SALH ZEKNN LOBAEVSK GEOMETRSN TANITAN K

KONFERANSI
nan Akdenizci Demirta*
Matematiki Salih Zeki (1864-1921), stanbul Darlfnunu'nda 19141916 yllar arasnda matematikle ilgili bir dizi konferans vermitir. Bu
konferanslarn byk ksm, o dnemde hendese-i cedide veya hendese-i
gayri klidisiye olarak adlandrlan klid-d geometri, dierleri kemiyyat mevhume (sanal saylar) konusundadr. Bu makale, Salih Zeki Beyin
Darlfnunda verdii konferanslar zerinde yapmakta olduumuz almann
bir parasdr. Burada, klid-d geometriyi kuran matematikileri ksaca
tanttktan sonra, Salih Zeki Beyin 1915 ylnda verdii Lobaevski
Hendesesinin Tefsiri baln tayan iki konferansn tantacaz. Ayrca,
Salih Zekinin klid-d geometri konusundaki bilgisinin kaynaklarn
belirlemeye alacaz.**
Bilindii gibi, klid geometrisi be aksiyom zerine kurulmutur. Tarih
boyunca tartma konusu olan beinci aksiyomun (postlann) ifadesi yledir:
Bir dzlem iinde olmak kouluyla, bir dorunun dnda alnan bir
noktadan bu doruya yalnz bir paralel doru izilebilir.
Bu ifade ayn zamanda iki dorunun paralellik artn vermekte ve bu
sebeple baz kitaplarda paralellik aksiyomu veya paralellik postlas olarak
gemektedir. klid, bu aksiyomunu kantlamakta baarl olamam, daha ak
bir ifadeyle, bu aksiyomu mantk yoluyla dierlerinden karamamtr.
klid-d geometrinin douu
Beinci aksiyom, Ortaada slam matematikileri tarafndan
tartlmtr. Bunlarn iinde en nemlisi Nasirddin el-Tsdir (12011274).
El- Ts, al-Risala al-shafiya adl eserinde klid'in beinci postlasn ele
almtr. klid geometrisiyle bu postlay ispat edememitir. Ancak, AB ve DC
*
**

stanbul Bilgi niversitesi, Matematik Blm, Dolapdere 34440 stanbul, inanca@bilgi.edu.tr

Trkiyede klid-d geometriyi ve sanal saylar konusunu tantan ilk metinler arasnda olduu iin
Salih Zekinin Darlfnun Konferanslar zerinde almam neren ve bu almam hazrlarken
deerli katklarn esirgemeyen, stanbul niversitesi Bilim Tarihi Ana Bilim Dal Bakan Prof.Dr. Feza
Gnerguna teekkr ederim. Bu almada, Salih Zekinin, orijinali stanbul niversitesi Nadir Eserler

Gnerguna teekkr ederim. Bu almada, Salih Zekinin, orijinali stanbul niversitesi Nadir Eserler
Ktphanesinde bulunan Darlfnun Konferanslar adl eserinin, Sevin ve Erdal nn Vakfnn
destei ile yaptrlan ve Bilim Tarihi Anabilim Dalnda bulunan kopyasndan faydalanlmtr.

68

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/1 (2005)

kenarlarnn eit ve her ikisinin de BC'ye dik olduu bir ABCD drtgeninde,
eer A ve D dar a ise, genin alar toplam 180'dereceden kktr. Bu
Lobaevski geometrisinin bir zelliidir ve el-Ts'nin, el-Hayyami (10481131) gibi, o zamanlar bilinmeyen klid d geometrinin baz zelliklerini ispat
ettiini gstermektedir.1
On sekizinci yzyln sonundan itibaren beinci aksiyoma farkl ifade ve
ispatlar getirilmeye allm, bylece on dokuzuncu yzylda yeni geometriler
domutur. klid-d geometrinin douuna katkda bulunan balca
matematikiler C.F. Gauss, J.Bolyai, N.I. Lobaevski, E. Beltrami,
G.F.B.Riemann ve H.Poincardr.2
Gttingen niversitesi'nde fen bilimleri eitimi grm olan Macar
matematiki Farkas Bolyai (17751856 ), beinci aksiyom konusunda, arkada
ve ada Gauss (1777-1855) ile mr boyu mektuplam, bu postlay ispat
etmeye ynelik Theoria parallelarum balkl almasn Gauss'a gndermi,
ancak bu ispat verimli olmamtr. Olu Jnos Bolyai (1802-1860) da, babas
gibi klidin paralellik postlas zerinde alm, bu postlay reddeden yeni
bir geometri sistemi gelitirmi, bylelikle klid-d geometriyi kefetmitir.
Bu yeni geometriyi, 1823 ylnda babasna yazd mektupta aklam,
almasnn son hali, 1832de babasnn ksaca Tentamen olarak tannan eserine
ek (Appendix) olarak yaymlanmtr.3
Rus matematiki Nikolay Ivanovi Lobaevski (17931856), kendisinden
nceki matematikiler gibi, beinci aksiyomu bir teorem olarak ispatlamaya
ynelmemi, onun yerine beinci aksiyomun salanmas gerekmeyen yeni bir
geometri zerine almtr. klid geometrisini, daha genel bir geometrinin
zel bir hali olarak snflandrmtr. Lobaevski geometrisinde dzlemin yerini
kre yzeyi almtr. Bylelikle, dzlemdeki doru paras kre zerindeki daire
yayna kar gelecektir. Bu demektir ki, kre zerindeki geodezikler (iki nokta
arasndaki en ksa uzaklklar) klidin doru parasna karlk gelmektedir.
klid geometrisinde, iki doru birbirlerine paralel olmadklar zaman, bir
noktada kesieceklerdir. Oysa klid-d geometride herhangi iki geodezik, iki
noktada kesiebilmektedir. Lobaevski, klid- d geometri konusundaki
almasn 1826 ylnda, Kazan niversitesi Fizik ve Matematik Blmnde

yaplan bir toplantda sunmutur. Bu konudaki ilk makalesi 1829-1830 ylnda,

1
2

Seyyed Hossein Nasr, "Al-Tusi," Dictionary of Scientific Biography, Vol.13, New York: Charles
Scribner's Sons, 1981, s.508-514, iinde s.510.
Ch. Houzel, The Birth of Non-Euclidiean Geometry, 1830-1930: A Century of Geometry
Epistomology, History and Mathematics, Eds. L.Boi, D.Flament, J.-M.Salanskis, Springer-Verlag,
Berlin-Heidelberg-New York 1992, s. 3-21.
Ch. Houzel, a.g.m., s.9; D. Struik, Bolyai, Farkas (Wolfgang), Dictionary of Scientific Biography,
Vol.2, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.268-69 ve Bolyai, Janos (Johann), a.g.e., s.269-70.

Salih Zekinin Lobaevski Geometrisini Tantan ki Konferans

69

Kazan niversitesi tarafndan yaymlanan Kazanski vestnik (Kazan Muhbiri)

adl dergide Rusa olarak yaymlam ve 1826 ylndaki sunumunu
iermektedir. Bu yayn, klid-d geometri konusunda yaplm ilk yayndr.
Daha sonra, 1835 ylnda yine Rusa olarak Sanal Geometri (Imaginary
Geometry) bal ile uzun bir makale yaymlamtr. Bu makalesi, Avrupann
nde gelen matematikilerinden Leopold Crelle'in (1780-1855) Journal fr die
reine und angewandte Mathematik (Teorik ve Uygulamal Matematik Dergisi)
adl dergisi iinde Franszca olarak ayn yl yaymlamtr. Gerek Franszca
makalesi, gerekse Geometrische Untersuchungen zur Theorie der Parallellinien
(Paraleller Teorisi zerine Geometrik Aratrmalar) balkl Almanca
kitabnnn 1840'da Berlin'de yaymlamasyla, Lobeevkinin almalar
Avrupal matematikiler tarafndan tannmtr 4
talyan matematiki Eugenio Beltrami (18351899), klid-d geometri
hakkndaki ilk makalesini Milano'da 1862de yaymlamtr. Bunu, talyann
deiik niversitelerinde matematik ve mekanik hocas olarak yapt dnemde
yaymlad dier makaleleri izlemitir. Etkisi en uzun sren almas, 1868'de
yaymlad Saggio di interpretazione della geometria non-euclidia Essay on
an interpretation of non-euclidean geometry (klid-d Geometrinin Yorumu
zerine Deneme) balkl makalesidir. Burada, klid-d geometrinin gelimesi
iin analitik temelini oluturacak bir hiperbolik uzay teorisi ileri srmtr.
Beltrami, Lobaevski geometrisindeki kavram ve formllerin, sabit negatif
erilikli yzeyler zerindeki geodezikler iin geerli olduunu ispat etmitir.
Ayrca, rotasyon ile oluan pseudospherical (sankikre) yzeyler
bulunduunu gstermitir (Pseudospherical terimi ilk defa onun tarafndan
kullanlmtr). Ayrca, yzeyler teorisindeki diferansiyel parametrelerin
kullanlmasnn gereksiz olduunu gstermitir. Bylece, diferansiyel
geometride invariant metodlarn kullanmn balatmtr. 5
Georg Friedrich Bernhard Riemann (18261866) da dierleri gibi

Georg Friedrich Bernhard Riemann (18261866) da dierleri gibi

klidin beinci aksiyomu ile ilgilenmi ve Gaussun gelitirdii erilik
kavramn genileterek ve genelleyerek kendi geometrisini oluturmutur.
Gauss, yzeylerle ve onlar tanmlayan denklemlerle alrken geodezik
kavramn oluturmutu, Riemann ise bir yzey iin geodeziin doasnn
(tanmnn), erilik olarak adlandrd ve tanmlad yzeyin zelliine bal
olduunu gstermitir. Riemann, Gaussun erilik kavramn boyutlu uzayda
da uygulanabileceini de gstermitir. Riemannn almalar, tamamiyle yeni
matematik dallarnn domasna sebep olmutur: diferansiyel geometri ve
4

70

B.A. Rosenfeld, "Lobachevsky", Dictionary of Scientific Biography, Vol.7, New York: Charles
Scribner's Sons, 1981, s.428-435. Lobaevki'nin Trke hayat hikayesi ve almalarnn Trke bir
zeti iin bkz. Ali Dnmez, Bir Bilim Olarak Matematik Tarihi, V Yaynlar, Ankara 1986, s. 153-164.
D.J. Struik, Beltrami,Dictionary of Scientific Biography, Vol.1, New York: Charles Scribner's Sons,
1981, s. 699-600.

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/1 (2005)

topoloji. Albert Einstein, zel ve genel grelilik teorisi zerinde alrken,

Riemannn matematik teorisi, ona ihtiya duyduu matematiksel dili
salamtr.
klid, Lobaevski ve Riemann geometrilerini genlerin i alar
bakmndan karlatracak olursak: genlerin i alarnn toplam, klid
geometrisinde iki dik ann toplamna eit; Lobaevski geometrisinde iki dik
a toplamndan kk, Riemann geometrisinde ise iki dik ann toplamndan
byktr. Ayn geometrileri bir de dorularn paralel olma kouluna gre
snflandrrsak: klid geometrisi, bir dzlem iinde alnan bir doruya
dardaki bir noktadan ancak ve ancak bir tek paralel doru izilebileceini
kabul eder. Lobaevski geometrisinde ise, bir doruya, dardaki bir noktadan
geen sonsuz sayda paralel izilebilir. Riemann geometrisinde ise, bir doruya
dardaki bir noktadan bir paralel doru izilemez. Bu geometriyi
yzeylerinin eriliklerine gre snflarsak: klid geometrisinde erilik = 0;
Lobaevski geometrisinde erilik < 0; Riemann geometrisinde erilik >0dir.
klid-d geometri ve Trk matematikileri
klid-d geometrinin Trkiyeye girii, Trk matematik tarihinin az
aratrlm konularndan biridir6. Belirleyebildiimiz kadaryla, klid-d
geometri ile ilgilenen ilk Trk matematikilerinden birisi Vidinli Tefik Paadr
(1832-1901). Salih Zeki Bey, anlarnda,7 Vidinli Tevfik Paann
Kzltopraktaki kknde yaplan akam toplantlarnda yedi sekiz hafta

Kzltopraktaki kknde yaplan akam toplantlarnda yedi sekiz hafta

boyunca klid-d geometri zerinde konuulduunu ve Paann klid-d
geometri hakknda geni bir literatre sahip olduu gibi, bu konuda derin
bilgisinin bulunduunu bildirmektedir. Salih Zeki zetle unlar anlatmaktadr:
...Bir Cuma gn akam oturuyorduk. Avrupallarn Gometrie nonEuclidienne nam verdikleri hendese-i cedide bahsi de o zaman gnn en
ehemmiyetli bir meselesi hkmnde idi. Buna dair istizahda bulunmak istedim
[aklama istedim]. Bir eyrek sonra, elinde kitap, risale ve gazete ve el yazsyla
baslm mecmuadan ibaret bir kme getirdi. Meselenin ta ibtidasndan tutturarak
Rusyal Lobaevski, Macar Bolyaiden bahseden klidisin muvazat [paralellik]
nazariyesine nasl itiraz ettiklerini ve on birinci mevzuuna klidisin dier
mtaarafat [tarifler] ve mevzuat ile mnasebette olmadn ispat ve irade
6

Darlfnun Fen Fakltesi matematik hocalarndan Hsn Hamid (1890-1975) klid d geometriyi
matematik tarihi iinde ilk ele alanlardandr. Son asrn riyaziyat tarihine bir nazar balkl yazs
Darlfnun Fen Fakltesi Mecmuasnda (Sene 5, Say 2, ubat 1928, s.473-485) yaymlanmtr. Bkz.
Feza Gnergun, Darlfnun Fnun (Fen) Fakltesi Mecmuas (1916-1933), Osmanl Bilimi
Aratrmalar, stanbul 1995, s.285-349.
Bu anlar, Salih Zekinin vefatndan sonra, Muallimler Mecmuasnda (sene 2, say 22, 1924, s.682-707)
yaymlanmtr. Anlarn, Latin harflerine evrilmi ekli Kazm een tarafndan yaymlanmtr. Bkz.
K. een, Hseyin Tevfik Paa ve Lineer Cebir, T Bilim ve Teknoloji Tarihi Aratrma Merkezi Yay.
No.5, stanbul 1988, s. 30. Ayrca bkz. Celal Sara, Salih Zeki Beye gre Vidinli Tevfik Paa, Bilim
Tarihi, Say 9 (1992), s.3-10 iinde s. 7.

Salih Zekinin Lobaevski Geometrisini Tantan ki Konferans

71

eyledikleri ayn zamanda Gaussun da bunlardan bi-haber olarak meseleye vakf

olduunu, muahharan [daha sonra] Riemann ve Helmholtzun meseleyi ne
suretle halle [zmeye] kalktklarn velhasl bir bir ahitlerini de gstererek
takrire balad. Yedi sekiz hafta devam eden bir msahebeden o derece zevk
hsl etmi, o derece mstefid olmu idim ki tarifi mmkn deildir. nk bu
kadar tafsilat ve teferruat hibir lisanda yazlm bir kitapta bulmak kabil
deildi. Merak derecesini takdir etmelidir ki, Lobaefskinin Bolyaninin
Riemannn Helmholtzun, Kalikordun (?), [Arthur] Cayleyin elhasl hendese-i
gayri klidisiye hakknda kim ne sylemi ise onun asarn toplam idi. Hatta
bazlar bir mecmua-i mevkuteye yazlm ve bu mecmuay elde edebilmek iin
btn on senelik kan nshalarn da almaya mecbur olmutur. Her biri bir
memlekette tab olunan bir gazete veya mecmua-y mevkutede neredilmi bu
kadar muhtelif asar- cem etmeyi dnnce bunun ne kadar mkl olduu
anlalr. te Paa, olanca itdidrn bu uurda sarfetmi ve bu kadar mteferrik
olan ve muhtelif tarihlerde neredilmi olan mecmua ve risaleyi cem etmee
muvaffak olmu ve bunlarn mndericatn [ieriini] tedkik ettikten sonra kendi
mtealasn zam ve ilave etmi idi."

Salih Zeki ve Darlfnun konferanslar

Salih Zekinin hakknda yazlan biyografilerde8 onun Darlfnun
Konferanslar adl bir yaynnn bulunduu kaydedilmitir. Yar matbu yar
yazma halinde bulunan bu konferans metinlerinin belirleyebildiimiz tek
nshas, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi Nadir Eserler Blm'nde
bulunmaktadr. Ankaradaki Milli Ktphane katalounda Darlfnun
Konferanslarna ait bir fi bulunmakta ise de, bu ktphanede sz konusu eser
bulunamamtr. Biz almamz, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi
Nadir Eserler Blmndeki nshadan (TY 906 ve 907) alnan ve .. Bilim
Tarihi Anabilim Dal'nda bulunan kopya zerinde yaptk.
lk grup konferans, Aralk 1914-Nisan 1915 (Terin-i Sani 1330 Nisan
1331) dnemine ait olup ilk 13 konferans basl, gerisi yazma halindedir.
Elimizdeki matbu metnin ilk 15 sayfas eksik olduu iin konferanslarn ne
zaman baladklarn belirleyemedik. Ancak ikinci konferans 28 Terin-i Sani
1330 ( 11 Aralk 1914 ) tarihini tar. Konferanslarn balangta 15 gnde bir
yapld gz nne alnrsa, ilk konferans 14 Terin-i Sani 1330 (27 Kasm
1914) tarihinde verildiini ileri srebiliriz. Aralk 1914 Nisan 1915 aylar
arasnda 13 konferans verilmitir. Ancak 4 numaral konferans metni eksiktir.
Son konferanslar haftada bir ve tatil gn olan Cuma gnleri yaplmtr.

72

Celal Sara, Salih Zeki Bey, Hayat ve Eserleri, Yay. Haz. Yeim Il lman, Kzlelma Yaynclk,
stanbul 2001, s.179; Salim Aydz, Salih Zeki, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi,
c.2, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s. 496-497. S. Aydzn yaynnda bu konferanslarn 191214 yllar arasnda yaplm olduu belirtilmi ise de doru tarihler 1914-16 arasdr.

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/1 (2005)

kinci grup konferans, Aralk 1915 - Nisan 1916 (Kanun-i Evvel 1331Nisan 1332) dnemine aittir. 18 ubat 1916 tarihine kadar verilmi 5
konferansn metni basldr, geri kalanlar yazma halindedir. Bu konferanslar da
15 gnde bir ve Cuma gnleri verilmitir.
Salih Zeki Bey, ikinci grup konferans dizisine balamadan nce, 24
Aralk 1915 tarihinde yapt konumada, sonsuz gruplar teorisini anlatmay
planladn ancak, istek zerine, sanal saylardan ve bunlarn bilimiin
faydasndan bahsedeceini bildirmitir:

n kapak: [Salih Zeki], Darlfnun Konferanslar, Darlfnunda 1330-1331 [1914-1915] sene-i

tedrisiyesi zarfnda Cuma gnleri riyaziyat muallim ve muhiblerine verilen konferanslar havidir.
Matbaa-i Amire stanbul 1331 (stanbul niversitesi Ktphanesi TY 906)
Kapak zerindeki matbu sz: Biz, riyaziyun, fizik ile felsefe iin alrz. Poincar
Kapak zerindeki elyazs ksa not: Hendese-i gayri klidisiye
Kapak zerindeki elyazs ile Hsn Hamidin notu ve imzas: Matbuu ksm; Ktphanemde
bulabildiim ve vaktiyle bin mklatla elde edebildiim nshadr. Salih Zekinin elyazs ile olan
dier aksam tamamlamak iin Buraya koydum.

Salih Zekinin Lobaevski Geometrisini Tantan ki Konferans

73

n kapak: [Salih Zeki], Darlfnun Konferanslar, Darlfnunda 1331-1332 [1915-1916] sene-i

tedrisiyesi zarfnda Cuma gnleri riyaziyat muallim ve muhiblerine verilen konferanslar havidir.
Matbaa-i Amire stanbul 1331 (stanbul niversitesi Ktphanesi TY 907)
Kapak zerindeki matbu sz: Biz, riyaziyun, fizik ile felsefe iin alrz. Poincar
Kapak zerindeki elyazs ksa not: Kemiyyat- mevhume [Sanal Saylar]
Kapak zerinde elyazs ile Hsn Hamidin notu ve imzas: Bu matbu ksmdr.
Ktphanemde bulunan nshalardr. Merhum Salih Bey tab etmi, saika-i merakla tarafmdan
aranlarak elde edilmi idi.

74

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/1 (2005)

1915-16 ders yl konferanslarnn (TY 907) arkasnda Hsn Hamidin imzas ve notu:
Darlfnun Konferanslar. Kemiyyat- mevhume bahsi. Salih Zeki merhumun el yazs ile yazm
bulunup bu cilde konmu bulunan aksamdan maada matbu sahifeleri merhumun salnda tab
ettirt; nezdimde bulunmu olan paralardr. Bu matbu ksmlar bahsi az ok tamamlamak istedim.
Arada noksan vardr. Matbuda bulunamad.

Efendiler !
Ymn-i kerim bugnden itibaren Cuma konfreanslarmz yine kad ediyoruz.
Bu sene hendese-i gayri-klidisiyenin ksm- mtemmimi [tamamlaycs] olmak
zere size evvel bavel [en nce] zmreler nazariyesinden bahsetmek isterdim.
nk mekan asl hakiki bir nokta-i nazardan bize irae edecek olan nazariye,
zmre-i mtemadiyeler nazariyesidir [Sonsuz Gruplar Teorisi]. Filhakika bugn
klidisin nazariye-i mvazatn [Paraleller Teorisini] isbata kalkmak ne derece
beyhude birey olduunu ve adeta terbi-i daire meselesini halletmek derecesinde
mahal bulunduunu alenen bize gsteren bu nazariyedir. Fakat arkadalarnzdan
bir kann gsterdii arzuya binaen zmreler nazariyesini atiye talik edelim
[sonraya brakalm]ve kemiyyat- mevhume [sanal saylar] zerine messes
bulunan mesalik-i muhtelifeden bahis etmeyi mnasib grdm. Benaberin bu ve
bundan sonraki birka itimamzda aded-i mevhumun [sanal saynn] daire-i
umul ne suretle tevsi edildiini [geniletildiini] ve bu tevsiden ilim iin ne
gibi faideler husule geldiini gstermeye alacam. Ancak geen sene
hendeseler iin yaptm gibi bu senede kemiyyat- mevhume [sanal saylar] iin
yine muhtasar bir tarihe ile ie balayacam. Bir de u mukaddimeciime

hitama vermeden evvel zerime tertib eden bir vazifeyi de ifa etmek isterim:
konferanslarmzn Matbaa-i Amirede tab edilmesine ltuf ve inayet
buyurduklarndan dolay Maarif-i Umumiye Nazr devletlu kr Bey Efendi
hazretlerine bilhassa arz- kran ederim. 13 Kanun- evvel 1331. Salih Zeki.

Salih Zekinin Lobaevski Geometrisini Tantan ki Konferans

75

Salih Zekinin Lobaevski Hendesesinin Tefsiri konulu iki

konferans
Salih Zeki, konferanslarna Riemann geometrisini anlatarak balamtr:
erilik tanmn vermi, yzeylerin eriliklerinden, erilik ile yzey arasndaki
ilikiden bahsetmitir.9 kinci - sekizinci konferanslarda, klid-d geometriyi
tantmakta ve zellikle Lobaevski geometrisini ele almaktadr. nceleyeceimiz
dokuzuncu ve onuncu konferanslar (20 ve 26 Mart 1915) Lobaevski
geometrisinin geometrik yorumlarn sunmaktadr.
"Lobaevski Hendesesinin Tefsiri" balkl konferanstan (9.konferans),
Salih Zeki'nin bundan nce verdii konferansnda Lobaevski geometrisini
teorik olarak incelediini anlyoruz. Bu konferansta ise Lobaevskinin
geometrisine matematikilerin getirdii yorumu aklamtr. ncelikle, erilii
sabit ve sfr olan silindir ve koni yzeylerine, Lobaevski ve hatta klid'in
yzey geometrisinin btn meselelerinin uygulanabileceini gstermitir.
Geodeziklerin, kre, koni ve silindir yzeyleri zerindeki zelliklerinden
bahsetmitir. Daha sonra Beltraminin aratrmasnn, sabit ve pozitif erilikli
erilerde de bu zelliklerin geerli olup olmadn incelediini sylemitir.
Sabit ve pozitif erilikli yzeyler iin geerli olan zelliklerin, sabit ve negatif
erilikli yzeyler iin geerli olup olmadnn matematikiler tarafndan
aratrldn ve bu suretle Lobaevski geometrisinin yorumlanabileceini
sylemitir. Bu sabit ve negatif erilikli yzeyleri sath- kre-yi kazibe olarak
adlandrmtr. Bu terim, Beltrami tarafndan kullanlan "pseudospherical"
(sankikre) teriminin karldr. Sonu olarak Salih Zeki bu konferansta,
Beltraminin aklad sankikre yzeyi geometrisi ile Lobaevskinin dzlem
geometrisi arasndaki uygunluu genel hatlaryla aklamtr.
Dokuzuncu konferansn devam olan onuncu konferansta, Salih Zeki,
Lobaevski geometrisi ile sanki kre geometrisi arasndaki uygunluu daha
somut rnekler ile yine Beltramie uygun olarak aklayacan ve
Lobaevskinin dorudan doruya bulduu sonularn aynlarnn sankikre
geometrisinde de mevcud olduunu gstermitir. Bu amala yaplan hesaplarn
sonular, Lobaevski ile Bolyainin elde ettikleri sonular ile ayndr. Btn
bunlar, Lobaevskinin dzlem geometrisine ait btn iddialarnn sabit ve

bunlar, Lobaevskinin dzlem geometrisine ait btn iddialarnn sabit ve

negatif erilikli yzeyler iin de geerli olduunu gstermitir.

Darlfnun Konferanslar, TY 906, basl ksm s.15-19

76

Salih Zekinin
kaynaklar

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/1 (2005)

klid-d

geometri

konusundaki

konferanslarnn

Salih Zekinin incelediimiz konferanslarnda ad geen ondokuzuncu

yzyl matematikileri unlardr: Eugenio Beltrami (18351899), Jnos Bolyai
(1802-1860), H.L. Ferdinand Helmholtz (1821-1894), Guiseppe Battaglini

(1826-1894), Ernst Ferdinand Adolf Minding (1806-1885), Delfino Codazzi

(1824-1873).
Dier taraftan onuncu konferans metnindeki iki dipnot, Salih Zekinin
kulland kaynaklar hakknda fikir vermektedir. Dipnotta, Lobaevskinin
Mvazat Nazariyesine Dair Tedkikat- Hendesiye namndaki kitabnn 29.
sayfasna mracaat olunur ifadesi bulunmaktadr (s.149). Dier dipnotta ise
Mindingin bu ispat iin [Journal de Crelle] namndaki mecmuann yirminci
cildinin 32. sayfasna mracaat edilmesi istenmektedir. (s.150)
Burada, Salih Zekinin kaydettii Mvazat Nazariyesine Dair Tedkikat-
Hendesiye adl kitap, Lobaevskinin Rusadan tercme edilerek Nouveaux
principes de la gomtrie avec une thorie des parallles ad altnda baslan
Salih Zekinin Lobaevski Geometrisini Tantan ki Konferans

77

almas olmaldr.10 Bu alma, 1900 ylnda Lige Kraliyet Bilimler

Cemiyetinin dergisinde yaymlanmtr.
kinci dipnotta sz edilen Journal de Crelle, ondokuzuncu yzyln en
tannm matematik dergilerinden biri olan Journal fr die reine und
angewandte Mathematik (Teorik ve Uygulamal Matematik Dergisi) adl
dergiden bakas deildir. Matematiki Leopold Crelle tarafndan 1826 ylnda
yaymlanmaya balanan bu bilimsel dergide, Gauss, Kummer, Kronecker,
Heine, Hilbert, Cantor, Steiner gibi on dokuzuncu yzyln byk
matematikilerinin yazlar yaymlanmtr. Alman matematik okulunun ikinci
dnya savana kadar gelimesine katkda bulunan bu dergi, Almanca, Franszca
ve ngilizce olarak yaymlamaktayd.
Salih Zekinin Vidinli Tevfik Paa ile ilgili anlarnda verdii bilgilere
dayanarak, onun kulland kaynaklarn Tevfik Paann klid-d geometri
konusunda toplam olduu yabanc kaynaklara dayand dnlebilir. Burada
dikkat ekici olan husus, Salih Zekinin, konferanslarn hazrlarken, klid-d
geometri konusunda yazlm ikinci elden eserleri deil, ancak bu yeni geometri
konusunda bizzat aratrma yapm matematikilerin bilimsel makalelerini
kullanm olmasdr.
Sonu
Aratrmamzn bu aamasnda, klid-d geometri ile ciddi olarak ilk
ilgilenen matematikimizin Vidinli H. Tevfik Paa olduunu syleyebiliriz.
Ticaret ve Nafa Nazr olduu 1889 yllarnda yaplan akam toplantlarnda, bu

konuyu ayrntsyla ve bilimsel olarak akladn ve yine bu tarihlerde elinde

Avrupada yaymlanan bilimsel yaynlarn bulunduunu grmekteyiz. Onun bu
aklamalarndan ve kitaplndaki yaynlardan istifade eden Salih Zeki, o
yllarda Paristen yeni dnmtr ve yirmi be yalarnda bir gentir. S.
Zekinin Darlfnun konferanslar erevesinde klid-d geometriyi
tantmas, bundan yaklak yirmi be yl sonraya rastlamaktadr. Yukarda da
belirtildii gibi, bu konudaki ilk konferanslarna 1914 yl sonunda balamtr.
Salih Zekinin Tevfik Paadan bu yeni geometriyi dinledii 1889 yl ile
konferanslara balad 1914 yl arasndaki 25 yl iinde klid-d geometri
konusunda herhangi bir almasnn olup olmadn henz bilmiyoruz. Bu da
ilerideki aratrmalar ile ortaya kacaktr. Ancak, Salih Zekinin
konferanslarnda, bu geometriyi popler kaynaklardan deil yazarlarn orijinal
makalelerine dayanarak anlatt anlalmaktadr. Dier taraftan, Salih Zekinin
bu yeni geometriyi konferans eklinde daha "geni" kitlelere tantma konusunda
10

N.I.Lobachewski, Nouveaux principes de la gomtrie avec une thorie des parallles, Mmoires de la
Socit Royale des Sciences de Lige. Rusadan eviren F. Mailleux, Impr. De Hayez, Bruxelles, s.10132 ve levhalar.

78

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/1 (2005)

nclk ettii sylenebilir. Bu konferanslarn bir ksmnn basl olmas, onun

klid-d geometri konusunda bir kitap yaymlama projesinin bulunduunu
dndrmektedir. Ancak, Salih Zeki, bu yayn projesi maalesef
tamamlanmamtr.
Salih Zeki introduces Lobachevskys geometry:
Two conferences in 1915
nan Akdenizci Demirta
Salih Zeki (1864-1921) a Turkish mathematician known for his extensive
teaching of mathematics and the numerous textbooks he published in
mathematical sciences for secondary and higher education. While he was acting
as the director of the Istanbul Darlfnun (University), he delivered a series of
conferences in the years 1914-1916 aiming to introduce non-Euclidian
geometry.
The present paper aims to introduce two of his conferences titled
Lobaevski Hendesesinin Tefsiri (An interpretation of Lobachevskys

Lobaevski Hendesesinin Tefsiri (An interpretation of Lobachevskys

geometry) delivered on March 20th and 26th, 1915. Salih Zeki, became
acquainted with non-Euclidian geometry thanks to another Turkish
mathematician Vidinli Tevfik Pasha (1832-1901) who provided him with the
material (books and articles) related to the subject.
In the first three conferences Salih Zeki exposed the theoretical grounds
of Lobacevskys geometry. In the following two conferences that are studied in
the present paper, Salih Zeki showed the concordance of Beltramis
pseudospherical geometry with the plane geometry of Lobatchewsky, and that
all results obtained by Lobachevky and Bolyai are also true for Beltramis
geometry.
Copies of Salih Zekis conferences on non-Euclidian geometry during the
academic year 1914-15 are kept in the Istanbul University Library. Although the
Minister of Education approved Salih Zekis plans to publish his conferences in
the state printing agency, these were only partly published, and are conserved
largely as manuscripts in the Istanbul University collection.

Key words: Salih Zeki, Darlfnun, non-Euclidian geometry,

Lobatchewky, Vidinli Tevfik Paa; Anahtar kelimeler: Salih Zeki,
Darlfnun, klid d geometri, Lobaevski, Vidinli Tevfik Paa