde bu konuyu ok iyi tart

r. Devlet demelerini ne karan mali (fiskalist) yaklam iin bkz. Michael Craw
ford, Money and Exchange in the Roman World , Journal of Roman Studies 60
( 1 970), 40-48; ve Hendy, Byzantine Monetary Economy.
Parann toplumsal etkileri zeri ne son dnemde yaplan almalar iin bkz. Jonat
han Parry ve Maurice Bloch (ed.), Maney and the Morality of Exchange, Cambridge
University Press, Cambridge, 989.
2 Grierson, Numismatics, s. 9-44. H i nd i stan ve Gneydu Asya'daki para dzenleri
n i n en erken dnemlerdeki evrimi i i n bkz. Leyell, Living Without Si/ver; v e Robert S .
Wicks, Money, Markets and Trade i n Early Southeast Asia, The Development o f ln
digeneaus Monetary Systems to AD 1 400, Cornell University, Studies on Southeast
Asia, lthaca, 1 992.

iki yzyla kadar bamsz bir izgi izlemitir. 1 3 in'in kimi para biimle
rine dier iki gelenekten ok daha nce ulatn biliyoruz. rnein, ka
t para ilk kez in'de kullanlmaya balanm ve birka yzyl sonra, 1 3 .
yzylda Moollar sayesinde ran'a ulamtr. rnein, Marco Polo Mo
ollann kat para kullandndan sz etmektedir. Oysa, kat para Avru
pa' da ancak 1 7. yzylda kullanlmaya baianacaktr.
Cermen istilalanyla birlikte, Akdeniz havzasnda ekonomi ve ticare
tin yansra para gelenekleri de ikiye ayrld . Roma mparatorluu'nun
bat eyaJetlerinde nfus, ticaret ve kent ekonomisi hzla klrken, sik
ke ve dier para biimlerinin tedavl ve kullanm da byk lde
azald . Altnn kaybolmasndan sonra, piyasalarda ounlukla kk g
m sikkeler dolamaya balad . Ancak demelerin byk ounluu , ay
ni ya da emek olarak yaplmaya baland . Bylece feodal Avrupa'da hesap
birimi ya da deer lsyle mbadele aralan arasnda giderek artan bir
farkllk ortaya kt . Trampa gibi parasz mbadele biimleri yaylrken,
sikkeler sadece uzun mesafeli ticarette en nemli deme arac konumlan
n srdrebildiler. I4
Dou Akdeniz'de ise kent ekonomisi ve genel ekonomik durum daha
gl kald iin, Roma'nn altn, gm ve bakr sikke gelenei Bizans
mparatorluu 'nda canlln koruyarak geliti .I s l l . yzyla kadar, Bi
zans'n altn nomizma ya da bezant', tm Akdeniz havzasnda "ortaan
13 Grierson, Numismatics, s. 44-7 1 ; H i ndistan'daki H i nt-Trk (Mughal) devletinin 1 6.

ve 7. yzyllardaki para dzeni iin bkz. J . F. Richards, (ed.) The lmperial Monetaty
System of Mughal lndia, Oxford University Press, Delhi , 987. 6. ile 8. yzyllar
aras nda Avrupa ile Asya aras ndaki ticari , parasal ve fi nansal etk i leimin sreklili
gini vurgulayan daha genel bir bakas iin bkz. Frank Perlin, "Monetary Revoluti
on and Societal Change i n the Late Medieval and Early Modern Times - A Review
Article", Journal of Asian Studies 45 ( 1 986), 1 037- 1 048; ve Frank Perlin, "Financial
lnstitutions and Busi ness Practices across the Euro-Asian lnterface: Comparative
and Structural Considerations, 500- 1 900", Han s Pohl (ed.), The European Disco
vety of the World and i ts Economic EHects on pre-lndustriol Society, 1500- 1 800
ii nde, Franz Stei ner, Stuttgart, 990, s. 257-303.
14 Peter Spufford, Money and /ts Use in Medieval Europe, Cambridge University Press,
988, s. 7- OS; ayrca, Cari o M. Ci polla, Money, Prices and Civilization in the Medi
terranean World, Fifth to Seventeenth Century, Pri nceton University Press, 956, s.
3- ; Cipalla, "Currency Depreciation i n Medieval Europe", Economic History Revi
ew 5 ( 963), s. 4 3-422; ve Marc Bloch, Esquisse d'une Histoire Monetaire de I'Eu
rope, Librarie Armand Colin, 954, s. 3-28. Para dzeni n i n k ve trampa ekono
misine gei, o kadar dramatik boyutlarda olmasa da, baka toplumlarda ve baka
zamanlarda da grlmektedir.

15 Hendy, Byzantine Monetaty Economy; ve S. Grierson, Byzantine Coins, Methuen & Co.

Ltd., Londra, 982; ayrca, West ve Johnson, Currency in Roman and Byzantine Egypt.

dolan" gibi kabul grmekteydi . l 6 7. yzyldan itibaren havzann dou ve

gneyinde kurulan slam devletleri, Bizans ve Sasani ran'ndaki gelimi
para ekonomileriyle etkileime girdiler. Etkileim srecinin en bandan
itibaren, slam devletleri bu lkelerdeki para dzenlerini kendi mali ve ik
tisadi yaplanyla btnletirmeye altlar. Gerek anlamda slami sikkeler
ilk kez 696-697 ylnda, Halife Abdlmelik'in byk para reformuyla bir
likte basld . l 7 Bir para dzeni oluturma abalannn baanya ulamasn
dan sonra, ortaada Hindistan alt-ktasndan spanya'ya kadar uzanan
geni corafYadaki hemen tm slam devletlerinde altn, gm ve bakr
sikkeler kullanlmaya baland . slam devletleri de sikke basnay ve hutbe
okutnay ( sahib-i sikke ve hutbe ) egemenliin en nemli simgeleri olarak
kabul ettiler. Bylece, Akdeniz havzasnda oluan parasal geleneklerden
etkilendikleri gibi, bunlan gelitirerek daha sonraki dnemlere tadlar . s
Nmizmatik adan bakldnda, slam devletlerinin bastktan sille
lerde ortak payday zerlerindeki ksa yazlar ve Arap harfleri oluturuyor.
Bu zellikler, resimler ve Latin harflerinin kullanld Avrupa sikkeleri
karsnda gl bir kartlk oluturuyor. l9 Ancak grnrdeki farkllkla
ra karn, Akdeniz havzasndaki gl ticaret ilikiler sayesinde, bu iki ge
lenek ortaa boyunca etkileimi srdrmtr. slam devletlerinde kulla
nlan para birimleri olan altn dinar, gm dirhem ve bakr flus szck
lerinin kkenieri srasyla Roma, antika ve Bizans'tan gelmekteydi . Or
taa Avrupas da slam devletlerinin parasal uygulamalanndan pek ok
unsuru benimsemitir. rnein, 1 2 . ve 1 3 . yzyllarda Bizans'n iktisadi
ve ticari gcnn artk snmeye yz tuttuu bir dnemde, slam devlet
lerinin altn dinarlan Bizans nomizma'snn daha nceki dnemlerde oy16 Robert S. Lopez, "The Dollar of the Middle Ages, The Journal of Ecoromic History

l l ( 1 95 1 ), s. 209-234, Cipolla, Money, Prices and Civilization, s. 1 3-23; Robert S.

Lopez ve W. Raymond lrving, Medieval Trade in the Mediterranean World, 11/ustrative
Documents, Columbia University Press, New York, 1 955, s. 1 0- 1 6.
1 7 S. Grierson, "The Monetory Reforms of 'Abd ol-Mal ik", The Journal of the Economic
and Social History of the Orient 3 ( 1 960), s. 24 1 -264; ve Andrew S. Ehrenkreutz,
"Monetary Aspects of Medieval Near Eastern Economic H i story, M. A. Cook (ed.),
Studies in the Economic History of the Middle East ii nde, Oxford University Press,
Londra, 1 970, s. 38-4 1 .
1 8 Islam'da hkmder n sikke basma hakk deni nce, altn ve gm sikkeler kastedi l
mektedi r. Islam gelene)i nde bak r sikkeler, e n erken dnemlerden itibaren yerel bir
konu olarak kabul edilmitir. Bkz. S. Album, A Checklist of lslamic Coins, 2. bask,
yaymiayan S. Album, Santa Rosa, California, 1 998, s. 9.
1 9 Michael L. Bates, "lslamic Numismatics, Sections 1 -4", Mitid/e East Studies Associa
tion Bul/etin 1 2/3 ( 1 978-79), s. 1 - 1 6; 1 2/4, s. 2- 1 8; ve 1 3/ l , s. 3-2 1 ; ve Ehrenkreutz,
"Monetary Aspects, s. 37-50.

nad rol stlenerek, Akdeniz evresinde genel kabul gren bir deme
birimi olmutur.o
Akdeniz havzasndaki canl ticaret sayesinde, dier ticari ve parasal ku
rumlar ve biimler de ortaa boyunca etkileim iinde oldular. rnein,
ortaa Avrupas'nn en yaygn i ortakl biimi olan commenda, kken
lerini ortaa slam toplumlannn mudarebesine borludur. Ayn biim
de, Avrupa'da yaygn bir deme arac ilevi sunan polielerin (bil/s of exc
hange) ne lde slam toplumlanndaki sftece veya havale'den kaynak
land tarihiler arasnda youn tartma konusudur.21
slam devletlerinde de parasal uygulamalar bir yandan piyasalarn ve ti
caretin gereksinimleri, te yandan da tm ortaa ekonomilerini sk sk
etkisi altna alan deerli maden ktlklar tarafindan biimlenmekteydi . s
lam toplumlarnda tccarlarn devletler zerindeki etkileri snrl kalnakla
birlikte, aynadklar nemli iktisadi rol nedeniyle, devletler tccarlar dinli
yor, onlara hogr gsteriyorlard . rnein talya'daki kent devletleriyle
karlatrldnda, ortaa slam devletlerinin tccarlarn devleti olma
dklan grlr. Ancak bu devletlerin tccarlara kar olduklan da sylene
mez.22 slam devletlerinin ou sikke arzn ve dolamn dzenlemeye,
srekli klmaya almlardr. Sikkelerin bol miktarda ve kolayca tedav
ln salamak zere , darphanelerde cretsiz veya dk cretle sikke ba
smna zen gstermilerdir. Daha da nemlisi, bu devletlerin ou, de
erli madenierin ve sikkelerde tedavln kolaylatrmak amacyla, para
piyasalarna kar mdahaleci bir tavr iine girmemilerdir.23
20 Ci polla, Money, Prices and Civilization, s. 1 3-23; Ehrenkreutz studies i n the Mone
tary H i story of the Near East in the Middle Ages, Journal of the Economic and So
cial History of the Orient 2 ( 1 959), s. 1 28- 1 6 1 ; ve A. M. Watson, sack to Gold
and Si lver, The Economic History Review 20 ( 1 967), s. 1 -34.
21 Abraham L. Udovitch, At the Ori g i ns of the Western Commenda: I slam, lsrael,
Byzantium, Speculum 37 ( 1 962), s. 1 98-207; ve Ashtor E l iyahu, sanki ng lnstru
ments between the Musl i m East and the Christian West, Journal of European Eco
nomic History 1 ( 1 972), s. 553-573.
22 A. L. Udovitch, Merchants and Amirs: Government and Trade in Eleventh Century
Egypt", Asian and African Studies 22 ( 1 988), s. 53-72.
23 S. D. Goitein, A Mediterranean Society, The Jewish Communities of the Arab World
as Portrayed in the Documents of the Cairo Geniza, Ci lt 1 : Economic Foundations,
University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1 967, s. 229 vd.; Gilles S.
Hennequin, points de vue sur I'Histoire Monetaire de I'Egypte Musulmane au Moyen
Age, Anna/es lslamo/ogiques 1 2 ( 1 974), s. 3-44; ve Gilles S. Hennequin, Nouveaux
Aperus sur I'Histoire Monetaire de I'Egypte au Moyen Age, Anna/es /slamologiques
1 2 ( 1 974), s. 1 79-2 1 5; Bates, 1slamic Numi smatics, s. 1 - 1 6, 2- 1 8 ve 3-2 1 . Nmizma
tik ve metroloj inin Islam toplumlarnn tarihili;ji nde oynayabilece!)i rol zerine ksa
ancak nemli bir tartma iin bkz. R. Stephen Humphreys, /s/amic History, A Frame
worlc. for lnquiry, gzden geirilmi basm, Princeton University Press, 1 99 1 , s. 49-53.

Parasal alandaki zengin uygulamalaryla Osmanllar zerinde en etkili

olan slam devleti ise lhanllardr. Moollarn in'den Bat Asya'ya kadar
uzanan ve oradan da Avrupa'ya balanan ticaret yollar zerinde kurduk
lar denetim sayesinde, lhanllar byk miktarda gme kavumulard .
1 3 . yzyln sonlarna doru slamiyeti kabul ettikten sonra, lhanllar
ran'da yeni bir para sistemi kurdular ve byk miktarlarda altn ve g
m sikke bastlar. Bu sikkelerde bir slam devleti tarafindan piyasaya s
rlm en ilgin hat ve kabartma rnekleri vardr. lhanllarn denetimleri
altna aldklar, douda Horasan'dan batda Anadolu'ya kadar uzanan ge
ni corafYada faaliyet gsteren darphanelerin says 200'e ulat. Bunlarn
ounluu Bat ve Kuzey ran'da olmakla birlikte, Dou ve Orta Anado
lu'da da bakent Tebriz'den ynlendirilen pek ok lhanl darphanesi var
d. lhanl sikkelerinin yksek hacmi ve kalitesi, 1 3 . yzylda ran ve Ana
dolu'daki iktisadi ve ticari faaliyetlerde ciddi bir canlanma olduu ynn
de nemli bir kant oluturmaktadr.24
nce antika devletleri, sonra da ortaan slam devletleri olutur
duklar sikke tekellerini byk titizlikle korumaya altlar. Buna kar
lk, feodal Avrupa'da eilim, sikke arz ilevinin eitli alt birimler ve on
larn sahipleri arasnda blnmesi ynnde geliti . Sikke basma yetkisi
kral veya imparatorda olsa bile, darphanelerin ynetimi ve sikkelerin
retimi bu iten bir hayli gelir salayan feodal beylerin eline geti . Bu
paralanm yap, sikkelerin sk sk tai edilmesine yol ayordu .25 B u
yerel birimlerin gelirleri iinde verginin pay v e nemi artm aya balayn
ca, sikke arzn daha istikrarl ve dzenli hale getirmek iin aba gsteril
di. Ancak, zellikle 14. yzyldan itibaren, merkeziyeti eilimler arlk
kazanp devlet harcamalar artmaya balaynca, parann ayarn drp
ek gelir salama abalar hz kazand .26 Bu tailerden kazanl kanlar
olduu gibi, kaybedenler de vard . Bir blgedeki ya da lkedeki para bi
riminin gl ya da zayf olmas, ya da tailerin ne lde kullanlaca
, devleti elinde tutan ve tailerden yarar salayan kesimlerle, tai
24 John Masson Jr. Smith ve F . Plunkett, "Gold Money in Mongol I ran", Journal of the
Economic and Social History of the Orient ll ( 1 968), s. 275-297; ve John Masson Jr.

Smith, "The Silver Currency of Mongol I ran", Journal of the Economic and Social
History of the Orient 1 2 ( 1 969), s. 1 6-4 1 ; ayrca, M. A. Seifeddi ni , Moneti 1/khanov
XIV veka, Bak, 1 968.
25 Bugn iktisatta devletin para basarak salad gelir iin kullanlan senyraj deyimi
nin kkeni , feodal Avrupa'daki bu toplumsal yaplara g itmektedir. Osmanl toplumu
nun farkl yaps nedeniyle, biz bu kitapta, Osmanllarn mali gelir salamak amacyla
gi ritikleri taileri tartrken, senyraj deyimini kullanmaktan kanacaz.
26 Carlo Cipolla, "Currency Depreciation i n Medieval Europe", Economic History Review
s ( 1 963), s. 4 1 3-422.

ve enflasyon sarmalndan zarar grecek kesimler arasndaki mcadelenin

sonucuna balyd.27
Ortaan byk bir blmnde, Akdeniz havzasndaki ticaret, zel
likle de deme dzenleri havzann dousundaki tccarlar ve para birimle
ri tarafindan ynlendirilmiti . 1 3 . yzyl gibi daha ge bir dnemde bile,
Dou Akdeniz blgesindeki ticaret, parasaliama ve bunlara ilikin ku
rumlarn dzeyi, Bat Akdeniz tarafndakilerin bir hayli zerindeydi . 28
Ancak, l l. yzyldan itibaren Avrupa'da tedavldeki gm sikke miktan
artarken, ticaret ve para kullanm da yaygnlamaya balad .29 1 3 . yzyl
da altnn tekrar sahneye kyla birlikte Avrupa'da altn, gm ve ba
krdan oluan l sikke dzenine geri dnld.30 Ticaret hzla geliir
ken, ticaret sayesinde byk zenginlie kavuan talyan kent devletlerinin
para birimleri ve sikkeleri Akdeniz ve Avrupa ticaretine egemen oldu.
Bu kent devletlerinin altn sikkeleri arasndaki mcadeleyi sonunda
Venedik'in dkas kazand . 14 . yzyln ikinci yarsna gelindiinde, dka
artk Akdeniz ve tesindeki ticari demelerde en nemli sikke ve bata
gelen hesap birimi konumuna gelmiti . Ticareti kolaylatrmak amacyla,
dier Avrupa devletleri de dkann standartlarn benimsernek zorunda
kaldlar. 3 I 1 6 . yzylda ise, Amerika'dan getirilen byk miktarlarda altn
ve gm, Eski Dnya'daki para sistemlerini kknden deitirecekti .
Amerika'dan gelen gm sayesinde Avrupa'da byk gm sikkelerin
basm hz kazanacak ve Avrupa'nn dnya ticaretinde artan etkinliine
kout olarak, bu byk sikkeler 17. yzylda dnya ticaretinin nde gelen
hesap birimi ve deme arac olacakt .
Devletlerin deiik tr sikkelerin piyasa deerlerini denetleyerek ve
tailer yoluyla kendilerine ek gelir saladklarn ve bylece para dzen
lerini gelitirdiklerini ve ynlendirdiklerini belirttik. Ancak Eski Dn 27 Bu konuda neml i bir tartma iin bkz. Spufford, Money and /ts Use, 1 3. Blm.
28 Janet L. Abu-Lughod, Before European Hegemony, The World System A . D. 1250-

1 350, Oxford University Press, New York-Oxford, 1 989, 1 . ve l l . Blmler.

29 R. S. Lopez, The Commercial Revolution of the Middle Ages, 950- 1 350, Cambridge
University Press, 1 976, s. 56- 1 22; ve Spufford, Money and /ts Use, s. 240-266.
30 Marc Bloch, Esquisse d'une Histoire Monetaire de I'Europe, s. 3-78; R. S. Lopez,
"Back to Gold, 1 252", Economic History Review, second series 9 ( 1 956), s. 2 1 9-240;
Watson, "Back to Gold - and Silver, s. 1 -34; Spufford, Money and /ts Use, s. 267288.
31 Spufford, Money and /ts Use, s. 267-288; Herbert E. lves ve Phi l i p Grierson, The Ve
netian Go/d Ducat and /ts lmitations, The American Numismatic Society, New
York, 1 954; Jere L. Bacharach, "The Di nar Versus the Ducat, International Journal
of Middle Eastern Studies 4 ( 1 973), 77-96. Osmanl larn 1 5. yzy l n son eyreji nde
bastrdklar i lk altn sikkeleri i i n bkz. Blm 4, s. 64-70.

ya'daki para dzenlerinin gelimesinde devletlerin yansra, bireylerin ve

deiik toplumsal kesimlerin de en az ayn lde katklan olmutur. r
nein, 1 6 . yzyl Avrupa'snda ticaret bankaclar ve sarraflar polieler
kullanarak, yerel fuarlarda ve evresinde ok youn deme alar gelitir
milerdi . Bu potieleri zel ve uluslararas parann arpc bir rnei ola
rak kabul edebiliriz.32 Eski Dnya'nn ve gelir yelpazesinin dier ucuna
gidecek olursak, 1 8 . yzyl Hindistan ' zerine son yllarda yaplan ara
trmalar, milyonlarca insann kk lekli ilemleri ve bu ilemlerde kul
landklar ufak deerli bakr sikkeler araclyla, krsal toplumun ve eko
nominin daha geni lekli blgesel ekonomilere ve nihayet dnya eko
nomisine balandn gsteriyor. Frank Perlin'in vurgulad gibi, bu s
radan insaniann mtevaz sikkelerle yaptklar milyonlarca, milyarlarca k
k ilemi dikkate almadan, kapitalizm ncesi dnemde Eski Dnya'nn
parasal yaplarn ve onlarn evrimini anlamak mmkn deildir.33
OSMAN LI I KTISADI POLITI KALARI

Bu kitapta ele alnan 14. yzyldan 19. yzyla kadarki dnemde , Eski
Dnya'da hemen her devlet birbirine benzeyen iktisadi sorunlarla kar
karyayd. Bu sorunlarn en banda devletlerin kendi varlklarn koruya
bilmek iin yapmalan gereken iler geliyordu. Bakentin, ordunun ve di
er kentlerin iaelerinin salanmas, vergi toplanmas, uzun mesafeli tica
retin desteklenmesi ve denetlenmesi, para arznn istikrara kavuturulma
s, her devlet iin en nde gelen iktisadi politika sorunlan arasnda yer al
yordu . 34
nceleri, devletlerin bu tr sorunlarla urama kapasiteleri snrlyd .
Ancak zaman iinde, kurumsal donanmlarnda ve niteliklerinde nemli
32 Morie-Therese Boyer-Xombeu, Ghisloin Deleploce ve Lucien Gi l lord, Monnaie Pri

vee et Pouvoir des Princes, Editions du CNRS, Paris, 1 986.

33 Frank Perlin, "Money-Use in Late Pre-Colonial lndio and the I nternational Trade i n
Currency Media", J . F . Richards (ed.), lmperial Monetary Systems in Early Modern
lndia ii nde, Oxford University Press, Del h i , 1 987, s. 232-373.
34 Ancak bu noktada, szn etti:)imiz dnemdeki toplumlarn o:)unlu:)undo, siyasi ,
i dari ve mal i olonlardon bo:)msz b i r iktisadi olondan sz etmenin kolay olmod:)n
da eklemek gerekir. Bkz. Edward Mi l ler, "France and England, The Economic Pol ici
es of Governments", M. M. Postan, E . E . Rich ve E . M i l ler (ed.), The Cambridge Eco
nomic History of Europe, ci lt 3 ii nde ( 1 963), s. 282-29 1 ; Islam toplumlarndaki i kti
sat pol itikas uygulamalarnn sorunlar hakknda benzer bir tartma iin bkz. Sabri
F. lgener, "Islam Hukuk ve Ahlak Koynaklarnda Iktisat Siyaseti Meseleleri ", Ebu
/ula Mardin'e Armaan, Kenan Matboas, Istanbul, 1 944, s. 1 1 5 1 - 1 1 89; ve Sabri F .
lgener, Darlk Buhranlar ve Islam Iktisat Siyaseti, Mayo Yaynlar, Ankara, 1 984,
s. 66- 1 02.

deiiklikler oldu . Devletlerin iktisadi politika hedeflerine ynelik rgt

lenme ve gerekli kurumlan ina etme abalan sayesinde, Avrupa'nn b
yk bir blmnde ve Asya'nn bir ksmnda devlet aygtlan glendi . Bu
sayede, devletlerin ekonomiye yapt mdahalelerin kapsam ve etkinlii
bir hayli artt ve nemli dnmlere urad. 35
Bu sre iinde iktisat politikalannn ieriini ve ilikili kuruniann za
man iinde kazandklan somut biimleri belirleyen en nemli etkenlerden
biri, devletin ve devlet-toplum ilikilerinin niteliiydi. ktisat politikalan
nn ieriini, soyut anlamda bir kamu yararnn belirlediini savunmak
kolay deildir. ktisadi politikalarn hedefleri, uygulanma yntemleri ve
nihayet ilikili kurumlarn mimarisi, toplumsal yap ve devletle toplum
arasndaki iliki tarafindan biimlenmekteydi. Daha da somut olarak, ikti
sadi politikalarn niteliini ve ieriini, byk lde, devletin hangi ke
simleri temsil ettii ya da hangi kesimlerin devlet katnda etkili olduu
belirlemekteydi.
Bir baka biimde syleyecek olursak, deiik toplumsal kesimler dev
let politikalarn etkilemeye, devlet politikalan araclyla kendi karlann
savunmaya alyorlard . Kimi durumlarda belirli bir toplumsal kesimin
devlet zerindeki etkisi o kadar gl oluyordu ki, devlet o kesimin dev
leti olarak nitelendirilebiliyordu. Kimi dier durumlarda ise, devlet, top
lumdan belirli ller iinde bamsz davranan ya da toplumdan yaltlan
m bir brokrasinin elinde olabiliyordu.
yleyse, Osmanl devletinin iktisadi politikalarn anlayabilmek iin,
her eyden nce devletin niteliini ve deiik toplumsal kesimlerle olan
ilikilerini incelemek gerekiyor. Osmanl toplumunda s . yzyln sonlan
na kadar, taradaki topraa bal Trk kkenli aristokras ile merkezdeki
ounluu devirmelerden oluan brokrasi arasnda youn bir mcadele
yaand. Bu iki kesim arasndaki dengeler zaman iinde deiebilmekte,
bir sarka gibi salnabilmekteydi. s . yzyln ikinci yarsnda, I I . Meh
med'in baarl merkezileme hamlesiyle birlikte, dengeler kesin olarak ve
merkezden yana deiti . Topraa bal aristokras yenilirken, zel mlki
yet altndaki topraklara devlet el koydu ve iktidar brokrasinin elinde top
land. Bu kkl dnmden sonra, devletin iktisadi uygulamalar artk
ok daha gl bir biimde brokrasinin nceliklerini yanstmaya balad.
Buna karlk, toprak sahiplerinin, tccarlann ve sarraflann devletin iktisa
di politikalan zerindeki etkileri snrl kald.
35 Charles T i l ly, Avrupa'daki kent merkezleri n i n i aesi balamnda, bu sreci n ayrnt l
b i r i ncelemes i n i sunmaktadr. Charles Ti l ly, "Food Supply and Pub l i c Order i n Mo
dern Europe", C. T i l ly {ed.), The Formatian of Nation States in Western Europe i i n
de, Princeton University Press, 1 975, s. 35- 1 5 1 .

Merkezi brokrasi, kendisinin en tepede olduu bir toplumsal dzeni

kurmay hedefliyordu. Kent ekonomisinin iaesi, uzun mesafeli ticaret ve
ithalat bu toplumsal dzene istikrar salayacakt. Tccarlann, lancalann
ve sarraflarn faaliyetleri, bu toplumsal dzenin yeniden retilmesine kat
kda bulunduu srece, devlet onlara hogryle yaklayor, hatta destek
liyordu .36 1 7. ve 1 8 . yzyllarda merkeziyeti yaplann bir hayli zayfla
masna karn, reticiler ve tccarlar bu geleneksel politikalarn deitiril
mesi iin merkezi devlet zerinde bask oluturacak kadar glenemedi
ler. Sadece tarada, yerel gl kesimler, yerel yneticiler zerinde etkili
olabildiler. Oysa, yaklak olarak ayn dnemlerde Avrupa'da, reticilerin
ve tccarlarn siyasal glerinin artmas ve devlet politikalarn ynlendir
meleri sayesinde, merkantilist politikalar arlk kazanmt .
Son yllarda yaymlanan nemli bir makalede Mehmet Gen, Osmanl
devlet arivlerinde uzun yllar srdrd aratrmalannn salad biri
kime dayanarak merkezi brokrasinin iktisadi nceliklerini ve iktisadi po
litikalarn inceliyor. 37 Gen, Osmanl politika uygulamalannda iktisadi
alann hibir zaman kendi bana ifade edilmedii, iktisadi konularn her
zaman dini, askeri, idari veya mali kayg ve sylemler iinde yer aldn
vurguladktan sonra, her eye ramen, bu alandaki ncelikierin ana
balk altnda toplanabileceine iaret ediyor. ktisadi konularda Osmanl
Iann birinci ncelii, ordu, saray ve brokrasi de dahil olmak zere kent
ekonomisinin iaesiydi. Osmanl brokrasisi kent piyasalanna mal sala
yan tccarlann oynad nemli roln bilincindeydi. 1 6 . yzylda snria
nn genilemesi ve Suriye ile Msr'n imparatorlua katlmasndan sonra,
uzun mesafeli ticaretin ve ticaret yollannn denetimi daha da nem ka36 Corlo Cipol lo, ortoo:l ltolyo'snn ticaret o:)rl kl kent devletlerinde, tccorlorlo dev
let oras nda neredeyse tom bir zdel i k oldu:)uno dikkati ekmektedir. Cipollo'yo g
re bu kentlerde "tccarlar loncos sk sk 'l'etat c'est moi' (devlet benim) deyimine ya
kr tarzda dovronyordu." Osmanl tccarlar i se byle bir iddioda bulunomozlord .
Abrohom Udovitch'in ll. yzyl M s r tccarlar iin syledi:li gibi, Osmanl tccarla
r, olsa olsa, 'l'etat n 'est pas contre mai' (devlet bono kar cJe:il) diyeb i l i rlerdi . Cipol
lo, "Currency Depreciotion", s. 397; ve Udovitch, "Merchonts and Amirs", s. 53-72.
:Il Mehmet Gen, "Osma n l Iktisadi Dnya Grnn I lkeleri", Istanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Dergisi 3, Dizi 1 ( 1 989); benzer bir tartma iin bkz. Ho
I i i lnolck, "The Ottomon Economi c Mind and Aspects of the Ottomon Economy",
Michael Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East ii nde, Ox
ford University Press, Londra, 970, s. 207-2 8; Hal i l lnolck, "The Otto mon Stote:
Economy and Society, 300- 600"; H. Ina le k ve Donold Quotoert (ed.), An Econo
mic and Social History of the Ottoman Empire, 1300- 1 9 14, Cambridge University
Press, 1 994 iinde s. 44-54. 9. yzy l ncesinde Osmanl iktisadi dncesi iin bkz.
Ahmed Gner Sayar, Osmanl Iktisat Dncesinin a{Jdalamas, Der Yaynlar, Is
tanbul, 1 986, s. 55- 65; ve lgener, Darlk Buhranlar, s. 66- 02.

zanmn.38 Osmanl lkesinde olmayan mallar getirdikleri iin, yabanc

tccarlara zel ilgi gsterilmekteydi . 1 6 . yzyldan itibaren yabanc tc
carlara verilen ve daha sonra kapitlasyonlar olarak anlacak imtiyazlar, i
te bu kayglardan kaynaklanyordu. Ancak, i piyasalarda ktlk olduu za
manlarda, yabanc tccarlar ktl duyulan mallan ihra ettikleri iin, dev
let ile yabanc tccarlar kar karya gelebiliyor, belirli maliann ihracanna
geici yasaklamalar getiriliyordu. 39
Devletin iaeye verdii ncelik, ithalat ve ihracata kar taknlan tavr
lar arasnda nemli bir farklla yola amtr. thalat, i piyasalardaki
mailann arzn arnrd iin desteklenmi, zendirilmitir. Buna karlk,
ihracata ancak yerli talep karlandktan sonra izin verilmitir. piyasalar
da darlklar ba gsterince, devlet gda maddelerinin ve hammaddelerin
ihracann yasaklamakta tereddt etmemekteydi .
Kentli tketidierin karianna ncelik tanyan bu d ticaret uygula
malar ile Avrupa'daki merkantilizm uygulamalar arasndaki fark ok
aknr. Ancak, kentlerin iaesine arlk tanyan politikalan Osmanllar ya
da slam devletleriyle zdeletirmek yanl olur.40 Tanmsal retimdeki
byk dalgalanmalar, sk sk grlen ktlklar ve ulanrma teknolojisinin
yetersizlii nedeniyle, ortaa devletlerinin ounluu kentlerin iaesine
byk nem veriyordu. 1 2 . yzyldan 1 5 . yzyln sanianna kadar, Avru
pa devletlerinin iktisadi politikalann da burada anlan kayglar ynlendir
mekteydi.4I Osmanllar ile Avrupa'daki iktisadi politikalar arasndaki fark
lar daha sonralar, 1 6 . ve 1 7 . yzyllarda, Avrupa'da yerli reticilerin ter
cihlerine arlk veren merkantilist yaklamn arlk kazanmasyla ortaya
kmnr.42
38 Hal i l l nalck, "The Ottoman State: Economy and Society, 1 300- 1 600", s. 48-52, 1 79-

39
.4()

41

42

379; Ltfi Ger, "XVI .-XV I I I . Asrlarda Osmanl lmparatorlu!}unun Ticaret Pol iti ka
s", Trk Iktisat Tarihi Yll, No. 1 , Istanbul niversitesi Iktisat Fakltesi , 1 987, s.
1 - 1 28; ayrca Pal m i ra Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in
the Age of Discovery, State University of New York Press, Albany, 1 994, s. 1 3 1 1 74.
H a l i l lnalck, " lmtiyazat", Encyclopec/ia of Islam, 2. Bas . , E. J. Bri l l , Leiden-New
York, 1 97 1 ; lnalck, "The Ottoman Economi c Mind" .
lnalck, "The Ottoman Economi c Mi nd"; Bruce Masters, The Origins of Western
Economic Daminance in the Middle East: Mercantilism and the lslamic Economy in
Aleppo, 1600- 1 750, New York University Press, 1 988, Blm VI.
M i l ler, "France and England", s. 290-340; C . M. Cipolla, "The Economic Pol icies of
Governments, The ltalian and lberion Peni nsulas", Postan, Rich ve M i l ler (ed.), The
Cambridge Economic History of Europe, ci lt 3 ii nde, s. 397-429.
Osmanl lar merkant i l i st dnce ve uygulamalardan habersiz de!} i l lerd i . rne!} i n ,
1 8. yzy l n balar nda N a i ma, merkant i l i st uygu lamalar savunarak, e!}er Ms l
manlar ithal mallar yerine yer l i rnleri sat n a l rlarsa, ake ve d i !}er s i kkeleri n

Mehmet Gen'e gre, merkezi devletin ikinci ncelii mali gelir sa

lamakt. Vergi toplamak amacyla devlet iktisadi faaliyetlere mdahale et
mekteydi . Osmanl yneticileri uzun vadede mali adan gl kalabilmek
iin, ekonominin gl ve canl olmas gerektiinin bilincindeydiler. An
cak, ksa vadeli bunalmlar patlak verdiinde, devlet reticilerin zerine
giderek onlan zorlamakta ve ek vergiler toplamakta tereddt etmiyordu.
lk ikisiyle yakndan ilikili olan nc ncelik ise, geleneksel dze
nin korunmas ve yeniden retilmesiydi. Osmanl ynetici snfi iin, ko
runmas gereken ideal bir toplumsal dzen, bu dzen iinde kyllerin,
lancalann ve tccarlarn belirli yerleri ve kesimler arasnda belirli dengeler
vard. Padiah ve brokrasi bu dzenin en stnde yer atmaktayd. Ancak
bu grn bir miktar esneklik tadn da belirtmek gerekir. Geleneksel
dzenin ierii ve eitli toplumsal kesimler arasndaki dengelerin nasl
olmas gerektii, zaman iinde ekonominin ve toplumun geirdii dn
mlerle birlikte deimitir. Devlet herhangi bir anda varolan dzeni ve
dengeleri korumaya almaktayd. Tccarlarn, lonca yelerinin veya ba
kalarnn hzla zenginlemeleri, dzenin zlecei endiesiyle olumlu
karlanmyordu . 43
Devletin tccarlara kar tavr ok ciddi ikilemler tamaktayd . Bir
yandan, kk ve byk tm tccarlarn kent ekonomisinin ileyii bak
mndan nemli bir ilevi olduu kabul edilmekteydi . Ancak, tccarlarn
kar amacyla giritikleri faaliyetler temel mallann darbklarn arlatrabili
yor, lancalan ve kent ekonomisini g durumda brakabiliyordu . Byle
durumlarda merkezi ynetim tccarlar korumak, desteklemekten ok,
denetlerneyi grev edinmiti . Ancak, tccarlann denetimi lancalann de
netiminden daha zordu . nk loncalar yer deitiremezken, tccarlar
Osma n l l kesi nde kalacaO n sylemekteyd i; bkz. N a i ma, Tarih-i Naima, haz.
Zuhuri Danman, Dan man Yay nev i , I stanbu l , 1 968, c. 4, s . 1 826- 1 827, ve c. 6,
s . 2520-2525; ayrca l nalc k, The Ottoman Economic Mi nd, s. 2 1 5; ve Sayar,
Osmanl Iktisat Dncesi, s. ll 0- 1 1 2. Merkanti l i st dnceni n Osman l toprak
l arnda kk salmamas n n nem l i bir nede n i , Avrupa'da bu dncelerin ve uygu
lamalarn gel i mesi nde nc r o l oynayan tccar v e yerl i retici leri n Osman l i kt i
s a d i dncesi nde yerleri ol mamasdr. Onlarn yeri ne, Osma n l iktisadi dnce
s i ne ve uyg u l a m a l arna brokras i n i n nce l i kleri egemen o l mutur. Avrupa'da
merkanti l izm iin, kr. F . E l i H eckscher, Mercantilism, gzden ge i r i l m i 2. bask,
George A l ien and U nwin, Londra, 1 955; D . C . Coleman, Revisions in Mercanti
lism, Methuen and Co., Londra, 1 969; ve Robert B. Ekelund Jr. ve Robert F. He
bert, A History of Economic Theory and Method, Mc Graw H i l l , New York, 1 990,
s . 42-72.
43 Sabri F. lgener, Iktisadi lnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri, I stanbul
niversitesi I ktisat Fakltes i , 1 95 1 , s. 92- 1 89.

kolaylkla bir yerden dierine geebiliyorlard . Devletin sarraftara ve tefe

cilere kar tavr da ayn biimde belirsizlikler ve ikilemler iermekteydi.44
Bu ncelii izleyen Osmanl ynetimleri kent ekonomisinin iaesi
amacyla uzun mesafeli ve yerel ticarete mdahale etmekten kanmam
tr. slam hukukuyla ve ortaa slam devletlerinin uygulamalanyla kar
latrldnda, Osmanllarn ekonomiye daha fazla mdahale ettikleri g
rlmektedir. Ayrca Osmanllar mali, iktisadi ve idari konularda, slam hu
kukuyla sk sk elien kendi kanunlarn karmlar ve bunlar uygulam
lardr. Geri Osmanllarn, rnein kent ekonomisini denetlernek amacy
la bavurduklar ihtisab ve narh gibi uygulamalar slam hukukundan aln
mtr, ama Osmanllar bu tr kurum ve yntemleri dier slam devletle
rinden ok daha sk kullanmlardr.45
Mehmet Gen'in sunduu tahlil, Osmanl brokrasisinin ncelikleri
ni ve niyetlerini anlamak asndan son derece yararldr. Ancak, Gen'in
kendisinin de vurgulad gibi, ncelikler ve niyetleri , politikalar ve so
nularndan ayrmak gerekir. Devlet mdahaleciliinin arzulanan sonu
lara ulap ulamayaca devletin etkinliine balyd . Oysa, sz konusu
yzyllarda devletlerin kaynaklan ve etkinlii bir hayli snrlyd. Bu d
nemde devletlerin piyasalara kapsaml ve etkili biimde mdahale etme
gleri yoktu. Nitekim, devlet mdahaleleri hedeflerine ulamakta yeter
siz kalnca, Osmanl ynetimleri glerinin snrlarn grerek renmi
ler ve II. Mehmed ( 1 444, 1 45 1 - 1 48 1 ) dneminin kapsaml ve sert m
dahaleciliinden, zaman iinde daha seici bir mdahalecilik anlayna
kaymlardr.
Ancak, Osmanl ynetimlerinin mdahalecilik anlaynda 1 5 . ve 1 6 .
yzyllardan sonra ortaya kan b u deiiklik, n e yazk ki tarihiler tarafin44 Huri lslamo!}lu ve al} lar Keyder, Agenda for Ottoman H i story", Review, Fernand

Braudel Center 1 ( 1 977), s. 3 1 -55.

45 lgener, "Islam Hukuk ve Ahlak Kaynaklarnda I ktisat Siyaseti Meseleleri , s. 1 1 5 1

1 1 89; Mbahat S. Ktko!} lu, Osmanlllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh
Defteri, Enderun Kitabevi, Istanbul , 1 983, s. 3-38; Sayar, Osmanft Iktisat Dncesi,
s. 55- 1 65; M. a!}atay U l uay, "Narh", Gediz 5/55 ( 1 942); Narh n idea l i ze edi l m i
bir yorumu iin bkz. Ahmet Tabako!}lu, "Osmanl Ekonomisi nde Fiyat Denetimi", S.
F. lgener'e Armaan, Istanbul niversitesi Iktisat Fakltesi Mecmuas 43 ( 1 987),
s. 1 1 1 - 1 50. 1 5. yzy l n sonlarnda ve 1 6. yzy lda byk Osma nl kentleri nde gn
lk iktisadi yaam dzenleyen yasalar iin bkz. mer Ltfi Barkan, saz Byk e
hi rlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarn n Tesbit ve Teftii H ususlar n Tanzim Eden Ka
nunlar, Tarih Vesikalar l /5 ( 1 942-43), s. 326-340; 2/7, s. 1 5-40; ve 2/9, s. 1 68- 1 77.
Kentleri n hububat gereks i n i m leri n i sa!}l amay amalayan Osman l uygu lamalar
iin bkz. Ltfi Ger, XVI. ve XVII. Yzyllarda Osmanft lmparatorluunda Hububat
Meselesi, Istanbul niversitesi I ktisat Fakltes i , 1 964.

dan yeterince anlalamamtr.46 Fatih ve ondan hemen sonraki padiah

lar tarafindan kanlan kanunlar bugn hata Osmanl mdahaleciliinin
rnekleri olarak gsterilmekte, uygulamada daha sonra ortaya kan dei
iklikler gzard edilmektedir.
Osmanl tarihilerinin devlet mdahaleciliinin deien nitelii konu
sunda daha gereki bir deerlendirme yapamaylannn bir nedeni, tarih
yazclna egemen olan devlet merkezli bak asdr. Devleti her eyin
merkezine koyanlar, ekonomiye de devlet mdahalecilii yoluyla yakla
mlardr. Ayrca, arivlerden derlenen kantiann devletin ekonomiye m
dahalelerinin kapsam ve skl konusunda tarihileri yanlttn da gzar
d etmemek gerekir. Bu hatalarn bir blm ariv belgelerinin doasn
dan kaynaklanmaktadr. Devletin iktisadi yaama yapt her mdahale, ye
rel kadlara ya da baka grevlilere gnderilen bir talimat biiminde kayda
alnmaktayd. Biz de bu kaytlan okuyarak yaplan her mdahale hakknda
ayrntl bilgi sahibi oluyoruz. Oysa, devletin piyasalara ya da ekonominin
ileyiine mdahale etmedii ve ezici ounluu oluturan saysz olay
hakknda elimizde hibir kayt yoktur. Pek ok tarihi de ariv belgelerinin
bu tek yanl niteliini gzard ederek, Osmanl devletinin ekonomiye m
dahalesinin, imparatorluun hemen her kesinde ounlukla, hatta her
zaman uygulanan bir kural olduu sonucuna varmaktadrlar.
Yerel ynetimlerin temel mailann fiyatlarn belirlemek iin olutur
duklar, kadlar tarafindan kayda alnarak ilan edilen narh listeleri bu ko
nuda ok ilgin bir rnek oluturur. Bu listelerden birkann yaymlan
mas, narh uygulamasnn Osmanl dneminde kent ekonomisinin kalc
bir zellii olduu izlenimini yaratmtr. Oysa, son yllarda stanbul'daki
1 numaral Surii, Galata ve skdar mahkemelerinin 1 5 . yzyln ortala
nndan 1 9 . yzyln ortalanna kadar elde bulunan ve saylan bin cildi aan
tm kaytlan zerinde yaptmz taramalar sonucunda, narh listelerinin
hi de srekli ya da dzenli olarak hazrlanmad anlalmaktadr. zel
likle 1 6 . yzyldan sonra, narh listelerinin arlkl olarak mal ve para piya
salarndaki darlk, ktlk, parasal dalgalanma ve olaanst istikrarszlk
dnemlerinde hazrlandklar anlalmaktadr. Buna karlk, daha istikrarl
dnemlerde, bazen yirmi otuz yllk sreler boyunca yerel yneticilerin
narh listeleri hazrlamad dikkati ekmektedir.47
.46 Osmanl larn narh konusundaki tavrlarnda 1 650'den sonra de)iiklik oldujuna i a

ret eden Ahmet Gner Sayar bu konuda neml i bir istisna oluturuyor; bkz. Sayar,
Osmanl Iktisat Dncesi, s. 73-74.
47 Narh l isteleri en sk 1 585- 1 640 ve 1 785- 1 840 dnemleri nde hazrlanmtr. Kitab n
8. v e 1 2. blm leri nde i nceleneceji gibi, bunlar parasal adan v e fiyat hareketleri
bakm ndan Osmanl tari h i n i n en istikrarsz dnemleridir. Kimi narh l isteleri n i n ar-

Bir dier tr hata da ariv belgelerinin byk bir blmnn baken

tin ekonomisine ilikin kantlar sunmasndan kaynaklanmaktadr.48 Bu ka
ntlar pek ok tarihiyi benzeri mdahalelerin dier kentlerde de uygulan
d sonucuna gtrmtr. Oysa, stanbul hem bykl hem de siyasi
nemi asndan ok istisnai bir konumdayd . Yann milyona yaklaan n
fusuyla 1 6 . yzylda Avrupa ve Bat Asya'nn en byk kentiydi. Dier
byk ve tketici kentlerde grld gibi, devletin iktisadi ncelikleri
iinde byk bir arl vard . Buna karlk, merkezi devlet dier kentle
rin iaesine daha az nem vermekteydi. Bu kentlere merkezden atanan
yneticiler de loncalar, tccarlar, mltezirnler, sarraflar gibi yerel olarak
gl kesimlerle ibirliine ok daha yatkndlar. Bu nedenlerle, stan
bul'daki devlet mdahaleciliine bakarak, dier kentlerdeki uygulamalar
hakknda sonulara varmak doru olmaz.49
Bu gzlemler bize ekonomi alanndaki Osmanl devlet mdahalecilii
nin artk daha gereki bir deerlendirmesini yapma zamannn geldiini
gsteriyor. Ariv belgelerine dayanan tarihilik anlaynn sorunlan ile dev
letin gc ve etkinliinin snrlan dikkate alndnda, Osmanl devletinin
ticaret ve yerel piyasalara ilikin uygulamalann daimi ve kapsaml mdaha
leeilik olarak deil, seici mdahalecilik olarak nitelendirmek daha doru
olacaktr. zellikle 1 6 . yzyldan sonra, bu mdahalecilik esas olarak ba
kent stanbul'un ve ordunun temel ihtiyalannn salanmasnda ve darlk
Iann bunalm boyurlanna ulat olaanst dnemlerde uygulanmtr.
PARA, EKONOMI VE OSMANLI DEVLETI

Osmanllar parasal uygulamalannda Roma ve Bizans'tan, ortaa s

lam devletlerinden, Moollann ran'da kurduu lhanllar devletine, talivlerden kaybolduOunu dikkate alsak bi le, bu dnemsel fark l lama deOimeyecek
tir. rneOin, Istanbul'un surii blgesi ne bakan 1 numara l mahkemeni n kaytlar
eksiktir. Ancak biz narh uygulamalarn skdar ve Galata mahkemeleri n i n kaytla
rndan da ayr nt l olarak izledik. Narh l i steleri zerinde yap lan bu al ma, lstan
bul'da fiyat ve cretieri n tari hi zeri ne yaptOmz daha byk bir aratrman n par
asdr. Bu aratrmann i l k sonular iin bkz. kitabn sonunda Ek 2 .
..l8 I stanbul hinterlandna baO m l , ok byk ve tketici bir kentti. Bakenti n iktisadi
yaam ve bu alandaki devlet mdahalec i l iO i zerine en neml i al ma, uzun y l lar
nce hazrlanmtr; bkz. Robert Mantran, Istanbul dans la seconde Maitie du XVI/e
Siecle, Paris, 1 962, l l . Blm, s. 233-286. Ayrca Inakk ve Quataert (ed.), An Eco
nomic and Social History of the Ottoman Empire, s. 1 79- 1 87.
49 rneOi n bkz. Hal i l lnalck, "Bursa and the Commerce of the Levent", Journal of the
Economic and Social History of the Levant 3 ( 1 960), s. 1 3 1 - 1 47; Masters, The Ori
gins of Western Economic Dominance; ve Daniel Goffman, /zmir and the Levantine
World, 1550- 1650, University of Washi ngton Press, Seottle, 1 990 [Trke basm: /z.
mir ve Levanten Dnya ( 1550- 1650), Tari h Vakf Yurt Yaynlar, I stanbul, 1 995].

yan kent devletlerine ve nihayet spanya'ya kadar, Akdeniz havzasnn n

de gelen para geleneklerinden etkilendiler ve zaman iinde bu gelenekle
rin tayclan oldular. Kitabn kalan blmlerinde bu uygulamalan ince
lemeye gemeden nce, burada en basit ve en temel sorularla balamak
uygun olur: Osmanllar yzyllar boyunca niin sikke bastlar ve niin is
tikrarl bir para dzeni kurmaya ve srdrmeye altlar?
Birincisi slam geleneini izleyen Osmanllar iin sikke, hutbe ile bir
likte egemenliin en nemli iki simgesinden biriydi . rnein, 1 6 . yzyl
da yaayan tarihi Ali, hutbe ve sikkeyi iki zel ilahi armaan olarak gr
yor ve hutbenin soyutluu ile sikkenin somutluu arasndaki kartla
dikkati ekiyordu. Ali iin hutbe hkmdann prestijinin bykl d
ncesinin bir ifadesiydi . Buna karlk sikke, hkmdaro gcn ak se
ik ve yazyla yanstyordu. Altn ve gm sikkeler elden ele, blgeden
blgeye tandka, hkmdaro gcn lkenin en uzak kelerine ula
tnyorlard. s o
kincisi, Osmanllann bir yandan vergi toplamak, te yandan askerle
re, brokratlara, tccarlara ve dier kesimlere deme yapmak iin paraya
ihtiyalar vard. Parann bu ilevinin en eski devletlere kadar uzandn
belirtmitik. Ancak, Osmanllarn para konularna yaklamlarn bu iki sa
ikle snrl tutmak, dar bir yorum olur. Osmanllar parann baliuu ve pi
yasalardaki tedavl ile ticaret ve ekonominin sal, canll arasnda
gl bir iliki olduunun da bilincindeydiler. Osmanl devleti uzun me
safeli ticaret yollar zerinde kurulmutu ve uzun mesafeli ticaretin Os
manl devleti ve ekonomisi iin her zaman byk nemi vard . Uzun me
safeli ticaret iin de istikrarl bir para dzeni byk nem tayordu . Ayr
ca, Osmanl ekonomisinde para kullanm kentlerdeki dar bir kesimle s
nrl deildi . Para kullanm, zellikle 1 6 . yzylda, hem deerli madenie
rin baliamas hem de krla kent arasndaki iktisadi balantlarn glen
mesi nedeniyle ok yaygnlamt . Bylece sadece kentliler deil, krlar
daki nfusun nemli bir blm de piyasalara girerek gm ake ve ba
kr mangr kullanmaya balamt . Ayn dnemde Osmanl kentlerinde ve
yakn evrelerinde kk lekli fakat youn kredi alarnn da gelitii
grlmektedir. Bu kantlar Osmanl maliyesinin yansra Osmanl ekono50 Cemal Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew and Bankers Became Rob
bers of Shadows; The Boundaries of Ottoman Economic l magi nation at the End of
the Sixteenth Century", yaymlanmam doktora Tezi, McGi l l University ( 1 986), s.
86; ayrca Cornel l H . F leischer, Bureaucrat and Intel/ectual in the Ottoman Empire,
The Histarian A li (154 1 - 1 600), Pri nceton University Press, 1 986, s. 279 (Trke ba
sm: Tarihi Mustafa A li, Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, Tarih Vakf Yurt Yaynla
r, Istanbu l , 1 996).

misinin salnn da para ve parasal istikrara yakndan bal olduunu

gstermektedir. Osmanl yneticileri de para ile ekonomi arasndaki bu
gl ilikinin farkndaydlar.s
Osmanllarn parasal uygulamalan da, tpk Osmanl iktisadi politika
lar gibi, merkezi brokrasinin nceliklerini ve karlann yanstmaktayd .
Osmanl mdahaleciliinin doruk noktas olan 1 5 . yzyln ikinci yarsn
da, parasal uygulamalar da kapsaml bir mdahalecilik anlayndan kay
naklanyordu . Ancak, merkezi devletin gcnn snrlar para konulannda
ok daha ak grlmekteydi . Uzun mesafeli ticaret ve mal piyasalanna
kyasla, devletin deerli maden akn, sikkeleri veya bunlarn fiyatlarn,
bir baka deyile kurlar ve faiz oranlarn denetleyebilmesi ok daha zor
du.52 Osmanl yneticileri de para piyasalanndaki tccarlarn ve sarraflarn
bu denetimden mal piyasalarnda olduundan daha kolay kaabilecekleri
ni grdler. Bu kitabn geri kalan blmlerinde ineelenecei gibi, btn
bunlarn sonucunda, Osmanl devletinin para piyasalanna mdahalesi gi
derek daha seici oldu . Hatta, uzun vadeli bir bak asyla, daha sonraki
dnemlerdeki parasal uygulamalann bir hayli esnek ve pragmatik bir nite
lik kazandn da syleyebiliriz.
Ancak, esneklik ve pragmatizmle bile, ktalararas ticaretin kavak nok
tasndaki byk bir imparatorluun istikrarl bir para dzeni kurmasnn
ve bunu srdrmesinin son derece g bir i olduunu teslim etmek ge
rekir. Bu noktada Osmanllarn karsna kan glkterin altn dikkatle
izmekte yarar var. Birincisi, ortaan sonlanndan sanayi kapitalizminin
ykseliine kadar geen dnemde istikrarl bir para dzeni kurmann b
tn devletler iin ortak olan glklerini ele alalm . Bu dnemde para ta
lebi ounlukla altn, gm ve dier metallerden retilen sikkelerle kar
land iin, bu madenierin piyasada tedavl eden miktarlar ile para arz
arasnda sk bir iliki vard. Eer bir blgenin veya lkenin ticareti dan
ya kar ak veriyorsa, deerli madenler danya akt iin, para arz da
daralyordu. Ayrca, gvensizlik ya da para biriminin istikrarszl nede
niyle, deerli madenlerle sikkelerin yastk altna girmesi de tedavldeki
para miktarn olumsuz etkilemekteydi .53 Avrupa ve Asya'daki lkelerin
Osmanl ekonomisinde sikke kullanm 1 6. yzy lda doru!a ulamtr. Buna kar l k,
1 5. ve zel l ikle 1 7. yzy l l arda sikke deri kiarna raslanyordu. Bkz. 3., 4., 7. ve 9.
blmler.
52 Spufford, Money and /ts Use; Hennequ i n Poi nts de vue sur I ' H i stoire Monetaire, s.
3-44; ve "Nouveaux Aperus sur I ' H i stoi re Monetaire, s. 1 79-2 1 5; Goitein, A Medi
terranean Saciety, s. 209-272.
53 rne!i n bkz., Spufford, Money and /ts Use; Hennequ in, "Poi nts de vue sur I ' H i stoire
Monetai re, s. 3-44 ve "Nouveaux Aperus sur I ' H i stoire Monetaire, s. 1 79-2 1 5.
51

byk ounluu gibi Osmanllar da, sk sk bagsteren deerli maden

darlklan ve bunlarn ekonomi zerindeki olumsuz etkileriyle yaamak ve
mcadele etmek zorunda kalmlard .
Ancak, Osmanllar imparatorluun bykl ve bulunduu coraf
yann zellikleri nedeniyle baka sorunlarla da kar karya kaldlar. Kimi
tarihilerio devletin ekonomi zerindeki gc ve denetimini sk sk vur
gularnalarna karn, Osmanl ekonomisini tek iblm evresin de r
gtlenmi, sk bir biimde denetlenen ya da kapal bir ekonomi olarak
grmemek gerekir. Balkanlar'dan Msr'a, Kafkaslar'dan Marib'e kadar
imparatorluun deiik blgeleri Eski Dnya'nn farkl blgeleriyle farkl
ticari ilikiler iindeydi. rnein Balkanlar Orta ve Dou Avrupa'yla ve
Karadeniz evresiyle ticaret yapmaktayd. Buna karlk Msr, Hint Okya
nusu zerinden Gney ve Gneydou Asya'ya balanmt. Nitelik ve
corafYa olarak ok farkl olan bu ticari balantlar, deerli maden ak
nn denetimini ve parasal istikrarn srdrlmesini ok gletirmekteydi
Nihayet, Osmanl devleti Asya ile Avrupa arasndaki byk ticaret yol
lar zerinde kurulmutu . 1 2 . yzylda Orta Avrupa'da zengin gm ya
taklannn iletilmeye balanmasndan sonra, Avrupa, Asya ile olan ticare
tinde ak vermekte, ithal ettii baharat, ipekli ve dier tekstil rnlerinin
byk bir blmn deerli madenlerle demekteydi.54 Amerika ktasn
dan byk miktarlarda altn ve gmn gelii bu ticaretin hacmini bir
hayli arttrmt . Osmanllar 1 5 . yzyln ikinci yarsnda Dou Akde
niz'deki ticaret yollarn denetimleri altna alrken, batdan gelen altn ve
gm akn zendirdiler. Ancak, douya kar verilen d ticaret aklan
nedeniyle, deerli madenierin douya doru yollarna devam etmelerini
de engelleyemediler. Ktalararas mal ve deerli maden aklannda sk sk
grlen dalgalanmalar da Osmanl para dzeninin istikrarn srekli teh
dit etti . S S
Osmanllarn para konusunda karlatklar glklerio bir dier nede54 Spufford, Money and /ts Use.
55 Bu bak mdan Osmanl lar i le ayn dnemi n bir di:)er Islam devleti , H i nt-Trk (Mug

hal) devleti arasnda neml i fark l l klar vardr. Osmanl lar d ticaret aklar ve on
larn yol at:) parasal istikrarszlklada mcadele etmek zorunda kal rken, 1 6. ve
1 7. yzy l larda H i nt-Trk devleti d ticorette byk fazlalar veriyor, lkeye net ola
rak byk miktarda altn ve gm giriyordu. Bu sayede H i nt-Trk devleti ok gl
bir parasal dzene sahipti. Bu iki lken i n d ticaret dengeleri nde ortaya kan b
yk fark dikkate almadan, bir yandan Osmanl larn parasal konulardaki esnek l ikle
rini ve yabanc sikkelerin dola m no izin vermeleri n i , te yandon da H i nt-Trk dev
leti n i n parasal birlik konusundaki srarn ve yabanc sikkelere kar konularda kat
tavrn anlamak mmkn de:) i ldir. H i nt-Trk devletinin para sistemi iin, bkz. Ric
hards (ed.), The lmperiol Monetory System.

ni de, mali ve ekonomik yaplar bakmndan Ban Avrupa ile aralarnda gi

derek artan farkllamayd . Bir yandan Avrupa devletlerinin giderek artan
iktisadi ve ticari gleri, te yandan da Osmanllarn gerileyen askeri gc
nedeniyle deien dengeler, mal ve deerli maden aklannn denetlene
bilmesini ve parasal istikrarn salanmasn gletirmekteydi. Osmanlla
rn sk sk karlatklar mali bunalmlar da parasal istikrar abalarn
olumsuz etkilemekteydi.
Bu tablo karsnda, Osmanl para tarihinin aln yzyllk servenini in
celerken, geni imparatorluu dnya ekonomisinin ayrlmaz bir paras ve
onun dalgalanmalanndan srekli olarak etkilenen bir corafYa olarak ele
almak gerektii aknr. zellikle de parasal sreleri incelerken, bu impa
ratorluu kapal ve sk skya denetim alunda bir birim olarak deil, snr
lar pek belli olmayan ve her ynden akmlara ak, dee benzeyen bir bi
rim olarak dnmek daha doru olacaknr.
B I R DNEMLEME

Bu kitapta ele alnan aln yzyl boyunca, dnya ekonomisinin yansra

Osmanl devleti ile imparatorluun deiik blgelerindeki parasal kurum
ve dzenlemeler de byk dnmler geirdiler. zetleyecek olursak,
Osmanl devleti 1 4 . yzylda Anadolu'nun kuzeybansnda ticaret yollar
zerinde kurulmu kk bir beylikten 1 6 . ve l 7. yzylda ktalararas ti
caretin kavak noktasnda, kresel boyutlardaki deerli maden aklannn
tam ortasnda kalan geni bir imparatorlua dnt. Osmanl para dzeni 1 6 . yzyln son eyreine kadar olduka iyi iledi. Ancak, 1 580'lerden
1 640'lara kadarki dnem, parasal adan olaanst alkannl geti . Sk
sk bavurulan tailer ve parann deerindeki byk dalgalanmalar, Bal
kanlar ve Anadolu'daki tm darphanelerin kapatlmasyla sonuland. Os
manllarn temel para birimi olan ake ortadan kaybolunca, piyasalarda i
lemler Avrupa sikkeleriyle yaplmaya baland . Ancak, Osmanl para sistemi 1 7. yzyldan itibaren kesintisiz bir zlme ve gerileme sreci iine
girmedi . Merkezi devlet 1 8 . yzylda yeni ve olduka istikrarl bir para birimini yerletirmeyi baard . Ayrca, imparatorluun merkezi ile evresi
arasndaki ilikiler de glendi . 1 8 . yzyln ortalarndan itibaren, impara
torluk bir yandan toprak kayplaryla daralrken, te yandan da Bat Avrupa merkezli ticaret ve finans alarnn iine ekilmeye balad . Sanayi Devrimi sonrasnda, l 820'lerden itibaren ticaret ve sermaye hareketleri o zamana kadar grlmemi bir hzla geniledi . 1 9 . yzyl Osmanl devleti
iin ayn zamanda bir reformlar ayd. Para alannda da dnyann dier
devletleri izlenerek, nce ift metaili dzen benimsendi, daha sonra da altn standardna doru yol alnd.

21

Alt yzyl boyunca yaanan byk iktisadi ve parasal dnmler ne

deniyle, biz bu kitapta Osmanl para tarihini bir btn olarak deil, be
farkl dnemde ele alacaz. Bu dnemierne byk lde Osmanl para
sal kurumlarna ve dzenlemelerine gre belirlenmitir, ama iktisat tarihi
nin temel eilimleriyle de byk lde uyum gstermektedir :
I . l 300'den l477'ye : Anadolu ve Balkanlar'da ticaret yollan zerinde
kurulan bir devletin gme dayanan ve istikrarl para birimi (ake ) .
II. l 477'den l 58 5 'e: Osmanl devletinin mali, iktisadi ve siyasal ola
rak gl dneminde altn, gm ve bakr sikkelerden oluan l para
sistemi; en nemli egemenlik simgesi olan altn sikkelerin imparatorluk
dzeyinde tekletirilmesi; buna karlk gm sikkelerde imparatorluk
iinde farkl para blgelerinin ortaya k; kentler ve kasabalar evresinde
youn kredi ilikilerinin gelimesi.
III. l 5 8 5 'den l 690'a: Mali, iktisadi ve siyasal sorunlardan kaynakla
nan parasal istikrarszlk; ktalararas deerli maden aklannn parasal so
runlar daha da arlatrmas; darphanelerin kapatlmas ve Osmanl piya
salarna yabanc sikkelerin ve onlarn taie uram trlerinin egemen
olmas.
IV. l 690'dan l 844'e: Mali ve iktisadi istikrar koullannda yeni bir g
m para biriminin (kuru) yerletirilmesi; merkezle evre arasnda gelien
parasal balar; kuruun l 78 0'lere kadar sren istikrarl bir dnemden
sonra derin mali bunalmlada birlikte hzl taii ve deer kayb; gelenek
sel sarraflarn devlete bor verme yoluyla gelierek finans burjuvazisine
dnmeleri .
V. l 844'ten l 9 1 8 ' e : Sanayi Devrimi sonrasnda dnya pazadaryla
hzl btnleme; gm kuru ile altn liradan oluan ift metaili yeni
dzen; ek mali gelir salamak amacyla bavurulan tailerden vazgeile
rek d borlanmann ayn amala kullanlmaya balanmas; "topal" altn
standardna gei; bankacln geliimi.

KNC BLM

OSMAN LI DEVLETi
KURU LURKEN TiCARET VE PARA

limizdeki en gvenilir nmizmatik kantlar Osmanllarn kendi adia

nna ilk sikkeyi H. 727/ 1 326-27 ylnda darp ettiklerini gsteriyor. Daha
sonraki bir buuk yzylda, Osmanl Beylii Balkarlar ve Anadolu'da hz
la geniledi . Asya ile Avrupa arasndaki ticaret yollar zerinde ok elveri
li bir konuma sahip olmalar, Osmanllarn sadece siyasal ve askeri baan
Iarna deil, ekonomilerinin ve maliyelerinin canllna da nemli katklar
salad . Bu erken dnemde , Osmanllarn para dzeni uzun mesafeli tica
ret yollarn kullanan ve denetleyen devletlerin ve tccarlarn uygulamala
nndan byk lde etkilenmitir.
Kitabn bu blmnde, kurulmakta olan devletin parasal uygulamalar
n, dou - bat ticareti ve gney Avrupa'dan Bat Asya'ya kadar uzanan de
meler ve deerli maden ak erevesinde ele alacaz. Bir yanda mal ak
lan ve ticaret dengeleri ile te yanda deerli madenler ve sikkelerin arz
arasndaki ilikiyi ne karan bir kuramsal ereve kullanacaz. Daha ba
sit syleyecek olursak, bu yzyllarda Bat Asya blgesinde tedavl eden
deerli madenierin miktar, blgenin batya ve douya kar verdii ticaret
fazlaianna veya aklarna balyd. Piyasalarda tedavl eden gmn bir
dier kayna olarak yerel madenierin retimini de dikkatle izleyeceiz.
ALTl N VE GM; DOU VE BATl

ykroze Akdeniz ve Avrasya blgesinde 1 2 . yzyln sonlarndan

itibaren ortaya kan nemli bir gelimeyle balayalm . Dou Akdeniz'de,
yaklak olarak 1 2 . yzyln sonlarna kadar, nemli bir gm ktl ya
anmt . 1 0 . yzyln balarndan 1 2 . yzyln sonlarna kadar, Bizans im-

paratariuu ve slam devletleri, esas olarak, altn ve bakr sikkeler ret

milerdi. Daha nceleri olduu gibi bu dnemde de Bizans'n altn hyper
pyron'u ve slam devletlerinin altn dinarlan, Akdeniz havzasnn dolarlan
olarak tedavl grmlerdi. Buna karlk, ayn dnemde Avrupa devletle
ri gm sikkeler kullanmlard. 1 3 . yzyln ortalanna kadar Avrupa'da
altn sikke baslmamt. I
1 3 . yzyln ortalanna gelindiinde, bu tablo deimeye balad. Bu
kez Avrupa'da altn ykselirken gm sikkelerin nemi gitgide azald .
Floransa ve Venedik devletleri , daha sonra byk rabet grecek olan al
tn florin ve dkaJann piyasaya srmeye baladlar. 1 4 . yzyln ortalanna
gelindiinde, Avrupa artk gm kullanan bir blge olmaktan km,
daha ok altn sikke kullanan bir blge konumuna gelmiti.
Dou Akdeniz'de ise, altn piyasalardan kaybolurken, gm sikkele
rin kullanm yaygnlayordu. 1 3 . yzylda srekli olarak taie urayan
Bizans'n altn hyperpyron'u, 1 4 . yzyln ortaJannda piyasalardan kaybol
du . Buna karlk, 1 3 . yzyln ilk yarsnda znik Bizans devletinde, Trab
zon'da, Grcistan'da, Kilikya'daki Ermeni krallklannda ve Suriye'de Ey
yubi devletinde gitgide daha fazla gm kullanlyordu . Ayn yzyln
ikinci yarsnda, Mool ran'nda ve Memluklann egemenliindeki M
sr'da da gm para birimleri yaygnlat . Anadolu'da ise gm ok da
ha nceleri baliamaya balamt . Anadolu Seluklu devletinin hkm
darlan daha 1 2 . yzyln sonlanndan itibaren bakent Konya ve Kayse
ri'de kendi adianna gm sikke bastrmaya balamlard .2
Bu deiiklik ya da kaymann zamanlamas konusunda tarihiler ve n
mizmatlar gr birlii iindeler. Ancak, altnn niin batda, gmn de
douda bollat konusunda farkl aklamalar ne srlyor. Bu olguya
ilk kez dikkat eken Andrew Watson, altn ve gmn greli deerlerinin
Akdeniz'in batsnda ve dousunda farkl olmasnn ve bu farklarn zaman
iinde tersyz olmasnn sz konusu kaymaya neden olduunu belirtiyor.
Watson'a gre, tccarlar altn veya gm ucuz bulduklan blgede satn
alyorlar ve pahal blgeye tayp satyorlard . Ksacas, altn ve gmn
deiik blgelere ynlendirilmesinin temel nedeni, iktisatlarn bugnk

R. S. Lopez, "The Dol lar of the Middle Ages, The Journal of Economic History l l
( 1 95 1 ), s. 209-234; C. M. Cipol la, Money, Prices and Civilization in the Mediterranean
World, Fifth to Seventeenth Century, Pri nceton University Press, 1 956, s. 3-26; ve A.
S. Ehrenkreutz, "Studies i n the Monetary H i story of the Near East i n the Middle
Ages, Journal of the Economic and Social History of the Orient 2 ( 1 959), s. 1 28- 1 6 1 .
A. M. Watson, "Back to Gol d - and S i l ver, The Economic History Review 20 ( 1 967),
s . 1 -2 1 . Yeni yaymlanan bir al masnda nmizmat Stephen Album, Yak ndo:!u ve
Kuzey Afrika' da, gm sikkeleri n yaklak 960- 1 200 aras nda piyasalardan kaybol
dujunu bel irtmektedir; bkz. Album, A Checklist, s. 1 0.

deyimiyle, arbitrajd . Ancak bu aklama, altn ve gmn fiyatlarndaki

farkllklarn niin ortaya kt sorusuna bir yant getiremiyordu .3
Harry Miskimin ve Peter Spufford ise sz konusu kaymay reddetme
mekle birlikte, arbitrajn nemini kabul etmeyerek hem altn/gm oran
larndaki (ayn miktarda altnla gmn fiyatlan arasndaki oran ) farklln
kkenleri, hem de bu farkllklarn yol at sreler konusunda daha dei
ik aklamalara yneldiler. Her eyden nce, iki blge arasnda madencilik
faaliyetleri asndan ortaya kabilecek farklarn, altn ve gmn greli
deerleri arasnda farkllama yaratabileceine iaret ettiler. Altn/gm
oranlan veya fiyatlan iki blge arasnda farkllanca da, tccarlarn altn ve
ya gmten hangisi ilerine geliyorsa onunla deme yapmalan beklenme
liydi . Bylece, altn ve gmn hangi blgelere doru akacan arbitraj
deil, mal aklarnda ortaya kan farkllklar veya ticaret dengeleri karl
nda yaplan demeler belirlemi oluyordu.
Miskimin ayrca ortaadaki sikke basma teknolojisinin bir hayli geni
hata pay ierdiine, ayn standart altnda baslan sikkelerin deerli maden
ieriklerinde ok byk farklar grlebildiine, bu nedenle de altn ve g
m sikkelerin ters ynlerde tanmasndan oluan basit arbitrajn pek etkili
olamayacana dikkat ekiyordu .4 Ortaan para tarihine Avrupa merkezli
bir bak asyla yaklaan Peter Spufford ise, Avrupa'da 1 3 . yzylda yaa
nan Ticaret Devrimi'ni, Orta Avrupa'da byk miktarlarda gm yatakla
n bulunmasna balyordu. Avrupa'da deerli maden arz artnca, Kuzey
talya devletlerinin Bizans, Suriye ve Msr ile olan ticaretleri 1 2 . yzyln
ortalanndan itibaren genilemeye balamt. Aricak bu ticaretin byk bir
ksm karlkl deil tek ynlyd . 1 3 . yzylda Asya'nn ipei ve baharat
ile Yakndou'da retilen eitli mallar Avrupa'ya akarken, bunlarn karl
bir miktar Avrupa mal ve bol miktarda gmle denmekteydi . S
3
4

Watson, "Back to Gold", s. 2 1 -34.

H . A. Miskimin, "The Enforcement of Gresham's Law, Credito, banche e investi
menti, seeo/i Xlii-XX: A tti de/la quarta Settimana di studio (Prota, 1 972), l stituto l n
ternazionale di Storia Economica 'F. Dati ni', Fel ice le Monnier, F loransa, 1 985, s.
1 47- 1 6 1 , yeniden basm H . A . Miskimi n, Cash, Credit and Crisis in Europe, 13001600 iinde, Yariorum Repri nts, Londra, 1 989; ayrca H . A. Miskimin, "Money and
Money Movements in France and England at the End of the Middle Ages, J. F. Ric
hards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modern Wor/ds, Caroli
na Academic Press, Durham, 1 983, s. 79-96.
P. Spufford, Money and /ts Use in Medieval Europe, Cambridge University Press,
1 988, s. 1 09- 1 62. E l iyahu Ashtor 1 5. yzy lda doudan Avrupa'ya gelen mallarn
yaklak yzde 40' n n Avrupa mal laryla, kalan yzde 60'n n deerl i madenlerle
dendi:)ini tahmin etmektedir. E . Ashtor, Les Metaux Precieux et la Balance des Pa
yements du Proche-Orient d /a Basse Epoque, S.E.V.P. E . N . , Paris, 1 97 1 .

Bu dnemde Avrupa'y Dou Akdeniz ve Yakndou zerinden As

ya'ya balayan ticaret yolu vard. Kuzeydeki yol Konstantinopolis ze
rinden Karadeniz kylanna, oradan da Orta Asya'ya ulayordu. Ortadaki
yollar Akdeniz'i Anadolu ve ran veya Suriye ve Badat zerinden Basra
Krfezi ile Hint Okyanusu'na balanmaktayd. Gneydeki yol ise, sken
deriye- Kabire-Kzldeniz lsn Umman Denizi zerinden Hint Okya
nusu'na ulatrmaktayd. 1 250'lerde Msr'da kurulan Memluklar devleti,
bu gney yolunu denetimi altnda tutmaktayd.6
1 3 . yzylda Moollar Asya'dan gelen ticaret yollannn yansra, Kara
deniz blgesi ile Anadolu'nun byk bir blmn denetimleri altna al
dktan sonra, ktalararas ticaret yollan Msr ve Hint Okyanusu'ndan Ka
radeniz blgesine kayd. Karadeniz'in kuzey kylanndaki Kefe ve Tana !i
manlar zerinden Asya'nn ilerine kadar uzanan gzergah, Avrupa ile
Asya arasndaki ticarette en nemli yol konumuna geldi . 1 3 . yzyln son
eyreinden itibaren, doudan gelen maliann karl olarak Konstanti
nopolis ve Karadeniz zerinden Bat ve Orta Asya'nn bozkrlanna doru
byk miktarlarda gm tanmaya baland . Bu gmn byk bir ks
m kle halinde kald, ancak bir blm Altnordu ve dier Mool dev
letleri tarafindan, zellikle de ran'daki lhanllar tarafindan sikkeye d
ntrld. Avrupallann beyaz anlam olan asper adn verdikleri bu g
m sikkeler, 1 4 . yzyln balannda tm Karadeniz'in evresinde ortak
para birimi oldu. Asper ya da akeler Trabzon zerinden gney ve dou
ya, Anadolu Seluklulannn ve ran'da lhanllann denetimindeki toprak
lara da tanmaktayd .7 Bylece, Karadeniz blgesi ve ran 'n yansra
Anadolu da Moollarn ticaret blgesi iine ekilmi oluyordu.s
6

J. L. Abu-Lughod, Before European Hegemony, The World System A.D. 1250- 1 350,
Oxford University Press, 1 989. Ashtor, Les Metoux Prtkieux; ve E . Ashtor, Levant
Trade in the Later Middle Ages, Pri nceton University Press, 1 983. Dou-bat ticore
ti nde denges izli klerin srmesi , Yok ndou'nun Avrupa i le ti careti nde pal i e g i b i
aralarn kullan l masn gleti rmitir. nk pal i e gibi aralar esas olarak den
gel i ticaret koul l ar nda etki n olabi l iyorlard . E . Ashtor "Banking lnstruments betwe
en the Mus l i m East and the Christian West, Journal of European Economic History
( 1 972), s. 553-573.
Spufford, Money and /ts Use, s. 1 46- 1 47; ve Abu-Lughod, Before European Hege
mony, s. 1 53- 1 84. Bu dnemde Karadeniz'in bat kysnda tedavl eden Mool pa
ralar iin bkz. D. M. Metcalf, Coinoge in South-Eostern Europe 820- 1 396, Royal Nu
mismatic Society, Special Publ ication No. l l , Londra, 1 979, s. 280-284.
Kuzey yolunun en faal olduu dnem, gney yolunun geri lemesiyle akmaktadr.
1 29 1 'de Meml uklarn Suriye kys ndaki Akka'y H ri stiyan lardan almalarndan son
ra, popalar bir dizi karar kararak Mslmonlarla ticareti yasaklad lar. Bu abalar
ltalya'nn Msr i le ticaretini olumsuz etki led i . E . Ashtor, Levant Trade, s. 3-82. 1 4.
yzy l n ortalar ndan iti baren Mool i mparatorluunun zlyle birlikte, gney

Avrupa'dan Dou Akdeniz ve Bat Asya'ya doru gelien deerli ma

den ak sadece ticaretten kaynak.lanmyordu. Dini ve siyasi gelimeler de
deerli maden akianna yol aabiliyordu. Hatta ksa vadede bunlarn da
ha ar bast da grlebiliyordu, ancak uzun vadede ticaret ok daha
nemliydi . Dini adan bakldnda, Papaln eitli faaliyetleri, Kutsal
Yerler'i ziyarete gelen Avrupal haclar ve Dou Akdeniz'deki Hristiyan
devletlerin varl, deerli madenierin douya doru aknn en nemli
nedenlerini oluturuyordu. Sava ve sava hazrlklar ise herhangi bir dini
faaliyetten ok daha byk demeleri harekete geirmekteydi . Bu tr
demelerin en bykleri, ticaretten kaynaklanan demelerle ayn ynde,
batdan douya doru deerli maden akna neden olmaktayd.9
rnein, Osmanllar 1 396 ylndaki Nibolu muharebesinde Nevers
Kontu Korkusuz Jean' esir aldktan sonra, kendisini o zaman iin ok
byk bir miktar olan 200.000 florin karlnda serbest brakabilecekle
rini Avrupallara bildirdiler. Bu parann toplanmas Avrupa para piyasala
rnda nemli dalgalanmalara yol at gibi, Anadolu 'ya aktarlmas da
Avrupa'nn nde gelen bankerlerinin katld byk bir finans operasyo
nunu gerektirdi. l O
Altn/gm oranlarnda ya da gm fiyatlarnda dou ile bat ara
snda kan farklarn, tccarlarn satn aldklan mallan hangi deerli ma
denk deyeceklerini belirlediini daha nce tartmtk. yleyse, sz koyolu Akdeniz'i H i nt Okyanusu'na balayan en neml i kanal olma zel li i ni geri ka
zand . Bu durum 6. yzy l n sonlarna kadar srd. Abu-Lughod, Before European
Hegemony, s. 2 2-247; ayrca R. S. Lopez, H . Miski m i n ve A. Udovitch, "England to
Egypt, 350- 500: Long Term Trends and Long Distance Trade", Michael A. Cook
(ed.), Studies in the Economic History of the Middle East ii nde, Oxford University
Press, Londra, 970, s. 5- 28. Msr' n 4. ve 5. yzy l lardaki para tari h i , bir ok
nem l i a l maya konu olmutur. Oysa, Msr'n Osman l dnemi ndeki para tarihi
hakk ndaki bilgimiz ok daha azdr. Bkz. P. Balog, " H i story of the Dirham i n Egypt
from the Fati mid Conquest unti l the Col lapse of the Mamluk Empire, Revue Numis
matique V/e Serie, 3 ( 96 ), s. 09- 46; P. Balog, The Coinage of the Mamluk Sul
tans of Egypt and Syria, Ameri can Numi smatic Society, Numismatic Studies No.
2, New York, 964; J . L. Bacharach, "Circassian Monetary Pol i cy: Silver", The Nu
mismatic Chronicle, Seventh Series, ( 97 ), s. 267-28 . J . L. Bacharach, "The Di
nar versus the Ducat, International Journal of Midd/e Eastern Studies 4 ( 973), s.
77-96. E . Ashtor, "Etudes sur le Systeme Monetaire des Mamlouks Circassiens", ls
rael Oriental Studies 6 ( 976), s. 264-287; B. Shoshan, "From Si lver to Copper: Mo
netary Changes i n Fifteenth-century Egypt", Studio /s/amica 56 ( 982), s. 97- 6; B.
Shoshan, "Exchange Rate Policies i n Fifteenth-century Egypt', Journal of the Econo
mic and Social History of the Orient 39 ( 986), s. 28-5 .
9 Spufford, Money and /ts Use, s. 57- 62.
10 R. De Roover, The Bruges Money Market Araund 1 400 (Hyman Sardy'nin hazrlad
i statistik ekiyle birlikte), Paleis der Academien, Brksel, 968, s. 43-44.

nusu oranda grlen blgesel farkllklarn tersine evrilmesinin, rnein

alnnn bir blgede daha ucuzken daha pahal konuma gelmesinin, o bl
gede gmn yerini alnnn almasna yol aacan da kabul etmemiz ge
rekir. Nitekim, eldeki kantlar 1 35 0 dolaylarnda, Ege Denizi evresinde
gm dneminin sona erdiine ve alnn dneminin baladna iaret et
mektedir. Ege blgesinde 1 340'lara kadar tccarlar sann aldklan mallan
gmle, zellikle de talyanlarn gigliatti adn verdikleri ve Ban Anado
lu'da bir hayli rabet gren kk gm sikkelerle dyorlard. Ancak
1 3 5 0 'lere gelindiinde , douya kar ticaret a vermekte olan Bat
Anadolu blgesinde gmn ortadan kalkn, buna karlk hem Cene
vizlerin hem de Saruhan, Mentee ve Aydn beyliklerinin denetimindeki
yerel darphanelerin, Venedik'in alnn dkalarnn taklitlerini basmaya gi
ritikleri grlyor. Bu kantlarn nda, Ban Anadolu blgesinde d
kann ve florinin yaygn olarak kullanlmaya balad tarih olarak 14. yz
yln ortalarn kabul etmek doru olacaknr.
1 2 . ve 1 3 . yzyllarda Dou Akdeniz blgesinde gmn ykseliini
aklamaya alrken, Spufford'un Avrupa'nn ticaret aklarna verdii
nemi bir noktaya kadar anlyoruz. Ancak Spufford'un bu konudaki sra
n, daha farkl aklamalan gz ard etmemize yol amamal . Gm, Ban
Asya blgesine daha farkl kaynaklardan da gelmi olabilir. Bir olaslk,
gmn blgeye Orta Asya'dan gelmi olmasdr. Elimizdeki kantlar bu
dnemde Trkistan'da faaliyet gsteren gm madenierinin ran ve
Irak' beslediini gsteriyor. Bir dier olaslk ise, Dou Akdeniz ve Bat
Asya blgesindeki gm madenierinin bu dnemde yeniden canlanm
olmasdr. Nitekim nmizmatik kantlar, Dou Anadolu Moollann de
netimine girdikten sonra, gm madenierinin bulunduu yerlerde veya
aniann yaknnda darphanelerin faaliyete getiklerine iaret ediyor. lhan
llarn bol miktarda rettikleri yksek kaliteli gm sikkelerin bir bl
mnn bu darphanelerden geldiini biliyoruz. Ancak yerel madenierin
retim miktarlan hakkndaki bilgilerimiz snrldr. Bu nedenle de 1 2 .
P . Spufford, Handbook o f Medieval Exchange, Royal H i stari cal Society, Londra,

986, s. 283-286. Altnn bu blgeye ulamasn, piyasalarda altn sikkeler iin kur
derleri veri lmeye balamasndan izlemek mmkndr. Spufford, Handbook of Me
dieval Exchange, s. 286-3 3. Altn s i kkelerin Msr'da tekrar tedavle balamas
iin, bkz. J . L. Bacharach, "The Di nar", s. n-96; ve J . L. Bacharach, "Monetary Mo
vements in Medieval Egypt, 1 1 7 1 - 1 5 1 7", J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in the
Later Medieval and Early Modem World:s, Caro l i na Academic Press, Durham, 1 983,
s. 59 8 1 . Osmanl lar kendi altn sikkeleri n i ancak 1 5. yzy l n son eyreQ i nde
retmeye bal ad l ar; bkz. Blm 4, s. 66-67.
2 Bkz. aaQda s. 42.

yzyldan itibaren Dou Akdeniz blgesinde tekrar beliren gmn

kaynaklan konusunda gelecekteki aratrmalann bize daha ayrntl bilgiler
salayacan umuyoruz.
BIZANS VE BALKA N LAR

Osmanllarn kurulu dnemindeki parasal uygulamalarn ve bu uy

gulamalar zerindeki blgesel etkileri daha iyi anlayabilmek iin, B al
kanlar v e Anadolu'daki iktisadi v e parasal koullan daha yakndan incele
memiz gerekiyor. 1 4 . ve 1 5 . yzyllarda Osmanllar ile yakndan ilikileri
nedeniyle, bu incelemeye Bizans ve Balkan devletleri ile balayacaz.
1 2 . ve 1 3 . yzyllarda Trkmen airetlerinin ve daha sonra Moollann
Anadolu'yu ele geirmeleri srasnda artan savalar ve byk toprak kayp
lan nedeniyle, Bizans devletinin iktisadi ve mali temelleri ok zayflamt .
Bu gelimeler dier nedenlerle birleince, Bizans mparatorluu artk
nemli bir iktisadi ve ticari g olmaktan kmt . Nitekim 1 3 . yzyln
ortalannda Konstantinopolis Latinlerden geri alndktan sonra, Ceneviz
lere tm Bizans limanlarn kullanma izni verildi . Ksa bir sre sonra, Ga
lata'daki Ceneviz toplumu Moollann geliinden sonra canlanan Karade
niz ticaretini neredeyse tekeli altna almay baard. Ancak, 1 4 . yzyln
balannda Vencdikliler de Bizans ile imzaladklan bir dizi ticaret anlama
s sayesinde, Karadeniz ticareti ve Bizans limanlannda pay sahibi olmay
baardlar . 1 3
Yine d e b u dnemde Bizans'n parasal kaynaklar ve rezervleri, Os
manllara ara sra dedikleri vergilerden izlenebilecei gibi, bir hayli b
ykt. l4 Ancak, Bizans'n denetiminde tuttuu gm madenierinin yl
lk retimleri, ticaret ve dier kanallardan danya giden altn demeleri
nin ok altnda kald iin, deerli maden ve para rezervleri erimekteydi.
Bu nedenle, Bizans'n gm hyperpyron'unun, trache a'sn n, hasilikon ve
stavraton'un dolam, Konstantinopolis yresi, Marmara havzas ve bir
lde de Selanik ile snrl kalmtr. 1 4 . yzyln ortalarndan sonra, Bi
zans sikkeleri Konstantinopolis surlarnn dnda ender olarak tedavl
edebildiler. Bu koullarda, Bizans parasnn Bat Anadolu kylannda yay13 Metcalf, Coinage, s. 276-280; R. S. Lopez, "The Trade of Medieval Europe: The

South" , Cambridge Economic History of Europe, c. ll ii nde, 1 952, s. 257-354. S.

Runci man, " Byzant i ne Trade and l nd u st ry " , Cambridge Economic History of
Europe, c. ll iinde, 1 952, s. 86- 1 1 8; ve G. 1. Bratianu, Recherches sur le Commerce
Genois dans la Mer Noire au X/lle Siecle, Li brarie Orienta l iste Pau l Geuthner, Pa
ris, 1 929.
14 O. l l iescu, " Le Montant du tri but paye par Byzance C I'Empire Ottoman en 1 379 et
1 424", Revue des Etudes Sudest Europennes 9 ( 1 97 1 ), s. 427-432.

gn olarak tedavl gren ve taklit edilen Cenova, Venedik ve Napoli sik

keleriyle rekabet etmesi de zaten mmkn deildi . l S
Balkan yanmadasnda ise, Kara lm diye adlandrlan byk veba
salgnnn ve bununla ilikili olarak Avrupa'da yaanan iktisadi bunalmn
da etkisiyle, 1 4 . yzyl bir iktisadi durgunluk ve mali glkler dnemiy
di. Dnemin Balkan sikkelerinden de izlenebilecei gibi, Bizans'n mali
bunalm bu glkleri daha da arlamt. Balkan sikkelerinin d erli
maden ieriklerindeki azalma eilimi, yzyln ikinci ve nc eyrein
de hz kazanmtr. Avrupa'nn pek ok blgesinde ve Dou Akdeniz bl
gesinde olduu gibi Balkanlar'da da, altn ve byk gm sikkelere rast
lanmamaktadr. Kk deerli bakr sikkelerin yokluu ise, para ekono
misinin yaygnlamamasnn bir gstergesi olarak yorumlanabilir. te
yandan Venedik.liler, Girit ve denetimlerindeki dier adalarda byk mik
tarlarda gm sikke basmaktaydlar. Venedik'in gm grosso'su 1 4 . yz
yln ortalanna kadar Gney Balkanlar'n ky blgelerinde en nemli sik
ke konumunda kald. Ancak, Bosna, Srbistan, Bulgaristan ve Eflak'taki
devletler, yabanc sikkelere sk sk kar kmakta ve kendi sikkelerinin te
davlnde srar etmekteydiler. l6
Osmanl dnemi iin ok nemli sonular yaratan bir gelime de, 1 3 .
yzyln sonlarndan ve 1 4 . yzyln balarndan itibaren Makedonya, Sr
histan ve Bosna'da gm madenciliinin canlanmasdr. Bu gelimenin
en nemli nedeni, Saksonlann ve dier topluluklarn Bohemya ve Maca
ristan'dan blgeye g etmeleri ve gelirken beraberlerinde Orta Avru
pa 'nn daha gelimi madencilik tekniklerini getirmeleridir. 1 4 . yzyln
sonlarnda Balkanlar'daki madenierin retiminde nemli artlar ortaya
kt . Bu sayede blgedeki kral ve prenslikler nemli gelirler salamaya
baladlar. rnein l433 'te Osmanllarn yreyi ele geirmelerinden he
men nce, Srbistan'dan geen Burgonya valyelerinden Bertrand de la
Broquire, Novo Brdo gm madenierinin ylda 200.000 altn dka ka
dar gelir saladn sylemektedir. Gnmzn uzman tarihilerinden
Sima Cirkovic ise 1 5 . yzyln ilk yansnda Srhistan ve Bosna'daki gm
madenierinin toplam retimlerinin ylda lO tondan az olmadn vurgu
luyor. Bu gmn karayoluyla Konstantinopolis'e yollanan kk bir
15 Metcalf, Coinage, s. 333-335. Son dnem Bizans s ikkeleri iin ayrca bkz., P. Grier
son, Byzantine Coins, Methuen & Co. Ltd . , Londra, 1 982, s. 277-3 1 8 ve M. F .

Hendy, Studies in The Byzantine Monetary Economy c. 300- 1 450, Cambridge Uni
versity Press, 1 985), s. 439-447 ve 527-55 1 .
1 6 Metcalf, Coinage, s. 284-303. Bu dnemde Ege'deki Latin devletleri nin sikkeleri iin
bkz., P. Lock, The Franks in the Aegean, 1204- 1 500, Longman, Harlow, 1 995, s.
262-264.

miktan dnda tm, Dubrovnik yoluyla Venedik'e, oradan da talya'nn

dier blgelerine ve Sicilya'ya ihra ediliyordu. l 7
ANADOLU

1 3 . yzyl boyunca Dou Akdeniz ve Bat Asya'da gm sikkelerin

yaygnlamas eilimine Anadolu'nun da katldna deinmitik. Nmiz
matik kantlar Orta ve Dou Anadolu'da gm sikke basan darphanele
rin ve gm sikkelerin 1 3 . yzyln ortalarndan itibaren, bir baka deyi
le, Anadolu Seluklu devletinin sonlarna doru yaygnlatna iaret edi
yor. Herhangi bir ylda gm dirhem basan Seluklu darphanelerinin sa
ys 1 240'larda 3'ten, 1 2 5 5 sonrasnda 9'a ykseldikten sonra yzyln ge
ri kalan blmnde 6 ile 1 5 arasnda deimi, gm sikkelerin retim
miktarlan da artmtr. s
Anadolu Seluklular 1 4 . yzyln baianna kadar kendi adianna sikke
darbetmeye devam ettiler. Ancak, doudan gelen Mool basksna daha
fazla direnemediler. 1 280'lerden itibaren Anadolu'nun byk bir bl
m Moollarn ran' da kurduklar lhanllar devleti tarafndan ynetili
yordu. Osmanllar dahil Anadolu'daki Trkmen beylikleri ran'dan ata
nan lhanl valilerine vergi vermeye baladlar. Ancak, lhanllar kendileri
ne biraz daha uzak kalan Orta ve Bat Anadolu'da uzun vadeli siyasi yap
lar oluturamadlar. Bu sayede Trkmen airetleri 1 3 . yzyln ikinci yar
snda da dalga dalga bu u blgeye gelmeye devam ettiler. Kurulan bey
likler de nce Seluklularn, daha sonra da lhanllarn egemenliklerini ta
nmakla birlikte, bir hayli zerk kalabildiler. I9
1 7 S . Cirkovic, "The Production o f Gold, Silver and Copper in the Central Parts o f the

Balkans from the 1 3th to the 1 6th Century, H. Kel lenbenz (ed.), Precious Meta/s in
the Age of Expansion ii nde, Klett-Cotta, Stuttgart, 1 98 1 , s. 42-43; D. Kovacevic,
"Dans le Serbie et la Bosnie Medievales: Les Mines d'or et d'argent", Anna/es E.S. C.
1 5 ( 1 960), s. 248-258 ve Spufford, Money and /ts Use, s. 349-356; ayrca S. Vryonis,
"The Question of Byzanti ne Mi nes, Specu/um 37 ( 1 962), s. 1 1 - 1 6. Ortaa) n son la
r nda, Orta Avrupa madenc i l i) i nde Sakson larn konumu hakknda bkz., J . U. Nef,
"Mi ning and Metalurgy in Medieval Civi l isation", M. Pastan ve E. E. Rich (ed.), The
Cambridge Economic History of Europe, c. 2 ii nde, 1 952, s. 44 1 -473.
18 R. P. Li ndner, "A Silver Age in Seljuk Anatolia", Trk Nmizmatik Dernei'nin 20.
Ytlmda lbrahim Artuk'a Armaan ii nde, Trk Nmizmatik Derne)i Yaynlar, Is
tanbul , 1 988, s. 267-274.
19 H. lnalck, "The Question of the Emergence of the Ottoman State", International Jo
urnal of Turkish Studies 2 ( 1 980), s. 72-73; E. A. Zachariadou, Trade and Crusade,
Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydm ( 1 300- 14 15), Library of the
Hellenic Institute of Byzanti ne and Post-Byzantine Studies, Venedik, 1 983; ve E. A.
Zachariadou, "S'enri chir en Asie Mi neure au XIVe Siecle", V. Kravari, J. Lefort ve
C. Morrison (ed.), Hammes et Richesses dans I'Empire Byzantin, Editions P. Lethiel
leux, Paris, 1 99 1 , s. 2 1 6-2 1 7.

32

Anadolu'da iktidann Moollara gemesinden sonra, darphanclcrin say

s ve retim hacmi l280'lerden balayarak l 3 30'lara kadar hzla artt. 14.
yzyln balannda Anadolu'da 40' akn darphane lhanl hkmdan ad
na sikke retmekteydi. Ancak bu darphanelerin hepsi de dzenli olarak a
lmyordu. Aslnda Anadolu'daki darphaneler, Tebriz'i merkez alarak do
uda Horasan'dan gneyde Basra Krfezi'ne ve Irak'a kadar uzanan ve sa
ylan yz bulan ok geni bir lhanl darphaneleri ann parasydlaf.20
lhanllann sikke retimindeki baanlan, Dou Akdeniz ve Bat Asya
blgesinden geen transit ticaret yolundan kuzey ve ortadaki ikisinin
Mool Ban (Pax Mongolica) sayesinde canlanmalan ve dou-bat ticare
tinin esas kanal haline gelmeleriyle yakndan ilikiliydi. lhanllar bu tica
retten dzenli olarak vergi alyorlard. Aynca, tccarlann ellerindeki de
erli madenieri ve yabanc paralan darphanelere getirerek, belirli bir darp
hane rsumu karlnda, lhanl sikkelerine dntrmelerini salyorlar
d. Bu nedenle, talyan tccar Pegelotti'nin belirttii gibi, lhanl darpha
nelerinin faaliyetlerinin doruk noktas ile transit ticaret yollannn faaliyet
hacimlerindeki doruun akmas hi de artc deildir. lhanllar altn
miskaller, gm dinarlar ve kk gm dirhemler bastnyorlard. An
cak, Anadolu'daki darphanelerinde yalnzca gm sikkeler retilmitir.
lhanllar bugn tarihteki tm slam devletleri iinde, en canl ve en par
lak sikke geleneine sahip devlet olarak tannmaktadr. Ayrca, Mool
balantlan sayesinde lhanllar, o dnemde in'de yaygn olarak kullan
lan kat paray da ran'a getirerek piyasaya srdler, ancak bu deneme
baanl olamad.2 1
Moollann en parlak dneminde, Anadolu'daki en nemli ticaret yo20 Li ndner, "A Silver Age", s. 27 -273; R. P. Lindner, "Hordes and Hoards in Late Sal
j uq Anatol ia", The Art of the Saljuks, Mazda Pub l ishers, Costa Mesa, Cal ifornia,
994, s. 280-28 ; J . M. Jr. Smith, "The Silver Currency of Mongol Iran", Journal of
the Economic and Social History of the Orient 2 ( 969), s. 6-4 ; S. S. Blair, "The
Coins of the Later l lkhanids: Mint Organization, Regionalization and U rbanism",
American Numismatic Saciety Museum Notes 27 ( 982), s. 2 -30; A. P. Marti nez,
"Regional Mint Outputs and the Dynamics of Bu l l ion F lows through the 1 1-xanate",
Journal of Turkish Studies 8 ( 984), s. 2 -73; ve A. P. Marti nez, "Bu l l ionistic l mpe
r i a l i s m : The 1 1 -xan i d M i nt's Exp l o i tation of the Rum-Sa l j uq i d Cu rrency, 654695H/ 1 256- 296 A.D.", Archivum Ottomanicum 3 ( 993-4), s. 69-276.
21 J. M. Jr. Smith ve F. Plunkett, "Gold Money in Mongol Iran", Journal of the Econo
mic and Social History of the Orient l l ( 1 968- 969), s. 275-97; Martinez, "Regional
Mint Outputs", s. 1 2 1 - 26; B . P. Francesco, La Pratica De/la Mercatura, A. Evans
(ed.), H arvard University Press, Cambridge, Mass. , 1 936, s. 28-43. Seluklular ve 1 1 han l lar dnemlerinde ltalyan tccarlarn Anadolu'daki faal i yetleri i i n bkz. . Tu
ran, Trkiye-ltalya Ilikileri 1: Seluklular'dan Bizans 'n Sana Eriine Kadar, Metis
Yaynlar, Istanbul, 1 990, s. 85- 90.

lu douda Tebriz'den Anadolu Seluklulannn eski bakenti Konya'ya ge

liyor, oradan da Alanya ve dier gney limanianna ulayordu. lhanllar
Konya'y Karamanllara kaptnnca, Erzincan'dan Sivas ve Ankara'ya, ora
dan da batya ulaan bir dier yol nem kazand . Osmanllar Bursa'y ele
geirdikten sonra, yeni ticaret yolunun batdaki var noktas olarak bu
kentin nemi artt . Bir dier nemli ticaret yolu ise Krm'da Kefe'den Si
nop'a, oradan da batya uzanyordu. Bu yollar zerinde esas olarak ipekli
ler ve baharat gibi dk hacimli ancak yksek deerli mallar tanmak
tayd .22 Mool Bar Anadolu'ya yksek hacimli, bir transit ticareti getir
di . Bu ticaret Anadolu'nun dou yansnda younlam olsa da, bats da
payn almaktayd .23
Yine de, lhanllann denetimi altna giren gmn tek kaynann ti
caret ve vergilendirme olduunu syleyemeyiz. 1 3 . yzyln ikinci yar
snda lhanllar Dou Anadolu'da Maden, Madenehir, Gmhane gibi
nemli gm madenierini de ellerine geirdiler. Bu madenierin retimi
lhanl darphanelerinin artan retim hacmini destekledi . lhanl darpha
nelerinin gm madenierinin bulunduu yerlerde faaliyete gemi ol
malar, yerel gmn lhanl sikke retimindeki nemine iaret etmek
tedir.24
ERKEN DNEM OSMANLI SIKKELERI

Osmanllar ve dier Trkmen beylikleri lhanllarn egemenliklerini

kabul ettikleri srece kendi adiarna sikke basmadlar.25 Bu dnemde bey
likler esas olarak lhanl sikkelerini kullanmaktaydlar. Ayrca, kendi ge
reksinimleri iin, kk deerli isimsiz sikkeleri de snrl miktarda piyasa
ya srmekteydiler.26 Osmanllar kendi adiarna ilk sikkeyi l hanllarn
Anadolu zerindeki egemenliklerinin kmesi ve son lhanl valisi Timur
ta'n Msr'a kamasndan sonra, H. 727/1 326-27 tarihinde bastrd22 C. Cahen, PreOttoman Turkey: A Survey of the Material and Spiritual Culture and
History, c. 1 07 1 - 1 330, Sidgwick and Jackson, Londra, 1 968, s. 320-329.

23 A. Z. V. Togan, "Mo!)ol lar Devrinde Anadolu'nun Iktisadi Vaziyeti", Trk Hukuk ve

Iktisat Tarihi Mecmuas 1 ( 1 93 1 ), s. 1 -42; ve Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 320-329.
24 Marti nez, "Regional Mint Outputs", s. 1 22- 1 23; ayrca Vryonis, "The Question of
Byzanti ne Mines", s. 7-8.
25 C. ler, Aydm Beyfii'nin Sikkeleri, Yen i l i k Basmevi, Istanbul, 1 985, s. 6; C. ler,
Karaman Oullan Beyfii Madeni Para/an, Yen i l i k Bas mevi, Istanbul, 1 982, s. 1 7.
26 rne!) in, Rudi Lindner S!)t'te darbedi len bir Seluk sikkesini byk olas l kla Os
man l larn retti!)ini bel i rtmektedir. Li ndner, "A Silver Age", s. 272-274; ve Li ndner,
"Hordes and Hoards", s. 280-28 1 . Stephen Album de Osman Bey' in l l hanl sikke tr
leri ni taklit ederek si kke bastrm olabi lece!)ini sylemektedir. Album, A Checklist,
s. 65. Ancak bu konuda daha ayrnt l aratrmalar gerekmektedir.

lar.27 Orhan Bey tarafindan darb ettirilen ilk gm aketerin zerinde

"Orhan halledallah mlkeh" (Allah mlkn daim klsn ) veya "es-Sul
tan'l-a'zam Orhan bin Osman halledallah mlkeh" gibi ifadeler yer
almaktayd2 8 ( bkz . kitabn sonunda Resim l , 2 ve 3 ) .
B u noktada biraz durarak 1 326 ylnn nemi zerinde dnmemiz
gerekiyor. Bir hkmdann kendi adna sikke darbetmesi, antikadan bu
yana Akdeniz havzasnda egemenliin en nemli simgelerinden biri ola
rak kabul edilmitir. slam devletleri de bu gelenei srdrerek sikke ve
hutbeyi egemenliin iki simgesi olarak tanmlardr. Bu durumda, Os
manl tarihiliinde kurulu iin 1 299 ylnn kabul edilmesi akla baz so
rular getiriyor. 1 299 yl, Osmanllarn Konya'daki Seluklu sultanndan
bamszlklann kazandklan tarih olabilir. Ancak, byk ihtimalle, Os
nanllar ayn zamanda veya bundan ok ksa bir sre sonra, lhanllann
egemenliini tanmak zorunda kalmlardr. Bir baka deyile, Osmanllar
zerindeki egemenlik Seluklulardan lhanllara gemitir. yleyse, Sel
uklu izgisini ne karmak, ama ondan da nemlisi, gl Moollara
olan bamllklarn gz ard etmek isteyen Osmanl tarihilerinin birinci
yi vurgularken ikinciyi grmezlikten geldiklerini ve bu nedenle l 299'u
setiklerini dnebiliriz. Oysa nmizmatik kantlar, gerek bamszln
1 326 ylna kadar gereklemediini aka gsteriyor. 29
Son yllarda erken dnem Osmanl sikkelerinin yansra sfendiyar ve
Eretna beyliklerinin sikkelerini de aynnnl olarak inceleyen Philip Remler,
Orhan Bey'in sikkeleri iinde desen olarak Anadolu Seluklu sikkelerinin
benzerlerine rastlansa da, bu beylikterin sikkelerinin esas olarak birbiriyle
ilikili olduklarn ve hepsinin de lhanllann sikke desenlerini izlediklerini
gstermitir. lk Osmanl sikkelerindeki yksek kaliteli iilii dikkate alan
Philip Remler, Orhan Bey'in Anadolu'daki lhanl darphanelerinden bir
sikke kalb ustasn getirttiini tahmin ediyor. Remler'e gre, lhanllann
Zl imdiye kadar pek ok aratrmac zerleri nde ad bulunmayan kimi sikkeleri Osman

Bey'i n ( 1 299- 1 324) dorp etti rdi!)ini i leri srmlerdir. Ancak Stephen Album'n son
zamonlarda bel i rttili gibi, bu abalardon hibiri ikna edici olmamtr. Album, A
Check/ist, s. 65. Bu abalarn en nem l i s i iin, bkz. 1. Artuk, "Osmanl Beyli!)i'nin
Kurucusu Osman Gazi'ye Ait Sikke", O. Okyar ve H . lnolck (der.), Birinci Uluslara
ras Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi ( 1071 - 1 920) Kongresi Teblileri iinde,
Ankara, 1 980, s. 27-33.
28 rne!)in, J . Sultan, Coins of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, A Detailed
Catalogue of the Jem Sultan Collection, ci lt 1 , B and R Pub l i shers, Col i fornio, Tho
usond Ooks, 1 9n, s. 7-9.
19 Bkz. Li ndner, " Hordes and Hoord s " , s. 280-28 1 ; ve C. Kofodor, Between Two

Worlds, The Construction of the Ottoman State, University of Col i fornio Press, Ber
keley ve Los Angeles, 1 995, s. 90- 1 1 6.

kk gm sikkelerinden bir kme, Anadolu beyliklerinin sikkeleri iin

bir ortak havuz oluturmutu. Anadolu beylikleri lhanllardan bamsz
lklann kazandktan sonra yllar boyunca, sikkelerinde bu havuzdaki de
senleri kullanmay srdrdler.
Philip Remler'in nemli tezlerinden biri de Osmanl , sfendiyar ve
Eretna beyliklerinin sikkeleri arasndaki sk bir iliki zerinedir. Remler
sikkelerin her iki tarafindaki ifadelerin yerletirili biimleri ve kullanlan
desenler itibariyle bu beylikler arasnda bir ortak para topluluu olutu
unu vurguluyor. Osmanllar l 360'lardan itibaren kendi sikkelerinin de
senlerini kendileri yaratrken, sfendiyar ve Eretna beylikleri l 380'lere ka
dar lhanl desenlerini kullanmaya devam etmilerdi .30 Ancak, desenlerde
ki benzerlie karn, bu beyliin gm sikkelerinin arlklannn bir
birlerinden farkl olduunun altn izmek gerekir. yleyse , bu para or
takln iktisadi dzeyde deil, simgesel olarak dnmek gerekir. Kons
tantn Zhukov'un Remler'den esinlenerek yapt aratrmalar ise, Bat
Anadolu'da Osmanllar ile Karesi ve Sanhan beylikleri arasnda, l 390'da
Osmanllann bu blgeyi fethetmelerine kadar sren, benzeri bir para top
luluunun varolduunu gsteriyor. Dier para topluluundan farkl ola
rak, bu beyiiiderin gm ve bakr sikkelerinin arlklan birbirlerine ok
yakn olduu iin , sikkeler birbirlerinin yerine kullanlabiliyordu . 3 l Para
konusundaki ortak standartlar, bu beylikler arasnda ok yakn ticari ve ik
tisadi baiann varlna iaret ediyor. Bu nedenle, ikinci para topluluunu
iktisadi boyutuyla birlikte dnmek gerekiyor.32
Akenin kkenierini ortaya koymaya alrken ortaya kan bir dier
sorun da arl ve gm ieriiyle ilgilidir. Desenler asndan bakld
nda, ilk akelerin lhanl sikkeleriyle olan ilikisi ok aktr. Ancak ben30 P. N. Remler, "Ottoman, lsfendiyarid and Eretnid Coi nage: A Currency Community
in Fourteenth Century Anatol ia", American Numismatic Society Museum Notes 25
( 1 980), s. 1 67-69, 1 88; ayrca Blair, "Mint Organization, s. 2 1 1 -230; ve S. S. Blair,
"The Coins of the Later l lkhanids: A Typological Analysis", Journal of the Econo
mic and Social History of the Orient 26 ( 1 983), s. 295-3 1 6. Orhan Bey' i n bastrd!;)
akeler zeri ne yap lan i lk al malardon biri iin bkz. C. Aly, " Le pri me monete e i
pri mi 'aspri' del l ' lmpero Ottomano, Revista ltaliana di Numismatica 34 ( 1 92 1 ), s.
77-93.
3 1 K. Zhukov, "Ottoman, Karasid and Sarukhanid Coi nages and the Problem of Cur
rency Community i n Turkish Western Anatolia ('40s-'80s of the 1 4th Century)", E.
A . Zochariadou (ed.), The Ottoman Emirate ( 1 300- 1 389) ii nde, Crete University
Press, Resmo, 1 993, s. 237-43 [Trke basm : Osmanlt Beyli(Ji, 1 300- 1 389, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, Istanbu l , 1 997].
32 l lhanl ve bey l i k s ikkeleri n i n ayrnt l bir dkm iin bkz., 1 . Artuk ve C . Artuk, Is
tanbul Arkeoloji Mzeleri, Tehirdeki Islami Sikkeler Katalo(Ju, c. 1, M i l l i E!;!itim Ba
smevi , Istanbul, 1 970 s. 433-45 1 .

36

zeri bir ilikiyi sikkelerin arl asndan kantlamak zordur. Osmanlla

rn , s ile , 8 gram arasnda deien gm akeleri, Mool dirhemle
rinden kk, ama yann dirhem olamayacak kadar da byktler. Os
manllarn ilk sikkelerini bastklar yllarda daha douda baslan lhanl
dirhemleri hzla klyor ve gm ieriklerini yitiriyorlard. Dirhemle
rio arl 320'lerde ,8 5 gramdan 3 30'lann ortalarnda ,44 grama
gerilemiti .33 te bu noktada dikkatleri batya evirerek, bir baka olasl
da dikkate almak gerekir. Osmanllar ve Bat Anadolu'daki dier bey
likler ilk sikkelerini piyasaya srmeye balarken, bu blgede tedavl et
mekte olan gm Bizans sikkelerine yakn bir arl semi olmalar da
mmkndr. Bu olasl ayrntl olarak aratrmak gerekir.34
Erken dnem Osmanl akeleri ile lhanl dirhemleri arasnda, arlk
asndan bir iliki kurmak kolay gzkmyor. Ancak, Halil Salilliolu
Osmanllarn gm sikkelerin standartlarn belirlemek iin kullandklan
arlk birimini lhanllardan aldklarn gstermitir. Osmanllarn 7 .
yzyl sonlarna kadar gm sikke darbederken kullandklar dirhem, l
hanllar tarafndan kullanlan ve Tebriz dirhemi olarak bilinen 3 ,072
gramlk birimdir. Bu birim, 3 ,207 gramlk klasik slam dirheminden yz
de 4 kadar daha hafifti . Sahilliolu'nun da belirttii gibi, bu nemli fark,
ne yazk ki, 9 . yzyldan beri erken dnem Osmanl akelerinin arlk
larn klasik slam dirhemi cinsinden ifade etmeye alan nmizmatlar
arasnda pek ok verimsiz tartma ve yanl anlamaya yol amtr.35
33 Smith, "The Silver Currency", s. 1 8.
34 Bu olos l :) nmizmotik aratrmalarla daha ayrnt l i ncelemek gerekir. Benzer g
rler iin bkz. Robert E. Dorley-Doron, An Alternotive Approoch to the Study of
Ottomon Numismotics", Trk Nmizmatik DerneJi'nii 20. Ylmda lbrahim Artuk'a
Arma!1an i i nde, s. 87-90; ve S. Vryo n i s J r . , " Byzontine Legocy and Ottomon
Forms, Dumbarton Oaks Popers 33-34 ( 1 969-70), s. 278. Bizans sikkeleri zerine
yopt:) dikkatli al moda Phi l i p Grierson, 1 4. yzy l n balarnda tedovl eden, 1
gramdon bi raz daha o:)r kk gm sikkelere i l ikin kantlar sunmaktadr. Grier
son, Byzantine Coins, s. 2n-3 1 8 ve ze l l ikle s. 38 1 ; ayrca Hendy, Studies, s. 536538. 1 4. yzy lda Bat Anadol u'daki bey l i k ler tarafndon reti len gm sikkeler iin
bkz. 1 . Artuk ve C. Artuk, Istanbul Arl<eoloji Mzeleri, Tehirdeki Islami Sikkeler Ka
talo!1u, c. 1, s. 433-45 1 .
35 H. Soh i l l io:)lu, "Kuruluton XVI I . Asrn Sonlarna Kadar Osmanl Para Tari hi zeri
ne Bir Deneme, doktora tezi, Istanbul niversitesi ( 1 958), s. 1 -6; ve H . Sahi l l io:)lu,
"The Role of International Monetory and Metal Movements i n Ottomon Monetory
H i story", J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Mo
dern Wor/ds ii nde, s. 269-304. Daha nceki bir al mosnda Sohi l l io:)lu, Osmanl
akeleri n i n l l hon l misko l i n i n drtte biri ne veya l l hon l dirhemi ni n sekizde ne eit
o:)rl kto oldu:)unu ne srmekteydi . Soh i l l io:)lu, "Osma n l Para Tari hi zeri ne Bir
Deneme, s. 25-27.

Beylik dnemi sikkeleri zerine son yllarda yaplan aratrmalann so

nularn burada bir kez daha vurgulamakta yarar var. Daha nceleri er
ken dnem Osmanl sikkelerinin ecereleri Anadolu Seluklulan 'na ba
lanmaktayd . Daha genel olarak da Osmanl tarihileri, kendilerini Seluk
lu izgisinin devam olarak gstermek eilimindeydiler. Oysa son yllarda
ki aranrmalar, lhanllann para konulannda Osmanllar zerinde bir hayli
etkili olduklann ve bu etkinin Osmanllar ve dier beylikler bamszlk
larn kazandktan sonra da eitli biimlerde srdn gsteriyor. Bu
durumda, Osmanl vakanvislerinin ve gnmz tarihiliinin bize sun
duklan yorumlarn tersine, Anadolu'daki Mool nfuzu ve prestij inin
Osmanllann idari uygulamalan zerindeki etkilerinin srdn d
nebiliriz. 36
kinci olarak, lhanl sikkelerinin etkilerinin devam ve Anadolu 'nun
eitli blgelerinde sikke topluluklarnn varlklann srdrmeleri, Anado
lu'da dou- han ynndeki ticaret yollarnn gcne iaret ediyor. Nite
kim Osmanllar, lhanllardan bamszlklarn kazandktan hemen sonra,
bu ticaret yollannn batdaki biti noktas olan Bursa'y ele geirdiler. y
leyse , Zeki Velidi Togan'n yarm yzyl nce alnn izdii gibi, Osmanl
Iann ykseliinde ticaret yollan zerindeki konumlannn bir hayli nemli
rol oynadn dikkate almamz gerekiyor.37
Ancak uzun vadede, Mool Bar nasl Dou Akdeniz ve Bat As
ya'daki ticaret yolu arasndan kuzeydekinin ve ortadaki ikisinin ykse
liini saladysa, ran 'daki lhanllar devletinin dalmas da bu ticaret
yollarnn gerilemesine yol am olmaldr. rnein Claude Cahen'in
belirttii gibi , lhanllar devletinin sona ermesinden sonra, 14. yzylda
talyan tccarlarn ran ve daha doudaki yrelerle ticareti durmutur.
36 l lhan l lar hem Mo)ol gelenekleri ni tayc lar, hem de Iran devlet gelene)i ni n mi ras
lar oldular. Erken dnem Osmanl lar zeri ndeki Mo)ol etkisi iin, bkz. H. lnalck,
"The Question of the Emergence", s. 75-77. Mo)ol larn ve step gelene) i n i n Osman
l lar zeri ndeki etkisi hakk nda daha genel bir tartma iin, bkz. Fleischer, Bureauc
rat and Inte/leetual in the Ottoman Empire, s. 273-292.
37 Togan, "Mo)ollar Devri nde", s. -42. Mustafa Akda) da Marmara havzas nda bir
blgesel ekonomi ol utu)unu ve bu havzann di)er blgelerle yapt) ticaretin Os
man l lar' n denetledi)i yol lar zeri nden gerekleti)ini bel i rterek, Osmanl lar'n yk
sel iinde ticareti n nem i n i vurgulayan bir bakas sunmutu . Ancak bu tez, ksa
bir sre sonra Hal i l lnalck taraf ndan eletiri l i nce, di)er tari hi lerce ciddiye a l nma
d . M. Akda), "Osmanl l mparatorlu)u'nun Kuru lu ve lnkiaf Devri nde Trkiye'n i n
Iktisadi Vaziyeti", ( i k i blm hal i nde), Be/leten 3 ( 949), s. 497-57 v e 4 ( 950), s.
3 9-4 8; H . lnalck, "Osmanl l mparatorlu)u'nun Kurulu ve l nkiaf Devri nde Tr
kiye'nin Iktisadi Vaziyeti zeri ne Bir Tetkik Mnasebetiyle", Belleten s ( 95 1 ), s.
629-690; yarm yzy l nceki bu tartmaya son y l l arda yaplan bir gnderme iin
bkz. Kafadar, Between Two Worlds, s. 45.

Ancak bu gelimeler, Bat Anadolu'nun ticaretinin tmyle kmesi an

lamna gelmez. Mool nfuzunun ortadan kalkmasndan sonra, Anado
lu'daki ticaretin arlnn doudan batya kaym olmas mmkndr.
Ege blgesinin gney Avrupa ile olan ticareti Osmanllann bu bl geyi
ele geirmelerinden sonra da srm ve gelimitir. Ancak, zellikle de
yanmdamn dousunun, Mool dneminde yaad ticari canll uzun
bir sre iin kaybettiim syleyebiliriz. Ayrca, Anadolu'da dou-bat y
nnde geen ticaret yollarn gerilemesi ve deerli maden ktlklannn or
taya kmas, Osmanllarn 4 . ve s . yzyllarda Balkanlar'daki zengin
maden yataklanna doru ynelmelerini hzlandrm olabilir. Bu konuya
aada geri dneceiz.
DARPHANELER
s . yzyln son eyreinde altn sultaninin piyasaya srlne kadar,
Osmanl sikkeleri kk gm ake ile bakr mangrdan oluuyordu. Ak
e ya da aka temel hesap birimiydi . Batl kaynaklar Osmanl akesini de
asper olarak anarlar.3B lk akeler Bursa, Edirne ve Marmara havzasnda
sikkeler zerinde belirtilmeyen dier yerlerde darp edildiler. Dier Trk
men beyliklerinin sikkeleriyle birlikte tedavl ettiler.39
Osmanllar s . yzylda Seluklutann ve lhanllann rneklerini izle
yerek, nde gelen ticaret ve kent merkezleri ile nde gelen madenierde
veya onlarn yaknnda ok sayda darphane kurdular. Bylece Osmanlia
nn topraklaryla birlikte, akenin tedavl alam da geniledi . 4 . yzyln
sonlarnda ve s . yzyln balannda ake artk dzenli olarak Bizans top
raklarnda ve bu arada Konstantinopolis'in iinde tedavl etmekteydi. s .
yzyln nc eyreinde , I l . Mehmed'in 3 0 yllk saltanat srasnda
ise, en azndan s ayr darphanede ake retilmitir.40
Bu dnemde deerli madenieri az sayda merkezde toplayarak sikke
retmenin ve daha sonra bunlan taraya geri gndermenin teknolojik ve
idari adan g olduunu biliyoruz. Bu koullarda, darphane saysnn
38 Sah i l l iolu, osmanl Para Tari hi zerine Bir Deneme, s . 25-27.
39 1 4. yzy ldaki bi l i nen darp yerleri Bursa, Edirne ve Ayasol uk'tur (Efes). A. C. Scha
end l i nger, Osmanische Numismatik, K l i nkhardt & Biermann, Braunschweig, 1 973,

s. 87-89; J. Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 8-23.

40 Bunlardan Bursa, Amasya, Ayasoluk, Tire, Konya, Kastamonu ve bir gm madeni

yak nlar ndaki Canca (Gmhane) Anadolu'dayd . Balkanlar'daki darphane Se

rez, Novar (Nova Brdo) ve skp i se neml i maden ierin yaknnda kurulmutu. liste
Edi rne ve Konstanti niye i le tamamlanmaktadr. Schaendl i nger, Osmanische Numis
matik, s. 9 1 -93, M. Erreten, osman l Akeleri Darp Yerleri, Trk Nmizmatik
Derni Blten, 1 7 ( 1 985), s. 1 2-2 1 .

okluu, Osmanllarn piyasalarn sikke talebini karlamak konusunda

duyarl olduunu gsteriyor. Darphane saysnn okluu, hepsinin tam
gn almadna da iaret ediyor. Gerekten de varolan darphanelerin
faaliyet dzeyleri byk farkllklar gstermekteydi ve darphanelerde bir
hayli atl kapasite vard .
Olaan koullarda, her darphanenin retim dzeyi bireylerin darpha
neye getirdikleri veya devletin salad deerli maden miktarna balyd.
Bu nedenle retim dzeyleri mevsimlik byk dalgalanmalar gsteriyor
du . Ayrca, bir padiahn tahta kyla birlikte, devlet tedavldeki eski
sikkelerin darphanelere getirilerek yeni padiahn ismini tayan yenileriyle
deitirilmesini talep etmekteydi . Bu ileme tecdid-i sikke ( sikkelerin ye
nilenmesi ) ad veriliyordu. Bu dnemlerde darphanelerin faaliyet hacmi
nemli artlar gstermekteydi .4I
Saylarnn okluuna ramen, merkezi devlet darphaneleri yakndan
denetlenmekteydi . Byk kent merkezlerindeki darphaneler, genellikle
emanet dzeni erevesinde devlet tarafndan iletilmekte ve birer devlet
memuru olan eminler tarafndan ynetilmekteydi . Daha kk darphane
ler ise iltizam sistemi erevesinde ak arttr ma yoluyla zel iletmecilere
devrediliyordu. Amil ad verilen zel giriimciler ya da ortaklklar, devlete
dzenli demeler yapmay taahht ederek darphanelerin iletmesini
veya alt yl sreyle, kimi durumlarda daha uzun sreler iin stlenmek
teydi . Ara sra ayn giriimcinin birden fazla darphanenin iletmesini st
lendii de grlrd. 1 470'lerde ortaya kan bir zel durumda, Anado
lu ve Balkanlar'daki tm yerel darphaneler ayn ortaklk tarafndan iletil
mekteydi . Kimi darphaneler ise "emanet ber-vech-i iltizam" ad verilen
melez dzenle iletiliyordu. Bu dzende zel giriimciler ayn zamanda
devletin memuru konumundaydlar.42
iltizam dzeninde mltezim ya da arnil, gnlk ilerin yrmesi iin
bir emin altnyordu . Sahib-i ayar ad verilen bir dier grevli ise teknik
ilerden ve sikkelerin ayar ve arlklannn devletin koyduu standartiara
uyup uymadndan sorumluydu. Devlet, darphanelerin faaliyetlerini ve
hesap defterlerini yerel kadlar araclyla da denetlemekteydi .
Merkezi devlet tarafndan saptanan ve darphanelere gnderilen sikke
standartlarnda, 1 00 dirhem "halis ayar" gmten ka adet ake darp
edilecei belirtilmekteydi . Akenin retimi srasnda gmi'in iine bakr
41

Avrupa'da bu operasyanlara refonte ad veri lmekteydi .

42 Sah i l l ioOiu, "Osmanl Para Tari hi zerine B i r Deneme', s . 24 1 -277; H . Sahi l l i oOiu,

"Bir Mltezi m Zirnem Defteri ne Gre XV. Yzy l Sonunda Osmanl Darphane Muka
taalar, Istanbul niversitesi Iktisat Fakltesi Mecmuas 23/ 1 -2 ( 1 962-63), s . 1 452 1 8; ve H. l nalck, " Dar al-Darb", Encyclopedia of Islam, 2. Bas.

40

veya bir baka metal katmak, kanunlarla yasaklanmt .43 Darphanelere

gnderilen talimatlar, piyasadan satn alnan kle gm iin ne kadar
deme yaplacan ve darphaneye kle gm getirerek karlnda ak
e bastrmak isteyen bireylerden darphane bedeli olarak ne kadar deme
talep edileceini de belirlemekteydi ( bkz . kitabn sonunda Ek 1 ) .44
Bu standanlara ne lde ve hangi koullarda uyulduu, devlet dene
timinin etkinliine ve piyasalarda tedavl eden gmn miktanna ba
lyd . 1 6 . yzyln ikinci yansnda grld gibi, gmn ktlat d
nemlerde , devletin denetimleri etkisini kaybedebiliyordu. Osmanl arivle
rinde sikke standanianna uymayan darphane iletmecilerinin cezalandrl
mas konusunda yerel kadlara gnderilen pek ok talimat bulmak mm
kndr. Ancak, 1 6 . yzyln ortalanna kadar kadlara gnderilen talimat
larn saylarnn snrl kal ve elimizdeki sikkelerin arlklannn byk
dalgalanmalar gstermemesi, bize darphanelerin devlet tarafindan belirle
nen standanlar olduka yakndan izlediklerini dndryor. Ancak, bu
erken dneme ilikin ake rneklerinin ayarlan ya da gm ieriklerinin
henz ineelenmediini de ekleyelim .
Osmanl darphanelerinde altn, gm ve bakr sikkelerinin retimin
de kullanlan teknoloji, 1 7 . yzyln sonlarna kadar olduka basitti . lstlm bir para metal, iki kalbn arasna yerletiriliyar ve yukardaki kalba
bir ekile vuruluyordu. Bylece alt ve st kalplar zerindeki desenler,
sikkenin iki tarafinda da ileniyordu . Kalplarn retimi , bo metal parala
nnn veya alamlannn hazrlanmas, ekile yaplan vurular ve ortaya
kan nihai rnn kalitesinin denetlenmesi bir hayli beceri gerektirmek
teydi .45 Daha byke darphanelerde bu iler st dzeyde uzmanlk ge43 Halis ayar gmn ne kadar hal i s olduOu bel l i deO i ldir. Ancak, akelerde ortalama
yzde 90 saflkta gm kullanldOn varsayabi l i riz. Osmanl akelerinin gm ie
rikleri konusunda imdiye kadar ayrnt l al malar yap lmamtr. s. yzy l n sonu
na kadar akeni n aOrlO ve yaklak gm ieriOi iin bkz. Blm 3, Tablo 3. .
44 S. yzy l n ikinci yars nda madenler zeri ne hazrlanan Osmanl kanunnameleri n i n
tam metinleri iin bkz. N . Beldi ceanu, Les Actes des Premiers Sultans Conserves
dans /es Manuscrits Turcs de la Bibliotheque Notianale d Paris, 1:, Actes de Meh
med ll et Bayezid ll, Mouton et Co, Paris-Lahey, 960, s. 6S-67, 79-8S, SS S6; A.
Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlil/eri, c. 1, Fey Vakf, Istanbul ,
990, s. 384-388, S32-S37 .
.l5 H. Sohi l l io:!lu, "The Introduction of Machinery in the Otto man Mi nt, E. lhsan<>:lu
(ed.), Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World, I RCICA,
Research Centre for lslamic H i story, Art and Culture, Istanbul , 992, s. 26 263; ay
rca P. Grierson, Numismatics, Oxford University Press, 97S, s. oo. ; F. C. Lane
ve R. C. Muel ler, Money and Banking in Medieval and Renaissance Venice, c. 1, Co
i ns and Moneys of Account, Johns Hopk i ns University Press, Balti more, 98S, s.
2 8-233; C. E . Cha l i s (ed.), A New History of the Royal Mint, Cambridge University
Press, 992, s. S9- 63.

rektiriyor, sahib-i ayaro denetimi alunda ok sayda usta, zanaatkar ve ii

daha nceden belirlenmi grevleri yerine getiriyorlard. stanbul'da g
m ve bakr sikke retiminde alaniann saylar birka yz, dier b
yk darphanelerdekilerin says ise yz amaktayd . Orta byklkteki
darphanelerde alanlarn saylar ise 5 0 'yi buluyor veya aabiliyordu.
Taradaki kk darphaneler, uzmanlk gerektiren kimi iler iin sk sk
byk darphanelerden yararlanmaktaydlar. 46
GM MADEN LERI

En erken dnemlerden itibaren Osmanl devleti , topraklarnda tedavl

eden kle altn ve gmle sikkelerin miktarn arnrmaya byk nem
vermitir. Altn ve gmn nemli bir kayna da madenlerdi . Anado
lu'da Bizans dneminden , hatta daha eskiden beri iletilen gm ma
denleri yarmadann dousundayd. Dier Trk beyliklerinin varl nede
niyle, Osmanllar bu madeniere 1 5 . yzyln sonlarna kadar ulaamadlar.
Buna karlk, Osmanllar Balkanlar'da daha kolay ilerleyebiliyorlard . G
m madenierinin varl da Osmanllarn o yndeki hareketlerini hzlan
drmtr.
1 390'lardan 1 460 'lara kadar Osmanllar Makedonya, Srbistan ve
Bosna'daki nde gelen gm madenierini ellerine geirdiler, kaybettiler,
daha sonra geri aldlar. Bu maden merkezlerinde darbedilen ilk akeleri
sikkelerin z e ri n d e ki tari h l erden i z l e m e k m m k n d r : S e re z ' d e
H . 8 1 6/ 1 4 1 3 , skp H . 82 5 / 1 422 ve Nova Brdo H . 8 34/ 1 4 3 0 . Os
nanllar bunlara ek olarak 1 460'larda Kratova, Sidrekapsi ve Srebrinica'y
da aldklan halde, Kratova'da 1 5 . yzyln sonlarna, Sidrekapsi ve Srebri
nica'da ise 1 6 . yzyln balarna kadar alnn veya gm sikke baslma
d.47 Balkanlar'da ayrca Zaplanina, Plana, Rudnik gibi kk gm ma
denleri de ele geirildi, ancak buralarda ake retilmedi .48
Deerli maden gereksinimlerini karlayabilmek amacyla devlet, bu
madenierin retim dzeyini arnrmaya byk nem vermekteydi . Fethedi.6 Merkezi devlet, i htiyaca gre uzman zanaatkrlarn bir darphaneden di!:lerine gitme

sini talep etmekteydi . Balkanlar'da darphanesi bulunan kent ve kasabalarn kad la

rna gnderi len ve bel i r l i alanlardaki ustalarn Istanbul darphanesi ne yol lanmasn
talep eden yaz lar iin, bkz. BOA, H . 996 ( 1 588) tari h l i MHM. c. 62, 57 1 /253 ve c.
64, 233/79.
47 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 88- 1 00.
48 R. Murphey, "Si lver Production in Rumelia Accord i ng to an Official Ottoman Report
ci rca 1 600", Sdost-Forschungen 33 ( 1 980), s. 75- 1 04; Balkanlar'daki madenierin
ayrnt l bir haritas iin, bkz. H. lnalck and D. Quataert (ed.), An Economic and So
cial History of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4, Cambridge University Press, 1 994,
s. 6 1 .

!en madenler devlet mlkiyetine geirildiktcn sonra, iltizam dzeniyle ile

tilmekteydi . Mslman giriimcilerin yansra Makedonya, Serez ve stan
bul'dan Rum giriimciler de bu madenierin iletilme hakkn devletten sa
tn alyorlard .49 ounluu s . yzyln ikinci yansnda hazrlanan kanun
nameler, madenlerdeki iletme yntemleri ve alma koullan hakk nda ay
rntl bilgi sunmaktadr. Osmanllar bu madenierde daha nce kullanlan
teknolojiyi ve retim yntemlerini deitirmediler. Fethettikleri baka top
raklarda yaptklan gibi, burada da varolan kurallan ve izlenilen yntemleri
kullanmaya devam ettiler. Nitekim, Balkanlar'daki madeniere ilikin olarak
hazrlanan kanunnamelerde Saksoniardan beri kullanlan deyimierin ve
yntemlerin korunduu grlmektedirS O ( bkz . kitabn sonunda Ek ) .
Balkanlar'daki kk madenierin bir blm ksa srede tkendi . An
cak, ariv belgelerinden izlemek zor olsa da, bunlarn yerine yenilerinin
ald anlalmaktadr. 6 . yzyln ilk yansna gelindiinde, Makedon
ya'daki Sidrekapsi, Balkan yarmadasnn en verimli madeni konumuna
ykselmiti . O dnemin bir Avrupal gzlemcisine gre, burada 6 bin
madenci almaktayd . Yllk retim miktan ise 6 ton gm olarak tah
min ediliyordu . kinci srada, Sidrekapsi'nin yansndan az bir retim hac
miyle Novo Brdo geliyordu . Yine 6 . yzyln ilk yarsnda, Balkanlar'da
ki gm madenierinin yllk toplam retim dzeyi 26-27 ton olarak tah
min edilmektedir.s te yandan, iltizarn ve Osmanl arivlerindeki dier
kaytlara dayanarak yapt bir aratrmada Rhodes Murphey, 600 yln
da Balkanlar'daki gm madenierinin toplam retimlerini SO ton olarak
hesap ctmektedir.52 Oysa Srbistan ve Bosna'daki madenierin Osmanl
ncesinde, s . yzyln balanndaki yllk retimleri O ton civarnday
d .53 Bu tahminler s . ve 6. yzyllarda, Osmanl ynetimindeki gm
madenierinin retim dzeylerinde byk artlar olduunu gsteriyor. B u
veriler Osmanl gm madenieri ile Avrupa'dakiterin retim erisi ara
snda nemli bir farklla da iaret ediyor. nk, Avrupa'daki madenler
49 H. lnolck, The Ottomon Stote: Economy and Society, 1 300- 1 600, Inakk ve Qu

otoert (ed.), An Economic and Social History ii nde, s. 209-2 1 1 .

50 N . Beldi ceonu, Les Aetes des Premiers Sultans Conserves dans fes Manuscrits Turcs
de la Bibliotheque Notianale d Paris, ll: Reglements Miniers, Mouton et Co, Paris
Lohey, 1 964, ve Beldiceonu, Les Aetes des Premiers Sultans 1 ( 1 960), s. 68-n; Ak
gndz, Osmanl Kanunnameleri, s. 480-568 eitli yerlerde; R. Anhegger ve H .
lnolck, Kanunname-i Sultani-ber Muceb-i rf-i Osmani, Ankara, 1 956.
51 S. Cirkovic, The Production of Gold, Si lver and Copper in the Centrol Ports of the
Balkans from the 1 3th to the 1 6th Century, H. Kel lenbenz (ed.), Precious Meta/s in
the Age of Expansion ii nde, s. 58-60.
52 Murphey, si lver Production in Rumelia, s. 87-97.
53 Cirkovic, The Production of Gold, s. 53.

Amerika'dan gelen ucuz gmn etkisiyle , 1 6 . yzyln ilk yansnda ge

rilemeye baladlar. Belki devlet mlkiyetinin de etkisiyle, Osmanl gm
madenieri uzun bir sre daha direnebildiler, ancak 1 7. yzyln balann
dan itibaren ayn eilim iine girdiler.54
Bu dnemde Anadolu'da nemli saylabilecek tek gm madeni G
mhane'deydi . Bu madenin en azndan Bizans dneminden beri faaliyet
gsterdiini biliyoruz.55 Ancak, elde 1 5 . ve 1 6 . yzyldaki faaliyetlerine
ilikin fazla bilgi yoktur. Osmanllar bu madeni I I . Mehmed dneminde
ele geirdiler. Burada baslan akelerin zerinde darphanenin yeri Canca
olarak belirtilmektedir. 56
BAKl R SIKKELER

Gm ake Osmanlnn temel hesap birimi ve en nde gelen deme

ler aracyd. Ancak, kk hacimli al verilerde mangr, mankur ya da
pul ad verilen bakr sikkeler kullanlmaktayd . 57 Koleksiyonlardaki birka
bakr sikke rneinin Orhan Bey dnemine ( 1 324- 1 362 ) ait olduu id
dia ediliyorsa da, kaynaklarn byk ounluu , mangrlann basmnn I .
Murad dneminde ( 1 362- 1 389 ) balad konusunda gr birlii iin
dedir.5 8 Akedeki durumun tersine, mangrlann byk bir blm stan
bul, Edirne ve bakr madenierinin bulunduu Anadolu kentlerinde reti
liyordu. 1 5 . yzyln ortalarnda, Anadolu'da sekiz ayr kentte mangr
retilmekteydi .59 Balkanlar'da bakr retimi ok snrl kald iin, man
grlarn bir blm Balkanlar'a tanarak orada piyasaya srlyordu .60
Gm ve altn sikkelerin piyasa deerleri, maden ieriklerini yanst
maktayd. Oysa, bakr sikkeler devletin kendilerine verdii itibari deer54 Osmanl gm madenieri n i n 1 7. yzy ldaki geri leyii ve kapan iin, bkz. Blm

8, s. 1 5 1 .

55 Vryonis, The Questian of Byzantine M i nes, s. 7-8. Ayrca bkz. yukarda s. 29-30

56 Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 93. 1 8. yzy lda Gmhane'deki ma

den faa l iyetleri iin, bkz. Blm 9, s. 1 77.
S7 Mang r veya mankur MO!lolcadan gelmektedir. Pul'un kkenieri i se byk olas l kla
Islam toplumlarnda kullan lan fe/s veya fulusa g itmektedir. Islam toplumlar i se bu
teri mi Bizans'ta bak r s ikkeler iin kullan lan folisten almlardr. Bkz. Fulus mad
des i , Encyclopedia of Islam, 2. Bas.
58 Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 87-88, J. Sultan, Coins of the Ottoman
Empire, s. 8-22.
59 Eldeki nmizmatik kantiara gre l l . Mehmed dnemi nde ( 1 444 ve 1 45 1 - 1 48 1 ) Edir
ne, Konstantiniye, Bursa, Amasya, Ayasoluk, Ankara, Bolu, Tire, Kastamonu, Kara
hisar (Afyon) ve Serez darphaneleri mang r retmi tir. Schaendl inger, Osmanische
Numismatik, s. 90-95.
6/J B i l i nen bir i stisna Makedonya'daki Serez'dir. Bu darphanede 1 5. yzy l boyunca ara
sra mangr ret i lmekteydi .

lerle tedavl gryordu. I I . Mehmed'in saltanat srasnda piyasalarda iki

farkl boy bakr sikke tedavl etmekteydi . Byk boy mangrlar bir dir
hem ( 3 ,20 gram ) arlnda olup, 8 tanesi bir ake deerindeydi . Kk
bakr sikkeler ise, bir dirhernin te biri arlnda olup, 24 tanesi bir ak
e deerindeydi . 1 6 . yzyln ikinci yarsnda da, yarm ve eyrek mangr
deerinde kk bakr sikkeler piyasaya srld . En kk bakr si ele
rin 32 tanesi bir akeye eit kabul ediliyordu6 1 ( bkz . Resim 5 ve 6 ) .
Piyasa deerleriyle maden ierikleri veya retim maliyetleri arasndaki
byk fark, devlete bakr sikkeler zerinden mali gelir salama olana veri
yordu. Bu geliri azaltnamak iin, devlete yaplan demelerde bakr sikkele
rin kullanlmas yasaklanmt . Ayrca devlet, tedavldeki bakr sikkelerin
miktarn da yakndan denetliyordu .62 Bakr sikkeleri retme ve piyasaya
srme yetkisi, her yrede ak arttrma yoluyla pul emini ad verilen zel
giriimcilere satlmaktayd . Bu yerel tekeller genellikle yl sreliydi . re
tilen mangrlar daha sonra yerel piyasalarda ake karlnda satlyordu .
Piyasaya yeni mangrlar srlnce, eskileri geersiz saylyor ve tedavlleri
yasaklanyordu . Piyasalara fazla miktarda mangr srlmesini engellemek
amacyla, devlet pul eminlerinin retebilecekleri mangr miktarna snrlar
getirmeye alyordu .63 Ancak, devletin daha fazla gelir salamak amacyla
piyasaya sk sk yeni mangrlann srlmesine izin verdii durumlarda, bakr
sikkeler yerel ekonomi zerinde bir vergi niteliini alabilmekteydi.
Bakr sikkelerin bu son boyutunu ne karan kimi tarihiler, mangr
larn aslnda devletin zorla vergi toplamasndan baka birey olmadn
ne srmlerdir. Ancak, bu grler bakr sikkelerin bozuk para ilevini
yeterince deerlendirememektedir. Yerel ekonomilerio her zaman bozuk
paraya ihtiyalan vard . Devlet bir yandan bu talebi karlarken, te yan
dan da kendisine dzenli bir gelir kayna yaratm oluyordu .64
C. ler, Nakl Osmanl Mangrlan, Yen i l i k Basmevi, Istanbul , 975; Sahi l l iojlu,
"Osmanl Para Tari hi zerine Bir Deneme", s. 23- 28; ve H . Sahi l l io!)lu, "Fati h'in
San Y l lar nda Bak r Para Bas lmas ve Da!)t l mas i le l ig i l i Belgeler, Belgeler/e
Trk Tarihi Dergisi 6 ( 968), s. 72-75.
62 rne!)i n , 6. yzy l n son lar nda merkezi devlet Macari stan'dan getiri len bakr n
Kastamonu yaknlarnda, Kre'deki bakr madeni n i n retimiyle rekabet etti!)ini gre
rek, Macaristan'dan Balkanlar'a bakr satlarn ve bu bakrn Anadolu'ya nak l i n i
yasaklamt; BOA, H.984/ 1 576 tari h l i M H M . c. 28, 404/ 74.
63 ler, Nakl Osmanl Mangrlan, s . O.
64 Ge ortaa!) ekonomi leri nde kk bakr sikkelerin ilevleri zeri ne neml i bir tart
ma iin, bkz. C i pol la, Money, Prices and Civilization, s. 27-37; ve J . H. Munro, "Def
lation and the Petty Coi nage Problem in the Late-medieval Economy: The Case of
F landers, 334- 484", Explorations in Economic History 25 ( 988), s. 387-423.
61

NC BLM

M DAHALECiLiK VE TAGi
POLiTiKASI

II

Mehmed'in saltanat, Osmanl para tarihi asndan ender rastla

nan koullarla ender rastlanan devlet uygulamalarn birletiren eiz bir
dnem oluturur. ! Osmanl devletinin bu dnemde mali, iktisadi ve para
sal konularda sergiledii mdahalecilik anlay, daha sonraki dnemlerden ok farkldr. Devletin tailere yaklam asndan da, I I . Mehmed'in saltanat Osmanl tarihinde eine rastlanmayan bir dnem oluturur. Akenin gm ierii 1 320'lerden 1 440'lara kadar pek az deimiri . Ancak bu otuz yllk srede, artan askeri harcamalar karlamak ve
merkezi devletin konumunu glendirmek amacyla, dzenli tailere
bavuruldu . Her on ylda bir yaplan tailerle, akenin gm ierii
toplam yzde 30 azaltld .2 Geri I l . Mehmed'in taileri tarihiler arasnda bir miktar tartlmtr, ama bu uygulamalarn arkasndaki amalarn yeterince anlald sylenemez.
Bu blmde , devlet mdahaleciliinin ve tai uygulamalarnn d
nemin iki zel koulundan kaynaklandn gstereceiz: I I . Mehmed'in
merkezileme giriimleri ve deerli maden ktlklar . Otuz yllk saltanat
srasnda I l . Mehmed, tara aristokrasisinin yardmiarna ve insan gcne
muhta bir beylikten, gl bir ordu ve brokrasiye sahip, genileyen bir
imparatorluk yaratmay baard . Merkezi devletin toplam kaynaklar ve ge
lirler iindeki payn tarann aleyhine geniletti . Hem devletin artan m-

l l . Mehmed i lk kez 1 444'te, 1 2 yanda, babas ll. Murad'n ek i l mesi zeri ne tahta
kt . Ancak babas n n dnmeye karar vermesi zeri ne, i lk saltanat sadece sekiz ay
srd. 1 45 1 'de babas n n lmnden sonra tekrar tahta karak 1 48 1 'de lene ka
dar otuz y l hkm srd.
Bkz. Tablo 3. 1 .

45

dahaleeilik eilimleri, hem de tailer yoluyla mali gelir salama abalar ,

ancak bu merkezileme sreci balamnda anlalabilir.
Bu dnemde Avrupa'da ve Osmanl topraklannda yaanan ve tarihi
ler arasnda Gm Ktl olarak bilinen darlklar da mdahaleciliin
ykseliinde etkili olmutur. Bu darlklar karsnda devlet, deerli ma
denlerin ve yerli sikkelerin dolam hakknda yasak kanunnameler hazr
lad, sk uygulamalara bavurdu. Bu uygulamalara daha sonraki dnem
lerde pek rastlanmamaktadr.
Ancak dzenli tai politikas, yenierilerin ayaklanmasn da ieren
gl bir muhalefetle karlat . Il. Mehmed'in lmnden sonra tahta ge
en olu I l . Bayezid, tai politikasndan vazgeeceine sz vermek zo
runda kald . Tailerin etkilerini ve sonulann inceleyebilmek amacyla, bu
blmn sonunda bir siyasal iktisat yaklam gelitireceiz. Devlet ve top
lumsal kesimler asndan, tailerin yararlann ve maliyetlerini tartacaz.
MERKEZI LEME VE MDAHALECI LIK

46

Il. Mehmed merkeziyeti ve mutlakyeti bir Osmanl ynetiminin

gerek mimaryd . stanbul 'un fethi ve Osmanl devletinin Balkanlar ile
Anadolu'daki topraklannn hzla geniletilmesinin yansra, Il. Mehmed
kullara dayal bir merkezi brokrasi ile yenieri ordusunun gcn artt
rrken, taradaki Trkmen aristokrasisinin gcne de nemli bir darbe
vurdu . Bu mcadele srasnda sert nlemlere bavurmaktan ekinmedi .
Vergiler arttrld; tuz, sabun ve mum gibi temel mallarda ve bunlarn
zel tccarlara satnda devlet tekelleri yaratld . zel ve vakf mlkiye
rindeki topraklara ve dier mallara el konuldu . Vakanvislere gre, yirmi
bin civarnda arazi paras ve ky, devlet mlkiyetine geirildihen sonra,
tirnar olarak spahilere verildi . Zorunlu g ve vergi ayrcalklaryla, Ana
dolu ve Balkanlar'dan beceri sahibi zanaatkarlarn ve dier nfusun stan
bul'a yerlemeleri ve yeni bakenti canlandrmalan saland . Nihayet, ay
rntl olarak hazrlanan kanunnamelerle, imparatorluun nde gelen
kentleri Bursa, Edirne ve stanbul'da gnlk iktisadi yaam sk bir dene
tim altna alnmaya alld . 3
3

H . lnalck, "The Ottoman Economic Mi nd", s. 300-308; B. A. Cvetkova, "Sur certai n

reformes d u reg ime foncier du temps d e Mehmed l l ", Journal o f the Social and Eco
nomic History of the Orient 6 ( 963), s. 04- 20. N . Beldiceanu, "Recherches sur la
Reforme Fonciere de Mehmed ll", Acta Historica 4 ( 965), s. 27-39. Kentlerin ikti sa
di yaam n dzenleyen kanunlarn ayrnt lar iin, bkz. . L. Barkan, "XV. Asrn So
nunda Baz Byk ehi rlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlar nn Tesbiti ve Teftii H usus
lar n Tanzi m Eden Kanunlar, Tarih Vesikalart ( 94 -42), s. 326-40; 2 ( 942-43),
s. 5-40 ve 68-77; ve Akgndz, Osmanl Kanunnameleri, c. , s. 378-80.

Bu nlemler sonucunda, merkezi hazinenin gelirlerinde byk artlar

saland . Fetihler sayesinde hazineye giren gelirlerde, dier devletlerden
ve Osmanl devletine balanan ynetimlerden alnan vergilerde byk ar
tlar oldu . Venediklilerin hazrlad bir listeye gre, Osmanllar bu d
nemde kendilerine bal devlet ya da ynetimlerden her yl u miktarlan
vergi olarak alyorlard : Bosna- Hersek, 1 8 .000 altn dka; Eflak 1 7.000;
Bodan 6.000; Pontus 3 . 000; Kefe 3 . 000; Amasra ve Sinop 1 4 .000. Bu
listeye Mora ve Arnavutluk'ta esas olarak Venedik'e bal topraklardan
alnan vergiler dahil deildi .4
Ancak, elde edilen yeni gelirler hemen harcanmyordu . I I . Mehmed
ynetiminin mutlakyeti mantnda, gl bir hazine hkmdar iin
nemli bir iktidar ve bamszlk kayna olarak grlmekteydi. Bu ne
denle devlet merkezi hazinede byk rezervler biriktirmeyi tercih ediyor
du. Nitekim 1 48 1 ylnda, I l . Mehmed'in lmnden sonra gerekletiri
len saymda, merkezi hazinede, dier kalemlerin yansra, 240 milyon g
m ake ile l 04 milyon ake karl altn sikke bulunduu saptanm
tr. S Bunlar o dnemde piyasada dolaan tm ake hacminin belki de ya
ns kadar byk miktarlard .6 Ancak, btede fazla verme ve rezerv birik
tirme politikasnn ekonomide yaanan deerli maden ktlklann iddet
lendirdii kesindir.?
Bu nedenle de sz konusu uygulamalar gl bir direni ve muhale
fetle karlamtr. Memnuniyetsizliin bir kayna, vakflann denetimini
yitiren ulemayd . Ellerinden zel mlkiyet altndaki topraklan alnanlar da
onlara katldlar. Snr blgelerinde ganimet peinde koan ve sefer sra
snda orduya katlan savalar, beyler ve gerler de merkezilemeye ve
getirilen yeni vergilere kar kyorlard . Ancak I l . Mehmed, merkezin
artan gc ve hemen her toplumsal kesime kazan salayan askeri baar
lan sayesinde, bu sert politikalan lmne kadar srdrebildi .S
Devletin mali ve iktisadi konulardaki mdahalecilii parasal konulara
da uzanmaktayd. Otuz yllk sre iinde, darphanelerin faaliyetleri, altn
ve gm madenierinin iletilmesi, ve belki de en ilginci, deerli maden4
S
6
7

F. Babi nger, Mehmed the Conqueror and His Time, haz. W. C. H i ckman, Pri nceton
University Press, 1 978, s. 455.
H. Sohi l l io!)lu, "Bir M ltezim Zirnem Defteri ", s. 1 74- 1 86.
l l . Mehmed'in saltanat srasnda tedavldeki gm sikke miktarna i l ikin tahmin
ler iin, bkz. aa!)da s. 56-57.
"Akalar cem edi l i p hazinelere kayalar, memleket kesatlk oldu . " Akpaazade ve
Tevarih-i Ali Osman dan aktaran Hal i l lnalck, "Osmanl lmparotorlu!)u"nun Kuru
lu ve lnkiaf Devri nde" s. 653.
Kafadar, "When Coi ns Turned i nto Drops of Dew, s. 5 1 -53.
'

!erin Osmanl lkesinde dolam ve bir yerden dierine tanmasna ili

kin pek ok kanunname yrrle kondu.9 imdi bu nlemlerin ieriini
ve ardndaki nedenleri daha iyi anlayabilmek iin, dnemin bir dier zel
liini daha tartmak gerekiyor.
GM KlTLlKLARI

48

Ortaan sonlannda deerli maden ve sikke darlklanna ok sk rast

lanmaktayd . Altn ve gmn bolluu veya ktl , bir lde yeni ma
denlerin almasna veya eskilerin kapanmasna, tedavldeki sikkelerin es
kimelerine ve eski sikkeler tekrar baslrken ortaya kan kayplara baly
d . IO Ama bunlardan ok daha nemli olarak, bolluklar ve ktlklar dnya
nn dier blgelerine kar oluan ticaret dengeleriyle ve deerli madenie
rin piyasadan ekilerek yastk altna girmesiyle veya tekrar piyasaya srl
meleriyle ilikiliydi.
Bu konuda bir hayli aratrma yaplm olmas nedeniyle, Avrupa'daki
gm ktlklarn ve etkilerini izlemek daha kolaydr. Avrupa'da 1 5 . yz
yln hemen balannda yirmi yl sreyle ve yzyln ortalannda otuz yl s
reyle yaanan ve. olduka iyi belgelendirilmi olan gm ktlklar, 7. yz
yldan beri yaanm olanlarn tmnden daha iddetliydi. Bu ktlklarn
ortaya knn temel nedeni, Bohemya ve Macaristan'daki gm ma
denlerinin artan talebi karlayamaz duruma gelmesi, zellikle de Avru
pa'nn Dou Akdeniz ve Asya ticaretinde ortaya kan byk aklan ka
patmaya artk yetmemesiydi. Darlklar arttka, gm gnlk deme
lerde ve kredi ilemlerinde kullanma eilimi azalmakta, bylece gm
yastk altna kaarken ( iddihar ), darlklar ktlklara dnmekteydi . l l
Avrupa'da sadece Venedikliler gm ktlnn etkilerinden bir l
de kurtulabildiler, nk l 3 70'1erden itibaren Srhistan ve Bosna'daki
madenierin retimi Venedik'e aknaya balamt . talya'ya ve Akde
niz'deki dier noktalara ulaan gm, oradan Avrupa'nn dou ticaretin
de verdii aklar nedeniyle Dou Akdeniz'e ynelmekteydi. Ancak, tica
ret aklan her zaman gmle kapatlmyordu. Avrupa'dan douya yap
lan demelerde tccarlarn hangi deerli madeni kullanaca, altn ile g
mn bat ve doudaki greli fiyatlarna balyd. Gm ktlklan bal l . Mehmed dnemi nde ileti len maden ve darphanelere i l ikin kanunnarnelerin tam
metin leri iin bkz. Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans 1 ( 960); Beldiceanu,
Les Actes des Premiers Sultans ll ( 964); ve Akgndz, Osmanlt Kanunnameleri, c.
. Bu metinlerden semeler iin bkz. kitabn sonunda Ek .
1 0 Spufford, Money and /ts Use, s. 339-340.
1 1 J. Day, "The Great Bull ion Famine of the Fifteenth Century", Post and Present 79
( 978), s. -49; Spufford, Money and /ts Use, s. 3 9-338.

gsterince, ticaret aklar Avrupa ve Afrika kaynakl altnla karlanmaya

baland . l2 Bylece Akdeniz ticareti yoluyla ktlklar ksa sre iinde Do
u Akdeniz blgesine ulat . Avrupa'daki gm ktlklannn etkileri M
sr'da da grld . Gney Avrupa'dan gelen gm kesilince, 1 397-98 y
lnda Memluklar gm dirhem basnay durdurdular. Msr'da altn ere
filerio ortaya k, Osmanl piyasalannda tedavl eden Venedik dkalan
nn giderek baliamas ve Dou Akdeniz'de dkann taklitlerinin yaygn
lamas hep ayn gelimelerden, batdan douya deerli maden akndaki
bu deiiklikten kaynaklanyordu. l 3
Ancak, nce gm, sonra altn, sonra yine gm olarak dalgalanma
lar gsteren deerli maden ak, 1 5 . yzyln ortalanndan sonra deerli
maden ktlklar nedeniyle yavalad. 1450'1er ve 1 460 'larda Osmanllar
Srhistan ve Bosna'daki gm madenierini tekrar ele geirince, Venedik
liler bile ktlklardan etkilenmeye baladlar. 14 70'lerde ve 1 480'lerde Bo
hemya ve Saksonya'da yeni gm yataklan bulunana kadar, gm kt
lklan Avrupa'nn hem kuzeyini hem de gneyini etkisi altna ald. Bu d
nemde Avrupa'nn dou ticaretindeki aklarn bir hayli kld ve
douya deerli maden aknn yavalad bilinmektedir. Bu nedenle, Os
manl lkesindeki gm ktlklannn Avrupa'dakilerle yakn iliki iinde
olduunu kolaylkla syleyebiliriz.
Uzun dnemli gm ktlklarnn ikincisi Il. Mehmed'in saltanatma
rastlamaktadr. Osmanllarn Srhistan ve Bosna'daki gm madenierini
ikinci kez ele geirmelerine karn, gm ktlklannn Balkanlar ve zellik
le de Anadolu'yu etkisi altna almas ilgintir. Il. Mehmed dneminde g
mn imparatorluk iinde tedavl ve tanmasna ilikin olarak alnan sk
nlemleri de, ancak gm ktlklannn srmesi balamnda anlayabiliriz. l4
I l . Mehmed dneminde hazrlanan deerli madenierin tedavlne
ilikin kanunnameler, hem gm ktlklannn boyutlan hem de devletin
12 D. Kovacevic, "Dans le Serbie et lo Bosnie medievales: les mi nes d'or et d'argent",

Anna/es E.S. C. s ( 960), s. 248-S8. Ashtor, s. yzy lda do!}u ticareti nin te ikisi
nin Vened i k l i leri n e l i nde oldu!}unu ve do!}udan Avrupa'ya ithal ed i len ma l l ar n
yzde 60'nn altn ve gmle dendi!}ini tahmin etmektedir. Ashtor, Les Metaux Pre
cieux, s. 6S 08; ayrca bkz. E . Ashtor, "Observations on Venetian Trade i n the Levent
in the XIVth Century", Journal of European Economic History S ( 976), s. S33-86.
1 3 Day, "The Great Bull ion Fam i ne, s. 22-23; ve Spufford, Money and /ts Use, s. 3S33S6.
14 Osmanl devleti i l k kez 1. Bayezid dnemi nde ( 389- 402) de!}erl i maden ve sikkeler
konusunda yasak nlemlere bavurdu. Bu y l l ar, yaklak olarak 390'da balayan
ve y i rm i yl kadar sren i l k gm ktl!}na raslamaktadr. Akpaazade, 1. Mu
rad' n saltanat srasnda da ( 362- 389) gm ktl klarn n yo!}unlat!} n belirtir.
Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew, s. 47.

so

ald nlemler konusunda elimizdeki en ayrntl belgeleri oluturmakta

dr. I S Bu kanunnameler Osmanl lkesinde retilen veya ithal edilen altn
ve gmn darphanelere teslim edilerek sikke haline getirilmesini talep
ediyordu . Yabanc lkelerin sikkeleri bu yasaklamalarn dnda brakl
maktayd . Devlet ayrca tccarlarn ve dier zel kiilerin deerli maden
Ieri tamalarna ve mbadele etmelerine de kstlamalar getirmekteydi.
Devlet tarafindan grevlendirilen yasak kullara, tccarlarn ve sarraflarn
eyalarn, stlerini ve kaldklan odalar arama ve bulunan yasad gm
lere el koyma yetkisi verilmekteydi . Bylece el konulan gmleri, devlet
piyasa fiyatndan yaklak te bir orannda daha dk olan resmi fiyat
larla satn almakta ve darphanelerc gndererek sikkeye dntrmekteydi .
Ayrca, altn ve gmn ihracat yasaklanmakta, sanayi retiminde kulla
nmlar da snrlanmaktayd. Srmakelerin dkkaniarnda 200 dirhemden
( 640 gram ) fazla gm veya altn bulundurmalar yasaklanmt . l6 G
m madenierinden yaplan ihracata da son verilmitiP Bir yandan da al
tn ve gmn, yabanc sikkelerin ithali zendirilmekte, bu ithalat gm
rk vergilerinden muaf tutulmaktayd . Zaten devlet ve yerel mahkemeler,
demelerde yabanc sikkeleri her zaman kabul ediyordu.
Ancak, kanunnarnelerin yrrle konulmas ilc baaryla uygulanmalar ya da amalarna ulamalarnn ok ayr eyler olduunu unutmamak
gerekir. Devletin para piyasalarn denctleyebilmcsi, mal piyasalarn ve ti
careti denetlemesinden ok daha zordu . Tccarlar ve sarraflar bu tr ara
malar kolaylkla atlatabiliyorlard. Hepsinden nemlisi, bu tr uygulama
lar aslnda ktlklar hafifletmiyor, tam tersine, deerli madenierin piyasa
dan ekilmesine yol aarak ktlklar arlatnyordu. Merkezi hazinenin
rezerv biriktirme politikas nceleri gm darlklanna kar bir tepki ola
rak ortaya km olabilir. Uzun vadedeki sonular ise, tpk yasaklamalar
ve aramalar gibi, ktlklar arlatnc yndcydi . Osmanllarn Balkan
lar'daki gm madenierini denetimleri altna almalarna ramen, gm
ktlklarnn bu denli youn yaanmas, devlet politikalannn olumsuz et
kilerinin olduunu dndryor.
15 Tam metinler iin, bkz. Anhegger ve l nalck, Kanunname-i Su/tani; Beldi ceanu, Les

Actes des Premiers Sultans 1 ( 960); Akgndz, Osmanl Kanunnameleri, c. 1 , s .

570-574; ayrca H . lnalck, "Bursa eriye Sici l leri nde Fatih Sultan Mehmed'in Fer
manlar, Belleten 44 ( 947), s. 697-698.
16 H. Sah i l l iolu, "XV I I . Yzy l n Ortalarnda Srmake l i k ve Alt n-Gm I leme li Ku
malarmz", Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi 6 ( 969), s. 48-53.
7 Bkz. kitabn sonunda Ek . Ayrca, ll. Mehmed dnemi nde i leti len maden ve darp
hanelere i l ikin kanunnameleri n tam meti nleri iin bkz. yukarda dipnot 9'da bel i rti
len kaynaklar.

Bugne kadar, Osmanl kanunnamelerinin pek ok tarihi tarafindan

incelenmi olmasnn da etkisiyle, youn bir devlet mdahalecilii genel
olarak Osmanl iktisadi yaamnn, zel olarak da para konularndaki dev
let yaklamnn deimeyen bir boyutu olarak yorumlanageldi . I 8 Oysa,
I I . Mehmed dneminin mdahalecilii bir yandan mutlakyeti ve merke
ziyeti bir ynetimle, te yandan da iddetli gm darlklan koullarnda
olumutu. Gm darlklarnn hafiflemesi, 6 . yzylda da deerli ma
denlerin giderek bollamasyla Osmanl ynetimleri bu lde sk mda
halecilikten vazgetiler. I I . Mehmed dneminde yrrle konulan ka
nunnamelerin pek ou, daha sonraki dnemlerde uygulanmad . Ancak,
6 . yzyln nc eyreinde deerli maden darlklarnn tekrar bags
termesi zerine , ran'a doru giden gm engellemek zere, ihracat
yasaklan tekrar uygulamaya sokuldu . I9
l l . MEHMED' I N TAGILERI

Il. Mehmed dneminin en ilgin ve tartma yaratan uygulamalann

dan biri de dzenli yaplan tailerdir. Bu uygulamalar tarihiler tarafin
dan bilinmekle birlikte, tailerin hangi koullarda ve hangi amalarla ya
pld henz yeterince anlalamamtr. Taileri dnemin dier mali
politikalan ve srp giden gm darlklar balamnda ele almadan nce,
son yllarda ayrntl olarak ortaya konulan nmizmatik verilerin de yard
myla, bunlarn zamanlamasn ve oranlarn daha dikkatli olarak belirle
mek yararl olacaktr.
Osmanllarn ilk gm sikkelerini bastklar 326 ylndan, Il. Meh
med'in ilk kez tahta kt 444'e kadar akenin gm ierii olduka is
tikrarl bir seyir izlemiti . Devletin saptad standartiara gre akclcr, te
miz ya da halis ayar gmten darp edilmekteydi . ierine bakr ya da ba
ka bir metal katlmamaktayd . 444 ylna kadar akenin arlklan , 5
gram ile ,20 gram arasnda kalmt ( bkz. Tablo 3 . ve Grafik 3 . ).20 Pa
ra biriminin istikrar , bu erken dnemde Osmanl maliyesinin iyi durumda
olduuna iaret etmektedir. Ayrca, 4 . yzyl boyunca Osmanllar ile di
er beylikler arasnda para topluluklannn varl, bu beylikleri ortak stan18 l nalck, "Dar al-Darb", s. 1 1 8.
1 9 Sah i l l iollu, "Osmanl Para Tarihi zerine B i r Deneme, s. 1 88-20 1 .

20 Temiz ya da tam ayar gmten ne kasted i ldili be l l i deli ldir. Spektroskopik teknik
lerle nmizmatik koleksiyonlardaki akelerin gm ierili kesin bel i rlenene kadar,
biz tam ayar, ortalama yzde 90 saflkta gm olarak kabul edeceliz. bkz. Tablo
3. 1 'in notlar . te yandan, Ti mur'un 1. Bayezid'i yenmesi nden sonra, Fetret Dev
ri'ndeki ( 1 402- 1 4 1 3) alkantlar sras nda, akeni n ayar nn bozulmu olmas mm
kndr. Bu olas l la dikkatimi eken E l i zabeth Zachariadou'ya teekkr borluyum.

TABLO 3. 1 : AKENIN GM$ 1ERIGI VE KURU, 1 326-1 481

Yllar
1 326
1 360
1 388
1400
1410
1420
143 1
1444
145 1
1460
1470
1 475
148 1

1 00 Dir.
kesilen

Akenin
Arl

Ven. Dkas
karsndaki

Hesaplanan
Altn/Gm

Ake
265
260
255
255
265
255
260
290
305
320
330
400
410

Gram
1,15
1 ,18
1,18
1 ,20
1,15
1,18
1 ,18
1 ,06
1 ,0 1
0,96
0,93
0,77
0,75

Kuru

Oran

30-32
30
32
35
35
35-36
39-40
40-4 1
42 -43
44
45
46

9,3
9,0
9,7
1 0,2
1 0,5
1 0,6
1 0,6
1 0 ,4
1 0,3
1 0,4
8 ,8
9,0

Nodar:
- lk dnemlerden 7. yzyln sonlanna kadar darphanelere gnderilen talimatlarda,
devlet oo dirhem "halis ayar" gmten ka ake kesileceini ya da darp edileceini
belirtmekteydi. Para ilerinde kullanlan Osmanl dirheminin arl, 9. yzyldan beri
nmizmatlar arasnda tartma konusu olmutur. Halil Sahilliolu, 7. yzyln sonlanna
kadar akenin standartlann belirlemek iin kullanlan dirhemin, 14. yzylda lhanllardan
alnan 3,072 gramlk Tebriz dirhemi olduunu gstermitir. Oysa klasik dirhem 3,207
gram arlndadr. Bkz. Sahilliolu, Osmanl Para Tarihi zerine Bir Deneme; Bir Asr
lk Osmanl Para Tarihi; ve "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketleri
nin Yeri . "
2 - B u e rk e n d n e m d e ak e n i n a rl n a i l i k i n ol arak d e v l e t ve d a rp h a n e
kaynaklanndan salanan veriler snrldr. Burada sunulan bilgiler ounlukla nmizmatik
koleksiyonlardaki akelerin arln yanstmaktadr. Bu konuda Aykut, "Osmanl mpara
torluu'nda Sikke Tecdidleri", s. 257-97; ve Jem Sultan, Coins of the Ottoman Empire dan
yararlanlmtr. Bir baka deyile, yukanda stun 2'deki verilerin ounluu stun 3'teki
arlklardan tretilmitir.
3- Elimizde akenin standartianna ilikin olarak devletin darphanelere gnderdii tali
matlan gsteren belgeler bulunduu durumlarda bile, darphanelerin bu standartlan izleyip
izlemedikleri belli deildir. Devletin darphaneler zerindeki denetimi zaman ve mekan
iinde dalgalanmalar gsterebilmekteyd i . Ayrca, kullanlan teknolojinin snrlamalar
nedeniyle de, sikkelerin arlk ve ayarlan farkllklar gstermekteydi.
4- Eldeki nmizmatik bilgilerin nda, son stundaki hesaplamalarda dzgn stan
dard ya da "sa" akelerin ortalama olarak yzde 90 saf gm ierdii varsaylmtr.
'

Eer eidi koleksiyonlardaki ake rnekleri geleecktc spcktroskopik yntemlerle ince

lenirse, gm ierikleri daha kesin olarak belirlenebilecektir.
5- Venedik dkasnn arl 3 ,559 gram, ayan da binde 997'dir.

6- Eldeki verilerin snrlamalan nedeniyle, son stundaki alnn/gm oranlanru sadece

iyi tahminler olarak kabul etmek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki dier verilerin
salk d e recesini snamak da mmkn olmaktadr. I 5. yzyln ikinci yansnda Avrupa'daki
onalama alnn/gm oran 1 0 dolaylanndayd.. Braudel ve Spoon er, " Prices in Europe",
s. 459.

Kaynaklar:

H es a p l a m a lar m zd a u kay n a k l a rdaki bilgilerden yararlan l m t r :

Sahilliol u , Osmtnl PtrR Ttrihi zerine Bir Deneme, s. 1 - 5 8 ; Bir Asrlk Osmtnl PtrR
Ttrihi, s . 1 - 1 7 ve " Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri ",

S u l t a n , Co ins of the Otto m t n Empire; Ayk u t , " O s m a n l m p a ra torl u u 'nda Sikke

T e c d i d l e ri " , s . 2 5 7 - 9 7 ; smail G a l i b , Tt/tvim - i Mesltulttt- Osmtniye; Halil Edhem,
Mesltulttt- Osmtniye; Ahmet Refik, "Osmanl mparatorluu 'nda Meskukat"; Akgndz,
Osmt n l Kt n u n nt mele ri, c i l t I, s. 3 8 4 ; B e l d i c e a n u ve Beldicea n u - Steinherr , " Les

lnformations" ; Spufford, Htndboolt of Medievtl Exchtnge.

Grafik 3 . 1

Akenin Gm erii ve Kur Deerleri, 1 326- 1 500

53

Dka
1 /30
1 /40
; so
JoDk.a karsndaki
Kur lk(:rkri
1 5 00

54

dartlara daha sk uymaya tevik etmi olabilir.2 l 1 4 . yzyln sonlarnda

Srhistan ve Makedonya'daki zengin gm madenierinin ele geirilmesi
de, hi phesiz, akenin istikrarn korumasna yardmc olmutur.
Buna karlk, 1444- 148 1 arasnda akenin arl ve gm ierii tam
alt kez drld. Bu ilemlere tecdid-i sikke ad verilmekteydi . Yeni sik
kelerin zerlerine basldktan yl yazld iin, darphane kaytlarnd a!? ek
siklere karn, tailerin zamanlamasn ve oranlarn kolcksiyonlardaki
ok sayda sikkeden izlemek mmkndr.22 Bu nmizmatik kantlardan,
I l . Mehmed'in tail erinin H . 84 8 / 1 444 ylndaki ilk clusunda,
H . S S S/145 1 ylndaki ikinci clusunda ve daha sonra H . 865/1460-6 1 ,
H.875/1470- 7 l , H.SS0/1475 -76 ve H.886/148 1 yllannda gerekleti
rildii anlalmaktadr. Bylece, I l . Mehmed'in birinci ve ikinci clusundan
sonra her on ylda bir taie bavurulduu, I I . Mehmed'in saltanatnn
sonlarna doru ise, tailerin be ylda bir yapld ortaya kmaktadr.
Her tai ilemiyle birlikte, 1 00 dirhem gmten retilen ake mik
tan artnlmakta, bir akelik gm sikke giderek klmekteydi . Devlet
darphanelere talimat gndererek 1 00 dirhem halis ayar gmten ka ak
e kesileceini bildirmekteydi . Akenin zaman iinde kl ya da ha
fifleyii , nmizmatik koleksiyonlardaki ok sayda sikkeden kolaylkla izlenebilmektedir.23
Dzenli tai politikas yeni ve kk sikkelerin piyasaya srtmesin
den sonra, eskilerin tedavlnn yasaklanmasm gerektiriyordu . Eski sik
kelerin darphanelere getirilerek yenileriyle bire bir deitirilmesi isteniyor
du . Bu kurala uyulmas amacyla, devlet yasak kullara tccarlar , yolcu
luk yapanlar ve dier kiileri arama ve zerlerinde bulduklar eski akele
re , tpk gm ktl srasnda yaptklan gibi, el koyma yetkisi vermiti.24
1 4. yzy lda Anadolu'daki Trkmen beylikleri arasnda para topluluklarnn varl
konusunda bkz. Blm 2, s. 34-35.
22 Bu uygu laman n neden i , yeni ve eski si kkeleri b i rbi rleri nden ay rmak ve eski leri n
darphaneye tesl i m edi l mesini salamakt. l l . Mehmed'in sikkeleri bu adan da dier
padi ah si kkeleri nden ayr lmaktadr. ou padiahlarn sikkeleri nde, sadece tahta
k y l vard r.
23 1 4. ve 1 5. yzyl Osmanl akeleri nin arl klar hakknda en ayrnt l veri ler iin bkz.
N. Aykut, "Osman l Imparatorluu'nda Sikke Tecdidleri ", Istanbul niversitesi Edebi
yat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi 1 3 ( 1 987), s. 257-297; ayrca Sah i l l iolu, "Os
man l Para Tari hi zeri ne Bir Deneme, s. 40-44; C. ler, " l l . Mehmed Dnemi Sik
keleri", Tarih ve Toplum 5 ( 1 988), s. 1 3- 1 7; N. Pere, Osmanltiarda Madeni Paralar,
Doan Karde Matbaac l k, Istanbul , 1 968; Schaendl i nger, Osmanische Numismatik;
J . Sultan, Coins of the Ottoman Empire; ve Tablo 3. 1 'de zi kredi len dier nmizmatik
kataloglar .
24 Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans 1 ( 1 960); ve Akgndz, Osmanl Kanun
name/eri, c. 1 , s. 570-57 1 .
21

Taii izleyen dnemlerde, darphanelere kle gm getirerek yeni ak

e bastrmak isteyenlerden talep edilen demeler de ykseltilmekteydi .
Bu dnemlerde yeni sikke bastrmak iin darphanelere yaplan demeler,
getirilen gm miktarnn yzde l 5 -20'sine varyordu.
Bu uygulamalardan devletin tailerden nemli boyutlarda mali gelir
elde etmeyi amalad anlalyor. Ancak izlenen politikalarn ve alnan
nlemlerin etkinlii konusunda ihtiyatl olmak gerekir. Her tai ilemi
sonrasnda tm eski sikkelerin darphanelere geri dnd sylenemez.
Tam tersine, byk lde zorla gerekletirilen bu uygulamalarn, birey
lerin ellerindeki gm darphanelere getirmemesine yol aarak gm
darbklarn daha da younlatrdlll tahmin edebiliriz.
TAGILER I N AMALARI

Ortaa Avrupas 'ndaki tai uygulamalar zerine yazd nemli

makalede, Carlo Cipolla tailerin en nemli nedenlerini yle sralamak
tayd :25
a) Mali nedenler, bte aklar ve devletin ek gelir salama ihtiyac;
b) Ekonominin para talebinde ortaya kan art; tedavldeki para
miktarn artrma gerei;
c ) Kimi toplumsal kesimlerden gelen kar amal enflasyon talepleri ;
d ) Darphanelerin kt iletilmesi;
e) Tedavldeki sikkelerin eskimesi, kullanm nedeniyle klmeleri;
sikkelerin kenarlarnn krplmas .
Bu liste Osmanl tailerinin incelenmesi iin ok yararl bir balang
noktas oluturuyor. Burada nce Cipolla tarafindan belirlenen ilk iki ne
den zerinde duracaz. Daha sonra da nc nedeni , deiik toplumsal
kesimlerin enflasyon yanls veya kart tavrlarn ele alacaz. Cipolla'nn
belirledii son iki neden ise , daha sonraki dnemlerin tailerini anlaya
bilmek asndan nemlidir. I l . Mehmed dneminde ve daha genel olarak
da 1 6 . yzyln ikinci yarsna kadar, devlet darphaneleri yakndan denet
leyebilmitir. Ayrca, tedavldeki sikkelerin eskimesi ya da klmesi, ta
ileri ancak uzun vadede gerekli klan, yava bir sretir. I l . Mehmed'in
otuz yllk saltanat srasnda yaanan hzl tai srecini aklamakta kul
lanlamaz .
I l . Mehmed dneminde uygulanan dzenli tai politikasnn temel
nedeni, merkezi hazine iin ek gelir salamakt . Devletin askerlere , me
murlarna ve kendisine mal satan kesimlere olan parasal ykmllkleri
25 C. M. Cipolla, currency Depreciation in Medieval Europe, Economic History Review
s ( 1 963). s. 4 1 3-4 1 5.

temel hesap birimi olan ake cinsinden ifade edildii iin, akenin gm
ieriinin azaltlmas, devlete gm cinsinden ykmllklerini azaltna
veya ayn miktar gm ile daha fazla deme yapma imkan veriyordu .
Bylece tailer, artan vergiler ve I I . Mehmed dneminde uygulanan di
er sert mali nlemlerle birlikte, daha byk oranlarda kaynan merke
zin denetimine girmesi ve genileyen brokrasiyle byyen ordunun ihtiyalar iin kullanlmas salanyordu .
Ancak, tailerin dzenli yaplmas devletin dier kaynaklarn tken
dii, ihtiyalarn acilletii ortamlarda b u ynteme bavurmadn gste
riyor. Tam tersine, I I . Mehmed'in saltanat srasnda tailerin dzenli
bir vergiye dntrld ve merkezi hazinede byk rezervler birikmi
olsa dahi, tai uygulamasndan vazgeilmedii anlalyor. I l . Meh
med'in lmnden sonra gerekletirilen hazine saym da bu rezervlerin
ok byk boyutlara vardn, tailerin acil ihtiyalan karlamak yeri
ne, hazineyi daha da glendirmek amacyla yapldn doruluyor. Ta
ilerin uzun vadeli bir stratejinin paras olarak kullanlmas Osmanl tari
hinde bir istisna oluturmaktadr. nk daha sonraki dnemlerde dev
let, ak veren bte ve giderek ktleen, acilleen mali koullar altnda,
esas olarak gn kurtarmak amacyla tailere bavurmutur.
lk tailerde salanan baar , hem padiah hem de brokrasiyi bu
uygulamay dzenli srdrmek konusunda cesaretlendirmi olmal . Bi
zans hanedanyla yakn akrabal olan ve daha sonra II. Mehmed'in ve
zirliini yapan Mesih Paa'nn akrabas Teodoros Kantakuzenos Spando
unes, 1 6 . yzyln balarnda Osmanllarn kkenieri ve ykselii zerine
hazrlad yaptta, I I . Mehmed'in tailerine de deinmeden geemiyor.
H . 865/ 1 460 - 6 1 tarihli taile akenin gm ieriinin 1 00 dirheme
280 akeden 3 3 5 akeye indirildiini, bylece tai orannn yzde
1 6,5'a vardn belirtiyor. Bu ilem sonrasnda darphanelere getirilen ak
e miktannn 2 1 8 milyona ulatn da ekliyor. Spandounes 2 1 8 milyon
akeyi yzde 1 6,5 ile arparak, devletin bu ilemden salad toplam kan
35 milyon ake , ya da cari kur zerinden 800 bin Venedik dkas olarak
hesaplyor. Bu miktar, devletin bir yldaki tm nakit gelirlerinin yzde
?'sine eitti ve 1 5 . yzyl koullannda gerekten ok byk bir gelir anla
mna geliyordu.26 Osmanl arivlerindeki iltizam kaytlarn kullanarak
darphanelerin yllk retim miktarlarn ve tailerden salanan gelirleri

26 T. Spandounes, On the Origins of the Ottoman Emperors, ev. ve yayna haz. D. M.

N i cal , Cambridge University Press, 1 997, s. 1 09- 1 1 O; ayrca T. C. Spandugi no, Petit
traicte de l'origine des Turcqs, haz. Ch. Schefer, Ernest Leroux, Paris, 1 896, s. 57;
lnalck, osmanl lmparatorlu!)u'nun Kuru l u ve lnkiaf Devri nde: s. 68 1 ; ve Kafa
dar, when Coins Turned i nto Drops of Dew: s. 54.

hesaplamaya alan Halil Sahilliolu da, her tai sonrasnda 3 5 0 ile 750
milyon akenin veya 268 ile 560 ton arasnda gmn yeni akelerle de
itirildiini tahmin ediyor.27
Bu ilgin hesaplamalar sayesinde biz de Osmanl piyasalarnda teda
vl eden ake miktar hakknda ok istisnai bilgiler elde ediyoruz. B ir
tai sonrasnda, tedavldeki akelerin bir blmnn, belki de nemli
bir blmnn hibir zaman darphanelere geri dnmediini kabul
edersek, dolamdaki toplam ake miktar, darphanelere geri dnen ak
elerin miktarndan daha fazla olacaktr. Darphanelere dnen miktarlar,
dolamdaki ake miktar iin sadece bir alt snr olutursa bile, bu veriler
bize 1 9 . yzyla kadar Osmanl tarihinin hibir dnemi iin elimizde ol
mayan son derece deerli bilgiler sunmaktadr. Dolamdaki toplam sik
ke miktarlarna ulaabilmek iin, bunlarn yanna altn sikke miktarlar
iin de belirli byklkleri eklemek gerekecektir ( bu konuda bir hesap
lama iin bkz . Ek 3 ) .
Ancak, dnemin gzlemcileri tarafndan hesaplandna kuku bu
lunmayan ve daha sonra Spandounes tarafndan bize iletilen bu veriler,
devletin tailerden salad mali gelir miktarlarn biraz abartmakta
dr. Devletin toplad vergilerin bir blm ake cinsinden sabit ola
rak alnd iin, tailer fiyat artlarna yol at lde, devletin reel
ya da gelecekteki enflasyondan arndrlm gelirlerini olumsuz etkile
mekteydi. Bu nedenle devletin bir taiden bir kez iin kazan salad
n sylemek daha doru olur. D aha sonra artan fiyatlar karsndaki
kayplarn telafi edebilmek iin, devletin ya nakit olarak toplanan vergi
!erin miktarn artrmas, ya da bir kez daha taie bavurmas gerek
mekteydi .
Bir tai sonrasnda fiyatlarn artmas iin gl nedenler vard. Her
eyden nce , bir tai tedavldeki sikkelerin itibari deerini artrmaktay
d . Deerli madenierin darl veya benzeri bir nedenle fiyatlar hemen
artmasa bile, uzun mesafeli ticaret, daha uzun vadede fiyatlarn gm
cinsinden dengelenmesine yol ayordu. Osmanl devleti de ticaret yollar
zerinde kurulmutu . Balkanlar ve Anadolu deniz zerinden Bat Akde
niz blgesiyle yakn iliki iindeydi . Eer gm zerinden ifade edilen
Osmanl fiyatlar ucuzlarsa, mal ihracat artyor ve fiyatlar ykseliyordu.
Bu durumda, tai uygulamalan sklatka, zellikle de ky blgelerinde
fiyatlarn daha abuk artmasn beklemeliyiz.
Elimizde tailer sonrasnda fiyatlarn arttna ilikin somut kantlar
var. rnein stanbul'daki saray mutfaklannn hesap defterleri, gda mal27 Sah i l l io;)lu, "Bir Mltezi m Zi mem Defteri ",

s.

1 74- 1 76.

ss

lan fiyatlannn l 460'lann sonlanndan l480'lerin sonlanna kadar yaklak

yzde 30 artnn gsteriyor. 28
Fiyat artlan bizi taileri aklamamza yarayabilecek ikinci nedene,
yine gm darlklanna getiriyor. Tailer ksa dnemde , tedavldeki
sikkelerin ve gmn itibari deerini ykselterek gm darlklanna kar
belirli bir ferahlk salamaktayd . Ancak er ya da ge fiyatlar artn iin,
bu ferahlk fazla uzun srmyordu. Fiyatiann artmasyla, dolamdaki pa
ra miktannn reel ya da fiyat dzeyine gre uyarlanm miktan, eski d
zeylerine geri dnmekteydi . Uzun mesafeli ticaret bu eilimi hzlandn
yordu .29
Tailerin ardndaki saikler veya nedenler ile tailerin gm darlk
Ianna kar mcadelede etkin bir yntem olup olmad , hem Avrupa
hem de Osmanl balamnda bir hayli tartlmtr. 1 5 . yzyl Fransa'sn
daki taileri inceleyen Harry Miskimin, deerli maden darlklan ile kral
larn ekonomiye mdahaleleri arasnda sk bir iliki gzlemlemi, parasal
darlklann taileri zendirdiini savunmutur. Ancak Miskimin'e gre,
fiyat artlan nedeniyle tailerin olumlu etkileri byk lde ya da ta
mamen ortadan kalkt iin, ekonomi asndan izlenmesi gereken gs
terge para hacminin itibari miktan deil, tedavldeki gmn miktandr.
Tailer yoluyla tedavldeki para miktannn artrlmas, fiyat artlan ne
deniyle bir ie yaramyordu. Bu srete uluslararas, rnein Fransa ile n
giltere aras ticaret ve deerli maden aklan da nemli bir rol oynamak
tayd . lkeleraras ticaret bir tai sonrasndaki fiyat artlann hzlandr
d iin, Miskimin 'e gre, kraliann deerli maden darlklanna kar tai
yoluyla verdikleri mcadele etkisiz kalmaya mahkumdu . Miskimin, Fransz
krallannn tedavldeki para arzn artrma ynndeki grnrde sonsuz
glerinin aslnda byk bir yanlg olduu sonucuna varmaktadr.30
28 Bu tahmin, Istanbu l 'da fiyat ve cretierin tarihi zerine srdrd\')mz uzun d

nem l i bir al man n sonularna dayanmaktadr. Daha ayrnt l veri ler iin bkz. ki
tabn sonunda Ek 2. 5. yzy l n ikinci yars iin en ayrnt l fiyat veri leri Istanbul 'da
saray mutfaklarnn hesap defterleri nde bulunmaktadr. Bu defterlerin bir blm
mer Ltfi Borkon tarafndon yaym lanmtr; bkz. Istanbul Sorayiarna Ait Muha
sebe Defterleri , Trk Tarih Kurumu, Belgeler 3 ( 98 1 ); ve Saray Mutfo\')nn 894895 ( 489- 490) Yl na Ait Muhasebe B i l anosu, Istanbul niversitesi Iktisat Fa
kltesi Mecmuas 23 ( 1 962-63), s. 380-398.
'19 Bylece David Hume'un ayrnt l olarak tortt\') demeler dengesi srelerinin, daha
5. yzy ldan itibaren iiernekte oldu\')unu bel i rtmi oluyoruz. 5. yzy lda Ingi ltere ve
Fransa aras nda benzeri mal ve de\')erl i maden ak iin bkz. H. A. Miskimin, Money
and Power in Fifteenth Century France, Ya le University Press, New Haven, 984.
30 Miski min, Money and Power, s. 54-72. Miskimin'in dorphone retim veri leriyle para
biri m i n i n gm ieri\')i zeri ne yopt\'j aratrma, en hzl to\')ilerin dorphanelerin

Tailer yoluyla para arzn artrma abalarnn baarszla mahkum

olduu grne Michael Bordo da katlmaktadr. Ancak Bordo, fiyatlar
artncaya kadar tailerin devlete mali gelir salama olanan verdiini
de vurguluyor. Fiyatlar hemen yk.selse bile, eski sikkeleri ellerinde tutan
lar bunlar yenileriyle deitirilmek zere darphanelere getirdikleri srece,
krallar bu ek gelirden yararlanyordu. yleyse, diyor Bordo, tailer g
m darlklanna deil, devletin mali skntianna kar ksa vadede etkin
bir yant oluturuyor. 3 I
Nitekim, 1 4 . ve 1 5 . yzyllarda Bat Avrupa'da tailerin yaygnla
mas, bu uygulamalann yararsz ve beyhude abalar olmadn gsteri
yor. Gm darlklanna bir zm getirmeseler bile tailer, devletlere
mali ferahlk salamaktayd . Peter Sputford da bu dnemin tailerini in
celerken gm darlklan ile mali gereksinimleri birbirinden ayrmaktadr.
Sputford da 1 4 . yzyl Avrupa'sndaki tailerin gm darlklarndan
deil, savalar ile uzun ve maliyetli bir sre olan merkezileme abalann
dan kaynaklandn, ksacas tailerin temel nedeninin devlete mali ge
lir salamak olduunu vurgulamaktadr.32
Osmanl balamnda da, gl bir devlet mdahalecilii ve sert mali
uygulamalarla gm darlklarnn birlikte grlmesi, tarihilerio tailerin ardndaki nedenleri ya da amalan belirlemelerini gletirmitir. Osmanl devletinin kuruluu ve ykselii zerine yarm yzyl nce yazd
kitabnda Mustafa Akda, taileri Osmanllarn yaad iktisadi ve mali
glklerio bir sonucu olarak gryordu. Ancak Akda, devletin ek mali
salama ihtiyacn taileri aklayc bir neden olarak kabul etmiyordu .33
Halil nalck ise Akda'a verdii yantta, tailere daha geni bir bak
asyla yaklaarak, Osmanl'daki gm darlklarnn Avrupa ve Dou Akdeniz blgesinde yaanan darlklarn bir paras olduunu belirtmekteydi .
nalck'a gre gm darlklarnn nedeni , ekonominin ve para kullanmnn dolamdaki gm miktanndan daha hzl bymesiydi . Tailerin
ardndaki gerek neden parasal darlklard, ancak bu darlklar aniayamayan Osmanl devlet adamlar sadece mali kayglarla davranmaktaydlar.
en fazla retim yaptklar y l lar bel i r l i bir sre farkyle izledi\'jini gstermektedir.
Miskim i n ta\'jileri n, devletin e l i ndeki altn ve gm rezervleri eridikten ve orduya
gerekl i kaynak artk bulunamaz hale geldikten sonra, aresizl i kten ve siyasal ve as
keri koul larn zorlamasyle bavurulan bir nlem oldul')unu savunmaktadr.
31 M. D. Bordo, "Money, Deflation and Seigniorage i n the Fifteenth Century, Journal
of Monetary Economics 1 8 ( 1 986), s. 289-3 1 8.
32 Spufford, Money and /ts Use, s. 289-3 1 8.
33 Akde!'), "Osmanl lmparatorlu\'ju'nun Kurulu ve lnkiaf Devri nde", Beliefen 1 3, s.
526 ve 1 4, 3 1 9-4 1 8.

59

nalck tailerin ve gm yasak.lamalannn darlklan azaltt grn

deydi. Devletin mdahaleci uygulamalannn gm darlklann arlatr
m olabilecei olasln dikkate almyordu.34
Eer Osmanl brokrasisi tailere gm darlklann hafifletecek uy
gulamalar olarak yaklam olsayd, fiyat artlan nedeniyle tailerin bu
amaca hizmet etmediklerini ok gemeden anlam olmalar gerekirdi.
Dzenli tai politikasnn otuz yl boyunca hi ara verilmeden srdrl
mesi, devletin bu uygulamalardan yarar saladn ve bu yarann da g
m darlklannn hafiflerilmesi deil, ek mali gelir olduunu gsteriyor.35
Bu dnemdeki dier mali uygulamalar ve Spandounes'in bize aktard
hesaplamalar da, tailerin temel nedeninin mali gelir salamak olduu
konusunda kuku brakmyor.
B I R SIYASAL I KTISAT YAKLAlMI

Carlo Cipolla tailerin bir nedeninin de enflasyon iin belirli top

lumsal kesimlerden gelen basklar olduunu sylemiti. Bu gzlemden
yola karak, tailerin zamanlamasnn ve ne kadar sk uygulandnn
devlet ile toplum arasndaki deien g dengelerine bal olduu syle
nebilir . rnein, 14. yzylda talyan kent devletlerinde, devlet zerinde
byk gc olan tccarlar, devlet mali glklerle kar karya kaldn
da, ek vergiler yerine taileri tercih ediyorlard. Bu tercihin bir nedeni,
tccarlarn ellerinde tuttuklar mallarn fiyatlannn da tai sonrasndaki
enflasyonla birlikte ykselmesiydi. Ayrca, devlete bor vermi olan tc
carlar, kredi anlamalanna borlarn altn dka ile geri denecei konu
sunda bir madde koydurarak, kendilerini gvence altna almlard.36 Ayn
biimde, ortaan sonlarna doru Bat Avrupa'da tailer yznden
alevlenen mcadelede, ek mali gelir salamay hedefleyen merkezi devlet
ler tailerden yana tavr alrken, topraklarn sabit fiyatlarla kiraclara
vermi olan tara aristokrasisi tailere kar kmaktayd. Bu koullarda
gl ya da zayf para politikalanndan hangisinin izleneceini, merkezi
leme yanls krallarla aristokras arasndaki mcadele belirleyecekti.37 Os34 lnalck, osma n l lmparatorluOu'nun Kuru l u ve lnkiaf Devri nde, s. 65 1 -55.

35 Avrupa'da 1 4. ve 1 5. yzy l l arda ta:li leri n yaygnlamas konusunda Michael Bor

do da benzeri bir gr savunmaktad r; Bordo, Money, Deflation and Seigniora
ge; ayrca A. J. Rolnick, F. R. Velde and W. E. Weber, The Debasement Puzzle: An
Essay on Medieval Monetary H i story, The Journal of Economic History, 56 ( 1 996),
s. 789-808.
36 Cipolla, currency Depreciation, 4 1 4; ve C. M. Cipolla, The Monetary Policy of Four
teenthCentury Florence, University of Cal ifornia Press, Berkeley ve Los Angeles, 1 982.
37 Spufford, Money and /ts Use, s. 289-3 1 8.

manl toplumunda da devlet dnda hangi kesimlerin tailerden yarar

landn, daha genel olarak da belli bal toplumsal kesimlerin tailer
den nasl etkilendiklerini belirleyebilirsek, tailer evresinde biimlenen
devlet-toplum etkileimini daha iyi anlayabiliriz.
Her eyden nce, Osmanl toplumunda hemen her kesimin tailer
den etkilendiini ve her kesimin de u ya da bu biimde tavr aldn sy
lemekte yarar var. O dnemde erkek ve kadnlarn byk ounluunun,
hem sikke kullanm hem de tailerin kime yarad, kimin kazand,
kimin kaybettii konusunda olduka ak fikirleri vard .3 8 Gelecekteki pa
rasal ykmllkleri ake zerinden sabitlenmi olan kesimler, zellikle
de borlular ve sabit kira deyenler, tailerden yararlanmaktayd. Ancak
Osmanl toplumunda, devletin dnda, tailerden yararlanan ve siyasal
olarak gl bir kesim yoktu .
Krsal kesimde, tarm topraklannn byk ounluu devlet mlkiyeri
altndayd . Miri ve zel topraklan ileyenierin dedikleri kiralar ve vergiler
ounlukla ayni olarak toplanyordu. Geri ift resmi gibi devlete ylda
bir kez denen vergiler ake zerinden sabitlenmiti, ama bu tr vergile
rin pay, ayni olarak toplanan rn yannda kk kalyordu .39 Buna
karlk, enflasyon dneminde , tarm reticileri mallarn pazara getirdiklerinde ykselen fiyatlardan yararlanabiliyorlard. Ksacas, Osmanl toplumunun en byk kesimini oluturan kyllerin tailerden zarar gr
dkleri pek sylenemez. Hatta, sabit fiyatlar zerinden dedikleri rsum
ve vergiler her enflasyondan sonra yukar ekilmediine gre, kyllerin
tailerden bir miktar yararlandklan bile ileri srlebilir.
Kentlerde ise, kredi ilikileri canlanmaktayd, ama alnan borlarn o
unluu kk lekliydi . Sattklan mallarn fiyatlan enflasyonla birlikte
artt iin dkkan sahipleri ve tccarlar da tailerden fazla zarar gr
myordu . Ancak, hzl bir enflasyon ortamnda satlan mailann fiyatlarna
narh uygulanmas tehlikesi vard . te yandan sarraflann sikkelere ve para
piyasalanndaki koullara ilikin uzman bilgileri sayesinde, tailerin ya
ratt belirsizlik ve kur dalgalanmalarndan yararlanmaktaydlar. Ancak
sarraflarn byk bir blm alacakl durumda olduu iin, tailerden
fazla yararlanmyorlard . Ayrca, tccarlarn ve sarraflann devlet politikala
rn etkileyecek kadar gleri de yoktu .
Tailerden en fazla zarar grecek kesimler ake zerinden sabit de38 1 4. ve 1 5. yzy l larda Bat Avrupa zerine benzer bir gzlem iin, bkz. Spuffard, Mo

ney and /ts Use, s. 305.

39 Krsal nfusun dediQi verg i ler iin bkz. H. lnalck, "Osmanl lar'da Raiyyet Rsu

mu, Belleten 23 ( 1 959), s. 575-608.

61

me bekleyenlerdi . Bunlarn arasnda kyllerden topladklan vergilerin bir

blmn ake cinsinden alan spahiler de vard . Loncalarda alaniann
ve dier cretiiierin maalar da, tailerden olumsuz etkilenmekteydi.
Tailerden en fazla etkilenenlerin banda ise maalarn ya da cretleri
ni devletten alan kesimler geliyordu .
I I . Mehmed dneminin tailerine kar direni aslnda ok erken ge
liti . 1 444 ylndaki ilk taile akenin arl ve gm ierii yzde l l
drlnce, 90 gnlk cretlerini yeni ve gzle grlr lde kk
akelerle alan yenieriler, bakent Edirne'de bir tepede toplanarak, ya ta
itcn vazgeilmcsini, ya da cretlerine zam yaplmasn talep ettiler. Yeni
eriler cr ya da ge tailerin fiyat artianna yol aacan ok iyi biliyor
lard. Toplumun dier kesimleri gibi onlar da her kent ve kasahada oluan
para piyasalarn izlemekteydiler. Taile birlikte akenin dka karsnda
ki kur deerinin dtn renmilerdi .
Gelien tepkiler karsnda devlet geri adm atmak zorunda kald . Ye
nierilerin gnlk cretleri akeden buuk akeye karld . Yenie
riterin bir para ilemi karsnda gsterdikleri ilk gl tepkiden sonra,
gsterilerin yapld yer Buuktepe, bu olay da Buuktepe Vakas olarak
anlmaya baland . Ancak olay sadece bir tai ilemi etrafinda gelien
bir muhalefet olarak grmemek gerekir. Bu tr protesto eylemlerinin da
ha sonraki rneklerinde de grld gibi, Buuktepe Yakas'nn perde
arkasnda, byk olaslkla, brokrasinin ve ulemann muhalif kesimleri
vard . Tailer, ynetici snf iinde honut olmayan fraksiyonlar iin m
cadeleyi sokaa dkme firsat yaratmaktayd . Nitekim bu olaydan sonra,
henz 12 yandaki padiah ayrlm, babas I l . Murad tekrar tahta k
mtr. lk tai ileminin I l . Mehmed'in kendi dncesi olmad, ev
resindeki yneticiler tarafindan kararlatrld da aktr.40
I l . Mehmed'in 1 45 l 'de tahta dndkten sonra tai uygulamalarn
yeniden baiattn biliyoruz. Ancak yenieriterin muhalefetlerinin srd
ne dair elimizde bir kant yoktur. Bir olaslk, her taiten sonra yeni
erilerin cretlerinin de artrlm olmasdr. Yenierilerin gnlk cretle.l() Konstantin Mihai lovi adnda bir devi rme yenieri, bu olay anlarnda ayr nt lary

la anlatr. Mihai lovi cretierin yarm ake artr ld;jn bel i rtmekte ve 90 gnlk ye
n i cretleri , i lg intir, altn dka zeri nden vermektedir. Ta:)iler sonrasnda ake
n i n dka karsndaki kur de;jeri hemen dt:) iin, Mihai lovi'in anlatm yenie
ri leri n ve toplumun di;jer kesimleri n i n akeni n satn a l m gcndeki de;jiikliklere ne
kadar duyarl oldu;junu da yanstmaktadr. Bu dnemde temel hesap birimi akeydi ,
ancak ake dalgalanmaya balaynca, standartlar hi de;jimeyen dka, temel he
sap birimi olarak kullan l d . K. Mihai lovic, Memoirs of o Jonissory, ev. B. Stolz, ta
ri hsel yorum ve notlar S. Soucek, Michigan Slavic Pub l i cations, University of Michi
gan, Ann Arbor, 1 975, s. 7 1 -73.

rinin I l . Mehmed'in saltanatnn geri kalan blmnde nasl bir seyir izle
diini henz bilemiyoruz. Ancak 1 6 . yzyln balarna gelindiinde ,
gnlk cretlerinin buuk akeden be akeye ykselmi olduuna ili
kin bir belge var elimizde .4 I Bu kantn da nda, yenierilerin daha
sonraki tailer karsnda sessiz kallarn, I I . Mehmed'in fetih politika
larnn baarl olmas ve bu sayede yenierilerin ve dier toplumsal kesim
lerin, cretlerdeki artlar dahil, eitli biimlerde yarar salam olmala
ryla aklayabiliriz. Ayrca, I I . Mehmed'in merkezileme hamlesinin baa
nya ulatn ve uzun saltanat srasnda padiahn gcnn bir hayli art
tn da dikkate almak gerekir. Bu koullarda, yenierilerle brokrasinin
ya da ulemann muhalif kesimlerinin padiaha kar ak muhalefette bu
lunmalar ok glemitir.
Yine de I l . Mehmed'in mdahaleciliinin ve sert mali nlemlerinin
toplumun eitli kesimlerinde memnuniyetsizlie yol atn biliyoruz.
Bu kesimlerin arasnda ulema, taradaki toprak sahipleri, u beyleri ve sa
valar en nde geliyordu. zel mlk ve vakf topraklannn devletletiri
lerek timariara dntrlmesi de tepkilere yol amt .
Daha uzun vadede ise, yenierilerin ve dier kesimlerin dzenli tai
politikasna muhalefetleri akenin istikrarl bir izgi izlemesini salamtr.
I I . Mehmed'in lmnden sonra olu Bayezid'in Cem Sultan' safd
ederek tahta geebilmesi iin, babasnn uzun saltanat srasnda gcendir
dii kesimlerle uzlamas ve onlarn desteini almas gerekiyordu. Bayezid
vakflarn ve msadere edilen topraklarn bir blmn geri verdii gibi,
tailere son vermeyi de taahht etti . Bylece ake II. Mehmed'den n
ceki istikrarna dnd. 1 48 1 - 1 5 8 5 arasnda devlet, akenin arl ve g
m ieriini, 1 566 ylndaki yzde 7'lik ufak tai ilemi dnda, hi
deitirmerli . 42

1 524 iin geerl i olan bu gnlk cret, Istanbul 'daki fiyat ve cretler zerine yrt
mekte oldu!)umuz uzun dneml i bir arat rma erevesi nde, yeni eri lerin mevacib
defterleri nden al nmtr; bkz. BOA, H . 93 1 ( 1 524) tari h l i MM 50 1 08/9390, ayrca
MM 23.
42 Bkz. Blm 8, Tab lo 8.2.
41

DRDNC BLM

ERKEN DN EMiN PARA DZENi

AL T l N SU LTAN I : B I R " U LUSLARARAs SIKKE

64

Eer II. Mehmed'in uzun saltanatnn iki nemli zellii merkezile

me ve mdahalecilik ise, bir dieri de Dou Akdeniz'de geni bir impara
torluk kurma giriimiydi . Nitekim, stanbul'un fethi ve Balkanlar'da Bos
na-Hersek'e kadar uzanan topraklann, kuzeyde Knm, douda da Anado
lu'nun byk bir ksmnn Osmanl devletine katlmasndan sonra, Os
nanllar kendilerini evrensel bir imparatorluun yneticileri ve hem Ro
ma hem de slam geleneklerinin miraslan olarak grmeye baladlar.
Ticaretin gelitirilmesi, kara ve deniz ticaret yollannn denetim altna
alnmas, Osmanllarn Dou Akdeniz'de izledikleri stratejinin nemli bir
parasyd . Uzun mesafeli ticaretin gelimesi, hem yerel piyasalardaki mal
arzn artrmak hem de devlete vergi geliri salamak asndan nemliydi .
Osmanllarn Ege ve Adriyatik denizlerindeki tilolarn glendirmeleri
de, hem askeri hem de ticari nedenlere dayanyordu. Ayrca Osmanl y
netimleri , Karadeniz blgesi ve Anadolu zerinden ran'a ulaan ve gide
rek canlanan ticareti de desteklemekteydiler.2 Bu giriimlerin o zamana

H. l nalck, "The Rise of the Ottoman Empi re", S. M. Holt, A. K. S. Lambton ve B. Le

wis (ed.), The Cambridge History of Islam, Cambridge University Press, 1 970, c. lA,
s. 295-300.
H . l nalck, "Bursa and the Commerce of the Levant", Journal of the Economic and
Social History of the Levant 3 ( 1 960), s. 1 3 1 - 1 47; ve H. lnalck, The Ottoman Empire,
The Classical Age, 1 300- 1 600, Weidenfeld ve N i colson, Londra, 1 973, s. 1 2 1 - 1 26.
Osman l larn Doju Akden i z'deki ticaret yol l a r n denet i m a l t na a l ma aba lar
ll. Bayezid'i n saltanat srasnda ( 1 48 1 - 1 5 1 2) hz kazand; bkz. Palmira Brummett,
Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy, s . 1 3 1 - 1 74; ayrca H . l na l c k ,
"Trade", H . lnalck v e D. Quataert (ed.), A n Economic and Social History o f the Otto-

kadar Dou Akdeniz blgesindeki ticaret yollan zerinde hegemonyac

bir konuma sahip olan Venedik ile atmalara yol amas kanlmazd .
Nitekim, 463 'te balayan Osmanl-Venedik sava 479'a kadar sonu
landnlamamtr. 3
Uzun mesafe ticareti zerinde sz sahibi olmann bir yolu da, deme
aralan zerinde sz sahibi olmaktan geiyordu. Osmanllann ilk s o y
lnda, gm ake zellikle yerel ilemlerde ekonomiye ve devlete bir
hayli kolaylk salamt . Ancak, topraklann genilemesi ve imparatorluk
kurma giriimleriyle birlikte, tm Dou Akdeniz blgesinde kabul edile
cek bir deme aracnn oluturulmas ve piyasalarda kabul grmesi gereki
yordu. te bu noktada Osmanllar altna dndler.
Ortaada yzyllar boyunca sadece gme baml kalan Avrupa'da,
3 . yzyldan itibaren devletler altn sikke basmaya balamlard. Bu s
rete, ticarette daha gl ve etkin olan talyan devletleri ba ekiyordu .
Floransa'nn 2 S2 'de baslmaya balanan altn florinleri ile 284'ten iti
baren ayn standartlarda baslan Venedik dkas ya da zecchino'su ,
3 SO'lerde Dou Akdeniz'de tedavl eden en nemli Avrupa sikkeleri
konumuna ulatlar. s . yzyln ortalanna gelindiinde, dka sadece Ak
deniz blgesinde deil, Avrupa'nn byk bir blmnde, uzun mesafeli
ticaretin en yaygn kullanlan deme arac olmutu .4
Bunun zerine, spanya'dan Macaristan'a kadar pek ok Avrupa lkesi
de, kendi altn sikkeleri iin florin ve dkann standartlarn kabul ettiler.s
Dou Akdeniz'de ise Memluklar, 42S ylndan itibaren, ayn standart
lada, erefi adn verdikleri bir altn sikke basmaya baladlar. Erefi Os
manllar'n fethine kadar Msr'da tedavl eden en nemli altn sikke ola
rak kald .6 Ayrca, dkann eitli taklitleri de hem Bat Avrupa hem de
Dou Akdeniz'de yaygn olarak tedavl etmekteydi .7
Gney ve Dou Avrupa kaynaklarnda, "Trk" altn dkalarnn
l 42S 'lerden itibaren talya'da, Eflak ve Bodan'da, Ukrayna ve Karade-

3
4
5
6
7

man Empire, 1 300- 1 9 1 4 ii nde, Cambridge University Press, 1 994, s. 1 88-3 1 4.

S. J . Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c . l , 1 280- 1 808,
Cambridge University Press, 1 976, s. 62-69.
SpuHord, Money and /ts Use, s. 1 76- 1 83 ve 283-286; Cipolla, Money, Prices and Ci
vilization, s. 20-26.
SpuHord, Money and /ts Use, s. 406-408; ve SpuHord, Handbook of Medieval Ex
change, Royal H i starical Saciety, Londra, 1 986.
J . L. Bacharach, "The Dinar versus the Ducat, International Journal of Midd/e Eas
tern Studies 4 ( 1 973), s. n-96.
H . E. lves ve S. Grierson, The Venetian Go/d Ducat and /ts lmitations, The Ameri
can Numismatic Society, New York, 1 954.

66

niz kylannda tedavl ettii hakknda pek ok kayt bulunmaktadr. Bu

erken dnem hakkndaki bilgilerimiz fazla ayrntl deildir. Bu sikkeler
Osmanllar tarafindan baslan florin ya da dkalar olabilecei gibi, bu er
ken dnemde Avrupallarn, zerlerindeki Arap harfleri nedeniyle erefile
ri Osmanl sikkeleri sanm olmalar da mmkndr. s Ancak, Osmanl
larn stanbul'un fethinden bir sre sonra stanbul, Edirne ve Serez'deki
darphanelerinde resmi standartlarda Venedik dkas darp etmeye bala
dklar kesindir. Devlet bu darphanelerin iletme hakkn ake reten
darphanelerinkinden ayr olarak sata karmaktayd.9 rnein, II. Meh
med'in 1456 ylndan sonra yrrle giren bir kanunnamesinde , .frengi
filorisi reten darphane iletmecilerine, sikkelerin arlklan ve altn ie
rikleri de dahil , ayrntl talimat verilmektediri O ( bkz. kitabn sonunda Ek
l ). Osmanllar bu sikkelerin retiminden eitli yararlar salamaktaydlar.
Birincisi, piyasalarda yaygn kabul gren bir sikkenin dolamn artrarak
ticarete destek oluyorlard . Ayrca, retilen sikkelerin altn ierikleri Vene
dik'te retilen dkalardan eksik olmad halde, darphaneler ve devlet bu
retim faaliyetinden kar salamaktayd. Frengi filorisi reten darphane
lerin ittizam bedelleri bu iin karl olduunu aka gsteriyor. Nihayet
devlet, kendi dkalarn basarak dk kaliteli dkalan tedavlden kaldrmay da amalam olabilir.
Osmanllarn kendi adiarna bastrdklan ve sultani ya da hasene-i sul
taniye ad verilen ilk altn sikkeler ise, ilk kez H . 882/ 1477-78 ylnda s
tanbul'da retildi. Sikkelerin n tarafinda "Sultan Mehmed bin Murad
han azze nasruhu Kastantiniye duribe fi 882" ( zaferi erefli olsun, 882
ylnda Kostantiniye'de darbedilmitir), arka tarafinda ise "darib'n-nadr
sahib'l-izz ve'n-nasr fi'l- berr ve'l- bahr" ( altn basan, denizde ve karada
Tanr'nn yardmna mazhar, sabr sahibi ) ifadeleri yer alyordu. I I . Baye
zid ( 1 48 1 - 1 5 1 2 ) dneminden itibaren sultaniterin arka tarafinda "sulta
n'l- berreyn ve hakan'l-bahreyn es-Sultan bin es-Sultan" (iki karann
sultan, iki denizin hakan, sultan olu sultan ) ifadesi de kullanlmaya baN. Beldiceanu ve 1 . Beldiceanu-Stei nherr, "Les lnformations les Plus Anciennes sur
les F lori ns Ottomans", Trl< Nmizmatik Deme(Ji'nin 20. Ylmda lbrahim Artuk 'a
Armaan ii nde, Trk Nmizmotik Dernefji Yaynlar, I stanbul, 1 988, s. 49-58; F .
Babi nger, "Zur Frage der Osmani sehen Goldpragungen i m 1 5. Jahrhundert unter
Murad l l . und Mehmed l l " , Sdost-Forschungen 1 5 ( 1 956), s. 550-553; H. Soh i l l i
lu, "Osmanl Para Tarihi zerine Bir Deneme", s. 1 06- 1 1 0.
9 Sahi l l ilu, "Bir Mltezim Zirnem Defteri ", s. 1 78-80.
10 Bu kanunnameni n kes i n tarihi b i l i n memektedir; bkz. N. Beldiceanu, Les A ctes des
Premiers Sultans, 1 : , Actes de Mehmed ll et Bayezid l l , s. 65-66; ve A. Akgndz,
Osmanl Kanunnameleri, c. 1 , s. 44 1 -442.
l l Sahi l l ilu, "Bir Mltezi m Zirnem Defteri*, s. 1 78- 1 80.
8

!and . 1 7 . yzyln sonlarna kadar sultanilerde ounlukla bu ifadeler yer

almtrl2 ( bkz. Resim 7 ) . Arlklan ve altn ierikleri bakmndan sultani
lerin dkadan ve Akdeniz evresindeki dier devletlerin altn sikkelerin
den fark yoktu . Hatta ilk sultanilerin altn ierikleri dkannkinden biraz
daha yksekti . I 3 1 9 . yzyla kadar Osmanl altn sikkelerinin sabit bir de
eri olmamtr. Sultanilerin ve onu izleyen altn sikkelerin ake cinsinden
ifade edilen deerleri piyasalarda belirleniyordu. Devlete yaplan deme
lerde sultanilerin hangi kur deeri zerinden kabul edilecei de ayrca
ilan edilmekteydi . 1 6 . yzyln ikinci yansna kadar, bu resmi kur deerle
ri piyasada oluan kur deerlerine eit veya ok yakn olmutur.14
Osmanllarn kendi altn sikkelerinde Venedik dkasnn standartlarn
kullanmalar zerinde biraz durmak gerekir. nk Osmanllar bu d
nemde Dou Akdeniz'in egemenlii iin Venediklilerle sk bir mcadele
ye girmilerdi. Ancak ayn zamanda, dkann ve dka standartlanndaki
dier altn sikkelerin Akdeniz evresinde ve Avrupa'nn pek ok blgesin
de uzun mesafeli ticarette kullanlan temel deme arac olduunu gr
mekteydiler. Bu piyasalarda baka standartlarda baslm altn sikkelerin
yaama ans olmadn biliyorlard . Bu nedenle de Osmanllar sultaninin
standartlar konusunda pragmatik davrannay tercih etmilerdir.
Elimizde ayrntl darphane kaytlar bulunmamakla birlikte , eitli
kaynaklardan elde edilen bilgiler, sultani retiminin 1 6 . yzyln ikinci
eyreine kadar snrl kaldna iaret ediyor. I S I. Selim'in saltanat sra
snda ( 1 5 1 2 - 1 520) o yndeki seferler ve fetihler sayesinde, sultani Dou
Anadolu, Suriye ve Msr'da da darp edilmeye baland . Sultani retimi
Kanuni Sleyman 'n saltanat srasnda ( 1 520- 1 566) nemli artlar gs
terdi. Bu dnemde Balkanlar'daki Sidrekapsi ve Kratova'daki altn ma
denleri evresinde kurulan darphanelerle stanbul ve Kahire , imparatorlu
un nde gelen altn sikke retim merkezleri oldular.I6 Msr'n fethi ve
12 Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 92; Pere, Osmanllarda Madeni Paralar,

s. 90- n.
1 3 Bu dnemi n Osma n l kanunnamelerinde darphanelerden 1 00 miskal alt ndan 1 29

adet sultani darp etmeleri i stenmekteydi . Buradaki miskal l lhanl birimi olup, bir bu
uk Tebriz dirhemi ne ya da 4.6 1 grama eitti . Daha sonralar, sultani piyasalarda
tutununca, 1 00 mi skalden 1 30 sultani reti lmeye baland . Sahi l l iolu, "Osmanl
Para Tarih i ", s. 1 1 0.
14 Bu kur deerleri iin bkz. Tablo 4. 1 .
1 5 Sahi l l i o lu'nun "Bir Mltezim Zirnem Defteri" ba l k l al mas bak r, gm ve al
tn s i kke reten darphanelerin i leti lmesi ne i l ikin mzayedelerdeki fiyatlardan yola
karak, retim dzeyleri hakknda dalay l kantlar sunmaktadr. Ancak, bu kantla
rn salanab i ldii darphanelerin says s nrldr.
1 6 1 5. ve 1 6. yzy l larda Osmanl altn sikkeleri ve bunlar reten darphaneler iin, bkz.

Tablo 4. 1 : GM$ AKE VE ALTIN SU LTANI, 1 477-1 584

68

Yllar

1 00 Dir.
Kesilen
Ak

Aknin
Arl
(Gram)

Sultaninin
Arl
(Gram)

Kur
Sultani/
Ake

1477
1 48 1
1 49 1
1 500
1 5 12
1 526
1 5 32
1 540
1 5 50
1 566

400
410
420
420
420
420
420
420
420
450

0,77
0,75
0,73
0,73
0,73
0,73
0,73
0,73
0,73
0,68

3,572
3,572
3 ,572
3 ,572
3 ,572
3 ,544
3,544
3,544
3 ,544
3 ,5 1 7

1 5 82

450

0,68

3 ,5 1 7

45 -46
47
52
54
55
59
60
60
60
60
65-70
60
65-70

Hesaplanan
Altn/Gm
Oran
8,8
8,9
9,6
1 0,0
1 0,2
1 0 ,9
1 1 ,2
1 1 ,2
1 1 ,2

(resmi)
(piyasa)
(resmi)
( piyasa)

1 1 ,8
1 1 ,8

Notlar:
1 - Bkz. Tablo 3. 1 'in notlan.
2- nceleri 1 00 Tebriz miskalinden ( 1 ,5 Tebriz dirhemi veya 4,608 gram) 1 29 sultani
kesilmekteydi. Bu durumda sultani dkadan daha fazla alnn iermekteydi. Sultani piyasalar
da benimsc:ndikten sonra, arl iki kez drld. 1 526'da 1 00 miskalden 1 30 sultani,
1 564'ten itibaren de 1 00 miskal alnndan 1 31 sultani retilmc:ye baland. Sultaninin ayan
ise binde 997'de deimeden kald.
3- Bu dnemde sultaninin dka karsndaki resmi ve piyasa kur deeri bire bir olarak
kalmnr.
4- 1 6. yzyln ikinci yansnda sultani ve dkann resmi kurlan 60'da kalrken, piyasa
kuru ykselmeye devam etti . Alnn/gm orannda sregelen han-dou farkllklan nc:dc:
niyle, alnn sikkelc:rin resmi ve piyasa kurlan arasndaki fark Balkanlar'da daha fazlayd. Bir
baka deyile, piyasa kurlanna gre banda alnn, douda ise gm sikkeler daha deerliydi.
5- Eldeki verilerin snrlamalan nedeniyle, son stundaki altn/gm oranlann sadece
iyi tahminler olarak kabul etmek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki dier verilerin sa
lk derecesini snamak da mmkn olmaktadr. Avrupa'daki ortalama alnn/gm oran
1470 ylnda l l ,3'ten 1 520'de l 0 ,6'ya dtkten sonra, 1 580'1erde tekrar l l ,7'ye yksel
miti. Braudel ve Spooner "Prices in Europe" , s. 459.
Kaynaklar: Hesaplamalanmzda u kaynaklardaki bilgilerden yararlanlmnr : Sahillio
lu, Osmanl Para Tarihi zerine Bir Deneme, s. 1 - 58; Bir Arrtk Osmanl Para Tarihi, s.
1 - 1 7 ve "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri"; Sultan, Coins
of the Ottoman Empir Aykut, "Osmanl mparatorluu'nda Sikke Tecdidleri", s. 257-97;
smail Galib, Tabim-i Meskukat- Osmaniye; Halil Edhem, Meskukat- Osmaniye; Ahmet
Refik, "Osmanl mparatorluu'nda Mcskukat" .

TABLO 4.2: DldER SIKKELERIN AKE CINSINDEN KUR DEdERLERI,

1 4n-1 584

Yllar
1479
148 1
149 1
1 500
1512
1 526
1 532
1 540
1 5 50
1 566
1 582

Venedik
Dka
(altn)
45 -46
47
52
54
55
57
57
60
60
60
60
65-70

Msr
Erefi ve crifi
(altn)
42-43
45
50
52
50-55
53
52
55
57
57
( resmi )
( piyasa )

spanya
Macar
Engurissiyye 8-Real
(altn)
(gm)

Hollanda
Taler
(gm)

42 -43
45
50
52
53

40

35

57(resmi )

40-50

40-45

Nodar:
1 - Osmanl piyasalannda yaldz olarak da anlan Venedik dkasnn standartlan 1 8 . yzyln sonuna kadar deimeden kalmnr ( bkz. Tablo 3. 1 , not 5 ) .
2 - Msr'n alnmasndan sonra Osmanllar Memluk erefilerinin yerine kendi alnn sikkelerini bastlar. erifi diye anlan bu sikkelerin sultani ile ayn standartta olmas gerekiyordu,
ancak erifiler ounlukla sultani ve dkadan daha az alnn iermekteydiler ve kur deerleri
de genellikle dier ikisinin altnda kald.
3- spanyol 8-reali ve Hollanda taleri iin bkz. Tablo 8 . 3.
Kaynaklar: Sahilliolu, Osmanl Para Tarihi zerine Bir Deneme, s. 1 40-64; ve "Os
manl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri . "

Msr'dan stanbul'a her yl altn olarak gnderilen demeler de sultani

retiminin artnda nemli rol oynadl 7 ( bkz. Tablo 4. 1 , 4.2 ve Blm 6 ) .
Sultaninin altn ierii v e dka karsndaki kuru, 1 6 . yzyln sonlan
na kadar bire bir kald. Ancak, zellikle 1 7 . yzyln balanndan itibaren
dkann deeri daha yksek seyretmeye balad . Byk olaslkla bu, sulR. Kocaer, Osmanl Altn Paralar, Gzel Sanatlar Matbaas, Istanbul , 1 967; K. M.
Mackenzie, "Old Coins of Suleyman the Magnificent from the Mint at Sidre Qapsi",
Nomismatika Chronika 10 ( 1 99 1 ), s. 7 1 -80; Schaendlinger, Osmanische Numisma
tik, s. 9 1 - 1 08. Osma n l altn madenieri iin, bkz. H . Sah i l l ie>Oiu, "Altn", Islam An
siklopedisi 2 ( 1 989), s. 532-536; ayrca, Blm 2, s. 4 1 -43.
1 7 S. J. Show, The Financial and Administrative Development of Ottoman Egypt, 1 5 1 71 798, Princeton University Press, 1 962, Blm 6.

69

taninin altn ieriinin uygulamada azalmasndan kaynaklanyordu. An

cak, akenin bu dnemde yaad istikrarszlklar da sultaniyi olumsuz et
kilemi olabilir. s
YABANCI SIKKELER

70

Dnemin dier devletlerinin ounluu gibi, Osmanl devleti de en

erken aamalardan itibaren yabanc sikkelerin tedavlne izin vermekte,
hatta zendirmekteydi. Bu politikann en nemli amac yerel piyasalarda
kullanlan deerli maden ve sikke miktarn artrmakt . Ayrca yabanc sik
keler, Osmanl devletinin byk nem verdii uzun mesafeli ticaretin ge
limesinde nemli rol oynuyorlard . Sultaninin 1 6 . yzyldaki ykseliine
kadar, yabanc sikkeler Osmanl lkesindeki uzun mesafeli ticaretre de en
nde gelen deme aracydlar.
1 5 . ve 1 6. yzylda eitli yabanc sikkelerin greli nemleri zerine
kimi kaynaklardan nice! bilgiler edinmek mmkndr. Bu kaynaklar ara
snda en nemlisi tereke defterleridir. Miras anlamazlnda, len kiile
rin mal varlklann ayrntl olarak belgeleyen tereke defterlerine pek ok
Osmanl kentinin mahkeme kaytlannda sk sk rastlanmaktadr. l9 Bu lis
telerde len kiilerin mal varlklar arasnda sikkeler de grlmektedir.
Ancak, bu tr kantlan ihtiyatla kullanmak gerekir. nk bireyler servet
lerini saklarken, gm yerine daha istikrarl olan altn tercih ediyorlard.
Oysa gnlk al verilerde, gm daha sk kullanlmaktayd. Bu neden
le, tereke defterlerinde bulunan sikkelerin dalm, onlarn bir deiim
arac olarak kullanmndan ok, servet saklama ilevlerini yanstmaktadr
( bkz. Tablo 4 . 3 ) . Bir dier kaynak da merkezi hazinenin saymlandr. Os
manl merkezi hazinesinde eitli vesilelerle yaplan saymlarda ortaya
kan tabioyu yorumlarken de dikkatli olmak ve ayn hataya dmernek ge
rekiyor.2 0
Bu iki kaynaktan elde edilen veriler bize altn ve gm sikkelerin pi
yasalardaki kullanm hakknda salkl bilgiler sunarnasa da, bu verilere
bakarak belirli bir dnemde Osmanl piyasalannda hangi altn sikkelerin
kullanlmakta olduu hakk nda gvenilir bir izienim elde etmek mm1 8 Osmanl altn sikkeleri nin ierikleri kes i n b i l inmemektedir. Nmizmatik koleksiyon

lardaki sikkeler zeri nde gelecekte yap lacak al malar, bu konuya k tutacaktr.
1 7. yzy lda sultani ve dkann kur deerleri iin, bkz. Blm 8, Tablo 8.2 ve 8.3.
1 9 Tereke defterleri nin ierikleri konusunda bkz. S. ztrk, Askeri Kassama ait Onye
dinci Asr Istanbul Tereke Defter/eri, Osmanl Arat rmalar Vakf Yaynlar, Istan
bul, 1 995 ve H. zder, 1 463- 1 640 Yllar Bursa ehri Tereke Defter/eri, Istanbul
niversitesi Iktisat Fakltesi Yaynlar, I stanbul , 1 988.
20 rnin, bkz. Sah i l l ilu, "Osmanl Para Tari hi", s. 1 06- 1 09.

TABLO 4.3: BURSA TEREKE DEFTERLERINDE BULU NAN siKKELER,

1 462-1 51 3
Dnem

1462- 1488

1497- 1 5 1 3

ncelenen tereke says

inde sikke bulunan terekeler (yzde )

1 009
34,0

149 1
2 5 ,9

inde gm sikke bulunan terekeler

-ounlukla ake- (yzde )

32,7

23,0

Gm sikkelerin toplam nakit iindeki

pay (deer zerinden yzde olarak)

79,2

45,9

4,9

8,1

20,8

54,1

0,1

2,4

39,6

44,8

60,3

52,8

inde altn sikke bulunan terekeler

(yzde )
Altn sikkelerin toplam nakit iindeki
pay (deer zerinden yzde olarak)
Sultaninin altn sikkeler iindeki pay
(yzde )
Dkann altn sikkeler iinde pay
(yzde )
Msr erefisinin altn sikkeler
iindeki pay (yzde )

Not: Altn sikkelcrin kur deerleri iin bkz. Tablo 3. 1 , 4. 1 ve 4 . 2 .

Kaynaklar: Sahilliolu, Osmanl Para Tarihi zerine Bir Deneme, s. 142-43; aynca,
zdeer, Tereke Defter/eri, s. 1 1 9-244.

kndr. Bu kaynaklar bize 1 5 . ve 1 6 . yzyllarda Venedik dkas ile 1 6 .

yzyln ilk eyreine kadar tedavlde kalan erefinin e n ok kullanlan ya
banc altn sikkeler olduunu gsteriyor. Engrsiye olarak bilinen Macar
altn ile Floransa'nn florini de, daha az miktarlarda olsa da, kullanlmak
taydlar2 l ( bkz. Resim 8 ve 9 ) . Merkezi hazinenin saymlannda dkann
taklitlerine de rastlanmaktadr. Daha dk altn ierikleri nedeniyle, bu
sikkelerin kur deerleri dkadan yzde 5 kadar daha azd . Tm saymlar
da ve tereke defterlerinde, sultaninin neminin 1 6 . yzyln ilk eyrein21

Macar altnlar, 1 3. yzy ldan itibaren Macari stan'da karlan altn la reti lmektey
d i . Esas olarak d piyasalar i i n reti len bu sikkelerin standartlar florin ve dkay
izl iyordu. Zaman i i nde grnmleri deQimi, ancak aQrlklar ve altn ierikleri
ltalyan sikkelerin i n ayn kal mtr. Spufford, Money and /ts Use, s. 320.

den sonra hzla ykseldii grlmektedir22 ( altn sikkelerin kur deerleri

iin bkz . Tablo 3 . 1 ve 4 .2 ) .
1 6 . yzyln ikinci yansnda Amerikan gmnden retilmi byk
sikkeler gelene kadar, Osmanl piyasalarnda Avrupa'nn gm sikkeleri
pek grlmedi . Bunun tek istisnas, 1 4 . yzyln ilk yarsnda, dka ve flo
rinden nce Bat Anadolu'da tedavl eden, talyan ehir devletlerinin k
k gzgliatt"'leriydi .23
ALTl N-GM-BAKlR

72

Gm ve bakr Osmanl sikkelerini daha nceki blmlerde, altn

sikkeleri de bu blmde tarttk. imdi bu tabioyu bir btn olarak yo
rumlayacak olursak, 1 6 . yzyln ilk eyreine gelindiinde, Osmanl pa
ra sisteminde her biri deiik iieve sahip ve deiik tr sikke tarafndan
temsil edilen ayr dzey grlyor. Hiyerarinin tepesinde, daha ok
tccarlar tarafndan, byk demeler yapmak iin kullanlan altn sikke
ler bulunuyordu .24 Altn sikkeler ayrca sarraflar, yksek devlet memur
lar ve bir lde de orta ve byk lekli imalathane sahipleri tarafn
dan kullanlmaktayd . Anadolu ve B alkanlar'n piyasalara daha ak ky
lerindeki byke toprak sahipleri ile kyllerden aldklan vergilerin bir
blmn nakit olarak toplayan spahiler de altn sikkeleri yakndan ta
nyordu.s
Altn sikkelerin ilevleri demelerle snrl deildi . Sultani ve dka, b
yk parasal miktarlann ifade edilmesinde de sk sk kullanlmaktayd . Bu
sikkeler, kur deerlerinin birbirlerine eit olduu 1 6 . yzylda sadece "al
tn" olarak da anlyordu . Ayrca altn sikkeler, tereke kaytlannda grl
d gibi, servetierin saklanmasnda da kullanlmaktayd . Bursa mahkeme
kaytlanndaki terckderin yansra, 1 6 . yzyln ikinci yarsnda Edirne' deki
22 Sahi l l ilu, osmanl Para Tari hi, s. 1 08 1 09 ve 1 4 1 -42; ve Sah i l l io:)lu, osmanl

Para Tarih i nde Dnya Para ve Moden Hareketlerin i n Yeri. Dkolorn daha dk
ayarl takl itleri iin, bkz. Grierson ve lves, The Venetian Go/d Ducat.
23 Spufford, Money and /ts Use, s. 283-286.
24 Uzun mesafe l i ticorette altn sikkeleri n kullanm hakknda, bkz. lnolck, Bursa; ve
lnolck, osmanl Idare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle l i g i l i Belgeler: Bursa Kad Si
c i l leri nden Semeler, Trk Tarih Kurumu, Belgeler 1 0- 1 4 ( 1 98 1 ), s. 1 -9 1 ; 1 5. ve 1 6.
yzy l larda, ktolaroras ticorette altn sikkelerin kullanm iin, bkz. V. M. Godinho,
L 'Economie de I'Empire Portugais aux XVe et XV/e Siecfes, S.E.V.S. E . N . , Pari s,
1 969; ve Spufford, Money and lts Use.
25 rne:)in, lnolck, osmanl Idare; ve lnolck, The Middle East and the Balkans under
the Ottoman Empire, Essays on Economy and Society, I ndiono University Turkish Stu
dies and Turkish Ministry of Culture Joint Series, Bloomington, 1 993; ve B. W. McGo
won, Sirem SoncaJ Mufassal Tahrir Defteri, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1 983.

askeri snfina ait terekelerde de yzlerce hatta binlerce altn biriktirmi

zengin kiilere rastlanmaktadr.26
Vergi ya da fidye gibi byk siyasal ya da idari demelerde de altn
sikkeler kullanlmaktayd. Osmanllar 1 396 Nibolu Sava 'nda Ko nt
Korkusuz Jean' esir alnca, talep edilen fidye 200.000 florin olarak belir
lenmiti . Bu miktann dka ve florin olarak dendiini tahmin edebili
riz.27 1 6 . yzylda Msr'n fethinden sonra stanbul'a gnderilen yllk
deme ise 400-500 bin altna ulayordu ve bu miktar stanbul'un talebi
zerine altn sikke ler halinde gnderilmekteydi. Ancak, 1 7 . yzylda mer
kezi devletin Msr'daki etkinliinin azalmas ve altn bulmann giderek
zorlamasndan sonra, yllk demeler gm sikkeler halinde gnderil
meye baland.2 8
te yandan, nfusun ok byk bir blmn oluturan kyller,
gerler ve kentliler iin altn sikkelerin deeri, kullanamayacaklan kadar
yksekti . rnein, stanbul'da alan vasfsz bir yap iisi, 1 6 . yzyln
byk bir blmnde gnde 5-6 ake ya da bir altnn onda biri kadar
cret almaktayd . Usta bir duvarc ya da maran gozun gnlk creti ise on
iki ake ya da bir altnn bete biri kadard .29 1 52 5 'te bakent iin hazrla
nan narh listelerine gre, 500 dirhemlik ( 1 ,6 kg ) ekmek ile 200 dirhem
( 640 gr. ) kuzu etinin fiyat bir akcydi . 30 Oysa, ayn ylda bir sultani 59
ake ediyordu. Ksacas, gnlk al verilerin ounluu iin altn sikkeler
bir hayli byk kalyordu.
1 6 . yzyln byk bir blmnde yaklak 0,7 gram arlnda kalan
kk, gm ake ise, Osmanl para dzeninin temel tan oluturuyor
du. Yzyln son eyreine kadar ake, gnlk al veriler iin uygun bir
sikkeydi . Ake ayn zamanda Balkanlar ve Anadolu'daki en nemli hesap
birirniydi . Tm kk ve orta lekli parasal byklklerin yansra, daha
byk parasal miktarlarn nemli bir blm de ake ile ifade edilmektey
di . rnein, terekelerde kiilerin toplam mal varlklan ake ile, kimi du
rumlarda onbinlerce hatta yzbinlerce ake ile ifade ediliyordu. Merkezi
26 . L. Barkan, "Edirne Askeri Kassam 'na Ait Tereke Defterleri ( 546- 659)", Trk
Tarih Kurumu, Belgeler 3 ( 966), s. 3 -46; ve S. ztrk, Askeri Kassama Ait Tereke
Defter/eri.
Xl Bkz. Blm 2, s. 27.
28 Bkz. Blm 6, s. 06- 07.
'19 cret gzlemleri , Osmanl arivlerinde fiyat ve cretler zeri ne srdr lmekte olan
uzun dneml i bir aratrmadan a l nmtr.
30 H . Sahi l l ilu, "Osmanl larda Narh Messesesi ve 525 Y l Sonunda Istanbul 'da Fi
yatlar, Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi ( 968), s. 36-40; 2 ( 968), s. 54-56 ve 3
( 968), s. 50-53.

devletin btelerinde de gelirler ve giderler, yzlerce milyon ake cinsin

den verilmekteydi .3 1
Akenin geni imparatorluk iinde temel hesap birimi olarak kullanld
n, ounluu 1 6. yzylda hazrlanan vilayet kanunnamderinden de izle
mek mmkndr.32 Bu metinlerde Osmanl devleti, tebaasndan toplayaca
byk-kk tm vergileri, her vilayette ve bu arada Macaristan, Badat
ve Basra gibi akenin nemli miktarlarda tedavl etmedii yerlerde bile , ak
e cinsinden belirlemitir. Gerek demeler ise devletin saptad kur de
erlerine gre yerel piyasalarda tedavl eden dier sikkelerle yaplmaktay
d .33 Kanunnamelerde Osmanl ncesi vergilere ya da ykmllklere gn
derme yapldnda, bu miktarlar akeye evrilerek verilmekteydi . rnein,
Balkanlar ve Macaristan iin hazrlanan kanunnamelerde, resm-i flori ad
verilen ve altn cinsinden denen bir vergiden bir hayli sk sz edilmekte,
ancak bu miktar akeye evrilerek verilmektedir.34 Vergi miktarlann belir
lerken ake lehine yaplan bu tercihin uzun vadeli sonulann da gz ard
etmemek gerekir. 1 6 . yzyln bandan sonuna kadar ake cinsinden fiyat
lar yaklak drt-be kat artnca, ake cinsinden sabitlenen vergilerin reel
miktarlan ok ciddi bir d gstermitir35 ( bu konuda bkz. Blm 7 ) .
Osmanl para hiyerarisinin en alt basamanda ise, maden ieriine
gre deil de devletin saptad itibari deerler zerinden tedavl eden
bakr mangrlar vard. Mangrlann deerleri blgeden blgeye deimekle
birlikte, en ok 1 /4 ve 1 /8 ake kullanlmaktayd .36 Mangrlar 1 5 . yz3

32

33

34

35
36

Tereke defterlerinin yaymianm rnekleri iin bkz. Tablo 4.3'te belirti len kaynaklar
ve ztrk, Askeri Kassam. Merkezi devletin bir btesi iin, bkz. . L. Barkan, " H .
954-955 (M. 1 547- 548) Mal i Y l na Ait Bir Osmanl Btesi", Istanbul niversitesi
Iktisat Fakltesi Mecmuas 1 8 ( 1 957-58), s. 2 1 9-276.
. L. Barkan, Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Temelleri, Kanunnameler, Ci lt 1 , Is
tanbul , 942; ve Akgndz, Osmanl Kanunnameleri.
Ender raslanan bir i stisna, blgedeki Kutsal Yerler'e gelenlerden a l nan rsumu Ka
ytbay altnyle ifade etmeye devam eden Kuds kanunnamesi nde gr lmektedir.
Ancak, gerek demeler her eit sikkeyle yap labi l iyordu. Kaytbay 1 5. yzy lda bir
Memluk sultanyd . Barkan, Zirai Ekonomi, s. 2 1 9.
Resm-i flori iin, bkz. H . lnalck, " F i lori ", Encyc/opedia of Islam, 2. Bas.; M. Beri n
dei ve G. Vei nstein, L 'Empire Ottoman et /es Pays Roumains 1544- 1545, Etudes et
Documents, Editions de I 'Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales and Har
vard Ukranian Research I nstitute, Paris-Cambridge, 1 982, s. 3 1 5-3 1 6. ok ender de
o l s a kanunnamelerdeki k i m i kk m i kta r l a r bak r s i kke c i n s i nden de i fade
edi lmekteydi .
1 6. yzyldaki fiyat artlar iin, bkz. Blm 7, s. 1 29- 1 37; ve Grafik 7. 1 .
C. ler, Nakl Osmanl Mangrlar, Yen i l i k Basmev i , I stanbu l, 1 975, s. 9-20; ve
H. Sohi l l io:!lu, " Fati h'in Son Y l larnda Bakr Para Bas lmas ve Dat l mas i le l i g i l i
Belgeler, Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi 6 ( 1 968), s. 72-75; ayrca Blm 2 , s. 43-44.

ylda ve 1 6 . yzyln ikinci yansna kadar gnlk al verilerde ok ie ya

nyordu. Bir okka ( 1 ,280 kg. ) ekmein bir ake olduu dnemde, man
grlara gnlk al verilerde bir hayli i dyordu . Ancak 1 58 5 -86 tai
inden sonra fiyatlar iki katna ve daha yukanlara trmannca, akenin ke
sirleri, gnlk al verilerde pek kullanlamayacak kadar kld. Bu du
rumda mangn yaatmak iin, itibari deerinin artnimas gerekirdi, ancak
bu adm atlmad.37
Altn ve gml bir sistemde, bakr sikkelerin kendi maden deerle
rinde veya onlara yakn bir dzeyde tedavl etmeleri pek ok soruna yol
aabilirdi. Carlo Cipolla "kk sikkelerin byk sorunu"nu yle tehis
etmektedir: Eer kk sikkeler (ya da bozuk paralar) maden ieriklerine
yakn bir deerle tedavl ederse, ortaya tehlikeli bir durum kmaktadr.
nk, bu metallerin birbirlerine kar greli deerleri dalgalandka, k
k sikkelere sabit deer koymak mmkn olmayacaktr; veya yneticiler
bu sikkelerin deerlerini sk sk deitirmek zorunda kalacaklardr. Bir
baka olaslk da bakr veya gm veya altn sikkelenn tedavlden kay
bolmasdr. Ksacas, altn ve gmn istikran ancak bozuk paralann iti
bari deerleri ile tedavl etmelerini salamakla mmkn olabilir.38 Bu ne
denle de bakr sikkelerin hacmini yakndan izlemek ve yerel ekonominin
ihitiyacndan fazlasn basmamak gerekir.39 Nitekim Osmanl devleti de,
bakr paralann hacmini denetlernek amacyla, her blgenin bakr para te
kelini genellikle yl iin bir kiiye satmaktayd. Aynca devlet, bakr sik
kelerin gm veya altna dntrlmelerini snrlamak amacyla, vergi
demelerinde bakn kabul etmemekteydi .40
Yine de, Osmanl sikke hiyerarisinde ciddi bir sorun grlmektedir.
nk, altn, gm ve bakrdan oluan bu sistemin demeler yelpazesi
nin tmn kapsayabilmesi iin, deiik madenierden oluan sikkeler ara
snda belirli oranlarn salanmas gerekiyordu. Ortaan sonlanna doru,
altn/gm oran l O ile 1 5 arasnda dalgaland iin, Eski Dnya'daki
devletlerin byk bir ksm, gnlk al verilerin byk ounluunu
oluturan ancak altn iin ok kk ve bakr iin ok byk olan ilemle
ri, orta ve byk boy gm sikkeler basarak kolaylatrmay amaladlar.
14. ve 1 5 . yzyllarda Avrupa'da 3 ile 6 gram arasnda gm sikkeler ba37 1 7. yzy l n byk bir blmnde bakr sikke reti lmemitir. Bu dnemde piyasalar

da bozuk parann tedav l etmemesi nedeniyle kan sorunlar iin, bkz. Blm 9.
38 Cipol la, Money, Prices and Civilization, s. 27-37; ayrca J. H. Munro, oeflation and

the Petty Coi nage Problem in the Late-medieval Economy: The Case of F landers,
1 334- 1 484, Explorations in Economic History 25 ( 1 988), s. 387-423.
39 Cipol la, Money, Prices and Civilization, s. 30 .
.W Bkz. Blm 2, s. 43-44.

slmaya baland . ran ve Hindistan'da da orta byklkte gm sikkeler

kullanlmaktayd. 1 6 . yzylda deerli madenierin bollamas ve fiyat art
lan bu eilimi glendirdi. Avrupa'da testoon ad verilen ve arlklan 7 ile
9 gram arasnda deien gm sikkeler, bir sre sonra da taler veya
crown ad verilen 25 ile 30 gramlk byk gm sikkeler piyasaya sri
meye baland . Deerleri bir altn dkann eyreinden te ikisine kadar
deien bu byk gm sikkeler, 1 6 . yzylda altn sikkelere olan talebi
hafifletmeyi baardlar. Bu sayede kimi lkelerde ift dkalar bile baslna
ya baland . Bylece sikkelerin oluturduu yelpaze genilerken, byk
gm sikkeler lkelerin para sistemlerinde daha nemli bir yer igal et
meye balad .41
Osmanl sikke hiyerarisinde ise bu orta basamak oluturulamad . B
yk gm sikkeler dzenli olarak retilip piyasaya srlemedi. Gnlk
ilemlerin ounluu iin sultani ok byk, ake ise kk kalyordu .
1 6 . yzylda sultaninin kur deeri 45 'ten 60, hatta 65 akeye ykselince,
iki sikke arasndaki boluk daha da byd .42 Altn sikkelerin yokluunda
veya yeterli miktarda bulunamadklan zamanlarda, byk demeler ok
sayda ake ile yaplyordu . Bu durum glk yaratyor, altn sikkelere
olan talebi artryordu.
Aslnda, Osmanl devleti byk gm sikkeler bastrmtr, ama bun
lar istisnai kalmtr. Akenin katlan olarak piyasaya srlen byk gm
sikkelerin ilki , Orhan Bey ( 1 324- 1 362 ) tarafndan bastrlan 5 akelik
parayd . Bundan bir yzyl sonra, I l . Mehmed ve I l . Bayezid dnemle
rinde I O akelik gm sikkeler baslmtr. 43 Ancak nmizmatik veriler,
bu sikkelerin ve benzerlerinin yalnzca birka darphanede ve belirli yllar
da retilmi olduklarn gsteriyor, hacimlerinin snrl kaldna iaret
ediyor44 ( bkz. Resim 4 ) .
l O akelik sikkeler 1 7 . yzyln balannda daha sk baslmaya balan
d.45 Bu dnemde artk ake ile sultani arasndaki oranlar ya da oranszlk
41 S. Grierson, The Monetary Pattern of Sixteenth Century Coinage, Transactions of

42

43
44
45

the Royal Histarical Society, F i fth Series 21 ( 1 97 1 ), s. 45-60; Spufford, Money and
lts Use, s. 363-3n; F . Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in
the Age of Philip ll, 2 c., W i l l iam Col l i ns Sans, Londra, 1 972, c. 1 , s. 462-542; ve F .
C. Spooner, The International Economy and Monetary Movements in France, Har
vard University Press, Cambridge, Mass., 1 972, s. 7 vd.
Bkz. Tabi o 4. 1 .
H .875! 1 470-7 1 ve H . 886/ l 48 1 yllarnda, Istanbu l, Novar (Nova Brdo) ve Serez'de;
bkz. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s . 92-94.
Schaendl i nger, Osman ische Numismatik, s. 96- 1 04.
Age., s. 1 08- 1 1 2. Sultani n i n 1 7. yzy ldaki kur derleri hakk nda bkz. Tablo 8.2 ve
8.3.

daha da an bir hal almt . Akenin taii nedeniyle, sultaninin kur de

eri 120 ile 1 60 ake arasnda deimekteydi. Dolaysyla orta veya byk
boy bir gm sikkeye olan ihtiya daha da artmt . Bu nedenle, IV. Mu
rad ( 1 62 3 - 1 640) ve brahim ( 1 640- 1 648 ) dnemlerinde 5 akeler de pi
yasaya srlmeye baland .46 Ancak, 1 7. yzyln bu byk gm sikke
leri akenin istikrarszlnn kurban oldular. nk gm ierii azal
tlm bir akelikler piyasaya srldnde, byk sikkeler ortadan kay
boluyordu .47 Bu olumsuz koullarda orta boy gm sikkeleri Osmanl
sikke hiyerarisine kalc olarak katmak mmkn olmamtr.
I FT METALLI LIK Ml YOKSA GM TEK METALLI LIK Ml?

zetleyecek olursak, Osmanl para dzeninde gm ake temel he

sap birimi ve yerel ilemlerde en ok kullanlan deme aracyd . Akenin
gm ierii devletin uygulad tailerle drlebiliyordu. Buna kar
lk, sultaninin standartlar Venedik dkasnn ve Akdeniz evresindeki
dier devletlerin altn sikkelerine bal olarak, 1 7 . yzyl sonlarna kadar
deimeden kald . Altn sultani ile gm ake arasnda sabit bir kur de
eri bulunmuyordu. Sultaninin ake cinsinden ifade edilen kur deeri ise,
akenin gm ieriine, altn/gm oranndaki dalgalanmalara ve ba
ka nedenlere bal olarak piyasalar tarafindan belirlenmekteydi. Devletin
yakndan denetiedii bir tara darphaneleri a, altn veya gm getiren
lere bir cret karlnda sikke retmekteydi . Devlet altn ve gm sik
kelerin yansra yabanc sikkelerin tedavln de tevik ediyordu .
Hem altn hem de gm sikkelerin serbeste dolamna ve darp edil
mesine bakarak, bu para dzeni, gevek bir ifadeyle, ift metaili diye nite
lendirilebilir. Ancak bu gevek tanm bize hangi tr sikkelerin tedavl etti
ini belirtmekten teye bir ipucu salamamaktadr. Bu nedenle, Osmanl
para dzeninin ieriini yanstacak bir etiket ya da bir deyim ararken, tek
ve ift metaililiin gevek tanmlar yerine 1 9 . yzylda kabul edilen sk ta
nmlarn kullanmak daha yararl olacaktr. 1 9 . yzyln ift metaili para sis
temlerinde, lkeler hem altn hem de gm parasal standart olarak ka
bul etmekteydiler. lke parasnn bir biriminin ka gram altna veya ka
gram gme eit olduu, dolaysyla altn ile gm arasndaki yasal oran
da, devlete belirlenmekteydi. Bir baka deyile, hem altn hem de gm
46 Album, A Check/ist, s. 66.
47 rne:)in, bu dnem i i n H a l i l Sah i l l io:) l u taraf ndan haz rlanan ve akeni n kur de

lerlerini veren bir izelge, 1 0 ake l i k si kkeni n piyasalardan kaybol madan nce 1 2
ake de:)erle i lem grd:)n gstermekted ir. "XVI I . Asr n l i k Yars nda l stan
bul'da Tedavldeki Sikkelerin Rai c i " , Trk Tarih Kurumu, Belgeler 1 /2 ( 1 965), s.
227-234.

sikkelerin deeri devlete sabitlenmekteydi .4S 1 9 . yzylda kullanlan ta

nmlara gre, bir para rejiminde tm dier mallarn deerini eer bir metal
belirliyorsa, tedavlde birden fazla madenden sikkeler ve bu arada kat pa
ra bulunsa da, bu rejimi gm temelinde tek metaili olarak nitelendirmek
gerekir. Bir nceki paragrafta zetlenen Osmanl dzeni bu tanma uymak
tadr. nk, Osmanl dzeninde tm dier mallarn ve bu arada altn sul
tani ile bakr mangrlarn deerleri, gm ake ile ifade edilmekteydi . Al
tn sikke ile gm ake arasnda sabitlenmi bir parite yoktu .49
Bu dzenin salad en nemli kolaylk esnekliiydi. Altn sikkelerin
deerlerini piyasalar belirledii iin ve devletin bu sikkelere uygulad
kur deerleri piyasadakilere yakn olduu srece, altn veya gm sikke
lerin kaybolma tehlikesi yoktu . Osmanl devleti bu ereveyi -kimi istisna
lar dnda- 1 9 . yzyla kadar izlemitir. Bu yzyllarda Avrupa ve Dou
Akdeniz blgesindeki devletlerin ou da ayn tr bir esnek yaklam iin
deydiler. Ancak, istisnaiara da rastlanmaktayd . rnein Venedik devleti ,
zaman zaman belirli bir altn/gm orann v e bununla ilikili olarak
hem altn hem de gm sikkeler iin sabit deerleri korumaya alm,
bu nedenle de, bir yandan piyasalara mdahale ederken, te yandan da u
ya da bu tr sikkelerin piyasalardan kaybolmasyla kar karya kalmtr. s o
Taie ilikin uygulamalar ise, bir nceki blmde incelediimiz I I .
Mehmed dnemi dnda, Osmanl devletinin 1 6 . yzyln sonlarna kadar
istikrarl bir para biriminden yana olduunu gstermektedir. Geri tai
ler devlete ksa vadede ek mali gelir salamaktayd, ancak yarattklan siya
sal sorunlar da apak ortadayd. 1 6 . yzyln sonlanna kadar devlet hazi
nesinin durumu da bir hayli elverili olduu iin, akenin gm ieriiy
le fazla oynanmad .
Osmanl para dzeninin ilgin zelliklerinden biri de sultaninin altn
48 H. Reed, "Bimeta l l ism and Monometal l ism, Encyc/opedia of Social Sciences, b i r i n

ci basm, 1 930, c. 2 , s. 546-549; C. S. K i ndleberger, A Financial History of Western

Europe, ikinci basm, Oxford University Press, 1 993, s. 57-63.
49 1 9. yzy l ncesi ndeki Osmanl para dzeninin zel l ikleri ni bel i rlemeye alan i stis
nai bir al ma, Haim Gerber'e aittir. Sz konusu yazda Haim Gerber de benzeri b i r
tan m kul lanarak, hem altn hem d e gm sikkeleri n tedav lne karn, Osma n l
para dzeni n i n temel i n i n ift meta i l i l i k olmadn bel irtmektedi r (s. 309). Gerber' i n
yazs Osmanl para dzeni hakk nda neml i kimi grler iermektedir. Ancak bun
larn yansra, yirmi yl kadar nce yaz lm olmas n n da katksyla, bir hay li basit
ve neml i yanl lar da tamaktadr. H . Gerber, "The Monetary System of the Otto
man Empire, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 25 ( 1 982),
s. 308-324.
SO Spufford, Money and /ts Use, s. 35 1 -355; Ci po I la, The Monetary Policy, s. 63-85; ay
rca Lane ve Muel ler, Money and Banking in Venice, s. 4 1 6-465 ve 485-49 1 .

ieriinin sabit tutulmasdr. Bu politikann iki temel nedeni vard . Birin

cisi, sultaninin "uluslararas" piyasalarda kabul grebilmesi iin dier altn
sikkelerin standartlarn izlemesi gerekiyordu. kinci olarak, sultaninin al
tn ieriinin azaltlmasnn devlete salayaca fazla bir mali kazan yok
tu, nk devletin ykmllklerinin neredeyse tm, gm ake ze
rinden ifade edilmekteydi .
Osmanllann para konusundaki uygulamalan hakk n da daha genel bir
sorun ise, devletin mdahaleciliine ilikindir. slam hukuku ve ortaa
slam devletlerinin uygulamalanyla karlatrldnda, Osmanllarn ikti
sadi konularda daha mdahaleci olduklan bilinmektedir. Osmanl devleti
hem yerel hem de uzun mesafeli ticarete mdahale ederek, ordu, saray ve
daha genel olarak kentlerin iaesini salamaya alyordu. Bir nceki b
lmde tartld gibi, ekonomi ve ticaret zerindeki devlet mdahalecili
i, merkeziyeti padiah I l . Mehmed dneminde doruuna ulamt . Bu
dnemde kent ekonomisinin ileyii ve ynetimi konusunda hazrlanan
ayrntl kanunnameler ve idari uygulamalar, slam hukukuyla da eli
mekteydi . Ayn dnemde hazrlanan, darphanelere, madeniere ve altn ile
gmn tedavlne ilikin kanunnameler de son derece mdahaleci un
surlar iermekteydi . s
Ancak, I l . Mehmed dneminde hazrlanan kanunnarnelere bakarak
yaplacak yorumlar birka nedenle yanltc olabilir. Birincisi, bu dneme
egemen olan parasal koullann ok istisnai olduunu hatrlamak gereki
yor. Avrupa'nn byk bir blm ile Osmanl topraklar bu dnemde
youn bir gm ktlyla kar karya kalmlard. Bu istisnai koullar
padiahn merkeziyeti eilimleriyle birleince, ortaya Osmanl tarihinin
en mdahaleci kanunnameleri kmtr.52 Nitekim, bu mdahaleci yasa
larn nemli bir blm I l . Mehmed dneminden sonra pek uygulanma
m veya yumuatlarak uygulanmtr.
kinci olarak, ekonomiye mdahale edilmesi, devletin hedefledii so
nulara ulamas anlamna gelmez. Dnemin devletlerinin piyasalara kap
saml ve etkin bir biimde mdahale edecek gleri yoktu. Devletin g
cnn snrl kald, para piyasalannda daha da ak grlyordu. Dev
letlerin deerli madenleri, sikkeleri ve onlarn fiyatlann, bir baka deyile
kurlar ve faiz hadlerini denetlemeleri, mal piyasalarn ve ticareti denetle
melerinden daha da zordu .53 Osmanl brokrasisinin de gayet iyi bildii
gibi, para piyasalanndaki tccar ve sarraflarn devletin koyduu kanunlar5 1 Bkz. s. 49-50.
52 Bkz. Blm 3, s. 45-5 1 .
53 Spufford, Money and /ts Use, eitli yerlerde; G. S. Hennequin, "Poi nts de vue sur

I'Histoire Monetaire de I'Egypte Musulmane au Moyen Age", Anna/es lslamologiques

dan ya da kurallardan kamalan mal piyasalarndakinden daha kolayd.

Osmanl yneticileri devletin para piyasalann denetleme abalannn her
zaman da baanl sonular vermediini, en banda olmasa bile, zaman
iinde grdler. Bu nedenle de, II. Mehmed dneminden sonra para pi
yasalanndaki devlet mdahalecilii daha seici oldu . Sk mdahalecilik,
savalar, parasal istikrarszlk dnemleri gibi olaanst dnemlerde uy
gulanmaya baland . Daha genel olarak bakldnda, Osmanllann para
konulanndaki uygulamalannn 1 5 . yzyldan sonra daha esnek ve prag
matik bir nitelik kazand grlmektedir.
Devlet politikalanndaki esnekliin en nemli ve ilgin rneklerinden
biri , deiik sikkeler arasndaki kur deerlerinin belirlenmesinde ortaya
kmaktadr. Osmanl yneticileri piyasalarda mmkn olduu kadar fazla
miktarda deerli maden ve sikkenin dolamn salamaya alyorlard.
Bu hedef parasal uygulamalarda dier ama ve ncelikierin hepsinden da
ha fazla nem tayordu. Ancak Osmanl yneticileri, hem altn/gm
orannn, hem de deiik sikkeler arasndaki kur deerlerinin srekli dal
galandn da biliyorlard . Eer bu koullarda sabit kur politikalan izle
necek olursa, kimi sikkelere piyasa deerlerinin altnda deer biilecek ve
Gresham yasas uyarnca bunlar piyasalardan kaybolacakt . Bu nedenle
Osmanl devleti sadece sultaninin kur deerinin deil, tm Osmanl ve
yabanc sikkelerin deerlerinin de yerel piyasalar tarafindan belirlennesini
tercih etmekteydi . Yerel malkernelerin kaytlan, kadlarn kiiler arasnda
ki anlamazlklarda yerel piyasalarda oluan kur deerlerini kullandklann
gsteriyor. Devlete yaplan demelerde, altn veya gm her cinsten sik
kenin hangi kur zerinden kabul edilecei de hazrlanan listelerde belir
tilmekteydi . Bu resmi kurlar da genellikle piyasalarda oluan kurlardan
nemli bir farkllk gstermiyordu .54
Devletin yabanc sikkelere kar izledii politikalar, szn ettiimiz
esnekliin bir dier rneini oluturuyor. Yabanc sikkelerin tedavl en
erken dnemlerden itibaren tevik edilmekteydi . Deerli madenler ve ya
banc sikkeler gmrk vergilerinden muaf tutulmaktayd . Belirli Avrupa
devletlerinin tccarlanna salanan imtiyazlar ya da kapitlasyonlarda, Os
manl lkesine getirilen yabanc sikkeler vergi d braklyordu . Gmrk1 2 ( 1 974), s. 3-44; Henneq u i n , Nouveaux Aperus sur I ' H i stoi re Monetai re de
I'Egypte au Moyen Age, Anna/es /slamologiques 1 2 ( 1 974), s. 1 79-2 1 5; S. D. Goite
in, A Mediterranean Society, The Jewish Communities of the Arab World as Portra
red in the Documents of the Cairo Geniza, c. 1 : Economic Foundations, University
of Cal i fornia Press, Berkeley-Los Angeles, 1 967, s. 209-272.
54 rnefjin, Sohi l l ilu, "XV I I . Asrn l i k Yarsnda, s. 38-53; ayrca bkz. Tablo 4. 1 'de
ad geen kaynaklar.

ler ve darphanelerde alanlar da yabanc sikkelere el konmamas konu

sunda uyarlyordu. Bu imtiyazlar 1 6 . yzylda tm Avrupal tccarlara
uygulanacak biimde geniletilmitir.
PARA KULLANIMI N I N YAYGI N LAMASI

Uzun bir sredir tarihiler Osmanl dneminde Balkanlar ve Anado

lu'da para kullanmnn uzun mesafeli ticaret ve kent ekonomisinin bir
kesimiyle snrl olduunu varsayyorlard.55 Oysa son yllarda yaplan
aratrmalar, 1 5 . yzyln sonlarna gelindiinde, kent nfusunun hemen
tmnn ve krlardaki nfusun bir blmnn para ekonomisinin bir
paras olduunu gstermektedir. 1 6 . yzylda ise, hem deerli madenie
rin bollamas hem de krsal ekonominin giderek pazara ynelmesi nede
niyle, para kullanmnda byk bir art gereklemitir. Bu nemli geli
menin kantlarn birka kaynaktan izlemek mmkndr. Birincisi, son
dnemdeki aratrmalar 1 6. yzyldaki nfus art ve kentlemeyle birlik
te, krlarla kentler arasndaki balarn glendiine iaret etmektedir. 56
Bu sre iinde Balkanlar ve Anadolu'da kyllerin ve byke toprak sa
hiplerinin rnlerini getirip kent ve kasaba sakinlerine sattklar, dzenli
olarak kurulan pazarlar ve panaydar ortaya kmt . Pazarlar ayn zaman
da, gerlerin kyller ve kentli nfusla biraraya gelmesini salamaktayd .
Pazarlara katlan krsal nfus, kk lekli ilemlerinde gm ake ile
bakr mangr yaygn olarak kullanmaktayd _57
kinci olarak, ayn dnemde Anadolu'da ve byk olaslkla dier bl
gelerde kent ve kasabalann iinde ve evresinde kk lekli, ancak yo
un bir kredi ilikileri ann gelitiini biliyoruz. Bu kasaba ve kentlerde55 F . Braudel , Civilization and Capitalism, 15th- 1 8th Century, c. l l l : The Perspective of

the World, Harper and Row Pub l ishers, New York, 984, s. 47 -473.
56 . L. Barkan, "Research in the Ottoman Fiscal Surveys M. A. Cook (ed.), Studies in
the Economic History of the Middle East ii nde, Oxford University Press, 970; ve
R. C. Jennings, "Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of
Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum, International Journal of Middle
Eastern Studies 7 ( 976). s. 2 -57.
57 S. Faroqhi, "The Early H i story of Balkan Fairs, Sdost-Forschungen 37 ( 978), s.
50-68; S. Faroqhi , "Sixteenth Century Period i c Markets in Various Anatel ian San
caks", Journal of the Economic and Social History of the Orient 22 ( 979), s. 32-80;
ve S. Faroqhi, "Rural Society in Anatolia and the Balkans During the Sixteenth Cen
tury, Turcica 9 ( 977), s. 6 . 96; ( 979), s. 03 53; ve l nalck, "Osmanl lda
re, s. -9 1 . Ayrca bkz. bu iki yazarn krsal ekonomi zeri ne al malarn ieren iki
derleme: H . lnalck, The Middle East and the Balkans; ve S. Faroqhi, Coping with
the State, Political Conflict and Crime in the Ottoman Economy, 1550- 1 720, ISIS
Press, Istanbu l , 995.

ki binlerce mahkeme kayd bize kredi ilikilerinin, hem kentli nfusun

hem de krsal nfusun bir blm arasnda ok yaygn olduunu gster
mektedir. Ayrca, bir sonraki blmde tartlaca gibi, ne slamiyerin fa
ize getirdii yasaklamalarn ne de bankaclk kurumlarnn yokluunun ,
1 6 . ve 1 7 . yzyllarda Osmanl toplumunda kredi ilikilerinin genileme
sine engel oluturmad anlalmaktadr.s s
nc olarak, ounluu 1 5 . yzyln ortalanndan 1 6 . yzyln orta
larna kadarki dnemde hazrlanan vilayet kanunnamelerinde, merkezi
devletin hangi faaliyetleri hangi miktarlarda vergitendirileceine ilikin
olarak, her vilayet iin ayr ayr ve uzun listeler hazrlad grlyor.59
Bu kanunnameler sadece vergilerin miktarlar ve kapsam hakknda bilgi
sunmakla kalmyor, kent ile kr arasnda gl balar olan ve piyasalara
ynelmi bir ekonominin varln doruluyor. Zanaatkarlar ve tccarlarn
yansra kyller ve gerlerden de sk sk, kk miktarlarda ve nakit ola
rak vergi toplandna da iaret ediyor60 ( bkz. Ek l ) .
Para kullanmnn krsal ekonomiye ne lde girdiini gsteren bir
dier kaynak da 1 6 . yzylda devletin gelir kaynaklarn ayrntl olarak
saptamak amacyla hazrlanan tahrir defterleridir.6 I Devlet krsal nfustan
hem ayni hem de nakit olarak vergi toplamaktayd . B unlarn iinde en
nemlisi ayni olarak toplanan rd . Miktarlan nakit olarak belirlenen
vergiler arasnda birinci sray , her balarda her haneden ilenen topran
miktarna gre alnan ift resmi ve onun eitli biimleri alyordu . Ka
nunnamelerde Osmanl ncesi dnemden kalan eitli ykmllkler de
akeye dntrlmt . Bunlarn yansra, yerleik kyllerden ve g
erlerden, resm-i anam ( hayvan vergisi ) ve resm-i kovan'dan, sebze ve
meyva bahelerine, yerel pazarlardaki ilemlere kadar pek ok mal ve fa
aliyet iin kk vergiler toplanmaktayd . Bu vergilerin neredeyse tm
ake cinsinden ifade ediliyordu .62 Miktan nakit olarak belirlenen bir di58 Bkz. Blm 5, s. 85-90.
59 Bu kanunlarn bir derlernesi iin bkz. Barkan, Zirai Ekonomi; ve son yl larda, Akgn

dz, Osmanli Kanunnameleri.

8J Gerlerin vergi ykmllkleri ve yerel piyasalara kat l m konusunda ayrca bkz.

R. S. Li ndner, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, I ndiono University, Re

search Institute for l nner Asi on Studies, Bloomingtan, 1 983, s. 5 1 - 1 03.
61 Mal i amal bu tahri rleri n en ayrnt l rnekleri Anadolu'da Bursa ve Bolkanlar'da
Sirem'e aittir. Bkz. . L. Borkon ve E. Meri l i (der.), Hdavendigar Livas1, Tahrir
Defterleri /, Trk Tari h Kurumu, Ankara, 1 988; ve McGowan, Sirem Sanca1.
62 K rsal nfusun bu ykml l kleri n i , H a l i l lnalck ayn kanunnarnelere dayanarak
i ncelem i ti; lnalck, "Osma n l lar'da Raiyyet Rsumu, s. 575-608; Anadol u i i n
ayrca bkz. Faroqhi , "Rural Society; Balkanlar'daki benzer ykm llkleri i ncele
yen al malar iin, bkz. McGowan, Sirem Sanca1; ve H. W. Jr. Lowry, changes

er vergi de kentli veya krsal her gayrimslim haneden m! tezimler tara

findan toplanan cizyeydi. 1 5 . yzyln sonlanna doru, Balkanlar ve Ana
dolu'da hane bana toplanan cizye miktan, blgesine gre 40 ile 80 ak
e arasnda deimekteydi . H ane bana ortalama, 5 3 ake ya da bir altn
kadard .63
Ancak bu vergilerin tmnn de nakit olarak toplandn sylene
mez. Sipahiye nakit olarak verilmesi gereken vergilerin bir ksm byk
olaslkla ayni olarak denmekteydi . Kyde yaayan sipahi, ayni olarak
toplad vergilerin bir blmn nakde evirmek ve sefer iin hazrla
makla ykml olduu askerlerin eitli gereksinimlerini salamak zere
yerel pazarlan kullanyordu . Bylece, 1 6 . yzyl boyunca nfus younlu
unun artmas, sadece kentlerdeki mbadele ilikilerinin younluunu ar
trmakla kalmam, krsal nfusun nemli bir blmn de para ekono
misinin iine ekmitir.
Balkanlar ve Anadolu'nun bu bakmdan bir istisna oluturduldan sy
lenemez. Fernand Braudel'in iaret ettii gibi, piyasalann ve parann n
fusun daha byk bir blm tarafindan ve daha sk kullanlmas eilimi,
1 6 . yzylda Akdeniz'in bats iin de geerliydi .64 Ancak, Akdeniz'in ba
tsndaki gelimelerin tarihilerin bir hayli ilgisini ekmesine ve ayrntl
incelenmi olmasna karn, ayn eilimin Dou Akdeniz blgesindeki ik
tisadi, toplumsal ve kltrel boyutlannn henz yeterince aratnid sy
lenemez.

i n F ifteenth-century Ottoman Peasant Taxation: A Case Study of Radi lofo (Rodoli

bos)", A. Bryer ve H . Lowry (ed.), Continuity and Change in Late Byzantine and
Early Ottoman Society i i nde, U n i versity of B i rm i ngham ond Dumbarton Oaks,
Washington D.C., 1 986, s. 23-37.
63 . L. Barkan, "894 ( 1 488/ 1 489) Y l Cizyesinin Tahsi latna Ait Muhasebe B i lanola
r", Trk Tarih Kurumu, Belgeler 1 ( 1 964), s. 1 7-27.
64 Braudel, Medite"anean World, c. 1 , s . 355-46 1 .

BENCi BLM

KRE DI VE FiNANS

slam dininin faizi yasaklam olmasnn kredi ilikilerinin gelimesini

nledii , ya da en azndan nnde ciddi bir engel oluturduu sk sk ne
srlr. Aynca, mevduat bankaclnn olmay da dandan bakan pek
ok gzlemciyi slam toplumlannda finans kurumlannn ve finans arala
rn varolmad sonucuna gtrmtr. Tefecilie kar dini nedenlerden
kaynaklanan bir yasaklamann ortaada Akdeniz'in evresinde hem slam
hem de Hristiyan dnyasnda egemen olduu dorudur. ! Ancak, faiz ve
tefecilik ya da Arapa deyimiyle riba, Kuran'da ve daha sonraki slam ya
znnda iddetle eletirildii halde, daha sonra Avrupa'da olduu gibi, or
taa slam hukuku iinde de , bu yasaklann etrafindan dolamann eitli
yollan kefedilmiti . Esas olarak "ifte sat" modeli zerine ina edilen
eitli hukuk oyunlan, uzman hukukular tarafindan fazla hararetli olarak
benimsenmese de, hi olmazsa slam hukukuna aykn bulunmamt .2 Bu
nedenle, ticari ilemlerde faiz kullanmnn nnde almas mmkn ol
mayan engeller bulunmuyordu .
Ancak, ortaa slam dnyasnda bu seenek kullanlmamtr. Onun
yerine, faizli kredi ilevini grecek baka yntemler ya da aralar gelitiril
mi, bylece faizli borlanmaya gerek kalmamtr. Tm de slam dini
tarafindan kabul edilen bu yntemler iinde mudarcbe gibi i ortaklklan
ile kredi dzenlemeleri, bor transferleri ve kredi mektuplan en nde ge
liyordu. Bu alternatif yntem ve aralar toplumsal olarak daha kabul edilir

Faiz zerine klasik Islam dnces i n i i nceleyen, yak n zamanlarda yap l m b i r

al ma i i n bkz. N . A . Saleh, Unlawful Gain and Legitimate Profit i n lslamic
Law: Riba, Gharar and /slamic Bank ing, Cambri dge U n i vers i ty Press, 1 988,
s. 9-32.
ifte sat mode l i iin bkz. aa;da s. 87.

ve daha etkili grldkleri iin, faizli borlar yerine yaygn olarak bunlar
tercih edilmitir. 3
Ortaa slam toplumlan bylece slam hukukunun zelliklerini de
dikkate alarak olduka ileri finans aralan ve kurumlan gelitirdiler. 2 . ve
hatta 3 . yzyllarda, Dou Akdeniz'deki kredi ve finans kurumlar Bat
ve Gney Avrupa'dakilerden daha ileriydi . slam toplumlannn sikke ve
para sistemleri de ortaa boyunca Akdeniz'in kar tarafindaki toplum
larla etkileimi srdrmtr.
Osmanl kredi ve finans kurumlar, 7. yzyln sonlarna kadar Avru
pa'daki gelimelerden pek etkilenmeden slam gelenei iinde kaldlar.
slam'n faiz yasaklarna karn, Osmanl kentlerinin iinde ve yakn evre
sinde youn kredi alar geliti . Dier slam toplumlannda rabet gren
slam i ortaklklan , Osmanl toplumunda da yaygn olarak kullanld . Os
manl devleti de, dier slam devletlerinde olduu gibi, hem vergi topla
mak hem de ksa vadeli borlanmak amacyla iltizam sistemini kulland .
Ancak, s . yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu'nun Avrupa ile b
tnlemesi sreci ilerledike, Avrupa'nn hem zel hem de kamusal finans
kurumlannn etkisi artmaya balad . Bu blmde Osmanl kredi ve finans
kurumlarnn 7. yzyl sonlarna kadarki evrimini inceleyeceiz. Daha
sonraki gelimeleri ise kitabn 1 2 . ve I 3. blmlerinde ele alacaz.
KREDI

Ne slam dininin faize getirdii yasaklamalar ne de Avrupa'dakine

benzeyen trden bankaclk kurumlannn yokluu Osmanl toplumunda
kredi ilikilerinin yaygnlamasn engelleyebilmitir. Osmanl mahkeme
kaytlarna dayanan aratrmalannda Ronald Jennings, 6 . yzylda Ana
dolu'da Kayseri, Karaman, Amasya ve Trabzon gibi kentlerde ve evrele
rinde , bor verenierk alanlar arasnda ok youn iliki alarnn gelitiini
gstermitir. inceledii yirmi yllk dnemde Jennings, bor -alacak iliki
lerindeki anlamazlklar nedeniyle bu kentlerin mahkemeleri nne gelen
binlerce dava ile karlamtr. Bu kaytlarda her aile iinde birden fazla
yenin ve pek ok kadnn, ailenin dier bireylerine ve dandan kimselere
3

Ortaa;) Islam toplum lar nda kredi i l iki leri n i n gel iimi zeri ne yap lan en neml i
al ma, A. L . Udovitch'in Partnership and Profit (Pri nceton Univers ity Press, 1 970)
bal k l yaptdr. Ayrca bkz. A. L. Udovitch, "Bankers without Banks: Commerce,
Banking and Society in the lslamic World of the Middle Ages, Princeton Near East
Papers, No. 30, Princeton University, 1 98 1 . Kapitalizm ncesi fi nans sistemleri hak
knda kar latrmal bir al ma iin, bkz. R. W. Goldsmith, Premadern Financial
Systems, A Histarical Comparative Study, Cambridge University Press, 1 987. Ancak
yazar n n da bel irtt i ;)i gibi, bu kitapta Osmanl fi nans kurumlar hakk nda fazla bir
ey sylenememektedir. Bkz. age. , 6. Blm, s. 80-93.

86

bor verdikleri veya bor aldklar grlmektedir. Sz konusu mahkeme

kaytlar, kent nfusunun her kesiminde ve krsal nfus arasnda bile kredi
ilikilerinin yaygn olduu konusunda hibir pheye yer brakmayacak
kadar ak ve kesin bir tablo sunmaktadr. Bor-alacak ilikilerinin byk
ounluu kk lekliydi. Hem mahkemenin hem de nlemann onay
ile, kredilere dzenli olarak faiz uygulanmaktayd. Mahkeme nne gelen
kiiler, faiz uygulamasn gizlemek veya hukuki engellemeleri amak iin
herhangi bir oyuna bavurmak zorunda hissetmiyorlard. Yllk faiz oran
lan yzde lO ile 20 arasnda deimekteydi.4
Mahkeme kaytlanndan bor verilen fonlarda bir darlk yaanmad ve
fonlarn az sayda sarrafin tekelinde olmad anlalmaktadr. Bu kasaba
ve kentlerde yaayan Hristiyanlar ve Yahudiler kadar, Mslmaniann da
bor verdikleri grlmektedir. Yine bu kaytlarda daha sonraki dnemde,
1 7. yzyln sonlanna kadar gayrimslimlerin kredi piyasalannn deneti
mini ellerine geireceklerine ilikin belirtilere pek rastlanmamaktadr. K
sacas ticari zihniyetin v e kir amacnn sadece ardaki esnafa deil, Os
manl askeri snfi, ulema ve krlardaki toprak sahipleri dahil, toplumun
hemen her kesimine nfuz ettii anlalmaktadr. s
Haim Gerher de 1 7 . yzyl Bursa mahkeme arivlerinde benzeri kaytlan incelcmitir. Jcnnings'in inceledii kasaba ve kentlerle karlatnl
dnda, Bursa uzun mesafeli ticaret yollan zerinde kurulmu daha b
yk ve daha ticarilemi bir kentti . pek ticareti ve sanayiinde uzmanla
maktayd . Bursa'da da kredinin kentin en yoksul kesimleri dahil, her ke
sim tarafindan kullanld anlalmaktadr. Ancak, Bursa'daki kredi ili
kileri Anadolu'daki dier merkezlerden farkl kimi zellikler de gster
mekteydi . Bursa'da verilen borlann daha byk olduu, devreye dier
kasaba ve kentlerde oturan insanlarn da girdii grlmektedir. Mahke
me kaytlanndaki bor anlamalar, katlmclarn faiz yasaklamalarn a4

R. C. Jennings, "Loans and Credit in Early 1 7th Century Ottoman Judicial Records",
Journal of the Economic and Social History of the Orient 16 ( 1 973), s. 1 68-2 1 6. Oy
sa rne!:Ji n ortaa!:Jda Msr ve Suriye'de, kredi piyasalarna byk lek l i tefeci ler
egemendi . Goitein, A Mediterranean Society, c. 1: Economic Foundations, s. 1 691 85; ve 1. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge University
Press, 1 967, s. 1 20- 1 2 1 .
B. Masters, The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East: Mer
cantilism and the lslamic Economy in A leppo, 1 600- 1 750, New York U n i versity
Press, 1 988, s. 1 46- 1 85; ve A. Cohen, Economic Life in Ottoman Jerusalem, Camb
ridge University Press, 1 989. Ayrca 1 5. yzy lda Bursa'nn durumu iin, bkz. H .
lnalck, "Osmanl Idare, Sosyal v e Ekonomik Tari hiyle l i g i l i Belgeler"; 1 6. yzy lda
Ankara iin, bkz. H . Ongan, Ankara'nm Iki Numaral eriye Sicili, Trk Tarih Kuru
mu Yaynlar, Ankara, 1 974.

mak iin sk sk basit oyun ya da dzenlemelere bavurduklarn gster

mektedir. Yn ya da kuma satm olduka sk kullanlan bir yntemdi .
Bu dzenlernede borlanan kii ald miktann yansra, fiyat kararlat
rlan faiz miktanna eit kabul edilen bir para yn veya kuma da satn
alyor gzkmekteydi. Bor geri denirken kuman demesi de yapl
maktayd.6
Bursa'da gzlemlenen bir dier fark da, tm kredi ilikilerine egemen
olmasalar da toplam hacim iinde nemli bir paya sahip olan, byk sar
raflarn varlyd. Bu kiilerin servetlerinin bykln mahkeme kayt
lanndaki tereke defterlerinden izlemek mmkndr. len ki.ilerin miras
lar arasnda bir anlamazlk olduunda, mahkemeye bavurulur ve
mahkeme len kiinin mal varln ayrntl olarak saptard. Tereke def
terleri, zellikle byk sarraflarn ok sayda kiiden byk miktarlarda
alacaklan olduunu, toplam mal varlklarnn da yzbinlerce ve hatta mil
yonlarca ake ile lldn gstermektedir. Zaten 1 7. yzylda, Bursa
ve Edirne gibi byk kentlerde en byk servetler, mal varlklannn b
yk bir blmn faizle bor olarak veren kiilerin elindeydi . Edirne'de
yksek dzey brokratlar da bor vermekteydiler.7 Gerber Bursa'daki
kredi ilemlerinin hacminin 1 5 . yzyln sonuyla 1 7 . yzyl arasnda byk bir art gsterdiine de dikkati ekmektedir.s
stanbul'da ise sadece zel kiilere deil devlete de ksa vadeli bor ve
rebilen Rumlar ve Yahudiler kentin en byk sarraflan arasndaydlar. lti
zam mzayedelerinde de en byk oyuncular bu sarraflar olurdu. Arala
nnda Paleologos, Kantakuzenos, Halkokondiles ve tannm dier Bizans
ailelerinin yeleri yer almaktayd. spanya'y terk etmek zorunda kalan bir
Yahudi aileden olan Don Jozef Nassi ise 1 5 52 ylnda stanbul'a gelmiti.
6

H . Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600- 1 700, The Heb
rew University, Kuds, 1 988, s. 1 27- 1 47. Akeni n istikrarn kaybettii ve gm
iertiinin dalgalanmaya balad 1 7. yzy lda, sk sk yerel mahkemeler nne ge
len i lg i n bir konu da borlarn anlamann yap ld zamanki akelerle mi yoksa
deme gnndeki akelerle mi denecei ne i l ikind i . Mahkemeler bu konuda farkl
kararlar veriyordu. Jenni ngs, Loans and Credit", s. 1 73; v e Gerber, Ecanomy and
Society, s. 1 28- 1 29.
1 6. ve 1 7. yzyl larda Edi rne'de len yksek dzey brokratlarn terekelerinden ve
alacaklarndan rnekler i i n bkz. . L. Barkan, "Edirne Askeri Kassam 'na Ait Tere
ke Defterleri ( 1 546- 1 659)", Belgeler 3 ( 1 966), s. 3 1 -46. 1 640'a kadar Bursa terekeleri
iin, bkz. H. zdeer, Bursa ehri Tereke Defter/eri. Ayrca, 1 5. ve 1 6. yzy l larda
Bursa'daki byk sarraflarn servetleri iin bkz. H. lnalck, "Capital Formatian in the
Ottoman Empire, The Journal of Economic History 29 ( 1 969), s. 1 08- 1 09.
6. ve 7. blmlerde tartlan gel imelerin nda, bu sramay olaan kar l amak
gereki r. Ayrca bkz. lnalck, s. Asr Trkiye Iktisadi ve Iti ma i Tarihi Kaynaklar,
s . 5 1 -75.

87

88

Daha sonraki badndrc ykseliini Kanuni'nin olu ehzade Selim'e

finans alannda salad hizmetlere borluydu . Don Jozef Nassi stan
bul'dan Lehistan ve Fransa krallarna byk miktarlarda bor verebiliyor
du. Pek ok Osmanl brokrat da bu ilemleri cazip bir yatrm alan gibi
grerek paralarn kendisine teslim etmekteydi. Portekizli Yahudi Marra
no ailelerinden gelen Alvaro Mendes de 1 5 88 ylnda 8 5 0 bin dkaya
ulat sylenen servetiyle stanbul'a yerleti ve ksa zamanda Don Jozef
Nassi'nin ayrcalkianna kavutu. Bankaclk ve ticaret ilemleri bu ailenin
faaliyetlerinin de merkezini oluturuyordu. Bu faaliyetler Avrupa'nn n
de gelen merkezlerinde oluturulan bir temsilciler a araclyla yrtl
mekteydi . Ancak, uzun mesafeli ticaret ve finans alanndaki Yahudi etkin
lii 1 7. yzylda bir hayli geriledi .9
Son dnemde yaplan ilgin bir almada Bogdan Murgescu, Eflak ve
Bodan'n yar zerk prenslikleriyle Edirne ve stanbul'un kredi piyasalan
arasndaki balantlar incelemektedir. Eflak ve Bodan prenslikleri 1 7 .
yzyln sonlarna doru, stanbul'dan talep edilen ve miktarlan gitgide
artan yllk vergileri deyemez duruma gelmilerdi . Bu nedenle Edirne ve
stanbul kredi piyasalarnda byk miktarlarda bor almaya baladlar.
Prens Konstantin Brancoveanu adna tutulan hesap defterleri, 1 694- 1 703
arasnda bu iki kentteki alacakllara denen bor miktarnn I milyon
Hollanda talerine ya da 400 .000 Venedik dkasna ulatn gstermek
tedir. Bu demelerin yaklak yars, ok sayda Mslman alacaklya ya
plmt . Bu fonlarn bir blmnn stanbul ve Edirne esnafina ait oldu
u ve !onca yneticileri tarafindan iletildii anlalmaktadr. Rum ve Ya
hudi alacakllara yaplan demeler de toplarnn yzde 40'na ulamaktay
d . Kredi ilemlerinde faiz oranlan ounlukla aylk olarak saptanmakta ve
yzde 2 ile 2,5 arasnda deimekteydi . I O
stanbul'da ve Anadolu'daki merkezlerde nemli miktarlarda bor ve
ren bir dier kesim de para vakflaryd . Para vakflar, nakitle kurulan ve
H. lnalck, "The Ottoman State: Economy and Society, 1 300- 1 600", lnalck ve Qu
ataert (ed.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300- 1 9 1 4
ii nde, s. 209-2 1 5; lnalck, Jews i n the Ottoman Economy and F i nances, 1 4501 500", C. E. Bosworth, C. lssawi, R. Savory ve A. L. Udovitch (ed.), The lslamic
World from Classical to Modern Times, Essays in Honor of Bemard Lewis ii nde,
The Darwi n Press, Pri nceton, New Jersey, 1 989, s. 5 1 3-33. Yahudi sarraflarn I stan
bul , Edirne, Bursa ve di)er yerlerdeki faa l iyetleri ni gsteren ariv belgeleri iin bkz.
N. Sevgen, " N as l Smr ldk: Sarraflar, Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi 1 4-24
( 1 968-69).
10 B. Murgescu, "Romanian Information Regarding the Ottoman Capital Market: Prin
ce Constantin Brancoveanu's Debt Payments ( 1 694- 1 703)", Toplum ve Ekonomi, 1 0
( 1 997), s . 39-5 1 .

bor vererek saladklan faiz geliriyle amaladklan faaliyetleri yerine ge

tirmeye alan kurululard. Para vakflannn faaliyetleri 1 5 . yzyln ba
lanndan itibaren Osmanl mahkemeleri tarafindan onaylanmaya balam
t. 16. yzyln sonlarna gelindiinde, para vakflan Anadolu ve Balkan
lar'da bir hayli yaylmt. Jennings ve Gerber'in Anadolu kent ve kasaba
lan iin szn ettikleri rneklerin yansra, l 5 70'te stanbul'da faaliyet
gsteren vakflar iin hazrlanan bir envanterden de para vakflannn ne
kadar yaygn olduu anlalmaktadr. Bu alma stanbul'daki para vakf
lannn o dnemde ylda yzde l O dzeyinde sabit faizle bor verdiini de
gstermektedir.
Son yllarda Murat izaka da 1 6 . yzyldan 1 8 . yzyln sonuna ka
dar Bursa'da faaliyet gsteren para vakflan zerine aynntl bir alma
yapmtr. Bu aratrma, para vakflannn ounlukla hane halklanna ve
kk i sahiplerine kk miktarlarda bor verdiklerini, bu fonlann b
yk bir blmnn tketim amal olarak kullanldn gstermektedir.
izaka'nn bulgulan para vakflannn yaygn olarak faaliyet gsterdiine,
rnein 1 8 . yzyln herhangi bir annda, Bursa kent nfusunun yaklak
yzde l O'u kadar geni bir kesimin para vakflanndan kredi kullanmakta
olduuna iaret etmektedir.
16. yzyldan 1 8 . yzyln sonlanna kadar, Bursa'daki para vakflannn
verdikleri borlarda faiz oranlan ounlukla yzde l l ile 1 3 arasnda kal
mtr. 3 Oysa, ayn dnemde kredi piyasalannda daha yksek faiz oranlan
uygulanmaktayd. 1 8 . yzylda glenen ilgin bir eilim de vaktlann el
lerindeki nakit kaynaklann nemli bir blmn mtevelli heyeti yelerine bor olarak vermesidir. Mtevelli heyeti yeleri bu fonlan daha yksek
faiz oranlanyla stanbul'daki byk sarratlara devretmekte ve bylece vakf fonlanndan kiisel kazan salamaktaydlar. stanbul'daki sarratlar ise
topladklan fonlan byk lekli giriimlerin, zellikle de uzun mesafeli
ticaret ile iltizam srecinin finansmannda kullanyorlard . 4
1 6 . yzylda Osmanl ulemas arasnda para vakflannn faaliyetlerinin
. L. Barkan ve E. H. Ayverdi , Istanbul Vakflar Tahrir Defteri: 953 ( 1 546) Tarihli,
Istanbu l , 1 970.
1 2 M. izaka, "Cash Waqfs of Bursa, 1 555- 1 823", Journal of the Economic and Social
History of the Orient 38 ( 1 995), s. 335-336.
13 Age., s. 33 1 .
1 4 M. izaka, A Comparative Evolution of Business Partnerships, The lslamic World
and Europe with Specific Reference to the Ottoman Archives, E . J . Bri l l , Leiden,
1 996, s. 1 3 1 - 1 34. izake para vakflarn n yzde 20'sinin bir yzy ldan fazla yaa
yabi ldi!line de dikkati ekmektedir. Ancak di!ler tr vakflarn varl klarn ne kadar
srdrebi ldikleri konusunda ayrnt l veri ler olmad!l iin, bu orann yksek mi d
k m oldu!luna karar vermek kolay de!li ldir.
11

89

90

meru olup olmad zerine canl bir tartma balad. Vakflarn mal var
lklanmn sadece gayrimenkul ve benzeri deerlerden olumas gerektiini
ve para vakflanmn faaliyetlerinin slam'n faize getirdii yasaklamalarla
elitiini dnenler, para vakflanna kar kyorlard. Ancak, ulemann
ounluu pragmatik tutumlanm srarla srdrdler ve sonunda slam
toplumu iin yararl olan bireyin slam iin de yararl olaca gr ga
lip geldi. Bu hararetli tartmalar srasnda dnemin eyhlislam Ebussu
ud Efendi de faizle bor para vermedikleri takdirde pek ok vakfin ke
ceini, bunun da slam toplumuna zarar vereceini syleyerek, para vakf
lannn faaliyetlerini tamamen pratik adan savunmutu. s
Para vakfl anmn imparatorluun Arap vilayetlerinde ne lde yayld
hakkndaki bilgilerimiz fazla aynntl deildir. nceleri tarihiler, faizli kre
di uygulamalanmn Anadolu'daki kadar kolaylkla kabul grmedii Arap vi
layetlerinde, para vakflanmn faaliyet gstermediklerini ileri srmekteydiler.
Oysa son dnemde para vakflanmn Halep'te de faaliyet gsterdikleri bel
gelenmitir. Gelecekteki aratrmalar hi olmazsa Suriye'nin dier kentle
rinde de para vakflanna ilikin rnekler bulabilirler. Ancak, bir yanda Ana
dolu ve Balkanlar ile te yanda imparatorluun Arap vilayetleri arasnda,
faizli kredi uygulamalanmn ve para vakflannn kabul edilileri ve yaygnlklan konusunda nitel bir farkllk olduunu teslim etmek gerekiyor. Nitekim
Suriye'deki mahkeme kaytlar zerinde alan tarihi Abdlkerim Refik
1 6 . yzylda faizsiz bor adedinin faiztilerden ok daha yksek olduunu,
yerel malkernelerin faizli borlar isteksizlikle ve ancak stanbul'dan padi
ah talimat yoUarsa kabul edebildiklerini belirtmektedir. Ancak 1 8 . yzyla
gelindiinde, Suriye'de de kent ve krdaki kredi ilikilerine faizli uygulama
lann egemen olduunu biliyoruz . l6
I ORTAKLIK LARI

Ortaa slam dnyasnda faizli ticari kredilere kar alamayacak en

geller bulunmadn daha nce belirtmitik. Yine de bu seenek yeterin
ce geliememitir. Onun yerine faizli kredilerle ayn ilevi gren ve bu ne15 J . E . Mandav i l le, "Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy i n the Ottoman Empi
re, lntemational Journal of Middle East Studies 1 O ( 1 979), s. 289-308; ayrca S. Fa

roqhi, "Crisis and Change, 1 590- 1 699", H. lnalck ve D. Quataert (ed.), An Econo
mic and Social History of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4 iinde, s. 490-492.
16 Mandav i l le, " Usurious Piety, s. 308; Masters, The Origins, s. 1 62; ve izaka,
"Cash Waqfs", s. 3 1 3; ayrca N . aOatay, "Riba and l nterest Concept and Banking
i n the Ottoman Empire, Studio lslamica 32 ( 1 970), s. 53-68; A. Rafeq, "City and
Countryside i n a Traditional Setti ng, The Case of Damascus i n the F i rst Quarter of
the Eighteenth Century, T. Phi l i pp (ed.), The Syrian Land in the 18th and 1 9th Cen
tury ii nde, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1 992, s. 323-329.

denle faizli kredileri gereksiz klan baka ticari dzenlemeler gelitirilmi

tir. Bunlann en banda slam dini tarafindan onaylanan mudarebe ve di
er i ortaklklan, kredi dzenlemeleri, bor transferleri ve kredi mektup
lan gelmektedir. Bylece slam toplumlannda uzun mesafeli ticaretin fi
nansman, faizli krediler yoluyla deil, ayrntlan tanan riskin ve deiik
ortaklar tarafindan salanan kaynaklann niteliine bal olarak deien i
ortaklklan yoluyla salanmtr.
Osmanl tccarlan da slam dnyasnda klasik dnemden beri uygu
lanmakta olan i ortaklklan biimlerini kullanmlardr. l 7 Uzun mesafeli
ticaretin finansmannda ve dier giriimlerde en ok bavurulan yntem ,
klasik slam'n mudarebe ad verilen ortaklk tryd. Bu biimde yat
rmc, sermayesini veya ticarete konu olacak maln, bu mal sattktan son
ra ana sermayeyi geri getirecek olan bir temsileiye teslim etmekteydi . Ger
ekleen karlar yatrmc ile temsilci arasnda daha nceden kararlatrlan
biimde paylalmaktayd . Eer yolculuk srasnda veya i giriiminin zel
liklerinden kaynaklanan biimde, sermayenin tm veya bir blm yiti
rilirse, bu zarar yatrmc karlamaktayd . Temsilcinin sorumluluu kendi
zaman ve emeiyle snrlyd. l B Osmanllar mudarebenin yansra ve daha
snrl llerde mravaza ad verilen i ortakln da kullanmlardr. sla
mn Hanefi okulu iinde gelien bu ortaklk trnde, ortaklar sermaye,
emek, kir ve sorumluluk asndan eit kabul ediliyorlard. Bununla ilikili
mareke ya da inan dzenlemesinde ise, ortaklar en batan deiik mik
tarlar yatrabildikleri gibi, kan da daha nceden belirlenen ve eit olmas
gerekmeyen oranlarda paylaabiliyorlard .
1 5 . yzyldan 1 9 . yzyla kadar stanbul ve Anadolu'daki ticari anla
mazlklar ve zmlenmelerine ilikin mahkeme kaytlar, Osmanl hu
kukularnn ortaa slam hukukulannn retilerini gayet iyi bildikleri
ni ve bu i ortaklanndan kaynaklanan anlamazlklarda genellikle klasik s
lami ilkelerini uyguladklarn gsteriyor. Yzyllar iinde kimi yeniliklerio
gerekletii de anlalyor. rnein, mudarebe ile para bana i (put
ting out) srelerinin yaratclkla birletirilebildiklerini gryoruz. Ancak
bir btn olarak bakldnda, yzlerce i ortaklyla ilgili mahkeme ka17 Udovitch, Partnership and Profit, s . 1 70-2 1 7; ve izaka, A Comparative Evolution,

s. 66-76.
1 8 znde, mudrebenin Avrupa'daki commendddan fark yoktur. Commendan n Av

rupa'ya Islam toplumlar ndan gel i p gelmedii tartma konusudur. Bkz. A. L. Udo
vitch, At the Origins of the Western Commenda: Islam, lsrael, Byzantium, Specu
lum 37 ( 962), s. 1 98-207; ve E. Ashtor, "Banking lnstruments between the Mus l i m
East a n d the Christian West", Journal o f European Economic History, ( 972), s .
553-573; v e izaka, A Comparative Evolution, s. 0-32

ytlar klasik slam'n i ortakl biimlerinin, ufak tefek deiikliklerle

birlikte, 1 9 . yzyla kadar uygulanmaya devam ettiini gstermektedir.
izaka, bu alandaki dnmlerin ok snrl kalmasnn en nemli ne
deni olarak, ekonomide kk lekli iletmeler e gemenliinin srmesini
grmektedir. I9
Uzun mesafeli ticaretin finansmannda nemli bir ara da sfteceler,
palieler ya da kredi mektuplaryd . Sftecelerin temel amac uzuri mesa
feli ticareti ve fonlarn bir bl geden dierine akn kolaylatrmakt . Bir
kentte alaca olan kii, sftece sayesinde alacan bir baka kentte tahsil
edebilmekteydi . Avrupa'daki polie uygulamasnda, bir para birimiyle ya
plan ilk demenin karl bir baka lkede farkl bir para birimiyle
denmekteydi . Oysa bize ortaada Msr'daki ticari uygulamalar hakkn
da ok ayrntl bil giler salayan Genize bel geleri, sftecelerde geri de
menin hep ayn para birimi zerinden yapldna iaret ediyor. slam top
lumlarnda sfteceler nakit kadar salam kabul edilmekteydiler. Yanlarn
da sftece tayanlar, var noktalarnda kendilerine demenin hemen ve
nakit olarak yaplacan biliyorlard . Gecikmeler ortaya ktnda, devlet
kat cezalar uygulamaktayd. Sfteceler Osmanl mparatorluu iinde
Anadolu, E ge Adalar, Krm, Suriye ve Msr'da, ayrca ran'la ticari iliki
lerde yaygn olarak kullanlmtr. 1 5 . ve 1 6 . yzyl Bursa mahkeme kayt
lar sftecelerin ok yaygn olduuna iaret ediyor. Yerel kadlar sftece
lerle ilgili olarak ortaya kan anlamazlklara hemen mdahale ediyorlar
d.20 Bir dier kredi mektubu tr de yazl talimatla uzak bir kaynaktan
deme yaplmasna olanak salayan havaleydi. Havaider byk miktarlar
da nakdin tanmasndan doacak tehlikelere ve gecikmelere kar hem
zel ilemlerde hem de devlet ilemlerinde tercih edilmekteydi .2I
DEVLET MALIYESI V E DEVLETE VERILEN BORLAR

Avrupa'da ortaan sonlarna gelindiinde, krallar, prensler ve devlet

ler, bankerierin olaan mterileri arasna girmilerdi . slam toplumlarn
da ise hkmdarlara ve devlet hazinelerine bor verme ilemleri daha
19 izaka, A Comparative Evolution, s. 65-85 ve 1 26- 1 3 1 ; ayrca izaka, Financing

Silk Trade i n the Ottoman Empire: 1 6th- 1 8th Centuries Si monett Cavaciocchi (ed.)
Lo Seta in Europa secc. Xlii-XX, ii nde, Le Monier, Prota, 1 993, s. 7 1 1 -723.
20 Udovitch, Partnership and Profit, s. 268-269; Ashtor, sanking l nstruments, s. 554562; ve H. Sah i l l iolu, "Bursa Kad Sici l leri nde I ve D demeler Arac Olarak 'Ki
tab'I-Kad' ve 'Sftece'ler, O. Okyar ve H . . Nalbondolu (ed.), Trkiye Iktisat
Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1 975, s. 1 03- 1 44.
21 Incick havalen i n devlet ilemleri nde kul lan ldn vurguluyor. H. lnalck, Hawale",
Encyclopedia of Islam, 2. bas. , E . J . Bri l l , Leiden-New York.

farkl yrtlm, bu alanda yaygn olarak iltizam sistemi kullanlmt . l

tizam sisteminde, sermayeleri olan bireyler devlete pein nakit deme kar
lnda, belirli bir blgenin ya da kaynan vergilerini toplama imtiyazn
elde etmekteydiler. ltizam sistemi Akdeniz'den Hint Okyanusu'na kadar
tm slam devletlerinde, ortaadan 1 9 . ve 20. yzyla kadar vergi topla
mann en yaygn biimi olarak kullanlmtr.
Osmanllar ittizam dzenini 1 7 . yzyln sonlarna kadar ufak tefek de
iiklerle srdrdler.22 Ancak 1 5 . ve 1 6 . yzyllarda devletin vergi gelir
lerinin sadece snrl bir blm iltizam dzeni erevesinde tahsil edil
mekteydi . Vergi gelirlerinin en byk blm tirnar dzeni erevesinde
sipahiler tarafindan tarm reticilerinden yerel ve ayni olarak toplanyor
du. Sipahiler bu kaynaklada belirli sayda askeri silahlandrp eittkten
sonra sefer zamannda orduya katlyorlard .
Tirnar dzeninin para kullanm ve devlet maliyesi asndan nemli
sonular vard . Her eyden nce, tirnar dzeninde vergiler yerel olarak
toplanmakta ve yerel olarak harcanmaktayd . Vergi gelirlerinin nemli bir
blm merkez hazinesine girmiyordu. Tirnar dzeninde spahiler ayni
olarak topladklar vergileri nakde evirerek eitli harcamalar yapmak zo
runda olduklar iin, yaadklar kylerin ve dier krsal topluluklarn piya
saya en fazla ynelen ve en fazla para kullanan yeleriydiler.
1 6 . yzyln ikinci yarsna kadar fetihterin salad ek gelirler sayesin
de devlet maliyesi olduka glyd. Devlet henz byk ve uzun vadeli
bir borlu olarak finans piyasalarna girmemiti . Yzyln ikinci yarsnda
ise devletin ksa dnemli borlanma rneklerine rastlamaktayz. Bu bor
lar, yksek brokratlara ve ehzadelere de bor veren ve onlarn fonlarn
ileten Yahudi bankerler salyordu . Bu kiiler devlet erkanna saladklar
mali hizmetler sayesinde, devletin en byk iltizam mzayedelerine de
imtiyazl bir konumda katlmakta, en cazip mukataalar iletme hakkn
satn almaktaydlar.23
16. yzyln sonlarna doru mali glklerin artmasyla birlikte dev
let, padiahtan, vezirlerden ve yksek dzey brokratlardan bor almaya
balad . Osmanl ordusunun Macaristan'daki seferleri zerine ayrntl bir
alma hazrlayan Caroline Finkel, kiilerden alnan borlarn yzbinlerce
akeden milyonlarca akeye kadar ulatn gstermektedir. Bu dnemde
devletin borlarn geri deme olasl hala olduka yksekti . Bylece
22 Osma n l mal i brokrcsisi i le devletin vergi lendi rme ve verg i toplama yntemleri

zeri ne bir al ma iin bkz. L. T. Darl i ng, Revenue-Raising and Legitimacy, Tax
Calleetion and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1 550- 1 660, E . J .
Bri l l , Leiden, 1 996.
23 H. Incick ve The Ottoman State: Economy and Society, s. 2 1 2-2 1 4.

yksek dzey brokratlar biriktirdikleri sermayeyi kendi kariyederine de

yarar salayacak biimde deerlendirmi oluyorlard. Alnan borlarla as
kerlere demeleri yaplabiliyor, ayaklanmalar nleniyordu . Devletten faiz
geliri salamasalar bile, yksek dzey brokratlarn verdikleri borlar sa
yesinde kendilerine byk olanaklar salam olan dzendeki konumlarn
koruduklar, hatta glendirdikleri sylenebilir.24
Sava teknolojisindeki deiiklikler nedeniyle merkezde daha byk ve
daimi ordular oluturma gerei ortaya knca, tirnar dzeni hem askeri
hem de mali nemini yitirmeye balad . Bylece devletin tarmsal artn
daha byk bir blmn merkezde toplamas ynndeki basklar da art
t . 6 . yzyln sonlarna doru devlet, tirnar dzenini terk ederek iltiza
ma gemeye balad . Mukataa ad verilen birimlerden belirli sreler iin
vergi toplama imtiyaz mzayede yoluyla satlmaya baland. Bu nemli
dnmn krlarda ve kasabalarda para kullanm eilimleri zerindeki
etkilerini deerlendirmek kolay deildir. Tirnar dzeninde vergi olarak
toplanan rnlerin nakde evrilmesi spahinin iiydi. ltizam dzeninde
ise bu ilevi mltezimler veya onlarn yerel temsilcileri stleniyordu . lti
zam sistemine geilmesiyle birlikte sipahi tarafindan nakit olarak toplanan
ift resmi gibi vergiler de terk edildi. Krsal nfustan toplanan vergilerin
tm ayni olarak alnmaya baland. Bu son deiikliin bir nedeni de 7 .
yzylda ortaya kan para darlklar olabilir. ltizam dzeninde tarada
toplanan ve nakde evrilen vergilerin bakente aktarlmas gerekiyordu .
Ancak bu byk miktarlann nakit olarak tanmas kolay veya pratik de
ildi . Bu nedenle mltezimler, sftece ve polieleri kullanmaya baladlar.
Bylece Balkanlar ve Dou Akdeniz blgesinde devletin fon aklaoyla
Osmanl ve Avrupa tccarlannn kullandklan deme aklannn devreleri
birlemi oldu.
Mali koullarn bozulmas, merkezi devletin iltizam sistemini i bor
lanma amacyla kullanma eilimini de glendirdi . s 7 . yzylda iltizam
kontratlarnn sreleri bir ile yldan ile be yla, hatta daha uzun s
relere karld . Mzayedede belirlenen fiyatn giderek artan bir blm
de pein talep edilmeye baland . Bylece iltizam dzeni bir tr i bor
lanmaya dntrlyor, gelecein vergi gelirleri merkezi devlet tarafin
dan teminat olarak kullanlm oluyordu.
Merkezi devletin demelerin daha byk bir blmn pein talep
24 C. F i nkel , The Administrotion of Worfore: The Ottomon Militory Compoigns in

Hungory, 1593- 1606, VWG, Viyana, 1 988, s. 26 1 -263.

25 H. lnalck, "Mi l i tary and F i scal Transformatian in the Otto man Empire, 1 600 1 700",
Archivum Ottomonicum 6 ( 1 980), s . 283-337.

etmesi, iltizam mzayedelerine katlanlarn kendilerine daha gl ve da

ha uzun vadeli finansman kaynaklar bulmalar zorunluluunu ortaya
kard . Bu alanda da sermaye sahipleriyle giriimciler slam i ortaklklarn
kullanarak biraraya gelmeye baladlar. ltizam mzayedelerine katlan
yksek dzey brokratlarn ve dier giriimcilerin ardnda ise, bir yanda
byk sermaye sahipleri, te yanda da vergi toplama srecini rgtleye
cek ve gerektiinde szkonusu vergi birimini paralara blerek taaronla
ra devredecek kiilerden oluan ortaklklar yer almaktayd. Bu dzenleme
ler ounlukla mudirebe biiminde yaplmakta, ancak mravaza ve inan
trleri de ara sra kullanlmaktayd .26
Murat izaka tarafindan incelenen, 1 6 . ve 1 7 . yzyla ait 5 34 muka
taalk bir rneklemde, iltizam mzayedelerini kazanan giriimcilerden yz
de 60'nn Mslman olduu grlmektedir. Yahudi mltezimlerin oran
1 59 1 - 1 6 1 O arasnda yzde 49'a kadar ktktan sonra gerilemi ve bu iki
yzyllk srede ortalama yzde 28 'de kalmtr. Hristiyanlarn oran ise
yzde 1 0'un altndadr. Arivlerdeki devlet belgeleri, mltezimlerin hangi
tr i ortaklklan erevesinde rgtlendiklerine dair bilgileri de iermek
tedir, ancak zellikle mzayedelere katlanlar finanse etmek amacyla
oluturulan pekok i ortaklnn resmi kaytlara yansmadn da kabul
etmek gerekir. Resmi belgelere yansyan i ortaklklarnn yzde 8 5 'inde
tm ortaklar ayn dinden, kalannda ise ortaklar birden fazla dindendi P
1 7 . yzylda merkezi devletin gcnn gerilemesiyle birlikte, iltizam
kontratlar zerindeki denetimi de kayboldu. Bu dnemde pek ok mu
kataann yllar boyunca ayn mltezimin elinde ve mzayede fiyat dei
meden kald dikkat ekmektedir. Bu durumlarda mzayedelerin reka
beti boyutunun kaybolduu anlalmaktadr. Resmi belgeler bu dondu
rulmu mukataalarn yksek dzey brokratlarn denetimine girdiini
gsteriyor. Ancak onlarn da ardnda, hem devlete yaplan demelerin fi
nansman hem de vergilerin toplanmas srecinde uzmanlaan eitli i
ortaklklarnn bulunduunu syleyebiliriz. Pek ok rnekte mzayedeyi
kazanan brokratlarn mukataalan paralara blerek taaranlara devrettik
leri grlmektedir. s
26 I S. yzy l n sonlar nda Anadolu ve Balkanlar'daki darphaneleri n i ltizam yntemiyle
i leti lmesi sreci nde, giriimci leri n Islam i ortakl klarn nas l ku l landna i l ikin
rnekler iin bkz. H . Sah i l l iolu, "Bir Mltezi m Zirnem Defteri " , s. 1 45-2 1 8.
Zl izaka, A Comparative Evolution, s. 1 54- 1 57; ayrca H. Gerber, Jewish Tax-far
mers in the Ottoman Empire in the 1 6th and 1 7th Centuries", Journal af Turkish Stu
dies l 0 ( 1 986}, s. 1 43- 1 54.
28 izaka, A Comparative Evolutian, s. 1 40- 1 45.

95

ALTINCI BLM

PARA VE IMPARATORLU K
IMPARATORLUK IINDE PARA BLGELERI

96

1 6 . yzyla kadar Balkanlar ve Anadolu'da alnn sultani ve gm ak

eye dayal bir para dzeni vard. Hiyerarinin en alt basamanda ise
gnlk kk ilemlerde kullamlan ve itibari deerlerle tedavl eden ba
kr mangr ya da pul yer almaktayd . Ancak, Osmanl devleti hzla genile
yerek bir imparatorluk boyutlarna ulanca, bu basit para dzenini srdrme olana kalmad . Birbirinden ok farkl iktisadi glerin ve ticaret
balannlarmn etkisi altndaki yeni topraklarda, daha nceden kurulmu
para dzenleri vard . Osmanllar bu blgelerde iki hasarnakl bir yaklam
benimsediler. Bir yandan , imparatorluun tm altn sikkeleri varolan
uluslararas standartlarda birletirildi . te yandan da, yeni eyaletlerin fark
l ticari ilikileri, para kullanma gelenekleri ve gereksinimleri dikkate alna
rak, gm sikkeler dzeyinde imparatorluk iinde farkl para blgeleri
nin olumasna izin verildi .
Alnnda, sultani tm imparatorluk dzeyinde tek Osmanl sikkesi ko
numuna getirildi . Bu tercih hem simgesel hem de iktisadi nedenlerden
kaynaklanyordu . Egemenliin en temel simgesi olan tek bir alnn sikke ile
Osmanllar, Balkanlar'dan Msr'a ve Kuzeybat Afrika'ya kadar tm im
paratorluu birletirmi oluyorlard. Sultaninin arl ve ayan, lkeler
aras ticarette temel deme arac olan Venedik dkasmnkine eitlenmiti .
Osmanllar sultaninin nerede baslaca, nerede baslmayaca konusunda
byk duyarllk gsterdiler, her blgenin hukuki statsn dikkate ald
lar. Bu nedenle , Balkanlar ve Anadolu'nun yansra Msr, Tunus ve Ceza
yir'de sultani dzenli olarak baslrken, zerk Eflak ve Bodan prenslikle
rinde hibir zaman baslmamtr. zerk Knm hanlan da kendi adianna
gm sikke bastrabildikleri halde, Knm'da ne hanlar adna ne de Os
nanllar adna altn sikke darp edilmitir.

Gnlk ilemlerde ve bir lde uzun mesafeli ticarette kullanlan g

m sikkelerde ise, merkezi devlet yeni fethedilen blgelerde ufak tefek
deiikliklerle de olsa varolan para birimleriyle yaamay tercih etti . Bu
tercihin ardndaki en nemli neden, iktisadi sorunlara ve buna bal ola
rak toplumsal dalgalanmalara yol amamakt. Ayrca, merkezi devletin im
paratorluk leinde tm gm sikkeleri birletirecek mali, idari ve ikti
sadi gcnn olup olmad da belli deildi. Yeni fethedilen topraklarda
baslan gm sikkelerin zerine Osmanl padiahnn ad e k endi, ancak
sikkelerin grnmlerinde, standartlannda ve isimlerinde nemli deiik
likler yaplmad. Bakr sikkelerde de eski trlerin retimi srdrld .
Bylece merkezi devlet genileyen imparatorlukta yeni bir para dzeni
kurma iine olduka esnek ve pragmatik bir biimde yaklam oluyordu.
Aslnda bu yaklam, Osmanllarn dier idari konulardaki uygulamalarna
ok benzemektedir. rnein, Osmanl ynetimi tirnar dzenini de fethe
dilen tm blgelerde uygulamaya kalkmamt. Dou Anadolu, Badat,
Basra, Msr, Yemen, Etlak, Bodan, Grcistan ve Kuzeybat Afrika gibi
daha uzak ve merkezden olduka esnek biimde ynetilen blgelerde,
Osmanllar vergi toplamaya nem vermekle birlikte, varolan toprak d
zenlerine ancak snrl biimlerde mdahale etmilerdir. Bu eyaJetlerde
hazrlanan kanunnameler iin de ayn eyler sylenebilir. Bu kanunname
ler Osmanl uygulamalarn tmyle yerletirmek yerine, Osmanl kurum
laryla Osmanl ncesi uygulamalan birletirmekteydi. l Bylece, parasal ve
dier konularda imparatorluk iinde ortaya merkezin denetimin farkl d
zeylerde gerekletii alanlar kmaktayd . Merkeze en yakn ve merkez
den en sk denetlenebilen blgelerdeki kurumlar stanbul blgesindeki
kurumlara ok yaknd . Ancak bakentten uzaklatka, kurumlar ve idari
uygulamalar deimekte, merkez ile yerel yaplar ve gler arasndaki de
ien dengeleri yanstmaktayd .
Bu blmde 1 6 . ve 1 7 . yzyllarda Balkanlar ve Krm'dan Suriye'ye,
Msr, Irak, Yemen, Trablus, Tunus ve Cezayir'e kadar imparatorluun
farkl blgelerindeki para birimleri ve parasal uygulamalar incelenecektir.
Bu karmak tablonun ayrntl olarak ortaya karlmasndan sonra, geni
imparatorluktaki para dzeninin yapsn ve mantn ilk kez olarak tart
mak ve yorumlamak mmkn olacaktr.
BALKAN LAR

Bat-Orta Anadolu ve stanbul blgesiyle birlikte Balkanlar, Osmanl

para dzeninin merkezini oluturuyordu. Gm ake bu blgede hem
. L. Borkon, Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Temelleri, Kanunnameler, Ci lt 1;
A. Akgndz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlil/eri, 8 ci lt.

ve

98

temel hesap birimi, hem de en nde gelen mbadele aracyd. Byk i

lemlerde ve servet saklamak amacyla sultaninin yansra Avrupa'nn altn
sikkeleri de kullanlmaktayd . Osmanl sikkeleri zerinde 1 8 . yzyln or
talarna kadar Kastantiniye olarak anlan bakentteki darphane de, bu bl
genin ve imparatorluun en byk darphanesiydi.
1 5 . yzyln sonlanna kadar gm ake reten darphanelerin saylan
snrl kald. Sultan I l . Bayezid'in otuz bir yllk saltanat ( 148 1 - 1 5 1 2 ) s
rasnda, ake reten toplam 14 darphaneden 6's Balkanlar'da, biri ba
kentte, dierleri de Anadolu'dayd .2 Ayrca Kastantiniye ve Serez darpha
neleri sultani de retmekteydi . Balkanlar'daki darphanelerin says 1 6 .
yzylda, zellikle de Kanuni'nin saltanat ( 1 520- 1 566) srasnda nemli
artlar gsterdikten sonra, I l . Selim ve III. Murad'n saltanatlan srasnda
( 1 566- 1 59 5 ) dorua ulat. Bu otuz yllk dnemde, yaklak l 4' Bal
kanlar ve Ege adalannda olmak zere, 35 'ten fazla darphanede ake re
tildii bilinmektedir. Balkanlar'daki Osmanl darphaneleri Tuna'nn g
neyinde yer almakta, batda ise Bosna'da Banya Luka'ya kadar uzanmak
taydlar. Ayn yllarda Balkanlar ve Anadolu'da 9 darphanede sultani ba
slmaktayd3 ( bkz. Harita) .
Balkanlar'da e n fazla sikke reten darphaneler, daha nceki dnemler
de olduu gibi, Makedonya ve Srbistan'daki gm madenieri evresin
de kurulanlard.4 Anadolu'da ise gm madenierine yakn tek darphane
Gmhane yaknlanndaki Canca'yd . Bu durumda gm sikkelerin b
yk bir ksmnn Balkanlar ve stanbul'da retildikten sonra u veya bu
biimde Anadolu'ya aktanld anlalmaktadr. Bakr sikkeler ise tam ter
sine, byk ounlukla Anadolu'da retilip Balkanlar'a gnderilmektey
di . S 1 6 . yzylda Balkanlar ve Anadolu'da en fazla tedavl eden yabanc
sikke Venedik dkasyd . Yzyln ikinci yarsnda groschen ya da guru
olarak adlandrlan, gmten retilmi byk Avrupa sikkeleri, zellikle
2
3

4
5

Bunlar Edirne, Gel i bolu, skp, Novar, Kratova ve Serez'di .

Banyo Luka darphanesi nde 566- 595 aras nda ake reti lmedi:Ji iin, Harita'da
yer almamaktadr. Bkz. M. Erreten, "Osmanl Akeleri Darp Yerleri ", Trk Nmiz
matik Dernei Blten 7 ( 985), s. 4- 5; A. Schaendl i nger, Osmanische Numisma
tik, s. 93- 06; Sultan, Coins of the Ottoman Empire, c. , s. 9 - 35; R. Kocaer, Os
man l Altn Paralar, Gzel Sanatlar Matbaas , Istanbu l , 967, s. 58-93; ve S. Srec
kovic, Osmanlijski Novac Kovan na tlu Jugoslavije (Yugoslavya' daki Darphaneler
de Bas lan Osmanl Sikkeleri), Belgrad, 987, s. 5-92; S. Rizaj , "Counterfeit Money
on the Balkan Pen i nsula from the XVth to the XVII Century, Balcanica ( 970), s .
7 -79.
Balkanlardaki gm madenieri iin, bkz. Blm 2, s. 4 -43.
Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s . 98; ve Sreckovic, Osmanlijski, s. 5-92.

(
r

- .,

1
>

.,.

. .- - - - "

eBelpwl A. Ak
eSdmia A. Ak

'-

- ., - 1

_ ..,

.O.Z

eltcnl $

v. -,_.

A, Ak,

eCanca
.aAk AMiyl A. Ak, P, $
Ak.
eMtlldll
A, Ak e'Jlb Ak
sm.
Ak
eAiid (l)iyllD)
Abrl Ak
A. Ak. P. $
........ Ak

HIIep
A, Ak, P,

......
.... A.

am
A, Ak, P,
A :Ai S.i
Ak : ,..
p : Pia

:IIi

N :Nai

a..: A. P
Harita: II. Selim Pe III. Murad Dnemlerinde Sikle reten Osmanl Darphaneleri, 1566-1595.
Not : Eldeki nmizmtik Peri/erin kesin olmmtm nedeniyle, bu listede birkllf eksik olabilir.
Kynllklar : Erreten, "Osmllnl Altfe/eri Darp Yerleri " pe Schendlinger, Osmnische Numismatik,

s.

101-104.

de Hollanda'nn aslanl taleriyle spanya'nn sekiz reallik paras, Balkan

lar ve Anadolu'da tedavl etmeye balad.6
Osmanllar 1 6 . ve 1 7. yzyllarda Macaristan'da altn sultani basma
dlar. Bunun bir nedeni, Macaristan'n dier blgelerinde zengin altn
yataklannn bulunmasna ve ortaan sonlanndan itibaren bu yataklarn
Avrupa'nn gereksiniminin nemli bir blmn karlam ol :n asna
karn, Osmanllarn denetimindeki blgede altn va gm yataklannn
bulunmamasyd. Kazlar srasnda veya baka vesilelerle toplu biimde
bulunan eski sikkelerden salanan bilgiler, Balkanlar'da baslan ake ve
sultanilerio snrl milktarlarda da olsa Macaristan'da tedavl ettiklerini
gsteriyor. Macaristan'da dolaan akelerin nemli bir kayna, devlete
mal satan tccarlara ve zellikle askerlere devletin yapt demelerdi .
Osmanl Macaristan 'nda tm vergiler ake zerinden ifade edilmektey
di . Ancak Macaristan'da akeden daha yaygn olarak komu devletlerin
sikkeleri, en nemli olarak da bamsz Macaristan prensliklerinin gm
ve altn sikkeleri, Habsburglann kk gm groat, zweir ve fenikleri,
Polanya'nn yanm groatlk kk gm sikkeleri ve 1 6 . yzyln ikinci
yarsndan itibaren giderek artan miktarlarda Hollanda talerleri dola
maktayd. Bir baka deyile, en azndan devleti ilgilendiren ilemlerde ak
e hesap birimi ilevini grrken, vergiler dahil demelerin ve gnlk
al verilerin byk bir blm komu lkelerin sikkeleriyle yaplmak
tayd.?
Tuna boyundaki Eflak ve Badan prenslikleri ise hibir zaman tam
olarak Osmanl devletine dahil olmadlar, dzenli vergi vererek baml
statlerini korudular, i ilerinde ounlukla bamsz kaldlar. Tirnar ve
dier Osmanl kurumlarn hi benimsemediler.s Para konulanndaki uy
gulamalar da Eflak ve Badan'n zel statlerini yanstmaktadr. Osman
llar bu prensliklerde sikke bastrmamlardr. Buna kout olarak, yerel
prensierin Eflak'ta hibir zaman, Badan'da ise ancak istisnai olarak sikke
bastrm olmalar, hem bu prensiikierin zerklii hem de bu zerkliin
snrlar hakknda nemli ipular vermektedir.
6

S. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354- 1 804, U n i vers ity of
Washi ngton Press, Seottle, 1 977, s. 72- 1 1 0.
1. Gedo i , "Turkish Coins in Hungory in the 1 6th and 1 7th Centuries", Trk Nmiz
matik Dernei'nin 20. Ylmda lbrahim Artuk 'a Armaan ii nde, Trk Nmizmotik
Derne)i Yaynlar, Istanbul, s. 1 02- 1 1 9; S. E lemer, Trk Penzek a Hodoltsag Kori
(Macariston'do Tedovl Eden Trk Sikkeleri), Mogyarorszagon, Budapete, 1 986; ve
V. Zi monyi, Economy and Society in Sixteenth and Seventeenth Century Hungary
( 1 526- 1 650), Akodemici Kiado, Budapete, 1 987, s. 1 7-27.
Sugar, Southeastern Europe, s. 1 1 3- 1 26.

1 6 . yzylda Eflak'ta ake en nde gelen para birimiydi. Ancak Ba

dan'daki konumu bu kadar gl deildi . Son yzyl iinde definelerden
elde edilen nmizmatik bulgular, Balkanlar ve stanbul'da darbedilen ak
elerin, bu prensliklerde Macaristan'da olduundan ok daha yaygn te
davl ettiini ortaya koyuyor. Eflak'ta tarihleri 1 580 veya daha ncesine
balanabilen definelerde bulunan sikkelerin toplam deerlerinin yzde
86'sn, ake ve sultaniler oluturuyor. Ancak, bu oran yzyln son yirmi
ylnda hzla yzde 38'e gerilemitir. Badan'da ise ayn paylar yzde 26
ve yzde 7 ile ok daha dk dzeylerde kalmaktadr. Bir baka deyile,
daha kuzeydeki bu prenslikte akenin kullanm daha snrl kalmtr. Her
iki prenslikte de dier sikkeler arasnda Macar sikkeleri ve yzyln sonla
nndan itibaren de Bat ve Orta Avrupa'nn byk gm sikkeleri en n
de gelmekteydi . Aynca, yzyln sonlannda Badan'da Polanya'nn yann
groatlan nemli yer tutuyordu. Altn sikkelerin toplam iindeki pay ise
snrlyd .9
Yzyln sanianna doru yaanan bir ilgin gelime, Tuna prenslikle
riyle stanbul arasndaki, daha genel olarak da imparatorluk leindeki
parasal akmiann nitelii hakk n da bize nemli bilgiler salyor. Osmanl
ynetimi 1 578 - 1 590 arasnda ran'a kar giriilen sava srasnda o blgede dolaan ve ahi olarak adlandrlan Osmanl sikkelerinden byk
miktarlarda basmlard . Devletin uygulad resmi kurlarda ahinin deeri gm ieriinden daha yukanda tutulduu iin, resmi deeri iiri len bu sikkeler stanbul'a ulam ve devlet tarafindan 1 580'lerde Eflak
ve Badan'n stanbul'a yaptklan ihracatn denmesinde kullanlmt .
Ancak prenslikler yllk vergi demeleri srasnda sikkeleri stanbul'a geri
gnderdiler. Merkezi devlet de ahileri bir baka demede kullanarak iade etti. Prenslikler ile stanbul arasndaki ahi trafii, bu sikkelerin kulla
nmnn merkezi devlet tarafindan yasaklanmasna kadar srd . l O
1 6 . ve 1 7 . yzyllarda stanbul'a gnderilen yllk vergiler, bu iki
prenslikten danya yaplan en nemli demelerdi. Bu demeler genellik
le prensiikierin d ticaret fazlalanyla dengelenmekteydi . Yllk vergiler 1 5 .
yzyln sanianna kadar her prenslik iin 1 0 .000 dkann altnda kalmt.
B. Murgescu, Circulatia Monetara in Tarile Romane in Secolul al XVI-/eo, Colectica
Bibl ioteca Banc i i Nationale, Bkre, 1 996, s. 69-20 1 ; ve M. Maxim, considerati ons
sur la Circulation Monetai re dans les pays Roumains et I'Empire Otto man dans la
seconde moitie du XV le Siecle, Revue des Etudes du Sud-est Europeen 13 ( 1 975). s.
407- 1 5.
10 M. Maxim, o Lupta Monetara In See . Al XVI-Lea: Padiahi Contra Aspru, Cerce
tari Numismatice, 5 ( 1 983), s. 1 29- 1 52; ve B . Murgescu, The Shahis i n Wallachia,
Revue des Etudes du Sud-est Europeen 32 ( 1 994), s. 1 -8.

Ancak Eflak'n yapt yllk demeler 6 . yzyln ortalannda 50.000 d

kay, yzyln sonlannda ise OO.OOO dkay at . Bodan iin de ylda or
talama 3 5 . 000 dkaya ulat. Ayrca, prenslikler her yl merkezi devlet ta
rafindan saptanan fiyatlar zerinden, stanbul'a eitli gda maddeleri ve
hammadde gndermekteydiler. Bu mallar bakentin, ordunun ve sarayn
iaesinde nemli bir yer tutmaktayd. l l
Balkanlar'daki para veya deme aklann n en nemli kaynaklanndan
biri de askeri seferlerdi . Ordunun iaesi bir blm ayni, bir blm de
nakit olarak toplanan olaan ve olaanst vergilerle salanmaktayd . 1 6 .
yzylda bykl sk sk 00 bin askeri geen ordu, gereksinimlerinin
bir blmn de satn almaktayd. Bu amala stanbul'daki merkezi hazi
neden byk miktarlar gnderilirdi. Aynca askerler sefer srasnda olaan
maalann almaya devam ederlerdi. Seferler uzaynca stanbul'dan gnde
rilen miktar da bymekteydi. Bir askeri seferde harcanan para ounluk
la milyonlarca altn dkay bulmaktayd.
Caroline Finkel 6 . yzyln sonunda Macaristan'da Habsburg'lara
kar giriilen bir uzun sava srasnda Osmarllann yaptklan harcamalan
ayrntl olarak incelemitir. Bu hesaplardan merkezi hazinenin Temmuz
599'da balayan l l aylk sre iinde toplam olarak 380 milyon ake ya
da 3 ,2 milyon dka, Temmuz 602'de balayan iki yllk sre iinde de
toplam olarak 3 O milyon ake ya da 2,5 milyon dka demek zorunda
kald anlalmaktadr. Bu harcamalann yaklak yzde 70'i askerlere ma
a ( mevacip ) olarak denmi ri. Devletin kaytlar toplam harcamalarn
yzde 67'sinin altn sikkelerle, yzde 2 3 'nn akeyle, yaklak yzde
O'unun da byk Avrupa gurularyla yapldn gsteriyor. l2
MISI R'IN PARASI

Msr 5 . yzylda birok parasal glkle kar karya kalmt. En

yaygn kullanlan sikke, ilk kez yzyl balannda sultan Melik'l-Mey
yed E-eyh Mahmudi tarafindan piyasaya srlen gm yanm dirhem
di . Bu sikke zaman iinde meyyedi ya da medin, n.if(yarm) ftdda veya
kt'a (Arapa'da para) diye adiandnimaya baland. 6 . yzyln bala
rnda bu yanm dirhemler yaklak ,2 gram arlndayd. Ancak gm
sikkeler sk sk piyasalardan kaybolduu iin, medin sadece bir hesap biri
mi konumuna dmt . Yerel ekonomide gnlk ilemler iin bakr sik
keler kullanlmaktayd . l 3 Dier Akdeniz ve Avrupa devletlerinin uygula11

Sugar, Southeastern Europe,

s.

22- 26.

12 C . F i nkel, The Administration of Worfore: The ONoman Militory Compoigns in

Hungory, 1593- 1606, VWG, Viyana, 988,

s.

269-283.

malarn yakndan izleyen Memluk devleti, 1425 ylndan itibaren Vene

dik dkas standartlannda ve qreft ad verilen bir altn sikke bastrmaya
balad. Erefi ksa zamanda Msr'da nde gelen altn sikke olarak dka
nn yerini ald ve bu konumunu l 5 1 7'de Msr'n Osmanllar tarafindan
fethine kadar korudu. l4
Osmanl ynetimi fetihten hemen sonra, birka deiiklikle birlikte,
gm medinieri tekrar basmaya balad. Deiiklikler arasnda sikkenin
zerindeki darphane adnn Kahire'den Msr'a evrilmesi de yer alyordu.
524 tarihli Msr kanunnamesinden itibaren Osmanl kaynaklan medini
para anlamna gelen pare diye adlandrmaya baladlar. 1 5 Medin ya da
para, 8 . yzyln sonlanna kadar Msr'da hem temel hesap birimi hem
de gnlk ilemlerde en fazla kullanlan sikke zelliini korudu. Kahire
darphanesi de Kavalal Mehmed Ali Paa'nn 8 34'teki para reformuna
kadar bu gm sikkeleri basnay srdrd .
Parann standartlan Osmanl dneminde ilk kez 524 tarihli Msr ka
nunnamesinde belirlenmiti . Buna gre 00 dirhem yzde 84 saf gm
ten 2 5 0 para baslacakt. I 6 Bylece ilk paralann ayn dnemdeki akeler
den yzde 50 fazlasyla, ,075 gram saf gm ierdii anlalmaktadr.
Ake ile para arasnda 58 5 -86 taiine kadar geerli kalan ,5 : oranndaki kur, iki sikkenin saf gm ieriklerini yanstmaktadr. l7
Parann arl ve ayar 6 . yzyl boyunca dalgalanmalar gsterdi.
Ancak gm ieriindeki d, akeninkine kyasla daha snrl kald.
Bunun en nemli nedeni , stanbul'da ake 5 8 5 - 8 6 ylnda yzde 44
orannda bir taie urarken, parann gm ieriinin istikrarl kalabil
mesidir. s Nmizmatik koleksiyonlardaki sikkelerin arlklarn inceleye1 3 Osmanl dnemi nde Msr'n para tarih i zeri ne yap lan al malar ok azdr. Oysa

14

s
6
17

18

Memluk dnemi para tarihi zeri ne olduka geni bir l iteratr bulunmaktadr. Bkz.
Blm 2, dipnot 8'de veri len kaynaklar.
S. Spufford, Money in Medievol Europe, Ek 1. Kkenieri Sultan el-Eref Barsbay'a ka
dar gitmesi ne karn, kimi Osmanl belgeleri erefiyi Kay tbay altn olarak anmak
tadr. Bkz. Barkan, Zirai Ekonomi, "Kuds Kanunnamesi " , s. 2 7-2 9; Bacharach,
Monetary Movements, s. 7 1 .
Barkan, Zirai Ekonomi , s. 386.
Age; ayrca bkz. bu kitab n sonunda Ek , metin vii i .
6. yzy l n balarndaki Osmanl hazine kaytlarnda 2 : ' l i k kur defjeri de kul lan l
mtr. Ancak, 6. yzy l n sonlarna kadar para ve akeni n dka karsndaki kur
de!)erleri, ikisi aras nda ,5 : ' l i k apraz kura iaret etmektedir. Bkz. Tablo 6. .
Fernand Braudel , Hammer'e dayanarak 560'1arn ortalarnda Kahi re'de yzde 30
orannda bir ta!)i yapld!)n sylemektedi r. Ancak, e l i mizdeki sikkelerin a!)rl kla
rna, darphane kaytlarna ve parann kur defjerlerine i l ikin veri ler bu gr do!)ru
lamyor. F. Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of
Philip ll, c. , W i l l iam Col l ins Sons, Londra, 972, s. 539.

103

TABLO 6. 1 : MISIR'IN PARA VEYA MEDIN'I. 1 524-1 688

Dka karsndaki

Sikkelerin
Ortalama

Yaklak Saf Gm

Arl

Ayan

Yllar

Gram

Yzde

1 5 24

1 ,22

Gram

kurlarna bakarak

Karsnda
erii
Para/Ake Kur Deeri

Para/Ake

1 ,0 5

1 ,6

40

1 ,05

70

0,73

1 ,1

41

1 ,5

43

1 ,5

80?

2,0

90

2,8

1 5 82

1 04

Kuru
1 ,5

70

1552
1 5 64

84

erii

Saf Gm Ven. Dkas

1 605

0,95

1618

0,93

1 622

0,85

1 630

0,85

1 64 1

0,85

70?

0,6

2,1

1650

0,85

70?

0,6

2,6

1 670

0,85

70?

0,6

2,9

1 680

0,77

75

0,58

2,8

1 68 5

0,77

70

0,54

2,6

105

2,9

1 68 8

0,74

70

0,52

2,5

105

2,9

(resmi)

Notlar:
I - Bu tabloda sunulan parann gm ieriine ilikin veriler, yasal standartlan yanst
maktadr. Ancak, dolamdaki Msr sikkeleri genellikle yasal standartlardan daha az gm
ieriyorlard.
2- Stun 4'te para ile akenin ierdikleri gm miktarlannn oran verilmektedir. Ake
nin ierdii gm miktanna ilikin veriler Tablo 4 . 1 ve 8 . 2 'den alnmtr.
3- Elimizdeki verilerde bulunan boluklara karn , 2 ve 3. stunlarda sunulan veriler
Femand Braudel'in Hammer'e dayanarak 566 ylnda Msr'da yzde 30 orannda bir ta
i yapld iddiasnn doru olmadn gstermektedir ( Braudel, Mediterranean World,
Cilt , s. 5 39 ) . Yukandaki diziler 585-86 tarihinde stanbul'da yaplan taiin orta ve
uzun vadede Msr parasnn gm ieriini etkilemediini gstermektedir.
4- 6. Stundaki deerler stanbul akesinin dka karsndaki kur deerini parann dka
karsndaki kur deerine blerek bulunmutur. Akenin dka karsndaki kur deerleri
Tablo 4.2 ve 8 . 3'ten alnmtr.
5- Msr parasnn 1 8 . ve 9 . yzyllardaki durumu iin bkz. Blm ll 'de Tablo l l . I .
Kaynaklar: Lachman, "A Hoard of Medins" ve "The M edin"; Raymond, Artisans et
Commercants, cilt 1 , s. 34- 36; aynca Sahilliolu, Osmanl Para Tarihi zerine Bir Dene
me, s. 84-88 ve "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri " ,
Ek'teki tablolar; Hansen, "An Economic Model" , s. 5 1 3; v e Shaw, Financial a n d Ad
ministrative.

rek yapnmz hesaplamalar, stanbul'daki tai sonrasnda Kahire'deki

parann gm ieriinin fazla deimediini gstermektedir ( bkz. Tablo
6 . 1 ). Bir gre gre bunun nedeni Kahire'deki yenierilerin taie kar
baaryla direnebilmeleriydi . Nitekim kimi tarihiler, yaklak 1 5 86'da Ka
hire'de de byk bir taie bavurulduunu, ancak yenierilerin ayaklan
mas zerine parann eski standardna geri dnldn belirtirler. 9
Nitekim, 1 7. yzyln balannda parann arl daha nceki dnem
lerk karlanrldnda byk bir farkllk gstermiyordu; yaklak 0 ,9
gram kadard. Ancak bu sikkelerin ayarlar hakknda fazla bir bilgimiz
yoktur, bu bakmdan saf gm ieriklerini tam olarak saptamak mm
kn deildir.o Para ile ake arasndaki kur deerinin 1 58 5 -86 taiinden
sonra deitiini de biliyoruz. Akenin gm ieriinin bu dnemde
gsterdii byk dalgalanmalar nedeniyle, iki sikke arasndaki kur deeri
de bir hayli dalgalandktan sonra, 1 640 ylnda ake eit bir para dze
yinde sabitlendi . 1 7 . yzyln ilk yarsnda stanbul'da, Anadolu ve Suri
ye'de darbedilmeye balanan paralar d a akenin kan gm iermek
teydi .2 l Bakr sikkelere gelince, Osmanl ynetimi Msr'n fethinden he
men sonra, fulus diye anlan bu sikkeleri de retmeye balamtr22 ( bkz.
Resim 1 0 , l l , 1 2 ve 1 4 ) .
1 9 H . Sahi l l io!llu, "Kuru lutan XVI I . Asr n Sonlarna Kadar, s. 88. B i r zel yazmada

tarihi Abd lkerim Refik bana lbn Ebi 's-Srur adl yerel bir vakanvi s i n parann
1 584'te yzde S O orannda ta!li edi ldi!lini ve askerleri n buna tepki olarak ayaklan
d!ln bel i rtt i !lini aktard . Andre Raymond da 1 586'da maalar nn satn a l m gc
nn azalmas nedeniyle yenieri leri n ayakland!ln yazmaktadr. A. Raymond, "Les
provinces Arabes (XVIe sikle-XV I I Ie siecle)", R. Mantran (ed.), Histoire de L 'Empi
re Ottoman ii nde, Fayard, Li l le, 1 989, s. 398.
20 S. Lachman, "A Hoard of Medins, The Numismatic Circular 85 ( 1 977), s. 425 ve
482-484; S. Lachman, "The Med in", Numismatic International Bul/etin, 1 3 ( 1 979), s.
54-57; D. N . Norman, R. ei-Nabarawy ve J . L. Bacharach, Catalog of the lslamic Co
ins, Glass Weights, Dies and Medals in the Egyptian National Library of Cairo, Un
dene Publ ications, Mal i bu, Cal ifornia, 1 982, s. 1 1 9- 1 24; ayrca Schaendl i nger, Os
manische Numismatik, s. 73.
21 1 7. yzy lda medin ya da para iin bkz. A. Raymond, Artisans et Commerants au
Caire au XV/lle Siec/e, 2 ci lt, lnstitut Franai s de Damas, am, 1 973-74, c. 1 , Blm
1 . 1 7. yzy lda Osmanl hazine kaytlarnda Msr'dan gelen byk miktarlar iin ke
se-i Msri adyla yeni bir hesap birimi kullan l maya baland . Kese-i Msri, 25.000
paraya eit kabul edi l iyordu. Kese deyimi imparatorlu!lun di!ler blgeleri ndeki ake
ler iin de kullanlmaktayd . Kese-i Rumi 50.000 akeye eit kabu l edi l iyordu. Kese-i
Msri i se, ake i l e para arasndaki kur de!leri ne bak l makszn, 60.000 akeye eitti .
22 G. Oman, "Remarques sur la Premiere Monnaie Ottomane en Cuivre Frappee au Ca
i re en l 'an 926! 1 520", Journal of the Economic and Social History of the Orient 9
( 1 966), s. 297-302; ve A. Berman, "The Beginning of Ottoman Coi nage in Egypt,
The Numismatic Circular 83 ( 1 975), s. 1 50- 1 52.

105

1 06

Salra'nn gneyinde, douda bugnk Sudan'dan batda Senegal'e

kadar uzanan ve Arap corafyaclann Tekrur olarak adlandrdklan blge
den Msr'a yzyllar boyunca altn akmt . 1 5 . yzylda da kervanlar ve
ticaret yoluyla Msr'a ulaan byk miktarlarda altn, Memluklann erefi
retimini desteklemiti.23 Gneyden altn aknn srmesi sayesinde Ka
hire, 1 6 . yzylda Osmanl mparatorluu'nun en nemli altn sikke mer
kezlerinden biri oldu . Msr'da darp edilen Osmanl altnlan dier kent
lerde retilen altn sikkelerle esas olarak ayn standart ve grnmdeydi
ler, ancak bunlar ferift olarak adlandnlyorlard. Hem Memluklar hem de
Osmanllar Akdeniz evresinde geerli olan altn sikke standartlann izle
dikleri iin, erefilerle erifllerin altn ierikleri birbirlerine eitti . 1 6 . yz
yln byk bir blmnde Kahire'de darbedilen erifilerle imparatorlu
un dier blgelerinde darbedilen sultanilerin kur deerleri birbirlerine
eit kald24 ( bkz. Resim 2 1 ) .
Kahire'de darbedilen altn sikkelerin imparatorluun dier blgelerine
yaylmasnn bir yolu da Msr'dan stanbul'daki merkezi hazineye her yl
gnderilen demeydi . Msr'dan bakente her yl gnderilen eker, pirin,
kahve gibi temel gda mallannn yansra, irsaliye-i hazine ad verilen b
yk bir nakit deme yaplmaktayd . 1 6 . yzylda bu deme 400-500 bin
altn kadard. 40 para eit bir sultani olan kur deeri zerinden hesap
edildiinde, bu miktar 16 ile 20 milyon para arasnda deimekteydi . 1 6 .
yzyln ltleriyle bakldnda bu olduka byk bir miktard ve impa
ratorluun gcnn doruunda olduu dnemde bile , merkezi hazine
nin yllk gelirlerine nemli bir katk anlamna geliyordu .s Stanford Shaw
irsaliye-i hazinenin en erken aamalann yle anlatmaktadr:
Osmanl ynetiminin ilk yllannda yllk demeler 500.000 alnn olarak belir
lenmiti . Hsrev Paa'nn Msr'a vali atanmasndan sonra, bu miktar kendi ta
lebi zerine ylda 700.000 alnna ya da 28 milyon paraya kanld. 1 5 35-36 y
lnda paa stanbul'a bir milyon altn aan bir miktar gnderdi. Ancak bu de
me stanbul'a ulanca, padiah ( Kanuni) miktann ok fazla olduunu ve yok23 Spufford, Money and /ts Use, s. 367-369; T. Walz, "Gold and Si lver Exchanges bet
ween Egypt and Sudan, 1 6th- 1 8th Centuries, J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in
the Later Medieval and Early Modem Worlds ii nde, s. 309-3 1 1 ; ve Bacharach, "Mo
netary Movements"; 1 524 tarih l i Msr kanunnamesi Takrur'dan altn geldiini be
l i rtmektedir.; bkz. Barkan, Zirai Ekonomi, s. 386.
24 1 6. yzy lda altn sikke reten dier darphaneler aras nda I stanbul i le Makedon
ya' daki Sidrekapsi en nde gel iyordu; bkz. Kocaer, Osmanl; ve N. Pere, Osmanl/ar
da Madeni Paralar, Dan Karde Matbaac l k, I stanbul , 1 968.
25 S. J . Show, The Financial and Administrative Development of Ottoman Egypt, 1 5 1 71 798, Pri nceton University Press, 1 962, s. 283-3 1 2.

sullardan zorla alnm olduunu syleyerek kabul etmedi. Hsrev Paa de

melere verdii nemi gstererek padiah erkilernek istemiti ve yannnda bu
miktan Msr'n snr blgelerindeki zel gayretleri sayesinde topladin belirt
ti. Ancak padiah, toplanan paralann sadece stanbul, Mekke ve Medine'deki
Mslmanlara su getirmek iin kullanlabileceini, o tarihten sonra da irsaliye-i
hazinenin ylda 500.000 alundan fazla olmamas gerektiini buyurdu .26

Altn Msr'dan stanbul'a akarken gm ise Msr'n o yndeki tica

ret fazlalan nedeniyle Avrupa'dan Msr'a gelmekteydi. Ancak imparator
luun dier blgelerinde olduu gibi Msr'da da ticarette douya kar
verilen aklar nedeniyle, gm douya, Hint Okyanusu'na doru yolu
na devam ediyordu.
demelerin ve deerli maden aknn bu genel eilimleri 1 7. yzylda
byk lde deiti . rsaliye-i hazine stanbul'a gm olarak gnderil
meye baland. Bu deiiklik Msr'a gneyden akan altnn 1 6 . yzyln
sonlanndan itibaren, belki de daha nceden yavalarln gsteriyor. Da
ha sonralar stanbul'un Kahire zerindeki denetimi kaybolunca ve Kahi
re'nin gelirleri siyasal ve idari nedenlerle azalmaya balaynca, pek ok yl
bakente hibir deme gnderilemedi.27 Kahire'de baslan altn sikkeler
de ancak 1 7 . yzyln sonlarnda ve 1 8 . yzyln balannda stanbul' da
tekrar nem kazand . Bu gelime, gneyden altn aknn o tarihlerde
tekrar g kazandna iaret etmektedir.28
Msr'da yabanc sikkeler yaygn olarak kullanlmaktayd. Yerel olarak
bunduk veya f&rift bunduk ad verilen Venedik dkas, 1 6. yzyln sonla
rna kadar en nemli yabanc sikke konumundayd . 1 7 . yzylda ise en
nde gelen Avrupa sikkeleri riyal guru olarak bilinen spanya'nn sekiz
reallik parasyla Hollanda'nn aslanl taleriydi . Bu ikinci sikkeye aslanl
guru veya sikkenin zerindeki aslan kpee benzetildii iin ebu kelb ad
da verilmiti ! 29 ( bkz. Resim 2 3 ve 24) .
Para ya da medin ile altn erifiler sadece Msr'da tedavl etmiyordu.
1 6 . ve 1 7. yzyllarda para Suriye ve Filistin'den Dou Anadolu, Irak,
Yemen, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir'e kadar uzanan geni bir corafYa
iinde ok sayda darphanede retilmekteydi . Kahire'den sonra am, Ha
lep ve Amid ( Diyarbakr) en fazla para reten darphanelcrdi .30 Suriye, Fi26 Sh ow , The Financial, s. 284.
Il Age., s. 284-287.
28 Bkz. Blm l l , s. 1 88- 1 92.
'19 S. Masson, Le Commerce Franais dans le Levant au XVI/e Sikle, Paris, 1 986, s.
492-497.
30 Eksik ama olduka iyi b i r l i ste iin bkz. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s .
96- 1 1 5.

1 07

os

listin ve daha snrl olarak Gneydou Anadolu ile Irak'ta, para dier g
m Osmanl sikkeleriyle birlikte tedavl etmekteydi. Bu blgelerde ake,
osmani olarak anlmaktayd . Nmizmatlar arasnda dirhem diye bilinen
ahi ise, Musul ve Badat'ta en fazla kullanlan Osmanl sikkesiydi .3 I 6 .
yzyln ikinci yansnda am, Halep ve Diyarbakr darphaneleri b u g
m sikkeyi de retmekteydiler. Bu blgede alnn sultaninin yansra bakr
mangrlar da kullanlmaktayd32 ( bkz. Harita ) . Tedavldeki Avrupa sik
keleri arasnda 6 . yzylda dka, 7 . yzylda da gm gurular en n
srada yer alyordu.33
zerinde bir hayli aranrma yaplm olan Filistin blgesi, tedavldeki
sikke trlerinin eitlilii asndan bize ilgin bir rnek sunmaktadr. Ku
ds kenti mahkeme kaytianna gre, Osmanl dneminin ilk yllannda,
byk olaslkla daha nceki dnemden kalan kt'a-i halebiyye ( Halep par
as ), bu blgenin nde gelen hesap birimiydi. Ancak Msr paras zaman
iinde arln duyurmaya balad ve 560'lara kadar halebiyyeyi piyasa
lardan sildi .34 Yine ayn kaytlardan ake ya da osmaninin yzyln sonlan
na doru temel hesap birimi konumuna geldii, ancak gnlk ilemlerde
Kahire, am ve Halep'te baslan para ya da medinierin kullanld anlal
maktadr. Mahkeme kaytlan ve dier resmi belgelerde ake ile para arasndaki kur ounlukla 2'ye olarak verilmektedir.35 7 . yzylda Filis
tin'de en yaygn kullanlan Osmanl sikkesi para, medin veya kt'a-i ms31

ah i iin, bkz. oo!do s. l l 0- 1 1 4.

32 Mahkeme kaytlar Osmanl eyoletleri nde hangi sikkelerin tedovl ettijini ve bunlo

rn kur de!erleri ni belirlemek iin sk sk kullanl r. Ancak bu belgelerde bir hesap bi

rimi i le tedovl eden bir si kke oras ndaki fark bel irlemek g olduju iin, para tari
hi amacyla kullanrken ze l l ikle dikkatli olmak gerekir. rneji n 1 6. yzy lda Suriye
i le i lg i l i belgeleri n o!unlujundo, ake bir hesap birimi olarak gzkmekte, ancak
sikke olarak tedovl etmemektedir. 1 6. yzy l sonlarnda am'a i l ikin ayr nt lar iin
bkz. J . S. Poscuol , Damas d /o Fin du XV/e Sitkle, l nstitut Franai s de Domas, am,
1 983, s. 1 2 1 - 1 22.

33 Avrupa sikkeleri n i n 1 7. yzy lda ortan nemi iin, bkz. 8. ve 9. Blmler.

34 1 6. yzy l n i lk yarsnda Halep soncoj n n mahkeme ve vergi kaytlarnda do kt'a-i

ha/ebiyye ya da Halep akesi nden sz edi lmektedir. Bu hesap biriminin kuru genel
l ikle 2,5 Osmanl okesi olarak veri l mektedir. Bkz. M. L. Venzke, "The Sixteenth
Century Sanjaq of Aleppo: A Study of Provincial Toxotion, doktora tezi, Columbio
University ( 1 98 1 ), s. 385-388.
35 Ayn kaytlarda altn sultaninin 1 580'1ere kadarki de!eri 40 para veya 80 ake ola
rak veri lmektedir. Gm ieri!i asndan bok ld!ndo, akeni n F i l i stin'deki kur de
jeri nin dk oldu!u grlr. (Kr. Tablo 6. 1 ve 6.2); ayrca A. Cohen, Economic Life
in Ottoman Jerusalem, Cambridge University Press, 1 989, s. 48-53; ve A. Si nger, Pa
lestinian Peasants and Ottoman OHicia/s: Rurol Administration araund Sixteenth
Century Jerusalem, Cambridge University Press, 1 993, s. xvixvi i .

riyye ( Msr paras ) idi. 1 7 . yzyln ortalannda am 'da darbedildii anla

lan kt'a-i 1amiyye biraz daha kk bir sikkeydi ve parann drtte
deerindeydi. Ancak bu dnemde byk Avrupa sikkeleri, zellikle de
Hollanda taleri ve spanya'nn sekiz reallik paras giderek daha fazla
nem kazanyordu.36
Osmanllar Yemen 'i denetimleri altna aldktan sonra, burada da
s O'lardan 620'lere kadar sikke bastlar. Bu yzyllk srede en faal
darphaneler Zabid ve Sana'dayd. Yemen'de baslan Osmanl altn sikke
leri sultaninin standartlarn izlerken, gm sikke olarak en ok para, da
ha sonra ake ve standartlan tam saptanamayan dierleri retildi . Bu sik
kelerden byk bir blmnn gm ierikleri ok dk tutulduu
iin, standartlarn saptamak mmkn deildir. Sikkelerin sk sk tai
edilmesi Yemen'de siyasal istikrarszl krklemekte, Kahire'deki yne
timin askeri mdahalelerine davet karmaktayd. Yemen'de bakr sikkeler
de retilmekte ve kullanlmaktayd. Uzun mesafeli ticarette ise Hollanda
taleriyle spanyol sekiz reali en nde geliyordu37 ( bkz. Resim 3 ) .
Hicaz'daki Kutsal Yerler ile Hac, her yl Osmanl mparatorluu
iindeki en byk deme ve deerli maden akna neden olmaktayd.
Hac kervanlannn iaesi, yol zerindeki airetlere gvenlik iin yaplan
demeler kervanlara katlan ve saylan onbinlere, kimi yllarda da 1 00
bine ulaan hac adaynn yanlarnda tadklar fonlar her yl Msr, Suriye ve Anadolu 'dan Hicaz'a byk miktarlarda altn ve gm akna
yol amaktayd . Bunun yansra, stanbul ve Kahire'deki ynetimler ile
eitli resmi, yar-resmi ve zel vakflar, Mekke ve Medine'ye destek olmak zere her yl byk miktarlar gnderiyorlard . Bu konudaki bir a
lmasnda Suraiya Faroqhi, stanbul ve Kahire'den gnderilen devlet
kkenli fonlarn birbirlerine yakn olduunu ve 6. yzyl ile 7. yzyln ilk yarsnda bunlarn herbirinin her yl 5 0 bin ile 00 bin sultani
arasnda dalgalandn tahmin etmektedir. Ayrca, Anadolu'da kkl
bykl pek ok vakf ile Msr'daki en byk vakflardan bir blmnn yllk gelirleri Hicaz'a gnderilmekteydi . Bu kaynaklardan gnderilen miktarlar devletin stanbul ve Kahire'den gnderdii fonlara yaknd . Msr'dan gnderilen kaynaklann bir blm de ayni olarak, rnein hububat olarak yollanmaktayd . Bylece Faroqhi, kervanlardan
kaynaklanan deme ve deerli maden akna ek olarak stanbul, Ana 36 1 7. yzy lda Avrupa gm sikkeleri nin kur dellerleri iin bkz. bkz. Blm 8 , Tablo
8.3.
37 V. Poop, R. Pui n ve H . Wi lski, "Ottoman Coins of the Yemen", Trk Nmizmatik
Dernei'nin 20. Ylmda lbrahim Artuk 'a Arrnafjan ii nde, Trk Nmizmatik DerneOi
Yaynlar, Istanbul , 1 988, s. 25 1 -262; Album, A Checklist, s. 59.

109

dolu ve Msr'dan her yl yaklak 300 bin ile 400 bin sultani arasnda
bir miktarn Hicaz'a gnderildii sonucuna varmaktadr. Hicaz'da altn
tercih edildii iin, nakit miktarlar ounlukla altn sikke halinde gn
deriliyordu. 38
Geri bu miktarlar Balkanlar'daki askeri harcamalar kadar byk ol
mayabilir. Daha nce deindiimiz gibi, Balkanlar'daki sefer harca alan
askerlere yaplan demeler hari ylda 600 .000 altn, askerlere yaplan
demelerle birlikte iki, hatta 3 milyon altn bulmaktayd .39 Ancak o d
nemin dier herhangi bir ltyle yaklaldnda, Hicaz'a gnderilen
paralarn gerekten ok byk olduu grlmektedir. Resmi ve zel kay
naklardan Hicaz'a yollanan miktarlann bykl, hem devletin hem de
Osmanl toplumunun Kutsal Yerlere verdii nemin arpc bir gsterge
sini oluturmaktadr.
AH 1 BLGESI

no

1 5 . yzyln ikinci yarsnda Dou Anadolu'nun fethiyle birlikte, Os

manl devleti ilk kez ran ve Hindistan'daki byk gm sikke kullanma
geleneinin bir paras olan blgelere girmi oluyordu . Bat ve Orta Ana
dolu'da byk gm sikkeler, 14. yzylda lhanllann ayrlmalanndan
sonra kaybolmu ve Osmanllar da ok seyrek olarak 5 ve 10 akelik sik
keler bastrmlard . Oysa, Dou Anadolu , Irak ve ran'a komu dier
blgelerde byk gm sikkeler yaygn olarak retilmekte ve kullanl
maktayd . 40
1 5 . yzylda Dou Anadolu'daki Akkoyunlu devleti, kkenieri Timur
dnemine giden ve tamga ad verilen byk sikkeler bastrmt. Ayrca
yzyln sonlarnda, Timur'un olundan esinlenerek Jahruhi diye adland
rlan 4,7 gram arlnda byk gm sikkeler de piyasaya srlm38 Suraiya Faroqhi, Pilgrims and Sultans, The Hajj under the Ottomans 1 5 1 7- 1 683, I . B .

Tauris Pub l i shers, Londra-New York, 1 994, s. 74-9 1 , s. 1 58-68 [Trke basm: Hac
lar ve Sultan/ar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Istanbu l, 1 995]
39 1 599- 1 602 aras nda Avusturya'ya kar girii len savala i l g i l i harcama ve deme
aknn ayr nt lar iin bkz. yukarda s. 1 02.
40 Osman l lar' n 1 4. yzy l n balarnda Bat Anadolu'da kk gm sikkeleri benim
serierken ortaa!) Akdeniz si kke gelenekleri n i n etk i s i nde kaldklar, buna kar l k
Iran' o ve ona komu blgelerde kuzey H i ndistan i l e ticari ba!)lantlarn srdrlmesi
nedeniyle, byk sikkelerin ku l lan l masna devam edi ldi!)i ne srleb i l i r. Iran'daki
l l hanl lar 1 3. yzy l n sonlarna kadar Asya ile Avrupa ersndaki transit yol larn de
netleyerek bu iki blge aras ndaki etki leimin srmesi ni sa!) ladlar. Ancak, l lhan l
devletinin z lmesi nden sonra Akdeniz v e H i ndi stan para gelenekleri oras ndaki
i l i ki ler de kesi lmi oldu. Bkz. S. Grierson, Numismatics, Oxford University Press,
1 975, s. 24-29 ve 39-55.

t .4 1 1 6 . yzylda Safevi ran'nda da yaygn olarak kullamlan ve tamga,

ahi, mahmudi ya da fift fahi diye adlandrlan gm sikkeler de yaklak
4 gram arlndayd .42
Osmanllar 1 6 . yzyln balarnda Safevileri yenerek Dou Anadolu,
Gney Kafkaslar, Irak ve Mezopotamya'ya girdikten sonra, blgenin n
de gelen darphanelerinde altn sultaniler basmaya baladlar. Bir yandan
da blgenin byk gm sikke kullanma geleneini devam ettirmeye ka
rar verdiler. 1 5 5 5 'e kadar darbedilen Osmanl gm sikkeleri, Osmanl
hkmdarn ah olarak anmaktayd .43 Bu tarihten sonra ah szcden
vazgeildiyse de, Osmanllarn tm gayretlerine ramen yerel halk bu sik
keleri padifahi deil fahi olarak annaya devam etti . Oysa dnemin Os
manl belgelerinde bu gm sikkeler padiahi olarak anlmaktadr.44
B. Frogner, Social and Internal Economic Affoirs, S. Jockson ve L. Lockhort (ed.),
The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Sofavid Periods iinde,
Cambridge University Press, 1 993, s. 556-567. 5. yzy l Bursa mahkeme kaytlarn
don bu sikkeni n Bursa piyasalarnda dolot!) anlalmaktadr. lnolck, osmanl Ida
re, Sosyal ve Ekonomik Tari hiyle l i gi l i Belgeler; Soh i l l io!)lu, osmanl Para Tarih i
zerine Bir Deneme, s. 40- 48 . Ayrca, 6. yzy l n bolar nda hazrlanon Amid
(Diyarbakr), Ergoni, ermik, Mordin ve Musu l kanunnamelerinde de Osmanl ncesi
dnemde ahruhi zerinden bel i rlenmi eitli vergi lerin bir ahruhi eittir alt ake
kuru zerinden okeye evri ldi!)i belirtilmektedir. . L. Borkon, osmonl lor Devrinde
Akkoyunlu Hkmdon Uzun Hasan Bey'e Ait Konunlar, Tarih Vesikalart Dergisi
( 94 ), s. 9 - 06 ve 84- 97; Borkon, Zirai Ekonomi, s. 46- 79 ve eitli yerlerde.
42 Frogner, Social, s. 556-565; ve H. L. Robi no, Coins, Medals and Seals of the Shahs
of Iran, 1 500- 1 94 1, Borgomale, Cezayir, 945, Tablo l l . Magal haes-Godi nho Os
manl ahi lerin i n yaklak 4 gram a!) rl !)ndaki Iran mahmudHerine benzeti ldi!)ini id
dia ediyor. V. Mogalhaes-Godi nho, L 'Economie de I'Empire Portugais aux XVe et
XV/e Siecles, S.E.V.S. E . N , Paris, 969, s. 303.
43 Osmanl lar, altn sikkelerinde kul landklar ah deyimini 555 y l nda ah Tahmasp
i le imzaladklar Amasya antlamasyla terk etti ler. Gm ahi ler zeri ndeki ah
szc!) ise o tari hten sonra, daha seyrek de olsa, ku l lan lmaya devam edi ld i . K. M.
Mackenzie, Gold Coins of Suleyman the Magnificent from the Mint at Sidre Qap
s i , Nomismatika Chronika o ( 99 ), s. 74; Pere, Osmanl/arda, s. 26- 30.
44 572'de yerel halkn gm s ikkeleri ahi yerine Su ltan Selim'in ad na selimi diye
anmalar iin Diyarbakr'daki ynetici lere gnderi len bir tal i mat iin bkz. Ahmed
Refik Altnay (haz.), 16. Asrda Istanbul Hayat ( 1 553- 159 1), Devlet Bos mevi, Istan
bul, 935, s. 69. 573 tari h l i bir di!)er belge iin, bkz. BOA, MHM. c. , 478/200.
Nmizmatik katalog larda bu s ikkeler di rhem olarak an lmaktadr. Bkz. Pere, Osman
l/arda; ve Schaendl inger, Osmanische Numismatik. Blgede ake dolamad!) hal
de, Basra dahi l bu blge iin 6. yzy lda hazrlanan Osmanl kanunnameleri nde
parasal byklkler ake zerinden verilmektedir. R. Mantran, Reglement Fiscaux
Ottomans; La Provence de Bassoura, Journal of the Economic and Social History
of the Orient O ( 1 967), s. 486-5 3. Osmanl lar dolamdaki sikkeler ne olursa ol
sun, tara kanunnameleri nde hesap birimi olarak akeyi kullanmaktayd . Di!)er r
nekler iin, bkz. Barkan, Zirai Ekonomi ve bu kitapta Blm 4, s. 72-73 ve 8 -83 . .
41

lll

lk yllarda sadece snrl miktarda baslnalanna karn, ahllerin hacmi

Kanuni dneminde artt. Badat, Musul, Diyarbakr ve Krfez'de Bas
ra'nn yansra Halep ahi retiminde nde gelen merkezler oldular. ahi
ler ayrca Erzurum, Van, Revan, Tebriz ve Nahcevan gibi merkezlerde de
baslmaktayd. 45 ahi retimi yzyln ikinci yarsnda ran 'la giriilen sa
valar srasnda blgedeki asker saysnn da bir hayli artmasyla doruuna
ulat . retilen ahilerio byk bir ksm devletin askerlere yapilan de
melerde ve dier harcamalarda kullanld .46
Bugn nmizmatik koleksiyonlarda incelenebilecek olan ahilerio
arlklan 3 ,4 ile 4,65 gram arasnda deimektedir. Il. Selim dneminde
baslan ahiler yaklak olarak 4,0 gram arlndayd .47 ahinin kur de
eri ise yzyln ortalarnda 6 akeden 1 580'lerde 8 akeye ykseldi . 48
1 580'lerdeki taiten nce, bir altn sultani 8 ahi, bir ahi de 5 medin
ya da para deerindeydi49 ( bkz. Tablo 6.2 ). Bu resmi kur deerleri g
m ierikleriyle karlatrldnda, ahilerio dier sikkelere gre ar
deerli olduu anlalmaktadr. Bu nedenle dier sikkeler piyasadan kay
bolurken, gnlk ilemlerde, zellikle de devlete yaplan demelerde a
hi kullanlmaya baland . Bir yandan da kalpazanlk yayld . 5 0 Devletin bu
kur deerlerini tercih etmesinin ardndaki nedenleri kesin olarak bilemi
yoruz. Ancak, Osmanl ahilerini snrn teki tarafnda tedavl gren
ran sikkelerinden daha cazip klmak iin bu kur deerleri kullanlm
olabilir. Ayrca, ran'a gm akn engellemek, hatta ran'dan gm
ekebilmek iin de ar deerli bir kur tercih edilmi olabilir.5l ahilerio
arlk ve gm ierikleri 1 580'lere kadar akeninki kadar istikrarl kal-45 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 95- 1 1 4. ahi ler am'da da dzenl i bas l

maktayd ancak miktarlar hakknda bi lgimiz yoktur.

46 ahi lerin retimi, dolam ve kur deerlerine i l ikin ariv belgeleri iin, bkz., BOA,

47

48
49

50

51

MHM, c. 48, 6t4 , 58/55, 853/29 ; c. 49, 249/7 ; c. 53, 8 Ot280 ve 882/309; c.
55, 299/ 1 67.
Pere, Osmanl/arda, s. 2 - 29.
Sahi l l ilu, "Osmanl Para Tari hi", s. 89-9 1 .
Pascual , Damas, s. 2 22.
Sah i l l ilu, "Osmanl Para Tari hi", s. 89-9 1 . ahi lerin resmi kur deerleri ni n yksek
tutulmas, bu sikkelerin imparatorluk leinde hareketlenmeleri ne yol at. 6. yz
y l n sonlarnda Badat, Halep, am, ze l l ikle de Dou Anadolu'da darbedi len b
yk miktarlarda ahi , Eflak ve Bodan'da tedavl etmeye balad . rnei n, Eflak' n
588-89 y l verg i demes i nde 926.000 para ve ayn y l n Bodan verg i s i nde
255.000 para ahi kullan l d . Bkz. yukarda s. o .
1 6. yzy lda Osmanl ve Safevi devletleri nin izledii kur pol itikalarnn, ze l l ikle de
1 585-86 tari h l i Osmanl taiine yol aan gel imeleri n i ncelenmesi , bu iki devletin
ktalararas gm ak karsnda ne gibi nlemlere bavurduklarna i l ikin i lgi n
ipular sunab i l i r. Daha fazla ayrnt iin, bkz. Blm 8, s. 48.

TAB LO 6.2: GM$ OSMANU PARA BIRIMLERININ KURLARI, 1 570-1 600

1 570
Dka / Ake
Dka / Medin veya Para
Dka / ahi
Medin / Ake
ahi / Ake
ahi / Para
Knm Akesi / stanbul Akesi
Lari / Medin
Dka / Nasri

1 600

6 5 - 70

120

4 1 - 43

45 - 48?

1 5?

1 ,5

2 ,5 ?

7- 8

7- 1 0

5 ,0

3 , 0?

9- 1 0
6,5
60 - 70?

80

Kaynaklar: Metne ve dipnotianna bkz.

d . Akenin 1 5 8 5 - 8 6 'daki taiiyle birlikte ahi de taie urad .

l 590'larda retilen ahilerin arlklan 2 ,2 ile 3 , 1 gram arasnda dei
mektedir52 ( bkz. Resim 1 5 ve 1 6 ) .
Blgedeki savalarn sona ermesi ve askerlerin geri ekilmeleriyle bir
likte ahi retimi de gerilerneye balad . 1 7. yzyln balanndan itibaren
blgedeki darphanelerin ou kapanrken, Badat yzyl sonuna kadar fa
aliyet gsteren tek nemli darphane olarak kald . ahi retimindeki geri
lemenin bir dier nedeni de, 1 7 . yzyln balanndan itibaren ake iin de
geerli olduu gibi, darphanelerin gm bulmakta, devletin de baslan
sikkelerin kalitesini denetlemekte glk ekmesiydi.53
1 8 . yzyln balannda ran'la yeni bir savaa giriilince, Osmanl dev
leti yine snrn te tarafnda tedavl gren sikkelerle ayn standartlarda
sikke basmaya karar verdi. Bu sava srasnda igal edilen blgeler ile ku
zeyde Tiflis ve Azerbaycan'dan gneyde Badat'a kadar uzanan ran'a
komu alanlarda, Osmanllar 2,7 ve 5 ,3 gram arlnda iki yeni sikke
darbettiler. Bu arlklarn o dnemde tedavl etmekte olan Osmanl sik
keleriyle hibir ilikisi yoktu . Bu yeni sikkelere ahi ve ift ahi ad verilip
verilmediini bilemiyoruz. Ancak bu byk sikkelerin ayn yllarda snrn
te tarafnda yaygn olarak kullanlan ve abbasi diye adlandrlan 4,7 ile
5 ,4 gram arlndaki 200 dinarlk ran sikkeleriyle rekabet amacyla re
tildii anlalyor. 54
52 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 73; Pere, Osmanl larda, s. 1 20- 1 36.

53 1 7. yzy lda ake blgesi nde darphane faaliyetleri nin yavalamas ve durmas hak

k nda, bkz. Blm 8, s. 1 56- 1 6 1 .

54 Bu sikkelerin standartlarna i l ikin tahminler iin, bkz. S. Lachman, The Ottoman

114

1 6 . yzylda Osmanllar tarafndan Basra'da darbedilen bir dier

nemli para da Krfez'de ve Hint Okyanusu'nda kullanlan lari'ydi . La
ri, saf gmten retilen bir sa firketesi ya da kaz tynn ortadan ikiye
katlanm ucu biiminde bir parayd. Ba tarafinda darphanenin yeri ile il
gili bilgiler yer alyordu . Larinin kkeni, Krfez'in ran tarafinda, Hr
mz-iraz kervan yolu zerindeki Laristan blgesine gitmektedir. Lari
1 4 . yzylda retilmeye baland ve Hint Okyanusu zerindeki uzun me
safeli ticarette giderek daha fazla tutulan bir deme arac oldu. Krfez
blgesinde ise lariler doudan gelen mallar iin en nde gelen deme
arac oldular. Ancak, i blgelerde pek fazla lari kullanlmyordu55 ( bkz.
Resim 1 7 ) .
1 6 . yzyln balannda Akdeniz'i Hint Okyanusu'na balayan transit
yollan zerinde canl bir liman grnmnde olan Basra'da, dzenli ola
rak )ari retilmekteydi . Yzyln ortalannda Osmanllar bu liman Safevi
ler'den aldktan sonra )ari retimini srdrdler.56 Osmanllar Portekizii
Ierin Basra ve Krfez evresinde kurduklar ticari balannlara da son ver
meye altlar. rnein 1 570'lerin sonunda olduu gibi, Osmanllar ara
sra deerli madenierin douya doru kan engellemek iin, lari reti
mini durdurdular. Ancak bu abalar gmn kan durduramad . 57
1 525 sonrasnda lariler 5 ,2 gram arlnda saf gmten retilmekteydi.
Larilerio 1 5 80'lerdeki kur deerleri, Portekiz kaynaklarnda 6,5 Halep
medini veya bir buuk spanyol reali olarak verilmektedir. ss
KlRlM AKESI

Osmanl devleti ile Krm Hanl arasndaki ilikinin nitelii, hann ne

lde bamsz ve bozkr geleneinin mirass, ne lde de Osmanl
padiahna baml olduu uzun zamandr tartlmaktadr. Ancak, u veSilver Coi nage in Armenia, Azerbaijan, Georgia during the Reigns of Ahmad l l l and
Mahmud , The Numismatic Circular 84 ( 1 976), s. 5 1 -53; ve N. du Quesne-Bird,
"The Turkish Coi nage of the Caucasus, 1 723- 1 735", The Numismatic Circular 84
( 1 976), s. 1 92- 1 93; ayrca Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 1 5- 1 1 8. Ay
n dnemdeki Iran sikkeleri n i n standartlar iin bkz. Rabino, Coins, Tablo l l; ve Al
bum, A Check/ist, s. 1 30- 1 3 1 .
56 Lari retimine balanmas iin Istanbul 'dan Badat val i s i ne gnderi len tal imat hak
knda bkz. BOA, H. 967/ 1 560 tarihli MHM. c. 3, 6 1 6/220.
57 1 6. ve 1 7. yzy l larda Basra ticareti iin, bkz. D. R. Khoury, "Merchants and Trade
in Early Modern Iraq, New Perspectives on Turkey 5-6 (Osmanl Ticareti zel Say
s) ( 1 99 1 ), s. 58-67.
58 Godi nho, L 'Economie, s. 299-304. Osmanl lmparatorluu'nda yayg n kullanlan ri
yol guru, sekiz reale eitti . Godi nho, lari leri n H i nt Okyanusu'nda ok kullanlan di
er sikkeler cinsinden kur deerleri ni de vermektedir.

ya bu biimde Osmanl mparatorluu'nun bir paras olarak kabul edilen

tm topraklar iinde, hanln ok zel bir konumunun olduu aktr.
Knm 'n 14 78 ylnda Osmanl devletine katlmasndan sonra, Kefe ve K
nm kylannn bir blm bir Osmanl eyaletine dntrlmt . Yar
madann kalan blm ise, sefer zaman Osmanl ordusuna katlan bir
han ailesi tarafindan ynetilmeye devam etti . Hanlarn seiminde Osman
blann bir rol olsa da, Krm aristokrasisi tarafindan yaplan tercih genel
likle onaylanmaktayd . 59
Krm hanlan bozkr egemenlik geleneinin en nemli simgelerinden
olan Cengiz tamgas 'n kullanmay srdrdler. Hanlar ayn zamanda
Moskova prenslii ve Lehistan ile diplomatik ilikiler srdrme hakkn da
sakl tuttular. Hanlk 1 7 . yzyln sonlarna kadar Moskova, Lehistan, Ef
lak ve Bodan'dan vergi almaya devam etti . Krm sikkeleriyk Osmanl
para dzeni arasndaki iliki de pek ok istisnai boyutlar iermekteydi .60
rnein Krm hanlan, Giray hanedannn egemenlik simgelerini tayan,
Osmanl sultannn adn ise anmayan gm sikkelerini basmaya devam
ettiler. nceleri bu sikkelerin zerinde sultan kelimesine ve dier ifadele
re yer verilmemiti . Ancak 1 6 . yzyln ikinci yansndan itibaren bu sikke
lerde Krm hanlar iin sultan ve han szckleri kullanlmaya baland . Yi
ne de hanlar kendi adianna altn sikke bastracak kadar bamsz deiller
di . Buna karlk, Krm'da Osmanl altn sultanileri de baslmamtr.6 I
Ksacas, Krm Hanl 'n belirli tanrnlara gre Osmanl devletinin bir
paras olarak kabul etmek mmknse de, Krm sikkelerinin Osmanl pa
ra dzeniyle ilikileri daha da gevekti.62
Krm'da en ok kullanlan sikke ve hesap birimi, ake olarak adland59 A. W. F isher, The Crimean Tatars, Hoover l nstitution Press, Stanford, Cal i forn ia,

1 978, s. 1 -36; ve H . lnalck, "Yeni Yesikalara Gre Krm Han l 'nn Osmanl Tabi
l i i ne Girmesi ve Ahidname Meselesi", Belleten 3 1 ( 1 944), s. 1 85-229.
60 F isher, The Crimean Tatars, s. 8- 1 9. Osmanl dnemi nde Krm ticareti iin, bkz. G.
Vei nstein, "From the ltal ians to the Ottomans: The Case of the Northern Black Sea
Coast in the Sixteenth Century, Mediterranean Histarical Review 1 ( 1 986), s. 226
23 1 .
61 N . Agat, "Krm Hanlarn n Paralarnn N i tel i kleri ve Ik Tuttuklar Baz Tari hi Ger
ekler, daha nce yaymianm makalen i n yeniden basmlar, Trk Nmizmatik
Derni Blten 7 ( 1 982), s. 1 4- 1 5.
62 Krm Hanl'nn parasal konulardaki statsn, yine iileri nde ba msz olan Ef
lak ve Badan prensl i k leriyle kar latrmak yararl olabi l i r. Tuna prensl i kleri nde de
ne yerel ynetim ne de Osmanl lar altn sikke basm lardr. Ancak, hanlarn kendi
adiarna gm ve bak r s ikke darbetmeleri nedeniyle, Krm Han l 'nn para konu
larnda daha zerk olduu dnleb i l ir. Eflak'ta sikke bas lmazken, Badan'da ok
snrl miktarda gm ve bakr si kke retilmitir. Bkz. yukarda s. 1 00- 1 0 1 .

116

nlan, Osmanl kaynaklannda ise Kefevi akfe olarak anlan kk, gm

parayd. Krm hanlan tarafindan bastrld bilinen en eski sikkenin tari
hi 1 44 1 -42'dir. Kefevi ake Krm'n dier kentlerinde, zellikle de Eski
Krm, Krm (Sokgat) ve Krk Yer'de baslmakta, ticari ilemlerde yaygn
olarak kullanlmaktayd. rnein 1 480'lerde Bursa mahkeme kaytlannda
Kefevi ake kullanarak yaplan ticari ilemlerden ve borlardan sz edil
mektedir. O dnemde iki Kefevi ake bir Osmanl akesine eitti .63 1 6 .
yzylda d a Kefevi ake Osmanl akesinden kkt . Kur deeri ise iki
ile be Osmanl akesi arasnda dalgalandktan sonra on bir akeye kadar
dt ki bu, gm ieriinin bir hayli azaldn gstermektedir. Kefevi
ake, 1 580'lerden sonra nemli boyutlarda taie urayan Osmanl ak
esi karsnda topadanm ve kur deeri ykselmiti .64
Kefevi akenin ilgin bir zellii de Osmanl devletinin bu sikkeye
amacna gre deien kurlar uygulamasdr. rnein, 1 540 'larda Osman
llarn Kefe eyaleti kaytlarnda, hanlara, Tatar ve erkez beylerine ve Os
manl askerlerine yaplan demelerde kur deeri olarak iki Kefevi ake
eittir bir Osmanl akesi kullanlmaktayd . Osmanl hazinesine yaplan
demelerde ise be Kefevi akesi bir akeye eit saylmaktayd . Bu kur po
litikas aka Osmanl hazinesinin yarannayd. Krm'dan stanbul'un iaesi iin ithal edilen hububat, et, balkya ve tuz gibi mallarda da Os
manl devleti bunlarn hazineye maliyetini drmek amacyla farkl bir
kur uygulamaktayd . 6 5 Mal ve para piyasalannda sorunlar yaratan bu katl
kur politikasn Krm Hanl zerine uygulanan bir vergi olarak da yo
rumlamak mmkndr ve bu niteliiyle hanlk ile stanbul arasndaki ba
mllk ilikisini yanstmaktadr.66 te yandan, sunduklan askeri ve dier
hizmetler karlnda haniara stanbul 'dan eitli vesilelerle byk ba
lar da yaplmaktayd. 6 7
Kk ake 1 8 . yzyln sonlarna kadar hanln temel sikkesi olarak
kald . Daha sonraki dnemlerde alt akelik daha byke gm sikkeler
ve bakr sikkeler de bastnldysa da bunlann hibiri ticaret ve ekonominin
63 H. l nalck, The History of The Black Sea Trade: The Register of Customs of CaHa,

Cambridge, Mass. , 993, s. s .

64 Sah i l l io!)lu, "Osman l Para Tari hi", s. 93.

65 lnalck, The History, s. s - 54.
66 rne!)i n, sn'de Kefevi akeni n piyasa kuru bir dka kar l !)nda 600 iken, resmi

kuru 300 olarak bel i rlenmiti; bkz. BOA, MHM. c. 29, 397/ 1 64 ve 440/ 86; c. 3 ,
785/353. Ancak, ticaretin etki lenmesi ve tccarlar n zarar etmesi karsnda devlet
ksa bir sre sonra bu resmi kurdan vazgemek zorunda kald; bkz. MHM. c. 34,
59/79 ve 37 ! l n.
67 F isher, The Crimean Tatars, s. 28.

taleplerini karlayamad. 1 7 . yzylda Hollanda taleriyle spanya'nn sekiz

reali gibi byk gm Avrupa sikkeleri ve zolota diye anlan bir Polonya
sikkesi Krm'da yaygn olarak tedavl etti. 68
KUZEYBA Tl AFRIKA

1 6 . yzylda douda Trablusgarp'tan batda Cezayir'e kadar uzanan

topraklar Osmanl ve spanyol imparatorluklar arasnda byk bir mca
deleye sahne oldu . Akdeniz'de faaliyet gsteren Trk korsanlarn ya da
levendlerin askeri gc sayesinde Cezayir, Tunus ve Trablus Osmanl y
netimi altna girdi . Osmanl devleti de bu blgelerin herbirinin bana bir
vali ya da beylerbeyi atad . Ancak uygulamada, bu blgeler ounlukla
korsan reisieri ve Anadolu'dan sradan askerler olarak geldikten sonra saf
lar arasndan ykselen yenieri aalar tarafndan ynetilmitir.
Osmanl devleti bu blgeleri stanbul ile balarn srdren uzak
eyalerler olarak grmekteydi. Oysa yerel ynetimler uzak eyaletlerden
ok bamsz devletler gibi davranyorlard . Aradaki mesafenin yansra,
Osmanl devletinin zayfl da bu zerklii kolaylatrmaktayd. Ancak
bu eyaletlerin yneticileri stanbul ile tm balar koparmak, bamsz
lklarn ilan etmek yanls deillerdi. Dini ve siyasi meruiyet kaygianna
ek olarak, Anadolu'dan asker toplamaya devam edebilmek istiyorlard .
Bunun iin de stanbul hkmetinin iyi niyetine ve iznine ihtiyalar
vard .
1 8 . yzyla kadar, yerel ynetimlerin etki alan ky eridi ve kentlerle
snrl kald. Geri kyllerden ve gerlerden vergi toplanmaktayd, an
cak bunun tesinde krsal nfusun i ilerine kanlmyordu . Yerel yne
timler de abalarn korsanla ynelttiler ve Akdeniz'deki Avrupa donan
malarnn zayfl sayesinde, bu alanda bir hayli baarl oldular. 69
Son dnemde yaplan aratrmalar, Kuzeybat Afrika ile Avrupa arasn
daki ticaretin 1 7 . ve 1 8 . yzyllarda byk lde canlandna iaret edi
yor.70 Sicilyal, Maltal ve Napolililerin yansra ngiliz, Rollandal ve hep68 Agat, Krm Hanlar n n Paralar, s. 1 8-28.
69 J . M. AbunNasr, A History of the Maghrib in the lslamic Period, Cambridge Univer

sity Press, 1 987, s. 1 44-205; Raymond, Les provi nces Arabes, s. 404-407 ve 4 1 2
4 1 4; A. Hess, The Forgatten Frontier, A History of the Sixteenth Century /bero
African Frontier, University of Chicago Press, Chicago, 1 978. R. Mantran, Le Sta
tut de I'Aigerie, de la Tunisie et de la Tripal ite i ne dans I 'Empire Ottoman: Atti del
1 Congresso lntemazionale di Studi Nord A fricani, Facolta di Scienze Pol itiche, Cag
l i ari, 1 965, s. 3- 1 4.
70 1 7. yzy lda Tunus'un Avrupa i le ticareti iin, bkz. S. Boubaker, La Regence de Tu
nis au XVI/e Siecle: ses relations commerciales avec /es ports de /'Europe Mediter
raneenne, Marsei/le et Livoume, Ceroma, Zaghouan, 1 987.

sinden nemlisi Fransz tccarlar, ky kentlerinde yerleerek limanlar

nemli birer ticaret merkezi haline getirdiler.
Kuzeybat Afrika'da altn ve gm madenieri bulunmad iin, teda
vldeki deerli maden miktan ve darphanelerin retim hacmi, esas olarak,
d ticaret dengeleriyle korsanlktan salanan geliriere balyd. Bunlarn
iinde Akdeniz ticareti en nemlisiydi, ancak Salra'nn gneyiyle kervan ti
careti ve altn da olduka nemliydi. Cezayir, Tunus ve daha snrl' ller
de Trablus'ta baslan altn sikkelerin kayna gneyden gelen kervanlard .
Bu eyaletlerde baslan sikkeler 1 9 . yzyla kadar Osmanl sultannn
adn tamaya devam etti . Bu eyaletin parasal uygulamalan ve impara
torluun para dzeniyle olan ilikileri bize sadece Osmanl para dzeni
hakknda deil , geni imparatorluun kurumlar hakknda da nemli
ipulan verecektir.
Cezayir

Trk korsaniann kenti ele geirmelerinden hemen sonra, l 520'lerden

itibaren Cezayir'de altn sultaniler bastmaya baland. Gneyde Salra ile
olan balantlan ve srekli altn ak sayesinde Cezayir, ksa zamanda sulta
ni retiminde imparatorluun en nemli merkezlerden biri oldu.7 1 Yzyln ikinci yansnda Cezayir'de Osmanl sultan adna altn basan bir darpha
ne daha ortaya kt . Batdaki Oran kentinin spanyollann, Cezayir kentinin
de Osmanllarn eline gemesi, Tlemsen'deki Zeyyanileri iki byk impara
torluk arasnda sktrm, zor duruma sokmutu . Zeyyanilerin grnrde
ki ynetimleri yzyln ortalarna kadar srdkten sonra, 1 5 56'da Osmanl
lar bu blgeye vali atamaya baladlar. Bu deiiklikten sonra ve 1 603 ylna
kadar Tlemsen'e Osmanl hkmdan adna, ancak sultaninin standartlarn
dan ok farkl altn sikkeler bastmaya baland. Bu sikkeler, 1 2 . yzylda
Muvahhidler tarafndan balatlan ve 1 7 . yzyla kadar Kuzeybat Mri
ka'daki tm altn sikkelerde kullanlan genel tasanm izlemekteydi. Tlem
sen ve Cezayir'in altn sikkeleri arasndaki farkn, iki kentin idari konumu
arasndaki farktan kaynaklanmas mmkndr. Ancak, Tlemsen'deki Os
manl ynetiminin ayrntlan henz yeterince incelenmemitir.72
Cezayir'de byk miktarda altn sikke baslrken, ounluu kare bii
mindeki ve ake olarak adlandrlan kk gm sikkelerin hacmi 1 8 .
yzyla kadar snrl kalmtr. Gerileyen kur deerlerine bakarak, b u sikKocaer, Osmanl; Pere, Osmanl/arda, s. 1 09- 1 59; Schaendl i nger, Osmanische
Numismatik, s. 96- 1 1 3.
72 H. Arroyo, "The Ottoman Coinage of Ti l i msan, Oriental Numismatic Society Oc
casional Paper 1 2, 1 979; ve M. L. Bates, "The Ottoman Coi nage of T i l i msan, The
American Numismatic Society Museum Notes 26 ( 1 98 1 ), s. 203-2 1 4.

71

kelerin gm ieriklerinin 1 6 . yzyl boyunca azald sonucuna varabili

riz. 1 580 ylnda 1 75 ake bir sultaniye eitti; l 6 1 7'de ise bir sultani 3 5 0
ake deerindeydi. Cezayir'de ayrca Avrupallar tarafndan harruha y a da
bourbe diye adlandrlan bakr sikkeler de retilmekteydi . nceleri, bakr
sikkelerin piyasa deeri akenin kesirieri olarak belirlenmiti . Ancak yerel
akenin deer yitirmesinden sonra bakr sikkelerin ake karsndaki de
erleri ykseltildi73 ( bkz. Resim 20 ve 2 2 ) .
spanya'nn sekiz reallik byk gm sikkesi, 1 7. yzyln balarnda
Cezayir'in en nde gelen deiim ve deme arac oldu . Bu sikkenin kuru
1 7 . yzyln byk blmnde 232 ake olarak sabit kald.74 Ancak ku
run deimemesi, akenin istikrarnn bir gstergesi olarak yorumlanma
maldr. Byk bir olaslkla, kare biimindeki akeler piyasalardan kay
bolduu iin, yzyln sonlarna kadar sadece bir hesap birimi olarak kal
m, kur deerlerinde de bu nedenle bir deiiklik olmamtr.

Tunus
Tunus'ta Osmanl ynetimi l 574'te balad. Ancak, Osmanl sultannn
adn tayan sikkeler l 5 30'lardan itibaren baslmaktayd . Altn sultaniler de
erken tarihlerden itibaren retilmeye balanmt . Fakat bunlarn miktar
Cezayir'dekinden daha az, retim de daha dzensizdi. Gm ve bakr sikkelerde ise Osmanllar yerel gelenekleri srdrdler. Kkenieri 1 3 . yzyl
Muvahhid hkmdan Muhammed en- Nasr'a kadar giden ve Hafsiler d
neminde haslnaya devam eden kk, kare biimindeki gm nasri'ler,
Osmanl dneminde de gnlk ilemlerde en fazla kullanlan sikke olma
zelliklerini korudular.75 Nasrileri Osmanllar ake, Avrupallar ise ayn anlamda asper olarak da adlandrmaktayd. 1 6 . yzylda nasriler yaklak 0,6
gram arlndayd ve gm ierikleri stanbul'daki akeye yaknd . 1 7.
yzyln byk bir blmnde nasrinin arl 0,45 gram dolaylarnda kald. Bu dnemde 80 nasri bir sultaniye veya bir buuk adet sekiz reallik spanyol skkesine eitti. 1 7. yzyln sonlarna doru sultaninin kur deeri
l 04 real ya da iki adet sekiz re all ik paraya ykselmiti . Ancak yzyln sonlarnda sultaniler tedavlden kalkt76 ( bkz. Tablo 6.2 ve Resim 1 9 ) .
73 L . Merouche, "Les F luctuations de l a Monnaie dans L'Aigerie Ottomane", Abdeljel i l

Temi m i (ed.), Melanges Charles-Robert Ageran iinde, FTERSI, Zaghouan, 996, s .

6 -6 8; ayrca Pere, Osmanltlarda, s. 29; ve Schaendli nger, Osmanische Numis
matik, s. 96- s.
74 Merouche, "Les F luctuations", s. 6 3-6 8.
75 M. Broome, A Handbook of lslamic Coins, Seaby, Londra, 985, s. 43- 53; ve H .
W. Hazard, The Numismatic History o f Late Medieval North Africa, American Nu
m ismatic Society, New York, 952.
76 Sebag, "Les Monnaies", s. 258-62; ve Boubaker, La Regence de Tunis, s. 78-79.

n9

Kk nasri ile dzensiz olarak baslan sultani, Tunus'taki yerel para

talebini karlayamyordu. Bu nedenle Tunus'ta spanyol eks ile Yene
dik dkasnn yansra Sicilya, Malta ve Taskana altnlan da tedavl et
mekteydi .77 1 6 . yzyln sonlanndan itibaren, gm sikkeler ve span
ya'nn sekiz reali, hem hesap birimi hem de deme arac olarak altnlarn
yerini almaya balad .78 1 7 . yzyln balannda, sekiz reallik spanyol sik
kesi artk piyasalardan kaybolan yerel nasriye 52 nasri sabit kuni zerin
den balannca, spanyol sikkesi yerel hesap birimi konumuna ykseldi.
1 630 'lardan itibaren de Tunus riyali adyla ve spanya'nn sekiz reallik
skkesine eit deerde yeni bir hesap birimi ortaya kt.79
spanyol para birimi ile Tunus hesap biriminin birbirlerine balanma
lar ilk bakta elikili gzkebilir, nk bu dnemde Kuzeybat Afri
ka'nn Mslman blgelerinde spanya Hristiyan dman temsil etmek
teydi . rnein, 1 7 . yzyln balarnda yerel belgelerde spanya'nn sekiz
reallik skkesinden "din dman Hristiyanlar tarafindan darbedilmitir,
Allah onlar dnya yznden yok etsin" ifadesiyle birlikte sz ediliyor
du.so Ayrca Tunus'un spanya ile dorudan balants da yoktu. span
ya'nn sekiz reallik sikkesi Marsilya, Livorno, Cenova ve nde gelen dier
Avrupa limanlar zerinden Tunus'a ulamaktayd. Ayn balantlar sayesinde Avrupa'nn dier byk sikkeleri, zellikle de Hollanda taleri de
Tunus'ta tedavl etmekteydi.
1 7 . yzyln zellikle ilk yars tm Akdeniz evresinde olduu gibi
Tunus'ta da parasal glkler ve istikrarszlklada dolu bir dnemdi . Yerel
ynetim ve darphane gm bulmakta ve para birimininin istikrarn ko
rumakta zorlanyordu . s Sekiz reallik sikke sk sk tedavlden kaybolur
ken, yerini Marsilya ve dier Avrupa limanlarndan gelen tai edilmi
sikkeler almaktayd . Bu dnemde deerli maden ktlklar ve yerel darpha
nenin azalan retimiyle daralan kredi ve palie hacminin, hem yerel hem
de uzun mesafeli ticareti olumsuz etkilediine phe yoktur.
Yzyln ikinci yarsnda parasal koullarn biraz dzelmesiyle birlikte,
Tunus darphanesi nasrilerden daha byk, iki takm gm sikke basma
ya balad . Bu sikkelerden biri 3 gram arlndayd ve hesap birimi olan
Tunus riyalinin drtte biri deerinde kabul ediliyordu. Bu sikkenin yars
arlnda ancak ayn trden bir dier sikke de, riyalin sekizde biri dee79 Boubaker, Tunus hesap biri m i n i n lspanyol sekiz ree l i ne balanmasnn, yerel yneti

min karar olabi leceini sylyor; La Regence de Tunis, s. 79.

80 L. Valensi , Tunisian Peasants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Cambrid

81

ge University Press, Londra-New York, 1 985, s. 2 1 1 .

Bu ortamda nasri nin kur deeri nin yksek tutu lmas, yerel ynetimin Tunus'a deer
li maden ak n zendirmek iin izledii bir pol itika olabi lir.

rindeydi . kinci tr sik.ke ise bir gramdan daha kkt ve harruha diye
adlandnlmaktayd . Harrubalar, 1 670'1er ve 1 680'1erde Tunus'un yansra
Trablusgarp'ta da basld .82 Bunlara ek olarak, yzyln sanianna doru
fiilu s ya da bourbe adyla ve piyasa deerleri nasrinin l / 1 2 'si veya span
yol sekiz realinin 1 /624' olarak belirlenen bakr sik.keler de piyasaya s
rld.B3
Trablus

Trablusgarp'n 1 5 5 1 'de Trk korsanlar tarafindan alnmasndan sonra,

bu kentte de Osmanl sultannn adn tayan sik.keler haslnaya baland .
Ancak blgenin iktisadi ve ticari olanaklannn Tunus ve Cezayir'e kyasla
daha snrl kalmas nedeniyle, 1 6 . ve 1 7 . yzyllarda Trablus darphanesi
nin sik.ke retimi fazla bymemitir. mparatorluun dier blgelerinde
kilerle ayn standartlardaki altn sultaniler, Trablus'ta I l . Selim'in saltanat
srasnda darp edilmeye baland ve 1 7 . yzyln sanianna kadar dzenli
olarak, ancak snrl hacimde retildi . 1 560'lardan itibaren retilen g
m sik.keler, byk eitlilik ve istikrarszlk gstermitir. Ake olarak da
adlandrlan kare biimindeki nasri ile Msr'n medin ya da paralan en
ok baslan gm sik.kelerdi. 1 7 . yzyln ikinci yansndan itibaren Trablus darphanesi harruhalar da retmeye balad84 ( bkz. Resim 1 8 ) .

82 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 67-68.

83 Boubaker, La Regence de Tunis, s. 8 1 ; ve Sebag, " Les Monnaies, s. 26 1 .

84 K. M. MacKenzie, "Coins of Tripol i : Ferti le Field of Study", World Coins 7 ( 1 983), s.

1 04- 1 07; J . de Candi e Farrugia, "Monnaies Frappees a Tri poli et a Gafsa par Dra
gut", Revue Tunisienne 22 ( 936), s. 85-95; Schaendl i nger, Osmanische Numisma
tik, s. 96- S.

121

YEDiNC BLM

FiYAT DEVRiMiN E YENiDEN BAKl

16

122

yzyldaki Fiyat Devrimi, nceleri Avrupa tarihiliinde son

zamanlarda da dnya ekonomisinin tarihi zerine yaplan almalarda, en
canl ve dayankl tartmalara konu olmutur. Avrupa'da gram gm
cinsinde ifade edilen fiyatlarn 1 6 . yzyln balanndan 1 7. yzyln orta
lanna kadar yzde 1 00'den, hatta kimi lkelerde yzde 200'den fazla art
t ayrntl olarak belgelendirilmi ve yaygn kabul gren bir olgudur.
Ayrca, bu dnemde para birimleri taie urayan lkelerde, toplam fiyat
artlarnn yzde 600'e ulatn, hatta atn biliyoruz. Tm fiyatlarn
ayn hzda artmadn, tarm fiyatlannn mamul maliannkinden daha hz
l ykseldiini de syleyebiliyoruz. l
Bu fiyat artlan 20. yzylnkilerle karlatrldnda ok da yksek
gzknedii iin, kimi tartmaclar "Fiyat Devrimi" deyimini sorgula
mlardr.2 Ancak, fiyat artlannn dnemin toplumlarnn, ekonomileri
nin ve kurumlannn uyum salama olanaklanna kyasla nemli olmadkla
rn sylemek mmkn deildir. 1 6 . yzyldaki fiyat artlannn o dneme
kadar hi grlmemi boyutlarda olduuna, o dnemde yaayanlara ar
ve acmasz gzktne hi phe yoktur. Aslnda bu gzlem ve tart
malar sadece Avrupa iin geerlidir. Eski Dnya'nn dier blgelerinde,

rnei n bkz. P. H . Ramsey (ed.) The Price Revolution in Sixteenth Century Eng
land, Londra: Methuen 1 97 1 , Editrn Sunu'u; F. Braudel and F. Spoo n er, prices
in Europe from 1 450 to 1 750, E. E. Rich and C. H. W i lson (ed.), The Cambridge
Economic History of Europe, IV ( 1 967), s. 374-486; ve P. Vi lar, A History of Go/d
and Money, 1 450- 1 920, Londra: New Left Books, 1 976, 1 6-2 1 . Blmler.
C. Cipolla, La pretendue revolution des prix, Anna/es, Economies, Societes, Civili
sations 1 O ( 1 955), s. 5 1 3- 1 6.

zellikle de byk nfuslu Hindistan ve in'deki fiyat hareketleri hakk n

da bildiklerimiz olduka srurldr. 3
Bu blmde uluslararas literatrde Fiyat Devrimi zerine yaplan son
tartmalan gzden geirdikten sonra, arivlerden saladmz yeni kant
lann nda, Fiyat Devrimi'nin Osmanl mparatorluu'ndaki yansmala
rn ve sonularn tekrar gndeme getireceiz.
FARKLI AIKLAMALAR

Fiyat Devrimi aratrmalarnda, fiyat artlannn boyutlan zerinde g

r birlii vardr. Tartma, fiyat artlarrun nedenleri ve sonulan zeri
nedir. Fiyat artlannn nedenleriyle balayacak olursak, 1 568 ylnda Bo
din'den, hatta daha ncelerden balayarak, tartmann bir kanad fiyat ar
tlarnn Yeni Dnya'dan spanya'ya gelen ve para arzn arttran deerli
madenierden kaynaklandn ne srmektedir.4 Bu sav 20. yzylda Earl
J. Harnilton tarafindan gelitirildikten sonra, Anna/es Okulu tarafindan
benimsenmi ve nihayet pararun miktar kuramn izleyen iktisat tarihileri
tarafindan, son yllardaki kuramsal gelimelerin nda yeniden tanm
lanmtr. s
3

H i ndistan iin bkz. 1 . Habib, "Monetary system and prices", 1. Habib and T. Raycha
udhuri (ed.), The Cambridge Economic History of lndia, c. 1 ( 1 982) ii nde, s. 36038 1 ; S. Moosvi , "The s i lver i nflux, money supply, prices and revenue extroction i n
Mughal lndia", Journal of the Economic and Social History o f the Orient 3 0 ( 1 987),
s. 47-94; ve S. Subrahmanyam, "Precious metal flows and prices in Western and So
uthern Asia, 1 500- 1 750: Some comparative and conjunctural aspects, Studies in
History 7 ( 1 99 1 ), s. 79- 1 OS; in iin, W. S. Atwe l l , " International bu l l ion flows and
the Chi nese economy circa 1 530- 1 650", Post and Present 95 ( 1 982), s. 68-90.
M. de Malestroict'i n Paradoxes sur le faict des Monnoyes una yazdj Response sa
yesi nde Bodin, porann m i ktar teorisinin "mucidi" olarak kabul edi lmektedir; bkz. J .
A . Schumpeter, History o f Economic Analysis, Oxford University Press, 1 954, s .
3 1 1 -3 1 2.
E. J . Homi lton, "American treosure and the rise of copital ism ( 1 500- 1 700)", Econo
mica 9 ( 1 929), s. 338-357; ve E. J. Homi lton, American Treasure and the Price Re
volution in Spain, 1 50 1 - 1 650, Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1 934; F .
Braudel , The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age o f Philip ll, 2
ci lt, Londra: W i l l iam Col l i ns Sons, 1 972, ci lt 1, s. 462-542; F. C. Spooner, The Inter
national Economy and Monetary Movements in France, Cambridge, Mass. : Harvard
University Press, 1 972. Bu konuda parasolc (monetarist) yaklamn en son ifadesi
iin bkz. D. O. F isher, "The price revolution: A monetary interpretotion, The Jour
nal of Economic History 49 ( 1 989), s. 883-902; ayrca, D. O. F lynn, "Use and misuse
of the quantity theory of money in early modern historiography", E. van Cauwen
berghe and F. lrsigler (ed.), Minting, Monetary Circulation and Exchange Rates, Tri
er: Verlag Trier H i storische Forschungen, 1 984 iinde, s. 383-4 1 7; ve D. O. F lynn,
"The m icroeconomi cs of s i lver and East-West trade i n the early modern period", W.
F ischer, R. M. Mcl nnis and J. Schneider (ed.), The Emergence of a World Economy,
1500- 1 9 1 4, Wiesbaden: Franz Stei ner Wiesbaden Gmbh, 1 986 iinde, s. 37-60.
'

Hamilton'un spanya'da, Seville kentindeki arivlerde yapt aratr

malar, deerli maden ak ile fiyat artlan arasndaki nedensel baianty
destekleyen yeni kantlar salamt . Para talebi fonksiyonunun ya da pa
rann dolam hznn sabit olduu varsaym altnda, Harnilton para ar
zndaki artlarn nc.e spanya'daki fiyatlan artrdn, daha sonra da s
panya'nn d ticareti ve demeler dengesindeki aklar yoluyla, fiyat art
larnn dier Avrupa lkelerine, Ortadou'ya ve Asya'ya yayldn savun
maktayd.6 Fernand Braudel de Akdeniz zerine yazd kitabn ilk bask
snda bu gr benimsemiti :
Yeni Dnya'dan gelen altn ve gmn etkileri konusunda hibir phe ola
maz. Amerika'dan gelen deerli maden aklarn gsteren eri ile fiyatiann
erisi 1 6 . yzyl boyunca o denli aka akmaktadr ki, ikisi arasnda nere
deyse fiziksel, mekanik bir iliki vardr. Her ey deerli maden stokundaki art
tarafndan ynetilmektedir. 7

Miktar kuram aklamas, l 970'lerde demeler dengesine parasal yak

lam olarak bilinen kuramsal ereveyi kullanan Dennis Flynn tarafindan
yeniden ifade edildi . Uluslararas ticarete konu olan her maln tek fiyat
olmas gerektii noktasndan hareket eden Flynn, demeler dengesi etki
leri sayesinde, spanya'da fiyat artlarna neden olan deerli maden ak
larnn, spanya'dan darya deerli maden ak olmasa bile dier lkeler
de fiyatlar ve paraya olan talebi artracan savundu . Bir baka deyile,
Flynn spanya'ya gelen deerli madenler yer deitirmese bile, enflasyo
nun baka lkelere aktarlabileceini sylemekteydi . Bu durumda, span
ya'dan dier lkelere ynelen deerli maden aklarnn hacmini veya za
manlamasn izlemeye ve bu aklar dier lkelerdeki enflasyonun zaman
lamasyla ilikilendirmeye gerek kalmyordu .B Flynn ayn sav kullanarak
Eski Dnya'daki pek ok devletin sikkelerinde niin Gney Amerika'daki
Potasi madenierinden gelen gme az rastlandn da aklamaktayd .
Ancak, parann miktar kuramma dayanan bu gr , son yllarda
nemli bir eletiriyle karlamtr. Amerika'dan Avrupa'ya gemiyle ula
an deerli maden aknn miktar hakknda Hollanda ve Belika'daki
6

7
8

Hami lton, American treasure", s. 338-57; ve Hami lton, Price Revolution in Spain.
Fernand Braudel , La Mediterranee et le Monde Mediterraneen d L 'Epoque de Philippe
ll, Paris, 1 949, s. 420.
D. O. F lynn, A new perspective in the Span i sh price revolution: The monetary app
roach to the balance of payments, Explorations in Economic History 1 5 ( 1 978), s.
388-406; Carlo Cipolla daha nce ltalya'da fiyatlarn lspanyol gmnn gel i i n
den ok daha nce arttin bel i rtmi ve bu nedenle, ltalya'daki enflasyonun parasal
de!} i l , di!}er i nedenlerden kaynakland!}n savunmutu. Cipol la, "La pretendue", s.
5 1 3- 1 6.

gazete kaytlann inceleyen Michel Morineau, Yeni Dnya'dan gelen de

erli maden aknn fiyatlarn d meye balad 1 7 . yzylda daha da ar
tarak srdn gstermitir. Morineau'nun ayrntl almas, Avru
pa'ya ulaan gm miktarnn 1 7 . yzyln ilk yarsnda ylda 200 ton
dan 2 5 0 tona, yzyln ikinci yarnda ise ylda 300 tona ktn gster
mektedir. Bu veriler, inceledii resmi kaytlardan Avrupa'ya kaak olarak
giren gmn boyutlarn izleyemeyen Hamilton'un hesaplarnn yanl
olduunu ortaya koymaktadr. 1 7 . yzylda Avrupa'da fiyatlarn dt
n anmsarsak, Morineau'nun bulgular miktar kuramndan yola kan
parasal aklamaya ciddi bir darbe vurmu olmaktadr. Bu bulgular, en
azndan , ayn kuramsal erevenin 1 7 . yzyla uygulanamayacan gs
termektedir. l O
Son yllarda yaptklar almalarda, Dennis Flynn ile Arturo Giraldez
ve Richard Von Glahn Fiyat Devrimi'ne parasal yaklarnlara yeni ve daha
kresel bir boyut getiriyorlar. Avrupa'dan Asya'ya deerli maden aknn
Avrupa-merkezci tarihiler tarafindan, Avrupa'nn d ticaret aklarndan
kaynakland biiminde yorumlandna dikkati ekiyorlar. Nitekim bu
erevede Avrupa'nn Asya maliarna olan talebi dinamik ve canl, As
ya'nn Avrupa rnlerine talebi ise zayf ve edilgen grlmektedir. Oysa,
diyor bu tarihiler, dzenli olarak Eski Dnya'ya akan, tm deerli madenler deil, sadece gmt . Ayrca, gm sadece Avrupa zerinden
deil, ayn zamanda Pasifik Okyanusu zerinden ve Japonya'dan, tm
Asya'ya deil, zellikle in'e akyordu. Altn ise ayn dnemde tam ters
ynde akmaktayd . Byk miktarlarda gmn in'e akmasnn nedeni,
D. O. F lynn, "Use and misuse", s. 40 1 . Adon Gordus ve arkadalar, ntron analizle
ri ne dayanarak, Amerika'nn Potasi madenieri nde elde edi len gmn lspanyol sik
keleri nde ku l lan ld;n, buna kar l k Fransa, Ingi ltere, Osmanl lmparatorlu;u ve
Iran gibi Eski Dnya'daki di:!er devletlerin sikkeleri nde ku l lan l mad;n iddia etmi
lerd i . A. A. Gordus, J . P. Gordus, E. Le Roy Ladurie ve D. Richet, " Le Potasi et la
physique nuclea i re", Anna/es: E.S. C. 27 ( 1 972), s. 1 -35; ve A. A. Gordus ve J . P. Gor
dus, "Potosi si lver and coi nage of early modern Europe", Hermann Kel lenbenz (ed.),
Precious Meta/s in the Age of Expansion, Stuttgart: Klett-Cotta, 1 98 1 iinde, s. 22524 1 . Ancak son arat rmalar, bu bulgu larn yeni den yorumlanmas gerekti:!ini gs
termektedir.
1 0 M. Mori neau, Ineroyab/es gazettes et fabuleux metaux: Les retours des tresors Ame
ricains d'apres fes gazettes Hollandaises (XV/e-XVII/e siecles), New York ve Paris:
Cambridge University Press ve Editions de la Maison des Sciences de I ' Homme,
1 985, s. 564; Arthur Attman ve Word Barrett' n ktalararas de;erl i maden aklar
zeri ne son al malar da Mori neau'nun tezini do;rulamaktadr. A. Attman, Ameri
can Bullion in the European World Trade, 1 600- 1 800, Goteborg, 1 986; ve W. Bar
rett, "World B u l l ion F lows, 1 450- 1 800", James D. Tracy (ed.), The Rise of Merchant
Empires, Cambridge University Press, 1 990 ii nde, s. 224-254.

gm fiyatlannn en yksek bu lkede olmasyd. nk, 1 6 . yzylda

dnyann bu en kalabalk lkesinde para ve vergi dzeni gme balan
mt ve vergiler artk gm olarak toplanyordu.
Fiyat Devrimi'nin nedenleri tartmasnn dier kanadnda ise, fiyat ar
tlann reel deikenlerle, zellikle de nfus art ve kentlemeyle akla
maya alanlar vardr. Tartmann en erken aamalarndan itibaren, ak
layc bir etken olarak nfus artlannn zerinde durulmasnn nedeni,
1 6 . yzylda tarmsal mallarn fiyatlannn mamul mallar fiyatlarndan daha
hzl artmasdr. Bu aklamay savunanlar, tarmsal retim nfus artnn
gerisinde kald iin gda mallannn fiyatlannn bu denli artt n vurgu
lamlardr .
Ancak bu yaklamda nemli bir hata vard. Daha sonralar Donald
McCloskey'nin iaret ettii gibi, dier deikenler sabit kald takdirde,
nfus art ekonomideki ilem ve faaliyet hacmini arttracaktr. lrving Fis
her tarafindan gelitirilen ve M x V P x T olarak ifade edilen temel z
delikten izlenebilecei gibi, eer parann tedavl hznda bir deiiklik
olmazsa, faaliyet hacminin artmasyla birlikte fiyatlarn artmas deil, azal
mas gerekecektir. (Bu zdeiiktc M para arzn, V parann tedavl hzn,
P genel fiyat dzeyini , T de ilem hacmini gstermektedir. ) Bir baka de
yile, bu zdelik, greli fiyatlar tarmda arz esnekliinin snrl kalmas
nedeniyle tarmn lehine kaysa bile, nfus artyla birlikte ilem hacmi ar
tarken, genel fiyat dzeyinin dmesi gerektiini gstermektedir. Ancak
McCloskey, bir yandan bu temel hataya iaret ederken, te yandan da n
fus artn artan fiyatlarla ilikilendirebilecek daha farkl bir mantk zinci
rinin bulunabileceini eklemitir. l 3
zetleyecek olursak, bu tartmalarda iki kanat da Amerika'dan gelen
gmn fiyat artlarn desteklediini kabul etmekte, ancak fiyat artla
rna hangi deikenin neden olduu konusunda anlaamamaktadrlar. Pa
ra tarihi ve para kuram asndan bakldnda, parann fiyat artlarna
=

D. F lynn and A. Giraldez, "Born with o 'Si lver Spoon': the origin of world trade i n
1 57 1 ", Journal o f World History 6 ( 1 995), s. 20 1 -22 1 ; D. F lynn v e A. Giraldez, "Ar
bitrage, China an world trade in the early modern period", Journal of the Economic
and Social History of the Orient 38 ( 1 995), s. 429-48; ve R. von Glahn, Fountain of
Fortune, Money and Monetary Policy in China, 1 000- 1 700, Berkeley and Los Ange
les: University of Cal iforn ia Press, 996, ., 4. ve 7. Blmler.
12 Y. S. Brenner, "The i nflotian of prices i n early sixteenth-century England", Economic
History Review 1 4 ( 1 962), s. 225-239, ve "The i nflotian of prices in England, 1 55 1 1 650", Economic History Review 5 ( 1 963), s . 266-284.
1 3 Donald McCioskey'in P. Ramsey (ed.), The Price Revolution in Sixteenth Century
England bal k l kitap zerine yazd! tan tma yazs, Journal of Political Economy
80 ( 1 972), s. 1 333.

ll

neden olduu veya sadece bu artlar destekledii ekseni evresinde geli

en tartma son derece nemlidir.
Uluslararas literatrdeki Fiyat Devrimi tartmalar, son yllarda para
arzndaki artlardan, para talebindeki deiikliklere ve parann tedavl h
zndaki arta kaymtr. Bu konudaki en nemli katklardan biri, nfus ar
t ile enflasyon arasnda dalayl bir iliki olup olmadn soran Harry
Miskimin'den geldi . Miskimin nfus artyla birlikte giderek artan sayda
insann birbirleriyle dolaysz iliki kurmaya balayaca, mbadele ve tica
ret frsatlarnn artaca ve bunlarn sonucunda parann tedavl hznn
ykseleceini savunuyordu. l4
J ack Goldstone da bu dnceyi izleyerek kentlemeyle birlikte giderek
younlaan mbadele (deiim ) alar sayesinde, ayn miktarda gm sik
ke ile giderek artan miktarlarda ilem yaplabileceini gsteren basit bir
model gelitirdi . Bu model artan nfus younluu ve handerin uzmanla
masyla birlikte byyen ilem hacminin, ilemlerin daha sk ve daha kk
miktarlarda yaplmasna yol aacan, bylece insanlarn nakit tutma tale
binin deceini, bir baka deyile, parann tedavl hznn artacan gs
teriyordu. Devletler de artan fiyatlar karsnda, azalmakta olan gelirlerini
telafi etmek amacyla, darphane retimini ve taileri hzlandrmak zorun
da kalmlard . Bylece Goldstone'un modelinden, artan para arznn yk
selen fiyatlarn nedeni olmad, tam tersine birincisinin ikincisini izledii
sonucu kmaktadr. thalat yoluyla lkeye giren deerli madenler bu sar
mal desteklemekte, ancak onu balatan neden olmamaktadr. Nfus art
ve kentlemenin durmasyla birlikte, parann tedavl hznn dmesi bek
lenmelidir. Nitekim, 1 7. yzylda egemen olan eilim de budur. l S
1 4 H. A. Miskimin, "Popul otion growth ond the price revol ution in England", The Jour
nal of European Economic History 4 ( 1 975), s. 1 79- 1 86.
15 J. A. Goldstone, "Urbonizotion and i nflotion: Lessons from the Engl ish price revoluti
on of the sixteenth and seventeenth centuries", American Journal af Sociology 89
( 1 984), s. 1 1 22- 1 1 60. Daha sonra yozd!) bir kitapta Goldstone, 1 6. ve 1 7. yzy l lar
do Ingi ltere'den i n'e kadar Avrupa ve Asya'nn pek ok blgesi nde grlen toplum
sol huzursuzluklor, ayaklanma ve devri mleri, nfus art, ykselen fiyatlar ve mal i
buna l mlar erevesi nde aklamoya al t . J . A. Goldstone, Revolution and Rebelli
on in the Early Modern World, Berkeley ve Los Angeles: University of Col ifornio
Press, 1 99 1 . Bir baka makalede ise Goldstone, ayn dnemde Avrupa ve Asya n
fuslorndo grlen uzun dneml i dolgolonmolor, gneteki faaliyetlere ve i k l i m de!)i
ikliklerine bo!)lor. J . A. Goldstone, "The ecuses of long woves i n early modern eco
nomic history", Joel Mokyr (ed.), Research in Economic History, Cilt 6, Greenwich,
Conn. : JAI Press, 1 99 1 , s. 64-68. Ancak, bu tezleri savunmak iin Osmanl lmporo
torlu!)u'ndon gsterdi!)i kan tlarn gl oldu!)u sylenemez. rne!)in, iddiolar nn
tersi ne, elimizde Osmanl nfusunun ve reel cretierin 1 7. yzy l n ikinci yarsnda
geri ledi!)ine dai r veri bul unmuyor. Goldstone, "The ecuses of long woves", s. 55.

Miskimin'in au yolu izleyen bir dier iktisat tarihisi de Peter Lin

dert'tir. Lindert ngiltere 'de parann tedavl hznn miktar kuramnn
varsayd gibi sabit kalmadn, tersine 1 500- 1 700 arasnda nemli dal
galanmalar gsterdiine iaret eden kantlar sunmutur . l 6 Son yllarda ya
ymlanan bir makalede ise, N. J. Mayhew 1 700 ncesinde ngiltere'de
parann tedavl hznn uzun dnemli dalgalanmalar gsterdiini ve 1 6 .
yzylda artun belirtmekte, ancak b u amn kentleme ve artan parasal
lamayla ilgili olmadn savunmaktadrP
Bylece son yllardaki araurmalar, tammalann odak noktasn para
arzndan paraya olan talebe ve parann tedavl hzna kaydrmur. Daha
nceki tammalarda miktar kuram yanilan parann tedavl hznn sabit
ya da istikrarl olduunu varsayarlarken, son dnemdeki tammalarda pa
ra talebinin daha geni bir ereve iinde incelenmesi gerektii gr
ar basyor. Bu yeni erevenin, sadece ticarileme ve para kullanmn
artmas gibi bilinen deikenleri deil, onlarn yansra demografik dei
iklikleri, daha da genel olarak toplumsal ve kltrel unsurlan iermesi
gerektii ortaya kyor. Bu gelimelerin nda, paraya olan talebin sabit
ya da istikrarl kald konusunda srar etmek artk ok basit kaacakur.
Sz konusu deikenierin pek ou hem zaman iinde, hem de bir top
lumdan dierine nemli deiiklikler gsterdiine gre, paraya olan tale
bin zaman iinde ve lkeler arasnda nemli farkllklar gstermesi doal
karlanmaldr. s Bu sayede, para talebine katklan olan etkenler konu
sunda imdiye kadar kabul edilen Avrupa-merkezci yaklamlar terk edile
rek, oluturulacak yeni ereveye Bat Avrupa'dan Hindistan ve in'e ka
dar Eski Dnya'nn deiik alanlannn farkl deneyimlerini dahil etmek
mmkn olacakur.
Fiyat Devrimi tartmalarnn bir boyutu da uzun vadeli sonular ze
rinedir. Hamilton, bundan yetmi yl kadar nce, fiyat arularnn eski ya
plar zayflatarak ve servetierin yeni bir dzen kurmak isteyen kesimlerin
elinde birikmesine olanak salayarak, Avrupa'nn kapitalizme geii sre
cine nemli katklarda bulunduunu, bu nedenle de etkilerinin devrimci
16 P. H. Lindert, Engl ish popu lation, wages and prices, 1 54 1 - 1 9 1 3, Journal of lnter

disciplinary History 1 5 ( 1 985), s. 609-34.

1 7 N. J. Mayhew, Population, money supply and the velocity of circulation in Eng
land, 1 300- 1 700", The Economic History Review 48 ( 1 995), s. 238-257.
18 F. Perlin, "Money-use in Iate pre-colonial l ndia and the i nternational trade in cur
rency media: J. F. Richards (ed.), lmperial Monetary systems in Early Modern lndia
i i nde, Del h i : Oxford U n i vers i ty Press, 1 987, s . 232-373; ve Subrahmanyam,
"Precious Metal F lows, s. 79- 1 05.

olduunu savunmutu. l9 Oysa, o tarihten bu yana srdrlen tartmalar,

Fiyat Devrimi srasnda tarmsal fyatlarn ve toprak kiralarnn mamul
mallarn fyatlarndan ve cretlerden daha hzl arttn gsteriyor. Fiyat
hareketlerinden en fazla yararlananlarn toprak sahipleri olduu ortaya
kyor. Mamul mallar retenterin bu fiyat hareketlerinden yararlanmadkla
r aktr. Fiyat hareketlerinden en fazla zarar grenler ise kentlerdeki al
anlard . Bu tablo karsnda, Fiyat Devrimi 'nin eski dzenin ykln ve
sanayi kapitalizmine geii hzlandrdn savunmak mmkn deildir.
Daha genel olarak da, bir hatta iki nceki kuan Fiyat Devrimi'nin so
nularna ilikin olarak sunduu byk iddialara kyasla, bugnn tarihi
lerinin Fiyat Devrimi'nin uzun vadeli sonularnn fazla nerusemek iste
mediklerini syleyebiliriz.20
YENI KANlTLAR VE ESKILERIN YENIDEN DEGERLENDIRILMESI

lk kez l 970'te Trke yaymlanan, daha sonra da kimi deiikliklerle

birlikte ngilizceye evrilen ve yurtdnda bir hayli yank uyandran maka
lesinde, merhum mer Ltfi Barkan 1 6 . yzyldaki fiyat hareketlerini Os
manl balamnda incelemekteydi .2 I Gda mallarnda ve hammadde fyat
lannda gerekten nemli artlar olduunu ortaya koyan Barkan, bu fiyat
hareketlerinin Akdeniz zerinden yrtlen ticaret yoluyla Avrupa'dan
Osmanl ekonomisine girdiini savunmaktayd :
Osmanl toplumsal ve iktisadi dzeninin gerilemesi, tmyle Osmanl devleti
nin etki alan dnda kalan gelimelerin, zellikle de Bat Avrupa'da mthi
gl bir Atiantik ekonomisinin kurulmas sonucunda balad. ( . . . ) Bu enflas
yonist ak daha isel dier nedenlerle birlikte imparatorluun toplumsal ve ik
tisadi dzenini bozdu ve sonunda geri dn olmayan srelere yol at.( . . . )
1 6 . yzyl sona ererken, Osmanl mparatorluu, tarihinde ok nemli bir d
nm noktas oluturan ciddi bir iktisadi ve toplumsal bunalmn iine srk
lenmekteydi . 22
19 Hami lton, "American Treasure", s . 355-356; 1. Wal lerste i n , The Modern World
System, Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in
the Sixteenth Century, New York: Academic Press, 974, s. 70-85.
20 Bkz. Ramsey (ed.), The Price Revolution'daki sunu yazs .
21 . L. Barkan, "XV I . Asrn Iki nci Yars nda Trkiye'de Fiyat Hareketleri ," Belleten 34
( 970), s. 557-607 ve . L. Barkan "The Price Revolution of the sixteenth century: A
turn i ng poi nt in the economic hi story of the Near East (ev. Justin McCarthy), Inter
national Journal of Middle East Studies 6 ( 975), s. 3-28.
22 Barkan, "The Price Revolution", s. 5-7. Bu al ma Barkan'n 950'1er ve 960' 1arda
Fernand Braudel i le kar l k l gel i tirdii diyalogun rndr. Nitekim, Braude l ' i n
6. yzy lda Akdeniz dnyas zerine yazd iki ci ltl ik yaptn ikinci basks, Bar
kan'n Osman l kentleri ndeki fiyatlar zerine yapt aratrmalarn sonular n da

B arkan 'n makalesi ve tezleri yaygn olarak okunmalanna ve bir hayli

etkili olmalanna karn, fazla tarnlmamtr.23 Oysa yukanda da deindi
imiz gibi, Avrupa ve dnyadaki Fiyat Devrimi'nin nedenleri ve sonulan
zerine yaplan tammalar son yirmi be ylda ok yeni ve farkl boyutlar
kazand . imdi bu yeni tartmalann nda, 1 6 . yzylda Osmanl mpa
ratorluu'ndaki fiyat hareketlerine geri dnerek, hem Barkan'n ampirik
kantlann hem de vard sonulan gzden geirmek yararl olacaktr.
Makalesinin ampirik blmnde Barkan, stanbul'da nde gelen bir
ka imaretin 1 489-90 ile 1 6 5 5 - 5 6 yllan arasnda tutulan hesap defterleri
ni kullanarak veri bulabildii 24 yl iin 1 6 gda maddesi ile odunu kapsa
yan arlkl fiyat endeksieri hesaplamt . Ancak Barkan, fiyatlan byk
lde etkileyen 1 5 8 5 -86 taiinin ncesi iin Osmanl arivlerinde ima
retiere ait sadece bir tane hesap defteri bulabilmiti . Bu defter de alma
snn baz yln oluturan 1 489-90'a aitti . Bu boluu kapatabilmek iin
Barkan, oluturduu dizilere 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 5 73 ylianna ait saray mutfa
hesap defterlerini dahil etmiti . Aynca, Bursa ve Edirne'deki imaretierin
ayn dneme ait hesap defterlerini de incelemiti .24 stanbul Babakanlk
Osmanl Arivleri'ndeki malzemenin zenginlii sayesinde, Barkan'n kul
land veriler Fiyat Devrimi zerine Asya iin bulunabilen tm verilerden
ve Avrupa'nn pek ok lkesi iin bulunabilen verilerden daha zengindir.
iermektedir. Braudel, Mediterranean World, cilt 1 , s. 5 1 7-5 1 9. Barkan'n azgelimi
lkelerde d etkenieri n nemi n i ne karan ve o y l larda Trkiye'de ok daha yay
g n kabul gren Bajml l k Oku lu'nun tezlerinden etk i lendijini de syleyeb i l iriz.
23 Bu konuda neml i bir i stisna iin, bkz. H . Sundhaussen, "Die 'Preisrevol ution' im
Osmani sehen Re i ch wahrend der zweiten H a Ifte des 1 6. Jahrhundrets, Sdost
Forschungen 42 ( 1 983), s. 1 69-8 1 . Ayrca, L. Berov, 1 6. - 1 9. Yzyllarda Balkan
lar'da Fiyatlar ve Avrupa Fiyat Devrimi [Bulgarca], Sofya: Bulgaristan B i l i mler Aka
demisi Yaynlar, 1 976, ayrnt l fiyat veri leri sunmaktad r; I ng i l izce bir zet iin bkz.
L. Berov , "Changes in price conditions in trade between Turkey and Europe in the
1 6th- 1 9th century, Etudes Balkaniques 3 ( 1 974), s. 1 68- 1 78; M. izaka, "Osmanl
ekonomisinde ake tajiinin sebebleri zeri nde ksa bir i nceleme, 80fJazii Uni
versity Journal, Administrative Sciences and Economics 4-5 ( 1 976-77), s. 2 1 -27; ve
M. izaka, "Price hi story and the Bursa si lk i ndustry: A study in Ottoman i ndustri
al dec l i ne, 1 550- 1 650", The Journal of Economic History 40 ( 1 980), s. 533-549. Bu
son al ma, Osmanl ipek sanay i i n i n, mamul mal fiyatlarn n hammadde fiyatlar
nn gerisi nde kalmas nedeniyle geriledijini savunmaktadr. C. Kafadar "Les troub
les monetai res de la fin du XVIe siecle et la prise de conscience Ottomane du dec
l i n", Anna/es, Economies, Societes, Civilisations 2 ( 1 99 1 ), s. 38 1 -400 ayn konuya
fikirleri n ve zihniyetieri n tari hi asndan yaklamaktadr. Subrahmanyam ("Precious
Metal Flows, s. 79- 1 05) ise Gney Asya i le Yak ndoju veya Bat Asya aras nda
karlatrmal bir ereve gel i ti rmeye al maktad r, ancak Yakndoju'ya dair bil
g i leri epeyce s jdr.
24 Barkan, "The Price Revolution, s. 8- 1 7.

Yine de kullanlan fiyat verilerinin snrl nitelii ve devletle ilikisi olan

byk imaretierin dedii fiyatlarn piyasa fiyatlann yanstmayabilecei
gerekeleriyle, Barkan'n almas ve sonulan tartma konusu olmutur.
Burada nce B arkan'n verilerini ve hesaplamalarn, son yllarda Os
manl arivlerinden deriediim verilerle yaptm kendi hesaplamalarmla
karlatracam . Son alt ylda, stanbul, ve bir lde de imparatorlu
un nde gelen dier kentlerinde, 1 5 . yzyldan 20. yzyla kadar fiyat ve
cretler zerine yaptm olduka geni bir almada daha eitli kaynak
lan kullanma tirsatn buldum . almann stanbul fiyatlarna ilikin b
lmnde, a) saray mutfann hesap defterleri ve b) narh fiyatlanndan el
de edilen fiyat verileriyle iki ayr fiyat endeksi hesapladm .25 Bu iki kay
naktan elde edilen verilerin resmi ya da yerel ynetim tarafndan denetle
nen fiyatlar yanstabilecei dncesiyle, bunlara ek olarak c ) bykl
kkl vakflarn hesap defterlerini kullanarak bir nc endeks olu
turdum . Bu fiyat endeksierinin her birinde un, pirin, sadeya, bal , koyun
ya da kuzu eti , nohut, st, yumurta, eker ( sadece saray mutfanda) gibi
en temel gda mallaryla zeytin ya ve odun gibi yakacak maddeleri bu
lunmaktadr. Her maln endeks iindeki arl, B arkan'n endeksierinde
olduu gibi, o maln toplam harcamalar iindeki arlna oranl olarak
hesaplanmtr. Herhangi bir ylda bu mallardan birinin veya birkann fi
yatnn bulunamad durumlarda, boluklar eldeki verilere regresyon uy
gulayan bir istatistik paketinin yardmyla doldurulmutur.26
Bu ayrntl endeksi er sayesinde , Barkan 'n sonularn, yine ariv kay
naklarndan elde edilen ok daha geni bir veri kmesiyle karlatrmak
mmkn oldu . 1 469- 1 700 arasndaki dnem iin hesapladm fiyat
endeksi , Barkan 'n 1 489- 1 65 5 aral iin hesaplad endcksle birlikte,
Grafik 7 . 1 'de veriliyor. Bu drt endeksin uzun dnemde gsterdikleri
eilimlerde kimi farkllklar grlmektedir. Birincisi, narh fiyatlanndaki
artlarn dierlerinden daha yava olduu gze arpyor. kincisi, B ar
kan 'n hazrlad en deksin 1 489- 1 6 5 5 dnemindeki enflasyonu dier
endeksierden daha yksek gsterdii grlyor. Ancak, bu farkiara kar25 Bu narh l i steleri n i n kk bir blm, ze l l ikle de lstanbu l'a ait olanlar, yaymlan

mtr; bkz. H. Sah i l l iojlu, "Osmanl larda Narh Messesesi ve 525 Y l Sonunda Is
tanbu i 'da Fiyatlar, Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi ( 968), , s. 36-40, 2, s. 54-56 ve
3, s. 50-53; ve M. S. Ktkojlu, 624 sikke tash i h i n i n ardndan hazrlanan narh
defterleri ", Tarih Dergisi 34 c 984), s. 23- 82; M. S. KtkaII u, Osmanllarda Narh
Messesesi ve /640 Tarihli Narh Defteri, Istanbu l : Enderun Kitabevi , 983.
26 E ndeksierin hesaplanmas ve ilk sonular zeri ne daha fazla ayrnt iin bkz. kita
b n sonunda Ek 2. Bu almada Istanbul'un yansra Bursa, Edi rne, Konya, Trab
zon, am ve Kuds gibi kentler i i n de, vakf hesap defterleri nden fiyat veri leri der
lenmitir.

n, bakentteki farkl kurumlardan ve farkl fiyat trlerinden elde edilmi

drt endeksin uzun vadede nemli benzerlikler gsterdiini de vurgula
mak gerekir. Toplu bakldnda bu drt endeks, stanbul'da fiyatlarn
1 5 . yzyln sonlanndan 1 7 . yzyln sonlarna kadar yaklak yzde 500
arttn gstermektedir. Endeksler ayn zamanda bu iki yzyllk sredeki
fiyat hareketlerinin iki ayr dnemde incelenmesi gerektiine de iaret
ediyor: a) Akenin greli istikrarl olduu 1 5 8 5 ylna kadarki dnem ve
b) 1 5 86 sonrasnda parasal istikrarszlklarn fiyatlarda byk artlara ve
dalgalanmalara yol at dnem .
1 5 8 5 ncesi dnem iin yaptm karlatrmalar saray mutfann
dedii fiyatlarla imaretierin dedii fiyatlarn birbirlerine olduka yakn
olduklarn gsteriyor. Bu nedenle , Barkan'n imaret fiyatlanndan olu
turduu dizilerio iine saray mutfandan alnan fiyatlar eklemesinin
nemli bir sorun yaratmad anlalyor. Ancak Barkan'n kendi endeksi
nin 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 573 yllanndaki deerini hesaplarken yapt hatalar, da
ha nemli sorunlar gndeme getiriyor. B arkan 'n hesaplamalarnda
1 5 85 -86 taii ncesindeki enflasyon hakknda tm bilgilerimizi bu iki
yldan saladmz iin, bu iki yln endeks deerleri byk nem kazan
yor. mer Ltfi Barkan hazrlad endeksin 1 489, 1 5 5 5 - 56 ve 1 5 73 yl
larndaki deerleri hesaplamak iin kulland ham fiyat verilerini ieren
defterleri ayrca yaymlam olduu iin, bu defterleri kullanarak yapt
hesaplamalar tekrarlamann mmkn olabileceini dndm . Ancak,
bu hesaplamalar srasnda, Barkan'n 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 5 73 yllan iin ulat
endeks deerlerinin benim ayn defterlerdeki ayn verileri kullanarak ula
tm deerlerin bir hayli zerinde olduunu grdm .27
Barkan'n hesaplamalaryla ilgili bir dier sorun da, 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 5 73
yllan iin kulland saray mutfak defterlerinde, kendi endeksierinde yer
alan 1 7 maldan en fazla l l 'i iin fiyat verisi bulunmasdr. Barkan Trke
ve ngilizce makalelerinde, bu yllarda saray mutfa defterlerinde bulun
mayan mallarn fiyatlarn nasl veya nereden saladn belirtmiyor.
Yaymlanan saray mutfa defterlerindeki verileri kullanarak yaptm
hesaplamalar, Barkan'n 1 489-90 yln 1 00 kabul ederek oluturduu fi
yat endeksinin 1 5 5 5 - 5 6 ylndaki deerinin 142,26 deil, yaklak 1 2 5 ,
ayn endeksin 1 5 73 deerinin d e 1 79,97 deil, yaklak 1 4 5 olmas ge
rektiini gsteriyor. Barkan'n hesaplamalarndaki hatalara ilikin olarak
27 . L. Borkon, "Fati h Cam i i ve i mareti tesis leri n i n 1 489- 1 490 yl larna ait muhasebe

bilonolor", Istanbul niversitesi Iktisat Fakltesi Mecmuas 23 ( 1 962-63), s. 29734 1 ; ve "Istanbul sorayiarna ait muhasebe defterleri ", Trk Tarih Kurumu, Belgeler
1 3 ( 1 98 1 ), s. 1 -7 1 ve 1 08-49.

Gralk 7 . 1
stanbul'da Ake Cinsinden Fiyatlar, 1 469- 1 700
1490= 1 ,00

Logantmik lek
8 ,0
6 ,0
4 ,0
3 ,0
2 ,0

1 ,5
1 ,0

0 ,8

1 450

l'

!\

Narh

Vakflar

Barkan

1 550

1 500

Saray Mut!a

1 600

1 650

1 700
133

Graf'"k 7.2
stanbul'da Gram Gm Cinsinden Fiyatlar, 1469 - 1 700
1490= 1 ,00
3 ,0
Saray Mutfa

Narh

Vakflar
x Barkan

2 ,0

1 ,0

..

..

0 , 0 +------,---.--.---,.-

1450

1 500

1 550

1 600

1 650

1 700

bir baka rnek vermek gerekirse, Barkan'n hesaplad endeks 1 5 73 y

lnda saray mutfann dedii fiyatiann 1 489 ylnda Fatih camii imareti
nin dedii fiyatlardan yzde 79,97 daha yksek olduu sonucuna vanl
yor. Oysa, 1 573 ylna ait saray mutfa hesap defterlerine bakldnda,
satn alnan mal fiyatlannn hibirinin 1 489'a kyasla yzde 79 artmad
grlyor.
Fiyat Devrimi'ni inceleyen iktisat tarihileri bir lkenin para birimi cin
sinden ifade edilen ( nominal ) fiyat artlan ile gram gm cinsinden ifade
edilen fiyat artlan arasnda bir aynm yapmay yararl bulmulardr. Gram
gm cinsinden endeks, ake cinsinden ifade edilen nominal fiyat endek
sini her yl iin akenin gramla ifade edilen gm ieriiyle arparak elde
edilmektedir. Bylece fiyatlardaki toplam artlan iki unsuruna ayrarak iz
lemek mmkn olmaktadr. Gram gmle ifade edilen endeksin, kabaca,
tailerin yokluundaki fiyat dzeyini yansttn dnebiliriz.
Ticaret sayesinde, gram gm cinsinden fiyatiann uzun vadede lke
ler arasnda eitlenme eilimi iinde olduklann, bunun bir liman kenti
olan stanbul iin zellikle doru olduunu kabul edersek, bu durumda
ake cinsinden ifade edilen endeksle gram gm cinsinden ifade edilen
endeksin arasndaki fark, bize tailerden kaynaklanan enflasyonun ora
nn verecektir. Ancak tailerin Fiyat Devrimi'nden tmyle bamsz
olduunu iddia etmek doru olmaz, nk Fiyat Devrimi'nin reel vergi
gelirlerini drerek tailere yol aan mali sorunlan yarattn biliyo
ruz . Bir nceki grafikte ake cinsinden sunulan drt fiyat endeksinin
gram gm cinsinden deerleri Grafik 7.2 'de verilmektedir.
Grafikler 7 . 1 ve 7 . 2 'yi birlikte izleyerek, Fiyat Devrimi' nin stan
bul'daki yansmalann aynntl olarak inceleyebiliriz. Ake 1489 ile 1 5 8 5
arasnda olduka istikrarlyd, 1 49 1 ve 1 566 yllanndaki iki kk taite
toplam gm ieriinin yalnzca yzde 1 2 'sini yitirmiti . Barkan'n he
saplamalan, ake cinsinden ifade edilen gda mallan endeksinin 1 489 ile
1 5 73 yllan arasnda yzde 79,97 arttn gsterdii iin, Barkan'n gram
gm cinsinde ifade edilen endeksi de ayn dnemde yzde 62 yksel
mitir. Barkan bu sonuca bakarak, Fiyat Devrimi'nin Osmanl ekonomisi
ne gl bir biimde yansd sonucuna varmaktayd. Daha sonra da na
kit olarak toplanan vergilerin enflasyonun ok gerisinde kaldn ifade
ederek, 1 6 . yzyln sonlanndaki mali bunalm ve 1 585 -86 taiini Fiyat
Devrimi'ne balamaktayd . Ancak, Barkan'n fiyat endeksinin 1 5 5 5 - 5 6 ve
1 573 deerleri zerinde daha nce akladm dzeltmeleri yaptktan
sonra, 1 489 ile 1 5 73 yllan arasndaki gram gm cinsinden ifade edilen
enflasyon oran yzde 31 'e dmektedir. Bu dzeltmeden sonra, Osman
l devletinin yaad 1 6 . yzyln sonlanna doru yaad mali glkleri

Fiyat Devrimi'ne ya da Barkan'n ifadesiyle ithal edilen enflasyona bala

mak bir hayli glemektedir.
1 5 8 5 - 86 taiiyle birlikte akenin gm ieriinin yzde 44'n
kaybettiini ve son derece istikrarsz bir dneme girdiini biliyoruz.28
Akenin gm ierii 1 7 . yzyln ortalanna kadar sk sk dalgaland ve
gerilerneye devam etti .29 Bu dnemde darphaneler gm ierii devletin
saptad standartlarn ok altnda kalan akeleri piyasaya srdler. Grafik
ler 7 . 1 ve 7.2 bize 1 5 8 5 sonrasndaki fiyat artlannn byk bir blm
nn akenin taiinden kaynaklandn gsteriyor. Ancak 1 5 8 5 - 1 65 0
dnemi iin elimizde akenin her yl n e kadar gm ierdiine ilikin
darphane kaytlar ya da benzeri belgeler bulunmamaktadr. Elimizdeki
veriler akenin resmi standartlarn yanstt, ancak bu standartiara her yl
uyulmad iin, Grafik 7.2 'de verilen gram gm cinsinden enflasyo
nun, gerek gm enflasyonu orann bir miktar abarttn kabul etme
miz gerekiyor.30 Gram gm cinsinden fiyatlarn 1 650 sonrasnda daha
gvenilir olduunu syleyebiliriz.
Yukanda sz edilen sorunu dikkate alarak Grafik 7.2 de verilen en
deks deerleri zerinde basit dzeltmeler yapacak olursak, stanbul'da
gram gm cinsinden ifade edilen fiyatlarn 1 7 . yzyln ilk eyreinde,
1 489 ylnn yzde 1 00 zerinde bir dzeyde doruuna ulatn syle
yebiliriz. Ayn grafikten gram gm cinsinden ifade edilen fiyatiann yz
yln kalan blmnde inie getikleri , bir baka deyile gm cinsinden
enflasyonun geriledii de anlalyor. 1 680'lere gelindiinde , gram g
m cinsinden fiyatlar 1 489 ylnn yaklak yzde 40 zerindeydiler. Eli
mizdeki endeks de gram gm cinsinden fiyatlarn yzyln sonuna
kadar gerilerneye devam ettiklerini gsteriyor. Gram gm cinsinden fi
yatlarn, 1 700 ylnda 1489 ylnn yalnzca yzde 20 zerinde olduklar
grlyor.
28 Darphanelere gnderi len tal i matta, 1 00 dirhem gmten o zamana kadar kesi len

800 ake yeri ne, 450 ake kesmeleri istenmekteydi . Bkz. Tab lo 8. 1 .

'19 Akeni n gm ieri!:Jinin aza l ve dalgalanmalar, hem altn su ltani hem de Avru
pa sikkeleri karsndaki kur de!:Jerlerinden aka grlmektedir. rne!:Jin, akeni n
sultani karsndaki kuru 1 620'de 1 20'den 1 624'te 400'e geri ledikten sonra, tekrar
1 20'ye kmtr. Bu, akenin gm i eri !:J i n i n yak lak te ikisini kaybetti kten
sonra, bir tashi hi sikke ilemiyle eski standartlarna dnd!:Jne iaret etmektedir.
Sah i l l io!:Jiu, "XVI I . asrn ilk yars nda Istanbul'da tedavldeki sikkeleri n rai ci " . Bu
dnemdeki parasal gel imeleri n ayr nt lar iin bkz. Blm 8, s. 1 49- 1 56.
30 Bu dnemde akeni n Avrupa sikkeleri karsnda dalgolanan kur de!:Jerleri iin bkz.
Tablo 8.2. Barkan, 1 585 sonras nda akeni n gm ieri!:Jinin geri ledi!:lini b i l i yordu,
ancak ksa vade l i dalgalanmalar iin hesaplamalarnda gerekl i dzeltmeleri yapma
mtr.

136

zetleyecek olursak, ake cinsinden toplam fiyat artlar asndan ba

kldnda, Barkan'n endeksi ile bizim yine stanbul iin hesapladmz
eitli endeksler birbirlerine olduka yakn sonular vermektedir. Ancak
toplam fiyat artlann iki temel unsur arasnda paylatrmaya gelince, bi
zim hazrladmz endeksler hem daha geni ve eitli bir veri tabannn
yanstt iin hem de 1 58 5 ncesindeki deerleri daha salkl olarak he
saptand iin, Barkan'nkinden farkl sonular vermektedir. Oluturdu
umuz yeni endeksler 1 58 5 ncesindeki toplam enflasyon iinde gm
cinsinden enflasyonun daha snrl kaldna, buna karlk tailerin pay
nn Barkan'n hesaplamalannda gsterilenden daha byk olduuna ia
ret etmektedir.
Edirne, Bursa ve Marmara havzasnn dier kentlerindeki imaretierin
hesap defterlerinden elde edilen veriler de, 1 5 . yzyln sonlanndan 1 7.
yzyln ortalanna kadar fiyatlarn stanbul'dakine ok yakn oranlarda
arttn gstermektedir.31 mparatorluun dier blgelerinden elde edi
len fiyat dizileri henz ayrntl olarak incelenmemitir. Ancak, Marmara
blgesine ilikin fiyatlann yansra Berov'un Balkanlar iin derledii ake
cinsinden fiyatlar da benzeri oranlarda artlara iaret etmektedir.32 Ake
nin temel para birimi olduu Anadolu ve kuzey Suriye'deki fiyatlann da
stanbul ve Marmara blgesindekilere benzer artlar gsterdiini tahmin
edebiliriz. Buna karlk, yerel gm para biriminin ake kadar byk
oranlarda taie uramad Msr'da fiyatlardaki toplam artn daha s
nrl kaldn, ancak gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlannn
stanbul ve Marmara havzasndakilere yakn olduunu ileri srebiliriz. 1 6 .
yzylda hem Akdeniz'in dousu ile bats arasndaki, hem d e Dou Ale
deniz'deki limanlar arasndaki ulam ve ticaret ann bir hayli gelimi
olmas, bize ky blgelerindeki fiyatiann birbirleriyle yakn iliki halinde
hareket ettiklerini dndryor.
Bu noktada hem Barkan'n hem de bizim hazrladmz fiyat endeks
Ierinin gda mallan ve hammaddelerle snrl olduunun altn izmektc
yarar var. nk Avrupa'ya ilikin fiyat verileri , tanmsal fiyatlann mamul
mailann fiyatlanndan ve cretlerden daha hzl arttn gsteriyor. Bu
nedenle , gda mallar ve hammaddelere dayanan endeksierin Osmanl
31 Barkan, "The Price Revolution", s. 1 6 ; .L. Barkan, "Edirne ve civarndaki baz i ma
ret tesisleri n i n y l l k muhasebe b i l anolar, Trk Tarih Kurumu, Belgeler 2, 1 964, s.
235-377. Kendi aratrmalarmn n sonular do, di!)er Osmanl kentleri ndeki fiyat
larda benzer artlar oldu!)unu gsteriyor.
32 Bu dnemde Balkanlar'daki fiyat artlar hakknda ayr nt l b i lgi iin bkz. Berov,
"Balkanlar'da Fiyatlar".

mparatorluu'ndaki toplam fiyat artlann bir miktar abarttn tahmin

edebiliriz. 33
OSMANLI IMPARATORLUGU' N DA FIYATLAR NIIN YKSELDI?

lk kez Trke olarak Belleten'de yaymlanan makalesinde Barkan, Av

rupa'daki Fiyat Devrimi'ni Amerika'dan gelen deerli madeniere bala
mt . Bu ilk yazsnda Barkan, Herbert Heton'un yazd bir metinden
ald ve Yeni Dnya'dan gelen deerli madenlerle Avrupa'daki fiyat ar
tlar arasndaki ilikiyi gsterdii ne srlen bir grafii sunmakta, daha
sonra da Earl Hamilton 'un hesaplamalarna gre spanya'ya ithal edilen
deerli maden miktaryla bu lkedeki fiyat dzeyi arasnda tam bir para
lellik olduunu ne srmekteydi .34
Ancak, ayn yaznn "Fiyat Artlarnn Dier Nedenleri" balkl bir
blmnde Barkan, Fiyat Devrimi'nin nedenleri konusundaki tartmalar
izlediini de gstermektedir. Bu blmde parann miktar kuramma bal
kalarak fiyat artlarn sadece Amerika ve Afrika'dan gelen altn ve gm
e balamann doru olmayacan belirten Barkan, fiyat artianna neden
olabilecek dier etkenler olarak tailer, nfus art, parann tedavl h
zndaki deiiklikler ile kredi mektuplan ve potieler gibi para trlerinin
ortaya kn da ieren uzun bir liste sunmaktadr. Ancak, ok farkl kuramsal erevelerden kaynaklanan bu nedenlerin veya aklama biimlerinin eletirel bir deerlendirmesini yapmaz .35
Buna karlk, be yl sonra ngilizce olarak yaymlanan makalesinde
Barkan daha dikkatli davranarak Avrupa'daki fiyat artlannn nedenlerini
tartmaktan kanmtr. ngilizce makalesinde Barkan, Osmanllann ken
di kendine yeterli ve sk skya denetlenen bir iktisadi dzen kurmay he
detlediklerini, ancak "Atlantik ekonomisiyle ilikinin bir rn olan enf
lasyonun" Osmanl mparatorluu'na ithal edildiini belirtmekteydi:
Avrupa'daki enflasyon, Osmanl hammaddelerini yava yava darya doru
emen bir sre balatt . Bylece buday, bakr, yn gibi Osmanl iktisadi stra
tejisinin temellerini oluturan maliann arz azalmaya, fiyatlan da hzla artmaya
balad, ( . . . ) kapal Osmanl iktisadi dzeninin dengeleri ve gvenlii tehlikeye
girdi.36
33 1 550'den sonra ham ve mamul ipek fiyatlar iin bkz. izaka, "Price history", s.
533-549. Ayn biimde, Osmanl arivlerinden derledi:!im kuma, odun ve ivi fiyat
laryle cretler, gda mal lar fiyatlarndan daha az art gsteriyor.
34 Barkan, "Trkiye'de fiyat hareketleri ", s. 58 1 -84.
35 Age., s. 589-595.
36 Barkan, "The Price Revolution", s. 3-6 (kendi evirimiz).

137

138

imdi , son yllardaki tartmalarn nda Osmanl rneine geri d

nerek, Osmanl mparatorluu 'ndaki gram gm cinsinden ifade edilen
fiyat artlannn nedenlerini yeniden deerlendirmeye alalm. Son yl
lardaki tartmalar, belki her eyden nemli olarak, parann miktar kuram
dndaki aklama trlerine daha fazla arlk verilmesi gerektiine iaret
ediyor. Bu noktada, Miskimin, Lindert ve Goldstone tarafindan gelitiri
len ve para talebiyle parann tedavl hzndaki uzun vadeli deiiklikleri
ne karan aklamalar, Osmanl mparatorluu'ndaki gram gm cin
sinden fiyat artlarn aklamak iin de olduka yararl grnmektedir.37
1 6 . yzyl Osmanl mparatorluu'nda da nfus artlannn ve kentleme
nin hzland, krlada kentler arasndaki iktisadi balarn, pazarlar iin
retimin, para kullanmnn yaygnlat bir dnemdi . 38 Bu dnemde
Balkanlar ve Anadolu'da yerel ve blgesel pazariann yaygnlamas , para
ekonomisinin g kazanmasnn en nemli kantn oluturmaktadr.
Hem deerli madenierin baliamas hem de krlarla kentler arasndaki ik
tisadi baiann glenmesi sayesinde, krsal nfusun byk bir ksm k
k deerli bakr ve gm sikkeleri kullanmaya balamt . Ayrca, kent
lerin ve kasabalarn iinde ve evresinde , kk lekli ancak son derece
youn kredi alar gelimiti .39
Osmanl mparatorluu'ndaki gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlar da, bu gelimeler sonucunda parann tedavl hznn artmas
na balanabilir. Bu erevede, deerli madenierin bollamas, fiyat art
larnn nedeni olarak deil, fiyat artlarn destekleyen ve srmekrini
salayan etken olarak yorumlanmaktadr. Ayrca, parann tedavl hzn
daki artlar, gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlarnn yerel bir
gelime olarak grld anlamna da gelmez . Tersine bu yaklam, Os
manl mparatorluu'ndaki nfus art, kentleme ve pazarlar iin retim
gibi uzun dnemli srelerin 1 6 . yzylda ve 1 7 . yzyln ilk yarsnda
37 Bkz. yukarda s. 1 27 1 28.
38 1 6. yzy lda Osmanl nfusunun art ve kentleme iin bkz. . L. Barkan, "Essai sur

les donnees statistiques des registres de recensement dans I'Empire Ottoman aux
XVe et XVIe sikles, Journal of the Economic and Social History of the Orient 1
( 1 957), s. 9-36; M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia, 1450 1600 Oxford
University Press, Londra, 1 972; L. Erder, "The measurement of pre-i ndustrial populati
on changes, The Ottoman empire from the 1 5th ta the 1 7th Century, Middle Eastern
Studies 9 ( 1 975), s. 284-30 1 ; L. Erder and S. Faroqhi, "Population rise and fal l i n Ana
tol ia, 1 550 1 620", Micidle Eastern Studies 1 5 ( 1 979), s. 322345; ve R. C. Jennings,
"Urban population i n Anatolia in the sixteenth century: A study of Kayseri, Karaman,
Amasya, Trabzon and Erzurum, International Journal of Middle Eastern Studies 7
( 1 976), s. 2 1 57.
39 Bkz. Blm 4, s. 8 1 -83 ve Blm 5, s. 8590.

Avrupa ve Asya'daki daha genel gelimelerin bir paras olduunu gs

termektedir.
te yandan, parann tedavl hznn deimesi, Osmanl mparatorlu
u'nda gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlannn ticaret yoluyla
Avrupa'dan ithal edildii olasln da ortadan kaldrmaz. Barkan'n da
belirttii gibi, Avrupa'daki fiyat artlar ve Bat ile yaplan ticaret, Os
manl tarmsal mallan iin gl bir talep yaratm olabilir. Bylece, Os
manl'da gram gm cinsinden ifade edilen fiyat artlar, hem Avrupa ti
careti yoluyla hem de parann tedavl hznn artmas nedeniyle ortaya
km olabilir.
FIYAT DEVRIMI ' N I N U Z U N VADELI SON ULARI

Son dnemde Fiyat Devrimi zerine yaplan uluslararas tartmalar,

fiyat artlarnn nedenleri zerine odaklat . Oysa, B arkan'n makalelerin
den bu yana, Osmanl tarihileri iin Fiyat Devrimi'nin uzun vadeli so
nular ok daha fazla nem kazanmtr. Bunun nedeni Barkan'n fiyat
artlannn Osmanl tarihinde olumsuz bir dnm noktas oluturduu ve
Osmanl gerilemesinin en nemli nedenlerinden biri olduu tezidir. Bu
rada Fiyat Devrimi'ni Osmanl balamnda yeniden incelediimize gre ,
bu tezi de yeniden deerlendirmektc yarar vardr.
mer Ltfi Barkan Fiyat Devrimi'nin olumsuz etkilerinin alanda
younlatn sylemiti : devlet maliyesi, toprak rejimi ve sanayi . Fiyat
Devrimi'nin Osmanl maliyesi zerindeki etkilerine ilikin olarak B arkan,
merkezi devletin gelirlerinin hem fiyat artlarnn hem de bte harca
malarnn gerisinde kaldn gstermitir. Bylece, 1 6 . yzyln balann
da btelerde grlen fazlalar, yzyln sonlannda aklara dnm
t .40 B arkan bu olumsuz gelimeyi, bir lde, devletin ake zerinden
belirlenen vergi gelirlerinin enflasyona ramen sabit kalmasna balamak
ta, bu nedenle de Fiyat Devrimi'nin devletin mali sorunlarn arlatrd
n vurgulamaktayd . Yukanda sunduumuz yeni fiyat endeksleri , 1 5 8 5 86 taii ncesindeki gram gm cinsinden fiyat artlannn Barkan 'n
hesapladnn bir hayli altnda kaldn , bu nedenle de Fiyat Devri
mi'nin maliye zerindeki etkisinin Barkan'n tahmin ettiinden daha s
nrl olduunu gstermektedir. Ayrca, Osmanllarn mali sorunlarnn
ardnda ok daha nemli nedenler vard. Bte aklan ve daha sonraki
tailer, her eyden nce , sava teknolojisindeki gelimeler nedeniyle,
merkezde daha byk ordular kurmak ve bunlar srekli olarak eitmek
gereinden kaynaklanyordu . Daha sonra batda ve douda giriilen
.40 Barkan, The Price Revolution,

s.

1 7-27.

139

140

uzun ve tketici savalar mali sorunlan arlatrmt . Aslnda bu mali

basklar Osmanllara zg deildir. 1 6 . yzylda deien sava teknikleri
nedeniyle , Avrupa ve Asya'da pek ok devlet ayn mali basklarla kar
karya kalmlard .41
Toprak rejimi konusunda ise Barkan, Fiyat Devrimi ve 1 5 85 -86 tarihli
taiin tirnar dzeninin zlnde ok nemli bir rol oynadn be
lirtmekteydi .42 Tirnar dzeninin temel amac tarm reticilerinden alnan
vergilerle sava zamanlarnda orduya katlacak atl ve yaya askerlerin ei
tim ve donanmn salamakt . Sipahi tarafindan kyl hanelerinden ayni
olarak toplanan r dndaki vergilerin ounluu ake cinsinden belir
lenmekteydi . Bu ikinci kmedeki vergilerin miktan fiyat artlarnn ok
gerisinde kald iin, 1 5 8 5 -86 taiinden sonra spahiler orduya katl
mamaya, hatta timariarn terk etmeye baladlar.43
Enflasyon karsnda, ake zerinden toplanan bu vergilerin dzeyinin
ykseltilmesi gerekiyordu . Oysa merkezi devlet, spahilerin toplad vergi
lerden vazgeerek, onlarn yerine krsal nfustan avarz- divaniye ve teka
lif-i rfye diye anlan olaanst vergileri toplamaya karar verdi .44 Bu ter
cih, spahilere ve onlarn nclk ettii tara ordusuna byk bir darbe
vurdu . Ksa bir sre sonra da devlet tirnar dzeninden vazgeerek krsal
vergileri iltizam dzeni yoluyla tahsil etmeye balad . Bylece krsal nfus
tan alnan vergiler spahiler yerine dorudan merkezde toplanmaya bala
d . Bu tercihin ardnda yine 1 6 . yzyln ikinci yarsndan itibaren sava
tekniklerinin deimesi ve merkezde byk ve daimi ordular oluturmann
bir zorunluluk haline gelmesi yatmaktayd . Merkezde daha byk ordular
oluturmak iin krlardan toplanan vergileri dorudan merkeze aktarmak
gerekiyordu . yleyse, tirnar dzeninin zln, Fiyat Devrimi yerine
sava teknolojisindeki deiikliklere balamak daha doru olacaktr.45
Osmanl mparatorluu'ndaki Fiyat Devrimi'nin imdiye kadar tartl
mayan bir boyutu da gelir dalm zerindeki sonularyla ilgilidir. Ta
rmsal mailann fiyatlan dier fiyatlardan daha hzl artt iin, krsal nfu
sun pazarlara daha fazla ynelmi olan kesimlerinin, saylan az da olsa, or41 Sava larn maliyeye yk i i n ayrca bkz. Sundhaussen, "Die Preisrevolution, s.
1 79.
42 Barkan, "Trkiye'de fiyat hareketleri", s. 23-24.
43 H. lnalck, "Mi l itary and fiscal transformatian in the Ottoman Empire, 600- 700",
Archivum Ottomanicum 6 ( 980), s. 283-337.
44 lnalck, "Mi l itary and fiscal transformation". Ti rnar dzeni n i n byk lde terk edi
lerek, verg i lerin i ltizam dzeni arac l jyla toplanmasnn, para ku l lanm v e paraya
olan talep zeri ndeki etki leri iin bkz. Blm S, s. 92-95.
45 lnalck, "Mi l itary and fiscal transformation.

ta ve byk topraklan denetleyenlerin Fiyat Devrimi'nden yararianm ol

malarn beklemeliyiz. Buna karlk, fiyat artlanndan en fazla ve en
olumsuz etkilenenler, !onca alanlan ve kentli tketiciler olmutur.
nk son yllarda Osmanl arivlerinden topladmz ayrntl veriler,
kentlerde gda fiyatlan artarken, cretlerdeki artlarn, Avrupa'da olduu
gibi, fiyatiann bir hayli gerisinde kaldn gstermektedir.46
Fiyat Devrimi'nin Osmanl sanayii zerindeki olumsuz sonulanna ili
kin olarak Barkan, Akdeniz'in bats ile dousu arasnda oluan fiyat farklan
nedeniyle, Osmanl hammaddelerinin byk bir blmnn ihra edilme
ye balandn, bu eilimin de loncalar iin byk sorunlar yarattn vur
gulamaktayd . Barkan'a gre hammadde darlklan Avrupa sanayiinin artan
rekabet gcyle birleince, Osmanl sanayii dn olmayan bir gerileme
sreci iine girdi . Bylece Barkan, loncalara dayal Osmanl sanayiinin
knn ya da zlnn 1 6 . yzylda balad sonucuna vanyordu.47
Gerekten de Osmanl sanayii 1 6 . yzyldaki fiyat hareketlerinden
olumsuz etkilenmitir. zellikle ky blgelerindeki loncalar, hammadde
lerin lracndan doan ktlklar nedeniyle nemli bir darbe almlar, re
timlerine ara vermek zorunda kalmlardr. Bursa ipekli dokuma sanayiini
inceleyen Murat izaka da hammadde fiyatlannn ok hzl artmas nedeniyle, cretierin fiyat artlannn bir hayli gerisinde kalmasna karn, ihracat iin de retim yapan bu nemli sektrde kar marjlarnn kaybolduunu vurgulamaktadr.48
Ancak, hammadde darlklan ya da hammadde fiyatlannn artnn
kendi balarna Osmanl sanayiinde ke yol atn sylemek zordur,
nk ayn dnemde Avrupa sanayii de benzer fiyat hareketlerinin etkisi
altnda kalmtr. Avrupallar bu fiyat hareketlerine uyum salayabilirken,
Osmanl reticileri ayn baary gsterememilerdir. O halde, eer 1 7 .
yzyl Osmanl loncalan iin bir durgunluk dnemi ise, bunun nedenini
46 Oluturdu!}umuz cret dizi leri I stanbul i le snrl dr. Ancak sadece Mormora havza

s nda de! i l , Bolkonlar ve Anadolu'da do benzeri e!} i l i m leri n geerli oldu!}unu d

nebi l i riz. 1 6. yzy lda Mormora havzas ndaki cretler zerine yaymianm veri ler
iin, bkz. . L. Borkon, Sleymaniye Camii ve Imareti Inaati, 1550- 1557, Ci lt 1 ve l l ,
Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1 972- 1 979, eitli sayfalar.
47 Avrupa i le yeni ticaretin zanaatlere dayal Osmanl sanay i i nde durgunlu!}a yol a
t!} aka grlmektedir.( . . . ) Srek l i gel i en Avrupa sanayi i karsnda, Osmanl sa
nay i i dnya ekonom i s i n i n yen i koul larna uyum gsterebi l mek iin gerekl i dinamiz
mi bulamad . Osmanl i le Avrupa sonayi leri arasndaki fark giderek a l rken, Os
man l dzeni rmeye mahkum oldu. ( . . . ) Yeni Avrupa ticareti 1 6. yzy ldaki Os
man l iktisadi durgunlu!}unun en nde gelen nedenleri aras nda say lmal dr." Bar
kan, "The Price Revolution, s. 7-8 (kendi evirimiz).
48 izaka, "Price history and the Bursa silk i ndustry", s. 533-49.

141

142

Fiyat Devrimi'nde deil, i yaplarda veya i etkenlerde aramak daha do

ru olacaktr.
Kald ki, hammadde ktlklarnn bir sre sonra kaybolduuna ve lon
calarn toparlandna ilikin elimizde bir hayli kant vardr.49 Osmanl sa
nayii 1 9 . yzyla kadar Avrupa' dan ciddi bir rekabetle karlamamtr.
1 7 . ve 1 8 . yzyllarda Avrupa ile ticaret snrl kalm, ithalatn i? yk bir
blmn de yerli retimle rekabet etmeyen lks mallar oluturmutur.
Bylece Osmanl loncalar, 1 9 . yzyl balarna kadar retim dzeylerini
byk lde korumulardr.
Avrupa'daki Fiyat Devrimi'nin tarihiler arasnda bu kadar youn ilgi
grmesinin bir nedeni de, Harnilton ve onu izleyen yazarlarn, Fiyat Dev
rimi'nin Avrupa'da gelir dalmn yatrmc yeni kesimlerin lehine boza
rak kapitalizmin ykseliine olanak salad yolundaki bir hayli aceleci
savlaryd . mer Ltfi Barkan'n da ayn biimde, Fiyat Devrimi'ni bir
dnm noktas olarak benimsemesi , kapitalizmin olmasa da Osmanl ge
rilemesinin nde gelen nedeni olarak yorumlamas ilgintir. Ancak bugn
dnp baktmzda, hem Hamilton'un hem de Barkan'n Fiyat Devri
mi'ni bir dnm noktas olarak grme abalarnn bir hayli abartl oldu
u anlalyor. Osmanl dzeninin 1 6 . yzyln sonlarnda ok ciddi mali
ve iktisadi sorunlarla kar karya geldii dorudur. Ancak, bu glkle
rin ardnda dar anlamyla fiyat hareketleri veya gm enflasyonu deil,
daha temel nedenler vard. Bu nedenleri bir sonraki blmde ele alacaz.

49 S. Faroqhi, "Crisis and Change, 590- 699", Ina le k ve Quataert (ed.), A n Economic
and Social History of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4 ii nde, s. 433-473.

SEKZNCi BLM

TAGiLER VE Z L
1 585-86

TAGII B I R DN M NOKTASI MIYDI?

Osmanl mparatorluu'ndaki iktisadi ve mali koullarn 16. yzyln

sonlanna doru hzla bozulduu, istikrar ve genilemenin yerini durgun
luk ve bunalmn ald, iktisat tarihileri arasnda genel kabul gren bir
grtr. I Bu deiiklik, belki de en youn olarak, parasal alanda yaand .
Avrupa'da ve Akdeniz havzasndaki parasal sorunlar, 1 5 80'lerin ncesinden itibaren Osmanl para birimini olumsuz etkilerneye balamt . 1 5 8 5 86 taiinden sonra d a ake kolay kolay toparlanamad, 1 640'lara kadar
srecek uzun dnemli bir istikrarszlk dnemine girdi . Bu blmde, ariv belgelerine ve nmizmatik kantiara dayanarak, Balkanlar ve Anadolu'daki darphanelerin retim dzeylerinin 1 7 . yzyln balarndan itibaren gerilediini, 1 640'lar ve 1 650'lerde neredeyse tmyle durduunu,
ake piyasadan kaybolunca da yerini Avrupa sikkelerinin aldn gstereceiz. 1 7 . yzyln sonlannda Osmanl devleti nemli bir para reformu
gerekletirerek yeni bir para birimini piyasaya karana kadar, ake Balkanlar ve Anadolu'da sadece bir hesap birimi olarak kald . Bu durumda,
1 6 . yzyldaki parasal istikrann 1 5 85- 86 taiiyle sona erdiini syleyebiliriz. Ancak parasal sorunlar kendilerini daha nceden gstermeye ba
lamlard . Aada nce parasal sorunlann nedenlerini ele alacaz.
Son eyreine kadar 16. yzyla egemen olan eilimler, demografik ve
iktisadi genilemeyle birlikte mali ve parasal istikrard . Nfus artyla bir
likte, hem ekili toprak miktan hem de yerel ve uzun mesafeli ticaret ge
nilemiti . Pazar iin retim artarken, krlada kentler arasndaki iktisadi
Bu konuda son y l l arda hazrlanm bir yorum iin, bkz. Faroqhi, "Cri sis and Chan
ge, s. 433-543.

143

TABLO 8. 1 : OSMAN U MERKEZ BTELERI ZERINE ZET BILGILER,

1 523-1 688
Gelirler
Cari

Year

144

Ake
(milyon)

1 523-4
1 524-5
1 527-8

1 1 6,9
1 4 1 ,3
22 1 ,6

1 546-7
1 547-8
1 565-6
1 567-8

241 ,7
198,9
183,1
348,5

1 582- 3
1 592- 3
1 608

3 1 3 ,7
293,4
503,7

1 643-4
1 650
1652-3
1 654
1 66 1 -2
1 666-7
1 669-70
1 687-8

5 1 4,5
532,9
5 1 7,3
5 37,4
58 1 ,3
5 5 3 ,4
6 1 2,5
700,4

Sabit
Ake
(endeks)
1 00,0

1 28 ,4

70,4

Harcamalar
Sabit
Ake
Ake
(endeks)
(milyon)
l l 8,8
126,6
1 50,2
1 7 1 ,9
1 1 2 ,0
1 89,7
22 1 ,5
277,6
363,4
599,2

1 00,0

Cari

687,2
528,9
658,4
593,6
63 1 ,9
637,2
901 ,0

Ake
(milyon)
+
+
+

1 1 ,3

1 27,4

1 ,9
1 4,7
7 1 ,4
69,8
86,9
6,6
1 27,0

36,1
70,0
95,5

0,7
1 54,3
l l ,6
1 2 1 ,0
1 2 ,3
78,5
24,7
200,6

9 5 ,4
5 1 3 ,8

92,8

Denge

Cari

Notlar:
I - Osmanl merkez bteleri devletin tm gelir ve giderlerini icrmemektedir. En
nemlisi, bu btelerde tirnar dzeni erevesinde tanmsal reticilerden ayni olarak toplanan ve daha sonra sipahi arlkl bir ordu iin harcanan vergi gelirleri yer almamaktadr. 1 6.
yzylda, tarada toplanan ve harcanan bu kaynaklar merkeze nakit olarak ulaan geliriere
kabaca eitti . 1 7. yzylda tirnar dzeninden ittizama geilmesiyle birlikte, vergi gelirlerinin
daha byk bir ksm merkezde toplanmaya balad .
2- Yukanda cari ake cinsinden verilen gelir ve harcamalar, daha sonra stanbul blgesi
iin oluturulan bir fiyat endeksine blnerek, sabit ake cinsinden endeks deerleri elde
edilmitir. Elimizde her yla ilikin endeks deeri bulunmad iin, yukandaki tabloda sabit
ake cinsinden deerleri yllk dnemler iin ortalama olarak vermeyi tercih ettik. ( bkz.
Grafik 7. 1 )
Kaynaklar: Merkez btelerine ilikin veriler Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken, s .
1 4- I S 'ten alnmtr. Btelere ilikin daha ksa b i r liste v e aynntl b i r tartma iin bkz .
Barkan, "The Price Revolution" , s. 1 7-2 1 . stanbul'da uzun dnemli fiyat hareketleri iin
aynca kitabn sonunda Ek 2 'ye baknz.

balar glenmiti . Genileyen ekonominin parasal gereksinimleri ise, n

ce Msr'dan gelen altnla, daha sonralar da Amerika'dan gelen altn ve
zellikle de gmle karlanyordu. Bu dnemde kentliler ve krsal nfu
sun byk bir blm arasnda zellikle gm ake ve bakr mangr kul
lanm yaygnlamt .2
1 6 . yzyln balannda Macaristan, Suriye, Mezopotamya ve Msr gi
bi yeni blgeler de imparatorlua katlmt . Askeri baarlar, imparatorlu
un genilemesi ve Msr gibi yeni eyalerlerden merkeze akan gelirler,
devlet maliyesini glendirmiti . Ancak yzyln ortalanndan itibaren im
paratorluun genileme sreci snrlarna ulat . Yzyln ikinci yansnda
douda Safevilerle batda ise Habsburglarla giriilen uzun ve yorucu sa
valar, merkezi hazinenin daha nceki dnemde oluturulan rezervlerini
tketiyordu. 1 5 78 'de ran ile yeni bir savaa daha girilince, devlet askerle
re deme yapabilmek iin gerekli gm bulmakta zorlanmaya balad .
te yandan, deien sava teknolojisi merkezi devletin askeri harca
malarn hzla artrmaktayd . 1 6 . yzyln ortalarnda timarl sipahilerin
Osmanl ordusunun iskeletini oluturduu dnemde, askeri harcamalann
yaklak yzde 30-40', sipahilerin krsal nfustan topladklan ve yerinde
harcadklan kaynaklarta karlanmaktayd. Ancak ok, yay ve klla donanm sipahiler, Avusturya'nn tfekli askerleri karsnda etkinliini kaybedince, Osmanl ordusunda da arlk ateli silahlarla donatlm daimi
merkez ordusuna kaydnld . Yenieriterin saylar 1 5 50'lerde 1 3 binden
1 600'lerde 38 bine ykselirken, bu deiikliin ykn merkez hazinesi
karlamak zorunda kald. 3
Tablo 8 . 1 'de zedenerek sunulan Osmanl merkez bteleri, harca
malann gelirlerden daha hzl arttn ve yzyl balanndaki bte fazlala
rnn yzyln sonlarna doru byk aklara dntn gsteriyor.
Ayn tablodaki enflasyondan arndrlm stunlar, 1 6 . yzyln ortalann
dan itibaren, merkezi hazinenin gelirlerinin enflasyonun gerisinde kald
n , buna karlk harcamalann enflasyondan daha hzl arttna iaret
ediyor. Bu olumsuz eilimler, 1 7. yzylda merkezi hazinenin rezervleri
tkenineeye kadar srmtr.4
mparatorluun Asya-Avrupa ticaret yollan zerindeki konumu, para
sal istikrarn salanmasn daha da gletirmekteydi . 1 2 . yzylda Orta
Avrupa ve Balkanlar'da byk gm yataklarnn bulunup iletilmeye
balanmasndan sonra, Avrupa Asya'ya ihra ettiinden daha fazlasn it2
3
4

Bkz. Blm 4 ve 5, s. 8 1 -83 ve 85-89.

l nolck, "Mi l itory and F i scol Tronsformotion, s. 289, 3 1 1 .
Bkz. Toblo 8. 1 , not 3.

145

J4f

hal etmekte, ipek, baharat ve tekstil rnlerinin karln gm ve altn

la demekteydi .S 1 6 . yzylda Amerika'dan Avrupa'ya byk miktarlarda
deerli maden akmas, Asya-Avrupa ticaretinde yeni dengeler yaratmarn,
ancak ticaretin hacmini artrrnt . Osmanllar ise, 1 5 . yzyln ikinci yan
snda Dou Akdeniz'deki ticaret yollan zerinde sz sahibi olmaya bala
dktan sonra, deerli madenierin batdan giriini zendiriyorlard. Ktala
raras deerli maden ak, 1 6 . yzyln ikinci yansnda daha da younlat .
Groschen ya da guru olarak adlandrlan byk boy gm Avrupa sikke
leri , Osmanl piyasalarnda giderek artan boyutlarda dolamaya balad .
Ancak, Asya 'ya kar verilen ticaret aklan nedeniyle, Osmanllar altn ve
gmn douya doru yol almasn engelleyemediler.6 zellikle ran'a
ynelen gm akn engellemek iin bavurulan yntemler ve engelle
meler sonusuz kald .?
Parasal dalgalanmalara kar devletin ald dier nlemler de etkisiz
kalm veya sorunlan daha da arlatrmt . Devlet mdahalelerinin bir
boyutu kurlarla ilgiliydi . Gm bollatka altn/gm oran yksel
mekteydi . Sultani ve dkann ake karsndaki kuru da yzyln balann
da 54'ten yzyln ortalannda 60'a ykselmiti . 1 566'da akenin gm
ieriini yzde 7 azaltan ufak taiten sonra, sultani ve dkann kur deerleri, zellikle gmn daha bol olduu Balkanlar'da 65'e, hatta daha
yukanlara kadar kt . Piyasalardaki bu eilimiere karn devlet, resmi ku
ru 1 580'lerin ortalanna kadar 60'ta tu ttu . Piyasa ve resmi kur deerleri
arasnda oluan fark, devlete yaplan demelerde ve resmi kur zerinden
yaplan dier demelerde altnn kullanlmamasna yolat.S 1 5 70'lerde ve
1 5 80'lerde gmn resmi kurunun piyasa kurunun altnda kalmas, pi5
6

7
8

S. Spufford, Money and /ts Use, s. 283-288, 349-356.

H . Soh i l l io!')lu, "The Role of International Monetary and Metal Movements s. 269304. nceleri , Afrika burnunun dola l arak H i nt Okyanusu yolunun bulunmas ndan
sonra, Ortado!')u'dan geen transit ticareti nin hzla geri ledi!')i san l yordu. Ancak da
ha sonraki aratrmalar, transit ticaretinin bir sre geri ledikten sonra toparland!')n
ve 1 6. yzy l n sonlarna kadar okyanus yol uyla rekabet edebi ldi!')ini gstermi tir. N.
Steensgaard, The Asian Trade Revolution of the Seventeenth Century: The East ln
dia Companies and the Decline of the Caravan Trade, The University of Chicago
Press, 1 974, s. 9.
1 580' 1erin balarnda Avrupa gurularnn (groschen) Osmanl piyasalarnda tedav
l ve kur de!')erleri iin bkz. BOA, MHM, c. 46, 70 1 /307; c. 47, 224/88 ve 255/99.
Su ltaninin piyasa ve resmi kur de!')erleri arasndaki farklar iin, bkz. Tablo 4.2. 1 6.
yzy l n ikinci yarsndaki altn darl klar iin, bkz. Sohi l l io!')lu, "Osmanl Para Tari
hi", s. 1 05- 1 22; Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew, s. 6 1 -64; ve H .
lnalck, " lmpact of the Anna/es School o n Otto man Studies and New F i nd i ngs, Re
view, Fernand Braudel Center 1 ( 1 978), s. 69-96.

yasalarda dolaan akelerin kenarlannn kesilmesini de yaygnlatrd . Bu

dnemde dk ayarl sikkelerin retimi ve tedavlnde de nemli art
lar oldu . Aynca, bu kank ortamda piyasaya bol miktarda kalp sikkenin
srldn de biliyoruz.9
Devletin giderek derinleen mali sorunlan, o tarihe kadarki en byk
ve tm Osmanl tarihinin en byk tailerinden biriyle sonuland .
580'lerin banda 00 dirhem "halis ayar" gmten 450 ake kesilir
ken, taiten sonra ayn miktarda gmten 8 5 0 ake kesilmeye balan
d . Bylece bir hamlede akenin gm ierii yzde 44 azaltlm olu
yordu . o Akenin sultani ve dka karsndaki resmi kur deeri de 60'tan
20'ye dt ( bkz . Tablo 8 .2 ) . Bu tai ileminin tam tarihi kesin olarak
bilinmemektedir. 584'ten sonra olduunu, byk olaslkla da 5 8 5 'te
gerekletiini syleyebiliriz. l l
5 85 -86 ylndaki tai ilemi, hem o dnemin gzlemcileri hem de
ada tarihiler iin anlalmas zor bir olay olarak kalmtr. Bu nemli i
lem, Amerika'dan gelen byk miktarda altn ve gmn piyasalarda do
lamas, altn/gm oranndaki dalgalanmalar, dk ayarl ve kalp sikke
lerin gittike artan miktarda tedavl ve bunlarla ilikili dier parasal geli
melerle ayn balamda gerekletii iin, o dnemin gzlemcileri gibi bugnn tarihileri de taii parasal etkenlerle aklamaya almlardr. Ancak biraz yakndan incelendiinde, bu aklamalann ounluunun yetersiz olduu grlmektedir. l u veya bu biimde bir parasal olay olan Fiyat
Devrimi nedeniyle bte harcamalan artarken, ake zerinden toplanan
9

585-86 ta)ii ncesi nde kalpazanl k rnekleri ve devletin kalpazanlar cezalandr

ma abalar i i n , bkz. BOA, M H M . c. 4 , 2 { l , 8t56, ve o 7t474; c. 48,
075/369; c. 49, 571 1 5; c. 53, 657/228; ayrca S. Faraqhi, "Caunterfeiting i n Anka
ra, Turl< ish Studies Association Bul/etin s ( 99 ), s. 28 -292.
o Osmanl lar para konularnda 3,07 a)rl )ndaki ve klasik Islam di rhemi nden yzde 4
daha hafif olan Tebriz dirhemini ku l lanyorlard . Bu l 4. yzy lda Iran'daki Mo
jol l lhan l Devleti'nden a l nmtr. Bkz. Blm 2, s. 36.
Merkezi devlet taraf ndan yerel ynetici lere gnderi len ve aken i n ta)i sonrasn
daki yeni kur de)erleri hakk nda bilgi veren tal imatlar iin, bkz. BOA, MHM. c. 58,
734/288; c. 62, 385{ 1 73, 478/2 1 2; c. 69, 475/238; c. 70, 482{248; I . E . Ds., 48. Bunla
rn i lki H . 7 Ramazan 993 ( 2 Eyll 585) tari h l idir. Bu durumda taiin zamanla
mas iin en nce 585 yazn dnmek gerekecektir. Bkz. C. Kafadar, " Les Troub
les Monetaires, s. 38 -389. te yandan, zer Ergen'i n Ankara mahkeme kaytla
r nda buldu)u belgeler, Ankara'da en az ndan an yl daha, eski kur de)erlerinin ge
erli oldu)una i aret etmektedir. . Ergen, "XVI . Yzy l n Sonlarnda Osmanl Pa
ras zerine Yap lan Ilemlere I l i k i n Baz B i l g i ler", ODT Gelime Dergisi, Iktisat
Tarihi zel Sayst, 978, s. 86-89.
2 N. Beldiceanu, " La Crise Monetai re Ottomane au XVIe Siecle et san l nfluence sur
les Pri nci pautes Roumai nes, Sdost-Forschungen 1 6 ( 9sn, s. 70-86; S. Rizaj,

147

148

vergi gelirlerinin enflasyonun gerisinde kald ve bylece Osmanl maliye

sinin sorunlannn arlat dorudur. l 3 Ancak bu snrl etkinin tesinde,
1 58 5 - 86 taiini esas olarak parasal etkenlerle deil, Osmanl devletinin
daha nce deinilen mali sorunlaryla aklamak doru olur.
1 585-86 taiinin yeterince aydnlanmam boyutlanndan biri de, ayn
tarihlerde ran'da gerekletirildii sylenen benzeri bir tai ilemiyle ili
kisidir. Kimi tarihi kaynaklarda, ah Tahmasp'n Osmanllara kar giritii
savan yaratt mali sorunlar nedeniyle, l 584'te benzeri bir taii gerek
letirdiine ilikin kaytlar bulunmaktadr. te yandan , Osmanllarn da
ran'a gm kana kar her zaman duyarl davrandklann ve bu ak
engellemek iin eitli nlemlere bavurduklarn biliyoruz. rnein, Os
manl devleti ran'dan gelen tccarlann getirdikleri ipek karlnda gm
gtrmek yerine Osmanl mallar almalarn talep etmekteydi . 1 6 . yzyln
nc eyreinde, douya doru gm aknn artmas ve iki devletin
savaa tutumalan nedeniyle, bu tr mdahaleler ve yasaklamalar sklam
t . l4 Sava koullarnda ran'da gerekletirilen bir byk tai, douya
doru gm akn engellemek isteyen Osmanllan benzeri bir hamleye
zorlam olabilir. Osmanllarn srp giden mali glklerine ek olarak or
taya kan bu gelime, stanbul'daki taiin kendisini deil ama zamanlamasn aklayabilir. s Ancak, ran sikkelerine ait elimizde bulunan nmiz
matik kaytlar yeterince ayrntl olmad iin, 1 584 ylnda ran'da nemli
bir taiin yaplp yaplmadn henz kesin olarak saptayabilmi deiliz . l 6

13
14
15
16

counterfeit of Money on the Balkan Peninsula from the XVth to the XVI I Century,
Balcanica 1 ( 1 970), s. 7 1 -79. H. lnalck, mpact of the Annafes School s. 90-96.
Ta;)ileri n temel nedeni olarak mali gel imeleri vurgulayan neml i bir i stisna mer
Ltfi Barkan'dr; Barkan, The Price Revol ution, s. 1 7-22.
Bkz. Blm 7, s. 1 39- 1 40.
H. Sah i l l io;jlu, Kurulutan XVI I . Asr n Sonlarna Kadar Osma n l Para Tari h i , s.
1 88- 1 96.
San dnemde Cemal Kafadar da l ran'a cJe:erli maden kann 1 585-86 ta;)i inde
rol oynam olabi lece;)ini i leri srmtr; bkz. Kafadar, Les Troubles Monetai res.
Bu konudaki nmizmatik kantlar yeterl i cJe:i ldir. Bkz. Album, A Checklist, s. 1 251 29; H. L. Rab i no, Coins, Medals and Seats of the Shahs of Iran, 1500- 1 94 1, Borgo
mal e, Cezayi r, 1 945; H. Farahbakhsh, Iranian Hammered Coinage, 1500- 1 879 AD,
yaymiayan N. Farahbakhsh, Bat Berl in, 1 975. F. Braudel, Mediterranean World, c. 1 ,
s. 540, Iran'daki ta;)iin Osmanl 'daki nden nce yap ld;)n iddia etmektedi r; Steens
gaard, The Asian Trade Revolution, s. 4 1 9 ise ta;)iin tari hini daha da neeye almak
e;)i l i mi ndedir; H. lnalck, osmanl lmparatorlu;ju'nun Kurulu ve lnkiaf Devrinde
iki ta;)iin yaklak olarak ayn zamanda yapld;)n sylemektedir. Vakanvis Selo
n i k i ' n i n i l k bozulan s i kken i n ahi oldu;)una dai r szleri , Iran para biri m i n i n veya
l ran'a yakn blgelerde tedavl eden Osman l ah i lerinin ta;)i edi ldi;)i anlamnda
yorumlanabi l i r; bkz. Kafadar, when Coins Turned i nto Drops of Dew, s. 1 00- 1 02.

MALI BU NALlM VE PARASAL ISTI KRARSIZLIK

Merkezi devletin mali sorunlan 17. yzyl boyunca srd. Celali is

yanlar olarak adlandrlan toplumsal ve siyasal alkantlar, mali sorunlan
daha da derinletirdi. Kyller tarlalarn brakp yaylalara, dalara kama
ya, gerlie dnmeye balaynca, tarmsal retim ve vergi gelirleri olum
suz etkilendi . Bu tablo karsnda, Balkanlar ve Anadolu'da ve belki de
Suriye 'de, 1 6 . yzyln demografik ve iktisadi genileme dalgasnn
1 5 80'lerde veya biraz daha sonra sona erdiini sylemek mmkndr.
1 7. yzylda ise imparatorluun pek ok blgesinde nfusun ve iktisadi
faaliyetlerin genel dzeyinin durgunluk iinde kaldn , hatta bir miktar
gerilediini syleyebiliriz. Ancak, bu konuda elimizde ayrntl ve salkl
veriler yoktur. J 7
Merkezi devletin mali sorunlarnn bir dier nedeni de, devletin siya
sal gcnn gerilemesinden sonra, tarada vergi toplama ve bu gelirlerin
merkeze aktarlmas srecinde ortaya kan glklerdi . Taradaki eitli
kesimler, vergi gelirlerinin giderek artan bir blmne el koymaya ba
lamlard . l 8 Hem ekonomi hem de devlet maliyesi iin olumsuz sonu
lar yaratan bir dier gelime ise, Avrupa'dan Asya'ya deniz yolunun bu
lunmas ve imparatorluk zerinden geen transit ticaret yollannn ne
minin azalmasdr. Transit ticaret yollan 1 6 . yzyln balarnda bir dar
be yemesine karn, daha sonra toparianarak denizar yollara kar dire
nebilmi ve yzyln sonlannda tarihsel doruklarna ulamay baarmt .
1 7 . yzyln balarnda Rollandal ve ngiliz ticaret kum panyalarnn
Hint Okyanusu 'nda Portekiziileri geriletmesinden ve denetimi ellerine
geirmelerinden sonra, Asya ticareti okyanuslara kayd . Bylece , Avru
pallarn Mrika'nn gney ucunu ilk kez dalamay baarmalarndan tam
bir yzyl sonra, okyanuslar karadan geen kervan yollarna kar nihai
bir zafer kazandlar. Bu gelime, hem ticaret yollan zerindeki Osmanl
kentleri hem de devlet maliyesi iin olumsuz sonular getirmekteydi . l 9
1 7 S . Foroqhi ve L . Erder, "Populotion Rise and Fol l i n Anotolio, 1 550- 1 620", Micidle
Eastern Studies 1 5 ( 1 979), s. 322-345; lnolck, "Mil itary and Fiscal Transformation";
ve Faroqhi, "Cri sis and Change, s. 4 1 1 -636.
18 Meti n Kunt 1 7. yzy lda tarada toplanan vergi gel i rlerine nas l yerel gler taraf n
dan el konduju konusunda ok can l ve ayr nt l bir rnek veriyor. Diyarbakr val isi
n i n 1 670-7 1 y l nda tuttuju hesaplar i nceleyerek, bir y lda bu yneticinin e l i ne 1 6
mi lyon ake getij i n i , bunun da enflasyon dikkate a l nsa bi le, o dnemde, o dzey
de bir val i iin ok fazla oldugunu gsteriyor. 1. M. Kunt, Bir Osmanl Valisinin Yl
lk Gelir-Gideri: Diyarbekir, 1670-71, Bojazii niversitesi Yaynlar, I stanbul , 1 98 1 .
1 9 Steensgaard, The Asian Trade Revolution, s . 9; ayrca Subrahmanyam, "Precious
Metal F lows, s. 79- 1 05.

149

TABLO 8.2: GM AKE VE ALTIN SULTANI, 1 584-1 689

Yllar
1 S84
S86
S96
600
62
168
1 62
1 622
623
1 624
624
628
1 634
1 636
640
1 64
1 6SO
6S9
669
1 672
689

Akenin
Arl
Gram

Sultaninin
Arl
Gram

4SO
800

0,68
0,38

3,S 1 7
3,S 1 7

9SO
9SO
ooo
ooo

0,32
0,32
0,3
0,3

3 ,S 7
3,S 1 7
3,S 7
so

100 Dir.
Kesilen
Ake

ooo

0,3

3 ,S 7

1 000

0,3 1

3,S 1 7

2SO
400
400
400

0,26
0,23
0,2 3
0,23

3,490
3,490
3,490
3,490

Kur
Hesaplanan
Sultani/ Altn/Gm
Ake
Oran
6S-70
1 20
220-230
2S
2S
so
200-230
230- 300
360-460
40
210
2SO
260
300
40
8o
2O
270
270
270

. ,8
l l ,7
1 0,3
o,3
l l ,8

l l ,1

1 4,7
4,1
1 6,0
6,0
6,0

Notlar:
1 - Tablo 3 . 1 ve 4 . l 'in notlanna baknz.
2 - 1 5 8 5 ylna kadar standart ake "halis ayar" gmten darbedilmekteydi . Ancak bu
tarihteki taiten sonra, akeye deien miktarlarda bakr katlmaya baland. Akenin g
m ierii 1 7 . yzyln ortalanna kadar byk dalgalanmalar gsterdi. Sk sk tailere ba
vurulmas ve eski sikkelerin dolamdan kaldnlmamas nedeniyle, gm ierikleri birbirin
den farkl sikkeler ayn zamanda tedavl etmeye baladlar. Kalpazanln yaygnlamas so
runlan daha da arlatrd. Bu dnemde akenin standartlann 1 600, 1 6 1 8 , 1 624 ve 1 640
yllannda bavurulan tashih-i sikke ilemleri nedeniyle ariv belgelerinden salamak mm
kndr. Ancak dier yllarda retilen akelerin gm ieriklerini darphane ve dier kayt
lardan bulmak mmkn olmamtr. Dier yllardaki akelcrin gm ieriini istikrarl ya
banc sikkelere kar kur deerlerine bakarak yaklak olarak saptamak mmkndr. Bu he
saplamalarda sikkelerin kur deerlerinin gm ieriklerine gre belirlenmesi ilk k nokta
sdr. Ancak yabanc skkclerin istikrarl olmalar nedeniyle, ake karsnda gm ierikleri
nin tesinde bir miktar prim yapm olabileceklerini de dikkate almak gerekir. Bu tr hesap-

lamalar sonucunda rnein 1 624 ylnda akenin gm ieriinin yaklak 0, 1 3 grama ka

dar dm olduunu syleyebiliriz.
3 - Stun 4'te sunulan kurlar ounlukla stanbul'da oluan piyasa deerleridir. Sikkele
rin kurlan imparatorluk iinde blgesel farkllklar gstermekteydi. Ayrca, yeni sikkeler ve
kurlardaki deiiklikler taraya belirli bir gecikmeyle ulaabilmekteydi. Bu konuda an bir
rnei zer Ergen vermektedir. Ergen'in aktard ariv belgelerine gre, stanbul'daki
byk taiten yedi yl sonra, 1 593 'te Ankara'da sultaninin resmi kuru h al a 60 ake dze
yindeydi ( Ergen, "XVI. Yzyln Sonlarnda" ) .
4 - Eldeki verilerin snrlamalan nedeniyle, son stundaki altn/gm oranlann sadece
iyi tahminler olarak kabul etmek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki dier verilerin salk
derecesini snamak da mmkn olmaktadr. Bu dnemde Avrupa'daki ortalama altn/gm
oran l l ,7'den 1 5 ,0'a ykselmitir. Braudel ve Spooner, "Priccs in Europe", s. 459.
Kaynaklar: Hesaplamalarmz Sahilliolu, Bir Asrlk Osmanl Para Tarihi, s. 3 8 - 5 3 ;
"Sikkelerin Raici " ; v e "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para v e Maden Hareketlerinin
Yeri"nde sunulan verilere dayanmaktadr.

Bu blgelerde ticari faaliyetlerle birlikte para kullanmnn da geriledii

ni syleyebiliriz.
Akenin istikrarszlna yol aan bir dier gelime de, Osmanl gm
madenierinin gerilemesi ve kapanmasdr_ 1 6 . yzyla kadar Osmanl
darphaneleri kullandklar altn ve gmn byk bir blmn Balkan
lar'daki madenierden salamlard .20 Ancak, Yeni Dnya'dan byk mik
tarda altn ve gmn aknaya balamas ve deerli maden fiyatlannn
dmesinden sonra, 1 7 . yzyln balarndan itibaren bu madenierin re
timi azalmaya balad . 1 640'lara gelindiinde, Balkanlar'daki en byk
maden olan skp'te ve dier madenierde retim byk lde durmu
tu . Bu olumsuz gelime nedeniyle , Osmanl devletinin mali sorunlar
artamaya baladnda, Balkanlar'daki madenierin gelirlerinden yarar
lanma olana da ortadan kalkm oluyordu_
Dnemin ktalararas para ve deerli maden aklar, Osmanllarn pa
rasal sorunlarn daha dorudan etkilemi olabilir. Amerika'dan giderek
artan miktarlarda gm gelmesine karn, 1 7. yzylda Avrupa'nn pek
ok blgesinde gm darlklarnn azalmayp arttn biliyoruz.22 Eer
Dennis Flynn ve Arturo Giraldez'in savunduklar gibi, bu dnemde Ame
rika ve Avrupa'dan Asya'ya ve zellikle de in'e gnderilen gm mik20 Bkz. Blm 2, s. 4 1 -43.
21 Rhoads Murphey, "Si lver Production in Rume l i a Accordi ng to an Official Ottoman
Report Ci rca 1 600", Sdost-Forschungen 33 ( 1 980), s. 76-86. Ancak, Osmanl g
m maden ieri n i n Avrupa'daki lerden bir hay l i sonra kapandn bel i rtmek gerekir.
Kr. Spooner, The International Economy, s . 24-53
22 Spooner, The International Economy, s. 33-53.

151

TABLO 8.3: AVRUPA SIKKELERININ AKE CINSINDEN KUR DEGERLERI,

1 584-1 731

152

Yllar

Venedik
Dka
(altn)

1 5 84
1 5 88
1 600
1618
1 622
1 624
1 625
1 628
1 632
1 640
1 641
1 646
1650
1 65 5
1 659
1 668
1 672
1 676
1 683
1 69 1
1 698
1 708
1 725
1 73 1

65-70
120
125
so
1 80-2 1 0
330-420
120
190
220
270
1 68
1 70
1 75
1 75
190
250
300
300
300
300-400
300-400
360
375
385

spanya 8- Rea1
(Riyal Gun)
(gm)

HollandaTaler
Polonya
(Esedij Aslanl Gun) Zolota
(gm)
(gm)
70
68

48

70

so

1 00

70

80
78
1 00
1 20- 1 5 0
1 70-320
80
1 00- 1 1 0
110
125
80
80
90
90
88
110
1 10
125
1 30
1 2 0- 1 60
1 20- 1 60

70
80
80
90
78
1 00
1 00
120
120
1 20- 1 60
88

181
181

1 44
144

38

48
66
80
88- 1 07

88
88

Notlar:
1 - Bkz. Tablo 8 .2'nin notlar.
2- Burada sunulan kurlar ounlukla stanbul'da oluan piyasa deerleridir. Sikkelerin
kurlar imparatorluk iinde blgesel farkllklar gstermekteydi .
3- Venedik dkasnn (yaldz ) arl ve ayar iin bkz . Blm 3, Tablo 3 . 1 . Daha nce ki dnemden farkl olarak 1 7 . yzylda, dka ile sultaninin kur deerleri arasnda birincisi
lehine yaklak yzde 1 0'a ulaan bir fark ortaya kmtr. Bu farkn ne lde sultaninin altn ieriinin azalmasndan kaynakland bilinmemektedir.
4- spanya'nn 8 - reallik byk gm sikkesi olduka istikrarlyd ve 2 5 ,6 gram gm
iermekteydi. Ancak kur deerlerine bakldnda, Osmanl piyasalarnda tedavl eden dier

Avrupa sikkelerinin gm ieriklerinin zaman iinde azald anlalmaktadr. rnein, 1 7 .

yzyln sonlannda zolota yzde 6 0 gm iermekteydi.
5- Tablodan grlecei gibi, 1 69 1 'den itibaren merkezi devlet kendisine yaplan de
melerde kabul ettii sikkelerle, deme yapmak iin kulland sikkelere farkl kurlar uygula
maya balad . Devlete yaplan demelerde uygulanan kurlar, piyasalarda oluan kurlara daha
yaknd .

Kaynaklar: Mantran, "Istanbul"; Sahilliolu, Bir Asrlk Osmanl Para Tarihi; "Sikke
lerin Raici"; ve "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri" ; Bar
kan, "Edirne Askeri Kassarn" ; Belin, Trkiye ktisadi Tarihi; Baykal, "Osmanl mparator
luu'nda".

tan arttysa, Osmanl topraklarndaki gm darlklar da bu ktalararas

hareketlerin bir sonucu olabilir.23 Ancak, byk boy Avrupa sikkelerinin,
zellikle de spanya'nn sekiz reali ile Hollanda ralerinin yaygn olarak te
davl etmesi, gmn Osmanl piyasalarndan tmyle kaybolmadn
gsteriyor.
1 5 85-86 taiinin parasal istikrarszla son veremedii aktr. Nite
kim, akenin 1 640'lara kadar sren dalgalanmalarn birka kaynaktan ay
rntl olarak izleyebiliyoruz. Tablo 8 .2 ' de zetlendii gibi , elimizdeki
darphane kaytlar akenin resmi standartlar ( arl ve ayar ) hakknda bize ancak belirli yllar iin bilgi verebilmektedir. Oysa, bu dnemde retilen
akelerin ounlukla resmi standartlarn altnda kaldn biliyoruz. Dk
standard ve hurda olarak adlandrlan bu akelerin gm ieriklerini tam
olarak belirleyemesek de, yerel mahkemelerin kaytlarndan bunlarn Venedik dkas ve dier istikrarl Avrupa sikkeleri karsndaki kur deerlerini
ayiara gre izlemek mmkndr. Sikkelerin gm ierikleriyle kur deerleri arasnda yakn bir iliki olduuna gre, piyasada oluan kur deerlerine
bakarak, akenin deien gm ierii hakknda gvenilir sonulara varabiliriz. rnein, Tablo 8.2 'nin en sondan bir nceki stununa bakarak, akenin gm ieriinin 1 623- 1 624 yllannda resmi standartlannn yaklak
te birine, 1 638 - 1 640 dneminde ise yansna indiini syleyebiliriz. Akenin gm ieriindeki gerileme bunalm boyutlarna ulanca, ki byle
dnemlerde fiyatlar da hzla ykselmekteydi, devlet akenin standartlarn
eski dzeylerine ekmeye veya resmi standartlar yeniden belirlemeye al
maktayd . Bu operasyonlara tashih-i sikke denmekteydi . Sz konusu al kantl dnemde, Osmanl devleti 1 600, 1 6 1 8 , 1 624 ve 1 640 yllarnda
tashih-i sikke operasyonlan gerekletirmitir.24
23 Bkz. Blm 7, s. 1 25- 1 26.
24 Sah i l l io;)lu, The Role of I nternational Monetary, s. 269-304; Kafadar, Les Troub
les Monetaires, s. 38 1 -400. Bu ilem ler, Bat Avrupa'daki reinforcement'dan fark l
de!l i ld i . J . H . Munro, oeflation and the Petty Coinage Problem i n the Late-medieval

153

Halil Sahilliolu mali bunalmlarn ve tailerin zamanlamasn etkile

yen bir dier etken olarak sv yllarn gstermektedir. Merkezi hazine
nin tarmdan ve ilikili dier kaynaklardan salad vergi gelirleri gne
takvimine gre belirlenmekteydi . Oysa devletin harcamalar, en nemli
olarak da askerlere ve dier devlet alanlarna yaplan demeler, ay ylna
gre dzenlenmi olan Hicri takvime gre yaplmaktayd . Hicri yl gne
ylndan l l gn ksa olduu iin, her 34 ylda bir, hazine on iki aylk bir
srede sadece bir kez vergi toplayp iki kez yllk deme yapmak zorunda
kalyordu. Sahilliolu, mali bunalmlarn sv yllarnda younlatn
vurgulamaktadr. s
Son yllarda uluslararas iktisat tarihi literatrnde youn olarak tart
lan bir konu da, 1 5 . ile 1 8 . yzyllar arasnda Eski Dnya'da devletlerin
taileri ek gelir salamak iin uzun vadeli bir strateji olarak kullanp kul
lanmadklardr.26 1 5 8 5 - 1 6 5 0 dnemindeki Osmanl tailerine bakt
mzda, bunlarn devletin mali glklerinden kaynaklandn ve akenin
gm ieriinin drlmesiyle devletin ksa vadede ek mali gelir sala
dn gryoruz. Ancak bu dnemde devletin tailere ilikin uzun va
deli bir stratejisinin olmadn da syleyebiliriz. nk devletin mali buEconomy: The Case of F landers, 1 334- 1 484", Explorations in Economic History 25
( 1 988), s. 392-393. Her tashi h-i sikke ilem i nden sonra, devletin fiyatlar aa ya
ekmesi gerekiyordu. Yerel ynetimler bu amala ayrnt l narh l i steleri hazrlamak
tayd lar. Sadece Istanbul iin de i l , dier kentler iin de hazrlanan ayrnt l l i steler,
bugn bize fiyat tari hinin yansra, kent merkezleri ndeki retim faaliyetleri nin yelpa
zesi hakknda da i lg i n bilgi ler sunmaktadr. Ktkolu, Osmanllarda Narh Mes
sesesi ve 1 640 Tarihli Narh Defteri, s. 3-56; Ktkolu, " 1 624 Sikke Tash i h i " , s.
1 23- 1 82.
25 H. Sah i l l iolu, "Sv Year Crises in the Ottoman Empire", M. A. Cook (ed.), Studies
in the Economic History of the Middle East ii nde, Oxford University Press, Londra,
1 970, s. 230-249.
26 rne i n Miski min, Fransa'da 1 4. ve 1 5. yzy l l ardaki taileri n, her eyden ok,
kral larn aresizliini yansttn ve mali yarar salamadn savunmaktadr. An
cak, Michael Bordo bu tezi sorgular. Son y l l arda Nothan Sussman ve Akira Moto
mura da 1 5. yzy l Fransas ve 1 7. yzy l lspanyas'nda tailerin rasyonel ve ba
zen de uzun dneml i bir stratej i olarak, etkinl ikle uygu landn gstermilerdir. H .
A . Miskimin, Money and Power i n Fifteenth Century France, s. 59; M. D. Bordo,
"Money, Deflation and Seigniorage in the Fifteenth Century", s. 337-346; N. Suss
man, "Debasements, Royal Revenues and l nflation in France during the Hundred
Years' War, 1 4 1 5- 1 422", The Journal of Economic History 53 ( 1 993), s. 44-70; ve A.
Motomura, "The Best and Worst of Currencies: Seigniorage and Currency Pol i cy in
Spain, 1 597- 1 650", The Journal of Economic History 54 ( 1 994), s. 1 04- 1 27. Carlo
C i po l l a da ortaa ve sonras ndaki tailerde mali nedenleri ne karmaktadr. C.
M. Ci po I la, Money, Prices and Civilization in the Mediterranean World, s. 28; C. M.
Cipol la, "Currency Depreciation i n Medieval Europe", s. 4 1 3-422.

nalmiarn ardndan srklendiini, en son are olarak tailere bavurul

duunu gryoruz . B u dnemdeki tashih- i sikke operasyonlarnn skl,
bize devletin akenin standartlarn korumak iin bir hayli aba gsterdi
ini , ek mali olanaklar bulunduunda sikkelerin standartlarn ykselte
rek fiyatlara istikrar kazandrmaya altn gstermektedir.27
1 5 8 5 - 1 6 5 0 dneminde devletin dzenli olarak tai yapmak ve bun
dan ek mali gelir salamak yerine, akenin standartlarn korumak iin bir
hayli gayret gstermesinin belki de en nemli nedeni , bakentte maalar
n ake zerinden alan byk bir yenieri kesiminin varlyd . 1 5 8 5 - 8 6
taiinden sonra yenieriler ayaklanarak paradan sorumlu kiilerin kellesi
ni istemiler ve bu talep gnah keisi arayan padiah tarafndan hemen ka
bul edilmiti .28 1 7 . yzyln ortalarna kadar sren mali ve siyasal bunalm
dne minde, bakentteki yenieriler bir hayli g kazandlar. 1 62 2 ve
1 62 3 yllarnda I l . Osman ve I . Mustafa'nn tahttan indirilmelerinde ,
nemli rol oynadlar.29 Bu dnemdeki drt tashih-i sikke ileminden ,
bir yeni padiahn tahta k srasnda gerekletirilmiti . Bu operasyonla
rn tmnde , yeni padiahn kentli nfusun, zellikle de yenierilerin des
teini salama abalar n plana kmaktayd .
Burada ele alnan 1 5 8 0 'lerden 1 65 0 'lara kadarki dnem, 1 5 . yzylda

I l . Mehmed'in sahanatndan sonra Osmanl tarihinde tailerin en yo

un olduu ikinci dnemi oluturmaktadr. Ancak bu ikinci dnemin
taileri ve parasal istikrarszlklar , I l . Mehmed 'in bu kitabn nc
blmnde incelediimiz dzenli tai politikasndan nemli farkllklar
gstermektedir. I l . Mehmed dneminde tailer, mali ve siyasal bakm
dan gl bir merkezi devlet tarafndan, uzun vadeli bir strateji ereve27 Darphane kaytlar bulunamad iin, her alt-dnemdeki sikke retim miktarlar n

bi lemiyoruz. Ancak, darphaneleri n retim faa l i yetleri n i n i ni klar gsterdiini ,

ake retimi n i n ancak devletin veya darphaneleri n gm bulabi ldii dnemlerde
gerekleebi idiini ve byk olasl kla, en byk tailerin gm darl nn youn
lat dnem lerde yap ldn syleyeb i l i riz.
2B Beylerbeyi Yakas olarak b i l i nen 1 589'daki bu olayda, yenieri ler Osman l tari hi nde
sadece ikinci defa bir taie kar ayaklanm lardr. (Bir taie kar i lk ayaklan
ma 1 444'te olmutu; bkz. Blm 3, s. 60-63. Aradaki dnemde ayak lanma ol mama
snn temel neden i , akeni n isti krar ya da gm ieri i n i n fazla deimemesidir.)
Ayak lanma, para i leri nden sorumlu olan ve tash i hi sikke i lemi iin gerekl i kayna
yaratmak amacyla yeni vergi ler geti ren Rume l i beylerbeyi Mehmed Paa i le Ha
zi neden sorumlu Mahmud Efendi'nin kel leleri n i n a l nmasyle sonuland . Bu olaya
Hammer'den bu yana pek ok Osman l tari hi si bir dnm noktas olarak dei nmi
tir, ama ayrnt l bir i ncelemesi yap l mamtr. Kafadar, "Les Troubles Moneta i res";
ayrca C. Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew, s. 70-80.
'19 S. J. Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c. 1 , 1280- 1 808,
Cambridge U n i versity Press, 1 976, s. 1 93- 1 94.

sinde , her on ylda bir kez gerekletirilmekteydi . Yenierilerin taie

muhalefetleri, o dnemdeki askeri baanlarn salad ek gelirler ve ma
alarna yaplan artlada byk lde dengelenebilmiti . Buna karlk,
1 6 . yzyln sorlannda ve 1 7 . yzyln ilk yarsndaki tailerin mali ve si
yasal adan zaten zayf kalan bir merkezi devlet tarafindan, sk sk ba
gsteren mali bunalmiara kar ksa vadeli bir zm olarak gndeme
geldiini gryoruz.
AKE N I N PIYASALARDAN KAYBOLUU

1 5 85 sonrasndaki tailer akeyi ok kk ve ok ince bir sikke ko

numuna getirmiti . Akenin arl l 5 80 'lerin banda 0,7 gramdan
l 640'ta 0,3 grama gerilemiti . Bylece ake artk ele alnmas, gnlk i
lemlerde kullanlmas son derece g bir sikke haline gelmiti . Orta b
yklkteki bir gnlk ilem iin artk ok sayda ake kullanmak gereki
yordu. Buna karlk, darphaneler lO akelik byk sikkeleri ok snrl
miktarlarda retiyorlard . Akenin istikrarszl nedeniyle, bu byk sik
keler piyasalardan hemen kaybolmaktayd .30 te bu koullar altnda dev
let, gnlk ilemlerde kolaylk salamak zere , Msr'daki para bykl
nde bir gm sikke basarak stanbul ve evresinde piyasaya srmeye
balad . Birka denemeden sonra parann akenin kat gm tamas
na ve aralanndaki kurun buna gre belirlenmesine karar verildi.3 1 Ancak
bu dnemde parann retimi snrl kald .
Yann yzyl kadar sren bu istikrarszlk dnemi ve gm sikkelerin
artk gnlk ilemlerde kullanlamayacak kadar klmeleri, Osmanl pi
yasalarnda byk boy Avrupa sikkelerin kullanmn yaygnlatrd . Elle
rinde kle gm ya da yabanc sikke bulunanlar, artk bunlar darpha
nelere gtrerek akeye dntrmekten vazgeiyorlard . Gnmz ikti
satlar tarafindan para ikamesi olarak adlandrlan bu eilim sonucun
da,32 Avrupa sikkelerinin kur deerlerinin gm ieriklerinin zerine
km olmas, bir baka deyile gm Avrupa sikkelerinin ake karsnda
prim yapm olmalar mmkndr. Ancak, elimizde akenin gm ieri
ine ilikin yeterince ayrntl, rnein yllk, hatta aylk darphane kaytlan
30 A. C. Schaendl inger, Osmanische Numismatik, K l i nkhordt and B iermann, Braunsch
weig, 973, s. 00- 2.
31 Para I stanbu l 'da i l k kez I V . Murad ' n saltanat s ra s nda ( 1 623- 640), be l k i de
640'ta darp edi lmitir. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. O.
32 Carlo Cipolla 4. yzy lda F loransa'da geen ve Quattrini Olay diye adlandrd!l
bir di!ler para ikamesi olayn ayrnt laryla i ncelemektedir. C. M. Cipol la, The Mo
netary Policy of Fourteenth-Century Florence, University of Cal ifornia Press, Berke
ley-Los Angeles, 982, s. 63-85.

bulunmad iin, bu primierin miktarn hesaplamak mmkn deildir.

Tablo 8 .2 ve 8 . 3 'te zedenen bilgiler de bu hesaplar yapmakta yetersiz
kalmaktadr. 33
Bir yandan darphanelere gelen gm miktar azalrken, te yandan
da devletin srp giden mali sorunlan ve madenierin kapatlmas , darpha
nelerin gm skntsn daha da arttrd . zellikle tara darphanelerinde
retilen sikkelerin standartlan bozulmaya balad, devlet sikkelerin stan
dartlarn denetleyemez duruma geldi . Bu zor ve olumsuz koullar kar
snda devlet, darphaneleri kapatmaya balad .
stanbul darphanesinde retilen altn ve gm sikkelerin miktar
1 640'larda nemli dler gstermitir. Buna karlk IV. Mehmed'in
tahta kndan ( 1 648 ) sonra tedavldeki sikkelerin yenilenmesi vesilesiy
le darphane faaliyetlerinde bir canlanma oldu . Ancak 1 650'lerin ikinci ya
rsnda, retim tekrar geriledi . 1 680'lerin ikinci yansna kadar geen otuz
yllk srede, stanbul'da snrl miktarda retilen altn ve gm sikkele
rin esas olarak padiah ve yakn evresi tarafndan merasim, zel gnler
gibi amalarla kullanld, piyasaya verilen sikke miktannn ok snrl kal
d anlalmaktadr. 34
Bu dnemde tara darphanelerinin faaliyetlerine ilikin elimizdeki bil
giler ok snrldr. Ancak, daha nceki dnemde faaliyet gsteren tara
darphanelerinin says bir hayli yksekken, zellikle 1 640'lardan itibaren
sikke reten darphane saylannn hzla azaldn, darphanelere gnderi
len emirlerden de izlemek mmkndr. Bu dnemde retilen sikkelerin
kalitesinde de bir bozulma grlmektedir. Ancak, sikkelerin kalitesini d
zeltmeye ne yerel yneticilerin ne de merkezi devletin abalan yetmi,
darphanelere gelen gm miktannn da azaldn dikkate alan stanbul
ynetimi, tara darphanelerini kapatmaya balamtr.35
Osmanl darphanelerinin 1 7 . yzyldaki faaliyetleri, bir lde, eldeki
nmizmatik verilerden de izlenebilir. Altn ve gm sikkelerin zerine
33 1 642'de gm i eriji yzde 20 azalt lana kadar, Ispanya'nn sekiz rea l l i k sikkesin
de 27,46 gram saf gm bulunmaktayd . Motomura, "The Best and Worst of Cur
rencies", s. 1 06- 1 07; W. A. Show, The History of Currency, 1252 to 1894, G. S. Put
nam's Sons and Clement Wi lson, New York-Londra, 1 896, s. 340-34 1 . Akenin yak
lak yzde 90 saf gmten darbedi ldijini dnrsek, Tablo 8.2'de tashih-i sikke
ilemleri nin yap ldj y l lar iin veri len kur dejerlerinin lspanyol sikkesi leh i ne olma
dj grlmektedir. Ancak, akeni n bozulduju y l larda byle bir prim ortaya km
olabi l i r.
34 H. Sah i l l iojlu, "Bir Asrl k Osmanl Para Tari hi", s. 1 8-36.
35 Soh i l l iojlu, "Bir Asrlk Osmanl Para Tari hi", s. 36-37, Bajdat, am, Halep ve Belg
rad darphanelerinde yavalayan retim faaliyeti hakk nda ariv belgeleri sunmakta
dr. Bu bi lgi ler, aajda veri len nmizmatik kantlarla uyum iindedir.

padiahn ad, tahta k tarihi ve sikkenin retildii darphanenin yeri ya

zld iin, nmizmatik koleksiyonlardaki sikkelerden ve yaymlanan ka
taloglardan , her padiah dneminde faaliyet gsteren darphanelerin yerle
rini ve saylarn belirlemek mmkndr. Bu kataloglardan, ake reten
Osmanl darphaneleri saysnn 1 6 . yzyln sonlannda dorua ulat an

III. Murad'n 2 1 yllk saltanat srasnda ( 1 5 74- 1 59 5 ) , o

unluu Balkanlar ve Anadolu'da olmak zere 3 8 darphanede ake re
lalmaktadr.
tilmiti .

III .

Mehmed'in 8 yllk saltanat srasnda ( 1 59 5 - 1 60 3 ) ake re

ten darphanelerin says yaklak 40 kadard .36 Aradan eyrek yzyl ge

tikten sonra, IV. Murad'n 1 7 yllk saltanat srasnda ( 1 62 3 - 1 64 0 ) ake
reten darphane saysnn 3 0 ' a dt grlmektedir.
Faaliyet gsteren darphanelerin says 1 6 30 'larda veya 1 640'larda kes
kin bir d gstermitir. Nmizmatik kataloglarda Sultan brahim d
neminde sadece 4 darphanede ake retildii belirtilmektedir. B u tarih
ten sonra da ake ve dier gm sikkeleri reten Osmanl darphaneleri
nin says snrl kalmtr. Elimizdeki kataloglar, IV. Mehmed'in uzun sal
tanat srasnda ( 1 648 - 1 68 7 ) sadece 7 darphanenin gm ake ve para
rettiini gstermektedir. 38
158

Nmizmatik kataloglardan elde edilen bu darphane listelerinin nihai

olmad , gelecekte yeni bulgularn nda bu saylara belki birka yeni
darphanenin eklenebilecei dnlebilir. Ancak, bu listelerdeki saylar
biraz yukar ekiise bile , 1 7 . yzyln ikinci eyreinden iti baren retimi
srdren darphane saysnda nemli bir d olduu kesindir. Ayrca,
stanbul darphanesinin retim hacmi hakknda ariv kaytlarndan elde
ettiimiz bilgiler, tara darphanelerindeki gerilerneyi bakentteki darpha
nenin telafi edemediini gsteriyor. Tersine , stanbul darphanesinin
retim hacminin l 68 0 'lerin sonlarna kadar ok dk dzeylerde kald
n biliyoru z .
H e n z yeterince anialamayan nedenlerle, bu dnemde bakr man
grlarn r e t i m i de s n rl kalmtr. E l i m i zdeki n m i z m atik veri l e r
l 6 3 0 ' lardan 1 68 0 'lerin sonuna kadarki dnemde , u z u n yllar boyunca,

36 Bu rakkamlar, ayn padiahn ad na gm ake reten toplam darphane say l arn

vermektedir. Dnem i n sikkeleri saltanat yln bel i rtmedii iin, herhangi bir y lda
bu darphanelerden ka n n faal olduunu bel i rlemek mmkn dei ldir.
37 Bu darphaneler Istanbu l , Diyarbakr, am ve Kahi re'deydi . Schaendl i nger, Osma
nische Numismatik, s. 1 02- 1 06; ve M. Erreten, "Osmanl Akeleri Darp Yerleri ", s.
1 5- 1 8.
38 Bu darphaneler Istanbu l, Belgrad, Novo Brdo, Diyarbakr, am, Halep ve Kahi re'dey
d i . Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 06- 1 1 3; ve Erreten, "Osmanl Ak
eleri Darp Yerleri ", s. 1 8- 1 9.

hemen hi bakr sikke retimi yaplmadn gsteriyor.39 Bu aslnda son

derece ilgin bir durumdur, nk Avrupa'da spanya ve Fransa'dan Al
manya, sve, Lehistan ve Rusya'ya kadar pek ok devlet, altn ve gm
darlklar ve hatta yokluklar nedeniyle, 1 7 . yzyl boyunca bakr sikkele
ri nde gelen mbadele arac olarak kullanma yoluna gitmiler ve bu sa
yede para basma iinden nemli gelirler salamlard . 40 Osmanllarn
1 7 . yzyln byk bir blmnde bakr sikke retmemelerinin zihinler
de sorular yaratan dier yan da yzyln sonlarna doru, 1 689- 1 69 1
arasndaki bir dier mali bunalm srasnda, devletin tam da daha nce
yapmad eyi yaparak, 32 aylk sre iinde yaklak 600 milyon adet
bakr mangr piyasaya srmesi ve hazineye nemli miktarda gelir sala
masdr.4 1
Merkezi devletin bakr sikke retmemesi veya retememesinin ardnda
bir deil, birka neden aramak daha doru olur. Bir olaslk, sikke retimi
iin yeterli bakrn bulunamamasdr. Devlet 1 690'lardaki bakr gereksi
nimlerini, Anadolu'da Gmhane ile Kastamonu- Kre'de faaliyet gste
ren iki madenden salamtr. Ancak, bunlardan ikincisi yzyln ortalarn
da almyordu .42 Yine de yzyl ortalannda yeterli miktarlarda bakr bul
mann nemli bir sorun olmadn tahmin edebiliriz, nk devletin gereken bakrn hi olmazsa bir blmn, 1 690'larda yapt gibi, yerel piyasalardan kullanlm bakr satn alarak salamas mmknd .
Yzyln ortasnda bakr sikke baslnamasnn ardndaki idari ve tekno
lojik nedenler, byk olaslkla, daha nemliydi . Devlet tarada bakr sik
ke basma hakkn mzayede yoluyla zel giriimcilere satmaktayd . Man
grlarn itibari deerleri, 1 /4 ya da 1 /8 gibi akenin kesirieri olarak belir
lendii iin, 1 5 85 -86 taiinden sonra bu deerler retim maliyetlerine
olduka yaklam ve sikke retiminden salanan kar marjlar bir hayli
azalmt . Bu koullar altnda, zel giriimciler yerel mangr tekellerini sa
tn almak istemiyorlard . Bu olumsuz gelimenin 1 7 . yzylda mangr
reten yerel darphane ann knde nemli bir neden olduunu d39 rnei n Tavernier kesin konuur: "Osmanl I mparatorl uu'nun hibir yeri nde bakr

sikke gr l memektedir. J . B. Tavernier, A New Relation of the lnner Port of the

Grand Seignor's Seraglio, Londra, 1 677, s. 1 5. 1 7. yzy lda reti len bakr s ikkelere
i l ikin nmizmatik veri ler iin, bkz. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 06
1 1 4.
40 Spooner, The International Economy, s. 1 0-86.
41 Bkz. Blm 9, s . 1 69- 1 73.
42 1 7. yzy l n ikinci yars nda, Kastamonu yaknlar ndaki Kre bakr madeninde dev
let i letmec i l i i ve retim faa l i yetleri iin bkz. T. M. Yaman, "Kre Bakr Medenine
Dair Vesikalar, Tarih Vesikalan 1 /4 ( 1 942), s. 266-269.

159

160

unuyoruz. Bu noktada bir zm, bakr sikkderin itibari deerlerinin

devlet tarafindan yann akeye, hatta bir akeye ykseltilmesi olurdu. Ni
tekim, 1 690'larda stanbul darphanesinin basn mangrlar bir ake ze
rinden piyasaya srlmtr. Ancak, bu yksek deerli mangrlann tara
piyasalannda kabul grmeme tehlikesi vard .
1 7 . yzyl ortalannda Osmanl darphane ann bir dier sorunu da
teknolojikti . 1 690'lara kadar sikke retiminde Osmanllar kol kuvveti ve
ekice dayanan geleneksel teknolojiyi kullanyorlard. Scak metal zerin
deki kalba ekile vurmaya dayanan bu teknolojiyle retilen sikkeler, her
zaman yksek nitelikli olmuyordu. Belki daha da nemlisi, bu teknoloji
retim hacmini snrlamakta ve sikke retiminin ok sayda tara darpha
nesinde gerekletirilmesini zorunlu klmaktayd .
Ekonominin gm ve bakr sikke talebini devlet karlayamaynca,
oluan boluu Avrupa sikkeleri doldurmaya balad .43 Geri yabanc sik
keler Osmanl piyasalarnda en erken dnemlerden itibaren tedavl et
mekteydi . Ancak, bunlarn 1 7 . yzylda oynarlklar rol ok farkl oldu .
Osmanl sikkelerinin piyasalardan kaybolmasyla birlikte, ake sadece bir
hesap birimine dnmt .44 Avrupa'nn alnn, zellikle de gm sikke
leri B alkanlar ve stanbul'dan Anadolu ve Suriye'ye kadar uzanan geni
corafYada nde gelen mbadele arac konumuna geldiler. Bu geni alan
daki yerel mahkemelerin kaytlan ve son yllarda iktisadi ve toplumsal ta
rihilerin bu kaytlan kullanarak yapn blgesel almalar, bu konuda
aynnnl kantlar sunmaktadr.4S Mahkeme kaytlannda ve dier ariv bel
gelerinde devletin yabanc sikkelerin tedavln engellemeye almad,
tam tersine, yabanc sikkelerin devlete yaplan demelerde de kabul edi!43 1 6. yzy l n sonlarnda ve 1 7. yzy lda Lehistan snrndan Osmanl topraklarna gi
ren gm ve gm sikkeler iin bkz. Dariusz Kolodziejczyk, "The Export of Silver
Coi n through the Pol i sh-Ottoman Border and the Problem of the Balance of Trade:
Turcica 28 ( 1 996), s. 1 05- 1 1 6.
44 Hesap birimi kavram zerine bir tartma iin bkz. Spufford, Money and /ts Use, Ek l l .
45 J . B. Tavernier, Nouvelles relations de l'interieur du Se"ail du Grand Seigneur, Pa
ris, 1 675; ve C . Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et aux lndes Ori
entales, Londra, 1 686. 20. yzy lda i se i l k kez olarak Robert Mantran bu dnemde
akeni n piyasalardan kayboldu!)una ve mbadele arac zel l i !) i n i yitirdi !) i ne dik
kat ekmitir. Mantran'n al mas tara kentleri de!) i l , bakent Istanbul zerine
oldu!)u iin, anlattklar ze l l ikle i lg i ntir. R. Mantran, Istanbul dans la seconde
Moitie du XVI/e Sikle, Paris, 1 962, 2. kitap, 2. Blm, s. 233-286. Son y l larda
tara kentleri n i n topl umsal ve iktisadi tari hi zeri ne yerel mahkeme kaytlarn kul
lanarak yap lan yeni al malar sayesi nde, aken i n piyasalardan kayboluu i le
Avrupa s ikkeleri n i n ykse l i i n i blge blge izlemek mmkndr. Ayrnt l ar i i n ,
bkz. B l m 6.

dii, hatta talep edildii grlmektedir.46 Devlete yaplan demelerde ya

banc sikkelerin hangi kur deerleri zerinden kabul edilecei de dzenli
olarak ilan edilmekteydi . Ancak, batya kar salanan ticaret fazlalan ne
deniyle gelen sikkelerin byk bir ksm, Osmanl ekonomisinin douya
kar verdii ticaret aklan nedeniyle , ran'a ve Hint Okyanusu'ndaki li
manlara doru aknaya devam etmitir ( bkz. Tablo 8 . 3 ; Resim 2 3 ve 24 ) .
Bu blmde 1 7. yzyldaki parasal sorunlann boyutlan ve nedenleri
ayrntl olarak incelendi . Akenin yzyln ortalanndan itibaren piyasalar
dan kaybolduu kantlaryla gsterildi . imdi bu parasal sorunlarn olum
suz sonulannn altn bir kez daha izmek gerekiyor. Genel ilkeler dze
yinde baktmzda, parasal sorunlarn ekonomiyi olumsuz etkilemesini
bekleyebiliriz, tahmin edebiliriz. Parasal istikrarszlklar, deerli maden ve
sikke ktlklan, piyasalardaki kredi hacmini, ticareti ve retimi olumsuz et
kiliyordu. te yandan, iktisadi faaliyetlerin gerilemesi de devlet maliyesini
zor durumda brakarak parasal sorunlan daha da arlatrmaktayd . By
lece para tarihine ilikin olarak sunduumuz bulgularn nda, 1 7 . yz
yln sadece parasal adan deil, Osmanl ekonomisi iin de olduka g
bir dnem olduu sonucuna vanyoruz. Son yllarda yaymlanan bir al
masnda Suraiya Faroqhi, 1 7 . yzyl iktisadi ve toplumsal adan bir bunalm ve ksmi toparlanma dnemi olarak nitelendirmiti . yleyse, bizim
parasal tarihi inceleyerek vardmz sonular da, Faroqhi'nin genel yargsyla ayn dorultuda bir tabloya iaret ediyor.47

46 Balkanlar'dan Msr'a kadar tedavl eden gm sikkeler ii nde en nde gelenler

den biri aslan l guru veya esedi guru diye an l an Hol landa taleriyd i . Ispanya'n n
sekiz ree l l i k byk gm sikkesi (reales de ocho, yerel olarak riyal guru) daha da
yayg n kullan l yordu. Ayrca, Avusturya teleri ve Polonya'nn zolotas da tedav l
ediyordu. Balkanlar'da Venedik dkas (yaldz) i le Macar altn e n neml i altn sik
kelerd i . Bu sikkelerin bir blmnn kesirieri de snrl m iktarda tedavl etmekteydi .
Ayrnt lar i i n bkz. Blm 6 .
47 Faroqhi, "Crisis and Change, s. 433-470.

161

DOKUZUNCU BLM

YERLi SiKKE LERiN YOKLUGU N DA

"Fls-i ahmere muhta olmak"
Deyim

l 7.

162

yzyln ortalarnda, yaklak yirmi yllk bir dnem boyunca

Fransz, talyan ve Bollandal tccarlar Gney Fransa, Kuzey talya ve
Avrupa'nn dier yerlerindeki darphanelerde d ok ince bir kat gmle
kaplanm ama ii tmyle bakra indirgenmi kk Avrupa sikkelerin
den byk miktarda bastrdlar. Bu sikkeler daha sonra gemilere yklene
rek Akdeniz zerinden Osmanl piyasalarna getirildi ve ayn tccarlarn
satn aldklar mallarn karlnda deme olarak kullanld . Daha sonrala
r ise, yine gemilerle getirilen sikkeler Osmanl tccarlarna ve sarraftara
toptan satlmaya baland . nceleri, bu sikkeler gm ieriklerinin bir
hayli zerinde fiyatlarla satlmaktayd. Ancak yzlerce gemiyle tanan ve
toplam hacmi 200 milyon parann zerinde tahmin edilen bu ticaret ge
niledike, kar marjlan da darald . Sikke ticaretinden Avrupal tccarlarn
salad brt gelir, yaklak I O milyon adet spanyol sekiz re ali ya da alt
ile sekiz milyon Venedik altn dkas olarak tahmin edilmektedir.
Bu olay, Chevalier Chardin, J . B . Tavernier ve Paul Rycaut gibi 1 7 .
yzylda Osmanl mparatorluu zerine ok tannan yaptlarn yazarlar
dahil en azndan yarm dzine Avrupal gezgin ayrntl olarak anlatr.

2
3

Chardin, Voyages, s. 7-22; S. Rycaut, History of the Turkish Empire from the year
1623 to the year 1677, Londra, 1 680, s . 258-68; Tavernier, A New Relation, Londra,
1 677, s. 1 5-33.
F . W. Hasl uck, "The Leventine Coinage, Numismatic Chronicle, F i fth Series 1
( 1 92 1 ), s. 58-59.
" Hasluck, The Leventine Coi nage, s. 68-76.

Kuzey talya'daki darphanelerin daha sonra yaymianm olan kaytlan da

. bu sikkelerin retildiini doruluyor.2 Ayrca, nmizmatik yaznnda bu
sikkeler hakknda zerlerindeki yazlan ve retim tarihlerini de ieren ol
duka ayrntl veriler ve betimlemeler bulunmaktadr.3 Sz konusu sikke
lerin byk bir blmn bugn Avrupa'daki nmizmatik koleksiyonlar
da bulmak ve incelemek mmkndr.
Dnemin Avrupal gzlemcileri, gm ierikleri iyice azaltlm sik
kelerin Osmanl piyasalannda bu kadar rabet grmesine inanamyorlard .
rnein Paul Rycaut Trklerin bu olayn iyzn aniayacak zekatar ol
madndan yaknyordu.4 20. yzyln balannda bu sikkelerin nmizma
tik zellikleri hakknda yaplm en ayrntl makaleyi yayrolayan W. Has
luck ise Trk halknn "aldanmamay reddettiini" belirterek u sonuca
varmaktayd : "Kimi yabanc paralar uzak ve zellikle de okumas yazmas
olmayan halklar arasnda her zaman rabet grmtr. Trk piyasalannn
bu sikkeleri ithal eden tccarlar tarafindan skandal boyutlarna varacak bi
imde smrlmesi, bu tr olaylarn ne ilki ne de sonuncusudur. Ancak
bu olay, ulat boyutlarla, ticaretin en sonunda yasakland ana kadar
sren srarl protesto ve muhalefete karn ulalan baaryla ve belki de bu
ie girienierin utanmazlyla dierlerinden ayrlmaktadr. "5 2 0 . yzyl
Trkiye'sinde de kimi yazarlar bu yorumlan hemen kabul ederek, tarihin
bu en byk kalpazanlk olaynda vicdansz Avrupal tccarlarn Osmanl
halkn aldattklar sonucuna varmlardr.6 te yandan, imparatorlukta ilgili pek ok konuda bize ayrntl kaytlar sunan Osmanl arivlerinde bu
konuda imdiye kadar ok az belge bulunmas da bu olayn zerinde d
nlmesi gereken bir dier boyutunu oluturmaktadr?
Dk ayarl sikkelerin bu kadar rabet grmesini aklamak gereki
yor. nk ayan dk kalp para basma abalannn her zaman baarl ol
mad, hatta ender olarak baanya ulat biliniyor. Osmanl piyasalann
da bu sikkeleri ilk kabul eden tccarlarn ve para alm satmyla uraan
sarraftann da bu sikkeleri eriterek ilerindeki gm miktarn hesapladk
larn ve bu eritme iinin Dou Akdeniz yresinde iki bin yldr yapld
n da biliyoruz. Sarraflar meslek srlarn kolay kolay bakalanna aklama4
5
6
7

Rycout, History, s. 258.

Hosluck, The Leventi ne Coi noge, 59-63.
N. Berkes, Trkiye Iktisat Tarihi, Gerek Yoy nevi , Istanbul, 1 970, c. l l , s. 1 83- 1 9 1 .
Robert Mantran bu olayda Osmanl arivlerinin sessizi i il i ne dikkati eken i l k tari hi
d i r. Montron, Istanbul dans la seconde Moitie du XVI/e Siecle, l l . Blm; R. Mont
ron, pol itique, Economie et Monnoie dans I'Empire Ottomon au XVI Ieme Siecle,
O. Okyar ve H. lnolck (der.), Birinci Uluslararas Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik
Tarihi ( 1 071 - 1 920) Kongresi Teblileri, Ankara, 1 980, s. 1 23- 1 25.

163

1 64

salar bile, sikkelerin iinde fazla gm olmadnn bu kadar uzun bir

sre gizli kalmas mmkn deildi . Bu nedenle, Osmanl piyasalannda in
sanlarn niin bu sikkeleri gm ieriklerinin ok zerinde kur deerleri
zerinden kabul ettiklerini aklamak gerekiyor.
Dnemin Avrupal gzlemcilerinin ve daha sonralan onlar okuyarak
olaylar hakknda benzeri yorumlar yapan Trk yazarlarn anlayamadklan
ya da bilmedikleri ey, o dnemde Balkanlar, Anadolu ve hatta Suriye'de
ki parasal koullardr. Osmanl piyasalannn bu sikkeleri benimsemelerini,
akenin istikrarszlndan , parasal koullarn bozulmasndan bamsz
olarak anlayabilmek mmkn deildir. Bir nceki blmde tartld gi
bi, 1 58 5 -86 taiinden sonra ake son derece g ve tailerle dolu bir
dneme girmiti . 1 7 . yzyln ortalanna kadar sren bu koullar, piyasa
larda akenin terk edilmesine ve Avrupa sikkelerinin daha fazla kullanl
masna yol amt . Bir yandan darphanelere gelen gmn azalmas, te
yandan da Osmanl madenierinin kapanmaya balamas sonucunda, darp
hanelerin retimi azald gibi, retilen sikkelerin standartlarn denetle
rnek de glemiti. Bylece 1 640'lardan itibaren Osmanl darphaneleri
kapatlmaya baland. Yine daha nce tartlan nedenlerle, bu dnemde
bakr sikke retiminin de sona erdiini biliyoruz.S
Oysa Osmanl piyasalannn zellikle kk lekli gnlk ilemlerde
kullanlabilecek bir mbadele aracna gereksinimleri vard . Piyasalar bu
paralar iin zel bir fiyat, ya da primli bir fiyat demeye hazrd . Nitekim,
daha nceki dnemlerde Osmanl devleti piyasaya bakr mangrlan sre
rek bir hayli gelir salamt . Ancak, bu kez devlet bu ilevi yerine getir
meyince veya getiremeyince, piyasalarn para talebini Avrupal giriimciler
karlamaya baladlar. Avrupa'nn gm ierii boaltlm kalp sikkeleri
ite bu ortamda kabul grd. Ne yazk ki, bu bak asn ne o dnemin
Avrupal gezginlerinin anlattklarnda ne de onlara dayanarak 20. yzylda
yazlan tarih almalarnda bulmak mmkndr. imdi bu olayn farkl
bir bakasyla yeniden incelenmesi sayesinde, tailerin ve parasal istik
rarszlklarn uzun dnemli sonular , para ikamesi ve bozuk para basm
nn devlete salad olanaklar gibi Osmanl para tarihinin en nde gelen
ternalarna k tutmak mmkn olacaktr. Bu olay ayn zamanda devletin
piyasalara para sunma ilevini yerine getirmedii veya getiremedii koul
larda ne olabileceine ilikin ok ilgin bir rnek oluturuyor.
TAGI E D I LMI SIKKELER OSMANLI PIYASALARlNDA

1 6 . ve 1 7. yzyllarda Avrupa, Asya ile olan ticaretinde byk aklar

vermekteydi . Dou pazarlarna satacak mal bulamayan Avrupal tccarlar
8

Bkz Blm 8,

s.

1 58- 1 60.

aradaki fark deerli maden ve sikkelerle kapatmaya alrlard . Avru

pa'dan Yakndou ve Asya'ya giden gemilerin, bol miktarda gm ve da
ha ender olarak da altn kle ve sikkelerle yola ktna ilikin elimizde
pek ok kayt vardr. te bu nedenle, Amerika'da ve Avrupa'da retilen ve
grosso ya da groschen diye anlan byk boy gm sikkeler, 1 6 . yzyln
ikinci yarsndan itibaren Osmanl ve Asya piyasalannda yaygn olarak te
davl etmekteydi .9 Burada inceleyeceimiz olay da 1653 ylnda Avrupal
tccarlarn Osmanl mparatorluu'na yapacaklar bir i gezisi ncesinde
kendilerine gm sikke bulmaya almalaryla balar. Ancak bu noktadan
sonra olaylar yeni bir dorultuda geliir. Para aknn ynn ve niteliini
Bat ile Dou arasndaki ticaret dengeleri belirlemez . Ortaya kan geli
meleri anlayabilmek iin, ticaret dengeleri yerine Osmanl mparatorlu
u'ndaki mali ve parasal koullardan yola kmak gerekecektir.
Fransz tccarlar, spanya ile Fransa arasndaki siyasal gerginlik nede
niyle , Osmanl piyasalarnda byk rabet gren sekiz reallik spanyol
sikkelerinden elde edemeyince, Marsilya'dan yola karlarken yanlarna ilk
kez 1 64 1 'de Kral XIII. Louis tarafindan bastrlan be sol'lk gm sik
keleri aldlar. Bunlar yeni teknolojiyle retilmi, kenarlar trtkb hale geti
rilmi, kk ve olduka cazip grnml sikkelerdi . Bu sikkeler Osmanl
piyasalannda gnlk alverilerde kullanld gibi, zellikle ilk yllarda
iktisadi gleri altn ve gm sikkelere yetmeyen kyl kadnlar tarafndan bir tak olarak da benimsendi . l O
Fransa'da be sollk sikkelerin 1 2 tanesi bir altn ek veya spanya'nn
sekiz reali deerindeydi . Osmanl piyasalarnda ise bu sikkelerin 8 tanesi
spanya'nn sekiz reallik sikkesine ( riyal guru ) eit olarak kabul grmeye
balad . Bu nedenle sikkeler Osmanl piyasalarnda Arapa sekizde bir an
lamna gelen smn veya tm n szcyle anlmaktaydlar. 1 1 B u kur
9

rne!li n K . N . Chaudhuri , Ing i l i z Do!lu H i ndistan Kumpanyas'na ba!ll gemi leri n As

ya'ya do!lru yola kmadan nce gm si kke bulmakta ara sra zorland klarn be
l i rtmektedir. K. N. Chaudhuri, The Trading World of Asia and the English East /ndia
Company 1660- 1 760, Cambridge University Press, 1 978, s. 1 35; ayrca A. Attman,
"The Flow of Precious Metals along the Trade Routes between Europe and Asia up
to 1 800", K. R. Haellquist (ed.), Asian Trade Routes, Seandi navion I nstitute of Asi
an Studies, Curzon Press, 1 99 1 , Londra, s. 7-20; W. Barrett, "World Bull ion F lows,
1 450- 1 800", J. D. Tracy (ed.), The Rise of Merchant Empires ii nde, Cambridge
U n i versity Press, 1 990, s. 224-254; ve F . S. Gaastra, "The Exports of Precious Me
tal s from Europe to Asia by the Dutch East lndia Company", J. F. Richards (ed.),
Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modern Worlds ii nde, Caro l i na
Academic Press, Durham, 1 983, s. 447-475.
10 Hasluck, "The Leventine Coi nage", s. 56.
l l Chardin, Voyages, s. 7; ve Hasluck, "The Leventi ne Coi nage, s. 56. Bu y l l arda 80-

165

166

deeri zerinden hesaplandnda, be sollk sikkelerin hi de kmsen

meyecek bir satn alma gc vard . rnein, stanbul'da vasfsz bir yap
iisine bir gnlk cretinin karl olarak bu sikkelerden iki tane veril
mekteydi . 1 2 Be sollk sikkelerin kur deerlerinde, Akdeniz'in bats ile
dousu arasnda oluan byk fark gren Fransz tccarlar, ksa bir sre
iinde byk miktarlarda sikkeyi Osmanl mparatorluu'na ithal etmeye
baladlar. Sikkelerin grd rabet karsnda, bu giriimciler birka yl
sonra ayn arlk ve grnmde, ancak gm ierii azaltlm ve bakn
oaltlm sikkeler reterek getirmeye baladlar. talyan ve Hallandal
tccarlar da ksa sre iinde bu karl ticarete katldlar.
Bu ie girien Avrupal tccarlar, nce Gney Fransa veya Kuzey tal
ya'da yerel olarak sikke darp etme hakkna sahip bir prens, prenses veya
hkmdara bavurarak onunla kendi adn tayan ancak gm miktan
bir hayli azaltlm sikkelerden byk miktarda retmek konusunda anla
maktaydlar. l 3 Bylece Trevoux prensesi ile Dombes, Oranges, Monaco,
Masse, Avignon, Cenova ve dier blge prenslerinin adlann tayan sik
keler Osmanl piyasalannda tedavl etmeye balad . l4 Buna benzeyen bir
baka olay inceleyen iktisat ve iktisat tarihisi Charles Kindleberger, sik
ke retimi konusunda yerel hkmdarlada anlamann olaand bir uygulama olmadn sylemektedir. Kindleberger'a gre "Avrupa'da pek
ok devlet kendi snrlan iinde para basarak ek gelir salamak amacnday
d . Ancak ksa bir sre sonra, tai edilmi sikkeleri lke dna gndere
rek bunlan iyi paralada deitirmenin mmkn olduu, getirilen iyi para
lan da yine tai ederek basma yoluyla yeni gelirler salanabilecei anla
lmt . " l 5 Ancak, bu olay Bat Avrupa'da oluan bir parasal bunalmn

12
13
14
15

90 ake, Ispanya'nn sekiz ree l l i k parasna eit kabul edi l iyordu (bkz. Tablo 8.3).
Bu s i kkelerin cozip grnm yksek kur de;erleri ne katkda bul unmu olabi l i r,
oma oo;do daha ayr nt l tort l oco; gibi, yksek kur de;erlerini tek ba na ak
layamaz. Ayn biimde, Akdeniz havzasnda do;u i le bat orasnda altn ve gm
n gre l i fiyatlar oras nda sk sk grlen forklor do, be sol l k sikkelerin kur de
;erleri nde Bat Avrupa i le Do;u Akdeniz orasnda ortoya kan fark aklamakta
yetersiz kalmaktadr. nk 1 6. ve 1 7. yzy l l arda altn/gm fiyat oranlarnda Ak
deniz'i n batsyla do;usu oras nda ortoya kan farklar, yzde 1 0'u ancak istisnai
olarak ayordu. Oysa bu sikkelerin kur de;erlerindeki do;u-bot farklar ok daha
fozloyd . Bkz. Tablo 4.2 ve 8.3.
Bu cret uzun dneml i bir fiyat ve cret aratrmas erevesi nde, Osmanl arivleri ndeki i naat ve tami rat defterleri nden a l nmtr.
Tovernier, A New Relation, s. 1 6-24.
Tom bir l iste iin, bkz. Hosluck, "The Leventine Coinoge, s. 65-71 'de sunulan kotolog.
C. S. K i ndleberger, "The Economic Crisis of 1 6 1 9 to 1 623", The Journal of Economic History 5 1 ( 1 99 1 ), s. 1 58 .

Dou Akdeniz'e aktann olarak yorumlamamak gerekir. nk ele ald

mz dnemde Osmanl piyasalan iin baslan sikkeler gney Avrupa pi
yasalarnda tedavl etmiyordu.
Sikkelerin gm ierii azalnca, zerlerindeki Latince yazlar da de
imeye balad . Bonitatis unciarum sex'in ( on ikide alt ) yerini bonitatis
unciarum quinque ( on ikide be ) daha sonra da bonitatis unciarum qu
atuor (drt), hatta bonitatis unciarum trium ( ) ald . Kimi sikkelerde
ise Latince yaznn sonuna ayn say, Arap alfabesiyle de eklenmekteydi .
Ancak, Arap alfabesiyle belirtilen saylarn Latincelerinden daha yksek
olduu sikke rnekleri de vardr. Bu sikkelerde Avrupal tccarlarn Arap
harflerini okuyanlan aldatmay amaladklan anlalyor. 6 Gm ierikle
rinin tmyle kaybolmasndan ve ithal edilen sikke hacminin artmasndan
sonra, smnlerin kur deerleri spanya'nn riyal guruu karsnda yirmi
sikkeye kadar geriledi . Bylece kalp sikkeler gnlk ilemlerde daha da
kolay kullanlr hale geldiler. Ancak, Avrupa'daki darphanelerin ynetici
leri bu sikkelerin Avrupa'da tedavln engellemek istiyorlard . Bu ama
la kullanlan bir yntem Osmanl pazarlan iin retilen kalp sikkeleri Av
rupa'da tedavl edenlerden ayrmakt . Bylece sikkelerin zerine Latince
olarak per totam asiam cvrrens ( tm Asya'da geerlidir) veya Voluit hane
Asia mercem De Procul pretium eius (uzak Asya'daki mallar iin deme
dir) gibi, sikkelerin nerede tedavl etmesi gerektii konusunda Avrupal
lan uyaran ifadeler eklenmeye baland. I 7
Kalp sikke trafiinde dorua 1 656 ile 1 659 yllar arasnda ulald .
J . B . Tavernier, Osmanl gmrklerinden geen sikkelerin toplam miktar
n 1 80 milyon adet olarak tahmin etmektedir. Ayrca, belirlenemeyen
miktarda sikke de gmrk memurlanna rvet verilerek, Osmanl toprak
lanna kaak olarak sokulmutu. Bir dier tahmine gre, bu dnemde her
yl ortalama olarak, kalp sikkelerle dolu 22 gemi zmir !imanna ulamak
tayd . I B Trafiin hacminin bu kadar bymesi, Osmanl piyasalarndaki
salam sikkelerin de ortadan kaybolduunu, bunlann nemli bir blm
nn Avrupa'ya gtriiierek kalp sikkeler haline dntrldkten sonra
tekrar ithal edildiini akla getirmektedir. I 9
DEVLETIN GECIKEN M DAHALESI

ok byk miktarda kalp sikkenin Osmanl piyasalanna girmesiyle,

olayn olumsuz yanlan da nem kazanmaya balad . Avrupal gzlemciler
16 Hesluck, "The Leventine Coi nege", s. 59.
17 Age. s. 65-7 1 , 86.
18 Tevernier, A New Relation.
19 Hesluck, "The Leventi ne Coinege", s. 59.

168

bu yllarda kalp sikkeleri getiren tccarlarn Osmanl mallan iin yksek

fiyatlar vermeye hazr olduklann, buna karlk kalp sikke ticaretine bula
mayan Avrupal tccarlarn bu yksek fiyatlar nedeniyle Osmanl mallarn
satn alamadklarn belirtiyorlar. zmir'deki konsolaslan tarafindan sikke
ticaretine girmeleri yasaklanan ngiliz tccarlar bylece Osmanl ihra
mallan piyasasndan ekilmek zorunda kaldlar. Ancak onlar ve ngiltere
hkmetinin resmi temsilcileri de bu kez kalp sikkelerin piyasadan kald
rlmas iin Osmanl hkmetine bask yapmaya baladlar. te yandan
Gney Avrupa'da, bu sikkeleri reterek ihra eden blgelerde de olum
suz etkiler grlmeye balamt . B i r miktar gmn danya katn
gren Provence parlamentosu ile Marsilya Ticaret Odas 1 665 ylnda
kalp sikke ticaretini yasaklamaya karar verdiler.
Osmanl ynetimi ise, kalp sikkelerin ticareti ve tedavlnden honut
olmamakla birlikte o yllarda Girit adas yznden Venedik ile uzun ve
yorucu bir savaa tutumutu . Sava srerken devletin bir para reformu
yapmak iin gerekli mali kaynaklan bulmas ok zordu. Osmanl ekono
misi gnlk ileyii iin artk bu sikkelere baml duruma gelmiti . Dev
let de vergi toplarken ve deme yaparken ayn sikkeleri kullanyordu .
Olaanst koullar alana kadar, Osmanl yneticileri kalp sikkelerin hi
yoktan daha iyi olduu grndeydiler. Bu pragmatik tavr, zellikle ti
carete katlmayan Avrupallarn bu olaya byk ilgi gsteririerken Os
manl arivlerinde bu konuda fazla kayt ya da belge bulunmamasn b
yk lde aklamaktadr. Geri Osmanl devleti sikkelerin ithalatn en
gellemek iin birka giriimde bulundu . Ancak, sava devam ettii srece,
bu isteksiz giriimlerin baanya ulamas mmkn deildi .
Sava biter bitmez, devlet kalp sikkeler hakknda ciddi nlemler alma
ya balad. 1 669 ylnda smnlerin artk devlet tarafindan kabul edilme
yecei, vergi demelerinde kullanlamayaca ilan edildi. Ayrca devlet,
tm kalp sikkelerin darphanelere getirilerek dzgn standartlarda yeni
sikkelere dntrlmesini talep etmekteydi . Ayn yln sonlarna doru
dzgn standartlarda sikke bulamadklar iin vergilerini deyemeyenler
hapse atlnca, Bursa ve Ankara'da ayaklanmalar grld. Bu gsterilere
katlanlar kalp sikkelere yllarca gz yuman vezirlerin, valilerin ve dier
sorumlularn cezalandrlmalarn talep ediyorlard.20
Osmanl piyasalannn kalp Avrupa sikkelerini niin kabullendiklerini
anlamak iin ite bu ortam dikkate almak gerekiyor. 1 7. yzyln ortala
rnda, Osmanl piyasalannn kk, gnlk ilemlerde kullanlacak paraya
ihtiyac vard ve piyasalar bu ihtiyacn karlanmas iin belirli bir bedel ya
20 Age.,

s.

6 1 , Rycaut, History, Ek V I I I 'den aktaryor.

da prim demeye hazrdlar. Bir baka deyile, sadece Osmanl devleti de

il, ekonomi de "fuls-i almere (kzl renkli bakr sikkeye ) muhta" duru
ma dmt. Eer akenin piyasalardan kaybolmaya balad 1 640'lar
da, Osmanl devleti yeterli miktarda mangn reterek piyasaya srebilsey
di, hem paraya olan talebi karlayacak, hem de zor durumdaki hazine
iin nemli bir gelir salayacakt . Ekonominin paraya olan talebini devlet
karlayamaynca, ortaya kan boluu Akdeniz'in br ucundaki darp
haneler ve tccarlar doldurdular.
BAK l R SIKKELE R I N DN

1 7 . yzyln ortasndaki parasal bunalm srasnda piyasalarda Osmanl

bakr sikkelerinin tedavl etmediini belirttik. Oysa yzyln sonlarnda,
1 689- 1 69 1 yllanndaki bir dier mali bunalm srasnda devlet daha nce
yapamadn yaparak 32 aylk bir dnemde, her biri bir ake deerinde
600 milyon adet bakr mangr retti ve piyasaya srd. Bu mangr ope
rasyonunun uyguland ksa sre iinde epeyce baarl olduunu syle
yebiliriz. stanbul darphanesinin ayrntl kaytlarndan, bu operasyon sa
yesinde devletin bir hayli gelir salad anlalmaktadr. Bu nedenle sz
konusu mangr deneyimini daha yakndan incelemekte yarar vardr.
Osmanl darphanelerindeki retim teknolojisi 1 7 . yzyln sanianna
kadar pek deimemiti . Az sayda byk darphanede ok sayda ii al
yordu . Buna karlk darphanelerin ounluu, kk veya orta lekli
zanaat geleneklerini srdryordu. Altn, gm ve bakr sikkelerin reti
minde ekicin yansra pek ok el aleti kullanlmaktayd .2 1 Avrupa'da daha
ileri teknolojilerin gelimesi ve bunlarn sikke retiminde kullanlmaya
balanmas, Osmanl darphanelerini hem sikkelerin kalitesi hem de retim
hacmi asndan bir hayli geride brakmt . Bu a kapatmak zere, Os
manl devleti Fransa'dan yeni mekanik teknolojiyi kullanan ve kenarlan
trtll sikkeler retebilecek makine ve aletler getirdi.22 Bu ara ve gere
ler, byk olaslkla 1 686'da, Topkap Saray'nn d avlusunda hazrlanan
yeni darphane mekinnda, Cerrah Mustafa adnda Avrupa kkenli bir
21

1 7. yzy l sonlarna kadar Osmanl sikke retim teknoloj i s i iin bkz. Blm 2, s. 4041 .

22 Kul lan lan ara ve gerelerin ayrnt l bir dkm devletin yaptj bir i nceleme son

ras nda hazrlanan raporda ver i lmektedir; bkz. H. Sohi l l i ojlu, "The I ntroduction of
Machi nery in the Ottoman Mi nt, E. l hsanojl u (ed.), Transfer of Modern Science
and Technology to the Muslim World iinde, I RCICA, Research Centre for lslamic
H i story, Art and Culture, I stanbul , 1 992, s. 266-267. 1 6. ve ze l l ikle 1 7. yzy lda
Avrupa'da ku l la n l maya balanan mekanik s ikke retimi teknoloj i s i n i n ayrntlar
iin, bkz. S. Grierson, Numismatics, Oxford U n i versity Press, 975, s. 1 - 1 8.

169

teknisyen tarafindan monte edildi, iler duruma getirildi . Osmanl yneti

minin niyeti artk ok klen ve piyasalardan kaybolan akenin yerine,
byk boy gm sikkeler ekseninde yeni bir para dzeni kurmakt .23

IV. Mehmed'in 1 687 ylnda tahttan indirilmesinden sonra, yeni padi

ah

II.

Sleyman iin en acil sorunlardan biri, yenierilere denmesi gele

nek halini alm clus bahii iin gerekli kayna bulmakt . B i r clus
bahii vesilesiyle devletin yapt ek demeler yarm milyon altm aabiliy
ordu . Hazine ok zayf durumdayd ve askerlerin maalar neredeyse bir yl
dr dzenli denememekteydi . lk nlem olarak stanbul halkndan topla
nan vergiler artrlnca, bakentte bir hayli gergin bir ortam olutu . Mali
bunalmn derinleerek srmesi karsnda devlet, getirilen yeni makinelerle
bakr sikke retmeye karar verdi . Bylece, stanbul darphanesi 1 688 ylnn
Aralk ayndan itibaren yeni mangrlar basmaya balad . Her bakr sikke ya
rm dirhem ya da l ,60 gram arlndayd . Mangrlara nce yarm ake
deer biildi, ancak yeni sikkeler rabet grnce deerleri hemen bir ake
ye karld ( bkz . Resim

25).

Mangrlar piyasalarda olumlu karlannca, devlet hemen retimi artr

maya giriti . retim kapasitesini gnde 300-400 binden 600 bin paraya
ykseltmek iin, stanbul darphanesine birka ay iinde yeni binalar ek1 70

!endi . Bir dier darboaz da bakrla ilgiliydi . stanbul darphanesi nceleri

devletin ilettii Kastamonu-Kre ve Gmhane madenierinden gelen
bakn kullanmaktayd . Arcak bu madenierin retimleri yeterli olmaynca,
piyasadan kullamlm bakr satn alnmaya baland .24
Yeni sikkeler B alkanlar ve Aradolu'da, Trakya, Makedonya ve Ege
adalarndan B at Aradolu ve Karadeniz kysna kadar uzanan geni bir
alanda tedavl etmeye balad . nceleri tarada kimi tccarlar mangrlar
kabul etmemektc direndiler. Bunun zerine devlet, vergi demelerinin
te biri kadanmn mangda yaplabileceini ilan etmek zorunda kald .25
Arcak zaman iinde, mangrlar genel kabul grmeye balad . Yzyl orta
l annda gm ierii boaltlm Avrupa sikkelerinin ne kadar rabet gr
dn ammsarsak, mangrlann tutunmasn da olaan karlamak gere
kir. Osmanl piyasalarnda kk deerli , gnlk al verilerde kullanla
bilecek sikkelere byk talep vard . B u talebe cevap veren devlet de
nemli bir gelir salayabiliyordu. Tannm iktisat tarihisi Carlo Cipol-

23 H. Sah i l l iolu, "Bakr Para zeri ne B i r Enflasyon Denemes i (H. 099 03! 1 687 69 1 }", Trk Nmizmatik Dernei Blten o ( 982), s. . 2; ve Sah i l l iolu, "The
I ntroduction of machi nery", s. 265266.
24 Bkz. BOA, I . E . Dp. 96.
25 Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda Istanbul Hayat, Devlet Matbaas, Istanbu l ,
930, s. 3-4.

la'nn altn izdii gibi, bozuk para cinsinden sikkelerin hacmi kk i

lemler iin gerekli dzeyi amad srece bu sikkeler bir sorun yaratmaz
d .26 Ancak, Osmanl devletinin ksa vadede daha fazla mali gelir salama
amacyla, mangr deneyiminin nc ylnda Cipolla'nn belirttii snn
aarak, an miktarlarda mangn piyasaya srd anlalmaktadr. Bu a
nhn en nemli gstergesi, nc ylda piyasalarn yeni retilen sikkele
ri kabul edip etmeyecei kaygsnn bir kenara itilerek, kkl bykl
devlet projelerinin finansman amacyla her biri iin ayr ayr mangr has
rnma geilmesidir.27
Bakr mangr retimi, bu deneyimin srd 32 ay boyunca devlete
nemli bir ek gelir salad. stanbul darphanesinin ayrntl olarak tutulan
hesap defterleri, toplam retim maliyetinin retilen 600 milyon para
sikkenin piyasa deerinin yzde 30'unda kaldn gstermektedir. 28 Ge
riye kalan blm ise hazineye gelir olarak kaydedilmitir. Devletin man
gr retiminden elde ettii net gelirlerin 380 milyon akeye , y a d a o d
nemdeki kur zerinden 1 ,4 milyon altn dkaya ulat anlalmaktadr.
Sz konusu yllarda merkezi hazinenin yllk geliri yaklak 1 .200 milyon
akeydi .29 Bylece , mangr deneyiminden salanan gelirlerin bu 32 aylk
srede merkezi hazinenin tm gelirlerinin yzde 1 2 'sine eit olduu an
lalmaktadr. Bu hesaplamalar, mangr gelirlerinin zor durumdaki devlet
hazinesine olduka nemli bir destek saladn gstermektedir ( bkz .
Tablo 9 . 1 ) .
Ancak, mangr retiminden salanan byk gelirler zellikle Trakya,
Selanik ve zmir yrelerinde kalpazanlar da harekete geirdi. Kimi sahte
mangrlar da gemilerle Avrupa'dan gelmeye balad . Geri sahte mangr
lar getiren gemilerden ikincisi ykn boaltamadan yakaland . Ancak
kalp mangrlarn piyasada tedavl etmeye balamasyla birlikte , mangr
deneyimi nemli bir darbe alm oldu . Tarada kimi tccarlar demeler
altn veya gmle yaplmazsa artk stanbul'a mal gndermeyeceklerini
sylemeye baladlar. Mangrlann tedavln salamak zere devletin sk
sk piyasalara mdahale etmesi zorunlu oldu .
Bu sorunlar karsnda ve mangrdan salanan gelirlerin azalmasnn
26 Cipol la, Money, Prices and Civilisation, s. 27-37; ayrca Munro, "Deflation".
27 Krm'daki kaleleri n tamiri i le yeni mankur retimi arasnda kuru lan ak i l iki hak

knda bkz. BOA, H . 1 1 02! 1 69 1 -92 tari h l i A . E . S leyman, 94,. Yeni mangrlar, ba
kentin yansra Bosna'da da darp edi l i yordu; bkz. C. D. 2258; I . E . Ds. 49 ve 7 1 .
28 Bu retim hacm i n i n belki drtte biri, Sultan l l . Ahmed'in 1 69 1 'de tahta kmas ndan
sonra, eski sikkeleri n yeniden darp edi l mesi nden kaynaklanyordu.
29 Soh i l l io:)lu, "Bir Asrl k Osmanl Para Tarihi", s. 1 83.

TABLO 9. 1 : DEVLETIN BAKlR SIKKELERDEN SAGLADIGI GELIR, 1 688-1 691

1- Ham baknn ortalama maliyeti
I 00 okka bana ake olarak: l l O

I 00= l l . 000 ake

2- retim srasnda kaybedilen bakr:

( I/ l l ) veya her 1 00 okkada. 9 , 1 okka
3- Darphane ynetiminin pay (zel kiiler) :
(2/ 1 0 ) veya her 1 00 okkada 20 okka
4- retilen bakr mangrlann piyasa deeri:
1 00 okka bakr iin: 70,9 okka

okka bana 800 ake = 56.720 ake

5- Devletin net kan: 1 00 okka bakr iin:

(Satr 5 = Satr 4 - Satr I ) 56.720 - l l .OOO = 45 .720 ake
6- Darphaneye devlet tarafindan teslim edilen
baknn toplam miktan, 1 688- 1 69 1 : 8 5 1 .000 okka
7- Devletin toplam kan, 1 688- 1 69 1 , yaklak
Satr 7 = Satr 5

Satr 6/ 1 00 : 389 milyon ake

8- Devletin toplam kar, Venedik dk.as olarak

Satr 8 = Satr 7/270: 1 ,4 milyon dka
9- 32 aylk bu dnemde merkezi devletin
toplam gelirleri, yaklak: 3 .200 milyon ake
1 0 - Bakr sikke retiminden salanan gelirin
merkezi devletin tm gelirlerine oran, yaklak:
Satr lO = Satr 7/Satr 9: yzde 1 2 , 1
Not: 1 okka 1 ,280 k.ilogramdr.
Kaynak: H. Sahilliolu, "Bakr paraya dayanan enflasyon denemesi ", s. l 3 - 1 9'yi kullanarak,
kendi hesaplamalarmz.
=

da etkisiyle, Sultan II. Ahmed'in tahta kmasndan sonra, devlet mangr

retimini durdurmaya ve piyasada tedavl gren mangrlan devlete yap
lan demelerde kabul etmemeye karar verdi . Ancak piyasalardan ve halk
tan gelen bask zerine bir uzlamaya gidildi . Ellerinde mangr bulunan
lar, sikkelerini darphaneye getirmeyi ve kendilerine teslim edilen bir okka
yeni mangr karlnda, devlete 300 mangr ya da yeni sikkelerin piyasa
deerlerinin yzde 38'i orannda bir deme yapmay kabul ettiler. Bu an-

!amaya ramen mangr deneyimi daha fazla srdrlemedi. Ayn yln

sonlarna doru mangr retimi durduruldu ve eldeki mangrlar eritildi.30
Mangr deneyiminin en nemli sonulanndan biri de, devletin uzun
dnemli bir para reformuna giriebilmesi iin gerekli kayna salamasy
d . Nitekim l 690'da, bir yandan mangr retimi srerken, Osmanl dev
leti kk akenin yerine byk boy gm sikkelerden oluan ve guru
diye anlacak yeni bir para birimini yerletirmek zere ilk uygulamalan
balatt . Mangr retiminden salanan gelirler olmasayd, bu nemli
admn atlmas hi kukusuz uzun bir sre daha ertelenecekti.

30 Mang r retiminin durduru l mas , bak r fiyatlar nda keskin bir de yol at . B
yk mi ktarda fazla bak r Fransa'ya i hra edi lmeye baland . Sah i l l iolu, "Bakr Pa
ra , s. 25.

ONUNCU BLM

YENi OSMAN Ll KU RUU

1 74

u blmde 1 8 . yzylda stanbul , Balkanlar ve Anadolu'da yeni bir

para biriminin ortaya kn inceleyeceiz. Darphanelerin kapand ve
akenin piyasalardan kaybolduu nceki dnemin tersine, 1 780'lere ka
dar 1 8 . yzyl, ticaretin ve iktisadi faaliyetlerin geniledii bir canlanma
dnemiydi . Bu elverili koullarn yansra, gm arznn da artmasyla,
yeni Osmanl kuruu yzyln ortalarnda piyasalarn nde gelen hesap birimi ve mbadele arac konumuna ulat . Yeni para biriminin yerlemesi
ne kout olarak, imparatorluun merkez blgelerindeki darphane faaliyet
leri de merkezileti . Balkanlar, Anadolu, Suriye ve Irak'taki tara darpha
neleri a kaybolurken, bakentteki Darphane-i Amire yeni sikkelerin ne
redeyse tmn retir duruma geldi .
YEN I KURU

Akenin 17. yzyldaki istikrarszl ve daha sonra piyasalardan kay

boluu, Osmanl ynetimi iin nemli sorunlar yaratmt . Devlet kendi
para birimi zerindeki denetimi kaybedince, ekonomi zerindeki deneti
mi daha da azalmt . Ayrca, akenin yokluunda devlet, taie bavura
rak ek gelir salama olanan da kaybetmiti . Belki hepsinden nemlisi,
para dzeninin zl ve Osmanl piyasalarnda tmyle yabanc sikke
lerin kullanlmas, siyasal ve simgesel olarak da olumsuz bir tablo yarat
yordu . 1 7 . yzyln ikinci yarsnda devlet yeni bir para birimi oluturmak
iin birka kez giriimde bulunmu, ancak bunlar savalarn ve mali g
lklerin srmesi nedeniyle baarszlkla sonulanmt . stanbul 'daki
darphane uzun bir aradan sonra 1 68 5 'te yeni mekannda tekrar faaliyete
geti . Darphanede nceleri snrl miktarda ake ve para darp edildikten
sonra, 1 688 sonlarndan itibaren byk miktarda mangr retilmeye baSah i l l iolu, "Bir Asrlk Osmanl Para Tari hi", s. 6872.

land .2 Mangr deneyiminin salad gelirlerden destek bulan devlet, Av

rupa'nn byk boy gm sikkelerini rnek alarak, yeni bir sikke ve
onun evresinde yeni bir para birimi oluturmaya giriti .
stanbul darphanesinde ilk kez 1 690'da baslan byk gm sikkeler,
1 7 . yzylda Hallandal tccarlar tarafindan Osmanl piyasalanna getirilen
Lehistan ( Polanya) kkenli zolotalardan esinlenmiti .3 Bu sikkeler Hol
landa takrlerinden te bir daha kkt.4 Yeni sikkeler iin yzde 60
gm, yzde 40 bakrdan oluan bir alam kullanlmakta, arlklan da
standart slam dirhemi zerinden belirlenmekteydi .S lk baslan sikkelerin
en by 6 dirhem ya da 1 9 ,2 gram arlndayd . Bu sikkenin, piyasa
da dolaan Avrupa sikkelerinden ayrmak iin, cedid (yeni ) zolota adyla
piyasaya srld anlalyor.6 Daha sonra 1 703 ylnda, yaklak 8 dir
hem ya da 25 gram arlnda daha byk bir sikke ve bunun kesideri
retildi . Yeni para dzeninde sikkelerin byklklerinin ve standartlannn
kesinlikle tanmlanabilmesi iin bir sre gemesi gerekmiti. Yeni dzen
de Osmanl kuruu 40 para veya 1 20 akeye eit kabul edildi . Yeni kuru
lar alt dirhem bir eyrek ya da 20,0 gram arlndaydlar ve yzde 60
gm ieriyorlard . Zolotalar ise 90 ake veya 30 paraya eit kabul edil
mekteydi . Kuru ve zolotann kesideri de retilmekteydi .7 Ancak, savalar
ve siyasal alkantlar nedeniyle, 1 7 1 5 - 1 6 tarihinde gerekletirilen para re
formuna kadar, retilen byk sikkelerin nemli bir blmnn arlkla2
3

4
5

Bkz. Blm 9, s. 69- 73.

Sahi l l iojlu, "Bir Asrl k Osmanl Para Tari h i ", s. 9 1 .
Bu sikkeler, l l . S leyman'n tahta ktj H. 099/ 1 687-88 tari h ini ta r.
Buna kar l k, 7. yzy l n orta larna kadar, aken in ajrlj klasik Islam dirhemi nden
yzde 4 kadar daha hafif olan Tebriz di rhemi zeri nden bel i rlenmekteydi . Bkz. Blm
2 ve Tablo 3. . Bu erken dnemde akeye bak r kat l mamas gerek iyordu, ancak
585-86 taii i nden sonra akelere sk sk bakr kat ld. Bkz. Blm 8, s. 49- 56.
Nmizmatik kata log larda 690'da darp edi len 6 di rhem l i k si kkeni n i l k Osmanl ku
ruu olduju, kuruun ajrl jnn 703'te 8 di rheme kar ldj bel irti l mektedir. Buna
kar l k, Hal i l Sah i l l ioj l u bas lan i lk byk sikken i n zolota olarak reti ldijini, i lk Os
man l kuruunun 703'te piyasaya sr ldjn bel i rtir. Bkz. Sah i l l iojlu, "Bir Asrl k
Osmanl Para Tari hi", s. 94- 22. Tablo o. 'de kuruun gm i erijine i l ikin ola
rak sunulan hesaplamalar bu i k i nci teze gre haz rlanmtr. lik dnem lerde Osmanl
kuruunun ajrl j ve kur dejeri Hollanda telerine yakn olduju iin, esedi (aslan l )
kuru da den i l mekteydi . Literatrde bir hay l i karkl ja yol aan bu deyim, daha
sonra terk edi l m i tir.
Osman l kuruuna, piyasalarda tedavl eden byk boy Avrupa sikkeleri nden ayr
mak amacyla, cedid (yeni) kuru da den i lmekteydi . Sahi l l iojlu, "Bir As rlk Osmanl
Para Tari hi", s . 90- 07, J . Sultan, Coins o f the Ottoman Empire, cilt , s. 96-2 ;
Schaend l i nger, Osmanische Numismatik, s . 4- 7; Pere, Osmanlllarda Madeni
Paralar, s. 75- 95. l l l . Sel i m ' i n saltanatnn ( 789- 807) bana kadar bir kurutan
byk gm si kke ret i l medi .

ve ayar bu standartlarn altnda kalmtr.S Darphanenin dk stan

dartl sikkeler retmesi ise kalpazanl kolaylatrm ve l 720'lere kadar
piyasada bol miktarda kalp sikke de tedavl etmitir.
l 720'lerin balarna gelindiinde, byk boy kurulardan paraya ve
minik akeye kadar uzanan yeni yelpaze artk biimlenmiti . Kuru, zolo
ta ve 20 paralk sikke orta ve byk ilemlerde, l , 5 ve l O paralk sikkeler
ise gnlk, kk ilemlerde kullanlyordu .9 Parann te biri deerinde
ki ake gnlk ilemler iin artk ok kk kalyordu . o Bu nedenle ,
gnlk ilemlerde hesap birimi ilevini ake yerine para grmeye bala
mt . stanbul ve Anadolu'da gm sikkelere ek olarak bakr sikkeler de
retilmekteydi, ancak 1 8 . yzylda mangr miktan snrl kalmt l l ( bkz .
Resim 26, 27, 28 ve 3 0 ) .
n

I KTISADI GEN ILEME VE MALI ISTIKRAR

1 76

1 8 . yzyl, l 780'lerin sonlarna kadar Osmanl mparatorluu iin g

reli bir bar, istikrar ve iktisadi genileme dnemiydi. Elimizdeki snrl ve
riler, bu dnemde Balkanlar ve Anadolu'nun pek ok blmnde tarm
mal retimine, zanaatkarlarn yapt retim ve mamul mallar retimine
yaplan yatrmlarn arttna iaret ediyor. l2 Ayrca, bu dnemde Orta ve
Bat Avrupa ile Balkanlar, zellikle de Akdeniz zerinden giriilen ticaretre
nemli artlar olmutu . Fransz Devrimi'ne kadar, Akdeniz zerinden ya
plan ticareti Marsilya'da slenen Fransz tccarlar ynlendirmiti . l 3 1 8 .
8

10

ll
12
13

Sahi l l iolu, "Bir Asrlk Osmanl Para Tarihi", s. 92; ve Sultan, Coins of the Ottoman
Empire, s. 96-2 l . Son y l l arda Daniel Panzac bu dnemi n gm sikkeleri nden az
sayda rnei i ncelemi ve tmnn yaklak yzde 60 gm ierdiini gsterm i
tir. D. Panzac, "La Piastre et le Cyclotron: Essai sur les Monnaies Ottomanes, 687
844", Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690- 1850 Konferans'nda su
nu lan tebli, Istanbu l , Kasm 997. Ayrca bkz. Tablo O. .
Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 2 3-239; Schaendl i nger, Osmanische Nu
mismatik, s. 5- 9.
8 . yzy l n balar nda Istanbul 'da bir i naat iisinin gnlk creti yaklak 8 para
veya 24 akeyd i . Bu cret uzun vade l i bir fiyat ve cret aratrmas erevesi nde,
bakentteki vakflar n hesap defterleri nden derlenmitir.
J . Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 2 3-29 ; Schaendl i nger, Osmanische Nu
mismatik, s. 2- 1 33.
M. Gen, "XV I I I . Yzy lda Osmanl Ekonomisi ve Sava, Yaplt 4 ( 1 984), s. 52-6 .
rnein, D. Panzac, I nternational Trade and Domestic Maritime Trade in the Otto
man Empire during the 8th Century, International Journal of Middle East Studies
24 ( 1 992), s. 89-206; E. Frangakis-Syrett, The Commerce of Smyrna in the Eighte
enth Century ( 700- 1 820), Centre for Asia Mi nor Studies, Ati na, 992; R. Pari s, His
toire du Commerce de Marseille, Tome V: de 1 660 d 1 789, Le Levant, Librairie
Plan, Pari s, 957; ve S. Masson, Le Commerce Franais dans le Levant au XVI/le
Siecle, Paris, 9 l .

yzyln ortalan devlet maliyesi iin de bir istikrar dnemiydi . l 720'lerden

l 760 'lann sonlarna kadar genel eilim dengeli bteler ynndeydi . Hat
ta pek ok yl merkez btesi fazla vermiti . Mali koullardaki iyileme,
zellikle l 747'den l 768'e kadar sren ban dneminde belirginlemitir. l 4
Osmanl kuruunun bu dnemdeki performans da, daha nceki ve
sonraki dnemlere kyasla olduka istikrarldr. Elverili mali koullara ek
olarak artan darphane retimi de bu yeni para birimini desteklemitir.
Sikke retimindeki artn bir nedeni Anadolu'da Gmhane , Keban,
Ergani ve Espiye'deki gm madenierinin retiminde salanan artt . l S
Aynca, Balkanlar'da Kratova ve Sidrekapsi'deki eski madenler de katkda
bulunuyordu . l 6 Bylece gm madenierinin toplam retimi hzla ykse
lerek l 73 0 'larda ylda 2 5 ile 40 ton arasnda dalgalanmaya balad . stan
bul darphanesi de 1 740'larda ylda l ,5 ile 2 milyon kuruluk bir retim
dzeyine ulat . Darphane kaytlan, sikke retiminin l 760 'larda daha da
arttn gstermektedir. Ancak, gm madenierinin retimi yzyln
sanianna doru gerilerneye balamtrY
Osmanl gm madenierinin canlanmas , kendi bana bir gelime de
ildi, 1 8 . yzylda Avrupa'nn pek ok blgesinde grlen eilimin bir
parasyd . Son yllarda yaplan aratrmalar, Amerika'daki gm maden

Ierinin 1 670 'lerden sonra gerilerneye balamasnn Avrupal gm reti

cileri iin nemli bir firsat yarattn gsteriyor. 1 6 . yzyldan itibaren
Amerika'dan gelen byk miktardaki gm, Avrupa ve Osmanl gm
madenierinin gerilemesine yol at gibi, l 670 'lerden sonra Amerikan
gm retiminin azalmas da Avrupa'daki gm madenierinin canlan
masn salamt . Teknolojik gelimeler de Avrupa madenierine destek ol
du. s 1 8 . yzylda Osmanl gm madenierinin canlanmasn ite bu ge-

14 A. Tabakot'j lu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanli Maliyesi, Dergh Yaynlar, Is

tanbu l, 1 985, s. 1 3-39 ve 74- 1 1 3.
1 5 Gmhane'deki gm madeni ve darphanesi n i n faaliyetleri iin, bkz. BOA, C.D.
1 789, 72 1 , 2 1 02, 2894, 3 1 70, 947; Ergani, Keban ve Espiye iin, bkz. C.D. 2649,
263 1 , 206 1 , 2894, 1 1 2 1 , 7 1 4, 297, 1 086, 1 450, 3 1 5 1 ve 2054; retimleri nde yzy l n
son larna dot'jru gr len d i i n , bkz. C . D . 20 1 5.
1 6 Balkanlar' da, Sidrekapsi , Kratova ve dit'jer yerlerdeki gm maden ieri ni n faaliyetle
ri iin, bkz. BOA, C. D. 1 476, 1 055, 2069, 735, 887, 2769, 2337, 887 ve 2232.
17 M. Gen, "Precious Metal Production in the Ottoman Empi re during the Eighteenth
Century, Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690- 1 850 Konferans 'nda
sunulan tebl it'j, Istanbu l , Kas m 1 997; ayrca N. at'jatay, "Osma n l Imparatorl u
u'nda Maden Hukuk ve Iktisadiyat Hakk nda Vesikalar", Tarih Vesikalar 2/ 1 0
( 1 943), s . 275-283 ve 2! 1 2 ( 1 943), s . 4 1 5-423.
18 1. B l anchard, Russia 's 'Age of Si/ver', Precious-Metal Production and Economic
Growth in the Eighteenth Century, Routledge, Londra, 1 989, s. 3-57.

TABLO 1 0. 1 : GM KURU VE KUR DEERLERI 1 690-1 808

1 78

Yllar

Kuruun
Arl
(Gram)

Kuruun
Ayar
(Yzde)

Saf Gm
erii
(Gram)

1 690
1 696
1 708
1716
1 720
1 730
1 740
l 7S4
l 7S7
1 766
1 774
1 780
1 788
1 789
1 794
1 800
1 808

26,0
26.4
26,2
26,S
26,4
24,8
24, 1
23,7
1 9,0
1 9 ,2
1 8 ,2
l 8 ,S
1 7,4
1 2 ,8
1 2 ,6
1 2 ,6
1 2 ,8

60
60
60
60
60
60
60
60
60
60
60
S4
S4
S4
S4
S4
46

l S ,6
l S .8
l S ,4
l S ,9
l S ,8
14,9
l4,S
1 4,2
1 1 ,4
1 1 ,S
1 0 ,9
1 0,0
9,4
6,9
6,9
6,9
S ,9

Ven. Dkas
karsndaki
Kuru
2
2
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
S
s
7
8
8

k.
k,
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.
k.

60 ak.
60 ak,
s ak.
20 ak.
2S ak.
80 ak.
1 00 ak.
l OS ak.
s
70
60
90

ak.
ak.
ak.
ak.

Hesaplanan
Altn/Gm
Oran
1 1 ,0
ll.l
1 3,0
14,0
14,1
l 3 ,S
s ,o
l S ,3
12,S
1 3,0
1 2 ,7
1 2 ,9
14,6
1 1 ,2
1 1 ,6
1 3,3
1 3,3

Nodar
- Osmanl kuruu = 40 para = 20 ake.
2- Daniel Panzac son yllarda 1 8 . yzyl Osmanl sikkelerinin gm ieriini
incelemitir ( Panzac, "La Piastre et le Cyclotron" ) . Stun 3 bu almann sonularn da
iermektedir. Ancak, darphanede kullamlan teknolojinin mkemmel olmadn, ayrca kimi
yllarda bilinli olarak burada verilen standartiann dna kldn unutmamak gerekir.
3- 7 . yzyln sonlarnda, bir kuruluk byk sikkelerin darbedilmedii durumlarda,
kuruun gm ierii tedavldeki 30 para ( zolota) ve 60 para ( ift zolota) ve 2 kuruluk
sikkelerden hesaplanmttr.
4- Burada sunulan kur deerleri ya stanbul'daki piyasa deerlerini veya imparatorluun
eitli yerlerinde uygulanan resmi kurlar yanstmaktadr. 1 789- 1 792 dnda, piyasa ve
resmi kurlar birbirlerine olduka yaknd.
5- Dkann arl ve ayar iin bkz . Tablo 3 . .
6- Eldeki verilerin snrlamalan nedeniyle, son stundaki alttn/gm oranlann sadece
iyi tahminler olarak kabul ermek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki dier verilerin
salk derecesini snamak da mmkn olmaktadr. 1 8 . yzylda Avrupa'daki ortalama
alttn/gm oran 15 dolaylarnda dalgalanmttr. Braudel ve Spooner, "Prices in Europe",
s . 459. B urada sunulan hesaplamalar ise Osmanl piyasalarndaki altn/gm orannn
S 'in alttnda kaldn, bir baka deyile gmn daha deerli olduunu gsteriyor.
7- Msr ve Tunus'taki gm para birimlerinin 8 . yzyldaki durumu iin bkz . Tablo
. ve 1 1 .2 .

Kaynaklar: Sultan, Coins of the Ottoman Empire: Krause and Mishler, Standard Cata
log of World Coins; Panzac, " La Piastre et le Cyclotron" . Aynca, Salilli olu, Bir Asrlk Os
manl Para Tarihi, s . 68 - 1 22 ve "Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareket
lerinin Yeri"; Lachman, "The Standard of the Silver Coinage" ; Artuk ve Artuk, slami Sik
keler Kata/ou; Schaendlinger, Osmanische Numismatik, s. 63-74; Beajour, A View of the
Commerce, s. 366-72; ve Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikine Sistemi " .

TABLO 1 0.2: DIGER SIKKE VE PARA BIRIMLERININ KURU$ CINSINDEN

KUR DEGERLERI, 1 720- 1 8 1 0

Yllar

Fndk
(altn)

Zer-i Mahbub
stanbul( altn)

1 720
1 736
1 758
1 768
1 774
1 780
1 788
1 798
1 805
1810

3 k. 40 ak.
3 k. 1 05 ak.
4 k.
4 k.
4 k.
5 k.
7 k.
8 k.
9 k.

2 k. 90 ak.
2 k. 90 ak.
3 k.
3 k.
3 k. 60 ak.
5 k.
5 k. 60 ak.
6 k. 60 ak.

Macar
altn
3 k.
k. 20
k. 80
k. 50
k . 50
4 k.
5 k.
7 k.
8 k.
9 k. 75
3
3
3
3

ak.

ngiliz
Steriini
5-7 k.

ak.
ak.
ak.

8 k.
9- 1 0 k.
ll

k.
k.
1 5 - 1 7 k.
19 k. 90 ak.
s

ak.

Notlar
1 - Burada sunulan kur deerleri hem piyasa hem de resmi kurlan yanstmaktadr. Piyasa
kurlan ounlukla stanbul'dan alnmtr. 1 789 - 1 792 dnda, piyasa ve resmi kurlar birbir
lerine olduka yaknd. Altn sikkeler iin verilen kurlar ounlukla resmi kurlardr. ngiliz
sterlini iin verilen kurlar piyasa kurlandr.
2- Fndk altn yaklak olarak 3,5 gram, zer-i mahbub ise yaklak 2 ,6 gram arln
dayd. Burada sunulan kur deerlerinin de gsterdii gibi, bu iki sikkenin altn ierii za
man iinde azalmtr.
3 - Kahire'de darbedilen fndk, zer-i mahbub ve dier sikkelerin altn ierikleri stan
bul'dakilerden dkt. rnein 1 7 3 1 'de stanbul'da, stanbul turalsnn resmi kuru 3
kuru ve stanbul zinciriisinin 3 kuru 40 ake iken, Msr turalsnn resmi kuru 2 kuru
75 ake, Msr zincirlisininki ise 2 kuru 90 akeydi. zetle, Msr'da darbedilen altn sikke
lerin kur deerleri yzde 1 5 -20 orannda daha dkt .
4- Macar altn 3 ,47 gram arlndayd.
5- ngiliz sterlini iin verilen ilk kur deeri 1 740 ylna aittir. 1 8 . yzyln byk bir b
lmnde sterlin esas olarak altna balyd.
Kaynaklar: Belin, Trkiye ktisadi Tarihi; Baykal, "Osmanl mparatorluu'nda"; Pere,
Osmanllarda Madeni Paralar; Michoff, "Contribution a l'Histoire du Commerce"; Artuk
ve Artuk, slami Sikkeler Kata/ou; Issawi, The Economic History of Turkey, s. 327- 3 1 .

1 79

so

nel eilimlerle birlikte deerlendirmek gerekir. Ayrca, Avrupa'da gm

retiminin artndan sonra, bu retimin bir blm Avrupa'ya kar sa
lanan ticaret fazlalar sayesinde Osmanl ekonomisine girmeye balamt .
Bylece 1 8 . yzylda gm, Osmanl para dzenindeki birincil ko
numunu yeniden kazanm oluyordu. Tablo l 0 . 1 'de zedenen veriler,
kuruun gm ieriinin l 720'lerden l 760'larn sonlarna kadar top
lam yzde 40 azaldn gsteriyor. Osmanl para biriminin istikrarl Ve
nedik dkas karsndaki kur deeri de bu 40 yl boyunca 3 kurutan 4
kurua gcrilemitir. I 9 Bu tai hznn nemsiz olduu sylenemez. An
cak hem akenin piyasalardan kaybolduu 1 7 . yzylla, hem de kuruun
gm ieriinin byk bir hzla azald 1 9 . yzyln ilk yarsyla kar
latrldnda, bu dnemin bir parasal istikrar dnemi olduu belirgin
lemektedir. o
1 8 . yzyldaki bir dier nemli eilim de, Balkanlar'dan Dou Ana
dolu'ya kadar uzanan eski ake blgesindeki darphane faaliyetlerinin mer
kezilemesidir. Bu geni blgede faaliyet gsteren darphanelerin saylan
1 7. yzyln ikinci eyreinde hzla az almt . Darphane saylan 8 . yz
ylda da snrl kald . Yzyln ikinci yarsnda kuru ve kesirieri neredeyse
sadeec stanbul 'da retilirken , tara darphaneleri snrl miktarda bakr
sikke basnakla yetindiler. Kuru trnden byk boy sikkeler ve kesirieri
B alkanlar ve Suriye 'de hibir zaman retilmedi .2 1 Yalnzca Badat'taki
darphanede 9. yzyln balannda I l . Mahmud'un saltanat srasnda ku
ru ve dier gm sikkeler basld . 22
ktisadi genileme, mali istikrar, gmn bollamas ve darphane re
timinin artmas, stanbul'a yakn blgelerde kuruun glennesini sala
dysa da yeni para biriminin tarada yerletirilmesi daha zor oldu. Tara
daki sikke darlklan nedeniyle Avrupa sikkelerine olan ilgi uzun bir sre
9

1 9. yzy l n balarnda kuruun taii iin, bkz. Blm 1 2.

20 Parasal istikrardan yana alan bir kesim, bakentte cretleri ni kuru zeri nden alan

ve tailerden sonra cretleri artr lmayan yenieri lerd i . Merkezi devlet i le yenieri
ler ve dier kentli kesimler aras nda para b i ri m i n i n i stikrar konusundaki mcadele
Blm 1 2'de ele a l nmaktadr. 1 8. yzy lda taradaki ynn devletin para konusun
daki uygulamalar n etki leyip etki lemedii, aratr l mas gereken i lg i n bir konudur.
Hem ticari faaliyetleri hem de net olarak alacak l olmalar nedeniyle, yn n para
sal i stikrardan yana olmalar beklenir.
Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 2- 1 24.
22 Age., s. 1 1 4- 1 35; Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 96-333. Bu genel ei l i
m i n i lg i n bir istisnas, Osmanl devleti n i n 1 723- 1 735 dnemi nde Iran i le girii len
savalar srasnda gney Kafkaslar'da s ikke retmesidir. Bu sikkeler lran l lar'dan
a l nan darphanelerde Iran sikke standartlarna gre retilmekteydi . Ayrnt lar iin,
bkz. Blm 6, s. 1 1 3 ve dipnot 54.

devam etti .23 Osmanl sikkelerinin yokluu nedeniyle, tai edilmi Av

rupa sikkeleri, ara sra da olsa, gemilerle yerel piyasalara getirilmekteydi.24
Para darlklarnn etkisiyle, polie ve benzeri deme aralarnn zellikle
Avrupa ticaretindeki yeri de gleniyordu . Bu glklere ramen, 1 8 .
yzyln ortalarndan itibaren kuruun Anadolu'nun yansra, Romanya
prenslikleri dahil Balkanlar'da da temel hesap birimi ve deme arac ko
numuna geldii grlmektedir. Bylece bu geni alanda fiyatlar, devlet
demeleri ve daha genel olarak parasal byklkler bu yeni birim cinsin
den ifade edilmeye baland .25
Suriye ise daha nceki dnemlerde olduu gibi 1 8 . yzylda da Ana
dolu ve Msr'daki para birimleri arasnda bir gei blgesi olma zellii
ni korudu .26 1 640'lardan sonra stanbul ve Anadolu'da sikke retimi
gerileyince , ake Suriye'de de piyasalardan kaybolmutu . Suriye'nin pek
ok blgesinde kk gnlk ilemlerde hesap birimi olarak Msr'n pa
ras kullanlmaya balamt . 27 Daha byk ilemlerde ise, 1 8 . yzyln
balarna kadar Hollanda taleri en nde gelen hesap birimi ve deme
aracyd .
Kuruun ortaya k ve bir lde baarl olmasyla, yeni para birimi
Suriye'de de kullanlmaya baland . Yzyl ilerledike kuru, sadece istikrarszlklar iindeki Msr parasnn deil, Avrupa sikkelerinin de yerini almaya balad . Ancak, Suriye iinde blgeler aras farkllklar da grlyordu . rnein kuzeyde Halep'te, kuru ve kesirieri ksa zamanda yer23 me:)in, 1 8. yzy l n ikinci yarsna kadar Avrupa l tccarlar yeni reti lmi Hollan
da telerlerin i getirmeye devam etti ler; bkz. BOA, C.D. 2028.
24 Frongokis-Syrett, The Commerce of Smyrna, s. 78-80, 1 34- 1 67.
25 1 8. yzy lda Bolkanlar'daki ticari ve parasol koul lar iin bkz. N. Todorov, The Bal
kan City, 1400- 1 900, University of Washi ngton Press, Seottle, 1 983, s. 1 27- 1 84; N .
G . Svoronos, L e Commerce de Salonique au XVIlle Siecle, Presses Universitoires de
Fronce, Paris, 1 956, s. 82-83, 1 1 4- 1 8; F. Beojour, A View of the Commerce of
Greece . . . from 1 787 to 1 797 (Franszcadon eviri), H. L. Golabi n, Londra, 1 800, s.
366-372; B. Murgescu, "The Romanion Pri ncipo l i ties at the Crossroads of the Otto
man and Centrol European Monetary Systems", Money and Currencies in the Otto
man Empire 1690- 1850 Konferans 'nda sunulan tebli, Istanbul, Kasm 1 997; J . R.
Lampe ve M. R. Jockson, Balkan Economic History, 1550- 1 950, I ndiana University
Press, Bloomi ngton, 1 982, s. 39-47, 55-66 ve 8 1 -86. 1 8. yzy lda Bolkanlar'daki ye
rel ponayrlordo kuru ve para cinsinden toplanan verg i ler iin, bkz. . en, Osman
lt Panaytrlan, (18. - 1 9. Yzyt/), Eren Yaync l k, Istanbu l , 1 996, s. 1 7-95.
26 Bkz. Blm 6, s. 1 07- 1 09.
Zl Ayn bii mde, 1 7. yzy l n sonlarna doru Girit i le Msr oras ndaki ticaretin by
mesiyle birlikte, Msr'n poras Girit'te en nde gelen hesap birimi oldu. M. Greene,
"Commerce and the Ottomon Conquest of Kondiyye", New Perspectives on Turkey
1 0 ( 1 993), s. 95- 1 1 8.

181

leti, nde gelen hesap birimi ve mbadele arac konumuna geldi.2 8 Ky

blgelerinde ise yzyln balarnda Hollanda taleri, spanya'mn riyal ku
ruu ve Venedik dkas kullanlmaktayd. Bu blgelerde de kuru yzy
ln ortalanndan itibaren hem yerel ilemlerde hem de uzun mesafeli tica
rette glenmeye balad.29 am'da ise kuru, hem temel hesap birimi
hem de nde gelen deme arac oldu, ancak Msr paras ( msriye) yzy
ln sonlanna kk ilemlerde bir hesap birimi olarak kullanlm.aya de
vam etti.30
Bu dnemde Anadolu, Suriye ve Msr'n para piyasalar arasndaki
baiann da glendii grlyor. rnein, yerel mahkeme kaytlarn
dan son yllarda derlenen veriler, dka, esedi kuru ve riyal kuru gibi
nde gelen Avrupa sikkelerinin am piyasalarndaki kur deerlerinin s
tanbul ve Kahire'dekileri ok yakndan izlediini gsteriyor.3 l Bu nokta
da stanbul kuruunun Suriye'nin pek ok blgesinde, zellikle de ku
zeyde daha yaygn kullanlmaya balamasyla birlikte, Anadolu ile Suriye
arasndaki iktisadi ve ticari balarn 1 7. yzyla oranla daha glendiini
dnebiliriz.
Irak'ta ise kuruun baars daha snrl kald. Geri, stanbul kuruu
yzyl boyunca gcn artrarak nde gelen hesap birimi konumuna ulamt. Ancak, kurular l 8 1 4'te Badat darphanesinde retilmeye balana
na kadar, yerel piyasalarda yaygn kullamlmyordu. 32 Yine de, elimizde
28 1 8. yzy l n bo larnda Kuzey Suriye'deki parasol koul lar iin bkz. R. Davis, Aleppo

19

30

31
32

and Devonshire Square, English Traders in the Levant in the Eighteenth Century,
Mocm i l lon, Londra, 1 967, s. 1 89-206; daha sonraki dnem iin, A. Marcus, The
MicJdle East on the Eve of Modernity, A leppo in the Eighteenth Century, Columbio
University Press, New York, 1 989, s. 1 2 1 - 1 35. F i l i stin'de tedovl eden sikkeler iin,
A. Cohen, Palestine in the Eighteenth Century, Kuds, 1 973, s. 1 79:269.
1. Adel, Documents Diplomatiques et Cansulaires Relatifs a I'Histoire du Liban, Edi
tions des Oeuvres Pol itiques et H istoriques, Beyrut, 1 983, eitl i sayfalarda.
C. Estoblet and J . S. Poscuol, "Domoscene Probote lnventories of the 1 7th and 1 8th
Centuries: Same Preliminory Approoches and Results, International Journal of Midd
le East Studies 24 ( 1 992), s. 376-383; ve Farnilfes et Fortunes a Damas, 450 Foyers
Damascains en 1700, lnstitut Fronois de Domos, am, 1 994, s. 59- 1 1 2; A. ei-Budeyri
ei-Ho l lok, Havadisi Dimak 'I- Yevmiyye, 1 1 54- 1 1 75 A . H . 1 74 1 - 1 762, haz. Ahmed
lzzet Abdlkerim, Kohire, 1 959, s. 4- 1 05: Bu kitapton kimi alntlar I ngilizeeye evire
rek bono gnderen Profesr Abdlkerim Refik' e teekkr borluyum; B. Mori na, "Mon
noies d'or et d'argent o Domos, 1 750- 1 830", Money and Currencies in the Ottoman
Empire 1690- 1850 Konferans'nda sunulan teblij, Istanbu l, Kas m 1 997.
Estoblet ve Poscuol, "Domoscene, s. 38 1 -383.
Bodot'to gm s i kke reti m i n i n tekrar ba lamas hakknda bkz. BOA, H . H .
278 1 5/A, B ve C , 27826 ve 28823; ayrca Schoendl i nger, Osmanische Numismatik,
s. 1 35- 1 42. 1 830' 1orda Bojdat blgesinde tedav l eden sikke eitleri ve bunlarn
kurlar iin bkz. BOA, H . H . 278 1 5/D ve 52490.

Irak'n gebe airet nfusu arasnda bile, kuruun giderek daha fazla
rabet grdne ilikin kantlar vardr33 ( bkz . Resim 40).
Altn sikkelere gelince, 1 5 . yzyldan itibaren Venedik dkasyla ayn
standartlarda retilen Osmanl sultanisi ya da erifisinin retimi, 1 7. yz
yln sonlannda durdurulmutu . 1 8 . yzyln balannda altn, Avrupa'da
ve dier blgelerde tekrar ykselie geince, Osmanl darphanelerinin al
tn sikke retimi de yeniden canland .34 1 697 ile 1 728 yllan arasnda sul
taninin yerine tural, cedid stanbul, zincir/i, fndk ve zer-i mahbub ad
lann tayan bir dizi yeni altn sikke retildi . Bu sikkelerden sonuncusu
dndakiler, dkannkine yakn standartlarda retilmeye balad . 1 5 . yz
yldan beri izlenen politikay srdren devlet, altn sikkelere sabit deerler
vermekten kand, kur deerlerinin gnlk olarak piyasalarda belirlenme
sini ya da dalgalanmasn tercih etti. Devlete yaplan demelerde , altn
sikkeler piyasadakilere yakn olarak belirlenen resmi kur deerleri zerin
den kabul edilmekteydi ( bkz. Tablo 1 0 . 2 ) .
stanbul'da baslan altn sikkelerin ayn isimler ve standartlarla M
sr'da da retilmesi iin Kahire'ye de talimat gnderildi .35 Ancak, Kahi
re'de retilen sikkelerin altn ierikleri, srekli olarak stanbul'dakilerin
altnda kalyordu. stanbul ve Kahire'nin altn sikkelerinin resmi kur deerleri baa ba kabul edildii iin, bakentte retilen sikkeler ksa srede
piyasadan kaybolurken, Msr'da retilenler stanbul ve evresinde de tedavl etmeye baladlar. Bu durumda, stanbul'daki ynetim, bir yandan
dk standartl altn sikke retimini yasaklarken, te yandan da stanbul
darphanesinin altn sikke basm iin talep ettii creti drerek bakente
altn ekmeye alt . Ancak bu nlemler fazla etkili olmad . Zaten stanbul'da farkl adlarla yeni altn sikkelerin piyasaya srlmesinin esas nedeni
de Kahire'de retilen sikkelerin yaratt glklerdi . Sorun ancak M sr'da retilen altn sikkelere daha dk resmi kur deerleri biilmesi sa33 H. Fattah, The Politics of Regional Trade in Iraq, Arabia and the Gulf, 1 745- 1 900,
State University of New York Press, Albany, 1 997, s. 3 1 -33, 223; ayrca Abbas el
,
Azzavi , Tarih'n-nukud'l-lrakiyye, Badat, 1 958, s. 1 49- 1 5 1 .
34 Spooner, The International Economy and Monetary Movements in France, s. 28-52.
35 Sah i l l i o l u , "Bir Asrlk Osma n l Para Tari h i " , s. 94- 1 22; Pere, Osmanl/arda; 1. Ar
tuk ve C. Artuk, Istanbul A rkeoloji Mzeleri, Tehirdeki Islami Sikkeler Kata/ou,
Ci lt l l , Mi l l i Eitim Basmev i , I stanbu l , 1 974; C. L. Krause ve C. Mishler C. R. Bru
ce ll i le, Standard Catalog of World Coins, Twenty F i rst Edition, Krcuse Publ i cati
ons, lola, Wisconsi n , 1 994; 1 8. yzy lda Msr'da reti len altn sikkeler iin, bkz.
Blm ll, s . 1 90- 1 92 ve A. Raymond, Artisans et Commerants au Caire au
XVIlle Sikle, l nstitut F rana i s de Damas, am, 1 973-74, c. 1 , s. 29-3 1 ; ve T.
Walz, "Gold a n d S i l ver Exchanges between Egypt a n d Sudan, 1 6th- 1 8th Centuri
es , J . F . Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modern
Worlds ii nde, s. 305-328.

183

184

yesinde zmlenebildi . Bylece Msr ile stanbul arasndaki altn sikke

trafii de sona erdi . 36 stanbul'un Kahire'de darbedilen sikkelerin stan
dartlar konusunda duyarl olmasnn bir nedeni de, her yl Msr'dan ba
kente gnderilen yllk demeydi . demeler altn veya gm sikkeler
olarak gnderiliyorrlu ( ayrntlar iin bkz. Blm 1 1 ) .37
stanbul ve Kahire'de retilen sikkelerin altn ierikleri daha sonraki
yllarda dalgalanmaya ve azalmaya balad . Osmanl altn sikkelerinin is
tikrarszl, onlarn lkeleraras ticarette ve servet saklama amacyla kul
lanmlarn da snrlad, talebi azaltt . Yzyln ortalarna gelindiinde,
stanbul ve Kahire'deki darphaneler sadece findk ile ondan daha kk
olan zer-i mahbubu retmekteydiler. Bu iki sikkenin retimleri 1 9 . yz
yln balarna kadar srmtr. stanbul'un findknn kur deeri yzy
ln byk blmnde dkadan biraz daha dk ve ayn piyasalarda te
davl eden Macar altnnkine olduka yakn kald ( bkz . Tablo 1 0 . 2 ) .
Tunus'ta retilen sultani ve daha sonraki zer-i mahbublarla, Cezayir'de
darbedilen sultaniler ise Akdeniz ticaretinde, zellikle de Dou Akdeniz
ve Msr'da yaygn olarak kullanlyordu . 38 Ancak, 1 8 . yzylda Osmanl
altn sikkeleri gm sikkeler kadar nemli bir konuma gelernemi ve
esas olarak gmn ardnda, ikinci planda kalmtr39 ( bkz . Resim 34,
35 ve 36 ) .
Yabanc sikkeler arasnda, Hollanda taleri, spanya'nn sekiz reallik sik
kesi ve bunlara benzeyen Alman ve Avusturya sikkeleri, 1 8 . yzylda da
lkeleraras ticarette ve yerel demelerde kullanlmaktayd. Kuruun yk
seliiyle birlikte, zellikle stanbul'a yakn blgelerde, bu sikkelerin nemi
azald . Yabanc sikkelerin kur deerleri piyasalarda belirlenmekteydi, dev
let bu piyasalara ancak ender olarak, olaanst durumlarda mdahale
ediyordu. Venedik'in altn dkas 1 8 . yzylda Dou Akdeniz'de en fazla
kullanlan Avrupa sikkesi ve hesap birimi olma zelliini tekrar kazand .
36 Sahi l l i olu, "Bir Asrlk Osman l Para Tari hi", s. 1 1 2- 1 1 4.
37 1 8. yzy lda ve 1 9. yzy l n ba lar nda byk parasal mi ktarlar ifade etmek i i n
kullan lan bir terim keseydi . Bir kese S OO kurua eitt i . Tabako!)lu (Gerileme Dne
mine Girerken, s. 59-63) 1 8. yzy l n i lk yarsnda Kahi re'den lstanbul'a gnderi len
y l l k demeleri n ayrnt l bir l i stesini sunmaktadr; bkz. Blm ll, s. 1 89; ve Show,
The Financial and Administrative Development of Ottoman Egypt, s. 283-3 1 2.
38 D. Panzac, "L' Economie-Monde Ottomane en Question: Les Clauses Monetai res
dans les Contrats d'affretement Maritime au XVI l le Siecle", The Journal of the Eco
nomic and Social History of the Orient 39 ( 1 996), s. 368-378.
39 Ayrca bkz. C. Carriere, "RHiexions sur le Probleme des Monnaies et des Metaux
Precieux en Mediterranee Orientale au XVI l l e Siecle", Cahiers de la Mediterranee,
Commerce de gros, Commerce de detail dans /es pays Mediterraneens, XV/e - X/Xe
Siecle ii nde, N i ce, 1 976.

Dka ve dier altn sikkeler byk ilemlerde ve servet saklama amacyla

kullanlmaktayd40 ( bkz. Tablo 1 0 . 1 ve 1 0 . 2 ) .
Avrupa lkeleriyle yaplan ticaretin bymesi sonucunda, Osmanl
ekonomisi 1 760'lardan itibaren Avrupa'nn ok yanl demeler ann ii
ne ekilmeye balad . 1 7. yzylda da Osmanl-Avrupa ticaretinde polie
gibi deme aralan kullanlmaktayd .41 Ancak bu aralarn hacmi 1 8 . yz
yln ikinci yansnda bir hayli geniledi . Ayrca, sftece ve havale gibi yerli
deme aralan da imparatorluk iinde , zellikle de toplanlan vergi gelir
lerinin taradan bakente aktanlmasnda kullanlyordu.42
Yzyln son eyreinde ise stanbul, uluslararas bir ticaret ve dei
im merkezi olarak Londra, Amsterdam, Trieste, Venedik, Viyana ve di
er kentlerle birlikte, Avrupa'nn ok yanl demeler a iine girdi . Ba
kentte, Avrupa'nn nde gelen para birimlerinin gnlk ilem grd,
olduka hareketli bir polie ve dviz piyasas olutu .43 Yzyln sonlarna
gelindiinde, Marsilya ile stanbul arasndaki ticaretin yandan fazlas po
lielerle denir olmutu . stanbul'un bu kadar gl bir biimde Avrupa
demeler ann iine ekilmesi, ticaretinin yapsndan da kaynaklanyor
du . Bakent ihra ettiinden ok daha fazlasn ithal ettii iin, Avrupa
tccarlar getirdikleri maln deerini dengelemek isterken satn alacak
mal bulmakta zorlanyorlard . Oysa ayn tccarlar, tara kentleri ve limanlanndan Avrupa'ya byk apta mal ihra etmekteydiler. Bu durumda stanbul ile tara kentleri ve limanlan arasndaki demeler ann ge40 L. Berov, wages i n the Balkans during the Period af Manufacturing Capita l ism and
the l ndustrial Revolution, Bulgarian Histarical Review ( 979), s. 06- O; F ran
gakis-Syrett, The Commerce of Smyrna, s. 78- 07 ve 34- 69; Establet ve Pascual ,
oamascene Probate l nventories, s. 373-393.
41 J. Sperl i ng, The I nternational Payments Mechanism in the Seventeenth and Eighte
enth Centuries, The Economic History Review 4 ( 962), s. 460-463.
42 lzm i r ile Avrupa l i man lar aras ndaki ticarette pol i e kullanm iin, bkz. Elena Fran
gakis, The Balance of Trade and the Balance of Payments between lzmi r and Fran
ce, 700- 789, Comite National Grec des Etudes du Sud-est Europeen, Communi
cations Grecques Presentees au Ve Cangres International des Etudes du Sud-est Eu
ropeen, Atina, 1 985, s. 33- 38; Kahire i le am aras nda, bkz. Raymond, Artisans
et Commerants, c. 1, s. 30 ; 1 8. yzy l n ikinci yars nda Tunus i l e Bat Anadol u
aras nda pol i e kullanm i i n , bkz. S. Boubaker, Le Transfert des Capitaux entre
I'Empire Ottoman et I'Europe: Uti l i sation de la Lettre de Change C Smryne ( 1 760
772)", Revue d'Histoire Maghrebine 2 t75-76 ( 994), s. 1 99-2 1 8. Daha nceki d
nemlerde, Osman l i ticareti nde ve demeleri nde sftece ve havaleleri n kullanm
iin bkz. Blm S, s. 92.
43 Bylece, 1 8. yzy l n sonlarndan itibaren, Osmanl kuruunun Avrupa'nn nde ge
len sikkeleri ve para birimleri karsndaki kur de;erleri n i , Osmanl kaynaklarn n ya
n s ra Avrupa mali kaynaklarndan da izlemek mmkn olmaktadr.

185

limesi kanlmaz olmutu. Polieler araclyla, taradan bakente gn

derilen vergi gelirleri, stanbul'daki Avrupal tccarlann tara kentlerinde
mal sann almak isteyen ortaklanna gndermek istedikleri demelerle de
itirilmeye baland. Bylece, imparatorluk iindeki deme akyla Av
rupa ticaretinden kaynaklanan deme ak da kesimi, daha fazla btn
lemi oldu44 ( bkz. Resim 37 ve 3 8 ) .
MALI SOR U N LAR V E K U R USU N GERI LEMESI

186

Osmanl m aliyesi ve p ara dzeni l 760'lardan yzyl sonuna kadar

birincisi Rusya'ya kar, ikincisi de Rusya ve Avusturya'ya kar giriilen
iki uzun ve yorucu savala ciddi darbeler ald . Bu savalardan l 768 'den
l 774'e kadar sren birincisi nemli mali sorunlar yarattysa da, daha
nceki bar dneminde biriktirilen rezervler sayesinde byk bir tai
e gerek kalmad . Yenilgiden sonra, 62 bin 500 kuruluk kk sayla
bilecek bir sava tazminat yl iinde dendi .45 Elimizdeki nmizma
tik kantlar kuruun gm ieriinin I. Abdlhamid'in saltanat sra
snda ( 1 774 - 1 789 ) yzde 1 5 kadar azaldn gsteriyor. Ancak kuru
un Venedik dkas karsndaki kur deeri l 770 'lerin ortalarndan
l 789'a kadar 4 kuru 1 5 ake dzeyinde , fazla deimeden kalabildi
( bkz. Tablo 1 0 . 1 ) .
Rusya ve Avusturya'ya kar giriilen ve l 787'den l 792 'ye kadar s
ren ikinci savata ise, Osmanl para birimi ok daha nemli bir darbe ye
di . Savan ikinci ylnda III. Selim tahta getiinde devlet maliyesi derin
bir bunalm iindeydi . Savan yaratt mali sorunlar, Rusya'ya kar sa
vaa girien sve'in bu atmay srdrmek iin talep ettii ve Osmanl
tarafinn kabul ettii demenin basksyla daha da derinlemekteydi . Ye
nierilerin maalan aylardr denememi, geleneksel clus bahii dat
lamamt . l 789'da, ite bu koullar altnda, byk bir tai gerekleti
rilerek kuruun gm ierii te bir orannda azaltld ( bkz . Tablo
1 0 . 1 ve 1 0 .2 ) .
Bir yandan savan yaratt ktlklar, te yandan d a taiin yol aaca
enflasyon dalgas karsnda da, devlet zellikle bakentte sk bir narh uy
gulamasna giderek, fiyatlan denetim altnda tutmaya alt . Narh uygu44 E. E l dem, "Structure et Acteurs du Commerce I nternational d'lstonbul au XVI l l e

Siecle", D. Ponzoc (ed.), Les Viifes Dans L 'Empire Ottoman: Activites e t Societes
ii nde, Editions du CNRS, Morsi lyo, 1 990, s. 243-272; ve E. Eldem, "Lo Circulotion
de lo Lettre de Change entre lo Fronce et Constonti nople au XVI l le Siecle", H . Botu
ve J. L. BocqueGrommont (ed.), L 'Empire Ottoman, la Republique de Turquie et la
France ii nde, ISIS Press, Istanbul , 1 986, s. 26 1 -263.
45 Show, History of the Ottoman Empire, C. 1 , s. 250.

lamasnn kapsam, kuru karsnda altn ve tm yabanc sikkeleri, bir ba

ka deyile dviz piyasalarm iine alacak biimde geniletildi . Sava srasn
da sikkelerin resmi ya da narh fiyatlaryla piyasa fiyatlar arasndaki fark,
yzyln baka hibir dneminde grlmedii kadar ald . Devlet halkn
elindeki tm altn ve gmn resmi fiyatlar zerinden darphanelere tes
lim edilmesini de talep etmekteydi .46
Bu nlemler tm 1 8 . yzyl boyunca devletin mal, para ve dviz pi
yasalarnda giritii mdahaleler iinde en an rnei oluturmaktadr.
Ancak bu iddetli mdahalecilik paketinin hedefine ulamakta baarl ol
duu sylenemez. Elimizde ayrntl darphane kaytlar bulunmasa da,
devletin dedii fiyatlar yukanya ekilene kadar, darphaneye gelen altn
ve gm miktanmn nemli boyutlara ulamad anlalyor. Ayrca, gda
malianna uygulanan narhlann kentlerde ve zellikle de bakentteki mal
darlklann adatrd grlyor. Narh uygulamas karsnda tccarlar
bakente mal gndermeyi reddediyorlard . Savan sona ermesiyle birlikte,
parasal istikrarszlklar ortadan kalkmaya balad. Kuruun gm ierii
ve dka karsndaki kur deeri d e , reformcu padiah I I I . Selim 'in
l 807'de tahttan indiriliine kadar deimeden korunabilmitir.47
187

46 S. J. Show, Between Old and New, The Ottoman Empire under Sultan Selim lll,

1 789- 1807, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1 97 1 , s. 1 75- 1 79 ve dipnot

43. Yen i kuruun ii nde 5,95 gram saf gm bulunurken, devlet drt dirhem ( 1 2,8
gram) gm iin bir kuru dyordu; bkz. BOA, H . 1 204/ l 790 tari h l i C.D. no. 859.
Buna l m boyunca devletin I stanbul darphanesi ne daha fazla gm ve altn geti rme
abalar i i n bkz. BOA, H . H . 955/d, C . D . 843, C . D . 1 04, C.D. 572, C. D. 859 ve
D.BM. DRB 1 6652/48.
47 Show, Between Old and New.

ON BRNC BLM

UZAK EYALETLE RLE BAGLANTI LAR

nceki blmde Osmanl kuruunun ortaya kn incelemitik.

Darphanelerin kapand ve akenin piyasalardan kaybolduu bir nceki

dnemin tersine,

18.

yzylda iktisadi genileme, mali istikrar ve dier

olumlu gelimelerin desteiyle kuru, Balkanlar ve Anadolu'da nde gelen

188

hesap birimi ve deiim arac olmutu . Bu blmde ise , yine 1 8 . yzylda

stanbul ile uzak eyaJetler arasndaki parasal balantlarn evrimini inceleye
ceiz. stanbul ile Msr, Trablus, Tunus ve Cezayir arasndaki parasal ba
lantlar

1 7 . yzylda tmyle kaybolmasa da bir hayli zayt1amt . Ancak bu

1 8 . yzylda tekrar glendii grlyor. Aada nmizmatik

ilikilerin

verilere ve bir lde de ariv kaytlarna dayanarak, bu nemli gelimeyi ilk

kez inceliyoruz. Bylece , kitabn bu iki blmnde para tarihine ilikin
olarak sunulan yeni bulgular,

18.

yzylda imparatorluun merkeziyle ev

resi arasndaki balarn, imdiye kadar dnldnden ya da varsayld

ndan farkl olarak, glendiine iaret etmektedir. Bu gelimenin sadece
iktisadi deil, idari ve siyasi uzantlarn da dikkate almak gerekecektir.

MISI R'DA PARA

Msr zerine yaplan tarih alm alar uzun bir sre bu nemli eya
letn

18.

yzylda byk bir zerklik kazandn vurgulamt . l Ancak

1 8 . yzylda stanbul'un Msr z e

son dnemde yaplan aratrmalar,

rindeki etkisinin srdn, aradaki siyasal ve ynetimsel balarn b i r

hayli gl olduunu gsteriyo r . 2 stanbul ile Kahire arasndaki p arasal

rne; in, P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent, 1 5 1 6- 1 922: A Political History,
Cornel l University Press, lthaca-Londra, 1 966.
J . Hathaway, The Politics of Househo/ds in Ottoman Egypt, The Rise of the Qaz
dafls, Cambridge University Press, 1 997.

balar zerinde yaptmz aratrmalar da bu ikinci tezi desteklemek

tedir.
stanbul'da byk gm sikkelerin retilmeye balamasna ve yeni bir
para biriminin ortaya kmasna karn, kk gm para Msr'da 1 8 .
yzyln sonlarna kadar e n nde gelen sikke ve temel hesap birimi olma
zelliini korudu. stanbul ynetimi Msr'da da byk skkclerin basl
mas iin bask yaptysa da, yerel yneticiler bu talebe kar direndiler. An
cak, yzyl boyunca stanbul'dan Kahire darphanesine parann standartla
r konusunda talimatlar gnderildi . Ayrca, stanbul'dan yollanan grevli
ler Kahire darphanesinin ileyiini ve parann merkezde saptanan standart
Iara uygun retilmesini denetlerneye altlar.3
stanbul'un srekli kayg duyduu bir konu, Msr'da retilen parann
gm ieriinin stanbul'daki kurua kyasla daha dk olmasyd.4 Bu
iki birim arasndaki resmi kur bire krk olarak saptand iin, Kahire'de
retilen parann gm ierii, stanbul kuruunun krkta birinden daha az
olursa, gm stanbul'dan Msr'a akyordu . Merkezi devletin ban ar
tan bir dier sorun da, Kahire'den stanbul'a gnderilen yllk demeyle il
giliydi . Yllk demeler 1 6 . yzylda 500 bin altn sultani olarak belirlen
miti . Bu hem stanbul ve Kahire'nin yllk bteleri, hem de imparatorluk
iindeki blgeleraras deme ak asndan olduka byk bir miktard.
Ancak 1 8 . yzyldaki uygulamada, demeler gm para ile yaplyordu .
Her yl gnderilen miktar, stanbul'un Kahire zerindeki denetim ve etkinliine balyd. Kimi yllarda stanbul'dan gelen uyan ve tehditlere ramen
pek az deme yaplmaktayd . Yzyln ilk yarsnda yllk demeler 8 ile 30
milyon para arasnda dalgalanm ve ortalama olarak 1 8 milyon para ya da
1 3 5 bin altn dolaylarnda kalmtr. 5 Msr parasnn standartlan dnce,
stanbul'da hazineye giren miktar da azalmaktayd. te yandan, 1 8 . yzyl
da padiah adna Msr'dan Mekke ve Medine'ye gnderilen miktar da yarm milyon paradan 1 0 milyon paraya ykselmiti .6
stanbul'un tm gayretlerine ramen, stanbul ve Kahire'de darbedi
len sikkelerin gm ierikleri arasndaki fark srd . Bu fark ara sra yz3

4
5
6

Istanbu l'dan Kahire darphanes i ne gnderi len tal i matlarn rnekleri iin bkz. BOA,
C. D. 2703, 275, 4 1 4, 2287, 2757, 822, 1 1 1 6, 1 066, 1 1 46, 2802, 1 967 ve H . H .
27734. 1 768 tari h l i b i r belgede A l i Bey'in yeni ynetimi nden Kah ire darphanesi n i n
ilerine karmamas istenmekteydi; C. D. 1 968.
Sah i l l io)Iu, "Bir Asrl k Osman l Para Tari hi", s. 98- 1 1 7.
A. Tabako) Iu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl1 Maliyesi, s. 6 1 -63.
Tabakojlu, Gerileme Dnemine Girerken, s. 59-63 yzy l n i l k yars nda Kahire'den
l stanbu l'a gnderi len y l l k demelerin ayrnt l bir dkmn vermektedi r; ayrca
Show, The Financial and Administrative Development of Ottoman Egypt, s. 283-3 1 2.

189

1 90

de 20, hatta yzde 30'a kadar ku, arcak uzun vadede, Kahire'nin paras
stanbul'un kuruuna bal kald .? 1 720'lerden 1 760'lara kadar, kuru
gm ieriinin yzde 40'n kaybederken, Kahire parasnn gm ie
rii de onunla birlikte azald . Kuru ve para arasndaki kur deeri sabit
kald . Bu iki para birimi Venedik dkas karsnda ayn oranda deer yi
tirdiler.8 Ancak, kuru ile para arasndaki bu iliki 1 760'larda koptu. Bu
tarihten sonra, Msr'daki iktisadi ve mali bunalm nedeniyle, parann g
m ierii hzla geriledi ve kuruun gm ieriinin krkta birinin yars
dzeyine kadar indi9 ( bkz. Tablo 1 1 . 1 ) .
Byk gm kurular ve kesirieri 1 769-70 ylnda, Al i Bey'in yneti
mi srasnda Kahire'de de retilmeye baland . Bu uygulama yzyl sonu
na kadar devam etti . l0 Kahire'de darbedilen ilk kuru yaklak 1 5 gram
arlndayd ve yzde 3 1 ile 48 arasnda gm ieriyordu . Bu durum
da, ilk Kahire kurulannn ayn yllarda stanbul'da baslan kurulardan
yzde 40 ile 60 arasnda daha az gm ierdii anlalyor. l l Kurular
arasndaki fark, 1 789'da stanbul'da gerekletirilen byk taiten son
ra biraz azald . Napolyon'un M1sr' 1 798 'de igali ncesinde, Kahire ku
ruunun gm ierii yine stanbul'unkine yakn, ancak onun biraz al
tndayd.
Msr'n altn sikkeleri de 1 8 . yzyl boyunca stanbul'dakilere bal
7

kuru 40 paraya eit oldu:)u iin, I stanbul i le Kahi re'nin standartlar nn eit olma
s , Kahi re parasnn Istanbul kuruunun krkda biri kadar gm iermesi demekti.
rne:)in, 762'de Istanbul 'dan gnderi len Hatibzade Ahmed A:)a, Kahire'deki ince
lerneleri nden sonra, yzde 58 saflkta 25 d i rhem gmten 000 para kes i l mesi ne
karar verd i . Bu standarda gre, Kahi re paras 0,23 gram gm ierecekti . S. Ber
nard, Description de I'Egypte, C. XVI , Les Monnaies d'Egypte, 2. bask , Paris, 825,
s. 47-48, a l nty yapan S. Lachman, "The Coins Struck by A l i Bey in Egypt", The
Numismatic Circular 83 ( 975), s. 200. Ayn tari hlerde bir Istanbul kuruu 6 di rhem
a:)rl :)ndayd ve yzde 60 saf gm ieriyordu. Bu kuruun krktc biri 2,7 gram saf
gm iermekteydi; bkz. Tabi o O. .
8 Raymond, Artisans et Commerants au Caire au XVIlle Siec/e, c. , s. 34-36.
9 Age., s. 7-52. Oysa, 7. yzy lda Msr paras akeden daha i stikrarl yd .
o 8. yzy lda Osmanl lar' n M s r zerindeki denetimi iki kez tehl ikeye girdi v e her iki
olayda da, Kahi re'de reti len sikkeler, de:)i en siyasal koul lar hemen yanstt lar.
769'da, dnemi n Msr val i s i Ali Bey ayaklanarak Msr'n ba:)mszl :)n i lan ett i .
Ancak, Istanbul i le giriti:)i mcadeleyi y l sonra kaybetti . Ayaklanma srasnda
reti len sikkeler geri Osmanl padiah l l l . Mustafa'nn ( 757-74) adn tayordu,
ama zerleri ne Ali Bey'i n ad da eklenmiti . Ayn bii mde, Napafyon'un Msr' i ga
li s ras nda piyasaya srlen sikkeleri n zeri nde, Bonaparte' temsi l etmek zere,
Arapa B harfi bul unuyordu. Lachman, "The Coins", s. 98-20 .
l l Raymond, Artisans et Commerants, s. 33-34; Lachman, "The Coi ns", s. 1 98-20 1 ;
Krcuse ve Mishler, Standard Cata/ag o f World Coins, 2 1 . bask, 1 994. Ayrca, bkz.
Tablo 1 1 . 1 .

TABLO 1 1 . 1 : MISIR'IN PARASI, 1 690-1 798

Sikkelerin

Dka karsndaki

Ortalama Yaklak Saf Gm

Arl

Ayan

erii

Yllar

(Gram)

(yzde)

(Gram)

1 690
1 698
1 705
1 720
1 735
1 740
1 760
1 788
1 789
1 798

0,54
0,69
0,63
0,63
0,57
0,57
0,35
0,35
0,3 1
0,22

70
60
60
60
60
60
50
50
44
35

0,4 1
0,4 1
0,38
0,38
0,34
0,34
0, 1 8
0,18
0,14
0,08

SafGm Ven. Dkas kurlanna bakarak

Karsnda
erii
(Para/Ake) Kur Deeri

3,1
3,1
2,8
2 ,9
2,7
2 ,8
1 ,9
2,3
2 ,4
1 ,6

Para/Ake
Kun

105
120
1 30
120
145
1 60
1 68
225
235
360

2 ,9
2,5
2,6
3 ,2
2,7
2 ,8
2,8
2 ,9
2 ,9
2 ,6

Notlar
1 - Parann gm ierii yasal standardn yanstmaktadr. Ancak dolamdaki sikkeler ge
nellikle daha h afi f ve daha dk ayardaydlar. Saf gm ierii asndan bakldnda, yasal
standartlarla dolamdaki sikkeler arasndaki fark yzde 20 ile 30 arasnda deimekteydi.
2- Stun 5, parann saf gm ierii ile akenin saf gm ierii arasndaki oran ver
mektedir. Akenin gm ierii 1 2 0 ake = 1 kuru hesabyla Tablo 1 0 . 1 'den alrunnr.
3- Stun 7, stanbul akesinin dka karsndaki kur deerini, parann dka karsndaki
kur deerine blerek bulunmutur. Akenin dka karsndaki kur deerleri Tablo 1 0 . 1 'den
alnmnr.
5- Elimizde parann 1 9 . yzyln balanndaki gm ieriine ilikin aynnnl bilgi bu
lunmamaktadr. Ancak, parann ve Msr'da da bastmaya balanan kuruun 1 806- 1 8 34 ara
snda Avusturya raleri ve Kahire'deki dier Avrupa sikk.eleri karsnda hangi oranda deer
yitirdii incelenince ( Cuno, The Pasha 's Peasants, Ek 2 ) , bunlann gm ieriklerinin o d
nemde hzl bir tai geirmekte olan stanbul kuruunu yakndan izledii anlalyor. Meh
med Ali Paa'nn 1 8 34'te balatt para reformundan sonra, Kahire ve stanbul'un para
birimleri arasndaki balant sona ermitir.
Kaynaklar: Raymond, Artisans and Commercants, Cilt. 1 , s. 34- 52; Krause ve Mishler,
Standard Catalog of World Coins; ve Cuno, The Pasha's Peasants, Ek 2 .

kald. stanbul'u izleyen Kahire de 1 7 . yzyln sonlanndan itibaren yeni

altn sikkeler basmaya balamt . Kahire'de 1 6 . yzyln balanndan itiba
ren retilen erifi ya da sultanilerio yerine, 1 696-97 ylnda stanbul ya da
tural altnlar bastmaya baland. 1 707 ylndan itibaren bunlann yerine
zincirli, 1 725 'ten sonra da findk altnlan retilmeye baland . l2 Yzyln
12 Raymond, Artisans et Commercants,

s.

29-3 1 ; ayrca bkz. Blm 6,

s.

1 02- 1 03.

1 91

1 92

ikinci yarsnda, stanbul'da olduu gibi Msr'da da en fazla kullanlan al

tn sikke, zer-i mahbub'du . Ancak Msr'n findk, zer-i mahbub ve dier
altn sikkeleri stanbul'da retilenlerden daha az altn ierdii iin, kur
deerleri de onlardan dkt . rnein 73 'de stanbul'da retilen
tural altnn stanbul'daki resmi kuru 3 kuru, zincirlininki ise 3 kuru
40 akeydi . Ayn ylda Msr'da retilen turalnn stanbul'daki resmi ku
ru 2 kuru 75 ake, Msr'da retilen zincirlinin resmi kuru ise 2 kuru 90
akeydi . Msr'da byk gm sikkelerin retilmeyii , byk ilemler
iin hem yerli hem de Avrupa'nn altn sikkelerine olan talebi arttrmak
tayd l 3 ( bkz . Resim 3 5 ) .
Msr'da ynetim Salra'dan gelen ticaret ve altn akn zendirmeye
alyordu. Her yl Salra'nn gneyinden Msr'a gelen hac kafileleriyle
yakndan ilikili olan bu altn aknn, 730'lardan sonra geriledii anla
lmaktadr. 8 . yzylda gneyden gelen altn miktarnn, Kahire darpha
nesinin retim hacmiyle karlatrldnda, fazla nemli olmad da tah
min edilmektedir. 1 4 Yine de, stanbul blgesine kyasla, Msr bir altn
bolluu ve buna karlk greli bir gm darl yaamaktayd . Bu ne
denle, stanbul blgesiyle Msr arasndaki demelerde altn genellikle s
tanbul'a doru akarken, gm Msr'a gitmekteydi . I S
1 8 . yzylda stanbul'da bakr sikke retimi snrl kalrken, Msr'da
fii l us veya cedid olarak anlan bakr sikkeler bol miktarda retilmitir. Ba
kr sikkelerin ounluu bete iki veya yann dirhem ( ,2 veya ,6 gram )
arlndayd . itibari deerleri de 8 tanesi bir paradan 1 8 tanesi bir para
ya kadar deimekteydi . Yzyln sonlarna doru tailer ve enflasyon,
parann kesirierini gnlk ilemlerde yararl olamayacak kadar kltnce,
bakr sikkelerin retimi de durduruldu . I 6
Avrupa silkeleri arasnda Hollanda taleri ile spanya'nn sekiz reallik
sikkesi, yzyln ilk yarsnda Dou Akdeniz'in dier blgelerinde oldu
u gibi, Msr'da da geriledi . Onlarn yerini bunduk ya da 1erifi bunduk
diye adlandrlan ve 1 8 . yzylda yeni bir k gerekletiren Venedik
dkasyla Macar altn (ferift macar) , Alman taleri ve zellikle Yemen
13 rnejin, parann ta!)ii ve bir byk gm sikkeni n yoklugu nedeniyle, 1 8. yzy
l n son eyreji nde Msr'da, riyal diye an lan ve 90 paraya eit kabu l edi len hayal i
bir hesap birimi yaygn olarak kullanlmaya baland . Raymond, Artisans e t Com
mercants, s. 39-40; ve K. Cuno, The Pasha's Peasants, Land, Society and Ecanomy
in Lower Egypt, 1 740- 1 858, Cambridge Un iversity Press, 1 992, s. 2 1 1 .
1 4 Walz, "Gold and Si lver Exchanges between Egypt and Sudan, s. 3 1 1 -325.
15 Soh i l l ioglu, "Bir Asrl k Osmanl Para Tari hi", s. 1 1 2- 1 1 4.
1 6 S. Lachman, "The Eighteenth Century Egyptian Copper Coinage, The Numismatic
Circular 86 ( 1 978), s. 238-239; Raymond, Artisans et Commercants, s. 20-25.

ile Arap yanmadasnda rabet gren Avusturya'nn Maria Teresa taleri

ald . l 7
1 9 . yzyln balarnda, Napolyon 'un Msr' igalinden Mehmed Ali
Paa'nn 1 8 34'te gerekletirdii para reformuna kadar geen sre, stan
bul kuruu iin olduu gibi, Msr para birimi iin de olduka tirtnal ve
sorunlu bir dnemdi . Bu dnemde baslan Msr sikkelerinin gm ieri
i hakknda elimizde ayrntl bilgiler yok. Ancak, Msr parasnn taiini
ve deer kaybn piyasada oluan kur deerlerinden izlemek mmkndr.
istikrarl bir sikke olan Maria Teresa taleri karsnda para, 1 798 ile 1 8 34
yllan arasnda deerinin yzde 80'ini kaybetti, bir talerin kur deeri 1 50
paradan 800 paraya ykseldi . Bu deer kayb, ayn dnemde stanbul ku
ruunun gsterdii gerilemeden biraz daha az, ancak olduka yakndr.
Ayrca, deer kayplarnn zamanlamas da stanbul'dakine ok benzemek
tedir. l S Anlalan, stanbul ve Kahire hkmetleri arasnda yaanan siyasal
gerginliklere ve savaa kadar uzanan atmalara ramen, Kahire'nin para
ve kuruu bu dnemde stanbul'daki para birimini yakndan izlemitir. l9
Altn sikkelerde ise, Mehmed Ali Paa'nn ynetimi 1 8 . yzyln zer-i
mahbublarn basmaya devam etmi, ancak bunlarn hacmi snrl kalmtr.
Msr'n reformcu valisi Mehmed Ali Paa'nn 1 820'lerde ve 1 8 30'larda bile bir yandan Osmanl ordularyla savap onlar yenerken, te yandan da para birimini stanbul'unkine bal tutmas , ok ilgin ve zerinde
biraz daha durmaya deer bir gelimedir. Aradaki parasal balantnn sr
mesinde iki blge arasndaki ticari balantlarn gc nemli rol oynam
olmaldr.20 Ayrca, stanbul kuruunun hzla tai edilmesi ve deer yi
tirmesinin Mehmed Ali Paa'nn da iine geldiini, kendisine ek mali gelir
salamak iin ok uygun bir tirsat yarattn ve bu nedenle de Msr'n
stanbul'daki taileri izlediini dnebiliriz.2 1 nk Kahire'deki y7 Raymond, Artisans et Commerants, s. 20-25; Maria Teresa talerleri 20. yzy l n or
talarna kadar Avusturya'da reti lerek Arap yarmadas ve evresi ne ihra edi lmi
tir. M. R. Broome, "The 1 780 Restrike Talers of Maria Theresia", The Numismatic
Chronicle, Seventh Series 1 2 ( 972), s. 22 -245; ayrca C. Carriere, "Reflexions sur
le Probleme des Monnaies et des Metaux Precieux en Mediterranee Orientale".
s Cuno, The Pasha's Peasants, s. 2 1 2.
9 1 9. yzy l n balarnda parann gm ieri i ndeki hzl d iin bkz. Cuno, The
Pasha's Peasants, Ek 2, s . 2 -2 1 5. Porann standartlar konusunda I stanbu l 'dan
Kahi re'ye gnderi len uyarlar bu dnemde de devam etti; bkz. BOA, H . H . 27647 ve
27734.
20 Msr'da bulunan nmizmatik katalog ve koleksiyonlardan bu dnemde Istanbul sik
keleri nin Msr'da yayg n olarak tedavl ettii anla lmaktadr. F. Sultan, Le Monnaie
Egyptienne, Libraire Nouvelle de Droit et de Jurisprudence, Paris, 1 9 4, s. 34-45.
2 Mehmed A l i Paa'nn vergi ve tarmsal artn reticilerden al nmasna i l ikin dier
uygulamalar iin, bkz. Cuno, The Pasha's Peasants, s. 2 - 46.

1 93

nerim de askerlere, devlet memurlanna ve pamuk reticilerine tai edil

mi sikkelerle deme yaparak ek gelir salyordu.
Mehmed Ali Paa reform srecinde stanbul'dan birka adm nde ol
duu iin, para konusunda Avrupa'dan ilk uzmanlan getirten de o oldu .
Gelen uzmanlarn tavsiyeleri ve belki de basklanyla Msr 1 8 34'te, Os
manllardan on yl nce , ift metalli para dzenine geti .22 Birinci Dnya
Sava 'na kadar Msr taie bavurmam, altn ve gm sikkelerin stan
dartlar deitirilmeden korunmutu .23 Bir baka deyile, 1 8 34 ylndan
itibaren Msr hkmeti ek mali gelir salamak amacyla taie bavur
maktan vazgemiti . Ancak, mali sorunlar srd iin, 1 860'lardan iti
baren hem bte aklarn kapatmak hem de yatrmlar finanse etmek
iin, Msr Avrupa finans piyasalarnda tahvil satarak borlanmaya balad .
stanbul rneine benzer biimde, Msr'da da bu sre yirmi yl iinde
mali iflas ve lkenin Avrupa denetimi altna girmesiyle sonuland .24 M
sr'da retilen sikkeler Birinci Dnya Sava'na kadar Osmanl padiahlan
nn adn tamaya devam etti .
TUNUS RIYALl

1 94

1 705 ylnda, yirmi yl kadar sren bir i savatan sonra, yenieri aas
Hseyin Bin Ali, Tunus'u iki yzyldan daha fazla bir sre ynetecek olan
yeni bir hanedan kurdu. Padiah da kendisini tanyarak ona beylerbeyi
unvann verdi . stanbul'un Tunus'un ynetimi zerinde daha fazla sz
sahibi olmak iin balatt giriimler 1 7 1 5 'te baanszlkla sonulandk
tan sonra, Osmanl devleti bu uzak eyaletin ynetimini yerel glere b
rakmak, bu glerin ballk ifade ve vaadleriyle yerinmek zorunda kald .
Msr her yl merkeze nemli miktarda deme gnderirken, Trablus, Tu
nus ve Cezayir'in byle bir ykmllkleri yoktu . Ara sra padiaha ve
bakentteki nfuzlu kiilere gnderilen hediyeler dnda, bu eyaletlerin
merkezi hazineye dzenli deme yapmalan beklenmiyordu.25
22 G. Alleaume, La politique monetaire de Muhammed A l i : Nouvel les donnees, no

uvel les hypotheses, Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690 1850 Kon
ferans'nda sunulan tebli), I stanbul , Kas m 1 997.
23 Msr Liras n n yeni standard 8,54 gram ve bi nde 875 ayar altn olarak bel i rlenmi
ti . Lira ayn zamanda 1 40 gram ve b i nde 833 ayarnda toplam 100 gm kuru
i ermekteydi . Bylece Msr'n resmi altn : gm oran 1 5,87 olarak saptand . F .
Sultan, L a Monnaie Egyptienne, s. 3445; Krause v e Mishler, Standard Catalog of
World Coins.
24 Msr' n d borlanma sreci ve 1 875'teki iflasa (moratoryum) giden yol i i n bkz.
D. Landes, Bankers and Pashas: International Finance and Economic lmperialism
in Egypt, H arvard University Press, Cambridge, Mass. , 1 958; R. Owen, The M iddle
East in the World Economy, 1 800- 1 9 / 4, Methuen, Londra, 1 98 1 , s . 1 22- 1 35.
25 Abun-Nasr, A History of the Maghrib in the /slamic Period, s. 285-29 1 .

Tunus ekonomisi iin 1 8 . yzyln en nemli gelimeleri, Avrupa ile

ticaretin zellikle de tarm mallan ihracatnn nem kazanmas, buna kar
lk Avrupa devletlerinin basks nedeniyle korsanlk faaliyetlerinin gerile
mesiydi . Tunus'ta altn ve gm madenieri bulunmad iin, blgede
tedavl eden altn ve gm miktan d ticaret dengeleriyle yakndan ili
kiliydi . D ticaretin fazla verdii dnemlerde darphanenin faaliyeti art
makta, ak verdii yllarda ise tedavldeki deerli maden miktar ve darp
hanenin retimi azalmaktayd. Akdeniz ticareti daha nemli olmakla bir
likte, Tunus ekonomi ve maliyesi Salra'nn gneyinden gelen snrl mik
tardaki altndan da, Cezayir kadar olmasa da, yararlanmaktayd .26
Akdeniz'in pek ok blgesi gibi Tunus da 1 7 . yzylda parasal istikrar
szlklada dolu bir dnem geirmiti . Kk, kare biimindeki gm nas
riler ile 1 7 . yzyln sonlarna doru darbedilmeye balanan daha byke
harrubalar, ekonominin istikrarl bir deiim aracna olan talebini karla
yamyordu. Para reformu giriimleri 1 70 3 'teki devalasyonla balad .
1 7 1 4'te Hseyin Bin Ali tai edilmi yerel sikkelerle spanyol reali ara
sndaki bire bir baianty kaldrd . spanyol sikkelerinin yerel ilemlerde
kullanlmasn yasak.ladktan sonra, riyal adyla yeni bir para birimi olutur
cluP Ayn yl, Tunus darphanesi eyrek riyal deerinde byk gm sikkeler basmaya balad . Zaman iinde riyalin dier kesirieri de retildikten
sonra, bir riyal deerindeki ilk sikke 1 766 ylnda piyasaya srld .28
Tunus, byk gm sikkelere gei sreciyle birlikte, stanbul ile 1 7 .
yzylda kesilen parasal balantlann yeniden kurmaktayd . B u dnemde
Tunus darphanesinde hazrlanan riyal sikkelerinin grnm ve zerlerin
deki ifadeler, stanbul'da I l . Mustafa ( 1 69 5 - 1 70 3 ) ve I I I . Ah med'in
( 1 703- 1 730) saltanatlan srasnda haslnaya balanan byk gm sikke
lerinin aynyd . Bu sikkelerin tasarmlannn stanbul'dan gnderilmi olma26 reti len altn sikkeleri n hacmine baklacak olursa, 8. yzy lda Tunus'a Sahra'nn
gneyi nden gelen altn m i ktar n n s n r l ka l d j anla l yor. Bu dnemde Tunus
darphanesi daha ok gm ve bakr sikke retmekteydi . A. Feni na, "Les Monnaies
de la Regence de Tuni s sous les Husaynides, Etudes de Numismatiques et d'Histo
i re Monetai re ( 705- 89 )", yaymlanmam doktora tezi, Universite de Paris-Sor
bonne ( 993).
27 Aradaki i l ikinin kopar lmasnn nem l i bir nedeni, Akdeniz havzasnda l spanyol re
o/in i n giderek ktlamasyd . S. Boubaker, " Le Transfert des Capitaux entre I'Empire
Ottoman et I'Europe: Uti l i sation de la Lettre de Change o Smryne ( 760- 772)", Re
vue d'Histoire Maghrebine 2 /75-76 ( 994), s. 57-58.
28 Feni na, "Les monnaies, s. 275-294; S. Sebag, "Les Monnaies Tunisiennes au XVI Ie
Sicle", Revue des Etudes du Monde Musulman en Mediterranee, No. 55-56, Viifes
au Levant, Hommage d Andre Raymond, 990, s. 257-265; J . Farrugia de Candia,
"Monnaies Husseinites, 705 o 782", Revue Tunisienne 2 ( 935), s. 5-36.

1 95

TABLO 1 1 .2: TUNUS RIYALININ GM IERIGI, 1 725-1 881

Yllar

Arlk
(Gram)

Ayar
(yzde)

Saf Gm
erii( Gram)

Saf Gm erii
(Endeks: 725 = 00)

1 72 5

22 , 2

65

1 4 ,4

1 00

1 73 5

2 1 ,2

44

9,3

65

1 766

1 4,8

39

5 ,8

40

1 789

1 5 ,2

34

5 ,2

36

1 8 08

1 5 ,0

34

5,1

35

1813

1 5 ,3

30

4 ,6

32

1 82 5

1 1 ,5

2 8 ,6

3 ,3

23

1 847

3,1 5

8 3 ,5

2 ,6

18

1881

3,1 5

8 3 ,5

2 ,6

18

Kaynaklar: Fenina, "Les Monnaies de la Regence de Tunis" ; Krause ve Mishler, Standard

Catalog of World Coins; ve Valensi, Tunisian Peasants, s. 2 1 5 - 1 8 .

1 96

Grafik l l . l
stanbul, Kahire ve Tunus'taki Para Birimlerinin
Gm erikleri, 1 700- 1 8 5 0
18
16
14
12

c.:

10

Tunus riyali

8
6
4

...

2
o

1 680

1 700

1 720

1 74 0

1 760

1 780

1 800

1 820

1 840

1 860

s mmkndr. stanbul'da retilen kurularn grnmleri 1 8 . yzyln

geri kalan blmnde bir hayli eitlilik gsterdii halde, Tunus darphane
si ayn tasanmla sikke retimini 1 9 . yzyln balarna kadar srdrd.29
Riyal sikkelerinin grnm stanbul kuruuyla ayn olmakla beraber,
gm ierikleri ksa ve orta vadede kurutan bamsz bir izgi izledi .
Tunus riyali piyasaya srldkten sonraki ilk on yl iinde nemli boyut
larda deer kaybna urad. 1 72 5 - 1 760 arasnda, riyal gm ieriinin
yzde 60'n kaybetti . Kuru ise bu dnemde daha istikrarlyd, gm
ieriinin yzde 30'unu kaybetmiti . Tunus'un bir riyallik ilk sikkesi III.
Mustafa dneminde ( 1 75 7 - 1 774 ) piyasaya srldnde, 1 5 ,2 gram
arlndayd ve yzde 39 ya da toplam olarak 5 ,9 gram gm ieriyor
du . stanbul kuruu ise ayn yllarda 1 2 ,9 gram gm iermekteydi. Ri
yal 1 760'lardan 1 8 1 0 'lara kadarki yarm yzylda istikrarl kald. Ancak
daha sonra, yine deer kaybetmeye balad . 1 8 1 0 - 1 8 30 arasnda gm
ieriinin te birini daha kaybetti . 1 8 3 0 ylna gelindiinde riyalin g
m ierii 1 72 5 ylndaki dzeyinin yzde 22 'sine inmiti . Bu ksa ve or
ta vadeli hareketler sonucunda, riyalin 1 700- 1 8 5 0 dnemindeki toplam
deer kayb, stanbul ve Kahire'deki para birimlerinin deer kaybndan
ok farkl deildir. Bir baka deyile, Tunus ile stanbul veya Kahire arasnda, para standartlarna ilikin resmi bir ba olmamasna karn, para
biriminin urad toplam tai oran birbirlerine ok yakndr ( bkz .
Tablo 1 1 .2 ve Grafik 1 1 . 1 ) .
stanbul ynetiminin Tunus riyalinin standartlarn etkilerneye alt
na dair imdiye kadar stanbul arivlerinde veya Tunus darphane kayt
larnda bir kant bulunamamtr. Riyalin taii ve deer kaybnn ardn
daki nedenler henz yeterince aydnlatlmam olmakla birlikte , stan
bul'un deneyimi bizlere mali nedenlerin ne ktn gsteriyor. Ancak
bu soruyu daha yeterli yantayabilmek iin Tunus'taki mali ve parasal ko
ullar daha iyi incelemek gerekiyor.30
Altn sikkelere gelince, 1 8 . yzyln ilk yarsnda Tunus darphanesinde
retilen altn sikkeler, stanbul ve Kahire'de retimleri 1 690'larda durdu
rulan sultanileri izlemeye devam etti . 3 l Ancak, Tunus'ta baslan sultaniler
ve yarm sultaniler 1 7 . yzylda Akdeniz'in dousunda baslan sultanile
rinden daha az altn ieriyordu. 1 8 . yzyl Tunus sultanilerinin altn ie19 Feni no, Les monnoies, s. 275-425; Sultan, Coins of the Ottoman Empire, c. 1 , s.

2 1 3-333.
30 A. Feni no, Fausse Monnoie et Foux-Monnoyeurs dans lo regence de Tunis sous les
Husoynides", Abdeljel i l Temi m i (ed.), Actes du ler Cangres International sur le Cor
pus d'Archeologie Ottomane, FTERSI, Zoghouon, 1 997, s. 3 1 -56.
31 Fen i na, "Les Monnoies, s. 275-425; ve Kocoer, Osmanl Altm Para/an, s. 1 1 2- 1 44.

1 97

1 98

rikleri, ayn dnemde stanbul ve Kahire'de baslan zer-i mahbublan izle

mi olabilir. Nitekim, yzyln ikinci yansnda Tunus'ta retilen altn sik
keler de artk zer-i mahbub olarak anlmaktayd . 32 Ancak bu sikkelerin
retim miktarlan, zellikle Cezayir ile karlatnldnda, snrl kalm
tr.33 Tunus'un altn sikkeleri Akdeniz ticaretinde kullanlmakta ve Avru
pal tccarlar tarafindan Dou Akdeniz' e tanmaktayd . 34
Kare biimindeki kk gm nasriler, Tunus'ta 1 8 . yzyln soruanna
kadar dzensiz de olsa haslnaya devam etti . Ayrca bourbe, fiilus ve kafti
adlanyla anlan eitli bakr sikkeler de yzyl boyunca piyasaya srld. Av
rupa sikkeleri arasnda Venedik dkasna ek olarak, spanya'nn sekiz reallik
paras daha ok Bat Akdeniz, Cezayir ve Tunus'ta kullanlrken, Hollanda
taleri daha ok Trablus ve Dou Akdeniz'de tedavl etmekteydi .35 1 8 . yz
ylda Tunus'ta Fas sikkeleri de kullanlmaktayd ( bkz . Resim 3 1 ) .
1 847 ylnda, Mehmed Ali Paa'nn Msr'da benzeri bir adm atma
sndan on , stanbul'dan da yl sonra, Tunus da ift metaili para d
zenine geti . Bu deiiklik srecinde, hem stanbul hem de Tunus, Meh
med Ali Paa rneinden etkilenmilerdir. Ancak, merkezin de hemen
hemen ayn zamanda ift metaili para dzenine geiinde uluslararas ku
rumsal, siyasal ve iktisadi hasklann da ok nemli rol oynadnn altn
izmek gerekir. Tunus'un altn ve gm sikkeleri iin benimsenen yeni
standartlar da, Kahire ve stanbul 'da olduu gibi, Birinci Dnya Sava'na
kadar deitirilmemitir. 36
Bir yandan mali sorunlar, te yandan da Fransa'nn artan basks nede
niyle, Tunus hkmetinin para politikalan 1 847'den sonra bamszln
byk lde kaybetti. Tunus'ta Avrupa lkelerinin temsilcilerine danl
madan hibir nlem alnamaz oldu . rnein, hkmet yeni bir banka a
mak veya kat para basmak istediinde, yabanc tccarlann ve Fransa h
kmetinin protestosuyla karlayordu. stanbul ve Kahire'de olduu gibi,
bte aklan d borlarla kapatlmaya allnca, hzla artan borlar de32 Kocaer, Osmanl Altn Paralar, s. 1 1 2- 1 44.
33 Lucette Valensi Tunus'ta altn ve gm sikke retiminin 1 8. yzy l n ortalarndan
sonra artt\'jn sylemektedir. L. Valensi , Tunisian Peasants in the Eighteenth and
Nineteenth Centuries, Cambridge University Press, Londra-New York, 1 985, s. 2 1 3.
34 1 8. yzy l n balarnda Kuzeybat Afrika i le Osmanl l imanlar aras ndaki ticaret ve
deme ak iin, bkz. D. Panzac, "Negociants Ottomans et Activite Maritime au
Maghreb ( 1 686- 1 707)", D. Panzac (ed.), Les Viifes Dans L 'Empire Ottoman: Activi
tes et Societes, Editions du CNRS, Mars i lya, 1 994, s. 22 1 -24 1 .
35 Panzac, " L'Economie-Monde Ottomane en Question, s. 368-378 bu coQrafi bln
meyi vurgulamaktadr.
36 Fen i na, "Les Monnaies", s . 589-668.

nemez oldu . 1 870'lerde Avrupa mali piyasalann sarsan bunalmla birlikte,

yeni bor alamayan Tunus hkmeti d bor demelerini durdurmak zo
runda kald . Ksa bir sre sonra, 1 8 8 1 'de Fransa Tunus'u igal etti .37
CEZAYIR

Cezayir'deki parasal koullar ve uygulamalar birka noktada Tunus'ta

kilere benzemekteydi . En nemli olarak, 1 7. yzyln dalgalanmalanndan
ve istikrarszlklanndan sonra, 1 8 . yzylda ihracatn artmas ve deerli
madenierin bollamas sayesinde Cezayir'de de parasal koullarda nemli
bir iyileme olmutu .38 Ayrca, stanbul ile Cezayir arasndaki siyasal ba
Iann snrl kalmasna karn, Cezayir'de baslan sikkelerle stanbul'da ba
slanlar arasndaki iliki de glenmiti . Cezayir'de baslan altn sikkeler u
veya bu biimde imparatorluk standartlarn izlediler. Gmte ise Tu
nus'ta olduu gibi yzyln balannda byk sikkelere geildi ve sikkele
rin tasanm giderek stanbul ve imparatorluun dier blgelerinde has
lanlara benzerneye balad .
1 8 . yzylda ve 1 9 . yzyln balarnda, Salra'nn gneyinden srekli
gelen altn sayesinde, Cezayir'de byk miktarlarda altn sikke baslmak
tayd . mparatorluun dier blgelerinde ve Tunus'ta olduu gibi Cezayir'de de 1 8 . yzyln ikinci yarsnda zer-i malbubiann da retilmesine
karn, yerel olarak dinar ad da verilen sultaninin arl srd . Yzyln
ikinci yarsnda bir Cezayir sultanisi bir buuk Cezayir zer-i mahbubu de
erindeydi39 ( bkz. Resim 36 ) .
1 7 . yzylda ve 1 8 . yzyln balarnda Cezayir'de spanyol, talyan ve
dier Avrupa sikkelerinin yansra Fas ve Portekiz sikkeleri de tedavl et
mekteydi . spanya'nn sekiz reallik sikkesi bunlann iinde en nemlisiydi.
1 7 1 4 ylnda Tunus'ta bir para reformunun yaplmas ve byk gm
sikkelerin haslnasna kout olarak, Avrupa kaynaklan Cezayir'deki yne
timin 1 7 l O'lann ikinci yarsnda batlaka ad verilen daha byk gm
sikkeler retmeye balarlna iaret ediyor.40 1 730'larda bir altn sultani'$! Valensi , Tunisian Peasants, s. 2 1 9.
38 Abun- Nasr, A History of the Maghrib, s. 1 58- 1 6 1 ; Raymond, " Les prov i nces

Arabes", s. 407-4 1 2.

39 1 8. yzy lda Sohra'nn gneyinden gelen altn i i n bkz. Walz, "Gold and si lver", s.

305-328; ayrca Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 20- 1 40; Merouche,

"Les F luctuations de la Monnaie dans L' Algerie Ottomane", s. 6 1 8-630; Kocaer,
Osmanl Altn Paralar. 1 8. yzy lda Istanbul'da tedavl eden Cezayir, Tunus ve
Trablusgarb altnlar iin bkz. BOA, C.D. 2086 ve 1 9 1 1 .
40 Merouche, " Les F luctuations de la Monnaie dans L'Aigerie Ottomane", s. 620-624
ve Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 1 1 4- 1 20.

1 99

oo

nin kur deeri 9,5 Fransz frangna veya her biri yaklak 5 gram saf g
m ieren 8,5 Cezayir batlakasna eitti. Yzyln ilerleyen blmnde
parasal koullann dzelmesi sayesinde bucu veya riyal bucu olarak adlan
dmlan daha da byk gm sikkelerin retimine geildi . Bir bucu, 3 g
m batlaka ya da 24 bakr mazuna deerindeydi. Bucunun katlan ve ke
sirleri de piyasaya srlmekteydi. l 820'lere gelindiinde, bir bucu yakla
k lO gram arlndayd ve yzde 8 5 saf gm iermekteydi. Bir batla
ka ise 3 .4 gram arlndayd. B ir sultaninin kur deeri 4,5 bucuya, bir
bucu ise l ,85 Fransz frangna eitti.4l l 730'lardakilerle karlatnldn
da, bu kur deerleri yz yllk srede Cezayir para biriminin gm ieri
inin yaklak yansn kaybettiine iaret ediyor. Bu durumda Cezayir bu
cusu ve batlakasnn 1 8 . yzylda ve 1 9 . yzyln balarnda stanbul kuru
undan, Kahire parasndan ve Tunus riyalinden daha istikrarl olduu, g
m ieriini daha iyi koruduu anlalyor. Cezayir'de aynca eitli adlar
altnda daha kk gm ve bakr sikkeler de retilmitir.42 Cezayir'de
retilen gm sikkeler zellikle l 820'lerden itibaren imparatorluun di
er blgelerindekilere benzerneye balad.43 Fransa'nn Cezayir'i igali
1 830 ylnda baladysa da gl yerel direni nedeniyle l 849'e kadar ta
mamlanamad. Bu dnemde Konstantin ve Medea'da alan yeni darphanelerle El-Takidem ve El-Maskara'daki darphaneler, direniilerin nderi
Abdlkadir Bey adna sikke basmaya devam ettiler ( bkz. Resim 32 ve 3 3 ) .
TRABLUS

Trablusgarp'ta Karamanl Ahmed Paa 1 7 1 1 'de Karamanl hanedann

kurmu ve bu hanedan, 1 793- 1 795 yllanndaki ksa bir ara dnda, eyaleri
1835 ylna kadar ynetmitir. Bu dnemde Trablus'un en nemli iktisadi
faaliyetleri, Tunus'ta olduu gibi, Avrupa ile ticaret ve korsanlkt. Ancak,
l 780'lerden itibaren stanbul hkmeti blgedeki etkinliini artrmaya ba
lad. Bu abalar sonucunda l 8 3 5 'te Karamanl hanedan sona erdi ve Trab
lus tekrar stanbul'dan atanan bir vali tarafindan ynetilmeye baland.44
Karananllar Osmanl padiahnn adn tayan sultanileri ve daha
sonra da zer-i mahbublan basmaya devam ettiler. Aynca, 1 8 . yzyln ilk
yansnda Tunus, stanbul ve Kahire'nin etkisi altnda riyal, harruha ve
41 T. Shuvo l , Lo Vi/le d'Aiger vers lo fin du XVII/e Siecle, Population et Codre Urbain,
CNRS Editions, Paris, 1 998, s. 3 1 -32 .
42 Schoendl i nger, Osmonische Numismotik, s. 1 20- 1 40; Krcuse ve Mishler, Standord
Cotolog of World Coins.
43 ler, Sulton ll. Mahmud, s. 64-76.
44 Abun-Nosr, A History of the Moghrib, s. 1 93-205; Montron, L 'Empire Ottomon.

para dahil eitli gm silckderi piyasaya srdler. Yzyln ortalanndan

sonra Trablus'ta Cezayir'in riyal bucusu gibi yeni silckeler retildiyse de,
blgede stanbul kuruunun arl artmaya balad . stanbul kuruu ve
5 paradan 30 paraya kadar uzanan kesirleri , Trablus'ta ilk kez I. Abdl
hamid dneminde ( 1 774- 1 789 ) bastmaya baland. I I I . Selim dne
mindeki byk tai sonrasnda, stanbul'da baslan yeni ve daha b
yk deerdeki gm silckeler, Trablus'ta da retildi . Bu konudaki ariv
kantlar henz bulunmam olsa da, sz konusu silckderin tasarmlar
veya rneklerinin ya da bunlarla ilgili talimatlarn stanbul'dan gnderil
diini tahmin ede biliriz45 ( bkz . Resim 29 ) . stanbul kuruunun I I .
Mahmud dnemindeki ( 1 8 08 - 1 8 3 9 ) hzl taii srasnda, Trablus'ta
da be farkl dizi kuru ve kesirieri retildi . Daha da ilginci, I I . Mahmud
dneminde stanbul'da ok hzl bir tai sreci yaanrken, imparator
luk iinde bakr silckeler dahil en fazla silcke eidi, Trablus darphanesin
de retilmiti .
l 8 30'larda Trablus kuruunun arl 1 6 gramdan l O grama inerken,
silckderin gm ierii de daha istikrarl kalabilen Tunus riyalini deil,
stanbul ve Kahice 'de hzla deer kaybeden kurular izledi .46 l 8 3 5 'te
dorudan Osmanl ynetimine gemeden nceki dnemde, Trablus'taki
kuruun hzla deer kaybetmesinin nedenleri hakknda henz yeterli bilgi
sahibi deiliz. Trablus'taki tailerin ardnda, Avrupa devletlerinin bask
s altnda korsanlktan elde ettii gelirleri azalan yerel hkmetin mali so
runlar olabilecei gibi, yerel kuruun stanbul kuruuna balanm olma
s veya her iki neden de olabilir.47 l 8 3 5 'te dorudan Osmanl ynetimi
kurulduktan sonra, yerel darphane kapatld ve 1 9 1 1 'de vilayet Osmanl
mparatorluu'ndan ayrlana kadar, Trablus'ta stanbul , Kahire ve Tu
nus'tan gelen silckelerle eitli Avrupa silckeleri kullanld .
KlRlM

Krm Hanl'nn imparatorluktaki zel stats ve zerklii l 770'lere

kadar srmtr. Ancak, Osmanllarn 1 8 . yzyl boyunca Rusya karsn45 Bu zor dnemde reti len sikkelerin arlk ve ayarlarnn, I stanbul 'da reti len ve ta

iler nedeniyle hzla dei en standartlar izleyip izlemedikleri bel l i de i ldir.

46 K. M. MacKenzie, "Cains of Tri pol i : Fertile field of study", World Coins, Eyll 7

( 1 983), s. 1 04 1 07; ve K. M. MacKenzie, "Coi ns struck in the name of Sultan Selim l l l

a t the Tripali Mint, 1 789- 1 795", Journal o f Turl<ish Studies 1 3 ( 1 989), s. 1 07- 1 1 4; l
er, Sultan ll. Mahmud, s. 92- 1 1 O; Krcuse and Mishler, Standard Catalog of World
Coins.
47 S. Lachman, "The s i l ver coins of Trablus Gharb towards the end of the Qaraman l
rule, The Numismatic Circular 87 ( 1 979), s. 2404 1 , birinci nedeni savunmaktadr;
ler, Sultan ll. Mahmud, s. 92- 1 1 O ise ikinciyi ne karmaktadr.

da uradklan askeri yenilgiler, hanlk zerindeki Rusya basksn artrrn

n.4B 1 774 ylndaki Kk Kaynarca antiamas ile hanln stats zerk
likten tam bamszla gemi ve bundan dokuz yl sonra, Krm Rusya
tarafndan igal edilmitir.49 Krm'n Osmanl para dzeni ile yzyllardr
sregelen, zerk fakat stanbul'un etkilerine ak olarak zetlenebilecek
zel ilikisi de 1 774 ylnda sona erdi. Yine de, dokuz yllk bamszlk
dneminde yeni devletin parasal uygularnalan ve piyasaya srlen krm
sikkelerinin zellikleri, bize Osmanl dnemindeki uygularnalann nitelii
ve simgesel boyutlan hakknda ok ilgin ipular salad iin, bu ksa
dnem de incelenmeye deer.
Knm Hanl 1 774'e kadar haniann adlarn tayan kk gm ak
eye dayal para dzenini srdrd. stanbul'daki para birimiyle resmi bir
baiann kurulmu olmasa da, 1 6 . ve 1 7. yzyllarda Krm akesi, stan
bul akesi gibi, ancak ondan biraz daha yava olarak, deer kaybetmeye
devam etti . 1 8 . yzyla gelindiinde, Krm akesi arnk 0,3 gram arl
nda ok kk bir sikkeye dnmt . Bu nedenle, en by aln ak
elik olmak zere akenin katlarn oluturan daha byk sikkeler piyasa
ya srlmeye baland .50 Ayrca, bir ake ve daha kk deerlerdeki ba
kr sikkeler de kullanlyordu. Haniann Osmanl dneminde kendi adlan
na alnn sikke darbetmemi olmalar, Krm 'n zerk ancak tam bamsz
olmayan statsnden kaynaklanyordu. Altn sikkelerin yokluunda, g
m ve bakr sikkeler ekonomi ve ticaretin taleplerini karlayamad . Bu
nedenle Lehistan'n zolotas, spanyol sekiz reali ve Hollanda taleri gibi
byk gm Avrupa sikkeleri hanlk iinde yaygn olarak kullanlyordu.
Bamsz Krm devleti, 1 774 ylndan itibaren kuruu temel para biri
mi olarak kabul edip byk gm sikkeler basmaya balad. Krm kuru
u 5 dirhem ya da 1 6,0 gram arlndayd ve 5 ,6 gram kadar saf gm
iermekteydi . Bu miktar, stanbul kuruunun ierdii gmn yzde 5 5
alnndayd .5 l 1 780'lerin banda, Rusya'nn yeni devletin bamszlna
sona vermesinden sadece birka yl nce, en son han ahin Giray, hanl
n tarihinde ilk kez olarak kendi adna alnn sikke bastrmaya balad . 52
48 Han l !)n Istanbul karsndaki stats iin bkz. Blm 6, s. 4- 5; ayrca A. W.

49
50

52

F isher, The Crimean Tatars, Stanford, Cal i fornia: Hoover l nstitution Press, 978, s.
-36.
F isher, The Crimean Tatars, s. 58-69.
N. Agat, "Krm hanlarn n paralarnn nitelikleri ve k tuttuklar baz tari hi gerek
ler, daha nce yaymlanan makalen i n yeniden basm, Trk. Nmizmatik Deme
; Blten 7 ( 982), s. 6-43.
Agat, "Krm Hanlar n n Paralar, s. 24, 30-35; ve S. Kel ly (ed.), Universal Combisit
and Commercial lnstructor, . basm, Longman and Co. , 8 , s. 69.
Agat, "Krm Hanlarn n Paralar, s. 36.

OSMANLI PARA BI RIMLE R I N I N ORTAK HAREKETLERI

Osmanl para birimlerinin ve imparatorluk leindeki Osmanl para

dzeninin incelenmesinden ortaya kan bir nemli sonu, 1 8 . yzyln bir
toparlanma ve imparatorluun merkeziyle evresi arasndaki balarn g
leome dnemi olduudur. Yeni para birimi olarak kuruun belirli bir baa
nya ulamas ve imparatorluun merkez blgelerindeki tara darphaneleri
nin kapanmasyla birlikte , stanbul'daki Darphane -i Amire Balkanlar ve
Anadolu'nun yansra Suriye ve Irak' da iine alan geni bir alann sikke
gereksinimlerini karlamaya balad . te yandan stanbul ile Msr, Trablus
ve Tunus para birimleri arasndaki balantlar da glendi . Para tarihinin
bu bulgulan aslnda bir hayli artcdr, nk 1 8 . yzyl, tarihiler arasn
da merkez ile tara arasndaki ilikilerin zaytlad bir dnem olarak bilinir.
stanbul ve uzak eyaletleri ilgilendiren bir dier nemli gelime de 1 9 .
yzyln balarnda Kahire ( 1 834), stanbul ( 1 844 ) ve Tunus'un ( 1 847)
parasal reform alannda ayn adm atarak, altn ve gm sikkeler arasnda
sabit kurlara dayanan ift metaili para dzenine gemeye karar vermeleri
dir. Bu admla birlikte , her para blgesinde de devletler, mali gelir sa
lamak amacyla tai kullanma seeneinden vazgetiler. ift metaili pa
ra dzenine ayn zamanda geii salayan nedenlerden biri, hi phesiz,
stanbul, Kahire ve Tunus arasndaki karlkl etkileimdir. Ancak, daha
da nemli olarak, bu hkmeti dnya ticaretinin gerektirdii parasal
reformlan gerekletirmeye iten neden, Avrupa tccarlan ve devletleriyle
olan ilikilerin skiamas ve bu kesimlerden gelen tavsiye ve basklardr.S3
Bte aklan ortadan kaldnlmadan tailerden vazgeilmesi, ne ya
zk ki, uzun vadede her hkmet iin de bir hayli pahalya mal olmu
tur. Her devlet de bte aklarn kapatmak amacyla, 1 8 50'lerden iti
baren Avrupa finans piyasalanndan bor almaya balad . 1 8 70'lerin orta
lanna gelindiinde, her yl denmesi gereken bor miktan bu devletin
kapasitelerinin ok zerine kmt . Bor demeleri durdurulunca, stan
bul'da Avrupal alacakllarn karlarn gzetmek zere Dyun-u Umu
miye daresi kuruldu. Tunus ve Msr'da ise d borlarn denemez hale
gelmesiyle hzlanan gelimeler, ok daha dramatik sonulara yol at . Tu
nus 1 8 8 1 ylnda Fransa tarafindan, Msr da ertesi yl ngiltere tarafindan
igal edildi . Bu iki lke, 2 0 . yzyln ortalanna kadar, Avrupa smrge
imparatorluklannn bir paras konumunda kaldlar.
53 Osmanl larnn ift meto i l i dzene ge i leri Blm 1 3'te tartlyor. ift meto i l i d

zene gemesi iin, Msr hkmeti zeri nde yarat lan bask lar iin bkz. A l leoume,
" Lo pol itique monetoi re".

203

ON KNC BLM

EN B Y K TAGi
"Para pul oldu"
Deyim

204

1 770'lerden 1 840'lara kadar sk sk yaanan savalar ve giriilen reform

lar nedeniyle, Osmanl maliyesi byk boyutlara varan bte aklanyla kar
karya kald . 1 820'lerde ve 1 8 30'larda en yksek noktaya ulaan bte
aklan karsnda devlet, vergi kaynaklan zerindeki denetimini artrmaya
ve i borlanmaya arlk vermeye alt . Baka yntemlerin yeterli olmad
youn mali bunalm dnemlerinde ise , taie bavurmak zorunda kald .
Osmanl tarihinin en hzl taileri, reformcu ve merkeziyeti padiah I l .
Mahmud dneminde ( 1 8 08 - 1 839) yaplmtr. Bir baka deyile, gm
ierikli Osmanl paras bu dnemde bakr mangra ya da pula dnm
tr. Tailerin zamanlamalar ve byklkleri incelendiinde , devletin
tailerin toplumsal ve siyasal maliyetlerine, zellikle de yenieriler ve di
er kentli kesimler arasnda yol at muhalefet dalgasna kar duyarl ol
duu anlalmaktadr. Bu blmde devletin mali bunalmna zm aray
larn tarttktan sonra, tailerin bir ek mali gelir kayna olarak nasl kul
lanldklarn ve tailere kar gelien muhalefetin niteliini inceleyeceiz.
MALIYEYI MERKEZI LETI RME ABALARI

II. Mahmud'un saltanat, merkezi devlet iin ok g bir dnemdi .

Bu otuz yllk srede devlet bir dizi ayaklanma, milliyeti devrim ve sava
lada kar karya kald . Balkanlar ve Anadolu'da ayann nclk ettii
pek ok ayaklanma bastnlrken, Srp ve Yunan devrimleri bu topraklarn
imparatorluktan ayrlmasyla sonuland. Rusya ( 1 8 06- 1 8 1 2 ve 1 82 8 1 829 ) , ran ( 1 820- 1 82 8 ) ve Msr'la ( 1 83 1 - 1 8 3 3 v e 1 8 38- 1 839) girii
len savalar ise maliye iin hepsinden daha ar sorunlara yol at .

Bu dnemde merkezi devleti glendirmeyi amalayan reform aba

lan da hz kazanmt . Askeri reform sreci daha nce, Il. Selim'in salta
nat srasnda ( 1 789- 1 807) balam, ancak yenieri) erin muhalefeti ne
deniyle fazla ilerleyememiti. 1 826 ylnda Yenieri Oca 'nn kapatlma
sndan sonra, Batl modele gre kurulan yeni ordu hzla byd . Ni
zam - Cedid askerlerinin says, yzyl balarnda sadece 2 binden
1 8 30'lann sonlannda 120 bine trmand . ! Yeni bir ordunun hzl geni
leme srecinin maliye iin byk sorunlar yaratt aktr. 1 8 . yzyldan
1 840'lara kadar, merkezi devlet btelerinin yaklak yars askeri harca
m alara gitmekte, bu oran sava dnemlerinde ok daha ykseklere k
maktayd .2
Merkezi devletin gndemindeki bir dier nemli hedef de brokrasi
nin yeniden rgtlenmesiydi . I l . Mahmud'un stratejisi bakent ve tara
daki ara kademeleri zayflatarak veya bir blmn ortadan kaldrarak
merkezin gcn artrmakt . Bylece reform hareketi 1 820'lerden itiba
ren ordudan ynetim, adalet, eitim ve dier alanlara doru genilerken,
kaynak ihtiyac da hzla byd . Bu dnemin btelerine ilikin olarak
elimizde ayrntl veriler bulunmamaktadr. Ancak son yllarda Yavuz Ce
zar'n yapt aratrmalar, merkezi devletin harcamalarnn, enflasyon
dikkate alndktan sonra, 1 8 . yzyln sonlannda 1 8 milyon kuru ya da 2
milyon Venedik dkasndan , 1 8 30'lann sonlannda 400 milyon kurua ya
da 7 milyon dkaya ktna iaret etmektedir.3 Bir baka deyile, merkezin harcamalannda, enflasyon dikkate alndktan sonra, yzde 250 ya da
300'lk bir art olmutur. Merkezi devletin bu kadar hzla byyen mik
tarlarda mali kayna elinde toplayabilmesi, ok byk bir mali aba ge
rektirmekteydi . Bu nedenle de reform srecinin en nemli hedeflerinden
biri, mali brokrasinin yeniden yaplanmas , gelirlerin daha byk bir b
lmnn merkezde toplanmas olmutur. Bu amala eitli hazine ve
btelere dayanan mali dzen terk edilerek zaman iinde tek bte dzenine geilmitir. 4
Yine de, bte gelirlerinin merkezi devletin siyasal ve idari gcyle s
nrl olduunu unutmamak gerekir. Tarada vergi toplayabilmek iin etki-

2
3

S. J . Show ve E . Kuran Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c.
ll, 1808- 1 975, Cambridge University Press, 1 977, s. 1 -54.
Y. Cezar, Osmanl1 Maliyesinde Bunailm ve De{)iim Dnemi: XVIII. yy. dan Tanzi
mat'a Mali Tarih, Alan Yayncl k, Istanbu l , 1 986, s . 244-280.
Bu veri ler, devletin gel i rleri n i n ve harcama lar n n toplam retim ii ndeki pay n n
1 770'1erden 1 840' 1ara kadar bir hay l i ykseldiine, belki d e iki katna ktna ia
ret ediyor. Cezar, Osmanli Maliyesinde Bunalim, s. 279-28 1 , 299-30 1 .
Cezar, Osmanli Maliyesinde Bunalim, s. 235-30 1 .

205

li bir rgtlenme olmad iin, devlet gelirlerini gl yerel kesimlerle

paylamak zorunda kalyordu . Ancak, l 820'lerden itibaren merkezi dev
let, bakentteki yksek dzey brokratlar ve byk sermayedarlarla tara
daki ayan arasndaki gl koalisyonu zayflatmaya balad . Bylece vergi
toplama sreci zerinde daha fazla etkinlik kurulmaya, merkezde topla
nan vergi gelirleri artmaya balad . Ancak harcamalar da enflasyondan
hzl artyordu . Bu durumda merkezi devlet, 1 8 . y zyln soniariodan
l 840'lara kadar, i borlannada yeni yntemler gelitirmeye de byk
nem vermek zorunda kald .
I BORLANMA N I N EVRIMI

206

1 7 . yzyln sonuna kadar, slam devletlerinin ounluunda olduu

gibi Osmanllarda da devlet, iltizam sistemini hem vergi toplama hem de
ksa vadeli i borlanma iin kullanmaktayd . Ancak 1 6 . yzyln sonlann
dan itibaren bte aklan kronikleince, devlet iltizam sistemini vergi
toplamaktan ok, i borlanma ynnde kullanmaya ynelmiti . ltizam
kontratlannn sreleri uzatlm ve bylece mzayedeleri kazanan ve dev
let adna vergi toplayacak kii ya da ortaklklardan daha yksek oranlarda
pein deme talep edilmeye balanmt .s
1 695 ylnda malikane dzeninin balatlmasyla, ayn ynde daha da
ileri admlar atlm oldu . Malikane dzeninde devlet, bir gelir kaynan
dan ( mukataa) vergi toplama hakkn vergiyi toplayacak kiiye hayatnn
sonuna kadar satmaktayd .6 Bu kontrat satn alan kiiden ( malikaneci ) ,
bir pein deme ( muaccele ) ile her yl belirli bir miktar deme ( mal ) yap
mas bekleniyordu. Yllk demelerin miktan mzayededen nce devlet
tarafindan saptanrken, muaccelenin miktan mzayedede belirlenmektey
di . Malikane dzenini bir iyileme olarak sunmaya alanlarn ne sr
dkleri gereke, kentrat sresinin uzatlnas sayesinde vergi toplayaniann
vergi kaynana, zellikle de kyl reticilere daha iyi davranacaklan ve
bylece retim dzeylerinde uzun vadeli artlar salanacayd . Oysa, k
sa vadeli iltizam ile karlatnldnda, malikane dzeninin getirdii en
nemli yenilik, devletin vergi gelirlerini garanti gstererek daha uzun d
nemli borlanabilmesi olmutur.
5
6

Bkz. Blm 5, s. 92-95.

M. Gen, A Study of the Feasi b i l ity of Us i ng Eighteenth Century Ottoman F i nanci
al Records as an Indiector of Economic Activity", Huri lslamolu-lnan (ed.), The Ot
toman Empire and the World Economy ii nde, Cambridge University Press, 1 987, s.
345-373; M. Gen, "Osmanl Mal i yesi nde Mal i kane Si stemi", O. Okyar ve H . . Nal
bandl u (ed.), Trkiye Iktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar iinde, Hacet
tepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1 975, s. 23 1 -296.

Sermayedarlar asndan bakldnda, bir yandan kontrat srelerinin

uzatlmas, te yandan da pein talep edilen miktarlann artnlmas, mza
yedeye katlaniann ardnda ok daha gl bir finans desteinin olutu
rulmasn gerekli klyordu. Bu nedenle, stanbul'un sarraflan vergi topla
ma srecinde giderek daha nemli bir rol oynamaya baladlar? Ancak,
malikine dzeni 18. yzylda devletin olumlu beklentilerini karlayama
d. Malikineciler ldnde kontratiann tekrar devlet denetimine dn
mesi salanamad iin, bu dzen devlete ulaan vergi gelirlerini artra
mad, tersine azaltm oldu . s
Osmanl dzeninin askeri ve mali zayflklann dramatik bir biimde
gzler nne seren 1 768 - 1 774 savann bitiinden sonra, mali brokrasi
esham ad altnda yeni ancak ncekilerle ilikili bir i borlanma dzeni
balatt . Bu dzende bir vergi kaynann yllk gelirini devlet nceden ve
kuru cinsinden belirlemekteydi . Bu miktar daha sonra birok paya b
lnmekte ve payiann her biri, kendilerine yaamlan boyunca her yl mu
accele olarak adlandnlan o sabit geliri salamak zere alclara satlmak
tayd . Vergileri toplama iini devlet yrtecekti . Esham paylan, saladk
lan sabit yllk gelirin alt ile yedi kat arasnda bir fiyatla satlmaktayd .9
Esham dzenine geiin nemli bir nedeni, i borlannay mzayede
lere egemen olan az sayda byk sermayedardan daha ok sayda, orta ve
kk sermayedariara doru yaymak arzusuydu. Ancak, devletin esham
paylannn kiiler arasnda alm ve satmn engelleyememesi ve bylece ilk
alclann lmnden sonra miraslann da devletten gelir salamaya de
vam etmeleri nedeniyle, bu yeni dzenin yararlan snrl kald . Eshamn
yrrlkte kald yanm yzyllk srede, mali koullann biraz olsun d
zeldii dnemlerde brokrasi bu pahal ynteme son vermeye alt . Bu
na karlk, mali dengelerin ktletii ve devletin ne pahasna olursa ol
sun bor almaya alt dnemlerde ise, esham daha da geniletme ei
limi egemen oldu . Bylece esham dzeni , mali koullara bal olarak ve
onlarla ters ynde, inili kl bir seyir izlemitir.
7
8
9

Sorraflarn ve Galata bankerleri n i n faaliyetleri bu blmn sonunda tartlmakta

dr; bkz. s. 2 7-22 1 .
Gen, A Study of the Feas i b i l ity".
Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm, s. 8 -83; ayrca M. Gen, "Esham, Islam An
siklopedisi, c . , 995, s. 376-380. Bor verenleri n bu demeleri ka y lda geri al
may beklediklerine i l ikin bir varsaym yapmadan, sadece ilk sat fiyatna baka
rak, bor verenlere denen faiz oran n hesaplamak mmkn de:) i ldir. Yapt:) mz
basit hesaplamalar, esham sat n alanlarn 2 yl sreyle yllk demelerden yarala
nacaklarn bekledikleri varsaym altnda, devlete verdikleri borcun y l l k faizi yakla
k yzde 2 olmaktadr. Sreyi 8 yla kard:)mzda, zmni faiz oran yzde 4'e
ykselmektedir.

TABLO 1 2. 1 : GM KURU VE KUR DEGERLERI, 1 800-1 870

Yllar
1 800
1 808
1 809
1810
1818
1 820
1 822
1 828
1 829
1831
1 8 32
1 8 39
1 844
1 8 70
208

Arlk
(Gram)
1 2 ,6
1 2 ,8
9,6
5,13
9,6
6,4 1
4,28
3 ,20
3,10
3 ,00
2,14
2,14
1 ,2
1 ,2

Ayar
(Yzde)
54
46,5
46,5
73
46,5
46
54
46
22
1 7,5
44
44
8 3 ,3
83,3

Saf Gm
erii (Gram)

Sterline kar Kur

(Kuru)

5 ,9
5 ,9
4,42
3 ,74
4,42
2,95
2,32
1 ,47
0,72
0,53
0,94
0,94
1 ,0
1 ,0

15
19
20,5
1 9,8
29
35
37
59
69
80
88
1 04
o
o

Nodar
1 - Bkz. Tablo 1 0 . 1 ve 1 0 .2'nin notlan .
2- 1 844 tarihli Tashih-i Sikke ilemiyle 1 00 gm kuru 1 altn liraya eit kabul edildi
ve altn ile gm 1 5 ,09 oran zerinden birbirlerine baland . Bu tarihten sonra Osmanl
altn ve gm sikkelerinin standartlan deimemitir. Aynntlar iin bkz . Blm 13 ve Tablo 1 3 . 1 .
Kaynaklar: Krause and Mishler, Standard Catalog of World Coins; Sass, "The Silver
and Billon Coins"; ler, Sultan Il. Mahmud, Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s . 2 I 397; smail Galib, Takvim-i Meskukat- Osmaniye, Panzac, "La piastre et le cyclotron"; ve Is
sawi, The Economic History of Turkey, s. 327- 3 1 .

1 787- 1 792 sava srasnda devlet Osmanl tarihinde ilk kez olarak bir
yabanc lkeden, Fransa, spanya veya Hollanda'dan bor almay da d
nd . Hollanda devleti 1 789 ylnda verdii yantta bor veremeyeceini
belirtmekte ve Osmanllar zel sektrle iliki kurmaya armaktayd . I O
Ancak Fransz Devrimi'nin Avrupa'da yaratt glkler ve Osmanllann
da fazla istekli olmamalar nedeniyle bu olaslk daha fazla izlenmedi . Bir
dier neri de Mslman lke olmas nedeniyle Fas'tan bor almakt . An10 Cezor, Osmanl Maliyesinde Bunalm, s. 1 28- 1 34, 1 98-200. Bu n konumalarda
Osma n l brokrcsisi 7,5 m i lyon kuru ya do 750 b i n sterl i n l i k bir bor zerinde du
ruyordu.

Gralk 1 2 . 1
Kuruun Taii ve stanbul'da Enflasyon, 1 780- 1 8 5 0
Logaritmik lek
Fiyatlar,

1 780 1 0,0

Saray Mutfa
Vakflar

1 00

'" f

. ... ..

50
30

., ..

- -
.. . .

10

,..." : . .

5
3

ngiliz S teriini ka'lsndaki kur deeri,

Saf gm ierii, gram olarak,

1 760

780

1 800

820

780- 00

780- 00

840

860

cak ksa bir sre sonra, bu devletin Osmanllara bor verecek durumda ol
mad anlald . Mali bakmdan glklerle dolu bu dnemde devlet,
olaanst sava vergileri ve devlet hizmeti srasnda zengin olmu kiile
rin mal varlklannn daha sk msadere edilmesi yoluyla da ek gelir sala
mt . l l
Son yllarda Osmanl i borlanma yntemleri zerinde bir hayli ara
trma yapld . Ancak, Osmanl i borlanma yntemlerinin yukanda zet
lenen evrimi ile, 1 7. ve 1 8 . yzyllarda Avrupa'daki maliye kurumlarnn
evrimi arasndaki iliki henz incelenmemitir. Oysa Osmanl ile Avrupa
kurumlarnn evrimleri arasnda olduka arpc benzerlikler vardr. Bu
nedenle, vergi toplama ve i borlannayla ilgili kurumlarn tarihine, Av1 1 Age.,

s.

89-92, 1 37 1 38.

rupa ile artan iktisadi ve mali btnleme srecinin sadece zel finans ku
rumlann deil, devlet maliyesi ile ilgili kurumlan da etkilediini dikkate
alarak yaklamak gerekir. 2
BYK TAc;I

210

Osmanl devleti bu olaanst g dnemde yukanda tartlan ksa

ve uzun vadeli nlemlere ek olarak, tailerden de sk sk yararland . I l .
Mahmud 1 808 ylnda tahta ktnda, Osmanl kuruunun iinde 5 ,9
gram gm bulunmaktayd ve bu miktar 1 789 'dan beri deimemiti .
Ancak daha sonraki otuz ylda, kuruun ierdii gm miktan kimi za
man hzl, kimi zaman da yava azald . Osmanl para biriminin gm ie
rii 1 8 3 1 - 1 8 32 ylnda 0,5 gram ile en dk dzeyine indikten sonra
1 8 32 'de 0,94 grama, 1 844'te de 1 ,0 grama kt ve Birinci Dnya Sava
'na kadar bu dzeyde kald . Bylece , 1 808 ile 1 844 arasnda kuru, g
m ieriinin yzde 8 3 'n kaybetmi oldu l 3 ( bkz . Tablo 1 2 . 1 ve Gra
fik 1 2 . 1 ) .
Kuruun taii ile birlikte dier sikkeler karsndaki kur deeri de d
erken, genel fiyat dzeyi ayn oranlarda ykseldi . 1 788 'de bir Venedik
dkas 5,5 kuru, bir ngiliz sterlini ise l l kuru deerindeydi . 1 844 ylna gelindiinde, bir dka 50-52 kurua, sterlin ise 1 1 0 kurua ykselmi
ti . Bir baka deyile, bu altm yllk srede Osmanl kuruu dnemin n
de gelen para birimleri karsnda deerinin yzde 90'n kaybetti. Son
yllarda stanbul'daki eitli vakflann hesap defterleri ile saray mutfan1 2 6. , 7. ve 8. yzy l larda Avrupa'daki kamu maliyesi kurumlarnn evrimi iin , bkz.
G. Parker, The Emergence of Modern F i nance in Europe, 500- 730, C. Cipo l l a
(ed.), The Fontana Economic History o f Europe, 2 ( 9 74). s. 560-582; C. S . Kindleber
ger, A Financial History of Western Europe, 2. bask, Oxford University Press, 993,
s. 58 76. Osmanl kamu mal iyesi kurumlarn en fazla etki lemi oldu)unu tahmin
etti)imiz Fransa rne)i iin, bkz. D. R. Weir, Tonti nes, Public F inance and Revoluti
on in France and England, 688- 1 789, The Journal of Economic History 49 ( 989),
s. 95- 1 24; F. R. Velde ve D. R. Weir, The Financial Market and Government Debt
Pol icy in France, 1 746- 1 793, The Journal of Economic History 52 ( 1 992), s. 1 -39.
13 E)er 1 789 y l balang noktas a l n rsa, toplam ta)i oran daha da ykselmekte
dir. 1 789'a kadar kuru yaklak 8,4 gram gm i ermekteydi (bkz. Tablo 1 0. 1 ).
789- 1 844 aras nda Osmanl birimi gm i eri ) i n i n yzde 88' i n i kaybetti . hem
1 808- 1 844 hem de 1 789- 1 844 iin, bunlar Osmanl tari hinin en hzl taQi oranlar
dr. Osmanl tarihinin baka h i bir dnemi nde para birimi bu kadar ksa sre ii nde
bu kadar yksek oranda ta)ie uQramamtr. Bu dneme en ok yaklaan ikinci
dnem, 1 585- 1 600 arasdr. Ake 1 585-86 y l nda gm ieri)inin yzde 44'n
kaybettikten sonra, taiiler srd. 1 600'deki tashihi sikke ilemi nden hemen nce,
piyasada dolaan rk akelerin gm ierikleri, akenin 1 584'teki dzeyinin yak
!ak yzde 60-70 altna dmt. Bkz. Blm 8 ve Tablo 8.2.

dan elde edilen verilerle hesapladmz fiyat endeksleri, 1 780- 1 8 50 ara

snda gda fiyatlannn lO kattan daha fazla artt n gstermektedir ( bkz.
Grafik 1 2 . 1 ) .
Kuruun azalan gm ieriini b u dnem iin elimizdeki ayrntl n
mizmatik verilerden izlemek mmkndr. Sultan Il. Mahmud'un otuz
iki yllk saltanat srasnda Osmanl devleti hepsi de birbirinden farkl
standartlarda, on ayr dizi gm sikkeyi piyasaya srd . Bu dizilerio o
unluu, l veya 5 paralk kk sikkelerden 2, 5 ve nihayet 6 kuruluk
byk sikkelere kadar tm yelpazeyi kapsamaktayd. Bu dizilerio her biri,
bir yl ile sekiz yl arasnda deien srelerde tedavlde kalmtr. Sikkele
rin standartlan hakknda darphane kaytlanndan da bilgi salanabilmekte
dir. Ayrca, snrl sayda sikkenin ierdikleri saf gm miktarlan, eitli
kimyasal teknikierk llmtr. Bu sayede, I l . Mahmud dneminde pi
yasaya srlen 47 deiik gm sikkenin her birinin arlklan ve gm
ierikleri hakknda elimizde ayrntl bilgi bulunduunu syleyebiliriz
( bkz. Tablo 1 2 . 1 ve Resim 39 ) .
Altn sikkelere gelince, Osmanl devleti I l . Mahmud'un saltanat sra
snda zer-i mahbub, rumi, adli, hayriye ve mahmudiye adlanyla, standart
lan birbirlerinden farkl bir dizi altn sikke retmitir. Ancak altn sikkelerdeki tai oranlar gmlere oranla snrl kald. Otuz ylda altn sikkelerin iindeki deerli maden miktan yzde 20 kadar azald. 1 4 Bunun en
nemli nedeni, devletin maalar dahil ykml olduu hemen tm de
melerin sadece gm kuru zerinden ifade edilmi olmasdr. Ksacas,
gm kuruun tersine, altn sikkelerin taii devlete fazla bir yarar sala
mamaktayd. l 5
II. Mahmud dnemindeki tailerin zamanlamalannn ve oranlannn
incelenmesi, devletin kulland mant daha iyi izlernemizi salayacaktr.
Tablo 1 2 .l ile Grafik 12 .l 'de zetleneo verilere bakarak, I I . Mahmud 'un
saltanat srasndaki taileri iki alt-dnemde ele almak mmkndr.
l 808'den l 822'ye kadar uzanan birinci dnemde, alt ayr dizi gm
sikke baslmtr. Altnc diziye ulaldnda, kuruun gm ierii
1 .4 Krcuse ve Mi sh ler, Standard Catalog of World Coins.
1 5 Akira Matomura 1 7. yzy lda, bir baka ba!)lamda, lspanyol devleti n i n bakr sikke
ler i le altn ve gm s ikkeler arasnda benzer bir ayrm yapt!)na dikkati ekmekte
dir. lspanyol devleti byk m iktarda retti!)i gm s ikkeleri uluslararas piayasala
ra srerek, neml i boyutlarda senyraj gel i ri sa!)lamaktayd . Dnya piyasalarnda
sekiz rea l l i k s ikkelere olan gveni n sars l mas n i stemedi!)i iin de, bu si kkeleri n ta!)
iine yanamyordu. Ancak, i piyasada tedavl eden ve daha fazla bak r ieren
s ikkeler, dzenl i olarak ta!)ie u!)ramaktayd . A. Motomura, "The Best and Worst
of Currencies, s. 1 04- 1 27.

211

1 808'e kyasla yzde 60 orannda azalarak 2,32 grama inmiti . Bu birinci

alt-dnemdeki tailerin ardnda, Rusya, ran ve Yunanistan ile giriilen
savalar vardr. I 6 Nitekim, 1 8 1 0'da piyasaya srlen nc dizi sikkele
rin gm ieriklerinin Rusya ile giriilen ve srp gitmekte olan sava
nedeniyle drldnn altn izmek ve halktan destek salamak ama
cyla devlet, yeni sikkelere cihadiye adn verdi . Bu sikkeler sekiz yl. teda
vlde kald . J 7 Ayn yllarda cihadiye esham ad altnda yeni bir esham da
piyasaya srld . Bu kad sava bonolannn Osmanl tarihindeki ilk r
nei olarak kabul etmek doru olur. s
I I . Mahmud'un saltanat srasnda yaanan ikinci ve daha da hzl ta
i dnemi ise , 1 828 -29 'da Rusya ile giriilen sava ve sonrasn kapsa
maktadr. Bu savan harcamalanna ek olarak, sava sonrasnda Osmanl
devletinin Rusya'ya demek zorunda kald 400 milyon kuruluk tazmi
nat, Osmanl maliyesi ve para biriminin zerindeki basklan younlatr
mtr. I 9 1 828- 1 8 3 1 arasnda kuruun gm ierii 2,32 gramdan 0 , 5 3
grama gerilemitir ki b u drt ylda yzde 7 9 orannda bir azalma anlam
na gelmektedir. 1 8 32'den sonra mali koullarn biraz olsun dzelmeye
balamasyla, kuruun gm ierii 0,94 grama ykseltilmitir.20
imdi basit bir model kullanarak bu otuz bir yllk srede Osmanl dev
letinin taie kar tavrlann ve yaklamlann daha yakndan inceleyebili
riz. Bu erevede devletin tailerin ksa vadede saladklan mali yaran,
tailerin ksa ve uzun vadeli maliyetleriyle karlatrararak karar verdii1 6 Show ve Show, History of the Ottoman Empire, c. ll, s. 1 2- 1 9.
1 7 BOA, C.D. 1 58, 3220, 1 964, 1 656 ve 1 632.
18 C. ler, Sultan ll. Mahmud Zamanmda Darp Edilen Osmanl Madeni Paralar, Ye
n i l i k Bas mevi, Istanbul , 1 970; B. Sass, "The Silver and B i l lan Coins Mi nted at Cans
tanti nople under Su Iten Mahmud ll ( 1 223- 1 255 H)", The American Numismatic So
ciety Notes 1 8 ( 1 972), s. 1 67- 1 75; Krcuse ve Mishler, Standard Catalog of World
Coins.
1 9 Bu tozmi natn on y l ii nde denmesi bekleniyordu. Miktar i se, Osmanl devletinin
yllk gel i rlerin i n yzde I SO'si kadard . Daha sonra bu miktar Osmanl lar'n verdiji
toprak dnleri kar l j ndo indiri lmitir. Show ve Show, History of the Ottoman Em
pire, c. l l , s. 32; Cezor, Osmanl Maliyesinde Bunalm, s. 244-30 1 .
20 Bu dnemde kuruun kur dejeri , gm ieri j i n i , iki istisna dnda, yak ndan izle
m i tir. Birincisi, 1 9. yzy l n ba nda, Napalyon savalar srasnda Avrupa para bi
rimleri n i n de!er koybetmesi nedeniyle, kuruun dejer kayb yavalam, hatta dur
mutur. Ikincisi, 1 828- 1 833 taii leri sras nda, kuruun gm ierijiyle kur de!eri
aras ndaki ba kopmu, bir sre iin kuru, k!t veya bakr para gibi itibari para
konumunda kalmtr. Bu nedenle, 1 829- 1 832 oras nda gm kuru i le altna bajl
I ng i l i z sterl i n i oras ndaki kuru kullanarak hesaplanon altn/gm oranlar 6 i le 7,5
oras nda de!i mektedir. Oysa, daha nceki dnemde ayn oran 1 2 i le 1 5 aras nday
d . Bkz. Tablo 1 2. 1 .

ni, bu maliyetlerio taiin salad yarariann altnda kaldna inanlan

durumlarda devletin taie bavurduunu gstermeye alacaz. Bir
baka deyile, burada kullanlan kavramsal erevede tailer ie yarama
yan, anlamsz ya da mantksz nlemler olarak deil, zellikle ksa vadede
devlete gelir salayan mali politika aralan olarak grlmektedir.2 I
Bir taiin mali yararlann belirlemek ok zor deildir. Tai sayesin
de devlet, ayn miktarda gmle itibari deeri daha fazla sikke basmakta
ve o para birimi cinsinden ifade edilen demelerinin daha byk bir b
lmn karlayabilmekteydi .22 Bir tai sonrasnda devlet, eer gc ye
terse, eski sikkelerin tedavln yasaklayarak ve darphaneye getirilen eski
sikkeleri dk fiyatlarla satn alarak da ek gelir salayabilmekteydi . Aynca
devlet darphaneye getirilen eski sikkelerin yeniden basm iin de cret ta
lep ediyordu.23
te yandan, bir taiin devlete getirecei maliyetler de vard . Birinci
si, devletin toplad vergiler iinde miktarlan para birimi cinsinden sabit
lenmi olanlar, tai sonrasnda fiyatiann artmasyla reel olarak azalacak
t . Bir baka deyile , tailer devletin gelirlerini nce artnrken, yarattk
lan enflasyon nedeniyle zaman iinde bu gelirlerin azalmasna neden ol
maktayd . Bunu engellemek iin, devletin taileri yinelernesi veya vergi
lerin miktann ykseltmesi gerekiyordu.24
kincisi, eer piyasalar ya da halk para birimine olan gvenini kaybeN . Sussman, "Debasements, Royal Revenues and I nflotian i n France, s. 44-70; Mo
tomura, "The Best and Worst, s. 1 04- 1 27. Ayrca bkz. M. D. Bordo, "Money, Defla
tion and Seigniorage i n the Fifteenth Century, s. 337-346.
22 Dnemi n Osmanl gzlemci leri ta!li leri n devlete yarar sa!llamad!ln, nk fiyat
lar artarken, kuru zeri nden toplanan vergi gel i rleri n i n sabit kaldln i leri sryor
lard . Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm, s. 1 47. Ancak bu gr, devleti n ta!li
edi lmi sikkeleri i l k kez piyasaya srd!lnde sa!llad!l gel i ri dikkate almamaktadr.
Bylece sava koul lar nda, mali buna l m n yollunlamas ve brokrasi n i n zaman
ufkunun daralmasyla birlikte, ksa vade l i mal i hedefler iin ta!lie gitmek anlam l
oluyordu.
23 1 789 ta!lii srasnda ve daha sonra ll. Mahmud dnemi ni n ta!lilerin i n bir bl
mnde, bu uygulamaya bavuru lmutur. Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm, s.
99, 1 39. Devletin Istanbul darphanesi ne daha fazla gm girii sa:lama abalar
iin, bkz. BOA, C. D. 823, 1 3 ve H . H . 1 6505.
24 Piyasalarn ve halkn ta!li orann hemen !lrendikleri durumlarda, fiyat artlar
daha h zl oluyor ve ta!liin mali yararlar daha abuk tkeniyordu. Buna kar l k,
bu dnemde oldu!lu gibi, sikkeleri n a:rl!l ve ayar srekl i de:!i tiri l i rse, ta!li ora
n oldu!lundan daha az tahmin edi lebi l iyor ve fiyatlarn uyumu daha yava gerekle
ebi liyordu. Bu durumlarda devletin ta!liten sa!llad!l mal i gel ir de daha fazla ola
cakt. Sussman ("Debasements", s. 44-70), para birimiyle byle oynamann devlete
k!lt para basmaya benzer mali gel i r sa!llama olanaklar verdilli ni bel i rtmektedir.
21

214

der ve tailerin tekrarlanacana inanmaya balarsa, devletin tailer

yoluyla ek gelir salamas giderek zorlaacakn . nk insanlar kendi l
kelerinin sikkeleri yerine ellerinde yabanc sikkeleri tutmaya balayacaklar
ve sikke basnrmak iin darpharelere deerli maden veya yabanc sikke ge
tirmeyeceklerdi . iktisatlarn para ikamesi olarak adlandrdklar bu sre,
nce 17. yzyln balannda, daha sonra da Il. Mahmud dneminde ger
eklemi, piyasalarda Osmanl sikkelerinden yabanc sikkelere doru
nemli bir kayma olmutu .25
Osmanl tailerinin nc nemli maliyeti ise kalpazarln yaygn
lamasdr. Devlet daha dk gm ierikli sikkeler retmeye balayn
ca, kalpazanlar da devreye girerek dk gml, hatta devletin rettii
sikkelerden daha fazla gm ieren sikkeler reterek, devletin yaratn
ek gelire ortak olmulard . Her taiten sonra zaman iinde gm fiyat
larnn artmasyla, kalpazanlk firsan kaybolmaktayd. Ancak devletin de
erli maden fiyatianna narh uygulamas ve deerli madenieri bu resmi fi
yatlardan sann almaya almas, kalpazanl zendirmekteydi .26
Tailerin olumsuz bir dier sonucu da devletin i piyasalardan bor
almasn gletirmesiydi . Devlet tailere bavurmaya balaynca, piyasa
lar tailerin tekrarlanaca beklentisi iine girerek, devlete bor vermekten vazgeiyor veya daha yksek faiz talep ediyordu. Nitekim elimizdeki
veriler, 1 808 'den sonra tailerin hzlanmasyla birlikte, devletin csharn
sanlannda zorlandn, bor alrken dedii faizlerin de artnn gster
mektedir. rnein, csharniann ilk san fiyan ile her yl saladklan gelir
arasndaki oran 1 808 ylndan sonra azalmnr.27
Osmanl tailerinin devlet iin yaratn en nemli maliyet ise zellikle
bakentte yol an siyasal muhalefetti. Tailere kar kan bir kesim, !on
ca yeleri, esnaf, dkkan sahipleri ve kk tccarlarla cretle alan zana
atkarlardan oluuyordu . Tailerden zarar gren bir dier kesim de cret
leri devlet tarafindan denen brokratlar, ulema ve zellikle de bakentte
yaayan yenierilerdi . 1 7 . yzyldan itibaren bakentteki yenieriler ayn za
manda esnaf veya dkkan sahipleri olarak aloklan iin, bu iki kesim ara
snda zaten nemli bir rtme vard. Bu geni muhalefet bloku, devletin
taileri daha sk kullanmasna kar nemli bir engel oluturuyordu .28
25 Daha nce 1 7. yzy lda yaanan ve akeni n istikrorszl ;ndon koynaklanan para

i kamesi sreci iin, bkz. 8. Blm, s. 1 49- 1 56.

26 Bu dnemde kolpazanl k rnekleri ve kalp sikkelerin tedovl iin, bkz. BOA H . H .
5254 1 /A, 52563, 27644, 48486, 48487, 48488, 24243 and C . D . 1 8 1 6, 1 472 v e 1 8 1 8.
27 Cezor, Osmanli Maliyesinde Bunalm, s. 79-89, 1 33-35 ve 239-24 1 .
28 Daha nceki dnemlerde yen i eri leri n ve to:!i e kar kan di;er kentl i kesimleri n
direni ve ayaklanmalar iin, bkz. Blm 3 ve 8, s. 6 1 -63 ve 1 54- 1 56.
.

Ancak, muhalefetin etkinliini yalnzca bakentteki ayaklanmalann sa

ys ya da sklyla lmernek gerekir. Tarihi E . P . Thompson'un 1 8 .
yzyl ngiltere'sinde, sokak kalabalklannn ahlaki iktisat anlayianna ili
kin olarak ekmek gsterilerini incelerken altn izdii gibi, uzun vadede,
ayaklanma olabilecei tehdidi de ayaklanmann kendisi kadar etkili olabi
lir. Bakentte tai kart kesimlerin varl ve birlikte hareket etmeleri
olasl, zellikle ban dnemlerinde devletin tailere daha sk bavur
masna kar caydnc rol oynamtr.29
Tailerin devlete salad yararlar ve yaratt maliyetler hakknda
oluturduumuz bu denkleme, savalan da katmak gerekir. nk sava
lar, bir yandan devletin kaynak yaratma gereksinimini hzla artnrken, te
yandan da halkn olaanst nlemleri kabul etme eilimini ykseltiyor
du . Bu nedenle, ek gelir bulma ihtiyac arttka, devlet kutsal sava tema
lann gndeme getiriyordu. Piyasaya srd dk standartl sikkelere
veya hazine katlarna cihadiye adn vererek, bunlann halk tarafindan
daha kolay kabul edilmesini salamaya alyordu.
III . Selim ve Il. Mahmud'un saltanatlan srasnda devlet, yenierilerin
ve dier kentli kesimlerin muhalefetinin yaratt snrlarnalann bilincin
deydi . Saltanatnn erken aamalanndan itibaren I l . Mahmud, reformlan
nn nnde en nemli engeli oluturan Yenieri Oca'n kapatmak iin
uygun bir firsat anyordu . 1 826 ylnda Vaka-y Hayriye olarak adiandn
lan hamle sonucunda Yenieri Oca kapatldktan sonra, tailerin
nndeki en nemli engel de ortadan kalkm oldu . Bu olaydan sadece
iki yl sonra, yine bir sava ortamnda devlet, Osmanl tarihinin en byk
taiini baiatacak ve drt yl gibi ksa bir sre iinde, kuruun gm
ieriini yzde 79 drecektir.
Devletin gelirleri asndan bakldnda, dnemin gzlemcileri 1 8281 8 3 1 tailerini ok baarl buldular. Bu baarda en byk pay da sar
raflar Janeasndan ykselerek, padiah tarafndan Darphane -i Amire'nin
bana getirilen Ermeni sarraf Artin Kazaz'a verilmekteydi. Kazaz, aslnda,
1 8 . yzyln ikinci yansndan 1 840'lara kadar Darphane-i Am ire'yi yne
ten bir dizi Ermeni sarraftan sadece biriydi. Yaam yksn anlatan a
lmalardan birinde , 1 828 -29 Rus sava srasnda dnemin sadrazamnn
bakr sikke bastrmak istedii, ancak Kazaz'n sikkelerin iinde hi olmaz
sa bir miktar gm olmas gerektii konusunda padiah ikna ettii anla
tlyor. Bu karar alndktan sonra, Kazaz ok byk miktarlarda be ku29 E. S. Thompson, "The Moral Economy of the British Crowd i n the E ighteenth Cen
tury, Post and Present 50 ( 1 97 1 ), s. 76- 1 35.

ruluk bastrd .30 Kazaz'a gre sikkelerde bir miktar gm olursa, bunla
rn halk tarafindan kabul edilmesi kolaylaaca gibi, devlet gelecekte yine
taie bavurarak ek gelir salayabilecekti .31
1 828 sonrasndaki tailerin ilgin bir yan da, dnemin darphane ka
ytlarn kullanan gzlemcilerin devletin bu ilemlerden salad mali geli
ri hesaplamalardr. Bu hesaplara gre, I l . Mahmud'un 22. ile 2 5 . saltanat
yllan arasnda (yaklak 1 828- 1 8 3 1 ), Darphane-i Am ire 23 milyon adet
be kuruluk sikkeyi gm ieriklerini azaltarak, I l . Mahmud'un sekizinci
sikke dizisi piyasaya srmt . Masraflar ktktan sonra, devlet bu ilem
den yaklak 39,7 milyon kuru kazand . Saltanatn 2 5 . ve 26. yllarnda
ise, buna ek olarak 245 milyon kuruluk yeni ve gm ierikleri daha da
azaltlm sikke , dokuzuncu dizi olarak piyasaya srld. Bu ilemin de
devlete net 1 1 9 milyon kuru gelir salad hesaplanmtr. Sava bittik
ten sonra, saltanatn 26. ile 32. yllar arasnda da darphane 1 37,8 milyon
deerinde yeni sikkeleri onuncu dizi olarak piyasaya srd . Ancak mali ko
ullarn dzelmesi sayesinde, bu sikkelerin gm ierii daha ncekiler
den yksek olduu iin, onuncu diziden ek gelir salanmad . Onuncu dizi
sikkelerin amac, piyasalarda fiyat istikrarn salamak ve Osmanl para biri
mine kar, biraz olsun, gven oluturmakt.32
Devletin tailerden salad gelirin, o dnemdeki toplam bte ge
lir ve harcamalanyla karlatrldnda, nemli boyutlara ulat grl
mektedir. Bu yllarda gelir ve harcamalar henz tek bte altnda birleti
rilmedii iin, devletin tm gelirlerini tahmin etmek kolay deildir. Yavuz
Cezar 1 8 38 yl gelirleri iin, 300 milyon kuruluk bir tahminde bulun30 H. Kazgan, "Ikinci Sultan Mahmut Devri nde Enflasyon ve Darphane Amiri Kazaz
Arti n", Toplum ve Bilim l l ( 1 980), s. 1 1 5- 1 30.
31 Istanbul'da Ermeni cemaati arasnda hl anlat lan bir hikyeye gre, savatan son
ra Rus hkmeti byk bir tazmi nat talep etmi ve Osman l lar bunu kabul etmek zo
runda kalmlard . Ancak Osman l larn sk sk taie bavurduunu bi len Ruslar,
tozmi nat n eski kurulada denmesi n i art komulard . Osmanl lar kuruu yine ta
i edi nce, ortaya ciddi bir sorun kt . reti len sikkelerin parlak ve ok yeni gr
nmleri vard . Anlatlan hikyeye gre, Osmanl ynetici leri bunun zerine Nizam-
Cedid askerleri n i Baz kys boyunca, skdar'dan Beylerbeyi 'ne dru sraya diz
di ler ve el leri ni amalarn syled i ler. Ondan sonra da yeni sikkeleri skdar tara
fndan askerlere vermeye balad lar. E l den ele geiri len yeni sikkeler Beylerbeyi'ne
vardnda, tam da eski kurulara benzeyen bir grnm kazanmlard ! Bu hikye
n i n en az ndan bir boyutu ariv belgeleriyle desteklenmektedir. Osmanl ynetim i n i n
sava tozmi natn Macar a l t n yeri ne gm kurula dernek amacyla, R u s hk
metiyle giritii mzakereler ve bu talebin Ruslar taraf ndan kabul iin, bkz. BOA,
H . H . 42935, 462 1 6 ve 20 1 94.
32 A. du Velay, Essoi sur I'Histoire Financiere de lo Turquie, Arthur Rousseau, Paris,
1 903, s. 28-44.

maktadr.33 1 828 - 1 832 iin de yllk ortalama 2 5 0 ile 300 milyon kuru
arasnda toplam gelir tahmin edilebilir. Bu durumda, 1 828- 1 8 32 arasn
daki tailerin salad gelirin, devletin bir yllk toplam bte gelirleri
nin yarsndan fazla olduu, ya da sz konusu be ylda, tailerin devle
te toplam gelirlerinin yzde 1 0'undan fazla bir ek gelir saladn tah
min edebiliriz.
Ancak tailerin mali sonulan elde edilen gelirle snrl deildi . Sa
lanan gelirler sayesinde devletin borlanma gereksinimi azalnca, faizler
gerilerneye balad . Faizlerdeki d, iltizarn dzeninden elde edilen ge
lirleri de olumlu etkiledi . Devlet iltizam mzayedelerini kazanan sermaye
darlardan toplam demelerin bir blmn pein olarak talep ediyordu .
Bir baka deyile, devlet vergi gelirlerini garanti gstererek mltezimler
den bor alm oluyordu. Faizler dmeye balaynca, iltizam mzayede
lerinde devlete denmesi taahht edilen fiyatlar da ykselmeye balad .34
DEVLETI N F I NANSMA N I : GALATA BANKERLERI

Faizle bor para veren ve para piyasalanndaki ilemlerde uzmanlaan

sarraflann 1 8 . yzyldaki hzl ykselileri ve 1 9 . yzyln ilk yansnda Ga
lata bankerieri olarak adlandnlan byk sermayedariara dnmeleri ol
duka iyi bilinir. Ancak bu hzl srecin devletin mali bunalmyla, devle
tin ksa ve uzun dnemli mali ihtiyalanyla yakndan ilikili olduu yete
rince vurgulanmamtr. Devlet 1 6 . yzyldan beri, bir yandan ksa vadeli
ihtiyalar iin, te yandan da iltizam dzeninin finansman iin sarraflar
dan yararlanmaktayd . Ksa vadeli iltizam kontratlarndan uzun vadeli ma
likane dzenine geilince, devlete yaplan pein demelerin uzun vadeli
finansman da byk nem kazanmt .
Mzayedelere ilikin ariv belgeleri, ilk bakta, malikanelerin Osmarl
askeri ya da devlet snfinn denetiminde olduu izlenimini vermektedir.
Dier toplumsal kesimlerin mzayedelere katlmalanna genellikle izin ve
rilmiyordu. Ancak, mzayedelerin tesine geildiinde, mzayedeyi kaza
nan pek ok malikanecinin vergi toplama srecine katlmadklar grl
yor. Malikanecilerin ardnda, onlara pein demeyi yapmalan iin bor
veren, malikineyi daha kk alt birimlere ayrarak vergi toplama srecini
rgtleyen sarraflar bulunmaktayd . Bylece, vergi toplama srecinden
salanan net gelirler devletin yansra, malikaneci, sarraf ve vergiyi kayna
nda toplayan yerel gler arasnda paylalmaktayd . Murat izaka'nn
yapt hesaplamalara gre, brt vergi gelirlerinin yalnzca drtte biri ,
33 Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm, s. 244-30 1 .
34 Kazgan, "Ikinci Sultan Mahmut Devri nde Enflasyon, s. 1 22.

masraflar ktktan sonraki net vergi gelirlerinin ise yalnzca te biri mer
kezi devletin hazinesine girmekteydi .35
1 8 . yzyldaki mzayedelere katlan brokratlarn davranlar ilgin
zellikler gstermektedir. Bu giriimciler yatrmlarn bir malikane zeri
ne younlatrmak yerine, birden fazla malikanenin hisselerinden oluan
portfyler oluturmaya baladlar. Bylece, sermayesi bir ya da birka na
likineye yetebilecek yatrmclarn ya da yatrm ortaklklarnn, yatinmla
rn 20 hatta 30 malikane arasnda dattklan grlmekteydi . Bu davran
n ardnda, yatrm alanlarnn eitlendiriterek riskin azaltlmas amac
yatyordu .36
stanbul'daki sarraflar, ticaret ve lancalann kredi gereksinimlerini de
karlyorlard . Sarraflar 1 7 . yzyln sonlarnda bir lo nca evresinde r
gtlenerek, iyerierini Hali'in dier yakasna, Galata'ya tadlar.37 1 6 .
yzyldan sonra Yahudilerin kredi, finans ve ticaretteki etkinlikleri azalr
ken, Rumiann ve daha ok iki kiilik ortaklklar halinde alan Ermenite
rin gc artmaktayd . Rum sarraflar, Rum tccarlarn Karadeniz ve Bal
kanlar'daki deniz ticaretindeki gcnden yararlanarak, lkeler aras tica
retin finansmannda uzmanlayorlard .38 Ayn biimde, Ermeni sarrafla
rn ykseliinde de Ermeni cemaati araclyla Avrupa'nn ticaret ve fi
nans alanyla kurduklar balar nemli rol oynuyordu . Ermeni sarraflar
Osmanl brokrasisiyle de iyi ilikiler iindeydiler. Ermeni sarraflar iinde
nde gelenleri, brokrasi ile Ermeni milleti arasnda araclk yapmaya
baladlar. 1 9 . yzyln balarnda Yunanistan'n bamszln kazanma
sndan sonra, Ermeniler daha da hzl ykseldiler.39 te yandan, tarada
35 izoko, A Comparative Evalutian of Business Partnerships, s. 65- 66; ayrca A.
Solzmonn, An Ancien Regime Revisited: Privotizotion a nd Pol iticol Economy i n the
Eighteenth-Century Ottomon Empire", Politics and Society 2 ( 993), s. 393-423.
36 izoko, A Comparative Evolution, s. 72- 76
37 Sorraf loncos n n 750'de 72 yesi , 835'te ise 89 yesi vard; A. ah i ner, The Sor

rofs of Istanbu l : F i nanciers of the Empire", Yksek Lisans Tezi, Bo)ozii niversite
si Tari h Blm ( 995), s. 78 ve 83.
38 T. Stoionovich, "The Conqueri ng Bolkon Orthodox Merchont", The Journal of Eco
nomic History 20 ( 960), s. 234-3 3.
39 ohi ner, "The Sorrofs of Istanbu l", s. 87-99; O. Jomgocyon, "Les F i nonces de I'Empi
re Ottomon et les F i nanciers de Constonti nople, 732- 853", yoym lonmom dokto
ra tezi, Nouveou Regime, Universite de Paris 1, Pontheon-Sorbonne ( 988) ise Avru
pa orivleri nden, nde gelen sorraflarn yaam larn ve fi nans faaliyetleri ni , Avru
pa'daki i ortaklaryla yazmalar oroc l jylo izlemektedir. Ayrca bkz. O. Jamgoc
yon, " U ne Fomi l le de fi nanciers Armeniens au XVI l le siecle: Les Serpos", D. Panzoc
(ed.), Les Vii/es Dans L 'Empire Ottoman: Activites et Societes ii nde, Editions du
CNRS, Morsi lyo, 99 , s. 365-389.

da pek ok sarraf, ticaretin ve vergi toplama srecinin finansmannda uz

manlamt . 40
Sarraftara gereksinimi olan devlet, onlarn faaliyetini zendirmekteydi .
l 760'lardan itibaren devletin mali durumu bozulurken, devlete dorudan
bor veren sarraflarn nemi artmaya balad. Avrupa fnans evreleriyle
olan ilikileri sayesinde sarraflar, Osmanl devleti iin Avrupa piyasalarndan
ksa vadeli borlar bulmaya baladlar. Ayrca pek ok sarraf, padiahn ve
nde gelen Osmanl brokratlarnn kiisel servetlerini ve fnans ilerini y
netmeye baladlar. Ayn sarraflar, Fransz Devrimi'nden sonra stanbul'da
ki Fransz tccarlarn yerlerini alarak, polie ticaretinin nemli bir blm
n de ellerine geirdiler.4l Bylece geleneksel para ve kredi ilerinde uz
manlaan sarraflardan, lkeler aras balantlarn kurmu, stanbul'da bir
fnans burjuvazisinin ekirdeini oluturacak, byk lekli mali sermaye
dariara dntler. Bu kesim ilk bankalarn ancak l 840 'larda kurabildi,
ancak bu tarihten nce de Galata bankerieri olarak anlmaya baladlar.42
Yine bu dnemde, sarraf loncasnn nde gelen Ermeni yeleri Darp
hane-i Amirenin yneticilii gibi Osmanl devleti iinde en nde gelen
grevlere atanmaya baladlar. Darphane-i Amire 1 8 . yzylda para ileri
nin yansra maliye alannda da nemli faaliyetlerde bulunmaktayd. Ancak Darphane-i Amire'nin yneticilii hem nemli, hem de tehlikeli bir
grevdi . Bu grevi stlenen sarraflar, servetlerini ve siyasal glerini artrmakla birlikte, mali ve zellikle de parasal bunalmlardan sorumlu turulduklar iin, sk sk servetlerini kaybedebiliyor, aileleri srgne yollanyor,
bazen yaamlarn bile yitirebiliyorlard .
Ermeni Dzolu ailesi de nceleri d ticaret ve imalada ilgili kimi
mukataalardan vergi topluyordu . I I I . Mustafa'nn saltanat srasnda
Darphane-i Amire'nin ynetimi bu ailenin bir yesine verildi . Darphane-i
Am ire'nin ynetimi l 820'lere kadar ayn ailede kald . Bunun en nemli
nedeni, ailenin hem i hem de d piyasalarda devlet iin bor bulabii
rnekteki baarsyd . Ermeni sarraflarn becerileri ve balantlar sayesinde,
40 Gen, osmanl Maliyesi nde Malikane Sistemi; ve izaka, A Comparative Evolution,
s. 1 69- 1 78.
41 E. E ldem, La Circulation de la Lettre de Change entre la France et Constanti nople
au XVI l le Siecle, H. Batu ve J. L. BacqueGrammont (ed.), L 'Empire Ottoman, la
Republique de Turquie et la France ii nde, ISIS Press, Istanbul , 1 986, s. 87-97.
42 A. Udovitch ortaa Islam toplumlarndaki sarraflar "bankasz bankerler olarak ni
telendi rmektedir. Bu uygun deyimi, 1 840'1ar ncesi nde Galata bankerieri iin de ko
layl kla kul lanabi l i riz. A. Udovitch, Bankers without Banks: Commerce, Banki ng
and Society in the lslamic World of the Middle Ages, Princeton Near East Papers,
No. 30, 1 98 1 , Pri nceton University.

219

Darphane-i Amire'nin grevi sikke arzn denetlemenin ok tesine taa

rak, maliyenin en nemli alanlarna girmi oldu .
Dou Anadolu'da mtevaz bir Ermeni ailesinden gelmekte olan Ar
tin Kazaz, 1 820'lerde Dzolu ailesinin en son bireyinin grevden azie
dilmesinden sonra, Darphane-i Amire'nin yneticiliine getirildi . Kazaz
ksa sre iinde iktisadi konularda padiahn en yakn danmanlanndan
biri oldu . 1 828 -29 Rus sava srasnda ve sonrasnda padiaha narh 'uygu
lamalarndan vazgemesini tavsiye ederek bakentteki gda mal darlklan
nn ortadan kalkmasnda nemli rol oynad . Kazaz ayrca kendisinden n
ceki Ermeni sarraflarn yapt gibi, d balantlarn kullanarak Osmanl
devletinin Avrupa'daki zel bankerlerden bor bulmasn salad .43 1 82829 savann sonunda, Osmanl devleti 400 milyon kuru gibi byk bir
miktan sava tazminat olarak demeyi kabul etmiti .44 Bu miktar daha
sonra Osmanllarn dier konularda verdikleri dnler sayesinde biraz
azaltldysa da, devlet tazminatn ikinci taksidini demekte glk eki
yordu. Bu noktada Kazaz ve dier sarraflar devreye girerek Avrupa'dan
ksa vadeli bor almay baardlar. 1 8 34 ylnda ldnde, padiah ok
zor bir dnemde devlet iin ok yararl iler yapm olan bu hizmetkanna
zel bir cenaze treni dzenletti.45
Sarraflarn ticaret ve para ilerindeki artan nfuzunun memnuniyetsiz
lik yaratmad sylenemez. 1 9 . yzyln balanndan itibaren ithalat hzla
byrken, bakentteki loncalar ithal mallannn rekabeti karsnda zorlan
maya baladlar. Ayrca Ermeni darphane yneticileriyle ilikilendirilen
tailer de esnafi ve yenierileri olumsuz etkilemekteydi . Yenierilerin es
nafa karmas nedeniyle iie geen bu iki kesim ile sarraflar arasndaki
gerginlikler ve ara sra parlayan atmalar, Yenieri Oca 'nn kapatlma
sna kadar srd .46
1 840'lara gelindiinde, Galata bankerieri olarak adlandrlan mali ser
mayedarlar artk Rum ve Ermeniterin yan sra Yahudileri, Avrupa'dan ge
lerek Dou Akdeniz blgesinde yerlemi olan Levantenleri de kapsaya
cak biimde genilemiti . Baltazzi, Kamondo, Koronio, Eugenides, Mav
rokordato, Msrlolu, Ralli, Zarifi ve pek ok dier ailenin, Osmanl
devleti iin Avrupa'da ksa vadeli bor bulma becerileri ve kapasiteleri bir
43 Show ve Show, History of the Ottoman Empire, c. ll, s. 32. Bu dnemde merkezi devletin y l l k gel i rleri 200 mi lyon kuru doloy ndoyd .
44 Kozgon, Ikinc i Sulton Mahmut Devri nde Enflasyon, s. 1 22- 1 25.
45 Age., s. 1 1 9.
-46 H. Kozgon , Osmanlda A vrupa Finans Kapitali, Yap Kredi Yay n lar, I stanbu l ,
1 995, s . 1 7- 1 9.

hayli genilemiti . 1 847 ylnda, Th . Baltazzi ile Fransz Devrimi'nden

sonra Osmanl mparatorluu'nda yerleen bir Fransz banker ailesinden
gelen J. Alleon, Osmanl devletinin desteiyle imparatorlukta kurulan ilk
banka olan Dersaadet Bankas 'n ( Banque de Constantinople ) faaliyete
geirdiler. 4 7
Galata bankerlerinin mali gc, 1 9 . yzyln ortalarnda doruuna
ulat . Ancak bu arada devletin bte aklar ve bor alma gereksinimleri
daha da hzl bymt . Bu nedenle devlet, uzun vadeli gereksinimlerini
karlamak zere dorudan Avrupa mali piyasalarnda bor aramaya karar
verince, Galata bankerieri bakentte ve tarada ubeler aan , hatta yeni
bankalar kuran Avrupa bankalarnn ve bankerlerinin rekabetiyle kar kar
ya kaldlar. 1 863 ylnda Fransz ve ngiliz sermayesi tarafindan Bank-
Osmani-i ahane'nin kurulmasyla birlikte, Avrupa mali sermayesi impa
ratorluk iinde bir hayli glenmi oldu .
Rakipsiz konumlarn kaybetmekle birlikte, Galata bankerieri kamu ve
zel finans alanndan kolay kolay vazgemediler. Avrupal mali sermaye
gruplaryla ortaklklara girerek ve yeni bankalar aarak faaliyet gstermeye
devam ettiler. Osmanl devleti de Avrupa mali piyasalarnda satt uzun
vadeli tahvillerin arasnda, ksa vadeli gereksinimleri iin Galata bankerie
rinden yararlanmaya devam ctti .48 1 875- 1 8 8 1 bunalm srasnda devlet
nce d bor demelerini srdremez duruma dp daha sonra da Rus
ya ile etin bir savaa tutuunca, Osmanl Bankas ve Avrupa piyasalar
bor vermeyi reddettiler. Bunun zerine tekrar Galata bankerlerine d
nld . Bu g dnemde, ounluu zaten Osmanl vatanda olan Galata
bankerleri, Osmanl vatanserverlii zerine bir dizi slogan da benimseye
rek veya kullanarak, kendi gelimelerinde en nemli rol oynam olan bu
kadim ve en byk mterilerine bor vermeyi srdrdler.49

47 Hasan Ferid, Nakid ve Itibar-I Mali, 3. Kitap: Bankactl1k, Matbaa-i Amire, Istanbu l ,
1 334/ 1 9 1 8, s. 26-66; Kazgan, Osmanltda A vrupa Finans Kapitali, s. 20; Kazgan,
Osmanltdan Cumhuriyete Trk Bankactl1k Tarihi, Trkiye Bankalar Birli;i, Istanbu l ,
1 997, s. 25-32; 1 . Teke l i v e S. I lkin, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas1, Trkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankas , Ankara, 1 997, s. 53-54.
48 Bkz. Blm 1 3, s. 229-234.
49 Kazgan, Osmanltda A vrupa Finans Kapitali, s. 1 20- 1 22; Tekel i ve I lki n, Merkez
Bankas1, s. 62-69.

ON NC BLM

iFT METAL Li DZE N DEN

"TOPAL" ALTl N STAN DARDI NA
u

ki dirhem bir ekirdek"

Deyim

smanl iktisat ve para tarihi asndan,

19.

yzyl ncekilerden ok

farkl bir dnemdir. Dnemin bir nemli zellii ynetim, eitim, adalet,
hukukun yansra ekonomi, maliye ve para alanlarnda merkezi devleti
glendirmek iin giriilen, B at'dan esinlenmi reformlardr. Dnemin
ikinci nemli zellii ise, Avrupa ticaretindeki hzl genileme araclyla
ekonominin dnya piyasalarna almasdr. Bylece Osmanl ekonomisi
giderek tarmsal mallar ihracatnda u zmanlaan ve mamul mallar ithal
eden bir kimlik kazanmtr. mparatorluun 1 9 1 1 snrlan iinde kalan
alanlarn, Makedonya, Anadolu, Suriye ve Irak'n d ticareti,
rinci Dnya Sava arasnda yaklak

15

1 820

ile Bi

kat artt . l Bu sre limanlann,

zellikle de demiryollarnn yapmyla ve Avrupa sermayesi tarafindan ku

rulan bankalar araclyla desteklendi . Makedonya, Bat, Kuzeydou ve
Orta Anadolu'da, Suriye 'nin ky blgelerinde tarm giderek ticarilemeye
balad . Krsal nfus sadece retici olarak deil , ayn zamanda ithal edilen
mamul mallarn, zellikle de pamuklu tekstil rnlerinin tketicisi olarak
pazarlara yneldi . Bu gelimeler paraya olan talebi ve para kullanmn
hzla artrd .
Bir yandan da imparatorluk giderek klmekteydi . B alkanlar'da Sr
bistan , Yunanistan , Romanya ve Bulgaristan bamszlklarn kazandklan

C. lssawi, The Economic History of Turkey, 1800- 1 9 1 4, University of Chicago Press,

1 980, Blm 3; . Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Baf)mllk ve Byme (1820- 1 9 13),
gzden gei rilmi 2. bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, I stanbu l, 1 994, Blm 1 .

gibi, Birinci Dnya Sava'na kadar snrlarn Osmanl devleti aleyhine

genilettiler. Kuzey Mrika'da ise imparatorluun eitli llerde zerk
vilayetleri Avrupal devletler tarafindan igal edildi . 1 8 30'da Cezayir ve
1 8 8 1 'de Tunus, Fransz smrge imparatorluuna katld. Msr'da ise
yzyln balarnda Mehmed Ali Paa stanbul'dan byk lde bam
sz yeni bir hanedan kurdu. Msr'n 1 882 'de ngiltere tarafindan igalin
den sonra, stanbul ile yasal ve simgesel balar devam ettiyse de, lke fiili
olarak bir ngiliz smrgesine dnt .
1 9 . yzylda Rusya'nn gneye doru yaylmasndan kayg duyan Av
rupa devletleri ve zellikle de ngiltere iin, giriilen reformlar Osmanl
mparatorluu 'nun kalan topraklarn koroyabilmesi asndan byk
nem tayordu . Avrupal devletler Osmanl ekonomisinin gelimesi iin,
karlatrmal stnlkler ilkesi erevesinde Avrupa ile ticaretin luzla ge
litirilmesinin ve Avrupallarn yatrmlarnn byk nem tadna inan
yorlard . Ticaret ve yabanc yatrmlar iin gerekli altyapnn oluturulma
sn da isteyen Avrupallar, tailerden vazgeilmesi ve istikrarl bir para
dzeni kurulmas iin Osmanl devletine bask yapmaya baladlar. Bir
yandan da, Avrupa mali piyasalarnda bor bulabilmek iin, maliye ve para
reformlarnn gerekli olduunun altn iziyorlard . ift metaili para dze
ni de bu erevede Osmanl yneticilerine nerilmeye baland . Avrupal
devletler bu para dzeninin kurulmas iin gerekli teknik yardm ve da
nmanlar da salayacaklarn taahht ediyorlard .2
Ancak, tailerden vazgeilmesi ve ift metaili para dzeninin be
nimsenmesi, Osmanllarn parasal sorunlarnn sona ermesi anlamna gel
medi . Osmanl devleti 19. yzyl boyunca bte aklarn denetim altna
almakta zorluk ekti. Mali sorunlar karsnda, devlet bir dizi ksa ve uzun
vadeli yntem gelitirdi . Ek gelir salamay ya da bor bulmay hedefle
yen bu araylann, para dzeni zerinde nemli sonular olmutur. Bu
nedenle, 1 9 . yzyl para tarihinin nemli bir blmn devlet maliyesi
nin tarihiyle birlikte ele almak kanlmaz olmaktadr.
IFT METALLILI K, YEN I SIKKELER VE KAGIT PARA

1 9 . yzylda 1 8 70'lere kadar uygulanan ift metaili para dzeninde

bir lke dier mallarn deerlerini lmek amacyla bir deil iki metali,
genellikle de altn ve gm, kendisine standart olarak seiyordu. Daha
sonra da lke parasnn bir biriminin ka gram altna veya ka gram g
me eit olduuna karar veriliyordu . Bylece hem altn hem de gm
sikkelerin piyasa deerleri devlet tarafindan sabitleniyor ve altnla gm
2

C. ler, Sultan ll. Mahmud Zamanmda Darp Edilen Osmanl Madeni Paralar,

s.

1 7.

224

arasndaki darphane oran ya da yasal oran denilen oran da belirlenmi

oluyordu . ift metaili dzende devletin yetki verdii darphaneler, altn ve
gm getiren herkes iin kk bir cret karlnda, deerleri ve stan
dartlar devlet tarafindan belirlenen sikkeleri basmaya hazrd . Yasal olarak
belirlenen altn/gm oran ile piyasada oluan ve koullara gre srekli
deien altn/gm oran arasnda nemli bir fark olutuunda, ya altn
ya da gm sikkelerin resmi deeri piyasa deerlerinin altna debilecek
ve bunlar piyasalardan kaybolacakt . Bu durumda, uluslararas piyasalarda
deeri daha yksek olan bu metal lke dna karken, deeri i piyasalar
da daha yksek olan dier metal lkeye aknaya balayacakt . Bu nedenle,
1 9 . yzylda uygulanan biimiyle ift metalli dzen, i veya d piyasalar
da altn/gm oranlan ne olursa olsun, i piyasalarda herhangi bir anda
en az bir metalin tedavl edeceini garanti etmekteydi . Dzenin bir dier
avantaj da, hem altn hem de gm sikkeler iin sabit deerler kullanl
masyd . Bu zellik, dzene belirli bir istikrar salamaktayd .3
iktisatlar uzun bir sre ift metaili para dzeninin istikrarsz oldu
unu, uygulamada kimi zaman altn kimi zamanda gm sikkelerin lke
standartn oluturmas nedeniyle, tek metaili dzenin ift metailiden da
ha arzu edilir bir dzen olduunu dndler. Ancak son yllarda ift
metaili dzen hakkndaki deerlendirmeler zenginlemektc ve dzenin
gl yanlan daha iyi anlalmaktadr. rnein, son yllardaki aratrmalar
metallerden birinin piyasalardan kaybolmas iin, piyasa orannn yasal
orandan farkl olmasnn yeterli olmadn, ulatrma masraflan ve dier
nedenlerle yasal orann iki yannda oluan genie bandn iinde kalmabil
dii srece, iki metalin de birlikte tedavl edebileceini gsteriyor. Bu
sonular, ift metaili dzenin altn ve gm fiyatlarn istikrara kavutur
makta eskiden dnldnden ok daha etkili olduuna iaret ediyor.4
Bir nceki blmde deindiimiz gibi, l 8 30'lann sonlarna gelindi
inde, Osmanl mparatorluu'nda parasal koullar bunalm boyutlarna
ulamt . Devlet sk sk taie bavurarak kendisine ek gelir salayabil
mi, ancak ortaya kan byk enflasyon dalgas, hem iktisadi hem de si
yasi sorunlar yaratmt . Yzyln bandan itibaren birbirinden farkl pek
3
4

H . Reed, "Bi meta l l ism and Monometa l l ism, Encyclopedia of Social Sciences, 1 . ba
sm, 930; C. S. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, s. 57-63.
M. Friedman, "Bimeta l l ism Revisited", Journal of Economic Perspedives 4 c 990), s.
85- 04; S. E . Oppers, "Recent Developments i n Bi meta l l i c Theory, Jaime Rei s (ed.),
International Monetary Systems in Histarical Perspective, Macm i l lan, Londra, 995
ii nde, s. 47-70; M. F landreau, An Essay on the Emergence of the International
Gold Standard, 870-80", Centre for Economic Policy Research Discussion Paper,
No. 2 0, Londra, 995, s. -44.

ok sikkenin piyasaya srlm olmas ve devletin bunlarn tedavlden

kaldracak mali gcnn olmamas, sorunlan arlatrmaktayd .5 Bu ko
ullar sadece gnlk ilemleri deil, lkeler aras ticareti de aksatyordu.
te yandan, i piyasalarda istikrarl Avrupa sikkelerine olan talep srekli
artmaktayd . 6
Bir sikke reformunun srasnn gelip de getiine hi phe yoktu .
Dier reformlarda olduu gibi bu alanda da, Mehmed Ali Paa'nn M
sr'da 1 8 34'te ift metaili dzeni benimsemesi, yeni standartlarda altn ve
gm sikkeler bastrmas Osmanllar iin nemli bir rnek oluturdu.
Sultan II. Mahmud'un 1 8 39 ylnda lmnden sonra, yeni hkmet
benzeri bir giriimde bulunmak niyetinde olduunu ifade etti. Bu amala
ngiltere'den gerekli makine ve tehizat ithal edildi . Bu makineleri kur
mak zere ve Osmanl hkmetine baslacak olan yeni sikkelerin stan
dartlar hakknda tavsiyelerde bulunmak zere, ngiltere ve Fransa'dan
teknisyenler ve uzmanlar davet edildi . Darphane-i Amire'nin bana da yi
ne Dzolu ailesinin bir baka yesi atand .7
Kimi gecikmelerden sonra, nihayet altn lira ile gm kurutan olu
an ift metaili dzene geilmesine karar verildi . Yeni altn ve gm sik
keler bir lira eittir 1 00 kuru sabit deerleri zerinden piyasaya srlecek
ti . Yeni altn sikkeler 1 843 'te, gm sikkeler ise ertesi yl, Darphane-i
Am ire tarafindan yaplan ve reformun gerekelerini anlatan bir aklamayla
birlikte retilmeye baland . Yeni sikkelerin standartlar altn/gm ora
nnn 1 5 ,09 da sabitlendiini gsteriyordu . Darphane altn ve gm geti
ren herkes iin sikke retmeye devam edecek, ancak altn getirenlerden
yzde 1 , gm getirenlerden de yzde 2,7 orannda retim ve darphane
creti alacakt . Reformun ilk ylnda bakent darphanesi 1 2 milyon Os
manl liras deerinde altn ve 4 milyon lira deerinde gm sikke rettiB
( bkz . Resim 41 ve 42 ) .
1 844'ten itibaren e k mali gelir salamak iin yaplan tailere de son
5
6

7
8

Bkz. Blm 2, s. 2 0-2 7

Balkanlar'da tedavl eden Osmanl ve yabanc sikkelerinin ayrnt l bir l i stesi iin,
bkz. D. Cahen, "La circulatian monetaire entre les Princi pautes Roumai nes et les
terres B u lgares ( 840- 878)" , Bulgarian Histarical Review 4/2 ( 976), s. SS-7 ;
830'1arda Badat'ta dolaan sikke eitleri ve bunlarn kur deerleri iin, bkz. H . H .
278 5/D v e 52490.
ler, Sultan ll. Mahmud, s. 7.
Bir kuru ,2027 gram arlnda ve yzde 83 ayar ndayd , bylece ,O gram saf
gm iermekteydi . Altn l i ra ise 7,2 6 gram arlndayd ve 22/24 ya da yzde
9 ,67 ayarndayd . Bylece yeni altn l i ralar, 6,6 gram ya da "iki di rhem bir ekir
dek" saf altn iermekteydi (bi r dirhem 3,207 gram, bir eki rdek ise, onun onaltda
biri, ya da 0,2 gram arl ndayd). Ayrca S, o ve 20 kuruluk gm si kkeler de

TABLO 1 3. 1 : DIGER PARA BIRIMLERININ OSMAN U AL TlN LIRASI

CINsiNDEN KURLARI, 1 851 91 4

ngiltere : Sterlin
Fransa: Frank
Avusturya: Florin/Kroner
Almanya: Mark
Rusya: Ruble
Msr: Lira
ABD: Dollar

1850

1914

1,10
0,0433

1 ,10
0,044
0,046
0,0542
0,1 16
1 , 1 46
0,229

O,l l

0,1 75
1 ,0
0,229

Not:
1 844 - 1 88 1 arasnda bir altn liralk sikke 7,2 1 6 gram arlnda ve 22/24 ya da yzde
9 1 ,67 ayanndayd . Bir baka deyile 6,6 gram saf gm ieren altn lira, 1 00 gm kurua
eit kabul edilmiti . Bir gm kuruta ise 1 ,O gram saf gm bulunuyordu. Bylece al
tn/gm oran 1 5 ,09 olarak sabitlenmiti .

226

Kaynaklar: Tate's Modern Cambisit, A Manual ofForeign Exehanger and Bullion, 9. b . ,

Londra, 1 8 5 8 ; "The Statistical Abstract for t h e Principal and Foreign Countries," British
Parliamentary Papers, Accounts and Papers iinde, 1 9 1 4; V. Eldem, Osmanl mparatorlu u 'nun ktisadi artlar, s. 225-26.

verildi . 1 922 ylna kadar, Osmanl devletinin piyasaya srd tm g

m ve altn sikkeler l 844'te belirlenen standartiara sadk kald . Aynca,
gnlk ilemler iin 5, l O ve 20 paralk bakr sikkeler retildi . 1 9 1 0 yln
dan itibaren de ayn amala nikel sikkeler piyasaya srld .9

bas l m t. Bunlar ii nde en popler olan, 7. yzy l n Avrupa groschenleri ve 8.

yzy l n ba ndaki Osmanl kurularyle yaklak ayn byklkteki , :20 kuruluk me
cidiyelerd i . Yeni parasal standartlar duyuran resmi metin iin, bkz. H. A. Kuyucak,
Para ve Banka, Ci lt 1 , Yksek Ekonomi ve Ticaret Okul u Yaynlar, Istanbu l, 947, s.
208-2 2; ayrca Hasan Ferid, Nakid ve Itibar- Mali, /. Kitap: Meskukat, H ukuk
Motboos , Istanbu l , 330/ 1 9 4, s. 2 -239; V. Eldem, Osmanl lmparatorluf}u'nun
Iktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, I Bankas Yaynlar, Istanbu l , 970, s. 225229; ler, Son Alt Osmanl Padiah Zamannda Istanbul'da Baslan Gm Para
lar, Yen i l i k Bosmevi, lstanbul , 966, s. -20.
Yeni sikke standortlar 922'ye kadar defjimeden kald;) i i n , satn o l m a gleri
hakk nda biraz bi lgi vermek yararl olur. 840' 1orda Istanbul 'da bir i naat i i s i n i n
gnlk creti yaklak 6 kurutu. 9 4'e gel indi;)inde, ayn cret O- 2 kuruo k
mt . Bokentte okkalk ( ,280 gram) ekmek 840' 1arda kuruo, B i r i nc i Dnya
Sava ncesi nde i se 2 kuruo satlmoktayd . 9. yzy l cret veri leri iin, b k z . K . Bo
rotov, G. A. kn ve . Pamuk, "Ottomon Wages and the World Economy, 839 9 3, Review, Fernand Braudel Center 9 ( 985), s. 379-406; ve lssowi, The Econo
mic History of Turkey, s. 3 -33. Temel gda mal lar n n fiyatlar iin, bkz. lssow i ,

Ancak uygulamaya gelince, devlet eski sikkeleri tedavlden kaldracak

mali kayna bulamad . Bu nedenle de ksa bir sre sonra eski sikkeleri de
yasal deme arac olarak kabul etmek zorunda kald, hatta her biri iin
resmi kur deerleri ilan etti . Eski sikkelerin piyasadan kaldnlamamas, ye
ni para dzenini en batan yaralam oldu . 1 828- 1 832 taileri srasnda
ve sonrasnda 1 844'e kadar baslan 5 ve 6 kuruluklar, tarada Birinci
Dnya Sava'na kadar tedavlde kalmtr. l O
Yeni sikkelerin istikrara kavumas, ne mali glklerin ne de ek gelir
bulma araylannn sona ermesi anlamna geliyordu. Yzyl boyunca Os
manl ynetimleri bteyi denetim altna almakta zorlandlar ve mali so
runlarla mcadele ederken, eitli yntemlere bavurmak zorunda kald
lar. Ek mali gelir salamak amacyla kullanlan bir yntem, stanbul yre
sinde kaime-i muteber-i nakdiyye ya da ksaca kaime olarak adlandnlan
ve nceleri faiz geliri de salayan kat para basmak oldu . 1 8 30'lann ikin
ci yarsnda, artan askeri harcamalar ve reform giriimleri arasnda, pek
ok devlet birimi bte kaynaklan tkenince harcamalarn srdrebilmek
iin, sergi adl bor senetleri kullanmaya balamt . Bylece Galata ban
kerlerinin elinde byk miktarlarda ksa vadeli devlet borcu birikmiti .
Devletin Londra'daki bankerlerden bor bulmak iin yapt giriimler
sonusuz kalnca, faiz geliri de salayan katlarn basmna giriildi . 1 1
1 840 ylnda piyasaya srlen ilk kaimeler SOO kuru deerindeydi .
Sekiz yl vadeli bu katlar, ylda sekizde bir ya da yzde 1 2 ,5 faiz geliri
salyordu. Devlet srarla bu katlarn piyasalarda ek bir mbadele arac
oluturmak iin basldklarn ve bunlann vergi demeleri dahil her ama
la kullanlabileceklerini vurgulamaktayd . Sonralar, daha kk deerli
kaimeler de piyasaya srlmtr. 1 840 ylnda iki aamada piyasaya sr
len kaimelerin toplam deeri 40 milyon kurua ulamtr.
Zaman iinde devlet bu katlan sehim kaimesi olarak annaya balad .
Bylece , devletin borcunu belirli mukataalann vergi gelirleriyle ilikilen
diren ve piyasalarda bir miktar gven kazanm olan esham dzeniyle ili
ki kuruluyordu. 2 1 840- 1 844 arasnda, stanbul piyasas kaimelere yava
The Economic History of Turkey, s. 332-337; Irak ve Suriye iin, lssawi, The Fertile
Crescent, 1800- 1 9 14, A Documentary Economic History, Oxford University Press,
988, s. 89-9 1 .
o Daha sonraki dnemlerde bel i k ve alt l klar iin bkz. aa!)da s. 237 ve 24 .
1 A. Aky ldz, Osmanlt Finans Sisteminde Dnm Noktas: Kas]lt Para ve Sosyo-Eko
namik Etkileri, Eren Yay nc l k, I stanbul , 1 996, s. 25-49; R. Davisan, "The F i rst Otto
man Experiment with Paper Maney, O. Okyar ve H. lnalck (ed.), Birinci Uluslarara
s Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi ( 1 071 - 1 920) Kongresi Teblifjleri ii nde,
Ankara, 1 980, s. 243-244.
12 Esham iin, bkz. Blm 1 2, s. 207-2 1 0.

228

yava alt ve bu katlar sikkelerle ayn deer zerinden ilem grd . I 3

Belirli bir gven ortamnn yerlemesinden sonra, 1 844 'te tadklan faiz
yzde 6'ya indirilmi yeni kaimeler piyasaya srld. 1 840'lann ikinci ya
rsnda deerleri 50 kurutan 1 0 .000 kurua kadar uzanan kaimeler bast
maya devam edildi . Byk kuprler ounlukla tccarlar tarafndan kulla
nlmaktayd. Bu dnemdeki kaimelerin hacmi hakknda kesin bilgiler yok
tur, ancak piyasa fyatlannn istikrar nedeniyle, henz ok byk miktar
da baslmadklann syleyebiliriz ( bkz . Resim 4 3 ) .
Ancak ilk aamalardan itibaren, kaimelerin tedavlnde kalpazanlk
sorunlaryla da karlald . lk kaimelerin zerindeki yazlar elle yazlmt .
kinci aamadaki kaimeler iin silinmez mrekkep kullanldysa da, kalpa
zanlar bu engeli de amay baardlar. 1 842 ylndan itibaren, kaimeler pa
diahn kabartmal turas ve kalpazanla kar dier nlemlerle birlikte
bastmaya baland . Eski kaimeler de yenileriyle deitirildi . Ancak, bun
dan nce sadece kalpazanlk nedeniyle deil , kabul grmesinde ortaya
kan glkler nedeniyle de kaimenin taradaki tedavl durduruldu .
eitli olumsuzluklara karn, miktarlan snrl kald iin, kaimelerin
1 8 52'ye kadar baarl olduklan sylenebilir. Ancak 1 8 52 ylnda, faiz ge
liri salamayan kaimelerin tedavle karlmasyla birlikte, kaimelerin tarihinde yeni bir dnem balam oldu . Yeni kaimelerin itibari deerleri ol
duka kk, I O ve 20 kuru olarak belirlenmiti . Resmi aklamalarda
kk kuprlerin gnlk al verilerde kolaylk salad belirtitmekle
birlikte, yeni kaimelerin devlete nemli bir gelir salad akt . Tedavl
deki kaimelerin miktar 1 8 5 3 ylnda 1 75 milyon kurua ya da 1 ,6 milyon
sterline ulat . Bu miktarn ok byk olduu sylenemez. Ancak Krm
Sava srasnda, ok fazla miktarda kaime bastmaya balannca, altn lira
cinsinden piyasa deerleri de itibari deerlerinin yarsna indi . 200-220
kuruluk kaime bir altn liraya eit kabul edilmeye balad . 1 86 1 ylnda
ise, 1 .250 milyon kuruluk rekor miktarda kaime piyasalar bast . 400 ku
ruluk kaimenin kuru bir altn liraya kadar geriledi . Bylece , Osmanl tari
hindeki ilk kat para deneyimi, balangcndan yirmi yl sonra ok hzl
bir enflasyonla sonulanm oluyordu. Yaygn protestolardan sonra 1 862
ylnda devlet, Osmanl Bankas'ndan salad ksa vadeli kredilerle ka
imeleri piyasadan kaldrd . I4
Birinci Dnya Sava'na kadar geen yetmi be yllk srede, devletin
13 Aky ldz, Ka!Jt Para, s. 4 1 -49.
14 Age. , s. 50-90; Davison, "The F i rst Ottoman Experi ment, s. 245; M. Erol, Osmanl
lmparatorlu!Ju'nda Ka!Jt Para (Kaime), Trk Tarih Kurumu Basmev i , Ankara, 1 970,
s. 57.

piyasaya altna evrilemeyen kat para srd bir baka deneyim daha
vardr. 876 ylnda Osmanl devleti d bor demelerini durdurduunu
ilan ettikten sonra, Avrupa mali piyasalarndan veya Osmanl Bankas'ndan
borlanma olana kalmamt . nce Srp ayaklanmas , daha sonra da Rus
sava patlak verince, ek kaynak salamak byk nem kazanmt . Bu ko
ullarda devlet, kuprleri kurutan 500 kurua kadar uzanan bykl
kkl kaimeleri, imparatorluun her kesinde ve her trl demede
kullanlmak zere piyasaya srd . Ksa srede kaimelerin hacmi 6 milyon
liraya ( 4,4 milyon sterlin ) ulat . Devlet m em urlara maalarn yeni ka
imelerle dyor, kyller rnlerini kaine zerinden satyor, vergilerini
kaime ile dyorlard . Ancak yksek hacimleri nedeniyle, kaimelerin piyasa
deeri iki yl iinde 450 kuru eittir bir altn lira dzeyine indi . yldan
fazla bir sre tedavlde kaldktan sonra, kaimeler piyasadan kaldrld . I S
DEVLETE BOR VEREN BANKALAR

Avrupa'yla iktisadi ve mali btnleme srecinin hzlanmasyla birlik

te, 840'larda Osmanl mparatorluu'nda ilk kez olarak bankalar kurul
maya baland . Bankalara olan talebin bir blm, ticaretin genilemesi
ve tccarlarn kredi ihtiyalarndan kaynaklanyordu. Osmanl mparatorluu'nda faaliyete geen ilk banka, 1 844 ylnda Londra'da bir grup ngi!iz tccar tarafindan kurulan zmir Ticaret Bankas 'yd ( Commercial Bank
of Smyrna) . 200 bin sterlinlik sermaye ile kurulan banka, zmir blgesindeki Avrupal ve dier tccarlarn artan ihtiyalarn karlamay amal yordu . Ancak 847 mali bunalm srasnda kapand . l6
88 0 'lere kadar kurulan dier bankalarn ounluu iin, en nemli
faaliyet alan devlete bor vermekti . Osmanl mparatorluu'nda kuru
lan i l k banka ise, 1 847 ylnda i ki Galata bankeri tarafindan 2 0 0 bin
sterlinlik bir sermayeyle ve devlet desteiyle kurulan Dersaadet Banka
s'yd ( Banque de Constantinople ) . Osmanl yneticileri bu bankann
devlete ksa vadeli bor salayabileceini, para ve dviz piyasalarna istik
rar getireceini umuyorlard . Ancak kaimelerin hzla artan hacmi nede
niyle, banka Osmanl parasn istikrara kavuturamad gibi, ksa zaman
da byk zarara urad . Devlet bu zararlar karlayamaynca da, 8 52 'de
kapanmak zorunda kald . J 7
Devletin mali ve parasal gereksinimlerini karlamak zere bir baka
15 Aky ldz, Kat Para, s. 9 1 - 1 74; Erol, Osmanl lmparatorluu'nda, s. 1 5-27.
16 R. Kasaba, )zmir Ticaret Bankas, Tarih ve Toplum 43 ( 1 987), s . 57-60.
17 A. du Velay, Essai sur I'Histoire Financiere de la Turquie, Arthur Rousseau, Paris,
1 903, s . 1 26- 1 29; Teke l i ve Ilkin, Merlcez Bankas, s. 53-54.

229

230

banka kurma abalan, 1 8 56 ylnda, Krm Sava srasnda, bir ngiliz ser
maye grubu tarafindan Osmanl B ankas'nn kurulmasna yol at. Banka
nce 500 bin sterlinlik bir sermaye ile Londra'da kuruldu, ancak faaliyet
merkezi olarak stanbul seildi . Ksa bir sre iinde Osmanl hkmeti
bankaya imparatorluun Msr dnda kalan kentlerinde de ube ama
imtiyazn verdi .
Devletin sregelen mali glkleri, ksa bir sre sonra daha gl bir
Avrupa kurumunun aranmasna yol at. 1 863 'te, Osmanl Bankas'nn n
giliz sahiplerine bir Fransz grubu yzde 50 payla katlnca, Bank- Osma
ni-i ahane kuruldu . Bankann nemli bir zellii, hem bir zel Fransz
ngiliz bankas hem de stanbul'da bir devlet bankas olarak iki kimlikli
oluuydu. Gnlk faaliyetleri Londra ve Paris'ten ynlendiren kurullar ta
rafindan ynetilmekteydi . Devlete ksa vadeli borlar salamas karln
da, hazinenin en nemli ilemleri bu bankaya verilmiti . Banka kaimelerin
ve 1 844 ncesinden kalan tai edilmi sikkelerin tedavlden kaldrlma
snda devlete yardm etmeyi kabul etmiti. Buna karlk, bankaya devletin
d borlarnn denmesinde de nemli bir ayrcalk verildi . Devletin bor
demelerinin byk bir blm banka zerinden yaplacak ve bu hizmet
karlnda bankaya yzde 1 komisyon denecekti . Ayrca Osmanl devleti
piyasaya yeni kat para karnamay taahht ediyor ve altn karl olan
banknotlarn tedavle srtmesinde bankaya tekel hakk tannyordu. By
lece esiz mali ve iktisadi imtiyazlarla donanan banka, bunlardan azami ka
n salamak iin de ok elverili bir konumdayd . l S
Osmanl devletinin sregelen mali glkleri v e yksek faiz oranlan
tayan Osmanl tahvillerinin Avrupa mali piyasalarnda tutulmas , Os
manl devletine bor vermeyi ok karl bir i haline getirmiti . Galata ban
kerieri de bu piyasadan pay kapmak amacyla ngiliz, Fransz ve Avustur
yal sermaye gruplanyla ortaklklar kurmaya ve bakentte yeni bankalar a
maya baladlar. Bu bankalarn en nde gelenleri 1 864 ylnda kurulan
irket-i Umumiyye-i Osmaniye (Societe General de l'Empire Ottoman ) ,
tibar- Umumi-i Osmani ( Le Credit General Ottoman, 1 869 ), stanbul
Bankas ( Banque de Constantinople, 1 872 ) ve Kambiyo ve Esham irketi
Osmaniyesi (Societe Ottomane de Change et de Valeurs, 1 872 ) idi . Bu
18 A. Autheman, La Banque lmperiale Ottomane, Ministere de I'Economie et des Fi
nances, Paris, 1 996, s. 1 -32; J _ Thobie, "European Banks i n the Middle East", Rondo
Cameron ve V. 1. Bovykin (ed.), International Banking 1870- 1 9 1 4 iinde, Oxford
University Press, 1 99 1 , s. 407; C. Clay, "The Banknotes of the lmperial Ottoman
Bank, 1 863- 1 867", New Perspectives on Turkey 9 (Fa ll 1 993), s. 1 O 1 - 1 1 8; ayrca A.
B i l l iott i , La Banque lmperiale Ottomane, Pari s, 1 909; ve A. du Velay, Essai sur
I'Histoire Financiere.

kurumlar devlete ksa vadeli bor vermeye ek olarak, devlet ile Osmanl
tahvillerini sann alan kesimler arasnda araclk rol oynayarak da komis
yon ve faiz geliri salamaktaydlar. Koullar olduka cazipti, elde edilen
komisyonlar bor olarak salanan miktarlann yzde 1 0, hatta 1 2 'sine ula
abiliyordu . l 9
Ayrca, 1 870'lerin balannda kimi kk ticari bankalar d a kuruldu,
fakat bunlar 1 870'lerin ikinci yansndaki mali bunalm srasnda kapand
lar. Bir ngiliz grubu tarafindan 1 866 ylnda bir milyon sterlin sermayey
le kurulan ve Amerikan Sava nedeniyle Ege blgesinde pamuk reti
mini desteklerneyi amalayan irket-i Maliye-i Osmaniye ( Ottoman Fi
nancial Association ) de savan bitiminden sonra dnya pamuk fiyatlan
nn hzla dmesi nedeniyle kapanmt .20
DI BORLANMA

1 8 54 ylnda, Krm Sava srasnda Osmanl devleti Avrupa mali piya

salarnda uzun vadeli tahviller satmaya balad . Ksa sre iinde de, d
borlanma bte aklarna kar mcadelede bavurulan en belirgin yn
tem oldu . Bu srecin erken aamalannda, Krm Sava srasnda, ngiliz
hkmeti de Osmanl devletini destekledi. Msr vergisinin yllk gelirinin
d bor demelerine ayrlmas karlnda, ngiltere piyasaya kanlan ilk
Osmanl tahvillerini garanti etti . Bundan sonraki yirmi ylda Osmanl dev
leti Londra, Paris, Viyana ve dier Avrupa borsalanndan giderek daha k
tleen koullarda byk miktarlarda bor ald . Ancak bu sre iinde net
olarak ele geen fonlarn hemen tm cari harcamalara ayrld . Sadece
ok kk bir blm, altyap yannmlannda veya bor deme kapasitesi
ni artracak dier alanlarda kullanld . 1 860'lann ikinci yansna gelindi
inde artk d bor demelerini srdrebilmek iin yeni d bor bulmak
gerekiyordu. Bor demelerinin durdurulmas kanlmaz gzkyordu,
ancak elde ettikleri yksek faizler ve komisyon gelirleri nedeniyle Avrupa
mali piyasalan bu sreten kolay kolay vazgemek niyetinde deillerdi .2 1
Nitekim, Avrupa v e Amerika mali piyasalarn sarsan 1 873 bunalmn
dan sonra, denizar lkelere sermaye ihrac durunca, yeni fonlar bula
mayan Osmanl devleti 1 875 - 1 8 76 yllannda kaderndi olarak d bor
demelerini durdurmak zorunda kald. Bu tarihte d borlar 200 milyon
19 Thobie."European Banks", 407-408; Tekel i ve I lkin, Merkez Bankas, s. 62-69.
20 Tekeli ve I lkin, Merkez Bankas, s. 62-69.
21 D. C. Blaisdel l , European Financial Control in the Ottoman Empire, Columbia Uni
versity Press, New York, 1 929 hl bu konudaki klasik i ncelemedir; ayrca, du Ve
lay, Essai sur I'Histoire Financiere. A l nan bor mi ktarlar ve y l l k demeler iin
bkz. Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bomllk ve Byme, Blm 4 ve Ek lll.

sterline ulamt . Uzun mzakerelerden sonra 1 8 8 1 'de d borlarn iti

bari deeri yarya indirildi . Avrupal alacakllarn Osmanl maliyesi ze
rinde denetimini ve d bor demelerinin dzenli srmesini salamak
zere Dyun-u Umumiye daresi kuruldu . Dnya Sava 'na kadar geen
otuz yl akn srede Osmanl devletinin gelirlerinin nemli bir blm,
d bor demeleri iin kullanlmak zere Dyun-u Umumiye dare
si'nin denetiminde kald . Bu denetim ve bor demelerinin dzenli sr
drlmesi , Avrupa mali piyasalarna nemli bir gvence salam oldu .
Yzyln sonlarna doru Osmanl devleti Avrupa piyasalarnda tekrar
borlanmaya balad . 20. yzyln balanndan itibaren de askeri harcama
larn artmasyla birlikte, hem yeni borlanma hem de yllk bor demele
ri trmana geti . Osmanl hkmetlerinin neredeyse kesintisiz olarak d
kaynak aray iinde olmalar, zellikle Osmanl d politikasnda bir hayli
pahalya mal olan d bamllklar da beraberinde getiriyordu . Birinci
Dnya Sava 'nn hemen ncesine gelindiinde, d borlarn toplam
miktan ile her yl alnan yeni bor miktarlar, 1 8 70'lerdeki olaanst
yksek dzeylerine yaklamt .
Bte aklannn nasl finanse edilecei sorusuna verilen yantn, bu
konuda yaplan tercihierin Birinci Dnya Sava'na kadarki dnemde para
dzenini ve izlcnilcn para politikasn dorudan etkiledii, hatta belirledi
i dikkate alnrsa, Osmanl devletinin niin bte aklarn daha farkl bi
imlerde finanse etmeyi dnmedii ve niin bte aklarn neredeyse
sadece d borlanma yoluyla karlamakta srar ettii zerinde durmak
gerekiyor. 1 9 . yzylda i borlanma, zellikle de uzun vadeli i borlan
ma ciddi bir seenek deildi , nk ierideki mali piyasalarn bykl,
devletin borlanma gereksinimlerinin ok altnda kalyordu. te yandan,
1 9 . yzylda sikke taii de artk ek mali gelir salamak iin ygulanabilir
bir yntem olmaktan kmt . Kat para, ayn ilevleri tailerin kimi s
nrlamalar veya olumsuz yanlar olmadan, daha iyi yerine getirebiliyordu.
B u durumda Osmanl devletinin 19. yzyldaki seeneklerini ikiye indir
mek mmkndr: kat para ve d borlanma. Acaba Osmanl devleti ni
in ikincisinde srar etti ve birinciyi sadece sava gibi olaanst dnem
lerde kulland?
1 8 50'lerde devlet d borlanmaya baladnda, uzun vadeli borlan
mann cazip grndn tahmin edebiliriz. Brokrasinin ilk aamalar
daki isteksizliine karn, Avrupa piyasalannda yirmi yl veya daha uzun
22 Pamuk, Osmanlt Ekonomisinde Ba!Jtmltftk ve Byme, s. 62-7 1 ; Emine K ray, Os

manft 'da Ekonomik Yapt ve Dt Borlar, I l eti i m Yayn lar, Istanbul , 1 993, s. 921 80.

vadeyle tahvil satarak mali sorunlan ertelemek, yzyln balanndan beri

tm hkmetleri zorlayan, onlan ar siyasal ve iktisadi sorunlarla kar
karya getiren tailer ve kat para deneyimleriyle karlatrldnda,
kolay bir zm gibi grnm olmaldr.23
1 8 8 1 ylna gelindiinde ve Osmanl maliyesi zerine Avrupa alacakl
lannn denetimi kurulduktan sonra ise, Osmanl brokrasisi bte akla
rn denetim altna almadan d borlanmaya girimenin uzun vadeli mali
yetleri ve sonular hakknda artk bir hayli deneyimliydi . Bu ikinci d
nemde, tailer yoluyla ek gelir salamak yerine, istikrarl para ve d
borlanma seeneinin srdrlmesini anlayabilmek iin, bir yandan D
yun-u Umumiye daresi'nden ve dier Avrupal evrelerden gelen bask
lan , te yandan da Osmanl devletinin d borlanma seeneini ak tu
tabilmek, Avrupa piyasalanndan kopmamak iin bu piyasalarda gvenilir
lik salama ihtiyacn dikkate almak gerekiyor.
Avrupallara gelince, l 880'den sonra istikrarl para dzeni dorultu
sunda bask yapmalarnn nedenleri, yzyln bandaki nedenlerin ayny
d . Avrupallar parasal istikrar, Avrupa'yla yaplan ticaretin gelimesinin
ve Avrupa sermayesinin yatrm yapmasnn nkoulu olarak gryorlard .
Avrupa'nn mali evreleri ve alacakllar, parasal istikran Osmanl devleti
nin Avrupa mali piyasalanna girebilmesi iin de nkoul olarak gryor
lard. Nitekim, Dyun-u Umumiye daresi'nin kurduu denetim sayesin
de, Osmanl devletinin d borlanmalarnda dedii faiz oran ksa bir
sre sonra yzde 4-5 dzeyine indi . Oysa 1 875 ncesindeki borlanma
srasnda, Osmanl devleti dnya fiyatlarnn sabit olduu bir dnemde,
yzde l O ile 12 arasnda faiz demiti .24
yleyse, 1 9 . yzyln ortalarnda Osmanl devletinin bte aklarn
tailer yoluyla finanse eden bir dzenden, daha istikrarl para ve d
borlanmaya doru gerekletirdii deiikliin uzun dnemli bilanosu
hakknda neler sylenebilir? Greli parasal istikrar, d ticaretin daha
hzl bymesi ve daha fazla yabanc yatrm olumlular hanesine yazmak
gerekiyor. Nitekim, 1 9 . yzylda Osmanl d ticareti ylda yaklak yz
de 5 'lik bir ortalama hzla bymtir. Ayrca elimizde, zellikle Birinci
Dnya Sava ncesindeki dnemde, kii bana gelirlerin artm akta ol23 Osmanl yneti m i n i n d borlanmaya balamak konusundaki tereddtleri ve istek
sizlii hak. bkz. O. Anderson, "Great Brita i n and the Beginnings of the Ottoman
Pub l i c Debt", The Histarical Journal ? ( 1 964), s . 47-63; ve F. S. Rodkey, "Ottoman
Concern about Western Economic Penetrati on in the Levant, 1 849- 1 856", Journal of
Modern History 30 ( 1 958), s. 348-53.
24 Osman l devletin dedii faiz oranlar n n hesaplanmas iin, bkz. Pamuk, Osmanl
Ekonomisinde Batmltltk ve Byme, s. 64-66.

duuna ilikin veriler vardr.25 Parasal istikrarn iktisadi bymeye katk

da bulunduuna phe yoktur. Ancak, bilanonun br tarafnda da
ciddi maliyetler yer almaktadr. Devletin nde gelen gelir kaynaklannn
Avrupal alacakllarn denetimine gemesi ve olumsuz mali koullarn
zellikle 2 0 . yzyln balannda yaratt siyasal ve iktisadi bamllklar,
Osmanllarn bte aklarn denetim altna almadan byk miktarlarda
d borlanmaya girimelerinin olduka pahalya mal olduunu gster
mektedir.
TOPAL AL TlN STANDARDI

234

ift metaili para dzeni, arz ve talep koullarnn dnya leinde da

ha istikrarl olduu 8 5 - 8 5 0 dneminde olduka iyi bir performans
gstermiti . Ancak 8 50'den sonra Kaliforniya'da byk miktarda altn
bulunmasyla birlikte, gm fyatlar ykselmeye ve ift metaili dzen
zerindeki basklar artmaya balad . Dzenin istikrarn salama grevi ise
Fransa'nn zerine kald . 867 ylnda, uluslararas ift metaili dzene
destek salamak amacyla, bir grup Avrupa lkesi Fransa'nn nderliinde
biraraya gelerek Latin Para Birlii'ni kurdular ve para birimlerini birlikte
izlemeye ve desteklemeye karar verdiler.
870'lerde ortaya kan kimi gelimeler ift metalli dzeni benimsemi
lkeler iin glkler yaratrken, altn standardna geii de hzlandrd . lk
olarak, Almanya lke iindeki birlii saladktan sonra, gm standartn
dan altn standardna geti . kinci olarak, Amerika Birleik Devletleri'nde
byk miktarlarda gm madeni bulundu ve dnya retimi artmaya ba
lad. Bu gelimeler, altn karsnda gm fyatlarn 6'ya 'den, yzyl
sonunda 3 5 'e 'e kadar geriletti . Giderek artan enflasyon olasl karsn
da, gm veya ift metalli para dzenindeki lkeler altna gemeye bala
dlar. Latin Para Birlii lkeleri 878 ylnda gm para basmn durdur
dular. Fransa ve onu izleyen lkeler bu tarihten sonra "topal" altn stan
dartina getiler. Bu dzende gm yasal deme arac olarak tannmaya
devam ediyor, ancak darphaneler tarafindan retilmedii gibi, ticari ilem
lerde fazla nemi kalmyordu . 880'e gelindiinde, Avrupa lkelerinin o
unluu altn standardna gemi, Avrupa'da gm sikke retimine ak
darphane kalmamt.26 Altna gei sreci, yzyln sonuna kadar tamam25 Eldem, Osman/1 lmparatorluu'nun Iktisadi art/an, s. 302-309; O. Okyar, A New
Look at the Problem of Economic Growth in the Ottoman Empire, 1 800- 1 9 1 4", The
Journal of European Economic History 1 6 ( 1 987), s . 7-49; ve Pamuk, Osmanlt Eko
nomisinde Batmftltk ve Byme, s. 1 52- 1 62.
26 M. de Cecco, Money and Empire, The International Go/d Standard, 1890- / 9 1 4,

!and . Amerika Birleik Devletleri bu adm 1 8 79 'da att . Hindistan gm

1 893 'te terk etti . 1 9 1 4 ylna gelindiinde, dnyann byk lkeleri
arasnda gm standardndan ayrlmayan sadece in kalmt P
Altnn Avrupa'da ve Amerika Birleik Devletleri'nde gm yenilgi
ye uratmas, iktisadi ve ideolojik olduu kadar siyasal bir zafer anlamna
geliyordu . Altnn giderek artan cazibesi, aslnda siyasal iktidar yaplarnda
ortaya kan deiiklikleri de yanstmaktayd . Ykselen bir kentli, kapita
list snf, siyasal hiyeraride tarmsal kesimlerin yerini alyordu . Kentli-sa
nayici kesimler altn ve tek metaili para dzenini tercih ederken, tarmsal
kesimler gmten yanaydlar. Bir baka deyile, altnn gm ve ift me
talli dzen karsndaki parasal zaferi , burjuvazinin siyasal zaferini de tem
sil etmekteydi .28
Ancak tam da bu nedenle , 1 8 70 'lerdeki altna gei srecinin daha
ok gelimi lkelerdeki eilimleri yansttn sylemeliyi z . Gelimi lke
lerdeki daha byk lekli ve daha byk saydaki ilemler, altn cazip

lyordu, oysa dk gelirli lkelerde , gm talebi karlayabilmekteydi .

Ayrca, iktidar tarmdan kentli kesimlere doru kaydran iktisadi ve siya
sal sreler, daha ok gelimi lkelerde ortaya kmt , buna karlk ge
lien lkelerde , gm ve kat para ile geleneksel iktidar yaplar eski
glerini korumaktaydlar. Nitekim, birka istisna dnda, gelien lkeler
ilk aamada altn standard dnda kaldlar.29
1 8 70 'lerde uluslararas para dzeni byk deiiklikler geirirken, Os
manl hkmeti Avrupa'dan gelen hasklara kar son derece duyarl bir
konumdayd . Hkmet d bor demelerini durdurmu ve d kaynak
kullanamadan byk bir sava yaamak zorunda kalmt . Daha sonra ba
layan d bor mzakereleri srasnda da, Osmanl mparatorluu 'nun para
dzeninin nasl deiecei nemli bir tartma konusu haline gelmiti . So
nuta, Avrupal kesimlerin, zellikle de Dyun- u Umumiye daresi ve Os
manl Bankas tarafndan temsil edilen alacakllarn tercihleri ar bast .
Osmanl devleti 1 8 8 1 ylnda ift metaili dzeni brakt . Gm ile al
tn arasndaki ba kopanld ve Osmanl para birimi sadece altn zerinden
tanmlanmaya baland . Devlet ayn zamanda tedavldeki gm sikkele-

Rowman and Littlefield, New Jersey, 1 975, s. 39-6 1 ; Flandreau, An Essay, s. 1 -44;
A. Redish, "The Evolution of the Gold Standard in England", The Journal of Econo
mic History 50 ( 1 990), s. 68-85.
27 D. Leavens, Silver Money, Pri ncipa Press, Bloomi ngton, l ndiana, 1 939, s. 1 08- 1 30.
28 G. M. Gal larotti, "The Scramble for Gold: Monetary Reg i me Transformatian i n the
1 870's", M. D. Bordo ve F. Capie (ed .), Monetary Regimes in Transition ii nde,
Cambridge University Press, 1 993, s . 27-28.
'19 Gal larotti, "The Scramble for Gold", s. 46-47.

rin, zellikle de 20 kuruluk mecidiyelerin miktarn snrlamaya karar ver

di . 30 Ancak devletin gm sikkeleri piyasadan kaldrarak tam anlamyla
altn standartna geebilecek rezervleri ya da mali gc yoktu . Bu neden
le , gnlk ilemlerde gm youn olarak kullanlmaya devam etti . 1 9 1 6
ylna kadar, devlete yaplan demelerde, snrsz miktarda gm sikke ve
bu arada 1 844 ncesinden kalan belik ve altlklar, 1 05 kuru eittir bir
altn lira hesabyla kabul edildi . Bylece esas desteini altndan alah, an
cak uygulamada gme de dayanmaya devam eden bir topa! standart ya
da dnemin deyimiyle topa! mikyas benimsenmi oldu . Altn, zellikle
dnya ekonomisiyle ilikilerde, bu dzenin merkezinde yer almaktayd .
Gnlk ilemlerde kullanlan gm ise i ticaretin arz ve talep koullar
na gre dalgalanmaktayd . Bu fiili durumu, Avrupal kesimlerin karlan
ve tercihleriyle dk gelirli bir tarmsal lkenin gerekleri arasnda bir
uzlama olarak yorumlamak uygun olur.
l 88 0'lerde Osmanl devleti eer gme geri dnseydi, bunun bir
yarar, gmn deer kaybetmesi nedeniyle, ekonominin ihracat yapan
ve ithalacia rekabet eden kesimlerinin rekabet gcnn artmas olacak
t . 3 l Ancak, Osmanl devletinin altn zerinden belirlenmi byk mik
tarda d borcu vard . Gme gei veya dn, bu bor ykn ar
latracakt . Gme gei, yabanc sermaye giriini de olumsuz etkileye
cekti . Daha genel olarak da, altn standardnn dnda kalnmas, Os
manl ekonomisinin Avrupa ve dnya ekonomisiyle ilikilerinin zayfla
masna yol aacakt . 32
Yeni dzende ok nemli bir rol stlenen Osmanl Bankas , Osmanl
lirasyla Avrupa para birimleri arasndaki kuru sabit tutarak, ticaret ve ser
maye hareketleri iin istikrarl bir ortam oluturmay amalyordu. Banka
ayn zamanda altn lira ile gm kuru arasndaki kur dalgalanmalarn da
azaltmaya alyordu . te yandan banka, altna bal banknotlarn arzn
da tekel konumunu koruyor ve ihtiyatl davranarak piyasaya srd
banknot miktarn fazla geniletmiyordu . Banknotlarn tedavl esas
olarak stanbul blgesiyle snrl kalm ve hacimleri 1 9 1 4 ylna kadar l ,5
milyon liray amamt. Bu muhafazakar yaklam ve oluturulan grece
30 1 883'ten 1 9 1 4'e kadar devlet yalnzca eskiyenieri n yeri ne, snrl m iktarda gm
sikke retti.
3 1 J . B. Nugent, exchange Rate Movements and Economic Development i n the Late
N i neteenth Century, Journal of Political Economy 8 1 ( 1 973), s. l l 1 0- 1 1 35.
32 Altn standardnn dnda kalan Ispanya rnei iin bkz. S. MartinAcena, spai n du
ri ng the Classical Gold Standard Years, 1 880- 1 9 1 4, Michael D. Bordo ve Forrest Ca
pie (ed.), Monetary Regimes in Transition iinde, Cambridge University Press, 1 993,
s. 1 35- 1 72. Fermann tam metni iin, bkz. Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1 , s. 2 1 2-2 1 4.

istikrarl parasal ortam , en ok tccarlarn ve imparatorlukta yatrm yapan

Avrupal kesimlerin iine yaramaktayd33 ( bkz. Resim 44 ) .
Yeni dzende, gm sikkelerin itibari deerleri, gmn hzla gerile
yen dnya fiyatnn bir hayli zerinde tutulmutu . Bylece, Osmanl toprak
larna, zellikle de uzak vilayetlere, byk miktarlarda kle gm ve da
nda baslm Osmanl sikkeleri kaak sokulmaya balad . Tarada, gm
kuruun altn lira karsndaki deeri geriledi . Aslnda gmn girii, ka
nlmaz olarak altnn Osmanl ekonomisinden kyla finanse edilmekteydi,
ama dnemin gzlemcileri bu nemli gelime zerinde pek durmazlar.
1 8 8 1 sonrasnda da devlet, tarada tedavl gren Osmanl sikkelerini
btnle kavuturamamtr. lkeye kaak sokulan tam ayar ve dk
ayar gm sikkeler ile 1 8 30'lardan kalan belik ve altlklar, arz ve talep
te blgesel ve mevsimlik dalgalanmalada birleince, gm sikkelerin al
tn lira karsndaki kurlarnda ok byk eitlilikler ve dalgalanmalar or
taya kyordu . Altn lirann gm kuru karsndaki deeri, stan
bul'dan uzaklatka artmaktayd . 34 20. yzyln balannda lirann kuru
stanbul'da 1 08 kurutan , Halep'te 1 2 5 'e , Badat'ta 1 0 3 'ten 1 5 3'e, Ku
ds'te 1 24'e, Basra'da 1 03 'ten 1 70'e kadar deimekteydi . zmir'de ku
ruun lira karsndaki kuru 1 89 5 'te 2 1 0, 1 900'de de 2 36'ya geriledi . Altn lira karsnda kuru, kimi kentlerde 2 5 0 , hatta 280'e kadar geriledi .35
stanbul'a daha uzak saylabilecek vilayetlerden Musul'da ise, 1 844 sonras gm sikkeler 1 844 ncesinden kalma belik ve altlklada birlikte
tedavl ediyordu.
Gm kuru 1 880'lerden Birinci Dnya Sava'na kadar, altn lira ve
dier yabanc sikkeler karsnda srekli deer kaybetti . Altn lirann kuru
1 8 86 ylnda 1 1 4 kurutan 1 9 1 4'de 1 37 kurua ykselirken, yabanc sik
keler karsnda istikrarl kald . 36 1 9 . yzyln son eyreinde gmn
dnya piyasalanndaki fiyat, yzyln ortasndakiyle karlatrldnda ya
rya inmitir. Bu nedenle, burada zetiediimiz ve bir hayli farkllk gste
ren kur deerlerinin, Osmanl lkesine kaak sokulan, ancak gm ieri
i tam Osmanl kurulannn m, yoksa gm ierii azaltlm kalp sikke
lerin deerini mi yansttn belirlemek kolay deildir. Herhangi bir kent
ya da blgede, ayn zamanda geerli olan kur deerleri arasnda byk
33 Thobie, "European Banks", s. 4 0-4 ; Hasan Ferid, Nak id ve ltibar-t Mali, 2. K itap:
Evrak-1 Nakdiyye, Matbaa-i Amire, Istanbul , 334/ l 9 8, s. 06-243.
34 Bi ll i otti, La Banque lmperiale Ottomane, s. 0- 24.
35 G. Young, Corps de Droit Ottoman C. V, Oxford at the Ciarendon Press, s. 2-5; B i l l i ot
ti, La Banque lmperiale Ottomane, s. 24; Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1, s. 98-203.
36 S. Shields, "An Economi c H i story of N i neteenth-Century Mosul", yaymlanmam
doktora tezi, University of Chicago, 986, Ek B.

237

238

farklar olmas, ayan tam ve ayan dk sikkelerin yanyana tedavl ettiine

iaret ediyor.37 Ticaret iin nemli glkler yaratan bu koullarn, sarraf
lar ve para ticareti yapan dier esnaf iin de olduka elverili bir ortam
oluturduunu dnebiliriz.
19. yzyl boyunca Avrupa ile yaplan ticaretin hzla genilemesi, im
paratorluun pek ok blgesinde ngiliz sterlini, Fransz frang, Avustur
ya florini gibi nde gelen Avrupa paralarnn dolamn artrmt . Yine de
Osmanl para biriminin biraz istikrar kazanm olmas nedeniyle, 1 9 . yz
ylda tedavldeki toplam sikke miktan iinde Osmanl sikkelerinin paynn
artm olmas mmkndr. Avrupa sikkeleri daha ok uzak vilayetlerde
tedavl etmekteydi . ngiliz ve Fransz paralar Filistin ve Lbnan 'da,
Avusturya paralan ve Rus roblesi Balkanlar'da, Msr altnlar Suriye'de,
mevsimlik gler nedeniyle de Rus sikkeleri Trabzon blgesinde tedavl
etmekteydi . Irak'ta ran'n altn tmenleri ve gm kranlarna ek olarak,
ticaret ve Hindistan'dan Badat yresindeki kutsal yerleri ziyarete gelen
haclar nedeniyle Hint rupisi kullanlmaktayd . Kkenieri 1 780'lere giden
Maria Teresa talerleri ise, yzyl boyunca Avusturya'da baslp ok rabet
grdkleri Yemen ve Kzldeniz blgesine ihra edildiler.38
Dnemin pek ok gzlemcs ile 20. yzyln iktisat tarihileri, Osmanl mparatorluu'nun 1 9 . yzyl boyunca d ticaret ve demeler den
gesinde byk aklar verdiini ileri srmlerdir. Bu genel eilim, zel
likle tarada ortaya kan deerli maden ve sikke darlklarnn en nemli
nedeni olarak gsterilmitir. Oysa, 1 9 . yzyl Osmanl demeler dengesi
zerine son dnemde yaplan bir alma, d ticaret aklarnn neredeyse
kural haline geldiini, ancak bu aklarn dier kalemlerle dengelendiini,
bu nedenle de demeler dengesinde srekli aklarn sz konusu olmad
n gsteriyor. imparatorluk leinde bakldnda, 1 9 . yzyln nc
eyreindeki d ticaret aklannn d borlanmayla karland grl
yor. 2 0 . yzyln balarndaki d ticaret aklar ise , kar aktarrnlarnn
37 rnei n Suriye'de resmi standartlardaki sikkelerle ayar dk, rk s ikkeler birlik

te tedavl etmekteydi . S. B. H i madeh, The Monetary and Banking System of Syria,

Ameri can Press, Beyrut, 1 935, s. 24-28. Suriye ve Irak'taki para ve fi nans koul lar
hakk nda ayrnt iin bkz. lssawi, The Fertile Crescent, s. 407-475. Kuruun kur de
erleri nde ortaya kan nem l i blgesel fark l l klar, fiyat, cret ve dier parasal b
yklklerin i mparatorluk lei nde kar latr lmasn gleti rmektedir.
38 B i l l i otti , La Banque lmperiale Ottomane, s. 1 07- 1 1 1 ; Hasan Ferid, Meskukat, s. 332368; Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1, s. 200-203; D. Cohen, La circulation moneta
i re"; H. Gerber ve N. T. Gross, " l nflation or Deflation in N i neteenth Century Syria
and Palesti ne, The Journal of Economic History 40 ( 1 980), s. 35 1 -357; ayrca S.
Lachman, The Coi ns of the Yemen under the Second Ottoman Occupation, Apri l
1 872-November 1 9 1 8", The Numismatic Circular 20/ 1 2 ( 1 986), s. 27 1 -275.

zerinde seyreden dolaysz yabanc yatrmlar ve bir lde de Avru

pa'dan Filistin'deki Yahudi yerleimcilere ve Amerika'ya g etmi Erme
ni ve Rumlarn ailelerine gnderdikleri fonlada karlanmaktayd . Ayn
hesaplamalar 1 8 8 0 'lerde ve 1 890 'larda d ticaret aklarnn ortadan
kalktn, Dyun-u Umumiye daresi'nin bu erken dneminde Osmanl
devletinin d ticaret fazlas vererek d bor dediini gsteriyor.
1 8 5 0'den Birinci Dnya Sava'na kadar Osmanl d demeler dengesi
nin toplam 2 5 milyon sterlin dolaylarnda fazla verdii tahmin edilmekte
dir. Bir baka deyile, imparatorluk iinde tedavl eden deerli maden
stoku 1 9 . yzylda azalmam, tam tersine artmtr. Bu art sayesinde,
artan nfusun, ykselen para kullanma eiliminin, hatta imparatorluun
pazara en fazla ynelmi blgelerinde kii bana retim ve gelirlerde g
rlen artn yaratt para talebinin bir lde olsun karland dn
lebilir. 39
Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl snrlar iinde tedavl eden
para miktar hakknda gelitirilen tahminler de burada zetiediimiz uzun
dnemli eilimlerle uyum iindedir. Osmanl Bankas uzmanlarndan Ad
rien Biliotti'nin daha nceki yllar iin yapt hesaplamalar 1 9 1 4 ylna
tayan Vedat Eldem, Osmanl mparatorluu'ndaki toplam para arzn
60 milyon lira olarak tahmin etmektedir. Bu miktarn yaklak olarak yans altn sikkelerden oluuyordu .40 Osmanl Bankas'nn banknotlan ile gm sikkelerin de yaklak 1 2 'er milyon lira olduu tahmin edilmektedir.
Tedavldeki yabanc sikkelerin pay 5 milyon, ya da toplarnn yzde l O'u
kadard. Eldem ayrca 30 milyon lira deerinde altnn yastk altnda sak
lanmakta olduunu tahmin ediyor. 1 9 1 7 ylnda Meclis-i Mebusan'da
yapt bte konumasnda da Maliye Nazr Cavit Bey, ok benzer bir
tablo izmekte, 1 9 1 3 ylnda tedavl eden para miktarn 5 0 - 5 5 milyon
lira, buna ek olarak saklanan miktan da 1 0- 1 5 milyon lira dolaynda tahmin etmekteydi .4I
TICARI BAN KAC i l l K

1 880 sonrasnda imparatorlukta faaliyet gsteren bankalar iinde Os

manl Bankas hi phesiz en nde gelmektedir. Balangta bir Fransz
ngiliz kuruluu olmasna karn, Osmanl B ankas'nn yzde 8 0'inden
fazlas 1 8 80'lerde Fransz sermayesinin eline gemiti . Bu tarihten sonra
39 Pamuk, Osmanft Ekonomisinde Ba1mftftk ve Byme, s . 2 1 7-233.
40 V. E ldem, Osmanft Imparatorluu'nun Iktisadi ort/an, s. 228-229; B i l l i otti, La Banque
lmperiale Ottomane, s. 1 00- l l l .
41 E ldem, Osmanft Imparatorluu'nun Iktisadi art/an, s. 228; H i madeh, The Mone
tary, s. 25.

239

240

da bankann faaliyetlerine ilikin kararlan Paris'teki kurul vermeye balad .

Banka Birinci Dnya Sava'na kadar Osmanl devlet tahvilleri piyasasn
daki nc konumunu korudu. Ancak bu ge dnemde, ticari ve yatrm
bankacl faaliyetleri giderek n plana kmaya balad . Banka impara
torluk iinde 80 ubeden oluan bir a gelitirdi . Bunun yansra Msr ve
Kbns'ta faaliyet gsterdi . Ayn zamanda, Fransz sermaye gruplannn Os
manl devlet tahvilleri piyasasndaki ve demiryollar, su elektrik ve gaz ir
ketleri, madencilik, sigorta gibi dolaysz yatnm alanlanndaki faaliyetlerini
destekledi . ngiliz sermayesi 1 8 8 0 ' den sonra Osmanl mparatorl u
u'ndaki yatrmlarn azaltr, hatta devrederken, Deutsche Bank nderli
indeki Alman sermaye gruplan Fransz sermayesiyle rekabete giritiler.42
1 899 'dan sonra, Avrupa'nn kkl bykl ticari bankalan byk
bir hzla imparatorlukta ubeler aarak aralannda youn rekabete giriti
ler. Bu bankalar, esas olarak, yerel mterilerden mevduat toplayarak tica
ret ve tarma kredi vermeyi amalyorlard . Hem byk tasarruflan hem
de kredi talepleriyle tccar, byk esnaf ve eraf, bankalarn en nemli
mterilerini oluturuyordu . Yeni bankalar ticari ilemlerde de bir hayli
youn faaliyet gsteriyorlard .43
Avrupa sermayesi tarafindan kurulan bankalarn ve alan tbelerin yansra, yerli sermaye gruplan da 880'lerde birka blgesel banka kurdu
lar. 1 88 8 'de faaliyete balayan Selanik Bankas'yla 1 89 'de kaplarn aan
Midilli Bankas, bunlarn en nemlileriydi . 9 O ylndan sonra, ttihat ve
Terakki arlkl hkmetlerin Mslman-Trk sermaye gruplarn des
tekleyen politikalar sonucunda, yerli sermayeyle kurulan bankalarn say
snda da nemli bir art oldu . Birinci Dnya Sava'na kadar yerli serma
ye tarafindan stanbul'da drt, Anadolu'da da iki banka kuruldu . 9 7
yl balarnda drt milyon lira sermayeli Osmanl itibar- Milli Banka
s'nn faaliyete gemesiyle bu abalar yeni bir aamaya ulat . Bu bankann
milli iktisadi kalknma srecinde nemli bir rol oynamas hedefleniyordu.
Hkmet ile ttihat ve Terakki evreleri, 925 'te Osmanl Bankas'nn
imtiyazlarnn sona ermesinden sonra, yeni kurulan bankay bir devlet
bankasna evirerek Osmanl Bankas'nn imtiyazlarn bu kuruma devret
meye niyetleniyorlard. 44
42 Thobie, "European Banks", s. 4 1 3-437; Autheman, La Banque, Blm 6- 1 1 ; Pamuk,
Osmanl Ekonomisinde Ba!/}mllk ve Byme, s. 85-92.
43 Thobie, "European Banks", s. 42 1 -425; C. Clay, "The Origins of Modern Banki ng i n
the Levent: The Development of o Brench Network b y the lmperial Ottoman Bank,
1 890- 1 9 1 4", lntemationa/ Journal of Middle East Studies 26 ( 1 994), s. 589-6 1 4.
44 Z. Toprak, Trkiye'de Milli Iktisat 1 908- 1 9 1 8, Yurt Yaynlar, Ankara, 1 982, s. 1 371 49; Teke l i ve Ilkin, Merkez Bankas, s. 1 36- 1 6 1 .

Ancak uzun 9 . yzyln en nemli yerli bankas, hi phe yok ki,

88 8 'de devlet tarafindan tarmsal kalknmaya destek olmak amacyla ku
rulan Ziraat Bankas'yd . Bu kurumun kkeninde 860'larda Tuna vilaye
tinde reformcu vali Midhat Paa tarafindan balatlan ve daha sonra tm
imparatorlua yaylan Memleket Sandklan ile Menafi Sandklan vard .
Banka imparatorluk leinde en yaygn rgtlenmeyi gerekletirerek
eitli blgelerde 400 ube an . Ziraat Bankas tanmsal reticilerin kredi
talebini tmyle karlayamamnr, ama tefecilerin yksek faizlerine bir
lde alternatif oluturmu, az saydaki yerli bankalanndan biri olarak
devletin yerli tasarruflan iktisadi kalknmaya ynlendirme abalannda k
msenmeyecek bir rol oynamnr.45
B I R I NCI D NYA SAVAI ' N l N FI NANSMAN I

Dnya Sava yllannn nemli parasal gelimelerinden biri, 9 6 y

lnda yrrle giren Tevhid-i Meskukat Kanunu'yla tedavldeki sikkele
rin nihayet belirli bir dzene kavuturulmasdr. Yasa 844 ncesinden
kalma tm sikkelerin tedavlne son veriyor ve her trl deme iin bir
alnn lirann 00 gm kurua eit olduu ilkesini kabul ediyordu. Aynca
gm sikkelerle devlete yaplan demelerde 300 kuruluk bir tavan oluturulmakta ve tarada deiik trlerde gm sikkelerle yaplan demelerde kullanlan eitli kur deerleri yrrlkten kaldnlmaktayd . Bu nlemlerle birlikte topal alnn standardnn ksa gm baca iptal ediliyor ve
Osmanl para birimi yalnzca altn zerinden tanmlanm oluyordu . 46
Ancak, parasal birlik ve istikrar dorultusunda atlan bu gecikmi admlar,
giderek younlaan savan yaratn basklarn kurban oldu. Hkmetin
sava harcamalann karlamak amacyla kk ve byk kuprlerle kat
para basmaya balamasndan ksa bir sre sonra, gm sikkeler tedavlden kayboldu . Sava sresince gnlk al verilerin byk ounluu en
k kurutan balayan kat paralada yapld . Bylece savan ilerleyen yllannda Osmanl para dzeni, altn sikkelerle itibari deerleri zerinden tedavl eden ancak altna evrilemeyen kat paralardan olutu .
Temel hesap birimi konumuna gelen kat paralann altn lira karsndaki
kuru, piyasalarda belirlcnmekteydi .
Ana hatlanyla bakldnda, Osmanl devletinin bu son kat para de
neyimi, daha nceki iki deneyime ok benzemektedir. Daha nce olduu
45 Donald Quataert, "Di lemma of Development: The Agricultural Bank and Agricultu

ral Reform in Ottoman Turkey, 1 888- 1 908", International Journal of Middle East
Studies 6 ( 1 975), s. 2 1 0-227; Y. S. Atasa!)un, Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas
1 888- 1 939, Kenan Bas mevi, l stanbul , 1 939.
46 Kanunun tam metni iin, bkz. Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1 , s. 2 1 4-2 1 6.

241

gibi bu deneyimde de, kat paralar 1 9 1 5 ylnda altn ve gm sikkeler

le baaba deerlerle tedavl etmeye baladlar. Ancak, artan hacimleri
nedeniyle kur deerleri bir sre sonra gerilerneye balad . Savan son iki
ylnda kaimeler sava finansmannda en nemli ara durumuna gelince,
kat para hacmi daha da hzl byd, 1 9 1 7'nin banda 50 milyon lira
ya, ayn yln sonlarna doru da 1 00 milyon liraya ulat . 1 9 1 8 ylnn so
nunda tedavldeki kat para hacmi 1 5 8 milyon liraya varmt .47 sava
yllarnda Osmanl Bankas da tedavle srd banknotlarn miktarn
artrnt ( bkz. Resim 45 ) .
Devlet kat paralar piyasaya srerken, bunlar savan sona ermesin
den belirli bir sre sonra altn deyerek geri alacan taahht etmiti. Ni
tekim, karlan ilk kaimeler iin garanti oluturmak zere, edeer mik
tarda altn Dyun-u Umumiye daresi 'ne yatrlmt . Daha sonraki ka
imelerde ise Alman hkmetinden salanan Alman hazine bonolar ga
ranti olarak gsterildi . Ayrca, hkmet 1 9 1 8 'de 1 8 milyon liralk sava
tahvili satnay baard. Almanya ve Avusturya'dan da 1 02 milyon liralk
altna evrilebilir dviz saland .48
Kaimelerin altn karsndaki kur deeri stanbul'da 1 9 1 6 balarnda
1 2 0 kurutan , 1 9 1 7 ortalarnda 400 kurua, savan sonlannda da 500
kurua geriledi . Taradaki piyasa deerleri daha da dkt . rnein
Austos 1 9 1 7'de, stanbul'da bir altn lirann kur deeri 430 kuru iken,
Bursa ve zmir'de 450 kuru, Adana'da 600, Sivas ve Erzurum'da 660,
Trabzon'da 500, Musul'da 766, Halep'te 540 ve Beyrut'ta 5 5 5 kuru
tu.49 Hem parasal genileme hem de bakentin iaesinde karlalan g
lkler nedeniyle, fyatlar zellikle savan son iki ylnda byk artlar
gsterdi . Dyun-u Umumiye daresi tarafindan stanbul iin hazrlanan
tketici fiyatlan endeksi, genel fiyat dzeyinin Haziran 1 9 1 4'ten 1 9 1 8 y
lnn son eyreine kadar 1 8 kat art gsterdiine iaret etmektedir. s o

47 Toprak, Trkiye'de Milli Iktisat, s. 232-263. K!}t poroyla i lg i l i bir di!}er uyguloma
do 1 9 1 1 - 1 2 y l larnda Troblus sava srasnda grld. Istanbu l 'dan gnderi len sik
keler ltolyon ambargosunu oomod!} iin, Troblusgorp'toki Osman l direni gle
ri n i n komutan Enver Paa sava harcamalarn kar lamak ve bir mbadele arac
yaratmak zere piyasaya k!}t para srd. K. M. MocKenzie, "Coins of Tripol i : Fer
tile F ield of Study", World Coins 7 ( 1 983), s. 1 06.
48 Erol, Osmanl Imparatorluu'nda Kat Para, s. 29-36.
49 Toprak, Trkiye'de Milli Iktisat, s. 252.
50 Age., s. 33 1 -333.

ON DRDNC BLM

SON U

u kitap ktalararas ticaret yollar zerinde kurulmu, ticaretin, de

me ve para aklarnn dalgalanmalarndan her zaman etkilenen bir impa
ratorluun para tarihini inceledi . Ele alnan alt yzyllk srede, uzun
mesafeli ticaret ile deerli maden ve deme aklan arasndaki gl ve iki
ynl iliki, kitapta kresel bir bakas kullanlmasn zorunlu kld . Bu
bakas bize pek ok tarihinin dar, blgesel uzmanlk tutkularn aarak
Dou Akdeniz ya da Yakndou blgesiyle Avrupa ve Gney Asya tarih
leri arasndaki gl balar vurgulama frsatn da verdi .
Kitapta ayn zamanda yerel sreler zerinde durularak para ve kredi
kullanmnn deien biimleri ve bunlarla ilikili olarak gelien zel ve
kamu finans kurumlarnn evrimi izlendi . zellikle imparatorluun mer
kez blgelerinde madenlere, darphanelere ve para piyasalarna ilikin dev
let politikalar tartld . Nmizmatik veriler ve ariv belgeleri kullanlarak
imparatorluun deiik blgelerindeki para birimlerinin deien standart
lar ortaya karld ve yabanc paralada olan etkileimleri incelendi . Bu
blgesel yaklamlardan yola klarak imparatorluk leindeki para d
zeninin yaps ve mant ilk kez ortaya kondu. Daha sonra da bu dzenin
1 6 . yzyldan 20. yzyla kadarki evrimi incelendi . imdi sra bulgulan
mz zetlemeye ve ksaca gzden geirmeye geldi .

Para ve Kredi Kullan m: Tarihiler uzun zamandr Dou Akdeniz

blgesinde para kullanmnn uzun mesafeli ticaret ve kent ekonomisinin
bir blmyle snrl olduunu varsayyorlard . Ancak son yllarda eitli
kaynaklardan elde edilen kantlar, para ve kredi kullanmnn kentlerde
ok yaygn olduunu, ayrca krsal nfusun bir blmnn de para eko
nomisinin iine ekildiini gsteriyor. 1 6 . yzylda deerli madenierin
bollamas ve kentlerle krsal alanlar arasndaki iktisadi balarn glenme-

243

siyle birlikte, krsal nfusun nemli bir blm de piyasalara girerek sikke
kullanmaya baladlar. te yandan, kent merkezlerinde ve evrelerinde
kk lekli, ancak youn bir kredi a geliti . Osmanl toplumunda
kredi ilikilerinin yaygnlamasn ne slam dininin faiz ve tefecilie ilikin
yasaklamalan, ne de bankaclk kurumlannn yokluu engelleyebildi . Kre
di ilemlerinde gayrimslimlerin yansra Mslmanlar da en nde gelen
tefeciler arasnda yer alyorlard .
1 7 . yzylda krlarla kentler arasndaki iktisadi baiann zayflamasna,
para ve kredi ilikilerinin nemli lde kesintiye uramasna karn, 1 8 .
yzyln mali istikrar ve iktisadi genileme dalgas srasnda bu ilikiler tek
rar glendi . 1 9 . yzyl ise Osmanl mparatorluu iin d ticaretin hzla
geniledii, dnya piyasalanna alma dnemiydi . Krsal nfus pazarlara
sadece tarmsal mal reticileri olarak deil, ithal edilen mamul maliann
alclan olarak da girdi . Bu gelimeler zellikle imparatorluun pazarlara
daha fazla ynelen ky blgelerinde para ve kredi kullanmn bir hayli
geniletti .
Osmanl kredi ve finans kurumlar, 1 7 . yzyln sanianna kadar slam
gelenei iinde kaldlar. Dier slam toplumlannda rabet gren slam i
ortaklklar, Osmanl toplumunda da yaygn olarak kullanld . Osmanl
devleti de, dier slam devletlerinde olduu gibi, hem vergi toplamak
hem de ksa vadeli borlanmak amacyla iltizam sistemini kulland . 1 8 .
yzyldan itibaren Osmanl ekonomisinin Avrupa ile btnlemesi sreci
ilerledike, hem zel hem de kamu finans alanndaki kurumlar nemli
bir evrim geirdi . Kamu maliyesi alannda iltizam dzeninden malikaneye
doru yaplan gei, her eyden nce devletin daha uzun vadeli borlan
masn amalyordu. Daha sonralar esham, cihadiye ve nihayet kaime ad
verilen devlet katlar da i borlanmann eitli biim ve evrelerini yan
stmaktadr. Bu evrim srecinde Avrupa'nn etkisi henz yeterince arat
nlmamtr. Devletin youn i borlanmas sayesinde , stanbul'un gele
neksel sarraflar da hzla gelierek bir finans burjuvazisine dntler.

244

Devlet Politikalar: Kitapta kullanlan siyasal iktisat yaklam, devle

tin iktisat politikalannn toplumdaki gl kesimlerin nceliklerini yanst
tna iaret ediyor. 1 5 . yzyldan sonra iktisat politikalann brokrasinin
ncelikleri ynlendiriyordu . 1 7. ve 1 8 . yzyllarda merkezin gcn bir
hayli yitirmesine karn, taradaki ayan iktisadi politikalan deitirecek ka
dar glenemedi . Ancak brokrasinin gcnn de snrlar vard . ktisat
politikalarnn eitli toplumsal kesimlerden gelen muhalefeti de dikkate
almas gerekiyordu . Tarada ise yerel gl kesimler merkezden gnderi
len yneticiler zerinde olduka etkiliydiler. Bu genel tabloya bakarak, ik-

tisat politikalarnn ve parasal uygulamalarn sadece merkez tarafindan be

lirlenmek yerine , devlet ile toplum arasndaki etkileim srecinde biim
kodiini sylemek daha doru olur.
Osmanl brokrasisi parasal uygulamalarnda gcnn snrlarnn bi
lincindeydi. Yneticiler para piyasalannda faaliyet gsteren tccarlarn ve
sarraflarn devletin koyduu kurallar mal piyasalarndaki tccarlar ve dk
kan sahiplerinden ok daha kolay atiatabildiklerini renmilerdi. Bu ne
denle, devletin para piyasalarndaki mdahaleleri giderek daha seici ol
mu ve savalar, ktlklar ya da iddetli parasal dalgalanmalar gibi olaa
nst dnemlerde younJamtr. Genel olarak bakldnda, devletin pa
rasal uygulamalarnn zaman iinde esnek ve pragmatik bir nitelik kazan
d grlyor.

Tailer: Osmanl tailerinin byk ounluu dnemde yo

unlamtr: 1 5 . yzyln ikinci yarsnda I l . Mehmed 'in saltanat ,
1 5 80'lerden 1 640'lara kadar sren mali ve parasal istikrarszlk dnemi ve
nihayet 1 9 . yzyln balarnda, Osmanl tarihinin en hzl tai ve enflas
yon dnemi olan I I . Mahmud'un saltanat srasnda. Osmanl fiyatlar
zerine son yllarda yrttmz bir dier alma, tailerin uzun vadede fiyat artlarnn en nemli nedeni olduunu , en hzl fiyat artlarnn en hzl tai dnemlerinde ortaya ktn gsteriyor. Osmanl ta
ilerinin ardnda, hi phesiz tek deil, bir dizi neden bulunmaktayd .
Ancak tailerin byk ouuluunu ortak bir erevede incelemek ve
birka boyutu ne karmak mmkn gzkyor. Birincisi , Osmanl ta
ilerinin byk bir blm mali nedenlerden kaynaklanmaktayd . kincisi, taileri gelii gzel giriilen uygulamalar olarak deil, tersine, devlet
asndan belirli bir yarar-zarar hesabnn sonucu olarak grmek gerekir.
Devletin tailerden salad en nemli yarar, ksa vadeli ek mali gelirdi .
Buna karlk tailer uzun vadedeki mali sakncalannn yansra ciddi bir
siyasal muhalefet yaratyorlard .
Osmanl toplumunda devletin dnda tailerden srekli yararlanan
bir kesim yoktu . Kentli nfusun ounluu , devlet memurlan, lonca ye
leri, dkkan sahipleri ve kk tccarlar tailerden honut deildi . An
cak en byk muhalefet, satn alma gleri her taiten sonra azalan ye
nierilerden gelmekteydi . 1 7 . ve 1 8 . yzyllarda yenieriterin byk bir
blm esnaf ya da dkkan sahibi olarak almaya balad iin, bu iki
kesim arasnda gl bir rtme vard . Bir tai bu iki kesimin biraraya
gelerek bakentteki dier muhalefet odaklarna katlma olasln artr
maktayd . Bu muhalefetin varl tailerin daha sk kullanlmasna kar
en byk engeli oluturmaktayd . Ancak bu kesimlerin etkinliini ayak-

245

lanmalann saysyla ya da sklyla lmek doru olmaz. Uzun vadede,

tailerin daha sk yaplmasn engelleyen, ayaklanmalann kendisi deil,
beklentisi ya da ayaklanma tehdidi olmutur.
1 9 . yzyln balarnda, eer baka seenekler, zellikle de i borlan
ma mmkn olsayd, Osmanl devleti tarihinin en hzl tailerine giri
rnek zorunda kalmayabilirdi . Ancak savalar ve askeri reform nedeniyle
devletin ek kaynak ihtiyac daha nce hibir dnemde grlmemi boyut
lara ulamt. Osmanl kredi piyasalan ve kredi kurumlan 1 8 . yzylda,
zellikle devletin i borlanmasnda bir hayli gelime gstermelerine kar
n bu byk talebi karlayamamtr.
Uzun Dnemli

246

ktisadi Eilimler: Uzun vadede iktisadi ve parasal

koullar arasnda nemli koutluklar oluacaktr. rnein, parasal istikrar

genellikle ticaretin ve retimin genilemesi iin elverili koullar yaratr.
Buna karlk, parasal istikrarszlk ve deerli maden darl kredi, ticaret
ve retim zerinde olumsuz etkiler yaratr. ilikinin dier ynn ele ala
cak olursak, iktisadi faaliyetlerin genilemesi, devletin vergi gelirlerini art
rarak parasal istikrara da katkda bulunur. yleyse, bu kitabn uzun vadeli
parasal koullara ilikin bulgulannn Osmanl ekonomisinin uzun vadeli
dalgalanmalarn anlamamza nemli katklan olmas gerekir.
1 6 . yzyln 1 5 80'lere kadar demografik ve iktisadi adan bir genile
me dnemi olduu, iktisat tarihilerinin ounluu arasnda genel kabul
gren bir grtr. Para tarihini inceleyerek saladmz bulgular, bu
yargyla uyum iindedir. 1 6 . yzyln olduka scak tartmalara konu olan
bir dier gelimesi ise Fiyat Devrimi' dir. 1 6 . ve 1 7 . yzyllarda stanbul
ve dier Osmanl kentlerindeki toplam fiyat artianna ilikin bulgular
mz, mer Ltfi Barkan'n bundan otuz yl nce vard sonulara bir
hayli yakndr. Ancak i toplam fiyat artlarnn unsurlarn saptamaya gel
diinde, Barkan'dan daha geni bir veri taban kullanarak elde ettiimiz
sonular, gm cinsinden ifade edilen enflasyonun Barkan'n hesaplad
ndan daha dk, Osmanl tailerinin paynn ise daha yksek oldu
unu gstermektedir. Bu sonular Fiyat Devrimi'nin Osmanl maliyesi ve
ekonomisi zerindeki etkilerinin de Barkan'n iddia ettii kadar gl ol
madn gsteriyor.
te yandan, Fiyat Devrimi zerine iktisat tarihileri arasnda gelien
son tartmalar, enflasyonu Amerika'dan Eski Dnya'ya deerli maden
Ierin geliiyle aklayan yaklamlarn bir hayli sorunlu olduuna, yetersiz
kaldna iaret ediyor. Bu nedenle, 1 6 . ve 1 7 . yzyllarda Avrupa ve As
ya'da olduu gibi Dou Akdeniz ve Yakndou blgesinde de nfus ar
t, kentleme, pazara yneli gibi uzun vadeli gelimelerle parann do-

lam hz ve fiyat artlan arasndaki ilikiyi daha dikkatli incelemek ge

rekiyor.
Avrupa'daki Fiyat Devrimi tartmalannn tarihiterin bu kadar ok il
gisini ekmesinin bir nedeni de, Earl Hamilton'un fiyat artlannn gelir
dalmn yeni kesimlerin lehine deitirerek Avrupa'da kapitalizmin yk
seliine yol at eklindeki aceleci iddialaryd . mer Ltfi Barkan da
benzer biimde 1 6 . yzyln sonlarndaki fiyat artlannn Osmanl ekono
misinde gerileme dnemini baiattn ne srmt . Ancak bugn geri
dnp bakldnda, Fiyat Devrimi'ni nemli bir dnm noktas olarak
kabul eden yorumlarn bir hayli abartl olduu anlalyor. 1 6 . yzyln
sonlarnda Osmanl ekonomisi ve toplumunun byk glklerle kar
karya kaldna phe yoktur. Ancak bu glkterin ardnda Fiyat Devri
mi deil, her eyden nce deien sava teknikleri ve uzayp giden savala
rn yaratt mali basklar vard . Ayrca, 1 6 . yzyln sonlanndaki fiyat hare
ketleri Osmanl sanayiini nlenemez bir gerileme eilimi iine sokmamt .
Son dneme kadar Osmanl tarihiliine egemen olan yaklam, impa
ratorluun 1 6 . yzyldan sonra bir gerileme srecine girdiini savunuyor
du. Son yllarda bu paradigma yerini, devletin ve toplumun daha sonraki
yzyl boyunca deien koullara uyum salamada gsterdii becerileri
ve esneklikleri ne karan bir yaklama brakmaktadr. Bu paradigma de
iikliinin bir uzants olarak da, iktisat tarihileri 1 7 . ve 1 8 . yzyllarn
kesintisiz bir bunalm veya durgunluk olduu tezini sorguluyorlar. Para
tarihinin bulgulan bu tartmaya nemli katklar yapacaktr. Nitekim bu
kitabn bulgulan 1 7. yzyln parasal istikrarszlklar ve bunalmlar dne
mi olduuna iaret ediyor. Bu koullann ekonomi zerinde olumsuz etki
leri olduuna phe yoktur. Buna karlk 1 8 . yzyl, Osmanl ekonomisi
iin bir genileme, devlet maliyesi iin istikrar, Osmanl para dzeni iin
de bir toparlanma dnemiydi . 1 8 . yzylda imparatorluun merkeziyle
uzak eyaJetleri arasndaki parasal balar da glenmiti . Bylece para tari
hinin bulgular bir yandan kesintisiz gerileme tezinin savunulmasnn
mmkn olmadna, te yandan da 1 7 . ve 1 8 . yzyllann birbirlerinden
ok farkl iktisadi konjoktrler getirdiine iaret ediyor.

imparatorluk: Osmanl para tarihi zerine imdiye kadar yaplm az

sayda almadan farkl olarak bu kitapta imparatorluk leinde bir bak
as kullanld, Osmanl para dzeninin paralar kadar dzenin tm
zerinde duruldu . B alkanlar ve Krm'dan Suriye , Msr, Basra Krfezi ve
Kuzeybat Mrika'ya kadar imparatorluun tm blgeleri ele alnd . Kita
bn bulgular Osmanl parasal dzenlemelerinin karmakln ve eitlili
ini, bunlarn bir yandan yerel gelimelere te yandan da kresel iktisadi

248

glere bal olarak evrimini yanstyor. Para tarihinin incelenmesi, bu ge

ni imparatorluun dnya ekonomisinin bir paras ve onun dalgalanma
lanndan etkilenen bir birim olarak ele alnmas gerektiini bir kez daha
gsteriyor. zellikle parasal srelerle ilgili olarak bakldnda, Osmanl
mparatorluu 'nun kapal ve kolaylkla denedenebilen bir birim olarak
deil, snrlan kesin kes belli olmayan, ok delikli bir szge ya da dek gi
bi dnlmesi gerektii ortaya kyor.
1 6 . yzyla kadar, Anadolu ve Balkanlar'n byk bir blmn kap
sayan Osmanl devletinin altn sultani ile gm ake ekseni zerine ku
rulmu, basit saylabilecek bir para dzeni vard. Ancak 1 6 . yzylda top
raklann hzla genilemesinden sonra, ayn dzen srdrlmedi . Geni im
paratorluun para dzeni oluturulurken Osmanllar iki aamal bir yakla
m izlediler. Egemenliin en belirgin simgesi olan tek altn sikke ile Bal
kanlar'dan Msr ve Cezayir'e kadar tm imparatorluk birletirilmi olu
yordu. Sultaninin arl ve altn ierii iin de tm Akdeniz blgesi ve
tesindeki demelerde standart olarak kabul edilen Venedik dkas rnek
alnmt.
hem gnlk yerel ilemlerde hem de uzun mesafeli ticarette kullan
lan gm sikkelere gelince, Osmanllar yeni eyalerlerde kullanlmakta
olan para birimlerini srdrmeyi tercih ettiler. Bu tercihin bir nedeni, ik
tisadi kopukluklara ve belki de toplumsal huzursuzluklara meydan verme
mekti . Ayrca, merkezi devletin imparatorluk leinde tm gm para
birimlerini birletirebiirnek iin gereken mali, idari ve iktisadi kaynaklara
sahip olup olmad da belli deildi . Bylece genileyen imparatorlukta
yeni bir para dzeni oluturma ii bir hayli esnek ve pragmatik biimde
zlm oldu .
Zamanla sadece para deil, dier konularda da imparatorlukta farkl
blgeler ortaya kt . Balkanlar'n yakn blgeleriyle Bat ve Orta Anado
lu'daki kurumlar ve uygulamalar stanbul blgesindekilere benzemekte
ve merkez tarafindan daha yakndan denetlenebilmekteydi . Buna karlk,
daha uzak eyaletlerdeki kurumlar ve idari uygulamalar, merkez ile tara
daki yerel gler arasndaki deien g dengelerini yanstmaktayd .
Kitabn bulgulan imparatorluun merkezi ile uzak eyalerler arasndaki
parasal iliki ve balantlarda zaman iinde nemli deiiklikler olduuna
da iaret ediyor. stanbul ile Msr, Trablus, Tunus ve Cezayir'deki para
rejimleri arasndaki balar 1 7 . yzylda tmyle kopmutu . Buna karlk,
1 8 . yzylda balantlarn tekrar kurulduu ve glendii grlyor. m
paratorluun eitli blgelerindeki para birimleri arasndaki ilikileri ince
leyerek ortaya kardmz bu tablo artc gzkebilir. nk Osmanl
tarihiliinde 1 8 . yzyl merkez-evre balannn zayflad, adem-i mer-

keziycti eilimlerin glendii bir dnem olarak bilinir. Para alanndaki

ve belki dier alanlardaki benzeri gelimelerin 1 9 . yzyldaki merkezile
me srecinin altyapsn oluturup oluturmadn anlamak iin zaman
henz erkendir, ancak para tarihinin bulgular nda bu olasl artk
ciddi olarak dikkate almak gerekiyor.
Bylece, imparatorluk leindeki bak as bize sadece para ve ikti
sat tarihi konularnda deil, dier nemli konularda, zellikle de Osmanl
kurumlarnn tarihi ve evrimi, imparatorluun deien yaps ve nihayet
Osmanllarn kendi devletlerini nasl algladklar hakknda da nemli
ipular vermi oluyor.

E KLER

EK I

VERGI, PARA VE DARPHANELER ZERINE

OSMANLI KAN U NNAMELERINDEN SEMELER
I. 1487 Tarihli "Hdavendigar Livas Kanunnarnesi"nden
Semeler: 1
l . Resm-i ift ternam iftlik zere ift kaydotnan raiyetden otuz
akedir. Nim (yann ) iftden resim nsf- zalik ( ondan dolay yann). Nim
iftlikden ekall (az) yer tasarruf eden bennakden . . . resim on iki akedir . . .
Zira has yerden yetmi seksen dnm ve m utavasst '1- hal ( orta halli )
yerden yz dnm ve edna ( kt ) yerden yz otuz ve yz elli dnm yer
bir iftlik itibar olunur.
2 . Yrkde ve yerlde resm-i ganem ( koyun resmi ), iki koyuna bir ak
edir. Koyunla kuzu bile saylmak kanun olmudur. Ve koyunu olmayan
yrkden resm-i kara on iki akedir . . . A! resmi her srden ake al
nagelmitir.
3. Badan ve baeden r-i hasl alnmak kanun- er'e mutabkdr . . .
Ba dnmyle her bir dnmden baz vilayetde on ake ve baz vilayet
de be ake ve baz vilayetde ake alnugelmidir. . . . Ve kavun ve kar
puz yknden her ykten birer tane kavun ve karpuz alunur . . . . Ve bir
tarla penbeden (pamuk) bir nem ekirdekl penbe alunur.
4. r-i aselden ( bal ) bedel her bir kovandan baz vilayetde iki ake,
baz vilayetde bir ake alnur imi. imdi gine ol muceb zere kayd olun
mudur.
5. Resm -i arusane (gelin ), cihazlu (eyizli) kzdan altm ake ve avret
den krk ake; fakirelerden nsf- resm-i ganiyye (tam verginin yars ) . . . dir.
6. Ve resm -i nikah dahi alas dinar ( altn) ve ednas on iki akedir. Ve
mutavasst'l- hal nakihle menkuha ( damat ve gelin) hallerine gre alnur.
Ve bir kirnesne ki avretin tatlik edb gine nikah etse , resm-i nikah alnur.
Kaynaklar: Barkan, Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Temelleri, Kanunnameler, Ci lt
1 , I stanbul , 1 942, s. 1 -6 ve Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki
Tahlil/eri, Istanbu l , 1 990-94, Ci lt l l , s. 1 80-85.

253

7. Crm dahi, bi-gayr- hak katl-i nefs eden ( bakasn haksz yere l
dren) kirnesneden alasndan yz ake ve mutavasst'l-halden iki yz
ve ednasndan yz akedir. Ve gz karan kirnesneden yz elli ake ve
ba yarlub kemk ksa ve di ksa ve bala nceruh edb dee d
erse yz ake( dir).

254

II. 1 470-71 Tarihli "Darbh:ine Berat Hkm"nden Semeler:2

Rumeli ve Anadolu darbhanelerimi darendegan-i misal-i erif ( iletil
mek zere ) fiil ana verdim, ol art ile verldi ki :
l . Burusa'da, Ayasulu'da ( Efes) ve Amasya'da ve Konya'da ve Edre
ne'de ve stanbul'da (Serez ve Nevabir'de ) darbhane ola .
2 . Ve slambol'da ve Burusa'da ve Ayasulu'da ve Amasya'da ve Kon
ya'da yz dirhem gmi iki yz seksen be akeye alalar, evvelki adet z
re . Ve Serez'de iki yz seksen akeye alalar ve Nevahir'de iki yz sek
sen bir akeye alalar.
3. Ve ake evvelki kanun zere ve nakd dirhemden yz otuz ake
kesile ki, ad Muhammed Hani ola, amma bu ake veznesi mezklr hurde
akenn om veznesince ola.
4 . . . . her alt ayda bir kst cevab edeler (taksitlerini deyeler), zr bahane etmeyeler, edecek olursa, makbul ve mesmu olunmaya (dinlenilmeye ) .
III. 1470 - 1471 Tarihli "Sarrafi iin Verilen Hkmn
Sureti"nden Semeler: 3
Rumeli sancak beleri . . . v e Rumeli kadlan bilesiz ki :
. imdiki halde darbhanem arnilieri her birnzn taht- hkmetine
yeni ake gnderdiler, eyle olsa gerekdr ki, bazariar ardasz ki , ki
mesne eski ake ile satubazar etmeye, eer edecek olursa, sarraf ile kou
lan kulum . . . gerei gibi hakkndan gele .
2 . Ve emrim bu zredr ki, her kim stanbul'a yahud Edrene darbha
nesine gm veya eski ake iledrse, yz dirhemine iki yz seksen be ak
esin ala ve Serez darbhanesine iledrse yz dirhemine iki yz seksen er
ve Nevabirde darbhanesine iledrse iki yz seksen bir akesin ala.
3 . Zikr olan darbhanelerden sarraflar her hangmuzun taht- yedine ye
ni ake iledrse, darbhanderim narhnclan beer ake ekse bozalar, ki2

Kaynaklar: Nicoara Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans Conserves dans /es
Manuscrits Turcs de la Bibliotheque Notianale d Paris, 1 : , Actes de Mehmed l l et Bo
yezid l l , Mouton et Co, Paris ve La Haye, 1 960, s. 84-85 ve Akgndz, Osmanl Ka
nunnameleri, Ci lt 1 , s. 384-86.
Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, s. 85 ve Akgndz,
Osmanl Kanunnameleri, Ci lt 1, s. 404.

mesne mani olmaya, malum babnda muavenet (yardm) edesiz ki mal

benmdr, amiln deildr.
yle bilesiz, alamete itimad edesiz.
IV. 1 460 - 6 1 veya 1 470-71 Tarihli "Serez Darbhanesinin
Eminine Veritr Kanunname"den Se:meler:4
Nian - hmayun ve misal-i meymln hkmi olur ki : imdiki halde Se
rez darbhanesine rafi-i tevki-i hmayun Hasan' emin tayin edb gnder
dm ve buyurdum ki :
I . Anda varub kemal-i emanet ve hsn-i stkarnet ile emin olub hi
vechile dakika fevt etmeyb ( karnayp) grb gzedb defter ede .
Am il ve sahib-i ayar ve gayr czi (para) ve klli ( btn ) her ne olursa,
bunun marifetiyle ola, bunun marifetinsiz nesne etmeye .
2 . Emine ber-muceb-i hkm (hkm gereince ) vacibdr ki, halkn
gmii darbhaneye geldi vakit, gm katnda sahib-i ayar ile terazu
yannda otura. Terazuy onat gzedb veznini rast etdre . Ve amil ken
d veyahud emini bile ola . Gm tamam tartlub alndktan sonra g
m szldu ( eritildii ) yere varub kepeyi gzleye . Zira uurlayacak ve
kalb nesne katlacak yer oldur. Gerei gibi ihtiyat ede ki , nesne uurlanmayub ve yaramaz nesne katlmaya.
3 . Ve sikkeyi stadlar evlerine alub gitmeyeler. Darbhane iinde sikke
emri tamam olcak, emin mhri ile mhrleyb hazinede koya . . . Geldi
vakit mhrin aa, yz dirhem ani dutalar (tartsnlar) . Ake drt yz ge
lirse hkmime muvafikdr. Eer drt yz buuk gelrse , ol dahi muvafik
dr. Ve eer drt yz bir gelrse, yine mecmu akeyi kepeden szduralar.
4. Ve dahi emin darbhaneye gm getricek gm akesini arnile
vermeye, sahibine vere . Hem sahib-i ayar dahi gmi tartub alurken
onat gzleye . Ar tartub sahibine zulm olmaya, vezneyi rast etdre .

V. "Gm ve Eski Ak:a Yasaknamesi"nden Se:meler

(II. Mehmed'in saltanat srasnda hazrlanmtr, kesin
tarihi bilinmiyor. ):S
imdiki halde darende-i misal -i bi- misal kulum Anadolu Vilayetine
gm ve eski ake yasan etmee gnderdim ve buyurdum ki :
l. Varub algelmi kanun ve kaide zerine yasak ede ki, kirnesne eski ak
e ile satu bazar ve muamele etmeye . Her kim olursa dutup hakkndan gele.
4
5

Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1,

dz, Osmanlt Kanunnameleri, Ci lt 1, s . 532-35.
Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1,
dz, Osmanlt Kanunnameleri, Cilt 1, s . 570-7 1 .

s.

79-82 ve Akgn

s.

66-67 ve Akgn

255

2 . Ve emrim bu zeredir ki, avadanlk ileyen kuyumcu ve srmac ki

iye ikiyz dirhemine vannca gm satla, ann bahanesiyle ziyade g
m alub satmayalar.
3 . Ve her kimde gm sezerse, alub darbhanerne ilede . Ve yolcula
rn yklerini ve bezzazistan sanduklann ve karhansaray hcrelerini araya.
Her kimde gm ve eski ake bulunursa, alub darbhanerne getrb tes
lim ede, dirhemine ikier ake hesab zere akesin vere .
4 . Ve kalhane, kulum mhriyle dura; kulum desturonsuz kirnesne g
m kal etmeye ve etrafa ne kadar pul giderse ki, kulum mhrnsz
olursa, gerei gibi hakkndan gele .
5 . Ve her ne yerde kalpazan bulursa, dutup kad ve suba katna ilede,
anlar dahi gerei gibi tefti edeler, greler; yle ki, er ile kalpazanl
zahir olursa, kulumla kapuma gnderb nzknn nsfi (yars ) belik ve
nsfi arnilin ola.
VI. 1 482 Tarihli "Yasakname-i Altun Ber-Muceb-i Kanun"dan

Semeler6
Bundan evvel stanbul ve Edirne ve Serez'de olan tilari darbhaneleri
nin yasaknamelerinde kayd olunur idi ki :
"Altuncular ve kuyumcular ve sarraflar, her ehirde ne mikdar altun
aludar ve satarlarsa, darbhaneye getrb gayr yerde satmayalar. Eer ti
rengi tilari ayar ar altun olursa, yz miskal altundan yz yirmi dokuz ti
lari kesdrb yz yirmi be tilarisin ssna ( sahibine ) verb drt tilarisini
darbhaneye resm alalar."
l . Ummal ( idare memurlar ) olan kimesneler, bu manay temessk
edinb ( sarlp ) cemi altun ( altnlan ) biz alurz deyu altun ilerine ve ci
haz csbabna ve sayir mhimmat- avama ve havassa ( saygn kiilere ) mani
olub muzayaka (sknt ) verrler imi.
2. Amma satlan altun ihfa ( gizleme ) ile satlmayub arnilin dahi ilmi ( bil
gisi ) ola. Kendye kacak bahaya gayr kirnesne talib olmaya. Am il talib
olacak olursa, amil dahi alub filori kesdrb emr-i mnif (yksek) zre amel
oluna (ilenile ) . Ve filori kesdrrnek maksud olan kimesneler, adet zre al
tunlann tilari kestrb rsumlarn eda edeler, kirnesne mani olmaya.
3. Amma altun dahi haric memlekete alup gitmek caiz deildir. De
er bahasyla arnile vereler veya flari kesdreler. Emrime muhalefet
edenlerin gerei gibi hakkndan geline .
3 . Ve altun flari ayar deil ise, altunun her miskaline crm ( su ) iin
krk ake verb ayruk altuncluk ve sarrafluk eylemeyeler. Meer ki, amil
6

Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1,

dz, Osmanlt Kanunnameleri, Ci lt l l , s . 338-42.

s.

1 54-56 ve Akgn

destur ( izin) vere denilmidr . . . Ve filori ayarnda noksan bulncak, ya

sak mcerred (yalnz) altuncya olmaya, filori keseni dahi dergah- mual
lama arz eyleyeler, gerei gibi siyaset olunuh hakkndan geline .
VII. 1455 Tarihli "Novoberdo Maden Yasaknamesi"nden

Semeler:7
imdiki halde darende-i misal-i erif . . . kulum Novoberdo madenieri
ne ve revabiine ( ona bal olan yerlere ) maden yasa etmee gnderdm
ve buyurdum ki :
l . Varub madenlerimi ve mecmu mahsulatn ( tm retimi ) grb g
zede ve arhlar ve kuyular ilede . Emrm mucebince am el etmeyb ( a
lmayp ) avare yriyb ilemeyen kuyucular ve arh c kafideri ilede, ile
meyenleri sekdb haklarndan gele .
2 . Ve madeniere ve yarnaklarna arnillerimden ve adamlanndan gayr
kirnesne karmaya. Her kim karacak olursa, kulum sekdb hakkndan
gele, kirnesne mani olmaya.
3 . Ve buyurdum ki, ilercan verb kuyuclara ve arhclara ve madenie
re mnasib olan kirnesneleri getrdb madenieri en edeler.
VIII. 1 524 Tarihli Msr Kanunnamesi'nden Semeler8
l . Malruse -i Msr Dar'd- Darbnda kesilen ake ve eer kledir,

eer Osmani akedir, eer sair evani-i nukradan ( kle gm ) ola gerek
dir ki, her yz dirhemi seksen drt halis gm olub ve on alt dirhemi
maue ( saf olmayan ) ve harau'n-nara ( atee ) dutula. Ve her yz dirhem
iki yz elli pare kesile .
2 . Ve hasene-i sultaniye dahi eer Tekrur'dan ( Salra'nn gneyinden )
gelen altun olursa gerekdir ki, kafile geldkde sir-i mslimin zerine be
lik canibinden alnuh darbhanede tamam halis'l-ayar kesilb malruse-i
Kostantiniyye'de kesilen kanun zere . . . ola.

7
8

Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, s. 69-70 ve Akgn
dz, Osmanl1 Kanunnameleri, Ci lt 1 , s . 553-56.
Kaynaklar: Barkan, Zirai Ekonominin, s. 386 ve Akgndz, Osmanli Kanunnamele
ri, Ci lt VI, s. 1 39-40.

EK 2

iSTANBU L KENTi iIN

FIYAT ENDEKSLERI, 1 469-1 9 1 4

258

Bu Ek, 1 5 . yzyldan 20. yzyla kadar stanbul ve bir lde de im

paratorluun dier kentlerinin fiyat tarihi zerine yaplan ve henz so
nulanmam bir almann yntemini ve ara sonularn zetlemektedir.
Ayrntl sonulan yaknda Devlet statistik Enstits, Tarihi statistikler
Dizisi iinde yaymlanacak olan bu almada Osmanl arivlerindeki alt
binden fazla hesap defteri ve listede bulunan gda malianna ve dier mal
lara ilikin fiyat verileri kullanlmaktadr. almann ilk aamasnda ayn gda mallan fiyat endeksi hesaplanmtr. Bunlardan biri stanbul'daki
bykl kkl vakflarn ve bunlarn imaretlerinin satn aldklan gda
mallarnn fiyatlarndan hesaplanmtr. Bir dier endeks, Topkap Saray
mutfa tarafindan satn alnan gda mallannn fiyatlanndan hesaplanm
tr. nc endeks ise stanbul kent ynetiminin toncalara danarak her
mal iin ayr ayr belirledii narh fiyatlan kullanlarak hazrlanmtr.
Zaman iinde mallarn kalitelerinde ortaya kabilecek farkllklardan
etkilenmemeleri iin, endeksler standart mallada snrl tutulmutur. Sz
konusu endeksin her birinde yaklak l O ile 12 temel gda mal kulla
nlmtr. Bunlar un, pirin, bal, sade ya, koyun eti, kuzu eti, nohut,
mercimek, soan, yumurta, eker ( sadece saray mutfa ) ve kahve ( 1 7 .
yzyldan itibaren saray mutfa ve 1 8 . yzyldan itibaren vakflar) ile ya
kacak olarak kullanlan zeytinyadr. Bu mallarn fiyatlannn her yl iin
her birinin bulunamad durumlarda, eksik fiyat gzlemleri varolan veri
lere regresyon teknikleri uygulayan bir istatistik paketi araclyla doldu
rulmutur. Her maln her endeks iindeki arl, toplam gda mallar
harcamalan iinde o maln pay dikkate alnarak belirlenmitir.
Vakf, saray mutfa ve narh fiyatlanndan ayr ayr oluturulan gda
mallan endeksinin orta ve uzun vadeli eilimleri birbirlerine ok benze
mektedir. Yine de saray mutfa ve narh fiyatlannn daha fazla devlet de-

netiminde olduunu dikkate alarak, almamzn nihai sonulan iin va

lotlarn dedikleri fiyatlar esas alnmtr.
almann ikinci aamasnda ise, eitli ariv kaynaklarndan derlenen
gda dndaki mallarn fiyatlar endekse katlmtr. Bu aamada kullanlan
mallar sabun, odun, kmr, ivi ( okka bana fiyatlar inaat ve tamirat
defterlerinden salanmtr) ve iki tr uhadr (ynl kuma; yeriisi ile n
giltere'den ithal edilen uha Londrin ) . Ayrca, pek ok kuma tr iin
de fiyat gzlemleri derlenmi, fakat kuma trlerinin sk sk deimesi ne
deniyle, bunlardan uzun sreli diziler oluturulamamtr. Ortalama kent
li tketicinin harcama alkanlklan dikkate alnarak, gda mallarnn top
lam endeks iindeki arl yzde 75 ile 80 arasnda tutulmutur.
1 863 sonrasndaki dnemde vakf, saray mutfa ve narh kaynaklarn
dan elde edilen fiyat gzlemleri olduka snrldr. Bu son dnem iin s
tanbul zahire borsasnda oluan ve stanbul Ticaret Odas Dergisi'nde d
zenli olarak ayda bir yaymlanan yirminin zerinde maln fiyatlar kul
lanlmtr.
Fiyat endeksieri iin stanbul'un seilmesinin en nemli nedeni, en ay
rntl fiyat verilerinin bakent iin bulunmasdr. Ancak, imparatorluun
dier kentlerindeki vakflarn hesap defterlerinde de ayrntl fiyat verileri
bulunmaktadr. Edirne, Bursa , Konya, Trabzon, am ve Kuds kentleri
iin de, ayn derecede ayrntl olmasa da, fiyatlarn uzun dnemli eilimleri
hakknda yeterli bilgiler salayacak endeksler oluturmak mmkndr.
Bylece, dnyann Avrupa dnda kalan blgeleri iin ilk kez olarak
drt buuk yzyllk bir sre iin ayrntl ve gvenilir fiyat endeksieri elde
edilmi olmaktadr. 1 9 1 4 sonras iin elimizde yaymianm tketici fiyat
endeksieri bulunduuna gre , stanbul iin bu dizileri gnmze kadar
getirmek mmkndr.
stanbul vakflanndan derlenen gda mallan fiyatlarn esas alan ve bun
larn yanna dier mailann fiyatlarn katarak oluturulan endeksin yllk de
erleri Grafik A- l 'de verilmektdir. Dikey eksen logantmik lee gre d
zenlendii iin, endeks erisinin eimi, fiyatlarn art hzn yanstmakta
dr. Bu genel sonular stanbul'da genel fiyat dzeyinin l 469'dan l 9 1 4'e
kadar, yaklak olarak 300 kat arttn gstermektedir. Bu toplam art, yl
da ortalama yzde 1 . 3 lk bir art hz anlamna gelmektedir.
Grafik A- l 'de iki hzl enflasyon dnemi gze arpmaktadr. Birincisi,
1 6 . yzyln sonlanndan 1 7 . yzyln ortalanna kadar uzanan bir enflasyon
dalgas srasnda fiyatlar yaklak olarak be kat artmtr. Bu dnemdeki
artlar genellikle Fiyat Devrimi ile ilikilendirilmektedir, ancak Osmanl fi
yatlarnn byk bir blm tailerden kaynaklanmaktadr ( bkz . Blm
7 ) . Oluturduumuz fiyat endeksleri, ikinci olarak, 1 8 . yzyln sonlannda

259

Grafik A. l
stanbul Kenti iin Fiyat Endeksi, 1 469- 1 9 1 4
Ake olarak; 1 469= 1 ,00
Logantmik lek
1 000
300
1 00
30
lO
3

,.

o
1 450

1 500

1 5 50

1 600

1 650

1 700

1 750

1 800

1 8 50

1900

260

Graf'k A.2
Osmanl Para Biriminin Saf Gm erii, 1469- 1 870
l Kuru= l 2 0 ake
Logaritmik lek
GRAM

1 ,0
0,3
0,1
0 , 03
0,1

1 300

1 400

1 500

1 600

1 700

1 800

1 900

Grafik A.3
stanbul'da Gram Gm Cinsinden Fiyatlar, 1 469 - 1 870
1 527-28= 1 ,00

2 ,5
2 ,0
1 ,5

1 ,0

.
. .

0,5

0 , 0 +----r-----.--..--.1450

1 500

1 5 50

1 600

1 650

1 700

1 750

1 800

1 8 50

1900

261

balayan ve 1 8 50'lere kadar sren, ok daha gl bir enflasyon dalgasna

iaret etmektedir. Bu ikinci dnemde fiyatlar yaklak 12 ile 1 5 kat artm
tr. Bu fiyat artlan da esas olarak 1 780'lerde balayan ve II. Mahmud d
neminde ( 1 808- 1 8 39) hzlanan tailerle yakndan ilikiliydi ( bkz. Blm
12 ). Buna karlk, stanbul'daki genel fiyat dzeyinin 1 650 ile 1 780 ara
snda ve 1 860 ile 1 9 1 4 arasnda daha istikrarl kald grlmektedir.
Fiyatlardaki uzun dnemli eilimleri zet olarak saptadktan sonra,
ksaca Osmanl enflasyonunun nedenleri zerinde duralm. Uluslararas
literatrde aynntl olarak tartld gibi, sz konusu drt yz elli yllk
srede fiyat artlannn pek ok nedeni bulunmaktayd. Ancak, olutur
duumuz fiyat endeksierinin ve bu kitapta incelenen Osmanl para biri
minin bize salad ok uzun vadeli perspektiften bakldnda, taile
rin ya da Osmanl para biriminin deerli maden ( gm ) ieriinin dev
let tarafndan azaltlmasnn, fiyat artlannn en nemli nedeni olduu
grlmektedir.
Tailerle fiyat dzeyi arasndaki ilikiyi daha iyi belirleyebilmek iin,
Osmanl para biriminin gm ieriinin zaman iindeki deiimini izle
mek yararl olur. Grafik A-2 , bu kitapta eitli tablolarda yer alan bilgilere
dayanarak ake ve daha sonra da kuruun ( l kuru= 120 ake ) gm ie
riini yllara gre vermektedir. Bu grafikte de dikey eksen logaritma cin-

sinden verildii iin, erinin eimi tai hzn yanstmaktadr. Grafik A2, Osmanl para biriminin gm ieriindeki en hzl dterin 1 6 . yz
yln sonlan ile 1 7 . yzyln balarnda, daha sonra da 1 8 . yzyln sonia
ryla 1 9 . yzyln balarnda gerekletiini gstermektedir. En hzl fiyat
artlar da bu iki dnemde gereklemitir. Buna karlk, kuruun gm
ieriinin sabit kald 1 8 60 sonrasnda fiyatlar da istikrarl kalmtr.
Uzun vadeli olarak bakldnda, Grafikler A -1 ile A-2 arasnda yakn bir
iliki olduu grlmektedir.
Tailerle fiyat dzeyi arasndaki iliki , fiyat endeksierini gram gm
cinsinden hesaplayarak da izlenebilir. Grafik A- 3 , daha nceki iki grafikte
ki bilgileri kullanarak, stanbul iin gram gm cinsinden hesaplanm fi
yat endeksini sunmaktadr. 1 8 70 ylndan sonra dnya gm fiyatlar
hzla dt ve Osmanl kuruunun gmle ilikisi byk lde kop
tuu iin, grafik bu tarihten sonrasn yanstmamaktadr. Sz konusu drt
yzyllk srede, ake cinsinden fiyatlar 300 kat artt halde, gram gm
cinsinden fiyatlarn ok daha dar bir aralkta, 0,5 ile 2,5 arasnda, oun
lukla da 0,7 ile l ,5 arasnda kalm olmas ilgintir.
Grafik A- 3 gram gm cinsinden ifade edilen fiyatlarda orta dnemli
hareketler olduunu gste riyor. Gm cinsinden fyatlar l 5 00 ' den
1 640 'a kadar ykselmi, 1 8 . yzyln balarna kadar gerile mi, ve daha
sonra 1 9 . yzyln ortalarna kadar yine ykselie gemitir. Ancak, bu ha
reketler esas olarak yatay bir uzun vadeli trend etrafnda olmutur. Bir ba
ka deyile, uzun vadede tailerin Osmanl fiyat dzeyinin en nemli be
lirleyicisi olduu grlmektedir. Fiyatlar para biriminin ierdii gm
miktaryla ters orantl olarak, ya da tai hzyla doru orantl olarak art
mtr.
Dier lkelerin fiyatlaryla yaplan ilk karlatrmalar, stanbul'da
gram gm cinsinden ifade edilen genel fiyat dzeyinin orta ve uzun va
dede Akdeniz'in dier blgelerindeki fiyatlarla yakn iliki iinde olduu
nu gstermektedir. Bu ilikinin stanbul'un yansra dier Osmanl liman
kentleri iin de geerli olduunu dnebiliriz. Orta ve uzun vadede, Ak
deniz zerinden yaplan uzun mesafeli ticaret, gram gm cinsinden fi
yatlar birbirlerine yaklatrmaktayd . Ancak ksa vadede, zellikle de ta
i dnemlerinde Osmanl liman kentleriyle Akdeniz'in dier blgeleri
arasndaki fiyat ilikisi daha zayftr. Bir tai sonrasnda gram gm cin
sinden fiyatlarn daha nceki dzeylerine dnmeleri, bir baka deyile no
mina! fiyatlarn art hz, parasal olduu kadar iktisadi ve kurumsal etken
iere de balyd. Bu nedenle Grafik A- 3 'te, Grafik A- l 'e kyasla, orta ve
uzun vadeli trendler evresindeki ksa vadeli dalgalanmalarn daha fazla
olduu grlyor.

EK 3

TEMEL iKTiSADI VE PARASAL

BY KL KLER ZERINE NOT
Bu kitapta Osmanl mparatorluu'nda tedavl eden para miktar ,
toplam gelir, kii bana gelir ve parann dolam hz gibi temel deiken
ler zerine ayrntl zaman dizileri veya tahminler sunabilmek ok yararl
olurdu. Ancak, bu temel byklkler zerine elimizdeki veriler son dere
ce snrldr. Bu ekte , 1 460 ve 1 9 1 4 yllar iin kimi tahminler sunulmak
tadr. Bu iki tarih arasndaki drt buuk yzyllk sre iin, Osmanl devleti snrlar iinde dolaan para miktar hakknda herhangi bir tahmin bulunmamaktadr.
Dnemin gzlemcileri ve gnmz tarihilerinin darphanelerin re
tim miktarlarna ve dier verilere dayanarak yaptklan hesaplamalara gre ,
II. Mehmed'in her taii sonrasnda yenileriyle deitirilmek zere darp
hanelere getirilen eski akelerin miktar 200 ile 750 milyon arasnda dei
iyordu ( bkz . Blm 3 ) . Tedavldeki akelerin nemli bir blmnn
darphaneye geri getifilmediini dikkate alarak, 1 5 . yzyln nc eyre
inde tedavldeki ake miktarnn st snrn l 000 milyon ake ya da
750 ton gm olarak tahmin edebiliriz. Bu dnemde Osmanl devleti
henz kendi altn sikkelerini basmaya balamamt . Eer yukandaki mik
tara dolamdaki yabanc altn sikkeleri eklersek, dolamdaki toplam de
erli maden miktarn 1 000 ile 1 500 ton gme eit olarak tahmin ede
biliriz.
Bu dnemde Anadolu ve Balkanlar'daki Osmanl topraklarnn nfusu
yaklak l O milyondu . Bylece , dolamdaki para miktarn kii bana 1 00
ile 1 5 0 gram arasnda gm olarak tahmin edebiliriz. O dnemde altn :
gm oran l O dolaynda olduu iin bu, kii bana l O ile 1 5 gram ara
snda altna eittir. Ayn dnemde Osmanl devleti snrlar iinde kii ba
na geliri tahmin etmek son derece zordur. Yenienlere gnde 4 ake ya
da ylda 1 000 gram gm dendiini biliyoruz. Ancak yenierilerin ge -

263

lirlerinin ortalarnann bir hayli zerinde olduunu syleyebiliriz. Para arz

arp parann dolam hz eittir toplam gelir arp fiyat dzeyi zdeiii
ni uygulayacak olursak, bu kaba tahminler bize para stokunun dolam h
znn yaklak 2 ile 5 arasnda bir yerde olduunu gstermektedir. Bu d
zey, parann tedavl hz hakknda, 1 6 . yzyln balannda ngiltere iin
yaplan tahminlere bir hayli yakndr ( bkz . Lindert, " English Population,
Wages and Prices, 1 54 1 - 1 9 1 3 " ) .
Osmanl mparatorluu'nda tedavl eden para stoku zerine elimizde
bulunan dier tahmin ise Birinci Dnya Sava ncesine aittir. Osmanl
Barkas uzmanlan tarfindan hazrlanan ve daha sonra Maliye Nazn Cavit
Bey tarafindan Meclis-i Mebusan'a sunulan tahmine gre, 1 9 1 4 ylndaki
para arz yaklak 60 milyon altn lirayd . Bu dnemde imparatorluun
toplam nfusu yaklak 2 1 milyon olduuna gre, kii bana para arz
2 ,8 altn lira veya 1 8 gram altn dzeyindeydi . Vedat Eldem, Birinci
Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluu 'nun toplam yllk gelirini
240 milyon alnn lira olarak tahmin etmektedir. Yukandaki zdelii bu
tahminlere uygulayacak olursak, 1 9 1 4 ylnda parann dolam hznn
yaklak 4 dzeyinde olduunu syleyebiliriz.
264

RESiMLER

KAYNAKLAR
YK: Yap ve Kredi Bankas Koleksiyonu, stanbul
ANS : American Numismatics Society Koleksiyonu, New York
Akyldz: Ali Akyldz, Osmanl Finans Sisteminde Kat Para
Eldem: Edhem Eldem'in kiisel koleksiyonu .
Ed. notu :
Sikkelerin boyutlan teknik imkaniann elverdiince aslna uygundur. Her resimde
sikkenin n yz solda, arka yz sadadr. Renkli fotorafiarna ulalamad
iin baz sikkeler siyah/beyaz verilmitir.

14. VE 1 5 . YZYILLAR
Akeler

Resim 1
Orhan, H . 727 / 1 326-27, Bursa
ap : 1 8 mm; 1 ,0 gram (YK)

Resim 2
I I . Murad, H . 8 34/ 1 43 1 , Edirne
ap: 1 3 mm; 1 , 1 gram (YK)

Resim 3
I I . Mehmed, H. 880/ 1 47 5- 76, skp
ap : l O mm; 0,72 gram (YK)

On Ake

Resim 4
I I . Mehmed, H . 875/1 470-7 1 ,
Novo Brdo
ap : 23 mm; 9,36 gram (YK)

Bakr Mangrlar
268

II.

Il.

Resim 5
Murad 1 42 1/ 1 444, 1 445/ 1 45 1 , Edirne
ap: 1 7 mm; 2,05 gram (YK)

Resim 6
Mehmed, 1 444, 145 1 / 1 48 1 , Darphane belli deil
ap : 1 5 mm; 2 ,2 gram (YK)

Altn Sikkeler

Resim 7
Sultani, I I . Mehmed, H . 883/1478-79, Kastantiniye
ap : 20 mm; 3,5 gram (YK)

Resim 8
Venedik Dkas, Tarihsiz
ap : 20 mm; 3,57 gram (ANS )

Resim 9
Floransa Florini
ap : 2 1 mm; 3,52 gram (ANS )

1 6 . VE 1 7.

YZYILLAR

Para/Medin

Resim 1 0
I.

Sleyman (Kanuni ), H . 927/ 1 52 1 , am

ap: 1 5 mm; 1 , 1 7 gram (YK)

270

Resim

ll

II.

Selim, 1 566- 1 574, Msr

ap: 1 6 mm; 1 ,05 gram (YK)

Resim 12
IV.

Mehmed, 1 648 - 1 687, Halep

ap: 14 mm; 0,88 gram (YK)

Ake, Yemen

Resim 13
IV.

Murad, 1 62 3 - 1 640, Sana

ap: 1 3 mm; 0,30 gram (YK)

Bakr Mangr

Resim 1 4
I . Selim, H . 924- 1 5 1 8 , am
ap : 20 mm (ANS )

ahiter

Resim 1 5
I . Sleyman ( Kanuni ), 1 520- 1 566, Hille ( Irak)
ap: 20 mm; 4,50 gram (YK)

Resim 1 6
Il . brahim 1 640- 1 648, Badat
ap : 1 4- 1 8 mm; 2 ,75 gram (YK)

Osmanl Larisi

Resim 1 7

Basra, 1 6 . yy . ortas
Uzunluu : 4,9 cm (ANS )

Gm sikke

Resim 1 8
IV. Mehmed, H . 1 083/167 1 , Trablusgarp

ap: 1 8 mm; 1 ,45 gram (ANS )

Nasri

Resim 1 9
I . Ahmed 1 603 - 1 6 1 7, Tunus

ap : 12 mm; 0,52 gram (YK)

Ake

Resim 20
I . Selim, 1 5 1 2- 1 520, Cezayir
ap: l l mm; 0,65 gram (YK)

Altn Sultaniler

Resim 21
I. Sleyman ( Kanuni), 1 520- 1 566, Msr

ap : 20 mm; 3 ,50 gram (YK)

Resim 22
I . Sleyman ( Kanuni ), 1 520- 1 566, Cezayir

ap : 20 mm; 3 ,50 gram (YK)

1 7.

YZYIL

Resim 23

Hollanda Taleri ( Esedi Guru)/ap: 40 mm; 27,1 gram (ANS )

274

Resim 24

spanya Sekiz-Reali ( Riyal Guru)/ap: 32-37 mm (ANS)

B akr Mangr

Resim 25
I I . Sleyman, 1 687- 1 69 1 , Kostantiniye

ap: 19 mm; 1 ,65 gram (ANS )

18.

YZYIL

lk Zolotalar

(Kuruun 3/4')

I I . Sleyman,

Resim 26
darb 1 690 veya 1 69 1 ; Kastantiniye
ap : 4 0 mm; 1 9 ,4 gram (YK)

1 68 7 - 1 69 1 ,

Kuru

Resim 27
I I I . Ahmed, 1 703 - 1 730 , Kastantiniye
ap : 40 mm; 2 5 ,6 5 gram (YK)

Kurular

Resim 28
III.

Mustafa, 1 75 7- 1 774, slambol

ap: 40 mm; 1 8 ,6 gram (ANS )

276

Resim 29
III.

Selim 1 789- 1 203 ' Trablus

ap: 3 7 mm; 1 2 , 5 gram (YK)

Para

III.

Resim 30
Osman, 1 754- 1 75 7 Kastantiniye
ap: 1 6 mm; 0,52 gram (YK)

Bakr Sikke (Flus)

Resim 31
Mustafa, 1 757- 1 774, Tunus
ap : 2 1 mm; 3 , 1 gram (YK)

III.

eyrek Bucu

III.

Resim 32
Selim, H . 1 2 1 4/ 1 799- 1 800, Cezayir
ap : 20 mm (ANS )

Kuru

Resim 33
I I . Mahmud, H . 1 2 37/1 822, Cezayir
278

ap: 40 mm; 19,95 gram (YK)

Altn Sikkeler
Zer-i stanbul

Resim 34
III. Ahmed, 1 703- 1 730, slambol

ap: 19 mm; 3,50 gram (ANS )

Zer-i Mahbub

Resim 35
I . Mahmud, 1 730- 1 754, Msr

ap : 20 mm; 2 ,60 gram (YK)

Altn

Sultani

Resim 36
I I I . Osman, H. 1 1 70/1 756-57, Cezayir

ap: 23 mm; 3 ,40 gram (ANS )

Toumois.

=======

.A

Conft-uinop , l l

,t

"'"

t78J

p mPit.
valeur ftfUt comptat que

(,,....,

280

A ltfonfitur
Monfitr OfmonJ . St<r/,.ir dt Mer.
fE'tlqu i'.Amm , 4i Dcllc-cha.ft , ruc
s.;,, - D"mlniquc.

Paris. /

'' ''
"

"

r/; . '".1'1

f:/ln'.lm J""/"
rr

A,

' '.

. .
.

)
" .

Polie,

18.

Resim

Yzyl
37

( Eldem)

281

Pol ie, 1 8 . Yzyl

R esim 38
( El dc: m )

19.

YZYIL
Kuru

Resim 39
Il. Mahmud, Saltanann 22. yl, 1 828 -29, Kostantiniye
282

ap: 27 mm; 2 ,9 gram (ANS )

Resim 40
I l . Mahmud, 1 808 - 1 839, Badat

ap: 28 mm; 3 ,45 gram (YK)

Tashih-i Sikke Sonras 20

Kurular

Resim 41

Abdlmecid, Saltanannn l . yl, 850, Kostantiniye

ap: 37 mm; 24 gram (ANS )

Altn Lira

Resim 42

Abdlmecid, 1 839- 1 86 , Kostantiniye

ap: 22 mm; 7,20 gram (YK)

284

Resim 44

Be liralk banknot, Osmanl Bankas

H. 1 299/ 1 882 (Akyldz)

286

_;,.'rJJ;

;V"/v Jo'bt.L-:.;i""'J1;.t'
. .....

tJ,;_AI
..
lN't...i) _.,,._;;
.. :J'.J'' .>.V;.. ..)

1 .
:..; ... .;.... .._ v. JJ:;'.J.:.. r),.,..J/.:.
...,.;""': .;,,N .. .;w-':.. _.;.
...)-.'.t".r-1. ..;./.,.,

Resim 45
Be liralk kaime, Birinci Dnya Sava
(Akyldz)

KAYNAKA
ARIV BELGELERI
Istanbu l , Babaka nl k Osman l Arivi (BOA)

Mhimme Defterleri:
MHM. c. 3, 6 1 6/220; c. 2 1 , 478/200; c. 2 8 , 404/1 74; c. 29, 397/1 64 ve
440/ 1 8 6 ; c . 3 1 , 7 8 5 /3 5 3 ; c. 34, 1 5 9/79 ve 3 7 1 / 1 77 ; c. 4 1 , 2 1 / 1 1 ,
1 1 8/56 ve 1 0 1 7/474; c . 46, 70 1 /307; c . 47, 224/88 ve 2 5 5/99; c . 48,
1 1 6/4 1 , 1 075/369 , 1 5 8/55 ve 8 5 3/29 1 ; c . 49, 249/7 1 ve 57/ 1 5 ; c . 5 3 ,
6 5 7/2 2 8 , 8 1 0/2 8 0 ve 8 8 2/309; c . 5 5 , 299/ 1 6 7 ; c . 5 8 , 734/2 8 8 ve
82 1 /32 1 ; c . 62 , 3 8 5 / 1 7 3 , 478/2 1 2 ; c . 62, 5 7 1 /2 5 3 , c . 64, 23 3/79; c . 69,
475/2 38; c . 70, 482/248 .
Cevdet Tasnifi, Darphane:
C . D . 1 3 , 1 04, 1 58 , 275, 294, 297, 32 1 , 408, 4 1 4 , 5 1 7, 572, 7 1 4 , 72 1 , 7 3 5 ,
822, 823, 843, 859, 887, 947, 1 05 5 , 1 066, 1 086, 1 1 1 6 , 1 1 2 1 , 1 1 46, 1450,
1 472, 1 476, 1 63 2 , 1 65 6 , 1 789, 1 8 1 6, 1 8 1 8 , 1 9 1 1 , 1 964, 1 967, 1 9 6 8 ,
2 0 1 5 , 2 0 5 4 , 202 8 , 206 1 , 2 069 , 2 0 8 6 , 2 1 02 , 2 2 3 2 , 2 2 5 8 , 2 2 8 7 , 2 3 3 7 ,
263 1 , 2649, 2703 , 2757, 2769, 2802 , 2894, 3 1 5 1 , 3 1 70 ve 3220.
Hatt- Hmayun Tasnifi:
H . H . 95 5/d, 1 65 0 5 , 2 0 1 94, 24243 , 27644, 27647 ve 27734, 278 1 5/A, B, C
ve D , 2 7 8 2 6 , 2 8 8 2 3 , 4 2 9 3 5 , 462 1 6 , 4 8 4 8 6 , 4 8 4 8 7 , 4 8 4 8 8 , 5 2 4 9 0 ,
5254 1 /A v e 5 2 5 6 3 .
Maliyeden Mdevver:
MM 2 3 , 5 0 1 08/9390.
bn'l Emin Tasnifi, Darphane:
. E . Dp. 2 1 , 48, 49, 7 1 ve 96.
Ali Emiri Tasnifi:
A.E. Sleyman, 94.
Bab- Defter-i Bamuhasebe, Darphane-i Amire:
D . BM. DRB 1 6652/48 .

287