Z

YEN BALAYANLAR N
Richard Osborne

[Mflyet
Y A Y IN L A R I

Y E N BALA YA NLAR N

FELSEFE
O rijinal ad:
PHILOSOPHIE
Trkiye Yayn Haklan:
AD Yaynclk A..
Kesim TelifHaklan Ajans araclyla,
Text Copyright Richard OSBORNE,
llstrasyon Copyright Ralph EDNEYden alnm/tr.

1. Bask:
Mart 19%
ISBN975-325-084-3

Yazan:
Richard OSBORNE

eviri:
Doan AHNER

Yayn Ynetmeni:
Yalva URAL

Sorumlu Mdr:
Necati GNGR

Kapak Tasarm ve Uygulama:

Ali Sina ZSTN

Grafik Uygulama:
Doan AHNER

Sayfa Dzeni:
Doan AHNER

Dzelti:
Tekin ERGUN

Basld Yer:
Doan Yayn HoldingA.
Doan Medya enter, Baclar 34554-STANBUL
Tel.: 0.212.505 6111, Fax.: 0.212.505 6131

eben felefe kimiteme k afaln tfetit, kmitemin

k&fcfm kanftiH*, kimiteme be ykc tfe tehlikeli fokfo
^jebet bUokt&H ^ebelenin kenti y&famyU
ti* UtifinH olm&titjiHi bufiinii* 4
f^ebi* felcefe a t a le t

SOKAKTA SIR FIL020F GRSENZ

NASIL TANIRSINIZ?

Bu sorulardan bazlarna yant vermeye alalm

Baz filozoflar, doal
olarak, felsefenin
tarihini genel bir
adan ele almann
olanaksz olduunu
ve byle yapmaya
almann felsefeyi
bozacan ileri
srerler. Ama bir
filozofun dedii
gibi, kt bir ey
yapmak hibir ey
yapmamaktan
iyidir.

YLEYSE NEDR FELSEFE? BU KONUDA BR FKR BRL OLMADII

N, BU SORUYLA E BALAMAK YANLI OLACAK GB.
AMA O ZAMAN
FELSEFELERN OU
YANLI SORUYLA y a d a YANLI YANITLA E BALAR
Yunancada felsefe "bilgelik
sevgisi" anlamna gelir. Bu akla
uygun bir tanm gibi grnse de
bizi pek uzaa gtrmyor, nk
tarih boyunca "bilgelik"in ne
olduu konusunda da iddetli
tartmalar yaplmtr.

Marx ve bakalar felsefenin

lmn ilan ettiler. (Meslei
felsefe olanlar iin g bir
durum.) Gramsci adl bir talyan
herkesin bir tr filozof olduunu
syledi.

ok daha nce Platon dnyay filozoflarn ynetmesinin iyi olacan

sylemiti. Oysa kimi filozoflara gre felsefe hibir eyin anlamnn
olmadn retir -bu durumda ynetmek epey g bir i olmal.

K A M flK M I?
Yola devam etmek iin Bertrand Russell'n
bir tanmn alalm:

Felsefenin ne zaman
balad konusunda fikir
birlii /ar gibi gzkmesi
gariptir. . .

mm
H iTlFM ! S

I M 5 7 '9 I

NEDENOZAMAN? Alman filozof Karl Jaspers'x

dinleyelim:
Dnya tarihinin ekseni,
in'de Konfys ve Lao-Tse'nin,
Hindistan'da Upaniad'lar ve Huda'nn,
ran'da Zerdt'n, Filistin'de Tevrat'ta
anlatlan peygamberlerin ve Yunanistan'da
Homeros, Trajedi yazarlar ve filozoflarn
d M.. 800-200 arasnn dnsel
ortamnda, M.. 5. yzyldan
geiyor gibidir.
Tao-f-C hing

| Odysseia

O dnemde byk bir entelektel heyecan vard

... Felsefenin nerede

balad konusunda da
fikir birlii Dardr. ..

NEDEN YUNANSTAN?

M.. 6. yzylda Y unanistan'daki ehir-devletler gittike gelien ticaret

m erkezleriydiler. Y unanllar dram atik sanatlar ve dnyada ansn deil
zorunluluun geerli olduu yolundaki inanlar sayesinde gelimekteydiler.
Ayn zamanda dem okrasinin tem el yapsn ina ediyorlard. Daha nceki
M inos uygarlnn gzpek denizcilik ruhunu miras almlard. Denizlerin
tesindeki birok yere gittile r. Kesin betim lem eler yapmaya elverili bir
dilleri vard. Msrllardan geom etriyi, A nadolu'da yaayanlardan da
yldzlar okum ay ve takvim i renm ilerdi. Ne var ki tarih in bu erken
dnem leri pek iyi bilinm em ektedir.

FELSEFEY BALATMA SUUNU BRNE

YKLEMEMZ GEREKRSE, TALES' SEEBLRZ

TALES GB YUNANLILARI BENZERSZ YAPAN EY, BLMLE BYY

BRBRNDEN AYIRMAYA ALIMALARI VE TANRI'YI DNMEK ZORUNDA
OLMADAN DNYAYI DNMEYE CESARET ETMELERYD.

Anaksimander

j ' u l a r

M.. 540 dolaylarnda

yaayan Anaksimander
de ayn gelenektendi.
Dnyann uzayda
serbeste asl
durduunu savundu.
Btn canllarn sudan
geldiini ve insann
balktan trediini
syledi. Dnyadaki farkl
eler arasnda denge
kuran tek bir tz ve bir
doa yasas
bulunduunu ileri srd.
M ile t'li kif-ta cirle r
iin d n ya n n ilk
haritasn yapan da
A n a k s im a n d e r'd i.

Pitagor
hem bilimadam hem de mistik
olmak gibi garip bir b ilejim i gerekletirmiti

Samos'ta dodu, Polikrates'in

diktatrlnden holanmad
iin nce Msr'a gitti, ardndan
talya'ya yerleti. (O zamanlar
Akdeniz b ir Yunan glyd.)
Burada kendi matematikmetafizik felsefesi (Ne?!?)
temelinde bir okul kurdu.
Pitagor evrense uyumdan
szediyordu. Bu uyum,
nesneler arasndaki iliki olarak
anlalan saylara,
dayanmaktayd. rnein, o ve
rencileri, bir lir telinin boyunu
yar yarya ksaltnca bir oktav
daha tiz ses verdiini kefettiler.
Btn armonilerin tam saylarn
bir oranyla ifade
edilebileceine inanyorlard.
Bu armoni grn her eyi
kapsayacak ekilde
genelletirdiler.
Pitagor dzgn kat cisimlerin
geometrisini de aratrd.

Bugn de onun adyla

anlan teoremi kefetti.

Tmdengelimsel akl yrtmeyi

sistematik bir ekilde uygulayan
ilk kiiydi.
Tmdengelimsel akl yrtme:
Apak bir nclden yola kp
mantksal admlarla ilerleyerek
apak olmayan bir sonuca
ulama.

fU, BLME BYKBR t m >L NE

Ki
MIKVOCRUMN NELEROOHlCUNUARATIRMAK
FLOZOFLARI ALARBOYUNCAME6UL ETT.

SAYILARIN EVRENDE OYNADII ROLN NE KADAR NEML OLDUUNU

GSTEREN PTAGOR BUNUNLA YETNMEYEREK YLE DED:

RUH LMSZ
BR SYDR VEBAKA EYLERE
DNR. VAROLUKAZANAN HERSEYj
BELL BR DNG NDE YENDEN DOAR.
HBR SEYBTNYLE
YEN DELDR

Pitagor'un matematikte
gerekletirdii ilerlemeler onu
saylarn gcn abartmaya
gtrd. Oniki yzl dzgn
cisimlerin btn evrenin
yapsn oluturduuna
inanyordu. Mzikteki
bulularn krelerin armonisiyle
ilgili evrensel bir kuram haline
getirdi.

PTAGOR MATEMATN GZELLK VE

KESNLNDEN BYLENEN
SON FLOZOF DELD

Kendine bal bir tarikat kurdu. Bu

tarikatn karmak ve keyfi gzken
yle tabular vard:
Fasulye yem em ek,
B tn b ir hayvan
kellesinde n e t yem em ek,
D rd l lyle yaplm
e y le r zerine o tu rm a m a k

Tarikatn bir yesi olan

Hippasos, fasulye yedii
iin deil ama, ta rik a tn
en sk korunan srr
konusunda baklay
azndan kard iin
yelikten atld. Bu sr,
u gende

hipotensn irrasyonel bir

sayyla ifade edilmesi, yani
tam saylarn bir oran
uzunluunda olmamasyd.

Herakleitos
M.. 500 dolaylarnda yaayan
Herakleitos her eyin ak
halinde olduunu sylyordu.
Ama dnyada denge olmasn
salayan evrensel bir adalete
de inanyordu. Bu ok
karmak bir fikird i! Herkesin
arad tem el e konusunda
Herakleitos'un seimi ATEti.
Ona gre evrenin merkezinde
hibir zaman snmeyen bir
ate vard...

MODERN BLMSEL
FKRLERN BR BAKA
NGRLS

ESK YUNANLILARIN BATIL NANIAM /

AKIL DIILIA NE KADAR YATKIN
OLDUKLARININ BR RNE Mi?
YOKSA FLOZOFLARIN BLGY KAPALI BR E/RE
NDE TUTMA ELMNDE OLDUKLARININ
BR GSTERGES Mi?

Eski Yunanistan'da olaanst bir

kltr eitlilii vard. Tutkulu ve
aratrc Yunanllar, toplum larn
gelimesine ok byk katklarda
bulunan fikir ve sanat yaptlar
rettiler. Perikles gibi devlet adamlar,
ripides gibi trajedi yazarlar, Fidyas
gibi heykeltralar, tarihiler,
mzisyenler, seramikiler, ressamlar,
Safo gibi lirik ozanlar, Aristofanes
gibi satir yazarlar, mimarlar,
matematikiler ve filozoflar
yetitirdiler.

AMA YEN ORTAYA IKAN

DEMOKRASLERN KLELE
DAYANDIINI DA UNUTMAMAK
GEREKR. NEREDEYSE HBR
YURTTALIK HAKKINA SAHP
OLMAYAN KADINLAR, OCUKLAR,
YUNANLILARIN "BARBAR" DED
YABANCILAR VE KLELER DIARIDA
BIRAKILDIINDA, NFUSUN ANCAK
ALTIDA BR EHR DEVLETLERNN
YURTTAI KONUMUNDAYDI. BU
DURUM YUNANLILARIN ETK VE POLTK
FELSEFELER GELTRME ABALARINI
BALTALIYORDU.

Atomcular
(M.. 420 dolaylar)

Uukippos /e Demokritus
Parmenides'ten tem el elementer
paracklar fikrini, Herakleitos'tan da sonsuz
hareket fikrini aldlar. Her eyin, blnmesi
olanaksz, kk, kat paracklardan
(atomlardan) olutuunu savundular.
A tom lar grlemeyecek kadar kkt ve
her tarafta rasgele dolayorlard.
Dnyann durmadan deimesi, kendileri
hi deimeyen atomlarn srekli yan yana
gelerek farkl biim ler oluturm asnn
sonucuydu.
Bu kuram, kimyac Dalton'a (M.S. 1800)
gelene kadar nem li bir ilerlem e
gstermedi.
DEMOKRTUS, RNEN ELMANIN KESLESLMESNN, ATOMLAR
ARASINDA BOLUK BULUNMASI SAYESNDE MMKN OLDUUNU
SYLYORDU. KURAMI BYLE PRATK FKRLERN VE TEMEL ELER
KONUSUNDAK SOYUT DNCE GELENENN BR KARIIMIYDI

Byk deiiklik: SOFSTLER

Daha nceki Yunan filozoflar
birlik ve farkllk iindeki
evrenle ilgilenir ve byk
sorular sorarken, SOFSTLER
daha ok insann kendisiyle,
insann nasl davrand
konusuyla ilgilendiler. Byk
bir gerein peine dmek
yerine, insanlarn karlarna
kan durumlardan en iyi nasl
yararlanabileceklerini
aratrdlar. nsanlara iyi
konumay, iyi yazmay,
paradokslar ve arptlm akl
yrtm eler kullanarak
mahkemede davalarn baarl
bir ekilde savunmay
rettiler. Bu yzden, onlar
iniklik gibi kt alkanlklar
alamakla sulayan
AtinalIlarla balar derde girdi.

Sokrates
(M.O. 470-399)

'SORGULANMAYANHAYAT
YAANMAYADEMEZ

Protagoras
m eyin
LS NSANDIR

PRATK BR ADAM OLAN

PROTAGORAS GEREK BLGNN
MMKN OLMADIINI
DNYORDU. ASIL SORUN YARARLI
KANILAR OLUTURMAKTI. ONUN
KUKUCU GRNE GRE, FKR
AYRILIKLARI GEREEBAVURULARAK
ORTADAN KALDIRILAMAZDI
SINIRLARINA
VARDIRILAN BU
GRCCECLK
TRASMAKUS'U "GL
01AN HAKLIDIR"
SONUCUNA GTRD

Trasimakus

Bata insanlar Sokrates'in de sofist

olduunu sandlar. Oysa o sofistlerin
en byk hasmyd.
Kendisi hibir ey yazmamasna
karn, general Ksenofon ve filozof
Platon'un yazdklarnda Sokrates'in
ok canl bir tablosunu buluruz.
Klksz, plak ayakl, tknaz Sokrates
savataki cesaretiyle de tannmt.
Pazar yerinde tartmalar yapmaktan
holanrd.
Sokrates'le birlikte etik sorunu artk
bilimsel bir ekilde ele alnmaz oldu.
Sokrates ahlakla, yani hakl, doru
ve iyi olann aratrlmasyla ok
ilgiliydi.
Felsefeyi sofistler gibi bir meslek
olarak deil, bir yaam tarz olarak
gryordu.
11

Delfi khini "Kimse Sokrates'ten

daha bilgili deildir" dediinde,
Sokrates bunu, bilgeliinin
zavallca olduunu bilenler
arasnda en bilge kii olduu
eklinde yorumlad.

KemKi tewteCC&i lakabz edip

kpvdamtauu iadayaa. bil TawwHek gibi gblgodu.
nsan gnahkr yapann bilgi
yoksunluu olduunu ileri srd. Bilen
kii gnah ilemezdi. Ona gre bilgi
erdem, ktln balca nedeni ise
cehaletti. Bu, Hristiyanlnkinden ok
farkl bir etik anlayyd.

Diyalektik
Sokrates'in aratrma yntem i soru
ve yantlara dayanyordu. Kendini
gerein ebesi gibi gryor ve
mantksal bir yolla, adm adm ve
ou zaman alayl bir slupla
hasrmn gerei itiraf etmesini
salyordu.
James Joyce onun bu yntemi kars
Ksantippe'den rendiini iddia eder.

Sokrates'in diyalektiinin
ve alaylarnn amac,
temelsiz iddialar akln
na tutm ak ve insann
kendi doasnn bilgisine
doru ilerlemekti. Geree
ulama olasl
konusunda sinik deildi
ama bunun ancak ok
alarak
gerekletirilebileceine
inanyordu.

Atina'nn nde gelen ailelerinden kirinin ola elaralc dnyaya gelen Platon,
ok sevdii Sokrates'in lme makkm edilmesi zerine Atina'y terketti.
Ama sonra geri dnp Akademi'yi kurdu.

Akademi, niversitelerin
ilk rneiydi. Burada
aritmetik, geometri,
astronomi ve armoni
retiliyordu. Bilimsel
aralar ve bir ktphane
de bulunuyordu. Ama,
insanlarn zihnini akln
nda kendi bana
dnebilmesi iin
eitmekti. Kullanlan
yntem, rencilerin
denetim altnda
aratrmalar yapmasyd.
Gerek bir diyalektik sre
halinde gelien eitim,
retmenle rencinin
ortak abasn
gerektiriyordu. Okulun en
parlak rencisi, burada
20 yln geiren
Aristoteles ti.
DEALAR KURAMI
Platon, rnein "a t" genel adnn, belli bir ata
deil, btn atlara gnderme yaptn
sylyordu. Ona gre, zaman ve uzamn dnda,
ideal bir at vard. Bu at ideas gerekti, tek tek
atlarsa grnten ibaretti.
LK BAKITA MASUM GB GZKEN BU
GZLEM, FLOZOFLAR ARASINDA, PARHENON
TAPINAINDAN ALDIKLARINDAN DAHA FAZLA
SADUYU KAYBINA YOLAACAKTI.
Platon, grnle gereklik arasndaki fark,
gstermek iin nl MAARA BENZETMESN
kullanyordu.

NSANLAR BR MAARAM ZNCRllNMLCRDR.

YALNIZCA MAARA DUVARINA VURAN GLGELER
GRR V I BUNLARI IRIK ZANNCVCRLCR

ARALARINDAN B R ZNCRLERNDEN
KURTULMAYI BAARIR. MAARANIN
DIINA IKIP GEREK DNYAYI RR

GER DNDNDE, IIKTAN 6ZICR

KAMATII N, ESKSNDEN DAHA APTAl
GZKMEKTEDR

VNYAVI V'V TEMSL EDEN

GNIIINDAGRENKFLOZOFTUR

BELLEK YTMNDEN KURTULMA

Platon'un retim kuramna gre,
bilgi anmsamayd (ya da bellek
yitim inden kurtulma). Ruh ya da
zihin daha nce bir dizi (cisimletii
ya da cisim lem edii) durum dan
gemiti. Zihnin bu nceki
dnglerinden edindii bilgi,
uyandrlmay beklemekteydi.
Ornein,Sokrates ebe rolyle ortaya
kp, hi renim grm em i bir
gencin, verili bir karenin iki kat
byklkte bir kareyi izebileceini
gsteriyordu.

m en

Belirli bir insanla Platon'un insan ideas (ya

da formu) arasna daha az belirli -rnein
sivilceleri olmayan- nc bir insan
yerletirilebilir. Ama o zaman da bu insanla
idea arasna drdnc bir insan yerletirilebilir
ve bu sonsuza kadar gider...

14

Platon iin byk soru, BLG NEDR

sorusuydu.
Bilgi duyu algs mdr?
Hayryalnzca duyulara (yani
grnm lere) dayanmak,
Protagoras'tan teye gitmemek
demekti.
Bilgi btnyle zihinsel midir?
Hayrnk yle olsayd hata
yapm ak mmkn olmazd.
yleyse bilgi, btnsel bir duyunun
(yani ruh ya da zihnin)
rehberliinde, alglayanla alglanan
arasndaki bir etkileimdi. Kimlik,
farkllk, varolu ve say gibi eyleri
kavrayan ruhtu.

Platon hipotez ve tm de n ge lim

kuramn iyiletirdi.
Hipotezlerin olgular aklamas
(yani "g r n kurtarm as")
gerektiini gsterdi. Eer bir hipotez
bir o lguyu aklayam yorsa, baka
bir hipoteze gereksinim var demekti.
Her zaman daha kapsaml, daha iyi,
daha genel bir hipotez aranmalyd.
Bu arayn en son amac, Y'yi
aklayan dev b ir H bulm akt.

HPOTEZLER

GRNMLER
YA DA OLGULAR

h, yalnzca a ve b'yi, h2 de yalnzca c ve d'yi

aklamaktadr. H ise drdn birden aklar
ve dolaysyla h, ve h2'yi geersiz klar.

Platonun Politika Kuram

"Devlet" adl yaptnda Platon ideal ehir-devletin
balca zelliklerini sergiledi. Bylece btn
topyaclarn bykbabas oldu. Sparta'nn kat
toplum modelinden ok etkilenmiti.
3 snf saptad

Ve 3 ynetim
biimi saptad

sek n koruyucular

MONAR

ASKERLER

OLGAR

KTLELER

,,DEMOKRAS

nsanlarn bir snftan dierine gemesine

bir lde izin vermekle birlikte, klelik
dzenine kar kmad. Sekinlerin eitimine
ok nem veriyordu. Bu dnya ideal olmad
iin, BR ile OK'un ynetimini, yani monari
ile demokrasinin bir karmn nerdi.
Bireyin ruhu e ayrlyor ve bu yap kendini devlet
iinde de gsteriyordu:

PLATON DEALZMN BABASI,

DNN AMCASI VE HEMEN
HEMEN BTN GL
KURAMSAL DNCE
SSTEMLERNN DEDES
OLDU. MKEMMELLK
ARADII N, TEKLLKLERN
DAINIK DNYASINDAN

AKIL

JSESARET

TAH

SEKNLER

ASKERLER

KTLELER

UZAKLAIP DNCENN
SOYUT, DEAL DNYASINA
YNELD. DEALST
OLMAKLA BRLKTE GL
BR DNRD VE BU
ELK ONUN BTN
YAPITLARINDA
HSSEDLMEKTEYD.

15

Aristoteles

Byk Yunan
filozoflarnn sonuncusu
ve en etkilisiydi. M..
384'te Trakya'daki
Stagira'da dodu. Saray
doktoru olan babas onu
Platon'un Akademi'sine
gnderdi.

Matematikte C, dier
konularda A dzeyinde bir
renciydi. Doa tarihi
alannda Akademi'nin
yldzyd. Birok yeri gezdi
ve kendi fikirlerini gelitirip
sistematikletirmeye
balad. Doann
incelenmesine ampirik
yaklamyla Platon'un
idealizmine meydan okudu.
Lesbos adasnda deniz
biyolojisi konusunda
aratrmalar yapt.

BUYUK SKENDER BATIDA NIL'DEN DOUDA

NDS'E KADAR BROK SAVAA GRD. YOLUNA
IKAN MISIRLILARI, PERSLER VE SEMTLER
YUNANLILATIRDI. ONUN MPARATORLUK
KURMA ABASI, ARSTOTELES'N DE OCUU
OLDUU KLASK DNEMN SONUNU
ARETLYORDU.

Aristoteles 335'te
Atina'da kendi okulunu
yani Lise'yi kurdu. Bu
okul, bir sistematik
aratrma merkezi
olmas bakmndan
Akademi'yi ok
ayordu. Aristoteles
derslerini rencileriyle
birlikte yryerek
verirdi. Bu yzden
Lise'nin rencilerine
"gezginler"
( peripatetikler ) dendi.

ATNALILARI
f lf KARI KNC
KTZ GNAH LEMEKTEN
KURTARMAM GEREK

sken d er'in 323'te lm e sin de n sonra

A tina lIla r M akedonya'ya bakaldrdlar.
skender'e re tm e n lik ya pt iin
A ris to te le s 'i h a in lik le suladlar.
A ris to te le s baldran zehiri im ek
istem edii iin sessizce A tina'y terketti
ve iki yl sonra da ld.

ORTAADA KLSE HOCALARI

ARSTOTELES' NEREDEYSE OKTANRILI
BR A ZZ MERTEBESNE YKSELTTLER.
O NUN HEM HIRSTYAN HEM DE SLAM
NANCINA UYAN BROK FKR ALAR
BOYUNCA DOGMA OLARAK KABUL
EDLD VE HEMEN HEMEN 2000 YIL
BOYUNCA H DEMED.
S on ra ki kuaklarn onu yanlm az b ir
o to rite g ib i g rm e s in in s o ru m lu lu u
e lb ette A ris to te le s 'e yklenem ez.

Aristoteles ardnda bir sr

yapt brakt. Bunlarn ou,
belli konularda yaplm titiz
incelemelerdi. Platon gibi
elenceli bir yazar deildi.
Kilise alim lerinden sayg
grd ama Rnesansta
aaland ve "skc profesr"
damgasn yedi. Bununla
birlikte, kapsam ve ou
zaman da kesinlik bakmndan
Platon'u ayordu. Aratrma
konularn blm lere ve alt
blmlere ayrarak bilgiyi
snflandrma abasna giren
ilk kii oldu.

Rodos'tu Andronikus M .. 50 dolaylarnda Aristoteles'in

yazlarn sraya koydu. Yazlardan bazlarn "Fizik"
cildinden sonraya yerletirdi ue bunlara M ETA-FZK
(fizikten sonra) adn verdi.

Mantk
YkUm P

Aristoteles btn akl yrtmelerin

temel tann TASIM olduunu
sylyordu

Btn insanlar lmldr

NCLLER

Sokrates bir insandr

!U> t ? -----------Sokrates lmldr

S -P

SONU

17

Btn olanakl tasmlarn

listesini yapt ve hangilerinin
geerli hangilerinin geersiz
olduunu gsterdi.

EULER VE DAHA SONRA BOOLE VE LEWIS

CARROL GB MATEMATKLER MANTIK
ARATIRMALARINI NEML LDE
LERLETTLER. RUSSELL VE WHITEHEAD
GB MODERN FLOZOFLAR DA
MANTIKSAL TUTARLILIA DAYANAN
BTNSEL BR AKIL YRTME DL
GELTRDLER.

Ona gre mantk, bilgiyi

ararken kullanlacak, bilenmesi
gereken bir arat

Kategoriler
Mantk konusundaki aratrmalar Aristoteles'i
dilin yapsn incelemeye yneltti. Ona gre,
szcklerin anlamlarnn bilgisi ile bu
szcklerle oluturulan yarglarn bilgisi
arasnda bir ayrm vard. Dilde ortaya kan,
birbirinden farkl on genel durum saptad ve
bunlara KATEGORLER adn verdi. Kategoriler
szcklerin kendi balarna ifade ettikleri
eylerdi.

TEDLBLMVEMODERNDLSEL
FELSEFENNBTN BZANS
ENTRKALARI BURADABAL/yOR
)
m

KEM K
YEN EBLR
ONBE SANTM
BENM
NEREYE
GM MTM
DN
YERDE
LEZZ BR
GRNMDE
SAKN C E
YA TIYO RD U
BU LM A LIY IM

M*

Metafizik
Aristoteles'in metafizik
konusundaki abas, Platon'un
biim lerine rakip bir kuram
gelitirm eye ynelikti. Platon gibi
o da Protagoras gibilerinin sofistik
grececiliine karyd ama
Biimlerin harekete ve deiime
neden olmadklarn, stelik gerek
ve bilin e bilir olann anlalmasn
da salamadklarn dnyordu.
Ona gre Tz, Madde ile Biimin
bir bileim iydi.

18

IM
KAYA

MADDE

4mK

MMARIN ZM

STUN

+ BM =

T2

Deiimi gereklik ve olabilirlik

terimleriyle aklyordu. Tz "olabilir"
nitelikler tayor ve bu nitelikler tzde
gerek haline geliyordu. Buna gre,
petroln yanc olduunu sylemek, onun
iinde yanma olabilirliinin var olduunu
sylemek demektir, ama bu olabilirlii
geree dntrmek iin dardan ate
uygulanmas gerekir.
D inam ik "O lu " terim ine P latonun zaman d "V a rlk " terim inden daha fazla
nem veren bu grte A risto te le s'in b iyo lo jiye e ilim i kendini gsteriyordu.

Ne var ki Aristoteles kuramnda bunun

tesine geti. Ona gre tan yere
dmesinin drt nedeni vard:
MADD
BMSEL
ETKSEL
EREKSEL

1
2
3
4

Tan kendisi
Yerin zellii
ti
Tan en alak
dzeye erime
arzusu

Aristoteles "Doa bir ama olmadan harekete gemez" diyordu. Bu gr biyoloji ve etikte
ok ie yaramakla birlikte fizii byk lde engelledi.

Modern nedensellik
kuramnda yalnzca etkisel
nedenin yeri vardr. Ama
kavramna bal olan
ereksel neden, olaylarn
son ama (ya da teleoloji)
bakmndan aklanmasn
gerektirir.

Ve her eyin arkasnda

yatan, KENDS HAREKET
ETMEDEN HAREKET
ETTREN en son nedeni
(yani Tanr'y) varsayar.

g nd em din

D/H[V

Platon'un etik konusundaki

mutlaklna kar kt:

Etik
Aristoteles'in ruh konusundaki
gr Platon'unkinden daha
tekiydi.
GOZ TEK BAINA
YAASAYDI, GRNN
RUHU OLURDU

Ne var ki Aristoteles
"etkin ak 11" bedenden
ayr ve lmsz bir ey
olarak gryordu.

RETNN
KENDS
G A liim A
KADAR

BR MATEMATKDEN
YALNIZCA GEREE UYGUN USLAMLAMALAR
YAPMASINI BEKLEMEK NE KADAR UYGUNSUZSA,
ETKTE KANIT GSTERLMESN BEKLEMEK DE

n kat)av vcm<;i7Tin>

19

yi'yi "h e r eyin amac"

ve etkin akln erdem
aray olarak gryordu.
Ona gre erdem seim
yapmay gerektiriyordu,
doru seimse her
zaman ortalama oland.

rnein cesaret ne
kaba saldrganlkt

Politika
Aristoteles Platon'un ehir-devlet modelinin
tesine gemedi.mparatorluk kurulmak zere
olduu halde, bir tepeden bakldnda
tamam grlebilecek byklkteki kentlerin
ynetim iin en iyisi olduundan szediyordu.
Lise'de yrtlen bir aratrma projesinde,
158 deiik ehir-devletin kurallar derlenip
birbiriyle karlatrld.

Aristoteles'in politik istikrar iin bulduu

forml, tiranlkla demokrasi arasnda bir
DENGE UNSURU olarak, gl bir orta
snfn yaratlmasyd.
Klelie kar kmad. Kadnlarn zgrle
ve politik haklara sahip olmasn da uygun
grmyordu.
Ama kendi klelerini serbest brakmay
yeledi.
Aristoteles'in aydn beyefendi kavram
alar boyunca yaygn bir kabul grd ve
zellikle ngiliz okullarnda benimsendi.

Biyoloji
Aristoteles ayrntl biyolojik aratrmalarnda
500'den fazla tr ele ald. Kuram
oluturmadan nce tek tek zelliklerin ("daha
iyi bildiimiz eyler"in) iyice incelenmesi
gerektiini savundu. Yaam biimlerinin
snflandrlmas gibi dev bir ie giriti.

Bu, daha genel olarak bilginin

snflandrlmas iinin bir
parasyd.

Poetik
iirin, tmellerle ilgilendii iin
tarihten daha ciddi bir eyolduunu
dnyordu. Trajedinin hedefinin
acma ve korku duygularn da
kararak bunlardan arnma olduu
yolundaki gr gnmze kadar
taraftar buldu.

Aristeteles erinme stne dnrken

skenderiye
Byk skender tarafndan M.. 332'de
Nil Nehrinin azlarndan birindeki
doal bir liman zerinde kuruldu.
MakedonyalI I. Ptoleme'nin ngrl
ynetimi altnda, ok gemeden
Akdeniz'in en nemli liman haline
geldi. Kozmopolit bir kent olan
skenderiye, Yunanllarn yansra
Msrllar, Yahudileri ve baka kavimleri
barndryordu.

skender'in ksa mrl Helen

mparatorluunun duraklayp
paraland, Roma mparatorluunun
ykselip kt 600 yl boyunca
skenderiye antik an son olarak
parlamaya devam etti.
Kentin Mzesinde artc bilimsel
ilerlemeler gerekletirildi.
Ktphanesi ise ok saydaki yazcs
ile rakipsiz bir renim merkezi haline
geldi.

YNE SKENDERYE'DE:
Eratostenes - dnyann evresini
yzde drt hatayla hesaplad.
Ptoleme - ilk ayrntl haritalar izdi
Sosigenes - ilk doru takvim i yapt
Hero - bir buhar makinesi yapt!

Kukuculuk

Biimleri

Bu arada Akademi ve Lise dnda

iler pek iyi gitm iyordu. Platon gibi
aristokrat yurttalarn kendine
gvenli ve sorgulayc tutum undan
eser kalmamt.
Antistenes'le birlikte yeni bir
kukuculuk dalgas ykseldi ve
gerilem e yllarn yaayan
Akadem i'ye egemen oldu.
Antistenes anlaml tm celer
kurmann olanakl olmadn
sylyordu.

Bu sz doruysa
yanl, yanlsa
dorudur. yleyse
doru mu ya n l m ?
Eyimenides

A ntistenes'in rencilerinden
Diyojen'in renkli bir kiilii vard.
lkel koullarda, b ir kpek gibi
yaard. Yunanca'da "kpek g ib i"
anlamna gelen "kuvikos"
szcnden kinizm terim i dodu.

Sylenceye gre, Diyojen b ir fda

yaarm. nsanlarn yargsn hi
nemsemediini gstermek iin pazar
yerinde mastrbasyon yapm...

Bu t r p a ra d o k s la r k u rm a k m od a
h a lin e g e ldi.

Pyrrho daha sistem atik bir tutum la

kukunun kendisini merkeze koydu.

kiniklerin
LK MODEL

Felsefenin fazla yer tutmad bir dneme

geliyoruz. O yzden, felsefeden biraz
uzaklap tarihe dalalm. Ama Hegel'in
dedii gibi:
felsefe,
ONUN KEND TARHNN
NCELENMESDR

Roma ' n n h t i a m . . .
Sava makinesi gibi
rgtlenmi bir ehir-devlet
olan Kartaca'yla yapt uzun
ve aclarla dolu Pn
savalarndan galip kan Roma
gelimeye balad.

Romallar felsefeye hemen

hemen hibir ey katmadlar.
Yunanllarn bol bol
dnd gibi, onlar da bol
bol savatlar. O yzden,
Yunan UYGARLIINDAN
szettiimiz halde Roma'dan
MPARATORLUK diye
szediyoruz. Roma'nn
balca rol,
kendisininkinden daha eski
ve daha stn bir kltr
geni alanlara aktarmasyd.

Roma mparatorluu
drt yzyl kadar yaad

' 6ALYA

risPAm

MISIR

I AUCUSTUS'un ld M .S . 14 y ln d a ROMA MPARATORLUU

R o m allar p ratik dnce

a l a n n d a baz i l e r l e m e l e r
gerekletirdiler. im entoyu
b uldular, y ap lard a kem er
k u l l a n m a y a b a l a d la r , ilk kez
l a m s i s t e m l e r i k u r d u l a r ve
devlet ilerinde m e m u r la r
a l t r m a y a b a l a d la r .

Marx'm deyiiyle " Yunanistan'n Roma'ya g etme biimi" Stoaclkt.

23 |

KrSppUS (l. M.. 207)

Stoacl
sistemletirdiine,
mantk ve dille
ilgilendiine inanlr.

Stoacln asl
kurucusu Yunanllard.

Zeno (i.

Epikros

m..

26i)

NEDEN
^^YAZDIKLARIMDAN ALINTI
YAPMIYORSUNUZ?

HAVIL-nk J t.(.4 7 de
,/l Sezar'n lejyonlar
skenderiye ktphanesini
pakt

(l. M.. 270)

NCtYLE YAANAN
YOKSULLUKONURLU BR
__
DURUMDUR

___

Zeno, Stoaclarn
felsefeleri gerei basit
bir yaam srdkleri
Atina'da kendi okulunu _
kurmutu. retileri

mantktan balayp fizik

ve etie kadar
uzanyordu. Ama
Stoacln yzyllar
iindeki balca etkisi etik
alannda oldu. Stoac
olmak, kaderini cesaret 1

ve arballkla
kabullenmek demekti.
Stoaclar iin en byk
iyilik, erdemli bir yaam
geirmekti. Erdeme
giden yol da tutum lu,
adil, lml ve cesur
olmaktan geiyordu.
Stoaclar dnyay doa
yasalarnn belirleyici
olduu organik bir btn
olarak gryorlard.

Y SIR NSANI

Demokritus'un birok fikrini

daha da gelitiren bir
materyalistti.
^

Felsefesi Stoacla
GZ NNEALIP SREKL ONU
DNMEMZ; SANK SZ
benzemekle birlikte,
tutarl olmas ve kader GZLYORMU, HER YAPTIIMIZI
fikrini reddetmesi
GRYORMUGS YAAYIP
bakmndan ondan
DAVRANMAMIZ GEREKR
ayrlyordu. Epikros'a
gre en byk iyilik,
acdan saknma olarak
grd hazd.
Epikrclk, daha sonra
anlald gibi zevk
iinde yzmeyi deil,
yaamda denge
salamaya almay
savunan bir felsefeydi.

'

M
m

Epikros i huzura
ulamaya nem
veriyordu. Ona gre din
ve korku, zellikle de
lm korkusu ortadan
kaldrlmalyd.

Epikros iin bu iyi insan

Elbette Sokrates'ti

Felsefe insan cehalet

ve batl inanlardan
kurtard iin
nemliydi.

24

lucretius (M.. 99-55)

Roma dnyasnn Stoaclkla
tanmasna yardmc oldu

De Rerum N atura adl

iirinde Epikros'un
retisini aklad. Bu
iirde maddenin sakinimi

yasas da aka ifade

ediliyordu:
Hiten h i b ir ey
km az"

(M .O - 4 M

6s)

Gelecek kuaklara yazd

zarif mektuplarnda
Stoaclarn ideallerini
zetledi.
Felsefe iyi tler verme
ii gibi gzkyor...
Seneca irade
blnmesinin farkndayd
-iyi olmann ok aba
gerektirdiini byk bir
gle duyumsuyordu.
Oysa Platon ve Aristoteles
irade sorununun
varlndan bile gerek
anlamda szetmemilerdi.

Aristoteles, Etika adl

yaptnda, iyi eyler
yapmann kolaylk ve
zevkini, yani ahlaki bir
abann gerekmemesini,
aka erdemin belirtisi
olarak grr.

Seneca kclelise kar

kt. Serrn'n v
selmez kaprislerine
boyun eserek intihar
etti.
SIZ ROMALILAR
KLELERMZE KARI AIRI KBRL
SIRT VE ONUR KIRICIYIZ... SZLER
ASTLARINIZA, KEND STLERNZN
SZE NASIL DAVRANMASINI
STYORSANIZ YLE
DAVRANMALISINIZ

OlI f i l koyuncu
"Po/yoon gofyek haVinV1

Zengin tefeci

fofrifolant kurban

Ama Seneca ayn zamanda byk bir riyakrd: hreti

hem kmsedi hem vd, ok zengin olduu halde
yoksulluu yceltti, srgndeyken yeniden gze girmek
iin mektuplar yazd. nanlar uruna lm yeleyen
ilk filozof-baldran zehirini ien Sokrates- bir trajedinin
kahramanyd. Oysa Seneca ile tarih kendini komedi
olarak tekrar etti.

Epiktetus
(MS^OO

Yunanl Epiktetus kle olarak

dodu, sonradan zgrln
elde etti. Bu onun felsefesini
etkilemi olmal.

Felsefenin biimsel
olarak mantk, fizik ve
etie blnmesine
kar kan Epiktetus
Stoacln felsefeyi
etie indirgeme
eilim ini mantksal
sonucuna ulatrd.
Onun yapt ey,
Stoaclkta ikin olarak
bulunan zgr irade
ve determinizm
sorununu aka
ortaya koymakt.

Marcus Aurelius
(M.S. 120-180)

Marcus Aurelius'un
imparatorluu Pax
Romana'nin (Roma
egemenliinde salanan
bar) sonunu iaretliyordu.
Barbar srlerinin
kuatmas altndaki
imparatorluk gerilemeye
balamt. Yarm yzyldr
ne snrlarnda ne de politik
dncesinde bir
genileme olmutu.

"BTN BEDENSEL EYLER BR NEHR

RUHSAL EYLERSE RYA GBDR; YAAM BR
SAVATIR, LMDEN SONRA ADININ
ANILM ASI SE UNUTKANLIK."

ten, arbal, alkan, kibar,

bamsz, tutumlu, ciddi ve
dnceli olmakla vniird.
n kazanmay kmser...
mor kenarii cppe,
M im i m im bik litilm
KOYUN YNNDEN BAKA
BR EY DELDR

Tarihte zgr dncenin en snrsz bir ekilde gelitii byk

Yunan-Roma dnem i sonuna yaklayordu. Her eyinju ya da bu
adan aratrma konusu yapld bu dnem, LER DORU BYK
BR ADIM 'd.
nsanlar basit aklamalarla yetinm eyip akl yrtm eleri sonularna
kadar izlemek istem ilerdi. Bu sonular nasl deerlendirirsek
deerlendirelim , nem li olan Yunanllarn ge litirdii dnm e
y n te m iyd i.
Sokrates'ten nceki filozoflarn hepsi de Doa'nn btnn
aklamak iin evrensel ilkeler aramaya eilim liydiler. Bu, efsaneleri
basite kabullenmekten uzaklama ynnde atlm byk bir
admd. nsann nasl yaamas gerektiini; doru ile yanl, iyi ile
kt arasndaki farkn ne olduunu bulmaya alan Sokrates
projektrleri insann kendisine evirdi. "S orgulanm ayan hayat
yaanmaya demez," diyordu. Onun gerei aratrmakta kulland
diyalektik yntem i, felsefenin tem elini oluturm aya en yakn
olanlardan biriydi.
Bu dnem in btn filozoflar GEREE ulamaya alm lar ve
bunun iin bir yntem aramlard. Platon ve Aristoteles bu aray
srasnda ortaya kan sorunlarn ounu dzenleyip sistemletirdi.
Onlarn gerekletirdii bu g ie felsefe ad verildi. Eski Yunanllar
insann doas ve evren iindeki yeri sorunundan yola kmlar,
bu sorgulamay yrtm ek iin de btnsel bir yntem kurmulard.
Platon ve Aristoteles bu dnm e tarzlarna kavramsal aklk ve
g kazandrdlar, bylece btn felsefenin tem ellerini attlar.
Btn bunlar balatann neden Yunanllar olduu sorusunu
yantlayamasak da onlarn hangi sorular sorduunu biliyoruz.
Farkl yaklamlarn arkasnda hep "N a sl b iliy o ru m ?"sorusu vard.
"D nya neden ib a re t? " sorusu bununla birletiinde ortaya kan
dnce tarz, ortalama bir Yunanlnn kolay kolay kavrayamayaca
bir eydi. Felsefenin g ve ar bir i olduu inanc byle yerleti.
Gelecek birka yzyl iinde tarih yaam daha da arlatracakt.

Zamannda pek dikkat ekmeyen ama sonradan byk etkiler

yapan bir olay, Hristiyanln douuydu. Bu olaya ilk katlanlar,
kim olduu bilinm eyen bir marangoz, bir bakire ve bir eekti.
Hristiyanln ncil'de yazlanlar ve sa'nn syleyip
yaptklarndan ibaret olduu varsaylr, ama pratikte bundan
ok farkl olduu aktr.
Hristiyanlk aslnda efsanelerden, Musa'dan, ahlak dersi veren
yklerden, sa hakknda anlatlanlardan ve sadan soldan
derlenen m istik felsefe paralarndan kaynakland. Felsefenin
tersine, dinin her ey iin bir yant vard ve bu yant da genellikle
Tanr'yd. Hristiyanln Yahudilik dnda da birok rakibi
vard. Bunlar arasnda sis klt, Mitraizm, resmi tanrlar ve
Orfeus m istisizmi saylabilir. Hristiyanlk da dier tapm larn
ou gibi yokolup gidebilirdi, ama o tam tersine gelitike
geliti.

|Jess C h rist
Hristiyanl yokolmaktan ya
da Yahudi mezheplerinden
biri olarak kalmaktan kurtaran,
Aziz Paul oldu. Hristiyanl
Yunan felsefesiyle birletiren

Aziz Paul bylece ok etkili bir

forml elde etti. Hristiyanlkla
felsefenin bu sk ilikisi, 1 0 0 0
yldan ok daha uzun bir sre
gelierek devam etti.

skenderiyeli

Philo

(M.. 25 - M.S. 50)

sa ve Yeni
Platonculuk

Hristiyanla birok
kiinin katks oldu.
sa'nn ada ve
ortodoks bir Yahudi
olan Philo, felsefenin
zihni yksek fikirlere
(Tanr'ya) hazrladn
sylyordu. Temelde
Platoncuydu ve onun soyut tmellerini Tanr'ya dntrmt.
Bylece Hristiyanl hazrlayanlardan biri oldu.
Felsefe giderek daha metafizik bir hale geldi ve bilimden, politikadan,
hatta etikten uzaklaarak daha ok ruhun yapsyla ilgilenmeye balad.
nsanlarn dine ynelmesinde Roma mparatorluunun paralanp
kmesinin elbette pay olmakla birlikte, belirleyici olan, Yunan
aklcl ile Yahudi-Hristiyan dncesinin birlemesiydi. Saf felsefe
gitgide gzden kayboldu.

Origen

(M.S. 184-254)

Hristiyanlarn felsefenin en iyi

fikirlerini dn alp
kullanabileceklerini
dnyordu. Duyular
dnyasnn yalnzca daha yksek
dnceler dnyasn yanstt
eklindeki Platoncu grn
Hristiyanlkla uyumlu olduunu
farketti.
Dier Hristiyan Platoncular gibi
o da ncil'i sembolist bir alegori
olarak yorumlad. ncil'in szck
anlamlarndan ibaret olmas ona
olanaksz gzkyordu.

TANRI'NIN KRALLII
URUNA KEND KENDLERN
HADIM EDENLERDE VARMI!

Ote yandan, Matta Incili'nin

XIX-12. kesimini kendisinin szck
anlamyla yorumlad anlatlr.

29

Plotinus

Merakl bir

(M.S. 204-1701

P I,t,,M 'u

teki dnyayla en ok ilgilenen filozof

olarak, Platon'un toplum sal ve politik
fikirlerini gzard edip felsefenin kendisini
bir din haline getirdi.

Dncesinin en nemli blm, dnyay

oluturan KUTSAL L gryd.
Bu gr Platon'un idealar kuramna

Plotinus'a gre unlar vard:

Tanr - gnein k yaymas

gibi g yayan soyul bir
tanrsallk

Yukarda imgesi olduu

BR'e, aada da btn dier
eylere balanr

ZHNN ENBUYUKBAARISI
KENDN SERDEBIRAKMASIDIR

nsan ruhu Nous'u (Yunanca

akl, zihin) ve onun yoluyla
Tanr fikrini dnr. Aada
bedene balanr

Ruhun altnda madde ve doa vardr. Bunlar Bir'den en uzak ve bu yzden en

biimsiz ve mkemmel olmaktan en uzak eylerdir

Yeni Platonculuk
Bu terim, felsefe ile dinsel fikirlerin her eyi kapsayan bir sentezini oluturma
abalarn belirtmek zere, sonradan kullanlmaya balad. Plotinus sayesinde
Yeni Platoncularn elinde artk karmak bir sistem vard. Bu sistemin
merkezinde, iyilik yayan stn bir g olarak anlalan "B ir" fikri bulunuyordu.
Yeni Platoncular Aristoteles'in, Stoaclarn ve ksmen Pitagoras'n fikirlerini,
mistik dnceleri, efsane paralarn ve bedenin kt ruhunsa iyi olduunu
varsayan Platoncu grleri bir araya getirdiler. Bunun sa'sz bir Hristiyanlk
gibi gzkmesinin nedeni herhalde Hristiyan sentezinin de buna ok benziyor
olmasdr. (G sizinle olsun).

30

J(I$E DOKTORLARI i
Ambrose, Jerome,
I
"Cregory, AUGUSTINE

N ..
/**

Bmmm

Platon

I T uh aklkEslt A hit
Peygamberler

ti
Pitagorcular

fln-SnfcratfcM,

w.

Orfes m istisizm i

Musa

r m
A\Wr. * * * M M - . s s s '

Dier dinler gibi Hristiyanln

gelimesi de yllar ald.
Rekabetten galip kmasnn
nedeni belki de birok enin
byk bir sentezi olmasyd.
Yeni Platonculuu ve Plotinus'u
zmseyen Hristiyanlk
Rnesansa kadar felsefeye
egemen olacakt. Bu dnemde
zgr dnce ancak Hristiyan
zgr dncesi olma kouluyla
olanaklyd.

Bilimsel zgr dncenin sonu, Hristiyan dogmatizminin douu ve

Yunan-Roma uygarlnn nihai k, Hypatia'nn (370-415) yaam
ve lmnde simgesini bulur.
Hypatia, skenderiye Mzesinde alan bir matematiki ve astronomun
kzyd. Dinsel olmayan Yeni Platoncu grleri vard ve muhtemelen
kentin felsefe krslerinden birinin bandayd. Hristiyanlk Roma
mparatorluunun resmi dini haline gelmekteyken, skenderiye
Hristiyanlarla Yahudiler ve oktanrllar arasndaki mcadelelerin
uzanda kalmt.
Pagan, filozof, bilim ve matematikle uraan biri, nemli bir politik figr
ve bir kadn olarak, Hypatia dar grl Hristiyan yobazlarnn gznde
makbul bir insan deildi. Muhtemelen skenderiye Piskoposu Aziz Cyril'in
emriyle pusuya drld, arabasndan indirilip giysileri karld,
bilenmi midye kabuklaryla btn bedeni kesildi ve sonunda yakld.
Yobazlarn kardee sevgi dedikleri ey buydu.

Bundan sonra felsefe srekli geriledi. Jstinyen 525'te geriye kalan

felsefe okullarn da kapatt. Karanlk a denen dnem balyordu.

32

Roma mparatorluunun
K

t i

Hristiyanln

M m M
I

Edward Gibbon Hristiyanln

ykseliini be temel nedene balar:
1 H ristiyanlarn Yahudilikten m iras
aldklar kat ve hogrsz
gayretkelik.
2 lm den sonra yaama fikri (gelecek
iin b ir dl).
3 K ilisenin m ucizevi g le ri o ld u u
inanc (doal felaketlere duyulan
tepkiden ve batl inanlardan destek
alyordu).
4 lk Hristiyanlarn sade ve sofu treleri

(bu o dnem de allmam b ir eydi.)

5 Roma m p a ra torlu u iinde ayr b ir
d evlet haline gelen H ristiyan
c u m h u riy e tin in b irlik ve d is ip lin i.

Bunlardan sonuncusu, yani politik etken, kukusuz en nemlisiydi.

evresindeki her ey zlp dalrken Kilise tutarl bir politika
izlemeyi srdrd.
M.S. 300
SIRALARINDA
DNYANIN GEN
DZLKLER
CANLANMAYA
BALAMITI
BARBAR DENEN
KABLELER
(HUNLAR,
GOTLAR,
VAN DALLAR, VB.)
YOLDAYDI.
mparatorluun
sonu anlamna
geldiinden, bu
Romallar iin kt
bir durumdu
-dncenin yerini
dinin almas da
filozoflar iin
ktyd.
33

Kilisenin ilk byk grevi, Hristiyan inancn kuram ve uygulamada

BRLETRMEKT
Bu, din adamlarnn kontrolnde rgtl
bir tapnma ve insanlara kat bir trenin
dayatlmas anlamna geliyordu.
Hristiyanlk konusundaki tartmalar
sona erdirmek zere, 325'te znik Konsili
topland.

34

Konsilin verdii kararlardan biri, Hristiyan lemesindeki Baba ile Oul'un

"znde ayn" olduuydu.
lemeyi reddeden Arius taraftarlar, Kilisenin tarihinde sapkn olduu resmen
kabul edilen ilk grubu oluturdular.
Konsilin kararlar Hristiyanln ilk byk blnne yolat. mparatorluun
iki kanadnda kurulmu olan Dou ve Bat kiliseleri birbirinden ayrld. Roma
Katolik ye Rum Ortodoks kiliseleri arasndaki bu ayrlk hl devam etmektedir.
379'da mparator Theodosius yeni Ortodoksluktan yana arln koydu ama
o zamana kadar Katolikler zaferi kazanmlard.

Kilise Babalar
A m b ro s e

Drt Kilise Babasnn (bunlara

"Kilise Doktoru" da denirdi)
Gregory dndaki ,
m paratorluun son nefesini
vermekte olduu bir srada,
gebe kabilelerin istilasndan
hemen nce yaad.

G refbry

Aziz Ambrose
Romal bir hukuku ve bir dnem
Liguria valisi olan Ambrose daha
sonra M ilano piskoposluuna
getirildi.
Kilisenin, ru h sa l adan, im p a ra to r
da d a h il herkesten stn o ld u u n u
srarla savundu. Bu, sa'nn
s yle d ik le rin in ok tesine giden,
radikal b ir tu tu m d u . K ilis e y i
d e vletin stne koyan A m b ro s e
bylece uzun ve aclarla d o lu b ir
tartm ay balatt.

Aziz Jerome

S-**1'

A m brose'nin fikirlerini, yazd

birok mektuptan biliyoruz.
Jerome de birok mektup yazd.
Bunlarn ou, bakireliin nasl
korunacayla ilgiliydi. lde be
yl mnzevi bir yaam geirdikten
sonra papaya giderek onun iin
almaya balad. Papa
Jerom e'yi ncil'in tercm esini
yapmaya ikna etti. Jerome adn
bu byk yaptyla sonraki
kuaklara duyurdu. Onun
gerekletirdii bu ilk Latince ncil
evirisi Kilise tarafndan resmen
kabul edildi retiyle ilgili
tartmalar sona erdirmek iin
standart bir ncil metnine gerek
duyuluyordu..

Jerome manastrlarn kurulmasn byk

bir gle destekledi. Manastrlar Kilisenin
iktidarnn pekimesinde nemli bir rol
oynadlar.

35

Aziz Augustine

Augustine gerekten filozof

denebilecek tek Kilise Babasyd.

{354-430)

Kuzey Afrika'da Hristiyan bir anneyle

pagan bir babann ocuu olarak
dodu. Yaamnn byk ksmn
orada geirdi ve son 35 ylnda
Kartaca Piskoposluu grevinde
bulundu.
ocukluunda armut almak ve
genliinde sk sk Kartaca
genelevlerini ziyaret etmek gibi birok
gnah iledikten sonra dnya
zevklerinden el etek ekmeye karar
verdi ve nl otobiyografisi tirafla r '
yazd.

A ugustine'nin gnaha kar

duyarll onu gnahn
kkenlerini uzun uzadya
tartmaya yneltti. lk gnah
fikrini byk bir gle savunarak,
byle birey olmadn syleyen
Gal'li papaz Pelagius'la iddetli
bir tartmaya girdi. Bebekken
annesinin kucanda alamasn
bile gnah olarak gryor ve bu
konudaki kafa karkln bir
trl yenem iyordu.
Bununla birlikte nemli bir ayrm
yapt: bireyler gnah ileyebilirdi,
ama Tanr'nn kurumu olan
gerek kilisenin gnah ilemesi
mmkn deildi.
Bu gr, sapknlarla urarken
K ilisenin ok iine yarad.

Augustine kesinlikle fikirlerle

ve kendi kendisiyle mcadele
ediyordu. Onu dier din
adamlarndan ayran buydu

MDEK, BR ESK
DER YENBR BEDENN DER
RUHUN HZMETNDEK BU K RADE,
RUHUMU PARA PARA
EDYORDU

Augustine zamannn klasik yaptlarn

byk bir hevesle okudu. Retorik ve
mantk rendi. Stoaclar takdir
ediyordu.
"Kutsal metinler, Cicero'nun
grkemli nesriyle karlatrdmda,
bata bana btnyle deersiz
gzkmlerdi. nk onlarn
basitliini takdir edemeyecek kadar
kibirliydim ."

Plotinus ve Yeni Platoncularla ilgilendi,

ama en ok Akademi'ye son
zamanlarnda egemen olan kukuculuk
ilgisini ekiyordu. Aristoteles'in
Kategoriler'ini okudu. Bir ara
entelekteller arasnda moda olan
Manihe mezhebine katld.
Augustine sonunda Hristiyanl kabul
etmesini entelektel gururundan
vazgeme ve kendi iradesini Tanr'nn
iradesine teslim etme olarak
gryordu:
"Gerei yalnzca aklla
bulamayacak kadar zayfz."

Bu durumda sorunu, eski

bilgileriyle yeni inancn
badatrmak ve bunlarn
karlkl olarak birbirine
baml olduunu gstermekti.

Augustine Zaman ve
Yaratma sorunlaryla da
ilgilendi. Kutsal kitaba
gre Tanr dnyay hiten
yaratmt. Ne var ki
Yunan felsefesinde,
hiten bireyin
yaratlmas fikrine kar
gl bir itiraz vard...
Yeri ve g yaratmadan
nce Tanr ne yapyordu?
Augustine bu soruya
nkteli bir yant verdi:
"Srlar kurcalayanlar
iin CEHENNEM
hazrlyordu."

37

Augustine Tanr'nn Ezeli ve

dolaysyla zamann dnda
olduunu savundu.
Zaman dnyann yaratlmasyla
birlikte balamt. Tanr ise
sonsuz bir im di'deydi.

Bu Augustine'i yalnzca im dinin

gerek olduunu ileri srmeye
gtrd. Gemi ancak im d ik i bir
an, gelecek de ancak im d ik i bir
bekl.nti olarak vard.
BU ZNEL ZAMAN ANLAYII,
DESCARTES'IN OK DAHA SONRA
ORTAYA KOYACAI DNCE
TARZININ ARETLERN
VERYORDU.
Augustine'in yazdklar iinde en
nemlisi

Tanr'nn Kenti'ydi

Bu kitapta Augustine gemi

zerine Hristiyan bir gr
gelitirdi ve bylece tarih felsefesi
dediimiz eyi (Tarihin kendisine
ait ve ayrt edilebilir bir rgsnn
olduu anlay) balatt. Yaratl
felsefi adan bir alegori olarak
yorumladktan sonra, Tanr'nn
Kenti ile eytan'n Kentini
betimledi. Bunlardan birincisi
insanolunun erdemlerinden,
kincisi ise ktlklerinden
oluuyordu. Tanr'nn Kenti ancak
Kilisenin "yanlmaz otoritesi"
yoluyla bilinebilirdi. Devlet bu
kentin bir paras olmak istiyorsa
Kiliseye itaat etmeliydi.

Augustinus'un bu gr ve Tanr'nn insanlar

sekinlerle lanetliler diye ayrd eklindeki
dncesi, Papalk'n ykseliinde gl bir
teolojik silah ilevi grd.

Boethius
(4 6 0 *5 2 4 )
Biifn bu Hristiyanca uslamlamalar
ve dinsel coku ortasnda, Boethius
bir empanzenin ay partisindeki
Stoac gibi duruyordu

Platon'un filozof-kralna dntrmeyi

umduu mparator Theodoric
tarafndan lme mahkm edilen
Boethius, kapatld zindanda nl
Felsefe'nin Tesellisi'sini yazd. Bu
yazlarnda "hibir Hristiyan inancnda
teselli bulamadn" ama
"koruyucum" dedii felsefenin
hcresinde belirip onu "gerek
mutlulua ulatrmay" vaadettiini
sylyordu.
Hristiyan olmakla birlikte pek fazla
gnah duygusu tamad anlalan
Boethius bunun yerine "hibir
ktln cezasz, hibir iyiliin de
dlsz kalmayacan" kantlamaya
alt.
Platon'un anmsama kuramna sonuna
kadar inandndan, koruyucusu
felsefenin, iindeki bamsz metanet
duygusunu uyandrmasna izin verdi.

Boethius kendisini Bat'nn retmeni

gibi gryor ve Platon ile Aristoteles'in
btn yazdklarn tercme etmeyi
planlyordu. Ne var ki daha ilk birka
metni eviremeden idam edildi.
Boethius ayrca tmeller sorununa
zm bulmaya, yani "eyler
gerekten var m yoksa yalnzca
zihinde mi bulunuyorlar" sorusuna
yant vermeye alt. Bu konudaki
tartma alar boyunca onun
koyduu ereve iinde srdrld.
Karanlklar iinde geen sonraki 1000
ylda rnek filozof olarak grld.
Boinan ve mistisizm anda Yunan
dncesinin yansz aklcln
kullanma yeteneiyle.parlayan
Boethius gerek bir BLG AII idi.

39

Avrupa'daki baka her ey

zlp dalrken Roma Katolik
Kilisesinin kendisini sistematik
olarak ynetim organ halinde
rgtlediini syleyebiliriz.
Savalar ve veba salgnlar
anda PAPALIK Roma
mparatorluunun kyle alan
politik boluu dolduruyordu.
Yunan im p a ra to rla rn n , talyan
p re n sle rin in , Vandal atllarnn,
L o m b a rd ve Frank savalarnn
ve A v ru p a 'd a n p a y alan
bakalarnn ortasnda, Papalk
iktid a rn g itg id e g enile tti.

Frank Kral Pepin'le bir anlama yapan

Papa, 751 ylnda ona ta giydirmesi
karlnda Ravenna kentini ve
talya'daki kilise topraklarn elde etti.
Bizans mparatorluu buna kar
karak dou ve bat kiliseleri
arasndaki blnmeyi derinletirme
tehdidinde bulundu. Papalk, Pepin'le
yaplan anlamay meru gstermek
iin sahte bir belge (Konstantin'in
Ba) dzenledi. Bu belgeye gre,
Konstantin imparatorluk merkezini
312'de stanbul'a tarken Roma'y ve
evresindeki topraklar Papalk'a
brakmt.

Btn bu karklklarn ortasnda,

Pepin'in olu Charlemagne kk
bir rnesans gerekletirdi.

Lombardlar pskrtt, kendini kral

ilan etti, Roma'y ald, Almanya'nn
byk ksmn fethetti, Hristiyanl
kl ve atele Saksonya'ya kabul
ettirdi ve, papann elinden
imparatorluk tacn giydi. 800
ylnn Noeline rastlayan bu ta
giyme treni KUTSAL ROMA
IMPARATORLUGU'nun
balangcn simgeliyordu.
Charlemagne'n iki byk ryas
vard:
Sezarlarn imparatorluk
ynetimini yeniden kurmak.
Aziz Augustine'in Tanr Kenti'ni
yeryznde ina etmek

Bir sre iin, din d glerle

Papalk arasnda yeni bir ibirlii
geliti.
Ama Charlemagne'n lmnden
sonra Kilise ile "Sezar taklitleri"
arasndaki mcadele ve savalar
tekrar balad.
Kiliseden bamsz bir
yarg isteyen
Charlemagne bunun
iin ngiliz filozof
Alcuin'i lkesine
ard. Alcuin burada
birok i grd:
sapknlara kar
risaleler yazd,
imparatora methiyeler
dzd ve Kutsal Kitab
yorumlad.
Ama herhalde yapt
en nemli i ilkokul
retmenliiydi:
Charlemagne okumayazmay bilmiyordu
ve hibir zaman da
tam olarak renemedi

41

u n m

Voltaire'in daha sonra syledii

gibi:
"KUTSAL ROMA MPARATORLUU

Karolenj rnesansn
"barbarlk a" izledi: feodal
klelik, sefalet, cehalet, sonu
gelmez savalar ve salgnlar.
Papa I. Nicholas (858-67)
btn hasmlarn yenerek
Papalk' glendirdi, ama
sonradan yerel Roma
aristokrasisinin oyunca
haline geldi.
Papalk, XI. ve XII. John
dnem lerinde geriledi.
Onalt yanda papa olan XII.
John "sefih yaam ve
Papalk saraynda
dzenledii lemlerle
Papalk'n itibarn en alt
dzeye drd."

Hikimse yalnzca Katolik olarak yaayamazd. Papalk'n masraflarn, savalar, yeni

kilise inaatlar ve manastrlarn bakm iin yaplan harcamalar birilerinin karlamas
lazmd. Bu birileri de elbette kyllerdi ve bu yzden de dnyaya baklarnn filozofa
olmas normaldi. Topra onlar iliyor ama bakalar onlarn rettiklerinin hepsini ya
da bir ksmn alp gtryordu. Tarma dayanan, feodalizm ad verilen bu ekonomik
sistemde, Marx'n deyiiyle
Sertler ve lordlar, vasatlar ve szerenler, halktan insanlar ve din adamlar, herkes
birbirine bamlyd."
Roma mparatorluunun knden sonra Bat Avrupa'nn ou yerinde klelik
ortadan kalkm, toprak sahiplii iktidarn asl kayna haline gelmiti. Feodalizmin,
Meroving Hanedan dneminde Frenk krallnda doduu, Karolenj rnesans srasnda
hz kazand ve 10-13. yzyllarda "klasik dnemine" ulat kabul edilir. "Feodal"
szc, hizmet, sadakat ve rn karlnda birine balanan toprak paras anlamna
gelen "fief" szcnden tremitir. Ama toprak sahibi (lord) ya da Kilisenin de serfleri,
vasallar, kylleri ya da kiraclar korumas gerekiyordu. Bylece hukuun, ideolojinin,
dinin ve greneklerin uyumlu bir btn oluturduklar karmak bir sistem ortaya kt.
Feodalizmden nce ya da sonra, fikir ve inanlarn toplumsal ve politik koullara
bu kadar iyi uyduu baka hibir sistem grlmedi.

42

RLANDA

Yunan kltr Avrupa'nn

baka her yerinde
unutulmaktayken rlanda onu
korumay baard.
Galli ve baka istilaclardan
kaan bilginler rlanda'da
kendilerine snak buldular.
6. yzyldan 9. yzyla kadar
rlanda manastrlar bilginin
ilerledii yerlerdi. Roma'nn
rlanda zerindeki etkisi zayf
olduundan, Yunan kltr
hakkndaki bu bilgi zgrce
geliebiliyordu. Ama ne yazk
ki, bu dnemden gnmze
birka elyazmasndan baka
birey kalmad.

in'de Tang Hanedan (618-907) ykseliyordu.

leri bir teknolojisi, youn bir tarm ve sk dokulu
bir toplumsal rgtlenii olan in'de karmak
bir uygarlk gelimiti, insanlarn refah ve
mutluluu kltrde de yanksn buluyordu.
Dnyann en byk ve en uygar kenti olan
bakent Chang An, Obata'nn szleriyle
"Suriyeli, Arap, Pers, Tatar, Tibetli, Koreli, Japon
ve VietnamlIlarn... yan yana yaad, o
zamanlar Avrupa'da hkm sren vahi din ve
rk kavgalaryla arpc bir kartlk oluturan,
byk ve kozmopolit bir ehir"di.
imparator Hi-ih-Min 20.000 ciltlik bir ktphane
ve bir niversite kurdu. iir ve resim sanat
doruuna ulamt. 8. yzylda, 1000 yl sonra
Avrupa akademilerine model oluturacak olan
Han Un Akademisi kuruldu.

SLAM DNYASI
7. yzylda slam kltrnn ykselii.
Yunan uygarlnn ykselii kadar
olaanstyd.
Hazreti Muhammet Mslmanl
yaymaya baladnda krk, 622'de
Mekke'den Medineye g ettii zaman
ellibir yandayd. Bu g (Hicret)
Mslmanln dnyada yeni bir g
olarak ortaya kn simgeliyordu.
Muhammet, llerin Bedevi mertliini
-kibarlk, cmertlik ve kardeliini
yanstan sade bir tektanrclk
vazediyordu. Araplar arasnda yllardan
beri sregelen kan davalarna son verdi,
ticaret ve mlkiyet sorunlarna pratik
zmler getirdi.
Mslmanlar zayf ve rgtsz eski
toplumlar zerinde fazla kan dkmeden
egemenlik kurdular ve dinlerini yayma
amacnda olmalarna karn yeni bir
dinsel hogr rzgr estirdiler.

Sulama, tarm ve ticaret konularndaki

bilgilerine fetihler sayesinde yenilerini
eklediler. Suriye'den Yunan felsefesini
ve Aristoteles'i, ran'dan Hint kltrn,
Sanskrite metinlerden gnmzde de
kullanlan rakamlar ve in'den kt
yapmn rendiler.
Muhammed b. Musa el-Harezmi'nin
830'da bitirdii ve 12. yzylda
"A lgoritm i de numero Indium " adyla
Latinceye evrilen Hint Hesabna Gre
Matematik zeti kitab ok etkili oldu.
Harezmi ayrca Bat'da 16. yzyla kadar
kullanlan bir cebir kitab yazd.
1100'e gelindiinde Araplar astronomi,
tp ve kimya alanlarnda dnyann
nderi konumundaydlar. Mimarlk,
sanat ve el iiliinde de ok ileriydiler.

43

rlanda manastrlar geleneinden

yetimi, olaanst ak fik ir li
bir dnr:

Johannes

S c o tu s

E r iu ^ e n a

Yeni Platoncu ve panteist

olan Eriugena, sapknl
yznden kovuturmaya
uramad iin ok anslyd.
Ama lmnden sonra Papa
Honorius onun kitaplarnn
yaklmasn emretti.
Balca gnahlar unlard:
-zgr iradeye inanyor
ve sorunu teoloji asndan
deil felsefe asndan ele
alyordu. Bu konudaki
kitabnn ad Tanrsal Yazg
stne idi.
-Felsefenin de din kadar
nemli olduunu sylyordu.
Ona gre hem akl hem de
vahiy gerein kaynayd,
ama akl daha stnd. Bunu
korkun bir gnah olarak
gren Kilise Eriugena'nn
yaptlarna "rlanda lapas"
adn takt.
-Panteist olmas da byk
bir gnaht. Eriugena Tanr
ile evrenin ayn ve yaratln
zaman d olduunu
sylyordu. Yaratl anlatan
Kutsal Kitabn alegorik olarak
anlalmas gerektiini
dnyordu. Augustine'in
tersine, insann balangta
gnahsz olduuna ve
gnahlarn cezasnn ok
iddetli olmakla birlikte

sonsuza kadar
srmeyeceine inanyordu.
Btn bunlar tanrtanmazla
olduka yakn dncelerdi.
Doann Blmlere
Ayrlmas stne adl
kitabnda Platon'un idealarn
savundu ve doay drt
ksma ayrd. Ortaya koyduu
fikirler Kilisenin
holanmayaca kadar
zekiceydi.
Eriugena ayrca Sahte
Dionysius'un 300 yl nce
Yeni Platonculukla
Hristiyanl birletirmeyi
deneyen yazlarn;
Yunancadan tercme etti. Bu
eviri papay ve
ktphanecisini ok artt
-b ir rlandalI Yunancayt nasl
bu kadar iyi bilebilirdi?

mtIDALI DNRLER DANA SONRA

AVRUPA'YI YENDEN STLA ETTLER

Auzerre'li Heiric 876'da yle yazyordu:

"rlanda bir sr filozofuyla neredeyse
kitle halinde kylarmza gyor"

Jl

v e t o l a r * .

Felsefe de ta rih g ib i g iz e m li y o lla rd an

ile rle r. rnein Araplar Yunan

felsefesini Suriyelilerden rendiler

ve Suriye'de Platon deil Aristoteles
gzde olduu iin Mslmanlar
Yunan filozofu olarak Aristoteles'i
tandlar.

Kindi
Felsefe zerine Arapa yazan ilk
kiiydi. Plotinus'un Enneads'n
"Aristoteles'in Teolojisi" adyla
Arapaya evirdi. (nsann kafasn
kartryor deil mi? Anmsayacanz
gibi, Plotinus'un btn sistemi
Platon'a dayanyordu.)

45

bni Rd (1126-1198)
Doru inanla yetinmedii iin Halife
tarafndan srgn edilene kadar
Cordova'da yaad. Peygamber gibi
grd Aristoteles'i Yeni Platoncu
rtlerinden kurtard. Daha sonra
yaayan Aquinas gibi, Tanr'nn
varlnn yalnz aklla
kantlanabileceine inanyordu.
Aristoteles'in yolundan giderek ruhun
lmszlne kar kt. Gazali bu
grlere saldrarak Filozoflarn Ykl
adl kitabnda felsefenin insanlar iin
kt birey olduunu syledi. bni
Rd ise Gazali ile tartmaya girdii
Ykln Ykl kitabnda btn dinin
bir tr alegorik felsefe olduunu ileri
srd.

SKOLASTSZM b ir felsefe ekol

olarak 11. yzylda olumaya balad.
Kilisenin bilgi ve kltr zerindeki
artan etkisini ve antik felsefenin
(zellikle de Aristoteles'in) yeniden
ilgi konusu olmasn temsil ediyordu.

bni Meymun (1135-1204)

Arapa yazan bir spanyol Yahudisi olan
bni Meymun da Bat'nn Aristoteles'i
tanmasnda nemli bir rol oynad.
Kahire'de nl Yoldan kanlara
Rehber'ini yazd. Felsefenin etkisiyle
inancn yitiren zavalllara yardmc
olmay amalayan bu kitapta, gerei
aramann dinin kendisi olduunu ileri
srd. Hemen her konuda otorite olarak
Aristoteles'e bavuruyordu. ok
gemeden Latinceye evrilen bu
metinler Avrupal din bilginleri zerinde
byk bir etki yapt. Karanlklar iinde
geen yzyllarn durgunluundan
sonra Bat'da felsefe yeniden
canlanmaktayd. Bu canlann ilk ifadesi
SKOLASTSZM oldu.
Aristoteles konusundaki bilgi
Araplardan geldii iin nceleri
kukuyla karland. Skolastiklerin en
by olan Thomas Aquinas bile
bata Kilise tarafndan mahkm edildi.
Ama Kilise ok gemeden iyi bir eyle
kar karya olduunu anlad.
Aquinas aziz mertebesine ykseltildi
ve felsefesi daha sonra (1879'da)
Roma Katolik Kilisesinin resmi retisi
haline geldi.
.

lk skolastiklerden biri olan Roscelin

(do. 1050) insan olarak da filozof
olarak da iyi biri deildi. Tmellerin
yalnzca "sesin esintileri" olduunu,
yani szcklerden ya da fiziksel
eylemlerden ibaret olduunu syledi.
ok daha iyi bir filozof olan rencisi

Skolastisizm, 400 yl sren

toplumsal kaostan sonra
insanlarda yeni bir dzen
duygusunun olumaya balad
11. yzylda ortaya kt. Manastrlar
reform geirip gelimekte, genel
eitim dzeyi halk arasnda bile
ykselmekteydi. Kurulu
manastrlarn zenginlik ve
dnyeviliine kar kan yeni
tarikatlar tremiti. Carthusian,
Camaldolese ve Cistercian
tarikatlar Kilise iinde reformcu
politik partiler gibi hareket
etmekteydiler.

Abelard (1079-1142)
ile alay ederdi.
Abelard, Helise ile yaad ak
macerasyla da nldr. Bu yzden
Helise'nin amcas tarafndan hadm
edildi ve mrn bir manastrda
tamamlad. Burada kendini btnyle
almalarna verdi.
En tannm yapt Evet ve Hayr'da
diyalektii yeniden gndeme getirdi.
Kutsal Kitap dnda, diyalektiin
geree gtren yol olduunu ve genel
olarak insan zihnine iyi geldiini ileri
srd. Ayrca tmellere kar karmak
bir uslamlama ortaya koydu.

Dinsel grevler parayla alnp

satlyor, din adamlar kendilerine
metres tutuyor ve ayinlerde
ekmekle arab sa'nn etiyle kanna
dntrdklerini iddia ediyorlard.
Bunlardan ilk ikisi yasakland,
ekmek ve arap ayini ise yerleik
bir uygulama haline geldi.

48

Bilge Keiler
Tours'lu Berengar entelektel
canlanta rol olanlardan biriydi.
Gerei bulmakta akln vahiyden
daha elverili olduunu savundu.
Eriugena'y destekledi, bylece
Kilisenin gazabn davet etmi oldu.

Aziz Peter Damien ok daha

uzlamacyd. Tanr'nn Mutlak
Kudreti stne adl yaptnda dinsel
grevlerin parayla satlmasna kar
kt, yeniden moda olan diyalektii
eletirdi ve Tanr'nn her eyi
yapabileceini, gemii bile
deitirebileceini savundu!

Aziz Anselm
(1093-1109)

Canterbury Bapiskoposu olan

Anselm , Tanr'nn varlna ilikin
"o n to lo jik kant"yla nldr.
Teologlarn holanm adklar,
Aquinas'n deersiz bulduu bu kant
gene de filozoflarn ilgisini ekti.
Anselm onu kendisine 13 Temmuz
1099 gn kahvaltdan sonra Tanr'nn
ilham ettiini sylyordu yleyse
doru olmal...
Ontolojik kant yledir:

"Dncenin en mkemmel
konusunun Tanr olduunu syleriz.
Bir eyin varolmadn sylersek, on|
tpatp benzeyen ama var olduuna
are ondan daha mkemmel baka
bir ey va r demektir. yleyse, eer
Tanr yoksa, ondan daha mkemmel
bir eyi, yani var olan b ir Tanr'y ha
edebiliriz. Bu daha mkemmel Tanr'y
kavrayabildiimize gre Tanr'nn
kendisi var olmal, nk aksi halde
daha mkemmel bir Tanr var olurdu.
Demek ki Tanr vardr."
Bunun neresi yanl?
Anselm Platoncu gelenei srdren
on filozoftu.

Thomas Aquinas talya'nn

aristokrat ailelerinden birinin
oluydu. Dominican tarikatna
katld ve zamann nde gelen
Aristocularndan Albertus
Magnus'un rencisi oldu.
Paris'te Dominican'larn bni
Rd'den etkilendikleri ve
dolaysyla sapkn olabilecekleri
dnlyordu. Aquinas bu
Aristocu etkinin saygdeer bir ey
olduunu gsterme iini stlendi
ve sonunda bunu baard.
Aristoteles gibi, btn bilgi
alanlarn tam bir SSTEM iinde
toplamaya alt.
En nemli iki yapt Summa contra
Gentiles ve Summa Theologiae idi.
Bu kitaplarda aklad sistemi,
Kilisenin resmi felsefesi haline
geldi.

Aquinas'n sisteminin merkezinde

" doal te o lo ji" ile "vahyedilm i
te o lo ji" arasndaki ayrm vardr.
Bunlardan birincisi akln
etkinliinden ve duyu deneyiminden,
kincisi ise inantan, tanrsal esinden
ve Kutsal Kitaptan gelir. Ama her iki
teolojinin de hedefi Tanr'nn
kavranmasdr.
Aquinas'n birbirinden ayrd
alanlar arasndaki bu rtme daha
sonra onun hayalinden bile
geirmedii sorunlara yolat.

Kendisi bunu
istememi bile olsa,
Aquinas'n sistematiklisi,
TANRI ile DNYA, BLG ile
GEREKLK, NAN ile AKIL
arasnda varolduu kabul
edilen zdelii paralamaya
balad

A cyuIn a s ..
Summa contra Gentiles'te Hristiyan
olmayanlara doal akl yoluyla
Hristiyanln nemini ve Tanr'nn
varln kantlamaya giriti. Kendi
grlerini aklamadan nce, yanl
bulduu dier kantlar eletirdi.
Bu eletirileri yleydi:
1) Apaklk kant

Tanr'nn zn bilemiyorsak onun

var olduunu da bilemeyiz. stelik,
agnostikler inanmadklarna gre
Tanr'nn varl apak deildir.

2) Ontolojik kant (Anselm'in kant)

Aquinas ilk olarak, "kendisinden

daha mkemmeli dnlemeyen
varlk" eklindeki Tanr fikrinin genel
kabul grmediine iaret eder. kinci
olarak, Tanr'nn znn bilgisinin,
duyu deneyimine dayanan insan akl
iin ulalmaz olduunu savunur.
nc olarak, Tanr fikrinden yola
kp onun varlna gemenin yanl
olduunu sylernk bu,
kavramdan varla, fikirden olguya
sramak demektir.

Aquinas bunlarn yerine

be kant ne srd:
1) Deiime dayanan kant
Her ey deimektedi r. Birinin buna
neden olmas gerekir- dolaysyla
Aristoteles'in Hareket Etmeden Hareket
Ettiren'i gibi bir Tanr var olmaldr.
2) Nedensellie dayanan kant
Nedenlerin nedeni kimdir?
Kendisine hibir eyin neden
olmad bir ilk neden var mdr?
Aguinas'a gre vardr.
I.II.

J;;; V;(

3) Olumsalla dayanan kant

Doadaki olumsall nasl
aklayacaz?
Tahmin edebilirsiniz: Btn
olumsallklarn tesindeki
Zorunlu Varlk'la.

5) Uyuma dayanan kant

Aquinas, baktmz her yerde
"uyarlanma" ya da "ahenk"
grdmze dikkat eker. Baln
yzmeye gereksinimi vardr, bunun
iin de kuyruk ve yzgelere sahiptir.
Kpein kemikleri kemirmesi gerekir,
bu yzden de gl dilere sahiptir.
Bu durum ya rastlantdan ibarettir ya
da eyleri birbiriyle uyumlu hale
getiren bir zekann ifadesi olan bir
"plan" szkonusudur.
Aquinas elbette ikinci seenee oy
verir.

4} Olgunluk derecelerine
dayanan kant
Doada farkl olgunluk dereceleri
gryoruz. Bundan mkemmellik
kavramna ve dolaysyla
Mkemmel Varlka ularz.

BUNLAR
BRAZ KABATASLAK
DEL M ?

AMA BU
KTAP YEN
BALAYANLAR
N ...

-T

51

Gene H ristiya n o ku lla rn d a e tk in lik

gsteren ama A quinas'la ve b irb irle riyle
b ir o k noktada u yum ayan n e m li
filo z o f daha va rd : Roger Bacon, Duns
Scotus ve Occam'l William.

Roger Bacon
(

1 2

.1

1294)

Roger Bacon bunlar arasnda

gnmzde en ok tannandr. Bunun
nedeni, kimi Yunanl filozoflardan
sonra bilimin ve zellikle de deneyin
nemini vurgulayan ilk kii olmasdr.
zgr fikirleri yznden otoritelerle
ba derde girdi ve din adamlarnn
cehaletine aka saldrd iin 14 yl
hapis yatt. Corafya, simya ve
matematik de dahil birok alanda
yazlar yazd, perspektif konusunu
aratrd ve Hristiyan olmayanlardan
(zellikle Araplardan) birok ey
renilebileceini syledi. Opus Majus
adl yaptnda cehaletin drt nedeni
olduunu savundu ki bunlar
gnmzde bile kulaa anlaml
gelmektedir:
1) Uygun olmayan bir otoriteye
bavurmak
2) Greneklerin olumsuz etkisi
3) Bilgisiz kalabaln kanlar
4) Cehaletin klf olarak bilgelik
taslama

52

bni Sina'y Aristoteles'ten sonra en

nemli filozof sayan Bacon bu
bakmdan dier skolastiklerden ok
farklyd. Ampirik ynelimini
Aquinas'tan, ansiklopedik bilgisini
Araplardan, meslektalarnn ounu
(zellikle eviri yapanlar)
kmsemesini ise kim bilir nereden
almt.

Duns Scotus, skolastik felsefenin

nemli sorunlarndan biri olan
"bireyleme ilkesi" konusunu da
aratrd. Burada temel nokta, eylerin
birbirinden nasl ayrt edildiidir.
Felsefede ou zaman olduu gibi,
bu da basit gzkmekle birlikte,
zerinde ne kadar ok dnlrse
o kadar karmak bir hal alr. Duns
Scotus varlk ile z arasnda hibir
fark olmadn, dolaysyla eyleri
birbirinden ayrt edenin madde deil
biim olduunu dnyordu.
Aquinas'a kar, Meryem'in lk
Gnah'tan arnm olduunu
savundu. Bu konuda herkes onunla
ayn fikirde gibiydi.

Duns Scots

Duns Scotus Fransisken tarikatna

yeydi ve herhalde ada Johannes
Scotus gibi o da rlandalIyd.
Doruluu apak bilinen eylerin neler
olduunu aratrd. Ona gre, kant
gerekmeden bilinebilecek tr ey
vard:
1) Kendiliinden bilinen ilkeler
2) Deneyim sonucu bilinen eyler
3) Kendi yaptklarmz

ngilizcede MANKAFA demek olan DNCE

szc, Dnns Scotus'un DUNS'lar ad verilen
ve klasik metinlerin aratrlmasna kar
kan izleyicilerinden gelir.

Ama bunlarn ancak Tanrsal vahiy

yoluyla tam olarak bilinebileceini
dnyordu.
Skolastisizm nedir?
te size ksa bir zeti (sylenen her eyin
eninde sonunda Tanr'ya ilikin ama
ayrntlarn ok karmak olduunu
unutmayn.)
1) Katoliklie sk bir ballk
2) Platon'dan daha byk bir dnr
olarak grlen Aristoteles'e ballk
3) Aristoteles ile Platon'un tmeller
konusunda ayn fikirde olmadnn
kabul edilmesi (bu, zlmesi gereken
yaamsal bir sorundu)
4) Diyalektik" dnceye ve tasmsal
akl yrtmeye verilen nem
5) "Doal" ve "vahyedilmi"
teoloji arasnda yaplan ayrm
(daha nceki akl-vahiy ayrmna
ok benziyor)
6) Her eyi uzun uzadya tartm a eilim i
(kimileri buna "szcklerle oynamak"
der)

53

Occam'l William
(1290-1349)

Occam'l William skolastik

mantklarn en byyd.
Genliinde Duns Scotus'un
izinden gitti ama sonra ona kar
kt. Ayinlerde ekmekle arabn
Isa'nn etiyle kanna
dntrlmesi ve Ruhaniler diye
bilinen bir grubun yoksulluk
yeminini bozarak mlk edinmeye
zorlanmas konularnda papaya da
kar kt iin 1328'de aforoz
edilen William mparatora snd.
O dnemde Kutsal Roma
mparatorluu'nun varl fiilen
sona ermi, Papa ile mparator
arasndaki mcadele Fransa ile
Almanya arasndaki bir savaa
dnmt. William mparatorun
korumas altndayken nemli
politik risaleler yazd. Demokratik
bir yaklam benimsedii bu
metinlerde Kilisenin dnyevi
iktidarnn azaltlmasn savundu.
Bunlar daha sonra Rnesans ve
Reform hareketlerine yolaacak
trden fikirlerdi.

Daha da nemlisi, Occam mantk

aratrmalarna eski gcn
kazandrmaya alt. Aristoteles'in
genellikle yanl anlaldn, bu
yzden de mantk ve bilgi kuramnn
metafizik ve teolojiye kurban
edildiini hissediyordu. Bilimin
eylerle ilgilendiini, mantnsa
bilimsel terimlerin zmlenmesi
demek olduunu dnyordu.
Mantk tmellerle ilgiliydi -yani
fiziksel durumlar deil, terim ve
kavramlar ele alyordu. Occam bu
modern grlerini, btn
sistemlere egemen olan bir Tanr
fikriyle snrlamaya almad.
Bylece, birok konuda Aquinas'la
ayn fikirde olmakla birlikte, byk
Ortaa felsefe sisteminin
knn tohumlarn ekti.

Occam'l William felsefede "Occam'n

usturas" diye bilinen szyle nldr.
Bunun btn skolastik bilgilie son
verdii dnlr. W illiam 'in
"eyler zorunlu olmadka
oaltlmam ak"
dedii zannedilirse de aslnda syledii
udur:
"Daha azyla yaplabilecek eyi daha
ouyla yapmak bounadr"
Bununla sylemek istedii, en basit ifade
biiminin, sonu gelmez hipotezlerden
stn olduudur.

Umberto Eco "Gln Ad" romannda,

ampirizmin ykselie getii bu dnemin
canl bir tablosunu sergiler

54

Ortaan yap ve alegori

saplants, 13. yzyl ozan
Alanus'un dnya
betimlemesinde aka
grlr.

Burada her eyin bir yeri

vardr ve her ey kendine
uygun yerdedir
Kral-soylular-halk
eklindeki toplumsal yap
kent surlarnn iindekiler
ve dndakilerle
resmedilir.
Bu lye teolojide Tanrmelekler-insanlar karlk
gelir.
Kral (Tanr)
Baronlar (Melekler)

Halli (nsanlar)

nsan ruhu da (Platon'dan

alnan) l bir yapya
sahiptir: Kafa {Akl), Yrek
(Duygular), Karn (tah).
Yani tablonun btn
yledir:
Tanr

Kral

Kafa

Melekler

Soylular

Yrek

nsanlar

Halk

Karn

Tanr, sabit yldzlar

kresinin tesindeki ate
tabakasndadr. Buras ile
ayn yrngesinin
oluturduu kre arasnda
dokuz tr melek vardr.
Tanr'dan en uzak yerde
bulunan dnyada ise
insanlar yaar.
( ie gemi kre, ii
dna evrilmi ekilde
anlalmaldr.)
Btn bunlar bir arada
tutan eyfeodalizmin
byk birletirici fikirleri:
ONUR ve BALILIK.

55

John Wycliffe
(1320-1384)

VVYCLFFE btn zamanlarn radikal

olmas en son akla gelecek ve herhalde
en gnlsz radikaliydi. O xford'da
yetim i bir teoloji doktoru ve blge
papaz olan VVyeliffe, Kilisenin
yozlamasyla ilg ili olarak Papalk'
eletirm eye baladnda orta
yalarndayd. A ristocu olm aktan ok
Platoncu ise de, skolastiklerin
sonuncusu olduu sylenebilir.
Dnyay Tanr yaratt iin onun tek
olas dnya olduunu savundu.
VVyeliffe radikal fik irle rin i 1376'da
O xford'da "S ivil Egem enlik" stne
dersler verirken gelitirm eye balad.
Hakkn m lkiyet ve iktidardan
kaynaklandn, Kiliseninse byle bir
hakknn olmadn sylyordu. Daha
da ileri giderek, sa ve havarilerin hibir
m lk edinm ediini, dolaysyla din
adamlarnn da byle yapmas
gerektiini iddia etti.
Bu fikirler, Roma'ya her yl ykl bir
mebla gnderen zengin Kilisenin iine
gelm ediyse de ngiliz hkm etinin
houna gitti. Piskoposlar VVyeliffe'i
mahkemeye karp m ahkm etmek
istediler ama kral ve halk onu korudu.

VVyeliffe Avrupa'y drt yzyl boyunca

megul edecek fik irle r ortaya att.
Tanr'nn vekilinin kral olduunu,
Kilisenin ona tabi olmas ve kendini
ruhsal konularla.snrlamas gerektiini
savundu. ncil'i ngilizceye evirdi. Bu,
bir ulusun konutuu dile yaplm ilk
ncil eviriiydi. ncil daha sonra
Rnesans boyunca baka dillere de
evrildi ve bylece din adamlar
dnda birok insan onu okuma frsat
buldu.

56

VVyeliffe yalandka daha da

radikalleti. Ekmek ve arap ayinini
reddetmesi ve 1381'deki kyl isyanna
katlanlarn ondan esinlendiinin
dnlm esi ban derde soktu ama
1384'te norm al bir ekilde ld.
"L o lla rd 'la r" denen izleyicileri ksa
srede ezildi ve VVyeliffe lanetlenerek
kemikleri mezarndan karlp yakld.
VVyeliffe'in ektii isyan tohum lar
Bohemya'ya kadar yayld ve burada
Huss nderliinde iek at. Bu isyan,
Huss'un akbetine ramen Reform
hareketine kadar devam etti.

Wycliffe kadar
ansl olmayan
Huss diri diri
yakld

Uzun feodal sentez a sona

ermekte, Kilise her yerde g
kaybetmekteydi. Bir ara ayr
papann ortaya kt Byk Bln
komedisi papaln otoritesini
neredeyse sfra indirmiti.
Ulusalcln etkisi papal daha da
zayflatyordu. talya'da zengin ve
eitimli bir tccarlar snfnn
domas ve gc giderek artan ehir
devletlerinde demokratik eilimlerin
ortaya kmas, daha eletirel -hatta
hmanist- bir dnya grnn
olumasn salad.

Sofuluu, dindarl teki dnyaya

ynelik dnceleri /e teolojik
felsefesiyle Ortaa sona eriyordu
Ortaajj stne sen not
Fransz Due du Berry, Viiksek
Gotik yaamtarznn grkemine
akt. Limbourg kardelere
resimli bir Saatler Kitab
hazrlatt. Sonra ressamlarn
nadir bulunan
"lacivert ta"n satn
alabilmek iin btn
parasn verdi

Modern dnya, yani kapitalist

toplum , feodal toplum un
ekonomik yapsndan doup
geliti. Bu karmak gei sreci
uzun ve kanl oldu. Kuzey talya'da
14. ve 15. yzyllarda byk ticari
ehir devletlerinin ortaya kmas
ve eitim li, siyasetle ilg ili ve laik
bir tccarlar snfnn olumas bu
srecin belki de en nemli
unsuruydu. Kilisenin
rm l, Engisizyonun
deheti ve ulusalcln douu
bir araya gelerek Katolik sentezinin

58

altn oydu ve nce Rnesansa

sonra da Reform ve KarReform'a yolat.
Ortaala birlikte skolastik felsefe
ruhu da sona erdi ve onun yerini
dorudan doruya eski
Yunanllara balanan yeni bir
eletirel inceleme yaklam ald.
Modern felsefe ve bilim in
tem elleri, dnyann hem yeni
dncelere hem de yeni kiflere
ald 15. ve 16. yzyllarda atld.
Btn bunlar nasl oldu?

Hmanizmin ortaya kmas ve Kilisenin otoritesinin reddedilmesi Rnesans sanat ve

edebiyatnda byk bir patlamaya yolat. Ne var ki bu bir para anarik bir gelimeydi.
(Pritenler olsayd herhalde bu durumu ahlakszlk olarak grrlerdi -am a onlar biraz daha
sonra ortaya kacaklar.)

Btn bu olup bitenler stne

dnen

Machiavelli
(1 4 6 9 -1 5 2 7

kendini politika felsefesinin iinde buldu.

Ortaa filozoflarnn aksine, Machiavelli
Tanr'y dncesine sokmak iin hibir
aba gstermedi. Ama ona gre
yneticilerin dindar gzkmesi kitleleri
mutlu edeceinden iyi bir eydi.
Machiavelli'yi ilgilendiren ey

Siyasi
ktidar
ve onun nasl ele geirilecei, elde
tutulaca ve kullanlacayd.
Prensliklerin be dakikada bir el
deitirdii ve kallelik sulamasnn
kimseyi etkilemedii 15. yzyl kalyasnda
bol bol rnek buluyordu.
Prenslerin ou hkmdarlk hakkn
Tanr'dan, atalarndan ya da Kiliseden
aldn iddia etmekteydi. Machiavelli ise
iktidarn nasl gaspedildiini, hakl
gsterildiini ve korunduunu
incelemekten baka bir ey
dnmyordu. Bu yzden ou kii
onun sinik biri olduunu dnse de,
aslnda Machiavelli'nin gnmzde bile
insanlarn kolay kolay kabul
edemeyecekleri kadar gerekli biri
olduunu sylemek daha dorudur.

Machiavelli, Prens ve Sylevler adl iki

kitabnda, farkl koullarda en iyi
politikann ne olduu konusunda farkl
zmler nerdi.
Prens'te, rm bir dnyada gl
bir ynetimin, yani bir diktatrn
gerekli olduunu syledi. Bylece,
muhtemelen, Floransa'da hkm
srmekte olan Medici ailesini etkilemek
istiyordu. Ama Medici'ler ona i
vermediler, bylece Machiavelli
yazmaya devam etmek zorunda kald.
evresindeki rmeyi gren
Machiavelli, politikada baarya
gtrecek aralarn da bu rmeyi
yanstmas gerektii sonucuna vard.
Ya da baka b ir deyile, ona gre ie
yarayacak her ara kabul edilebilirdi.
Siyaset ve ahlak felsefesinin
merkezinde yer alan, amalarla aralar
konusundaki bu tartmay, baka
hikimse onun kadar ak seik ortaya
koymad.

NASIL
GLBR HKMDAR
OLURUM?

Gl ve etkili bir hkmdar olmak

istiyorsanz, ikili bir davran standard
benimseyebilirsiniz. Bunlardan biri
kendiniz, dieriyse halk iindir. Ayn
zamanda, hem tilki gibi kurnaz ve aslan
gibi yrtc, hem de byk bir sahtekr
ve iten pazarlkl" olmanz gerekir.
Bunlar kulaa ok kt gelse de, aslnda
politikada olup bitenin ampirik bir
betimlemesinden baka birey deildi.
Sylevler'de Machiavelli daha lmlyd.
Demokratik bir anayasaya sahip
cumhuriyetin en iyi ynetim biimi
olduunu sylyordu. Ona gre uluslar
iin nemli amalar bamszlk, gvenlik
ve iyi hazrlanm bir anayasayd.

BUTUN YAPTIIM,
POLTKADA OLUPBTENLER
FADEElMEK, ONA LAK VEBLMSEL
BR TEMEL KAZANDIRMAK VE
MODERNSYASETFELSEFESNN
TEMELLERN ATMAK

R nesansn e tkile ri kuzeye d o ru ya yld ve yeni h m a n izm ru h u n u , kukuculuu

ve klasik edebiyat sevgisini aka sergileyen iki fig r d o u rd u : Erasmus ve Thomas
More. kisi de sko la stisizm d e n n e fre t e d iy o r ve K ilise n in re fo rm a u ra tlm a s
g e re k ti in i d n y o rd u .

l/eti Hmanizm
Erasmus (1466-1536) bir papazn gayri meru
ocuuydu. Bir manastra verildi ve yaamnn
byk ksmn Kilise kurallarnn bilgiliini
eletirmeye adad.
Kendi bana Yunanca rendi. Yunanca
bilmeden incil'i incelemeye kalkanlarla alay
ediyordu. Yunanca ncil'i Latince
evirisiyle birlikte yaynlad. Klasik
metinler karsnda duyulan heyecan
ve edebiyat sevgisi o dnemde
yaygn ve nemli bir etkendi.
Erasmus'un yayna hazrlad
klasikler bask makinesiyle
oaltlarak birok yeni okuyucuya
ulatrld. Onun pratik konularda
anadiliyle yazd metinler, edebiyat
alannda bir devrim anlamna
geliyordu.
Din adamlarnn cehaletine ynelik
iddetli saldrlar, dnyevilii ve
Hristiyanca duygujardan uzak oluuyla
tannan "Delilie vg" adl yapt
gnmzde de yaygn bir ekilde
okunmaktadr. Erasmus burada
profesrlerin ounu kibirli insanlar ve
papalar kt kiiler olarak sergiler. Ne
var ki Reform hareketi baladnda
Erasmus'un bu kadar keskin bir tutum
benimsememesi gariptir. Anlalan, iler
kznca kendini kavgann ortasna
atmamay uygun bulmutu.

Thomas More (1478-1535) ise VIII.

Henry'nin protestan reformuna kar
kt iin kellesini verdi.
More bunun dnda, Platon'un
Devlet'i gibi, mkemmel sayd bir
toplumu betimledii topya adl
yaptyla tannr. Bu, olduka
merkezilemi olmakla birlikte, cinsler
arasnda eitlii, din zgrln ve
temsili demokrasiyi ngren ve zel
mlkiyete yer vermeyen bir
toplumdu. Komnizmin ilkel bir
biimi saylabilecek bu toplum,
Ortaa dncesinden ok uzakt.

Machiavelli gibi More da laik bir politikann ve ampirik, bilimsel bir dnce tarznn
temellerini att. Reform hareketi Katolik Kilisesinin dnceyi, insanlar ve uluslar kontrol
etme gayretlerine son verdi.

M a rtin L u th e r
( 1483- 1546)

"Dnyay sarsan yalnz keif"

Luther'in fikirleri felsefe asndan

Occam'l W illiam ve Augustine den
tremise de, bunlar onun dncesinde
devrimci bir etkiye sahipti.
Luther'in balca retisi, insann Tanr
katnda yapt ilerle deil inancyla
aklanacayd.
ncil'in otoritesini Kilise geleneinin
stnde tutuyordu. Papazlar aalyor
ve gnah karma, Mes ayinleri, cbbe,
dinsel heykeller, papalk ltuflar gibi
eylerin bir tarafa atlmas gerektiini
sylyordu.
Luther ayn zamanda kaderi ve Aziz
Paul'n gnah anlayn iddetle
savunmaktayd.
Ona gre insanln korkun kmaz aklla
degl ancak inanla alabilirdi.

Luther insanlarn yneticilerine her

zaman uymalar gerektiini srarla
tekrarlad halde, bakalar
^ ret.?nl|9| daha radikal noktalara
gtrdler.

63

John
C alvin
(1509- 64)

Calvin Cenevre'de kendi Hristiyan Dininin

Kurumlan yaptna dayanan protestan bir
ehir devleti kurdu.
Onun grnde kader gene temel
elerden biri olmasna karn sivil yaam
eitliki bir tarzda rgtleniyordu. Calvin'in
radikalizmi daha sonra presbiteryenlie ve
bamsz cemaatlerden oluan kilise
sistemine yolat, ayrca Amerika'da Hac
Babalar denen ve Plymouth kolonisini
kuran Pritenleri etkiledi.

Zwin5
(1404- 1531)

Zrih'te yaayan Zvvingli rm manastr

sistemine ve papazlarn ilevine kar
mcadeleye girdi. Daha ileri giderek ekmek
ve arap ayinine kar ktMeslerde bunlar
bildiimiz ekmek ve arap olarak kalmalyd.

Katolik Kilisesinin Reform hareketine tepkisi:

Kar-Reform
Kilise de kendi iinde reform yaparak
P rotestanla kar saldrya geti.

Yeni Katolik tarikatlar, zellikle de

Cizvitler ortaya kt. reti gzden
geirildi ve 1543-63 arasnda Trent
Konsili toplanarak disiplin yeniden
saland.
Din savalar dnemi balad. Katolik
prensler yeni protestan devletlerine
kar saldrya getiler.

Loyola'l Aziz Ignatius

(1 4 9 1 -1 5 5 6 )

PAPACI!

mumm

KPEK!

Kar-Reform Protestanln
aylmasn yavalatt ama
felsefe iin fazla bir ey
yapmad...
64

Eski bir asker olan spanyol Ignatius, askeri

bir dzen iinde rgtlenen Cizvit tarikatn
kurdu. Bu tarikat, sapknla kar mcadele
eden azimli savalar ve gayretli misyonerler
ye titird i i gibi, Hristiyan dnyasnn en
iyi okullarn at.

Btn bunlarn felsefeyle ilgisi ne?

Bunun yant u: Bilim her zaman felsefeyle u ya da bu ekilde ilikili oldu. 17.
yzyldaki bilimsel ilerlemelerse "modern dnya" ve "modern felsefe" dediimiz
eyleri balatt.

(m -!5 4 3 )

Kopernik dnyann gnein

evresinde dndn ortaya
koyarak duraan Ortaa
dnya grn sarst.
Yeni bir dnce tarz
gelitirm iti: Kuramn
gzlemle dorulamaya
alyordu.

t a

j ^

( 1 5 3 3 *"92)

Klasik kukuculuun
Montaigne'de yeniden canllk
kazanmasnn, bilimin iek
aaca iklimi hazrladna
inananlar vardr.
Montaigne, eyleri nasl
bildiimiz konusunda pek iyi
bir dnr olmamakla birlikte,
srekli eletirel inceleme fikrini
yeniden insanlara tantt. Ona
gre bilimadamlarnn yapt
nemli ey,

Bilgiyi
kefetmenin yeni
yollarn bulmakt.
NSANLAR ZIRDEL. ^
DAHA BR TIRTILI NASIL
YARATACAKLARINI BLMEZKEN
DZNELERCE TANRI
YARATMILAR_

65

Burjuva Biliminin Douu (1540-1650)

Kltr ve bilginin merkezi talya olmakla birlikte, Avrupa'nn yeni ekonomik merkezi
Hollanda, ngiltere ve Kuzey Fransa'ya kaymaktayd. nk buralarda tccar ve
imalatlar oalan deniz yollaryla daha kolay balant kurabiliyorlard. Pik demiri
elde edilen ilk yksek frnlar kuruldu ve bunlar iin gerekli kmr karmak zere
madenler daha derin kazld. Denizcilik, silah yapm, pompalama ve hidrolik
teknolojileri hzla geliti. Bulu yapan yeni bir kuak ve onlarn ardndan da ilk
deneysel filozoflar (yani bilimadamlar) yetiti.

Galileo
Galilei

ki byk ve glkle yaplm bulu (gezegenlerin yrngelerinin elips

olduu ve kan dolam), Galileo'nun ld ve Nevvton'un doduu 1642
ylna rastlamaktayd.

66

Aristoteles'in klasik dnya tablosu terk edilmiti

Francis Bacon
(I5 6 I-I6 2 6 )

Yeni bilgilere ulalmasn salayan yeni

bir merak dalgas ykseldi
Sir Francis Bacon "skolastiklerin dejenere
retisi" dedii eye ve bilgi alanlarndaki
genel durg u n lu a saldrana kadar, felsefe
b ir para ge rid e kalm t.
Bacon yararl olabilecek b ilg ile r bulm akla
ilg iliy d i.
Bilginin lerlemesi (1605) adl yaptnda
doa ta rih i, b ilim s e l y n te m ve b ilg in in
insanl ilerletecek ekilde kullanlm as
konularn ele ald. A yrca D e m o kritu s'a
kadar geri giden ve egem en A risto cu ve
Platoncu g e le neklerin y e rin i alm asn
a m alad daha m addeci b ir felsefe
g e li tirm e y e alt.

SE BASLARSA, VARACAI YER

KSKU OLACAKTIR. AMA KUKUYLA E
BALAMAKLA YETNRSE, 0 ZAMAN
KESNLKLERE ULAACAKTIR

"Bilgi Gtr"
slogan ona m a le d ilir.
Bacon b u n u n la p ra tik b ilg iy i
kaste d iyo rd u .

Lordlar Kamaras Bakan ve Adalet Bakan olan Bacon'n gze batmak gibi bir
korkusu yoktu. "Bilimlerin, sanatlarn ve btn insan bilgisinin yeniden kurulmasn
istiyorum ," diyordu.
Dnya ve doa zerine bilgi araynda deney ve gzleme byk nem verm ekteydi.
B ilgi e d in m e n in yeni b ir y n te m in i ortaya koym aya alm akla b irlik te , b ilim s e l
b ilg in in ancak sonu gelm ez d e n e yle rd e n t re y e b ile c e im d n y o rd u .
V ard sonular gzle m le riyle karlatrm ak istem esi ok m od e rn b ir tu tu m d u ,
am a iyi b ir hipoteze sahip o lm a k iin iyi d e n e yle r ya p m a k g e re kti i g ib i yanl
b ir kans vard.

Bilginin lerlemesi adl yapt, eski d n ya n n so n u n u ve ye n i, b ilim s e l d n ya n n

balangcn iaretleyen b ir ke tadr.

EER SOUUN TAVUKLAR

ZERNDEK m isi KONUSUNDA
OLDUUGd NSANLAR ZERNDEK ETKS
KONUSUNDA DA BR HPOTEZ OLSAYDI, BENM
BRKA OYUNUMUDAHA YAZACAK
KADAR YASAYABLRD

Francis Bacon'n lm de b ilim uruna oldu:

S ouun rm eyi nleyip nlem ediini
grm ek iin b ir tavuk lsn karla doldurarak
yapt deney srasnda souk algnlna
yakaland!

Shakespeare

BLM RTN SPAT EDYOR

16 5 0 -16 9 0

Robert Byle
Demokritus'un
atomculuuna geri dnen
Byle, gazlarn temel fiziini
kurdu.
Robert Hooke
Byk bir deneyci olan
Hooke, yeni doga
filozoflarnn kurduu Royal
Society 'nin (Kraliyet
Dernei) "gzleri ve elleri"
idi.

^ K ilZ

Isaac Newton
Kendi bulduu diferansiyel hesab
kullanarak Galileo'nun mekaniini,
Kepler'in gezegenlerle ilgili yasalarn
ve Gilbert'in ekim kuramn byk
bir evrensel ema halinde birletirdi.
En uzak yldzlarn hareketi ile bir
elmann yere dmesini basit
denklemlerle birbirine balad.
Bu mekanik evren tablosu
ayrntlarnda o kadar kesin,
grnte o kadar mkemmeldi ki,
Einstein'a gelene kadar kimse ona
kar kamad. Newton'un kuram
gnmzde de konunun uzman
olmayanlarn dncelerini
biimlendirmektedir.
68

Optikteki atlmlardan
yararlanan Leeuvvenhoek
mikroskop kullanarak
bakteri ve spermatozoalarn
dnyasn kefetti.

Homas Hobbes
( 1588- 1679)

Herkesin bildii gibi Hobbes Leviathan' yazd ve

doa lkesinde yaamn "yalnz, yoksul, pis, vahi
ve ksa olduunu syledi. Buna karn uzun bir
yaam srd, birok dostu oldu ve 91 yanda
mutlu bir ekilde ld.

|0 \ W i k a

Hobbes yeni
determinist
bilimden ok
etkilenmiti.
Kesin sonular
verdii iin
klid'in
geometrisinden
yola karak,
btnyle
mekanik bir
evren modeli
oluturdu.

IS S i
s

MEKANK

EVREN

.\X > \'

m *
V^>r;i3

Bu modelde her ey HAREKET bakmndan

aklanyordu. Galileo'yu talya'da ziyaret eden
Hobbes, btn fiziksel evrenin yeni hareket
bilim iyle aklanabileceine inanmt. Dostu
Harvey'in etkisiyle, insan bedeninin dinam ik bir
sistem olduuna da inanyordu. Dahas, ona gre
zihnin ileyii ve duygular kann kalbe gidip gelme
hareketiyle aklanabilirdi! Son olarak, sivil
toplum un btnnn de onu oluturan ve
mekanik olarak belirlenm i bireyler tarafndan
mekanik olarak belirlendiini dnyordu...
Mekanikilik, gelecek birka yzyl boyunca
dnce zerinde byk bir etki yapacakt.

69

Ren Descartes
05961650)

Britanya'da grev yapan bir Fransz encmen yesinin olu olan Descartes, La
Fleche'deki Cizvit okulunda eitim grd. Matematiin kesinliinden ve
gvenilirliinden etkilendi. Avrupa'y dolap birka yl askerlik yaptktan sonra
Hollanda'ya yerleti.

Descartes kukularla doluydu, ama yaamda bir kesinlik olmasn gerekten istiyordu.
Bu onu o zamana kadar rendii her eyi reddetmeye ve kendi ussal glerinde
kesinlik iin bir temel aramaya yneltti. Doruluuna gvenilebilecek bir bilgi
sisteminin bu ussal ilkelerini bulmaya alrken Tanr'y, Kiliseyi, Aristoteles'i, btn
nceki filozoflar, hatta antik edebiyat bile bir tarafa brakt.

BTN SYLEDM,
NCLLERN NCELEMEDKE VE
DANA LER GTMEK N BR YNTEM
ORTAYA KOYMADIKA BTN GEM
FELSEFENN TEMELSZ KALACAI

~\

HEPS
BU MU?

ASLINDA, 10 KASIM 1619'DA

GRDM BR RYADA, GEREK
BLGNN ANCAK NSAN AKLININ KENDSNDEN
GELEBLECENE NANDIM

Peki ya felsefesi?
Yntem stne
Konumalar (1637) ve
Derin Dnceler (1642)
Descartes henz askerken
Almanya'da bir sobann
banda yalnz geirdii bir
gn btn sisteminin
yava yava nasl aklna
geldiini anlatr.

Descartes nce drt kural saptad:

Ak seik ve belirgin fikirler dnda hibir eyi kabul etmemek
Her sorunu zm iin gerekli sayda paralara ayrmak
Dnceleri basitten karmaa doru sralamak
Gzden kam bir eyolup olmadn srekli kontrol etmek

Sonra bu kurallar izleyerek yle dnd:

DUYULARIMIZ BAZEN S / N
i ALDATTIINA GRE, HBR EVN )
\ e m m GiBi

ir y a v

d a ^^

S'

BURADA S 0 B A tm \.
KARISINDA OTURDUUMUJ
\JYASIL

S
YA DA MUZP
"X
C BR EYTAN BENMLE OYUN )

V
V

/'iKUKU DUYAMAYACAIM T E K E Y ^ - ^

f
BR EY DNYOR OLMAM. RYA
\
l GRDM, BENMLE ALAY EDLDN
)
N YA DA BR BEDENM OLMADIINI B L E jg ^ i
V.
DNSEM, BU BYLE J j g S m

. 1. Lalinoesiyle:

K M N U Y O R OLABUR^S

-----

"CDO

^ T ti b u l v u m T '

^-TruJ

m il!//

DNYORUM
YLEYSE VARIM!

^OGITO EF&O SUYA

Bu buluundan ok m em nun olan Descartes yle yazd: "Bunu, tereddt etmeden,

felsefenin aradm ilk ilkesi olarak kabul edebileceime karar verdim."

72

Bu D escartes' varln znn dnce ve zihnin bedenden ayr o ld u u n u

varsaym aya g t rd .

Bkz. Sonraki s a y fa la r...

Ne va r ki D escartes'n elde e tti i tek ey, dnen ey fik riy d i. Bu eyin d
dnyay b ile b ile ce in i aka ortaya koyam am t.
A ld anm adn gsterm e k iin, T a n r'n n varln
kantlam as g erekiyord u.

Bkz. Sonraki s a y fa la r...

Descartes sonra bir bal peteini ele ald.

BR TADI,
KOKUSU, RENG, BM VE
BYKL VAR. SERT, SOUK VE
KOLAYCA EKL VERLEBLYOR

ONU ISITTIIMDA
HER EYDET. BALMUMU KALDI
AMA ESKSNDEN OKFARKLI. YLEYSE
PETE HAYAL GCMLE YA DA
DUYULARIMLA DEL,
AKLIMLA BLYORUM

Evet Descartes zaten bu yzden Tanr'nn varln kantlamak zorundayd.

unlarm tek garantisi Tanr olabilirdi:
1) Ak seik ve belirgin fikirlerim iz dorudur
2) Muzip b ir eytan tarafndan aldatlm yoruz

Descartes, A n s e lm 'in o n to lo jik

kantnn b ir b i im in i kullanm aktan
m e m n u n d u . Ona g re
"M k e m m e l T a n r" fik rin in b ir
nedeni o lm a lyd . Bu neden bizim
g ib i kusu rlu va rlk la r olam azd.
yleyse T a n r'n n m k e m m e lli i
fikrin in nedeni Tanr'nn kendisiydi.

B ir kez Tanr'nn varl kantlandktan sonra,

her ey yoku aa yuvarlanm aya balad:

Bylece zihin-beden sorununa geri

dnyoruz. Zihinle bedenin birbirinden
farkl olduunu syleyen Descartes
bunlarn nasl olup da mkemmel bir
uyum iinde bir arada bulunduklarn
aklamak zorundayd.
Descartes, mantk asndan k olsa da biraz garip gzken u sonuca ulat: Zihinle beden,
ikisi de doru zaman gsteren iki saat gibi iliyordu.

te fiziksel dnyay resmeden zihni

resmeden escartes'n resmi...
Descartes'n btn dncesinde ikin
olarak bulunan bu DALZM onun
DNCE ile EKLENT arasnda yapt
ayrmdan kaynaklanyordu. Dncenin
kendi hareket ilkesinin olduuna,
eylerinse ayr bir fiziksel hareketinin
olduuna inanan Descartes'a gre
hayvanlar otomatt ve insan bedeni de
mekanik bir ekilde hareket ediyordu.
Onu izleyen Geulincx btn bunlar
mantksal sonucuna gtrerek, birbirine
paralel iki dnya bulunduunu ve
Tanr'nn bunlar zamann balangcnda
saat gibi kurduunu syledi. Bu
DETERMNST fikirler etkilerini uzun yllar
boyunca hissettirecekti.

Descartes ok determinist bir ekilde, Kralie

hristinaya retmenlik yapmak zere
sve'e gitti. Kralie derslerin sabah saat ,
bete balamas konusunda srarlyd. Oysa
Descartes, btn iy i filozoflar gibi ge vakte
kadar yataktan kmamay yeliyordu. Erken
kalkma zorunluluu ve sve'in souu onu
birka ay iinde ldrmeye yetti!

75

Zamannn determinist fikirlerinden e

Deseartes'n rasyonalizminden byk
lde etkilenen bir baka filozof:

Baruch Spinoza
( 1652- 77 )

EYLER
BELL BR ZAMAN DII
AIDAN ALGILAMAK,

spanya'da kovuturmaya
uradklar iin Hollanda'ya g
eden Portekiz Yahudisi anababann olu olarak
Amsterdam'da dnyaya gelen
Spinoza, zgr dnceleri
yznden kovulana kadar burada
yaad. Bal olduu Sinagog
tarafndan aforoz edildi, bir
suikast giriiminden kurtuldu ve
tanrtanmazlk gibi gzken
dnceleri yznden kat
Hristiyanlar ondan nefret ettiler.

Spinoza, sylediklerine kendisi de inanmakla kalmayp bunlara uygun davranan

ender filozoflardan biriydi. Resmi fikir ve snrlamalar kabul etmek istemedii
iin, Heidelberg niversitesinin teklif ettii felsefe krssn reddetti. Her
bakmdan onurlu, soylu, kibar bir insand. Bu, doal olarak, lmnden sonra
bile hemen herkesin ona saldrmasna neden oldu. Balca yapt olan Etik onun
yaam sresince baslmad. Dier yaptlar Tractatus Theologico-Politicus ve
Tractatus Politicus ise o kadar etkili deildi. Descartes gibi Spinoza da geometrinin
yntemini izleyerek gerek dnyann tam bilgisine ulaabileceimize inanyordu.
Ama bu fikri Descartes'tan daha ileri gtrerek bir FELSEFE GEOMETRS
kurmaya alt.

Spinoza'nn sisteminde dnya btnyle belirlenmiti, nk "fikirlerin dzeni ve

birbiriyle ilikisi ile eylerin dzeni ve birbiriyle ilikisi ayn" idi. Bu sistemin amac,
insann nasl iyi ve ahlakl bir yaam srebileceini matematik olarak gstermekti.

Spinoza, az bulunur entelektel drstlyle, kendi Tanr ve Tz fikrinin kanlmaz mantn

izleyerek, insan, doa ve dnyann tam bir betimlemesini ortaya koydu. Gzlk camlan yontarak
yaamn, soylu ve ihtirastan uzak tutumuyla da dmanlarn kazand. dlnn erdem olduuna
btn itenliiyle inand: "Yaamda ok fazla sevin olamaz: sevin her zaman iyidir."

78

Spinoza'nn iyilii fazla

gelmi olacak ki, ondan
sonraki byk filozof
parlak, hrsl, pragmatik
ve frsat biriydi:

Gottfried Wilhelm

Leibniz
( 16 4 6 -17 16 )

Kendine fam i a rayan filo z o f

Leibniz herhalde ann en stn zekasna sahipti. Birok konuda bir sr ey

yazd ve Nevvton'dan bamsz olarak diferansiyel hesab buldu. Yaam boyunca
yaynladklarnn ou, kapland saray iin yazlm gerici ve s eylerdi.
Yaynlamadklar ise genellikle derin, orijinal ve felsefe asndan nemli yazlard.
Buna bakarak onun olduka tutarsz bir yaam srdn syleyebiliriz.
adalar Leibniz'i "en iy i ilk e s i" ile tanyorlard. Bu ilkeye gre, Tanr olanakl
dnyalarn en iyisini yaratmt. Voltaire'in Candide'de Dr. Panglos olarak karikatrize
ettii kii bu Leibniz'di.
Spinoza'nn TEK tznn
yerine Leibniz sonsuz
sayda tfe sonsuz kk
basit tzlerin yani
MONADlarn rar olduunu
ne srd.

Her monad
dierlerinden
farklyd, btn
evrenin bir yanssyd,
ama zaman ve uzam
iinde yer almyordu.

Monadlar maddi deildi

ve ruhlar vard...

-o :
Herhangi bir eyin g irip
kabilecei bi
yoktu monadlarn.

Monadlar yalnzca
Tanrnn nceden
kurduu uyum sayesinde
b irlik te hareket ediyor
gibi gzkmekteydiler.

'

B irb irle rin e etki

etm ezlerdi.

(s

\T

'

--- --------- ----------BU KTABIN YAZARINI

MAHKEMEYE VERECEM! TANRI'NIN

VARLIININ METAFZK KANITLARI, KTLK SORUNU,

ZNE-YKLEM LKS, EVRENSEL BR SMGE DL,
HMANTIK, ELK YASASI, TARH, HUKUK, KNETK, KMYA,
JEOLOJ VEMEKANK KONULARINDA YAZDIKLARIMDAN
ML

NN SZ ETMYOR?

Bilimsel, determ inist ve

rasyonalist fikirler A vrupa 'da
yaylrken, talya'da b ir profesr
sessizce b ir baka entelektel
devrim in tohum larn ekiyordu.

Gfambaista V ico
(16 8 8 -174 4 )
b ilg i ve tarih aratrmalar
konusunda olduka o rijin a l b ir
fik ir ortaya koydu.
Bata Descartes'tan etkilenen Vico sonradan onun dncesini-zellikle de "cogito ergo sum"unu, Tanr inancn ve ak seik fikirler zerine vurgusunu-reddetti. Vico bu fikirlerin matematie
ok fazla dayandn, matematiinse eninde sonunda insann yapt bir ey olduunu dn
yordu. Vico fizik bilimlerinin geometri kesinliinde bilgiler ortaya koyabilecei fikrine kar verum
factum (gerek olan yaplandr) ilkesini koydu. Ona gre ancak yaptmz ya da yarattmz ey
leri kesin olarak bilebilirdik.
Bu fikirlerden yola kan Vico, tarihin anlalmas konusundaki kendi dncelerini gelitirdi.(Tarih
aratrmalar o zamanlar ok geriydi-doa bilimleri her eye egemendi.)
Vico toplumun (ya da onun deyiiyle "uluslar dnyasnn) insanlar tarafndan meydana getirildii
ni, bu yzden de ancak insanlar ve onlarn davranlar asndan anlalabileceini dnyondu.
Deimez bir insan doas fikrini reddetmekle ve toplumdaki deiim ve geliimi bir btn olarak
grmekle radikal bir tutum benimsemiti. Toplumun eitli ynlerinin tutarl ve birbiriyle ilikili bir
rg oluturduklarn savunuyordu.
Vico ayrca, toplumlar anlamak iin dile, mitlere, hukua ve alkanlklara bakmann nemini de
vurguluyordu. Bu, gnmzde sradan bir fikir olmakla birlikte, onun zamannda iitilmemi bir
eydi. Doal olarak, yaam sresince ve Kta rasyonalizminin egemen olduu sonraki yzyl bo
yunca onu pek fazla kii dikkate almad.
Tarih konusundaki btn bu fikirler, ilk ve belki de son kez devrimlerle alkalanan ngiltere'de pra
tie geirilmekteydi. Burada radikallerin yerini ikinci snf krallarn almasyla, yuvarlak kafallarn
(cumhuriyetiler) ve uzun sallarn (entelekteller) defteri drlm oldu.

Bu arada ngiltere'de...
Baz eyler olmaya balad -zellikle ey:
-NGLZ SAVAI Bir snfn (burjuvazi) monariyi ve feodal dzeni
ykt ilk devrim
-AMPRZM Hobbes'un nominalist dil kuramyla balad. Hobbes'a gre
zihnin iinde ya da dnda szcklerin karlk geldii bir gereklik yoktu
-o n la r sadece szckt. Kta Avrupasnn rasyonalizmine tepki olarak
gelien ampirizm BLGNN DENEYME DAYANDIINI ne sryordu.
(Btn dier kuramlar gibi bu da grnd kadar basit deildir)
-LBERALZM VE DEMOKRAS Bu fikirler, ngiltere ve Hollanda'da
ykselmekte olan ve Ortaaa ait her eyi reddeden orta snflarla
balantlyd. Dinsel hogr, demokratik zgrlkler, mlkiyet haklar,
sanayi ve ticarete sayg, insanlarn eitliine ve eitimin nemine inanma,
liberal-demokrat grn en nemli zellikleriydi.

John Locke

Newton

Boyle

(1 6 3 2 -1 7 0 4 )

nce Locke'un
bilgi kuramn
grelim. Politik
fikirlerini daha
sonra ele
alacaz.
Locke metafizikten hi holanmyordu. Bir arkadana Leibniz
hakknda unlar yazmt: "Sen ve ben bu tr gygylar
yeterince dinledik." Platon'un tmeller kuramna katlmyor
ve doutan gelen hibir fikir kabul etmiyordu. "Zihne
fikirler yalnzca deneyimden gelir," diyordu.

Savata Parlamentoyu
destekleyen, Somerset'in
sekin ailelerinden birinin olu
olarak dnyaya geldi.
Oxford'da tp ve kimya
renimi grd. Descartes'
okuyunca felsefeye ilgi
duymaya balad
ye rasyonalizme, kar kt. nl
nsan Anlay stne
Deneme'si yaynlandnda
58 yandayd.
81

Locke'a gre, yeni

domu bir ocuun
zihni beyaz bir kt
gibiydi.

ocuk btn fikirlerini deneyimle

kazanyordu ve bunlar iki
trlyd:
1) DUYUM fikirlerigrme,
iitme, vb. (Duyulardan gelenler)

2) DNCE fikirleridnme,
inanma, vb. (Zihnin deiik
ilemleri)

lk fikirler, nce duyum sonra dnce fikirleri olmak zere, BAST fikirlerdi. Bu dnemde
zihin asl olarak edilgindi. Zihin daha sonra etkin bir ekilde, basit fikirleri birletirerek, yan
yana getirerek ya da bunlardan soyutlamalar yaparak KARMAIK fikirler oluturuyordu.
TEKBOYNUZLUAT

BOYNUZ

Buna gre, tek boynuzlu at

gibi hayal rn bir fikir
bile aslnda duyu deneyiminden
gelen basit fikirlerden
olumaktayd

1I
o

*
i

Locke kuramn daha ak ifade edebilmek iin kk bir bilmece soruyordu:

Doutan kr biri, kreyle kb birbirinden

dokunarak ayrt edebilir...

Aniden gzleri alsa, hangisinin hangisi olduunu

onlara dokunmadan syleyebilir mi?

Locke BRNCL ve KNCL NTELKLER bulunduunu sylyordu. Birincil nitelikler

"cisimlerin kendilerinde gerekten var"d, ikincil niteliklerse zihinde nesnenin kendiside
olmayan fikirler douruyordu.

YANI FISTIIN
SERTL ONUN BRNCL BR
NTEL; RENG SE KNCL
BR NTEL M?
Bu, grnd kadar sudan bir fikir
deildir: Locke'un yapmaya alt ey,
GORUNU ile GEREKLK'i birbirinden
ayrt etmekti.
Locke'un Newton fiziinden treyen kuram birok kiiyi etkiledi. Locke d dnyay
nasl bildiimizi ve btn fikirlerimizin kaynan akladna inanyordu. Ama onun
gibi dnmeyenler de vard:

George Berkeley
(16 8 5 -17 5 3 )

BTN
BLGLERMZN YA DUYULARDAN
YA VA DNME SRECNDEN
GELDN SYLYORSUN

SANA
GRE BU KAYA PARASI
VE FISTIK ZHNMZE ETK
EDEREK "FKRLER"
DOURUYOR

Parlak bir dnr ve

yazar olan Berkeley
hem niversite hocas
hem de din adamyd.
Yaamnn sonlarna
doru Cloyne
Piskoposu oldu.
Bermuda'da bir
misyoner okulu
amak iin destek
salama ve katranl
suyun mucizevi
iyiletirici etkileri
olduuna dnyay
inandrma giriimleri
baarszlkla
sonuland.

PEK, YLE OLSUN.

AMA KEND NDE TUTARLI OLMAK
STYORSAN, ELMZDE YALNIZCA SENN
'FKRLERNN OLDUUNU, KAYA VE FISTIIN
KENDLER HAKKINDA HBR EY BLEMEYECEMZ
KABUL ETMEK ZORUNDASIN

KISACASI
"NTELKLERDE LGL KURAMIN
UURUMUN TEPESNDEK KAYA GB
SALLANIYOR
/

John Locke'un ruhu

83

"Sandalye var, nk ben onu

alglyorum..."

Locke soyut fikirlerin bir dizi zgl

fikirden kalkarak oluturulduunu
sylyordu:

ZGL GENLER

Tanr bizim alglayan zihinlerimiz

de dahil almak zere her eyi alglar,
byleee onlarn var elmasn salar"

Dr. Samuel Johnsonn buna yant kaba ve acemiceydi:

TE
BERKELEY'
RTTM

SPYUT
GEN
FKR

Berkeley ise bfiin soyut

fikir'lerin gerekte yalnzca
zgl fikirler olduu
noktasnda srar etti...
84

"Odadan ktmda sandalye

var olmaya devam eder, nk
Tanr onu alglamaktadr..."

Ta m?
Tan fikri mi?
Tanr m?
Toksa gut hastal m?

David Hume

( i 7 H - 1776)

Britanyal am piristlerin en nls ve en etkilisiydi. Bunun iki nedeni vard:

Hem ampirizmi gelitirerek mantksal sonularna ulatrm., hem de byle
yapmakla onu neredeyse yerle bir etmiti. Edinburgh'da sko bir ailenin
olu olarak dnyaya gelen Hume, ngiltere Tarihi'ni yazm nemli bir
edebi kiilikti. Tanrtanmaz, kukucu ve sko Aydnlanmasnn nderi
olarak tannyordu. En nemli felsefi yapt olan nsan Doas stne Bir
nceleme yaynlandnda yalnzca 28 yandayd. Ama bu, "basnn tutumu
yznden l dom u" bir kitapt. Hume'n buradaki amalarndan biri,
"anlaymzn hedeflerinin neler olduunu ve nelerle uramasnn uygun
olm adn" ortaya koymakt. Ayrca, deneysel akl yrtm e yntem ini
ahlaksal konulara uygulayarak bir insan b ilim i kurmak istiyordu.

86

17. Yzyl ngilteresinde I. Charles'n katledilmesi ve parlamenter demokrasiye geilmesi,

siyaset alanndaki deiikliin en ak iaretleriydi. Bu durumda siyaset felsefesinin
canlanmasnda alacak birey yoktu. Bilimdeki ilerlemeler, dinsel hogrnn artmas
ve felsefi liberalizmin ykselmesi de bu canlana yardmc olmaktayd.
Platon'unDevlet'inden beri filozoflar dncelerinin politik sonularyla yzyze gelmi,
ama birou bu sorunu ele almaktan kanmt.
Yunanllar insan devlet iindeki komnal bir varlk olarak dnmeye eilim gstermiler.
Ortaa dnrleri de devletin roln Hristiyan sentezi iinde deerlendirmilerdi.
Modern siyaset felsefesinde ise artk birey ve devlet vard.
Machiavelli 16. yzylda bamsz bir politika bilimi kurmaya altysa da, modern
siyaset felsefesini karakterize eden sorunlar ilk ifade eden Hobbes oldu.
Hobbes, anmsayacanz gibi, determinist bir maddeciydi. "Sivil felsefe"nin Galileo'nun
doa bilimine benzer bir rol oynayaca, mekanik bir insan bilim i kurmaya almt.
ngiliz Devrimine kar ve gl bir monariden yana olan Hobbes, siyaset felsefesini
Leviathan adl yaptnda ortaya koydu.

"Levath anr'

Herkesin herkese kar savann anariden baka birey getirmediini grmler ve

bir TOPLUMSAL SZLEME oluturarak baz haklarndan feragat etmilerdi

Byleee yapay bir insan; bireylerin toplamnn hkmdar

olduu bir "ortak zenginlik" ortaya kmt.

Hobbes'un bu devletinde hkmdarn mutlak bir iktidar vard. nsanlarn bakaldrmaya hakk
yoktu, nk bu TOPLUMSAL SZLEME'nin ihlali ve dolaysyla mantksz birey olurdu.
Bilimsel olduunu dnd bu akl yrtmeler sonucunda Hobber herhangi bir yasay ihlal
etmenin yanl olacan syledi. Ona gre haksz bir yasa olamazd -baz yasalar belki ktyd
ama haksz olmalar mmkn deildi.

LOCKE'UN LBERALZMN
BABASI, AMPRST USSALLIIN
SOMUT RNE VE AMERKAN
ANAYASASININ MANEV REHBER
OLDUUNU DA EKLEYEBLRSNZ

Hobbes bireysel
zgrlkle pek
ilgilenmemiti ama bunu
balca ilgi konusu haline
getiren baka biri vard:

John Locke

AYDINLANMA
ZERNDEK ETKSNN
MUAZZAM OLDUUNU DA..

Locke'un iki "Hkmet

stne nceleme"si,
burjuvaziye anayasal bir
monari iinde
parlamenter iktidar veren
Ingiliz Devriminin
ardndan, 1689 ve
1690'da yaynland.

lk nceleme'sinde Locke hkmdarlarn Tanr'dan aldklar

bir ynetme haklarnn bulunmadn, nk Tanr'nn baz
jnsanlar dierlerinin zerine koymadn sylyordu. kinci
nceleme'sinde ise Hobbes'u eletirdi ve Doa Durumunun
liberal bir yorumunu ortaya koydu: "nsan zgrdr ve bu
koulla btn insanlar eittir.

loeke, Ticaret ve Plantasyonlar

Kurulu'nun sekreteri olarak, kle
ticaretinden kr salyordu...

Locke'a gre insanlar

Doa Durumunda bile
tre yasasn
biliyorlard:
"Tre yasas olan akl,
ona bavurmak
zorunda olan btn
insanla, eit ve
bamsz varlklar
olarak, hikimsenin bir
bakasnn canna,
salna, zgrlne
ya da mesleine zarar
vermemesi gerektiini
retir."

88

Hem Loeke hem de Hobbes iin balang

noktas zgr bireydi. Robinson Crusoe
o zamanlar ok poplerdi.

Locke, iyi bir burjuva olarak, doal hukuun

zel mlkiyet hakkn kesinlikle gerektirdiini
dnyordu. Bireye sahip olma hakkn
verenin emek, dolaysyla bu hakkn doal
olduunu sylyordu.
Bu nemli fikir u akl yrtmeye
dayanmaktayd: Bir insann emei kendisinin
olduuna gre, emeiyle dntrd her ey
de onun olmal ve yle kalmalyd. Mlkiyet
insana baka haklar da verirdi: O mlk
kendisinden almaya alan ldrme hakk
gibi.
Locke'a gre mlkiyet, insanlarn doa
durumunu terkedip sivil hkmetler kurmasnn
asl sebebiydi.

Emein nasl hak kazandrdm

gstermek zere Lockeun Verdii
bir rnek:
Tpk atm n gedii o t g ibi, uamn
b i ti i im en de benim m alm olur.
Bana a it otan emek, m lk ig e t
h a kkm imene g e irm i tir

Locke'a gre, bir toplumsal szlemeyle krala, yasalara ve sivil topluma sahip
olmamzn amac, Tanr'nn bahettii VAZGELMEZ VE DEVREDLMEZ HAKLAR'dan
yararlanabilmekti.

Bu haklar unlard:

1 Yaama hakk

2 zgrlk hakk
3 Mlkiyet hakk

Locke'un demokratik
haklar yoksullar ve
kadnlar kapsamyordu...

Locke'un siyaset kuramnn en radikal ksm, devlet iinde DENETMLERN olmasn

ve DENGELERN gzetilmesini savunmasyd. Krallardan ve parlamentolardan szediyor
ve bunlara srasyla "yrtm e" ve "yasama" gleri diyordu. Mutlak monari yerine,
bu gler arasnda ayrm yaplmas gerektiini savunuyor ve yasamann yrtmeden
stn olmas gerektiini sylyordu. Parlamento halk tarafndan deitirilebilmen ve
yrtme gc (Kral ya da Cumhurbakan) parlamentoyu dinlemezse zorla grevinden
uzaklatrlabilmeliydi. Bu fikirler aka ngiliz Savanda yaananlardan kaynaklanmt.
"G." diyordu Locke, "yalnzca haksz ve yasa d gce kar kullanlmaldr." Gcn
ne zaman haksz ve yasa d olduuna karar vermek elbette zordur ve bu karar
genellikle g vermitir.
Locke'tan aka etkilenen Amerikan Devriminde de byle oldu. Amerikan Bamszlk
Bildirgesi (1776) ve Amerikan Anayasas, hem doal haklar hem de ynetim glerinin
ayrln cisimletiren belgelerdi. Locke'un fikirlerini Amerikan Devrimine Fransz
siyaset kuramcs Baron Montesquieu ulatrm ve bu fikirlere yarg gcnn ayrln
eklemiti. Amerikan Anayasasnda, Bakan, Kongre ve Adliye, ayr gler olarak
varlklarn gnmzde de srdrmektedirler. Burjuva ngilteresinde yaanan liberal
uzlamalar akla uygun bir dzen iinde sergileyen Locke, bylece, mutlak monarilerin
egemenliindeki Avrupa'ya radikal bir maya alm oldu.

Akl a
n g ilte re 1688'den sonra ya tt. Berkeley ve Hume siyaset fe lse fe siyle pek
ilg ile n m e d ile r. Nevvton'un b ilim in in ve Locke'un lib e ra liz m in in n, 18. yzylda
A vru p a 'n n btn ile ric ile rin in g zle rin i n g ilte re 'y e e virm e sin e neden oldu.
A klc, ile ric i, lib e ra l ve b ilim s e l fik irle rin ya yld 18. yzyla A yd n la n m a a
(ya da ksaca A yd n la n m a ) ad v e rild i. Bu dnem de, hem en herkesin tek b ir
dncesi vard: Her e it soruya doru t rd e n y a n tla r b ir kez b u lu nd u mu,
in sa n lk yeni ve b ilim s e l b ir aa sra ya b ile ce kti. Felsefenin b ir t r doal ruh
b ilim i haline gelecei; b ilg iy e ilikin btn karmak sorunlar dikkatle incelenince,
b u n la rn nesnel ya n tla rn n k e n d ili in d e n ortaya kaca d n l y o rd u . Bu,
u m u t d o lu , soylu , coku v e ric i b ir d n e m d i. Am a b irin in d e d ii g ib i: " e yle r
p a ra la n r."

90

Fransa hl iktidarn Tanr'dan aldn iddia eden bir monariyle ynetiliyordu. Eskimi
ve rm ynetim sisteminden hemen herkes (ama zellikle aydnlar) nefret ediyordu.
18. Yzylda soylular iktidar kendi ellerine almaya altlar, orta snfsa 1789 Fransz
Devriminin koullarn hazrlayan radikal bir aydnlar tabakasna yataklk etti. Kilise ve devlet
ilk bakta gl gzkmekle birlikte, aydnlar mutlakiyetin rml stne dnp
yazmaktaydlar.

Baron Montesquieu

Voltaire (1694-1770)
Aydnlanma a dnrlerinin ou
gibi radikal, liberal ve Hristiyanln
gl bir eletiricisiydi. 1726-9'da
Ingiltere'ye yerleen Voltaire burada
Locke'un felsefe ve politikasnn bata
gelen savunucularndan biri oldu. ngiliz
siyaset felsefesinin radikal liberal,
fikirlerini yaymakta ok etkili olan ngiliz
Ulusu stne Mektuplar', "Eski Rejime
frlatlan ilk bomba" olarak
deerlendirildi. Tek bana Fransa'y
aydnlatma iine giriti ve bunun iin 70
cilde varan iirler, oyunlar, tariheler,
incelemeler ve romanlar yazd, eviriler
yapt. Felsefeye balca katks "doal
din" konusundayd. Voltaire bununla,
doann Tanr'nn eseri olduunu,
insann da basite Tanr'nn deil
doann rn olduunu anlatmak
istiyordu. Voltaire'in abas, insanlar
kat Hristiyan grlerinden kurtarmakt.
Her eyden nce felsefenin yararl
olmasn, insanlarn davrann
deitirmesini istiyordu. Cahil Filozof
adl yaptnda, "hibir filozof kendi
yaad sokan trelerini bile
etkilememi olsayd" felsefenin yararsz
olacan syledi.
Kat Hristiyanla kar mcadelesinde
Voltaire'in zihnini megul eden
konulardan biri de doa ve ktlk
sorunuydu. Leibniz ve dier "iyimserler'
ile insann doutan gnahkr olduunu
ileri sren Pascal gibi "ktmserler"e
kar, insann akl yoluyla erdeme
ulaabilecei bir orta yol bulmaya alt.
Yeni felsefe ile onun doa anlay
arasndaki ahlaki ikilemi aka ortaya
koydu:

Aydnlanma dnrlerinin en nde gelenlerinden

biriydi. Eletirilerini ran Mektuplar (1721) ve nl
yapt Yasalarn Ruhu'nda (1748) dile getirdi.
Aristokrat tabakadan gelen Montesquieu,
ngiltere'deki gibi anayasal bir monari
kurulmasn ve soyluluun sorumluluunu bilerek
ilerici bir politika benimsemesini istiyordu. Oysa
yazdklar, Fransa'da bunlarn her ikisinin de
gereklemesini olanaksz hale getiren bir hareket
balatt.
Yasalarn Ruhu, siyaset tarihi ve felsefesi (zellikle
Locke'unki) stne 14 yllk bir aratrmann
rnyd. Montesquieu bu yaptnda, farkl trden
yasalarn altnda yatan "doa ve ilkeyi" bulmaya
alyordu. Ynetim biimlerini "yaam veren
ilke"lerine gre snflara ayrmt. Ona gre,
Cumhuriyetin ilkesi erdem,
Monarinin ilkesi onur.
Despotizmin ilkesi korkuydu.
Toplumun eitli ynleri ile yasalar arasndaki
karlkl ilikileri inceleyen Montesquieu bylece
siyasi yaplarla toplum biimleri arasndaki
balantlarn incelenmesini balatt ve bu da
gnmzn siyasi ve toplumsal bilimlerine yolat.

Am a A ydnlanm ann bununla

pek sorunu olmayacakt

Aydnlanmann Parlak Yldzlar

Fizyokratlar diye bilinen
ekonomistlerin nderi.
Materyalist. Ekonomik Tablo
adl yaptnda zenginliin
topraktan kaynaklandn ve
"braknz yapsnlar" ilkesinin
herkesin iyiliini en ok
gzeten ilke olduunu
savundu.

Doa bilimcisi.
Linnaeus'un kat
snflamasna kar kt.
Varln Byk Zincri'ni
savundu: Ona gre doa
i ie rlm bir a
gibiydi.

Ansiklopedi projesinin nderi.

Doay insann bir parasn
oluturduu byk bir yaratm
sreci olarak grd.
Kltrn greceliini ve deiimin
gerekliliini vurgulad.
Bohemyal. Birka kez hapse girdi.
Yeni bir dnya douyor"
grnn radikal temsilcisi.
Rameau'nun Yeeni adl yaptnda
burjuva uzlamaclna saldrd.

92

Ampirik bilimci. Ansiklopedi'yi

yaynlayanlardan. Bilime,
ilerlemeye ve insann
mkemmellie eriebileceine
inan temelinde bilgiyi
laikletirmeyi amalad:
"Allm dnce tarzn
deitirmek gerek"

AYDINLANMANIN BAZI NEML FKRLER

1. nsan doutan gnahkr deildir.
2. Yaamn hedefi teki dnya deil, yaamn kendisidir.
3. Dnyada iyi yaamann temel koulu, insann zihnini
cehaletten ve bo inanlardan kurtarmasdr.
4. Cehaletten ve devletin keyfi mdahalelerinden kurtulmu
insan ilerlemeye ve mkemmellemeye muktedirdir.
5. Her ey birbiriyle balantldr ve byk Tanrsal dzenin
bir parasn oluturur.

Locke ve Hume'den sonra ngiliz felsefesi duraklad ve Aydnlanma iinde grece kk

bir rol oynad. Fransa entelektel ve sonradan politik b ir bakaldryla alkalanrken ngiliz
burjuvazisinin gz ticaret, tarm ve zenginlemeden baka birey grmyordu.

Edmund B urke
(1729 -9 7)
18. yzyl filozofu dendiinde akla gelen btn
zellikleri kendinde..toplamt. Devlet adam ve
deneme yazaryd. nceleri liberal fikirleri destekledi
ve Amerikan Devriminden yana oldu. Ama sonra
Fransz Devriminin kitle demokrasisinden
holanmayarak nl Fransz Devrimi stne
Dnceler'ini yazd. Bu kitap, radikalizme kar
tutucularn baucu kitab haline geldi. Fransa'daki
"Yeni Dzen" taraftarlarnn tehlikelerine ve despotik
eilimlerine dikkat ekerek bunlar ngiltere'nin lmll
ye liberalizmiyle karlatrd. Bu tema o andan sonra
ngiliz politikasnda sk sk duyulmaya balad. Burke
ayrca Ycelik ve Gzellik Fikirlerimizin Kayna adl
felsefi bir inceleme yazd. Bu kitap, ak seik oluuyla
deil, okuyucunun hayal gcn harekete geiren
gizemli, kapal uslamlamalaryla dikkat ekti. Bunlar
gzellikten ok felsefeyi ilgilendiren uslamlamalard.

Tom Paine
(I7 37 -I8 0 9 )
Burke'nin tutuculuunun azimli bir muhalifiydi, insan
Haklar adl yapt, kendisinden ncekilerin tutuculuuna
iddetli bir tepki, demokrasinin savunusu ve
cumhuriyeti ilkelerin bir bildirgesiydi. Saduyu'yu
yaynladnda byk bir n kazand. Bu kitapta
Amerika'nn bamszln ve hkmetlerin halka kar
sorumlu olmalar gerektiini savundu. Hkmetlere
ancak insanlarn yaama, zgrlk ve mutluluk aray
haklarn koruduu srece katlanlabilirdi. Bunu
yapmayan hkmetler, gerektiinde zor kullanlarak i
bandan uzaklatrlmalyd. Paine Amerikan Devrimi
v_ iin mcadele etti, devrimi desteklemek zere brorler
" t yaynlad ve hem Bamszlk Bildirgesi'nin hem de
r nsan Haklar Bildirgesi'nin yazlmasna yardmc oldu.
Fransz Devrimi ak ve mantkl bir slupla savunmas
g. Paine'i ngiltere'nin baz kesimlerinde ok sevilen biri
haline getirirken dier kesimlerinde bunun tam tersi
' bir etki yapt. Akl a adl yaptnda Hristiyanl
eletirdi, ama bu tanrtanmazlk asndan deil "doal
din" (ya da Deizm} asndan yaplm bir eletiriydi.
Dnd gibi davranan pratik bir filozof olan
Paine, bu zelliiyle dnyay etkiledi.
93

Ad tarihte de felsefede de
nadiren anlan

M aryW ollstonecraft
(1759- 1797 )
zamannn -gericiler yle dursun- aydnlanm
entelektellerinin bile duymak istemeyecei eyler
sylyordu. K a d n H a k la rn n S a v u n u s u adl yapt,
Amerikan Bamszlk Bildirgesi'ni ve Paine'in n s a n
H a k la r'n yanklayan bir fem inist bildirge olarak
grlebilir. Wollstonecraft'n yapt, liberalizmin
"Vazgeilmez ve Devredilmez insan Haklan"
retisini alp kadnlara uygulamakt. "Zihnin cinsiyeti
yoktur," diyordu -dolaysyla haklar cinsiyete gre
belirlenemezdi. Bu, dier filozof ve eletiricilerin
ou zaman ihmal ettii, liberal fikirlerin nemli ve
radikal bir genilemesiydi.
VVolIstonecraft'a yazdklar dolaysyla gsterilen
tepkiler ok iddetliydi. Kimisi ona "felsefe yapan
ylan", kimisi "eteklikli srtlan", kimisi de
"Cumhuriyeti Fransa'nn dinsiz Amazonlarndan
biri" dedi. Anlalan, bilgelik sevgisinin ve gerek
araynn hl snrlar vard.
VVolIstonecraft kadnlarn kiisel ve ekonomik
bakmdan tam bamszln savundu. Rousseau da
dahil olmak zere dier filozoflarn ortaya koyduu
kadn imgesine kar kt.
M a ry Fransa'ya da g itti ve Fransz D e v rim in in
g e tird i i s ivil ve dinsel z g rl k le ri konu alan
nsan Haklarnn Bir Savunusu'nu yazd. 38
yanda d o u m yaparken ld.
n g iliz b u rju va zisin in ve onun ekonom ik gelim e sayesinde kazand yeni ku ru lm u
iktid a rn n sarslm az destekisi:

Adam Smth
(t72 3-!79 0 )
KIININ KEND
YARARININ NEREDE OLDUUNU
ARATIRMASI ONU KAINILMAZ OLARAK
TOPLUMUN EN OK YARARINA OLAN
EY YELEMEYE TER
Glasgovv'da ahlak felsefesi okudu. ou zaman ngiliz Aydnlanmasyla bir tutulan sko
Aydnlanmasnn bir parasyd. A h lak i D u y g u la rn K u ra m adl kitab pek dikkat ekmediyse
de U lu s la rn Z e n g in li i adl yaptnn yanklar ok byk oldu. Hume bu kitab lm
deinde okumu ve nemini hemen farketmiti. Toplumda bireyselcilik fikrinin klasik
savunucusu olan Smith bu fikre ekonomik bir anlam kazandrd. Ona gre toplum, ahlakn
piyasadan kaynakland ticari bir iletmeydi. "Ekonomik serbestlik, ak ve basit doal
zgrlk sistem idir," diyordu. Ekonomide insanlar serbest brakmann bilinli sonucu
bencilce bir birikim olsa da, bunun bilinsiz sonucunun herkes iin daha byk bir refah
olacan savundu. Ahlakl olmaya giden yolun agzl olmaktan gemesi fikri elbette
burjuvazinin houna gitti. Sm ith'in dncelerinin zellikle i dnyasnda hl popler
olmasnn nedeni de budur.

18. Yzyln sonu ve 19. yzyl boyunca btn Avrupa'da hzla yaylan
R om antik" duyarlln yaratcs:

Jean-Jaccjues

Rousseau
0712- 78)

YERNE GETRMEK
ZERE OLDUUM KUTSAL GREVN
ENNDE SONUNDA HAYDUTA BR
OLDUUNU KENDMDEN
GZLEYEMYORUM

nce Ansiklopedi'yi yaynlayan gruba katld,

ama sonra teolojik ve politik yaklamn
temelinin akldan ok duygu olduunu
savunarak bu gruptan ayrld.
Bu, Aydnlanmann entelektalist ve
determinist yaklamnn altn oyan devrimci
bir grt.
Rousseau kii olarak birok bakmdan kendi
grlerine benziyordu: Orijinal, g, parlak
ve bazen btnyle yanl. Ayn zamanda
huysuz, tutkulu, airane ve zaman zaman
paranoid biriydi. Ama kimi filozoflarn aksine,
hibir zaman donuk ve can skc olmad...

Kalvinist Cenevre'de kendi halinde bir ailenin olu olarak dnyaya gelen Rousseau onalt
yanda evden kap Katolik oldu. Avrupa'y yryerek dolat. Madame de Vercelli'ye
uaklk yapt, Madame de Warens'le birlikte yaad, bir sre sko Jacobite'i (Stuart
hanedannn destekisi) gibi davrand ve 1743'te Fransa'nn Venedik Bykelisinin sekreteri
oldu. 1745'te Paris'te bir otelde hizmetilik yapan Thrse de Vasseur'la tant ve lnceye
kadar onunla birlikte yaad. Thrse ne okumu, ne gzel, ne sadk ne de her zaman ayk
biriydi. Rousseau'nun ondan be ocuu oldu ve bu ocuklarn hepsini de bakmevine
terketti. Bu olaand davran hi de romantik deildi, ama Rousseau, tiraflar adn
yerdii otobiyografisinde bol bol sergiledii gibi, elikiler iinde yaamaya alk biriydi.
tiraflar'da Rousseau kendini yabanclam, gerek doasndan uzaklam "modern
insan"n rnei olarak sunuyordu.

"Tarihtlci lli militan Itiliir 4ii;mtn"

Rousseau'nun kamuoyunda baar

kazanan ilk yapt, Sanatlar ve Bilimler
stne Sylev adl denemesi oldu. Burada
Rousseau sanat ve bilimin insanl
alalttn, bilimle erdemin birbiriyle
badamadn ve uygarln
gelimesinden nce trelerin "kabasaba
ama doal" olduunu sylyordu.
Aydnlanma filozoflar, kendi
uslamlamalarnn tam tersini ileri sren
&u grlerden hi holanmadlar.
zellikle Voltaire'in tutumu dmancayd.
Rousseau Emile'de zgrlk bir eitim
ynteminin ana hatlarn izdi. Bu
yntemin hedefi, ocuu "doasn
bozmadan" yetitirmekti.

Bu ilk denem esindeki fikirleri

E itsizlik stne Sylev'de
gelitirdi.. Buradaki temel dncesi
uydu: "nsan doal olarak iyidir,
ancak kurum lar onu kt yapar."
Bu fik ri izleyen Rousseau, SOYLU
VAH adn verdii insan, yani
eitim ve to p lu m g ib i rezilce
eylerle bozulmam insan yceltti.
Bu denem esini V oltaire'e
gnderdiinde ondan u yant ald:
"nsan sizin kitabnz okuyunca
d rt ayann stnde yrm eyi
arzuluyor."
Aslnda Rousseau'nun syledii ey,
ilkel insann kendi kendisiyle organik
bir btnlk iinde, uyum iinde
yayor gibi grnd, modern
insannsa kendi kendisinden kopmu
olduuydu. Ama ou kii onun
"lkeller gibi davrann" dediini sand.
Din konusundaki gr, yani duygu,
heyecan ve dehetin Tanr'nn bir t r
kant olduu fikri de birok kiiyi
etkiledi -o kadar ki, insan bunun
Rousseau'nun ryas olduunu
unutabilir. Kalbi akln, iiri bilim in
nne koymak ve duyguyu,
heyecan, hayal gcn vurgulamak
Romantizmin temel zelliiydi.

Voltaire iin SOYLU

VAH bir Huron
Kzlderiliyiydi
Montesquieu iinse
nilirler!

Rousseau'nun siyaset kuram da ok nemliydi ve bu nem Fransz Devrimi zerindeki etkisiyle

snrl deildi. Toplumsal Szleme adl yaptnda demokrasinin herkesi kapsayacak ekilde
geniletilmesini istiyor ve temsili demokrasiden ok "dorudan demokrasi"yi savunuyordu.

Rousseau gene ilkel insann toplumsal szleme yoluyla toplum iinde hapsedildiini
sylyordu. Amac bu elikiyi zmekti.

TOPLUMUN KAINILMAZ
KTLL DOA DURUMUNU
N Y EKLD BRLETREN
SZLEMENASIL YAPILABLR?

AMA BU DURUMDA
BREYHUKUKYOLUYLA VE
TOPLUMSAL ETLKEREVES
NDE GELR
Rousseau'ya gre insan hukuk iinde zgr olmaya zorlanabilirdi. Genel irade yalnzca ortak
kar, yani zgrlk ve eitlii gznnde tutard. "Hkmdar" eylem halindeki genel iradeyi
ifade ettiinden, tanm gerei her zaman hakl olmalyd.
Gereklemesini Fransz Devriminde bulan uyan dncesine ifade kazandran Rousseau'nun
siyaset kuram. Aydnlanma iinde nemli birtlnm noktasyd. Onun ilkelciliini benimseyen
aristokrasi kr yaamna ekilerek "doaya dn" oyunu oynamaya balad, bu da onlar
sradan Franszlardan daha da uzaklatrd. Burjuvazi ise aristokrasiyi taklit ediyordu.
Rousseau'nun katlmc demokrasi fikrini yaatan, halk ynlar oldu.
Toplumsal Szleme, Fransz Devriminin birok nderinin, zellikle de Jakobenlerin kutsal
kitab haline geldi.

Devrimin kanl olaylar yznden kimileri hl Rousseau'yu sulu grr. Oysa onun fikirleri
bundan ok daha karmakt. Asl olarak, Goethe ve Lessing de dahil btn Romantikleri
etkileyen "doann yitirili i" duygusunu ifade etti.

A lman A yp in ia n m a si
Aydnlanmann ilerici fikirleri, birok bakmdan, yeni ortaya km burjuvazinin ekonomik ve
politik baarsyla ilikiliydi. Dolaysyla, feodalizmi srdren Alman prensliklerinin ne gl
bir ortak snf ne de Ingiltere ve Fransa'dakiyle karlatrlabilecek radikal dnceler ortaya
karabilmesinde alacak birey yoktu. Ama Almanya'da felsefe lmemi, yalnzca daha ie
dnk biimler almt.

Christian Wolff
(1659-1754)

Felsefe profesr ve Leibniz'in

izleyicisiydi. Alman felsefesine dilini
kazandran sistematik bir yaklamla,
uzun sre ayakta kalan yntemler ve bir
program ortaya koydu. Yazd kitaplar
iinde en nemlisi, Leibniz'in Philosophia
Prima Sive Ontologia'sn konu alyordu.
Ampirizmi reddederek felsefenin iinin
deneyimi deil kavram ve zleri
betimlemek olduunu savundu. Onun
iin "mkemmel bir zmleyici"
diyecek olan Kant gibi, Aydnlanma
dncesinin doalclyla rasyonalizmi
uzlatrmaya alt sylenebilir.
Almanya gibi, soyluluun hl ba
ektii, ekonomik ve toplumsal bakmdan
geri bir ulus iinde aydnlarn ok kk
bir rol oynad dnlecek olursa,
byle ie dnk felsefi fikirlerin
gelimesine amamak gerekir. O
dnemde Almanya'da dnce ile
toplumsal gereklik arasnda,
idealletirilen gemile kasvetli imdi
arasnda keskin bir kartlk yaanyordu.
Romantizmin kkleri bu elikiler iinde
yatmaktayd. Duygulara ve hayal gcne
ncelik veren, hem rasyonalizme hem
de ampirizme kar olan Romantik
dnce, insann felsefe yoluyla olduu
kadar sanat ve edebiyat yoluyla da kendi
kendisini tanmaya almasn
savunuyordu. Ne var ki Aydnlanma
dncesine romantik tepki
Aydnlanmann kimi ynlerini de iinde
tad ve bunlar kendine zg ynlerde
gelitirdi.

98

Gotthold Lessing
(1729-81)

Tarihi, oyun yazar ve teolog olan Lessing

bu elikili eleri baaryla kaynatrmt.
ngiliz ve Fransz zgr dnrlerinin
hamurundan olmakla birlikte, Locke ve
Nevvton'un aklc dncelerinin
gerekliin hakiki zne ulaamayacan
sylyordu. Lacoon adl yaptnda,
duygularn serbeste ifade edildii bir
sanat grn savundu. Alman halkn
aydnlatmak amacyla kurduu bir
tiyatroda bu grn yaama geirmeye
alt. Soylu tabakasna saldran ve
onlarn Fransz adetlerine yknmesiyle
alay eden radikal orta snf oyunlar
yazmak istiyordu. Ne var ki trajedileri
daha ok melodram andrmaktayd.
Lessing'in tarih alanndaki grleri de
nemliydi. Dini eletirirken ortaya
koyduu fikirler Hegel'in din felsefesinin
temelini oluturdu. Evrimci bir din
anlayna sahip olan Lessing, insanlk
geliip olgunlatka, dinin gerekli olduu
aamann geride kalacana inanyordu.

Hereler (1774-1803)
Alman dncesinin kark drtlerini
yanstan dnrlerden biriydi. lerleme
fikrini savundu, ama bunu ancak mistik,
romantik bir ulus fikri erevesinde ifade
edebildi. Almanya'nn toplumsal ve
politik koullar reformu engelledii iin
kltrel ve ruhsal bir uyann gerekli
olduunu savundu. Ulusu siyasi bir

J.IV. von Goethe

(1749-1832)

gereklik olarak deil, ortak kltrel

mirasa sahip bir "Volk" olarak
gryordu. Kltr doal bir zellik gibi
dnyor ve ulusun kendisini dnm
araclyla, yani doal bir yolla ifade
edeceini sylyordu. Bu romantik
fikirler faizm dneminde ok daha irkin
bir biimde yeniden ortaya kacakt.
Herder grlerini nsanlk Tarihinin
Felsefesi adl yaptnda ortaya koydu.

Genliinde Sturm und Drang (Frtna ve Basn) hareketinin

anarik romantizmini harekete geirenlerden biriydi. Ama
altm ylda yazd, sanayi devriminin ruhsal ve maddi altst
olular iinde bitirdii byk iiri Faust, romantik tepkinin ok
tesine geiyordu. Goethe'nin bu yaptnda Doktor Faust en
sonunda ruhunu eytana para, n ya da ak iin deil, doay
kontrol etme hakk iin, kitlesel ve rgtl emek yoluyla Ortaa
dnyasn deitirebilmek iin satmaktayd.
Doktor Faust, modern giriimcinin ilk rnei oldu.

AKU AIMA KISA BR BAKI

ffigfet (prtaag, b i m g ast

Ampirizmi Hume'n terkettii masann altnda, rasyonalizmi de Leibniz'in monadlaryla

pencerenin dnda brakmtk. Sonra Aydnlanma her eyi snflandrdn dnd, ama
Rousseau ve romantik tepki akl tekrar kargaa iine soktu. te tam bu anda muhteem
senteziyle kp gelen Immanuel Kant felsefeye yeni bir yn ve btnyle yeni bir tarz getirdi.
Ne var ki zamannda bunu kimse anlamad.
(Tanr bir gn yle dedi: "Eer Kant' yaratmam olsaydm, birinin onu icat etmesi
gerekecekti.")

Im m a n u e l

o t o

- is m )

Kant

Kant felsefede nce Leibniz'in VVolffu

yorumundan etkilendi. Bu, Alman
niversitelerinde hkm sren, olduka
sistematik bir rasyonalizmdi. Hume'
okumak onu dogmatik uykusundan
uyandrd -artk hibir zaman eski Kant
olmayacakt. lk yaptlar bilimsel ve
doalcyd: Ate stne Peneme.
Depremler ve Rzgrlar stne, Doann
ve Gkler Kuramnn Genel Tarihi, vb. Onbir
yllk sessizliin ardndan byk eletiri
geldi: Saf Akln Eletirisi, Pratik Akln
Eletirisi ve 1790'da Yarg Gcnn Eletirisi.

Kant 1724'te Knigsberg'de dodu, btn

yaamn orada geirdi, orada profesr oldu
ve gene orada ld.
Gndelik yaamnda inanlmaz lde
dzenli biri olduu gibi, yazlar ve kitaplar
retme konusunda da dzenliydi.
Knigsbergliler saatlerini onun gnlk
yryne kt zamana gre ayarlarlard,
Ne var ki yazlar 1770-81 arasnda kesintiye
urad: Bu onbir yl boyunca hibir ey
yaynlamad. Bunun nedeni herhalde btn
zamann byk yapt Saf Akln Eletirisi'ni
("modern filozoflarn en by"
saylmasna neden olan kitab) dnmekle
geirmesiydi. Rousseau'nun aksine, Kant'n
yaamnda ilgin denebilecek hibir ey
olmad. Evlenmedi bile. Ciddi bir hastala
yakalanmad, hatta evinde hayvan
beslemedi. Bilindii kadaryla, alkanlklarn
tek bir kez savsaklad: Rousseau'nun
fm/7e1ni ilk okuduu zaman. Birka gn
boyunca eve kapanp kitab tekrar tekrar
okudu. O birka gn Knigsbergliler hibir
ilerini zamannda yapamadlar...

Oajnafik Uyka

Eletiri ncesi dneminde (1781'e kadar)

Kant birok konuda yazd: Leibniz, Tanr,
gzel ve yce, uzay ve zellikle metafizik.
Bu dnem de gitgide W o lffu n
grlerinden koparak Aydnlanm ann
fikirlerind en, am pirizm den ve -e n
n e m lis i- N ew ton'un b ilim inden
etkilendi. Rasyonalizmin varl
gsterm ekteki yetersizliinden (oysa
Descartes gsterdiini dnm t),
am pirizm in de deneyim in nasl bilgi
haline geld iin i gsterm ekteki
yetersizliinden rahatszlk duyuyordu.
Felsefe iin salam bir tem el yok gibi
gzkyordu ve o bu tem eli kurm ak
is tiy o rd u .

S o n ra ki ya p tla rn d a bu s o ru n u daha
ak b ir ekilde ifa d e etti:
M e ta fiz ik , b ir b ilim o la ra k v a r o la b ilir
mi?
Metafizik, anmsayacanz gibi, dnyay
btnl iinde anlama, bilim in ve tek tek
olgularnn tesine geerek aklamalar
getirme abasyd. Hume gibi birok kii
metafiziin olanaksz olduunu
sylemekteydi.
Baka bir ekilde ifade edersek, Kant bilimin
muhteem eyler yaptn dnyor ama
bu onu felsefe konusunda gerek sorunlarla
yzyze brakyordu: felsefe, metafizik ve
ampirizm gibi l sonular vermekten baka
birey yapmyor gibi gzkyordu -elinde
salam kant denebilecek hibir ey yoktu.
METAFZN
EREK YNTEM, ESASINDA,
NEWTON'UN SLME GETRD VE
ORADA OK VERML OLDUU
GRLEN YNTEMDR

Kant'n anlatmak istedii uydu:

Bilimcilerin eyleri nasl bildikleri sorunu,
metafizikilerin zgrlk ve ahlak gibi
soyut fikirlerle ilgili eyleri nasl bildikleri
sorununa ok benziyordu. Bilimde de
metafizikte de verilerle ie balanyor, bu
veriler ilenerek bir yargya varlyordu
-sre her ikisinde de neredeyse aynyd.

Byleee Kant SAF AKLIN ELETRSnde dncenin gerek kapasitesini aratrmaya balad
Ama nce, en y e tk ili kiinin azndan, felsefi b ir salk uyars yapmam? gerekiyor:

imdi de birka teknik terim grelim:

Kant, ANALTK ve SENTETK nermeler arasndaki klasik ayrm kulland. Analitik nermelerin
yapt tek ey, szcklere aklk kazandrmaktr-rnein, "Bilardo toplar yuvarlaktr."
Sentetik nermelerse bunun tesine gider-rnein,

102

sl.

"Beyaz bilardo topuna ekildeki gibi vurulursa,

siyah top okun gsterdii yne gider."

Kant'n kulland iki terim daha:

A priori bilgi -deneyimden bamsz olarak, yalnzca akln kendisinden gelir.
A posteriori bilgi -deneyimden gelir.

AMPRZM
U

RASYOHAIZM

= = = = 5

Btn bilgi deneyimden gelir

Doutan sahip olduumuz hibir fik ir
yoktur
Deneysel yasalarn mantksal zorunlulu
unu kantlamakta sorunlar var
Sentetik nermeler
Sonsal bilgi

Bilgi aklc tmdengelimden gelir

Doutan sahip olduumuz fikirler bilginin
gvenilebilecek tek temelidir
Mantksal kesinlii gereklikle
ilikilendirmekte sorunlar var
Analitik nermeler
nsel bilgi

Kant'a gre bilgi, deneyimle kavramlarn bir sentezinin sonucuydu: Duyularmz olmasayd
nesneleri farkedemezdik -am a te yandan, anlay gcmz olmasayd, bu sefer de onlar
kavrayamazdk.
Bilgi edinme sreci alglamay, hayal gcn ve anlay gcn gerektiren birleik bir sreti:
Duyarllk ve anlay, karlkl iliki iindeydi.

Kant, aklamalarnn devamnda bu srecin

ayrntlarn anlatyordu:
ZAMAN ve UZAM herkeste nsel ve saf
sezgiler olarak bulunmaktayd. Bunlar mutlakt
-duyu izlenimlerinden bamsz ve onlardan
nceydiler.
kinci olarak, gereklii kavrama tarzmzn
yapsn oluturan DNCE KATEGORLER
vard.
Bunlar, dnyaya anlam verebilmemizi salayan
bir tr temel kavramsal aygt konumundaydlar.

103

BLGNN SINIRLARI
Hume'n bilardo toplarndan sonra, imdi de Berkeley'in ta parasna dnelim.
Tan var olup olmamas konusunda Kant'n hibir sorunu yoktu: "Kendi varlmn
bilincinde olmam, nesnelerin benim dmdaki uzamda var olduunu kantlar."
Ama Kant bilgiye baz snrlar koyuyordu. Grn (fenomenler dnyas) ile Gereklik
(Nesneler dnyas) arasnda ayrm yapmaktayd. Ding an sich Ikendinde ey) dedii, tan
gizemli znn bilinemeyeceini syledi.
Fenomenler dnyasnn tesine gemeye, kavramlar ampirik uygulamalarnn koyduu
snrlarn tesine uygulamaya almak, kanlmaz olarak paradokslara, safsatalara ve
elikilere yolaard.

Ruh, lmszlk. Tanr, zgr irade gibi konularda

klasik metafizik akl yrtmelerin hepsinin de akln
snrlarnn dna ktn sylyordu. Akln
dnyay bilme iindeki doru kullanm ancak pratik
alannda olabilirdi.

ik i ey zih n im i

HER ZAMAN YEN VE GDEREKARTAN

BR TAKDR VEKORKUYA DOLDURUYOR:
STMDEK YILDIZLI GKLER VE
^
MDEK AHLAK YASASI

Bilginin temelleri sorununu zdn

dnen Kant bundan sonra Pratik Akln
Eletirisi ve Ahlak Metafiziinin
Temellendirilmesi'nde akln etikteki
roln ortaya koydu.

KALBIN
YLNDEN YADA DOANIN
YNLENDRMESNDEN
GELMEZM?

BUNU SZE
TEK TEKRNEKLERDESYLEYEMEM"
-BENM YAPTIIM, AHLAKLI
DAVRANI N TEMELDR
NCL ORTAYA KOYMAK'

Hant bu ncle K O ULSU Z B U Y R U K adn verdi:

D A V R A N I I N I N L K E S S E N N R A D E N L E G E N E L B R Y A S A H A L N E
G E L E C E K M G B D A V R A N ..

Kant'a gre bu, btn insanlar balayan evrensel bir ilkeydi. zel olarak, insann kendi kar
iin yapt bireyin erdemli olamayacan dnyordu. Yalnzca ussal ahlak yasasna uyan
eylemler -ki bunlar ayn zamanda grevdi- erdemli olabilirdi. Kant'a gre KOULSUZ BUYRUK
sarslmaz bir yasayd. Bu grler etik alannda byk bir deiiklie iaret ediyordu: Kant
iyi ve kt eylemlerin bir listesini verm iyor, yalnzca her zaman uymamz gereken isel ve
ussal bir ilke ortaya koyuyordu.
Kant'n rasyonalizmi onu yalan sylemenin
hibir zaman doru olamayaca sonucuna
gtrd -b ir dostumuzu ldrmek isteyen
birine bile:
"Evimize snm bir dostumuzun peindeki kstil
bize onun nerede olduunu sorduundu polen sylersek,
su ilemi oluruz."

Bu, mantk asndan salam ve felsefe

asndan tutarl olabilir ama, saduyu
asndan ok aptalca gzkyor.

Kant nc "Eletirisinde, etik kuramna paralel bir ekilde, estetik yarg iin nesnel bir
temel ortaya koymaya alt.
Tabii bu alanda da kat bir formlle ortaya kt. Dncesinin ahlak alannda nesnel ve
evrensel geerlilii olan fikirler rettiine emindi, ama estetik konusunda biraz daha znel
olmas gerektiini hissediyordu. Syledii, aa yukar uydu: Estetik yarglar nesnel olarak
geerli olmamakla birlikte, sanki yleymiler gibi dnmemiz gerekir.
Buna aklk kazandrmak iin, sanatta arad eyi betimlemek zere, "amasz amallk"
deyiini kulland. Ayrca, estetik yargy daha byk bir ama iin ara olarak gryordu:
Sanat ve doada, bir tr esinle muhteem akla gtren amalln tannmas.
Bu fikirler daha sonraki estetik tartmalarnda ok etkili oldu.

TE SZE FELSEFENN YAZIYA GERLMEM YASALARINDAN BR:

p p

Bir filozof ne kadar kapal ya da karmaksa, onun

hakknda birbirinden ok farkl yorumlar yaplmas
olasl vedolaysyla

KATEGORK YORUMLAMA
gerei o kadar bykfr.
Filozoflar, yapacanz yorum sizin yorumunuzla
genel bir felsefe yasas haline gelecekmi gibi
yerumlayn."

Bunu sylememizin amac, Kant, Hegel ve sonrakilerin her zaman dier filozoflarca
tartma konusu yapld gereine dikkat ekmek. Ama bir filozof konusunda farkl
fikirde olabilmek iin, nce onun ne kastettii konusunda ayn fikirde olmak gerekir.
Kant'n bana sk sk bunun tam tersi gelmitir -am a bu baka bir hikye.

ALMAN DEALZM

Almanya'da Kant'n lmnden sonra gelien idealizm okulu onun yaptlarn kendine gre
yorumlayarak speklatif b ir metafizik oluturdu. Oysa Kant bu olana reddetmi gibiydi.

Johann G ottlieb

Fichte ( 1 7 6 2 .1 8 1 4 )
Fichte'ye re Kant felsefesinin z, znenin (ya
da "BEN"n) temel aratrma konusu olmasyd.
Kant'n "pratik bilgi" fikrinin bu yorumu aka
Kant'tan uzaklayordu.
Fichte'nin vard sonu, "kendinde ey"in var
olmad, dnyann "m utlak ben" yani bir tr
dev zne olduuydu. Bu gr daha sonra Hegel
ve Alman ulusalclar tarafndan benimsendi.

106

Friedrich von $che||inJ

( 1775 - 1854)
Alman romantikleriyle sk skya
balantlyd. Sanatn nemi konusundaki
uzun aklamalarn Kant'n eletirel
felsefesiyle birletirdi. Akn dealizmin
Sistemi adl yaptnda Fichte'yi izlemiti
ama sonra ondan bkt.

Anne-Louise Germaine Necker, Baronne de Stal-Holstein, ya da

Madame de $ta\
( 1766- 1817 )
Alman deildi ama nl De L'Allemagne
kitabyla Kant ve baka Alman filozoflarn
Franszlara tantt. Onun kaleminden okuduklar
Kant, Fichte, Schelling ve Schlegel, hl Locke
ve Aydnlanmann etkisinde olan Franszlara
Tanrsal bir esin gibi geldi.
Toplumsal Kurumlarla Balants inde
Edebiyat adl dier yapt, din, hukuk, ahlak ve
edebiyat arasndaki ilikileri ele alyordu. Bu
kitap, gnmzde edebiyat sosyolojisi diye
bilinen eyin balangcn oluturdu.

ERKEKLER GRDKE
KPEKLER DAHA OK
SEVYORUM

G.VV.E He&l
(1 7 7 0 -1 8 3 1 r
Alman idealistlerinin en by, en g
anlalan ve tarihle felsefenin btnn
anlam olma konusunda herhalde en
iddialsyd.
Yaamnn byk ksmn niversitede
felsefe dersleri vererek geirdi ve -Kant
g ib i- bunun dnda hemen hemen hibir
ey yapmad.
Yallnda Prusya'nn bir tr yar resmi
filozofu oldu ve Prusya devletinin en yksek
politik rgtlenme biimi olduunu syledi.

Hegel genliinde mistik denebilecek grlere sahipti. Baz eletirmenler onun bu

eilimini sonuna kadar srdrdn syler. Birok yapt iinde en nemlileri
Zihnin Fenomenolajisi, Mantk Bilimi ve Hukuk Felsefesi'yd.
Bunlardan ilk ikisi herhalde dnyann en anlalmaz felsefe kitaplaryd. Bu yzden
de hakknda en fazla yorum yaplm kitaplar oldular.
Hegel'in byk hareketten etkilendii, mantnn l b ir yaps olduu ve
sisteminin ynnn bulunduu sylenebilir:

ETKLER

Kant ve
Kant sonras
idealizm

Hristiyanlk

Alman
Romantizmi

MANTIK

Tez

Antitez

Sentez

SSTEM

Mantk

Doa
Felsefesi

Ruh
Felsefesi

Ama bu bir rastlantdan baka birey deildi, nk Hegel aslnda bir monistti -tek
bir btnlk oluturan MUTLAK RUH'a inanyordu.
Kant'n kendinde ey'ini ve numenler dnyasn reddederek ie balad. Kant'n
var olan bireyi (kendinde ey'i) bilinemez saymasnn ak bir eliki olduunu,
Kant'n bylece bilginin snrlarna ilikin kendi yasalarn inediini syledi. Hegel
ve dier idealistler, olan her eyin bilinebilir olduunu savunuyorlard. Hegel'in
nl deyiiyle:

"Gerek olan ussaldr, ussal olan da gerektir"

Her eyin birbiriyle ilikili olduu gr, Hegel'in dncesinde merkezi bir yer tutuyordu.
Aristoteles'ten beri filozoflarn ou gerekliin ayr paralara (olgulara, nesnelere, monadlara,
vb.) blnmesi gerektiini savunmuken, Hegel hibir eyin dier eylerle ilikisiz olmadn
savunmaktayd.
Hegel'e gre Nihai Gereklik, Mutlak Fikir'di. "Gerek btndr" diyor ve gereklikle kendi
sistemini zdeletiriyordu.

Diyalektik
Bir.TEZ.le (tartma iin ne srlm bir grle) ise ballarz Tezin kart onunla
el,yen br baka ifade, yani ANTTEZ'dir.lunlarn ^
kapsayan bir SENTEZ kar.

Ama gerein yeri sistemin btn olduundan, ilk sentez henz maddenin gerei
deildiro da bir tez haline gelir, yani onun da bir antitezi ve bu antitezle birlikte
oluturduu bir sentezi vardr. Bu sre. Mutlak
Fikir'e ulalana kadar aralksz devam eder.

110

Hegel btn dnce tarihinin ve genel olarak tarihin altnda bu srecin yattn sylyordu.
Daha nceki felsefeler bilgiye, kendinin bilincine, felsefenin doruu olan Hegel sistemine
gtren diyalektik dnce srecinin paralarydlar.
Sistem "belirlenmemi, saf varlk"la balyor ve Mutlak Fikir yani Gerek'in kendisiyle sona
eriyordu. Bu Mutlak Fikir, "kendini dnen dnce"ye ve Aristoteles'in Tanr'sna yani
hareket etmeyen hareket ettiriciye benzemekteydi.

1 MANTIKSAL FKR
Tez

Antitez

VARLIK

YOKLUK
Sentez

OLU

(varlkla yokluun birlii)

te size Hukuk Felsefesi'nden alnm, hak kavramyla ilgili olarak diyalektiin nasl
ilediini gsteren bir rnek:

Tez

SOYUT HAK

Antitez

Stoaclarn evrensel olarak

balayc davran fikri
---------- .oo--------------(Bu soyut hukuksal fik ir,
bireysel vicdan ihmal eder)

AHLAK
Rousseau'nun eylemlerin
doru mu yanl m
olduunu bireysel vicdann
belirledii gr

0<>-

(Doru eylemin hangisi

olduuna akln karar
verdiini unutur)

TOPLUMSAL ETK
Hak fikri btn toplumu sarmaldr. Bu
fikir soyut deildir, nk onu herkes
paylar. Bireysel de deildir, nk herkesi
balar. En yksek ifadesini bulmu Genel
radedir: Prusya Devleti
Hegel bu eliki ve gelime srecinin tarihsel gereklik ve dncede ikin olarak
bulunduunu ve elikilerin zmlenmesiyle zorunlu olarak daha yksek aamalara
ulaldn sylyordu.
Bylece Hegel sisteminin nasl iledii konusunda bir fikir sahibi oldunuz. Btn bunlarn
nasl bir araya geldii, kanlmaz ya da anlaml olup olmad ise baka bir konu.

111

2 DOA FELSEFES
Hegel doann "kendi dndaki" Fikir'i temsil ettiini sylyordu.
Mantksal Fikir, Doa ve Ruh elbette birbiriyle balantlyd:
Antitez
DOA
Ayn fnreltlijia
ussal olmayan dsal yonii

Tez
MANTIKSAL FKR
Btiit gtrelrJigfff
altnda yatar

3 RUH FELSEFES
Hegel burada en yksek alan sayd eyi ele alyordu: Ruhun tarih
boyunca hareketi. Bu diyalektik yleydi:
Antitez
NESNEL RUH

Tez
ZNEl RUH

Sentez
MUTLAK RUH

r c

Hem nesnel hem de Mutlak olan bu ruh (zne, Akl ya da Zihin) dnyaya egemendi.
Mutlak Ruh (ya da Mutlak Fikir) alar boyunca alarak sonunda kendini Hegel'e
esinlemiti. Bu Hegel'e ok uyuyordu, nk bylece Prusya'da birtrfilozof-papa
gibi grlmeye balad ve Mutlak Ruh'un rahmetine eritii zaman devlet treniyle
gmld. Mutlak Ruh'un kendini esinlemek iin neden Hegel'i setii belli deildir.

nsan zihninin
i ileyii

Nesnel Ruh

J
| f ---------

Vi

|
Toplumsal ne
I p o litik kurumlarda
1 eisim lom i; haliyle
1
Zihin

i ^
l- ifc

Mutlak Rub

Sanat, Din,
Felsefe

Hegel Mutlak'n Ruh olduunu gstermek iin birok rnek verdi. Bu ruhun bireylerde,
aile ve devlet gibi toplumsal kurumlarda ve bir an sanat, din ve felsefesinde
ifade bulduunu savundu.

Zihnin dsallamas olarak Nesnel Ruh fikri

baka filozoflarca da benimsendi.
ZEITGEIST (Zaman Ruhu) kavram (yani
belli bir ada bireyler, toplum , sanat ve
din arasnda karlkl balantlar olduu
anlay) modern tarihte ok etkili oldu.
Btnn anlalmasnn nemi, Marksizmin
ve baka birok grn biimlenmesinde
byk bir yer tuttu.

Zaman
Ruhu

Hegel tarihi "akln dnyadaki yry", toplumsal kurumlan da diyalektik olu

srecinin rnleri olarak gryordu. Bunun aklda tutulmas onun Mantk, Doa ve
Ruh'u nasl Mutlak Fikir halinde birletirdiinin anlalmasna yardmc olabilir.

MD
HER EY ANLADIM
BR TEK SSTEM
ANLAMADIM
HEGEL'N SSTEM KONUSUNDA ANIMSANMASI GEREKEN EYLER
Hareket halinde b ir sistemdir
eliki (diyalektik) bu sistemin m otorudur
Sistem her eyi kapsar
eylerin grn (duraan), gerekliinden (hareket halinde) farkldr
Tarihin btn, Ruh'un zaman iinde meydana getirdikleridir. Bu, Akln Yry'dr
Mantk = metafizik
DAHA NCE
SYLEDKLERN UNUTTUM
-50 SZCKLETEKRARLAYABLR>
MSN?
Gereklii zihin kurar. Ama ilk bata zihin bunun farknda deildir, gerekliin darda ve kendisinden
bamsz olduunu dnr. Yani zihin kendi kendisinden yabanclam bir durumdadr. Ama sonra
gereklii kendi yaratm olarak grr. Bylece, kendini ne kadar ak seik biliyorsa gereklii de o
kadar ak seik bilmeye balar. Onun kendisiyle ayn olduunu anlar.

51 SZCK
OLDU!

t__ /

SEVGL RDEM,
SSTEMN HER BLMNN KENDNN
BLNC'NN GELME SREC NDE ORTAYA
IKTIINI UNUTMA. RNEN DNYA TARH
N'DE SAF VARLIKLA BAIAR, YUNANLILARDA VE
ROMALILARDA KISMEN BLN KAZANIR, HEGEL
SSTEMNDE VE PRUSYA DEVLETNDE KENDNN
TAM BLNCNE ULAARAK
SONA ERER

Hegel'den ayrlmadan nce, onun felsefe zerinde muazzam bir etki yaptn ve bu etkinin
gnmzde de devam ettiini sylememiz gerek. Gen Hegelciler, Sol Hegelciler, Yeni
Hegelciler ve Eski Hegelciler ortaya kt. Ve Hegel Marx'i da etkiledi...
Marx, Hegel dncesinin radikal ve dinamik yann (yani diyalektik yntemini) ald, ama
tutuculuunu ve idealizmini reddetti.

Hegel, insann, doann ve evrenin srlarn aa vurma iddiasyla byk ve karmak sistemler
kuran ondokuzuncu yzyln erken dnem filozoflarnn en nde geleniydi. Hegel'in idealizmi
bu "sistemler a"nda Alman ve byk ksmyla Avrupa dncesine egemen oldu,
Hegel ve izleyicilerinin, iinde yaadklar dnyann gittike karmaklaan toplumsal ve
bilimsel oluumlar ile kendi kocaman sistemleri arasnda gerek balantlar kurmam olmas
gariptir.
Gen Hegelciler Hegel'i poplerletirmeye alrken, Schopenhauer onun syledii her eyi
kararllkla reddediyordu.

Arthur Schopenhauer
(1788-1860)
Alman idealist hareketine toptan kar kt.
Byk sistemlerden nefret ediyor, tek tek
dnceleri yeliyordu. Akademik felsefeyi
reddettiniversite Felsefesi stne adl
elenceli eletirisi gnmzde de zevkle okunur.
Hegelcilerin metafiziine, din felsefesine ve
Alman ulusalclna saldrd. Kendini
tanrtanmaz ilan ederek Aydnlanmaya ve
zellikle Voltaire'e dnd.

niversitede ders verdii ksa dnem iinde Berlin'de yazd rade ve Fikir olarak Dnya
adl byk yapt nceleri pek dikkat ekmedi.
Kant'dan yola kan Schopenhauer, kendinde ey'in RADE olduunu syledi. Bu onun
felsefeye yapt benzersiz bir katkyd.
Anmsayacanz gibi Kant grnler dnyas ile kendinde eyler dnyas arasnda ayrm
yapm ve bunlardan kincisinin bilinemez olduunu sylemiti.
Schopenhauer ise grnler dnyasn iradenin ileyii yoluyla bildiimizi iddia ediyordu.
Beden, gereklii iradede bulunan bir grnt; biz iradeyi bedenin dolaysz bilgisi yoluyla
biliyorduk. Schopenhauer sonra bu gr gelitirdi:
irade temeldir. Akl ve duyular ondan sonra gelir.
Bireyin iradesi aslnda tek, evrensel iradedir.
Bu evrensel irade kr, akl d ve k t d r-o yzden de btn aclarn kaynadr.
Yalnzca iradenin reddedilmesiyle, yani iffet, yoksulluk, sevgi ve perhiz yoluyla bilgelie
ulalabilir.

Baka filozoflar gibi Schopenhauer da teori ile pratiin birbirinden farkl olduuna
inanyordu. Yiyip imeye ve kadnlara dknd. Her zaman obur, bazen de ok
kabayd. Yal bir dikii kadn merdivenden yuvarlayp ciddi ekilde yaralanmasna
neden olmutu. Kadnlar stne adl denemesinde yle eyler sylyordu: "K a d n n
z ih in o la ra k d a b e d e n o la ra k d a b y k i le r y a p m a y a u y g u n o lm a d n g rm e k
i in , o n u n y a p s n a b a k m a n z y e te r. "

Schopenhauer'in "iradenin ncelii" fikri Nietzsche, Bergson, James ve Dewey

gibi filozoflar, Wagner gibi sanatlar, mistikleri ve -belki de en nemlisi- Freud'u
etkiledi.
Kalabalk bir filozof kadrosuna sahip ondokuzuncu yzyl, Hegelcilerle Hegel kartlar arasnda
(ya da idealizmle materyalizm arasnda) srekli tartmalara sahne oldu.
Ama DanimarkalI papaz Kierkegaard bu kategorilerden ikisine de tam olarak uymuyordu. Bir
anlamda ondokuzuncu yzyla ait olmayan Kierkegaard'a sonradan Varoluuluun
Bykbabas dendi.

S^ren K ierkegaard
( 1815- 1855)
Garip biriydi. Kimi zaman sinik, kimi zaman
da derin ve dindar bir dnrd. Olduka
gen bir yata ld. Kierkegaard'n balca
hedefi Hegel ve onun soyut, evrensel
sistemiydi. Ona gre Hegel diyalektik ayla
btn gerei yakalamak istiyor, ama gerek
varolu an deliklerinden geri dklyordu.
Kierkegaard iin felsefe bireyle balayp bireyle
bitmekteydi.

gerek znell k r

-ONCUER YA DA
\tiS T E M L E R DEL

\ .
Jr
S

^ K ^ ^ G E R E K ,, EN TUTKULU
/
SELLGN EDNLV SRETE
V
(
SIKICA TUTUMUN NESNEL BR
V _____
KESNSZLKTR
/

\
)

Kierkegaard yaam boyunca Hristiyan olarak kald. Ayn zamanda nkteli, parlak, elenceli bir
yazar ve eletirmendi. Derin etik kayglar ve bakalaryla duyguda olma fikrine karn nianlsna
ok kt davrand: Herkesin iinde felsefi almalarnn evlilikten daha nemli olduunu syledii
in nianls ondan ayrld. Yaam Yolunda Aamalar adl kitabnda yle diyordu: "Kadnlar ancak
jest kategorisi altnda doru anlalabilirler."

YAAM
ANCAK GERYE
DORU ANLAILABLR
AMA LERYE DORU
YAANIR

Yaanan bir felsefeye inanan Kierkegaard

soyut idealizmini reddetti...

Ahlaki sorumluluklar dnyasn kefetmek zorundayd

-byleee Sokrates'in rnekledii etik insan haline gelirdi.
Ama bu da yeterli deildi...
___________________

Birey nce anlay e tensellik dnyasn kefediyordu: Den

Juan'n rnekledii estetik insan. Ama bu yeterli deildi...

Byk skntlardan, korkulardan, b. sonra znelliin zne

ular e bir tr ussal intiharla inan sray yayarak
ebediyetle kader birliine girerdi

im di biraz durup T9. yzyln btnn gzden geirelim...

nce Hegel'in byk ve srekli etkisi...

Bu, dncenin yalnzca DEALST taraf. Biraz sonra MATERYALZMN yeniden ortaya
kn greceiz.
KAYIP FLOZOFU BULUN
Ondokuzuncu yzyln felsefe asndan ok youn olduunu grdnz. Bu durum felsefeyi
daha da karmaklatrd. O yzden, her eyi tartmamz beklemeyin. Burada ancak kimi
nemli noktalarn szn edebiliyoruz -b ir de bizim houmuza giden eylerin.

dealizmin ve Hegel'in sistemciliinin devam eden etkisinin yansra, maddi gerekliklere

dayanan dnceye ve Aydnlanmann fikirlerine bir geri dn de sz konusuydu

117

Herkesin bildii gibi, bu materyalizme dnn

nemli bir blmn MARKSZM temsil
ediyordu.
Gene herkesin bildii gibi, MARX Alman idealizminden, ngiliz ekonomi politiinden ve
Fransz rasyonalizminden etkilenmi karmak bir filozoftu.
Hegel dncesinin Hristiyan taraflarn reddeden GEN HEGELCLER'le balayalm..
Dinin Sol Hegelci eletirisinin en yksek noktas, David Strauss'un 1835'te yaynlanan sa'nn
Yaam adl kitabyd. Burada Strauss dinin belli bir tarihsel biim iindeki mitten baka bir ey
olmadn savunuyordu.
Bauer ve Feurbach daha ileri giderek Hegelci akln soyutlamalarn reddettiler ve bunlarn
yerine toplumsal bir dnyada yaayan somut bir dnen varlk olarak insan koydular.

Feuerbach O804-1872)
Hristiyanln z adl yaptnda "insann
trsel yaam" kavramn ortaya att. Bununla
anlatmak istedii ey, insann kendinin
bilincinde olarak toplumsal bir yaam
srdyd. Feuerbach Hegel'i yeryzne
indirdi, sonra Marx onu ayaklarnn zerine
dikti.

Marx'n ii snfnn yaam koullan hakkndaki gr, Engels'in Manchester'daki bir tekstil
fabrikasnn mdr olarak edindii deneyimlerle dorulanyordu. Engels bu deneyimlerine
dayanarak, 1844'te yaynlanan ngiltere'de i Snfnn Durumu'nu yazd.

Marx 1848'deki devrim giriiminin ardndan Londra'ya yerleti ve yaamnn sonuna kadar orada
kald. Oveailesi yoksulluk iinde yayor, Engels'in srekli yardmlar sayesinde ayakta
kalabiliyorlard. Ama bu durum Marx'i almaktan ve durup dinlenmeden yazmaktan alkoymad.

Marx Londra'da byk sentezinin son parasn da yerine koydu. Ekonomi konusundaki bu yapt
tarihiler tarafndan nceleri ya grmezlikten gelindi ya da kmsendi.

BUDURUMLARDANHERBR
TARHTEBELL BRAAMAYA DENKDER. \
TARHSEL AAMALARIN HERBRNDE DE
)
NSAN KENDN EME ARACILIIYLA
J
BELL BR BMDE T A N IM IA R ^ ^ ^ ^ ^ ^

NSAN BLNCNN
VURUMU VAR: LKEL BR KENDNN \
FARKINDA OLU, YABANCILAMA
L
VE KENDN GEREKLETRME

mi

m rnS m m
^

S ^ ~ ~ h i R N C AAMADA
^
DOA NSANA EGEMENDR. KNC
\
AAMADA ZEL MLKYET GELR
)
DOA NSAN N YALNIZCA BR
/
' ^ f ^ N E S N E HALNE GELR
S

OLUYOR

Komnizm

'NC AAMADA
ZEL MLKYET ORTADAN KALKAR
VE NSAN KENDN TAM OLARAK J b g j

' m FEODALZM NEREDE?J

EH, BELK DE
NSANLIK TARHNDE BE DNEM
OLDUUNU SYLEMEK GEREK. BUNLARIN
vsSk HER BRNDE FARKLI BR RETM
l
TARZI EGEMENDR

Son /e
kanlmaz olarak

122

f
(

lkel
Komnizm

AMA KAPTALZM
KARAKTERZE EDEN,
ZEL MLKYET VE
YABANCILAMA...

burjuvazi ile

PROLETARYA ARASINDA
GDEREKKESKNLEENBR
KUTUPLAMA OLDUUDA
SYtENMEL

Marx'in dncesinin srekli gelitii ve birou lmnden sonra yaynlanan yaptlarnda

sryle fikir bulunduu dnlrse, onun ne demek istediini sylemenin ou zaman
g olduunu kabul etmek gerekir. Bu yzden kimileri gen Marx'la olgun Marx'i, kimileri
Marx'la Engels'i, kimileri de nceki hmanist Marx'la sonraki tarihsel materyalist Marx'i
birbirinden ayrr. Marx'in dncesindeki en nemli dnm noktasn 1857-8'de yazd
Grundrisse'nin oluturduu sylenebilir. Marx bu kitabnda Ricardo ve Proudhon'u
inceleyerek, en nemli yapt olan Kapital'in temelini oluturacak ekonomik fikirleri ana
hatlaryla gelitirdi.

NGLZ EKONOMSTLER BAZI EYLER

ANLAMILAR. ADAM SMTH SANAYLEMENN
EME GDEREK DAHA FAZLA BLECEN
SYLYOR. RICARDO DA DEERN EMEK
KURAMINI LK KEZ DLE GETRM
METALARIN DEM DEER ONLARA
HARCANAN EMEK MKTARINA
BALIDIR, DYOR

AMA ONLAR ZEL MLKYET

KUTSAYIP MEVCUT DURUMU HAKLI
GSTERMEYE ALIIYORLAR. ONLARA
GRE NSAN DOASI SABT VE SOYUT.
LBERAL "BIRAKINIZ YAPSINLAR"
PYASA EKONOMS EN GEN
ZGRLE ZN VERRM...

Kapitalizmin nasl islediine [ve insanlar nasl yabanclatrdna] Ksabir bahis

Btn servet emekten kaynaklanr. Dolaysyla

zel mykiyet, bir snfn emeinin rnlerini
dier bir snfn kendine maletmesidir.

Oysa kapitalizm koullarnda serveti servet

douruyormu gibi, bireyler arasndaki ilikiler
de eyler arasndaki ilikilermi gibi gzkr.

Emek de bir nesne, bir meta gibi (emek gc)

gzkr. i bunu kapitaliste gya zgr bir
deitokula satar

i yaamn srdrmek iin, kapitalistse kr

etmek iin alr. Ama retim aralarnn
kontrol kapitalistin elindedir.

Emek gcnn deeri, bu gcn yeniden

retilm esinin maliyeti kadardr. i onu bu fiyattan
satar. Ama bundan daha fazla alr ve bu ek sre
iinde art deer retir

Kapitalistin krn bu art deer oluturur.

Dolaysyla btn sistemin anahtar, soyut emek
gcnden ARTI DEER karmaktr.

Demek ki Marx'a gre zel mlkiyet ve yabanclama, zgrlk (piyasa zgrl) douruyor
gibi grnen ama aslnda insanlar nesnelerin (ya da metalarn) dnyasna hapseden bir
sistem iinde birbiriyle balantldr. Kadnlar ve erkekler, bir sistem, olarak kapitalizmin
gerekliini gremeyerek, birbirleri iin nesne haline gelmilerdir. zgr olduklarn hayal
ederler, yani sistemin dourduu zgrlk grnmn kendi dncelerine yanstarak bir
ideoloji olutururlar, ne var ki...

F rie d ric h

Nietzsche
(1844-1900)
Kltr yaamnn ana akmna bir karikatr
olarak katlan egzantrik filozoflardan
biriydi. "Tanr ld" dedi, spermeni ve
belki de Nazizmi kefetti. Ama aslnda
bundan ok daha karmak bir filozoftu.

Nietzsche parlak bir renciydi. 24

yanda Basel niversitesinde profesr
olarak klasikleri okutmaya balad.
Psikosomatik olduunu
dnebileceimiz kronik hastalklar
vard. Srekli ila kullanyor, evresindeki
herkesle tartyordu. Giderek artan bir
yalnzlk iinde Avrupa'y dolat ve
1889'da delirdi. Bu deliliin nedeni
sonradan ok tartld. Wagner'e sevgisi,
kadnlara ve Hristiyanla kar duyduu
nefret ve antidemokratik etii iyi bilinir.
TE BENM
FLOZOF DENNCEANLADIIM
EY: VARLIIYLA HER EV
TEHLKE NE SORAN
KORKUN BR PATLAYICI

Nietzsche filozof olduu kadar bir air, byk bir slupu ve retorikiydi. ounlukla
aforizmalar yazd. Bu yzden de yaptlar birbirinden ok farkl yorumlara konu oldu. Deiik
ve hatta kart grl birok kiiyi etkiledi ve bu muazzam etki felsefeyle snrl kalmad.
Her eyden nce, Tanr'nn lmekte olduu (eer zaten lmemise) karmak bir toplumda
nihilizme kaplarak srklenen modern insan sorununa deindi.
Felsefede sistem kurmaya kar kan, aclar iindeki bu paralanm dnr oluturan
Nietzsche'lerden birkana gz atalm.

r Nietzsche 1

Y u n a n tra je d is i s t n e ya p tn d a N ietzsche iki ta n r a ra sn d a , A p o llo ile D iyo n izo s a rasnda

n e m li b ir a y rm y a p t.
A p o llo d z e n in , b i im in ve ke n d in i
ks tla m a n n s im g e s iy d i.

D iyo n izo s ise tu tk u p a tla m a la rn n ve ya a m

g le rin in s im g e s iy d i.

Nietzsche Yunan trajedisini Apollo'nun Diyonizos zerindeki zaferiyle, sanat da ikisi arasndaki
dinamik atmayla aklyordu.
Ona gre 19. yzyl kltr Diyonizosu eyi reddediyor ve yaam yadsyan Hristiyan
dindarlyla her eyi bouyordu. Bu kltr insana gerek bir ahlaki temel veremezdi.

Nietzsche bu fik irle rin o u n u , en ta n n m yapt Byle Buyurdu Zerdt'te d ile g e tird i. Mecazi
ke h a ne tle rd e n o lu tu u n u s y le ye b ile ce im iz bu o la a n st iirse l kitap, fe lse fe ya p t o ld u u
kadar, ayn zam anda b ir e d e b iya t ya p tyd . Nietzsche burada, kendi ira de siyle iktid a r arzulayan
U BE R M EN SC H 'ten ( S T N N S A N ) s ze d iyo rd u . Ona g re .b u arzu, daha yksek, daha g l
b ir v a rlk d u ru m u n d a o lm a a rzu su yd u . S ra d an l m l le r b e rm e n s c h 'i is te r iste m e z fa rkl
ekillerde de erle n d ire ce kle rd i. A h la kn batan aa y e n ile n m e siyle , g l , se rt ve g e re kti in d e
z a lim o la n " s o y lu k i i" o rta y a kacakt.
K im ile ri, bu g a rip fik irle ri ilg in hale g e tire n in N ie tzsch e 'n in p a rla k slu b u o ld u u n u sa vu n ur.
A m a bu g r o n u n p a ra d o ksla ra ve keh a ne te d k n l n y a n l y o ru m la m a k ta d r, iste r
in a n n is te r in a n m a y n , Zerdt'n b ir y e rin d e N ietzsche y le der:

"Erkekler sava iin, kadnlar da savalar elendirip dinlendirmek iin eitilecekler. Bunun
dndaki her ey aptallk. "
M a rx "g elece k k itle le rin d ir" derken, Nietzsche bunu te rsin e e virip "gelecek b y k a d a m la rn d r"
d iy o rd u . O n a .g re k itle le r g e re k liy d i, am a yalnzca bu y kse k in sa n la ra ze m in o lu tu rm a s
b a k m n d a n . st n insan yaamn amac o la ra k, h a tta b ir mit o la ra k g r y o rd u . T u tk u lu
o lm a k la b irlik te tu tk u la rn k o n tro l a ltn d a tu ta n in sa n n rn e i o la ra k S o kra te s'i g s te rd i am a
o na b ir sanat d u y a rll e kle d i. Baka b ir y e rd e de ke n d i st n in sa n n n A ris to te le s 'in etik
id e a li "y k s e k ru h lu k i i" y e b e n z e d i in i s y le d i.

"Size stn nsan retiyorum... insan almas gereken bir eydir.

nsan, hayvanla stn nsan arasnda bir ip tir uurum stne gerilmi bir ip...
nsanda muhteem olan ey, onun ama deil bir kpr olmasdr."
Nietzsche'nin insan doas zerine kkten farkl grleri, felsefe tarihinde nemli bir dnm noktasyd.
Bu andan sonra birok dnr, ussal zne fikrini reddederek, insan ve ahlak zerine ok daha karmak
ve psikolojiye dayanan bir gr benimsedi. Nietzsche akla dayanan bir ahlakn yanlsamadan baka
birey olmadn dnyordu.
Nietzsche'nin btn yaptlarnda zellikle ilgin olan birey, saduyunun ussal insan kavramn kararllkla
reddetmesidir. Nietzsche Freud'un "yceltm e" diyecei mekanizmay ve cinsel igdlerin bastrlmasnn
hem Hristiyanlkta hem de politika ve ahlakta akl diilii krklediini anlamt. "ktidar istei" igdnn
ve onun bastrlnn dier yzyd. Bu konuda Nietzsche'nin dehasn daha sonra Freud da kabul etti.

Nietzsche, kendinden emin ondokuzuncu yzyl kltrnn knden ve nihilizmin

geliinden szettiinde, en esrarengiz kehanetlerini yapmaktayd.

Onun fikirlerini devralacak spermenlerin douu dnda, Nietzsche bu kehanetlerinde

kesinlikle haklyd. Ama hep yanl anlald.

Nietzsche'nin "nsanca, ok insanca", "Deccal", "Ahlakn Soykt", "afak", "en Bilim"

ve lmnden sonra yaynlanan Defterler'i gibi dier yaptlar, spermen tartmasndan ok
daha nemliydi.
Fizyolojik zayflktan, Kozmos'a rade yoluyla katlmay reddetmekten kaynaklandna inand
metafizik gereksinimine saldrd. Gnmzde bilgi sosyolojisi diye bilinen alanda fikirler ne
srd ve gerekle ilgili bir "perspektif" kuram gelitirdi.

AHLAK GB
GEREK VE GRELDR:
OLGU DYE BR EY YOKTUR,
YALNIZCA YORUMLAR
VARDIR
Nietzsche bilim, sosyoloji, varoluuluk ve hatta analitik felsefe zerinde, kendisine yaktrlan
"egzantrik" etiketini haksz karacak lde byk bir etki yapt. Onun zerine yazlanlar
herhalde kendi yazdklarndan daha ok okundu. Alayc tarz, kat nyarglar, parlak slubu
ve arada srada kendini gsteren megalomanisi onu okumay g ve tehlikeli bir i haline
getirmekle birlikte, yazdklar her zaman elendiriciydi.
Tarihilere gre Nietzsche 1900'de ldnde yalnz, deli ama nl biriydi.

Bu arada ampirizmin ve Kta Avrupas felsefesine kar ilgisizliin

hkm srd ngiltere'de Hegel'in etkisi neredeyse sfrd. Orada
ngiliz saduyusunun felsefesi olan YARARCILIK gelimekteydi.
Bu felsefe 19. yzyln byk ksmnda ngilizlerin ounun
dncesine egemendi. Bir eletirmen yararcln 18. yzyl taklit
ederek 20. yzyldan uzak durmaya alan ampirizmden baka
birey olmadn syledi: ne demek istediini siz bulun.

Je rem y B e n th a m
( 1748- 1832)
Yasa ve Trenin lkelerine Giri adl
yaptnda ilk kez yararcln btnn
ana hatlaryla sergiledi.

DOA NSANOLUNU
K EFENDNN EGEMENL
ALTINA KOYMUTUR:
ACI VE HAZ
Bentham bu iki efendiden, eylemleri hem
hukuksal hem de toplumsal bakmdan
zmlemek zere bir "zevk hesab"
tretti. Liberal, akla uygun bir yaklam
vard: Medeni hukuun reform yoluyla
herkese gvenlik, eitlik ve huzur
salayacan dnyordu.
Bentham garip biriydi. Her trl cezann kt
olduunu syledi ama cezaevleri planlad. M ilitan
bir tanrtanmazd ama lmnden sonra
mumyalanmay ve kurulmasna yardmc olduu
okulun bir salonunda cam bir kutuda sergilenmeyi
vasiyet etti

John S tu a rt M ll
(1806-1873)
Yararcl Bentham'n ateli bir izleyicisi
olan babas James Mill'den rendi. Ayrca
babasnn eitim zerine kat fikirlerini ve
baka dncelerini de devrald. James'in
olu John zerindeki etkisi o kadar bykt
ki, oul iine dt "sinirsel durgunluk"tan
ancak Bayan Taylor'a ak sayesinde
kurtulabildi.

Babas gibi John da politik ekonomi zerine nemli bir kitap yazd. Ricardo'dan kaynaklanan
bu iki yapt da Marx' etkiledi.
Gen Ml'in Yararclk adl yapt ok etkili oldu. Bu kitapta M ili yarar ilkesini savunuyor
ama bunu Bentham'n fikirlerini deitirerek yapyordu.
M ili hazzn rnein kmr gibi miktar olarak llemeyeceini savundu ve doymu bir
domuz olmaktansa doyumsuz bir insan olmay yeleyeceini syledi. Bununla hazlarn
nicel bakmdan olduu gibi nitel bakmdan da farkl olduunu anlatmak istiyordu.
nsann ne yapmas gerektiine karar verirken bakalarn dnmesinin de kendi karlarn
dnmesi kadar nemli olduunu syleyen Mili bylece Bentham'n dsal iyilik
standardnn yerine daha znel bir standart koymu oluyordu.

132

YKMLLK NSANIN
KEND IKARIYLA UYUMLU OLABLR
YETERK EN FAZLA SAYIDA '
N EN BYK MUTLULUA
YOLASIN
Yararclk ie yarayacak bir ilevsel ahlak gibi gzkyordu ama baz ciddi sorunlar vard:
1. Pratikte ilemezdi -kim in m utlu olup kimin olmadn nasl syleyebilirdiniz?
2. Neyin m utluluk douracan nasl bilebilirdiniz?
3. Bastrlmas ounluu mutlu edecek b ir aznln yesiyseniz, yararclk yaamnz
ok gletirebilirdi.
4. Yararclk eylemlere ve sonularna bakyor, ama bu eylemlere yolaan ok karmak
gdleri gzard ediyordu.

J. S. Mili yararclktan baka alanlarda da birok ey yazd. Anlaml tartmalarn snrlarn

ye doasn konu alan ve gnmzde de etkili olan Mantk Sistemi adl yaptyla tannd.
zgrlk stne kitab daha da nl oldu. Burada bireysel zgrlkleri devletin
zgrlkleriyle ilikilendiriyor ve bireysel zgrlklerin kstlanmasnn ancak bakalarnn
zarar grmesini engellemek iin mutlaka gerekli olmas kouluyla hogrlebileceini
sylyordu.

FADE ZGRL,
POLTK DNCE ZGRL,
KADINLARIN KURTULUU YASA NNDE
ETLK BUNLARIN HEPS DE YARARCILIIN
Y LKELERDR

Ondokuzuncu yzyln banda Fransa'daki

entelektel altst olu iinde birok farkl dnce
izgisi ortaya kt. Gzlemlenebilir olgular arasndaki
balantlar aratrmann pozitif yntemi zerinde
younlaan Comte'un btnyle yeni dncesi
de bunlar arasndayd.

A uduste Comte
( 1 7 9 8 - 1857)
Dnce ile eylemin bir sentezine ulamak istiyordu ama bu konuyu daha nce ele
alanlar gibi onun da ok elikili fikirleri vard. nce kendi toplum bilimini, sonra
da insanlk dinini kurdu. Bu din, soyut bir stn Varlk'a dayanan bir tr laik
Hristiyanlkt. Comte elikilerini zaman zaman kendisi de kabul etti.
Comte birka yl boyunca nl topyac sosyalist Saint-Simon'un sekreterliini yapt.
Onun Saint-Simon zerindeki etkisi muhtemelen Saint-Simon'un Comte zerindeki
etkisinden daha fazlayd. Hibir zaman akademik bir grev kabul etmeyen Comte'a
dostlar yaam boyunca destek oldular. Bu dostlar arasnda J. S. Mili de vard.
Toplumun Yeniden rgtlenii iin Gerekli Bilimsel lerin Plan adl yapt SaintSimon'un yardmyla basld. Comte bu kitapta ortaya koyduu pozitif felsefesinin
ana hatlarn daha sonra 1830-42 arasnda yaynlanan alt ciltlik Pozitif Felsefe
Dersleri'nde geniletti.

Gitgide g kazanan pozitivizmin balca ilkeleri unlard:

1. Doada yasalar vardr ve bunlar bilinebilir
2. Doadaki eylerin nedeni bilinemez
3. Olgular zerine basit (ister zel ister genel olsun)
bir ifadeye indirgenemeyen nermelerin gerek
ya da anlalabilir bir anlam yoktur
4. Yalnzca olgular arasndaki ilikiler bilinebilir
5. Entelektel gelime toplumsal deiimin balca
nedenidir
Mantksal Sra
Bilginin , s ir k t e
_____________________ e d in ild iji ra

Comfe btn bilimsel aratrma

alann mantk asndan dzenledi.
Her bilim kendisinden sonra gelene
katk yapyor, ama kendisinden
nce gelene yapmyordu
,

MATEMATK

ASTRONOM

FZK
KMYA
BYOLOJ
SOSYOLOJ

5
4
5

3
z
1

Comte Durum Yasas adl yaptnda insan zihninin teolojik bir aamadan yola
baladn, Metafizik bir aamadan geip sonunda pozitif aamaya ulatn sylyordu
(Hegel kokuyor). Btn bilimlerin bu yoldan getii iddiasndayd. Entelektel gelimenin
bu aamalarndan her birine bir toplum biiminin ve bir dnya grnn tekabl
ettiini savunuyordu. (eitli ekillerde ifade edilen bu fikir, 19. yzylda ok yaygnd.)

TEOLOJK
Her ey Tanr'nn gcyle aklanr

Tanrsal gler soyut z ya da

kuvvetler haline gelir

Yalnzca fenomenler ve onlarn i

ili k ile ri nem lidir
Deneyin tesine giden eyler bir
tarafa braklm aldr

135

Comte'u zamannda hemen hemen hikimse ciddiye almad. Ama felsefe

tarihinin her zaman yeniden yazlmas gereken bir ey olduunu artk
biliyoruz. Ortaya kt zaman nemli grnen eylerin hi de yle olmadn
-ve bunun tersin i- grdk. Herbert Spencer'in evrim cilii bir ara 19. yzyl
dncesine egemen oldu, ama imdi grece nemsiz grnyor. Marx'n
grmezden gelindii zamanlarda Spencer'i birok kii okuyordu, ama imdi
insanlar Spencer'i Marks & Spencer maazalar zincirinin orta sanyor
(geri bazlar Marx' da yle sanyor ya...) Comte zamannn tesinde olma
bakmndan Marx'a benziyordu, ne var ki onun kadar kalc etkiler yapamad.

Herbert

Spencer

(I8 2 0 -19 0 3 )
ok y n l b ir insand: m h e n d is ,
re tm e n , gazeteci ve filo z o ftu .
Sentetik Felsefe Sistemi adl yaptnda
b iy o lo jik ve to p lu m s a l b ilim le ri
e v rim cilik asndan ele ald. Felsefenin
b ilim le rd e n b t n y le genel olm as
bakm ndan ayrld n d n y o rd u .
Bununla, felsefenin m erkezi fik irle rin in
te k b ir alanla snrl ka lm a yp h e r ey
iin geerli o ld u u n u a n la tm a k
is tiy o rd u . D olaysyla, kendi e v rim c ilik
ilkesinin felsefenin m erkezi fik ri
o ld u u n u d n y o r ve bu ilkenin her
ey iin g ee rli o ld u u n a in a n yo rd u .
lk lkeler adl yaptnda e vrim yasasnn
te m e l ilk e le rin i ortaya koydu ve bunu
baka y a p tla r izledi.

m ey belirsiz
^
VE TUTARSIZ BR HOMOJENLKTEN
BELRL VE TUTARLI BR NETEROJENLE
^
DORU LERLYOR
^

1859'DA TRLERN
KKEN'N YAZMADAN NCE 0
BUNLARI NASIL SYLEYEBLR?

Charles

Darwin
(1809- SZ')
Spencer'in 19. yzyl dncesi zerinde neden byle bir etkide bulunduunu anlamak g olsa
da, bu etkinin onun bir t r Toplumsal Darvvin'cilii savunmasndan kaynaklandn dnebiliriz.
En uygun olann hayatta kalmas ilkesini Spencer bulmu olsa da, evrimcilik Darvvin'in bu ilkeyi
ayrntl bir ekilde aklamas sayesinde popler hale geldi. Yksek maymunlarla insann ortak
bir atadan trediklerinin ortaya konulmas, insan kavramnn yeniden formle edilmesine yolat.

Darwin canllarn doal seme

ilkesine gre evrim geirdiklerini
sylyordu. Her kua oluturan
organizmalar kk ve raslansal
genetik deiimlere uramaktayd.
Bu deiim ler sonucunda evreye
en iyi uyum gsteren organizmalarn
yaama ans dierlerinden daha
fazlayd.

Prens

Kropotkin

0 8 4 2 -1 9 2 0
DOADA
YARDIMLAMA DA
DOAL SEMEKADAR
YAAMSAL BR
LKEDR

Uzun sakall D arw in'ci anarist

Spencer daha ileri giderek bu doal seme srecinin

toplumsal gelimenin de itici gc olduunu savundu.
Ona gre metafiziin ve ahlak sistem lerinin burada
hibir yeri yoktu. Bu dnceler, Victoria a
kapitalistlerinin zihniyetine ve Adam S m ith'ten
kaynaklanan serbest ekonomik rekabet fikrine ok iyi
uyuyordu.
Spencer hayvan organizmalar ile insan toplum larn
ayrntl bir ekilde karlatrd:
Hayvanda tek ve btnsel bir bilin vard, toplum da
ise bilin tek tek bireylerde bulunuyordu. Toplum
bireyin yarar iin vard -b ire y toplum un yarar iin
deil. Bu bireyselcilik Spencer'in de temel fikriydi. Bu
yzden zamannn reformcu liberallerine kar kt.
Ona gre gerek liberalizmin ilevi yalnzca
parlamentolarn gcn snrlamakt.
Radikal filozoflar Spencer'in ilerlem eyi zorunlu gren
evrim ciliini benimsediler, ama toplum larn en uygun
olann yaamas ilkesine gre gelimesi fikrinin etkileri
daha uzun sreli oldu. stn insan dncesiyle
Nietzsche, rklarn bilimsel yntem lerle iyiletirilm esi
kuramyla jenk hareketler ve hatta Aryan rknn
stnl gryle Hitler bu fikri devrald.
Doal dnya ile insan dnyas arasnda bir rtme
bulunduu anlaynn her zaman byk bir ekim
gc oldu ve bu gr son zamanlarda sosyo-biyoloji
diye bilinen alanda yeniden ortaya kt.

aaacx x 3 ax tx cx 3 g aa > -

137

Avrupa felsefesi idealistlerle materyalistler, Hegelcilerle pozitivistler, vb. arasnda

blnp dururken Amerikan felsefesi daha yeni balyordu. Kzlderililerden aldklar
yeni bir lkeye sahip olduklar gibi, felsefelerinin de yeni olmasn istiyorlard.
Felsefeye balca katklar, 19. yzylda ortaya kan Pragmatizmdi.

Wild Bill Flickock Amerika'nn krlarnda dolarken C. S. Peirce dncelerini

bilemekteydi. 1878'de u fikirle ortaya kt:
A lg m zn nesnesinin, a n la la b ilir p ra tik
s o n u la r d o u ra b ile c e k h a n g i e tk ile rin i
algladm z d n e lim . te b u alglar,
o nesneyle ilg ili alglarm zn tam am dr.

C. S. Peirce
( I 8 3 9 -I 9 I 4 )
Peirce bunu, szck ve kavramlarn anlamlarn onlarn pratik nemlerine gre
saptamay ngren mantksal bir zdeyi olarak dnmt. Yani dnce ile eylem
arasndaki ilikiyi ortaya koymak istiyordu.

NERMELER SOMUT
BR SONUCA BALAMAKTAN BARET
BU BAST TEST UYGULAMAKLA BR SR
FELSEF TARTIMANIN ANLAMSIZ HALE
GELECEN GRMEK AIRTICI

Bakalar Peirce'n bu anlam kuramn alp onu bir genel doruluk kuramna ve
pragmatik bir felsefeye dntrdler. Bu kovboylar William James, Ferdinand
Schiller ve John Dewey'di. James bylece ortaya kan yeni gr Pragmatizm adl
yaptnda zetledi.

FKRLERMZ ANCAK
ONLARI DENEYMMZN DER
PARALARIYLA DOYURUCU BR
EKLDE LKLENDREBL
DMZ LDEDORUDUR

William James
( 1842- 1910)

Basit bir ifadeyle sylersek, pragmatizmin bu trne gre dnceler i grmeye

yarayan aralard -doruluk ise pratikte yararl olma anlamna geliyordu.

John Dewey bu pragmatizmi Amerikan

toplumsal politikasn (zellikle hukuk ve eitim
alanlarnda) derinden etkileyen bir ahlak ve
eitim felsefesine dntrd. James ve
Peirce'n fikirlerini bir araya getirerek Arasalclk
dncesine ulat.

John

Dewey

0 8 5 9 -1 9 5 2 )

BENM SYLEDM DE
AAI YUKARI AYNI SEY. YALNIZCA DNCELERN
SORUNLARI ZMEK N BRER ARA OLDUUNU
DAHA FAZLA VURGULUYORUM

DOSTUM WiLLIAM
JAMES'N DED GB, ESK
ZNE-NESNE KL ARTIK YOK.
DNME ASLINDA NSANLA
EVRES ARASINDAK BR
UYARLANMA SREC

f )

DORULUK
DENEYM YOLUYLA, YAAM
YOLUYLA MEYDANA GETRLEN
GREL BR EY
D ew ey uzun yaam boyu n ca her zam an zeknn, d avrann ve b ilg in in
d e iebileceine, d o la ysyla to p lu m u n b i im le n i in d e e itim in ok n e m li b ir
rol oynadna inand. S orunlarn deney y o lu yla zlm esini ve d o g m a tik olm ayan
b ir re tiy i savunan P ragm atizm in bu alanda b y k b ir etkisi oldu. P ragm atizm in
so ru n u , d o ru lu k da d a h il her eyin g re li o ld u u s yle n in ce , felsefe asndan
h ib ir karara varlam am asyd. Baka insanlar P ragm atizm in sanayi ka p ita lizm in in
so n u laryla u yum iin d e o ld u u n u , A m e rik a lla rn onu bu yzden s e v d i in i
s yle d ile r.
C. S. P eirce'dan sonra A m e rik a n fe lse fe sin d e ku kuculukla d o g m a tiz m arasnda
g id ip gelen b ir t r saduyu izgisi kendini hissettirm eye balad. Bu e ilim y irm in ci
yzyl A m e rika n fe ls e fe s in d e de e itli e kille rd e devam etti.

140

Dewey 1920'de yaynlanan Felsefenin Yeniden Kuruluu adl yaptnda pragmatist grleri
her eye uygulamaya giriti. (Dewey'in ok uzun bir mr srdn dnrsek,
pragmatizmin insana yarad sonucuna varabiliriz.) Onunla hemen hemen ayn olan
arasalclk da uzun sre yaad. Bu felsefeye gre, fikirlerin doru mu yanl m olduklar
aslnda ciddi bir sorun deildi -nemli olan, fikirlerin ne kadar yararl olduklaryd. Bir
baka Amerikal filozof, Richard Rorty, gnmzde ayn eyi sylyor gibi.
Amerikal filozoflar yalandka m pragmatizme balanyorlar yoksa pragmatist olduklar
iin mi uzun yayorlar, buna karar vermek olduka g. Uzun yaad halde pragmatizmden
nefret eden George Santayana (1863-1952) durumu daha da kartryor. Kukuculuu
son kertesine vardran Santayana Platoncu tmelleri (ya da "z"leri) bir tr doalc
gerekilikle birletirdi. Ayn zamanda genel olarak demokrasiden, insandan ve kltrden
nefret eden bir air ve kltr eletiricisiydi. Kararl bir bireyci olarak Protestanlar da
sevmeyen ve muhtemelen kendini tam bir Amerikal gibi grmeyen Santayana son
gnlerini Roma'da geirdi.

John Rawlsd92i )
Henz o kadar yalanmad iin tam bir pragmatist deil (eer bir para yleyse)
ama bir gn olabilir. 1971'de yaynlanan Bir Adalet Kuram ile n kazand. Burada
daha ok bireysel haklarla ilgilendi ve u sralarda Amerika'da ok moda olan
"hakkaniyet olarak adalet" kavramn gelitirmeye alt. Rousseau ve Locke'ta da
bulunan "toplumsal szleme" kavramn yeniden gndeme getirdi ve bu kavramn
nasl adalet salanaca zerine aklc bir anlamaya dayandn savundu. Pragmatik
olarak, hikimsenin durumunun bir bakasnnkinden daha iyi olmamas gerektiini
ve eitsizliin ne iyi ne de doal birey olduunu syledi. Elbette kimileri buna
hemen kar kt. Radikal bir zgrlk ("sac"nn felsefecesi} olan INlozick, Anari,
Devlet ve topya adl kitabnda Rawls'a saldrd.
W

Willard V 0 Quine
(1908- )
Wittgenstein'a, analitik
felsefeye ve Kta felsefesinin
kapallna Amerika'nn yant
oldu. Cebinde Ockham'n
usturasyla dolap grd
her kafa karkln ve
gereksiz karmakl dilimlere
ayrmaktadr.
Quine felsefe kariyerine
mantk pozitivist olarak
balad, yani ampirik
nermeleri oluturan
paralarn deneyim
paralarna karlk geldiini
savundu, ama ok gemeden
bu grn "grnd
kadar olmad" sonucuna
vard. Am pirizm in dogmalar
dedii fikirleri eletirerek
ilgin ve karmak bir sonuca
ulat: Ona gre bilim,
deneyim ve saduyu birbirine
dolanarak bir "b ilg i a"
oluturuyordu.

uine'n farkl bilgi biimlerinin karlkl balantl ve btnleik bir doada olduklarn
sylemesi (bu kulaa pragmatizm gibi geliyor) felsefeyi gerekten gletirmektedir. Yani
uine tek tek anlam birimleri bulunabilecei konusunda kukuludur -ona gre temel birim,
bilimin btndr.

Baka bir ekilde ifade edersek, Quine

ideal filozofu entelektel bir rmcek
adam gibi grse de, syledikleri dil ve
anlam konusunda hepimizin iine
dt byk glklerle ilgilidir. Kta
felsefesinin dili ele al tarz da bu olmakla
birlikte, Quine'inki btnyle Amerika'ya
zg bir yaklamdr. lk bakta yle
grnm yor ama, uine ok elenceli,
Kant' telaa drecek kadar nkteli bir
yazar.

Ondokuzuncu yzyln sonuna gelindiinde, felsefe zmek iin yola kt

sorunlarn hepsini zememiti. Byk felsefe sistem lerinin ou dalp
gitmekte gibiydi. Nevvton'un kozmolojisinden evrim kuramnn biyolojik
determinizmine kadar, bilimsel dnce tarzlar her yerde egemendi. Kant
ve Hegelci felsefe hl ayaktayd ama bilim in otoritesi daha fazlayd.
Sonra Bat felsefesinde, aklcl ve bilimsel zmlemeyi reddeden,
entelektalizm kart bir dalga ykseldi.

Henri Bertfson

Bu gelimenin merkezinde Henri

Bergson vard. College de France'a
felsefe profesr olarak 1900'de
atand iin, onun 20. yzyl
filozofu olduunu syleyebiliriz.

(1 8 5 9 -1 9 0 0 )

R R A S Y O N A L S l^ ^

METAFZK, V UAL ST VE

YARA TICI BR EVRMC OLDUUNU DA J

SYLEYEBLRSNZ...

BLMN YAPTII YALNIZCA

ZMLEMEK. 0 YAAMIN DNAMK
ZNE ULAAMAZ. ORGANK, YAAYAN
GEREKL PARALAYIP DAITIR

Bergson b ilim in asl bilgi

kayna olduunu reddetti ve
sezginin daha nemli olduunu
savundu. Bu gr
Romantiklere ve Rousseau'ya
dayanyordu.

Bergson'un dinamik ve dalist bir felsefesi vard.

Bir yanda: Duraan Madde

te yanda: Muazzam bir yaam afilimi

Yaam {lan v ita l), maddeye kar mcadelesinde kendini birok biim iinde ortaya koyuyordu.
Bergson'a gre bu, "yaratc evrim "i harekete geiren eydi.

EVRENDE K ELM
VARDIREVREN, KEND KENDN
YOKEVENBR GEREKLKNDE
KEND KENDN VAREDEN
BR GEREKLKTR

/BUNLARDAN BR YAAM,
(
DER DE ONA KARI
V
OLAN MADDEDR

B ergson d n ce n in de evrene benzediini

s y l y o rd u : B ir yanda yaam gcnden
kaynaklanan sezgi, d i e r yanda da m addeye
dayanan ya pay sis te m le rd e n kaynaklanan
z m le m e vard.
B e rg so n 'u n 1907'de y a yn la n a n Yaratc Evrim
adl yapt hem felsefede hem de edebiyatta byk
e tkile r yapt. Zam an ko n u su n d a ki fik irle ri Proust
sayesinde daha da fazla ta n n d . Birok kii onun
kapal ve mecazi b ir a n la tm o ld u u n u dnse
de, yaam ve eylem fe ls e fe le ri ve b ilim e le tiris i
zerinde kalc e tkile rd e b u lu n d u . G eorges S orel
d e v rim c i sendikalizm i B e rg s o n 'u n d n ce siyle
b irle tirm e y e alt. G. B ernard S haw da onu n
"yaa m salcl" olarak g rd eyden etkilendi.

Psikanalizin bilim olup olmad ve insann cinsel geliimi, bilind gibi konularda Freud'un
hakl olup olmad zerine geni bir tartma vardr. Onun fikirlerinin r aan nemi, insan
varoluunun btn ynlerinde cinselliin merkezi bir yer tuttuu noktasnda srar etmesinden
kaynaklanyordu. Biroklarnn bu fikirlere kar direnmesini de bu durum ksmen aklyor.

Bu fikirler elbette felsefenin nne bir sr sorun kard. nk felsefe insanlarn nasl
dndn ve nesneleri nasl bildiini aratrrken ussall bir veri olarak kabul
ediyordu. Freud'un insan cinsellii, kltr ve saldrganlk stne fikirleri de toplum ve
ahlak kuramclarnn iini gletirdi. Birok filozof, psikanaliz ampirik olarak test
edilemedii iin (bilindnn fotorafn ekemezsiniz) Freud'u gzard etmeyi yeledi.

145

Peirce ve pragmatizmden Nietzsche ve nihilizme kadar, 19. yzylda

filozoflar felsefenin neyi baarabilecei konusunda gitgide daha fazla
blndler. Sanayi kapitalizm inin karmakl ve dnyann byk bir
hzla deimesi, toplumsal dnceyi ve felsefeyi daha da kartryordu.
Marx felsefenin ldn, Nietzsche onu imha ettiini, Bergson da
yeniden yarattn iddia etti.
Ondokuzuncu yzyln sonunda, bu felsefi girdaptan k yolunu gsterecek
birine iddetle gereksinim duyuluyordu, ama o yolu Gottlob Frege'nin
gsterdiini o zamanlar kimse fark edemedi. Frege'nin modern
matematiksel mant ve gnmzde "analitik felsefe" diye bilinen eyi
kurduu ancak lmnden sonra anlald. Frege epistemolojinin felsefenin
balang noktas olduunu kabul etm em i (oysa bu Descartes'tan beri
ok eyi deitiren bir grt) ve mant yeniden ba keye oturtmutu.

G o ttlo b F r e t f e
(1848-1925)

BEN TANITMADAN NCE

KMSENN ONDAN HABER YOKTU

SONRA WHITEHEAD VE
BENDENZ RUSSELL, SAF MATEMATN
YALNIZCA MANTIIN BR BLM
OLDUUNU KANITLAMAYA
ALITIK

* Frege matematii yeni ve daha salam bir temele oturttu

+
Matematii yanl, yarmyamalak akl yrtmelerden ve Pitagoras'n etkisinden kurtard
+
Saylara yeni ve salam bir tanm getirdi
+
Matematiksel nermelerin "sentetik nsel" nermeler olduunu syleyen
Kant'n yanldn gsterdi
Mantkta Devrim
Bunu paralara blp matematiksel kantlar karrsak,
unu elde ederiz:

MATEMATK
GZEML; AYRI BR
KENDLK DELDR

ACIK SEK
DNME YETENEMZN BR
YANSISINDAN BARETTR -YALNIZCA
MANTIIN BR DALIDIR

Bu anlam / referans ayrmndan iki nemli tez kyordu:

1. Verili bir tmcenin anlam, onun paralarnn anlamndan tretilmelidir
2. Herhangi bir szcn ancak iinde getii tmcelerin balamnda
belli bir anlam vardr
Frege'nin akl yrtme srelerini mekanikletirme ve dnme eylemini
fazlalklardan temizleme giriimi yeni birey deildi. Matematikle felsefe
arasndaki balant da yeni deildi. Aslnda bu proje ok nceleri, Aristoteles'in
tasmlar ve klid'in geometrisiyle balamt. Boole ve Morgan gibi 19. yzyl
mantklar ve Cantor ve Peano gibi yeni kuak matematikiler de sahnenin
Frege iin hazrlanmasna yardm ettiler.

Frege'den sonra Russell ve Whitehead matematie nihai

bir dzen getirmeye altlar. Ama saynn snflar asndan
mantksal tanmn yapmaya urarken Russell'n nne
bir paradoks kt.
(Felsefe paradokslardan hibir zaman kurtulamamtr.
Bunlar Sod'un yasasnn epistemolojik bir trn
olutururlar: Btn sorunlar nihayet zdnz
dndnzde, o sorunlarn zaten varolmadn
grrsnz.)

Whitehe&d

Russell'n Paradoksu

Snflarn ou kendi kendini iermez -rnein btn foklarn snf.bir fok

deildir. Ama baz, snflar kendi kendini ierir. Peki KEND KENDN
ERMEYEN BUTUN SINIFLARIN SINIFI kendi kendini ierir mi iermez mi?
Dnrseniz grrsnz ki, ierirse iermez, iermezse ierir...

kurt G o d el

Zavall yal Frege bu anda sahneden ekildi, Russell ise

kendi kendine referans yapan tmcelerden kaynaklanan bu
garip taklalar engellemek iin tipler kuramn gelitirmeye
balad. Ne var ki 193Tde Kurt Gdel'in nl
Tamamlanmamlk Teoremiyle kp gelmesi btn projeyi
mahvetti.

Frege'yle balayan mantksal zmleme, analitik felsefe ad verilen ve

gnmzde hl popler olan bir dnce okulunun olumasn salad. Bu
okul iinde, hepsi de yeni manta dayanan ve Frege, Russell ve
VVittgenstein'n kaynaklk ettii analitik yaklam paylaan birok izgi ortaya
kt.
zmleme yoluyla aklk salamay isteyen ve metafizie kar dmanlk
besleyen bu izgilerden bazlar:

--------------Russell
Wittgenstein

MANTIKSAL W
ATOMCULUK I '

Russell
Whitehead
Gdel
MANTIKILIK

f\

Wittgenstein
GNDELK
DL
FELSEFES

Kfrl dil

y W

VVittgenstein'n bu
aamalarn hepsinde
nemli bir yeri vard.
1921'de yaynlanan
Tractatus LogicoPhilosophicus adl

yaptnda, btn
felsefe sorunlarn
zdn iddia etti.

Carnap adnda biri, btn felsefe sorunlarnn aslnda szdizimiyle ilgili sorunlar
olduunu syledi. Szdizimleri incelendiinde ou felsefe sorunu ya zlecek
ya da bunlarn gerekte sorun olmad grlecekti. yle anlalyor ki, Carnap,
bir kez aklk saland m felsefenin ya dzene gireceini ya da orta d a n kalkacan
dnyordu.
W ittgenstein dnyann basit olgulardan olutuunu sylemekteydi (bu basit
olgular atomlara benzetilerek, onun grne mantksal atom culuk dendi). Dil
ancak, ya olgular betimlemek ya da mantk tmceleri kurmak iin kullanlabilirdi.
Dilin bunlar dndaki hibir kullanm anlaml olamazd. Dolaysyla btn etik
ve metafizik ifadeler samayd.
W ittgenstein'in bundan kard bir sonu da kendi dil kuramnn anlamsz
olduuydu -nk bu kuram dilde soyut ilikilerin nasl i grdn gstermeye
almaktayd. (Baka bir deyile, mkemmel bir biimsel dil projesinin
gereklemesi olanakszd!) W ittgenstein'i anlamsanz, felsefeyi brakmanz
gerekirdi.

Viyana evresi diye de bilinen mantk pozitivistler VVittgenstein'n bu

fikirlerinden yola ktlar. Ortak baz grleri, dansl ay partileri ve Erkenntnis
adl bir dergileri vard.
Viyana evresinde Carnap, Schlick,
Weissman, Frank, Kraft, Kaufmann
gibi isimler vard.
Mantktan ve zmlemeden
holanmak ve Hegel'den nefret
etmek, bu dnrlerin hepsinin
ortak zelliiydi.

evre nl Dorulama ilkesini buldu. Daha sonra Kari Popper da kendi Yanllama
lkesini ortaya atacakt.
"B ir nermenin anlam , onun dorulanma yntemidir"

1. Yalnzca doru mu yanl m

olduu gsterilebilecek nermeler
anlamldr.
2. Doruluun ve olgusal durumlarn
mantksal biimleri vardr.
3. Olgusal dorular ancak deneyim
yoluyla gsterilebilirler (dorulama).

YANLILANABLR
OLMAYAN HBR EYE
NANAMAZSINIZ

Mantk pozitivistler Wittgenstein gibi felsefeyi

brakmayp btn dnyada "zmleme"lerine
devam ettiler. Ne var ki dilin nasl iledii konusun
daki sorunlar zememeleri, mantk pozitivizmi
ksr dngler iine soktu.
Wittgenstein 1933-35 yllar arasnda rencilerine dikte ettii Mavi ve Kahverengi
Defterlerde felsefeye geri dnd.

Wittgenstein kendini, metafizik

u o h f o ! ' k dl1 f e ,s e f e s g n m z d e d e y a a m a k t a d r I
v e b a lc a s a v u n u c u l a r n d a n b ir i A . J . A y e r 'd i r

Fenomenoloji
ue Varoluuluk
Dnyaya bakn bu birbiriyle ilikili yollar znellikle ve bu znelliin bir betimlemesiyle
balantlyd. Kimileri fenomenolojiye "betimsel deneyim felsefesi" adn verdiler.
Betimsel psikolojinin kurucusu Franz Brentano (1838-1917) fenomenoloji okulunun
babas olarak grld.
o

t/

EVET-NEDENIER VE
SONULARLA LGL BTN
VARSAYIMLAR BR KENARA
BIRAKILMALI YA DA PARANTEZE
ALINMALI

Edmund

Husserl

r 0 8 5 9 -1 9 3 8 )

Mantk Aratrmalar adl yaptnda fenomenolojinin temel

yntemini ortaya koydu

HER EY
AIK SEK OLANA
NDRGEME SREC YOLUYLA
DENEYMN ZNE
ULAIRSIN

Husserl bu sorunun stesinden gelmek iin "akn

zneleraraslk" kavramn ortaya att. Bununla anlatmak
istedii ey, kendi anlam ve zlerimin bakalarnnkilere
benzediinin analoji yoluyla gsterilebileceiydi.

Husserl bilincin "ynelinen" nesnesi

zerinde duruyordu. Gerek ya da maddi
olmas gerekmeyen bu nesne, dncenin
hedefledii eydi.

YONELMIUK
BLNC AYIRT
EDEN EYDR

Fenomenoloji yntemini zellikle toplumbilimciler benimsedi. Ne var ki Husserl'in

ortaya koyduu temel nokta, dncesi ilerledike bulanklamaktayd. En sonunda
"Ben''in bilinemeyeceini sylyor gibiydi. Bu kukuculuk ne de olsa fenomenoloji.
iin bir sorun oluturmaktayd. Eer "Ben"i bilemiyorsanz kimi bilebilirdiniz ki?
Wittgenstein herhalde fenomenolojinin ok telere gtrlm bir dil oyunu
olduunu sylerdi. Eh, Husserl onu ok telere gtrmemi bile olsa, Heidegger
kesinlikle gtrd.
Heidegger bir fenomenolojist, varoluu, Nazi, geveze
ya da byk bir dnr olarak grlen biriydi. Hitler'in
iktidara geliinden hi de honutsuzluk duymad ve
Husserl'le Yahudi olduu iin artk grmedii bilinir.
Heidegger kendini fenomenolojist olarak nitelese de
baka herkes onu ilk tanrtanmaz varoluu olarak
grmektedir. Biroklar Heidegger'in ok g,
zetlenmesi neredeyse olanaksz ve sonuna kadar
speklatif bir filozof olduunu dnr. Her ne olursa
olsun, onun yntemi analitik felsefenin gl
mantndan k ylyla llecek kadar uzaktr.

64.000 DOLARLIK SORU

Martin Heideg*
(1889-1976)

Heidegger bununla fenomenlere dnmeyi

kastediyordu ve ona gre fenomenler bilince
grnen eyler olduu iin gene fenomenolojiye
varyordu. Varolu fenomenlerle bir araya geldikten
(varln dnyayla birlemesi gibi) sonra,
Bakas'nn ortaya kmasyla her ey yeniden altst
oluyordu. Heidegger varlk hakkndaki gerei, yani
varoluu aklayacak bir "varlk bilimi"ni bulmaya
almaktayd.

Varolu "frlatlm lk" yaar

-B A K A S Inn varlyla
karmakark olmu
varoluunu kefetmekle geriye
itilir . Bu onun itensizlie
ya da samala dmesine
yolaar

Artk sknt ve anlamszlk balamtr

Varolu kendini ancak bu sknt yoluyla
bilir...

Btn iyi felsefelerde olduu gibi burada da

bir zm vardr. Bu zm, Varoluun dnyaya
zen gsterdii noktada ortaya kar

Heidegger'in varln gereini bulma abas,

Sartre da dahil herkesi etkiledi...

Jean-P&ul

S a rtre

(1 9 0 5 - 1980 )

Yzyln en nl filozofu olan Sartre,

Husserl ve Heidegger'in fikirlerini
gelitirip Varoluuluk diye bilinen
tutarl btn iinde birletirmekten
sorum luydu.

Sartre romanlarnda, oyunlarnda ve politik etkinliklerinde bir karar (ya da zgrlk)

felsefesini gndeme getiriyordu. Felsefeyi sokaa indirmek niyetindeydi. Dnceleri
"dnyada olu" zerinde younlamt.

OZGURLUGE
GDENYOLUNSONUNDASIKINTI
DUYMA HAKKINDAN BAKA
IJSREY BULMUYORUZ YAN

STE
KENDN KANDIRAN,
"KT KADER" HAYATI
YAAYAN BR
GDYOR

ZGR OLDUUNU KABUL

ETMEYEN, GERE KENDNDEN
GZLEYEN, BURJUVA HAYATI YASAYAN
NSANLAR NDR "KT KADER"

kinci Dnya Sava ve insanlarn insanlara kar insanlk d davranlar,

Sartre' Fransz direni hareketine katlmaya ve Marksizme daha fazla ilgi
duymaya itti. Belirlenmeyi reddetmemekle birlikte, insann her zaman kendi
kendini dntrebileceine inanyordu. Varoluu zgrl Marksizmin
kollektif mcadele fikriyle uzlatrmaya alt.

Sartre'n yaptlarnda fenomenolojinin, zellikle de ynelmilik fikrinin nemli bir

yeri vard. Sradan eyler zerine bile felsefe yapma dncesi, felsefede radikal
bir deiiklie iaret ediyordu. Biroklar gibi Sartre da ince eleyip sk dokumay
pozitivistlere brakan yeni tr bir felsefi zgrlk peindeydi...
Felsefe, en azndan Sartre iin, bol arap, ark ve ontolojiyle geen neeli bir
yaam demekti.

Sartre felsefe yapm ak iin gerdekten sokaa kt. Varoluulukla Marksizm

arasndaki tartma, yapsalcln ortaya kmasna kadar Fransa'nn entelektel
yaamna egemen oldu. Sartre, de Beauvoir ve Merleau-Ponty'nin kard Les
Temps Modernes (Modern Zamanlar) adl dergi bu tartmann odanda
yeralyordu. Sartre yalandka politik yaama daha aktif bir ekilde katld,
antiemperyalist ve devrimci mcadeleleri destekledi. Sm rgecilie kar
saldrya geen Franz Fanon'a arka karak onun Dnyann Zavalls kitabna
nsz yazd. Uzun yllar birlikte olduu Simone de Beauvoir ile srdrd
tartmalar sonucunda daha som ut bir politika ve fem inizm anlay gelitirdi.

159

Varoluuluun nem li bir ismi olan Simone de Beauvoir'n Sartre zerinde

nem li bir etkisi vard. Ne var ki de Beauvoir gnmzde fem inizm zerindeki
etkisiyle daha ok anmsanr. Yeni ufuklar aan kitab k in c i C ins (1949), felsefeyi
de kadnlarn ezilmesinin tarihsel ve zgl doasn anlamad iin eletiren
yeni bir feminizm dalgasna yolat. Sokrates'ten Sartre'a kadar, felsefede kadn
sorunu diye bireyden neredeyse hi szedilm em iti. Kadnlarn insanln
yarsn oluturduu dnlrse, bu olduka garip bir durumdu. "Kadn Nedir?"
sorusu, filozoflarn metafizik pantolonlarnn kemerini biraz daha skmalarna
neden oluyordu.
Sartre zgrle -ka ra r verm e ve bilinm eyene varolusal sraylar yapma
zgrlne inanyordu. De Beauvoir ise k in c i C in s 'te , herkes bu zgrle
sahipse kadnlarn her zaman ezilmesinin nasl aklanabileceini sordu. Bunu
kendileri mi semiti? Yoksa bu potansiyel zgrlk, zellikle kadnlar iin bir
t r yanlsama myd? Her ey iin bir yant olduunu iddia eden felsefe bu
soruna deinm em iti bile. Oysa bu gerekten de gzard edilemeyecek kadar
nem li bir sorundu. Eer felsefe kadn erkee gre " te ki" olarak, dolaysyla
baml olarak kuruyorsa, o zaman kendisinin iinde alt koullar
kavramlatrmakta baarsz kalm demekti. Yani felsefe bu durumda, Platon'un
maarasndaki insanlar kadar krd!

160

Wittgenstein da Marx da felsefenin sona erdiinden szetmiti. Bunu sylerken

birbirine olduka yakn bak alarna sahip olmalar ilgintir.

HAYALC ANALTK FLOZOFLAR

BLMN METAFZKTEN STN OLDUU
VE HER EY KAPSAYAN FELSEFELERN
ZAMANININ GET KONUSUNDA
BENMLE AYNI FKRDELER

/ i

c s r-

METAFZK, DLN
YANLI KULLANIMIDIR. ONDOKUZUNCU
YZYILIN BTN NEGELC SAFSATALARI,
TATLE YA DA LE YEMENE IKMI
FELSEFEDR. NEML OLAN BLM
VE GNDELK DLDR

Marksistler, vb.
Ama bu iki felsefe anlay arasnda nemli bir fark da vard. W ittgenstein
felsefeyi mekaniin ertelenmi bir paras olarak gryor ve btn sorunlarn
hallederek (terapi olarak felsefe) gndelik yaam ve dili rahat brakmasn
istiyordu. Marx ise felsefenin toplum sal tem elini ykp yeniden kurmak
niyetindeydi. Bu toplumsal temel srekli deitii iin, Marx'in felsefe gr
de deimekteydi.

> /!- n /n r

KENDNE MARKSST
DYEN HERKES 1 STERLN \
VERSEYD, BR DEVRM L .
SA TIN ALABLRDM

I N I N
f TESNDE OLMAYI
( SATIN ALAMAZDIN,
'^ Y O t f iA

Lenin'den Gorbaov'a
kadar herkesin bir
Marksizm yorum u
vard. Bu yzylda
felsefe birok kez
Marksizmin lm n
ilan etti, ama o her eye
karn yaamaya
devam etti.

161
^ M J N HAPSHAN
YA DA SRGNE YOLLADII

Kimi Marksistler materyalizmin

diyalektik ynn, kim ileri
devrimci kim ileri de bilimsel ya
da ekonomik ynn vurgulad.
Sonra Yapsal Marksizm ve PostMarksist Marksizm ortaya kt.
Btn bu olup bitenlerin ortasnda,
Stalin bile felsefe yapmaya zaman buldu

1919'da bir devrim giriim inin ban eken Alman Spartakistlerinin

nderlerinden Rosa Luxemburg, Almanya'nn Cumhuriyeti hkmetine kar
bir ayaklanma srasnda askerler tarafndan ldrld. Luxemburg Lenin'in
demokratik merkeziyetiliini ve partisini sert bir disiplinle ynetmesini iddetle
eletirm iti. Kitle eylem lerini ve ii sovyetlerini savunmasna karn, byk
lekli Leninist rgtlenmelerin kat yeleri ona kulaklarn tkadlar. imdi ad
St. Petersburg olan Leningrad'da son zamanlarda yaananlardan sonra
mezarnda ters dnm olmal.

HANGS
BYYECEK
HANGS
Y0K01ACAK?

Rosa
L u x e m b u rg

Geoe

Lukacs

Macaristanl Georg Lukacs, bu

yzyln ilk byk Marksist
filozofuydu

(1885-197!)
Onun Tarih ve S nf B ilinci adl
yapt, hl tartmalara
konu olan nemli
ketalarndan biridir.

162

Kriz iindeki bir burjuva kltrnden gelen Lukacs, ii snfn tarihin znesi olarak
grp btnlk kavram yoluyla kltre bir anlam kazandrmaya alt. Eletirmenlerinden
bazlar ounun Hegel'i Hegelci olmaktan kardn, bazlar da "romantik birantikapitalist" ve bir burjuva hmanisti olduunu syledi. Bunun bir nedeni lukacs'n
edebiyat, kltr ve felsefeden ok szetmesiydi. Lukacs tek bana Marksizmi Avrupa
kltrnn ana akmna dahil etti ve gnmzde "Bat Marksizmi" diye bilinen eyi
balatt.

Lukacs, daha nceki kimi filozoflar gibi, insann dnyada yabanclam olduunu ve
btnlk aradn dnyordu. Ona gre bu btnle, ii snfnn tarihsel grevi
olan devrim yoluyla ulalacakt.

163

Yaamnn byk ksmn faizmin

zindanlarnda geiren Gramsci hl
(1891 4 paylalamayan bir felsefe miras brakt.
- 1937) Balca katks, Marksist dnceye
hegemonya fikrini sokmasyd. Ne var ki
yazdklar 1960'lara kadar bilinmeden kald
ve yaptlarnn tam bir basks ancak 1975'te
yaplabildi. Lukacs gibi o da toplum sal
yaamn organik birliine inanyordu.

Antonio Gram sci

"HEGEMONYA1
LE "EGEMENLK" ARASINDA BR
AYRIM YAPIYORUM. VAHA NCEK
MARKSSTLER DEVLETN ZORLAYICI
GCNDEN SZ EDERKEN BEN
KLTRN GCNDEN
HEGEMONYA,
YNETC S IN IFIN KEND
KLTREL GCYLE TOPLUMU
RGTLEYP YNLENDRME
TARZI DEMEK

SZ EDYORUM

Burjut/a
Meydan Dans

Ot------------------

frd la g n --------

u
...S ili lra 1 n l ia

__ r w l/

"H egem onya" kavram Marksist felsefeye yaplm o kadar nem li bir
katkyd ki, bunun klasik Marksizmi sona erdirdii bile dnlebilir.
Gramsci ekonomik iktidarn tek bana yeterli olmadn, ynetici snfn
toplum daki dier snflara kendi ahlaki, politik ve kltrel deerlerini de
kabul ettirm esi gerektiini savunuyordu. Tarihsel dnemlerin
zmlenmesinde kltre ve fikirlere merkezi bir rol vermekteydi. Daha
nce ihmal edilen popler kltr, insanlarn ortak inanlar ve aydnlar
onun tartma konularyd. Bireyi tarihe yeniden sokan da Gramsci oldu.

165

Frankfurt Okulu

Frankfurt Toplumsal Aratrmalar Enstits

1924'te ald. Okulu kuranlarn amac Marksizmi
modernize etmek ve m oderniteyi anlamakt.

Bat'da devrimci partilerin iine dt durum ve Faizmin zaferi, Frankfurt okulunu

kapitalizmin baarsnn nedenlerini aratrmaya yneltti.

Walter

Benjamin

166

"Tarih meleinin yz gemie dnktr... Bizim bir olaylar zinciri

grdmz yerde o tek bir felaket grr... Kar konulmaz bir frtna
onu gelecee uurur, nnde biriken enkaz gkyzne doru ykselir. Bu
frtna bizim gelime dediimiz eydir"

Kapitalist kltrve kitlelerin bilin biimlerini anlamak isteyen Frankfurt Okulu

psikanalize ve varoluulua yneldi. Okulun yeleri ekonomik determinizmden
ok estetik, modernizm ve kltrle ilgiliydiler.

Frankfurt okulu
bu grevi yerine
getirmek iin
Marv'la Freud'u
evlendirmek
gerektiini
dnyordu

Eletirel kuramn gelimesi, kapitalizmin inatla varln srdrm esini ve

otoritaryen toplum un douunu anlama abasnn b ir rnyd. Frankfurt
okulunun Avrupa hakkndaki ktmserlii, "kitle to p lu m u " olarak grdkleri
Am erika'yla ilg ili dncelerinde de yanklanyordu. Horkheimer ve Adorno
zm lem elerini Dogu Avrupa'nn brokratik devletlerini de kapsayacak
ekilde genilettiler. Onlarn eletirel kuram, alan snflarn totalitaryen
toplum larca zmsenmesine kar bir savunma mevzii ilevi grecekti.

AMA O
KADAR KTMSER
OLMAMAMIZ LAZIM. ELETREL
DNCENN KALINTILARI, ESTETK
BOYUT VE ELBETTE FELSEFENN
KENDS HL AYAKTA

OLMU VE
OLACAK FELAKETLERDEN
SONRA, DAHA Y BR DNYA
DEALNN TARHTE FADE
BULDUUNU VE TARH
BRLETRDN DNMEK
APTALLIK

Jrgen Habermas, zneleraras iletiim incelemeleriyle eletirel kuram

yeni alanlara tad. letiim seI Eylem Kuram (1981) adl nl kitabnda
brokratik sistemlerin toplumsal yaam zerindeki etkilerini ve bilin
biimlerini aratrd. Onun bu yaklam, post-yapsalclarn iddetle kar
kt, btnl anlama ynndeki en son Marksist giriimlerden biridir.
Habermas Bat Marksizminin tem ellerini yeniden
kurmak gibi dev bir ii kendine grev edindi. Hem
Frankfurt Okuluna hem de daha geleneksel akl
kavramlarna yaslanarak, btnsel b ir dnya
grn yeniden oluturmaya alt. Ona gre
toplum hl, dzenli deilse de birleik bir btn
olarak grlmeliydi. Toplumsal biimlenmelerin,
dilin ve iletiimin gitgide daha da karmaklat
dnlecek olursa, bu hi de kolay bir proje deildi.
Habermas Frankfurt Okulunun tarih ve toplumsal
deiim konusundaki ktmserliini
paylamamakla birlikte, bu deiimin nasl olaca
konusunda ou zaman olduka belirsiz eyler
sylyordu. Yaptlar kapsaml ve anlalmas g
olsa da her zaman ilgintir ve okuyucudan ok ey
bekler.
Habermas dncelerini zaman iinde gelitirdi ve
uzun bir sre zneleraras iletiim ve bunun
belirlenimleriyle ilgilendi. Gndelik pratiklerin dilsel
iletiimi oluturduu bir "evrensel pragmatik"ten
szediyordu. Dilde bir tr ussall yeniden kurmaya
alan Habermas sk sk beklenmedik glklerle
karlamaktayd. Bu yzden sistemleri bydke
byd ve var noktasn grmek giderek daha da
zorlat. Kimileri, egemenlik ve bamllk gibi
modas gemi gerekliklerin sistem iinde ortadan
kaybolduunu savundular.

168

Louis A lth u s s e r
(1918- 1990)
M a rksist fe lse fe n in d ilb ilim ve yapsalclkla kesien
b ir baka izg isin i L o u is A lth u s s e r te m s il e d iy o rd u .
A lthusser, "so n kertede" ekonom inin belirledii politik,
k lt re l ve entelektel p ra tik le rin grece ze rkli in i
savunan ok karm ak b ir M arksizm y o ru m u ortaya
koydu.

Yapsalcln kkleri, 1950'lere ve 60'lara kadar pek az

kiin in b ild i i S a u ssu re ' n d ilb ilim in d e ya tm a kta yd .
Saussure, m antn nasl ilediine deil de d ilin yapsna
bakm a g e re in i du ya n ilk d n rd .

Ferdinand de SauSSUP

(1857- 1913)

Onun d ilin yapsn aklayan soyut

m o d e li, "g s te rg e " kavram ve bir
sistem olarak dil anlay, bakalar
ta ra fn d a n d e v ra ln p g ste rg e le ri
konu edinen kapsam l b ir b ilim haline g e tirild i. B tn bunlar
balatan, S a u ssu re ' n l m n d e n sonra ya yn la n a n Genel
Dilbilim Dersleri adl yaptyd.

171

"GENEL DLBLM

( DERSLERNDEN SZEDLDN )
l DUYMUTUM. SANIRIM ONUKTAP J
YAZMADIN ^

/ ^ 7 emyotT ^ \
( BLMN DE SEN )

^ ^ ^ J ^ ^ D L B L M E ^ ^ k
DAYANAN GENEL BR
^
\ ^> S m r
NOTLARINI DERLEYP 1916'DA J 1 * ^ 3 / GSTERGELERBLM NERMTM '
B ^ ^ J E N BUNA SEMY0L0J DYORDUM
YAYINLADILAR
renclerm d e r s

rm m
\
/
(

gsjergebunlarT
TRAFK IIKLARI MI
y ^ ^ J R N E N ?

^ \
)

OOLAYISIYLT^
DL UYGUN BR EKLDE
f
TANIMLAMAK STYORSAK,
l
GSTERGELERN BLMNE
^BAVURMAMIZ GEREKMEZM?

YBRRNEK.*. DLn \
HER EYDEN NCE BR
)
V GSTERGELERSSTEM OLDUU/
^ ^ J I I K DEL M ? ^ '

S A ,} {

r T l
)V {

OLABLR TAB y ^ E L L KURALLARA G R E ^^IL D E D IG IM IZ SOYUT BR

LEYEN KARMAIK BR
) YAPININ VE SZ DEDMZ
\
\
SSTEM OLDUUNUKABUL
SOMUT FADELERN BULUNDU\
\EDYORSUN DEL //'? /
UNU DA KABUL EDEBLRSN

ama m n iz c a

v S r>

O L S u A m m ama

0 SOMUT FADELERDE

ANLADIN MI? Y.
MD DLN BTN YAPISINI BELL BR
AN NDE, SANK FOTORAFI EKLM
GB HAYAL ETMEN STYORUM

"Satranc dn. Satran kurallar yalnzca

soyutta nardr ne ancak oyun oynanrken gereklik
kazanr. Onun kurallara gre oynanr ama
kurallarn kendisi deildir"

Nerede gstergeler
varsa orada bir
sistem vardr

Gsteren ile gsterilen arasnda hibir

(
doal iliki yoktur. "K pek" szc,
V
kpeklerin doal kpekliklerini ilettii iin V
"kpek" anlamna gelmez. "Kpek"
gstergesini oluturan ey, dilin farkl
eleri arasndaki ilikilerdir.

174

DLBLM
semiyolojinin modeliydi

Gsterge
keyfidir

NEML
01AN U: GSTERGELERE
ANLAMLARINI YALNIZCA
SSTEM VERR

ciaude L evi-S trau ss

(1908- )

~~~Dll NSANIN
AYIRT EDC ZELL
OLDUUNA GRE, KLTREL
GRNGLERNDE
_
LK RNEDR

Yapsal d ilb ilim in yeniden kefedilip btn

olarak kltre uygulanm asnda en nem li
rol oynad. Bir a n tro p o lo g olarak, farkl
k ltrleri inceleyip b u n lar arasndaki yapsal
benzerlikleri zm ledi

NSANDAN
SZ ETTNZDE DLDEN
SZ EDYORSUNUZ DEMEKTR. DLDEN
SZETTNZDE DE TOPLUMDAN
SZ EDYORSUNUZ DEMEKTR

BU PRATKTENE
ANLAMA GELYOR?
LKEL TOPLUMLAR!
ARATIRIP KLTRLERNN BELL
SSTEMLER YA DA KURAL DZLERN
NASIL FADE ETTN -Y A N BU
KLTRLERN YAPILARINI- NCELEDM
ANLAMINA GELYOR
SONUTA
BELRLEYC OLAN
YAPIMI?

KESNLKLE.
ZHNN TEMEL BLNDIt
YAPILARINI-NSANLARIN
DNYAYI KATEGORZE ETME
TARZLARININ ALTINDA YATAN
KL KARITLIKLARIFADEEDENO 175

Levi-Strauss'un vard nokta, kltr dilin kendisi gibi bir "anlam landrm a
sistem i" olarak grmekti. Yapsalclar ve semiyotikiler, eylerin yzeydeki
anlamnn ("sz"n) altnda yatan gizli anlamlandrma sistem lerini ("d il"i)
bulmaya alyorlard. Bylece btn felsefe sorunlar, insann iinde yaad
dnyalar yaplandran gsterge sistem lerinin zmlenmesi sorunu haline
geldi. Analitik filozoflarn ou, zellikle de ngiltere ve Amerika'da yaayanlar,
bunun metafizik bir samalktan baka birey olmadn ve zerinde durmaya
demeyeceini dndler.

Yapsalclk hmanizme ve varoluulua karyd. Yapsalclara gre insan dil

yoluyla anlam retmiyor, tam tersine insan dil yaratyordu. Hmanist felsefenin
zgr irade sorunu, insanlar nceden belirlenmi yazlara kaydeden bir sistem
kavramyla ortadan kaldrld. Artk kendi ussal ve bamsz dncelerini ifade
eden bireylerden szedilmez olmu, her ey sistem dzeyinde sabitlenmitiBaka bir deyile, biz dili kullanarak gereklii oluturm uyorduk -gereklii
bizim iin dil kuruyordu. Gereklik dilin hapishanesi haline geldi.
Lacan, kltr dili renirken edindiim izi syledi. Kim olduum uz sorunu, dil
yaplarna dahil olan kii sorununa dnt. Bilind yanmz da dil yaplarndan
biriydi.

Dili anlamak iin kuramsal bir yntem olarak balayan ey 1960'larda ve 70'lerde
hzla yaylarak her eyi kapsayan bir felsefe haline geldi. Roland Barthes edebiyat
oluturan anlamlama sistemleriyle ve Mitolojiler adl yaptnda popler kltrle
ilgilendi. Lacan Freud'u yapsalc adan yorumlad. Yapsalclk her eyin,
bilindnn bile, dil gibi yaplam olduunu sylyordu. Tanr, insan, din, mit
ve felsefe lm t, ama anlalan ataerki lm em iti.

BUTUN
BUNIAR U PRAGMATST
C. S. PERCE'IN SEMYOTSyiE
BAIAMADI M I?

ktidarn karmak toplum sal yaplar iinde nasl

ilediini aratran Foucault olduka zel trden
bir yapsalclk (belki de post-yapsalclk) gelitirdi.
Bilen znenin nasl kurulduuyla, toplumsal yaam
oluturan kurumlarn sylem leriyle ve dolaysyla
zneyle ilgilendi. Bilgi, gerek, iktidar ve cinsellii
yaplam balamlar iine oturtmakla birlikte,
bunlarn kkten deiebilecek fikirler olduunu
kabul ediyordu. Bu elikili yaklam onun btn
yaptlarnda kendini hissettirmekteydi. Btnsel kuramlar reddeden Foucault
bu ynyle bir post-yapsalc saylabilir.

177

Geni kapsaml felsefe sistem lerinin birou gibi yapsalclk da her eyi
vaadetmesine karn bu vaadini tam olarak yerine getirem edi. Her ey o kadar
nceden belirlenmiti ki, felsefeye hareket alan kalmamt. Gstergenin sabitlii
fikrine ve byk kuramlara kar giriilen saldr, post-yapsalclk adn ald.
Jacques Derrida yapsalcln varolan btn sorulara yant bulduu iddialarn
ilk havaya uuranlardan biriydi. Yaplar kurmak yerine metinlerin ve dilin yapsn
datt. Hibir ey yapsalclarn dnd kadar salam deildi. eylerin
doasn belirleyen gizli yaplar, metafizik kurululardan ibaretti. Bir "gstergeler
bilim i" kurma abas, Descartes'n ayn zaman gsteren saatleri kadar rasyonalist
bir giriim di. Derrida gstergenin konuan zne tarafndan sabitletirildii
anlayn yerle bir etti ve anlamn sonsuzca ertelenmesi oyununa dikkat ekti.

Post-yapsalclar, yapsalc dncede ikin ikicilii ve bilinli / bilinsiz, yzey

/derinlik gibi kartlklar reddettiler. Yapzm, anlamlarn sabit olduu m itini
sarsmay ve dilin indirgenmez fazlaln, btn metinlerin ve btnsel sistemlerin '
altn oyan sonsuz oyunu ne karmay amalyordu. Bu bir lde "ne olsa
gider" tutum unu andrmakla birlikte, bunun nedeni herkesin yapsalcla
gsterilen tepkiyi ar vurgulamasyd. Habermas post-yapsalcln dilsel
nihilizm sonucuna vardn, nk btn felsefi nermeleri daha batan deersiz
hale getirdiini syledi. Onun Modernitenin Felsefi Sylemi (1985) adl yapt,
btn bu olup bitenleri anlamak iin yararl bir rehberdir.

171

Derrida ve dierleri, yapsalc fikirlere ynelttikleri eletirileri daha da ileri

gtrp, felsefi "doru"lar aramann yanl ve sersemletici olduunu sylediler.
Foucault gibi Derrida da kavramlarn gemite nasl kullanldn ve felsefenin
nasl szde "m utlak doru"lar rettiini aratrd. Felsefenin bu iddialarnn
maskesinin drlmesi, korkun bir skandal etkisi yapt. Geleneksel filozoflar
kendi mantk ilkelerini savunmaya koyuldular. Eer "zne" lm ya da
yokolmusa, ve Bat felsefesi mevcudiyet yanlsamasndan baka birey olmayan
bir anlama imtiyaz balayan metafizik sistemlere dayanyorsa, o zaman
filozoflarn btn ii laf ebeliinden ibaret olmaz myd? Derrida, epistemolojik
ve metafizik terim lerin, bir tarafa imtiyaz tanyp dier taraf bastran ikili
kartlklara ("erkek" ve "d ii" gibi) dayandn sylyordu. Gerei aklad
dnlen felsefe aslnda anlamlarn baka terim leri bastrarak, dlayarak ya
da marjinalize ederek kurmaktayd. Derrida bu bastrlm anlamlar bulmak iin
felsefe tarihinin "yapsn skmeye" balad.
Feminizm de birok durumda bu dnce izgisini benimseyerek eril felsefenin
nasl "kadn" (ya da "bakas"n) bastrdn ortaya koymaya alt. Erkek
filozoflarn sylediklerine (ya da daha nemlisi, sylemediklerine) bakarsanz,
Derrida'nn ne demek istediini anlarsnz.

179

YLEYSE

POST-YAPISALCILIK

BLDN GB,
SAUSSUREDLN YAPISININ ONUN
ANLAMINI SABTLETRDN
VE USSAL ZNELERNBUANLAMI
GARANT ETTN DNYORDU

Post-yapsalcln (ve post-modernizmin) Baudrillard, Lyotard, Spivak, Kristeva

gibi kiilerin tem sil ettii birok tr vardr. Post-yapsalclk geni bir kilisedir,
ama duvarlarnn nerede olduu (hatta duvarlarnn olup olmad) tartmaldr.
Platon'un bykbabasndan balayarak, btn Bat felsefesini "rasyonalist
sprnt" diye reddetmesi bir yana, post-yapsalclk grnd kadar radikal
deildir. Ama gene de, neden-etki, doru-yanl, hakl-haksz gibi eski moda
kavramlarn bir tarafa atld gnmz dnyasnn zgllklerini dnmek
iin ok uygundur. Felsefi doruluk artk Avrupa-merkezci erkeklerin kadnlar,
siyahlar, homosekseller gibi ezilen gruplar ve btn olarak nc Dnya
zerindeki egemenlik sylem inin bir paras olarak grlm ektedir. Postyapsalclk, bilgiyle iktidarn nasl el ele yrdn grmenin olanan amtr
- im d i sorun bunlarn nereye g itti in i bulmaktr.

Nesnem
erkek
iznel (i id ir

FEMNZM, FELSEFE VE
RASYONALZMN SONU
Felsefenin takt "erkeklik.
maskesi"ni tehir eden feminizm,
felsefenin ou zaman ulamay
arzulad kesinliklerden
vazgeilmesine katkda bulundu.
Felsefenin mutlak dorular ve
byk projeleri son otuz yldr
ufalanp gitmekteydi. Eski
Yunanllarn peine dtkleri
mutlak "gerek" fikrinin kendisi
birok ynden saldrya urad.
bilgisayarlar, post-yapsalclk,
yapzm ve Aydnlanma
rasyonalizminin eletirisi, felsefenin
her eye yant bulma hevesinin
nne set ekti.
Baz fem inistler btn felsefenin
yeniden dnlmesi ve bunun iin
de yeni bir dilin, bir kadn dilinin
kurulmas gerektiini s a v u n d u la r.

"Felsefe ve b ilim bugn b iz i nereye

g e tird i" diye sorulabilir. Bu s o ru nu n
yant, koca b ir evresel ve p o litik
plk olm al gibi gzkyor. Belki
de felsefe kiisel etiklere ve kk
ama geerli bilgi biim len arayna
indirgendi. Parasn de, iste d i in
dil oyununu se. Sorunun ne olduunu bilgisayarna sor. Bu bir fare mi yoksa
yapay zekal bir yaam biimi mi? Son sayfaya m geldik acaba?
181