Neler Oldu?

...

V. GORDON CHILDE
P ro fe s r V . G o rd o n C hilde, Nisan 18 9 2 de A vu stralyada dodu. Sidney ve
O x fo rd niversitelerini bitirdi.
19 2 7 de Edinburgh niversitesinde Prehistorya Arkeolojisi A bercrom by p ro fes r
lne atand. Iskoya ve K u z e y rlandada yaplan kazlar ynetti. 1 9 4 6 dan
1 9 5 6 ya kadar L ondra niversitesinde Prehistorya A rkeolojisi profesrl ve
ayn niversitenin A rkeoloji E nstitsnn yneticiliini yapt.
H arvard niversitesi tarafndan dzenlenen Sanatlar ve Bilim ler K o n fe ra n s n d a
O nursal Edebiyat D ok torlu u verildi. 1 9 3 7 ylnda Pennsylvania niversitesi,
C hildea O nursal Bilim D ok torlu u unvann verdi. 19 3 9 yl yaz dnem inde
K aliforniya niversitesinde m isafir p ro fes r olarak bulundu.
19 4 0 ylnda Britanya A kadem isine seildi.
19 5 7 ylnda Sidney niversitesi, O nursal Edebiyat D ok to rlu u unvann verdi
ve ayn yl A vustralyada ld.
Balca eserleri unlardr: The D am of European Civiligation (Avrupa Uygarlma

afa), The Most Ancient East (En Eski Dou), The Prebistory of Scotland (Iskoya 'ata
Tarihncesi), Man Makes Himsef (insan Kendini Yaratr), Prehistoric Communities in the
British Is/es (Britanya Adalar ndaki Tarihncesi Topluluklar) ve Social Evolution (Top
lumsal Evrim).

TARHTE NELER OLDU?

V. Gordon Childe

TARHTE
NELER OLDU?

ISB N 975-9169-06-1

TARHT* NliLKR OLDU? /V. GORDON CHLDL

1., 2. Bask: Alan Yaynlar, 2002, stanbul
3. Bask: Krmz Yaynlar, 2006, stanbul
4. Bask: Krmz Yaynlar, 2007, stanbul
5. Bask: Krmz Yaynlar, 2009, stanbul
G enel Yayn Ynelmem: Fahri Z D LM R
Kapak Tasarm: Serap AKURA
D i^ i: Mesut SLVLN
Hask ve Cilt: Can Matbaas
Davutpaa Cad. pek Merkezi Kat: 3 No: 7 Topkap - STANBUL
Tel: (0212) 613 10 7 7 - 6 1 3 15 47
Krmz Yaynlar, 2007, stanbul
First Publishcd 1942
First Published by Peregrine Books 1982
Copyright 1942, 1954 by V. Gordon Childe
Forc\vord and footnotes Grahamc Clark, 1964
Hn kitabn te lif haklar O N K A jan s araclyla alnmtr.
Krmz Yaynlar
Refik Saydam Cd. Akarca Sk. No: 41 Tcpcba/Beyolu - STANBUL
Tel: (0.212) 253 53 25

Krmz Yaynlar bir OPUS LTD. T. kuruluudur.

\vw w.kirm iziy; yiulnri.com

V. Gordon Childe

TARHTE
NELER OLDU?

Trkesi:
Aleddin enel - Mete Tunay

NDEKLER
Profesr Grahame Clarkn nsz........................................................11
Yazarn nsz..............................................................................................15
Yazarn kinci Baskya nsz..................................................................17
L
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.

Arkeoloji ve T arih ............................................................................ 19

Paleolitik Vahet
................................................................39
Neolitik Barbarlk............................................................................. 63
Bakr ann Yksek Barbarl................................................. 85
Mezopotamyada ehir D evrim i..............................
105
M srda ve Hindistanda Erken Tun a U ygarl
129
Uygarln Y ayl........................................................................... 145
Tun a Uygarlnn Doruuna U lam as....................... 165
Erken Demir a..........................................................................197
Demir anda Ynetim, Din ve B ilim ................................. 217
Antik Uygarlnn D oruu.........................................................243
Antik Dnyann Gerileyii ve k................................... 273

Haritalar...........................................................................................................295

j
i
5
JJ

PROFESR GRAHAME CLARKIN

NSZ
Londra niversitesi Arkeoloji Enstits yneticiliinden emek
liye ayrldktan az sonra, 1957de, lkesi olan Avustralyann Blue
Mountains blgesinde len Profesr V. Gordon Childe, dnyann
en byk prehistoryaclarndan biriydi. Arkeologlarn ve doabilimcilerin elde ettikleri verileri kullanarak, insan tarihini kuran eler
hakknda yeni bir gre ulamann olanakl olduunu, belki de
baka herhangi bir kimseden ok, o gsterdi. Onun yaad yllar
daki prehistorya devirleri arkeolojisinin eitli alanlarnn durumu
nu, ayrntlar zerinde parlak bir egemenlikle zetledii kitaplarn
dan bazlar, kanlmaz olarak, zamanmzn rencileri iin deer
lerinden bir eyler yitirmeye balad. Daha genel konulardaki yeni
ve ou kere geni perspektifler am yaptlar ise birok durum
larda tekrar tekrar okunmay hak etmi klasikler olup, gelecekte da
ha uzun bir sre deerlerini koruyacaa benziyorlar. Bu tr yaptla
rn iinde en nemlilerinden biri de, ilk kez 1941de yaymlanm olan
ve son olarak 1954te gzden geirilen bu kitaptr.
Bu kitap okunurken yazar hakknda iki nemli zelliin bilinme
sinde yarar vardr. Birincisi, Oxforda giriinden beri Gordon Childe,
belki de ancak baka bir ktadan gelen birinin duyabilecei biimde
hep Avrupa uygarlnn esiz niteliiyle bylenmiti: Onun prehistoryaya yaklamn kavramak iin, konusunu, Avrupa uygarlnn,
neden esiz nitelikte bir uygarlk olduu sorusuna bir cevap bula
bilmek amacyla aratrdn kabul etmemiz gerekir. What biappened in
History (Tarihte Neler Oldu?) gibi kapsayc bir yaptn konular bile
onun bu ilgi alanna bal ve bu ilgi alanyle snrldr. Avustralya ktas
11

gibi, Yeni Dnya da ihmal edilmi ve uygarln Uzakdou'daki b

yk kaynana arada bir gz atmakla yetinilmitir. Childen ilgilen
dii, apak, bir Avrupal bak asndan uygarln (Msr ve Me
zopotamya kaynaklarndan kp Helenistik Akdeniz kavanda
bulumalarna kadar uzanan) ana gelen ein in gelimesi idi. Yap
t, eski ta devri ile balar ve esas itibariyle Roma Imparatorluu'nun
k ile sona erer.
Hatrlanmas gereken ikinci zellik, onun Marksizme olan ilgi
sini saklamaydr. Toplumlarn, toplumsal evrimin her aamasn
da, yaamlann biimlendiren belirli retim glerine dayandn, fakat
bu retim glerinin barnda, zaman gelince yeni retim glerinin
yeni bir toplumsal evrim dneminin ortaya kmasn zorlayan e
likileri tadn varsaymay yararl grmt. Bylelikle, yalnz toplumlarn dzeninin tarihte herhangi bir belli zamanda nasl iledii
ni aklamakla kalmayan, fakat baz bakmlardan bundan da nem
lisi, tarihsel srecin dinamii hakknda baz aklamalar salayan bir
model bulmu oldu. Childe, posta pulu arkeolojisi" diye adlandr
d arkeoloji anlayn son derece aa gryor ve buna uygun
olarak, kendisine, arkeologlar ve tarihilerce derlenen pek ok say
daki olguyu anlaml bir biimde kullanabilme olanan veren bir
modele eilim duyuyordu. Nfus younluundaki dkln, av
clk ve toplayclkla geinme durumunda olan toplumlarda doal
olarak grlen yiyecek bulmadaki belirsizliklerin, vahet dzeyindeki
topluluklar zerine koyduu snrllklar onu derin bir biimde et
kiledi.
te yandan, Neolitik Devrim dedii olgunun temelinde yatan,
hayvanlarn ve bitkilerin evcilletirilmesi baarsnn zgrletirici
etkisine zel bir nem verme eilimi gsterdi. Neolitik dnem bar
barlnn ise doal felaketlere kar koyamayacak kadar kk bir
ar-rne sahip olabilmesiyle ve (yaylmann, ancak topluluklar aras
atmalar sonunda salanabilecek, dolaysyla yaps gerei kaypla
ra yol aan bir zm olan yerletirilen topraklarn geniletilmesi yo
luyla elde edilebilmesi anlamna gelen) ekonomik bakmdan kendi
ne yeterlik ile engellendiini grd. ehir hayatnda yaamaya ve
maden ileyicileri, rahipler, yneticiler gibi uzmanlar kullanmaya
yetecek kadar byk ve gvenilir bir artt-rn elde etmenin nemi
zerinde srarla duruunun nedeni budur; onun gznde, bu baar
gerek bir ehir Devrimi" meydana getirmektedir. Fakat, Neolitik
kyl toplumlarnn i elikilerinin etkilerinden uzak kalmaylar
12

gibi, Msr, Smer ve nds Vadisinin ehir uygarlklar da, i eli

kilerinin etkilerinden uzak kalamadlar; bu i elikilerinden yalnz
ca ikisini anarsak, biri, satn alma gcnn olduka az sayda kim
senin elinde toplanmasnn, pazarn elverili bir biimde genileme
sini nlemesi; teki, toplumun zanaat ve okuryazar yelerinin ayn
kimseler olmalarnn sona ermesiyle (zanaatlar okuryazar olmak
tan karlarken, okuryazar olanlarn da zanaat olmamalar) bu du
rumun teknik gelimeyi byk lde ksteklemesidir. Demire oran
la ok daha pahal olan bakr ve tun madenleri yerine, ara ve silah
yapmak iin demirin kullanlmasnn byk nemi, bunun, tarm,
endstri ve sava gibi temel faaliyet alanlarn, byle sylemek uy
gun derse demokratlatrm oluundan ileri gelir: Uzun demir
silahlar, ilkin antik uygar topluluklara bakarak nispeten daha barbar
olan toplumlarn antik uygarlklar ykmalarna yol amsa da, demir
aralar sonunda klasik uygarln ortaya kna ve zaman gelince
de bizim (Bat) uygarlmzn ortaya kmasna olanak saladlar.
Bylesine kuru bir zet, bu kitapta sunulan malzeme dizisi hak
knda yeterli bir fikir veremez ve hibir zeki okuyucu, bu heyecan
verici kitab, yazarn gizleme zahmetine girmedii modeline baz
sorular yneltmeden okuyamaz. zellikle, zerlerinde srdrlen
aratrmalarn son zamanlarda ok hzland prehistorya devirleri
nin erken dnemleriyle ilgili konularda baz olgusal dzeltmeler ge
rekmitir. Bunlardan bazlar, yazarn kendisinin de yaptlarn son
yllarda geerli olan bilgiler dzeyinde tutmak amacyla byk zah
metlere girmi oluu gz nne alnarak, dipnotlarnda gsterildi.

13

YAZARIN NSZ
nsan yeryznde grld yz binlerce yllk sre iinde nasl
geliti? te bu kitabn, sylenebilecek her eyi syledii savnda bu
lunmakszn cevaplandrd soru budur. Bylece bu kitap be yl
nce kan Man M akes H ime/f (Watts and Co.) (nsan Kendini Ya
ratr) adl yaptmda yazdm yazl tarihin afann skmesinde
nceki uzun yzyllar boyunca insann gelimesinin yksnn bir
uzants olmaktadr; gerekten bu kitapta, II. blmden V. blme
kadarki sayfalarda, o kitabmda daha tam bir biimde ortaya koydu
um birok olay ve sonulan, skk bir biimde zetlemem gerek
ti. Fakat o zaman yazdklarm, baka bakmlardan, burada izledi
im daha geni perspektife gre dzeltmek iin geniletmek zorun
da kaldm. nk sonraki blmlerde, insan abasnn prehistorya
arkeolojisi ile hakknda ancak kurgusal yollardan yarglara varlabi
lecek olan eitli ynlerini ortaya koyan yazl belgelerin bulunduu
yazl tarih alanlarna girdim. Ama burada bile, prehistorya devirle
rinin belgeleri arasnda da salanabilir trden somut arkeolojik ol
gular n planda tutmaya altm. Son olarak, salt kitabn hacmini
fazla bytmemek iin dikkati, insann gelimesinin ana izgisi ze
rinde topladm. Fakat bu durumda bile ykme, zamanmzdan on
be yzyl kadar nceki bir tarihte son vermek zorunda kaldm.
Erlinbur^h, Ekim 1941
V . G O R D O N C H L D E

15

KNC BASKIYA NSZ

Bu yaptn ilk yaymlanndan bu yana geen on iki yl iinde
hatr saylr sayda yeni arkeolojik bulular, tablonun ana izgilerini
deitirmekle birlikte, zellikle eski aamalarnda olmak zere, in
sann kltrel tablosunu zenginletirdi. Bu sonulardan konumuz
la en ilgili ve en heyecan verici olanlar bu baskya alnd, fakat ya
ptn zne ilikin bir deiiklik yapma gerei duyulmayip, buna
kalklmad.
M art 1954
V.

G O R D O N C H L D E

17

I.
ARKEOLOJ VE TARH
Yazl tarihte, insanln son be bin ylda dnyann eitli ksm
larnda elde ettii baarlarnn son derece blk prk ve eksik
bir kayd vardr. Yazl tarihin inceledii kesim, insanlarn gezegeni
mizde etkin olmaya baladklarndan bu yana geen zamann, olsa
olsa ancak yzde biri kadardr. Sunulan tablo, akas, iinde her
hangi bir birletirici izgiyi ve yn gsterici eilimi sezmenin kolay
olmad bir kargaa grnmdr. Arkeoloji bunun yz kat uzun
luundaki bir dnemi inceler. Bu geni inceleme alan iinde, genel
eilimleri ile bir ana gelime izgisine ve kavranabilir sonulara
ynelen st ste birikmi deiiklikleri gsterir.
Arkeolojinin desteiyle tarih, balangcndaki yazl tarihncesi
(prehistorya)(*) kesimi ile birlikte doa bilgisinin bir uzants haline ge
lir. Doa tarihi, jeolojik kaytlar zerinde, doal ayklanmann -b e
denlerini evrelerine uyduran canllarn varlklarn srdrp oal
m alarnn- bir sonucu olarak belirmi olan canl varlklarn eitli
^ Tarih, tarihilerce ilk vazh belgelerden nceki ve sonraki dnemler olarak pre
historya ve historya olmak zere iki ana kesime ayrlr. Prehistoryann szel kar
l tarihncesi ise de ve ou yazarlar ve evirmenler bu karl kullanyorlarsa
da, bu karlk tarih bilginlerinin yaptklar bir ayrma dayand iin bu ayrmdan ha
beri olmayan okuyuculara anlaml grlmeyebilir. Historyay (ve bunun ngilizce
deki karl historic times) ise tarihsel zamanlar ile karlamak da ayni yanlgla
ra yol aabilir. Bu nedenle hem aklayc olduklar, hem de yanl anlamalar nleye
bilecekleri iin, uzun olmalar zrne katlanarak, prehistoryay yazl tarihnce
si, historyay (historic times) yazl tarih dnemi terimleriyle karladk, (.n.)

19

trlerinin evrimcini inceler. nsan, dnyamzdaki byk trlerin

en sonuncusu olarak yeryznde grnmtr. Onun fosil kalnt
lar jeolojik kaytlarda en st tabakalarda bulunmaktadr; bu, insa
nn, evrim srecinin en son rn olduu anlamna gelir. Yazl ta
rihncesi bilimi, insan toplumlarnn evrelerine uymalarn ve ev
relerini kendilerine uydurmalarn salayan insan yaps ve insan be
denine yapk olmayan ara ve gerelerdeki gelimeler sayesinde,
bu trn varln srdrp saysnn oalmas srecini gzleyebi
lir. Ve arkeoloji ayn sreci, yazl tarih dnemi afann sk
nn geciktii blgelerde olduu gibi, yazl belgelerin yardmc des
teiyle, yazl tarih dneminde de izleyebilir. Yntemde herhangi
bir deiiklik yapmakszn, yazl tarihncesi dneminde ayrmlanm olan eilimlerin gelimesini gnmze kadar izleyebilir.
Trmz, yani en geni anlamyla insan tr, Man Mctkes Ylimse/f (nsan Kendini Yaratr) adl yaptmda geni olarak akladm
gibi, daha ok yaam iin yararl ara gerelerini gelitirmesi saye
sinde varln srdrmeyi ve oalmay baard. Dier hayvanlar
gibi insan da, d dnyayla etkileimini, ondan geimini salamasn
ve onun tehlikelerinden kamasn, balca ara ve gereleri araclyla
baarr; yani teknik dille sylersek, kendini evresine uydurur ya da
evresini ihtiyalarna gre dzeltir. Fakat insann ara gereleri di
er hayvanlarn ara gerelerinden olduka farkldr. Dier hayvanlar
tm ara gerelerini bedenlerinin blmleri olarak zerlerinde ta
rlar; tavann topra kazmak iin peneleri, aslann avn parala
mak iin pene ve dileri, ou hayvanlarn kendilerini souktan
koruyan kll ya da krkl giysileri hep yanlarndadr. Hatta kaplum
baa evini srtnda tar. nsann bu trden pek az ara gereci vardr
ve bunlardan da yazl tarihncesi zamanlarda sahip bulunduu ba
zlarn atmtr. Onlarn yerini, beden-d organlar, kendi iradesi ile
yapp kullanp brakt organlar almtr; insan, topra kazmak iin
kazmalar ve krekler, av hayvanlarn ve dmanlarn ldrmek
iin silahlar, aalar kesmek iin keserler ve baltalar, souk hava
larda kendini scak tutmas iin giysiler, kendine barnak olarak tah
ta, kerpi ya da ta evler yapar. Baz ok eski insanlar, gerekten
byk ene kemikleri zerinde olduka tehlikeli silahlar olabilecek
Man Makes Himself, Kendini Yaratan nsan, nsann alar Boyunca Geliimi
adyla Varlk Yaynlarfndan Piliz Karabeyin (Ofluolu) evirisiyle yaymlanmtr (1.
Bask, stanbul 1978). (Yayncnn notu)

20

frlak kpek dilerine sahiptirler, fakat bunlar ada insanda yok

oldu; bizim di takmmz ldrc yaralar aamaz.
teki hayvanlarda olduu gibi elbet insann ara gerelerinin de
tmyle organsal olan bir temeli vardr. Bu iki szckle zetlene
bilir: eller ve beyin. Bedenlerimizi tamak yknden kurtulduktan
sonra n ayaklarmz, alacak kadar eitli incelikte ve kesin hare
ketleri yapabilecek zarif aralar olma ynnde gelitiler. Elleri de
netlemek ve gzlerle ve teki duyu organlar tarafndan d dnya
dan alnan izlenimlerle eller arasnda balant kurmak iin, zellikle
karmak bir sinir sistemine ve grlmemi derecede byk ve kar
mak bir beyine sahip olduk.
Beyin ve eller dndaki insan ara gerelerinin, beden-d ve
bedenden ayrlabilir bir nitelikte olmasnn ak stnlkleri vardr.
Bunlar teki hayvanlarn ara gerelerinden daha kullanl, daha uy
gundurlar. teki hayvanlarn ara gereleri, sahibinin zel bir evre
de zel koullar altnda yaamasn kolaylatrr. Da tavan renk
deitiren postu sayesinde karla kapl tepelerde k rahat ve gven
lik iinde geirir; ama scak vadilerde bu postu kendisini tehlikeli
bir biimde gze arpacak duruma sokar. nsanlar daha scak ik
limli bir yere giderlerse, scak tutan giysilerini karp giydiklerini o
bulunduklar yere gre deitirebilirler. Bir tavann peneleri iyi
kazc aletlerdir, fakat silah olarak bir kedinin peneleriyle yana
mazlar, te yandan kedinin peneleri de topra kazmada kt k
reklerdir. nsan ise hem alet hem silah yapabilir. zetle, bir hayva
nn kaltmsal ara gereleri hemen her trl evrede snrsz sayda
ileri grecek biimde dzenlenebilir (dzenlenmitir deil, d
zenlenebilir deyiimize dikkati ekeriz).
Ara gerelerin bu stnlklerine karlk, insan, yalnzca ara ge
releri kullanmay deil, ayn zamanda onlar yapmay da renmek
zorundadr. Bir civciv ok gemeden kendisini, tyler, kanatlar, gaga
ve penelerle donanm bulur. Elbette bunlan kullanmay, rnein
tylerini nasl temiz tutacan renmek zorundadr. Fakat bunu
renmesi ok kolaydr ve fazla bir zaman almayacaktr. Bir insan yav
rusu bu tr ara gerelerle dnyaya gelmez ve kendi kendine byyemez. Yerdeki yuvarlak akltalar kendi balanna bak fikrini ver
mezler. Kanguru derisinin, ocuunun srtndaki ceket biimini akna
kadar araya birok srelerin ve aamalann girmesi gerekir.
Hatta bir krk daldan ya da ta parasndan yaplm en basit bir
alet bile, uzun bir tecrbenin, snama ve yanlmalarn, zihinde tutu
21

lan, hatrlanan ve birbirleriyle karlatrlan izlenimlerin meyvesi

dir. Onu yapacak beceri, gzlemleme, hatrlama ve tecrbe ile ka
zanlmtr. Bir abartma olarak grlse de, her aletin, bilimin bir so
mutlamas olduunu sylemek yanl olmayacaktr. nk bir ale
tin yaplmas, tpk bilimsel forml, tanm ve yasalarda sistemletirilip
zetlenen bilgiler gibi, hatrlanan, karlatrlan ve derlenen tecr
belerin bir uygulamasdr.
yi ki insan yavrusu, kendi bana gerekli tecrbeleri biriktirsin ya
da tm snama ve yanlmalan kendisi yapsn diye braklvermez. Bir be
bek, gerekten, rknn tohum plazmasna ekilmi ve orada kendiliin
den ve igdsel olarak uygun beden harekederi yapmaya bir n yat
knlk yaratacak bir sinir sistemi doal dzenine sahip olarak deil, bir
toplumsal gelenei srdrmek zere doar. Bebein ana babas ve b
ykleri, kendilerinden nceki kuaklarca biriktirilmi tecrbelere uygun
olarak, ona ara gerelerin nasl yaplp nasl kullanlacan retecek
lerdir. Ve onun kulland ara gereler bu toplumsal gelenein somut
belirtileridir. Alet bir toplumsal rn, insan bir toplumsal hayvandr.
Bu kadar ok ey renmek zorunda olduu iin, bir insan yav
rusu son derece zayf ve acizdir, acizlii dier hayvanlarn yavrularnkinden daha uzun srer. renmenin fizik karl, izlenimlerin
biriktirilmesi ve beyinde, eitli sinir sistemleri arasnda ilikilerin
kurulmasdr. Beynin bu ilemleri yaparken gelimesini srdrmek
gerekir. Bvlesine bir gelimeye olanak vermek iin, ocuun bey
nini koruyan kafatas kemikleri birbirleriyle son derece gevek bir
biimde tututurulmu olarak kalrlar; birleme yerleri (ya da diki
yerleri) ancak yava yava kaynar. ocuun beyni byle iyi koru
namam iken zedelenmelere kar ok zayf bir durumdadr, yle
ki bir bebek korkun bir kolaylkla ldrlebilir.
Bu birbirleriyle ilikili nedenlerden dolay aciz bebeklik sresi
uzam olduundan, trn varln srdrmesi iin, hi deilse bir
toplumsal grubun, bebekler byynceye kadar yllarca bir arada
kalmalar gerekir. Bizim trmzde ana-baba ve ocuklardan olu
an doal aile, yavrularn daha hzla olgunlatklar trlerde grlen
birliklerden daha kararl ve daha srekli bir birliktir. Uygulamada
insan ailelerinin genellikle birlikte yaayan hayvanlarn sr ya da
takmlarna benzeyen genilikteki topluluklar iinde yaadklar g
rlr. Gerekten, insan bir dereceye kadar bir sr hayvandr.
imdi hayvan toplumlarnda olduu gibi, insan toplumlarnda
da, yal kuaklar, byklerinden, ana-babalarndan renmi olduk22

lan eyleri ayn biimde, gen kuaklara rnek olmak yoluyla geirirler.
Hayvan eitimi, tmyle rnek olu yoluyla yaplabilir; civciv, tavu
un hareketlerini taklit ederek nasl gagalanacan ve neyin gaga
lanacan renir. renmek zorunda olduu bu kadar fazla ey
olan insan yavrusu iin taklit yntemiyle renmek, son derece ar
ilerleyen bir sre olurdu. nsan toplumlar zamanla, yeleri arasn
daki haberlemede kullanlan aletler gelitirdiler. Bylece manevi
donatm ad verilebilecek yeni bir donatm trn yaratm oldular.
Haneresinin, dil kaslarnn ve dier ilgili organlarnn yaplar
sayesinde, insanlar dier baz varlklarla birlikte, teknik dilde heceli
sesler denen son derece eitli sesleri karma yeteneine sahiptir
ler. Topluluklar halinde yaadklar ve byk beyinlere sahip olduk
lar iin insanlar, bu seslere uylamsal anlamlar ykleme baarsn
gstermilerdir. Aralarndaki anlamalar yoluyla sesler szckler du
rumuna, hareketleri belirten iaretler ve grubun dier yelerince de
bilinen nesnelerin ve olaylarn simgeleri durumuna geldiler. (Daha
az kullanl olmakla birlikte jestlere de ayn yolla anlamlar yklene
bileceini hatrlatrz.) Kularn tlerinin ve koyunlarn meleyilerinin bu tr anlamlan vardr; ses biimindeki bu iareti duymalan ze
rine srnn btn yeleri duruma uygun davran gsterirler. Bu
sesli iaret onlara hi deilse harekete ge anlamna gelir ve bu
varlklarn davranlarnda duruma uygun bir tepkiyi kkrtrlar.
nsanlar arasnda konuulan szckler (ve elbet jestler de) ayn g
revi, fakat ok daha gl olarak yerine getirir.
nsanlarn ilk szckleri, anlamlarn insanlarn yzlerinden al
m olabilirler. Bizim gugukuk(*>szcmz kendisine bu ad ve
rilen kuu tmeye kkrtr. Paget, bir szc sylerken dudaklarn
ald biimin, o szckle belirtilen eyin biimini taklit ediyor ola
bileceine iaret eder. Ne olursa olsun, bu tr kendiliinden ak
layc sesler bizi pek fazla telere gtrmeyecektir. Hatta en aa
barbarlk dzeyindeki topluluklarca kullanlan ou szcklerde bi
le, grnrde belirttikleri eyle hibir benzerlik grlmez. Szck
ler salt uylamsal (conventiotal) simgelerdir, yani anlamlar, onlar
kullanan toplumun yeleri arasndaki bir tr st rtl anlamayla
yapay olarak ilitirilmitir. Bu sre, bir kimyaclar toplantsnda kim0 ngilizce metinde p e tn n t szc ile tmeye kkrtlan ve onun iin kendisine bu
nd verilmi olan bu kutan sz edilmektedir. eviride, bu zellii Tiirkemizdeki pa
ralel bir olguyu belirten gugukuk szc ile belirtmek istedik,, (.n.)

23

yadlarn yeni bir elementin ad zerinde anlamaya varmalar du

rumunda ak bir biimde ortaya konmu olur. Szcklere toplum
tarafndan st rtl bir anlamayla anlamlar yklenmesi ise, ge
nellikle anlalmas ok daha g bir eydir.
ocuklara konumann retilmesi zorunluluunun nedeni, ite
szcklerin anlamlarnn byle uylamsal olulardr. Konumay
renmek znde, ocuun iinde bulunduu toplumun, onun ka
rabilecei seslere hangi anlamlar verdiini renmektir. unu da
belirtelim ki, bu, zavall bir insan yavrusunun renmek zorunda
olduu korkun listeye olduka ar bir ykn eklenmesi demektir.
Szcklerin anlamlarnn bellenmesinin, kukusuz beynin iyi tanm
lanm blgelerine yerletirilen fiziksel bir karl vardr. (Bunlar
hasara uraynca o kimse kendisine sylenen szleri anlayamaz;
yani duyduu seslere yklenmi olan anlamlar hatriayamaz.) .Hat
ta en eski insan kafataslarnda bile, konuma blgelerinde beynin
ikinliinin izleri vardr; yle ki dil, insann alet yapmak kadar eski
ve evrensel bir nitelii olarak grnr.
Dil, toplumsal.evrim srecini biimce dntrr, kurallar eiti
min hzn artrr. Bir rnekle aklarsak, bir anne, ocuklarna bir
vahi hayvanla karlaldnda ne yapmak gerektiini gsterebilir,
fakat birok gen varlk iin bu tr somut dersler lmle sonula
nr. Kural koyma yoluyla anne, bir vahi hayvanla karlaldnda
ne yaplmas gerektiini nceden gsterebilir; bu, yaamdan ok ta
sarruf salayan bir retim yntemidir! Genel olarak, trdelerinizi
taklit etme yoluyla o anda karlalan gerek somut bir olayda nasl
davranacanz renirsiniz. Dilin yardmyla size, karlaldnda
acele davranlmas gereken bir zorluu nasl karlayacanz nce
den retilebilir. Dil, toplumsal tecrbe mirasn kuaktan kuaa ge
iren aratr; onun araclyla tecrbeler -snam a ve yanlmalarn
sonular, ne olabilecei ve ne yaplmas gerektii- derlenip bir ku
aktan dierine geirilir. Toplumsal kaltm yoluyla, gen kuan
yesi, yalnzca fizyolojik atalar tarafndan kazanlan -pekl biyo
lojik kaltm yoluyla kana gemi olabilecek- tecrbelerden ya
rarlanmakla kalmaz, fakat ayn zamanda iinde bulunduu btn
yelerinin tecrbelerinden de yararlanr. Yaadklar hayatn zorluk
larn ve bunlar nasl karlayacaklarn soylarn anlatan yalnzca ana
babalar deildir, bir toplumun btn yeleri dilin ayn simgelerini
kullanarak grdklerini, duyduklarn, ektiklerini ve yaptklarn di
erlerine anlatabilirler. nsanlarn tecrbeleri biriktirilebilir. Ara ge
24

relerinizi yapmay ve kullanmay renerek, bu tecrbe birikimin

den yararlanmaya balarsnz.
Dil yalnzca gelenekleri aktarma arac olmaktan te bir eydir.
Ayn zamanda aktard eyleri etkiler de. Bir szcn (ya da bir
baka simgenin) toplumca zerinde uzlamaya varlm olan anla
m, hemen hemen zorunlu olarak bir dereceye kadar soyuttur. Muz
szc, grlen, dokunulan, koklanan ve en nemlisi yenilen belli
ortak niteliklere sahip olan nesneler snfn ifade etmek iin kulla
nlr. Bu szc kullanrken, nemsiz bulup getiimiz ayrntlar
-kabuu zerindeki beneklerini, bir gerek muz biriminin nitelikle
ri olan benzeri eyleri- grmezlikten geliriz. Anlam ne kadar kaba
ve maddi olursa olsun, her szck bir para soyut nitelik tar. Di
lin znde snflandrma vardr. Uygulama alannda rnee baka ba
ka elle yaplan bir hareketler dizisini doru ve ayrntlaryla renir
siniz. Kural koyma yoluyla ise size yaplacak hareketler retilebilir;
fakat gene de size hareketleri farkl bir biimde yapabileceiniz k
k bir serbestlik alan braklmtr. Mhendislikte, raklk yoluyla
renme sistemi ile niversite eitimi arasndaki ztln nedeni ge
lip buna dayanr. Dil, gelenei akla uygun klar.
Akl yrtme maddi bir snama ve yanlma srecine bavur
makszn sorunlar zme yetenei olarak tanmlanmtr. Bir eyi
ellerinizle yapmaya almak ve belki de parmaklarnz yakmak ye
rine, onu fikirleri - o ile ilgili hareketlerin imgelerini ya da simge
lerini- kullanarak kafanzda yaparsnz. nsandan baka dier hay
vanlar da bu anlamda akl yrtyormu gibi davranrlar. empan
ze, her iki ucu ak bir borunun iinde, fakat ulalamayacak kadar
uzak bir yerde duran bir muzla karlanca, bir sr yararsz hare
ketlere girimeksizin, otuap akl yrterek, muzu bir omakla bo
runun bir ucundan itip, teki ucundan eliyle almay kefetmektedir.
empanze bu yolu bulmadan nce muzu herhalde yle bulunmad
birok durumlarda hayalinde canlandrmtr. Fakat bu yolda gerek
ten .karlatrld somut durumdan fazla telere gitmek zorunda de
ildi. nsann akl yrtmesinin farkl olan yan, grlen somut durum
dan uzaktaki durumlar dnebilme yolunda, dier hayvanlardan ok
ok telere gidebilmesindedir. Bu insan baka canblardan ayrt edici
gelimede, elbette dilin ok byk yardmlar olmutur.
Akl yrtme ve empanzenin akl yrtn de iine alan d
nme dediimiz her ey, herhalde psikologlarn imge (imaj) dedik
leri eylerle yaplan zihin ilemlerini ieriyordur. Bir grnt imgesi
25

diyelim ki, bir muzun zihindeki resmi, daima belli bir yerde bulu
nan belli bir muzun resmi olacaktr. Bunun tersine olarak muz sz
c daha nce de akland gibi, herhangi bir gerek muz tekine
kiilik kazandran, her muzda bulunmayan birok zellii darda
brakm olarak, daha genel ve soyut bir eydir. Szcklerin zihin
deki imgeleri (sesin ya da o sesi karrken meydana gelen kas hare
ketlerinin zihindeki resimleri), zihinde, bu szcklerin, dncenin
kurulmasna yarayan son derece uygun karlklar olurlar. Onlarn
yardmyla, dnme, zorunlu olarak, tam da hayvan dnnn
sahip olmad sanlan soyutluk ve genellik niteliklerine sahip olur.
nsanlar muzlar denen nesneler snf hakknda hem konuabilir
hem de dnebilirlerken, empanze hibir zaman o borunun iin
deki o muzu dnmekten teye geemez. Dil denen toplumsal ara,
bu yolla, insann somutun tutsaklndan kurtuluu gibi tumturakl
bir deyile belirtilen durumun domasna katkda bulunmutur.
Dnme, d dnyadaki eylerle ya da hareketlerle deil, kafa
daki simgelerle ilem yapmaktadr. Uylamsal szckler simgeler
dir, ama tek simge tr szckler deildir. Bu simgeleri, tek bir ka
snz bile oynatmakszn kafanzda bir araya getirebilir ve eitli bi
imlerde birletirebilirsiniz. Fikir terimi genel olarak szcklerin
ve dier simgelerin iaret ettikleri, anlattklar ya da deindikleri eyler
iin kullanlr. Bir anlamda muz szc grebileceiniz, doku
nabileceiniz, koklayabileceiniz, hatta yiyebileceiniz herhangi bir
eyi belirtmez, yalnzca bir fikri - ideal muzubelirtir. Gene de
bu muz ideas (fikri) ilerinden hibiri ideal muz ltne uymasa
bile, yenmeye elverili gerek muz okluu tarafndan temsil edilir.
Fakat toplumda insanlar, muzlar gibi grlp, koklanp, dokunul
mayan idealar - iki bal kartal, mana, elektrik, neden gibi
idealar- iin ve bunlar hakknda konumak zere isimler yaratrlar.
Btn bu idealar, bunlar belirten szckler gibi toplumsal rnler
dir. nsanlar bu szckler gerek eyleri belirtiyorlarm gibi davra
nrlar. Aslnda iki bal kartal, lmszlk ya da zgrlk gibi eyle
rin idealarnn, insanlar, gayretli ve srekli davranlara, en olgun
muzlardan daha fazla kkrttklar da grlr!
Herhangi bir metafizik incelie kalkmadan, tarih bu tr davra
nlara yol aan toplumca onaylanp srdrlen fikirleri, arkeoloji
nin alma alan iindeki ok daha gerek nesneleri belirten fikirler
kadar gerek eyler olarak grmeli, onlar gerek eyler gibi ele al
maldr. Gerek hayatta fikirler, herhangi bir insan toplumunun ev
26

resindeki dalarn, aalarn, hayvanlarn, havann ve d dnyann

dier elerinin olduu kadar etkin bir e olurlar. Yani toplumlar
maddi bir evreye kar olduu kadar, manevi bir evreye kar da
tepki gsteriyorlarm gibi davranrlar. Bu manevi evreyle ura
mak iin, maddi aletler donatmn gerekseyileri kadar, manevi bir
donatm da gereksiyorlarm gibi davranrlar.
Bu manevi donatm, ne yalnzca d dnyay denetleme ve onu
deitirme yolunda baaryla kullanlabilen aletlere ve silahlara d
ntrlebilen fikirlerle, ne de uygulamaya dklmemi fikirlerin
taycs olan dille tkenir. Manevi donatm ayn zamanda genel
likle toplumun ideolojisi olarak adlandrlan eyleri -toplum un bo
inanlarn, dinsel inanlarn, ballklarn ve sanat lklerini- de ie
rir. Besbelli, insan baz ideolojilerin peinden gidip baz fikirlerden
esinlenerek, dier hayvanlar arasnda hibir zaman grlmeyen dav
ranlarda bulunur. Hi deilse 100.000 yl nce, Neanderthal insa
n olarak adlandrlan o acayip grnl yaratklar, len ocukla
rn ve yaknlarn trenle gmp, mezarlarna yiyecekler ve aletler
braktlar. Ne kadar vahet dzeyinde olursa olsun, bugn bilinen
btn insan toplumlar, ou kere olduka ac verici olan ayinler ya
parlar ve kendilerini, ellerinin altndaki birtakm bazlar tatmaktan
alkoyarlar. Bu hareketlere ve kendini yoksun edilere yol aan ve
bu tr davranlar kkrtan drt ve nedenler, gnmzde lm
szlk, sihir, tanr gibi szcklerle belirttiimiz eyler trn
den, toplumca onaylanm fikirlerdir ve tarihte de herhalde yleydi.
Bu tr davranlar, olaslkla hayvanlar dil simgeciliini kullanma
dklar ve dolaysyla bunlar gibi soyut fikirler kuramadklar iin, hay
vanlar dnyasnn insan dndaki trlerine yabancdr.
Yz bin yldan daha eski tarihlere ait olan akmaktandan ya
plm baz aletler, salt faydac etkinlik amalarnn gerektirdiinin
tesinde bir dikkat ve incelikle biimlendirilmi grnrler, bu ya
ptlar, yaratclar onlarn yalnzca ie yarar olmakla kalmayp, ayn
zamanda gzel olmalarn istemi gibi grnmektedirler. 25.00CK*) yl
dan daha eski tarihlerde insanlar, bedenlerini boyamaya ve boyun
larna deniz kabuklarndan olduka byk emek harcanarak yapl
m boncuklu kolyeler asmaya baladlar. Bugn dnyann her tara
fnda, modann emirlerine uyarak dilerini sktren, ayaklarn ba0 Radyo-karbon analizleri baz tarihlerin dzeltilmesi gerektiini, buradaki 10.000in
50.000, 25.00 0 in 30.000 olacan ortaya koymutur. -J.G.D.C.

27

layan, korselerle bedenlerinin biimini bozan ya da bedenlerini ba

ka biimlerde sakatlayan halklar grrz. Gene bu tr davranlar
yalnzca insan trne zg grnyorlar. Bu davranlar bir ideolo
jinin rndrler ve bir ideolojiyi dile getirirler.
nsan, soyut fikirlerin yardmyla geliti ve alk, cinsellik, fke
ve korku gibi evrensel gdlerin tesinde davranlarda bulunabil
mek iin bu yeni itici gleri gereksemeye balad. Ve bu yeni d
nsel itiler dorudan doruya yaama iin gerekli eler duru
muna geldiler. Grnrdeki biyolojik ihtiyalarmzla ilikisiz de
olsa, bir ideolojinin, uygulamada, biyolojik adan da yararl olduu,
yani trn yaamn srdrmesine yarad grld. Byle bir ma
nevi donatm bulunmad zaman, toplumlar dalma eilimi gs
termekle kalmazlar, toplumlar meydana getiren bireyler de sa kal
maya pekl artk aldr etmez olabilirler. lkel topluluklarn, beyaz
uygarlkla ilikilerinin kurulmasn izleyen dnemdeki snlerinin
ba nedeninin, bu topluluklar arasnda dinsel inanlarn yklmas
olduu, uzmanlar tarafndan her zaman ne srlen bir grtr.
Eddystone Adas(*) halk hakknda Rivers; Yeni (ngiliz) ynetici
ler kafa avcl uygulamasn durdurarak kkleri halkn dinsel yaa
mnda olan bir kurumu yok etmi oluyorlard. Yerlilerin buna tep
kisi, yaama kar ilgisiz kimseler durumuna gelme biiminde oldu.
Artk adann nfusunun azalmasn nlemeye yetecek kadar reme
dikleri grld diye yazar.
nsan topluluklarnn yalnz ekmekle yaayamayacaklar ak
tr. Fakat eer, Tanrnn azndan kan her sz, dorudan do
ruya ya da dolayl olarak, bu szleri kutsal bulan toplumun geli
mesine ve biyolojik ve ekonomik refahn artrmaya yaramazsa, o
toplum eninde sonunda Tanrsyla birlikte yok olur. Bir toplumun
fikirlerinin uzun dnemde, yalnzca maddenin insanlarn zihnin
deki kartlar ve yanklar olmasn salayan, bu doal ayaklanma
dr. Eddystone Adas halknn dinleri, onlara, yaamlarn srdr
melerini ve bir ekonomik dzeni iler biimde tutmalarn salayan
bir neden oluyordu; fakat uygulamada, kafa avcl adallarn nfu
sunu dk dzeyde tuttu. Bylece maddi donatmlarn gelitirme
lerini gereksiz kld ve sonunda adallarn, aday ele geiren Ingilizlerin av durumuna dmelerine yol at. Bir ideolojinin tarihsel
W Eddystone Adas, ngilterenin hemen gneyinde Piymouthun karsna den k
k bir adadr, (.n.)

28

ayklanma yasasnca yarglanmas toplumsal gruplar iin sz konu

sudur. Fakat bu yargnn verilmesi ok uzun srebilir.
Bir ideoloji, besbelli toplumsal bir rndr. Yalnzca fikirleri ta
yan szckler, toplum durumunda yaayn rnleri olmakla kal
maz (ve toplum yaam olmadan szcklerin var olaca dn
lemez); fikirler de varlklarn ve davranlan etkileme glerini, top
lum tarafndan benimsemelerine borludurlar. Aka sama olan
inanlara bile doru diye baklabilir ve bu bak ylece srdrlebi
lir, yeter ki grubun her yesi onlar kabul etsin ve bu kimselere o
cukluklarndan beri gruba inanmalar retilmi olsun. Herkese
kabul edilmi bir inantan kukulanmak hibir zaman akla gelme
yecektir. amzda pek az kimsenin kafasnda cadlara inanmak
yerine mikroplara inanmak iin daha iyi nedenler vardr. Bizim toplumumuz, mikroplara inanmay alayp byye inanmay gln
bir ey olarak gsterir; fakat baka toplumlar bunun tersini yapar.
Bu konuda uzman olmu birtakm kimselerin mikroplar mikroskop
altnda grdkleri dorudur. Fakat onlardan daha ok sayda uzma
nn, ortaa Avrupasnda ve zenci Afrikasnda evrelerinde dola
an cadlar grdkleri de dorudur. Bizim inanlarmzn stnl
, bunlarn, lmlerin nlenmesinde antiseptikleri ve alar yarat
nda ve bylece toplumsal bymeye yol anda, afsundan ve ca
dlar canl canl yakmaktan daha baarl oluundan dolay, uzun d
nemde salanm bir stnlktr.
deolojinin grevlerinden biri olan toplum yelerini bir arada
tutmas ve toplum makinesinin almasn yalayp kolaylatrmas,
hi de en nemsiz grevi deildir. Ve ideoloji, en azndan bu nite
lii ile teknolojiyi ve maddi donatm etkiler. nk, manevi dona
tm gibi maddi donatm da, yalnzca toplumsal gelenein bir rn
oluu nedeniyle deil, fakat baka nedenlerden dolay da toplumsal
bir rndr. Uygulamada aletlerin hem-retimi hem de kullanlma
s, bir toplumun yeleri arasnda ibirliini gerektirir. Bugn, a
da AvrupalIlarn ve Amerikallarn, ancak ok geni ve ok karma
k bir retim rgt, yani karmak bir ekonomi sayesinde yiyecek,
barnak, giyecek salayp dier ihtiyalarn giderdikleri ak bir ger
ektir. Bu ibirlii rgtyle ilikimiz kesintiye urarsa, rahatmz son
derece bozulur ve belki de a kalrz. Kuramsal olarak, daha basit
ihtiyalar ve daha ilkel donatm ile ilkel insan kendi kendini geindirebilir. Uygulamada ise, ilkeller hatta en kaba vahiler bile,
birlikte trenler yapmak iin olduu kadar yiyecek salamak ve ara
29

gereler edinmek iin de ibirlii etmek zere rgtlenmi gruplar ha

linde yaarlar. rnein Avustralyak yerliler arasnda, ara gere ve kap
kacak yapmakta olduu kadar, avlanmada ve yenebilir bitkiler topla
mada, cinsler arasnda iblmne gidilmi olduunu grrz.
Maddi kltr konularnn aratrcs bile, bir toplumu, ihtiyala
rn karlayacak retim yollan bulmak iin, yani kendini yeniden ret
mek ve yeni ihtiyalar yaratmak iin kurulmu bir ibirlii rgt
olarak incelemek zorundadr. Maddi kltr konular zerinde al
an aratrc, toplumun ekonomik dzenini ilerken grmek ister.
Fakat bir toplumun ekonomisi o toplumun ideolojisini etkiler ve o
toplumun ideolojisinden etkilenir. Materyalist tarih anlay, eko
nominin ideolojiyi belirlediini syler. Ayn eyi, bir ideoloji uzun
dnemde, varln ancak ekonominin takntsz dzgn ve etkin
almasn kolaylatrrsa srdrebilir biiminde ortaya koymak
daha gvenilir ve daha doru olur. Eer ideoloji ekonominin ileyi
ini gletirirse, o toplum -v e o toplumla birlikte ideolojisi- so
nunda mutlaka yklacak demektir. Fakat bu son hesaplama, ol
duka ileriki tarihlere ertelenmi olabilir. Devrini tamamlam bir
ideoloji, bir ekonomiye, Marksistlerin sandklarndan daha uzun
sre ayak ba olabilir ve onun deimesini engelleyebilir.
deal olarak toplumsal gelenek tektir: Bugnn insan kuramsal
olarak btn alarn geleneinin kaltsdr ve tm atalarnn bi
rikmi tecrbe mirasna konmutur. Fakat ne var ki, bu, gerek
lemi olmaktan uzak bir idealdir. nsanlk bugn tek bir toplum
biiminde birlemi deildir; birbirinden farkl birok toplumlara
blnm durumdadr; elimizin altndaki tm kantlar, arkeolojinin
inebildii kadar eski tarihlerde bu blnmenin zamanmzdakinden
daha ok olduunu gsterir. Her toplum yalnzca farkl dil uylam
larna sahip olmakla kalmayp, fakat ayn zamanda manevi hatta
maddi donatm biimlerinde de eit lde farkl uylamlara sahip
olabilir; nk her biri kendi zel geleneini korumu, kuaktan
kuaa geirmi ve gelitirmitir.
Bugn insanlarn birbirlerinin anlamad ok eitli diller kul
landklar ackl bir biimde ortadadr; burada her dilin bir toplum
sal gelenein rn olduunu ve her dilin o toplumun dier gele
neksel davran ve dn biimlerini etkilediini hatrlatmakla
yetineceiz. Daha az sezilen ey, farkl gelenek izgilerinin maddi
kltrn bile etkilemesidir. Amerikallar atal ba ngilizlerden
farkl bir biimde kullanrlar ve bu kullan fark kendini, somut
30

olarak, atallarn ve baklarn biimlerindeki ince farkllklarda or

taya koyar. rlanda'da ve Gallerde tarm iileri uzun sapl krekler
kullanrlar; ngilterede ve skoyada kreklerin saplar ok daha
ksadr. Aracn kullanlmas elbette farkb olmamakla birlikte, her iki
blgede de yaplan i ayndr. Farkllklar salt uylamsal farkllklar
dr. Bu farkllklar toplumsal geleneklerdeki ayrlklar yanstr. Bu
tr ayrlklar, kendilerini somut olarak kullanlan aletlerin biimle
rinde ortaya koyduklar iin, arkeolojinin aratrma alanna girerler
ve dil farkllklarnn anlalmasna olanak verecek yazl belgelerin
bulunmad uzak gemilere kadar uzanmakla izlenebilirler.
nsan benzeri varlklar zamanmzdan drt-be yz bin yl kadar
nceki tarihlerde, dnya zerinde, ngiltereden ine, Almanyadan
Transvaale kadar dalm olarak grlrler. Biz, ancak bunlarn
toplumsal gruplar halinde yaadklarn ve yeryzne seyrek olarak
dalm ve birbirlerinden yaltlm kk kk gruplar oldukla
rn dnebiliriz. Byle koullar altnda, bu gruplarn her birinin,
uramak zorunda kaldklar deiik iklim ve evre koullarna gre
daha ok birbirlerinden farkl gelenekler gelitireceklerini syleye
biliriz. Ve gerekten en eski aletler arasnda bulunan ve kesinlikle in
san elinin ilk eserleri olan ilk aletlerde, talar yontma yntemlerin
deki ve bunun sonucu olarak aletlere verilen biimlerdeki blgesel
farkllklar ortaya konabilir. Bu aletlerin biimleri, grnte, kulla
nlan malzemenin ya da yaplan aletin kullanlaca ie gre belir
lenmie benzemez, keyfi olarak biimlendirilmi gibidir. Ingilte
redeki ve Amerikadaki atallar ve baklarla ngilteredeki ve Gallerdeki kreklerdeki gibi, tekniklerindeki ve biimlerindeki bu fark
llklar, baka baka toplumlar -takm lar, srler, birlikler, kabileler
ya da benzeri topluluklar- tarafndan gelitirilip uygulanan ayr gele
neklerle ilikili olmab. Zaman getike ve arkeolojik kaytlar daha ek
siksiz bir duruma geldike gitgide daha ok sayda farklkklarn varb
ortaya konabilir ve bu farklbklar gitgide daha geni bir somut rnler
dizisini kapsayabilir. Yazl tarih ncesi arkeolojisinin basamaklarndan
biri, kendini braktklan kalntlar arasndaki farklkklarda ortaya koyan
eitli toplumsal geleneklerin tanmlanmasdr.
Arkeologlar, zerlerinde altklar nesneleri yalnzca baklar,
baltalar, kulbeler, mezarlar gibi ilevlerine gre snflandrmakla
yetinmezler, ayn zamanda baklar, baltalar, barnaklar ve mezar
lar, trlerine gre de snflandrrlar. Baklarn ya da mezarlarn
eitli trleri, aa yukar ayn ii grr; eitli trler arasndaki
31

farkllklar ise, onlarn yapl ve kullanl yntemlerini belirleyen

toplumsal geleneklerdeki farkllklara dayanr. levlerine gre grup
landrlm her bir snf iinde de, arkeologlar, belli bir arkeolojik
dnemde, belirli bir blgede kullanlan eitli trler ayrmlayabilirler. Belli bir blgede, belli bir devirde kullanlm trlerin tm, il
gili toplumun kltr saylr. Arkeoloji, giderek kltrden ok,
kltrler zerinde alan bir bilim olma eilimindedir.
Trlerin eitlilii, bunlarn yapmn ve kullanmn belirleyen
toplumsal geleneklerin okluunun kantdr. Belli bir tarihte belli
bir yerdeki gruba, yani belli bir kltre ait tiplerde grlen dik
kati ekici derecedeki bir rneklik, bunlar yapan kimseleri hareketi
getiren gelenein sertliini ve bir rnekliini ortaya koyar. Bir kl
tr meydana getiren trlerin zellikleri, onlarn ilevlerinden ok,
toplumsal uylam yoluyla belirlendiine gre, her kltrn ayrt
edici uylamlar koruyan ve toplumsal gelenei srdren bir top
lumsal gruba karlk olmas gerekir. Ne eit bir toplumsal grubun,
arkeologlarn kltr dedikleri eye karlk olduunu kesin bir bi
imde tanmlamaya kalkmak acelecilik olacaktr. Dil, toplumsal
gelenein olumasnda ve tanmasnda ok nemli bir rol olan
bir ara olduuna gre, farkl bir kltre sahip olduu iin dier
toplumlardan ayrlan bir grubun, ayn zamanda farkl bir dil konu
aca umulabilir.
Bu duamda, diller arasnda grlen ayrlklarn, hi deilse mad
di donatm ve gmme greneklerindeki ayrlklar kadar eski olmas,
hemen hemen a priori (deneyden nce, nsel) bir olaslktr. Pleisto
sen^ a insannn ekonomik dzeyine yakn bir dzeyde kalm
olan ada vahiler arasnda konuulan farkl dillerin ya da birbir
lerini anlayamayacaklar farkl lehelerin olaanst okluu, bu
varsaymmzn doruluunu bir lde kantlar. Tmnn 200.000
kadar olduu tahmin edilen Avustralya yerlilerinin konutuklar dil
lerin says be yzden az deildir. Kroeber, Kaliforniyann 3613,5

Kremizin, zerinde canllarn yaamaya balayndan zamanmza kadar, canllarn

yaam asndan geirdii belli bal aamalar, drt zaman iinde stnrlandmlmtr; Birinci Zaman (Paleozoik a-eski hayvan a), kinci Zaman (Mezozoik aorta hayvan a), nc Zaman (neozoik a-yeni hayvan a) ve iinde bulun
duumuz Drdnc Zaman (antropozoik a-insan hayvan a). Ayrca her zaman
da kendi iinde alara ayrlmtr. Drdnc Zaman, buzul devri olan Pleistosen
(Kn yeni) a ile halen iinde bulunduumuz Holosen (Tm yakn) alardan
oluur, (.n.)

32

kilometrekare tutan topraklarnda otuz bir dil ailesinin ve en az 135

lehenin varln ayrmlar. Gene, ilk yazl belgeler insanlarn ko
numalarn ortaya koymaya baladklarnda, ilk anda atatrabildiimiz kk bir blgede, birbirinden son derece farkl birok dil ge
leneinin -varlklar hakknda yer ve ahs isimlerinde ipularn
bulduumuz dier dillerle birlikte, Msr, Smer, Sami (Akad) ve
Elam dillerinin- yerlemi olduunu grrz. Yaz yayldka, ile
rinde en ok anlmaya deer olanlar sayarsak, Nasili, Luvice, Hurrice, n-Hitit, Fenikece, ince, Yunanca, Perse, Urartuca, Etrske, Latince, Keltenin bulunduu birok dilin varl teker teker or
taya kmtr. Dilin geleneksel kalplarnn blnmelere uramas
eilimi, hatta basl yaptlarn son derece yaygn olarak elden ele do
lamasyla standartlaan bugnk Ingiliz dilinden bile gzlemlene
bilir. ngilterede gelecek cuma (nextfridciy) diye sylenen sz, skoyada ilk cuma (friday first) biimini alr. ngilteredeki loty
(kamyon) szcnn, Atlantiki atnzda, Amerikada truck&
evrilmesi gerekir. Yaznn ve gemite grlmemi derecede ko
laylatrlm yolculuk olanaklarnn benzetirici etkisine kar koyabilen bu eilim, yazdan ve zamanmzdaki haberleme aralarndan
nceki tarihlerde, ok daha hzl ve etkin bir biimde ilemi olma
l. Dil ayrlklar dorudan doruya arkeolojik kaytlarda izlenebilen
kltrel ayrlklar kadar eskidir.
Bununla birlikte, kltrle dilin, kltr farkllklar ile dil farkllk
larnn akmalar gerekmez. Ara ve gereler bakmndan, Dani
marka, ngiltere, Fransa ve Almanya arasndaki farkllklarn Danimarkaca, ngilizce, Franszca ve Almanca arasndaki farkllklarla kyas
landklarnda nemsiz farkllklar olduu grlr. Maddi donatm,
konuulan szcklerden ok daha fazla kalcdr: Maddi donatmn
yaplmas ve kullanlmas, kural koyma yoluyla olduu kadar rnek
olma yoluyla da retilip renilebilir. Yararl birtakm yollar dil s
nrlarn koruyabilirler ve korurlar da. Bununla birlikte, kltr mut
laka ayn dili konuan bir grubu temsil etmese de, genellikle, ke
sintisiz bir coraf blgeye yerlemi olan bir yerel grubu temsil
eder.
Kltrler corafi birimler olarak ele alnnca, aralarndaki farkl
lklarn, daha az keyfi ve daha ok anlaml farkllklar olduu gr
lr. Bunlar ksmen farkl evrelere uyu olgusuyla aklanabilirler.
Aa evrim dzeyindeki eitli hayvan trleri, genel olarak kendi
lerini zel iklim toprak ve bitki rts koullarna uydurmu olarak
33

yaarlar. ou farkllklar, bir tr bir dier trden ayran zellikle

ri, kesin olarak, yaplarnn o zel corafi koullar altnda yaamlar
n srdrmeye elverili olduunu kantlamalar nedeniyle, doal ayk
lanma sreci tarafndan belirlenmi zelliklerdir: rnein, renk de
itirebilen bir postu olan da tavan ile kn postunun rengi be
yaza dniiemeyen ova tavanlar iin bu aklamann doru oldu
u aka anlalyor. nsan tr fizyolojik olarak kendini hibir zel
evreye uydurmu deildir. nsann evreye uymas, bedeninin bir
paras olmayan aletler, giysiler, evler ve benzeri donatmlarla sa
lanr. Bulunduu evreye elverili donatmlar yaparak bir insan top
lumu, kendini hemen her trl koula uydurabilir. Ate, giyim, ku
am, barnaklar, uygun yiyecekler, insanlara kuzey kutbunun sou
u kadar tropik blgelerin scana da dayanabilme yetenei verir.
Maddi kltr geni lde bir evreye kar gsterilen bir tepki
dir. Bu tepki, belli bir blgede yerel yiyecek kaynaklarndan yarar
lanmak ve vahi hayvanlardan, sellerden ya da dier tehlikelerden
korunmak yolunda, o blgenin zel iklim koullarnn yol at ih
tiyalar karlamak iin gelitirilen dzenleri ierir. Farkl topluluk
lar farkl icatlar gelitirmeye, yiyecek, yakacak, barnak ve alet sala
ma yolunda, farkl doal kaynaklar nasl kullanmalar gerektiini
kefetmeye zorlanmlardr. Orman halklar aa ileri, marangoz
aletleri, ktkten yaplm evler ve yontulmu ss eyalar gelitire
bilirler; kr halklar, kemii ve sepet rmeye yarayan kam ve aa
kabuklarn ve deriyi daha ok kullanmak zorundadrlar; bu halklar
yaamlarn baltalara sahip olmadan da srdrebilirler, zorunlu ola
rak deri adrlarda ya da toprak altndaki barnaklarda yaarlar.
Kendi zel evresinin etkilerine cevap olarak her toplumun farkl
yollar ve dzenler gelitirmesi beklenebilir. Fakat, ne iyi ki, uygun
keifler ve icatlar, gelitirildikleri blgelerde hapsedilmi kalmazlar.
Toplumlar dier topluluklarn farkl tepkilerine yol am olan ba
ka blgelere g edebilirler. Gmen toplum, yeni vatannn koul
larna uygun olan donatmlar benimsemek iin, kendi geleneksel
donatmn bir kyya atmaz; daha ok, gmen halkn gelenekleri ile
yerli halkn geleneklerinin birbirine kart grlr. Gene, keifler
ve icatlar bunlar gerekletiren toplumun yaad blgenin snrla
rn aabilirler ve bunlar gerekletiren toplumun konutuu dilden
farkl dil konuan toplumlara geebilirler; tm yer ve dil engellerine
karn bir toplumdan dierine yaylabilirler ve gerekte yaylmakta
drlar da. Bizim kltrel geleneimizin zenginlii, byk lde bu
34

yaylmann, ok farkl gruplarn birok blgelerin farkl koul ve ola

naklarna gsterdikleri tepkiyle yarattklar fikirlerin bizim ileri toplumlarmz tarafndan benimsenmesinin rndr. rnein, temel
bitkisel yiyecekler listemizdeki Yakn Asyann buday, arpa ve mey
velerine, Dou Asyadan pirinci, Kuzey Amerikadan msr, patate
si, kaba ve dier baz bitkileri, Tropik Afrikadan muzu, vb. kat
tk; bizim beslenme geleneimiz dnyann drt bir yanndan alp
benimsediimiz yiyeceklerle zenginleti.
Tarih ncesi ve yazl tarih dnemleri, gerekten corafi teknik
ya da ideolojik zel idlere karlk veren topluluklarn farkl lamalan yoluyla kltrn nasl gittike eitlendiini gsterirler. Fakat,
toplumlar arasnda karlkl ilikinin ve kltrel alveriin art,
hatta bundan daha arpc bir olgudur. Kltrel gelenek, bir yan
dan gitgide daha ok kollara ayrlma eilimindeyken, bir yandan da
birleme ve tek bir nehre katlma yolunda ilerleme eilimi gsterir.
Kltrel gelenein ana kolu, yeni kaynaklarn sularn kendine ek
me yolunda, gittike artan bir iddetle, btn aknt sistemine ege
men olur. Kltrler tek bir kltre karp, onun iinde erime eili
mindedirler.
Bizim (Bat) kltrmz insanlk kltrnn ana kolu zerinde
olduu savnda bulunabiliyorsa, bu yalnzca kltrel geleneimizin
bir zamanlarn ok saydaki paralel kltrlerini fethedip, onlar ha
raca balam olmasna dayanr. Yazl tarih dnemlerinde, insanlk
kltrnn ana nehri, Mezopotamya ve M srdan kp, Yunan ve
Roma, Bizans ve slam dnyas yoluyla Atlantik Avrupasna ve
Amerikaya doru akarken, kendisine Hint, in, Meksika ve Peru
uygarlklarndan ve saysz barbar ve vahi topluluklarn kltrlerin
den katlan kollarla durmakszn geniledi. in ve Hint uygarlklar,
aslnda birbirlerinden ve daha batdaki uygarlklardan akmlar al
makta baarsz deildiler. Fakat genellikle, imdiye kadar, aldklar
bu akmlar deimeden kalan durgun i gllerine boaltmlardr.
te yandan Maya ve nka uygarlklar, sularndan ada Atlantik uy
garlnn ana koluna katld kadarnn dnda, tmyle kuruyup yok
oldular. Sonu olarak, zaman zaman onun yan kollarla zenginlemesi
ni gstermek iin, uygarln teki kollan zerinde konumak zorunda
kalsak bile, bundan sonraki sayfalarda, hemen hemen tmyle uygarl
n ana koluyla ilgileneceimizi aka belirtelim.
Eer uygarln arkeolojik kaytlarda ve yazl belgelerde ortaya
konan uzun srecinin tm incelenirse, ekonomik alanda, en ileri
35

toplumlarn geimlerini saladklar yntemlerde beliren tek bir ei

lim dorultusunun, bu srecin en belirgin izgisi olduu grlr. Eko
nomi alannda, kktenci ve hatta devrimci yenilikleri saptamak ola
na vardr; elimizde gvenilir istatistikler olsayd, bu devrimci yeni
liklerin her birini, nfus grafiinin erisinde gze batan bir kn
tnn yanstt bir nfus artnn izlediini grrdk. Dolaysyla bu
evrimler, tarihsel srecin (incelemelerimize girimeden nce aa
daki gibi zetleyebileceimiz) dnemlerini ya da aamalarn gster
mekte kullanlabilir.
1. yk, herhangi bir yrtc hayvan gibi, doada ne bulmusa
onu toplayarak ve yakalayarak, dier varlklar zerinde bir asalak
gibi yaam olan insann, yeryznde seyrek grnen bir hayvan
ve yiyecek toplaycs olarak belirmesiyle belki 500.000 yl, belki de
250.000 yl nce balar. Antropolog Morgan'nH <(Vahet D nemi
olarak adlandrd dneme denk den bu toplayclk ekonomisi,
arkeologlarn 'Valeolitik a, yani Eski Ta D evri dedikleri ve jeo
loglarn 'Vleistosen (Bu^ul Devri) adn verdikleri devrin bandan sonu
na kadar, yani insann gezegenimiz zerindeki mrnn hemen
hemen yzde 98'ini tutan bir zaman kesimi boyunca, tm insan top
luluklarnn geim yolu oldu. Toplayclk ekonomisi, bugn hl
Malaya ormanlarndaki ya da Orta Afrika'daki, Kuzeybat Avustral
ya ve Gney Afrika llerindeki ve kuzey kutbu blgelerindeki az
sayda geri ve yaltlm durumdaki toplum tarafndan uygulanmak
tadr.
2. Belki 8000 yldan^**) uzak olmayan bir tarihte, grne g-re
ilkin Yakndou'da baz toplumlar doayla etkin bir ibirliine giri
erek, bitkiler yetitirip ve ou kere ayn zamanda evcil hayvanlar
besleyerek, doada hazr bulunan yiyecek maddeleri stokunu artr
maya baladlar. Yeni yiyecek-retici ekonomi, Morgann barbarlk
dnemi dedii dnemin ayrt edici zelliidir ve en basit biimde
arkeologlarn Neolitik a, yani Y eni Ta D evri dedikleri devirle
temsil edilir. Fakat S 1800 yllarnda Yeni Zelanda'nn yerlileri olan
Maorilerin ara gerelerinin hl neolitik ara gereler olduuna
baklrsa, neolitik a, hi deilse ekonomik alanda bir zaman kesi
miyle snrl deildir. Ayrca hi deilse tuncun endstride tam
^ Le\vis Henr.y Morgan, 18 18 -18 8 1 yllar arasnda yaam, ilkel topluluklar hakkndaki yaptyla M arx ve Engelsi etkilemi olan Amerikan antropologudur. (*n.)
( 8000 rakamnn 10.000 ila 12.000 aras olarak dzeltilmesi gerek. -J.G.D.C.

36

olarak kullanlmas ancak bir sonraki ekonomik devrimden son-ra

mmkn olmusa da, ekonomik bakmdan hl barbarlk dze
yinde olan birok toplum, demir ya da tun aletleri ve silahlar kul
lanmay renmilerdi.
3.
Bir sonraki ekonomik devrim, Nilin Dicle ve Fratn ve nds Nehrinin alvyon vadilerinde, zamanmzdan be bin yl kadar
nce baz nehir kys kylerinin ehirlere dnmesiyle balad. Top
lum, iftileri kendi ev ihtiyalarnn tesinde yiyecek maddeleri
fazlas retmeye raz etti ya da zorlad ve bu art-rn bir yerde
toplayarak, onu uzman zanaatlardan, tacirlerden, rahiplerden, me
murlardan ve yazclardan oluan yeni ehir nfusunu beslemekte
kulland. Uygarln habercisi olan ve tarih dnemi kaytlarn bala
tan yaz, ileride aklanaca gibi, bu ehir devriminin zorunlu bir
yan rn olarak ortaya kmtr.
a. Uygarln ilk iki bin yl, alet ve silah yapmnda yalnzca
bakr ve tun kullanld iin, arkeologlar tarafndan Tun a
olarak tanmlanan adr. Bu madenlerin her ikisi de, genellikle an
cak tanrlarn, krallarn, eflerin ve tapmak ve devlet grevlilerinin
yararlanabilecekleri kadar pahalyd. Daha ok sulama yoluyla yiye
cek maddeleri tarmndan salanan toplumsal art-rn, snrl har
camalaryla ayn zamanda ehirlerdeki endstri ve ticaretle uraan
kimselerin nfusunu da snrlayan nispeten dar bir rahipler ve me
murlar evresinin elinde topland.
b. Erken Demir a: 1200 dolaylarnda, metal aralarn halk
arasnda kullanlmasna yol aan; dvme demir elde etmede ekono
mik bir yntemin yaylmasyla balar. Ayn zamanda, Yakndouda
bir alfabetik yaz trnn icad, o zamana kadar kk bir bilgin
yazclar snfnn bir srr olagelmi olan yaznn halk tabakalar
arasnda yaylmasna yol aarken, bir yandan da, 700den sonra
sikke biimindeki kk bozukluk para, perakende alverileri ko
laylatrd. Klasik ekonomide, yani Greko-Romen ekonomisinde,
yaz ve metal aralar gibi toplumun aa tabakalar arasna yaylan
bulularn Akdenizin sunduu ucuz ulatrma olanaklar ile birlikte
kullanlmas sonucunda, artk bir lde (trlere gre) uzmanlam
iftilikten de salanan art-rn, orta snfn tacirlerden, tefeciler
den ve kapitalist iftilerden oluan st tabakalar arasnda ok da
ha yaygn olarak datlmt. Geri sonunda, nispi bir fakirleme ya
da tarm alanndaki reticilerin ve zanaatlarn gerekten kleletilmeleriyle durdurulmusa da, art-rnn, bu dalm, en azndan
37

Akdeniz havzasnda, nfusun hatr saylr bir oranda artmasna ola

nak vermitir.
c. Avrupada feodalizm, sonunda lman orman blgesinin re
tim gcn artrarak, o zamana kadar yar gebe barbar hayat ya
ayan iftiyi topraa balad. Fakat feodalizmde, lonca dzeni, ta
cirler gibi zanaatlara da, yalnzca zgrlk deil, ayn zamanda
daha nceki dnemlerde benzeri grlmemi bir ekonomik stat
salarken, feodal dzen topraa balad iftiyi de, kleyi tanr
bir mal olarak gren Roma tarz klelikten kurtard. Bylece so
nunda ok daha youn ve yerleik bir tarm dzeninin zerinde ge
lien ve artk su gc kullanan ticaret ve endstri, Avrupa nfusun
da ei grlmemi bir arta yol at.
d. Nihayet, Yeni Dnyann ve Hindistan ile Uzakdouya giden
deniz yollarnn kefi, Atlantik Avrupasna bir dnya pazar at.
Kitle halinde retilen yaygn mallara karlk, Atlantik Okyanusu k
ysndaki toplumlar, btn dnyann yiyecek stoklarn kendilerine
ekme olanana kavutular; bir yandan da lkelerinde gittike bi
limselleen bir ky ekonomisi gelitirdiler. Nfus grafiinin ngil
terede 1750 ile 1800 arasndaki keskin bir eimle ykselii, yalnzca
yeni burjuva kapitalist ekonomisinin biyolojik baarsn kantla
makla kalmaz, ayn zamanda bu ekonominin ilk dnemleri iin en
dstri devrimi deyimini kullanmann hakl olduunu da gsterir.

38

II.
PALEOLTK VAHET
nsan tarihinin ilk blm hl doa tarihiyle karm durum
dadr. Yazl tarih ncesi antropolojisi, insann fizik evrimi hakkn
da bilinmesi gereken eyleri, yani insan hayvannn bedeninin geir
dii deiiklikleri aratrr. Yazl tarih ncesi arkeolojisi, insan hay
vannn nasl emek yoluyla insan haline geldiini gsterir ve insann
beden-d donatmn inceler. Antropolojik ve arkeolojik belgeler,
en eski yazl belgeden bu yana geen zaman kesiminin, kabaca yz
kat kadar uzunluunda bir kesimi kapsar. nsann yeryznde be
lirmesinin ve ilk aletin yaplmasnn, zamanmzdan be yz bin yl
kadar nce gerekletii sylenebilir. Bu tarih, bir gre gre, je
olojik kaytlarda zamanmzdan on bin yl nce balam olabilecek
olan ve sona ermesi iin nnde daha ok uzun bir zaman bulunan
holosen adan, yani halen iinde bulunduumuz adan bir nce
ki a olan pleistosen an balangc olarak gsterilmitir.
Bu tarihler ancak yaklak olup, herhalde ou kimsenin pek az
ey anlayabilecei kadar byk zaman kesimlerini kapsarlar. nsa
nn gezegeninin grnnde ve yzey ekillerinin biimleniinde
son derece asal deiikliklerin yer alna tank olduunu sylemek,
daha kesin ve belki daha yararldr. rnein pleistosen an bir b
lmnde Britanya, Avrupa ktasna bitiik durumda idi. Bugn Ku
zey Denizi olan blgenin byk bir kesimi o ada kara olsa gerek;
insanlar imdiki Taymisin o adaki durumunda bu nehri o an
Ren Nehri ile birlemesine kadar izleyebilirlerdi. Geri belli bal
sradalar, ilk insanlarn aleder yapmalanndan nce ykselmilerse
39

de, insanlar yerkabuunun krmas ile ortaya kan olduka yksek

dalarn beliriini grebildiler. Gerekten, bir jeoloji okulu, Afrika'daki
Byk Rift Vadisi gibi muazzam atlaklann, insanlarn bu ktada yaa
maya baladklarndan sonraki bir tarihte ald grndedir.
klimdeki ykc deiiklikler, kukusuz btn yeryzn etkile
mitir. Yksek enlem blgelerinde ya da drt buz a birbirini
izledi ve bu alara, zamanmzn kurak astropikal blgeleri olan
yerlerde sel gibi yamurlarn boand dnemler elik etti. Bugn
yksek Norve dalarn rten kar rtleri ve buzullar, yava yava
genileyerek vadilere kadar uzand ve sonunda Kuzey Avrupa ova
sn muazzam bir buzul tabakas kaplad. skoyann dalk blge
sindeki buz tabakalar da genilemeye balayp, rlanda'y ve ngil
tere'yi aarak, skandinavya buzuluyla birlemek zere douya ya
yldlar. Ayn ekilde Alp Dalarnn buzullar da aalara doru
srnerek ilerledi. Zamanmzda Cenevre Gl yanndaki dalarn
ykseklerinde sona eren Ron buzulu, hemen hemen Fransa'nn Lyon
ehrine kadar akmt. Buzullar, donmu nehirler deillerdir, fakat yl
da ila alt metreden fazla ilerlemeyen buz nehirleridir. Grnland'da
ve Antartika'da bugn hla pleistosen ada ngiltere'yi ve Kuzey
Avrupa'y kapsayan buz tabakalarnn benzerlerini grebiliriz; bun
lar ylda 400 metre dolaylarnda bir hzla akarlar". yle ki, skoya
buzunun Cambridge'e varmasnn ya da skandinavya buzunun
Berlin'i kaplamasnn ne kadar zaman ald hesaplanabilir. Buzla
rn geri ekilmesi, yani muazzam buz ktlelerinin erimesi sreci de,
hemen hemen ayn derecede ar bir sreti.
Fakat bunlar yine de eridiler. klim Norfolk'da suaygrlarnn ve
kaplanlarn yaamalarna ve imdi vatanlar Portekiz olan rododendronlarnH TyroPde yetimelerine elverecek kadar snd. Ve sonra
buz tabakalar, tekrar geri ekilmek zere, yeniden ilerlemeye ba
ladlar. Gerekten ou jeologlar, buzularas scak ala kesin
tiye uram drt byk buzul devrinin, bir baka deyile, drt bu
zul dneminin gelip getiini kabul ederler. Baz yetkili bilimadamlar
daha da ok sayda buzul dneminin ve buzularas scak dnemle
rin olduu grndedirler.
Bu arada, insanlar yeni hayvan trlerinin beliriine ve bunlarn
doal ayklanma yoluyla yerleip, bazen de yok olup gidilerine ta
nk oldular. Buzul dnemleri arasnda scak devirlerin ilkinde, -kl
^ Rododendron, anlynyn benzer bir iektir, (.n.)

40

dili kaplan, toynakl kk at ve gney fili gibi pliyosen aH ka

lnts- birtakm son derece acayip hayvanlar, hl sonunda kendi
lerinin yerlerine geecek olan daha yeni trlerle yarmaktadrlar.
Buzul devirlerinin souuna kar koyabilmek iin fil ve gergedan
trleri -m am ut ve tyl gergedan- krk postlar edindiler. Bu tr
deiiklikler olaslkla birok kuaklar kapsayan uzun bir doal ayk
lanma sreci sonunda ortaya kmtr; bu srenin uzunluu dn
lrken fillerin ok ar reyen hayvanlar olular da unutulmamal.
Yeni beliren hayvanlarn en ilginci insann kendisi idi. lk insan
lar kemik atlar bakmndan bugn yaamakta olan herhangi bir
insan rkyla ylesine kkten bir farkllk gsterirler ki, zoologlar
onlar farkl bir tr ya da cins iinde snflandrrlar ve onlara mo
dern insana verilen bilimsel isim olan Homo sapiens demeyi kabul
etmezler. Bu varlklara hominidler(**) insan benzeri varlklar ya
da trnak iaretleri iinde insanlar denebilir. En eski hominid fo
silleri, birok maymunsu zellikler, (tam olarak M an M akes Himself
adl yaptmda akladm nedenlerden dolay, modern insann on
lara sahip olmakszn yapabilecei) kuyruksuz maymun familyasna
zg nitelikler gsterirler.
Javann maymun insan Pithekantropos, ok kaln fakat em
panzelerle modern insann beyin hacmi arasnda ortalarda bir nok
tada, 1100 ila 750 cm3 arasnda deien beyin boluklar olan ok
M Pliyosen a, Drdnc Zamann ilk a olan buzul devrinden bir nceki adr,
nc Zamann son adr, (.n.)
Bilimadamlannca izilmi olan hominidin evriminin tablosu son yllarda byk de
iikliklere urad. Kuyruksuz maymunlarla insanlar arasnda bir ara-halka olmalar
yle dursun, bunlarn ortak atalarn bulmak iin, jeolojik zaman iinde ok daha
geri tarihlere gitmemiz gerekecee benzer.
Villafranchia dneminin ya da ilk ve orta pleistosen alarn hominid biimleri hak
knda imdiki ok daha kesin bilgilere sahibiz. Kk beyinleri olan ve dikey (yani
arka ayaklar stnde) duran Australopithekinese, n ayaklan alet kullanmas iin
serbest kalm olacandan, byk bir ilgi gsterilmitir. te yandan, Orta Afrikann
dousundaki O lduvaideki 1. yatakta byk beyinli bir hominidin kafatasnn bir
parasnn bulunuu, Australophithekusun dorudan doruya insann atalar izgisi
zerinde bulunan bir varlk olduu ve zaman zaman kendi kalntlaryla birlikte bu
lunan aletleri onun yapt fikrine kuku drmtr.
Orta pleistosen a kalntlarnda, Pithekantropos grubundan 110 0 ila 750 cm' b
yklkte beyinlere sahip olan ok daha inandtrtc sayda hominid fosili bulundu. Pit
hekantropos grubunun ilk bulunduu Javada elle yaplm aletlerin Pithekantroposun kalntlaryla ilgili olup olmad daha kesin olarak saptanamad, fakat Kuzey
A frikadaki ve Kuzey inde u-ku-tiendeki bulular, Pithekatroposun aslnda in
san karakterinde olduuna kuku brakmamaktadr. -J.G.D.C.

41

kk bir kafatasna sahipti. Aln, gzleri koruyan ve kafatasnn ve

ene kemiinin hantal yapsn destekleyen kemikli bir ka siperin
den sonra geriye doru bask idi. Fakat bizim beyinlerimizdeki ko
numa blgesinin bulunduu yerde, kaba bir ikinliin bulunuu,
Java insannn o tarihlerde konutuunu ve toplumca anlamlar onay
lanm sesler kullandn gsterir. Ama alt ene kemii oransz b
yklkteydi, enesi de sivri deildi. Pekin yaknndaki u-ku-tien Ma
arasnda bulunan hominidler cinsi olan Sinantropos benzeri zel
likler gsterir.
Bylece, pleistosen an aa tabakalarndaki antropolojik bel
geler, umulduu gibi, baz bakmlardan kuyruksuz maymun tr ile
terimin tam anlamyla insanlar arasndaki balanty kuran tr ve
familyalarn beliriini ortaya koymu oldu. Evrimin bu aamasn
aydnlatan belgelerin son derece kt oluu anlamldr. Antik devirle
rin nehir yataklarn ya da pleistosen devrin buz tabakalarnn s
rkledii dkntleri veya erozyonun andrd eski sahillerle, ne
hir yataklarn kesen su kanallar ya da demiryolu geitleri aarken
ya da dier kazlarda, ou kez, kl dili kaplanlarn, gergedanlarn
ve mamutlarn fosillemi kemikleri bulunabilir. Fakat bilimadam-r
lan ve amatrler her yerde evrimin kayp halklarn aradklar hal
de, son buzul devrine kadar uzanan bir dnemde btn Avrupada
hominidlcrin yalnzca tam olmayan drt fosil paras bulunmutur,
diyelim 200.000 yllk bir sre iinde ktamzn hominid nfusunu
temsil etmek iin drt fosil! Asya bu alanda daha verimli olduunu
gstermitir. Bulunan Java insanlaryla in insanlarnn says yir
miyi akndr. Gene de insan fosillerinin azl, yeryznde belirilerinden sonraki bin yl iinde, insanlarn, saylar son derece az
hayvanlar olduklar grn destekler. Hominidlerin gruplar, a
dalar olan mamutlara, maara aylarna, kaplanlara ve suaygrlarna tehlikeli rakipler gibi grnm olamaz.
Bu yarg arkeolojinin tankl ile ciddi olarak rtlm deildir.
Bir zamanlar Vaal ve Zambezi Nehirlerinin akt yksek aasz i
menlik ovalardan, ilk hominidlerce yaplm arabalar dolusu aracn
toplanabilecei dorudur. Bilindii gibi Fransa ve Ingilteredeki mze
depolar ayn derecede eski kumluklardan karlm aralarla tklm
tklm doludur. Fakat tek bir hominid, bir gnde bu tr aralardan
drt tanesini yapm ve kullanp atm olabilirler. 365er gn tutan bir
ka yz bin yllk bir sre iinde yaplm bu aletlerin binlerce tonu, bu
aletleri vapanlann ok kalabalk olduklarn gstermez.
42

Ama bunlar, kendilerini kullananlar btn hayvanlarn efendisi

klacak beden-d donatmlarn gelimesi stne dorudan doruya
ne renebilecekse onu gsterir. Bilindii gibi, bu gelimenin ilk
admlar arkeolojinin kavrad alann dnda kalmtr. nsanlk ta
rihinde kritik bir an, insanlarn, dier orman sakinlerinin karlatk
larnda korkuyla katklar korkun kzl iei kullanmay, kimyasal
yanma srecini, ilkin denetim altna almay, sonra yeniden tututur
may rendikleri and. Fakat en eski arkeolojik kalntlarn normal
olarak toprak altnda bulunular, topraktan karllar yznden,
ate kullanmay belgelemek olanakl deildir. Gene de, bilinen en
eski insan barna saylan Pekin yaknndaki u-ku-tien Maara
sndaki yaklm kemikler, hatta o tek Sinantropos hominidinin bile
atei denetlemekte ve kullanmakta olduuna iarettir. Ayn ekilde,
ilk aletler, insanlarn ihtiyalarn karlayabilmeleri iin biimlerini
ancak biraz deitirdikleri doal nesneler olmal. Bunlarn aatan
yaplm olanlar elimize geemeyecek biimde yok olmulardr. Da
yankl tatan yaplanlar ise, glkle tannabilecek kadar doal ta
krklarna benzerler. Eolit diye adlandrlan eyler zerindeki ar
keolojik tartma, ite bu tr yaps olup olmad belirsiz ta para
lar dolaynda dner.
Aa pleistosen^ ada ya da bir modern gre gre ancak
orta pleistosen an erken dnemlerinde, aka zek eseri olan ve
bir amaca ynelik olarak biimlendirilmi bulunan, alet olduklar
kesin birtakm talar grlr; bunlarn ne ie yaradklar hl bilin
memektedir. Olaslkla bunlar bizim aletlerimiz gibi, belli amalara
gre uzmanlatrlmam, fakat bir kaplan ldrmekten, onun pos
tundaki tyleri kesmeye ya da topraktan bitki kklerini kazp
karmaya kadar eitli amalar iin her biri birok ite kullanlan, hep
si de kabaca yontulmu olan, akmaktandan yaplm alederdi. Be
ceriklilik gelenekle kuaktan kuaa aktarlarak biriktike, aletlerde
ufak ufak gelimelerin gerekletii grlebilir; ta taa vurarak
kaba paralar koparmak yerine, baz insanlar bir aa parasyla vu
rarak dzgn paralar koparmann yolunu buldular. Ve ayr top
lumsal gruplarda ayr gelenekler gelitii iin, eitli blgelerde bir-

W Orta Afrikann kuzey ve dou blgelerindeki Villafranchia birikintileri iinde, im

diye kadar bulunan en eski iyi tanmlanm ta endstrileri, dzensiz bir keskin az
meydana getirmek zere bir ya da iki yanndan bir miktar yontularak yaplan el balta
s benzerlerinden olumaktadr. -J.G .D .C

43

birlerinden farkl akmakta iilii yntemlerini gzlemleyebiliriz.

Afrikada Bat Avrupada ve Hindistann gneyinde, byk bir
ta parasn drt be standart alet biiminden birine benzeyinceye
kadar vura vura paralar kopartmak yoluyla, gze gzel grnen ve
son derece dikkatle biimlendirilmi aletler yapld. Bu ekilde yap
lan ve genellikle el baltalar denen aletlerin tm ekirdekta alet
ler etiketi altnda toplanabilir. Buzul devri srasnda Avrupada ve
Kuzey Avrasyada ise, hemen yalnzca yongata aletlerY) denen tr
den aletlerle karlarz. Bunlar yapanlar elleri altndaki byk ta
parasnn ya da ta ktlesinin sonunda ald biime fazla dikkat
etmi grnmezler; daha ok, koparlan yongalarla ilgilenip, bunlar
el baltalarndan daha kabaca standartlatrlm aletler biimine sok
maya almlardr. Nihayet in insan tarafndan yaplan aletler ve
Kuzey Hindistanda ve Malaya Yarmadasnda bulunan (Soan de
nen) eski gereler ekirdekta ya da yongata aletler snflar iine
sokulamaz, ayn bir el baltas aletler ya da aklta aletler^*) ev
resinin rnekleri saylrlar.
Ortaya karlan bu ayr gelenekler, hi kukusuz farkl evrelere
gsterilen farkl tepkileri yanstr. Fakat bunlar znde uylamsaldr. Ve baka baka toplumsal geleneklerle koullanmlardr. Hi
bir iklim ya da blge esi., bir alet yapcsn aletlerini ekirdektatan yapmak yerine yongatatan yapmay semeye zorlamaz. Ve bu
alet snflarndan her biri iindeki aletlerde grlen bir rneklik ve
deimezlik, farkl snflardan aletler arasnda grlen farkllktan
daha az artc deildir. zellikle ekirdekta aletler blgesinde el
baltalarna mit Burnundan Akdenize, Atlantik kylarndan Hin
distann ortalarna kadar ayn zel biimlerin verilmi olmas dik
kat ekicidir. ki buzul dnemi sresince geleneksel alet biimleri
nin birka eidinde ancak kk farkllklar ve gelimeler grebili
riz. Ve sz konusu blgenin her yerinde bu deiiklikler ayn sray

W Arkeologlar ve antropologlar ilkel topluluklarn ta devrine ait alet takm iinde ya

plar bakmndan birbirlerinden farkl iki grup ayrmlamlardr. Bunlardan birinde,
bir ta parasndan yongalar koparlarak geride kalan ta ekirdeine alet biimi
verilmitir ki, bu aletlere bu nedenle ekirdek-aletler (corc-tcx>ls) denir; biz bunu
ekirdekta aletler olarak evirmeyi daha uygun grdk. Dierinde aletler bir ta
gvdesinden koparlan yongalardan yaplmtr. Bunlara ngilizce metinde yongaaletler (flake-tools) denmise de, bunu da Trkeye yongata aletler biiminde
evirdik, (.n.)
I ) ngilizce metinde chopper ve peobble szckleri kullanlm, (.n.)

44

izlemilerdir. Yaygn bir biimde dalm olan gruplar arasnda sanki

bir eit iliki srdrlm de, fikir alverii yaplm ve edinilen tek
nik tecrbe bir araya getirilmi gibi grnmektedir.
Nihayet daha sonraki aletlerin birounun, zellikle el baltas s
nfndan olanlarn iiliinde, olaanst bir titizlik ve zariflik gr
lr. nsan bunlarn yapmnda ie yaramalar iin gerekenden daha
fazla zahmete girildiini dnr. Bu aletlerin yaratclar yalnzca ya
rarl deil, ayn zamanda gzel bir ey yapmaya alyorlard. Eer
bu gerekten byle ise, sz konusu aletler gerek sanat yapdan,
gzellik duygusunun dile getirilmeleridir.^ Fakat gzellik duygusu
nun bu biimler iinde ortaya dkl bunlan kullanan grubun ge
lenekleriyle koullanmt. Belirsiz olmaktan tmyle kurtulamam
baz iaretler (Kenyada Kanamda bulunan hangi jeolojik aa ait
olduu saptanamam, tam bile olmayan bir ene kemii ve Kent
te, Swanscombedaki bir kum ukurunda bulunan bir kafatasnn
arka kemii) el baltas yapan bu kimselerin Pithekantropos ya da Sinantroposd zn ok bizlere benziyor olabileceklerini gsterirler; bun
lar baz bilginlerin Asyann fosil insanna ve hatta Wrttembergde
Mauerdeki kum ukurunda bulunan iri bir ene kemii fosilinin
marur, fakat ne yazk ki bilinmeyen sahibi olan Homo Heidelbergen sisc vermeyi kabul etmeyecekleri bir statnn sahibi, trmzn
evrim izgisi zerindeki atalarmz olabilirler.
Btn ilk hominidlerin yalnzca toplayclar olduklar dnle
bilir. El baltalar, avclarn silahlar olarak i grebilecekleri kadar,
yenebilir kkleri kazp karmada da kullanlabilirler. Sinantropos he
men hemen kesinlikle etobur idi; maarasnda bulunan hayvan ke
mikleri bu hominid tarafndan bilinli olarak krlm gibi gr
nrler. Bu ekilde krlan kemikler arasnda hominidlerin kemikleri
de vardr. Bu nedenle Sinantropos bir yamyam olabilir. Belki de b
tn hominidler aslnda ne bulurlarsa onu yiyen (hem etobur hem

^ inden el baltalarnn da kt O lduvaideki 11. yatakta bulunan yeni kafatasnn

belirgin ka siperleri vardr ve bu kafatasnn insan, evrim izgisi bakmndan pithe
kantropos ile Homo sapiens arasnda bir yerlerde durur. Almanyada Steinheimda
bulunan kafatasnn da belirgin ka siperleri vardr, ona olduka benzeyen ngilterede
Svvanscpmbeda bulunan kafatasnda ise n ksm eksiktir. Steinheim ve S\vanscombe kafataslannm beyin byklkleri modern insanlarn beyin byklkleri s
nrlar iine girecek kadardr. El baltas kullanan bu insanlarn, baz Pithekantropos
zelliklerini korumu olmakla birlikte, beyin bykl bakmndan nemli bir ge
lime gsterdikleri anlalyor. -J.G.D.C.

45

otobur) varlklard; nelerin gvenle yenebilir, nelerin zehirli olduu

da bu varlklarn tecrbeyle renip toplumsal gelenekle yeni ku
aklara geirdikleri nemli bir dersti. Bu yoldaki hatalar arkeolojik
belgelere gememitir, fakat varlklarn zamanmzda srdrmekte
olan en ilkel vahiler bile gerekli dersleri renip, bunlar gelenekle
ri iinde somutlatrmlardr. Yenmeye elverili olan hayvanlarn
ve bitkilerin saptanmas, bunlar toplama ve yakalama yollannn bu
lunmas, bu yolda uygun mevsimlerin ve uygun zamanlarn bilin
mesi, bilime doru atlm admlard. Atein denetim altna alnmas
ve alet yapm, fizik ve kimya bilimi olarak ortaya kacak gelenek
leri balatrken, ilkel insann ormanla ilgili olarak edindii bilgi bi
rikimi iinde de, botaniin ve zoolojinin, astronominin ve klima
tolojinin (iklimin) kkleri yatmaktadr.
Arkeologun izdii hominidin yaam tablosu, ancak orta pleis
tosen zamanlarnn sonuna doru, bir hesaba gre zamanmzdan
140.000 yl nce bir ekonominin kabaca tasla izilebilecek kadar
net hale geldi. Son byk buzul devri, yaklarken insanlar teki
yerli hayvanlar yurtlarndan srmelerine ve maaralar kendilerine
barnak edinmelerine yetecek kadar iyi donanm durumdaydlar.
Bu maaralarda gerek insan yuvalar buluruz.
Avrupa'ya byle yerlemi gruplar iinde en iyi bilinen toplu
luklarn hepsi de, Neanderthal denen ve belki bilimsel adan hiomo
snpiens\tn farkl olan, acayip bir rktandrlar. Beyin boluklar bu
gnn birok AvrupalIsnn beyni kadar geni olmakla birlikte, gz
lerinin zerinde, bugnn AvrupalIsnda bulunan iki ka tmsei
yerine, kasket siperi gibi iri bir aln kemii vardr. Kafa, omurga
zerinde ne doru uzanm biimde dengelendirilmitir: Ayaklarn
ve bacaklarn ats, onlar ancak srklemesine bir yrye izin
verecek biimdedir/*)
Birok yetkili bilimadam Neanderthal insannn kendini buzul
iklimi koullar altnda yaamaya uydurmu ve yaps bu koullarda
yaayacak biimde uzmanlam olan ve bu koullar ortadan kalktktan
sonra yok olan bir tre, insanln bizim atalarmzn trnden farkl
bir trne ait olduuna inanr. Bugn AvrupalIlarn ya da herhangi bir

W La Chappelle-auK-Saintsde bulunan iskeletin yeniden incelenmesiyle sz konusu

iskeletin biiminin, sahibinin mafsal iltihab geirmi olmas nedeniyle bozulmu o l
duunun ortaya koyulduunu belirtmek gerek. imdi salkl Neanderthal insannn
dik durduu sylenmektedir. -J.G.D.C.

46

modern rkn damarlarnda Neanderthal kannn dolap dolama

d bilinmemektedir. Son yllarda Filistinde, Gney Afrikada ve Javada bulunan hominidlerde gzler zerindeki iri ka siperi, alnn geri
ye doru baskl ve ok iri ene kemii gibi Neanderthal insannn
birok zellii grlr. Baz antropologlar, bu hominidleri, genel ola
rak Homo sapiensn evriminin bir aamasn temsil eden varlklar olarak
grme eilimindeyken, dierleri bunlarn ounu evrim yolunda bir
kmaz sokaa sapan ve sonra yok olan, insan trnn gvdesinden
ayrlm dallar olarak grrler. Fakat Filistinde bulunan baz fosillerde,
herkese kabul edildii gibi, hi deilse, Homo sapiens ile daha sonra
ortaya kan, nc Buzul Devri ile Drdnc Buzul Devri arasn
daki scak ada yaayan, yongata aletler yapan bir insan tipinin kar
masnn rn bir melez olduuna iaret eden kk bir ene ucuna
sahip olmalan gibi zellikler grlr.
Biyolojik statleri ne olursa olsun, Neanderthallilerin ve onlarn
orta paleolitik ada yaam dier adalarnn insanlk kltrne
olumlu katklarda bulunmu varlklar olarak kabul edilmeleri gere
kir. Bunlarn tm de kendilerinden nceki topluluklardan daha e
itli ve daha farkllanlm ara gerelere sahip olmulardr. Bunlar
arasnda, kazmak ve paralamak iin ayr ayr zel aletler gibi, (mz
rak balklarndan anlalan) gelitirilmi silahlar da vardr. ou yongatalardan yaplmtr. Bu aletler Yakn Asyada ve Afrikada ge
nellikle, Avrupada ise ender olarak, ta yongas koparlmadan nce
istenen ekil ta paras zerine izildii iin, dier alet yapma yn
temlerinden daha fazla ngr ve bilimsel planlamay gerektiren,
Levallois teknii dedikleri ustalkl bir srele yaplmlardr.
Avrupal Neanderthallilerin iskelederi ve ara gereleri kadar, eko
nomileri ve kltrleri hakknda da bilgimiz var. Bunlar daha ok
Avrupa buz tabakasnn etekleri boyunca uzanan tundralarda ve Si
birya tundralarnda otlayan mamutlar, tyl gergedanlar ve dier
kaln derili hayvanlar avlayarak yaamlardr. Bu trl byk av
larn, birbirleriyle ilikisiz aileler tarafndan krl bir biimde yapla
mayaca aktr. Neanderthalliler rgtlenmi takmlar halinde bir
likte avlanm olmallar; ne kadar kk olursa olsun, ekonomileri
bir miktar toplumsal rgtlenmeyi gerektiriyordu.
Bedenlerinin ilkelliine karn Neanderthalliler, manevi bir kl
tre de ihtiya duydular. len yaknlar iin belki de lenin dirilece
i ya da lm durumunun sona erecei gibi iyimser bir umutla,
toplumca kutlanan gmme trenleri icat ettiler. Cesetleri, bazen
47

zerlerine topran arlndan koruyacak talar koyarak, zel ola

rak hazrlanm mezarlara gmdler. Mezarlar genellikle yaayanla
rn bannak olarak kullandklar maaralara kazlmt. Bazen bu me
zarlar, sanki atein scaklnn souk cesede hayat scakln yeni
den kazandracan umuyorlarm gibi, ocaklara yakn yerlere ka
zlmlardr. Cesetler mezarlara geliigzel deil, belirli biimlerde,
genellikle ikiye katlanm olarak yerletirilirdi. Bir mezarda kafa
gvdeden ayrlm durumda idi. Genellikle cesetle birlikte mezara
et paralar ve ara gereler de gmlrd. Neanderthalliler, haya
tn, lnn yaayanlarn ihtiya duyduklar eylere ihtiya duyaca
bir biimde, lmden sonra da srdn dnm olmallar. T
renle gmme grenekleri orta paleolitik zamanlardan gnmze
dek kesintisiz olarak izlenebilir; zamanmzdaki elenkler, mezar,
dalgalanan uzun ku tyleriyle sslemek ve lnn banda uyuma
dan bir gece geirmek, kuaktan kuaa hayli deimi olmakla bir
likte, en azndan yz bin yllk greneklerdir.
Bu kadarla da bitmez. Alp D alarndaki baz maaralarda, t
rensel olarak denebilecek biimde, belli bir amala dzenlenmi,
zellikle maara aylarnn kemiklerinden ve kafataslarndan yaplan
ynlar bulunmutur. Bu dzenlemeler bugn hl Sibiryadaki
avc kabilelerin, aynn ruhunun fkesini yattrmak ve avladklar
aylarn oalmasn salamak iin yaptklar ayinleri hatrlatr. y
leyse, belki de bu uygulamada, son buzul devrinden nceki tarihler
de, tapnmann deilse, av bysnn kantyla kar karyayz. Her
ne olursa olsun bunlardan, kaba Neanderthallilerin bile bir ideo
lojisi olduu anlalyor.
nsanlarn saysnn artmasna elverisiz koullar aa egemen
olmu gibi grnmesine ramen, saylarnn artt yolunda belirti
ler buluyoruz. Ne olursa olsun, orta paleolitik a belki de ancak
aa paleolitik an bete biri kadar uzun bir a olduu halde,
Avrupadan topladmz bu aa ait iskeletlerin tutan, elimizdeki
aa paleolitik aa ait iskeletlerin be kat kadardr. Fakat Nean
derthal rk ve de bu rkn almaya ilikin (endstriyel) gelenekleri,
son buzul devrinin ilk dneminin sona erdii tarihlerde birdenbire
yok olmu grnrler. Bunu izleyen ilk buzularas ada, hemen
bugnk insann biimine yaklam ve hi deilse bir anatomi m
zesinde, iskeletini son zamanlarn insannn iskeletinden kolayca
ayrt edemeyeceimiz biimde gelimi olan modern insan grnr.
Tam anlamyla akll insanlar antropolojik kaytta, yalnzca Av
48

rupada deil, ayn zamanda Kuzey ve Gney Afrika'da, Filistinde

ve hatta inde (u-ku-tiendeki st maaralarn birinde) hemen
hemen ayn tarihlerde grlrler. Bunlar, ortaya klarnda ayn
ayr birok tipler, yani rklar halinde farkllam durumdaydlar.
Anatomistler, Avrupada bile, hafiften zenci zellikleri gsteren
Grimaldi rkn, uzun Cro-Magnon rkn bazen yuvarlak kafal rnek
lerine rastlanan ksa boylu olan Combe Capelk insann, olaslkla
Neanderthal insannn zelliklerine benzer zelliklere sahip olan
belki bir Brnn tipini ayrmlarlarken, daha sonraki tarihlerde Chanceladede bulunan bir kafatasnn zamanmz Eskimolarnn kafa
tasna benzedii sylenir. Modern insann ilk atalarnn tiplerinin
bylesine eitli oluu (geri bu yoldaki en eski fosil belgeler, kesin
olmaktan uzak olmakla birlikte, daha ok Neanderthallilere benzedik
leri halde), Homo sapiens\<ztm atalarnn pleistosen ada Homo sap ien sz doru evrim geirmekte olduklar kuramnn akla yakn ol
duunu destekler yndedir.
Arkeolojik kaytta modern insan, yukar paleolitik ada ve ken
dini aa ya da orta paleolitik zamanlann sivrilmi herhangi bir gru
buyla kyaslanamayacak kadar iyi bir biimde donatm olarak g
rnr. Sahip olduklar bu yeni ara gereler, kukusuz ayr ayr
gruplarn deiik evrelere gsterdikleri farkl tepkiler nedeniyle, ilk
rneklerinden balayarak eitli toplumsal gelenekler tarafndan
ylesine farkllatrlmlardr ki, arkeologlar buradan giderek eitli
toplumsal gruplara ait olan eitli kltrlerin varlklarn birbirlerin
den ayrt edebilmilerdir. Bunlar arasnda en iyi tanmlananlar^) (1)
Fransann Chatelperroniyan kltr; (2) Yakn Asyada, Krmda
ve Balkanlarda* Orta Avrupada ve (Chatelperroniyan kltrden son
ra da) Fransada bulunan Aurignasiyan kltr; (3) Orta Avrupada
ve Fransada Aurignasiyan kltrden sonra grlen ve ngiltereye,
spanyaya yaylan Kuzey Pontus blgesinin Gravettiyan kltr
(buraya kadar saylan btn kltrleri yalnzca Aurignasiyan kltr
olarak adlandrlan tek bir kltrn evreleri sayma eilimi vardr); (4)
Afrikann Ateryan kltr; ve (5) olaslkla daha sonraki dnemler
de Kuzey Afrikadaki Kapsiyan kltr. Daha sonra, dier yerel kl-

0 Yukar paleolitik an kltrleri hakkmla bugn daha kesin bilgilere sahibi'/. r

nein, Gravettiyan kltr talyada gl bir biimde temsil edilmektedir. Radyokarbon testleri Kapsiyon kltrn mezolitik an (orta ta devrinin) kltr ol
duunu ortaya koymutur -J.G.D.C.

49

trler zellikle Bat Avrupa'da Soluteryan ve Magdalenyan kltrler

kesin biimlerini aldlar (adlar eski ders kitaplarnda Aurignasiyan
kltr gibi, yukar paleolitik a iindeki dnemleri belirtmek iin
kullanlrsa da, bunlar kesinlikle yerel kltrlerdir). Arkeoloji tara
fndan tanmlanan bu toplumsal gruplarn hibirinin anatomistlerce
ayrmlanm rklardan herhangi biriyle st ste akt kantlanm
deildir; rnein, Mentone yaknndaki nl Grimaldi M aarasnda
bulunan Gravettiyanlar da, Cro-Magnonlar da ayn ekilde Gravettiyan ara gereleri kullanmlardr.
Btn bu yukar paleolitik toplumlarda grlen ortak zellikler,
alet yapmak iin kemii ve fildiini kullanmalar ve akmakta i
iliklerindeki ayrt edici geleneklerdir. Bu topluluklarn hepsi de, bir
kez uzun n almalar yapldktan sonra, bir ta yumrusundan b
ak denilen uzun dar tabakalardan bir srsn karmak zere bir
akmakta ya da obsidyenH yumrusunu nasl hazrlayacaklarn
renmilerdi/**) Bu yntem, malzeme ve uzun dnemde emek tasar
rufu bakmndan, hatta Ateriyanlar tarafndan yaygn olarak ve A f-.
rika'daki, Sibirya'daki ve in'deki toplumlarca hl kullanlan Levallois tekniinden de ekonomik bir yntemdi. Ayrca Eski Dnya'
daki .tm paleolitik gruplarda grlen bir dier ortak zellik, kreldiinde, yznden bir tabaka kaldrlarak tekrar tekrar bilenebilen
hurin ya da yontma kalem denen zekice bir eit bak kullanma
lardr.
Ekonomik bakmdan yukar paleolitik a toplumlarnn, geim
lerini avclk, balklk ve toplaycla dayandrdklarna gre, hl
vahet dneminde saylmalar gerekir. Fakat yntemleri ve ara ge
releri hemen hemen devrimci saylabilecek bir gelime gstermi
tir. Gemi kuaklarnn birikmi tecrbesinden, doal koullardan
nasl tam olarak yararlanacaklarn ve nasl yeni hnerli aletler yapa
caklarm rendiler.
Avrupa'y igal etmi olan birok avc topluluk hl bir kutup
alt blgesinin sertliklerini gslemek zorundaydlar; nk da
buzullar (geri geici olarak) ekilmi olmakla birlikte, byk buz
tabakas hl kuzey ovalarn kaplamaya devam ediyordu. Fakat, bu
glklere kar koyabilmek iin kendilerini donatm olan avc top^ Obsidycn, yanardadan kar, koyu renkli, cnrnn benzeyen, ok sert bir tatr, (.n.)
^ ) Sz konusu teknie dilgi karma teknii, bir ta yumrusundan bu teknikle ka
rlan aralara dilgi denir, (.n.)

50

luluklar, rgtlenmi avclar iin kolay avlanacak hayvanlar olan

byk mamut, rengeyii, bizon, vahi sr, at srlerinin yaad
bir bozkr ve tundralar lkesine girdiler. Gney Rusya ve Orta Av
rupa ovalarnda Gravettiyanlar, kamplarn byk av hayvanlar s
rlerinin mevsimlik glerinde kn yaz otlaklarna varmak iin iz
lemek zorunda olduklar yollar boyunca kurdular. Don Nehri ky
larndaki kamplarn kurduklar, kar frtnalarna kar smaklk
eden, fakat srleri tuzaa drmek iin doal allar olarak kulla
nlabilecek nehre alan sel yataklar, zekice seilmi yerlerdi. Muaz
zam kemik ynlar, bu yerleri semenin dl olarak elde ettikleri
baarnn kantdr.
Soua kar yapay korunma yollar ise, olaslkla deriden ya
plan adrla ya da hatta bugnn Kuzey Kutup blgeleri avclar
nn iinde yaadklarna benzeyen, yumuak topraklarda kazlp, s
t deri ve keseklerle kapatlan, neredeyse gerek evler yaplarak sa
land. Aa kt olduundan avclar snmak iin kemik yaktlar -k e
mik ynlar odun kmelerinin yerini alabilir- ve bu yakacan du
manlarn ekmesi iin topraa gml bacalar olan ocaklar yapa
bildiler. Postlar deri haline getirmek iin tyleri kazyc aletlerle
birlikte, derileri dikecek ineler bulunduuna gre, kendilerine de
riden giysiler yaptlar. Siberada, Maltada bulunan bir heykel, Eskimolarnkine benzeyen, krkten yaplm pantolonlu bir elbise giy
mi gibidir.
Dordognedaki ve Pirenelerin yamalarndaki Kantabriya Dalarndaki byk maaralar, buralara bitiik yayla ve ovalarda avlan
m olan Aurignasiyonlara ve Gravettiyanlara snak olana sun
mulardr. Sombal her yl beslenmek iin nehrin yukarlarna g
er ve Magdaleniyanlar, hi deilse oltayla (engel ve iple) balk av
lamay ya da balklar rengeyii boynuzundan yaplm mzrak ile
zpknlamay renmilerdi.
Yukar paleolitik an av aletleri takm birok yeni bulularla
zenginletirilmitir. Afrikadaki Ateriyanlar ve Capsiyanlar kesinlik
le, onlarn Avrupal ve Asyal adalar ise olaslkla, insann geli
tirdii ilk birleik mekanizma olan yay kullanmlardr^); okunun

0 Ynyn kullanl hakknda ilk kesin kant, Kuzey A vrupann mezolitik aa ait
aatan yaplm alet kalntlar iindedir; fakat Schleswig-Holsteinda, rengeyii avc
larnn yaad bir yerde, aatan yaplm entikli oklar, yaygn olaslkla buzul dev
rinin sona ermesinden nce kullanlmaya balanldna iarettir. Kuzey Afrikann

51

kaslarnn yava yava yaratt toplam enerji, tm bir noktaya y

neltilebilecek ve bir atda salverilecek biimde eri aa ya da boy
nuzda biriktirilebilmitir. Magdaleniyanlar ve belki de yukar paleo
litik an dier toplumlar, bir mzran menzilini ve isabetini art
rabilmek iin yaplan bir dier mekanik icat olan mzrak frlatclar
kullandlar.
Bu av aletleri takmn yapmak ve yeni barnak, giyim ve ss
lenme ihtiyalarn karlamak iin, yalnzca zel baz iler yapmak
zere geli ti rilrrii aletlere ihtiya duyuldu ve byle aletler kullanld.
nsanlar artk yakn ihtiyalarn karlamak iin geliigzel aletler
bulup buluturmakla yetinmeyip, alet yapmaya yarayan aletler -yani
ikincil ve ncl aletler- yapma sagrsn gsterdiler. Alet yap
ma yolunda, aa ve taa ek olarak imdi dier maddeler, zellikle
kemik, geyik boynuzu ve fildii zerinde egemenliklerini kurdular.
Bu aletleri keskinletirmek iin, yeni bir sre olan cilalama yn
temi bulundu. (Bu yntemin taa uygulan eski arkeologlarca yeni
bir ta ann (Cilal Ta Devrinin] ayrt edici iareti saylmtr.)
Ayrca bazen geyik boynuzlarna, kemiklere ve hatta yass talara
yuvarlak delikler ald. Eer bir delgi kullanlmamsa bile delik
ama ilemi, tekerlek gibi son derece nemli bululara giden bir tr
ark hareketinin uygulannn iaretidir.
Aurignasiyanlarn, Gravettiyanlarn ve an dier toplumlarnn
iri sr hayvanlarn avlamaya almalar, hatta Neanderthalliler
arasndakinden daha kesin olarak, doal aileden geni bir grubun
ibirliini gerektirmitir. Fakat bu tr gruplarn nasl rgtlendikle
rini aklama yolunda yaplan kurgular ender olarak ie yarar. Za
manmzn ilkel toplumlarndan benzetmelerle cinsler arasnda bir
iblm bulunduu sonucuna varlabilir, fakat aileler arasnda bir
iblm yoktu; her aile ya da hane olaslkla kendi ara ve ge
relerini yapabiliyordu. Ve her grup, kendi yeleriyle snrl ve ken
dine yeterli bir toplumsal birim olarak yaamn srdrebilirdi.
Gene de gruplar arasnda rnlerin deitoku edildiini gste
ren baz belirtiler vardr; geri alnp verilen eyler genellikle vazge
ilmez mallar olmayan lks eyler ise de, bu deiim, aslnda ayr
topluluklar arasnda yaplan bir eit alveri idi. Akdenizin kaAteriyanlan ok balklarna benzeyen, dikenli ve sivri ulu, arka taraflar bir tahtaya
sokulabilecek biimde uzantl balklar yaptlar, fakat elimizde bunlar nasl frlat
tklarn aklayacak hibir dorudan kant yok. -J.G.D.C.

52

buklu hayvanlarna ait kabuklar (Orta Fransann bat blgesindeki)

Dordogne maaralarnda bulundu. Don Nehri kysndaki Gagarinoda bulunan baz akmaktalar, nehrin 120 kilometre kadar aa
sndaki blgelerden, belki de bir dier byk kampn bulunduu
Kostienkiden getirilmi gibi grnmektedir. Nihayet Dordogneda,
Magdaleniyanlarn attklar p ynlar iindeki deniz balklarnn
kemikleri, Fransada ky blgeleri ile i blgelerde yaayan mamut
larn ve rengeyiklerinin ada olan topluluklar arasnda dzenli
bir alveri olabileceini dndrecek kadar yaygndr. Byle top
luluklar arasnda belli eyleri retme yolunda bir uzmanlamann,
Magdaleniyanlarla ayn ekonomik dzeyde olan amzn vahi top
luluklar arasnda da bulunduu gsterilebilir. Yukar paleolitik a
da yaayan gruplarn, tmyle birbirlerinden yaltlm topluluklar ol
madklar aktr. Arkeolojinin onaylad bu maddi nesnelerin al
veri olgusu, ayn zamanda fikirlerin birikimine frsat hazrlamtr.
Yukar paleolitik an toplumlar, daha nce Neanderthallilerin
ve onlardan nceki topluluklarn sahip olmu olabileceklerini sy
lediimiz manevi donatm daha ok gelitirdiler. len Grimaldiyanlar ve Cro-Magnonlar, hatta Neanderthallilerden daha byk
trenlerle gmldler. ou kez krmz toprak boyas bulam ke
mikler bulundu. lnn yas tutan yaknlar, muhakkak ki, solmu
deriyi canll belirten eski rengine kavuturarak ayn zamanda yi
ten hayat da geri getirme gibi insan duygulandran bir umutla, ce
sedin zerine krmz toz serpmilerdi. Simgenin, bu biimde, tem
sil ettii eyle kartrlmas birlik duygu bysnn temelinde ya
tar. lnn zerine krmz toprak boyas dkme greneinin
20.000 yldr, artk herkesin bunun ly canlandrma bakmndan
hibir ie yaramadna inanm olmas, gerekenden ok sonralarna
kadar sregelii, gelenein inatlnn bir gstergesidir.
Yiyecek bulmay, avlanan hayvanlarn saysn artrmay ve avda
baar kazanmay salama amacna ynelen sihir ayinleri de icat edil
di. Gravettiyanlar, tatan ya da mamutun fildii gibi uzun dilerin
den kk kadn heykelleri yontar ya da bunlar balk ile kl yo
urarak elde ettikleri bir amurdan yaparlard. Arkeologlar bunlara
Vens tasvirleri (Vensler) adn vermilerdir, fakat bu tasvirler ge
nellikle ok irkin eylerdir; ounun yz yoktur, fakat cinsel zel
likleri daima srarla belirtilmitir. Bunlar muhakkak ki av hayvanla
rnn saysn artrmak amacyla bir eit verimlilik ayinlerinde kulla
nldlar. Zamiatnin bunlarn, reme srecini taklit eden ve bylece
53

sihir yoluyla remeye yol aan kukla oyunlarndan kullanlm ola

bileceklerini sylyor. Her ne olursa olsun, bunlar, Gravettiyanlarn kadnn remedeki ilevini kavram olduklar ve bunu beslen
dikleri hayvan ve bitkilere sihirsel yolla yaymaya alm olduklar
anlamna gelse gerek.
Fransada Gravettiyanlar ve onlarn Magdaleniyan soylar baka
ayinler de gelitirdiler. Byk kireta maaralarnn derinliklerin
de, belki de yeryznn kilometre kadar aasnda, ancak yo
sundan fitilli bir ta kandil iindeki yan zayf aleviyle aydnlatlabilen koyu bir karanln iinde ve ou ayakta duran bir yardm
cnn omuzlarna baslarak ulalabilecek ykseklikteki kaya yzleri
ne, sanat-sihirbazlar, herhalde yedikleri gergedanlarn, mamutla
rn, bizonlarn ve rengeyiklerinin resimlerini izdiler ya da kazdlar.
Sanatnn hnerli izgileriyle resmi yaplan bizon, sihir sayesinde
maara duvarna nasl kesinlikle getiriliyorsa, onun gibi, gerek bir
bizon da ldrlp yenmek zere, ayn ekilde kesinlikle sanatsihirbazn arkadalarnn nne kacakt. Maara duvarlarndaki
bu hayvan resimleri sadeletirilmi soyut simgeler deil daima somut
belli hayvanlarn gerek portreleriydi. Bu resimler gerek modelle
rinin dikkatle ve incelikle gzlemlendiklerini gsterir. Fakat bu ka
dar dikkatle incelenen ve resimleri bylesine dorulukla yaplan mo
deller, byk bir olaslkla l hayvanlard.
Aslnda bu sihir sanat yukar paleolitik a toplumlarnn g
znde ylesine nemliydi ki, sanat-sihirbazlar, btn zamanlarn
ve glerini daha verimli saylan bu ayinler zerinde odaklatrabilmeleri iin avlanma grevinden balanm olabilirler; kendileri
ne, avn zahmet ve tehlikelerine salt manevi olarak katlmalarnn
bir karl olarak, avda salananlardan bir pay ayrlacaktr. Niha
yet, resimler o kadar ustaca yaplmlardr ki, yetitirilmi ve uz
manlam bir zanaatnn yapt gibi grnrler. Nitekim, Dordogneda Magdaleniyanlarn yaadklar Limeuilden toplanm, zerle
rine maara resimleri iin yaplm kk apta taslaklara benzeyen
ekiller izili bir ta ve akl paralar koleksiyonuna sahibiz; bu
paralardaki ekillerden bazlarnda usta elinden kma benzeyen
baz dzeltmeler vardr. Bu koleksiyon bir sanatlar okulunun ka
ralamalarndan paralar olabilir. Bylece ilk uzmanlarn toplanma
sn, dorudan doruya bir katkda bulunmadklar bir yiyecek mad
deleri toplumsal artndan beslenecek ilk insanlarn ortaya kn
sisler arasnda grebiliriz. Fakat elbette Magdaleniyanlar, onlarn si54

bir yoluyla yaptklar katklar, bir klavuzun kavray, bir okunun

niancl ve bir avcnn yiitlii kadar nemli grmlerdir.
Uzman sihirbazn ekonomik ayrcalklar toplumca kutsanan
bo inanlara dayanyordu. Fakat bu tarihlerde Fransa'nn av bl
geleri ve nehirleri, grlmemi derecede av hayvanlar ve balklarla
dolu olduu iindir ki, sihirbaza art-rnden bu ekilde bir pay ay
rlabilmitir. Buzul devrinin sona ermesiyle ormanlar bozkrlar isti
la edince sihirler ie yaramaz oldu; bizonlar, rengeyikleri ve mamut
lar ve bu hayvanlarla birlikte Magdaleniyanlar ve onlarn sanatlar
da yok oldu.
Son buzul devrinin bitiminde, tundra blgesi kuzeye kayarken,
rengeyikleri de kuzeye g ettiler ve insanlar onlarn arkalarna ta
kldlar. Her yaz gneyin uzak blgelerinden gelen bir avc takm,
Holsteina gelmeyi ve Hamburgun yaknndaki M eindorfdaki k
k bir gln kysnda kamp kurmay det edindi. Bu avclar yz
lerce rengeyii ldrmeyi baardlar. Fakat her yl ldrdkleri ilk
rengeyiini yemediler. ldrdkleri bu ilk hayvann cesedine bir
ta balayarak, onu olaslkla srnn ruhuna ya da o topraklarn
koruyucu cinine bir kurban olarak gle attlar. Eer bu yorum do
ru ise, bu kaba vahiler, kurban fikrine ve kurban fikriyle ilikili
olan fkelerinin yattrlmas ve kendileriyle barlmas gereken
baz ruhlarn bulunduu dncesine, en az 10.000 yl nce varm
olmallar. Genellikle toplumsal amalarndan ok, bireysel amalar
iin sihrin denetledii sanlan belirsiz ve kiilik-d glere karlk,
insanlarn sahip olduklar trden duygu ve isteklere sahip oldukla
rna inanlan ruhlarn ortak bir toplumsal kurbanla yattrlmas
geleneinde, eski ta devrinin vahi toplumlarnda bile dinin tohum
larn grebiliriz.
Sanat da yukar paleolitik a toplumlarnn manevi kltrn
zenginletirmitir. Gnmzn sanatlar Fransa maaralarnda du
varlara kaznan ya da izilen resimlerin gzelliine hayran kalmak
tadrlar. Bunlar estetik tasalardan uzak olarak, salt faydac sihirsel
amalarla yaplm bile olsalar, hatta bunlar yapan sanatlar, yap
tklarn Beethovenin Dokuzuncu Senfoniyi iitebildii dereceden
az grebilmi bile olsalar, bu, sanatlar yaptklarndan estetik bir
doyum duymaktan alkoyamamtr. Maaralarda kemikten yapl
m kaval ve ddkler bulunduuna gre, Magdaleniyanlarn sihir
trenlerinde izgi sanat kadar mzik sanat da rol alm olmal.
Fransa ve Ispanyann Gravettiyanlar da Magdaleniyanlar da,
55

ayn ekilde, maara duvarlarna oyulmu- ya da kaznm olan, can

lym gibi grnen hayvan resimleriyle birlikte av takmlarnn re
simlerini izmilerdir. Tm yukar paleolitik a topluluklar, be
denlerine yaralar aan izgiler izerek ve kendilerini ss eyalaryla
donatarak, gzelliklerini artrmaya ve kiiliklerini ykseltmeye al
mlardr. Afrika'da diler, kukusuz moda uruna fakat ayn za
manda bir ayin ey l e m i olarak ekiliyordu. Her yerde hayvan ka
buklar ya da hayvan dileri toplanp delinmi ve gerdanlk olarak
kullanlmak zere iplere dizilmitir. Fakat bunlar yalnzca kiisel
ssler deil, ayn zamanda birer tlsmdlar. Covrifi) kabuklar Ak
deniz'den Dordognea getirilecek kadar deerliydiler; bunlarn bylesine deerli olmalarnn nedeni, kadn reme organnn d gr
nmne benzemeleri ve bu yzden verimlilii, dourganl artr
dklarnn sanlmas idi. Mamutun fildiine benzeyen uzun dilerin
den bilezikler yaplabilirdi. Ukraynada Mezin'de bulunan byle bir
bilezik, salt ssleme" tasasyla, bsbtn sarmal bir geometrik de
sen verilerek, ok gzel bir biimde yontulmutur. Fakat Avustral
ya yerlileri iin, temsil edici ierikten eit lde yoksun olan de
senlerin bir anlam vardr, bir yk anlatr, bir sihir amacna hizmet
ederler. Sihir ve bo inanlar gibi, sanat ve modann kkleri de, ke
sin olarak eski ta devrine dayanr. Sanat ve moda, toplumsal ba
kmdan, amzda olduu kadar o zaman da gerekli eylerdi. Oturma
odasnn duvarlarna aslm olan Dada Srlar" tablosunun ve
yal dul kadnn boynuna takt elmas gerdanln bir kireta ma
arasnn duvarndaki bizon resmine ve bir Cr-Magnon vahisinin
boynundaki deniz kabuklularndan yaplm gerdanla gre bir
ilerleme olup olmad zerine dnlebilir.
Buzul devrinde Avrupa'nn vahi topluluklar gz kamatrc
bir kltr yarattlar ve zamanmza kalan iskeletlerin nispeten ok
sayda olmalarna bakarsak, olduka kalabalklam bir nfusu ge
indirdiler. Fakat bu kltrel ieklenme, nfustaki bu art, buzul
devri koullarnn cmerte salad yiyecekler ve ancak bu ola
naklardan yararlanmaya yetecek kadar uzmanlam bir ekonomi
sayesinde mmkn olmutur. Buzul devrinin sona ermesiyle bu ko
ullar da ortadan kalkt. Buzullar eridike orman, tundra ve bozkr
lar istila etti. Mamut, rengeyii, b iz on srleri ve atlar ya g ettiler
^ G nvric, ngilizcede, Asya ve Afrikann baz yerlerinde para olarak kullanlan birka
eit ufak deniz salyangozunun kabuklarna verilen addr, (.n.)

56

ya da ldler. Bu hayvanlarn yok olularyla birlikte bunlar avla*

yarak yaayan toplumlarn kltrleri de silinip gitti. Holosen an
ilk dnemlerinde, arkeologlarn mezolitik aama olarak adlandr
dklar devirde, Gravettiyan ve Magdaleniyan maara-insanlarnn
yerini, geni ormanlar iindeki aklk alanlara, deniz ya da gl kyla
rna ve nehir yataklar boylarna dalan, orman hayvanlarn, vahi
kular ve balklar avlamakla ve tuzaa drmekle uraan grup
lar almtr.
Daha nce gelip gemi toplumlarn tersine, mezolitik a toplumlar son derece yoksul olduklar yolunda belirtiler brakmlar
dr. Bununla birlikte, mezolitik a toplumlarnn tm, daha n
ceki toplumlarn sahip olmadklar bir stnle sahip olmu gr
nrler. Portekizdeki, Fransadaki, Baltk blgesindeki ve Krmda
ki mezolitik yerleme blgelerinde ilk kez kpek kemiklerine rast
lanr. Kzl geyik, yaban domuzu, tavan ve benzeri hayvanlarn av
lanmasnda kpekler insanlara yardm etmi olabilirler. Evcil kpe
in atas olan kurt ya da akal benzeri bir hayvan, ok daha nceki
tarihlerde hogryle karlanan bir artk yiyici olarak, kamp ate
leri evresinde dolamaya balam olabilir. Kpek tarihte ilk kez,
insanlara yiyecek peinde koarlarken elik eden, insann stn kur
nazlnn salad sonulardan yararlanan, fakat evde insanlara yar
dmc olan ve ele geirilen hayvanlarn insanlarca yenmeyen ksm
lar verilerek dllendirilen bir hayvan olarak mezolitik a Avru
pasnda grlr.
Gene Orta Ingilteredeki Pennine sradandan Urallara kadar
uzanan aalk ovalara yerlemi olan mezolitik toplumlar, Avrupada
keresteyi ileyecek bir aleti ilk icat eden toplumlar olarak grnr
ler. Orman, holosen a, pleistosen an son dnemlerinin orta
mndan ayrt eden balca eydi. Daha nce pleistosen an son
dnemlerinde Gneydou Avrupada (Romanyada ve Macaristan da)
kullanlm olan trden geyik boynuzundan yaplma yarc aletlerle
-aa yarmak iin kullanlan el kam alaryla- balayarak, mezolitik
an orman halklar, bu kamalarn, geyik boynuzundan aletler gibi
bilemeyle keskinletirilmi akmaktandan ya da tatan baklarla
donattlar. Bylece sonunda, baltalardan, keserlerden ve keski ka
lemlerinden oluan normal bir doramac takm yaratarak, bun
larla dier birok i baarmalarnn yan sra kzaklar yaparak, kar ve
buz zerinde ulam sorununu zdler. (Finlandiyadaki bataklk
larda mezolitik turp kmr yataklar iinde gml olarak bulu*
57

nan bir kzan ayaklar, belki de zamanmza kalabilen en eski tat

aracdr.)
Aslnda vahiler, geri gene vahet dzeyinde kalm olmakla
birlikte, eski ta devrinden sonra ilerleme gstermi olabilirlerdi ve
gstermilerdir de. Fakat vahet snrlar iinde gelime olanaklar
son derece azd ve gelime hz pleistosen ada olduu kadar d
kt. Baz toplumlar ekonomik bir devrim sayesinde vahet dze
yini ap ok daha hzla gelitiler. Vahi topluluklarn buzul ann
sonundan zamanmza kadar gelime ynnde attklar ekingen adm
lar gstermek, ok zahmetli bir i olmakla birlikte, mmkndr.
Gemiin en parlak vahi toplumlannn Fransann Magdaleniyan
kltrlerininbalarna gelenler, vahet ekonomisinin biyolojik snrl
lklarn yeterince ortaya koymutur. Bsbtn denetimleri dnda
olarak birok koullarn mutlu bir biimde bir araya gelii, Magdaleniyanlara, artan nfuslarn beslemeleri iin, yaamlarn parlak bir ma
nevi kltrle sslemeleri iin yeterli bo zaman brakacak kadar az bir
abayla elde edebildikleri bol yiyecek sunmutur. Fakat sihir st yaps,
her eye ramen tkenmez olmayan yiyecek kaynaklarn oaltma yo
lunda hibir ey yapamad. Bylece nfus art durdu ve sonunda, son
derece elverili koullarn bozulmasyla birlikte geriledi.
amzn vahi topluluklar zerinde yaplacak etnografik bir
almadan ayn sonular karlabilirdi. Amerikann kuzeybat ky
larndaki Kzlderili kabileler, Magdaleniyanlarn yaptklar gibi sombal srlerini ve benzeri kaynaklar smrerek, hatta Magdaleniyanlarn kltrlerinden daha zengin bir kltr yarattlar ve bakala
rna oranla ok kalabalk bir nfusa sahip oldular. Kroeberin tah
mini, bunlarn nfus younluklarnn, en elverili blgelerde kilo
metrekareye 0,6 kii decek kadar yksek olduu yolundadr. Bu
younluk vahi topluluklar iin olaanst denecek kadar yksek
tir. Aasz imenlik blgelerde, avc topluluklarn nfusu kilomet
rekarede 0,04 amazken, ayn yazar, dier blgelerde nfus yo
unluu iin ok dk, hatta Pasifik kylarnda bile kilometreka
reye 0,1 kii decek kadar dk bir say verir. Tm Avustralya k
tasnda yerli saysnn hibir zaman 200.000i gemedii, nfus yo
unluunun ise kilometrekareye 0,01 kii den bir younluu ap
madii sanlmaktadr.
Bu saylar her ne kadar yaklak bir tahmin ise de, vahet top
lamlarnn ekonomilerine zg kusurlar hakknda yeterli bir fikir
verirler. Nfuslarnn azl onlar bir kmaza -b ir elikiye- iter. Bu
58

eliki almam olsayd, Homo sapiens ender bir hayvan olarak ka

lrd; nitekim vahiler gerekte ender bir hayvan durumundadrlar.
Gene de tropikal ormanlarn, llerin ve buz tabakalarnn ky
larndaki yaltlm kabileler, varlklarn, son zamanlarn arkeologla
rnn, onlarn manevi kltrleri hakknda almalar yapmalanna ola
nak verecek kadar uzun bir sre, paleolitik bir ekonomiyle srdr
meye devam etmilerdir. Onlarn yaamn gzlemleyen antropo
loglarn raporlarndan, bir yiyecek-toplayc ekonominin ilemesini
hangi tr bir ideolojinin etkin bir biimde salayp kolaylatrdn
karmak mmkndr. Bu ekilde yaplacak karsamalar, eski ta
devri vahilerinin gerekten nelere inandklarn ya da Mousteriyan
ya da Gravettiyan toplumlarn nasl rgtlendiklerini -k i bu bilin
meyecek bir eydir- bilimsel bir kesinlikle ortaya koyamazlar; fakat
barbar ve uygar ekonomilerin ileyiini kstekler gibi grnen vah
et dnemi ideolojilerinin kalntlar olduklar lde, bu konu
lara k tutarlar.
ada vahi kabileler, genellikle daha kararl birlikler olduklar
iin bir kurum olarak aileyi ikinci planda brakan, hatta onun yerini
alan klan gruplar halinde rgtlenmilerdir. Tm klan yeleri, gi
zemli bir anlamda bir totem atadan geldikleri iin birbirleriyle ak
raba saylrlar. Totem genellikle, kabile ekonomisinde nemli bir
yeri olan eti yenir bir hayvan ya da bitki, ender olarak da o blge
nin zellii olan bir doal olgu ya da insan yaps bir aratr. Soy
izgisi bazen erkee, bazen de kadna dayandrlr. Klan yelerinin
birbirlerine kar haklarn ve grevlerini ve zel olarak da kimin ki
minle evlenebileceini belirleyen akrabalk sistemi, ou kere snflandrcdr. Yalnzca doal baba deil, fakat eer sz konusu
klanda ataerkil dzen varsa baba tarafndaki tm erkekler (amcalar)
vb, anaerkil dzen varsa ana tarafndaki tm erkekler (daylar) vb
baba saylrlar; ataerkil klanda baba tarafndan birinci ve ikinci
derecedeki amca ocuklar, anaerkil klanda ise ana tarafndan birin
ci ve ikinci derecedeki teyze ocuklar karde saylrlar ve dier ak
rabalklar da byle saptanr. Klan yelii kuramsal olarak kan ba
na dayanr, uygulamada ise ergenlik ana baslmas zerine yap
lan trenle tannan bir ayrcalk durumundadr. Akrabalk ba
klan yeliine girme hakkn garanti ederken, ayn ayinler dar
dan klana ye kabuln salayabilir. Byle olunca klan yelerinin
akrabalklar az ok (itibari) hayali demektir.
Avlanma ve balk tutma blgeleri ve buralardan salanan yiye59

ekler, genellikle ortaklaa sahip olunan ve ortaklaa yararlanlan

eylerdir. Fakat silahlar, kaplar, ss eyalar, hatta sihirli szler ve
danslar zerinde zel mlkiyete benzer bir hak tannm olabilir.
Yal erkekler genellikle, kendilerine, kadnlarda ya da baka her
trl servet zerinde en byk pay ayrlmasn salayan bir oto
rite ve prestije sahiptirler. Fakat, zellikle Amerikada, bu ayrcalk
lar ou kez (bazen hatr saylr bir servet biriktirebilen) kaltmsal
eflerin tekeline gemitir. Kabileler, hatta klanlar arasnda ara
sra kan ya da teden beri srp giden savalar, Avustralyada bi
le, ama daha sk olarak Amerikada grlmektedir; bu savalar bakanlarn prestijini artrmaya yarar.
Vahi toplumlarn ideolojisi szlerle (sihirli szlerle) ve toplu
mun gerek dnyada olmasn istedikleri deiiklikleri simgeleyen
hareketlerle yani ayinlerle dile getiriyor gibidir. Her totem klan,
atalar olarak grdkleri hayvanlarn ya da bitkilerin oalmasn
salamak iin, belirli aralarla dramatik trenler dzenler. Bu t
renlerde simgenin sonula kartrld bir durum var gibi grnr.
Vahi, sihirli szlerle ve ayinlerle doa olaylarn istedii ynde
oluturabileceini dnyormuasna, davranr; biz ise imdi, do
a olaylar bir lde denetim altna alnabilse bile, bu iin o yollar
la yaplamayacan dnrz. Btn bu tr eylemlere burada si
hirse! eylemler diyeceiz. Fakat bunlarn gerekte byle amalar
ak olarak saptanm herhangi bir dnceyle yapld sanlmamak.
Bu, S 2050 yknda bir zencinin 1950lerin AvrupalIlarnn beyaz yakal
gmlek giymelerinin nedeninin boazlarnn armasn nlemek oldu
u sonucuna varmasndan daha doru olmayacaktr. Vahilerin doay
sihir yoluyla denetlemelerinin yan sra, ayn zamanda kiisel ve
tanrsal diye adlandrlabilecek doast varlklar hibir zaman doa
olaylarna kanrmaya kkrtmadklar da sanlmamaldr. Tersine,
Avustralya yerlileri ve dier vahi topluluklar bu tr varkklar hakknda
masallar ya da mitler sylerler. Totemin klan yelerince temsil edil
mesi, atann kiiletirilmesine yol am olabikr. Bir dramatik trende
kullanlan szler, bir mit hakne gelebikr.
Nihayet sihir, sihir yapanlarn diledikleri sanlan sonular sala
yamazsa da, biyolojik adan yararl olabilir. Sz gelimi totem iin
yaplan trenler ve totem saylan eyi yemekten kanmalar, yalnz
ca toplumsal dayanmay artrmakla kalmaz, ayn zamanda, hem
avcya gven vererek hem de avcya totemin davranlarn tanta
rak, avcnn etkinliini artrr. Ayrca klan yelerinin totemi yemek
60

ten kanmalar, bu yiyecek kaynann hi deilse kabilenin geri ka

lan iin kurutulmasn geciktirir.
Buraya dek sylediklerimiz tm vahi topluluklarn dinlerini ya
da toplumsal rgtlenilerini tanmlamak niyeti tamyordu. Asln
da, ada vahilerin manevi ve maddi kltrlerinin, en azndan bu
blmde geni olarak tanmladmz eski ta devrinin insanlarnn
maddi kltrleri kadar ok eitleri vardr.

III.
NEOLTK BARBARLIK

Vahet dzeninin kmazndan kurtulu, bunu baaranlar doa

stnde asalaklk yerine, doayla etkin bir ortaklk durumuna sokan
ekonomik ve bilimsel bir devrimdi. Pleistosen a sona erdiren b
yk iklim deiiklikleri bu devrime frsat verdi; kuzey buz tabaka
larnn erimesi, yalnzca Avrupann bozkrlarnn ve tundralarnn
yerlerini lman orman blgelerinin almasna yol amakla kalmad,
ayn zamanda Akdenizin ve Yakn Asyann aasz ayrlarnn va
halarla noktalanan l blgelerine dnmesi olayn da balatt. Bu
devrimi baaranlar eski ta devrinin en ileri vahileri deildi -M agdaleniyan topluluklar pleistosen an evresel koullarndan yarar
lanma yolunda byle bir devrimi baaramayacak kadar uzmanla
m lard-, bu devrimi baaranlar, gneyin uzak blgelerinde yaa
yan, daha az uzmanlam ve daha az parlak kltrler yaratm olan
daha mtevaz gruplard. Bu topluluklarda erkekler avlanrlarken,
kadnlarn, dier yenebilen bitkiler arasnda bizim buday ve arpa
mzn atas olan yabani otlarn tohumlarn da toplam olduklarn
dnmeliyiz. Bu devrimi balatan, bu gibi tohumlarn bilinli ola
rak uygun topraklara ekilmesi ve ekilen topraklarn, yabanc otlar
skp kopararak ya da dier yollarla ilenmesiydi. Byle davranan
bir toplum, o andan balayarak, yiyecek maddelerini artran, etkin
olarak besin reten bir toplum oldu. Bu toplumun, artan bir nfu
su beslemek iin yiyecek stokunu artrabilecek bir potansiyeli vard.
Bu, neolitik devrim yolunda atlan ilk admd ve barbarlk dze63

nini vahet dzeninden ayrt etmeye yeten bir admd. Arkeolojik

kaytta bu olgunun izleri, belki de Filistin'de, Karmel Da'ndaki bi
linen maaralarda ya da baka yerlerindeki baz maaralarda gr
lebilir. Nutifia M aarasnn sakinleri olduklar iin Nutifallar diye
adlandrlan insanlar, Avrupa'daki mezolitik an toplumlar ara
snda kullanlanlara ok benzeyen akmaktandan yaplm aralar
la avlandlar. Fakat ayn zamanda, ot saplarn ya da kuru otlar kes
mek iin kaburga kemii iine yerletirilmi akmaktalarndan ya
plan, oraa benzeyen aletler kullandlar; bu aletlerin akmaktalarnn zel bir biimde perdahlanm olmalar, bunlarn oran yapt
ilere benzer ilerde kullanldklarn kantlar, fakat ne yazk ki, bu
lunan alet ne tr otlarn kesildiini aklamad gibi, kesilen otlarn
yabani otlar m, yoksa ekilip biilen otlar m olduklar yolunda daha
da sessizdir.
Gnmzn etnograflarnca tannan birok barbar toplum, ba
z tahllar ya da dier bitkileri ekip bimekten teye geememi du
rumdadrlar. Fakat kltrlerinin kalts olduumuz Yakn Asya'nn
ve Akdeniz blgesinin ve Alp Dalar'nn gneye bakan eteklerin
deki topraklarn neolitik toplumlar, ayn zamanda etleri yenen baz
hayvanlan evcilletirmilerdi. Bir rastlant olarak, Yakn Asya'nn bu
dayn ve arpann atalar olan yabani otlarn kendiliklerinden yeti
tikleri blgelerinde, ayn zamanda yabani koyunlar, yabani keiler,
yabani srlar ve yabani domuzlar da yayorlard. Karlar baz to
humlu bitkilerin ekim biim ileriyle uraan avclarn, artk yaka
ladklar hayvanlardan bazlanna verebilecek eyleri, tahl ekilen top
raklarda ekin biildikten sonra kalan saplar ve tanelerin kapklar
vard. ln kysndaki vahalar gittike ok sayda uygun hayvanla
r barndrmaya balaynca, insanlar bu hayvanlarn davranlarn
inceleyip, onlar dnmeden, geliigzel ldrmek yerine, eitip,
kendilerine baml duruma getirmi olmallar. Bir etnografya oku
lu, sr beslemenin tarmn rol olmakszn dorudan doruya av
clktan kt grndedir. Hayvan beslemek ile bitki yetitirmenin
birlikte yrtld karma tarm, src bir toplumun tarmc bir
toplumu yenip, onun topraklarna yerlemesi sonucunda, kark
halkl toplumlara ya da tabakalara yol amasnn rn olabilir. Fa
kat arkeolojik kaytlarda bilinen en eski neolitik toplumlar, bitki
yetitirmenin yan sra yukarda adlar geen hayvanlarn bir ksmn
ya da hepsini evcilletirmi olan karma tarmclarn toplumlardr.
Bu iftilerin, kendilerini, evcilletirdikleri hayvanlar hemen kesip
64

yemekten alkoymalar, su ve ayr bulma konusundaki uzgrleri

ve srleri vahi hayvanlardan korumalar, bykba ve kkba
hayvan srlerinin bymesine frsat verdi. Sr beslemekte edin
dikleri gzlemlerin birikmesi belki de daha o zamanlarda, bunlarn
yalnzca evcil av hayvanlar deil, ayn zamanda canl yiyecek ve gi
yecek kaynaklar da olduklarn anlamalarna yol amt. nekler,
keiler ve koyunlar, ldrlmeleri gerekmeksizin st biiminde be
sin verebilirler; zel olarak seilmi baz koyun cinslerinden her yl
yeni bir yapa elde edilebilir (yn koyunu seici bir retmenin so
nucu gibi grlmektedir; yabani koyunlarn ounun postlar kldr
ve ancak iyiden iyiye incelince yn haline gelir).
evreye kar taknlan bu yeni saldrgan tutum, yeni yiyecek kay
naklar yaratmakla kalmad. Bilinen neolitik toplumlarn ve son za
manlarn neolitik barbarlarnn ou, ayn zamanda doada hazr
olarak bulunmayan yeni maddeler yarattlar. Kolay yorulabilen ve
istenen biim verilebilen bal piirerek, iftinin kars (baln
ana bilekeni olan hidratl alminyum silikattan yap suyunun ka
masn salayarak) kimyasal bir deime yaratarak sertleen ve suyla
yumuayp dalmayan, tmyle farkl zellikte bir madde olan a
nak mlek imal edebilir. Kirmann dn hareketiyle baz doal
lifleri -yn ve keten liflerini, daha sonra da pamuk ve ipek liflerini
molekllerin daha da gizemli bir biimde yeniden dzenlenmele
riyle iplik durumuna getirebilir.
mlekiler, yumuak balklarna, becerikli elleriyle aa ya da
yumuak ta veya su kabandan yaplan daha eski dnemlerin kap
larndan esinlenmekle birlikte, yapc hayal glerine de yer veren
zgr yaplar olan biimler verdiler. Kadnlar, incelikli bir mekaniz
ma olan tezgh kullanarak, iplerini dokunmu bezler haline getir
diler. Yeni yapm fikirleri konutlara da uyguland; neolitik an aile
leri genellikle balktan, kamlardan, aa gvdelerinden, talardan
ya da zerleri balkla rtl st dallarndan yaplm kulbelerde
yaadlar. Neolitik toplumlar, bu ileri baarrken, kendilerine yar
dmc olmalar iin eitleri byk lde oaltlm zel aletler
yaptlar. Bunlar arasnda, gzeneksiz tatan yaplm ve bilenerek
keskinletirilmi bir balta ba, her yerde grlmemekle birlikte, ge
nel olarak gze arpar. Arkeologlar cilal ta baltay neolitik ara
gere donatmnn ayrt edici zellii sayarlar. Fakat bu baltalar,
vahi toplumlarn hi tanmadklar bir ara olmad gibi, neolitik
ekonomi dzeninde bulunan gemiin ve zamanmzn barbar top65

Ilmlarnn mutlaka kullandklar bir ara da deildir.

Yukarda deinilen tam olmaktan uzak eya listesi M an Makes
H m sclf adl kitabma bavurularak tamamlanabilir; bu, neolitik ara
gerelerin paleolitik ya da mezolitik an herhangi bir vahi toplumunun ara gerelerinden ne kadar zengin olduunu gsterecektir.
Barbarlk dzeni, bir bilimsel keif ve icatlar dizisinin uygulanma
snn rn olarak ortaya kar. Etnografyada olduu gibi, arkeo
lojik kaytta da, imdi saylan zelliklerin ounun tam olarak geli
tirilip uyguland grlr. Fakat bunlar her blgede ve ayrmlanabilen her toplum tarafndan ve farkl yntemlerle ayr ayr biimde
ki eylerin retilmesinde kullanlmtr. Arkeoloji tek bir neolitik
kltrn deil, ayr ayr neolitik kltrlerin varln ortaya koyar.
Bu kltrler ortak temel geleneklerin, belki de deien yerel olanak
ve ihtiyalara uydurularak, trl trl uygulanmalarnn rn ola
rak birbirlerinden farkllamlardr. Kltrlerin bir ana merkezden
yaylrken farkllatklar grn savunan yaylmaclarn kans
bu yoldadr. Eer bu gr kabul edilirse, bundan, neolitik dev
rimcin ok uzun bir zaman nce balad sonucu kacaktr.
te yandan, pleistosen aa ait olduu sylenebilecek hibir
jeolojik tabakada imdiye dek neolitik devrimin etkileriyle ilikili
hibir ize rastlanmad. Pleistosen a izleyen holosen aa, yani
halen iinde bulunduumuz jeolojik aa ait tabakalar iinde, neo
litik devrimin eskilii, en iyi biimde Dou Akdeniz blgesindeki
tabakalardan anlalabilir. Buralarda, yaznn ilk icad nmze ta
rihsel belgelerde 3000 dolaylan olarak saptanabilecek bir gr
ufku aar. Bu blgelerde insanlar, birbirini izleyen uzun kuaklar
boyunca ayn yerleme yerinde yaamak zorunda kalmlardr. Ka
mtan ya da amurdan yaplm kulbe kmeleri zamanla yok ola
caklard, fakat ykntlarn zerine yeni yaplar kurulacakt. Sonunda
st ste birikmi ykntlar normal bir tepe ya da hyk biimini ala
caklard. Yunanistann vadileri ve ky ovalan, Kk Asya (Tr
kiye) ve ran yaylas, Suriye ve Trkistan bozkrlar byle binlerce
hykle doludur. Yakn Asyada ve randa bir tarih ufku -yani
stlerine 3000 yl dolaylarnda moda olan eyalarn serpilmi
olduu sokak dzeyleri ve ev tabanlarou kez bu tmseklerin
iinde ykseklerdeki bir tabakada tannabilir. Bu dzeyden aaya
doru lleri sayarak inilince, aadaki birikintilerin derinlii, ka
baca, o yerde kurulmu olan en eski kyn an verir.
Daha doru tahminler, 1950 ylndan beri, organik maddelerde
66

bulunan, havadan yenilerini alamayacak biimde toprak altnda ka

larak atmosferle ilikisi kesildii iin zamanla yiten ,4C [karbon-14]
izotoplarnn geride kalan miktarlarnn hesaplanmasna dayanan
radyo-karbon tarihleri,> ile yaplmaktadr. En eski tarmsal yerle
me kalntlarnn - rdn Vadisindeki Jericho vaha kynn kalntlannn- bu ekilde, umulmayacak kadar eski bir tarihe, 700CK*) do
laylarna ait olduu saptanmtr. Bu ky alacak kadar geniti -alan
belki de 36 dnm id i- ve daha da alacak bir biimde 8 metre
eninde, 1 ,5 ^ metre derinliinde kayadan oyulmu bir hendekle ve ta
tan rlm bir surla korunmaktayd. Burann en eski sakinleri avclk
ve toplayclk yaparak, fakat ayn zamanda, btn yl boyunca akan
bir kaynaktan sulanan topraklarda ekin yetitirerek ve sulanan bir
ayr zerinde koyun ve kei otlatarak geiniyorlard, fakat herhal
de sr beslemiyorlard. Ama daha sonraki tarihlerin daha iyi tan
dmz neolitik kyllerinden farkl olarak, bilenmi tatan baltalar
kullanmadlar ve bal piirerek mlek haline sokmadlar. Bu ne
denle Jericho Iin mlekilik ncesi neolitik aa w a 'hin bir rnei ol
duu sylenir. Ayn aamay, ayn yerde, bin yl sonra oraya yeni
gelen bir halk tarafndan kurulan ikinci ky, Jericho 11 ve daha da
sonra, 4750 dolaylarnda Krdistandaki Jarmo temsil eder. Jarmo iftileri, bu blgenin yabani otlarnda asllannn bu ekinler ol
duu yolunda hla ak belirtiler bulunan taneli bitkileri yetitiriyor,
koyun ve keinin yan sra sr da besliyorlard. Bilenmi tatan
baltalar, daha dorusu keserler kullandlar ve piirilmemi balktan
kadn heykelcikleri yaptlar. Fakat kap kacak yapmadlar ve bunla
rn yerine tpk Jericholular gibi, tatan ve elbette ayn zamanda
tahtadan kaplar kullandlar.
ran lnn bat kysnda Kaann yaknndaki Silkdeki bir
hyn altndaki ky, neolitik an bir sonraki aamasna rnek
gsterilebilir. Burada Jerichodaki gibi btn yl kurumadan akan
bir kaynak, yalnzca av hayvanlarn ve kmes hayvan trnden ya
bani kular, ekmekle kalmam, ayn zamanda kk toprak para
larnn sulanmas iin gerekli suyu da salamtr. Hyn taba^ Krdistandaki, zellikle cniderdeki son aratrmalar evcilletirmenin ilk balad
tarih zerine daha duru bir aydnlk getirdi. Radyo-karbon testleri bu olayn 9.
bin ylda meydana geldiini gsteriyor. -J.G .D .C
1**1 Metinde akr, ayak ve parmak olarak ngiliz lleri verilmektedir. Bunlar, 1 (inch)
parmak: 2,54 cm, 1 (foot) ayak: 30,48 cm, 1 (acre) akr: 4,39 dnm zerinden he
saplayarak yaklak olarak metrik sisteme evirdik, (.n.)

67

nndaki ilk kyn kurucular, su bana gelen av hayvanlarn, sapanlarla ve topuzlu sopalarla avlamlardr. Fakat ayn zamanda s
r, koyun ve kei beslediler. Sulama yoluyla taneli bitkiler ekip
bunlar Nutifiallar gibi, zerlerine akmaktandan kesici diler
saplanm kemik oraklarla bitiler. Ne lifleri olduklar kesin olarak
anlalamayan baz liflerle bir eyler dokuyup rdler, ta ve m
lek kaplar yaptlar. Hatta piirdikten sonra ak pembe bir renk alan
bir fon zerine izilmi koyu renk ekillerle kaplarn ssleyerek, bir
oklarnn biimlerini otlardan rlm sepetleri andran kaplarnn
bu sepetlere benzerliini artrmay da biliyorlard.
4300 dolaylarnda, Nil NehtTnin batsndaki kk topluluk
lar, daha sonra Fayum kntsn bugnk gl dzeyinden 55
metre daha ykseklie kadar dolduracak olan bir gln kysna yer
letiler. Buraya yerleen toplumdan zamanmza kalan, yalnzca p
ynlar, bura sakinlerinin attklar yiyecek artklardr. ok byk
miktarlarda akmaktandan ok temrenleri, kemik zpknlar ve ke
mik karg balklar kadar, yediklerinin kalntlar da, Fayumlulann
gle su imeye gelen hayvanlar ve gln kamlk kylarna yuva
kurmu yabani kular avladklarn ve sularda kaynaan balklan zp
knladklarn gsterir. Fakat plklerde, av hayvanlarnn kalntla
r yan sra, olaslkla evcilletirilmi olan sr, koyun, kei ve domuz
larn kemikleri de kmaktadr. Bunlarn yaknnda yemlik buday
ve arpa taneleri doldurulmu, duvarlan saman kapl ukurlar bulun
du. Bu silolara doldurulmu olunabilecek tahln miktarndan, yal
nzca taneli bitkilerin topluluun beslenmesine yetmeyecei sonu
cuna varlmtr; bu tahllar, daha ok yedek besin kaynaklar ve
balca av etine dayanan bir sofrann tamamlaycs yiyecekler olma
l, te yandan bu tahllar, kesinlikle, yabani ot tohumlarn birok
aamalarda geride brakm olan tarmlk tahl trleridir; nitekim
Fayumda bulunan arpa, gnmzn Kuzey Afrika barbar toplumlarnca ekilip biilen arpann hemen hemen aynsdr.
Ayrca tahl ambarlar kazlp, rn korumak iin ileri ekin
saplaryla kaplanmtr. rn bimek iin zel aletler -d z tahta
bir sap srtna yerletirilmi, akmaktalarndan meydana gelen orak
lar- ve tahl una dntrmek iin tatan el deirmenleri yapld.
Toplumun ara gere donatm, -kap kacak iin pimi balk ve
giysiler iin keten gib i- insan yaps yeni malzemelerle ve srtlerek
ve cilalanarak keskinletirilmi balta talar, iler, dokuma tezghlar
gibi yeni aralarla zenginletirildi.
68

Deltann bat ucunda, Kahirenin birka kilometre kuzeyinde,

Merimdede AvusturyalI kazclar, 26 dnm kadar byklkteki
bir toprak zerine yaylm seyrek kulbelerden kurulu bir ky bul
dular. Gene yiyecek artklar ve avclk ve balklkta kullanlan ara
gere kalntlar, yabani hayvan, ku ve balk avclnn ve toplayc
ln baat nemini burada da ortaya koyarlar. Fakat, kemikler do
muz, sr, koyun ve kei beslendiini de gsterir. Her kulbe yeri
nin yannda, ilerinde arpa ve yem bulunan tahl ambarlar ve ta
hllarn kapklarndan ayrldklar harman yeri kalntlar vard. Fayumdaki yerleme yerlerinde bulunan yeni ara gerelerin hepsiyle
Merimdede karlarz. Ayrca, Merimdede kulbelerin dzgn
sralar halinde, yani aslnda sokaklar boyunca dizilileri, toplu yaa
mn kabullenilmi bir toplumsal dzen ve rgtn varln yanstr.
Neolitik ekonomi Avrupada pek eitli yerlerde iyi yaplm ka
zlara dayanlarak tam olarak aydnlatlabilir. Bu kazlar, ou kez
ara gereleri bakmndan Yakndounun neolitik toplumlarndan
daha ilkel -yani daha fakir o lan - ama artc eitlilikte ayr ayr
kltrlerin varln ortaya koyarken, Avrupa kltrlerinin iinde
eski tarihlere ait olanlarn tm de, imdi tanmladmz ekonomi
den nemli bir farkllk gsterirler. Bilindii kadar Alp Dalarnn
kuzeyindeki en eski neolitik yerleme yerlerinde, tahl yetitirme ve
sr besleme gibi retici faaliyetler ylesine baat ekonomik faali
yetlerdi ki, avclk ikinci planda bir ura durumuna dmt. Bu
topluluklar, artk deyimin tam anlamyla, karma ekonomi(*) de
nebilecek ekonomik bir dzeni temsil etmiyorlard.
rnein, Drava Nehrinden Baldka ve Vistl Nehrinden Meuse
Nehrine kadar, Orta Avrupann her yerindeki bataklklar ve de sk
ormanlklar dndaki tm kolay ilenebilir lsl toprak paralarn
da, Tuna kyleri ve mezarlar diye adlandrlan eyleri buluyoruz.
Bunlarn hepsinde de, yerleme yerleri kadar buday ve arpa kaln
tlar, ta apa balklar, orak ve el deirmeni kalntlar, taneli bitki
ler tanmnn bu topluluklarn yaamndaki nemini gsterir. Sr,
domuz ve koyun kemiklerine de (fakat nispeten az miktarda) rast
lanr. Bu son derece geni topraklar zerinde Tunallarn ara ge
releri alacak bir rneklik gstermektedir. Kaplar, baltalar, ss
eyalar her yerde ayn geleneksel biimlerini korurlar. Bunlarn bu
W Ya/ar karma ekonom i szn, toplayclk ekonomisi ile yiyecek retici ekonomi
nin birlikte yrtld bir dzeni belirtmek iin kullanm, (.n.)

69

yrelere yaylm olan tek bir halkn yapt aletler olmas gerekir.
Kaplarnn su abaklarndan yaplm kaplar taklit eder grnle
rinden, sukaba Macaristan ovasnn kuzeyinde yetiemeyeceine
gre, Tunallarn, sukabaklarnn kuruyup sertleebilecei koulla
rn bulunduu scak bir gney blgesinden geldikleri sonucu ka
rlr. Ayrca Tunallar, gneyden, kendileriyle birlikte, ss eyas ve
muska olarak kullanlan, hatta Almanyaya ve Ren lkelerine kadar
tadklar bir Akdeniz midyesinin, Spondy/us gaedertpr im kabuklar
na ilikin bo inan ballklarn da getirmi grnrler.
Tunallarn yaylma sreci Cologne yaknndaki Kln-Lindenthaldaki bir kyn .tmn ortaya karan kazlarda aydnla ka
vuturulmutur. Bu ky bir zamanlar, iinde kyn kuruluu sra
snda evlerin duvarlar ve anak mlek kaplar iin balk amuru
salamak amacyla kazlm, fakat sonralar p ukurlar, domuz
ahrlan ya da iyerleri haline getirilmi birok dzensiz ukurlarn
bulunduu, evresi evrili, 28 dnmlk bir alanda, birbirlerine pa
ralel olarak dzgn bir biimde yerletirilmi, zerlerinde atlar
olan 21 uzun evden meydana geliyordu. Bu evlerden bazlarnn tek
bir doal aileden ok, bir klan barndrmaya yetecek kadar byk,
30 metre uzunluunda, 6 metre geniliinde olduklar grld. Ama
belki de on yl sonra bu evler boaltld; kyller, bir sre sonra
yeniden dnmek zere, kyden ayrldlar. Olaslkla kyn evre
sindeki art arda ekilerek gc tketilmi topraklardan artk daha
fazla iyi rn alamayacaklarn anladlar ve pl prtlarn toplayp
verimli bakir topraklara gtler.
Tunallar art arda rn alnmasndan dolay topran gcnn
azalmasnn etkilerinden kurtulmann en kolay yolu olarak grlen
yntemi benimsiyorlard. Bu, Afrikada, Assamda ve dier yerlerde
barbar toplumlann hl uygulamakta olduklar bir zm yoluydu.
Tunallar, terk ettikleri tarlalar allklarn kaplamasna izin verip,
sonra bu allklar yaktklarnda bir kez daha iyi rn alabilecekle
rini kefettiler, yeni temizlenen bitkilerin klleri gerekten yiten g
cnn ounu topraa geri verecekti. Bylece ky, eski yeri zerin
de, evlerinin pek az farkl bir ekilde diziliiyle yeniden kuruldu ve
sonra bir sre iin yine terk edildi.
Bu gidi gelilerin birok kereler tekrarlanndan sonra, bu sre
iinde mlek ssleme modalar bir para deimi olan Tunallar,
son kylerini, yle anlalyor ki, (daha nceki yerleme yerlerinin
svirede, Fransada, Belikada ve Britanyada olduu bilinen, Ba
70

tklar diye yeni bir halk olan) insan dmanlarna kar korumak
iin bir savunma hendei ve savunma suru ile evirdiler.
Bu yerleme yerleri neolitik ekonominin bir baka yzne dik
kati eker. Batklar denen halklar da taneli bitkiler ve ayn zamanda
keten ve belki de elma yetitirdiler. Fakat balca yiyecek kaynaklar
srlard; mutfak artklar arasnda sr kemikleri, dier herhangi
bir hayvann kemiklerinden kat kat fazladr. Av hayvanlarnn ke
miklerine daha az rastlanr; yedikleri hayvanlarn kemiklerinin top
lamnn, svirede ancak yzde otuzu, Normandiyada yzde iki
buuk kadar kk bir ksm av hayvanlarna aittir. Bylece, Bat
Avrupadan en eski neolitik topluluklarn toplumsal ekonomilerin
de, obanlarn retici faaliyetlerinin, avclarn toplayc ekonomik
faaliyetlerinin yerini alarak, en nemli retim biimi durumuna gel
dii anlalyor.
Fakat src topluluklar olmakla birlikte bu Batklar, Tunallardan daha gebe deillerdi. svire glleri kylarnda, byk bir
emekle, direkler zerine oturtulan aatan gl evleri yaptlar. G
ney ngiltere yaylalarnda ve Rene bakan tepelik blgelerde kamp
larn, kat tebeir tabakalara kazlm ve arampollerle desteklenmi
hendeklerle evrelediler. Ara gereleri cins olarak Trnaklarn ara
gerelerinin ayn idi, fakat tek tek aletlerin biimleri Tunallarn alet
lerinin biimlerinden olduka farkl idi. Trnaklar doramaclkta
yalnzca keserleri kullanrlarken, onlar balta kullanmay yelediler.
Kaplar, deriden tulumlar taklit ediyora benzer. Batklar denen bu
topluluklarn ara gere donatmlar iindeki bu kaplar ve dier e
yalar, Batklarn geleneklerini Kuzey Afrikadan alm gsterecek
kadar M erimdede ve Fayumda kullanlan eyalar andrr. Tunallarn bakir topraklar araylarna benzeyen bir biimde, Batklar
denen topluluklar da, Kuzey Afrikadan kp taze ayrlar ararken
yava yava kuzeye doru yaylm olabilirler. Fakat hem Tunallann hem Batklarn toplumlarnda, neolitik ekonominin ilk dnem
lerinde, hl baat olabilecek toplayclk ekonomisi, daha katksz
bir neolitik yiyecek retimi dzenine yol vermek zere geni lde
braklmtr.
Bu be somut rnek, neolitik devrimin sonularnn yaylmasn
ve neolitik ekonominin kmasna yol am olabilecek farkl uygu
lamalar gstermeye yetmek. Bu zellikler arkeolojik kaytlara ya da
etnografk eserlere bavurularak daha tam bir biimde grlebilir.
Arkeoloji, drt bin yl nce, rlandadan ine kadar tm Avrasya
71

zerine dalm neolitik ekonomi uygulayan topluluklarn varln

ortaya karmtr. Btnunla karlatrabilir bir dzeyde, barbar top
luluklar Afrikann baz blgelerinde, Pasifik evresinde, Kuzey ve
Gney Amerikada yaamaktadrlar ya da daha yakn tarihlere kadar
yaamaktaydlar. Bu topluluklarn tm de, bitki tarru, anak m
lek, ev yapm ve bileyerek balta balarn keskinletirme gibi temel
sanatlar paylatlar; yalnzca Amerikan yerlilerinde gerek bir do
kuma tezgh yoktu. Sr hayvan beslemek ise, Avrupa dnda
daha snrl geerlii olan bir modayd ve pratik olarak Amerikann
tanmad bir iti. Ana retim dallarndaki bu birlie karn, bu l
kelerin somut uygulamalar, toplumdan topluma ok byk farkl
lklar gsterir.
Okuryazarlk ncesi barbarlarna ok ey borluyuz. Bugn ye
titirilen nemli yiyecek bitkilerinin her biri bir adsz barbar toplum
tarafndan kefedildi. Gerekten neolitik toplumlarn yalnzca bu
dayla ve arpayla deil, pirin, akdar ve msr ile, hatta Hint yerel
mas, manyok,H kabaklarla ve ilerinde hibiri taneli olmayan dier
bitkilerle beslendiklerini gryoruz. Her bir bitki trne uygun d
en ekip bime yntemleri doal olarak farkldr. Hatta ayn cins
bitkilerin -rnein budayn ve arpann- tarmnda, farkl jeoloji ve
iklim koullar, retimin ynteminde bu farkllklarla ilikili deiik
liklere gidilmesini zorunlu klar. zellikle ran gibi kurak blgelerde
tarmda doal ya da yapay sulama, olaanst koullara bal geici
uygulamalar olmayp, her zamanki uygulamadr. Avrupa gibi iyi
yamur alan lman blgede yamur gerekli nemlilii salayacaktr,
fakat bir toprak paras art arda iki ya da yldan fazla iyi rn
vermeyecektir. Bu kmazdan kurtulmann en kolay yolu, her yl
yeni bir tarla yeri amak ve ky evresindeki tm topraklar bu e
kilde kullanlp tketildikten sonra, tas tara toplayp yeniden ba
kir bir topraa gmektir. Bu, yazl tarih ncesi Avrupasnda Tunallarn benimsedikleri ve Assamn da kabilelerinin, Langolar gi
bi baz Afrika kabilelerinin ve dier halklarn hl uyguladklar bir
zm yoludur. Bu yntemin gemiteki uygulamalar neolitik kl
trlerin dnya apnda bir yaylma gsterilerinin nedenini akla
maya yardmc olur.
Byle bir tarmsal gebelik, ev mimarlnda ve ev donatmnW Tropiklerde yetien, kklerinde bol niasta bulunan, stlegene benzer bir eit bitki,
(.n.)

72

da herhangi bir lkse engeldir, ama, toprak snrsz grnd s

rece bu yoksunluklar gze alnabilir. Hatta yazl tarih ncesi d
nemlerde bile, baz toplumlar gc tkenmi topraklara yeniden
g kazandrma yollarn ya da topraklarn art arda ekilerek byle
glerinin smrlp tketilmesini nlemenin yollarn buluyorlar
d. Eer bir toprak paras allk olmaya braklr ve sonra allar
yaklarak temizlenirse, kller topran yiten gcnn ounu yeni
den kazandrm olacaktr. Ekin yetitirmekle hayvan beslemeyi bir
likte yrterek karma tarm yapan iftiler, rn iin temizledikleri
topraklarda srlerini otlatabilirler, bylece kkba hayvanlarn
dklar gbre hizmeti grecek ve yeni rnn zamannda gelime
sini salayacaklardr. Ya da insan dks veya hayvan gbresi bilin
li olarak biriktirilip topraa atlr ki, bu, topraa yiten gcn daha
hzla kazandrr. Yunanistanda ve Balkanlarda neolitik an son
dnemlerine ait kylerde, Yakn Asyann sulamayla tarm yapan
iftilerinin kylerindeki gibi ayn yerleme yerinde birbiri ard sra
kurulmu kylerin kat kat kalntlarn bulduumuza gre, buralar
da bu yntemlerin biri ya da dieri uygulanm olmal.
Neolitik devrimi tamamlamak iin insanln ya da daha doru
su kadnlarn, yalnzca elverili bitkiler ve bunlarn ekilip biilmesi
iin uygun yntemleri bulmalar yetmedi, fakat ayn zamanda top
ra srmek iin rn biip kaldrp depolamak ve un haline getir
mek iin zel ara gereler kefetmeleri gerekti. Topra srmek
iin amz barbarlarnn kullandklar en yaygn ara, bazen sivri
tarafna yakn bir yerine taklm delik bir tala arlatrlm olan
ucu sivriltilmi bir sopadr. Fakat ou Afrika kabileleri topra a
payla hazrlarlar; apalarn yazl tarih ncesi Tunallarca ve olaslk
la dier Avrupa ve Asya halklarnca kullanld kantlanmtr. Ta
neliler, ilkin, Nutifallarn ya da Fayumlularn kullandklar oraklar
gibi, ya dz bir tahta zerine, ya kemik sap zerine saplanm akmaktalarndan di takmndan oluan oraklarla veya bir hayvann
ene kemiine benzetilen tahta zerine saplanan akmaktalarndan oluan oraklarla biildi.
Her hasatta yeterli yiyecein elde edilip, bunun gelecek rnn
olgunlamasna kadar normal olarak bir yl korunmak zere depo
edilmesi, neolitik ekonominin asal bir esidir. Bu nedenle, tahl
ambarlar ya da depolar her barbar kynn gze arpan zelliidir
ve bunlar Merimde, Fayum ve Kln-Lindenthal gibi yazl tarih
ncesi an erken dnemlerinin yerleme yerlerinde grlmler
73

dir. Budayn ve arpann dvlerek ve savrularak kapklarndan

ayrlmas ve un haline getirilmek zere tlmesi gerekir. Bu t
me ii bir dibek iinde dvlerek yaplabilir, fakat yaygn uygulama,
tahllar, fincan taba ya da eyer biimli bir ta zerinde yuvarlak
rek ya da sosis biimli bir srtme ta ile ufalamaktr. Bu tr el de
irmenlerinin sert tatan yaplmas gerekir, yoksa o deirmende
tlen undan yaplan yiyecein iinde un kadar kum bulunacaktr.
Un, kolaylkla lapaya ya da yass hamura dntrlebilir, fakat
onu ekmee dntrmek bir para biyokimya bilgisini -m ikroor
ganizmalar kullanarak mayalanma salamay- ve ayn zamanda zel
olarak yaplm bir frn gerektirir. Ekmei kabartmak iin kullan
lan biyokimyasal sre, insanla yeni bir sihir dnyasnn kaplarn
at. Btn ada barbarlar mayalandrma yoluyla u ya da bu e
itten alkoll ikiler hazrlamasn bilirler. Yazl tarih dneminin
afanda M srda ve M ezopotamyada bira yaplyordu ve daha o
tarihlerde, en eski Smer tanrlarn byk iyilikler yapmaya elverili
duruma getirmek iin kullanlmaktayd. 3000lere gelindiinde,
gerekten sarho edici ikiler Avrupada ve Asyada ou toplumlarn zorunlu ihtiya maddeleri arasna girdi ve bu ikilerin trensel
bir biimde iilmeleri iin, flar, testiler, taslar, szgeler ve ince
emme borular (kamlar) moda oldu.
imdiye kadar szn ettiimiz btn icatlar ve keifler, etnografik kantlardan varlan sonulara gre, kadnlarn eseriydi.-Gene
etnografik kantlarla, kap yapma kimyasn, iplik bkme fiziini, do
kuma tezgh mekaniini ve keten ve pamuk yetitirme botaniini
bu cinsin bildii sylenebilir. te yandan, daha nce szn ettii
miz yazlj tarih ncesi toplumlarda ve Avrupada ve ine kadar ba
tan baa tm Asyadaki onlara benzeyen toplumlarda kadnn elde
ettii bu baarlar, erkee vaktrlabilecek bulularla birlikte tek bir
ekonominin iinde birletirildi. Erkee yaktrlabilecek bulular
dedik, nk ada barbar toplumlarda kk ve bykba hay
van srlerinin bakm ve bununla ilgili ilerin ve ara gerelerin ya
plmas erkeklere der. Arkeolojik kaytta neolitik ekonomi, bitki ye
titiricilii ile sr besleyiciliinin birlikte uyguland karma tarm
ekonomisidir; imdi byle bir ekonominin nasl ilediini grelim.
Avrupann ve Yakn Asyann neolitik halklarnn, genellikle
-kylerde ya da kyciklerde yaayan- kk topluluklar olduklar
grlmtr. Bu yerleme yerleri kazlarla tam olarak gn yzne
karldklarnda, 6,5 ile 28,5 dnm arasnda bir alan kapsadklar
74

anlald. Orkney adalarndaki Skara Braede yaam olan topluluk

sekiz evi amyordu. Orta Avrupa'da ve Gney Rusya'da yirmi be
ila otuz be evden kurulu kyler, olaan byklkteki birimler ola
rak grlrler.
Bu tr mekn kmeleri, btn yelerinin ortak grevlere katl
d toplumsal organizmalar meydana getirmilerdir. Alp krlarnn
ban kylerinde birok ev paralel yollarla, Orkney'deki Skara-Brae'de
ise, st rtl geitlerle birbirlerine balanmlardr. Bu tr kamu
yollar bireylerce deil, topluluka yaplan yollar olmal. Bat Avru
pa'daki ve Balkanlardaki birok neolitik kyler, vahi hayvanlara ya
da insan olan dmanlarna kar korunmak iin hendekler, si
perlerle ve sk aklm kazklarla evrilmiti ki, bunlar da ortak bir
abayla yaplm olmal. Kln-LindenthaPdeki en son ky evrele
yen savunma hendeini kazma iinin yaklak olarak bin i gn
alm olmas gerektii hesaplanmtr. M srda Merimde'de, daha
nce szn ettiimiz anacaddeler boyunca yerletirilmi barnak
lar, gene bir tr toplumsal rgtleniin varlnn ifadesidir; bir ben
zeri dzenliliin Gneybat Almanyadaki Batklar denen toplumlara ait baz kylerde ve gene Gney Rusyadaki yerleme yerlerin
de bulunduu belirtilmektedir.
Fakat ky iinde kadn-erkek aras iblm dnda herhangi
bir endstriyel uzmanlamann bulunduunu dnmek gerekmez.
ada barbar toplumlardan yaplacak bir analojiye dayanarak, her
neolitik evin kendi yiyeceini yetitirip hazrlayaca, kendi kapla
rn, giysilerini, aletlerini ve gerekli dier eyalarn yapaca syle
nebilir. Kadnlar tarlalar srecek, tahllar tp piirecek, rg
recek, bez dokuyacak ve giysiler yapacaklar, kap kacak yourup
bunlar piirecek ve baz ss eyalar ve tlsm amacyla kullanlan
eyler hazrlayacaklardr. te yanda erkekler, tarlalar talardan, a
llardan ve yabanc otlardan temizleyip am, kulbeleri yapm,
iftlik hayvanlarna bakm, avlanm ve gerekli alet ve silahlar imal
etmi olabilirler.
Ayrca her ky kendine yeterliydi. Kendi yiyeceini yetitirip,
tm temel ara ve gereleri kyn bulunduu evreden salanabi
len ta, kemik, aa, balk ve benzeri- malzemelerden yapabili
yordu. Topraa bal toplumun bu potansiyel kendine yeterlilii ve
bu kendine yeterli ekonomi iinde iblmnn bulunmay, neo
litik barbarl uygarlktan ve maden alarnn yksek barbarlk d
zenlerinden ayrt eden zellik olarak alnabilir. Bundan karlacak
75

henz kantlanmam sonu, bir neolitik ekonominin, kyllere ken

disini ve ailesini beslemek iin gerekli olann ve gelecek hasat iin
tohumluk olarak gerekli olann tesinde retimde bulunmalar yo
lunda hibir maddi tevikte bulunmamasdr. Eer her hane byle
kendi iin gerekli olandan fazla retmezse, topluluk bir art-rn
yaratmakszn varln srdrebilir.
Olaslkla, bilinen neolitik toplumlardan hibiri bu llere ke
sinlikle uymamtr. Hatta en eski neolitik kylerde ve mezarlarda
bile, arkeologlar ok uzak yerlerden getirilmi eyler buldular. Fayumlular Akdenizden ve Kzldenizden getirilen kabuklu deniz
hayvanlarnn kabuklarn gerdanlklara dizmilerdir.
Silkte ve (Merv vahasndaki) Anavda yerli bakrdan ve yz alt
m kilometre kadar uzak yerlerden getirilmi yar kymetli talar
dan yaplm kk ss eyalar bulundu. Macaristandaki, Bohem
yadaki, Orta Almanyadaki ve Ren boyundaki Tunal kyller
Akdenizden getirilen Spondylus geoderopi kabuklarndan yaplm bi
lezikler ve kolyeler yapmlardr.
thalat tmyle bu tr lks maddelerle snrl deildi. Moselledeki
Mavenin yaknlarndan getirilen ok iyi bir sert ta olan Neidermcndig lav ta, Belikadaki Meuse Nehri vadisindeki Tunallar ve
hatta belki de Gney ngilterenin Batllar tarafndan el deir
menleri yapmak iin kullanlmtr. Balta talan yaplmak zere -Y a
kn Asya ve Orta Avrupadaki obsidyen, yksek kaliteli akmaktalar ve gzel grnml yeil talar g ib i- iyi kesici talar olduka
uzak yerlerden getirildi. Hatta Ren Nehrinin seksen kilometre aa
sndaki Kln-LindenthaPa olaslkla ilerine baz eyler konulmu
olan kaplar, Main Nehri vadisinden getirildi ve bunlar sk sk Teselyadaki neolitik kyler arasnda alnp verildi. Etnograflar ara
gereleri hl neolitik ara gereler olan birbirlerinden ok uzakta
olan topluluklar arasnda olduka youn bir ticaretin bulunduunu
gstermilerdir.
Ayrca, neolitik ekonomi, yazl tarih ncesinin erken dnemle
rinde bile, baz topluluklar aras uzmanlama balanglarna yer
vermi grnr. Msr, Sicilya, Portekiz, Fransa, ngiltere, Belika,
sve ve Polonyada baz neolitik topluluklar akmakta madencili
iyle urayorlard. Bu madenciler sert kalsiyum ktleler arasndaki
maden damarlarna kuyu aarak inmek ve veraltndaki iyi damarlar
iletmek iin yollar kazmakta olduka incelikli teknikler gelitirdi
ler. Buralardan elde edilen talardan ok geni bir blgeye dalm
76

olan baltalar yaptlar. Bu madenciler gerekten stn hnerli, uz

manlam, usta kiilerdi. kardklar eyleri iftilerin rettii fazla
tahl ve etle takas ederek yaadklar hemen hemen kesindir. Bugn
Melanezyada ve Yeni Ginede az sayda ky, anak mlek yapmak
ta, yaptklarn denizar yerlere kadar dier topluluklara satmakta
son derece uzmanlam durumdadr.
Vahilerin topluluklar, varlklarn yiyecek retici topluluklarla
yan yana srdrmlerdir ve bugn de srdrmektedirler. Yiyecek
retici topluluklar gnmzde, iftlik rnlerini avc ve toplayc
topluluklarn av hayvanlar ve orman rnleriyle dei toku ediyor
lar. Ayn trden birbirlerini tamamlayc ilikiler gemite de olmu
olabilir. ngilterenin gneyindeki yksek otiaklklarda yaayan neo
litik sr obanlar ve madenciler, attklar plerin arasnda geyik
kemiklerinin miktar pek fazla olmad halde ok sayda geyik boy
nuzunu delici aralar olarak kullanmlardr. Bu geyik boynuzlan,
gneydeki yksek otlaklklarn kuzey blgelerinde yaayan mezoli
tik avc toplumlarnn torunlarndan salanm olabilir.
Artk av peinde koarken, avclar, hatta en ilkel tarmclardan
ve sr obanlarndan daha sk ve daha uzaklara gitmek eilimindeydiler. Avc kabileler, av seferleri ile neolitik kylerin u ya da bu
yoldan mutlaka elde etmi bulunduklar yabanc mallarn buralara
ulatrlmas iini krl bir biimde birlikte srdrm olabilirler.
Britanyada Kuzey Galyadaki Penmaenmawrdaki Graig Llwydd ta
larndan yaplm baltalar, gmen Batl yiyecek reticisi toplumlarn tersine, yerli mezolitik rkn soyu olan halkn pek beendii bir
mlek tipiyle birlikte Wiltshire ve Anglesey adasna getirilmi g
rnyor. Ksaca profesyonel tacirlerin bir ksm yiyecek toplaycs
toplumlarn nfus fazlasndan km olabilir.
Dolaysyla, neolitik topluluun ekonomik bakmdan kendine
yeterlilii, bu gibi bir toplumun ender olarak kesinlikle topraa yer
lemi bulunmasndan tr, gerek olmaktan ok potansiyel bir
durumdur. teki gruplarla ilikiler olaslkla paleolitik yiyecek top
laycs toplumlar arasndakinden daha sk ve daha yaygndr. nsan
tecrbesinin o apta bir birikime ulamasn neolitik devrim hzlan
drmt.
Bununla birlikte, ldeki bir vahada hareketsiz kalm, yaln da
lar arasndaki bir vadinin tabannda skrp ya da izi yolu belirsiz
bir ormann evirdii bir yerleme yerinde kuatlm neolitik ky
ler, d dnyayla ancak rastlantsal olarak kurulan ilikilerden yarar
77

lanabilmilerdir. Zamanlarnn byk ksmn, ekonomilerini ve

ara-gerelerini kesinlikle zel ve yerel nitelikleri olan bir evreye
uydurma abalarnda kullanmlardr. Ekonomilerini ve ara-gere
lerini yerel koullara uydurma abas, her topluma, keif ve icatlar
da bulunma yolunda kendine zg farkl olanaklar sunacaktr.
Byle her grup kendi koullarna uygun farkl gelenekler gelitire
cektir. Arkeolojinin ve etnografyann ortaya kard gerek budur.
Tek bir neolitik kl tr' yoktur, fakat says snrsz birok
neolitik kltrler vardr. Her biri ekip bitikleri bitkilerin ya da bes
lendikleri hayvanlarn eitlerine gre, bitki yetitirme ile hayvan ye
titirmenin ekonomilerindeki oranlarna, yerletikleri yerlerin farkl
lklarna, evlerinin planlarna ve yaplarna, baltalarnn biimlerine
ve hangi maddeden yaplm olduklarna, kap kacaklarnn ekil ve
sslerine, gmme detlerindeki, muska modalarndaki ve sanat stil
lerindeki daha byk farkllklara gre birbirlerinden ayrt edilebilir
ler. Her neolitik kltr gelitii zel evreye az ok uygun bir ideo
lojiyle, yaklak olarak, zgl bir evreye uyarlanmay temsil eder.
Kltrleraras farkllklar, nce salt yerel nitelikli ve o blgenin jeo
lojik, iklimsel ya da botanik zellikleriyle koullanm olan kk
kk bulgu ya da icatlarn okluundan, sonra da keyf yani nede
ni aklanamam slup zelliklerinden doar.
Byle olunca, neolitik bilimden sz edemeyiz, ancak neolitik
bilimlcrden sz edebiliriz. Barbar toplumlarn elleri altnda, atalar
olan vahi toplumlara gre, ou kez onlardan daha etkin bir de
neyime dayanan daha zengin bir bilimsel gelenekler birikimi vard
ve bunu baanl bir biimde uygulamlard. Gerekten, neolitik top
lumlar, eski ta devrinde hi bilinmeyen kap kacak yapma kimyas
n, ekmek piirme ve bira mayalandrma biyokimyasn, tarmsal
botanii ve benzeri bilimleri bu geleneklerin iine katmlardr. Fa
kat bunlar her toplumda, o topluma zg bir yoldan, kuaktan ku
aa geirilip zenginletirilmitir. rnein, her neolitik toplumda
ayn olan evrensel bir mlekilik bilgisi yoktu, fakat ne kadar neo
litik toplum varsa o kadar ok geleneksel mlekilik yntemleri
vard. Hatta, bu gelenekler bize ayn konuda yaplm eitlemeler
gibi grnrse de, bu farkl geleneksel yntemleri kuaktan kuaa
geiren kadnlar, mlekilikteki ana konu ile ana konuya yaplan
ve zorunlu olmayan eklentileri glkle ayrt edebilmilerdir. Bar
bar toplumlarn biliminin pratik teknik kurallarna, muhakkak ki,
sonuca hibir olumlu etkisi olmayan bo ayin ve afsun szleri k
78

mesi kartrlmtr. Hatta aydn ve yksek derecede uygarlam

Yunanllar bile, hl, piirilen toprak kaplan atlatan bir cinden kor
kuyorlar, bu nedenle onu karmak iin frnlarna irkin bir Gorgon(*) maskesi asyorlard.
Bununla birlikte neolitik toplumlar arasnda var olduu aka
anlalan karlkl ilikiler baz teknik bilgilerin alveriini de sala
mtr. Bu karlkl teknik bilgi alveriinde kyaslama olanaklar
asal olmayan unsurlarn ayklanmasna yardmc olacaktr. Bilimin
bundan sonraki tarihi, geni lde balangta bir topluma esin
veren yararl fikirlerin bu evreyi ap yaylmasnn ve bir zamanlar
geleneksel ayinler arasna sktrlm olan etkin srelerin bu ge
lenekler arasndan seilip ortaya karlmasnn tarihidir.
Tarihte barbar toplumlar, ideolojik bir destee, vahi toplumlarn duyduklar ihtiyatan daha az olmayan bir ihtiya duyuyorlarm
gibi davranmlar ve zamanmzdaki barbar topluluklar hl bu yol
da davranyorlarsa da, bir neolitik dinin varlndan sz etmek,
bir neolitik bilimden sz etmekten de zordur. Neolitik toplumlarn ou, llerini, (ister olaan mezarlklara, ister evlerinin altna
ya da yanna gmm olsunlar) paleolitik avclardan daha bir tan
tanal trenlerle gmmlerdir. Gerekten Akdeniz dnyasnda gm
me gelenekleri, korkun bir emek harcanarak, len kimsenin evinin
bir rneimin yer altnda kazlmasn gerektiriyordu; Bat ve Kuzey
Avrupada len kimselerin evlerinin rnei muazzam kaya parala
rna oyuldu ve bunlar daha byk bir toplumsal emek harcanarak,
zerleri koskoca ta ynlaryla rtlen toprak altndaki evlere ko
nuldu. lnn bylesine byk bir saygyla topraa veriliinin, her
naslsa topraktan fkracak rnleri etkileyeceinin umulmasndan
ileri geldii, baz toplumlarn bu yoldaki davranlarn aklayan ak
la yakn bir yorum olabilirse de, bu, btn toplumlara genellenebi
lecek bir yorum deildir. Ayinle gmme, dnyadaki tm barbar
toplumlann izledii bir uygulama olmad gibi, arkeoloji henz Av
rupadaki tm neolitik toplumlarn llerini ayinle gmdklerini
ortaya karm deildir.
M srdaki, Suriyedeki, randaki ve btn Akdeniz evresi ile
Gneydou Avrupadaki ve hatta bazen ngilteredeki neolitik top
lumlar, bala biim vererek ya da ta veya kemii yontarak kadn
Gorgonlar, Yunan mitolojisinde kendilerine bakanlan tA haline getirdikleri, salar
canl ylanlar biiminde olduu sylenen kadn cindir, (..)

79

heykelcikleri yapmrlardr. Bu gibi heykelcikler genellikle Ana Tan

ramn suretleri olarak yorumlanmtr; barndan ekinlerin fkr
d topran, doal olaylar taklit ve temsil eden ayin ve sihirlerle
kontrol edilebilecei kadar, bir kadnn ricalarla (dualarla) ve ar
maanlarla (kurbanlarla) etkilenmesi gibi etkilenebilecek bir kadn
olarak dnld yolunda yorumland. Bu heykelcikler baz r
neklerinde gerekten, Mezopotamyada, Suriyede ve Yunanistanda
daha sonra, yazl tarih dnemleri toplumlar tarafndan yaplm
olan, bu toplumlarn benimsedikleri tanralarn heykellerinin ana
lar olarak grlrler. Dllenmede bu tanrann erkek eiyse, Ana
doluda, Balkanlarda ve ngilterede, yalnzca balktan yaplm ya
da tatan yontulmu pballos*larlaP) temsil edilmitir.
Barbar topluluklarn doa zerinde daha geni bir gerek dene
tim kurmalarna ramen, sihir uygulamalar neolitik zamanlarda da
srm olmal. Elimizde bunun btn Akdeniz evresindeki ve ay
n zamanda Merimdedeki neolitik tohumlar tarafndan yaplan mus
kalarda dolaysz kantlar var; Merimdede rnein, olaslkla onu
takana yeni bir alet olan ta baltada sakl gizemli gc, yani m anay
verecei inancyla, kolyelere taklmak zere minik ta baltalar yapl
d. Nitekim Thurnwald, sihir tedbir ve trenlerine, hepsinden ok
zanaatln yksek derecede gelitii toplumlarda nem verilmi
tir grn de ne srer. Doal olarak barbarlarn sihri de, vah
ilerin sihri gibi bir anlatm bulacaktr. zel olarak, erkekle diinin
trensel olarak birlemeleri, doann verimli olmasn simgeleyecek
ve buna neden olacaktr. Fakat, hi deilse tahl yetitiren top
lumlarda bu dllenme temsilleri, vahi toplumlardakinden daha ok
bireysellemi bir biim almak durumundadrlar. Yakn Asya ve
Akdeniz havzasnn antik toplumlar arasna geni lde yaylm
olan birtakm mitoslardan ve dinsel ayinlerden, birlemenin sonra
dan yalnzca seilmi bir ift tarafndan yaplan ayin haline getiril
dii sonucuna varlmtr. nk bu temsilde erkek oyuncu tahl
(ya da genel olarak bitkileri) temsil eder ve bir sre iin nder rol
oynar: Bir tahl kral olur. Fakat temsil ettii tahl gibi gmlmesi
ve yeniden domas gerekir. lml insanlarn toplumunda, bu, o
kimsenin ldrlmesi ve yerini gen ve gl bir ardln almas an
lamna gelir. Bu oyuncularda doann retici gleri kiiletirilir,
tanralar ve tanrlar haline gelir.
W Phallos, Bski Yunnncnda erkeklik uxvu. (.n.)

80

Fakat eer toplum, tahl kralnn ldrlmesi yerine, bir tutsan

ldrlmesinin ya da bu olayn sihir ayinleriyle salt sembolik bir
biimde canlandrlmasnn konabileceine raz edilmise, tahl kra
l" ayn zamanda dnyevi bir kral olma yolundadr; o kimse ayn
zamanda daha nce bir sava efi grevi grmse, bu gei daha
da kolaylaacaktr. Yazl tarih dneminin afanda karlatmz
trden tanr-krallar"n ortaya km olabilecekleri yollardan biri
budur. Byle krallklarn ya da efliklerin, Yakn Asya ve Avrupa'da
neolitik zamanlarda gerekten kurulmu olup olmadklar dorudan
belgeleriyle ortaya konamamar. Msr'da, Mezopotamya'da ve Yu
nanistanda, tarihi krallar, bir zamanlar tahl kralna yaktrlan dl
lenme ayinindeki ilevlerin birounu yapmlardr. amzn bir
ok barbar toplumlar, otoriteleri askeri glerine olduu kadar
sihirbazlklarna da dayanan kalnmsal efleri kabullenmi durum
dadrlar. Neolitik Avrupa'da Batllar denen topluluklara ait baz
kylerde grlen, dier evlerden daha byk ve merkezi bir konu
mu olmasndan dolay gze arpan tek bir evin bulunmas, bunun
bir efin konutu olaca yolunda aklanmtr. Atlantik kylarn
daki byk ta mezarlar ve Britanya'daki geni uzun tmsekler ef
lerin kabirleri olarak yorumland. Fakat nderlik ilkesine inanan
Alman bilginleri bile, bir Tunal kynde Kln-Lindenthaldeki gi
bi eflik kurumunun varl yolunda herhangi bir belirti ortaya ka
ramamlardr.
Her ne olursa olsun, akrabalk" ilkesine dayanan klan yapsnn
ve topluluunun, neolitik devrim srasnda bozulmadan, varln
bu devrimin sonrasnda da srdrd kabul edilebilir. Gnm
zn barbar topluluklarnda toprak, normal olarak klann ortak ma
ldr. Eer ortaklaa ekilip biilmiyorsa toprak paralar, yalnzca
kullanmalar iin tek tek ailelere" datlr ve bu datm genellikle
her yl yeniden yaplr. Otlaklar elbet ortaktr. Salt tarmla uraan
toplumlarda, kadnn kolektif ekonomiye katklar sayesinde, akra
balk doal olarak kadnn soy izgisine dayanr ve ana hakk" sis
temi egemendir. Sr besleyici topluluklarda ise bunun tersine, eko
nomik ve toplumsal nfuz erkeklere geer ve akrabalk babann
soy izgisini izler.
Neolitik devrimi izleyen dnemde, Homo sctpiens trnn sayca
art biyolojik olarak bu devrimi onaylamtr. Geri gene kk
olmakla birlikte, neolitik topluluklar, aslnda paleolitik ya da mezolitik gruplardan bir hayli geni ve ok daha kalabalk topluluklard.
81

Btn eski ta devrinden zamanmza birka yz insan fosili kalma

sna karlk, Yakn Asyada, M srda ve Avrupada, neolitik devrim
ile ehir devrimi arasndaki dnemden, yani bir tun a ekonomi
sine gei dneminden kalma, gerekten binlerce iskelet bulunmu
tur. Oysa eski ta devri, yeni ta devrinin (neolitik an) on ile elli
kat arasnda uzun bir zaman kesimini kapsam olmal.
Neolitik nfusun art, sonunda, neolitik ekonomi iindeki e
likilerle snrlanmtr. nsanlarn saylarnn art, zerlerinde yaa
dklar topraklar geniletmelerine yol at. Bir toplumun nfusuna
eklenen yeni aileler ancak yeni toprak paralarnn ilenmesi ve k
kba hayvan yetitirmek iin yeni ayrlar bulunmasyla beslene
biliyordu. Barbarlk dzeni snrlar iindeki yiyecek reticileri mut
laka yaylmak zorundaydlar. Ekonomik bakmdan kendine yeterli
olan her ky yavru kyler karadurmaldr. Neolitik ekonominin
dnya apndaki yaylmnda bu srecin kantlar grlr. Uygula
mada, yiyecek reticileri, toplayclar zararna genilemilerdir. Yi
yecek toplayclar ise, her zaman srlmelerine ya da yok olup git
melerine boyun ememilerdir. Bazen vahi topluluklar, kendilerini
ortadan kaldrmaya alan barbar toplumlarn ekonomilerini be
nimseyip bu ekonomiyi kendi yaplarna uydurmulardr. Kuzey
Avrupann neolitik kltrleri buralara doru ilerleyen Tunallardan
ve dier ifti toplumlardan sr beslemekle tahl yetitirmeyi ve
kap kacak yapmay, yn eirmeyi ve dokumay renmi mezolitik
orroan halklarnn eseri olarak grlr. iftilii bu ekilde renen
toplumlar, yaylan iftilik selinin apn geniletip, onun yaylma
hzn artrmlardr. Uzun dnemde eitli akmlar birbirleriyle kar
latlar. Yaknlk karlkl tecrbe alveriine ve bilgi birikimine
olanak hazrlad.
Fakat farkl ekonomik dzene sahip toplumlarn karlamas
her zaman dosta sonular dourmua benzemiyor. nk hepsi
ayn nitelikteki topraklar iin birbirleriyle rekabet ediyorlard ve bu
tr topraklar snrsz deildi. Yalnzca byle bir rekabet bile savaa
yol aabilir. En eski Tunallar bar bir halk olarak yaam gr
nrler; avc toplumlarn mezarlarnda sava aletleri bulunmasna
karlk, onlarn mezarlarnda sava silahlar bulunmamtr. Kyle
rinde askeri savunma tedbirleri yoktu. Kln-Lindenthaln son k
ynn ayrntl tahkimatlarla savunulup, bu devre ait mezarlara si
lahlarn konulmu olmas bir rastlant deildir. Avrupada neolitik
devrin son dnemlerinde ta sava baltas ve akmaktandan yapl
82

m hanerler biimindeki silahlar, mezarlar ssleyen eyalarn en

gze arpan paralar haline gelmilerdir.
Kuzey ve Orta Avrupa'da henz igal edilmemi fakat kolay
tarm yaplabilir topraklarn ktlamasnn, herkesin herkesle sava
durumuna yol atn hemen hemen grrz. Ayn sre, daha az
belirgin biimde de olsa, dier yerlerde de izlenebilir. Balkanlarda
ki, Yunanistandaki, Anadoludaki, Suriyedeki ve randaki hyk
lerde birbiri stne ylm tabakalar arasnda byk kltr dei
iklikleriyle karlarz. Bu tr ani deiiklikler, bir toplumun yerini
farkl geleneklere sahip olan bir dier toplumun aln, baka bir de
yile, bir halkn bir baka halk tarafndan fethedilmesini, srlmesi
ni ya da kle edilmesini simgeleyen belirtiler olarak grlr. Bir ye
rin halknn savalarn etkisiyle bu ekilde deimesi, Kuzey Ameri
kadaki ve Pasifikteki toplumlar hakknda etnograflarn yazdkla
rnda da grld gibi, barbar yaamn tekrar tekrar karmza
kan bir zelliidir.
Dier topluluklann ekip bimekte ve srlerini otlatmakta olduklan ekin tarlalann ve ayrlan ele geirme, doal olarak, topraklann bes
ledii toplam nfusta bir arta yol amaz; bu yol barbar toplumun s
zn ettiimiz elikisinin zm yolu olamaz. Savamak ve adam l
drmek, insanlarn saysn artrmaktan ok, azaltr.
Bununla birlikte, arkeolojik kaytta kltrn deimesi her za
man daha nceki toplumun yok oluu anlamna gelmez; sonu, iin
de daha nce o yerde yaayan toplumun yelerinin bazlarnn ya
amaya devam ettiklerini gsteren eski ara gerelerin varlklarn
srdrdkleri bir karma kltr de olabilir. Orta Avrupada son
raki neolitik kltrler, Tunallar denen yerli halkn geleneklerinin,
kuzeyin aal ovalarnda gelitirilmi geleneklerle birletirilmi bi
imlerinden alnan baz zellikler gsterirler. Eski Tunallar rknn
bir ksm, Kuzeyliler tarafndan kleletirilmi olsalar bile, ldrl
memi olmaldr. Karma kltrler, toplumun ynetenlerle yneti
lenler olmak zere blnd tabakal toplumlara iaret edebilir.
Ne olursa olsun, farkl evrelerin yaratt iki toplumsal gelenein
karmasyla ortaya kan kltrler, bylelikle karan kltrlerin her
birinden daha zengindir. Karma kltrler, insanln tecrbesinin
birikimi olaynn en nemli srelerinden birini aklar. Ayrca, ola
slkla, toplumun klan biiminde ve akrabalk ilkesine gre rgt
leniinin zlmeye balad dnemi temsil ederler.
Neolitik ekonominin ikinci kusuru, barbar ky toplumunun ok
83

deer verdii kendine yeterlikten baka bir ey deildi. Byle bir

topluluk gerekten, yiyecek kaynaklar ve evresi zerinde, herhan
gi bir vahi grubun kurduundan ok daha byk bir denetim kur
mu ve ileride kabilecek olaylar karlamak iin geleceini akll
olarak planlayabilmiti. Fakat bu yoldaki btn abalar ve planlar,
kendi denetimi dnda kalan olaylar tarafndan boa karlabilirdi:
Kuraklklar, seller, frtnalar, donlar, salgn hastalklar, dolular, ekin
leri ve srleri yok edebilir. Hatta, yerel bir baarszlk ktla ve
kendi iine kapank, yaltlm toplumun yok olmasna yol aabilir.
Kendi yedekleri, uzunca sren art arda gelen felaketler dalgasn
amaya ya da etkin bir apta nleyici tedbirler almasna yetmeyecek
kadar azdr.
Sonunda neolitik ekonominin her iki elikiden kurtulu yolunu
ehir devrimi buldu.

IV.
BAKIR AININ YKSEK BARBARLII
Neolitik ekonominin iindeki en kt elikiler, iftiler toprak
tan i ihtiyalarnn zerinde bir art-rn elde etmeye raz edildik
leri veya zorlandklar ve bu art-rn dorudan doruya kendi yi
yeceklerini retme iiyle uramayan yeni ekonomik snflar besle
mek zorunda kullanld zaman almt. Gerekli art-iirn retme
olana, neolitik ekonominin znde saklyd. Byle olmakla birlik
te, bunun gereklemesi, toplumsal ve ekonomik ilikilerde deiik
likleri ve tm barbarlarn sahip olduklar uygulamal bilimlere yeni
bilgilerin katlmasn gerektirmitir. 3000den nceki bin yl kadarlk dnem, faydal icat ve keiflerin yaplm olmas bakmndan,
belki de S 16. yzyla kadar insanlk tarihindeki herhangi bir de
virden daha verimliydi. Bu devirde salanan baarlar, benim ehir
devrimi diye adlandrdm toplumun ekonomik alanda yeniden
rgtlenii hareketine olanak vermitir.
Neolitik devrim, uzak tarih ncesinin koyu karanlnda dodu.
Arkeolojik bir gnein yansyan nlarnn hafife aydnlatt az sa
yda tepeden ve sonradan ortaya karlan tablodan yaplan kar
samalarla, bu ilk devrimin oluumunu, ancak kabataslak canlandr
dk. kinci devrim (ehir devrimi) ise tarihncesi devirlerin alaca
karanlnda hemen hemen gzlerimizin nnde balar ve doruu
na ancak yazl tarih afann skmesiyle ular.
Bu devrimin olutuu alann snrlar (bugnk eksik bilgi ve bul
gularmzla) ireti olarak izilebilir: Batda Byk Sahra ve Akdeniz,
85

douda Tar l ve Himalayalar, kuzeyde Avrasya sradalar omur

gas -Balkanlar, Kafkaslar, Elburz, Hinduku D alan- ve gneyde,
rastlant olarak, Yenge Dnencesi. Bu blgenin jeolojik, fzyografk ve iklimsel koullan, devrimci gelimeye elverili olduklarn gs
termilerdir. Blgenin topraklan deiikliklere yol aacak bulular
iin gerekli hammaddeleri vermitir. Youn bir toplumsal rgtle
nii tevik eden ve geni apta bir ibirliini cmerte dllendiren
zellikleri vardr. Yeni bilgilerin biriktirilmesine, temel maddelerin
toplanp bir araya getirilmesine yarayan ulatrma kolaylklar sala
mt. Son olarak, bulutsuz gkleri, dier enlem derecelerinde ou
zaman bulutlarn kapatt gk cisimlerinin bir rnek devinimleri
nin her gece etkin bir biimde gzlemlenmesine hazrdlar.
Geri yazl tarih ncesi zamanlarda bugnden daha iyi sulan
makla birlikte, bu kuan tm olduka kuraktr. Srekli yerleme
yalnzca bir nehrin ya da yl boyunca kurumayan bir kaynan ya
nnda mmkndr. Tarm geni lde sulamaya baldr: Geri
Filistinde ve Suriyede, saanak alan ya da Arabistanda bile sel ba
san topraklardan kapka rn elde etmek mmkn ise de, baary
yalnzca dzenli sulama gvenceleyebilir. Ayn zamanda, bu blge
de, ok eitli meyve aalar ve zm trleri yabani olarak yetii
yordu. Her yl ekinin, zeytinlerin, incirlerin ya da zmlerin ayn
aylara rastlayan hasat zamanlarn beklemek, bu bitkilerin yetitik
leri yere bal kalmak iin gl bir nedendir. Meyve aalarna
bakan adamn, tahl yetitiricisine hl ekici gelebilecek olan ge
belii bsbtn brakmas gerekir.
Sulama kanallarnn kazlmas ve bakm, savunma surlarnn ya
plmas ya da yollarn denmesi kadar, hatta bunlardan fazla, toplumca birlikte yaplacak devlerdir. Bir btn olarak toplumun, byle
ortak bir abayla kanallara alnan suyu, kullanacak kimselere pay
latrmas gerekir. Bu durumda suyun ynetimi, toplumun eline,
doast yaptrmlara ek olarak byk bir sz dinletme gc verir.
Toplum, suyun herkese kabul edilmi olan kullanlma kurallarna
uymayanlar kanaldan yararlanmaktan men edebilir. Kurak bir bl
gede byle bir yoksun brakma, topran ve suyun hl nispeten
bol olduu lman ya da tropik bir blgeye gre ok daha sert bir
cezadr.
Bu blge yerlemeye elverisiz dalarla ve llerle blnmtr.
Fakat bu dalarn ve llerin kylarnda ve aralarnda, zerlerinde
birbirlerinden fazla uzak olmayacak biimde kylerin serpitirilebi86

lecei ve obanlarn srleriyle dolaabilecekleri elverili bozkrlar

vardr; yle ki, bu durumda, genellikle topluluklararas ilikiler,
orman ya da allklarda olduundan daha kolay kurulabilir. Bu ok
nemli kuan bat kesimi Breasted tarafndan Verimli Hilal ola
rak adlandrlmtr.
Verimli Hilal'in bat ucu Msr'dr. Burada Nil'in dar vadisi yk
sek dzln yaama elverisiz ln boydan boya kesen yeil bir
izgi meydana getirir. Yllk su basknlar nehrin her iki kysndaki
eritleri ve kuzeyindeki geni deltay sular. Nehir ayn zamanda, g
neydeki Birinci Cavlan ile Akdeniz arasnda, ok byk eyalarn
bile tanabildii, hareketli bir yol salar. Verimli Hilal'in bat ucun
dan ortalarna doru varan ksmnda, hatta sulamaya bavurulmak
szn kuru tarm yaplmasna yetecek kadar yamur alan yerler, Fi
listin'in vadileri ve ovalar ile Suriye'nin dar ky eridi bulunur.
Burada Lbnan'n dousundan ve anti-Lbnan'dan, Diclenin te
sindeki ran dalarna kadar geni bir bozkr kua uzanr. Verimli
Hilal'in bu semeri boyunca uzanan topraklara -antik Suriye ve
Asur (Musul vilayeti) topraklarna- koyunlar otlatacak, hatta istik
rarsz msr rnleri almaya yetecek kadar k yamurlar der. Fa
kat srekli yerlemeler, gerekte, vahalar ve Ermeni dalarndan
kan birok nehrin -F ratn, Colap'n, Habur'un, Dicle'nin, Z ap'nky eritleri dna kmamtr. Nihayet Verimli Hilal'in doudaki
ucunu sulama ve ulatrma bakmndan, Nil'in Msrda oynad
rol Mezopotamya'da oynayan Dicle ve Frat'n aa kesimi olu
turur.
Verimli Hilal'in ortasnda ran Yaylas bir l durumundadr. Fa
kat onu evreleyen dalarn eteklerinden, tarlalar ve baheleri sula
maya yetecek kaynaklar ve aylar kar. Nihayet Belucistan Dalar'
nn tesinde Sind ve Pencap uzanr. Burada, sulama ve yk tama
konusunda, Mezopotamya'daki koullar, alt koluyla birlikte nds
tarafndan, ok daha byk apta yaratlmtr.
Arkeolojik kaytlar bozkrlar ve yaylalar zerindeki kk vaha- larda balar. Buralarda, kuraklk tehdidine ramen, bakir topra
tarma amann glkleri, byk nehirlerin sel yataklarnda girii
len abalardan daha korkutucu deildir. Toplumlar, kk balan
g giriimleriyle sulamay ve kanallar amay renme ansna sa
hiptirler.
Byle bir toplumla, daha nce Bat ran'daki Silkde karlam
tk. Burada bulunan en eski kltr, yayladaki ve kuzeyde Trkis87

tan'daki (Trkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ndeki) Merv

Vahasnda bulunan Anav'a kadar yerleme yerlerindeki teki kl
trlerle oranlanabilir.
Silk'de grlen bu en eski kltrden sonraki ikinci aama, daha
nce anlattmz kylerin ykntlar zerinde kurulan kylerde g
rlebilir. Evler artk elle drt ke hale getirilmi balktan (pise)
deil, gnete kurutulan kalplanm kerpiten yaplmaktadr. Top
laycln ortaklaa ekonomi iindeki rol daha nemsizlemitir;
evcil hayvan trlerine atlar da katlmtr. Dalarn te yakasndaki
lkelerden Basra Krfezi'nden deniz hayvanlarnn kabuklar geti
rilmitir. Bakr artk ender olmayan, yaygn bir maddedir, fakat hl
souk dvme yntemiyle ilenen stn nitelikli bir ta durumun
dadr. Ara gereler yerel kemik, ta ve akmaktana benzeyen ko
yu renkli talarla, bunlara ek olarak, az miktarda ithal edilen obsidyen talarndan yaplmtr. Toprak kaplar piirmek iinse zel tu
la ocaklar yaplmtr.
Sonra, Silk III ile ky yeni bir yerleme yerine, eskisine yakn ve
ayn rmakla sulanan bir yere tanmtr. Genel olarak hl yerel
maddelerle yaplm yerli ara gereler kullanlmaktadr. Fakat bal
talar ve hl lks eya durumunda olmalar gereken dier ara ge
releri yapmak iin bakr, dkm yoluyla ustaca ilenmitir. Altn
ve gm ithal edilmi ve Kuzey Afganistan'dan lacivertta (lapis
layd) getirilmitir. Kap kacaklar elle yapan mlekiler yerine, hz
la dnen bir ark zerinde abucak kaplar yapan mlekiler gr
lr. Ve insanlar sahibi olduklar eyleri iaretlemek iin mhrler
kullanrlar. Nihayet Silk IV, Kerhe Nehri'nin alvyonlu vadisinde
uygarla ulam olan ve 3000 dolaylarnda uygarl barbar
dallara zorla kabul ettirmi olan okuyup yazmay bilen Elamllarn
bir kolonisidir.
Her ne kadar ran'da, Silk'de kefedilenlerle ayn tarihlere ait ol
duklar kantlanamazsa da, ayn aamalarla Suriye ve Asur'da da
karlalr. Suriye kylarndaki (skenderun yaknlarndaki) Ras
Shamra'dan Diclenin dousundaki Ninova ve Tepe Gawraya ka
dar uzanan alanda hyklerin altndaki ky harabeleri, ran'n ve
Msr'n neolitik kltrleriyle zde olmayan, fakat haklarndaki bil
gimiz hl eksik olmakla birlikte, olaslkla onlara paralel bir neo
litik kltrn varln ortaya koymaktadr. II. aamay temsil eden
bir sonraki yerleme yerleri, birinci yerlemenin halkndan farkl,
fakat btn bu kuak boyunca alacak kadar trde geleneklere
88

sahip bir halk tarafndan kurulmutur. Arkeologlar bu halka, kl

trlerini dier kltrlerden ayrt eden nitelikteki ara gerelerinin
ilk saptand yer Haburda H alaf Hy olduu iin, Halafllar
derler. Halafllar da bitki tarm ile hayvan besleyiciliini birlikte y
rterek, karma tarm yapan iftiler olarak yaadlar ve ara gereleri
iin balca, bulunduklar yerden saladklar ta ve kemikleri kul
landlar. Fakat Yukar Haburda bile yaygn bir biimde kullanm
olduklar obsidyeni Ermenistann volkanik dalarndan ithal eder
lerken, Basra Krfezinden getirilmi olan deniz hayvanlarnn ka
buklarn da getiriyorlard; gerekten, Van Gl yaknndaki bir Halafl kynde, Ingilterenin neolitik akmakta madencileri gibi, ih
ra etmek zere ta ocaklarndan volkanik cam karmakla geinen
bir endstriyel topluluun yaam olduu grlr. Ayrca Halafllarn eer maden ileme sanatn bilmiyorlarsa, madeni tandklar
hemen hemen kesindir. Kaplar, yapclar sanki profesyonel m
lekilermi gibi, ok renkli desenlerle fevkalade gzel bir biimde
sslenmi ve zel frnlarda piirilmitir. Muskalar, hem kuvvetli
nesnelere benzetilerek yaplm hem de zerlerine ayn derecede tl
sml ekiller kaznmtr. Bylece mhr gibi kullanlabildiler: Bir
f tkacna ya da bir torbaya srlen balk zerine baslmakla, mh
rn biimi ve dolaysyla onun tlsm bala geirildi; bu, o eyin
birinin mlk olduunu gsteren iaret oldu. Nihayet kyller yerel
tanrlara sunaklar yapmak iin ibirlii ettiler. Onlarn adalar
olan, Aa M ezopotamyann ilk kolonistleri de ayn eyi yaptlar.
Bunu, o aamada kurulmu olmas gereken Tanr Eann Eridudaki ilk sunandan karyoruz.
III. aamada Halafl kltr, yerini bir baka kltre, olaslkla
buraya yeni yerleenler tarafndan getirilmi olan ve Aa Mezo
potamyada Ur ehrinin yaknnda bir yerleme yerinde ortaya ka
rld iin, o yerin dile pek yakn olmayan adyla, alUbaid " denen
kltre bakmak zere yok oldu. Kltrel gelenekteki bu kopukluk,
aslnda tam bir kopukluk deildir. Eski sunaklar, eski kutsal yerle
rin zerinde, daha byk apta olmak zere yeniden yapld. Byle
ce eski yerel tanrlarn yaamaya devam ettiklerine baklrsa, bunlar
zihinlerinde yaratm olan, bu tanrlara tapnanlar topluluundan
bazlar da yaamaya devam etmi olmaldr. Tepe Gawradaki bir
meydann evresinde toplanan sunan en bynn boyutlar
12ye 8,5 metredir ve bu sunak, d yzeylerine resimler izilmi
olan gnete kurutulmu kerpilerden yaplmt. Fakat ev mimarl
89

 genel olarak geriledi. te yandan, Suriye'deki ve Kuzey Irak'taki

al'Ubaid halklar, mlekileri hl elleriyle kap kacak yaparlarken,
ekonomilerini dzenli maden ikmali salamak iin rgtlemek ye
rine genel olarak yerel talan kullanmaya devam etmekle yetinmi
lerse de, artk madenler dkm yoluyla ustaca ileniyordu. Muska
lar, arkalarnda bir tutaman da bulunduu zel kare ya da dme
biimleri verilen ve yzlerine hayvan resimleri kaznm mhrler
halinde gelitirildiler.
Suriyede III. aamadan sonra baz yerleme yerleri geici olarak
terk edilmitir. Fakat Asurdaki, zellikle topu topu 24 kilometre
uzakta bulunan, ileride Ninova ve Tepe Gawra olacak kyler, k
k kasabalar haline geldiler. Tepe Gawrada ayn yer zerinde art
arda yaplm olmalaryla, maddi kltrdeki tm kkten deimeleri
aarak sren bir gelenein varln kantlayan sunaklar, frnlarda
piirilmi tulalarla yaplan ve ilerinde birden ok odalar bulunan
kk tapnaklara dntler. Bunlar hl bir meydan evresinde
tapnaktan oluan bir grup halindedirler, fakat artk bunlardan
birisi imdi 17ye 13 metrelik bir alan tamamen kaplayan byk
lktedir. Balktan yaplm araba modelleri ve hatta st kapal
arabalar, tekerlekli aralarn bilindiine hi kuku brakmaz. Zaten
kap kacaklar da dner arklarla biimlendirilmektedir. Fakat bal
talar, orak azlar ve dier endstriyel ara gereler ve hatta silah
lar, hl genellikle tatan ve dier yerel maddelerden yaplmaktayd.
Afganistan'da laciverttann, Smer'den kk mamul mallarn ve
dier lks eyalarn ithal edildii kesindir. Fakat temelde neolitik
ekonominin kendine yeterlii korunmutur. Gene de gneyden ya
plan ithalat, bu Asur kylerinin Aa Mezopotamya'daki gerek
ehirlerle ada olduklarn gsterir.
Kuzey ran'n olduka iyi sulanan bozkrlarnda srlp ekile
bilir topraklar ve ayrlar, hl ylesine boldu ki, karlatklar hi
bir glk, kylleri ekonomilerini deitirmeye zorlamad. Ara
gere yapmak iin bol bol bulunan yerel maddeleri kullanmak, bun
larn yerine konacak olan madenlerin dzenli olarak ithalini sala
maktan daha kolayd. Yeni bir ekonominin eleri, kendilerini ilk
kez, ran'da Silkde olduu gibi, Asur'da da bir sonraki V. aamada
zorla kabul ettirdiler. Fakat bu benimsetme hemen hemen yazl
tarih dnemlerinde olmutur. Gney Irakta ehir devrimi incele
nirken bu olay daha iyi grlebilir.
Kk Asya yaylasndaki, Kbrs'taki ve Yunan yarmadasn
90

daki ayn biimde donanm dier topluluklar kadar, Silk III ve ona
benzeyen Suriyedeki alUbaid kyleri gibi topluluklar uygarln
tm teknik bilgi ve aralarna sahiptirler. Buralarda eksik olan yal
nzca uygarln ekonomik rgt ve toplumsal yaps idi. Kalkoli
tik^) an bin ksur yl sresince Yakndou halldan devrimci so
nulara gebe bulular -bakr ve tun ilemeciliini, hayvanlarn ek
me gcnn koumlanmasn, tekerlekli aralar, mleki arkn,
tulay, m hr- gerekletirdiler. 3000den nce bile insanln
bu baarlar, hi deilse Egeye, Trkistana ve Hindistana yayl
maktayd. Ve bin yl kadar sonra ine ve Britanyaya ulaacaklard.
Fakat tun iiliinin Meksika ve Perudaki iki yerel merkezi d
nda, bu bululardan hibiri, yazl tarih devirlerinin ge dnemlerine
kadar Yeni Dnyaya, Okyanusyaya, Afrikada Byk Sahrann g
neyindeki blgelere ulaamad. Arkeolojik kaytlarda belgeleri bu
lunan bu bulularn nem ve niteliklerini aklamak gereklidir.
Maden iletmeciliinin yol at deiiklikler ve devrimci so
nular, arkeoloji zerine yazlm daha teknik kitaplarda da, benim
Man M akes H im self (nsan Kendini Yaratr) adl kitabmda da, ay
rntlaryla aklanmtr. Uygulamada bu, drt byk buluun bir
letirilmesi demekti, bunlar; (1) bakrn dvlme yetenei, (2) ergi
me yetenei, (3) bakr cevherinden saf bakrn indirgenerek karl
mas ve (4) alamlar idi. ster doada saf olarak bulunan tr ol
sun, ister bakr bileiklerinden indirgenerek elde edilmi tr olsun,
bakr, akmakta gibi keskinletirilebilen bir ta olmaktan te, ayn
zamanda, eilebilen, dvlerek biim verilebilen ve hatta kesilebile
cek tabakalar haline gelecek biimde dvlerek inceltilebilen stn
nitelikli bir ta tr sanlm olabilir. Bakrn bu zelliklerini, Silk
Ideki toplumla bir sonraki blmde szleri edilecek olan Msrn
Badarianlar ve Amratianlar tanyor ve bu zelliklerinden yararlan
m grnyorlar; bakrn bu zelliklerini, Colurhbusun varndan
nce, Amerikadaki Kzlderililer de biliyorlard.
kinci olarak, stld zaman bakr, mleki bal kadar ko
laylkla biim verilebilecek bir kvama sahip olur; hatta sv hale ge
lip, iine dkld herhangi bir eyin ya da kalbn biimini alr.
Souduktan sonra ise, bu biimi korumakla kalmayp ta kadar sert
(*) Kalkolitik a: Bakrta a, bakrn bileiklerinden indirgenerek ve dklerek i
lenmesinin bilinmedii, ancak doada bulanan saf bakr ve bakr bileikleri talarnn
dvlerek ilenmesinin bilindii, bu yolla bakr aletlerin yapld a. (.n.)

91

leir ve akmakta gibi kesici kenarl bir alet durumuna sokulabilir.

Alet yapmada bakr, kendisinden nce kullanlan dier maddelerin
-tan, kemiin, aacn- tm erdemlerine sahip olduktan te, baka
stnlklere de sahiptir. Ta, kemik, tahta gibi maddeleri alet bii
mine sokarken, yaplacak tek ey byke bir paradan paracklar
yontmakt. Bakr bir ara ise, balktan bir kap yaparken olduu
gibi, paracklarn artk yeniden ayrlmaj^acak biimde birletirilme
siyle yaplabilir; uygulamada ise bu, sv metalin genellikle balktan
yaplm bir kalbn iine aktlmasyla yaplr. Kalbn ve dolaysyla
da dkmn, yani madeni gerecin bykln snrlayacak tek et
ken, bu ii yapann teknik becerisidir. Ve tabiatyla dkme verilebile
cek biimler snrszdr. Ayrca bakr dvlebilir olduu iin, dkmn
biimi dvlerek daha da deitirilebilir. Nihayet madeni bir alet,
tatan ya da kemikten yaplm bir aletten daha dayankldr. Bir ba
kr balta ya da bak, bir ta baltadan ya da akmakta baktan ne
daha iyice keskindir, ne de keskinletirilmi yznn biimini bun
lardan daha uzun sre koruyabilir. Fakat bir iki kez yeniden keskinletirilmeleri dnda, bir akmakta ya da ta alet, bir krld m, ar
tk onu ne kraln btn atlarnn, ne btn adamlarnn gc birle
tirebilir. Bir bakr alet ise, yalnzca bilenerek ya da tekrar tekrar
dvlerek keskinletirilebilir olmaktan te, eer krlmsa da ok
az kaypla geri kalan paralar yeniden dklebilir ve eskisi kadar
gzel yeni bir alet biimine sokulabilir.
Uygulama alannda bakrn bu stnlklerinden yararlanlabilmesi iin bir dizi incelikli buluun -bakr eritecek kadar yksek bir
s elde edilebilecek hava akml bir frnn (bu tarihte krk bulun
mu olmakla birlikte, krn maden eritmede Msrda 1500
ve Avrupada 1000 tarihlerinden nce kullanld dolaysz bir bel
geyle ortaya konamamtr), erimi metalin konaca potalarn, bun
lar tutacak maalarn ve hepsinden nemlisi, dkme istenen bii
mi verecek kalplarn- gereklemesi gerekti.
nc olarak, Eski Dnyada saf durumda ender olarak bulu
nan bu stn nitelikli maden, bakrn oksit, karbon silis ve slfat
bileikleri dediimiz, doada ok daha bol bulunan ta ya da toprak
halindeki cevherlerinin, odun kmryle stlmalar sonucunda ya
pay olarak retilebilir. Bu cevherlerin hibiri metal bakra en kk
bir benzerlik gstermedikleri gibi, onun yararl niteliklerine sahip de
deildirler, fakat ok parlak renklerde olmalar yznden, eski in
sanlar, bu ta trlerini boya maddeleri ya da ss, tlsm eyalar ola
92

rak kullandlar. Bu kristal minerallerin tlsml bir biimde metal ba

kra dntrlmesinin icad, olduka bol miktarda bakr ikmalinin
kaplarn at. Silk III zamannda ve Suriyede alUbaid kltr
dneminde bu yollarla bakr elde edildi. Yakndouda bunu dier
madenlerin gmn, kurunun, kalayn- indirgenmesi izledi ve
bylece zaman sras bakmndan en son geldii kesin olarak dr
dnc kefe (tunca) yol ald.
Bakra bilinli olarak antimuvan, arsenik, kurun ya da hepsin
den iyisi kalay kartrlrsa, dkm kolay, bu alamlardan yapl
m eyalar ise daha dayankl olur. 3000e gelindiinde, bakrkalay alamnn stnlkleri Hindistanda, Mezopotamyada, K
k Asyada ve Yunanistanda anlald; tun kefedildi. (Bundan
sonra, tersi belirtilmedike tun szc bakrla kalayn alam
anlamnda kullanlacaktr.)
Maden iletmeciliinde uygulanan bilimler, tarmda ve hatta kap
kacak yapmnda uygulanan bilimlerden kavranmas ok daha g
bilimlerdir. Madeni eritirken meydana gelen kimyasal deiiklikler,
bal mlek haline dntren deiikliklerden ok daha artc
deiikliklerdir. Kristal ya da toz halindeki yeil ya da mavi cevhe
rin kzl bakra dnmesi, gerek bir yap deimesidir. Kat du
rumdan sv durumuna geii ve dkmde ald ekilde yeniden
kat duruma geii de daha az artc deildir. Bakr zerinde yap
lan ilemler, hatta mlek yapmada, rmede ya da kayk yapmnda
uygulanan ilemlerden daha karmak ve daha heyecan vericidir.
Byle olunca, ada barbar topluluklar arasnda olduu gibi,
yazl tarih devirlerinin en eski toplumlarnda da, maden ileyicilerinin her zaman uzman kiiler olmalarna amamal. Herhalde ba
langcndan beri maden ilemecilii, bir teknik olduu kadar bir za
naat idi. Madeni ocaktan karan madencilerle onu ileyen maden
ciler, yalnzca zel becerilere sahip olmakla kalmayp, ayn zamanda
baz srlardan da haberliydiler. Olaslkla, onlarn zanaat grenekleri
de, avclk greneinde ya da dokuma becerilerinde olduu gibi, ay
n somut ncel olma, rnek olma yntemleriyle sonraki kuaklara
ve dier toplumlara geirilmitir. Fakat srlar dier zanaat ve bilgi
lerde olduu gibi, toplumun tm yelerine aklanmayip, dar bir ev
rede snrl kald; klann her yesi maden ileyicisi olarak yetitiril
medi. Ocaktan maden cevherini karma, eritme ve dkme ilemle
ri, son derece incelikli ilemler olup, tarla srme, sr gtme gibi
dier iler arasnda yaplamayacak kadar srekli bir dikkati gerekti
93

riyordu. Maden iletmecilii tam zamanl (full-time) bir itir.

Bunlar, genellikle ev ihtiyalarn karlamak iin aile iinde y
rtlen iler olmayp, bakalarnn taleplerini karlamak iin yap
lan ilk endstriyel ilerdi. Ondan tr, bu ilerde uraanlarn ya
amlarn srdrebilmeleri iin balca, onlarn yaptklar eyalar t
ketenlerden salanan yiyecek maddeleri fazlasna dayanmalar gere
kirdi. Sihirbazlardan sonra, dorudan doruya yiyecek retimiyle
uramaktan ekilen ilk snf bunlar olabilirler. Bu nedenle yiyecek
salamak iin dorudan doruya topraa bal deildirler; geim
leri, kendileriyle birlikte tadklar becerilerine ve genellikle, ayn
zamanda yiyecek karlnda deiebilecekleri tanabilir mallara
balyd.
Bu gibi zanaatlar, bu nedenle, toplumsal disipline balklar
dan ya da iftilerden daha az zorlanabilecek durumdaydlar ve yer
lemi topluma hatta sihirbazlardan daha az bamlydlar; nk
bir sihirbazn otoritesi, bulunduu klann yelerinin znel ina
nlarnn ve bo inanlarnn iine kk salmtr. Fakat zanaat ken
di nesnel becerileri ve madde biimindeki mallar iin, yabanclar
arasnda bile pazar bulabilir. Bakr a kylerinde karlatmz
kt madeni nesneler, byk bir olaslkla, maden kleleriyle birlikte
lke boyunca gezen ve gittikleri yerde sipari zerine ara gere
yapan gezgin maden ileyiciler tarafndan yaplmtr. Avrupann
Tun anda durum aka byleydi. Bugn zenci Afrikadaki de
mircilerin deti budur. Avrupann kylk alanlarndaki gezgin te
nekeci de ayn sistemin bir kalntsdr.
Zanaatlar, barbar toplumun bilimsel geleneklerinin tayclar
olunca, onlarn g etme yetenei, bu bulularn yaylmasna ve bil
gilerin toplanmasna somut katklarda bulunmutur. ehir devriminden hemen nceki devire rastlayan tarihlerden kalma ok eski
madeni eyalarn nispeten birbirlerine benzer biimde olular, bu
tr bir yaylmann sonucu olarak aklanabilir. Maden ileme bilgisi
uluslararas bilim yolunda atlan ilk admdr. Fakat bu bilgi bir za
naat grenei olarak kalr. Antik devirlerin maden karclarnn ve
maden ileyicilerinin tm pratik bilimi, kesinlikle pratik olmayan bir
sihir ayinleri yn iine gmlyd. Hatta 1000 yllarna ait Asur
metinlerinde bile, bu tr ayinlerle ilgili olabilecek eylerden -cen in
lerden ve bakire kanndan- sz edilmektedir. ngilterede (Durham
Kontluundaki) tun ileyicilerinin yaad Heathery Burn M aa
rasndaki kalntlarda da, bu yolda iaretler vardr. Zamanmzn
94

barbar maden ileyicilerinin ilemleri de byle sihirsel nitelikli bir

dizi tedbirlerle doludur.
kinci olarak, byle bir grenein raklk yoluyla aktarlmas,
geni lde taklitilie dayanr ve bu nedenle de tutucudur. Sre
lerin soyut terimlerle tanmlanmasna gerek yoktur. ran yapma
s gereken tek ey, ustann her ilemini -mmkn olduu kadar ya
kndan taklit etmektir. Byle yapnca da, yararl olabilecek bir dei
iklik getirme frsatn bulamaz.
Nihayet zanaat grenei sr biimine sokulmaya elverilidir. Ba
badan oula ya da ustadan raa geirilir. Zanaatlar, bylece za
naatlarnn srlarn kskanlkla koruyacak olan loncalar ya da klan
lar kurma eilimindedirler. Barbar toplumlar arasnda, vahi toplumlarn klanlarnn rgtleni ilkesine, akrabalk temeline daya
narak rgtlenmi kaltmsal zanaat-klanlarna rastlarz.
Madeni aletlerin benimsenmesi, bylece, saf neolitik ekonomi
de bulunmayan yeni bir snfn ortaya kmasna yol aacaktr. Fa
kat bu ayn zamanda, neolitik ekonominin ayrt edici zellii olan
ekonomik bakmdan kendine yeterlilii de ykacaktr. Bir aile reisi,
kendi yapamad, fakat maden ileyicisinden takasla almak zorun
da olduu metal aletleri, sahip olunmas gerekli aralar olarak gr
dke, ekonomik bamszln feda eder. O andan balayarak,
maden cevheri, kleler ve baltalar gibi karn doyurmayan eyler
reten uzmanlar beslemek iin, ailesinin ihtiyalarndan te bir
art-rn retmesi gerekir.
Neolitik ky de pek sevdii ekonomik bakmdan kendine yeter
liini feda etmek zorunda kalacaktr. Bakr cevheri her yerde bulu
nabilen bir maden deildir. Damarlar genellikle bitkilerin yetime
sine elverisiz dalar arasnda bulunur; pek az ky hemen evresin
de bir bakr madenine sahip olabilir. Hemen her zaman eninde so
nunda hammadde ithal etmek zorunda kalnacaktr; bu maddelerin
srekli olarak kullanlmas, srekli bir ikmal dzeninin rgtlenme
sini, yani uygulamada ticareti gerektirir ve bu artk lks mal ticareti
deildir. Madenin artk lks bir maden olarak grlmeyip, bir ihti
ya maddesi olarak grlmeye balanmasyla, yerel toplumsal bi
rim, salt bu nedenden tr, ithal edilen maddelere baml hale
gelir. Toplum, yeni ihtiya haline gelmi olan maddelerin maden
yataklarndan karlmas, indirgenmesi ve ilenmesi iinde altr
lan uzmanlar beslemek iin yiyecek maddeleri retimini artrmak
zorundadr.
95

Bu durumda, bakrn olduka kt bulunuundan, (bakr kalay

alam olan tun standart metal olur olmaz) kalayn son derece kt
bir metal haline geliinden tr ve ayrca ar hammaddelerin ta
nmasndaki glklerden dolay, zorunlu uzmanlar beslemek iin
byk bir art-rn gerekti. Tun ara gerelerin yaplmas iin ol
duka byk bir toplumsal emek verilmitir, yani bunlarn yapl
masnda eitli aamalarda birok kimsenin almas gerekmitir;
bu nedenle kanlmaz olarak pahal olurlar. Metalin stnlkleri,
tek balarna kylleri gerekli art-rn retmeye raz etmi, za
manmzn iktisatlannn deyimiyle, madeni aletlere kar efektif
talepli yaratmaya yetmi gibi grnmektedir. Bu sonucun doma
snda, madenin bir ihtiya maddesi haline gelmesinde iki enin
etkisi olmu grnr.
Bir yandan, tan bile kt olduu Dicle-Frat deltas gibi alv
yonlu vadilerin zel koullar iinde, bakr ya da tun aletlerin daha
dayankl olular, gerekten bu aletleri tatan ya da obsidyenden
yaplm aletlerden daha ekonomik klm olabilir. te yandan, sa
vata, zellikle yakn mcadelede, bir bakr bak ya da haner, ak
maktandan yaplm silah, savan, tam dmannz yaralayarak
kurtulacanz ya da mahvolacanz en kritik annda krlabilir. Yay
gn bir uygulama ya da herkese uyulan bir kural olarak mezarlara
konan ilk madeni eyalar, aslnda aletler deil, silahlardr. Uygula
mada mezarlara bu tr eyler koymann, alvyon vadilerinden ehir
devriminin madeni aralar talebini efektif klan yeni bir ekonomik
dzen yaratmasndan sonra yaygnlatn greceiz. Fakat bu sre
iinde madeni aletler yapmyla ilikisiz bir keif ve icatlar dizisi,
tama cretlerini drerek, madeni alet talebinin karlanmasn
kolaylatrd.
Et, sonra st salamak iin sr evcilletirmi olan baz top
lumlar, byle gl bir hayvan evcilletirmi olmalar rastlantsn
dan yararlanarak, zerlerindeki ar alma yknn bir ksmn
kzn omuzlarna yklemeyi dndler. Bu yolda ilk adm, belki
de, o zamana kadar kadnlarn kulland apann bir farkl trn
tarlada bir kz iftine ektirmekti. Hayvann ekici gcnn sa
bann ekiminde kullanlabilmesi iin, sabann icad yan sra, bo
yunduruun ve koum takmnn icat edilmesi gerekliydi. Neyse ki
kzn geni omuzlar hayvann hareketini ya da nefes almasn en
gellemeden, boyundurua, kaymadan durabilecei bir yer salam
tr. Sabanlar ilkin tmyle tahtadan yapldklar iin sabann icad

nn eskiliinin tarihi konusunda elimizde hibir dolaysz belge (bu

ilk sabanlarn kalntlar) yoktur. Yazl ya da izgili belgeler, saba
nn 3000de Mezopotamyada ve Msrda, bundan ok ge ol
mayan bir tarihte de Hindistanda kullanldna tanklk ederler.
Sabann 1400den az sonra inde kullanld ayn ekilde ka
ntlanmtr ve bundan ok ge olmayan tarihlerde saban resimleri
ta sveteki kayalar zerine kaznmtr. Bylece, tun gibi saban
da, 1000lerde antik devirdeki yaylmasnn snrlarna ulam
oldu.
Saban, iftilii, kk toprak paralar zerinde yaplan ekim
biiminden tarma (tarlalarn srlmesiyle yaplan retime) geirdi
ve bitki yetitirmeyle sr beslemeyi birbirinden ayrlmaz biimde bir
letirdi. Kadnlar en ar iten kurtard, fakat bununla birlikte kadnlan
taneli rn yetitirme alanlarndaki tekellerinden ve bunun kendilerine
salad stn toplumsal statden etti. Barbar toplumlar arasnda top
rak paralarn apayla ileyen kimseler genellikle kadnlar iken, tarlalan
srenler erkeklerdir. Ve hatta en eski Smer ve Msr belgelerinde, sa
banclar gerekten erkeklerdir. Saban eken kz, bu ar iin ste
sinden gelebilecek kadar besleyebilmek iin, kzlere bozkrda otlatl
malaryla salanabilenden daha iyi yem salamak gerekti; kzler
genellikle ahrlara kapatlp zel olarak yetitirilmi kuru oda ya da hat
ta arpa ile beslendiler. Bylece, besiye ekilen hayvann dks, tarlalan
gbreleyebilecek hale geldi. Fakat en nemli yenilik, insann, kz
koumlayarak, kendi kas enerjisinin salad hareket ettirici gc d
nda bir hareket ettirici gc denetimi altna alp kullanmaya balamasyd. kz, bu adan buhar makinesine ve petrolle ileyen .motorlara
doru atlm ilk admd.
Bu hareket ettirici g baka yerlerde de kullanlabilirdi. Nite
kim Kuzey Avrupann karlar zerinde olduu gibi, Yakn Asyann
tozlu dzlklerinde ar ykler en uygun biimde kzaklar zerinde
tanabilir. Kuzey Avrupada bulunan bir kzan mezolitik zaman
lara ait olduu bilindii gibi, kzan Yakn Asyada 4000den
nce kullanldn hemen hemen kesinlikle biliyoruz. kz boyundu
ruu, yk kzan saban ekercesine kolaylkla ekebilir. Ayn ko
um takm her iki i iin de kullanlacaktr. Yazl tarih ncesi de
virlerin yk kzaklar hakknda, sabanlar hakknda olduundan fazla
bir belgemiz yok, fakat yk kzaklar Mezopotamyada, hi deilse
cenaze trenlerinde, 2600 kadar ge bir tarihte hal kullanl
yordu.
97

Ondan ok nce, dnme hareketinin uygulanmas, yani tekerle

in icadyla ulatrma alannda bir devrim yaplmt. Tekerlein
Kuzey Suriyede H alaf aamas kadar erken tarihlerde uyguland
yolunda bulank belirtiler var. Her ne olursa olsun, Gawrada bu
lunmu modeller, iki ve drt tekerlekli arabalarn 3000lerde
yaygn olarak kullanlmakta olduklarn gsterir. Smer heykellerin
den ve 3. bin yl mezarlarnda bulunmu gerek bineklerinin
paralarndan, bu arabalarn yaplarnn ayrntlar karlabilir. Te
kerlekler birbirlerine skca birletirilmi ve bakr mhlarla tutturul
mu deriden bir tekerlek emberiyle balanm masif tahtadan
meydana geliyordu. Tekerlekler tek para halinde, arabann kasas
na yalnzca deri srmlarla tututurulmu olabilecek dingillerle bir
likte dnyorlard.
Bunlara benzer arabalarn (kanlarn) Sardunyada, Trkiyede,
Sindde hl kullanlmakta olduu grlebilir. Ar ve hantal ol
makla birlikte, dayankldrlar ve hamalla ya da yk kza ulatr
masna gre byk bir ilerlemeye iaret ederler. Bu aralar, gerek
ten otomobilin atadrlar. 2000 dolaylarnda tekerlekli aralar
nds Vadisinden Suriye kylarna kadar uzanan lkelerde kullanl
yorlard. M srda, 1600den nce hibir tekerlekli ara kulla
nlmyordu. Fakat bulu, 2000de Girite ulamt ve ikinci bin
yl sona ermeden tekerlekli arabalar artk inden svee kadar her
yerde biliniyordu. Tekerlein bulunuundan bu tarihlere kadar ge
en sre iinde, tekerlekli ulatrma, dier bulularla desteklenerek
hayli hzlandrlmt.
Adamlarn (ya da genellikle kadnlarn) omuzlar en eski ulatr
ma aralaryd. Fakat hayvann harekete geirici gcnden yararla
nlmaya balannca, ykn birtakm dilsiz hayvanlarn srtna akta
rlmas doald. kz bu amaca pek uygun deildi. En eski yk
hayvan, vatan Dou Afrika olan eek olmu gibi grnyor.
3000den az nce M srda evcilletirilmi eek biliniyordu ve ola
slkla ulatrma ilerinde kullanlyordu. Eekler, muhakkak ki nc
bin yln erken tarihlerinde, Suriyede ve Mezopotamyada da ayn
amalarla kullanldlar. Fakat Yakn Asyada sonradan evcilletirilen
bir yaban eei cinsi (onager) de vardr. Bu nedenle dounun yk eek
lerinin ne kadar Afrika asll olduklar ak deildir.
randa Silkde ve Trkistanda Anavda .. 4. bin ylda yaa
m atlarn kemikleri bulunmutur. Atlarn anayurtlarndan biri ola
slkla bu yrededir ve atlarn ilk kez evcilletirildikleri en olas mer
98

kez Merv vahas olsa gerek. Fakat atlar Moollar'da ve skitlerde

olduu gibi, et ve st salamak iin de beslenebilirler. Etleri ve st
leri iin beslendikleri halde, binek, eki ve yk hayvanlar olarak da
kullanlabilirler. Seyahatleri hzlandrma ve topluluklararas karlkl
ilikileri kolaylatrma yolu olarak at biniciliinin balay, yayl
ve ap, gz nnde tutulmas gereken bir etkendir, fakat 2000
den nce biniciliin ne apta yaygn olduu ve genel olarak at kullan
mann ne derece yaygn olduu sorunu hl zmlenememitir.
Develerin kullanl tarihi hakknda sylenebilecek eyler de ayn
dr. 1000'den beri Yakn Asya lleri arasnda ulatrma ve haber
leme bu l gemisine baldr. Fakat ondan ok nce, Anav'da, Silk
I ya da Silk II dnemleri ile ayn tarihlere ait olduklar sylenen bir ta
bakada, deve kemikleri kmtr; ayrca 3000'den biraz nceki bir
tarihe ait olduu sylenen bir Msr mezarnda tek bir devenin modeli
vardr. Bu nedenle, baz toplumlar, bu lkeleraras ulatrma aracna,
daha 4. bin ylda bile sahip olmu olabilirler.
Karayoluyla seyahat, Asyal eeklerin ya da atlarn veya her ikisi
nin de (salama almak iin her iki tr de kapsamak zere binek
ler diyelim) hafif, iki tekerlekli yk ya da sava arabalarna koul
masyla hzlandrlm oldu. Daha nce kz denetim altna almak
iin gelitirilmi olan ( 3. bin yla ait Smer resimlerinden tand
m koumlara benzer) koum takmlar da kullanld. Fakat bu iki
bahtsz binekler kz gibi geni omuzlara sahip olmadklarndan,
harekete getirici gleri, boyundurua, hayvann grtlandan geen,
yk ekerken hayvann grtlan sktrabilecek bir gs kay
(sinebent kay) yoluyla geirilebildi. Byle yaplnca da, zavall
hayvann nefesi yar yarya tkanm oluyordu. Bunun yol at g
azalmasna ramen, Dou koumlar atlarla ekilen sava arabalar
nn benimsendii her yerde kullanld ve nihayet S 9. yzylda Ka
ranlk a Avrupa'snda, bir yerlerde ha-mutun icat ediliine kadar
deitirilmeden kullanld.
Bylece, 4000 yllarnn bitiminden nce kzn, atlarn ve
eeklerin gc ve tekerlek, Dou toplumlarna, kara ulatrmas iin
19. yzyla kadar alamayan bir ekici g salad. 3000'de su
ulatrmas iin harekete geirici gc ise rzgr salamaktayd.
Paleolitik avclar bile sallara ve kanolara^*) benzer aralara sahip ol
mu olmallar. Mezolitik Avrupallar [Kuzey rlanda'daki] Ulster ile
Kano, aa gvdesine oyulmu yass ve sivri bir kayk tr, (.n.)

99

[Iskoyann gneybatsnda bulunan] Kintyre arasndaki frtnal de

nizleri [Kuzey kanaln] amay baarabildiler; onlarn neolitik ardl
larysa, daha servenli geziler yaptlar. Okyanusyann Polinezyallar, yalnzca ta aletlerle donanm bir dzeyde olduklar halde, ii
ne yzden fazla kiiyi ve bunlarn erzaklarn alabilen, uzunluklar
otuz metreyi aan, ilerinde bin alt yz kilometre, hatta daha uzun
gezileri gerekletirdikleri kayklar yapabildiler. Polinezya kayklar
yelkenlerle donatlmlard ve 3. bin yl sresince, Akdenizde
ve Msrda yelkenli kayklar sk sk resimlerde gsterildiler. Fakat
yelkenin kullanl hakknda en eski belgeler, Eridudaki bir alUbaid
mezarndaki model ile daha sonra Msrn ge dnemlerine ait va
zolardan salanmtr. Bu Msr vazolarna ilenmi olan kayklarn
Nil Vadisinin yabancs, belki de asl vatanlar Basra Krfezi olan
aralar olduu sanlmaktadr. Her ne olursa olsun, bunlar, yelkenin
Msra 3000den nce ulatn kantlar. Bu bulula insan, ha
rekete geirici g oluyordu. Bu adan yelken, 1. bin ylnn so
nundan su dolabnn icadna kadar, benzeri olmayan bir bulu ola
rak kalmtr. Msr vazolarnn stne ilenmi olan hantal, drt
ke yelkenlerin, gemilerin rahata manevra yapabilmelerini sala
yacak biimlerini allarna kadar birok gelime aamalarndan ge
meleri gerekecekti, fakat gene de bu yelkenlerin 19. yzyla kadar
gemileri yrten yelkenlerin dorudan doruya habercileri olarak
grlmeleri gerekir. ster yelkenli, ister ksa krekli, uzun krekli ya
da ister nehirlerin veya kanallarn kylarndan iple ekilerek yr
tlen trden olsun, drt bininci yllarn kayklar, ar ve hacimli
ykleri, yk eekleri ya da kz arabalarndan daha ekonomik ola
rak tayabiliyorlard. Antikan ticareti (ykte ar pahada hafif
mallarla yapld lde, balca) su tamaclna dayanyordu.
Yukarda anlattmz yeni ulatrma olanaklar, eyalarn dat
mn kolaylatrmakla, doal olarak, ithal edilen maddelere baml
olan yeni bir zanaatlar snfnn ortaya kna yardmc oldular.
Bu ulatrma aralarnn kendileri de yeni uzmanlarn domasna
yol am olabilirler. Araba kasalarnn ve kayklarn yaplmas ma
rangozlukta byk beceri sahibi olmay gerektirir.
Hindularn, Yunanllarn ve dier Hint-Avrupa halklarnn dille
rinin kk olan bir dili konuan atalar, ayr halklar olarak bln
melerinden nce, marangozluk da, o zamanlarda uzmanlam bir
zanaat olarak grlr. nk Sankritede, Yunancada ve bunlarn
bal olduklar Hint-Avrupa grubunun teki dallar olan dillerde
100

marangoz ortak bir szckle belirtilen tek zanaatdr. Bununla

birlikte, etnografya, iftilerin profesyonel araba ve kayk yapclar
na bavurmadan arabalar ve kayklar yaptklarn gsterir. Bu ne
denle kayk ve yk arabas yapclarnn ehir devriminden nce uz
manlatklar sonucunu karamayz. Fakat arkeoloji, maden ileyicisinden baka bir zanaatnn daha (mlekinin) uzmanlatna
tanklk eder.
Dikey bir mil zerinde hzla dnen arkn tam orta noktasna
konmu biim verilebilir kvamdaki bir balk parasndan, uzman
bir el, bir iki dakika iinde, ark olmakszn elle yaplmas birka
gn alabilecek bir kap karabilir. Ve bu yolla yaplan bir kap, m
kemmel simetrik bir biime sahip olacaktr. te yandan, bu yn
temle kap yapmak, herhalde, uzun bir raklk dnemi boyunca
zorlukla elde edilebilecek olan son derece byk bir mahareti ge
rektirecektir. Etnografya, ark kullanan mlekilerin genellikle er
kek uzmanlar olduunu, artk mlekiliin yemek piirmek ve r
g rmek gibi, kadnlarca yaplan tam bir ev ii olmaktan ktn
gsterir. Antikada da, arkn kullanlnn, seramik retiminin endstriletirilmesine, yeni uzmanlam bir zanaatn ortaya kna
iaret olduu dnlebilir.
Mesleki ara gereleri ok basit ve kulland hammadde her yer
den salanabilir bir madde olunca, uzman mleki, maden ileyicisi kadar kolaylkla gezici bir zanaat olabilir. Bugn Giritte ve
Egede mlekiler aileleri ve arklar ile birlikte, gittikleri her
yerde o yerin insanlarnn holanp istedikleri biimlerde kap ka
caklar yaparak, kyden kye dolarlar. 2. bin ylda bu tr ge
zici zanaatlar hakknda birka dolaysz belgeye sahibiz. Belki de,
gerekten en eski ark yaps kaplar her yerde byle gezici zanaat
lar tarafndan yaplmt. Her ne olursa olsun, mlekiler, ilk
ortaya kan dier zanaatlar da niteleyen hareketlilii gstermi
lerdir. mlekiler de, bu zanaatlar gibi bir yerel toplumun snf
lamalarndan kurtulmu olabilirler, mlekilik grenei uluslara
ras deilse bile, kabileleraras bir hale gelmi olabilir.
Bylece ark, erkenden, btn Yakn Asyada seramik endstri
lerini istila etmitir. mleki arkyla, Asurun bakr ann III.
aamasnda, randa Silk IVte karlarz ve onun 2500de
Hindistana tam anlamyla yerlemi olduunu grrz. Msra ise
mleki ark, ancak III. Krallk ynetimi srasnda ehir devri
minden sonra ve Asyadakinden daha az etkin biimiyle gelebildi,
101

gene de tekerlekli aralarn Nil kysnda grlmesinden bin yl n

ce gelmiti. Avrupada mleki ark ile tekerlein kullanlmaya
balan tarihlerinin sras, Asyadaki srasnn tersinedir. Tekerlekli
aralar Alplerin kuzeyinde ikinci bin ylda biliniyorken, buralarda
yaayan halklar birinci bin yln sonuna kadar mleki arklarn
dan habersizdiler.
nc Blmde anlatlan, daha ok kadnlarca yaplan katk
larn tersine, imdi incelemekte olduumuz keiflerin ve icatlarn
tm erkeklerin eseri olarak grnrler ve bu bulularn erkein
ekonomik durumunu glendirdikleri kesindir. Erkekler, kadnlar
apalama, yk tama ve mlek yapma alanndaki ar ama nemli
grevlerinden kurtararak, stn analk hukukunun ekonomik daya
naklaryla ilikisini kesmi oldular. Ayrca, yeni uzmanlar aslnda
eski akrabalk rgtleniiyle uyumayacaklard. Hatta, mleki bir
kyde srekli olarak kalsa bile, herhangi bir fizyolojik anlamda bir
klan yesi olmad ortadadr. Klan yesinin yerel gruba yelii ve
buradaki grevleri o yerde oturmasna ve ilevine gre belirlenmi
tir. Bu tr yabanclar da kapsayacak bir toplumsal dzen iin yeni
bir temele gerek vardr. Ayrca bu kimselerin saylar, arkeolojik ka
ytlardaki kltr deimelerinden karsanan fetihlerle ve halklarn
birbirleriyle karmalar olaylaryla artm olabilir.
Sosyologlar, burada tarttmz baz yenilikleri uygulayan bar
barlar arasnda, ataerkil aileyi hatta ataerkil ailenin, baba kadar,
evlenmi oullarndan, onlarn elerinden ve ocuklarndan ve belki
de hatta klelerden meydana gelen trn bulacaklarn umarlar.
Byle bir toplumda kiisel mlkiyet, ss eyalarndan ve giysilerden
ve aralardan ve silahlardan oalabilen sermaye mallarna, koyun
ve sr srlerine -v e klelere- kadar genilemi olabilir. imdi ken
dini sava efi olarak sivriltmi olan bir kimse (ki anaerkil top
lumda, genellikle geici ve seime bal bir makamdr) otoritesini
sr ya da hizmetiler biimindeki servetiyle salamlatrabilme ola
nana sahiptir. Bu servet oluna getiinde, servetin salad oto
rite de oula geerek kaltmsal hale gelebilir. Fakat bir kral iktidar
haline gelebilmesi iin, belki de [81. sayfada iaret edilene benzer
bir yolla] kutsal klnmas gerektir. Fakat bir dier kurum, sava e
finin otoritesinin bir kral otoritesi biimine dnmesini kolayla
trabilir.
Barbarlar arasnda bu tr bir teknik ve ekonomik gelime dze
yinde, vahet dnemini yaayan topluluklarda tm klan yeleri tara
102

fndan yaplan baz bereket ayinlerinin ve dier baz ayinlerin, ouncas katlma hakknn, lenler ve armaanlarla satn alnmas ge
reken gizli derneklerin tekerlerine girmi olduklar grlmektedir.
Byle bir toplumun iinde, genel olarak eitli mertebeler vardr;
bu mertebeler merdiveninde ilerlemek, dernee giri gibi, bir kutsal
ayinle olur, fakat yine de ayrca satn alnmak gerekir. Byle bir gizli
dernein yeleri genellikle balklar, avclar ya da iftiler olarak,
eski ilerini srdrrler. Eer bunlar uzmanlar da zanaatlar gibi
retici, ilerde almaktan balanrsa, profesyonel rahipler haline
geleceklerdir. Ve eer rtbeler hiyerarik olursa, en zengini ve en
yksei krallara benzeyecektir. Burada imdi anlatlan arkeolojik
malzeme, bakr anda, Suriyede bu tr bir gelimenin srmekte
olduunu gsteren baz ipular verir.
Halafl kylerde de karlam olduumuz gibi mhrler, ku
kusuz onlar tayan talihli kimselere mana veren muskalar olarak
balamtr. Fakat bir totem ya da kudretli bir ey biiminde ka
znmalarnn yan sra ya da onun yerine, bunlarn stlerine sihirli ia
retler ya da totemin tasvirleri ilenmitir. Bu ekil, sihriyle birlikte
bir balk paras zerine geirilebiliyordu. Muska-mhrn bir f
nn tapasna yaptrlm byle bir balk paras zerine basarak,
bir kimse fya tabu koyabiliyor, kiiliinin bir parasn ona ak
tarabiliyor ve fnn kendi mlk olduunu gsterecek biimde onu
iaretleyebiliyordu. Hatta Halafllar bile, olaslkla, toplumda mlki
yet haklarnn kabul edilmi olduuna iaret olan muska-mhrleri
bu yolda kullanmlardr. ehir devrimi yazy zorunlu klnca, bu
amala mhr stne kaznan standartlatrlm simgeler, byle bir
kastla izilmedikleri halde, toplumca benimsenmi bir yaz biimi
nin harflerini salamaya yardmc olacaklardr.
Maddi ve manevi kltrn teki yanlarndaki btn keskin de
iiklikler boyunca Gawrada sunaklarn art arda hep ayn noktada
kurulmu olmas nfustaki btn deimelere karn, oy ve karar
sahibi olan bir topluluun tzel (manevi) kiiliini srdrm bu
lunmasyla en iyi biimde aklanabilir. Var olmu olabileceklerini
dndmz bu topluluklar, zamanmzn barbarlarnn gizli der
nekleri ile ya da bu derneklerin geliip ortaya koyduklar rahiplik
lerle benzetirilebilirler. Gawrada drdnc aamaya gelindiinde,
sunaklar daha o zamandan zel bir biim alm bulunuyorlard: Su
nan en gney ucu, adak yeriyle klt simgesinin bulunduu bir tan
r evi olarak ayrlmt. Bunlarn boyandklar renkler, daha sonraki
103

teolojik edebiyatta simgesel ve sihirli renkler olarak saptanan renk

lerdir. Sonra bu sunaklar, dnya dzenini simgeleyecek ve kiilemi tanrlarn dinini ya da mezhebini hakl gstermek iin bir ne
den tekil edecek olan tapnaklarn gelitii izgi zerinde olup, on
larn habcrcisidirler.
imdi, Gawrada ve dier Suriye hyklerinde dinsel olmayan
yap mimarlndaki, mlekilikteki ve gmme ayinlerindeki kes
kin deiiklikler, buralarda yaayan halkn byk lde deitiini
yanstyor olmal..Bu tr deiikliklerin bar yollarla gelmi dei
iklikler olduklarna inanmak g. Tpk lman Avrupadaki kadar
ve aslnda, hatta daha yaknlarda, nfuslar artan halklar, dier halk
larn topraklarn ellerinden alarak, nfus fazlas aileler iin bir k
noktas bulmak zorundaydlar. Olaslkla, Halafllar eski neolitik
topluluklarn yerini almlard. Halafllarn yerini de alUbaid halk
ald. Bu rnekte, arkeolojik kltrlerdin deimesi, efi dnyevi
iktidar elde etmek yolunda destekleyen fetih savalarnn eseri ol
mal. Fakat bu savalar sonunda yenilenlerin kklerinin kaznmas
gerekmemitir. Bunlardan bazlar, yerel tannnn ayin geleneinin ko
ruyucular olarak yaamlarn srdrmlerse de dierleri serfler ya
da kleler haline getirilerek, ldrlmeden braklm olabilirler.
kzler ve eekler gibi insanlar da evcilletirilecektir. Fetihler,
yazl tarih dnemlerinin en eski ehirlerinde varlklar ortaya kar
lan, snf blnmesinin tohumu olmak zere, efendiler ve kleler
biiminde ikiye blnm, tabakal toplumlarn domasna yol a
mtr.

104

V.
MEZOPOTAMYADA EHR DEVRM
Maden iletme, tekerlek, kz arabas, yk eei ve yelkenli ge
micilik, yeni bir ekonomik rgtleniin temelleri oldular. Bu yeni
ekonomik rgtleni olmakszn yeni maddeler lks olarak kalacak,
yeni zanaatlar kullanlmayacak, yeni bulular yalnzca birer rahatlk
esi olacaklard. Akdeniz kylarnda ve Avrupann lman kua
nda yerlemi toplumlar gibi, Suriye bozkrlarnda ya da Iran yay
lalarnda, tehlikeli bir biimde de olsa yaayan topluluklar, tpk, Ak
deniz kylarnda ve lman Avrupada yerlemi olanlar gibi, Yeni
Ta a barbarlk dzeninin btn dokusunu yeniden kurmak gibi
korkutucu bir devi stlenmek iin, zorunlu bir gereksinme duy
makszn, hl iyi kt geinip gidebilirlerdi. Byk nehirlerin alv
yon vadileri daha zahmetli, fakat ayn zamanda ilenildiinde daha
byk maddi dller veren bir evre sunuyorlard. Burada, Bakr
a kyleri, Man Makes 'Himself adl yaptmda daha tam olarak an
latlan srelerden geerek, Tun a ehirleri haline gelmilerdir.
Dicle-Frat deltasnda, bugnk Danimarkadan daha byk ol
mayan bir toprak paras zerinde, Antik Smerde (Kutsal Kitaptaki adyla inarda) bu deiim arkeolojik kaytlarda adm adm iz
lenebilir. Smer lkesi, Basra Krfezinin sular zerinde, iki neh
rin yukarlardan tayp getirdii milin sahili doldurmasyla ancak ya
knlarda ortaya km olan yeni bir toprak idi. Hl, yer yer plak,
amurlu ve kumlu akarsu kys eritleriyle kesintilere urayan ve bel
li srelerle sellerin bast, uzun kamlarla dolu geni bataklklarla

105

kaplyd. Kamlar arasndaki dolambal nehir yataklarndan a

murlu sular tembel tembel denize akyordu. Fakat bu sularda balk
kaynyordu, kamlklar kmes hayvanlar trnden yabani kular,
yaban domuzu ve dier hayvanlarla doluydu ve hemen hemen adm
banda, her yl dzenli olarak besleyici bir meyve rn veren hur
ma aalar yetimiti.
Her iki yanndaki orak llerin yannda, bu sk ormanlk, bir yer
yz cenneti gibi grnm olmal. Eer sel sular bir kez dizginle
nip kanallara alnabilir, bataklklarn suyu ekilir, plak nehir kys
eritleri sulanabilirse, buralar bir cennet bahesi haline getirilebi
lirdi. Toprak ylesine verimliydi ki, bire yz almak olana vard.
Gerekten, 2500lere ait belgeler, bir arpa tarlasndan alnan
ortalama rnn ekilen tohumun seksen alt kat olduuna iaret
eder. O halde burada iftiler kolayca kendi aile ihtiyalar zerinde
bir art-rn retebilirlerdi.
retmek zorundaydlar da: Ara gere iin gerekli hammadde
tarmsal rnler kadar bol bulunamyordu. Alvyon amuru iinden,
en basit kesici aletler iin bile talar veya akmaktalar karlamaz.
Ev yapmna gerekli kereste ve tan yan sra bu gibi maddeleri bile
deltann tesinden ithal etmek zorundaydlar. Ne var ki, nehir kol
lar yalnzca tm ovay birletirmekle kalmayp, zerlerinde kaykla
rn nehir akntsnn kuzeyindeki dalk lkelerden ya da Basra Kr
fezinden temel maddeleri kolayca tayabilecei hareketli yollar sa
lyorlard. Deltann tesindeki lkelerle ticaret yapmak zorunluluu
olmakla birlikte, bu zor bir i deildi. Baltalar ve baklar yapmak
iin gerekli maddeleri mutlaka ithal etmek zorunluluunda kaln
msa, bakrn daha az dayankl olan taa ve akmaktana gre da
ha ekonomik olduu grlecekti.
lk ncler Smere randaki saysz bakr a yerleme tepe
ciklerinde bulunan aletlere ok benzeyen ve bunlar kadar Suriye ve
Asurdaki Halafl kylerde bulunan aletleri andran ara gerelerle
gelmilerdir. imdiye kadar bulunan yerleme yerlerinden en eskisi,
Eriduda kk bir sunakla belirlenmitir. Bu sunan daha sonraki
tarihlerde ayn yerde art arda yapl ve geniletilmesi, sunan bu
lunduu yeri sonradan zerinde tanr Eann yazl tarih dnemin
deki tapnann ykseltildii bir hyk biimine soktu. lk sunan
altnc kez yeniden yaplmas, alUbaid kltrne sahip, kam kul
belerden kurulu bir kyn merkezini tekil etmitir. Benzeri al
Ubaid kltr kalntlarna, ou yazl tarih dnemi ehirlerinin,
106

Smerde Erek, Erudu, Ldga, Ur ehirlerinin bulunduklar yerlerde

rastland; fakat byle ky kalntlarna, akntnn daha yukarlarnda,
Akad denen yerlerde imdiye kadar rastlanmad.
Btn bu yerleme yerlerinde, ilk alUbaid kolonistlerinin bar
bar kylerinin kalntlar ile ilerinden okunabilen yazl belgeler
kan yazl tarih dneminin en eski ehirlerinin kalntlar arasnda
on be metre veya daha kaln bir birikinti tabakas vardr; bu biri
kintiler, Suriye ve ran hyklerinde olduu gibi, ilk ekirdek yer
leme yerleri zerinde birbirini izleyen yerlemelerin kalntlarnn
birikintileridirler. Geri bu inan iin, ayn kutsal noktadaki kalnt
larn her katnda, rnein Eriduda ayinler yaplm idiyse de, sera
mik stilindeki deiiklikler, mleki arknn kullanlmaya balan
, silindir mhrlerin yava yava damgalarn yerini al ve bunlar
gibi dier deiiklikler, buraya ilk gelmi olanlarla yeni gelen toplumlarn birbirlerine benzeyen gelenekleriyle tabakal bir toplum mey
dana getirmek zere kartklarn yanstyor olmallar. Arkeologlar,
alUbaid kltr ile ilk yazl tarih dnemi uyarl; yani Eski Slale
devri uygarl arasnda, hi deilse ilki Uruk, kincisi Jem det N asr
ad verilen iki aama ayrmlar; bu iki aama da, yalnzca Smerde
deil, sonraki Akadda, Dicle ile Diyala Nehirlerinin birletikleri Ba
dat yaknndaki nokta kadar kuzeyde uzak noktalarda ve Frattan
Habur Nehrinin aznn karsndaki Mariye kadar uzanan blgede
de temsil edilir. Ayn ekilde, daha sonraki yazl kaytlardan da, fi
lologlar farkl dil grubunun bulunduu sonucuna varmlardr;
bunlar, (yalnzca birka yer isminden yaplan karsamayla bilinen)
Yafesiler, (lbranice ve Arapa dillerine yakn bir dil konuan) Samtler v z egemen Smerlerdir. (Bu dilsel [lengistik] etiketleri, arkeolog
larn ayrmladklar kltrlere yaptrmak mmkn olmamtr, fakat
Uruk aamasnn sona ermesinden nce Smer lkesinde Smerce
nin yazld ve Smer yazsnn, Eski Slale dneminin balangc
na yakn tarihlerde M aride Sami adlarnn yazyla belirtili-inde kul
lanld biliniyor.)
Erekte, Uruk aamasnn sona ermesinden nce, ayn yer ze
rinde art arda yerlemelerin ykntlar, on sekiz metre kadar yk
seklikte bir hyk meydana getirmi bulunuyordu. Hyn en st
tabakasndaki yerleme yeri, artk bir ky yeili iinde deil, ortasn
da byk bir tapnak bulunan bir ehrin alan olarak grlr. n
planda boyudan 75e 30 metre lsnde [s. 89-90da anlatlan Asur
sunaklaryla karlatrnz] daha sonralar tanra annaya adanan
107

ok byk bir tapnan ykntlar uzanr. Onun yannda Anu ta

pnana bitiik olan 10 metre yksekliinde yapay bir tepe, yani
^ijlgurat ykselir. Bu yap balktan ve gnete kurutulmu kerpiler
den yaplmtr; fakat dik eimli duvarlar daha slakken binlerce
mleki ksesinin vura vura yzeye sokuturulmasyla salamlat
rlmtr. Basamakl bir merdivenle asfalt kapl dzle klr. Bu
nun zerine 22ye 17,5 metre boyutlarnda, her iki yanda odalar s
ralanan ve sonunda bir sunan ya da putun bulunduu uzun bir
klt odas olan minyatr bir tapnak durur. Beyaz badanal kerpi
lerden ve ithal edilmi keresteden duvarlar, oyuklar ve payandalar
la sslenmi, tepe pencereleri konmu kaplarn kasalar ithal mal
am aacyla yaplm ve hasrlarla kaplanmtr.
Bu antsal tapnaklarn ve yapay tepelerin ykselii, kerpi ve k
selerin imalat, tapnaklar sslemek iin am aacnn (Suriyeden
ya da ran dalarndan) ve laciverttann, gmn, kurunun ve
bakrn ithali, byk bir igcnn, geni bir nfusun varln ge
rektirir. Boyutlar bakmndan, topluluk, kyden ehir haline gele
cek biimde genilemi, zenginlemitir de.
Zanaatlar, ameleler ve ulatrma iileri dinsel heyecann esi
niyle gnll alm olabilirler. Fakat eer kendilerine emekleri
karl bir cret denmemise, hi deilse alrken beslenmeleri
salanm olmal. Bu nedenle, toplumun elinde bunlarn baklmas
iin bir yiyecek maddeleri fazlas art-rn bulunmaldr. Topran
iftiye tketebileceinden ok daha fazlasn retme olana veren
verimlilii bunu salamt. Fakat bu art-rnn tapnaklarn yap
mnda kullanlmas, daha sonraki kaytlarn dorulad gibi, artrn tanrlarn toplayp, kendileri iin alan uaklarna dat
tklarna iarettir. Belki de bu tanrlar atalarnn toplumunun tasa
rlaryd; yaratclar ve bu nedenle de, gemi kuaklarn [atalarnn]
ortak abasyla l ve bataklk durumundan slah edilerek tarma
elverili hale getirilen topraklarn basahipleri saylyorlard.
Fakat kendileri yapntdan baka bir ey olmadklar iin tanr
larn gerek temsilcileri -yani uzmanlam hizm etileri- var olma
ldr; bunlarn hayali varlklara somut bir biim kazandrmak iin
ok emekleri gemi olmal; yorumlama yoluyla tanrlarn arzularn
da besbelli bunlar icat etmilerdir. Tapnaklar olunca rahiplerin de
olmas gerekir. Bu rahipler, mesleklerine, baz ada barbar kabile
ler arasnda olduu gibi, bir zamanlar btn toplulua ilikin olan ayin
leri tekellerine geirmi gizli dernekler iinde mi baladlar? Ya
108

zl tarih dnemi kaytlarnn balangcyla birlikte, Smer rahipleri

hizmetlerini grp varlklarn srdrdkleri tannlar kadar ebedi lon
calar kurdular; tek tek rahipler lebilirdi, fakat onlarn boalttklar
yerleri dolduracak yeni kimseler bulunacakt. Olaslkla, bu kimse
ler, daha drt bininci yllarda tanrlarn mlklerinin ynetimi ve
tanrlarn art-rnden saladklar servetlerini artrc nitelikli ileri
nin ynetimi gibi, olduka krl bir ii stlenmi bulunuyorlard.
Bu tapnan yaplmas, ibirliini gerektiren bir iti. Bu ite alan
yzlerce kimsenin almalarnn ynetilip, yaptklar ilerde egd
mn salanm olmas gerekir. Yaplacak iin tm nceden doru
olarak planlanmal. Gerekten tapnan plan, duvarlarn rlmesine
balanmadan nce iplerle yere iaretleniyordu. Nitekim Erekte, yuka
rda szn ettiimiz ziggurattan daha eski bir tarihe ait insan yaps
bir dan tepesinde, bir tapnan plan, katranla kaplanm yer zerine
krmz ince bir iple iaretlenmi olarak bulundu. Dier ehirlere ve da
ha sonraki zamanlara ait olmak zere elimizde, bir lee gre balk
tabletlere geirilmi tapnak planlar var. Smerliler bu tr planlarn
bizzat tanrlar tarafndan izilip, insanlara ryalarda bildirildiine ina
nlrd. Fakat bunlarn gerek mimarlar olaslkla rahiplerdi.
Erekteki, gene Uruk aamasna girmekle birlikte, daha ge bir
tapnakta ve Akaddaki bir sonraki devreye ait olan bir tapnakta da
zerlerine stenografk resimler ve rakamlar kaznm tabletler bu
lunmutur. Bu tabletlerde, bugn okuyabileceimiz en eski tablet
lerdeki yazlarn atalar olan hesaplar vardr. Tapnak mlklerinin
yneticileri olarak rahiplerin kskan bir efendiye ve srekli bir lon
ca iinde bulunduklar meslektalarna, grev dnemlerinin hesa
bn vermeleri gerekir. Bylece, bu rahipler, gelirleri ve harcamalar
yazl iaretlerle kaydetmek iin tm meslektalar ve ardllar tara
fndan anlalabilecek, ortak bir kayt yntemi zerinde uyutular;
yazy icat ettiler. 3000lerden hemen sonra yaz, amz filo
loglar tarafndan da tamamen anlalabilir bir gelikenlie ermekte
ve belgeler binlerce yl telerden bize seslenebilmektedir. Bu bel
gelerin yardmyla 3. bin yln ilk yarsndaki Eski Slale devrinin
Smer ehirlerini inceleyelim.
ehir, bir sur ve bir hendekle evrilmi; bu koruma altnda in
san, d doann dolaysz basklarndan olduka gvene kavumu
olarak, ilk kez kendine zg bir dnya bulmutur. Bir kam batak
lndan veya llk bir topraktan setler rp kanallar kazarak, da
ha nceki kuaklarn ortak abalaryla yaratlm insan eseri bahe
109

ler, tarlalar ve otlaklar arasnda durmaktadr. Topran suyunu alan

ve onun verimliliini artran kanallar, ayn zamanda ehir halkna su
ve balk salamakta ve rhtmlara uzaklardan ticari mallarn gelme
sine olanak vermektedir.
Fizik boyuta bile ehir, eski ky yerleme biriminden farklyd.
Londra ya da New York ile kyaslandnda pek kk kalmakla bir
likte, bu yeni birimler insanlarn yerleme yerleri konusunda o za
mana dek grlmemi bir bykl temsil eder. Ur ehrinin mes
kun alan 660 dnmlk bir blgeyi kapsar ki, zamanmzn Yakn
dou ehirlerine bakarak bir tahminde bulunacak olursak, 24 bin
kiilik bir nfusu banndracak byklkte demektir. Hakknda umul
mayacak kadar iyi bilgiye sahip olduumuz, Smerin en kk e
hirlerinden biri olan Lagan valilerinden biri on ar insana hk
mettiini ileri srer ki, bu, otuz alt bin demek olan yuvarlak bir sa
ydr; belki de burada yalnz ergin erkekleri kapsamaktadr. Laga,
Umma ve Khafajahn nfuslarnn, nc bin yllarnda, gvenilir
bir tahminle, srayla 19.000,16.000, 12.000 olduu sylenir.
Bu yeni insan topluluunun manevi ve ekonomik birlii, en ak
olarak yapay bir tepe zerinde kurulmu ve zerindeki yaplar ara
snda yksek bir zigguratn dierlerine stten bakt, fakat ayn za
manda iinde tahl ambarlar, depolar ve dkknlarn da bulunduu
tanrlarn tapnaklarnda dile getirilmitir. Kabilelerin ve klanlarn
temsilcileri olarak tanrlar, toplumsal emekle yaratlan iftlik top
raklarnn sahibiydiler; kasabada otlaklar toplumun ortak mal ola
rak kabrken, tanm topraklar daha o zamandan aka bireylerin ml
kiyetine gemi grnrler. rnein Lagan kabile topra, belki
de en byk parasna ehrin ya da kabilenin batanrsnn sahip ol
duu, her biri bir tanrya ait olan yirmi kadar mlke blnm ola
rak grlmektedir. Batanrnn (tapnak hesaplar hemen hi bozul
madan olduu gibi zamanmza kadar kalabilen tek tapnan tanr
as olan) ei Ba, bylece krk sekiz kilometrekarelik bir mlkn
sahibiydi. Bir barbar klann ekilip biilen topraklarnda olduu gibi,
Bann topraklarnn da drtte nn yararlanma hakk eitli b
yklklerdeki tarlalar halinde ailelere datlmt. Gerisi Bann ki
isel mlk olarak kahyor, bunlar, rnn yedide ya da sekizde biri
kadann kira olarak deyen kiraclarca, crede alan kiilerce ya da
geri kalan yelerinin imece usul akmasyla, tanna iin iletiliyordu.
Sonra, tanrann tapnanda, kendilerine yirmi yedi kadn kle
nin yardm ettii, cretleri arpa olarak denen yirmi bir ekmeki,
110

klelerden alt tane yardmclar bulunan yirmi be bira yapcs a

lyordu; krk kadn, tanrann kkba hayvan srsnden yn
salamak iiyle urayordu. Memurlar, yazclar ve rahiplerin yan
sra, kadn dokuyucular, kadn rcler, bir erkek maden ileyicisi
ve dier zanaatlar da vard. Tapnak ayn zamanda, kendi ilerinde
alanlarn kullandklar ara gerelerin, madeni aletlerin, sabanla
rn, sabana koulan hayvanlarn, arabalarn ve kayklarn da sahibi
idi. Bann bunlardan baka, iinde Elamdan getirilen damzlk
bir boann bulunduu bykba hayvan srs bile vard. (Byk
ba hayvan srs belli aralarla dalk blge srlaryla iftletiril
mezse boucu scak ovalarda yozlamaya eilimliydi.)
Bylece, tapnak, bir eit tanrsal ev, barbarln ataerkil aile
sinin byk lde genilemi bir biimi olarak grnr. Fakat bu
aile iinde, neolitik ailenin yeleri tarafndan ortaklaa yaplan bir
ok grevler, farkllap, belli kimselere, btn gcn ve dikkatini
yalnzca neolitik ekonomide gnlk ilerin ancak bir paras olan
ileri yapmaya veren uzmanlar arasnda paylatrlmtr. yle ki, do
kuma endstrisinin tm barbar ailenin kadn tarafndan yaplabi
lecek birok ilemleri, farkl iler yapan zanaat kadn grubu
arasnda bllmtr. Bylece, dorudan doruya besin retimiy
le ilgili ilerde almaktan ekilip alnan uzmanlar, tanrnn toprak
larn ileten kiraclarca retilen ve tanrnn tahl ambarlarnda top
lanan art-rnle besleniyorlard.
ehir devriminden nce ortaya kmakta olan yeni uzman za
naatlar snf da bu yolla yaratld ve kolayca tapnak rgtyle uyu
tu. Fakat bu ekilde kendine yiyecek ve barnak salamsa da, r
nein maden iletme ustas, barbarlk dneminde zanaat sayesinde
elde etmi olduu saynma (prestij) ve zgrln yitirmitir. Za
naatm ve yapt eyleri tanr evinin bakanna satmak zorundayd
ve ihtiyac olan hammaddeler iin tapnan deposuna baml hale
gelecekti. Ayn kader, o tarihlerde ortaya km olan camclar, m
cevherciler, mhr kazyclar gibi teki zanaatlar da tehdit et
mektedir.
Tanr evleri sistemi, topran rasyonel bir biimde iletilmesini,
ana kanallarn bakmn ve byk lde artan nfusu beslemeye
yetecek lde art-rn retilmesini salamtr. Bununla birlikte,
tm Ningirsunun batanrl altnda birlemise de, tanr evleri
da kapal birimler deildi. ehir nfusu eski tapnak cret listeleri
ne dayanan yukardaki sralamayla hi de tketilmi olmamaktadr.
111

Bu nfus iinde herhangi bir belirli tann evine baml olmayan ve bu

nedenle (Eski Slale devri meslekleri hakkndaki ba kaynamz olan)
tapnaklarda alan kimseleri gsteren listelerde seyrek grlen tacirler
ya da satclar da bulunuyordu. Ama zaten arkeolojik belgeler tacirlerin
faaliyetleri hakknda bize bol bol kant vermektedir.
thalat, alvyon ovasnda yaamak iin zorunluydu. 3000
lerde bakr ya da tun, yaplar iin kereste ve en azndan el deir
menleri ile kap eikleri iin ta, ehir nfusunun zorunlu ihtiya
maddeleri haline geldi. (Antik Douda, tahta kaplar menteeli ol
mayp pervazn tabanna konan oyuk bir taa geirilen bir mille a
lp kapanrd.) Hi deilse tanrlar iin, altn, gm, kurun, lacivertta ve dier kymetli madenler de zorunlu ihtiya maddeleri
olarak grlyordu. Bunlar ve dier maddeler ithal edildi. Yknt
lardaki ve Jem det devrinden itibaren mezarlardaki miktarlarna ba
klarak, bu maddelerin olduka dzenli olarak ithal edildii sonucuna
varrz. Bakr daha ok Basra Krfezindeki Oman'dan (Magandan),
fakat olaslkla ayn zamanda Dou dalarndan da getiriliyordu. Ka
lay, Dou ran'daki Drangiana'dan, Suriye'den, Kk Asya'dan,
hatta Avrupadan salanm olabilir. Toros Dalar gmn ve
kurunun ana kayna idiler. Kereste Kuzeydou dalarndan ve
belki ayn zamanda Suriyenin ky sradalarndan getiriliyordu; en
iyi ta Oman'dan, lacivertta Kuzeydou Afganistandaki Badakan'dan, sedef Basra Krfezinden, batk deniz kabuklan Hindistan
yarmadasndan geliyordu. Ticaret gerekten ylesine yaygn ve
ylesine etkin bir durumdayd ki, ta nds Vadisindeki ehirlerden
mamul maddeler, mhr, muskalar, boncuklar, hatta belki de m
lek kaideler getirildi.
Bu ticaret trafiiyle uraan kimseler, deiik toplumlardan ol
mal. Bunlar pekl ksmen l kenarnda varlklarn srdren vah
ilerden ya da hi deilse obanlkla uraan gebe kabilelerden
olabilirler. Daha sonraki yazl tarih devirlerinde her yerde tacirler
olarak gze arpan. Samiler olabilirler. Ticaret koullar herhalde
ok gt. Kervanlar bataklklar, lleri ve da yamalarn amak
zorundaydlar; yk tekneleri yalnz s kylar ve bataklklar arasn
daki kanallar ve nehir kollan boyunca yol almakla kalmyorlard, ayn
zamanda, Basra Krfezi'ndeki ve belki de Arap Denizindeki ak
sular gslemek durumundaydlar. Kervanlarn da, filolarn da ya
rvetle ikna ederek ya da silahla zorlayarak, geme izniyle su ve
dier ihtiya maddeleri alacaklar yabanc kabilelerin lkelerini a
112

malar gerekliydi. Bu nedenle, ulatrma pahal oluyordu. Tacirler

yk tayacak aralardan baka, seyahat iin gerekli donatm ve ge
relere, rvet ve savunma olanaklarna da muhtatlar.
Tanacak yklerin toplanmas iin, tpk Avrupa ticaret mer
kezlerinin Afrika ve in kylarnda ya da Dou Akdeniz ehirle
rinde ve stanbulda koloniler ve fabrikalar kurulular gibi, o
zaman da konaklarda yan-yerleik acenteler kurulmu olmal. kinci
bin yln banda, Kk Asya yaylasndaki Kanite [Kayseri yak
nndaki Kltepe] kurulan ve Trkiyedeki maden ocaklarndan
karlan bakr, gm ve kurunun ihracatyla uraan bu tr bir ti
caret kolonisine ait birok ticaret belgeleri ve mektuplar zaman
mza kalmtr. Daha sonraki devirlere ait destanlardaki baz dei
niler, bu koloninin 2500 dolaylarnda bile mevcut olduuna
iaret ederler.
Bu koullar nedeniyle, Doudaki ticaret, kltrn yaylmas
bakmndan bugn olduundan daha gl bir arac durumunday
d. Kleler, alnp satlan eyalar saylrken, zgr zanaatlar, sahip
olduklar zanaatlarna bir pazar arama amacyla kervanlarla birlikte
seyahat etmi olmallar. Bunlar, herhalde tm kervan ya da gemi avanesiyle birlikte kervann ya da geminin ait olduu ehre yerletiril
milerdir. Yabanc bir lkede yabanclar, tpk bugn Katolik ya da
Mslman bir lkedeki ngiliz kolonilerinin her pazar Anglikan
ayini yapmak istemeleri gibi, kendi dinlerince tapnma kolaylklarn
istemi olmallar. yle ki, Diyaladaki yklm bir ehirden karlan
bir vazo zerine, bir yerel Smer sanats tarafndan izilen bir sah
ne, besbelli Akaddaki bir yerel sunakta bir Hint dinine ibadet
ediliini gsterir. Eer dinler bir yerden dier bir yere byle tan
mlarsa, insanlara somut yararlar salayan sanat ve beceriler de ay
n ekilde kolaylkla yaylm olabilirler. Ticaret, insan tecrbesinin
birikimini hzlandrmtr.
Bu koullar altnda ehirlerin varlklarn korumalar yolunda
asal bir e olan ticaret, ehirlerin nfusunun karkln artracak
tr. ehir nfusu, filolojinin ve arkeolojinin tanklna gre, zaten
farkl dillere ve farkl kltrlere sahip gruplar barndryordu. e
hirlerin kendilerinden vazgeemeyecekleri kimseler olan, meslekleri
gerei seyahat etmek zorundaki tacirler, yalnzca tek bir ehirle ti
caret yapmaya zorlanamazlard, zanaatlar da becerilerini baka e
hirlere satabilirlerdi; Lagaa ait eski hesaplarda, Umma ehrinden
bir adamn Bann bira imalathanesinde altn okuruz. Bu tr
113

birbirinden farkl eleri birletirecek toplumsal bir dzen olarak

barbarlk dzeninin kan hsml ilkesi, gitgide modas gemi bir
masal haline geliyordu.
Bugn, tanrlarn simgelerinden ve trene katlanlarn hayvan
klna girdikleri klt sahnelerini gsteren resimlerden ipular
karlmaktadr. Paralara blnp -belki de belli srelerle- o tanr
nn halkna datlan tanr mlkleri, birok barbar toplumda her
yl ekip bimeleri iin klan yelerine datlan, toplumun ortak mal
topraklardan kaynak alm olabilir. Fakat, en eski Laga kylarnda,
bu trl ortak iftlik topraklarnn para byklklerinde yaklak
bir eitlik bile kalmamtr. Bann halknn birou yalnzca 3,5
ila 11 dnm aras byklkte toprak paralarn ellerinde tutarken
yksek bir tapnak memurunun elinde 156 dnmlk bir toprak par
as bulunuyordu. Ayrca, bir tanr evinin btn yeleri kuramda
tanrnn hizmetileri durumunda olabiliyorsa da, kendilerinden bek
lenen hizmetin koullar, bir yandan rahip yneticiler, te yandan
kiraclar, cretliler ve kleler iin, ok farkl idi. Ortaklar ve tarm
iileri emeklerinin karl olan rnnn ancak bir parasn al
dlar. Tapnaka toplanan art-rnden emekilere, biraclara ve di
er zanaatlara yalnzca arpa olarak az bir cret deniyordu; bu za
naatlara yardm eden kleler ise olaslkla boaz tokluunun d
nda pek az ey alyorlard.
2500den nce tanr evleri, mutlu ailelerden baka her eye
benzeyen kurumlar haline geldiler. Bu evlerin uyumunu bozan yol
suzluklar, eski dzeni ilk zamanlarda olduu gibi yeniden kur
may amalayan Laga ehrinin yneticisi olan Urukagina tarafn
dan karlan resmi emirde bol bol ortaya konur. Tutulan rahipler
eitli yolsuzluklar yapyorlard. rnein; l gmmelerden ar
cret alyorlard ve tanrya (yani toplulua) ait topraklar, srlar,
ara gereleri, kleleri kendi mallar gibi kullanlyorlard. Sonra,
Yksek rahip fakirin bahesine girdi... Ve oradan odun toplad.
Eer, bir byk adamn evi sradan bir vatandan eviyle bitiikse, o
byk adam herhangi bir uygun karlk demeksizin onun evini
kendininkine katabilirdi. Eer halktan birinin gzel bir eei do
musa ve onun efendisi ben bunu satn alacam derse, bu ay
rcalkl alc, ender olarak eein sahibinin gnlnn istedii ka
dar yksek bir bedel verirdi. Dilinin btn etrefilliine karn, bu
eski metin, bize snflar arasnda gerek bir atmann varln a
maz bir biimde yanstmaktadr.
114

Yeni ekonomi tarafndan retilen art-rn, aslnda nispeten k

k bir snfn elinde toplanmt. Bu tr bir birikim, kukusuz, son
derece kk olan bireysel katklarn uygar bir toplumun yapmak
zorunda olduu byk ilere yetecek biimde bir araya getirilmeleri
iin gerekliydi. Fakat art-rnn byle az sayda kimsenin elinde
toplanmas, toplumu snflara bld ve yeni ekonomi iinde daha
byk bir elikiye yol at. nk endstrinin yaylmasn ve bu
nun sonucu olarak, kr nfusunun fazlasnn ehir tarafndan emil
mesini snrlandrd.
Yalnzca tanrlar ve onlarn gzde hizmetileri yeni endstri
lerin rnlerini satn alabilecek durumda olduka, bu trl rnler
iin etkin (efektif) talep artmayacakt. Ancak az sayda zanaat, ge
imlerini bu talebi karlama yolunda yapacaklar almalarla sala
yacaklarndan emin olabilirdi. Nfusun geri kalan ksmnn, ok
reyen bir kyl nfusunun soylarnn, neolitik bir ekonomide ol
duu gibi, ilemek iin yeni topraklar bulmalar gerekliydi. Bylece,
tarma elverili duruma sokulacak bakir topraklar tkenmedike,
le ve batakla kar yrtlecek sava bu toprak ihtiyacn kar
layabilirdi; bir ehrin vatandalarnn daha nce tarma atklar top
raklar ele geirmek iin komu ehirlere kar giriilen sava, bar
bar bir toplulukta olduu gibi, nfus fazlal sorununa kolay bir
are olarak grnm olabilir.
Bu byle olsa da, hepsi ayn nehirlerin sularna baml olmakla
birlikte ya da bu nedenle, geri Smerin ve Akadn btn ehirle
rinin bir rnek bir kltrleri vard, ama yine de her biri siyasal ba
kmdan bamszd ve komularyla savaa hazrd. Hesap tabletleri
dnda okunabilen hemen hemen en eski belgeler, birbirlerine kom
u iki ehir olan Laga ile Umma arasnda snrdaki bit toprak par
asn ele geirmek iin yaplan savalar anlatr. Madeni sava ta
kmlar, btn eski mezarlarn bata gelen demeleridir. Hatta Uruk
devrinde baz mhrlere sava sahneleri izilmitir. Elbette, ehir
lerde yaayanlar ehirlerin yzlerce yllk zahmederle yaratlm zengin
liine ve topraklarna kskan gzlerle bakan ln a barbarlarnn
saldrlarna kar koymak zorunda kalm da olabilirler.
Bu atmalar azaltmak iin yeni bir kuruma gerek duyuldu. Ya
zl tarih dneminin balarnda devlet ortaya kt, fakat devlet,
tahl kral ve sava efi niteliklerini kendisinde birletirmi olabi
lecek tek bir ehir yneticisinin ya da kraln kiiliinde somutla
mt. Daha sonraki tarihlerde yaayan Smer yazclar kralln ef
115

sanevi Tufandan, brani geleneindeki Nuh tufanndan binlerce yl

nce gklerden indiini uydurmulardr. Arkeolojik kaytlarda sa
raylar ve krallk belirtileri, Uruk ve Jem det Nasr devirlerinde, hep
ten tapnaklarn ve tapnak eyalarnn glgesinde kalm grnr
ler. Fakat baz eski mhrlerin zerindeki simgeler, kral sfatlarnn
resim-yazyla yaplan temsilleri olabilirler. Ve zamanmzn bilimadamlarnca zlebilen yazlarn yazlmaya baland tarihlerde,
belki 2750 dolaylarnda, hemen kral adlaryla karlarz.
En eski ehir yneticileri, genellikle kendilerini belgelerde tan
rnn topraklarn ileyen kirac-ifti anlamnda shakku diye gs
termiler ve ancak ender olarak Jtgal, yani kral sfatn kullanm
lardr. Fakat, devletin bir temsilcisi olarak Laga ehrinin ynetici
lerinden biri olan Urukagina, zenginlerin zorbalklarna engel olmak
iin [114. sayfada iinden baz szleri aktardmz] reform buyrultu
sunu karr; gerekten toplumun zerinde, fakat snf atmalarn
yumuatmak ve bu atmalar dzen snrlar iinde tutmak gere
ini duyan bir kudret olarak grnr.
ehir yneticisi otoritesini, bir yandan ehrin batanrsyla bysel zdeliinden alabilir; yani kendisi [80-81. sayfalarda anlatlan
benzeri bir verimlilik temsilinde] bu tanr roln oynayan kimse olabi
lir. Daha sonralar kraln her yl tekrarlanan byk bayramlarda tanry
bu yoldan canlandrd kesindir. te yandan shakknun sihirsel kay
nakl olan bu otoritesi, hi deilse savata nderlik yoluyla elde edilmi
dnyevi gle de desteklenmiti. Dmanlann vuran muzaffer bir
kral, Eski Slale sanatnn gzde konusudur.
Yerel tanrlar birlii bakannn yeryzndeki temsilcisi olarak
ehir yneticisi, birok tanr evlerini (geri bu kez salt mecazi
anlamda olmak zere) daha geni bir aile biiminde birletirdi. Lagata vatandalar, taptklar birok tanrlar, ataerkil bir ailenin ye
leri gibi birbirleriyle akraba olarak dndler. Bylece, Urukagina
zamannda shakku [kral] batanr Ningursunun barahibi idi; kar
s ise Ningursunun ei olan tanra Bann barahibesi idi, vb. s
hakku sava efi olarak vatandalar ordusuna komuta ediyordu.
Bununla birlikte, yazl tarih devirlerine ait en eski belgelerde, sa
vaa gidenlerin ve zafer kazananlarn ehirlerin tanrlar olduklar
yazldr; byle bir savata, szgelimi Laga lkesinin bir parasnn
deil, tanr Ningursunun tarlasnn tehlikede olduu anlatlr, bir ba
r antlamas yaplnca, bu antlama savaan taraflarn tanrlarnn
adna dzenlenirdi.
116

Kabile tanrsnn temsilcisi olarak shakku, klan topraklarnn

en byk parasn alr (Lagata dier mlklerinin yan sra, yalnz
ca Bann topraklarnn 2675 dnmnn kullanma hakkndan
yararlanmtr) ve bir barbar efe verilen geleneksel armaanlarn [ha
ralarn] uygarlk devirlerindeki karlklar olan vergilerdi toplar.
Bir savata zafer kazanan tanrnn elde ettii ganimetten en byk
pay da, tanr adna kabul eder. ehir yneticisi bylece topraktan
elde edilen art-rnn nemli bir ksmn elinde toplamaya balar.
Bizzat tanrlar da ehir yneticisinin cmertliine borlu saylabilir
ler. Eski yazlarda, bunlar, tapnaklarn yapm ve sslenmesi stn
de zel bir gururla dururlar. Fakat bu yazlar ayn zamanda birikmi
art-rnn yeniden retici ilerde -kanallarn almasnda ve tahl
ambarlarnn yaplm asnda- harcandn da anlatrlar. Ayrca bun
larda ustalar iin gerekli olan maden, ta, kereste ve dier sava mad
delerini salamak iin Omana ve dier yabanc lkelere gnderilen
heyetlerden de sz edilir. Ustalar zanaatlar iin gerekli maddeler
iin shakks^ bu derece borlu idiler. Endstri ileriyle uraan
nfus hammadde konusunda ehir yneticisine bamlyd. Ger
ekten, 2500den sonra, silah endstrisi iin hayati nemi olan
maden ticareti, hi deilse zaman zaman ve kuramda, kralln tekeli
ne girdi. Herhalde devlet olarak kral, madenin ve benzeri mallarn ba
alcs olmu ve bylece pazarda egemen duruma gelmi olsa gerek.
Bununla birlikte, Mezopotamyadaki ehir devleti (Heichelheimin
dokundurduu gibi) amzn totaliter bir devletinin olaanst
gcne ulaabilmi deildi; shakku hibir zaman tam bir Fhrer ol
mamtr. Tapnak loncalar her zaman hem ekonomik alanda hem
dnce alannda belli bir zgrl srdrebildiler; her ne kadar
ehir yneticisinin cmertliine baml kalm olsalar da, rahiplerin
srekli loncalar, herhangi bir dnyevi hanedandan daha uzun mrl
kurululard. Yneticiler devrimlerle tahtlarndan edilebilir ya da ya
banc rakiplerinin egemenlii altna girmek zorunda kalabilirlerdi.
Rahipler rgt ise hanedan deiikliklerine ramen varlklarn
srdrdler; fatihler genellikle tapnaklara saygl davrandlar ve o
u kez tapnaklar yerli yneticiler kadar cmerte sslediler. Ayn
zamanda, kk Smer ve Akad lkesi, 2400e kadar her za
man ve bu tarihten sonra 1800e kadar ou kez, yabanc tica
ret mallar, endstri rnleri ve zanaatlarn hnerleri iin, bunla
rn en iyi karlklar deyen yerlere akabilecekleri pazarlar olan ok
sayda bamsz ehir-devletine blnmt.
117

Doal olarak muhteris ehir yneticileri, 114-115. sayfada sz

edilen elikiyi kendilerinin, tanrlarnn ve ehirlerinin hegemonya
larn kurarak bu tr bir rekabeti ortadan kaldrmak iin bir bahane
olarak kullanmaya almlardr. 2000de Smerin din adamlar
snfndan gelen tarihileri, u ya da bu ehrin her zaman btn l
ke zerinde byle bir egemen durumda olduklarna inanyorlard.
Baz ada tarihiler de, batapna Nippurda bulunan Enli! gibi
tanrlara herkesin tapmasn, yazl tarih ncesi zamanlardaki siyasal
birliin bir yansmas saymlardr. Fakat o devirlere ait olup zama
nmza kalan belgeler, Umma ehri yneticisi Lugalzagginin birok
ehri fethettii 2400 tarihlerine kadar bir ehrin tm dierleri
zerinde bir egemenlik kurduu yolunda hibir kesin kant ver
mezler. Hatta Lugalzagginin imparatorluu bile uzun mrl ol
mad. Bu tarihten az sonradr ki, yeni bir ehir olan Agadenin t
redi yneticisi Sami rkndan Sargon (gelenek, onun bir bahvann
olu olduunu syler), yzyl kadar sren gerek birlii salad.
Onun bu baars Ur ehrinin Smerli krallar, BabiPin Hammurabisi ve dierleri tarafndan tekrarland. Fakat Sargonla birlikte Es
ki Slale devri sona erer.
Yeni ekonomik dzen, barbarln kabile bakanln yalnzca
kralln kutsallyla desteklemekle kalmayp, bu makam ellerinde
tutanlara bir lke devletinin otoritesini de getirdi. Ayn zamanda
kendine zg doasyla, -kesin ve kiilik d- insan tecrbesinin ku
aktan kuaa tanmas iin yeni bir yntem ortaya koydu ve so
nular nceden kesinlikle bilebilen yeni trde bilimleri balatt.
Smerde Uruk devri srasnda yaznn bulunuu, bir kayt biimi
nin yaratl, yalnzca insanln daha sonraki tarihlerinde hayret
verici sonulara gebe bir adm atlm olduu iin deil, fakat ayn
zamanda dnyann baka hibir yerinde bir yaz sisteminin daha
dorusu bir yazl dil sistem inin- k, ilk tecrbelerinden balaya
rak zerinde uzmanlalm sonul bir ortografnin (yazm sistemi
nin) kabul ediliine kadarki aamalar o devre ait bir seri belgeyle ay
dnlatlm olmad iin, yle bir deinilip gemekten te bir ince
lemeye layktr; ansmza, Smerliler balangcndan beri zerle
rine yaz yazlan malzeme olarak, frnlamann onlar kolay kolay tah
rip olamayacak bir duruma getirdii balk tabletler kullanmlard.
Daha nce de akladmz gibi, rahiplerin uzun mrl lon
calar, kendilerini, Smerli tanrlarn, daha nceki tarihlerde benzeri
grlmemi derecede birikmi servetlerini ynetmek gibi ar bir
118

grevi stlenmi buldular. Tapnaklarn gelirlerinin, bunlarn sahibi

olan bir tanr adna bu tr loncalarca ynetilmesi, btn gelir ve gi
derlerin kaytlarnn doru olarak tutulup saklanmasn gerektirdi;
bir tanr hizmetisi, tanrnn khyas olarak yapt ilerin hesabn
verebilecek durumda olmak zorundayd. Bu yolda tutulan kaytlar,
yalnzca bunlar tutan grevli tarafndan deil, onun ardl olacak
kimselerce ve kendisiyle birlikte bu grevi stlenmi dier kimse
lerce anlalabilir olmalyd. Mendile dm atma gibi zel bir ha
trlatma sistemi kullanlamazd. Bira yapmevi bakannn, gelen ar
pann ne kadar olduunu ve bundan ne kadar ve ne sertlikte bira elde
edildiini, yalnzca kendisine bir eyler hatrlatmakla kalan, yani yal
nz kendince anlaml olan iarederle deil, kendisinden sonra bu g
revi stlenecek kimseye, tahl ambarlar denetisine ve dier mes
lektalarna da ayn anlam verecek iaretlerle kaydetmesi gerekir.
Bir yaz sisteminin icad, onlar ortak amalar iin kullanrken
simgelere verilecek anlamlarn ne olaca hakknda toplumun bir
uzlamaya varmasndan baka bir ey deildi. En eski tabletler ze
rindeki simgeler (karakterler) okluk kendi kendini aklayc resim
ler biimindedirler. Bunlara piktogram [resim-yaz], bunlardan kuru
lu bir yazyapiktografik denebilir. Fakat en basit bir piktogramn an
lam bile az ok bir uylamla saptanmtr. Bir eei belirtmek iin
belli bir eein fotografk portresini zahmetle tabletin zerine iz
mek gerekmez; basitletirilmi ve ksaltlm bir iaret tasla yete
cektir. En eski tabletlerde kullanlan sadeletirmeler de bir dereceye
kadar eitlilik gsterirler; ancak simgeyi belirten sadeletirilmi ia
retlerin says ksa zamanda teke indirilip sadeletirilmi, iaretler standartlatrlmtr. Bu, yava yava, eei belirtmek iin kullanlan sa
deletirilmi iaretlerden birini kullanma yolundaki sz birliiyle o
iaretin onaylanmas demektir.
Bu fikirler aPUbaid zamanndan kalma mhrlerdeki ekillerin
temelinde yatan fikrin gelimesinin eseri idi, nk bu mhrler de
balk zerine bastrlmlard ve daha o zamanlardan simgesel an
lam tamaktaydlar. Hatta simgesel birimler olarak kullanlan sade
letirilmi zel ekiller, bazen mhrler zerine izilmi ekilleri an
drmaktadr.
Artk kayda geirilmesi gereken birok ey pek resimlerle temsil
edilebilecek eyler deildi. Bu konuda karlalan glk, bir resme
tmyle keyfi bir anlam verilebilecei yolunda bir anlamaya varl
masyla ald. Szgelimi, oluklu bir f resmi, belli bir hacim l
119

snn, diyelim bir^z/^un simgesi olarak kabul edilmiti. F ekli

nin zerine izikler izilerek, bir gu r arpa (iki izikle belirtilip), (
izikle belirtilen) bir gu r biradan ayrt edilebiliyordu. Bu iaretler,
yalnzca nesneleri belirtmek iin deil, ayn zamanda fikirleri ve sz
ckleri (adlan) belirtmek iin kullanld. Teknik dille konuacak olur
sak, yaz artk yalnzca piktografk deil, ayn zamanda ideografktir
[fikir-izgisel]. Yeni resimler kabul ederek ve bunlarda daha sonra
yaplan baz keyfi deiiklikler ve birletirmeler zerinde anlaarak,
bu ifade sistemini fikirlerin ounu kayda geirebilecek ekilde ge
niletmek mmkn olacaktr. Daha sonraki tarihlerde in yazs
gerekten bu gelime izgisini izledi.
Smerliler farkl bir yn benimsediler. Smer cins isimlerinin
ou tek heceli szcklerdi; az anlamna gelen szck rnein
"tfdr. Bylece ka szc ve az fikri (kavram) iin kullan
lan insan ba resmi ayn zamanda ka sesini temsil etth aret bu
yolla fonetik (sesil) bir deer kazand ve fonetik bir simge, yani fo nogram olarak kullanlabildi. Bu gibi fonogramlarn eitli ekillerle
bir araya getirilmesiyle, artk yeni iaretler (ideogramlar) bulmak gerekmeksizin, isimleri ve birleik szckleri okumak (hecelemek)
mmknd. Smerler bu yolu Eski Slale devirlerinde buldular.
Anlamlar zerinde uylatklar bir miktar resmi alkoyup, bunlar
ideogramlar olarak kullandlar. Ama bu simgeleri ayn zamanda sz
ckleri okumak iin fonetik simgeler olarak kullandlar. ok ge
meden bir szc okuyup, ayn zamanda bu szcn ne tr bir
szck olduunu belirtmek iin (bu balamda belirleyici denen) bir
ideogram eklediler. Byle olunca kullanlan iaretlerin says (in'de
olduu gibi) yaznn gelimesiyle artmam, tersine azalmtr; Uruk
dneminin en eski tabletlerinde 2000 iaret kullanlm olmal;
3000den az sonra kullanlan iaret says 800, 2500de 600 do
laylarna drld.
Ayn zamanda iaretler de basitletirildi. Kolay ve hzl yazmak
iin resimler ylesine geliigzel yapld ki, ou kere ideogramla
belirtilen eyle fark edilebilir hibir benzerlii olmayan ekiller hali
ne geldi. Nihayet, artk iaretler izilmeyip, bala bastrlan ivibiimli sivri ulu aletlerin brakt izlerle baslmaya baland. Bu ne
denle Mezopotamya yazsna cuteiform (ivi-biimli) yaz [iviyazs]
denir. Bu yaznn, Smer dilini imdi anlattmz biimde yazmak
iin, Smerlilerce bulunduu besbelli. Fakat ehir nfuslar kozmo
politti ve hi deilse Akadda geni bir Sami eyi de barndryor
120

du. 2500den sonra, en son Smer yaz iaretleri, Sami krallar

nn adlarnn fonetik olarak yazya dntrlmesi iin kullanlyor
du. ok gemeden Samiler bu yazy, ideogramlar olarak kullandk
lar gibi, Sami szcklerini okumak iin de Sami dillerinden olan
Akadcay da resmi ve idari belgelerde kullanmaya baladlar.
Bir yaz kadar saylarn da iaretlenmesi gerekliydi. Ortak bir av
da ldrlen rengeyiklerinin ya da bir kyn srs iindeki koyunlarn saysn kaydetmek iin bir etele sopas zerine atlan en
tikler, vahi ve barbar topluluklarn btn ihtiyalarn karlamaya
yetiyordu. Uygarlam bir toplumun tapnann byk srlerin
deki hayvanlarn saysn ya da ehrin tahl ambar iindeki eylerin
miktarn hesaplamak iin, bu tr bir iaretleme, ekilmez derecede
elverisiz bir yntem olacaktr. etele oma zerine entik atma
ya da onun yerini alan tablete yzlerce nokta koyma zahmetinden
kurtulmak iin, farkl bir iaretleme zerinde uylalmas gerekir. On
saysnn altndaki rakamlar, eski usulle yalnzca eri tutularak bal
k tablete bastrlan bir kamla yaplan yar daire biimindeki izler
le, birden dokuza kadar olan gruplar halinde gsterilmitir. On sa
ys ise baka bir simgeyle, dik tutularak amura bastrlan bir ka
mla yaplan bir tam daireyle gsterildi; 20, bunun gibi iki iaretle
ve onun katsaylar da bu ekilde gsterildiler. Bira miktarnn l
lmesinde, baka bir simge, daha geni bir kamla yaplan daha
geni bir yar daire, 60 gstermek iin kullanlmaya baland, fa
kat en eski tabletlerde tahl lmede bu iaret 100n karl ola
rak kullanld. Bylece nceleri, bir [onluk] desimal (1, 10, 100, 1000...)
ve bir [altmlk] seksagesimal (1, 10, 60, 3600...) iaretleme birlikte
kullanlmt. Smerde desimal sistem brakld ve 2500den
sonra yalnzca seksagesimal hesaplama sistemi kullanld.
te ikiden baka btn kesirler her zaman pay birli olarak gs
teriliyordu; pay birden ok olan kesirler pay birli kesirlerin top
lamyla anlatlrd; rnein 3/4 yerine, 1/2 + 1/4 yazyorlard. Ta
bii, drdnc ve nc bin yllarn pratik aritmetiinde somut
uzunluk ve arlk sorunlar ele alnd iin, bu etrefil tutarlar kul
lanmak pek ender olarak gerekiyordu. Bir minann altda bei 50
fek el olarak, bir lein dier kesirleri de byle onun askat olan bi
rimlerin tamsaylaryla gsterilecekti.
Uylamsal niteliinden dolay, yazma ve hesaplama sisteminin
srekliliinin eitimle salanmas gerei vard. Yneticiler olarak g
revlerini yerine getirebilmek iin rahipler okumay ve yazmay
121

renmek zorundaydlar; bu, tpk her ocuu iinde bulunduu top

lumun konutuu dilin seslerini verdii anlamlarn retilmesinin
gerekii gibi, rahiplere meslektalarnn yaz iaretlerine keyfi olarak
verdikleri fonetik deerlerin retilmesinin gerekli olmas demektir.
Okullar tapnan zorunlu bir eklentisi haline geldiler. Elbette, ka
bul edilmi uylamlarn standardarmasna ve srdrlmesine yar
dmc oldular. Jem det Nasr devirlerinden beri her tapnakta ve her
ehirde ayn uylamlar kabul edilip kullanld iin, rahip loncalar,
hi deilse eitsel grevlerinde uluslararas apta bir ibirlii et
mi olmallar.
Zamanmza kadar gelebilen en eski tabletlerin koleksiyonlarn
da, hesaplarn yannda, yazda kullanlan simgelerin listeleri vardr.
Bu listeler ilkin zerinde birleilen uylamlarn basit kaytlar olarak
konmu olabilirler; bu gibi bir kayt, onaylanan standartlar saptayp
srdrmek iin, balangcndan itibaren zorunlu olacaktr. Bunlar,
kukusuz, bundan daha az gerekli olmayan bir i iin, yani okul
larda kullanlmak zere kopya edilmilerdir. Eski Slale zamanla
rnda bu listeler dzenli szckler haline getirildiler. Elbet ilk liste
ler ideogramlarn derlemeleri olduklar ve iaretlerin biimlerini sap
tadklar iin, bunlar bize doal ve kullanl grnecek bir alfabetik
dzenleme olamazd. Alfabetik bir dzenleme olmaktan ok, sz
ckler, birbirine benzer resim iaretlerin bir grupta toplanm ola
rak, rnein (fonetik deeri duk olan) bir vazonun basitletirilmi
bir resmi ile bu resimden yaplm deiikliklerle yaratlan dier sz
ckler bir grup meydana getirecek biimde toplanarak gsterildi.
Bunun bir sonucu olarak, yalnzca eitli vazo trleri deil, ayn za
manda vazolarn iine konan bira ve st gibi eyler ve hatta hacim
lleri birlikte snflandrlacaklardr. Bu ideogram listelerine ek
olarak yalnzca telaffuz edilen kelimeleri gsteren szlkler derlen
meye balannca da genellikle ayn yol izlendi. Bu listeler, aynca zel
ve genel isimlerle snrlandrlm olup, fiilleri ve sfatlan darda
brakmlard. Daha sonra ideogram ve szck listeleri, bunlann Sami
dilindeki (Akadcadaki) karlklarn veren bir stunun eklenmesiy
le geniletildiler.
Hem devletlerin ve tapnaklarn ortak abalaryla yaptrlan ant
sal eserler, hem de din adamlar loncalarnn ve zel tacirlerin ticari
ileri, arlk ve uzunluk llerinin standartlatrlmasn, ortak bi
rimlerin kullanlmas iin toplumun bu konularda uzlamaya var
masn gerektirdi. lme elbette vahi ve barbar toplumlar iin bile
122

gereklidir. Fakat onlarn basit ihtiyalar iin, doa tarafndan hazr

olarak salanm olan somut kyaslama lekleri yeterlidir -b ir par
mak, kar ya da kol boyu, bir zerrenin arl- yetecektir. rne
in, eer bir ifti, ambarna dam yapmak iin kiriler kesiyorsa, ka
patlacak uzunluu kol boyuyla^*) lebilir ve kolunu kerestelerin ze
rinde gerekli uzunluu lmek iin kullanabilirdi. Fakat eer yz
akn ii bir Smer tapna iin kiri kesiyorlarsa, her ii kendi
kolunu l birimi olarak kullanmsa, ortaya ciddi glkler ka
bilir. nsanlann kollan hep ayn uzunlukta deildir ve kollarnn yar
dmyla ltkleri baz kiriler tapnan geniliinden ksa gelebile
cekken, baz kiriler tapnan duvarlarndan taacak biimde uzun
olacaktr. Bu nedenle kiisel ya da doal bir kol boyu yerine, bir r
nek uzunluk alarak (bir kyaslama lei olarak) o ite alan btn
iilerce kabul edilen bir toplumsal kol boyu ya da uylamsal kol
boyu konmaldr. Bundan sonra, zerinde uyuulan lek, bireyle
rin uzuvlarnn yerini alacak olan aa ya da madeni sopalar zerine
iaretlenmelidir. Elbette uylamsal kol boyunu, bir altndaki l
birimi olan parmakn kolay bir kat (uygulamada be kat) ve bir
stndeki l birimi olan kam boyunun da bir askat (altda biri)
saymak yararl grlmt.
Ayn ekilde, toplumsal amalarla tahllarn ve teki maddelerin
llmesinde, birbirinden farkl doal zerrelerin ve sahici kp
doluurlarnn yerini uylamsal standart zerre ve kp dolusular
ald. Yeni uylamsal arlk birimlerinin katlar da, tpk uzunluk l
leri gibi, saysal olarak ayn basit yolla ilikilendirildiler; bunlar
kaz yapanlarn sk sk karlatklar demir filizi paralarndan oyul
mu arlk lleriyle (dirhemlerle) temsil ediliyorlard. Sras gel
miken urasn da belirtmeliyim ki, bu tr llerin saptanp kulla
nlabilmesinden nce bir terazi icat edilmi olmal.
Nihayet, bir ehir nfusunun rgtlenmi birlii, zamann, bir kr
kynde gereksenenden daha doru olarak blmlere ayrlm ol
masn gerektirir. Smerliler gn ve geceyi on ikier ift saate bl
mede (bylece bizim yirmi drt saatlik gnmz zerinde) anla
tlar ve bu zaman dilimlerini lmek iin bir eit gne saati ve ak
ma ilkesine gre alan bir su saati icat ettiler. Fakat, geri gzleri
gzlemleyerek yldz ylnn uzunluunu bilen bilgin yazclar, hi
i ) ngilizce metinde cubit denmektedir; dirsekten ortaparmagn ucuna kadar olan
uzaklk, (.n.)

123

deilse daha sonraki yllarda, astronomik gzlemler dzeltme gere

ine iaret ettii zaman, takvimle mevsimler arasndaki fark fazla
dan bir ay ekleyerek kapatmlarsa da, Smerliler yl iin bir ay tak
vimi kullanmakla yetinmilerdir.
Kesin bilimler, dorudan doruya kendilerinin nnde giden
toplumsal uzlamlarn rnyd. Bu bilimlere yol am olan kar
mak ekonomi, ayn zamanda niceliksel sonular nceden syle
yebilecek olan aritmetii ve geometriyi de gereksemitir. Smer ya
zclar saylann nitelikleriyle say olarak ilgili deillerdi, ne de soyut
bo uzay lmekle ilgiliydiler (belki bu eit bir eyi kavrayamazlard bile), hatta tarma elverisiz ln ve rnsz denizin llmesiyle de ilgili deildiler. Onlar, tanrnn tarlalarn ekmek iin ne
kadar tohum atlmas, bir tapnak duvar iin ne kadar kerpi s
marlanmas, bir ziggurat ya da bir hendek iin ne kadar toprak ka
zlmas gerektiini, belirlenen zaman iinde ii bitirmek iin ka ada
ma ihtiya olacan hi deilse yaklak olarak- bilmek ihtiyacndaydlar. Alan birimleri bir tahl lei idi, hacim iin kullanlan
szck, harfi harfine alnrsa, toprak ktlesi anlamna geliyordu.
Renkli kamlarn hasr gibi rlmesiyle ylesine kolayca yaplan ve
zellikle Jemdet Nasr dneminin resimli vazolar zerinde yaygn
olan dama ekilleri, bizim, bir dikdrtgenin alannn eniyle boyu
nun arplmasyla bulunabilecei yolunda belirttiimiz kuraln gze
seslenen rnekleriydi. Bir kerpi yn, meydana getirdii eklin
hacmiyle ilgili forml veriyordu.
Saysal kaydn kendi biimi, hesaplamann parmakla sayma yo
luyla bilinmeyen en basit kurallarn izgilerle gsterecekti. arpma,
art arda bir toplama ileminden ibarettir; 24*n 4le arpm,
drt tane yirmi drd topla demektir. 1500den nce, S
merliler bu tr toplamalarn sonularn yazp, bizim okulda ren
diimiz gibi arpm tablolar dzenlemilerdir. Hatta drdnc bin
yln piktografk tablederinde tarlalarn alanlar en ile boyun arpl
masyla hesaplanmtr. ok gemeden, n (pi says) dediimiz, bir dai
renin emberinin apna oran, pratik lmelerle yaklak olarak bu
lundu. Smerliler bu konuda yuvarlak bir yaklak say olan 3* kabul
ettiler. Bu, elbette tartarak denetleyebilecekleri silindir biimindeki
bir silonun iinde bulunan tahl miktarn kestirmek ya da birka
fazlasnn nemli olmayaca bir stun kaidesine ka tane tula ge
rektiini tahmin etmek iin yeterince doru bir sayyd.
Smer yazclarnn kullandklar aritmetik ve geometri kurallar,
124

modern bilimin niceliksel yasalarnn gerek n rnekleridir. Bu ilk

bilginler d dnyadaki nesne snflar arasnda gerekten gzlem
lenmi ve llm ilikileri, genelletirilmi bir saysal ilikiler bii
mine indirgemilerdir. nsanlara istenen bir sonucun elde edilmesi
iin ne yapmalar gerektiini sylemilerdir. Bu yasalar bulanlarn
adlarn sormak zahmetine girmemiz gerekmedii aktr. Bunlar,
ehir devriminden etkilenmi bir toplumun ihtiyalarnn yol at
ve ehir devriminin yaratt manevi donatmn yardmyla bulun
mu, besbelli topluma ait rnlerdir.
Yldzlar zerinde yaplan gzlemler, tarmsal ilemlere ne za
man balanacan nceden kestirmek bakmndan yle baarl ol
du ki, Smerliler nceden bilinemeyecek eyler hakknda da ayn
yolla kehanette bulunma midine kapldlar. Bir baka deyile, ast
ronomi, gk cisimlerinin hareketlerinin izlenmesi yolunda Smerlilerin kltrel kaltlarnn pek de yararsz olmayan almalar yap
tklar astrolojiye [ilmi ncuma, yldz falna] yol at.
ehir devrimi, ayn ekilde standartlatrmaya, genelletirmeye ve
nicelletirmeye varan bir baka uylam kkrtt, hi deilse glen
dirdi. Yeni ekonomi, mal ve hizmet deiimini, mallarn birok eitle
rinin llp deer biilmesi iin ortak bir lt istediine yol aa
cak kadar artmt. Deerin bu uylamsal lt, ayn zamanda, btn
hizmetlerin karlklarnn (yani cretlerinin) ve satn alnan her eyann
bedelinin onunla denebilecei bir deiim arac grevi grecekti. Toplumca onay gren ilk deer lt, besbelli, herkesin ihtiya duyduu
ve almak ve mal retmek zorunda olan herkesin elde etmek isteye
cei hayati ihtiya maddesi olan arpa idi; Eski Slale zamanlarnda bile
creder ve kiralar, hl daha ok, arpayla deniyordu.
Fakat madenler de -gm ve kk miktarlar iin bakr- en kul
lanl deiim arac ve lt olarak yaygnlkla benimsenmi du
rumdayd ve Mezopotamyada iki bin yl bu durumda kald. O za
manlar kullanlan birimler, bir devlet tarafndan safl ve arl
garantilenmi sikkeler deildi; bu madenlerin miktarlar, her ilem
de kabul edilmi arlk llerine uygun olarak tartlyordu. Bu
nunla birlikte, uylamsal bir metal deer ltnn kabul, doal
ekonomi denen bir ekonomiden bir para ekotomisin, geie ede
er bir olaydr. Doal ekonomide tek tek mallar birbirleriyle deitoku edilirken, artk imdi btn mallarn fiyatlar, u kadar fek el
gm ya da u kadar g u r arpa olarak konabilir ve bylece niceliksel
olarak birbirlerine oranlanabilir.
125

Artk, servet, kendileri tketilen, kullanlan, yararlanlabilen ey

ler olan yiyecek maddeleri, kleler ve ticaret mallaryla deil, kendi
si tketilmeyen, fakat tketilebilecek herhangi bir malla ya da ya
rarl hizmetle deitirilebilen, genel soyut bir deiim arac olan mal
larn malna gre hesaplanabilirdi. Bunun bir sonucu olarak, g
m karlnda satlacak olan mallarn pazar iin retimi, bizzat
yapclarnn istedii ya da onlar istevenlerce smarlanan ve yapc
sna hemen ve yapcsnn istedii ya da onlar isteyenlerce smarlanan
ve yapcsna hemen ve yapcsnn istedii biimde bir bedel denmesi
vaat edilen mallarn retiminin yerini almaya balayabilirdi.
Ayrca, bu yeni genelletirilmi servet, servetin ilk biiminde tahl
ve sr biimindeki servette- doal olarak bulunan oalma ve
kendisini yeniden yaratma niteliine sahipmi gibi grlr. Tahl ve
iftlik hayvanlar gibi, bu yeni servet de sermaye olarak grlp bir
kazan -k r- salamak iin kullanlabilir. Bunun sonucu olarak her
hangi bir bor zerine faiz yklenecektir. Mezopotamya toplumunda, Sargonun gnlerinden itibaren gittike gze arpar ve mref
feh bir snf haline gelen -geni lde Sami olan- bir tccar snf
geliip, bu fikirleri baarl bir biimde uygulama alanna geirdi. Ka
derleri, kendilerinden olmayan rklarn rgtleniinin kn ta
mamlayan yeni bir snf yaratmak ve retim makinesini yalayan
devrimci etkiler yapmakt. Eski Slale devrinin Smer toplumunda
bu zlme sreci ancak iin balangcndayd.
Mezopotamyann dousunda 700de bile dorudan doruya
Dicle-Frat deltasnn dousundan Basra Krfezine dklmekte
olan, Kerhe Nehrinin aa kesiminin vadisindeki Elam, daha kk
apta olmak zere Smer lkesine benzer koullara sahipti. Burada,
Sus ehrindeki kazlar, Ur ya da Erektekinden daha az ak ol
makla birlikte, ehir devriminin birbirini izleyen aamalarn ortaya
koymaktadr. Uruk dneminin sonuna kadar olan aamalar, yuka
rda anlatlan aamalara kesin paralellikler gsterir. O kadar ki, se
ramiklerdeki ve mhr desenlerindeki benzerlikler artcdr. Hat
ta ehir devriminin en yksek noktaya ulatnn iareti olan nElamca denen balk tabletlere yazlm piktografk iaretlerde, ger
i saylar yalnzca desimal (ondalk) sisteme gre yazlmsa da,
Uruk ve Jem det Nasr tabletlerinin Smer yazlaryla birok ortak
uylamlar grlr. Hi kukusuz, Elam uygarl yalnzca Smer
uygarlyla ayn elere dayanmakla kalmyordu, ayrca tpk onun
gibi rgtlenmiti.
126

Sonradan Elam ve Smer birbirlerinden farkl izgilerde geli

tiler, daha dorusu Elam, Eski Slale ann gelimesine katlmad.
Bylece n-Elam piktografk yazs, kendiliinden bizim okuyabile
ceimiz bir yaz biimine dnemedi. nc bin yln sonunda, ye
rel dili yazmak zere gerekli deiiklikler yaplm gelikin iviyazs kolayca onun yerine benimsendi. Bu ara devirde Elam hakkndaki bilgimiz dolayl ve blk prk edinilmi bir bilgidir.
Sus, etkin bir askeri g ve ticaret merkezi olarak kalmtr. Elamllar baaryla Smere ve Akada saldrdlar ve lkelerini randaki
Silke kadar ierilere doru genilettiler. Ticaret alanlar Mezopo
tamya kadar Hindistana da ulat. Fakat sonunda Elam, tpk
2100lerden 2000e kadar olduu gibi, Mezopotamya ekono
mik sisteminin ve kltrnn bir eyaleti haline geldi, hatta siyasal
bakmdan Urdaki nc Smer Hanedan mparatorluunun
hara deyen bir uyruu oldu.

Yakarn notu: H er ne kadar gen el tabloyu etkilememekte, utanan olma

y a n okuyucunun tasalanmasn gerektirmemekteyse de, renciler, hu kitap
yayldktan sonraki yllarda, 2350 'den (Agade kral S argon*un baa
gei tarihinden) nceki M ezopotamya tarihlerinin kltlmesinin moda
olduunu bilmelidir, hylece 3000yerin e 2500 tarihini koyabilir ve 4.
ve 5. blmlerde buna uygun dyeltmeleryapabilirler. (Hayran 1957)
127

VI.
MISIRDA VE HNDSTANDA
ERKEN TUN AI UYGARLII
Mezopotamya'daki gelimesini balangcndan beri bir sre ola
rak ilemi olduumuz ehir devrimi, Nil Vadisi'nde ancak doruu
na ulatktan sonra incelenebilecek durumdadr. Burada ehir devriminin doruuna ulamas, tm Msr'n kendisi ayn zamanda bir
tanr olan bir egemen kraln mutlak ynetimi altnda birlemesi za
manna rastlar; bu birleme, Sargon tarafndan gerekletirilen Me
zopotamya'nn birletirilmesi olayyla oranlanabilecek bir olaydr,
ama ondan be yzyl ncedir. ehir devriminin doruuna ulama
snn hazrlayc aamalar, ancak pek gvenilir olmakszn, daha
sonraki efsanelerden ve arkeolojik kaytlardaki dolayl belirtilerden
karlabilir. Yalnzca geni bataklk Delta, Smer ehirlerinin yapay
evresini yaratan, mcadele edilmesi gerekli glkleri ve aldn
da kavuulan dlleri sunuyordu. Fakat insanlarn bu koullara tep
kisinin ne olduu konusunda, elimizde dolaysz arkeolojik belgeler
yok. Eski yerleme blgeleri, bugnn ehirlerinin ve ekilip biilen
tarlalarnn altnda, Nil milinin derinliklerinde yatyor. Dolayl ka
ntlar ise Yukar Msr'dan elde edilmitir.
Kahire'nin gneyi olan orak l yaylas boyunca uzanan dar
vadi, Smer lkesiyle gerek, fakat uzak benzerlikler gsterir. Bu
rada da, yaban rdeklerine, av hayvanlarna ve tehlikeli suaygrlarna snak olan sk bir papirs ormanyla kapl bir bataklklar di
zisi bulunmaktayd. Bu bataklklar boyunca Nil mkemmel bir ula
129

trma olana salyordu. Nilin, Dicle ve Frat taknlarndan daha

dzenli ve tarmsal ilemlerin zamanna daha uygun olan yln be
lirli zamanndaki ta, insan emeiyle tarma elverili hale sokul
mu topraklar kendiliinden sulamaktayd. Vadinin iinde ne yap
larda kullanlabilecek kereste ne de maden vard.
te yandan her iki yandaki lde bak ve balta yapmaya elve
rili iyi akmakta yataklar bulunuyordu. Vadinin dik yakalar ara
snda, bataklk vadi tabannn yararlanabilecei sel dzeyinin ze
rinde kalan l eritleri bulunmaktadr. Buralara Slaleler-ncesi M
srllar denen, ou, Merimde ve Fayumdaki halklarn kltr dze
yinde olan halklar yerlemilerdi. Bu kimseler, vadi iinde bataklklara
ve vahi hayvanlara kar azimle harekete gemek zere birleerek,
zerinde mreffeh bir yaam kurup oaldklar yapay bir evre ya
ratmay baarmlard.
Bunlar, belki de her biri bir totem klan tarafndan kurulmu,
besbelli zerk kyler iinde gruplam grnrler. Daha sonralar
kyllerin, kendilerinin onlarn soyundan geldiklerine inanm ola
bilecekleri hayvanlar, bitkiler ya da doa eleri olan totemler, M
srn yazl tarih devirlerinde blnd ilelerin, yani nom e'lerin
armalar ya da iaretleri olmulardr. Badaryal ve Amratyal diye
adlandrlan ilk aamalarda, kyller geimlerini hl geni lde
avclktan ve balklktan salyorlard. Fakat doann sulad top
raklarda tahl yetitirdiler ve ayrlarda sr de beslediler. Nehir
zerinde gemicilik yapmak iin papirs demetlerinden geni tek
neler yapabildiler. Gzlerini boyamak iin, belki de l avclaryla
mal deitokuu yoluyla, Sinadan dzenli olarak malakit (bakrtaO) getirildi. Kyller altn ve (belki de bir karbonlu bakr olan ma
lakitten indirgenmesi yoluyla salanan) bakr biliyorlard, fakat
bakrn eritilebilirliinin sunduu stnlklerden haberleri olmaks
zn, bakr madenini stn bir ta tr olarak kullandlar.
Kuru l kumuna gmlm olan cesetlerin olduka iyi korun
mas, daha o zamanlardan, zellikle lmden sonraki hayat hakkn
da canl kurgular ve lmszl arama yolunda giriimleri esin
lemi gibi grnmektedir. yi gmlme ihtiyac, art-servetin ve
deerli sihir talarnn biriktirilmesinin nedenlerinden kesinlikle biri
olmutur. Slaleler-ncesi halk hakkndaki bilgimizin balca kayna^ Malakit, bileiminde bakr bulunan, gxel cilalnnabilen, koyu ve ak damarl yeil bir
tatr, (.n.)

130

, yiyecek ve iecek flar, av aletleri, balk av takmlar ve tuvalet

maddeleriyle zengin bir biimde denmi -zellikle hemen tmy
le trensel nitelikteki arduvaz(*) levhalar, silgiler ve gz boyas koy
mak iin zerleri ssl keseler- bulunan mezarlardr.
Bir sonraki Gerze aamasnda, avclk nemini yitirmitir; ky
ller kendilerini iftilie ve balkla vermilerdi. Dkme bakr
dan aralar, silahlar ve lacivertta gibi yeni ithal edilmi Asya kay
nakl birok maddeler Yukar M sra ulamaya balad. Yazl tarih
devirlerinde Deltadaki ve Akdeniz kysndaki ehirlerin bayrakla
rn tayan gemiler gney kylerini ziyaret ettiler; bunlarn resimleri
Gerze mezarlarndan karlan ama kendileri kuzeyde yaplm ola
bilecek vazolarn zerlerine ilenmilerdi. Yeni maddeler elbette d
ardan ve yeni fikirlerin ve yeni tekniklerin giriine iarettir; sra
kimyas kefedilmi ve fayans yaplmt.
Yukar Msrda bulunan, Deltann Asya kkenli mal ve rn
leri, bir Sami halklar szmasna ve hatta Deltann vadi, Aa M
srn Yukar Msr stndeki siyasal egemenliine iaret olabilir; da
ha sonraki efsaneler, gneyin, kuzeyden gelen Horusun izleyicile
ri tarafndan fethediliinden ve bunun sonucunda, nce Yukar M
sr Krallnn, sonra Aa Msr Krallnn ortaya klarndan sz
ederler. Fakat arkeolojik kaytlar, ne krallarn, ne uzman sanatlann varlna, ne de yaznn kullanldna tanklk etmektedir.
Nihayet, son Gerze dneminde, Basra Krfezinden geldikleri
sanlan tekneler Yukar M sra ulat. Bu teknelerin resimleri, Nil
ile Kzldeniz arasndaki kuru sel yataklarnn kayalk duvarlar ze
rine ahin kasabasndaki (yazl tarih dnemlerinde ahin Nomesi
nin kasabas ve olaslkla ahin klannn bakenti olan Hierakonp o lisdeki) bir mezar zerine izilmitir. Mezar duvarlarnda bu ge
milerin yerli papirs teknelerle sava grlr. Ayn deniz sava
sahnesi, l aarak Kzldenize giden yolun banda, Nile son de
rece yakn bir yerdeki Cebel-el-Arakta bulunan bir fildii bak
kabzasna ilenmitir. Kabzann teki yzne, giysisi Msra t
myle yabanc olan, fakat kesinlikle Jemdet Nasr dnemindeki S
merde Erek ehrinde bulunan bir bazalt zerindeki resmin giy
sisine benzeyen insan resmi ilenmitir. Ayrca, ada Msr sana
tnda, Nil blgesinde baka hibir zaman yaygn olmayan fakat Ur
dneminden beri Dicle-Frat blgesinde bilinen ekillere rastlarz.
W Arduvaz, kaba, siyah bir mermer trdr, (.n.)

131

Dolayl yolla da olsa, Smer fikirleri Yukar Msr' kesinlikle etkili

yordu; Mezopotamya uygarlyla ilikisi yoluyla Nil barbarlna
uygarlk tohumlar ekiliyordu.
zerlerinde, totem klanlar arasndaki mcadelelerin mitolojik
anlatm olan birbirleriyle savaan hayvan resimleri ve zellikle a
hin (Horus) klannn zaferleri ilenmi olan bir dizi fildii ve arduvaz levha ayn dneme aittir. Bu klan, ykntlar bakentini iaretle
yen 90 dnm geniliindeki surlarla evrili ehri, daha o zaman
dan kaplam olabilir.
Bu sre iinde baz mezarlann gittike daha incelikle ve daha zen
gin bir biimde denmeye balad grlmektedir; ahin kasaba
sndaki bir mezar, kerpilerle evrilmi ve renkli sahnelerle sslen
mitir. Fakir ve zengin mezarlar arasndaki gittike artan ztlk, ef
lerin ortaya knn deilse bile, en azndan toplumun snflara b
lnnn bir iaretidir. Bu ztlk, Yukar Msrdaki Abidos Kral Me
zarlar denen mezarlarda doruuna ular. Slaleler-ncesi devrin
iine lnn konduu kuma alan ukurun yerini, B 10daki taba
nnda 8 metre uzunlukta, 4,5 metre genilikte ve 3 metre yksek
likte olan bir minyatr sarayn bulunduu, kerpi ve ithal mal ke
resteyle yaplm evresi depolarla ve efendilerine ldkten sonra
bile hizmet etmeleri gereken saray grevlilerinin bir dizi kk me
zarlaryla evrili muazzam bir ukur almtr.
Kral Mezarlar tahl, meyve, iki flan, tatan ve deerli ma
denlerden yaplan enfes vazolar, altn, firuze, lacivertta ve dier
kymetli talardan sslemelerle, silahlarla ve bakr ss eyalarla do
ludur. Bu durum, duyulmam derecede bir servet birikiminin, bir
uzman zanaatlar kalabalnn, geni bir d ticaretin varlna ia
rettir. Kral Mezarlarnda ilk yazl belgeler de grlmeye balar; bir
yaz sistemi, hiyeroglif yaz icat edilmitir. Arkeolojik kaytlar yazl
kaytlara ular, yazl kaytlarsa olanlar aklar.
ahin klannn efi kendisi ve klannn kutsal totemi ahin (Ho
rus) ile zdeletirilmi olan Metes, Vadinin ve Deltann geri
kalan topraklarn zapt etti ve bamsz ky ve klanlan tek bir devlet
iinde smsk birletirdi; buna, neredeyse tek bir aile iine ald, di
yebiliriz. Bu devletin bakan, bir tanrnn topraklarn ileyen kira
cs deildi, bizzat kendisi sihirli ayinlerle lmsz klnm olan ve
kendi sihriyle srlerin ve rnlerin bereketini gvenceleyen bir
tanr idi. Bu tanr-kral, fetih hakk ile bataklk ve lden lkelerini
yaratm olan ata kuaklarn kiiletiren yerel totemleri zmledi;
132

barbarlk dneminin yamyam terminolojisiyle, metinler bunu yut

tu diye verirler. Bu nedenle, Smer ehri tanrs gibi tanr-kral tm
Msr lkesi zerinde en byk mlke sahip olup, bu topraklan ekip
bienlerden sunular ve hizmetler biiminde bir vergi (hara) alma
hakkna sahiptir.
Bylelikle firavun, lkesinin art-rnlerini tapnak yerine kendi
hzinesinde toplamaktadr; bu art-rnn bykl yannda her
hangi bir Smer tapnann ya da ehir yneticisinin geliri nemsiz
kalr. Bu birikimin simgesi bir tapnak deildir yerel ve ulusal tan
rlar adna yaplm tapnaklar varsa da, bunlar kraln izin ve ba
larna dayanmaktadr- bu, birikimin simgesi antsal bir mezardr.
Bu mezar, tanr-kraln maddi kalntlarn korumak ve bylece l
kesi yararna sihir etkisinin devamn salamak iin yaplmtr. l
kenin nfusu ve serveti arttka, V. Slalenin Keops (Khufu) adl
firavununun ynetimi zamannda en byk ykseklie ulat nok
taya kadar, gittike daha grkemli ve daha salam mezarlar yaplm
tr. Keopsun Byk Piramidinin bir kenarnn uzunluu 230 met
redir ve 146 metrelik bir ykseklie trmanr. Her birinin arl or
talama 2,5 ton olan 2.300.000 kadar ta bloktan kuruludur. Bu ta
bloklar vadinin dou kysndaki ta ocaklarndan karlm, ta
malar srasnda sallarla karya geirilmi ve sonra, muazzam bir ta
rampadan nehirden 30 metre ykseklikte olan, zerlerine piramitle
rin oturtulduu yaylaya ekilmitir. Yunanl tarihi Herodotosun
aktard ve Petrienin doru bulduu bir gelenek, bu piramidin
100.000 insann yirmi yl almasn gerektirdiini syler.
Fakat firavunlar, denetimleri altnda bulunan muazzam art-rnn bir ksmn, amzn kukucularnn bile pratik olduunu ka
bul edecekleri yolda kullandlar. Menes, Deltann ucunda yeni bir
ehir olan Memphisi Beyaz Duvar ile kuatt. Birinci Slalenin bir
kraln yeni bir kanabn almas iin ilk krei sokarken gsteren bir
resim vardr. Firavunlar, Sinaya bakr karmalar iin krallk ordu
sunca desteklenen heyetler gnderdiler. Devlet, Lbnandan sedir
aalar getirilmesi iin Biblosa gidecek tekneleri donatp bunlara
tayfa salad. nc Slalenin sonunda, 20 ile 30 metre arasnda
ki uzunluktakiler daha olaan idiyseler de, baz deniz teknelerinin
boylar 50 metreye varabiliyordu. Askeri efler olarak ilk firavunlar,
lkeyi Asyallarn, LibyalIlarn ve Nubiallarn yamalarndan koru
yan bir snr savunma sistemi kurdular. Nihayet, merkezi ynetimin
zayf olduu zamanlar Nil Vadisini yamalayan komu kyler ara
133

sndaki yararsz atmalar bastrarak zorla i bar saladlar.

Gerek tanr tarafndan atanm olan bir memurlar snf Msrda
ve Mezopotamyada, kendi kendilerini bir Smer tanrsnn hiz
metiliine atayan kimselerin grdkleri ileri gryorlard. M srn
muazzam tutarlara varan gelirlerinin toplanmas ve kullanlmas i
leriyle uraan, srekli bir kurum durumuna gelmi olan memurla
rn varl da, gelirlerin ve giderlerin kaydedilmesi iin bir yazy ge
rektirdi. Smerde olduu gibi M srda da resimlere uylamsal an
lamlar verildi ve hiyeroglif yazda karakterler resimsel biimlerini
bin yl korudular.
En eski hiyeroglifler Uruk dneminin Smer ideogramlarndan
daha iyi resimlerdi ve deikenlikte onlardan geri kalmadlar. Bu
nunla birlikte, bu resimlerin Msr yazsnn ilk dnemlerinin tem
silcisi olduklar pek sylenemez; nk bu yaznn yannda bir de,
balangtan beri, yazl tarih devirleri boyunca hiyeroglif yaz ile bir
likte var olmu ve hibir zaman hiyeroglif yaznn yerini almakszn
kullanlm olan hiyeratik yaznn ncs olarak basitletirilmi bir
bitiik yaz da vard. Bitiik iaretler, Kral Mezarlarnda bulunan m
lek kaplar ve aalar, sonra da papirs zerinde mrekkeple yazl
mtr. Hiyeroglifler ve onlarn bititirilmi biimleri, olaslkla ger
ek ideogramlard; fakat Smerde olduu gibi, bu ekillerin biro
una fonetik deerler de verildi; hatta bazlar Smerde olduu gibi
heceleri belirten iaretler olarak deil, tek balarna nszleri (ses
sizleri) karlayan iaretler olarak kullanldlar. Msrllar aslnda bir
alfabenin btn elerine sahiptiler. Fakat onlar da, Smerliler gibi,
ideografk |fikir, szck simgeleyen], silabik [hece simgeleyen] e
killeri ve nszleri simgeleyen ekilleri yan yana kullanmaya devam
ettiler.
Buna bal olarak yaz da bir sr, dier el sanatlaryla birlikte s
nflandrlmayacak kadar g kavranr bir uzmanlk meslei olarak
kalacakt. Bu meslee giren yazclar, devlet memurluu ya da b
yk mlklerin khyal gibi zenilen mesleklerin yalnzca kendileri
ne ak olduu ayr bir snf oluturdular. Fakat yazclar snf bir
kast durumuna gelmedi; nk memur yetitiren okullara renci
alma iini Hazine yrtyordu ve daha sonraki devirlerin yazl bel
geleri, bir olann okula gitmek, bir meslee rak girmek ya da tarm
ilerinde almaktan birini seme olana bulunduuna iaret eder.
Msir yazsnn ilkeleri, znde Smerlilerin izledii ilkelerin ay
ns idiyseler de, bu iki yerin piktografik ekilleriyle birbirlerinden
134

bsbtn farkldr. Ayn ekilde, Msrllar, Smerlilerin izledii il

keyi izleyen, ama birler, onlar ve onun stleri iin farkl iaretleri olan,
salt ondalk temeline dayal bir saysal iaretleme sistemi gelitir
diler. Gene ayn nedenlerle Smerliler gibi Msrllar da arlk ve
uzunluk llerini standartlatrmak zorunda kaldlar, fakat l
birimlerine Smerlilerin verdikleri deerlerden farkl deerler verdi
ler. Hatta zamann uylamsal kesimlere blnmesinde bile mev
simsel saat ilkesini benimsediler; buna gre, gndz ve gece uzun
luklar mevsimlere gre deien eit sayda saatlere blnd.
Yaz, bir sr olduu iin, zanaat bilgisinin aktarlmasnda kulla
nlmad ve yaz yazma ustalar tm kol ilerinden balandklar
iin, bunlarn iyerinde uygulanan pratik bilimle ilikileri koparlm
oldu. Fakat, Smerde olduu gibi, ehir devrimi, yazyla bakala
rna geirilebilen renilmi bilimleri ve dzmece bilimleri -aritm e
tii, geometriyi, astronomiyi, tbb, teolojiyi- yaratmt. Bu konular
zerine bilim kitaplar zamanmza yalnzca ikinci bin yldan kal
mtr. Fakat antlardan elde edilen ve antlarn tanklk ettii sonu
lara baklrsa, Msrllar ilk slalelerin ynetimi devirlerinden beri,
daha sonraki tarihlerin matematik papirslerinde resimlerle gs
terilmi olan basit matematik ve geometri kurallarn baaryla uy
guluyorlard.
Bu yazlardan, Msrl yazclarn aritmetikte Smerli meslekta
larnn gerisinde kaldklarn gryoruz. Kesirlerde onlar da, pay
birli kesirlere balydlar, fakat iki kere bir iki, vb gibi ilk saynn
arpmlar dnda arpm tablolar yapmak iin toplamalarn so
nularn tablolara geirmemilerdi. Bu nedenle, arpma ilemi, bir
saynn iki ile arplmasyla toplanmasnn karm olan katlama de
nen kullansz bir srele, zahmetle yaplyordu. Geometride ise
tersine, herhalde daha iyi gzlem olanaklarna sahip olduklar iin,
daha doru formller kullandlar. Piramitlerin gmmeye nem ve
ren bir din iindeki nemli yerlerinden dolay Msrl yazclar, ta
yontucusuna bir piramidi meydana getirecek ta bloklarn hesabn
yapmay retebilecek kadar uzman kimselerdi. Ayrca tepesi kesik
bir piramidin hacmini hesaplamada, M ezopotamyada hibir zaman
kullanlmayan, 1/3 h (a2 + ab + b2) gibi alacak bir forml ke
fettiler [bu formlde (a) tabann kenarnn uzunluu, (b) ise tepedeki
kenarn uzunluunu belirtmektedir]. Bu forml bile somut lme
ler yoluyla elde edilmi olabilir. Fakat n iin kullandklar yaklak
say olan (16/9)2 deerinin Smerlilerin n says iin kullandklar
135

3ten ok daha doru oluu, kolaylkla aklanabilecek bir durum

deildir.
Msr biliminin kesin olarak Nil Vadisindeki ehir devriminin
koullarndan esinlenmi olan en byk baars, bizim takvimimi
zin en yakn atas olan bir gne takviminin yaratldr. Firavunun
memurlar, ilk krallarn devirlerinden beri, vergiyi hasattan nce Nil
taknnn dzeyine gre koyduklar iin, hasadn ne kadar olacan
belirleyen Nil tamalarnn bu yksekliini her yl lp kaydettiler.
Bu kaytlar dikkatle karlatrarak, elli altm yllk bir zaman dilimi
iinde, iki takn arasndaki srelerin ortalamasnn en yakn olarak
365 gn tuttuunu buldular. Bu temele dayanarak, iftilere tarm
ilerine ne zaman balayacaklarn gstermekle, Msr tarmna bir
yzyl, belki de daha fazla bir sre iin hizmet etmi olan resmi bir
takvim dzenlediler; Msrda tm tarm dnemi takn ekseni ev
resinde dnd.
Her yl alt saatlik hatann birikmesi, takvim yl ile onun olacak
lar nceden kestirecei doa olaylar arasnda ak bir uyumsuzluk
olduunu ortaya koyduu zaman, takvim reformu yapmak iin ok
ge kalnmt ya da daha ok erkendi. Fakat nc Slale dev
rinde yldzlar zerinde yaplan gzlemler, Sirius yldznn Kahire
enleminde Gnee en yakn ykseklie ulamasnn Nilin tama
zamannn habercisi olduunu ortaya kard. Memurlar, kyllerin
tarlalarda ne zaman almaya balayacaklarn sylerken, eksik res
mi takvimi dzeltmek iin yldz yln kullandlar.
Bylece 3000 dolaylarnda, bir ekonomik devrim, Msrl za
naatlara yalnzca geim olanaklar ve hammaddeler salamakla
kalmayp, ayn zamanda yaznn ve retilmi bilimlerin ortaya k
masna yol at ve devleti yaratt. Fakat Msrda ehir devriminin
etkenleri olarak Menes ve ardllarnca kurulan toplumsal ve eko
nomik rgt, tek bir nehir tarafndan sulanan ve llerle yaltlm
durumda olan bir lkenin trde yapsna uygun olarak, merkezi
lemi ve totaliter bir rgtt.
Hi deilse kuramda btn toprak firavunundu ve lkenin artrn krallk ambarlarnda ve hzinelerinde toplanyordu. Gerek
te ise memurlar aristokrasisine -devletin bakanlanna ve ilelerin y
neticilerine (nom arklara)- hatr saylr bir pay ayrlmaktayd. Hi
deilse nceleri bu memurlar firavun tarafndan atandlar ve onun
keyfi istei srece grevlerinde kaldlar. Gerekten bu kimseler lm
sz ruhlarn krala borlu idiler; nk firavun, klanlarn totem ruh
136

larn yutup sindirmi ve kendi sihriyle lmszlk kazanmam

myd? Kral, mezar talarnn belirttii gibi, onlara lmden sonraki
yaam iin asal e olan antsal mezarlar yapma hakkn balaya
rak ve bunlar yaparlarken yardmlarda bulunarak, gzde memur
larna ltfedip tek tek ruh ve lmszlk verebilirdi.
Uygulamada, bakanlar ve valiler (yerel yneticiler) snrl bir ev
reden -hanedan ocuklarndan, ilk fatihler rgtnn yelerinden
ve zamanla baml klnan bu tr yerel eflerin ailelerinden- aln
yordu. Bu grevliler, zaten birer parasn meydana getirdikleri krallk
evinin bir minyatr olan, kendine yeterli evler olarak rgtlen
mi bulunan geni maliknelerin ya da btn ilelerin yararlanma
haklarn kullanyor ve vergi gelirlerini topluyorlard. Daha sonrala
r bu tr mlkler onun banda bulunanlarn ocuklarna geer ol
du ve en sonunda istenildiinde bakalanna satlp devredilebilir du
ruma geldiler. Piramit andan sonra valilikler de babadan oula
geen kaltmsal makamlar oldu ve valiler, geri firavuna baz ver
giler verme, baz hizmetlerde bulunma borcu altnda idiyseler de,
ileleri kendi mlkleri ya da kendi prenslikleri gibi ynettiler.
Yerel ve ulusal tanrlar bile, tapnak ve adak salamak iin, ken
disi de bir tanr olan krala bamlandlar; kuramda, ulus adna, tan
rlara yalnzca o tapnd. Uygulamada ise bu i iin gerekten su
nular Firavunun hayat, refah ve sal iin diyerek sunan ra
hipler atad. Bu din grevlileri de baz rneklerde, Slaleler-ncesi
klanlarn totemlerine hizmet etmi olan kimselerin soyundan gelen
lerce doldurulmu olmal. Tapnak ilerinin grlmesi ve rahiplerin
geimlerinin salanmas iin, tapnaa temelli toprak balar [va
kflar] yapld. yle ki, Birinci Slaleden beri krallk mlknn baz
paralan, mezarlar gm tapnaklaryla birletirilmi olan eski kral
larn hizmetine ve onlara dua eden rahiplerin geimine ayrlmt.
Daha sonraki devirlerde soylularn mezarlar iin de, ilkin kral ta
rafndan, sonra da gelecekte bu mezarlann sahibi olacak kimseler
ce, ayn ekilde balarda bulunuldu.
Bylece rahipler ve yazclar, gemileri krallk gelirleriyle sala
nan totaliter devletin memurlar, firavunun evinin yeleri olarak
belirdiler. Rahipler zamanla kendi evlerini kurdular; yazclar da
soylularn veya tapnaklarn evlerinde olmak zere seenekli ge
im yollar bulmu olmallar.
Firavunun byk evinde yer alan uzman zanaatlarn ve en
dstri iilerinin geimleri, krallk ambarlarnda toplanm olan art137

rnle karland ve kendilerine kraln depolarndan madeni aletler

ve hammaddeler saland. Piramit anda, maden ileyicilerinin,
marangozlar, kuyumcularn, ta yontucularnn, kayk yapclarnn,
mlekilerin ve baka zanaatlarn ayn zamanda lm ileriyle
ilgili kurululara ve soylularn maliknelerine srekli olarak balan
dklarn grrz; nk bu yerler yiyecek maddeleri kadar endstri
rnleri ihtiyalarn da kendileri karlamak amacnda olan, geni
lde kendine yeterli ekonomik birimlerdi. Nerede alrlarsa a
lsnlar, zanaatlar son derece kk bir zgrle sahip olabilir
lerdi. Olaslkla iftiler gibi onlar da zerinde altklar toprakla
birlikte el deitirirlerdi. Msrdaki zanaatlar Mezopotamyadakilerin aynyd, fakat tek tek yaptklar mallar, tmyle farklyd. yle
ki, Msrl zanaatlarn yaptklar en basit aletler bile Smer alet
lerinden hemen ayrt edilebilir. mleki ark ancak nc Sla
le zamannda ve Asya mleki arkndan ok daha az etkin bir bi
imiyle benimsendi. Kalay-bakr alam tun, grne gre bilin
miyordu. Dokumaclkta yn deil keten kullanld.
Gerekli yabanc maddeler Sinadan bakr, Nubiadan altn, Ara
bistandan va da Somaliden abanoz, gzel kokular ve baharat, As
yadan lacivertta ve sihirde kullanlan dier kymetli talar- geni
lde kraln hizmetilerinin oluturduu ve devlet memurlarnn
ynettii devletin gnderdii seferlerle salanyordu. Bu nedenle
Msrda tacirlerin M ezopotamyada olduundan ok daha dar bir i
alan vard.
Evlcr iinde bir doal ekonomi egemendi. Mezarlardaki re
simler, bir mlein bir balk, bir demet soann bir yelpaze, bir tahta
kutunun bir f ya karlnda takas edildii pazar sahnelerini gs
terir. Bununla birlikte metaller (altn ve bakr) toplumca deer l
tleri olarak kabul edilmiti ve baz alveriler iin para olarak y
zkler kullanlyordu.
Byk kyl kitleleri, endstri iin (hayvan postu, dokumaclkta
kullanlan lifler, papirs gibi) hammaddeler topladklan gibi kendi ya
amlarn ve tm ekonomiyi srdrecek yiyecek maddeleri de salayan
iftiler ve balklar, son derece kalabalklatlar. Msr birlii, kyler
arasndaki kanl atmalara son verdi; firavunlarn snr politikas ta
rmclar apulcu gebelerin saldnlarndan korudu; bayndrlk al
malar tarma elverili topraklar geniletti, tanm ilemlerinin aklc bir
biimde planlanmasna olanak verdi; krallk ambarlarnda depo edilen
tketim fazlas tahl, ktlk zamannda imdada yetimi olmal.
138

Ne var ki, bu yedek yiyecek maddeleri kuvvete bavurularak top

lanmt. Bunlar reten kimselere endstri rnleri satn alabile
cekleri pek az ey brakld. Dorudan doruya bir kraln ya da bir
soylunun iinde altklar iin madeni aletler edinmeye gleri
yetmezdi, bu yzden apalardan tahta sabanlardan ve kazmalardan
oluan neolitik ara gerelerle yetindiler. iftiler, armaan ve va
kflarla, daha sonra hatta mirasla, ekip bitikleri topran yan sra,
iftlik hayvanlarym gibi bakalarna devredilebiliyorlard. Kanal
lar kazma, mavnalar nehrin ak ynnn tersine ekme, ocaklar
dan ta karma, piramit yapm ilerinde ve benzeri baka ilerde
zorunlu almaya tabi idiler. Bu ekilde tarmsal retim alanndan
ekildikleri zaman, beslenmeleri ve giyimleri -belki de zgr bir
neolitik iftiden daha iyi olarakdevlet ya da kendilerini altran
soylu tarafndan karland. En azndan ikinci bin ylda Kral 1. Seti,
tapnann yapmnda altrd bin iisinden her birine gnde
1,8 kilo ekmek, iki ba sebze ve bir para et kzartmas ve ayda iki
kez temiz keten gmlek verdiini yazar(!).
Bu rejim altnda Msr'da yeni ekonomi tarafndan retilen muaz
zam servet, Mezopotamyadakinden ok daha yksek derecede
younlamt. Endstri dar snrlar iinde skp kald. thal mallar
ya herhangi bir deme yaplmakszn vergi, hara biiminde getiril
dii ya da altn ve yiyecek maddeleriyle karland iin, ihracat nis
peten az miktarda endstri maln kapsyordu. te de endstri rn
lerinin ve zanaatlarn piyasas, devletin ve ona bal aristokrasinin
alc durumunda olduu bir pazarla snrl kald. lmden sonraki
yaam iin yaplan hazrlklar, servetin birikiminin ve kullanlmas
nn ba amac oldu. Topladklar art-rnn ok byk bir ksm
mezarlara gmld. (20. yzyln bilimsel soyguncularn pek z
mek pahasna, daha o zamanlar hzla gelien bir mezar soyguncu
luu endstrisi, gml hzinelerin nemsiz saylmayacak bir ks
mn dolama soktu, soylularn ve memurlarn tamah da, lm i
leriyle uraan kurumlarn mlklerinde retilen, mezarlarndaki l
lerin beslenme ve bakmna(!) adanm mallarn bu dnya tketi
minde kullanlmasna yol at.)
Keynes, alayc bir dille, Eski Msr, diye yazar, iki kat talihliy
di ve kukusuz efsanevi servetini buna borluydu, nk piramit
yapm ve kymetli madenler peinde koma gibi iki faaliyeti vard,
bunlarn bazlar, tketilerek insann ihtiyalarn karlamaya yara
madklar iin bolluklar yznden bozulmuyorlard. ki piramit,
139

yani ller iin iki ta yn, bir piramitten iki kat daha iyidir;
Londradan, Yorka denecek (bir yerine) iki demiryolu ise yle
deildir. Nihayet bu faaliyetler Drdnc Slale firavunlarnn pi
ramitleriyle en son noktalarna ulatlar. Verimli M srn son derece
zengin kaynaklar bile bylesine retkenlikten uzak harcamalan sr
git karlayamazd. Ekonomik sistem daralmaya balad. Soylularn
byk mlkleri, gittike artan lde neolitik kendine yeterlilik du
rumuna geriledi, da kapal evler oldu. Drdnc Slaleden
sonra siyasal zerklik peinde de koabildiler. Eski Krallk 2475
dolaylarnda siyasal ve ekonomik bir kargaa iinde dald.
***
2500den az nce, kalabalk ehirlerin, yksek hnerli en
dstrilerin, uzak yerlere kadar uzanan ticaretin ve piktografik bir ya
znn simgeledii nc bir Tun a uygarl Hindistanda or
taya kt. ndsn ve be kolunun (Pencap) sel yata olan ova
larda kark asll halklar ve farkl rk tipleri, ssz bir orman iinde
yapay kltr adalar yaratmak zere bir araya geldiler. Bu blgenin
doal evresi, daha geni yaylm, takn rejimi, ie yaramaz irkin
aalar fundal ve bu aalar arasnda yaayan hayvanlar bakmn
dan, Mezopotamya ve M srdan farklyd. Az yamur almas, yap
kerestesi, iyi ta ve maden eksiklii bakmlarndan ise, Mezopotam
ya ve Msr doal evrelerine benziyordu. nds ve kollar, ulatr
ma alannda, hatta ar yklerin uzak yerlere kadar tanmasna ola
nak veren yryen yollar sundular; ok nfuslu ehirleri beslemek
iin geni bir alandan yiyecek maddeleri toplanabildi.
Batda Belucistan ve Veziristan dalar, kuzeyde Himalayalar ve
douda Tar l ile snrlanan, Smer topraklarnn drt kat b
yklkteki gen biiminde muazzam bir lke zerinde, Mezopo
tamya ya da Msr uygarlklar kadar birrnek bir uygarlk hkm
srd. Bu alann iinde gelien insan eseri dnyann kalntlar da
eit lde etkileyicidir. Smer ehirleri kadar byk ehirler he
men tmyle frnda piirilmi tulalardan yaplmt; bunlar (belki
de ln biimini bozan irkin aalardan) zahmetle toplanm ok
byk miktarda yakacan tketilmesini gerektirmi olmal. Sind
Vadisindeki Mohenjo-daro kalntlar hi deilse bir 2,5 kilometre
kareyi kapsar, 640 kilometre kuzeydeki Harappada, 1853te gr
len durumuyla surla evrili blgenin evresi, 4 kilometre tutuyordu,
140

fakat yaplar bir zamanlar bundan da geni bir alana yaylm du

rumdayd. yle ki, bu ehrin kalntlarndan salanan tulalat, 160
kilometre uzunluundaki bir demiryolunun altna denen balast
ve iinde be bin kiinin yaad ada bir kye yap malzemesi ol
du. Gene de geri kalan ynlar hl insan artacak kadar oktur.
Bu ehirler birok amansz sellerle harap olmulard. Her ta
kndan sonra evlerin alt katlar tulayla dolduruldu, bylelikle eh
rin tm yerleme blgeleri imdi 6-7 metre kadar ykseklikteki ya
pay bir platform zerindedir. Bu nedenle, bu ehirlerin bir kr ky
l snfnn rettii art-rnle beslenen nfuslarnn, hi deilse ay
n tarihlerdeki Mezopotamya ehirlerinin nfuslar kadar kalabalk
olduu sonucunu karabiliriz. Bu kr kyl snf, Smerli meslek
talarnn rettii tahllar retip ayn hayvanlar beslediler, fakat
belki ayrca pirin de yetitirdiler, kesin olarak hrgl sr, evcil
kmes hayvanlar ve olaslkla fil beslediler ama anlalan eekleri
ve develeri yoktu.
Arkeolojik kaytlarda Mezopotamya'da grlen zanaat eitleri
nin burada da bulunduu yolunda kantlar vard ve ou kere bu
zanaatlarn ortaya k sreci her iki lkede de ayn ekilde olmu
tur. Szgelimi, mlekiler (bugn bile kullandklan) ayn cins hzl
dnen mleki ark kullanmlar, maden ileyicileri, tun yapmak
iin bakrla kalay kartrmlardr. te yandan bu lkelerdeki za
naatlarn yaptklar mallar tmyle farkl eylerdir. Hatta Hindis
tanda yaplan en basit metal aletler -baltalar, testereler, hanerler,
ok balklar- bir bakta Smer ve Msr aletlerinden ayrt edilebi
lir. Dokuyucular yn ve keten deil, pamuk zerinde altlar. Sr
a kimyas biliniyordu, vazolar ve ss eyalar fayanstan yaplmayd,
hatta mlek kaplar bile bazen srlanmt.
Krlk blgelerde retilen rn ehirlere tamak iin kayklar
kadar, bugn Sind blgesinde kullanlanlar gibi kanlardan yararla
nlyordu . Endstri iin gerekli hammaddelerin uzak yerlerden ithal
edilmesi zorunluluu vard; deodar<*) kerestesi Himalayalardan sa
land, bakr Rajputanadan ve belki de Belucistandan, deniz kabuk
lar Gney Hindistandan getirildi. Kalay, altn ve iinde (ender ol
makla birlikte) laciverttann da bulunduu kymetli talarn hepsi
Hindistann dndaki lkelerden getirildi.
Bu maddelerin dzenli bir biimde elde edilmesi ancak yaygn
U Deodar, Himalaya Dalarnda yetien bir sedir aac trdr, (.n.)

141

bir ticaretin sonucu olarak salanabilirdi. Hindistan ehirlerinde ya

plan mamul mallar, Dicle ve Frat kysndaki pazarlara kadar ula
mt. te yandan birka Smer sanat bulgusu da, Mezopotamya
tuvalet takmlar ve silindir mhr, ndste kopya edildi. Ticaret
yalnzca hammaddeleri ve lks mallar kapsamyordu; Mohenjodaronun yiyecek kaynaklarn zenginletiren balk, Arap denizi k
ylarndan dzenli olarak ithal edilmekteydi.
ehirlerin ykntlar arasnda, tmyle ada bir Hindistan pa
zar izlenimi verecek ve pazar yerinde, kk apta mal alverii
nin varlna iaret edecek biimde, su satclarnn ve dier satcla
rn sergileri ayrt edilebilmitir. Mohenjo-darodaki su satcsnn ser
gisinin kurulduu yerde, kaba balk kap paralar bulundu. Belki
de bu kap krklar sergiden su ien her mterinin bugn bile Hin
distan'da toprak su kaplarna, yahut Amerikan trenlerinde ve lo
kantalarnda kullanlan kt bardaklara yapld gibi, suyu itikten
sonra kabn frlatp atm olmasndan dolay bu kadar ok birik
mitir.
Bunlardan, nd ehirlerinin zanaatlarnn geni lde pa
zar iin retimde bulunduklar sonucu karlabilir gibi grnyor.
Mal alveriini kolaylatrmak iin, toplumca kabul edilmi olan bir
deiim arac ve deer ltnn bulunup bulunmad, bulunmu
sa bunun ne tr bir dolam arac ve deer lt olduu belli de
ildir.. Birok geni ve kullanl zel evlere ekli bulunan depolar,
bu evlerin sahiplerinin tacir kimseler olduklarn gsterir. Bu tr
evlerin saylar ve byklkleri, gl ve gnenli bir tccar toplumunun varlna iarettir.
1944 ylnda Harappann tam gbeinde gn yzne karlm
olan kaln duvarl bir kalenin varlndan, Hindistanda da toplum
sal art-rnn bir tann-kraln ya da kk bir rahipler kastnn elinde
ar bir biimde topland sonucuna varlabilir. Bu kalenin yann
da evresi 46ya 18 metre olan byk bir tahl ambar anlaml ola
rak durmaktadr. M ohenjo-darodaki benzer bir kalede de, gerek
ten iinde yneticilerin servetinin biriktirildii bir ambar bulunmak
tayd. inde banyo odalar ve bir kapc dairesi bulunan 30a 25
metre tutacak kadar geni, pimi kerpiten yaplm iki katl evler,
her birinde ancak iki oda ve bir avlu bulunan pimemi kerpiten
yaplm olan ve 17ye 9 metrelik bir genilii amayan her yere ya
ylm tekdze sralanan evlerle karlatrlnca, aralarndaki kart
lk grlebilir. Bu kartlk kukusuz toplumun snflara bln
142

n yanstr, ne var ki toplum yalnzca tacirler ya da iadamlar ile

iiler ya da zanaatlar snflarna blnm grnecektir. Ykn
tlardan, alacak oklukta altn, gm ve kymetli talardan ve se
ramikten yaplm ss eyalar, dvme bakrdan kaplar ve metal
aralar ve silahlar toplanmtr. Bunlarn ou zengin tacirler ya
ktrlan evlerden kmtr. Fakat Harappadaki ii mahalle
s in d e de bir sr bakr aletler ve altn halkalar bulundu.
Birok iyi planlanm cadde ve dzenli aralarla temizlenen gr
kemli bir lam sistemi, kurumlam bir belediye rgtnn al
kanln yanstr. Bu yerel ynetimin yetkesi, ehir plan tzkleri
ne uyulmasn salayacak ve bu planda gsterilen, sellerle bozuldu
u iin zorunlu olarak birok kereler yeniden yaplan yollarn bak
mn srdrebilecek kadar glyd.
Her ne olursa olsun, nds Vadisindeki toplum, uylamsal bir
yaz ve (ondalk sistemine dayanan) say iaretleme zerinde ve (S
mer ve Msr llerinden farkl) arlk ve uzunluk lleri zerin
de anlaabilmitir. Bu yaz, nds uygarlnn yayld ok geni
bir blge iinde her yerde kullanld. Bu yaz hiyeroglif yazdan, eski
Smer ve n-Elam yazsndan tmyle farkl olmakla birlikte, ka
rakterleri, o yazlarn karakterleri gibi, zerlerinde anlama salanm
uylamsal programlard. ster ideografk, ister fonetik olsun, bu ka
rakterlere verilen anlamlar kadar bu karakterlerin yazya evirdikleri
szcklerin anlamlar da bilinmiyor. Zamanmza yalnzca, byk
bir olaslkla muskalar olan, ou durumlarda hibir zaman herhan
gi bir eyi mhrlemek iin kullanlmayan fakat belki de yalnzca
muskalar olarak tanan mhrlerin zerlerindeki bir baka dilden
karlklar verilmeksizin zmlenemeyecek kadar ksa yazlar kala
bilmitir. Tabii harfler muskalara yazlmak iin icat edilmemitir,
fakat bunlarn gelitirilmesine yol aan belgelerin, (Smere ve Girite bakarak yaplacak tahminlere gre) zerlerine yazlan, ne oldu
u bilinmeyen maddelerle birlikte yok olup gittikleri sylenebilir.
Bu ara gerelerle ve ayn zorlayc nedenlerle, Smerliler ve
Msrllar kadar nds Vadisinin Tun a uygarlklar da, kesin bi
limleri gelitirebilirlerdi ve aslnda da gelitirmi olmallar. rnein,
pergelle izilen birbirlerini kesen daireler iindeki karelerin ssleme
sanatnda serbeste kullanl, bir geometri almasna iarettir. Fa
kat bu tr bilimlerin sonulan dorudan belgelerle bilinmemektedir.
Balktan yaplm kk kadn heykelcikleri, mhrler zeri
ne ilenmi sahneler, zellikle byk talara yontulmu linga ve yoni
143

(phallos ve vulva) heykelleri, totem inanc kalntlar, sinirsel verim

lilik ayinlerinin ve bunlardan kan kiilemi tanrlarn varln gs
teren kk kk belirtilerdir. Bu biimde ortaya konan baz ayin
ler, daha sonraki Hinduizm, nds sanat gibi ayn biimler altnda
belli tanrlar temsil eder. nds sanat, Msr ve Mezopotamyada
benimsenen sanattan tmyle farkl ilkelerden esinlenip, kendine
zg kalplar kullanmtr. nsan suretleri olaanst naturalistik
(doac) ekillerdir; dans eden bir kzn kk bir tun heykeli, Yunann klasik dnemine kadar bir benzeri bulunamayan bir hareket
ve canllk gsterir.
Bu grkemli uygarlk, barbar alanlarn arpyla hzlandrlan
bir i kn sonucunda kesinlikle yok oldu. Bu uygarln (bize
pek az ey syleyen) ana izgileri ancak 1920de arkeologlar tarafn
dan tmyle unutulmaktan kurtarld. nds uygarlnn ne kadar
eski bir uygarlk olduu ancak nc bin ylda nds mallarnn,
Mezopotamyaya ithal edilmi oluundan karlabilir.
Bununla birlikte, nds mamul mallar Smere ve Akada ithal
edildiine ve nds dinlerine buralarda gerekten tapnldna bak
lrsa, bu unutulan uygarhk, hangi etkiler olduu bilinmese bile, bi
zim Mezopotamya yoluyla kalts olduumuz kltrel gelenee
dorudan katklarda bulunmu olmal. Ayrca Tun a zanaatla
rnn, hi deilse mlekilerin ve araba yapan zanaatlarn teknik
gelenekleri yerel olarak bugne kadar srmtr. nds ehirlerinde
yaratlan giysi modas, amz Hindistannda bugn bile grlr.
Hindu tapnmalarnn ve tanrlarnn kkleri, yazl tarih ncesi d
neminin sanatnda ilenen dinlerdedir. Bylece klasik Hindu bilimi
ve onun balantsyla Bat bilimi, umulmadk derecede yazl tarih
ncesine borlu olabilir. Bu adan Hindistann Tun a uygarl
tmyle yok olmu bir uygarlk saylmaz; nk onun bugn bile
varln srdren etkisi bizim bilgi alanmzn ok tesindedir.

144

VII.
UYGARLIIN YAYILII

3000 yllarna gelindiinde, ekonomik devrimler ondan n

ceki bin yl iinde gerekletirilmi olan icatlar yeryznn k
k blgesindeki uygarlklarda btnletirmiti. ada ve birbirle
riyle ilikili yeni toplumsal organizmalarn hepsi de birbirlerinden
farklydlar; birleimlerinin ve yaplarnn ayrntlar bakmndan, bir
birlerinden ayrlyorlard. Gene de hepsi, zellikle endstri gereleri
iin nispeten ender bulunan ve toplumsal bakmdan pahal olan ma
denlere ya da metal alamlarna baml olular bakmndan, baz
ortak zellikler gsteriyorlard. Tun a etiketi onlarn zellikle
rini zetleyebilir, fakat bunun geniletilmesi gerekir.
Nilin, Dicle-Fratn ve nds Nehri ile kollannn byk alvyon
vadilerinde ortaklaa aba, yapay evreler yaratmt. Buralarda yaayan
toplumlar, kendilerini insan eliyle ilenmemi doann kaprislerine
tutsaklktan kurtardlar ve aklc bir planlamaya olanak veren bir r
neklik buldular. Bataklklardan ve lden kurtanlm topraklarn r
gtl bir biimde iletilmesi, daha nce ei grlmemi derecede bol
tahl, babk ve baka yiyecek maddeleri veriyordu. Herhangi bir blge
de tahl elde etmede uranlan bir baanszlk, artk a kalnaca anla
mna gelmiyordu; nk doal su yollarnn dzeltilmesi, yapay olarak
yenilerinin almas sayesinde, yiyecek maddeleri depo edilmek zere
ehrin ambarlarnda toplanp vadilerin her bir kesine dalabiliyor
du. Akrabalk yerine o yerde oturma ltne dayanan devlet rgderi, klanlar arasnda kan gtmeleri kaldrdlar, dier i atmalarn id
detini azalttlar, belki de savalarn seyreklemesini saladlar.
Bunun biyolojik sonucu, bu vadilerde Homo sapiens trnn sa
ysndaki muazzam bir art oldu. Herhangi bir barbar kyne oran
la, yeni ortaya kan ehirlerin ok geni bir blgeyi kapsayan alan
145

lar ve bu ehirlerin kylarndaki byk mezarlklar ve bu ehirler

de yaayanlarn yaptklar muazzam iler, bu blgelerde ok byk
bir nfus art olduu olgusunu her trl kukunun stne karr.
Yaam dzeyi ykselmitir. Yneticiler ve yeni orta snflar, mu
hakkak ki hibir barbar efin hayal edemeyecei eitlilikte yiyecek
ve ieceklerden ve barnak ve giyecek rahatlklarndan yararlandlar.
Kitleler bile daha eitli yiyeceklere ve daha salkl barnaklara ka
vutu. Szgelimi, bir Ta Devri kylsnn hibir zaman yararlana
mad bir yiyecek olan, Lagaa Basra Krfezinden, Mohenjodaroya Arap denizinden getirilen deniz balklar, olaslkla halkn
tkettii maddelerdendi. Harappadaki ii mahalleleri neolitik ku
lbelerden daha rahat konutlard.
Bundan te yeni ekonomi, insann yaam donatmnn gelimesi,
ar ilerin azalmas ve elence yollarnn oalmas iin, drdnc b
lmde anlatlan bululardan etkin bir biimde yararlanlmasn salad.
zellikle yeterli miktarda metal ikmalini salayp, yalnzca metal ile
riyle uraabilen uzmanlarn geimlerini gvence altna ald. Hi deil
se tehdit edici gelecei rten bilinmezlik perdesinin bir kesini biraz
ck aralayabilen, pekin ve olacaklan nceden gren bilimleri yaratt.
Ayn zamanda bu yeni dzen, nceden bilinemezi bilme ve gelecei
denetleme peindeki eski, fakat bize gre bo umutlar da yreklen
dirdi. Son olarak, yeni ekonomi, mimarlara, heykeltralara, ressamlara
ve mzikilere yeni olanaklar at ve sanatta yeni deerler yaratt.
te yandan yeni ekonominin bu nimetlerinden yararlanma ola
na, endstride kullanlan madenlerin ktl ve bu ekonomik devriminin ald biimle, hemen snrlandrlmt. Bir kere bakr ya da
tun, endstri ara-gereleri alannda tan yerini alamayacak kadar
pahal maddeler olarak kaldlar. nk, iletilmesi ekonomik olacak
kadar geni bakr yataklar bol olmadklar gibi alvyon vadilerinden
hep uzak yerlerdeydi; kalay yataklar ise son derece ktt. lk anda
yararlanlabilecek teknik donatmla ve nehir vadileri ve ky blge
leri dndaki yk tama koullar altnda, madenin karlmas, i
lenmesi ve datm byk bir toplumsal emek yutmu, yani toplu
mun elinin altndaki yiyecek maddeleri fazlasndan beslenmeleri ge
reken kimselerin bir hayli zamanlarn tketmi olmal.
kinci olarak, -ilkin son derece kk olan- bu art-rn az sayda
kimselerin, krallann, tapnakJann ve soylularn elinde topland. Bu ne
denle kendilerinden bu ard-rnn topland kyl kitlelerinin bu ye
ni ara gereleri edinmeye gleri yetmiyordu. Nitekim Msrn tarm146

cilan ve taoca iileri nc bin yl boyunca neolitik aletlerle yetin

mek zorunda kalmlardr. Yn, Smer'de hl krplmyor, yolunuyor
du. Hatta nds ehirlerinde bile ertf*) tandan yaplm baklar, me
tal aletlerin ktlna iaret olacak kadar boldu. Genel olarak, yalnzca,
ordu ve donanmann yan sra tapnak ve krallk evleri, devletin, ta
pnaklarn, Msr'da soylulann, l bakm ileriyle uraan kurumlarn
altrdklar zanaatlar, tanrlarn ve yerel eflerin topraklannn kira
clar ve serfleri madeni alet ve silahlarla donatlmlard.
Madeni ara gerelerin hem pahall hem de ta ara gerelere
stn olular, metalin kullanlmasn denetim altnda tutabilenlerin
yetkelerini glendirmeye yarad. Metal silahlar zerinde ak ya da
st rtl bir tekele sahip olular firavunu, kral ve ehir ynetici
sini -yani Msr ve Smer devletlerini kiiletiren kim seleri- hemen
hemen yenilmez bir duruma ykseltti. te yandan bu durum, za
naatlar asndan deerlendirildiinde, onlarn barbarlk dnemle
rinde sahip olduklar zgrlklerini yitirmelerine yol at. Zanaat
lar hammadde salayabilme yolunda ehir yneticisine ya da firavu
na bamlydlar ve uygulamada yaptklar mallar ya da hnerlerini
bu byk kurulular dndaki yerlerde kolay kolay satamazlard.
Tccar snf da, daha az amansz koullar iinde bulunuyorsa
bile, ayn ekilde zgrl snrlanm durumdayd. Mezopotam
yada karayoluyla uzak yerlere krl olarak tanabilecek tek mal
cinsi olan hacimce kk olan ender mallarn pazar, ehir ynetici
lerinin saraylar ve tanrlarn tapnaklaryla snrlyd. Yalnzca Hin
distan'da arkeolojik kaytlarda daha geni pazar olanaklarnn ve da
ha byk krlarn bulunduu yolunda iaretler vardr; fakat bu ia
retler yazl belgeler tarafndan desteklenemezler. Daha kantlanma
m bir durum da, bir doal ekonominin yerini, ar ar ve tam
olmayan bir biimde para ekonomisinin alyd.
Uygarlklarn kendilerini barbarlktan ayrt eden zgl baarlar,
yaznn icad ve pekin bilimlerdeki gelime idi. Smer'de, Msr'da
ve Hindistan'da yeni ekonomi, yaz, say iaretleme, arlk lme
ve uzunluk lme ve zaman hesaplama uylam sistemlerini gerek
sedi ve gerekletirdi. Bylece bilgi biriktirme ve tecrbeyi kuak
tan kuaa geirme yntemlerinde devrimci deiiklikler yaratp,
yeni tr bilimleri ortaya koydu.
Bir kimse tecrbelerini, yazya dklm szcklerle bir baka
1) ert, akmaktana benzeyen genellikle koyu renkte ve katk bir kaya trdr, (.n.)

147

ehirde bulunan haberletii kimselere ve daha domam kuakla*

ra aktarabilir, yeter ki, onlar da ayn uylam simgeleri kullanyor
olsunlar. Yazl gelenek, szl gelenek kadar kiiye baml deildir
ve daha soyuttur. Bir zanaat bir raa belli bir eyann nasl ya
placan ya da zel bit ilemin nasl yerine getirileceini somut ola
rak gsterir. Bu nedenle zanaatlk, takliti ve tutucudur. Yazl bir
aklama ise, bunun tersine olarak, salt szcklerle yapld iin,
nesnelerin ve hareketlerin genel kategorilerini kullanr. Szcklere
dklm bir kuraln ya da soyut bir formln eyleme dklp zel
durumlara uygulanmasnda zgnle (orijinallie) daha geni bir
alan braklm olur.
Fakat iviyazs ve hiyeroglif ile kukusuz bunlara benzer biimde
kurulmu Inds yazs da ylesine hantal ve karmak yazlard ki, bun
lar kullanmakta usta olabilmek uzun ve uzmanlamaya ynelen bir
raklk ya da eitim dnemini gerektirdi. Salt pratik nedenlerden do
lay bir kylnn ya da bir zanaatnn okuyup yazmay renme an
s yoktu. Okuryazarlk, indeki Mandarinlere benzer biimde zel bir
yazclar snfndan olan kimselerin bildii bir i olarak kald. in Man
darinlerinde olduu gibi, bu iin ustalar Msrda ve Mezopotamyada
ayrcalkl bir statye sahip oldular. Ge devirlere ait bir Msr papir
snde, bir babann oluna tleri biiminde yazlm bir yazda, yk
sek bir memur olma ansna sahip olan ve her trl kol ilerinden
balanm bir kimse olacak bir yazc ile parmaklar timsah par
maklarna benzeyen bir metal ileyicisinin, bir tann ve bir baka
zanaatnn durumu karlatrlr.
Bu nedenle zanaat bilgileri, zanaat gelenekleri yazya dklmedi,
zanaatlk ve okuryazarlk ayn kimselerde bulunmayan niteliklerdi.
Atlyelerde baarl bir biimde kullanlan uygulamal bilimler bir
yksek renim ve okuryazarlk bilimleri grubuna, yani -m ate
matik, astronomi ve tp g ib i- renilen bilimlerin ve -teoloji, ast
roloji, hepatoskopiH ve gelecei syleme savnda olan dier bo yn
temler g ib i- dzmece bilimler grubuna kar durdular.
Bir uzmanlk dal olmasndan ve atlyelerde yaplan baarl ile
re olan uzaklndan dolay yazl gelenek, zanaatlk kadar tutucu
olmak eilimi gsterdi. Tun ann anlamlar bulank yazsnn sim
geleriyle glkle belirtilen eyler, bir kutsallk ve sihirsel bir sayg
Hepatoskopi, kesilen hayvanlarn karacierine bakarak gelecei syleyen falclk t
r. (.n.)

148

konusu oldular. Bir snf olarak yazclar kendi zanaatlarnn rn

lerine gnlk yaamn tecrbelerinden fazla deer verme eilimi gs
terdiler. Bu yazclarn manastrlarnda skolastik bir tutum dodu.
Kuramsal bilimin gelimesi, toplum tarafndan etkin almalardan
uzaklatrlm, bylece ruh ile madde arasndaki atmay am ve
ampirik bilgi kaynaklaryla ilikisini kesmi, almayan bir snfn
eline braklmt. Nil zerinde, ikinci bin ylda yazclar harl harl
nc bin ylda yazlm olduklarn ne srdkleri tp reetelerini
ve aritmetik problemlerini kopya ediyorlard. Bir tp yazs, Birinci
Slalenin krallarndan biri olan Usaphais zamannda tanr Anubisin ayaklar yanndaki eski bir yazda bulundu diye vlyordu.
15. yzylda Ahmes adnda biri, aritmetik kitabnn Kral Nemara
zamannda ( 1880-1850) yazlm eski kitaplara benzediini sy
leyerek vnr. Babilde ve Asurda da rahipler, birinci bin yl ka
dar eski tarihlere ait olan oktan ortadan kalkm Smer diliyle ya
zl metinleri gayretle derleyip kopya etmilerdi.
Ayrca, zamanmza kalabilmi metinlerden, okullarda yaplan
retimin, bir zanaat atlyesindeki retim gibi, tmyle somut
ve takliti bir retim olabilecei sonucuna varlmaktadr. Matema
tik tabletler ve matematik papirsler denen yazlar, zerlerinde a
llan rneklerin, aslnda onlar yazanlarn olanaklaryla zlebile
cek biimde zel olarak dzenlenmi rneklerin derlemelerinden
baka bir ey deildir. Hibir genel kural ortaya konmam, yaplan
ilemler hakknda herhangi bir aklama notu eklenmemitir. Msr
ve Babil tp metinleri zel hastalklarn belirtilerini anlatr, bunlarn
tedavi yollarn, ilalar ve sihirli szleri gene tek bir aklamada bu
lunmakszn verirler.
iaret listelerinin, yani szcklerin derlenmesi, hesaplarn, yani
yklenen vergilerin listeler biiminde bir arada gsterilmeleri, bar
bar toplumlarn zanaatlaryla ya da dinsel trenleriyle ilgili bilgile
rinin gerektirdiinden daha gl ve sistemli snflandrmalar ge
rektirmitir. Smer tapmak yneticilerinin ve Msr mimarlarnn tar
lalarn alanlarn ve piramitlerin hacimlerini bulmak iin kullandk
lar kurallar, hibir zaman formller biimine sokulmamlarsa bile,
fiziin ve mekaniin matematik kurallarn yarad amalara hizmet
ettiler; bu kurallar (grevlilere) tarlalar ekmek iin gerekli tahl mik
tarn ve antlar yapmak iin gerekli ta miktarn nceden hesap
lama olana verdi. Msr takvimi ve onun Sirius yldzna gre d
zeltilmi biimi, nice astronomik yasalarn gerek uygulamalar idi.
149

Bununla birlikte Tun a uygarlnn domas, bilimin alann

snrlamtr. Mezopotamya ve Msr bilimlerinin snrllklar, elbet
Smer, Sami ya da Hami rklarnn kaltmsal yetersizliklerinin eseri
deildi, fakat bu bilimlerin iinde gelitii toplumsal ortamlarn ye
tersizliklerinin sonucuydu. Eski Dou biliminin salt yararc ama
lardan esinlendii, eylerin z stne tanrsal meraktan kay
nak almad sulamas sk sk yaplr. Fakat bilimin amac toplu
mun d dnyada oluan olaylar denetim altna alma, doa zerin
de daha etkin ilemlerde bulunabilme yolunda kullanlabilecei bil
gilerin toplanp sistemletirilmesidir; bilimsel yasalarn doruluu
nun en iyi ayrac, onlarn doa zerinde etkin olma yolunda girii
len ilemlerdeki baarlar olarak grnyor.
Msr ve Smer toplumlar ve galiba nds Vadisi toplumlar
d a- bugnn barbar toplumlar gibi, doa zerinde etkin olmann
en gvenilir yolunun birlik-duygu bys ya da geni lde sihirsel nitelik tayan dinsel trenler olduuna ciddi olarak inanmlar
d. Bu toplumlarn yazclar ve memurlar, doal olarak, bu varsay
mn doruluunu zerinde hibir kukuya kaplmakszn kabul edi
yorlard. Dnya hakkndaki btn grleri, kanlmaz olarak bu
varsaymn gerisindeki felsefeye -y a da felsefe eksikliine- dayal
idi. Yaratmakta olduklar yeni bilimsel terminoloji iin onun dilini
kullanmak durumundaydlar.
Antik devirlerin okuryazar halklar arasnda olduu gibi, zama
nmzn barbar toplumlarnda da bir eyin adnn gizemli bir yolla o
eyin kendisiyle zde olduu benimsenmi bir ilkedir; Smer mi
tolojisinde tanrlar bir eyin adn sylemekle o eyi yaratverirler.
Byle olunca, bir sihirbaz iin bir eyin adn bilmek, onun zerin
de kudrete sahip olmak, bir baka deyile, onun doasn bilmek
demektir. (Tekrarlaya tekrarlaya bilginleri usandrdklar, Onun ad
nedir?, Bunu kim yaratt? gibi ahmaka sorular, bu tutumun
zamanndaki yaygn kalntlardr.) O halde cins isimleri bir araya
toplayan Smer listeleri, yalnzca szckler olarak yararl ve gerekli
bir amaca hizmet etmekle kalmam, ayn zamanda ilerinde yazlan
eylere sz geirme aralar olarak grlm olabilirler. Daha* geni
bir liste, bu listenin bilinip kullanlmasyla doann daha byk bir
ksm zerinde egemen olunabilecei anlamna geliyordu. Bu, liste
lerin olaanst geniliinin ve onlarn korunup kopya edilmesinde
gsterilen dikkatin nedenini aklayabilir.
Bir Nazi, hatta Smer biliminin amalarnn, bu tr sihirli isim
150

lerin muazzam listelerinin derlenmesi ve bunlarn gerek dnyann

dzenine uyacak biimde dzenlenmesiyle snrl olduunu ileri sr
mtr. Byle bir dzenleme, doal olarak Smer toplumunun hi
yerarik dzeninin koullar iinde anlalabilir. Bu topluma son
zmlemede, ehir yneticilerinin bile tabi olduklar kabile gelenei
egemen olduuna gre, dnyann dzeni, tanrlardan daha eski ve
onlardan daha stn, kiilik d bir kader tarafndan ynetile
cektir. Tabii, bu kader kavram hibir zaman kesin bir biimde formlletirilmemi ve daha sonraki devirlerde, Sargon gibi fetihi bir
kral, grenei ineyip, kendi emirleriyle yasa yaratabilecek bir gce
sahip olduu zaman, kiisel yasalar kaderi oluturan yksek bir
tanr saylmakla yetinmek zorunda kalmtr.
Gene, Smer ziggurat ve Msr piramidi gibi mimarlk biim
leri, doadaki tanrsal dzenin simgeleri olarak grlmeye balan
m ve simge ile anlam arasndaki kartlk henz ak olarak ta
nmlanamamt. Fakat Babil ve Msr geometrisi ksmen bu sim
gesel antlarn yaplmasyla ve bu piramitler iin gelitirildi. (Msr
aritmetik kitaplarndaki piramitler hakkndaki bilgilerin doruluu
da bundandr.) Doal dzenin simgelerinin yaplmasnda baarl
aralar olarak geometrinin nermeleri, ayn zamanda, d dnyann
denetim altna alnmas iin, doal dzen hakknda bilgi edinme ara
lar olarak grlmeye uygundu.
Son olarak, yeni bilimlerin terminolojisi, ayin ve sihir dilinden
alnm olabilir; Akadcadaki bir toplam yapma szc, dinsel
bir tren yapma anlamna gelen szcn ayndr.
Buna uygun olarak, toplumlar tarafndan sorgusuz sualsiz be
nimsenmi olan dnya hakkndaki sihir-teoloji karm grn
doruluunu deneysel yolla aratrmak ya da bu gr eletirmek
Msrl ve Smerli yazclarn ii deildi, nk bu yazclarn ken
dileri de, varlk ve itibarlarn bo inanlara borlu olan, tanrlarn ve
tanr-krallarnn hizmetisi olan kimselerdi. Onlarn ii, daha ok,
kalts olduklar barbarlk dneminin birbirleriyle tutarl olmayan
inanlarn sistemletirmekti. Bu nedenle, Msr ve Smer yazclar,
bizim felsefe dediimiz eyi deil, fakat bir teoloji ya da mitoloji ya
rattlar. Bylece yazclar, iinden Smer ve Msr inanlarnn biim
lenmekte olduu barbarlk dneminin bulutsu ve akkan bo inanlar
na, rgtl kiliseler tarafndan benimsenen ve rahipler snfnn ve
bu snfn efendileri olan krallarn ve tanr-krallann mevcut karlarn
destekleyen daha kat teolojik dogmalar biimini verdiler.
151

Teoloji ile bilimin bu kanlmaz nitelikteki karmalarnn tersi

ne, Dou dininin amalar bize materyalist amalar olarak grnr.
Tanrlar klt aslnda, bizim kutsallk, saflk ve tanrnn baars de
diimiz eyleri salamak iin deil, iyi hasatlar, uygun mevsimde ya
acak yamur, savata zafer, ak ve i hayatnda baar, ocuk, ser
vet, salk ve snrsz uzunlukta bir mr salama amacna gre bi
imlendirilmiti. Smerliler ve Akadllar lmszlk ve benzeri ko
nularda ancak bulank fikirlere sahiptiler; Msrllar ise, z bu dnya
yaamnn bir uzants biiminde olan bir lmszle inanyorlar
d. Soylu llere niin srekli olarak yiyecek, iecek ve daha baka
sunular salanmasnn gerektii ancak bununla aklanabilir; bu mad
delerse l bakcs kurulularn ve duac rahiplerin aralksz bir bi
imde kendilerini ilerine vermeleriyle salanabilirdi. Onlarn cen
n etlerin e girii salayan geerli pasaport, sihir ayinleri, zellikle de
mumyalanmayd.
Daha Piramitler anda bile ruhlarn yarglandnn dnl
d dorudur. Olumlu bir varg elde edebilmek iin uygun sihirli
szler ve ayinle arklama, olaslkla asal eler olarak grlyordu;
fakat barbar toplumlar gibi aimz toplumlarnn da ahlaki erdem
saydklar eyler de besbelli yardmc elerdi. yle ki, soylular me
zarlarna yazdrdklar yazlarda Hibir zaman herhangi bir kimse
ye ait olan bir eyi almadm... hi kimseye kar en kk bir iddet
kullanmadm diye kendilerini savundular. Bir ile yneticisi de
[blgemdeki] alara ekmek verdim; plak olanlar giydirdim... hi
kimseye maln elinden almak iin bask yapmadm der. Byle bir
durumda bile, lmszle ulamak kiiyi ahlak erdemine sahip
olmaya ynelten bir neden olarak gsterilmitir. Bir Msrl ya da
bir Smerli, tanrsna, erefli, adaletli ya da cmert olmas iin ken
disine yardmc olsun diye bir Hristiyan gibi dua etmezdi.
Ayn ekilde, Tun a sanats da soyut bir gzellik idealini
dile getirme, hatta en bata toplumun insanlarna beendirme ama
cn gtmedi. Smerli mimar, tanrsal dzenin simgesi olarak, iin
de hatrlanamayacak kadar eski zamanlardan beri tanrlara tapnl
m olunan kamlardan yaplm bir barbar sunan rnek alm
olmal. Bu yolla ortaya kan yapt, o aa ait kalntlara ve (amur
kerpilerden ve keresteden yaplm yaplarn kendileri tm gzel
grnmlerini yitirdikleri iin) bunlarn yklmam durumlarn
canlandran amzda yaplm resimlerine, modellerine bakarak
diyebiliriz ki, bir Amerikan gkdeleninin hain gzelliine sahip ol
152

mu olmal. Msr mimarl dayanakl taa dklmek zorundayd

ve bylece kamlardan, kirilerden, hasrlardan bir saray lmsz
letirdi. Sras gelmiken belirtelim, bu mimarlk (ilk stunlar olarak
kullanlan papirs demetlerini kopya ederek), sra sra oluk stun
lardan st kapal avlular da yaratt. Fakat yerden bakld zaman
StonehengeH stunlarnn etkisini bozan perspektif ksalmas gr
nmnn nasl denkletirilebileceini kefeden, okuryazar olmayan
bir barbard.
Msr heykeltra, len bir kimsenin, onun lmszlne sihirsel bir yolla katkda bulunacak olan heykelini en sert ve en daya
nkl tatan yontmak zorundayd. Heykel, lml gzler nnde
sergilenmek niyetiyle yaplmamt, cenaze odasnn duvarlar arka
sna kapatlmt. Buna ramen, rnein Boston'daki Mikerinos hey
kelleri, bugn heykel sanatnn aheserleri olarak selamlanrlar. Onun
Smerli meslektana ise, tanrnn varln insan biimindeki bir
putla dile getirme ve putun nnde bulundurularak, sihirsel yolla,
sahiplerinin hep tanrnn gzleri nnde bulunmasn salayacak
olan ehir yneticilerinin ve yksek rahiplerin heykellerini yapma
devi yklenmiti. Smerli heykelcinin bu yoldaki abalar gn
mzn sanat eletirileri arasnda bir heyecan yaratmamaktadr. Bun
lar, hi deilse, ehir devrimi ile gereki bir biimde yapma yolunu
tutan bir sanat arasndaki balanty aydnlatr. Bu szler en azndan
nds Vadisi iinde Mohenjo-daroda bulunan birka heykelcik hak
knda da sylenebilir.
M sr'da lm ileriyle uraan kurumun topraklar zerindeki
yaamdan alnm ekim ve biim zaman, kayk, kap kacak yapma,
hatta kyllerin oyunlar g ib i- mezar duvarlarna ilenen canl sah
neler, bu mlkn l sahibinin topraklarnn rnlerinden yararlan
masn salayacaktr. Bunlarn resmini izebilmek iin ressam,
boyutlu eyleri iki boyutla gsterme, somut eyleri dz bir dzey
zerine geirme sorununu bilinli olarak zmek zorundayd. Onun
bu yolda bulduu zmlerinden seilmi bir grup, sonunda, At
lantik uygarlnn gzellik anlay geleneine gemitir.
Davullann, borularn ya da telli aralann mzii, vahi toplumlar
arasnda bile heyecan kkrtr. Bu sesler, uygar toplumlann tapnan
insanlar, dolaysyla onlarn tannlar zerinde de, daha az etkin deil0 Stonehenge, Gney ngilterede, Salisbury O vasndaki bir dikili talar (dolmen) top
luluudur. (.n.)

153

dir. Uygarln teknik olanaklaryla Smerliler, tapnakta, davullardan,

ngraklardan, fltlerden, boynuzlardan, trompet ve harplardan kum
lu tam bir orkestra toplayabilmilerdir. Bunlar kukusuz, barbarlk d
nemi melodilerine biim vermilerdi. Uygar toplumlann mziinin
teden beri ayrt edici zellii olan yedi tonlu lei, Smerlilerin
kefettikleri kesin deilse bile, kullandklar kesindir.
Dou toplum la, mimarlkta, heykeltralkta, resimde ve m
zikte sanat iin deil, olaslkla pratik amalarla, sanat kurallarn
koydular. Toplumun gereksinmeleri karlannca, bu kurallar dei
mez uylamlar durumuna geldi. Sanat da kanlmaz olarak kop
yac durumuna dt, yle ki, yapt eyler, modellerini gerekten
sanat deeri olan yaptlar klan bireyselliklerini yitirdi. Fakat so
nunda l uylamlar, baka toplumlar tarafndan yeni ihtiyalarla
benimsenip, kendi ihtiya ve yaplarna gre ayarlanarak kendi sa
nat gelenekleriyle kartrlnca, canl bir sanat iin malzeme ve at
salayabilirlerdi ve salamlardr da.
***

Eer, Erken Tun ann ekonomisi; satn alma gcnn ar

derecede belli ellerde toplanmasndan dolay yaylmn gerekleti
rememise, eer bu ekonomik dzenin ideolojik ifadesi fosilleme
yazgsna uramsa, bu fosiller hi deilse, Man M akes H im self adl
kitabmda akladm gibi, d ekonomik ilikiler alannda gelimek
zorunda olan -v e gerekten de bu alanda geliengelecein ehir
ekonomisine model ve yapc malzeme olmak zere korundu.
Uygarln alvyon ovalarndaki beikleri, ehir endstrilerinin
gereksindii hammaddelerin birounu ve artk zorunlu tketim
mallar durumuna gelmi olan lks maddeleri ithal ederek salamak
zorundayd. ehir atlyelerinde yaplan mallarn, bu mallarn yapl
masnda kullanlan ithal mallarnn getirildii lkelerde ve bu lke
lere giden yollar zerindeki yerlerde bulunmas, alacak bir ey
deildir. Belucistandaki ky ykntlar arasnda Stein, nds Vadi
sindeki ehirlerden ithal edilmi metal eyalar hatta mlek kaplar
bulundu. Jem det Nasr dneminde, 3000den az nceki tarih
lerde Mezopotamyada yaygn olan trden mhrler, Kk As
yann ortalar ve Yunan adalar kadar uzak yerlerde bulunup ka
rld. Msr mamul maddeleri Kuzey Suriye kylarna ve Girite ta
nd ve buralarda taklit edildi.
154

Aslnda yalnzca ehir endstrisinin mallar deil, bu mallar re

ten yeni ekonomi de yayld, yaylmak zorundayd da. malat iin
gerekli hammaddelere sahip olan toplumlar mal deiimine raz
edebilmek iin, bu toplumlarn yalnzca mamul mallar talep etmeye
kandrlmalar yetmez, ayn zamanda ekonomilerini bu mamul mad
deleri zmleyebilecek biimde dzeltmek gerekir. Uygulamada, Tun
a kara ulatrmas koullar altnda uzak blgelere ihra edile
bilen mamul mallar, genel olarak, birikmi servetten yararlanan k
k bir snfa sunulan, fazla hacimli olmayan lks mallard. Bunlar
pazarlayabilmek iin, barbar kabilelerin eflerinin ya da tanrlarnn
ynettikleri halktan ya da tapnclarndan, saraylar ve tapnaklar ka
dar orman ve maden iilerini beslemek iin de yiyecek maddeleri
fazlasn almaya raz edilmeleri gerekir. Ve grne baklrsa, olan
da budur.
Lbnan kereste ticaretinin en elverili liman olan Biblosa, hat
ta M srn birlemesinden nce, arpa kadar zeytin aalar da ye
titiren ve balca kei ve koyun besleyen, balk ve ifti bir Bakr
a toplumu yerlemi bulunuyordu. M srdaki devrimden sonra
yerel tanr Baalat Gibal adna, bu kyde 15e 24 metrelik bir alan
kapsayan ta bir tapnak yapld. ok gemeden onun yerini, 19a
27 metre geniliinde, gzel ve zengin bir biimde sslenmi, ta
tan, tam anlamyla antsal bir tapnak ald.
Firavunlar bu tapnan sunana, zerlerine isimlerini yazdr
dklar ta vazolar ve dier sunular gnderdiler, Msr elileri, me
murlar, yazclar ve tacirleri bu tapna ve burann yerel eflerinin
sarayn sk sk ziyaret ettiler ve hatta limana yerletiler. Giballi yerli
yazclar, anlalan Msr hiyeroglif yazsn renmilerdi. Lbnann
sedir aalar ve belki de zeytinleri ve boyalar karlnda Giballiler, tahl ve mamul maddeler kadar, Msr uygarlnn, iinde
yaz ve yazyla ilgili tm dier eylerin bulunduu elerini alp be
nimsediler. M sra dost, fakat bamsz bir uygar toplum olarak
kaldlar.
Ayn eit eyler Mezopotamya yresindeki lkelerde de olu
makta olsa gerek. I 2000den hemen sonra Kk Asyann or
tasnda Kzlrmak havzasnda bulunan Kaniin yerel prensinin sa
ray evresinde Sami (Asurlu) tacirler tarafndan kurulmu tam bir ko
loni grrz. Bunlar Mezopotamya dokumalar ve dier mamul mad
deler karlnda madenlerin deiildii bir ticaretle uratlar. Bu ta
cirlerin zamanmza kalabilen i mektuplar, Suriye bozkrlarn ve To155

ros Dalarn aarak Mezopotamyaya giden ve Mezopotamyadan ge

len yollar zerinde, eek sranda yaplan dzenli bir kervan ticaretinin
canl tablosunu izerler. Efsanelerde bu tr kolonilerin ta 2400
dolaylarnda Sargon gnlerinde Kzlrmak havzasnda kurulmu oldu
u yolunda iareder vardr. Sz edilen mhr ve onunla ada olan
Smer aralannn kopyalar, bu ticaretin gemiinin 3000 kadar
gerilere dayand anlamna gelebilir.
Gerekli hammaddeleri salamann bir baka yolu, yeni metal
silahlar, elleri altnda bu hammadde kaynaklar bulunan toplumlara
yneltmek ve gerekli hammaddeleri bu toplumlardan hara olarak
almakt. Araplarla ve EtiyopyalIlarla olduu gibi Giballilerle de
dosta ticaret ilikileri kurmu olan Msrllar, Sina bakr madenleri
evresinde yaayan kt gebeleri vurdular. Firavunlar buralar
daki madenleri karmak iin silahl sefer birlikleri gnderdiler ve
dalarn kayalar zerine sava yazlar braktlar. Nubiann altn
yataklar blgesini fethettiler ve yerlileri Msra hara olarak altn
gndermeye zorlandlar. Fakat bunlarn tesinde, Msrllar I
1600 dolaylarna kadar Nil Vadisi dnda emperyalist servenlere
girimekten kandlar.
Mezopotamyann Sami krallarnn tutumlar ise farkl oldu. S
merliler de delta iinde birbirlerine kar fetih giriimlerinde bulun
duklar kadar, delta dnda fetihlere kalkm olabilirler. Smer ve
Akad lkelerinin alvyon ovas bu ovalarda kurulmu olan tek tek
ehir devletlerinden daha fazla, kendine yeterli bir birim deildi,
imparatorluk hegemonyas ehirleraras atmalar nlemenin tek
aresi olarak grldke, metaller, ta, kereste gibi vazgeilmez ham
madde kaynaklar zerinde askeri ve siyasal egemenlik, ihtirasl bir
ehir yneticisinin d olacaktr. Ta ve kereste elde etmek iin
buralara yaplan seferler, ekonomik emperyalizm yolunda yaplm
giriimler olabilir. Asur devletinin bakenti Asurda bulunan Tanr
tarn en eski tapna bir Smerli fatihin eserine benziyor. Silkin
Elamllar tarafndan alnmas, grne gre, kuzeye giden yollar
gvenlik alana alma amacyla dzenlenen bir askeri fetihti. Fakat ge
nel olarak, kayalk, aalk ve ilerinde maden yataklar bulunan dalk
yerlerin iri yapl halklar, 2350 dolaylarnda Akad Haneda
nnn ykseliine kadar bamszlklarn koruma gcne sahip kal
dlar.
Sargon, oullar Rimu ve Manitusu ve torunu Narm-Sin, fe
tihlerini Aa denizden [Basra Krfezinden] Yukar denize, [Ak
156

denize] kadar genilettiler. Sargon, M ezopotamyann birbirleriyle

uraan ehirleri zerinde ynetimini zorla kabul ettirmekle kalmad,
kendisi ayn zamanda, skenderden Napolyona kadar tannan tm
fatihlerin n rnei, geni bir imparatorluk yaratan ilk krald. s
kender gibi Sargon da bir masal kahraman oldu. mparatorluu
nun yklndan bin yl kadar sonra onun yapt iler, destanlarda,
Tell-el-Amarnadaki kazlarda bulunan Msr arivlerinin paralarn
da ve Kk Asyann ortasndaki Boazkyde gn yzne ka
rlan Hitit kitaplnda bulunan yazlarda vlmekteydi.
Sargon ve ardllar hakkndaki ozan gelenei de, gncel yazlar
da, onun fetihlerinin ekonomik amalarn ortaya koyar. Bir destan
paras, Kzlrmak havzasndaki Mezopotamyal tacirlerin yerel prens
lere kar onun yardmn isteyilerini ve bu isteklerinin boa k
madn yazar. Bizzat Sargon aka, Sedir ormanna (Lbnana)
ve Gm dana (Toroslara) varm olmakla vnr. Melukha
(Arabistan), Magan [bakr yataklarnn bulunduu Oman] ve Dilmun [Bahreyn adalar] gemilerinin Agadenin nnde demir atma
larn salamtr. Olu Manitusu da, Gm dalarna kadar olan
topraklar ele geirip, Aa denizin dalarndan, buralarn talarn
tad.
Akad krallar, fethettikleri yerlerden lkelerine byk ganimet
lerle dndler. Yalnzca bakentte deil, egemenlikleri altna aldk
lar Mezopotamya ehirlerinde de tapnaklar yaptrp bunlar ssle
diler. Zaferler kazanan askerleri de yamalardan paylarn ald. Bylece ele geirilen hzinelerde bulunan birikmi servetin zorla datl, Mezopotamyada satn alma gcnn yaylmasna yol at. Ama,
retimi de kkrtt. te yandan sava tutsaklar, hizmet reten kim
selerin saysn artrd. Ganimetlerin ve haralarn elden karlma
snda tacirler krlar saladlar. Bylece emperyalizm, artk, tacirler
kadar, zafer kazanm eski askerlerden oluan ve eski tanr evle
rin d e n bamsz olan bir orta snfa yarad. Para ekonomisi, top
raklarn artk herhangi bir dier ticaret mal gibi alnp satlabildii
noktaya kadar yayld.
Bununla birlikte maden ticareti bir imparatorluk tekeli durumu
na getirildi. Durumunu glendirmek iin Narm-Sin, firavunu tak
lit ederek, kendisini imparatorluun tanrs yapt; artk kendisini [tan
rnn mlklerinde] kirac ifti ve hatta kral diye deil, Aga
denin kudretli tanrs Narm-Sin olarak adlandrd. Bylece em
peryalizmin daha sonraki tarihlerde ortaya kan taklitilerinin, Ur,
157

Babil ve Hatti krallarnn ve sonunda Roma imparatorlarnn izle

meyi ihmal etmedikleri bir rnek brakm oldu. Bununla birlikte,
Akad mparatorluu ksa mrlyd ve yz yl sonra kaos iinde
kt.
Fakat bu imparatorluun, Mezopotamya endstrisi zerinde,
hammaddelerin zor yoluyla salanmasndan daha kalc sonular
oldu. Daha nceleri olsa olsa bir kr kasabas olan (Asur'da, Dicle
zerinde Musul'un karsndaki) Ninova'da Sargonun olu Rimu,
Tanr tara antsal bir tapnak yaptrd. Burann daha batsnda,
Habur zerindeki Brak Hy'nde (Telli Brak'da) Narm-Sin
koca bir saray kurdu. Smer'de olduu gibi, bu tr antsal yaplar,
btn sonularyla yeni ehir ekonomisinin kuruluunun da vu
ran simgeleridir; bu her iki yapda da gerekten yazl belgeler bu
lunmutur. Yaznn kullanld bir ehir hayat burada, hatta impa
ratorluun sona erip yeni ehirlerin bamszlklarn elde edilerin
den sonraki tarihlere kadar srmt.
Hatta fetihler sonucunda byle tam bir ehir hayat kurulmam
olan yerlerde, baarl direni ve ayaklanma giriimleri, ehir ekono
misinin bir ksmnn benimsenmesi sonucunu dourmutu. Msr
ordularnn baans gibi Akad ordulannn baars iin de; sapan ta
larn, akmaktandan hanerleri ve ta baltalan, karsnda pek az
ie yarar duruma dren stn bakr aralarna kar koyabilmek
iin benzeri silahlar yapmalyd; maden ileyicileri yetitirilmeli ve
bunlara gerekli hammaddeler salanmalyd; bakr ve kalay bulun
malyd; ticaret rgtlendirilmeli, el altnda zanaatlar beslemeye
yetecek bir art-rn olmalyd. Emperyalizme kar direni bile hi
deilse, silahlarn salanmas konusunda, ticaret yoluna bavurul
masn zorunlu klarak, neolitik kendine yeterlilii aacak bir Tun
a ekonomisinin balamasna yol amtr.
Bylece, bar ticaret gibi ekonomik emperyalizm de, uygar dn
yann snrlarn geniletti. Uygarln ilk ekirdeinin u ya da bu
tr bir etkinliinin sonucu olarak, uygarln ilk merkezlerinin ev
relerinde yeni ehirler, yeni uygarlk merkezleri belirdi ve bunlarn
tesinde de barbar toplumlar, hi deilse yeni metal silahlar sala
maya yetecek kadar neolitik kendine yeterlikten ayrldlar. Ve elbet
te her bir Tun a ehir ya da kasabas, yalnzca kendisine yans
yan bir aydnlkla da olsa, gittike genileyen bir arka blgeye (hin
terlanda) k tutan yeni bir talep merkezi durumuna geldi.
Bu yeni merkezler eskilerin birer kopyas deildiler. Neolitik kl
158

trler zerine ehir sanat ve zanaatlar yerletirilmise de, bunlar

neolitik kltr tmyle silip unutturamamlard. Buralarda ortaya
kan neolitik kltrler, byk alvyon ovalarnn neolitik kltrle
rinden farkl kltrler, neolitik kltrn eitli evrelere uydurul
mu uyarlamalaryd. Bu nedenle endstri ve rgtlenme alanla
rnda yeni gelime olanaklar yarattlar. Szgelimi, deniz, Akdeniz
ve elbette Basra Krfezi halklarna da, yeni geim olanaklar sundu.
Suriye'nin Akdeniz kysndaki Biblos kasabasnn, Msrla yaplan
deniz ticaretinin sonucunda nasl hzla ehir dzeyine ykseldiini gr
dk. Kbrsta, llerin evlerin altna gml bulunduu kyler, gay
retli bir neolitik nfusun varln ortaya koyar. imdiye kadar Erken
Tun ana ait daha hibir ehir kalnts kesinlikle saptanamamtr,
fakat llerin birlikte gmldkleri mezarlardan oluan byk mezar
lklar, ehir byklne yakn byklkte olmas gereken topluluk
larn varlnn kantlarn tar. Vounousdaki bir mezarlkta, her biri
birok kuaklar boyunca kullanlm krk sekizden fazla aile mezar
bulundu. Kbrs adasnn bakr bakmndan olaanst zengin olmas
-Bat dillerinde bakr, adn Kbrs szcnden almtr- bu kalabalk
nfusun beslenmesine katkda bulunmu olmal.
Mezarlardaki madeni aletlerin bolluu, blgenin bakr yataklarnn
iletildiini, adada maden karmakta ve maden ilemekte uzmanla
m iilerin altn gsterir. Fakat ne mlekiliin ne herhangi bir
dier zanaatn endstriletirildiini kantlayacak bir belirti vardr. Ne de
mezarlardaki yabanc lkelerden ithal edilmi mallar, yerel ihtiyacn
tesinde retilen madenin nerelere satldn aklamaktadr. Gerek
ten, Kbnsblar kendileri iin son derece farkl bir metal alet takm ve
metal silahlar dkm olduklar halde, biimleri Kbrsta yaplan alet
lere benzeyen aletlere, hatta Kbrs baknnn byk apta ihra edildii
yazl belgelerle kantland devirlerde bile, ada dnda son derece
ender olarak rasdanmr. O halde, Tun ann erken dnemlerin
de bile bakr madeni, indirgenmemi kleler ya da cevher biiminde,
adada ilenmeksizin ihra edilmi olmal.
Giritin neolitik iftileri ve balklar, birliklerinde Msrn ve
Asyann tekniklerinden bazlarn getiren Nil deltasndan gelen
gmenlerle ve Suriyeden gelen yeni kolonicilerle kartlar. Ba ve
zeytin tarm ve adann kereste, bakr ve (boya yapmnda kullan
lan) mureksO kabuklar gibi doal zenginliklerinin iletilmesi, artk
W Mureks, koyu m or renkli bir deniz kabuklusudur, (.n.)

159

krl bir biimde ihra edilebilecek bir art-rn salayabilirdi. Her

eyin tesinde adann Msr, Asya ve Yunanistan arasndaki corafi
yeri, gemi yapm iin keresteye sahip oluu, elverili rzgrlardan
ve akntlardan yararlanacak bir konumda bulunuu, yk tama ti
caretiyle zengin olma olanaklar sunuyordu.
yi bir liman olan her yerde, hatta ekilebilir topraklar bakmn
dan son derece fakir darack adacklarda bile, kk kasabalar belir
di. Maden ileyicilerini, marangozlar, sarraflar, kymetli ta ileyicilerini, kuyumcu ve mhr yapclarn besleyecek bir art-rn sa
lama olanaklar vard. Zanaatlar, tacirler ve kaptanlar, kendilerine
zerlerinde zanaatlaryla ilgili olarak kullandklar aletlerin ya da yk
sek pruval krekli gemilerinin resimleri bulunan mhrler kaztma
gereini duyacak kadar zenginletiler. Bunlar dnda servetin az sa
yda kimsenin elinde biriktiini gsterecek bir kant yok. Genellikle
hatr saylr bir toplumsal emek harcanarak yaplm olan, iskelet
lerle dolu ve belki de yaayanlarn evlerini taklit eden gayet zengin
denmi geni ortak mezarlar, pekl yalnzca eflerin ailelerinin
deil, klanlarn ortak gmlme yerleri olabilir. Metal aletler ve si
lahlarn yannda hl ta baltalar ve obsidyen baklar kullanlmak
tayd. Fakat kendine yeterlilik artk geride braklmt. Altn, g
m, kurun, obsidyen ve mermer ithal edildi; hatta ta vazolar ve
fayans boncuklar biiminde Msr ve Asya mamulleri adaya ulat.
Daha kuzeyde Ege Denizi boyunca uzanan bir erit zerine da
lm kk adalar (Sikladlar), kendine yeterli iftilikle uraacak
iftiler ekecek niteliklere sahip deildiler. Fakat, kendileri yenir
eyler deilse de yiyecek maddeleri karlnda deitirilebilecek ey
ler olan bakr, zmpara, obsidyen ve mermer gibi pazarlanabilir ham
madde kaynaklarna sahiptiler. yle ki, nc bin ylda bu adalar
da, maden ileyen, taocaklarndan obsidyen karan, mermer vazo
lar oyan ve bu mallar M sra, Girite, anakkale Boaz kylarna
ve Yunan yarmadasna satan kalabalk bir halk yaamaktayd. Bu
halkn mezarlar, saldrganlklarn ortaya koyan metal silahlarla d
elidir. yle ki, bu ada topluluklarnn, krlarna ganimet gelirlerini
ekleyerek, daha sonraki birok dnemlerde Akdenizde olaan bir
uygulama olarak grlen, korsanlkla bar ticareti bir arada y
rtme yoluna bavurmu olmalar akla gelebilir. O halde bu top
lumlar, ehirlerin art-iirnnden dpedz alarak geinmenin sr
rn bulmu olmallar!
Kk Asya yaylasnda, kasabalardan ok kylere benzeyecek
160

kadar kk yerleme hykleri nokta nokta serpilmi durumdadr.

Buralarda oturanlar, belki de geziye km olan tacir zanaatlardan
ve gezgin maden ileyicilerinden baz bakr silahlar ve ufak tefek e
yalar salayabilecek durumdaydlar, fakat genel olarak barbarlk eko
nomisinin kendine yeterlii iinde kaldlar. Olaslkla sulamaya da
yanan tarmlar hl tmyle neolitik ara gerelerle yrtlyordu.
Bat kylarnda ise, askeri eflerin nderlii altnda yaplan korsan
lkla kark bir ticaret, servet birikimine yol amt. Yazarnn Homeros olduunu syledikleri destanlarla n yapan Troya ehri,
hkim bir ykseklikte efin saraynn bulunduu alt buuk dn
m amayan bir alan zerine kurulmu, surlarla korunan bir kk
ky ya da ikale olarak tarih sahnesine kar. Zamanla, hemen he
men dokuz dnme yakn bir alan kapsayan Troya 11 durumuna
gelene kadar genilemitir. Bu duruma ulatnda, birikmi gani
metler ve krlar Asya okullarnda yetimi ve telkari sslemecilikte
hner sahibi olan kuyumcular ve sonunda hatta ark kullanan m
lekileri, efin sarayna ekti. Ticaret ve talep; bakr, kalay, kurun,
gm, altn ve obsidyen ve ada mermerinden yaplm vazolar gibi
lks mamul maddeler ikmalini salyordu.
Bu servet kk bir sava efinin kiisel hzinesinde toplan
mt. Bu hzinenin ynetilmesi iin ne yazya ne mhrlere gerek
duyuluyor, ne de bu servet herhangi nemli bir endstri nfusunu
besliyordu. efin uyruklar ya da izleyicileri, ta baltalar ve ta a
palar, geyik boynuzlarndan yaplm kazmalar ve bir ucu balta bir
ucu kazma ii gren aralar ve akmakta veya obsidyen dilerle
donatlm oraklar kullanmaya devam ettiler. Avrupada silah en
dstrisi iin gerekli yeni hammadde kaynaklarnn aranmasn hakl
gsterecek kadar talebin ve kaynaklarn bulunduu aka anlal
yor; bunun sonucu olarak Troya Hde yaygn olan trden ss eya
lar Aa ve Orta Tuna havzalarna yaylmt.
Troyada ve dier daha az sava kylerde varl ortaya kar
lan apta bir endstri, genileyen bir nfusu zmleyebilecek du
rumda deildi, bu nedenle toplumun yeni topraklar peine dmesi
gerekti. evresinde orak dalarn ve gerisinde zaten kalabalk n
fuslu bir yaylann bulunmasndan dolay, fazla nfus ancak batya
doru denizar kolonicilik hareketi biiminde akabilirdi. Bylece
Makedonyada ve Yunanistan yarmadasnda, daha nce dar vadi
lere ve ky ovalarna yerlemi neolitik kyl topluluklar, buraya
gelmeden nce metal aletler ve metal silahlar kullanan, karma ift
161

ilie ve balkla ek olarak ba ve meyve aalar tarm uygula

makta olan Asyadan ve adalardan gelen halklarla kartlar. Bu ka
rmann sonucu olarak ortaya kan lk Hellad yerleme yerleri da
ha o tarihlerde bir ehir nitelii gsterirler; nk ba ve zeytin ta
rm, maden ileme, dier birka uzmanlam zanaat, kk apta
fakat olduka dzenli bir metal ve lks maddeler ticareti ve belki
biraz da korsanlk buralardaki neolitik nfusun yiyecek mallar ret
mekte snrl tarmna eklenmiti. Burada da servetin birikimi hak
knda Giritte bulunanlardan fazla kant yoktur. Giritte gereken bi
imde mhrlenen ticaret flar ve balyalar, Hellad limanlarna
gelmise de, bu yerlerde mhr kullanmaya gerek duyulmad ve ta
bii, yaz da bilinmiyordu.
Bylece tm Dou Akdeniz evresinde, barbarln yiyecek mad
deleri ekonomisinin, uygarln uzmanlam endstrisi ve ticareti
ile kart deniz kltrleri ortaya kt. Bunlar yeni denizcilik ve co
rafi bilgi gelenekleri kurup, Dounun kltr birikimine yeni lke
lerin, yeni maddelerin ve yeni tekniklerin bilgilerini kattlar.
Bu ksmen ehirlemi topluluklar da daha sonra kendi paylar
na, uygar fikirlerin Douya ve Batya yayld yeni merkezler hiz
meti grdler. Dou Akdenizin mamul mallan Sicilya ve Malta ka
dar uzak yerlere tanyordu. Sicilyada bu mallar her birine elli ile
iki yz aras iskelet bulunan toplu mezarlarda ya da aile kabirlerin
de bulunmutur. Bunlar, sakinleri daha ok yerli aletlere dayanr
ken, Doudan uzak yerlerden birka ss eyas ya da muska getir
mi olan kk kylere ait olmas gereken ondan otuza kadar me
zarlklarda toplanmlard. Biroklan bu topluluklarn manevi eyler
de ithal ettiklerini dnrler; nk mezarlar ve yaplan dinsel t
renlerle ilgili eyler, insanda kukulara yol aacak kadar Girit, Kb
rs ve Suriye mezarlarnda grlenlere benzemektedir.
imdi, btn uygar halklar, barbar halklarn akllarn elip de,
yerlileri kendileri iin almaya nasl raz edeceklerini aratrmak
sorunuyla kar karyadr. Bugnn en ok kabul gren ikna ara
lar silahlar, ufak tefek gsterili ss eyalar ve alkoll ikilerdir.
Belki de antik devirlerde almaya kandrmak iin alkoll ikilerin
yerine manevi tevik eleri lmszlk midikullanlmt. Si
cilyada Bakr atnn nasl olutuu yolunda yaplabilecek akla
malardan biri bu olabilir.
yleyse, Sardunya, Gneydou spanya (Almeria) ve Gney Por
tekiz (Algarve) yerlilerine buralardaki bakr gm ve kurun ma
162

denlerini iletip, saf madeni cevherinden ayrtmak iin de ayn te

vik eleri kullanlm olmal. Buralardaki yerlilerin bu madenleri
ocaklardan kardklar ve az ok daha doudaki lkelerinde kulla
nlan planlarn benzerlerine gre mezarlar yaptklar kesindir. Fa
kat, hi deilse llerin mezarlarna daha ok neolitik ara gereler,
ok az bakr aletler ve hanerler braktklarn ve hi Dou Akdeniz
mamul mallar koymadklarn biliyoruz.
Daha uzak yerlerde bulunan, Portekizin Atlantike bakan ky
lar, Fransa, Britanya adalar boyunca ve Kuzey Denizinden Dani
markaya ve Gney svee kadar serpitirilmi bulunan, ilenme
mi ok byk talardan yaplan ve megalitikO mezarlar denen aile
mezarlarn (ngilterede uzun mezar tmsekleri ve odal kurganlar)
bir okul, spanyol, Sicilya ve Girit mezar mimarln taklit etmeye
alan ve ayn inanlarla esinlenmi olan barbarlarn kaba giriim
leri diye grmektedir. Eer bu megalitik yaptlar yapanlar bylece
kendi ihtiyalar zerinde bir art-rn retmeye kandrlmlarsa,
bunu metal aletler elde etmek, hele Dounun mamul mallarn al
mak iin harcamadklar kesindir. Britanyann ve Danimarkann
megalitik yaplarnn sahibi olan halklar, gerekten neolitik kendine
yeterliin klasik rnekleridir.
Orta ve Kuzeybat Avrupada, [82 e 83. sayfalarda anlatlan] toprak
iin yaplan mcadele, toplumlarda stn silahlar edinme arzusu ve
saraylarda, yenilmi, kendilerinden toplanan art-rnle silah alnma
sna raz edilmi bir kyl snfndan, art-rn toplayan ynetici s
nflar yaratt. Gerekli teknik bilgi Orta Avrupaya, Suriyeden, Britan
yadan, olaslkla Ispanyadan da geldi. Macaristan ve Bohemya, rlan
da ve Cornwall gerekli bakn ve kalay salam olabilir. Bylece I
2000den az sonra Orta Avrupa da ve Britanyada -birka yzyl sonra
da Danimarkada Kuzey Almanyada ve Gney svete- bir Tun
a balayabilirdi ve balad da.
Dzenli bir maden ticareti Yukar talyadan Hertz Dalarna
kadar ve Vistuladan Rene kadar tm Orta Avrupay tek bir eko
nomik sistem iinde birletirdi; bu sistem, Britanya adalarndaki bir
baka ekonomik sisteme katlyor ve madenin kehribarla takas edil
dii Danimarkaya kadar uzanyordu. Bu ekonomik sistem, metal
eyalar sipari zere imal eden ya da hi deilse cilalayan ve on
sekizinci yzylda Derbyshireda yaayan gezgin satclar gibi, mesW Megalit, byk ta demektir, (.n.)

163

lekleri yan sra kk apta haydutluk da yapm olabilecek bir

gezgin zanaatlar tarafndan yrtlmekteydi. Fakat metal, yzyl
larca silahlar ve ss eyalar yapmak iin kullanld. Yaygn olarak
uzmanlam madeni aletler, metal ilemede kullanlanlardr. Aa
kesmek, ekin bimek iin kyller hl ta baltalara, akmakta orak
lara ve genel olarak Ta a ara gerelerine dayanmak zorunday
dlar. Tun, demirin daha sonra yapaca gibi, ormanlk blgeleri
apa ya da saban tarmna amad.
Bylece yeni tun endstrisi ne kr nfus fazlasnn gze arpan
bir blmn zmleyebildi ne de bu fazla nfusu bakir topraklar
tarma aabilmesi iin donatabildi. Toprak ktlnn yaratt bask
ya bu yolla bir are bulunamad. Ayrca, hi deilse Danimarkada
ve Gney ngilterede pahal tun silahlar, ortaadaki valye zrh
gibi, yalnzca yneten gruplarn iktidarn glendirdi. Buralarda
Tun a mezarlar, rgtlenmi lks mallar ticaretine ve aa
snflarn emeine dayanan, olduka gelimi bir st snfn aristok
ratik dnyasfnn varln ortaya koyarlar.
Fakat imdi kk kabile bakanlar, izleyicilerini yalnzca itaate
zorlamak iin deil, ayn zamanda onlar hl neolitik bir ky eko
nomisi olan ekonomilerinin gereksedii yeni topraklar fethe -hatta
kendilerini farknda olmadan silahlandrm olan zengin uygar toplumlar yam alam aya- srmek iin silahlarla donanmlard. Sonun
da uygarlk, uygar topluluklarn zenginliklerini kskanmak kadar,
kendi ekonomilerinin artan nfusu beslemekte baarl olamayyla
da kkrtlan barbar sava takmlarnn art arda saldrlaryla tehdit
edildi. Arkeolojinin silahlarn son derece duru olarak gzlemleme
mize izin verdii Avrupadan gelen sava takmlar, belki de ufack
uygar dnyann snrlarna ulamlard. Fakat Avrupada ortaya kanlan sre, Asyada da tekrar edilmi olabilir. Sargonun sendeleyen
imparatorluu, sonunda, Mezopotamyann kuzeyindeki Gutiumdan
gelen barbarlar tarafndan yklmtr.

164

VIII.
TUN AI UYGARLIININ
DORUUNA ULAMASI
Az nce szn ettiimiz koskoca devlet rgtleri ve bunlarn
egemenlii altndaki ekonomik sistemler, 2300'den az sonra
daldlar. Msr'n, Mezopotamya'nn ve Hindistan'n arkeolojik ka
ytlarda canl izlenimler brakm olan refah dnemlerini, zaman
mza az sayda yaplarn ve yazlarn kald Karanlk alar izledi.
Hindistan uygarl tmyle snm grnyor. Msr'da ve Mezo
potamya'da ise, uygarlk, atasal barbarln baz ksteklerinden kur
tulmu ve toplumun yeni snflarnn daha ok karna olacak bi
imde derinlemesine gelimi olarak tekrar ortaya kt. Bu sn
ile yeniden beliri arasnda uygarln tohumlar, Asur gibi yeni
ehirleen blgelerde zgn ynlerde geliecek zaman bulmutu.
Mezopotamya'da karanln bulutlarn, grdmz gibi, ken
dilerine saldran uygar toplumlarla savamak iin emperyalizme kar
silahlanm olan Gutiumlu barbarlar temsil ediyorlard. Bu bar
barlarn yaptklar ykmda, imparatorluk tekelleri darmadan oldu,
hzinelerde saklanan birikmi servet birdenbire dolama sokuldu
ya da dpedz yok edildi, byk evler" ykld.
Fakat hibir zaman btn tapnaklar talan edilmedi; istilaclar,
genellikle, fethettikleri lkelerin tanrlarndan, onlarn kutsal yerle
rini ineyip geemeyecek kadar korktular. Rahiplerin uzun mrl
loncalar, tanrlarn ve geleneklerini korumak zere varlklarn sr
drd. ou tapnak kitaplar el srlmemi olarak kald; tapnak
okullar ilevlerini yerine getirmeye devam ettiler. Fatihler, okurya

165

zar olmasalar bile, yazclar ve yazclarn bilimlerini istiyorlard.

Ayn ekilde zanaatlar, barbar efendileri iin almak zorunda
kalm ve biraz hammadde ktl ekmi olmakla birlikte, varlkla
rn srdrdler. Hepsinden nemlisi, birok tacir ldrlm ya
da soyulmu olsa da, ticaret hibir zaman felce uramad. Barbarlar
bile silahlan iin maden ve baz lks maddeler isteyeceklerdir ve bir
devlet datm sistemi olmaynca, bu isteklerini ancak tacirler kar
layabilir. Gerekten, tccar snf, fethedilen lkelerin yamalanma
sndan kr salad gibi, lkedeki saraylarn ve mlklerin talan edil
mesinden de kr salamt. Aynca, ehir ekonomisi yaygnlatka,
tacirler gittike genileyen bir i alan buldular.
Byle olunca, bir yzyl kadar sonra, Ur'un Smerli krallarnn
Smerin ve Akadn rakip ehirlerini bir kez daha birletirip, i ba
r ve d ticaret gvenliini salamalan zerine, uygarlk, Akad m
paratorluu zamannda ulalan dzeyden tutturarak yeniden geni
lemeye balad. 2100de Smer monarklar, Sargonun impa
ratorluunu, hi deilse, Elam'a ve Asura egemen olacak ve Him
ile am arasndaki Gatna gibi batnn uzak noktalarnda ehirler ku
rabilecek kadar canlandrdlar. Profesyonel bir imparatorluk idaresi
kurmaya ve greneksel yasalar derleyip yazl yasalar biimine sok
maya giritiler. Fakat bunlarn imparatorluklar da 2000den
hemen nce kt ve onunla birlikte Smer ynetici snf ortadan
kalkt.
Bunu izleyen ikinci karanlk ada, Batl Samiler olan yar bar
bar Amurrular, Mezopotamya'ya szdlar. 1800 dolaylarnda,
lkeyi Akad'daki Babil ehrinden yneten bir Amurru hanedan,
Smer'i ve Akad, bundan byle Babil lkesi diye adlandrlabile
cek bir krallk altnda birletirdi. Kral Hammurabi, bu yeni krall
salamlatrmak iin, yalnzca kendisini imparatorluun bir tanrs
yapmakla kalmad, ayn zamanda imparatorlua kralca atanan y
neticilerin ve yarglarn oluturduu bir memurlar rgt ve o za
mana kadar her ehirde uygulanagelen ayr ayr geleneksel yasalarn
yerine geecek birletirilmi tek bir yasalar topluluu da kazandrd.
Eski Smer sava arabalarnn gelitirilmesi Babil monarisinin askeri
gcn ve krallk snrlar iindeki haberlemeyi hzlandrd; nk ar
masif tekerleklerin yerini parmaklkl tekerleklerin ve ekici g olarak
eeklerin yerini evik adann al bu tarihlere rasdar.
Bylece yaratlan mekanizma yine de barbar Kassitlerin szma
larn, Hititlerin ve Elamllarn istilalarn nleyebilecek kadar gl
166

deildi. BabiPin Amrurru hanedannn yerini bir Kassit hanedan

ald. Fakat Kassit monarklar HammurabPnin yaratt ynetim ma
kinesi ve Smer-Babil krall, Elam, Asur ve Suriyede kurulan ye
ni devletlerce zayflatlp zora sokulmusa da, uygar bir devlet ola
rak varln srdrd.
Msrda eski kralln yklnda rol oynayan eler, byk toprak
sahipleri, kaltmsal duruma gelmi olan ile yneticileriydi. Bunlar
kendilerini firavundan bamsz kldlar ya da daha dorusu, her
biri kendi bana bir firavun olma yolunu tuttu. Bu giriimlerin so
nucu, yalnzca siyasal kargaa deil, ayn zamanda ekonomik kaosa
vard; nk hammadde ikmalini salayp datmn yapan ve za
naatlar beslemek iin gerekli art-rn toplayan, merkezi devlet
ti. Daha sonraki tarihlerin yazclar bunun sonucu olan karanlk
an kaosunun canl tasvirlerini brakmlardr. Bunlardan biri, n
sanlar savamak zere silahlarna sarldlar, nk lke dzensizlik
iindeydi; ekmeklerini kan dkerek salamak iin kendilerine bakr
mzrak yaptlar, diye yazar. Bir dieri ise yle der: Zanaadar iin ge
rekli her trl malzeme bulmakta sknt ekiliyordu; artk hibir ii
alamaz oldu; dmanlar atlyeleri yamaladlar.
Fakat, Dicle ve Frat zerinde olduu gibi Nil zerinde de, mal
zeme eksiklii isizlie yol am olsa bile, zanaatlar ve zanaatlk
varlklarn srdrdler. Her ne kadar devlet memurlar olarak ken
dilerine iyi bir gelecek vaat eden olanaklar ortadan kalkmsa da,
yazclar, ile grevlileri olabiliyorlar, kendilerine soylularn mlkle
rinde her zamanki gibi ihtiya duyuluyordu. Bylece renilmi
bilimler de varlklarn srdrebildiler. Karanlk aa ait kalntlarn
en derin tabakalarndan karlan tabut kapaklar zerine izilmi de
senlerde lnn zamann anlayabilmesini salamak amacyla, bur
larn ay ay ykselilerine gre gece vakitlerinin blnm bulun
mas, astronomi bilgisinde yldz saatleri ynnde bir gelimenin ol
duunu gsterir.
le yneticileri, yerel tapnaklara ve bunlarn tanrlarna cmert
balarda bulunuyorlard. Yneticiler ile rahiplerin tasas, her zamanki
gibi lmszlk idi. Fakat artk tann-kral, lmszlk ihsan eden
biri olarak grmyorlard; lmszl artk kral deil, -b ir cret
karlnda- gerekli dualar ve dinsel trenleri yerine getiren uz
man rahipler ve mumyaclar salyorlard.
Nihayet, hammaddelerin ithal edilmesinde devletin yaptn
zel tacirler yapabilirlerdi. Birok bamsz saraylar, zanaatlarn
167

hnerlerinden yararlanmak iin olduu kadar, ticaret mallarn satn

alabilmek iin de birbirleriyle rekabet etmi olmal. Birbirleriyle re
kabet halinde olan alclarn okluu, zanaatlar, rahipler ve tacirler
orta snfnn hnerlerini, sihirlerini ve mallarn satma olanaklarn
artrmtr. yle ki, M srda da, uygarln yaratt teknikler ile bo
inanlarnn birou olduu gibi srdrld.
Bunlarn-tam anlamyla yeniden canlanmalar iin gerekli siyasal
aty ise Orta Krallk salamt. Tebai prensleri sava ve diplomasi
yollaryla btn M sr yeniden tek bir feodal monari altnda bir
letirdiler. Tebaiye zamannda boyun een rakip prensler, kendi
topraklar zerinde varlklarn srdryorlard; ba kaldrmakta
srar edenlerin yerini ise, kraln ocuklar ya da destekleyicileri ald;
tm de, Tebai kral evine-hanedanma hara deyen ve sadakat ba
laryla bal bulunan vasallar durumuna getirildi. Bylece 2000
dolaylarnda Nilin simgeledii toprak birliine uygun olarak Msr
yeniden siyasal birliine kavutu. ki yzyl sonra bu birlik, vasal
prenslerin ba kaldrlaryla yeniden bozuldu. Bunu izleyen kargaa
dneminde, genellikle Hiksoslar, yani oban Krallar diye bilinen
yeni sava makineleriyle silahlanm barbarlar, Asyadan koup ge
lerek Delta nnde, yalnzca Nil Vadisinden deil, ayn zamanda As
yaya bitiik lkelerden de hara alan geici bir imparatorluk kur
dular. 1580de barbarlar, bir Tebai prensi olan Ahmosenin
askeri gcyle Msrdan srldler; bu prens Yeni Krallk\n kuru
cusu oldu. Ahmose yeni Asya sava makinesini, atlarla ekilen hafif
sava arabalarn benimsemiti. Bylelikle, bir sava arac olarak da
olsa, tekerlekli aralar Nil blgesinde ilk kez grndler.
Askeri fatihler olarak yeni firavunlar, Sargonun Smer ve Akadda
yapt gibi, M sr askeri bir monari haline getirdiler. Gene Sargon gibi, imparatorluk olma yolunda genilemelere giritiler ve M
sra, Filistin ve Suriyeden Frata ve Amanos dalarna, denizde de
Kbrsa kadar uzanan bir Asya imparatorluu eklediler. Fetihler,
Akad, Ur ve Babil imparatorluklarna yapm olduu gibi, M srn
Yeni Krallna da byk servet kaplarn at. Fakat bu yeni ser
vet, sava beyleri olan yeni krallarn hzinelerinde biriken ganimet
ler ve haralar olarak geldi. Yeni Krallk da Eski Krallk gibi tota
liter bir devlet oldu.
Mezopotamyann ve Msrn ikinci bin ylda ortaya kan yeni
lenmi uygarlklarn, kendilerini douran nc binyln uygarlk
larndan ayran en nemli zellikleri, artk yalnzca byk evlerde
168

yaamayan, onlarn yan sra bamsz ev"lerde varlklarn srdren tacirler, profesyonel askerler, yazclar, rahipler ve usta zanaat
larn oluturduu bir orta snfn, daha ar basar duruma gelme
sidir.
Byk mlklerin ksmen ortadan kalk ve krlk blgelerin ya
malanmas, topran rettii gerek fakat yok olabilen servete kar,
deerli olduu zerinde uylalm, bozulmaz nitelikteki metal ser
vetin nemini artrd. stila ve kargaa dnemlerinde, ilerinde bir
doal ekonominin uyguland byk evlerdin fakirlemesi ya da
yklmas, para ekonomisinin yaylmasn kkrtmt. Elbette tefeci
lik, ticaret ve yama, hatta kol emeiyle kazanlan altn ya da gm,
toprak sahibi olarak yani tarmla salanan zenginlik kadar tatldr.
Gerekten Mezopotamya'da toprak, Akad mparatorluu zamann
dan beri, istendiinde satlabilen ve devredilebilen bir mal duru
muna gelmiti. Msr'da bile Yeni Krallk zamannda toprak par
alar, geri firavundan bir kira szlemesiyle alnyor ve genellikle
askeri hizmet ykmllkleri getiriliyor idiyse de, vasiyet ya da sa
tla el deitirebiliyordu.
Para ekonomisinin yaylmasyla pazar iin retim yaygnlat. Pa
zarda satlmak zere byk miktarlarda mallarn vurguncu olarak
ithal edilmesi, satlmalar daha az gvenceli olsa bile, byk evlerin
ya da devletlerin smarladklar belli maddelerin ithalinde araclk et
mekten daha byk krlar getirebilir. Nitekim, tacirler bu yolla ya
da baka yollarla para yapp, kazandklar paralar harcayacak yerler
bulabileceklerdi. Askerler savatan altn, gm ya da kle gibi sat
labilir mallarla dndler; bunlar pazarlardan ihtiyalarn karlaya
cak mallar satn almak iin kullanm olmallar.
Msrda da, Mezopotamyada da devlet tarafndan atanan, k
k yazclardan yarglara kadar uzanan bir okuryazar memurlar
ordusu, para biiminde gvenceli bir gelire ve gvenli bir statye ka
vutu. Artk kendilerinin tm ihtiyalarn salayan evleri'e bal ol
madklar gibi, ou kendileri iin byle evler" de kuramadlar. By
lece bu memurlar ordusu da pazarda alclar olarak grneceklerdi.
Msr'da profesyonel rahiplerin says, muzaffer firavunlarn tapnak
lara cmert ihsanlarda bulunmalarnn ve vatandalarnn saflklannn
sonucu olarak artt. Bu din adamlar ve Mezopotamyal meslektalar
ancak alveri"le karlanacak ihtiyalar yarattlar.
Byle olunca zanaatlarn, yaptklar mallar iin byk evlere ba
lanmalarna gerek kalmad, mallarn satacak ak bir pazara sahip
169

oldular. ster hazrc olmak zere, ister yalnzca smarlama alm

olsunlar, zanaatlar dier zanaatlarn mallarn satn alabilecek ka
dar para kazanabiliyorlard. Hatta iftiler bile mallarna byk ev
ler dnda bir pazar buldular ve bylece uygarln sunduu teknik
gelimelerden daha byk oranda yararlanma olanana sahip ola
bildiler. Msr'da kr nfusu, hukuka, daha nce olduu gibi, zo
runlu almaya tabi ve zerinde altklar topraa (bu toprak par
as bir soyluya ya da kk kiracya ait olsa bile) baml olduka,
baml kral serfleri olarak kald. Gene de, Msrl fellaha bile ba
zen vergilerini ve haralarn dedikten sonra satabilecei bir tarm
sal retim fazlas brakld.
Bu rejim altnda mal dolamnn artt kesindir; endstri malla
r retimi geniledi ve ithalat hzland. Pazarda yeni lks mallar - r
nein Msr'da cam kaplar ve yeni ithal m allan- grnd ve ok ge
meden orta snfn zorunlu ihtiya mallar durumuna geldi. Metalin
kullanlma alan sonunda, etkin bir biimde, krlk blgelere de ya
yld. Msr'da tun ilk kez Orta Krallk zamannda tannd ve Yeni
Krallk zamannda hemen hemen bollat. Hatta kyller bile metal
aletlerle donanmlard.
Orta snfn bymesi, ideoloji plannda yanklarn yasada ve
hukukta gsterdi. Yallar ya da soylular tarafndan uygulanan yerel
ve geleneksel yasalarn yerini, lke apnda geerli yazl yasalar (ya
sa toplamalar) ve kral tarafndan atanan yarglar aldlar. Gerek
ten hukukun egemenlii krallarn mutlaklklarn (mutlak monar
iyi) bile snrlamaya balad. Babil kral ya da Orta veya Yeni Kral
ln firavunu, kendi tanrsal iradesinin emri olan yasalarn kaytsz
artsz yaratcs olmaktan ok, adaletli yasalarn bekisi" olmakla
vnyordu.
imdi M sr'da kitlelerin haklar, kitlelere ayin yapma haklarnn
tannmas anlamna geliyordu. yle ki, balangta tanr-kraln ve
onun ihsanda bulunduu soylularn bir ayrcal olan lmszlk,
ilk Karanlk adan sonra herkese -uygulam ada mumyaclarn c
retlerini deyebilecek ve cennetin kapsndan gei izni veren sihir
pasaportlarn satn alabilecek herkese- ak bir hak durumuna geti
rildi. Bu, bir halk devrimine, fakat ancak orta snfn karna hiz
met eden bir halk devrimine eit bir olayd. Cennetin kaplarnn
almasnn zorunlu bir sonucu, cehennemin kursann da geni
lemesi oldu. Piramitler a'nda bile tanr-kral ve onun soylular,
ruhlarn yarglamasndan gemek zorundaydlar. Doal olarak bu
170

gibi saygdeer ahsiyetlerin yarglanmasnda, bir gnahkra verile

bilecek cezalar hakknda pek az ey syleniyordu. kinci bin ylda
daha halktan mterileri ekmek iin, cehennemin aclar canl bir
biimde izildi; insanlarn zapt edilmez arzular zerinde egemenlik
kurulmasn salayacak en gl aralar yaratlmt!
Uygulamada, cehennem, insanlar ahlakl davranlara ynelte
cek bir yaptrm olarak kullanlmad. Zengin Msrl, nasl olsa kor
kulu mahkemenin elinden paasn kurtarabilecek sihir pasaportu
nu satn alabilirdi. Bunlar satn alann susuzluuna hkmeden ka
rar tomarlar, rahiplerin yazclar tarafndan satlyordu. Kimin ad
na doldurulaca bilinmeden hazrlanan aklama kararlarnda bu
amala bo braklm olan yerlere, sonradan, bahtl alcnn ad ya
zlyordu. Hatta vicdann sesini bastrmak iin tlsmlar yapld.
Breasted, iinde, Ey kalbim benim aleyhime bir tank olarak kar
ma kma yazl bir muskadan sz eder.
Bylece M srdaki halk devrimi daha yksek bir ahlak geli
tirmemi, yeni profesyonel rahiplerin kudretlerini artrmt. Ayn
ekilde, Babilli iadamlar eski tapnak khinlerinin ve falclarnn
safdil mterileri oldular.
Btn bunlara ramen, yeni ekonomik dzen iinde bile, uygar
ln yaratt ara gerelerin kullanlma alan nispeten dard ve en
dstrinin genileme olanaklar ayn derecede snrlyd. Uygarln
alvyon vadilerindeki yaylmas, ilkin krallarn ve tanrlarn byk
evlerinde yiyecek maddeleri tarmyla uraan bir kyl snfndan
art-rn birikimini ve sulama tesislerinin bakmn salamakla kal
mad, yeni askeri devletlerin vergi toplayclar iin ok elverili bir
dzen olduunu da gsterdi. Vergilerin, byk toprak beylerinin am
barlarnda depo edilmi gerek servetten toplanmas tek tek ifti
lerin kk ambarlarndan toplanndan daha kolay oldu ve daha
kolay paraya dntrld. imdi, ou kez deniz komutanlarnn
ve sava beylerinin mlkiyeti altnda bulunmakla birlikte, byk top
rakl mlkler (malikneler), alabildiince yaygn ekonomik birimler
olarak kaldlar. Smer ehirlerinin byk miktarlarda bunlardan sa
tn aldklarn gsteren yazlar bulunduuna baklrsa, byk toprak
mlkleri, ortaklaa ilenen kabile topraklarnn aleyhine de genile
mi olabilir.
Daha sonra, yeni para ekonomisinin kendisi bir servet biriktir
me arac durumuna geldi. Bu yeni madeni parann kullanlmasn
dan ok krl kanlar, ne zanaatlar ne ilk reticiler hatta ne de
171

gezgin tacirler ve perakendecilerdi. Kle pazarlarna srlen sava

tutsaklarna iflas eden borlularn da eklenmesi kol emeinin itiba
rn drp kazancn azaltt. zgr zanaatlar genellikle, hem
hammaddeleri elde etmek hem de yaptklarnn satlmas iin tcca
ra baml duruma dtler, byle bir bamllk kolayca borlan
malarna yol am olabilir. Kyller de, kt bir hasattan ya da bir
dman apulundan sonra, kendilerini, vergi ve toprak kirasnn ya
n sra, bir de faiz yknn altna girmi bulabilirler. D lkelere
giden kk tacirler, 'genellikle satacaklar mallar ya da sermayele
rini, almadan ortak durumuna gelmi olan zel bir kapitalistten
ya da tapnaktan salyorlard.
Hammurabinin derleyip toplad haliyle Babil yasasnn ala
cakly borluya kar gven altna ald ve kk reticinin para
sahibi tarafndan smrlmesini kutsad sylenebilir. Borlu, yal
nzca topraklarn ipotek etmekle kalmayp, ocuklarn, karsn ya
da kendisini de rehin gsterebiliyor olmal. Bor klelii yasalarla
kabul edildi. Ticaret ortakl kapitalistin karna olacak biimde
dzenlendi ve ortakla emeiyle katlan tarafn dolandrcl ar
cezalandrld. Borlanmalardan alnan faiz oran, arpa olarak den
diinde yzde 20 ila 30, gm olarak dendiinde yzde 10 ila 25
aras deiiyordu. Servetin para yatrmclarnn elinde birikmesi, so
nunda etkisini, endstri rnleri pazarnn ve bylece endstri ala
nnn daralmas yolunda gsterecektir. Ayn zamanda, tketim ka
pasiteleri asndan reticiler, madeni parann dolama sokuluunu
izleyen fiyat dalgalanmalarndan zarar grm olmallar. Mezopo
tamyada balca yiyecek maddesi olan arpann fiyat Tun a bo
yunca srekli olarak ykseldi. Akad ve Ur mparatorluklar zama
nnda bir
arpa bir gm ekel iken, Hammurabi zamannda iki,
Kassitlerin ynetimi altnda ise, belki de 3,3 oldu.
Bu tr fiyat ykselmeleri pekl enflasyonun eseri olarak gr
lebilir. Emperyalizmin Babili ve M sr zengin ettii yeni serveti,
gerekten yamayla salanm servetten baka bir ey deildi ve in
sanln yararlanabilecei gerek servet toplamnda bir art deil,
bunun tam tersini temsil ediyordu. Evlerin yklmas, bahelerin tah
rip edilmesi servet retiminin tersi bir ilemdir. Bir ordu salt tke
ticilerden, daha dorusu olumsuz reticilerden, yokluk reticilerin
den oluan bir topluluktur. Fakat para, gerek servetle, yalnz
dorudan doruya ihtiyalarmz karlayan eldeki mallarla, bunla
rn tketilmesi arasndaki her trl uyumsuzluu rter. Ona sahip
172

olanlar hibir maln ktlndan etkilenmediler, tersine ykselen fi

yatlar karsnda paraya ihtiyac olanlara bor vererek daha fazla pa
ra sahibi olabildiler.
Ayn zamanda profesyonel askerler, retimin dmandrlar; u
anlamda ki, sanatlar byk apta bir haydutluktur ve haydutluk
kiiyi almaktan kurtaran en eski icat olarak tanmlanmtr. M
sr yasalarndan zamanmza kalan paralarn ackl bir dille apak
ortaya koyduklar gibi, profesyonel ordular kendi vatandalarn
bile yamalama eilimindeydiler.
Yeni yarglarn ve memurlarn onlara ileri den zengin va
tandalardan zorbalk ve rvet yoluyla para szdrarak, kendilerini
zengin etmeleri, vicdanlarn rahatsz etmedi. Hammurabinin mek
tuplarnda bu tr yolsuzluklarn nlenmesini isteyen buyruklar var
dr. On drdnc yzylda yaam bir firavun olan Harmhab, ver
gi toplayclarnn fakirlere yaptklar zorbalklar nlemek iin ceza
olarak, bu kimselerin burunlarnn kesilip srgn edilmesini emre
den bir karar karmak gereini duydu. Daha eski tarihlere ait bir
papirs, yazclara gm ve altn versin, hizmetilere giysi alsn
diye kendisine bask yapld iin zengin hasmna kar mahkeme
nnde yapayalnz kalan yoksul bir adamn dt zor durumu
anlatr.
Sonunda para ekonomisi yaygnlat ve orta snf, mutlak teok
ratik monarinin kanatlar altnda serpildi. Hibir zel kiinin altn
ve gm biiminde biriktirdii serveti, imparatorluk hzinelerin
deki altn ve gm ynlaryla rekabet edebilecek durumda deil
di. Mezopotamyada bile krallar, zel kapitalistlerin toplumdaki yer
lerini aacak biimde gelimemelerine dikkat ettiler. Bir Asurlu ta
cirin Kk Asyada bulunan mhr, belki de ticaretin Mezopo
tamyada ne durumda olduunu gsterecek niteliktedir; zerinde
unlar yazldr: Ur Kralnn hizmetisi N. Devlederin, bugn Av
rupada olduu ve Helenistik Yunanda yaptklar gibi, zel kapitalisderden bor almalar gibi bir sorunlar yoktu. Metal ticareti bir
krallk tekeli olarak kald ya da hi deilse devlet tarafndan sk s
kya dzenlendi. Bakrn ve kalayn nispeten kt olmasndan dolay
bunu yapmak pek zor olmamtr.
Babilli Hammurabi ve daha sonra Hitit ve Asur krallar kar
dklar emirlerle azami fiyadan ve -asgari deilazami crederi sap
tadlar. Krallarn, tapnaklarn ve soylulann kendi ilerinde para ekono
misi uygulanmayan byk mlklere sahip olular, pazar iin retim
173

olanaklarn daha da snrlyordu. Bylece Tun a boyunca orta

snf, tmyle monariye ve tapnak kurulularna baml kald.
Bunun tersine olarak kral, kyllere ve halktan kimselere, tefe
cilerin agzllne, soylularn basklarna ve asker takmnn yol
suzluklarna kar bir kurtarc olarak grnd. Hammurabi, yasala
rn lkede adaleti gerekletirmek, ktl ve ktlk edenleri
yok etmek ve glnn zayf ezmesini nlemek iin kard. Bir
firavun, vezirini taraf tutmak tanrnn nefret ettii bir eydir diye
uyarr. Msr halk ykleri, ezilen bir kylnn, urad hakszln
onarlmas iin gvenle firavuna bavurmasnn rnekleriyle doludur.
Yneticilerin mutlak yneticiler durumuna gelmeleri, mitoloji
alanna yalnzca kendilerini tanrlatrmalaryla yansm deildir. B
tn tanrlar leminin, balarnda bir yksek tanr bulunan bir impa
ratorluk olduuna gittike daha ok inanlmaya balanmtr. yle
ki, Amurru hanedannn ynetimi zamannda Babil tanrs Marduk,
Smer tanrs Enlilin yaratc olarak tuttuu yeri gasp etti. Msrda
Tebainin yerel tanrs olan Amon, Orta Krallk zamannda gnetanr Renin sfatlarn zmledi. Yeni Krallk zamanndaysa gerek
bir tanrlarn tanrs olma yolundayd. Bununla birlikte, hatta yk
sek tannlar bile kabile tanrs olularnn zelliklerini korudular. Mar
duk daha ok Babillilerin; Amon, Msrllarn tanrsdr. Amon, an
cak olu firavun bu lkeleri onun iin fethettii zaman, Kbrsn
ya da Suriyenin tanrs olabilir. yle ki, hibir Msrl ya da Babilli
de u deyiten en kk bir rahatszlk duymazd:
Bin Frans% cehenneme yolland ya
krolsun nimetleri balayan tanrya
Bylece Tun a uygarl, Yakndounun alvyon vadile
rinde, tm siyasal olaylara ve ekonomik deiikliklere ramen, asal
yapsn koruyarak, hemen hemen 1200lere kadar varln sr
drd.
Bu sre iinde, yeni uygarlk merkezleri ykselmi ve olgunla
mt. Uzakdouda ikinci binyln ortasndan az sonraki tarihlerde,
Sar nehrin alvyon vadisinde bir okuryazar uygarlk ortaya kt.
Neolitik devrim, hl kesin olarak saptanamayan bir tarihten beri
tahllar yetitirilip sr ve domuz beslenilen ini etkilemitir. Bu
bulank barbarlk gemiten, 1400den az sonra ang haneda
nnn bakenti byk Anyang ehri dodu. Anyangn byk bir
174

nehrin sel ovas zerindeki konumu, znde, Msr ve Smer e

hirlerinin konumlarna benziyordu. Temsil ettii ehir ekonomisi,
Smerin, M srn ve Hindistann 5. ve 6. blmlerde anlatlan en
eski dnemlerinin ekonomisiyle ana izgilerinde uyumaktadr. Man
da ve tavuun yan sra, daha batdaki gibi domuz, sr, koyun ve
kei beslemekten ve buday ve akdar, fakat ayn zamanda pirin
yetitirmekten salanan bir art-rn, taban 392 metrekare, yk
seklii 13 metre olan bir tahta oda iinde byk bir tantanayla g
mlecek olan bir tanr-kraln elinde toplanmt. Bu art-rn, daha
nceden uylamsal resimlere dayanan (ideografk) bir yaz bulmu
olan yazclarla birlikte, Batl meslektalarnn kullandklar alam
lar ve teknikleri kullanan tun ileyicilerini, ark kullanan mlek
ileri ve uygarln dier zanaatlarn besledi. Savata, atlarn ek
tii sava arabalar kullanlyordu.
Somut ayrntlarda Uzakdou uygarl gze batacak kadar Ya
kndou uygarlndan farkldr, fakat bu farklar, nc binyln
erken dnemlerinin uygarln birbirlerinden ayrt eden farklar
dan daha keskin deildir. Baz farkllklar besbelli farkl yerel kay
naklar -rnein arpa yerine pirinci, pamuk ya da keten yerine ipe
i- kullanmann eseridir. Yakndou ve Ortadou uygarlklar ile
Uzakdou uygarlklar arasndaki genel benzerlik pek rastlantsal
olamaz. Yalnzca bu uygarlklar arasnda uzanan topraklarda yap
lan kazlarn yetersizlii, Yakndou ve Ortadou uygarlklarnn,
Uzakdou barbarln uygarla dntrmek yolunda besleyilerinin, etkileyilerinin ortaya kanlmasn engellemektedir. in, 2000
den nceki tarihlerde bile Bat geleneklerini alagelmi, 1400den
sonra ise, artk uygarln tam bir yesi olarak Bay etkilemi olmal.
Yakndouda, hi deilse, 7. blmde akland gibi, uygarl
n ilk merkezlerinden yaylan tohumlar, artk filizlenip olgunlaan
uygarlklar yaratmlardr. Asurlular, Akad Kral Sargondan ren
dikleriyle Akad rneine gre uygar bir devlet kurdular. Bundan
sonra da Ur krallarndan ald derslerle Asur krallar, kendi impa
ratorluklarn kurmaya kalktlar. Asurlular, Smerlilerden ve Akadllardan uygarln tm donatmn; yalnzca tekniklerini ve silahlar
n deil, ayn zamanda yazlarn, bilimlerini, ideolojilerini de aldlar.
Bylece Diclenin batsnda bir imparatorluk fethederek ve onu de
nenmi izgilerle rgtleyerek emperyalist servenlere giritiler. On
dokuzuncu yzylda, Kuzey Suriyede Fratn jcolu Habur zerin
deki Tilaannim (imdiki aar Pazar) ehri, Asur Kral 1. amsi175

adadn olu Prens asman-adadn byk evi olarak grlr. Bu

eve ait hesaplarda, yazclar bile, Bann evindeki maden ileyicisi
ya da bira yapmcs gibi ayn baml durumda grnrler. Fakat bu
lkede sava arabalarn eken atlarn beslenmesi ve yetitirilmesi
nemli bir iti.
Ama 1450 dolaylarnda, Asur mparatorluunun bu bat
eyaleti, burasn yeni bir devletin, Mitanni devletinin merkezi yapan
Aryan eflerin eline geti. Onlarda, yalnzca iviyazsn deil, diplo
matik haberlemeler iin Akad dilini de kullanarak, Smer-Akad-Babil uygarlnn eski donatmn ve rgtn benimsediler.
Kk Asya yaylasnda, topraklar sulamak iin gerekli su bir
ok pnarlardan, sel sularndan saland ve hammadde kaynaklan
genellikle yakn yerlerde bulunduu iin, ehir devrimi, ilksel reti
ciler durumu neolitik ara gerelerle idare edebildikleri srece ge
cikmi olabilir. Olsa olsa yerel tanrlar ya da tann-krallar belli bir
sayda kk apta bamsz evlerde kk art-rnler biriktir
milerdir. Fakat 2000den az sonra, Hint-Avrupa asll Hitit
efleri bu kk birimleri feodal bir imparatorluk iinde birletirmeye
baladlar. 1595te BabiFi istila edecek kadar kuvvetliydiler ve daha
sonraki tarihlerde Aryan prensleri MitannFden srdler, hatta Suri
yede Msrllara meydan okudular.
Bylesine byk bir kudrete sahip olan lml prensler, doal
olarak tanrl (ama yalnzca bir yerel tanrlar federasyonunun n
derleri olarak tanrl) da ele geirdiler. Haitinin gne tanrs,
firavunla yapt antlamay, hl Arinna tanras, Kizvadana
tanrs adna ve bunlar gibi dier tanrlar adna imzalar. Fakat, ge
lecekte Hitit krallarnn eline geecek olan topraklar nc binylda fethetmi olan Akad Kral Sargon, Hitit krallarna rnek ol
mutu. Asurlu tacirler buralara yerlemiler ve hatta onlara uygar
lklarnn maddi ve manevi donatmn satmlard. Hititler, Mezo
potamyadan yaz malzemesini ve yaz karakterlerini olduu kadar
teolojiyi, hukuku, iiri ve bilimi de aldlar. Gene de aldklarn kendi
geleneklerine ve yerel ihtiyalarna uydurmak iin deitirdiler.
Fenikelilerin Suriye kylarnda Ugarit (Kbrsn karsna den
Ras amra) gibi uzak kuzey blgelerine kadar yaylm olan birok
yerleme yerleri, imdi Biblosun nc binylda getii yollardan
geerek ehirler haline geldiler. Fenikeliler hem Msr hem SmerAkad tecrbelerinden yararlanmlard; Mezopotamya ve Nil- tek
niklerini benimseyip bu iki uygarlk merkezinin rnlerini kopya
176

ettiler. Tahl yetitirmekten ok, meyve aalarna ve balara daha

elverili olan dar bir ky ovasnda bulunduklar iin, nfus ta
malarna ancak denizden bir k yolu bulabildiler. Biblos, Nil ze
rindeki bol pazar yerleri ile deniz ticaretinin olanaklar hakknda
gzleri nndeki rnek oldu. Denizyolu ulatrmasnn nispeten
daha ucuz oluundan dolay, halkn tkettii dk fiyatl mallar ile
krl olarak buralarda satlabiliyordu; krek ekerek bir gemi NiPe
sekiz gnde varabilir, dnte ise, elverili rzgrlarla aray drt gn
de alabilirdi. Yeni Krallk devrine ait mezarlardaki resimler, Fenike
lileri mavnalarnda Nil boyunca uzanan kylerin iftileriyle ufak
tefek mallan takas ederlerken gsterir. Fenike nfusunun, Msr Babil, Asur ve Hitit gibi tarmsal yanlar ar basan devletlerde en
dstri ve ticaretle uraanlarn oranndan daha byk oranlardaki
blm, endstri ve ticaretle uram olmal.
Ayn zamanda, eer yerel tanrlar (Baaller) ve onlar- temsil eden
krallar, byk evlerin topraklarndan salanan servetler biriktir
milerse bile, bu birikim, dier uygarlklarda olduu gibi, zel tica
ret ve endstri yoluyla biriktirilen serveti btn btn glgeleyemeyecek kadar ufakt. Fenike toplumundan orta snflarn istedikle
rini satn alma gleri vard.
Girit'te M inos Uygarl denen uygarlk, 2000 dolaylarnda
okuryazarlk durumuna ykselir. nc binylda bile, uzmanla
m bir tarm, adann kaynaklarnn ormanlardan kereste salamak
gibi amalarla iletilmesi ve nakliye ticareti, neolitik bir ekonominin
besleyemeyecei snflara geim olanaklar sunmutur. imdi bu e
kilde salanan servetin bir ksm ayn zamanda rahip-krallar olan
tacir prenslerin ellerinde topland. Bunlar kendilerine Knossosta,
Malliada, Phaestosta ve Giritin orta blgesinde bulunan Aya
Triadhada saraylar yaptrdlar; bunlar ayn zamanda bir Dou tap
nana ya da sarayna da benzeyen fabrikalar ve depolard.
Asyadan gelen arkl mlekiler, camclar ve duvar ressamlar
gibi uzman zanaatlar, bu servetten paylarna deni almak zere
saraylara akn ettiler. Bu servetin ynetilmesi iin Minoslular piktografik bir yaz icat edip bunu basitletirdiler. Smerden kalan en
eski yazl belgeler gibi, Minos yazsnn zamanmza kalan paralar
da, hemen tmyle hesap tabletleridir ve Smer tabletleri gibi pi
mi topraa yazlmlardr. Ne yazk ki bu yazlar hl zleme
mitir. Smerdeki bir ehir yneticisi gibi Minos prensleri de kamu
yaplarnn masraflarn stlenmilerdi; fakat bu kamu yaplar ara177

sjnda en ok gze arpanlar, ticareti kolaylatracak limanlar ve kp

rlerdir; tekerlekli araba 2000den az sonra kullanlmaya ba
land.
Minos saray, kukusuz, Smer tanr evleri gibi byk bir evin
simgesidir. Fakat Knossostaki ya da Phaestostaki sarayda depolar
ve atlyeler, Erek ya da Laga tapnaklarnn depolarna ve atlyele
rine bakarak, oranca daha gze batar durumdadrlar ve onlara gre
daha geni alanlar kaplarlar. Bu depolarda bulunan ve bu atlye
lerde yaplan mallarn kk bir ksmyla ev ihtiyalar karlan
m olmal; geri kalan ise ticaret iin kullanlm olsa gerek. Bir
baka deyile, rahip-kraln ekonomik gc, tarmsal retimden ok
daha byk oranda ikincil endstriye ve ticarete dayanm olmal.
Kralln serveti zel tacirlerin ve zanaatlarn kazandklan serveti
glgede brakacak kadar byk deildi. zellikle Dou Giritteki
blge kasabalar ve mezarlklar, hatta buralarda dier yaplara ege
men ykseklikte bulunan bir saray bulunmad halde, mtevaz bir
refahn bulunduu izlenimini verir. On drdnc yzylda Gurnia,
yirmi sekiz dnmlk bir alan kaplyordu ve her biri olaslkla
ikier katl olan ve 9a 12 metrelik bir alan kaplayan altm evden
kurulu idi. Rahip-kral, uyruklarnn dindarlklar sayesinde en zen
gin kimse olduu halde, tacir olarak yalnzca burann birok taci
rinden biriydi. Hatta yle ki, her tanrsal tacirin komu saraylarda
yaayan akranlar vard. Ancak anlalan 1500den 1400e ka
dar, Yunan efsanelerinde ad Minos olarak geen Knossos kral,
Akad emperyalizmi yntemleriyle hasmlarn safd etmeyi baar
mtr, atlarn ektii sava arabalar Giritte ilk kez bu tarihlerde g
rlr ve Knossos hesaplarnda giderlerinin ykseklii gze arpar.
Giritteki ehir ekonomisinin bu zelliklerinin Minos endstrisi
ve ticareti zerinde ilgin etkileri olmutur. Giritte uzmanlam
mleki, yerel ehir devriminden nce farkllam ve ehir devrimiyle birlikte toplumsal itibar dm zanaatlardan biri deildi.
mleki, Girite ehir devrimi daha oluum halinde iken, bir tek
niin erefli savunucusu olarak gelmiti; hkmdarlar, henz ma
salarn yalnz altn ve gm kupalarla ssleyecek kadar zenginle
memi olan ada saraylannda sevgiyle karlanmt. Bylece Douda
mleklerin estetik nitelikleri ehir devriminden sonra hemen her
yerde gerilerken, Giritte yeni uzmanlar, saray atlyelerinde, kaplar
prenslerin masalarn ssleyecek deerde zarif ve gzel eyalar bii
mine soktular. Dier zanaatlar da ayn anstan yararlanm olabi
178

lirler. Minos saraylarn sevimli fresklerle ssleyen ressamlar herhalde

Msr teknikleriyle ve Msr sanat gelenekleriyle yetimilerdi. Fakat
Mezopotamya monarklar atasnda bile kendilerine saraylarnda i
veren koruyucular (patronlar) bulabilecek kadar byk olan n
lerini, zgnlkleri (orijinallikleri) sayesinde kazanm olmallar. On
dokuzuncu yzylda Orta Frat zerindeki Marinin gl bir kral
tarafndan yaptrlan byk bir sarayn iindeki fresklerin desen ve
teknikleri, ylesine gl Minos esinlerini ortaya koymulardr ki,
bunlar gerekten Giritli sanatlarn elinden km grnrler.
Minos ticaretinin yayld alan, Minos mleklerinin dald
yerlerle saptanr. Minos mlekleri on sekizinci yzylda, hi deilse
yarmada Yunanistan'na, Ege adalarna, Kbrsa, Suriye kylarna
ve M sra ulam bulunuyordu. lkin kukusuz saray imalathane
lerinde yaplan gzel mlekler, pekl ynetici snflarn gsterii
tketimleri iin yaplan lks mallar olarak snflandrlabilirler. Nite
kim byle bir vazo Orta Krallk zamannda yaam bir Msrl soy
lunun mezarnda bulunmutur. te yandan, mlekler genel olarak
halkn tkettii ucuz mallar arasnda yer alrlar. Biim ve sslerine
baklarak, hatta saray atlyelerinde yaplanlarn bile, daha pahal ta
ve metal kaplarn yerine ikme edilen mallar olduu sylenebilir.
Hi deilse bir imkn olarak vazolarn ihra edilebilmesi, halkn kul
lanabilecei ucuz mallarn uzak yerlere kadar iletildii bir ticaretin
varlna iaret eder.
Ayrca, bu kaplarn bo olarak ihra edilmeleri de pek olas g
rnmyor. Saray depolarnda bulunan koca ya kpleri, zeytinya
gibi uzmanlam tarm rnlerinin, Giritin Dou uygarlklaryla
yapt ticarette satt belli bal maddeler olduu izlenimini verir.
Bunun tersine olarak, -M sr ta vazolar, ender Babil silindir m
hrleri, Kbrs bakr kleleri gib i- Girite ithal edilmi mallarn za
manmza kalabilen kalntlar arasnda, halkn tkettii mallara rast
lanmaz.
Korsanlk her zaman Girit ticaretinin gvenliini tehdit etmi
olmal. Daha sonraki devirlere ait Yunan gelenei, Minosu korsan
l bastran kimse olarak ver. Fakat eer Minosun imparatorlu
u adadaki rakiplerini safd ettii gibi denizyollarnda asayii de
salamsa, bunun sonucunda ortaya kan merkezileme, sonunda
Minos ekonomisini zayflatm grnr. 1400den sonra Girit,
Yunan yarmadasnda ykselmi olan yar-barbar Mykene kltr
nn bir eyaleti haline geldi.
179

ehir uygarlnn yeni ve daha da genilemi yaylma blgeleri

arasndaki ve tesindeki yerlerde, Tun a barbarlnn yar ay
dnl da alann geniletti. Bar ticaret kadar halklann douya do
ru gleri, uygarln baz sanatlarn daha da yaymt. Yunanistandan
ve Bulgaristandan Kk Asya ve Kuzey ran yaylalarna kadar,
belli mhr tipleri ve (ift sarmal bal) ineler, demiryolu ana
kadar Orta Asyadan ine ve Hindistana kadar kervanlarn izle
dikleri nl yol boyunca serpitirilmilerdir. Bu ticaret mallar, Bat
dan kan fikirlerin ve bulularn, Sar Nehir zerindeki uygarl
beslemek zere, hatta ine kadar nasl tanabildiklerinin bir ia
retidir.
Hindistanda, Sindde anhu-daru gibi baz eski nds ehirle
rinin kalntlar zerinde de, ayn tr Bat mallar okuma yazma bil
meyen halklarn kurduu yoksul yerleme yerlerinde bulunup ka
rlmtr. Daha sonralar belki de 1200 dolaylarnda henz ya
zya-dklmemi durumda olan edebi belgeler, Aryan Hindularn
ve onlarn barbar kltrlerinin Hindistana gelilerinin canl sahne
lerini yanstrlar.
En eski Hindu kutsal kitab olan Rig-Veda ilahileri, (nds Nehrinin bat kollar olan) Kabul ve Kurrumdan Ganj Nehrinin ana
koluna ve Jum paya kadar serpilmi durumdaki Aryan kabilelerini
anlatr. Bu kabileler, elbet baz tahllar da yetitirerek, fakat serve
tin daha ok sahip olunan sr ve atlara gre hesapland src
lkle geindiler. Kabileler sk sk arpyor ve sava arabalar iinde
dven, yarlardan, kumardan ve sert ikilerden holanan kk
efler, yani racalar tarafndan ynetiliyorlard. Aralarnda Mitanni
yneticilerinin tapt tanrlarn da bulunduu kendi biimlerinde
kiiletirilmi doa glerine tapyorlard. Bu kabileleri anlatan ila
hiler ise, gerekte, ayn zamanda yamur yadrmak, servet ve zafer
kazanmak iin birlik-duygu bys ayinleri de olan sunularn etkin
liini artrmak iin sylenen tlsml arklard.
Bu ilahileri okuyan ve ayinleri yapan rahipler, znde tun a
barbarlnn herhangi bir ileri derecede uzmanlam zanaatsnn
yararlandna benzer bir statye sahip oldular; yani, tmyle ken
dilerini altran, koruyan hkmdarlarn cmertliklerine baml
olmakla birlikte, racalar onlarn hizmetlerinden yararlanmak iin
birbirleriyle rekabet ettikleri iin, hkmdar evlerine srekli bal
olmayacaktan bir statye sahiptiler. Gene de bu rahipler sonunda
en yksek kast olduklarn, hatta krallarn da stnde yer aldklarn
180

ne srebilen, sihri tekellerine geiren ve tanrlarla insanlar arasn

da tek araclar olarak n yapan Brahmanlarn atalarydlar. Geim
lerinin bal olduu ayinler, en ufak ayrntlarna kadar ezberlenmi
ve rahip aileler iinde meslek srlar olarak kuaktan kuaa geiril
miti. Etkili ilahilerin szleri de, ayn ekilde ezbere alnp, artk sz
ckleri anlalmaz duruma geldikten ok sonralara ve bu ilahilerde
kullanlan dil, konuulan dilden, Chaucerin ngilizcesinin bugnk
ngilizceye olan uzaklndan daha uzak oluncaya kadar, kuaktan
kuaa tekrarlanarak geirildi. Bylelikle zanaatlar olarak, Hindu
rahipleri, bu ilahileri yazya dkmeyi gereksiz klan, salt bellee da
yal bir aktarma yntemi gelitirdiler.
Bu biimde kuaktan kuaa geirilen Sanskrit (Veda) dili, Pers,
Yunan, Latin ve Slav dilleriyle ve bizim dilimizle, talyancann s
panyolca, Franszca ve Portekizce ile ilikili olduu biimde ili
kilidir. Bu Roma d ille rin in tmnn de Latinceden, Romallarn
dilinden kmas gibi, Sanskrite, Yunanca ve dier Hint-Avrupa
dillerinin de, artk oktan dalm olan bir halk ya da toplum ta
rafndan konuulan lm bir an ad iid en geldikleri sonucuna va
rlmtr. Eski Hindular ve Persler kendilerine Aryan dedikleri iin,
bu terim, baz on dokuzuncu yzyl filologlar tarafndan, bu anad i i i konuan halklar belirtecek bir terim olarak kabul edildi. Ar
yan szc zamanmzda bilimsel anlamda yalnzca, Hindular,
ran halklar ve ayn dili kullanan atalar birbirlerine yakn leheler
konuan ve hatta ayn tanrlara tapnm olan Mitanni efleri iin
kullanlr. Nazilerin ve Yahudi dmanlarnn kullandklar anlamda
ise, Aryan teriminin, genellikle, kabuk balam tutucularn az
larndaki bolevik ve kzl szckleri kadar az anlam vardr.
Bu dillerin kkeni olan dili konuan ana ulusun kimlii arkeo
loji tarafndan ortaya konamamtr; fiziksel rk tipi hakkndaki be
lirsizlik ise daha fazladr. Bu halkn lengistik torunlarna, yani, hat
ta eitli ynlerde deitirilmi olsalar bile, anadildin uylamlarn
kullanm olan halklara Mitannide ve Hitit Kk Asyasnda da rast
lanmtr. Kendilerinden daha sonra sz edeceimiz Avrupa barbar
larnn birou da Hint-Avrupa dil uylamlarn o tarihlerde kabul
etmi olmallar. Bu barbar halklarn toplumlar tabakalamaya u
rat zaman ortaya kan toplumlarn yneticilerinin davranlar
nn, Veda racalarnn davranlarna benzedii grlr.
Her ne olursa olsun, Dou uygarlnn etkileri; ikinci binyl
iinde, gittike artan bir lde Avrupa barbarlnn iine ilemek
181

teydi. Kuzeyde, Kuban Vadisi'nde, Mezopotamya'dan getirilen mal

larla (baltalar, mzraklar, kazanlar, altn ileme ve mcevherlerle) ve
Kk Asya'dan getirilen malzemelerle (lleta ile) zengin bir
biimde denmi kral mezarlar", Kafkaslar'n stnden Avrupa
ve Yakn Asyann karlkl ilikileri olduunu ve bu ilikilerin (ser
vetin barbar sava efleri elinde topland) okuryazar olmayan bir
Pontus (Karadeniz) Tun an beslediini gsterir.
Yarmada Yunanistannda 1800 dolaylarnda olaslkla Yu
nanca konuan, Hint-Avrupa kkenli daha sava iftiler, Eski Hellad iftilerinin yerini aldlar ya da bu yerli halk kendi egemenlik
leri altna soktular. Bu barbarlar, kendilerinden nceki halkn tarm,
endstri ve ticaret geleneklerini ykmakszn, bu kltre kendi gele
neklerini katmlard. Eski kasabalar yeniden yapld, maden ileme
ve dier zanaatlar, geri o tarihlerden sonra daha ok silah yapm
iin kullanlmlarsa da, varlklarn srdrdler. ark kullanan pro
fesyonel mlekiler, yeni bir uzmanlam endstri daln balat
mak zere, Giritten ve belki de Kk Asyadan Yunan yarma
dasna g ettiler.
Sonra, 1600den balayarak Girit mallar ve teknikleri Yunanis
tan'a ak. Hellad kyleri, birikmi serveti kullanan zengin sava bey
lerinin kaleleri durumuna geldiler. Bu beyler ilkin takas ya da ya
ma yoluyla Minos mallar -silahlar, mcevherler ve lks mallar- edin
diler. Sonra Minos zanaatlarn -m aden ileyicilerini, zrhlar,
sarraflar, mhr kazyclarn, fresk ressamlarn, mimarlan ve hep
sinden sonra da yazclar- saraylarnda oturmaya ve Minos teknik
leriyle yaplm ithal edilen modellerin daha zevksiz kopyalann yap
trmak zere yerli raklar yetitirmeye raz ettiler ya da zorladlar.
Sonunda yarmadallar, Giriti lkelerine katmak zere hazrland
lar ve Yunan yarmadasnn Mykene uygarl, Minos uygarlnn tm
Ege dnyas zerindeki egemenliini gasbetti.
Mykene uygarl yar barbar, pek az okuryazar,(*) ileri derecede
askeri bir uygarlkt. Mykene ehirleri, kiklop (tepegz) tal de
nen yontulmam iri talardan rlm muazzam surlarla evrili,
iinde dier yaplara egemen sava beyinin saraynn bulunduu ve
Troya gibi, grkemli kalelerden biraz daha iyi yerleme yerleridir.
W Yaznn Mykene toplumunda snrl bir rol oynad doru ise de, Mykene izgisel
B yazsn n yaknlarnda zlmesinin, konuulan dilin Yunanca olduunu ortaya
koyduunu hatrlatmak ilgin olacaktr. -J.G.D.C.

182

Bakent Mykene'de surlar ancak krk sekiz dnmlk bir alan ev

relerler: sarayn byk salondu 11,5 metre eninde, 13 metre bo
yunda idi. Gene de, ehir surlarnn dndaki yamalardaki aile me
zarlarnn bulunduu geni mezarlklar, olduka kalabalk bir n
fusun varlna iaret eder.
Prensler kudret ve servetlerini yeni sava aralar -pahal tun
tan uzun kllar, byk kalkanlar ve atlarla ekilen hafif sava ara
balar- zerindeki tekellerine borluydular. Bu silahlarn toplumsal
etkileri, Homeros tarafndan yazldklar sylenen llycda ve Odysseia
adl Yunan destanlarnda ortaya konmutur. Muharebeler, er mey
danna sava arabalaryla gelen iyi zrhlanm kahramanlar arasnda
ki teke tek mcadelelerle olmutur. Sonucu bunlar belirlerler, piya
deler yalnzca seyirci durumundadrlar. Aslnda, ancak az sayda kim
se, uzun tun kllara, -araba yapmcsnn ustalnn harikalar
olan - sava arabalarna ve iyi eitilmi atlara sahip olabilecek kadar
zengindi; bylece kitleler askeri bakmdan deersiz, buna bal ola
rak da siyasal bakmdan gsz durumdaydlar.
Mykene Yunanistanfnda pahal sava takmlar, Msr ve Asya
monarilerinde olduu gibi, profesyonel askerlere devlet tarafndan
salanan aralar deildi, prenslerin kendilerine aitti. Bylece, sava
takmlar kendilerinin olan bu kimseler, bamsz hkmdarlar ya
da olsa olsa, lyada'yz gre, Troya Savanda vasallar olarak des
tekledikleri Mykene kralna bulank bir ballkla ykml olan kim
selerdi.
Bu ekilde silahla salanan ya da prenslerin topraklarn ileyen
kiraclar durumundaki uyruklardan alnan art-rn, kamu yapla
rndan veya tapnak ve mezarlarn donatlmasndan ok, lks gste
risinde kullanld. Fakat zanaat rnlerine talep oktu ve usta bir
zanaat, olaslkla Tun a barbarlna zg bir zgrlk ve iti
bardan yararlanyordu. Homeros, Odysseia
Bir falc, bir
hekim, bir arkc ve bir zanaat her yerde iyi karlanacandan
emindir, der. Silah ve ss eyalar iin malzeme salanmasnda, ti
caretin korsanl tamamlamas zorunluydu. Bylelikle, fakir bir va
di iinde bir sava beyinin serveti bile hibir zaman byk miktar
lara ulaamad iin, tacirler byk krlar salam ve kukusuz
olduka nemli bir toplumsal statye de sahip olmu olabilirler.
Mykene ticareti, Minos ticaretinin 1400'den sonraki tarih
lerdeki uzantsyd ve Minos ticaretinden daha yaygn nitelikli idi.
Mykene mlekleri byk miktarlarda Troyaya, Kk Asya'nn
183

gneybat kylarna, Suriye'ye, Filistin'e ve Msr'a ihra ediliyor,

batda ise, Sicilya'ya ve Gney talya'ya kadar ulayordu. Ticareti,
dar vadilerin ve Tun a kalelerinin besleyemedii, denizar l
kelerde bir geim yolu arayan Mykene Yunanllarnn ya da Mykenelilemi Giritlilerin gerek gleri izledi, yahut da bu gler deni
zar ticaretin gelimesinden nce gereklemi, denizar ticarete
yol amt. Kbrs'ta ve Asyann yakn kylarnda koloniler kurul
du. Kbrs Adas'na yarleen koloniciler ayn zamanda aday fethe
den kimseler olabilirler. Kbrs'n tam karsna rastlayan Suriye k
ysndaki Ugarit'te Mykeneliler, stanbul'daki ngiliz tacirleri gibi,
bar koullar iinde yaayan mreffeh tacirler olarak grnrler.
Fakat Mykene ticareti daha ok, barbar Avrupa'ya ynelmiti;
bu iliki Avrupaya ana kltr birikimine dorudan katklar yapabi
lecek gc vermitir. Gerekten, Mykene Yunanistannda yaplm
vazolar, Makedonya ve Sicilya kadar uzak yerlere ihra ediliyordu
(bkz. Harita II). Dolayl olarak ise Mykene ticareti ok daha telere
uzanmaktayd. 1400 dolaylarnda yaygn olan trden, fayans Ak
deniz boncuklan Gney ngiltereye ulam ve Mykene Yunanistamnda yaplm bir haner Cornwall'dakJ bir Tun a mezar tm
seinden karlmtr. Kukusuz bunlann karlnda Yunanistana
Cornwall kalay ve rlanda altn gtrlmt. Nitekim ngiltere'de
yaplan baz ss eyalan Yunanistanda kullanlmtr. Judand (Danimar
ka) kehribar, Orta Avrupadaki (nerelerden getii birok belirtilerden
anlalan) bir yol boyunca, ticaret amacyla, Yunanistana ve Girit'e g
trlm ve karlnda, ayn eit fayans Akdeniz boncuklan alnm
tr. Dolayl da olsa, rlanda ve Danimarka artk insanln Yakndo
uda biriken ortak tecrbesine olumlu katklarda bulunuyorlard.
Bat ve Orta Avrupa'nn, Tun a barbarl pekl imdi ilk
kez varlna tanklk edilen bu ticaretin etkisiyle balam olabilir.
Deilse bile, bu ticaret tarafndan hzlandrdklar tarihe kadar de
imeden kalmlardr. Mezarlarna, ithal edilmi fayans boncuklar
konmu olan Gney ngilteredeki barbar aristokrasiler ve byk
apta bir kehribar ticaretinden zenginlemi olan Danimarka bar
bar aristokrasisi toplumsal ve ekonomik bakmdan imdi anlatt
mz Mykene valyelerinin (kuzey lkeleri'ndeki) benzerleriydiler,
ancak onlardan daha fakir ve daha taral nitelikteydiler. Yunanis
tann kahramanlk ann bu tr bir kuzey aristokrasisinin zen
gin Minos dnyasnn eteklerine g edip yerlemesinin sonucu ol
duunu sylemek de doru olabilir.
184

kinci binyln sona ermesinden biraz nce, hatta Avusturya Alplerindeki (ve belki daha baka yerlerdeki) derin maden yataklarnn
bile iletilmesine olanak veren gelitirilmi maden karma ve me
tali indirgeme yntemleri, daha ileri metal dkme ve dvme yollan
ve maden dcaretinin hurda metal paralarn titizlikle toplayacak ve
kullanacak biimde yeniden rgtlendirilmesi, tuncun fiyatn ilkin
Orta Avrupa ekonomik sisteminde, daha sonra ise ayn zamanda
Britanya, Danimarka ve Sardunyada ucuzlatmt. Sonunda silahlar
ve ss eyalar kadar, doramaclk iin gelitirilmi metal aletleri ve
birka dier metal aleti de kullanmak mmkn oldu. Maden en
dstrisindeki bu devrim, iftilerin nfus fazlas ocuklarn zm
leyecek bir ehir endstrisi gelitirmemise bile, bu kimselere uygar
dnyaya kar yeniden saldrlara girimek iin kalkanlar ve kllar
salad.
kinci binyl iinde uygar yaamn ve okuryazarln alan, ke
sintiye uramakszn alvyon vadilerinden, Yakndounun byk
ksmnn zerinden, uygarln indeki ileri karakoluna kadar ge
nilemitir. Ticaret a, Atlantik ve Kuzey Denizi kylarndaki bar
bar dnyann eteklerine ve Orta Asya bozkrlarna ve Gney Rus
yaya kadar ulat. Bunun gzle grnr sonular, dnyadaki insan
saysndaki byk art, bu ticaret alan iindeki blgelerin yaam
dzeylerinin ykselii ve buna uygun olarak insanln tecrbe biri
kiminin genilemesi oldu.
Savalara ve karanlk alara ramen, alvyon vadilerinin e
hirleri ve kyleri, 1500de en az 2500 yllarnda olduklar ka-dar
kalabalktlar. ehirlerin says ise kat kat artmt. Asur, Suriye,
Kk Asya ve Giritteki yeni ehirler, indekiler bir yana, ky
kenti durumlarn pek ok aacak biimde byktler. Asur devleti
nin bakenti Asur ehri imdi 528 dnm idi, Kuzey Suriyedeki
Gatna belki ondan da geniti. Hatta Troya bile 11 dnmden 17,5
dnme ulamt. Mykene kaleleri 30 ila 48 (Asine) dnm ge
memekteyse de, bu kalelerin evresindeki aile mezarlklar, surlarn
dnda da hatr saylr oklukta nfusu barndran evlerin kurul
mu olduuna iaret eder.
Barbar dnyann kylarndaki mezarlklar, benzeri bir gelime
nin buralarda da olduunu gstermektedir. Sicilyada bakr a me
zarlklarnda on ila otuz aras aile mezar bulunmasna karlk, on
beinci yzyldaki Tun a mezarlklannda her birinin iinde daha
az sayda iskelet olmakla birlikte, 1000 ila 3000 arasnda aile mezar
185

bulunuyordu. Macaristan ovasnda Bakr anda mezarlklarda en

fazla 50 mezar bulunmasna karlk, tun ann erken dnemleri
nin mezarlklar, ilerinde 180 mezar bulunacak kadar kalabalk ola
biliyordu; Tun ann ge dnemlerinde ise, mezarlklardaki me
zar says 300 buldu, hatta at.
Hi deilse orta snflar iin yaam dzeyi de ykselmiti, elbet,
orta snflar, kendilerinin stndeki krallar ve din adamlarn taklit
ederek, servetlerinin ounu, sonraki yzyllara hibir ilerici dei
me izi brakmayan, iyi gmlme, sihir ayinleri, kleler, kokular ve
mcevherler gibi manevi ya da maddi mal ve hizmetlerin satn aln
mas iin harcadlar. te yandan konut yapm gibi baz tketim
alanlarnda barbar dnyada bir ilerlemenin izleri grlebilir ki; De
mir andaki ilerlemeler bu noktay da aacaklardr. I.. 1800 do
laylarnda orta snftan birinin evi, her katnda 24 metrekarelik kare
biimli bir orta salonun evresinde toplanm birok odalar olan
ve eni 10,5 boyu 12 metrelik iki katl bir ev olarak yaplmt. ElAmarna hyndeki Msr bakentinde, on drdnc yzylda or
ta byklkte bir ev 20,5e 22 metreydi.
Yeni halklarn Amurrularn, Hititlerin, Kassitlerin, Aryanlarn,
Hurriallarn, H iksoslarn- eski uygarlk merkezlerinde boy gster
mesi bu halklar baka evrelerde kullanacaklar yeni diller ve bu
dillerin olanak verdii yeni dnce yollar gibi manevi ve maddi do
natmlarla zenginletirdi. Barbarln uygarla dnmesiyle Giritte,
yarmada Yunanistannda ve Kk Asyada gelitirilen fikir ve
bulular insanln ortak tecrbe havuzuna akt. Hi deilse dolayl
olarak Britanya, Baltk kylar, Rusya, Orta Asya ve Dou Afrika
nn d barbar toplumlarndan yabanc malzemenin biraz uygar
toplumlara szd.
Ulatrma alanndaki gelimeler denizyolu ve karayolu ile haber
lemelerin hzn artrd. Orta Krallk zamannda bile Msrllarn 20
metre geniliinde 62 metre uzunluunda olan ve 120 metreyi a
mayan Girit gemilerinin uzunluklar Mykene dneminde 30 met
reyi buldu. Uygun mevsimde Delta limanlarndan Bjblosa bir gezi,
yelkenle yalnzca drt gnde yaplrken, krek kullanlarak yaplan
dn, bir teknenin sekiz on gnn alabiliyordu.
Suriye bozkrlarnda bir kervan gnde krk sekiz kilometre ka
dar yol alabiliyordu. (Frat zerindeki Tirkadan Palmira yoluyla
Gatnaya 360 km kadarlk bir yolculuk rnein, on dokuzuncu
yzylda on gn alyordu.) Fakat atlarla ekilen hafif sava araba186

lan, bunlar edinebilenler -uygulam ada, ancak askerler ve devlet

memurlar ya da Homerosun kahramanlar gibi byk sava ef
leri- iin, yolculuk srelerini geni lde ksaltt. Bu arabalar belli
kimseler edinebildi, nk bunlarn yksek hnerli arabaclar tara
fndan ve pahal ithal mal tahtadan yaplmalar gerekiyordu; bun
lar ekecek atlarn koumlar, aslnda geni omuzlu kz iin ge
litirilmi olan, dolaysyla atlarn boyunlarn skp onlar yar yarya
nefessiz brakan koumlar olduu iin, bu atlarn zel olarak bes
lenmeleri ve uzun bir eitimden gemeleri gerekiyordu. I on do
kuzuncu yzyldan balayarak, at yetitirme Kuzey Suriyede nemli,
hatta bilimsel bir meslekti ve araba yanlan pratikte yararl bir spordu.
Bu eit arabalar, daha ok sava iin kullanldklanndan, tpk orta
adaki valye zrhlan gibi, yalnzca bunlar elde edebilecek gte
olan devlederin ve eflerin otoritesini artrd. Fakat Asur, Msr ve Hitit
imparatorluklannn daha nceki imparatorluklara bakarak daha kararl
olulan, yalnzca gereken yerlere hemen gnderilebilen bu hareketli si
lahlara sahip olmalarnn deil, ayn zamanda memurlarn ve mfetti
lerin bu aralarla lke iinde srade dolaabilmelerinin eseridir.
Bylece uygarlk havuzlar, Dicleden Nile kadar [bkz. Harita II]
ve Karadeniz kylarndan Basra Krfezine kadar kesintisiz uzanan tek
bir geni glde birbirleriyle birleip kartlar. Bu geni birikim iinde
akntlar her ynde serbeste akyordu. Bar dnemlerinde Babil,
Asur, Mitanni, Hitit ve Msr krallan birbirlerinden eliler ve eler,
armaanlar ve tannlar, doktorlar ve khinler alp verdiler. Msrllann
ve Hintlilerin elimize geen dileri arivleri, Yakndou da on dr
dnc ve on nc yzyllarda, Avrupada S on dokuzuncu yz
yldaki ve yirminci yzyln balarndaki durumla kyaslanabilecek ger
ek bir devletler topluluu ya da uluslar birlii tablosu sunarlar.
Franszcann bu tarihlerde diplomasi dili oluu gibi, o tarihlerde de
tm Dou imparatorluklan ve onlara tabi devleder diplomatik ha
berlemelerde ivi yazsn ve Akad dilini kullanyorlard.
Sargon zamanndan beri iviyazs uzmanlan, Asur, Suriye,
Kk Asya, Fenike ve son olarak da Msr ehirlerinde ve kalele
rinde oturmakta ve Smer biliminin meyvelerini sunduklar yerli
yazclar yetitirmekteydiler. Yeni halklarn, Hititlerin, Hurriallarn,
Aryanlarn ve Giritlilerin kendi tecrbelerinin rn olan bilgileri
baka dillere evrildi. Bu geni okuryazar yazclar snfna geim
olanaklar bulundu. Tapnaklarda bilgin kiilere bo zaman, hatta
aratrma olanaklar saland.
187

Bununla birlikte, on be yzyl kadar asl Tun a boyunca

gerek bilim alannda gerekletirilen zgn bulular ve teknik ge
limeler, drdnc binylda salanan parlak baarlarla ve bizzat
uygarln rgtlendirilmesiyle kyaslandklarnda insan hayal krk
lna uratacak kadar azdr. Daha nce hak ettikleri lde dein
diimiz ulatrma ve silahlanma dndaki gelimelerden ancak dr
d -BabiPin Amurru hanedan zamannda Babil matematiinde yer
deerininH bulunuu, M srda Yeni Krallk zamannda camn icad,
Fenikede alfabetik bir yaznn yaratlmas, Ermenistanda kimlii
saptanamayan bir kabile tarafndan demir ilemenin ekonomik bir
ynteminin gelitirilm esi- zel olarak anlmaya deer gelimelerdir.
Tun ann, 7. blmde anlatlan temel nitelikleri ve bu nite
liklerin uradklar deiiklikler hatrlanrsa, gelimelerin fakirlii a
rtc bir sonu gibi grlmeyecektir. Bir orta snfn ortaya kma
sna ramen, okuryazarlk, (geri bu ada ticaretle daha ciddi bir
birlik salamsa da) zanaatlkla ayr olma durumunu srdrd.
Okuryazarlkla ticaretin birlemesi belki yeni Babil matematiini,
ama kesinlikle Fenike alfabesini yaratmtr. Dier alanlarda toplu
mun bilgin kimselere ykledii grevler deimeden kald ve ta
balangta ortaya konan geleneksel yollarla srdrld.
Pratik bilimci, yani zanaat ise tersine, eski toplumlardaki top
lumsal itibar emperyalist savalarda yakalanan klelerin saylarnn
artmasyla daha da derken, hl madeni aletlerin pahall enge
liyle kar karyayd. Yenilerde uygarlam ve barbar toplumlarda,
bir zanaat yksek bir itibar kazanm olabilir. Fakat bu onun ki
isel hnerinin dldr. Bylece zanaatln iinde sakl tutucu
luunu pekitirmek zere, zanaat bilgisinin kuaktan kuaa taklitle
geirilmesi yntemine bir de krl bir zanaatn bilgisini sr olarak
saklama arzusu eklenmitir.
Ayn zamanda zanaatlarn sipariler, hammadde ve hatta ara
gereleri bakmndan ylesine baml olduklar krallarla soylular, in
san emeinin zerindeki ar yk hafifletecek bululara her za
mankinden az ilgi gsteriyorlard. Krallarla soylular, aslna bakacak
olursanz ayn zamanda orta snflar, gittike byyen bir kleler
ordusunun emeinden yararlanabiliyorlard. Sargon zamanndan
^ Y er deeri, avn sayya rnein onlu dzende birler hanesindeyken kendi deeri,
onlar hanesinde kendisinin on kat, yzler hanesinde yz kat vb. deer verilip
okunmas, (.n.)

188

beri, sava beyi, asker fatih, egemen snflarn ideali olmutu. Bu

kimseler iin servet, retilecek bir ey deil, ele geirilmesi gereken
bir ganimetti ya da daha dorusu, kiiyi almaktan kurtaran en
eski icat olan haydutluun rnyd.
Byle egemen olunan toplumlarda, ara-gere alanndaki geli
melerin ar olmasnda alacak bir durum yoktur. Nitekim, Avru
pa'nn Tun a barbarlar arasnda, arkeoloji, metal ara gereler
de, sava silahlarnda olduu kadar baltalarda da nispeten hzl bir
gelimenin olduunu ortaya koyar. Fakat, Tun a Yunanistan'n
da Homeros'un kahramanlar arasnda olduu kadar gnmzn
barbar toplumlarnda da, efler bile elleriyle almak zorundadrlar.
Dou'nun yceltilmi krallar ise kol ilerinden tmyle balan
mlard ve savalarnn ounu onlar hesabna bakalar (vekle
ten) yaparlard. Baklarn Avrupa'dan Asya'ya veya Msr'a dn
dren her arkeolog, Dou'nun Tun a'nn iki bin yl boyunca
metal aletlerin biimlerini ne byk lde koruduklarn grnce
arr kalr. Askeri ara gerelerdeki ilerleme biraz daha fazlayd.
Fakat bunlarn iinde en nemlisi olan atlarla ekilen hafif sava
arabas ilkin, belki de yeni uygarlam Asurlular tarafndan, sonra Mitanni'nin barbar Aryan eflerince Suriye'de gelitirildi ve Hiksoslarca Msrllara zorla kabul ettirildi. Ayn ekilde uzun kllar Girit'te
icat edilmi ve Mykenelilerce kullanlmtr. Dou krallar ve gene
ralleri, atlyelerde kazanlm tm pratik tecrbelerden yoksun ola
rak, zanaatlarn onlar iin neler yapabileceklerinin deerini kav
rayamam gibi grnrler.
Helenistik ve Araplar kanal ile amza ulaarak geni lde mo
dern matematiin kayna olan gerek bir yksek matematiin temel
leri, anlalan, Hammurabi hanedan zamannda, Mezopotamya tap
nak okullannda atlmt. Onun gelimesi bylece Hammurabi yasalannn kutsad orta snfn o kk zaferiyle ayn tarihlere rasdamaktadr. Aynca bu matematiin rneklerinin ou, miras blm, or
taklk ve ticaret ilemleri zerinedir. Bu nedenle yeni matematik orta
snfn toplumsal ihtiyalarna cevap vermek zere gelimi olabilir.
Fakat en nemli bulu, yazclarn zerine ok daha nceleri din, y
netim ve zel ticarede ilgili olarak yklenmi ar olmayan yaz ilerinin
basidetirilmesinin yan rn olarak ortaya kt.
Basitletirmenin bir sonucu olarak, 1 ve 60 ayn iaretle gsteril
meye baland. Ayn dnemde yazclar, bir mitann altmta bi
rine eit bir arlk olan /V'i, (tpk Latincede mriann, yani
189

o/z/un ayn zamanda on ikide bir anlamna gelii gibi), genel

olarak altmta biri belirtmek iin kullanmaya baladlar. Ayrca,
uygulamada yazclar^/// iin kullanlan iareti koymayarak kendile
rini bu zahmetten kurtarm oldular; bir birim ve on bir gin yalnzca
U U ile gsterildi. Bu yoldan giderek, bilginler, birim simge ( , )
iaretinin 60n st ve ast katlarn, yani 1, 60, 600... 1/60, 1/3600
belirtmek iin kullanrlarken, onla arpmlarnn, rnein, 10, 600,
1/6nn bir baka rakam olan ( ) ile gsterildii tmyle soyut bir
sistem zerinde uylama yoluna gittiler. Bylece Babil aritmetikisi
kendisini yer deeri dediimiz ilkeye dayanan bir iaretleme siste
mine sahip oldu; bir iaretin deeri, birlikte yazld saylar iindeki
srasna gre saptanyordu. Bu sistem yalnzca tamsaylara deil, ay
n zamanda, tpk bizim ondalk kesirlerimizde olduu gibi, kesirle
re, de uyguland. Yalnzca sfr gsterecek bir iaretin bulunmay,
uygulamada pek ciddi sorunlar yaratmayan bir belirsizlik esiydi.
Bylece Babil tapnak bilginleri, parmaklarla ya da (boncuklu vb)
sayc aralarla gsterilemeyen kesirli saylarla ilem yapabildikleri
ve kendilerinden nceki Msrl meslektalarnn kadandklar ve a
larndaki Msrl meslektalarnn hl kullanmak zorunda kaldklar
tam ya da pay birli kesirlerle ilgili zahmetli ilemler yapmak zo
runda brakmayan bir sistem bulmu oldular. Hesaplama iinde kul
lanlan bu tmyle teknik nitelikteki gelime, asbnda insanlarn he
men hem en- btn gerek saylar zerinde egemenlik kurmalarn
salad.
Bu sistemin rastlantsal bir sonucu da -okuyucu okulda ektii
zorluklar hatrlasn- bugn bile matematie balayan kimselerin bl
meyi renirken karlat btn glkleri ortadan kaldrmas ol
du. nk blme, blenin tersiyle (yani, blenle arpldnda bir
kan sayyla) arpmndan baka bir ey deildir. Smerlilerin ar
pm tablolar karlar gibi imdi de onlarn Babilli kaltlar alt
mlk [seksa gesimal] kesirlerle gsterilen blm tablolar dzenle
milerdir. Bir sayy 12ye blmek iin, 12nin tersine, yani altmlk
dzende 5e baklp say onunla arplr.
Elbette Babilin sistemi mkemmel olmaktan uzakt. Birinci bin,
yln sonlarna kadar kesirleri gsteren iaretten ve sfr rakamndan
yoksundular. Bizim devreden ondalklar dediimiz eyle ilgili bir
buluu da gerekletirememilerdi. Onlarn taban saylar 60, birok
faktr sayyla 2, 3, 4, 5, 6, ... ile blnebilen bir saydr, yle ki, o
u tersleri olduka ksa altmlk kesirlerle gsterilebilir. Fakat ters
190

lerin sraland tablolarda, 1/7, 1/11 ve benzerlerinin yerleri bo

tu. Byle saylarla blmek iin hl alelade blm yollarna ba
vurmak ve hantal birim kesirlerini kullanmak zorundaydlar.
Ayn ekilde y j l , y f gibi kkl saylan belirten iarederi ve bu sa
ylarla ilem yapma yollarn bilmiyorlard. Bu tr saylara varacak
problemlerde doru sonulara yaklaan dier zm yollarn kul
landlar. aret kurallar, kavraylarnn tmyle tesinde grlr.
kinci dereceden bir denklemde eksi kk kmasn dpedz atla
mlard.
Ayrca Babilliler, saylarn bizim cebir formlleriyle belirttiimiz
baz niteliklerini, hesaplama yoluyla ampirik olarak kefettiler. yle
ki bizim (a+b)2 = a2 + 2ab + b2 ile gsterdiimiz sonucu kesinlikle
biliyorlard ye bu sonucu aynen bizim yaptmz gibi, ikinci dere
ceden denklemleri kareyi tamamlayarak zmekte kullandlar. Sa
ylarn bu gibi nitelikleri, Hogbenn deyiiyle aritmetik gramerinin
kurallar, yazclara yalnzca a priori yasalardn almlar olarak g
rnmyordu, gerekte geerlii kefedilen sonu ve srelerdi.
Bunlar elimizde bulunan matematik tabletlerinde hibir zaman
genel formllerle belirtilmemilerdir. Zamanmza kalabilen tm ma
tematik ilemleri, zerinde allan rneklerdir ve bilinen yn
temlerle zlebilecek biimde dzenlenmilerdir; diyelim, iki dere
celi denklemlerde bilinmeyenlerin deeri, ac+b2/4n mkemmel
bir kare olaca biimde seilmitir.
Gene de Babilliler, somut saylar yerine saysal deerler verile
cek harfler kullanma yntemi olan cebirsel iaretler dediimiz eyi
bilmiyorlard. Denklemlerinde, bu nedenle, ortaa aritmetiinde
kullanlan yanl pozisyona benzer bir srece bavurmulard.
Elimize geen blk prk tableder, okullarda geometrik e
killerle -dairelerin iine kareler izmekle ve benzeri ilem lerle- u
ralm olunduunu gstermektedir. Hangi sonulara ulatklarn
tablederden karamyoruz. Fakat .. 1800de Babilliler, gene ola
slkla gerek zmler ve lmeler yoluyla, ok daha nceleri uy
gulandklar ortaya karlan alan ve hacim hesaplama kurallarna ek
olarak baz geometrik ilikileri kefettiler. zellikle kenarlarnn uzun
luklarnn birbirlerine oranlar 3Je 4 ve 5e 12 olan dikdrtgenlerde,
kegen zerine izilen karenin alanlarnn toplamna eit olduunu
ok iyi biliyorlard. British Museumdaki bir tablet zerinde, bunun
doruluunu gstermek iin bir rnekler dizisinin tm izilmitir.
191

Aslnda bilgin yazclar zamanmzda Pythagoras Teoremi denen

teoremin sonularna on dokuz ayr rnekte varmlard. Bu teoremi
genel olarak bilmi olsalar bile, kegenin rasyonel bir tamsay
olmad durumlarda, rnein bir kare iindeki kegen zerinde
uyguayamyorlard. Bu gibi durumlarda tabletlerdeki rnekler do*
ru sonuca yaklak saylar elde etmek iin kullanlan yntemlerle
zlmtr.
Babilli yazclar kendilerine, toplumlarnn uygulamada karla
tklar muhasebe, yer lme, mimarlk ve askeri mhendislik alan
larndaki pratik sorunlarnn gerektirdii lde dorulukla zme
olana veren bir matematik simgeler ve yollar sistemi gelitirmi
lerdi.
Hep bu tr problemlerin zmn aklayan rnek dizileri d
zenlediler. Bu yolla saylarn ve alanlarn birok nemli zelliini
rastlantsal olarak buldular. Zamanmza kadar kalabilen tabletlerin
hibirinde, salt saylarn zelliklerine ynelik bir ilginin ya da soyut
bo uzav hakkndaki herhangi bir dncenin varlnn ipularn
gremezsiniz. (Babil matematik metinlerinden baz somut rnekler
Man Ma kes Himse/f adl kitabmda verilmitir.)
nc binylda Msr, Smer ve nds halklar -m at kumlu a
murdan yaplp zeri srayla kaplanm bir madde olan- fayans
yapabilecek kadar sra kimyasn biliyorlard. Bu kimyasal bulu,
alkali silikatlarn metaller gibi kolayca eridiinin ve bu gibi silikat
larn, silisin, yani kumun, (yalnzca yanan aacn bir rn olan) po
tasn ya da (Msr'n bat lnde mineral olarak bulunan) natro
nun^) stlarak elde edilebileceinin anlalmasnn eseridir. Yeni Kral
lk zamannda Msrl zanaatlar, kum ile natronu starak, eritilebilen ve bir metal gibi dklebilen bir duru cam yapma sreci ke
fettiler ve bu yolla yaptklar camlar boyama yntemleri geli
tirdiler. Scakken biim verilebilir kvamda olan cam, delik omak
larn ya da kamlarn iine ve hatta bir kum ukurunun iine d
klerek cam kaplar yapld. Cam, kymetli talarn taklitlerini, yani
sentetik mcevherler yapmada kullanld; aslnda bu sentetik ta
lar da, bilezikler ve vazolar biimine sokularak, ok pahal olmayan
fiyatlarla yeni orta snfa satld. Camclk sanat ok gemeden, nat
ron yerine doal potasn kullanld Fenike'de benimsendi.
( ) Natron, kimyada NnCO-lOHO formlyle gsterilen doal sodyum karbonattr,

(.n.)
192

Cam yapm kk orta snftan kimselerin keselerine uydurul

mak zere gelitirilmise, basit alfabetik bir yaz da kk tacirlerin
ilerini kolaylatrmak iin bulunmu gibi grnmektedir. Fenikeli
ler geni apta halkn kulland dk fiyatl mallarn ticaretiyle u
rayorlard. Bu tr bir ticarette her birinin kaydedilmesi gereken
birok kk perakende alveri yaplr. Ayn zamanda bu ticaret,
zanaatlara, hi deilse tacirlere, kendilerini, ilerinde elbette profes
yonel yazclar bulunan byk evlere baml olmaktan kurtara
cak kadar servet kazandrd. Tacirlerin kendi defterlerini kendileri
tutmalar gerekecekti. Fenike yazsnn yaratlnn temelindeki top
lumsal neden bu olmutur.
Bu oluumun filolojik temeline deinmek de yerinde olur. Fenikece gibi Sami dillerinde szckler nsz harften kurulu kkler
den yaplmlardr (bu, szcklerin tretildii kkler nszle be
lirtilebilir demektir); (nl harflerdeki deiiklikler yalnzca gramer
farkllklarn -zam anlar ve ismin durum larn- belirtirler. Byle
olunca, genel balamn szcn cmle iindeki konumuna gre
alaca durumun) ak olduu hallerde szckler yalnzca nsz
harflerle gsterilip, nller, pratik amalarla yazlmayabilir.
.. 1500 dolaylarnda Ugarit rahipleri ve tacirleri, kendilerin
den bu yazy rendikleri Babilli retmenlerinin ve meslektalar
nn kullandklar iviyazs iaretlerinden yirmi dokuzunu seip bu
iaretlerden her birine tek bir fonetik deer yklemede anlatlar.
Bylece, daha nceki yazclar tarafndan kullanlan ideogramlar ya
da heceleri belirten iaretler gibi hantal kullansz aralara bavur
madan, herhangi bir szcn doru olarak okunabilmesini sala
yan gerek bir alfabe yaratm oldular.
Daha gneyde, ad hl bilinemeyen bir Fenike ehrinde, Biblosta, Msrllar tarafndan kullanlmaya balanan papirs zerine
yazmaya uygun bir baka alfabe zerinde uylald. (Yunanca kitap
anlamna gelen ve Hristiyanlkta K utsal Kitap\ verilen Biblia ad
Biblos ehrinden gelmektedir.) Bu Fenike ehrinde basit nszleri
belirtmek iin yirmi iki iaret seildi, nller yazlmad. Bu iaretler
bir gre gre Msr hiyerogliflerinin deiik biimleri olabilirler,
bir dier teoriye gre, gebe Sami obanlarnn resim olmayan sr
damgalanndan ya da Akdeniz denizcilerinin mallarn kime ait olduk
larn gsteren markalarndan alnm iaretler olabilirler. Hangisi
olursa olsun, bunun sonucunda yaratlan alfabe Yunan, Etrsk, Ro
ma, Arami ve Gney Arap yazlarnn ve bu yazlarn ada trev193

cri olan Avrupa, brani, Arap ve nds yazlarnn atasdr.

Yaz iaretlerinin saysnn azalmas ve ideogramlarn ve belirle
yicilerin yol atklar karmaklklarn saf d edilmesi sayesinde,
okuma yazma bugnk kadar kolaylat. Okuryazarlk yksek dere
cede uzmanlam bir snfn gizemli ayrcal olmaktan kt. K-,
k dkkn sahipleri ya da gezgin satclar, hi deilse adlarn yazp
hesaplarn tutabilecek kadar okuyup yazmay kolaylkla renebil
diler. Bu yeni bulu (alfabe) ylesine hzla yayld ki, kimse kesinlik
le nerede baladn syleyemez. Aslnda yaznn yeni uylamlar
nn (iaretlerinin) kullanlmasna geerlik kazandran uluslararas bir
tacirler birlii idi; bu yeni yaz sistemini demir anda yayp halka
indiren onlarn etkinlikleriydi.
Son drt blmde tanmlanan uygarlklarn ve barbar kltrle
rin niteliklerini, aletler ve silahlar iin kullanlan biricik metalin, tun
cun yksek fiyatnn nasl belirlendiini tekrar tekrar gsterdik. Tun
cun fiyatnn ykseklii, onu oluturan metallerin, bakrn ve kalayn
ktlnn bir sonucuydu. Buna karlk demir, yerkabuu zerinde
en ok bulunan elementlerden biridir. Demir, bakrn ve dier
madenlerin elde ediliinde kullanlan ayn kimyasal srele -odun
kmryle starak indirgemek yoluyla- cevherinden ayrlabilir. Fa
kat mekanik bir krk bulunamadndan, antik tarihlerde ancak
salanabilen ykseklikte bir syla demir ergimeyecek ve indirgeme
sonunda geride ancak sngersi bir ktle kalacaktr. Bu ktlenin c
rufundan arndrlmas ve uzun sre dvlerek sktrlp demir
klesi durumuna getirilmesi gerekir. Hatta bu ilemlerden getik
ten sonra bile demir, bakr ve tun gibi dklemez, kzdrlp d
vlmesi ya da ilenmesi, yani ekile dvlerek biim verilmesi
gerekir.
nc binylda bile, dvme demirden yaplan az sayda ara
gere seyrek olarak M srda ve Mezopotamyada kullanld, fakat
ne Nil ne de Mezopotamya demircileri iyi kaliteli ve ok miktarda
demir retme yolunda etkin ve ekonomik yntemler geli ti rebildiler; bu tr yntemler gelitirmeye tevik edilmediler. Bu yolda uy
gun bir sre, grne gre ilk kez, Ermeni dalar arasnda Hititlerin Kizvadana dedikleri yerde yaayan bir barbar kabile tarafn
dan kefedildi. Askeri nitelikli monarilerine demir ileyicilerini de
alm o an M itanninin Aryan yneticileri bu yeni madenin deerini
kavradlar, fakat bu metalin elde edilmesinin srrn saklayp, maden
ticareti zerinde kurduklar normal devlet tekeli sayesinde demir
194

retimini denetlediler. Aryanlarn yerini alan Hititler bu gizlilik po

litikasn srdrdler. Aryan krallar armaan olarak firavunlara de
mirden yaplm eyalar gndermilerdi. Fakat firavun, Hitit kralna
drdnc binyln sonlarna rastlayan bir tarihte bir miktar demir
gndermesini isteyen bir mektup yazd zaman, Hitit kral kar
deinden zr dileyerek yalnzca tek bir demir haner gnderdi.
Ama Hitit ordusu demir silahlarla donatlmt. Hitit ordusunda
hizmet gren barbar kiralk askerler sonunda bu demir silahlarn
yapmnn srrn renip yaydlar.
Demir ilemeciliinde etkin ekonomik yntemler, sonunda de
miri ucuz bir metal durumuna getirdiler. Babirde on sekizinci
yzylda Hammurabi zamannda bir ekel gmle 120 ila 150 ekel arasnda bakr ya da belki 14,5 ekel kalay alnabiliyordu. (K
k Asyada bu tarihte bir ekel gmle 40 ekel demir alnabilir
di.) Bin yl sonra bir gm ekelle 225 ekelden fazla demir satn
alnabilecekti; bakrn fiyat da, ucuz demir aletlerin maden kar
mada ve aralar ve kaplar yapmada kullanlmasnn bakra olan ta
lebi azaltmasnn bir sonucu olarak dt, bir gm ekelle 150
ekel bakr satn alnrken, 180 ekel alnmaya baland.
Ucuz demir, tarm, endstriyi ve sava da demokratlatrmtr.
Herhangi bir ifti, almam yeni topraklar kendine tarla amak
zere temizlemek iin, bir demir balta ve bu topraklarn sert yz
n krabilecek demir saban balklar satn alabildi. Sradan bir za
naat kendini krallarn, tanrlarn ya da soylularn evlerine ba
ml olmaktan kurtaran metal alet takmna sahip olabildi. Demir
silahlarla sradan bir kimse, Tun a valyesiyle daha eitliki
koullar iinde karlaabiliyordu. Bu sradan kimselerle de fakir ve
geri barbarlar, tun silahlar zerindeki tekelleri kendilerini yenilmez
duruma getirmi.grnen uygar devletlerin ordularna meydan oku
yabildiler.
Demirin yol at bu sonutan en son sz edileni kendini
ilk ortaya koyacak oland. Yakndouda Tun a, btn uygar dn
yay kaosla tehdit eden ve nitekim uygar dnyann en son iki uy
garlk ileri karakolunu -Y unanistan ve Kk Asyayokuryazar
ln yok olduu bir duruma gerileten yeni barbar aknlaryla sona
erdi.

195

IX.
ERKEN DEMR AI

Emperyalizm, Tun a ekonomisinin elikilerini zememi

tir. Tersine, ilkin emperyalist devlete gerekli kaynaklar salamsa
da, 2. binyilda, son vermi olmakla vnd Mezopotamya
ehirleri arasndaki i atmalardan ok daha ykc olan imparator
luklar aras atmalara yol at. mparatorluklarn topladklar ha
ralar yeni servetlerin retilmesi anlamna geliyordu, bu, servetin
onu retenlerden alnmasndan baka bir ey deildi. Bu nedenle,
byle bir servet durmadan genileyen nfusu besleyemezdi.
Daha on drdnc yzylda, imparatorluk hzinelerine hl ha
ra akarken, kme belirtileri kendilerini gstermeye balamt.
Uygarln barollerini oynayan Msr firavunu ile byk Hitit kral,
birbirleriyle uraan ordularna kiralk barbar askerler aldlar. Bun
lar olaslkla ya savalarda yok olan ya da yaptklar yamalarla b
tn btn bozulan yerli halklarnn ya da hi deilse askeri snf
larnn- hatr saylr bir blmnn yerine konmak iin tutulmu
lard. Byle bir ie girmekle, barbarlar uygarlktan yeni bir ders al
ma olanana kavutular. Bunlar hi deilse uygar sava yntem
lerini, ehirlerde uygulanan silah yapm srelerini ve demir ile
meciliinin srrn renebilecek bir durumdaydlar. Bir sre sonra
bu barbar kiralk askerler, uygar lkelerde grdkleri eitimin ken
dilerine kazandrd eyleri, Hititlerin ve Msrllarn felaketine yol
aacak biimde efendilerine kar kullandlar.
Emperyalizm, eski uygarlk merkezlerindeki elikileri rteme197

dii gibi, veni uygarlam blgelerdeki elikileri uzun sre maskeleyemedi.

Siyasal alanda olduu kadar ekonomik alanda da, sava beyle
rinin uzun kllarnn, sava arabalarnn ve byk mlklerinin ege
men olduu Mykene toplumu, on drdnc yzyln sonlaryla oniinc yzyl iinde gittike fakirleti. Mezarlara kt ve ucuz e
yalar konmaya baland. Sanat geriledi. On drdnc yzylda son
derece yaygn olarak grlen Msrdan ithal edilmi mallar, on n
c, yzylda grnmez oldular. Msrda ve Suriyede Mykene yaps
mallar nispeten seyrekleti. Mykene mlekiliinin son dnemine
ait mlek kaplar bugn Kk Asyann gneydou blgelerinde
yaplan kazlarda bulunmakta iseler de, buralara sava koloniciler
tarafndan getirilmi olabilirler. Bu, Mykenelilerin nfus sorunlar
iin neolitik an son dnemlerinde bavurulan zm (kolonici
lii) benimsemekte ve nfus fazlalklarn denizar lkelerdeki
baka halklarn topraklar zerine boaltmaya almakta olduklar
anlamna gelir. Homerosun destanlarnda anlatlan Troya sava,
emperyalizmin bu tr bir serveni gibi grnmektedir. Fakat k
k Mykene prensleri Akad krallarn taklit edecek kaynaklardan
yoksundu.
Bylece Yakndounun Tun a, I. \200 dolaylarnda, 8. b
lmn balannda anlatlan karanlk adan daha kara ve daha yaygn
bir karanlkaa girilmesiyle sona erdi. Yalnzca tek bir devlette
deil, fakat uygar dnyann byk bir ksm zerinde tarih kesintiye
uram grnr; yazl kaynaklar kurumu, arkeolojik belgeler az
ve kolay kolay tarihlendirilemeyecek durumdadr. Kuzeyden kopup
gelen barbarlar Yunanistandaki Mykene uygarln silip sprd
ler. Hitit imparatorluu kt. Babilde Kassit hanedan sona erdi;
barbar Ermeniler ve Kaideliler Babil topraklarna szdlar; bir sre
iin Babil, Asurlu efendilerin egemenlii altna girdi. Firavun Merneptah ve Ramses, Nilden gelen istilaclar savuturmulard. Fakat
ok gemeden Libyal kiralk askerler ve Nubiallar firavununun
tahtn ele geirip, Asurlularn Msr da askeri imparatorluklarna
batlarna kadar ellerinde tuttular. Hemen ayn tarihlerde inde
ang hanedannn bakenti yamaland ve barbar ular daha feodal
izgilerle rgtlenmi olan yeni bir imparatorluk kurdular.
Bununla birlikte uygarlk tmyle ya da her yerde kesintiye u
ramad. Asur devleti ve onu oluturan ehirler geliiyordu. Asur
krallk kitaplklarna konmak zere Smer ve Akad metinleri kopya
198

edildi ve dedendi. Babil tapnaklarnn yanna eklenmi gzlemev

lerinde de verimli astronomik almalar yapld. Babilde ise, daha
nceki karanlk alarda olduu gibi (geri yabanc ynetimi ve fa
kirlik nedenleriyle eski gcnden dmse de) tapnma kadar eko
nomik ve bilimsel yaam da ehirlerde ve tapnaklarda srdrld.
Ne zanaatlarn meslek bilgileri, ne tacirlerin i kavraylar, ne de
daha yazclarn geleneksel bilimleri ehirlerinin sahiplerinin dei
mesiyle dalp yok olmutu. Bu, Msr ve in ehirleri iin de do
rudur. Fenike ehirleri ise, hi deilse on drdnc yzylda ulatk
lar uygarlk dzeylerini koruyarak frtnay atlattlar. Bu ehirler
hatta kendi gelenekleri zerine Ugaritte tacir koloniciler tarafndan
eklenmi olan Minos gelenek ve tekniklerinden de yararlanp, bun
lar gelitirebilmilerdi.
Yunanistanda bile umulabilecek olandan fazlas gerekleti. Mi
nos rahip-krallar gibi Mykene valyeliinin de yok olduu kesin
dir. Bunlarn altklar tm yazclar ilerini yitirmilerdir. Soylu
larn saraylarndaki lks endstriler terk edildi. Pahal uzun klla
rn yerini ucuz demir silahlar ald. Mykene ehirlerinden arta kalan
yerleme yerleri, hemen hemen kendine yeterli kyler durumuna
dt. Fakat Yunanistan tmyle neolitik barbarlk dnemine dn
medi, hatta .. 1600den nce Hellad kasabalar tarafndan temsil
edilen aamaya kadar bile gerilemedi.
Ozan Hesiodos tarafndan .. 800 dolaylarnda tanmlanan,
bacln ve zeytin yetitirmenin kalplam teknikleri, yeni bulu
lar olamaz, bunlar Yunan iftiliine herhalde Hellad nclerinden
kalmtr. Ayn ozann tarm ileriyle ilgili takvimi, Ege kylleri ta
rafndan Tun anda edinilip birikmi olan astronomik gzlem
leri ve bitki bilgisini aktarr. Karanlk a boyunca Geometrik di
ye adlandrlan mlekilik tr dner arklarla yrtlm ve
Mykene tekniklerini uygulamt; yalnzca biimler ve desenler ye
niydi. Bylece, Mykene mlekileri ykmdan kurtulup, zanaatlar
n ocuklarna ve raklarna reterek, yaptklar mallar Yunana
geirdiler, bunu, klasik Yunanda kullanlan kaplarn adlarnn HintAvrupa dili ncesi adlar oluundan biliyoruz. Dier zanaatlar iin
de ayn durum olmal. Giritin erguvani renk kuman srrn ko
ruduu ve maden ileyiciliini unutmad kesindir. Fenikeliler,
hatta Ege sularnda bile, geici olarak, Yunan denizcilerinin stn
lklerine son vermilerdir. Asyallar alfabelerini, Demir a Yu
nanllarna, 1000-700 aras bir tarihte retmilerdir. Fakat Mi199

nos denizciliinin gelenekleri hibir zaman yok olmad. Demir ann erken dnemlerine ait geometrik desenli vazolar zerine i
zilen Yunan gemileri dvmek iin ba taraflarna eklenmi bir
ko kafasyla, Tun a'nn Mykene gemilerine benzer. Son ola
rak, Minos sanatnn kvlcmlarnn tm karanlk a boyunca par
lad Homeros'un iirlerinden bellidir.
Bu nedenle Demir a'nn Hint-Avrupa kkenli Yunanllar s
bir barbar kltrden mucize yaratrcasna klasik dnemin teknikle
rini, bilimlerini, ekonomisini ve sanatn tretmek zorunda kalm
deildirler. Barbarlar, Minos-Mykene uygarlnn tm yapsn ykmamlard. Aslnda, her yerde olduu gibi burada da istilalar, iten
ryerek zaten yklmaya yol tutmu olan dokulara son darbeyi
vurmutu. En iyi Batl rneklerde, zellikle de Yunanistan'da, bu
barbar aknlar, temelden salkl bir yapya daha ilerici katklarda
bulunulmasna olanak hazrlamak zere, arlam styaplar ykp
ortadan kaldrdlar. Tun a'nn en nemli baarlar genellikle
korundu. 1000 dolaylarnda yeniden canlan balyordu. Bunu
izleyen be yzyl iinde yitirilenlerden fazlasn yapt.
Demir a'nn ilk be yzylnda uygarln kesintisiz alan, a
n balangcndaki geici bir daralmadan sonra, Tun a'nn on
be yzylnda ulalandan daha byk bir genilie yaylmtr.
500dc ehir yaam srlen ve bir ehir ekonomisine baml olan
okuryazar toplumlarn yaad blge, kesintisiz olarak, Ispanya'nn
Atlantik kylarndan Orta Asya'da Sir Deryaya ve Hindistan'da
Ganj'a, Gney Arabistan'dan Akdeniz'in ve Karadeniz'in kuzey k
ylarna kadar geniledi.
Bu blgenin birok ksmlar daha nceki alarda hibir zaman
ulalmam derecede btnlemi ve birbirleriyle sk ilikiler iine
girmi durumdayd. Eitim grm bir ranl ya da Yunanl, her ne
kadar meskn dnyann ular hakkndaki bilgileri bulank ve yan
lsa da, kendini zerinde insanlarn yaad dnyann, Yunanllann
deyiiyle oikoumene nin, bin yl nce bir Msrl ya da Babillinin hayal
edebileceinin drt kati byklnde bir dnyann insan olarak
grebiliyordu. Yeni teknikler ve bulular uygar dnyann her iki yann
daki barbar lkelerin uygar dnyaya snr olan eteklerine, zellikle
belirgin olarak da, Bati Avrupa'nn Kekleri ve Avrasya steplerinin Iskitleri arasna hzla ve semereli bir biimde szmaktayd.
Bu yaylma, bir yandan Akad modeline gre kurulan Asya aske
ri imparatorluklarnn genileyip glenmelerinin, te yandan Feni
200

kelilerin, Yunanllarn ve Etrsklerin Akdenizdeki denizyollar bo

yunca Minos-Mykene tacirlerini izleyen kolonicilik hareketlerinin
eseriydi.
Yakndouda Tun a knts, gerisinde, Msr ykntlar
yan sra, gsz dm bir Babil kralln, Fenike ehirlerini, g
l Asuru ve zamanla kendilerini Tun ann teokratik devletleri
nin kk ve zayf taklitleri olarak yeniden rgtlendiren ksmen bar
barlam topluluk dkntlerini brakmt. Bunlardan Filistinde
brani krall, Kk Asyada Frigyal M idasn lkesi ve onun g
neydousundaki Lidya ticari krall, nemli zgnlkler gsterdi
ler. Ekonomik bakmdan birbirlerine baml olan bu birimlerin
birletirilmelerinin ilk aamas, Asurlularn ei grlmemi vahilik
leriyle saland. 700de Asur mparatorluu Nilden ve Akde
niz kylarndan Diclenin kuzeyindeki ve dousundaki dalk lke
lere kadar yaylmt.
610da bu imparatorluk sahip deitirdi ve yeniden doan bir
Babil ile Asur mparatorluumun bir parasn randaki anayurtla
rna katan Aryan Medler arasnda paylald. Fakat 540tan sonra
her iki para da, daha sonra rann geri kalan blgelerini, Bat Hin
distan, M sr, Kk Asyay ve Avrasya bozkrn lkelerine ka
tan, ayn ekilde Aryan asll olan Perslerin eline geti. .. 500de
Dariusun imparatorluu Nilden ve Egeden ndse ve Sir Deryaya kadar uzanyordu.
Bu birletirme, kukusuz ok byk miktarlarda insan hayatnn
ve gerek servetin harcand korkun bir bedel karlnda sa
lanmt. Bizzat Asur krallar, (kendi kabile tanrlar) Asura ba
kaldran ehirlerin halklarn nasl kltan geirip, derilerini yzp,
kaza oturttuklarn ve (zellikle Elam kast ederek), nasl meyve
aalarn, baheleri ve kanallar tahrip ederek, bir zamanlar insan
larla dolu olan bu yerlerin eeklerin, ceylanlarn ve her trl vahi
hayvanlarn yaamasna brakldn vnerek anlattlar. Bununla
birlikte, siyasal birlik, daha nce grlmedik derecede geni bir blge
zerinde karlkl ilikileri gelitirdi ve insanln bilgi birikimini
byk lde hzlandrd.
Balca nedeni hara toplama olsa bile, Asurlular ve onlardan da
fazla Persler haberlemeyi rgtlediler. Persler, Kk Asyadaki
Sarddan balayp Babilden ve Sustan geip Gney randaki Persepolise ulaan yol boyunca hanlarla donatp resmi habercilerin
kullanmalar iin yedek adar bulundurduklar nl kral yolunu
201

yaptlar. Sarddan Susa 3000 kilometre kadar tutan bir yolculuk

bylece doksan gnde tamamlanabildi. Yolculuk alannda salanan
bu tr kolaylklar, tarihi Herodotos gibi snrl imknlara sahip olan
Yunan aydnlarna Babil kadar uzak yerlere gidebilme olana sala
d. Asurlular ve onlarn yerini alan Yeni Babilliler, imparatorlukla
rnn bir ucundaki topluluklar zorla teki ucuna gnderdiler, bu
tutumlaryla, kastl olmakszn, tecrbenin birikimini son derece
etkiliyor ve ehirlerini tam anlamyla kozmopolit ehirler durumu
na getiriyorlard. Halklarn byle bir yerden alnp bir baka yere
yerletirilmelerinin Yahudiler zerindeki etkisi pek iyi bilinmekte
dir. Tabi, topluluklarn insanlar, imparatorluk ordularnda hizmet
etmek zere askere alndlar. Darius ve Kserkes ynetimi altnda,
sava arabas kullanan Hintli askerler ve Orta Asya bozkrlarndan
gelmi okular, Yunanl kiralk askerlerle ve Suriyeden toplanm
erlerle Msrda ve hatta Yunanistanda omuz omuza savatlar. Ay
rca, yamalanabilecek btn lkeler yamalandktan sonra, impa
ratorluk kendi snrlar iinde nispi bir gvenlik dzeni kurdu ve
kk savalar nledi.
Yakn Asyann birletirilmesi ve bu birliin iinde kalan geri toplu
luklarn uygarlatrlmas, grld gibi, yabanc ynetiminin ve Tun
a monarilerinde yaratlan ynetim ve ekonominin farkllatmlm
bir biiminin zorla kabul ettirilmesinin eseriydi. Akdeniz havzasnda
ise, tersine, uygarln yaylmas, ehir hayatnn buralardan lke ilerine
doru va\ld kylara kolonilerin yerletirilmesi yoluyla oldu.
Fenikeliler, Yunanllar ve Etrskler tarafndan kurulan yeni e
hirler, Sargonun Suriyede kurduu ehirler gibi ara-rnn bir ks
mnn koloniyi kuran ana ehir tarafndan alnd blgesel hara
toplama merkezleri olarak kurulmamlard.
Bu yeni ehirler Fenikenin dar ky ovalarnda ve Yunanistann
daha da dar vadilerinde kendilerine yer bulamayan gmen ifti
lerin gerek denizar yerleme yerleriydi. Koloniciler denizlerin te
sinde ekilecek yeni topraklar, yeni balk avlama alanlar ve korsanlk
ve ticaret sleri aradlar. Birliklerinde buralara, ncler olarak ilkin
baz inceliklerini ihmal etmek zorunda kalmlarsa da, anayurtla
rnn ekonomilerini ve ara gerelerini getirdiler. Fakat eski gemile
rin ar, gvensiz ve dzensiz bir yolculuk salamalarndan dolay,
denizyoluvla gler kltrel elerde, karayoluyla yaplan glerden
sonra grlenlere oranla, her zaman daha byk kopma ve bln
melere yol ayordu. Bizzat yolculuk, bu kurucu eleri, iinde ye
202

timi olduklar grenein evresinden sarsp karyordu. Bu e

ler yeniden dzene sokulup yeni btnler iinde tekrar birletirile
bilirlerdi. Kuzey Afrika'daki koloni ehirleri, Sargon'un ya da Ur
krallarnn Suriye'de kurduklar yeni kolonilere oranla, bunlar ka
ran Fenike ehirlerinin kopyalar olmaktan ok uzaktrlar. Bunlar
Bat'da merkezi ekonominin ve teokratik ynetimin benzerlerini
kurmadlar; Kartaca bile bir cumhuriyetti.
Koloni, kendini kuranlarn geldikleri ana ehre baml olan ya
da ona hara veren bir toplum deildi. Ana ehre geleneksel duygu
balaryla balydlar ve bu ehir onlar iin anayurtlarnda kalm ola
bilecek daha yksek hnerli zanaatlarn yaptklar mallar karl
nda yeni lkelerinde yetien tketim fazlas herhangi bir rn ve
i blgelerdeki barbarlardan saladklar hammaddeleri deiebile
cekleri doal bir pazard. Bylece Fenikeliler, zellikle Kuzey Af
rika'y ve Kartacadan yaylarak Bat Sicilya'y, Sardunya'y ve s
panya kylarn koloniletirmilerdi. Yunanllar ise, Ege'nin btn
kylarn igal ettikten sonra, Karadeniz kylarna ve batda Sicilyaya,
Gney talya'ya, Kampanyaya ve buradan Bat Avrupa'da bir li
man saladklar Marsilya'ya daldlar.
Nihayet Kk Asyadan gelen, uygarl, imparatorluk ordula
rnda kiralk asker olarak hizmet grrken renmi olan Etrskler
ya da Turseni denen halk, srtlarn doudaki yurtlarna dnp, Or
ta talya'da ve bugnk Bologna'ya kadar uzanan Apeninler bo
yunca yaayan Hint-Avrupa iftileri zerinde bir ynetici snf ola
rak kuruldular. Bunlar bir ehir ekonomisinin merkezleri olan k
k ehirler kurarak, yendikleri barbarlara zorla, acmaszca uygar
l kabul ettirdiler. Fakat yenilen barbar toplumlardan bazlar,
zellikle Romallar, nc binylda Sargonun yendii halklar gibi,
yabanc efendilerini srp, uygar toplumlarn kulland silahlar ken
dilerine bask yapanlara kar yneltecek duruma gelebildiler.
Demir a'nda uygarlk yalnzca Tun a'nda olduundan da
ha geni bir alana yaylmakla kalmad, daha derinlemesine de yayl
d; halk tabakalarna daha fazla indi. Bu, daha nce szn ettiimiz
iki popler buluun -dem irin ve alfabenin- kullanlmasnn ve
ok gemeden bunlara bir ncsnn -sikke parasnn- katlma
snn eseriydi. Demir, daha nce de akladmz gibi, ilkin kitle
lerin ve zellikle de kr nfusunun, uygarlk, nimetlerinden gerek
bir bamsz pay almasn salamtr. Ucuz demir aletler kk
reticileri devlet tekellerine ve byk evlerin depolarna baml
203

olmaktan kurtard, hi deilse bamllklarn azaltt. Topran sert

yzn kracak, onu aalardan temizleyecek ve su kanallar aacak
yeni metal aralarla kk ifti, bir para bo topra kendisi iin
tarma elverili duruma sokarak bamszln kazanabilir, hi de
ilse eskisinden fazla retebilirdi. Endstrinin etkinlii de ayn e
kilde byk apta artt. Bunun bir sonucu olarak tama cretleri
drlebildi; kara ve deniz ulatrma aralar daha gelitirildi ya da
ucuzlatld. Yeni metalin kullanl 1200den sonra Yakn Asyada
ve Yunanistanda ve buralardan Fenikeliler ve Etrsklerle batya
doru hzla yayld. te yandan demir .. 650ye kadar Msrda
yaygnlamad. Demir ileyiciliinin Hindistana ve ine ne zaman
ve nasl yayld hl belirsizdir.
Daha nce belirttiimiz gibi, alfabe, btn snflarn okuryazar ola
bilmesi olanan yaratmt. Yedinci yzylda Yunanl ve Fenikeli s
radan kiralk askerler kendi adlarn Msr heykellerinin zerine ka
zyabilecek kadar eitilmilerdi. Fenikelilerin buluu hzla yaylyor
du. Mezopotamyada eski iviyazsnn, zel haberlemeler iin bile,
500e kadar olaan bildirime arac olarak kald dorudur. Ta
pnak okullarnda ve gzlemevlerinde ise, 50 yla kadar dzenli
olarak kullanlmtr. Hatta bin yl nce Hititlerin yapt gibi, Perslerde Hint-Avrupa dillerini yazya geirmede iviyazs iaretlerini,
heceleri belirten iaret listelerinin temeli olarak kullandlar. Msrda
da hiyeroglifler ve hiyerogliflerden retilen basitletirilmi bitiik
yazl iaretler, S dneminin balarna kadar kullanlmaktayd. Bu
nunla birlikte 1100de Suriye kylarnda salam bir biimde yer
lemi olan alfabetik yaz, Gney Arabistandaki yeni devletlerce
benimsendi ve M ezopotamyada, hatta Asur mparatorluu zama
nnda bile, Arami tacirler tarafndan ivi yazsnn yan sra, ivi
yazsna rakip bir yaz olarak kullanld. Alfabe fikri buradan rana
srad. Nihayet, 300den nce, Hindistann Aryan dillerinin
seslerini belirtmeye uygun bir alfabenin yaratlmasnda esin kayna
oldu. Batda Fenikeliler alfabelerini Kartacaya ve oradan da kolo
nilerine gtrdler, 1000 ile 700 arasnda Yunanllar da bu
alfabeyle yazmasn rendiler. Yunanllar, zellikle Sami nszleri
ne zg gereksiz iaretleri atp, Samilerin yazmay gerekli grme
dikleri, fakat bir Hint-Avrupa dilinin bulank olmayan bir biimde
belirtilmesi iin vazgeilemez olan nl sesleri belirtecek baka ia
retler buldular. Etrsklerin ve Romallarn okuyup yazmay tal
yadaki Yunan kolonicilerinden rendikleri aktr.
204

Bu an ilk devirlerinin ticaretinin iki byk skntsndan biri,

her alverite fiyat temsil eden gm miktarnn tartlmas zorun
luluuydu ve arlk llerini bozmak son derece kolay bir iti
dieri, karlk olarak denen metalin ayarnn hileyle drlebilmesiydi. 800den az sonra Asur ve Suriye krallar metalin kali
tesini garanti etmek iin gm ubuklar damgalamaya baladlar.
Tun ann eski parasnn ikinci zr bylece giderilmi oldu.
Devletin bastrp metalin hem kalitesini hem arln garanti ettii,
deimez biimleri ve belli bir arlklar olan metal paralar, yani
sikkeler, birinci zr de giderdiler. Yunan gelenei bu uygulamay
700 dolaylarnda ilk kez balatan kimsenin, zenginliini transit
ticaretine borlu bir snr krall olan Lidyann hkmdar Krezs
olduunu syler. Sikkenin kullanl, tm ticaret ilemlerini byk
lde kolaylatrm olmakla birlikte, kendi bana mutlak anlam
da devrimci bir olay deildi.
En eski Lidya sikkeleri, altnla gmn doal bir bileimi olan
ve olduka yksek bir deer tayan elektrumdan yaplmlard. lk
Yunan gm sikkeleri ve rann altn paralar da yksek deerler
iindi. Fakat 600den az sonra Aegina, Atina ve Korinthos gibi
Yunan ehir-devletleri, birliklerinde tmyle devrimci sonular ge
tiren bakr ya da kk gm paralar halinde bozukluk para
karmaya baladlar. Bir toptanc iin yannda terazi ve arlk l
leri, metal ubuklar ve tahl torbalaryla birlikte dolamak, kuku
suz skc bir ey, kk perakendeci iin ise, ilerini adamakll ak
satacak bir engeldi. Bir byk toprak sahibi, hasadn ya da k
zn satt zaman, hem gm tartma zahmetinden, hem de g
mne kurun kartrarak hile yapmaya kalkan alcnn akgzllklerinden, olsa olsa sylenip sokranr, ikyet ederdi. Fakat ift
i, alaca yeni bir kap, bir demir saban bal ya da kars iin k
k bir ss eyasnn bedelini nasl deyecekti? Doal ekonomi d
zeninde byle kk adamlar, bir gezgin satcyla sk bir pazarla
giritiklerinde, genellikle aldatlacaklard. Ayn ekilde kendisine
byle mal olarak (ayni) deme yaplan bir iinin, ald creti dile
dii gibi kullanma konusunda pek az ans vard.
Bozuk para bu glkleri giderdi. Kyl, iftliinde rettii kk
tketim fazlasn, kolayca kk paralara aynlabilen ve her tr ve kali
tede mamul mallara evirebilecei bir deiim aracna dntrebili205

yordu. i ark cretlerini yemek zorunda deildi. Kk retici ya da

perakendeci, mallarn, nemli miktarlara varana dek, biriktirecei sik
keler karlnda deitirebilirdi. Bylece uzun dnemde para, kk
asal reticileri ve zanaatlar uygarlk teknolojisinin salad gittike
artan eitlilikteki inceliklerden yararlanabilecek duruma getirdi. te
yandan halkn tketecei ucuz mallann yapmn krl kld ve kk
toprak sahibine bile geim salamak amacyla kark yiyecek tarmn
dan uzmanlam tarma rnein satmak iin yaplan zeytin ya da ya
retiminegeebilme olana verdi.
Fakat sikke para, kk reticiyi bir efendiler takmnn elinden
kurtarmsa da, parann her zaman yapt gibi onu bir dier efen
diler takmnn eline teslim etme tehlikesini tayordu. Bu yeni de
iim aracnn kullanlmaya baland her yerde onu tefecilik, ipo
tekler ve bor klelii izledi. Doal ekonomi dzeninden yakn za
manlarda ayrlm olan en eski Yahudi, Yunan ve Italyan toplu
luklarnda, borlularla alacakllar arasndaki mcadeleler, Engelsin
dedii gibi bizzat devletin ortaya kmasna yol amamsa bile, ilk
siyasal atmalarn balca nedeni olmutur.
Kta Asyasnda ne barbar istilaclar, ne de demirin kullanl I
2000den beri sregelen toplum yapsnda ve ekonomik rgtlenite
srekli ve kkten deiiklikler yaratt. Barbar sava efleri, mevcut y
netim makinesini devralp, kendi adamlann yksek grevlere atayarak,
genellikle Tun a'nn kk krallklarnn kutsal tahtlann gasp et
tiler. Bunlann ou Sargon'un emperyalizmini taklit etmeye alyor
lard; sonunda Persler bunu parlak bir biimde baardlar.
Birincil retimde yiyecek tarmyla uraan kle iftilerin b
yk toprak sahibinin ev halk olarak rgtlenmesi eskilerin olduu
gibi yeni vergi toplayclarnn da iine geldi. Fatihler, zellikle Pers
ler, bu tr mlklerin efendileri olarak eski soylularn yerine ge
mekten te bir ey yapmadlar. Bylece, serfleri yneten bir aris
tokrasi durumuna geldiler ve daha yaknlarda iinden ktklar bar
barlk dnemlerinin koullarna uygun olarak ortaklaac (komnistik) toprak sahiplii biimlerini tmyle unuttular. Demirin ucuz
luu sayesinde bu tr mlkler, genellikle, hemen hemen neolitik bir
kendine yeterlik durumuna ulaabiliyorlard. Topra ileyen yarc
lara artk zorunlu ihtiya mallar arasna girmi olan metal aletler
salayabilmek iin yaplacak ey, kle pazarndan bir demirci ve
belki ona o mlkte yararlanlabilecek maden cevheri yoksa, ilesin
diye ham demir satn almaktr. Bunlar salamak iin byk bir art206

rn gerekmiyor ve tarmn artan etkinlii sayesinde bu miktar es

kiden olduundan daha kk bir mlkten toplanabiliyordu. Elde,
pazardan endstri rnlerini ve ithal mallarn satn alabilecek ka
dar bir fark kalyordu.
Ayn zamanda karayoluyla yk tama hl son derece pahal idi.
Asurlular ve Persler tarafndan, daha ok idari ve askeri ama-larla
yaplan yollarn yolculuu kolaylatrd dorudur. Ayrca, bir
deveye yklenebilecek yk pek fazla deilse de, lleri aan kervan
trafii iin imdi tek ve ift hrgl develer yaygn olarak kulla
nlyorlard. Gene de ancak yksek fiyatl lks maddeler krl olarak
uzaklara tanabildiler ya da daha dorusu byle tanan her ey
lks mal durumuna geldi.
Ky ekonomisi ve anlattmz biimde kurulan ulatrma en
dstrisiyle desteklenen ehir ekonomisi, bildiimiz Tun a rgt
leniini izlemi olmal. Byk mlklerin says arttka daha ok soy
luyu ve dolaysyla, toprak sahiplerinin topladklar art-rnden ih
tiyalar karlanarak pay alacak tacirlerden, zanaatlardan ve hatta
retmenlerden oluan daha geni bir orta snf besleyebildi. Ye
dinci yzylda Ninovada surlar iinde parklar, baheler ve tap
naklar bulunan- 8000 dnme yakn bir alan evreliyordu. ye
leri daha geni bir pazara ve koruyucularn seme konusunda daha
byk olanaklara sahip olan orta snf da daha zgrd. Buna uy
gun olarak daha iyi yaayabildi. Babilde bir tacirin iki katl evi, 25e
33 metrelik bir alan kaplyordu ve bir orta salonun evresinde top
lanm (iinde bir banyo odasnn da bulunduu) on sekiz odadan
kuruluydu. Pers mparatorluu ynetimi zamannda Babilde reel
cretler de bir kat ykselmiti.
Ayrca, yaplan zanaatlarn, imal edilen mallarn, ithal edilen ve
kullanlan malzemelerin eidi pek ok artt. Sustaki yeni sarayn
yaptrrken Darius, sedir aalarn Frat yoluyla Lbnandan, mee
aalarn Gandharadan (Yukar nds ve Kabul vadilerinden) ve
randan, Karmanvadan, altn Kk Asyadaki Sarddan, fildiini
Hindistandan, Seistandan, Etiyopyadan, gm (belki tuncu da)
ve bakr M srdan (Msrda ne bakr ne de gm bulunduuna
gre belki de aslnda Msr yoluyla spanyadan ve Britanyadan)
getirtti. Pers kral Darius bu konuda daha ileri gitmi olmakla bir
likte, yalnzca nc binyldaki Smerli ehir yneticisi rneini
izliyordu. Gene Dariusun szlerine baklrsa, saraynn yapmnda
Msrl, Yunanl, Lidyal, Babilli ve Medli zanaatlar altrmt,
207

bu da ayn ekilde eski bir gelenee uygundu. Gerekten, Tun anda olduu gibi, zanaat, pazara yapt mallar yollamak yerine
kendi gidiyordu.
Sargonun Akad emperyalizminin ekonomik amac, Dariusun
Pers mparatorluu iinde gerekletirildi. Zanaatlar iin gerekli
btn malzemeler ve hatta soylularn istedii lks mallar impa
ratorluun snrlar iindeki lkelerden salanabiliyordu. Bunun bir
sonucu olarak, kylnn durumunun tmyle iyilememise bile
biraz dzelmi olmasna karlk, ticaret ve endstri gerekten ge
liti. Fakat retilen art-rnn oransz bir blm imparatorluk
hzinesi tarafndan yutuluyor ve burada yeniden retici iler iin
kullanlmayan, kle halindeki altn ve gm olarak biriktiriliyordu
ya da savata veya yararsz elencelerde israf ediliyordu. Bu yzden
gerek servette salanan mutlak art byk deildi ve satn alma
gc hl gereksiz lde snrlyd. Perslerin merkezilemi impa
ratorluk sistemi, kendisinden daha kk ama gene de daha mer
kezi Mezopotamya ve Msr imparatorluklar gibi dalmaya bala
d. Bunu izleyen dnemde, Yunanistan'da gelitirilmi olan bir eko
nomik dzeni somutlatran bir Avrupa imparatorluu iinde eridi.
Demir aletlerin, alfabetik yaznn ve sikke parann salad ola
naklar, ticari amala deniz ulatrmasnn ucuzluundan yararlana
bilmi ya da Tun ann miraslaryla fazla ksteklenmemi olan
barbarlktan dorudan doruya Demir a uygarlna gemi toplumlarca daha iyi deerlendirildi. Fenikeliler ve Etrskler deniz ula
trmasnn ucuzluundan, Yahudiler ve Romallar barbarlktan do
rudan doruya uygarla gemekten yararlanan toplumlard. Yalnz
ca Yunanllar her ikisinden de yararlandlar.
Fakir ve dalk lkelerinin corafyas Yunanllar denize yneltti
ve Yunanllar Minos-Mykene denizciliinin Tun a geleneklerini
devraldlar. Fakat iinde zanaatlarn uyguland bir ekonomi olarak
Mykene uygarl silinmiti. Dorlar ve teki istilac kabileler, bar
barlk dzenine uygun bir ortaklaac (komnistik) toprak ileme
sistemine sahip olan, aka barbar toplumlard. Fethedilmemi bl
geler okuryazarln unutulduu bir duruma dtler. Art-servetin
biriktirildii merkezler olan Tun a kahramanlarnn kaleleri terk
edildi. Polis (ehir devleti) durumuna gelmek zere varln sr
drd lde ehir, profesyonel mlekilerin, maden ileyicilerinin ve belki de birka dier zanaatnn bulunmas dnda, ky
den farkszd. Ticaret tamamen ortadan kalkt iin hemen hemen
208

kendine yeterli bir birimdi. Mykene anda tm Ege blgesine ege

men olan birrnekliin tersine, her blgedeki farkl seramik ssle
me stillerinin saysnn artmas, ayn zamanda farkl lehelerin o
almasna da yol aan dar bir yaltlanmann varln gsterir.
ehirlilerin ou yaamlarn yiyecek tarm ve balklkla sa
lam olmallar. Artan nfusuna yer bulmak iin her ehir, neolitik
dnemde det olduu zere, komusunun topraklarn almaya a
lt. Lakonia denen lkelerini, daha nce kuvvetle elde etmi ve
burann Mykeneli sakinlerini serflie drm olan Sparta Dorlar,
bu yolla bin gen insana, Messenial komularnn kesesinden,
fakat ancak ok uzun bir mcadele sonunda ve tm yaamlarn
gerekten totaliter bir biimde sava iin rgtlendirerek toprak
paralar saladlar.
G etmek, daha iyi bir yoldu. Topraa a kyller, nce K
k Asya kylarnda, sonra Karadeniz evresinde ve Trakyada, tal
yada, Dou Sicilyada ve hatta Kuzey Afrikadaki Kyrenaikada,
korsan aknlarnn ardndan srekli yerleme yerleri kurmaya ba
ladlar. Fakat ok gemeden ticaret ve endstri, iftilerin nfus
fazlas gen oullarnn korsanlk, g ve Dou ordularnda kiralk
asker olmak yerine seebilecekleri geim yollan olarak belirdi. n
k Minos zanaatlnn ve denizciliinin gelenekleri bsbtn yok
olmamt ve Fenikeli ziyaretiler ticaretin olanaklar hakknda so
mut rnekler sunmulard. Gerilerinde tarmla uraan barbar lke
lerin bulunduu bu yeni koloniler buralarda mallarn satacaklar bir
pazar da garantilemilerdi.
.. sekizinci yzylda bile endstri o kadar kalabalklayordu
ki, ozan Hesiodos bu durumu mleki mlekiyle yaryor, ma
rangoz marangozla szleriyle dile getirir. Yedinci yzyln bala
rnda, ucuz fakat olduka iyi mallarn ihra pazarlar iin kitle halin
de retimi, grne gre, ok gemeden kalabalklaan Aegina
adasnda, douya olduu kadar batya giden denizyollarna da hk
meden Korinthosta ve bunlardan az sonra, ilerinde Atinann da
bulunduu dier ky ehirlerinde, daha sonra da batdaki ve dou
daki kolonilerde balad. Yunan ticaretinin apnn ve ounluunun
en gzel kant Mykene anda olduu gibi, seramik vazolarn yayl
ma alanndan salanmtr. eitli Yunan ehirlerinden -Aeginadan,
Korinthostan, Atinadan, Rodostan ihra edilen ve her yerde
kullanlan bu ucuz mallar, Akdeniz ve Karadeniz evresindeki ve
Kk Asyann, Suriyenin, Msrn i blgeleri kadar uzak yer
209

lerdeki mezarlardan ve ehir ykntlarndan byk miktarlarda

karlmaktadr. 700den 400 ncelerine kadar, Yunan (daha
ok da Attika) vazolar Gney Rusya bozkrlarnn kuzeyindeki or
man kuann kylarna, Gneybat Almanya'nn Keklerine ve
Kuzeydou Fransadaki Marne Vadisine kadar ulamtr.
Elbette bu seramik ihra mallar, yalnzca ayn derecede halkn
kulland mallar durumuna gelmi olabilecek dier mallarn da ya
pldn ve satldn gsteren bir gstergedir. Bu vazolarn iinde
uzmanlam tarm rnleri de bulunmaktayd. Altnc yzylda Attikann (Atina evresi) kk kylleri bile yiyecek retimi iftiliin
den, uzmanlam ba ve zeytin aac tarmna geebildiler; sikke
biimindeki bozukluk para, yalnzca byk mlklerden art-rn top
lanmasn salamakla kalmad, fakat kk bahelerin ve balarn
sekin rnleriyle de ihracat hacminin artmasna yol at.
Bunun bir sonucu olarak Yunan ehirleri, yalnzca lks madde
ler ve gnlk tahl tketimine ek olarak yenen rnler alannda de
il, fakat hatta temel ihtiya maddesi olan buday iin de, gittike
artan lde denizar ticarette baml duruma dtler; buday
Makedonyadaki ve Trakyadaki, en ok da Karadeniz evresindeki
koloni ehirlerinden ya da bu ehirler araclyla baka yerlerden
getirildi. 450de Atinallar olanaklarn, lkelerine ve lke sakin
lerine en uygun gelen mallarn retiminde odaklatrmak iin, yaa
ma en gerekli yiyecek maddeleri iin uzak lkelerden denizyoluyla
gelecek mallara bal kalma riski altna girerek, siyasal birlemenin
belki de ilk rneini verdiler. Drdnc yzylda Attikaya ithal
edilen tahln lkede retilenin drt kat olduu hesaplanmaktadr.
Bu giriim baarl oldu. Mamul mallar retimiyle ve madenci
likle uraan ve zeytinya reten bir lke olarak Attika, eer kendi
yiyeceini retmeye kalksayd besleyebilecei nfusun drt kat n
fusu besleyebilirdi. AtinalIlarn beinci yzyldaki nfusu hakknda
yaplan en son tahmin 300.000 dolaylarndadr. Elbette Atina Laurionda Dou Akdenizin en zengin gm madenlerine sahip bir l
ke olarak, olaanst bir konumdayd. Fakat Demir ann dier
klasik dnem ehirleri de Tun anda olduklarndan ok bykt
ler ve Ninova gibi Demir a bakenderiyle deilse bile, Dounun
Tun a ehirleriyle karlatrlabilecek durumdaydlar. Altnc yz
yln en mreffeh ehirlerinden biri olan Samosta surlar, her yeri ya
plarla dolmam olan 1760 dnmlk bir alan evrelerler. Ioniadaki
Miletos, 480de yeni batan planlanarak dzenlenmi durumu
210

ile, 228 dnmn parklarn ve bahelerin kapsad 975 dnm

lk bir alana yaylmt. Sicilya'da ilk durumu ile Selinus kolonisi 95
dnmlk bir akropolis(*) ile snrlandrlmt, fakat altnc yzyl
daki geniletme ona 211 dnm aan bir alan salad. Ayn ada
daki Megara Hyblaia 660 dnmlk bir alana yayld. Syrakuza da
ha da geniti. Ayrca, her Yunan ehri -kam u toplantlar iin kulla
nlan bir agora, yani pazar yeri, hkmet daireleri, bir tiyatro, bir
jimnastikevi ve bir havzaya srekli su aknts salayan bir eme gi
biDou'ya yabanc hizmet yapdarndan yararlanmaktayd. Olynthos'ta 291 metrekarelik bir blokta bir ev ve her biri 5'e 4 metre
boyutlarnda dkkn bulunurken, geni bir zel evin 26'ya 17
metrelik bir alan kapsad grld.
thal edilen yiyecek maddelerinin bedellerinin denmesine yar
dmc olan zeytin ve arap gibi mamul maddeler, daha ok kendi
topraklar zerinde alan kk fakat bamsz mlk sahipleri ta
rafndan retiliyordu. Arkeologlar, (mamullerine vurduklar) ticaret
markalarndan, altnc ve beinci yzyllarda yzden fazla Attika
mlek imalatsnn bulunduunu ortaya karmlardr. Bununla
birlikte, bu imalatlar kitle halinde ve pazar iin retim yapyor
lard. Buna uygun olarak tek bir iyerinde birok ii toplanm ve
eitli ilemler aralarnda bltrlm olabilirdi. Bir baka deyi
le, klasik Yunan'da, iblm ile fabrika sisteminin tohumlar g
rlr, fakat bu Eski Krallk mezarlarna izilmi olan l koruma
vakflarndaki atlyelerin resimlerinde ya da bir Smer tapnann
yannda kurulmu, atlyelerde grlen iblmn amayan bir
aptayd.
Seramik endstrisinde, rnein, M nih'te bulunan bir vazonun
zerindeki resim, imalathanenin sahibinden baka drt yapmc, bir
boyac, bir frncnn altrld bir mlek imalathanesini gste
rir. lkin usta mleki, ayn zamanda vazolara ekilleri de izen
kimseydi. Daha sonra vazo ressaml bu zanaatn ayr bir uzmanlk
dal haline geldi. Atina'da Hiskhylos firmas, her biri kendi yapt
mallara kendi imzasn atan ayr ressamn yaptlarn sata kar
d. Bunun tersine, hatta be ayr fabrika"da alan ressamlar bili
yoruz. Bu sanatlarn resimleri zamanmzda Avrupa ve Amerikan
mzelerinde, klasik gzelliin aheseri olarak eref kelerinde sergi^ Akropolis, Yunnn ehir-devletlerinde, ehrin en yksek yerinde bulunan, kuatma
larda ehir halknn snd bir i kaledir, (..)

211

lenmektedir; adlarndan varlan sonuca gre bu zanaatlar, ou duamlarda Arina vatanda deil, ya kleler ya da azatllardr. Hi
kukusuz bu fabrika sistemi dier endstrilerde de benimsenmiti. Be
inci yzyln sonunda Attikak nl hatip Demosthenesin babas, yir
mi klenin alt bir kerevet atlyesine ve otuz iki klenin alt
bir silah fabrikasna sahipti. Kephelos adnda birinin kalkan fabrikasn
da alan zanaatlarn says yz yirmiden az deildi.
Yunan endstrisi vatandalarna uygarln birok nimetlerini ve
inceliklerini -v e amzn dnyasna birtakm ok gzel nesnelerisundu. ehirlere yiyecek kaynaklar ve gerek bir zenginlik salad.
Fakat uygulamada kylerden gelen fazla nfusa etkin ve gitgide ge
lien bir k yolu bulamad. Bunun yerine, ehirler endstri saye
sinde -v e daha az yasal yollarla- zenginletike servetlerini klelere
yatrdlar, zanaatlar ve her trl kol ilerini bunlara yaptrdlar.
Beinci yzyln Atina gibi zengin bir ehrinde tipik endstriciler
artk, hatta yannda yardmc klelerinin rettikleriyle geinen bir
kapitalistti.
Klelerin says ve retimdeki rolleri abartlmamak. Atina kle
lerinin beinci yzyldaki saylar 365.000, vatanda saysnn drt
kat gibi yksek bir say olarak gsterilmitir. Fakat Gommeun ya
knlarda yapt 115.000lik tahmin daha olasdr. Ama bu bile, ayn
yazarn yapt hesaplara gre, toplam nfusun te biridir. Buna
ramen Atinada birok zgr zanaat da bulunmaktayd. Atina
devletinin rnein tapnaklar iin oluklu stunlarnn oyulmas gibi
para para ihale ettii ilerinde, yerlemi yabanclar ve kleler ka
dar zgr vatandalar da alyorlard. Lauriondaki gm maden
leri nceleri zgr iiler altrlarak iletiliyordu; beinci yzylda,
geri artk alanlarn ounluu kle olmakla birlikte, aralarnda
hl zgr maden iileri de vard. te yandan kleler polislik, gibi
resmi grevlerde, hatta daha sorumlu makamlarda altrldlar. K
le emeinin rekabeti, cretleri biyolojik asgari dzeyinde de dr
m deildir. Tersine, beinci yzylda asgari cret olan iki obol gn
delikle alan bir Atinal ii, yz elli gn almakla, tm yl bo
yunca asgari yiyecek ve giyecek ihtiyacn salayabilecek kadar kaza
nabiliyordu. Fakat bir yzyl sonra reel cretler ykc olacak dere
cede dt.
Bununla birlikte klelik, endstrinin gelimesini engellemitir. K
lelik, ellerine, yaamlarn srdrmeye yetecek olandan te pek az ey
geen kle reticilerinin kendi rettiklerini satn alamamalarndan
212

dolay i pazar olanaklarn snrlad. Bu, endstrinin aalk (banausik) bir ey gibi grnmesine yol at. yle ki, baarl endstri
ciler bile saladklar krlar yeniden endstri alanna yatrmak yeri
ne, iftilik ve faizle bor para vermek gibi daha itibarl alanlara ya
trdlar.
te yandan, imalat, yerel tketim iin deil de, bir Akdeniz pa
zar iin rettii srece, rnlerini satn alan ve d talepler hakkndaki kiisel bilgisiyle daha byk krlar salayabilen tacirin merha
metine kalmt. Tpk Dounun Tun anda olduu gibi, reti
ciler kadar bizzat tacirler de faiz biiminde en byk krlar topla
yan para yatrmclarna borlanma durumundaydlar.
Nihayet, Yunan endstri ehirleri,>ite birbiriyle atan snf
lara blnm olmakla kalmayp, ayn zamanda zerk devletler ola
rak, gerek serveti durmadan (yalnzca kle tacirlerine yararl) ykc
savalarda bou bouna harcayan birbirlerine hasm ehirlerdi.
Tarihte klasik ekonominin yklmasnn ve bu ekonomiye daya
nan siyasal ynetimin kmesinin nedeni olarak grlen ey, (fazla
nfusun retken iler bulmasna kleliin engel olduu lde) ken
disi de ksmen snf mcadelesinden ileri gelen ve kendi payna (o
da kle pazarn tekrar tekrar doldurarak) ayn mcadeleyi byten
bu srekli ykc sava durumudur.
Uygarla Demir a'nda giren barbarlar, hatta deniz ticareti ola
nandan yoksun olduklar zaman bile, byk evlerde amansz
bir klelie mahkm olmu deillerdi. Yeni para ekonomisi altnda
ve uygarln ucuz aletleri ile, zellikle topran farkllnn uzman
lam tarma nehir vadilerinin alvyonlu toprandan daha elverili
olduu yerlerde, kk mlk salipleri durumuna gelebiliyorlard.
talya'da istilac Etrsk toprak beyleri, (topladklar) art-rnlerinden, lks ve silah endstrilerini, madencilii ve retken bayn
drlk ilerini desteklediler. Onlann sulama ve kurutma kanallar, de
mir aletlerle tal topran tarma elverili duruma sokulmas yolun
da nelerin yaplabildiini gsterir. Fakat Romallar, (zerlerinde ege
menlik kurmu olan) Etrskl efendileri, Tarquinleri srdklerin
de, kendilerini para, ipotekler ve bor-kleliiyle kutsanm, fakat
ihracat endstrisi gibi bir k kapsna sahip bulunmayan uygar
iftiler olarak buldular, iinde bulunduklar bu durumun ne kadar
tehlikeli olduunu, 490, 477, 456, 440, 411 ve 392 yllarnda
grlen alklar kaydetmi olan tarihi Livius ortaya koymaktadr.
Sonunda iki endstri gelitirdiler. Asurlulardan bile daha baarl
213

olduklar tefecilik ve sava endstrileri. Byk tefeciler soylu top

rak beyleri durumuna geldi ve Kartacann Fenikelilerini taklit ede
rek, savan salad kle emeiyle byk mlklerinde iftilik yap
tlar. Topraklarndan edilen kk toprak sahipleri, grkemli sava
larda lmek va da eer sa kalrlarsa fethedilen lkedeki kolonide
(colonia) kendilerine yeni toprak paralar balanan kimseler ol
ma ayrcalna sahip oldular.
Barbar dnyann eteklerinde, demir aletler, bakir topra tarma
atlar ve fetihler yapacak taze sava birliklerini silahlandrdlar. Ni
tekim, tun ann son dneminde bile, kendilerine, yenilikler (ucuz
tun ara gereler) salanm Orta Avrupadan gelen tarmclar, sa
banlarn vc enli kllarn yardmyla her yne yaylmlard. So
nunda saban tarmna dayanan karma tarm, Gney ngilterede bi
le, trmalama tarm (apa tarm) ile birlikte yrtlen obanln
yerini almaya balad; eski aristokrasiler 1100 dolaylarnda yok
oldular. Fakat, hatta Akdeniz dnyasna kadar uzanan youn ve
yaygn bir ticaret vard; rnein kehribar, karanlk a srasnda,
Yukar talya yoluyla Eski Tun a yolu boyunca gney lke
lerine satld. Bunun tersine olarak, demir ileyiciliinin srr, balca
gene Yukar talyadan geen ayn yoldan kuzeye, demir cevheri ba
kmndan ve ayn zamanda yakt bakmndan zengin lkelere doru
yayld.
Alplerin kuzeyinde, Yukar Avusturyada bir mezarln adyla
Hallstatt dnemi olarak adlandrlan ilk Demir a, .. 750 dolayla
rnda balad. Yerel bakr ve kalay yataklarnn eski metalin fiyatnn
ucuz olmasn salad Britanya adalarnda Tun a daha ge sona
erdi; ngilterede 500c, skoyada 250ye kadar, rlandada hatta daha
sonraki tarihlere kadar srd. Demir aletlerle ifti, ormanlk topra
aalardan temizleyebildi ve artan yiyecek kaynaklaryla nfus hz
la artt; Yukar Avusturyadaki Hallstatt dnemi mezarlklarnda
1000den fazla mezar vardr. Gene bu byk nfus art, toprak iin
giriilen rekabeti younlatrd (iklimin genel olarak her yerde bozul
mas ve savan aztmas bu rekabeti daha da hzlandrd).
Demir aletleri ile Hallstatt iftileri, tepelik yerleri kabilenin s
naca yerler olarak, derin ukurlarla, keresteden, tatan ya da top
raktan yaplm yksek surlarla tahkim ettiler. Sava efleri bollua
kavutu. Bazlar, Mykene kahramanlar gibi, iktidarlarn salamla
trmak iin Etrsklerden gelitirilmi sava arabalar edindiler; dier
bazlar skitlerden ata binmeyi renip svari oldular. Marsilyadan
214

buralara gelen Yunan tacirleri onlar byle buldular. Kurnaz Yu

nanllar, barbarlarn servetinin kaplarn aacak anahtar kefettiler,
bu arapt, yani beyaz tacirlerin zencilere ve Kzlderililere uygula
dklar afsun; Demir a Avrupa yerleme yerlerinde Yunan arap
flar, bir Afrika kynde cin ielerinin grd ii grd. Daha
sonraki tarihlerde yaam bir Yunan yazar, Diodoros, Keklerin
bir iki karlnda bir kle vererek, arap almak iin tutsaklar
nasl ucuza sattklarn anlatr.
Fakat bu yolla kle ve elbet ayn zamanda kalay, kehribar ve
orman rnleri- salarlarken, te yandan uygar dnyay istila et
mek zere yeni ve daha yrtc sava takmlann silahlandrm olu
yorlard. kinci Demir anda, yani 450den sonra balayan La
Tene dneminde Kelt savalar Romay yamaladlar, Kuzey Yu
nanistan tahrip ettiler ve kendilerine Kk Asyadaki Galatya
Kralln kurdular.
Bu sre iinde, hem stnden yararlanmak hem de binmek iin
at besleyen gebeler, tm Avrasya bozkrlarna yaylmlard. Bun
lar inde u Devletinin rahatn kardlar. Kk Asyay ine
diler ve hatta Asuru tehdit ettiler, Gney Rusyadaki skitler gibi,
bu tr gebeler, Tun a kyl snflarn egemenlikleri altna al
dlar, kendilerine boyun edirdikleri halklardan byk bir tahl ve
dier rnler fazlasn toplayarak, feodal krallklar kurdular. Bu artrnle demircileri, sarraflar, zrhlar ve dier yerli zanaatlar
beslediler; Transilvanyadan ve Altaydan altn ve bozkrlarn te
sinden orman rnleri, ayn zamanda Karadeniz kylarndaki kolo
nilerden Yunan arab ve Yunan mamul mallar satn aldlar.
Hzla ilerleyen gebeler, Uzakdou ile Bat arasnda fikirlerin
yaylmasna hizmet eden nemli araclar olmu olmallar. Hem Asurlulara hem AvrupalIlara svarinin askeri nemini onlar retmi ola
bilirler. Belki Keltlere pantolon giymeyi de onlar retmilerdir, fa
kat uygar bir devlet yaratmakta daha batdaki Hallstatt komular
nn olduu kadar baarl olamadlar.

215

X.
DEMR AINDA
YNETM, DN VE BLM
Demir ann getirdii ekonomik deiiklikler, doal olarak, si
yasal anlatmlarn da buldular. Gerekten Douda Demir a, Tun
ann monarik geleneklerinin kaltyd. Asur, Babil ve Msr,
Tun a devletlerinin yalnzca devamlarydlar ve eski ekonomiden
pek ok eyi alkoyduklar gibi, kk deiikliklerle tanr-krallk
kurumunu da srdrdler. srail, Lidya ve Ermenistan (Urartu) gibi
yeni krallklar onlar taklit etmeye altlar. Medler ve Persler, im
paratorluk kurumlarn ayrntlarda gelitirmi olmakla birlikte,
bunlar fethettikleri imparatorluklardan devralmlard. ular daha
ok Msr Orta K rallna benzeyen bir feodal monari yarattlar.
Akdeniz Avrupasnda ise, tam tersine Girit'te bile Dou tarzn
da teokratik bir monari hibir zaman ciddi bir biimde yerlee
medi. Yunanistandaki Mykene toplumunun kk krallklar, bar
bar istilaclar Yunanistana gelmeden nce yklmlard. Geri, fatihle
rin kendileri, ataerkil monarklar ve sava eflerini tandlar. Fakat
bar gnleri geri dnnce, kk ve fakir bir lkenin yneticileri
olarak, bir Dou saraynn tantanasna zenemediler ve vasallan
arasndaki zengin toprak beylerinin zerindeki konumlarn da srdremediler. nk demir silahlarn kullanlmaya balanmasyla bu
kimseler artk kralln silahlklarna baml olmaktan ktlar, ken
dilerini silahlandrabildiler ve hatta korsanla balayarak, kendileri
ve adamlar iin ganimet toplamak zere korsan gemileri donattlar.
217

Bylece monari, ou Yunan devletlerinde ve ayn zamanda tal

yada ve Fenike kolonilerinde ortadan kalkt ya da salt dinsel bir
grev durumuna dntrld.
Tipik Yunan devleti ile birok Etrsk ve Fenike devletleri de ka
ranlk an sona ermesinden nce cumhuriyet ynetimine gemek
teydiler; izlenecek genel politika, bir yallar k u ru ru (senato) ve
nde gelen ailelerin ya da klanlarn oluturduu bir meclis tarafn
dan saptanrken, ynetim erki bir yl iin seilmi olan magistralarn
(yksek yneticilerin) elindeydi. Barbar kan akrabal rgtlenii
dalnca ve para ekonomisi topra zel mlk olarak sahip oluna
bilen bir mal durumuna getirince, klan efi byk toprak beyi ha
line geldi; ynetim makinesi kaltmsal bir toprakl soylular snf
nn, yani aristokrasinin eline geti (en iyilerdin ynetimi oldu).
Bu ynetim makinesinin, alacakly borluya, toprak sahibini kirac
ya ve ortakya kar kollamak iin kullanlmas, Attikann nfu
sunun azalmaya balamas, Romada grevlerin kkrtlmas gibi et
kiler yaratt.
Fakat ticaret ve endstri ehirlerinde toprak aristokrasisi, gerek
tiinde kuvvete de bavurularak, iktidarn yeni bir pltokrasi (zen
ginler snf) ile paylamaya zorland. Paraya dntrldnde,
endstrinin salad gelirler topraktan salanan rant gelirlerinden
daha etkisiz deildi ve ticaretten salanan krlar, korsanlarn ya
malarndan daha az erefli kazanlar olarak grlmyordu. Belki de
ilkin oniada, sonra da yanmada Yunanistannda olmak zere yeni
tccar snf toprak aristokrasinin ayrcalklarna baaryla kar k
mtr. Bir ynetim makamna gelmek, kurul yesi olmak ve meclis
te oy kullanabilmek iin aranan nitelikler, sahip olunan topran
miktaryla birlikte ya da onun yerine, paraya baland.
Orta snf, mcadelelerinde genellikle fakirler -borlu kk
rhlk sahipleri, kiraclar ve ortaklar, hatta topraksz zanaatlar ve
iiler- arasndan mttefikler edinmeye alt. Demir a silahlar
na uygun sava taktiklerindeki gelimeler bu kimselere askeri bir
nem kazandrmt. Zafer artk, ancak zengin toprak sahiplerinden
olabilen sava arabal kahramanlarn yiitliine deil, kk iftiler
arasndan askere alnm bir piyade snfnn cesaretine balyd. Ay
rca, denizde, hatta kendine zrh edinemeyecek kadar fakir olan bir
ii bile, donanmada kreki olarak ehrine hizmet edebilirdi, deniz
gc ise Yunanistanda savalarn kaderini saptayacak durumdayd.
Nitekim, byle bir kimse hakl olarak magistralarn seiminde ve
218

yasama meclisinde oy kullanma hakkna sahip olmay isteyebilir ve

bunu elde edeceini bir lde umabilirdi. Bu tr isteklerin kabul
edilmesi, devleti, Yunanllarn demokrasi (halkn ynetimi) dedikleri
ynetim biimine dntrecekti.
eitli snflar arasndaki atma oucas ak iddete, statis'z
dkld. Ayrca bu durum, genellikle ticaret ya da imalat veya ma
den yataklar zerindeki denetimi ve para zerinde oynamalar yoluyla
zengin olan ihtirasl kimselere de, kendilerini, atan taraflardan
birinin desteiyle diktatr yapma ans verdi. Bu gibi kimselere, Dou
tipinde bir zorba iin kullanlan, Hint-Avrupa ncesi bir szckle,
tiran dendi. Nitekim Dounun zorbalar gibi tiranlar da, ou
kez glnn basksna kar gsz korudular, zel servetlerinin
ounu retken kamu ilerine ve ehirlerinin gzelletirilmesine har
cadlar ve yeni endstrilerin gelimesini desteklediler. Fakat tiranlar
hibir zaman tann-krallar haline gelmediler ve pek ender olarak
hanedan kurdular. ou oligarik ya da demokratik devrimlerle
devrildi.
Atinada, yerel tiranlarn srlmesinden sonra demokrasi tam an
lamyla uygulamaya konulmutur. (Atina yalnzca ehrin ad deil
dir, ou Yunan ehirlerinden daha geni ve daha eitli nitelikteki
top-raklar iine alan tm Attika blgesini ierir.) Endstri, ticaret
ve iftilikle eit bir itibar dzeyine getirildi. Eski klanlar siyasal n
fuzlarndan edildi. Magistralklar iin aranan mlkiyet koullar kal
drld ve ou makamlara seim yerine kura ile saptanan kiiler
atand. Her vatandatan meclislere devam etmesi ve jrilere katl
mas bekleniyordu. Bunu etkin bir biimde gerekletirmek iin,
magistralara ve kurul yelerine olduu kadar meclis yelerine ve
jri yelerine de harcadklar zaman karl diyebileceimiz de
nekler verildi. Demokrasi, yalnz siyasal alanda benimsenmekle kal
mam, ayn zamanda ekonomik adan da kurulmutu.
Bu dzen iledi. Beinci yzyln ikinci yarsnda, ehir dnda
yaayanlar da, gerekten, meclise devam edip genel politika sorun
lar hakknda oy kullandlar. lkin genellikle toprak sahibi soylular
arasndan kan nderler, imdi artk daha ok bir derici, bir lam
ba yapmcs, bir mzik aralar imalats g ib i- zanaatlar ya da ta
cirler arasndan kyorlard. Demokratik devlet vatandalarna, pa
rasz girilen tiyatro oyunlar ve (hamam, jimnastikevi gibi) kamu
yaplar salad. Bu tr kamu hizmetlerinin ve donanmann masraf
lar, ksmen kukusuz kamuoyunun da basksyla, ama zoralm
219

(msadere) niteliine varan bir vergi zoruyla olmakszn- zengin va

tandalar tarafndan karlanmaktayd. Kamu yaplarnn szleme
leri, herhangi bir yetenekli vatandan ya da yabancnn rekabete
katlabilmesini salamak iin, kk paralar halinde ihaleye ka
rld.
Beinci yzyl Atinas bylece bize tam bir halk ynetiminin ge
reince belgelendirilebilmi lk rneini verir. Bununla birlikte Atina
ynetiminin halk nitelii abartlmamaldr. Bir kere kadnlarn ka
mu yaamnda hibir yerleri yoktu. Vatandalarn eleri gnm
zn slam lkelerinin kadnlar gibi, hemen tmyle eve kapatlm
lard ve yasa nnde Asurlu ve Babilli hemcinslerinden daha kt
bir durumdaydlar. kinci olarak, vatandalk artk, yerlemi yaban
clarn hibir ekilde ele geiremedikleri kaltmsal bir ayrcalkt.
Oysa Gommeun hesaplarna gre yerlemi yabanclar toplam n
fusun onda birini meydana getiriyorlard ve ou, zanaat ve ima
lat idi. Nihayet endstri, klelie dayanyordu; kk iftilerin
bile bir ya da iki klesi vard; maden ocaklarnda, fabrikalarda a
ltrlanlarn ounluu ve hatta polisler kleydi. Vatandalar kendi
iftliklerinde alm zanaatlarla uram, kamu ilerinde kk
ihaleler alm, dier vatandalarn ilerinde ve hatta madenlerde c
retli iiler olarak i grm iseler de, geni lde, ynetime ka
tlma haklar olmayan elerinin, yabanclarn ve hibir alanda hakla
r bulunmayan klelerin srtndan kendilerine politikayla ve kltrle
uraabilmeleri iin bo zaman salayabilmilerdi.
Aynca, Atinann magistralara, jri yelerine ve meclis toplandlanna katlanlara denen gelirleri iki olaanst kaynaktan salanmaktay
d. Egenin en zengin gm madenleri Atdkada, Lauriondayd; yerel
mteahhitlerin ynetiminde, genellikle klelerin altrlmasyla i
letilen bu madenler, devlete zengin bir ayrcalk tanma pay getiri
yordu, ikinci olarak Atina kendine tabi kld toplumlardan ald
haralarla beslenen emperyalist bir ehirdi. Atin mparatorluunun Perslere kar bir zgr ehirler birlii olarak balad do
rudur. Haralar, mttefiklerin nceleri ortak savunma iin donatp
tayfa salayarak verdikleri gemiler yerine, birlie para olarak de
meye baladklar katklard. Fakat 450den sonra mttefikler
kendilerini Atinann uyruu olarak grdler ve ayaklanmaya kalk
tlar; imparatorluk halk, uyruklarn katklarnn bir ksmn Ati
nann sslenmesi ve kendi kazanlarnn artrlmas yolunda, kat
klarn amac dnda kullanyordu.
220

Bylece Atina halk, bir anlamda yalnzca son derece geni ve

kendi iinde eitli bir egemen snf durumundayd. Bu ekonomik
demokrasi grnmne, pek yle retilen servetin adaletli bir bi
imde bllmesi yoluyla deil, smrden salanan kazanlarri
bir ksmnn Atina halknn fakir kesimlerini yoksulluktan kurtar
mak iin harcanmasyla varlmt, imparatorluun elden gitmesiyle
d ikmal kaynaklar kesilince, fakirlerle zenginler arasndaki at
ma gene iddete dkld. Bunun sonucu Atina tm zerkliini yi
tirdi ve drdnc yzyln sonlarnda yabanc desteiyle lml bir
oligari dzenine dnd.
Roma ise, tersine, oligarinin gelimesini rnekler. Etrsk kral
larnn srlmesiyle devlet organlar -m agistralar (konsller) ve ku
rul (senato)- kudretlerini yalnzca toprak biimindeki servetlerine
deil, ayn zamanda askeri fatihler olan atalarnn statsne borlu
olan bir aristokrasinin, patricialar>yn eline geti. Yunan aristok
ratlar gibi bunlar da bu organlar, zanaatlar ve kk iftilerle
yenik klanlarn para ekonomisiyle zenginleen baz yelerini iine alan
pleble^z kar kullandlar. Sonunda plebler -b ir tr genel grev olan(Romay) terk etme hareketiyle, yalnzca borlular iin baz hima
yeler ve patricialarla evlenebilme ve bylelikle onlarn topraklarnda
pay sahibi olma hakkn elde etmekle kalmadlar, ayn zamanda birta
km siyasal ayrcalklara -baz magistralarn seiminde oy kullanma ve
baz magistralklara seilebilme haklarna- da kavutular.
Uygulamada bu haklardan yalnzca byk toprak sahipleri ve daha
az oranda, baarl bor para vericiler (tefeciler) yararlanmlard. K
k iftiler, srekli savalarda zorunlu askerlik hizmederinde kertil
diler ve bylece mlklerini zengin komularna devretmeye zorland
lar. Artk tamamyla magistralk yapm kimselerden oluan senato,
etkin ynetimi ve yasalann yorumlanmasn kendi tekeline geirmiti.
Tm vatandalara magistralarn seiminde oy verme hakk tannm
ken, oy verme yle bir biimde ynetildi ki, zengin toprak sahipleri
kendilerine baml kimselerle birlikte seimi denetimlerine alabildiler;
te yandan bir kamu grevine getirilenlerin yapacaklan masraflar o ka
dar ard ki, bunlarn altndan ancak zenginler kalkabiliyordu. Nihayet
eski ailelere aynlm olan dinsel grevler, halkn alm olduu, uygun
grlmeyen herhangi bir karan geersiz klmak iin kullanlabilmektey
di. nk kamu ileri ancak, (khinlik grevini babadan oula geiren)
kaltsal memurlarn, Etrskler kanalyla Mezopotamyadan (irenilmi
olan bir bakclk sistemine gre uurlu belirtiler (alametler) grld221

gn ilan etmelerinden sonra uygulanabiliyordu. (Etrskler, rnein

kurban olarak sunulan hayvanlarn karacierlerine bakarak kehanette
bulunma biimindeki Babil ynetimini Romaya getirmilerdi, kendile
ri de bunu Kk Asyada, olaslkla Hidtler kanalyla renmilerdi.)
Senato hkmeti zamannda, Roma, yz yl iinde kk bir
kr kasabas durumundan, askeri gc tm talya yarmadasna, Si
cilyaya, spanyaya, Kuzey Afrikaya ve hatta Yunanistana egemen
olan bir imparatorluk bakenti durumuna gelecektir. Fakat silahlary
la ile bu kudreti salam olan kk iftiler, byk toprak sahiple
rinin eline geecek ve kleler tarafndan -bilim sel yntemlerlei
letilecek olan topraklarn yitireceklerdi. Sava tutsaklar srs i
gc pazarnda mlklerinden edilmi kyllerle ve yerli zanaatlara
rekabet ederken, fethedilen lkelerden salanan haralar yalnzca
Senato oligarisini ve tefecilerden, vergi toplayclarndan, mteah
hitlerden oluan yeni bir orta snf zenginletirecektir.
***

Demir ann toplumsal mayalanmas, kimlikleri bilinmeyen ra

hip ve yazc loncalarnn Tun anda dogmatik teolojiler biimine
dktkleri yerleik ideolojileri ykmaya balad. Eski Dou devlet
lerinde bile, barbarlar tarafndan tanr-krallar tahtlarndan indirilip
imparatorluklar yklrken, yeryz imparatorluklarnn taklitle yara
tlm bir tanrlar imparatorluu dncesinin sarslm olmas ge
rekir. Her ne kadar Babil rahipleri geleneksel dinleri her zamankin
den daha byk abalarla uygulamlarsa da, eski Smer Kader fik
rinin yeniden n plana km olduu grlmektedir.
Daha ok da, uygar toplumlarla ilikisi olan ve parann bozucu
etkisi altnda kalan barbar topluluklar arasnda, toplumun eski ka
bile yapsn yanstan ideolojiler zld.
Ucuz demir aletler ve silahlar, ne tanr-krallar, ne de sava efle
ri olan bireylere, gruba tm bir bamllk durumundan kurtulma
olanaklar sunmakta ve nasl toplumsal servet artk sikke paralar bi
iminde blnebiliyorsa, tpk onun gibi toplumu da kk para
lara blmekteydi. Alfabetik yaz rahiplerin seminerlerinin ya da to
taliter devletlerin okullarnn tutucu disiplininden gemeden, herke
se renmenin kaplarn ayordu. Bu nedenle toplumun manevi
donatmn yeni batan kurma grevi, srekli loncalarn tutucu ge
lenekleriyle aya balanm olmayan kimselere dmt.
222

Uygar dnyann her yannda, fakat hepsinden ok kabile bar

barlndan yeni kurtulmu toplumlarda, insanlar eski dzenlerin
ortadan kalkmasnn yaratt sorunlara, yeni ve artk geleneksel ol
mayan yollarla ve mevcut kurumlar dnda zm yollar aramaya
giriiyorlard. Peygamberler tanrdan, yani bir kabilenin tm yele
rini kavrayp aan barbarlarn ortak ruh varlndan dolaysz vahiy
ler almaya cesaret ettiler. Filozoflar btn insanlarn doutan bir
ey olarak grdkleri akla bavurdular; akl dedikleri bu ey de,
bir anlamda, toplumun kuaktan kuaa geirilen ve herkese be
nimsenen ilkelere uygun olarak yorumlanm ortak deneyiminden
baka bir ey deildi. zellikle altnc yzyldaki kiisel vahiyler
almaya cesaret eden ncler, zerinde yeni dinleri kuracaklar hal
kn ya da koruyucularn desteini elde edebildiler; cesur dnrler
felsefe okullar kurmak iin kendileri gibi dnen yeterli sayda
kimse buldular.
in'de Lao-enin ve Konfysn, altnc yzylda Taoizmin
ve Konfysln kurulmasna yol aan aklc bir ahlak ret
tikleri sanlmaktadr. Denildiine gre, Hindistanda Gotama Buda
500den hemen az nce aydnla kavumutu. Kendisi kesinlikle
rahipler kast olan Brahmanlarn bir yesi deildi; kk bir raca
nn olu olduu sylenir. Buda, doular ve ller emberinden
bir ka yolu olarak, tanmlanamaz bir nirvana durumuna geerek
kurtuluu tlemi ti. Bu doular ve ller emberi doktrinini,
ruhlarn gleri ve beden deitirmeleri teorisini, Brahman teolog
lardan ald. Fakat ka yollan artk kurban biiminde sunulan r
vetler ve sihir trenleri deil, zellikle ana-baba sz dinleme, b
tn canl varlklara sayg ve doruluk gibi ahlak erdemleriydi. Maurya mparatoru Asoka ( 273-231) bu dine getiinde, Budizm,
tm rahiplik sistemi ve sihir ayinleri ssleriyle zengin bir yerleik
rgtl devlet dini durumuna gelecekti. Bununla birlikte Budizm,
manastrcl yaratt ve onun misyonerlik abas Orta ve Dou
Asyada uygarln yaylnda en gl aralardan biri oldu.
Dou randa bir yerlerde, 1000 ile 500 aras bir tarihte ya
am olan Zaratustra (Zoroaster, Zerdt), ran dinini ok tanrc
lktan, eytana taptan, sihirden ve ayincilikten arndrmas iin,
kendisini Ahura M azdann (Ormuzdun, Hrmzn) ardna
inanyordu. Bylece eski kabile tanrlar (Veda Aryanlarnn deva
lan), onun ilahilerinde kt ruhlar oldular, ticari kurban lanetlendi,
evrensel dzeni tek bir tanrnn iradesinin yrtt kabul edildi.
223

Evrensel dzen fikri Babillerin (gk cisimlerinin hareketlerinde

ki tekbiimlilikleri gsteren) astronomik gzlemlerinin, Hammura
bi zamanndan beri yrrlkteki, bilinen ve yerlemi yasalarla y
netilen toplum anlaylarnn da destekledii bir rn olabilir. G
ebelere kar sr bakcs iftiliin taraftar olarak Zaratustrann
ran kyl kitlelerine ekici geldii sylenebilir. Fakat baars, g
rne baklrsa, byk toprak sahibi bir aristokrat olan Vistaspann
himayesinin eseriydi. Onun retileri, Darius zamannda deilse
bile, en azndan 50den sonraki Arsakid krallar zamannda ye
ni rahiplere ve yeni bir ayin dzenine sahip olan zengin bir rgtl
devlet dininin akideleri oldu.
brani peygamberleri, Amos, Hoea, aya ve ardllar gene va
hiylere dayandlar. Fakat bunlar atalarnn barbarlk dnemlerindeki
kabile tanrs olan Yehovay maneviletirdiler, oktanrcl, puta
tapcl ve byy ktlediler. Yehovalarnn rvet olarak sunu
lan keilerin etine ve boalann kanna ihtiyac yoktu. Rabbin sen
den istedii, adaletli davranman ile merhametli olman ve Tanrnn
nnde hakir grnmen deil midir? Ayn zamanda peygamberlik
hareketleri, Sleymandan itibaren Msr ve Asur monarklarn taklit
etmeye kalkan krallarn ekonomik ve siyasal mutlaklna kar
zgr kyl snfnn tepkisini yanstr.
Peygamberler bylece eski tanrlar ruhlatrdlar ve o sra var
olan kltleri maneviletirdiler. Tanr kiileti, fakat manevi bir an
lamda ne kadar ustaca ve ssl yaplm olursa olsun, aa ve tala
ra ayrlarak snrlanamayan (putlara smayan) bir kii durumuna
geldi. Artk, Amon-ra, Marduk ya da eski Yehova gibi kendine ta
pnan kabilenin yeleri adna ve onlarn desteiyle teki tanrlarla
yaran birok tanrdan biri deildir. Sraddr. Tanrlar tanrsdr;
hi deilse ilkece yalnz Asurlularn ya da Msrllarn deil, tm in
sanlarn tanrsdr.
Ticari sihrin bir esi, gerekten bugn de sregelmektedir. n
k peygamber vahiylerine dayanan dinler bile, o dine balanm
olanlara bu ya da te dnya iin dller vaat ederler. Fakat bunlar
artk zorlayc sihir ayinleriyle elde edilecek dller deildir; tanr
nn tevecch, Smerde olduu gibi bira adaklar sunularak ya da
Vedalar Hindistannda olduu gibi sarholuk verici s oma ile sa
lanmaya allmyordu. Kurtulua ermenin yolu ahlakl hareket et
mek, yani adalete uygun eyler yapmak, doru szl olmak, genel
olarak bir kimsenin trdelerine kar, ou toplumlarda, barbar
224

Tun a toplumlarnda bile doru olarak kabul edilen ekilde

davranmasdr.
Fakat elbette doruluun bir dl olarak kurtulu vaat eden
herhangi bir retinin ayn zamanda kt davranlara verilen bir
ceza olarak, insanlar lanetlenmekle tehdit etmesi gerekir. Peygam
berlerin vahiy yoluyla edindii grlerde, olumlu anlatm olumsuz
yaptrm ikinci planda brakr. Fakat din, zamanla gitgide daha fazla
kurumlatrlp, gitgide daha fazla bir rahiplik sistemi biimine d
kldke, lanetlenenlerin ekecekleri aclar zerinde gittike artan
bir hzla durulmaya balanr. Nitekim, ikinci binyla ait Msr papi
rsnde olduu gibi, daha sonraki dnemlere ait Budist ve Zoroasterci yazlar ve resimler de, cehennemlerin ve cehennem azapla
rnn canl tasvirlerini sunarlar.
Nihayet imdi tek bir tanr tm insanlarn yaratcs olduuna
gre, insanlk kuramca tek bir toplum haline gelmektedir. Artk,
iinde tanr korkusu olan doru adam, yalnzca kendi kabilesinin
adamlarna ya da kendi ehrinin vatandalarna deil, tm insanlara
olmasa bile hi deilse, rk ve siyasal ballk durumuna baklmak
szn, o dine inanan insanlarn tmne, adalet, doruluk ve mer
hametle davranmak borcu altndadr. Bu verimli fikirler kesinlikle
Gotamann, Zaratustrarun, Amosun ve dierlerinin retileri iinde
sakldr. Budizmde, Mitraizmde ve 300den sonra dier din
lerde ise ak olarak ortaya kmtr. Tm yeleri birbirlerine kar
ortak ahlaksal davranlarda bulunmakla ykml tek bir toplum ola
rak insanlk fikri, Demir ann ikinci aamasnda kendisini etkin
bir biimde ortaya koyan trden, tm kesimleri arasnda mallarn
karlkl deiimine dayanan bir uluslararas ekonominin ideolojik
karldr.
Tun a srasnda Yunanistanda, rahip loncalar deil, kahra
manlarn saraylannda arlanan ozanlar bir teoloji ortaya koymu
lard; ozanlann bu teolojisi tanrlar, savasever koruyuculannm ben
zerleri olarak gsteriyordu; kavgac sava beyleri nasl Mykene kra
lnn feodal egemenliini (sreenliini) kabul etmilerse, tannlar da
ylece Olympos Zeusunun egemenliini kabul ediyorlard. Demir
anda Olympos tanrlarna kamuca hl bugn ticari kurban ya
da rvetler sunuluyor ve hl bu tanrlar iin ehirler tarafndan
tapnaklar kuruluyordu. Fakat tanrlarn lml modelleri Mykene
kalelerini boaltnca, Homerik tannlar yeryzndeki Olymposu
terk edip gklerde kayboldu. Tanrlann terk ettii doann kaplar
225

bilime ald; bir yandan da meydan eski kylln ve yeni bar

bar kabilelerin denetledii5 bulank sihirsel glere kald.
Eski sihir ayinlerinden gizemli dinler -barbar Trakyadan ge
len arap tanrs Dionysos ya da Bakkhs klt, Orphism ve Eleusius
gizem leri- ve tm de bir rgtlenmi btn olarak toplumdan
ok bireylere seslenen, aralarnda Pythagorasn ve Platonun
retilerinin de bulunduu gizemli felsefeler dodu. Gizemli dinler,
kitleler -m lksz kyller, madenciler ve hatta kleler- iin, onlara
kurtulu, maddi ve ekonomik aclarna manevi bir merhem sunan
bir ideoloji getirmilerdi. Bakkhs tanrsal cokunluk yoluyla tanryla
ile birleme olanan salyordu; Orpheus, Buda gibi, doular ve
ller emberinden kurtulmay, Eleusius lmszl. Fakat kur
tulua varan yollar genellikle sihirsel ayinlerden gemekteydi; do
rudan doruya totemcilikten alnan yelie kabul ve arnma tren
leri, ilkin firavuna ve sonra da bunun bedelini deyebilecek tm
Msrllara lmszlk salayan trden kaba barbarlarn verimlilik
ayinleri. Doal olarak arnmadan gememi, bu dinlere girmemi
olanlar cehennemle tehdit edildiler. Orpheuscular srr renenle
rin ldkten sonra gidecekleri Elysia baheleri ile kasvetli Tartarusu karlatrdlar. Klasik edebiyatta ender olarak sz edilirse
de, cehennem korkusu beinci yzyl Yunan yaamnda gl bir
eydi. Bu reti, talya ve Sicilya kolonilerinden, mezarlar bazen
lanetlilerin ektikleri ikence sahneleriyle ssl olan Etrsklere ge
mitir. Fakat bu gizlemlerin amac taraftarlarna bir dogmalar sis
temi retmek deil, onlar cokuya sokmak idi.
Felsefi mistikler ise, ok ince bir sihir yoluyla, daha kvrak d
nen bir taraftarlar grubuna sesleniyorlard. Samoslu Pythagoras (IO
530 dolaylarnda ortaya kmtr) rnein, yaam emberinden kur
tulmak iin, dorudan barbarlktan alnan tabulara ve ayinlere ek
olarak, uygar bilim ve sanatlarla uralmasn tledi, rencileri,
bilimsel okullardan ok barbarlarn gizli derneklerine ve Orpheuscularn dinsel rgtne benzeyen kardelik rgtleri kurdular; bu,
Demir a Hindistannn Brahman felsefe okullar iin de geerlidir. Fakat dn yaamn en byk arnma olarak gren Pythagorasclar, o arada insan bu amaca gtrecek yollar olarak grdkleri,
ama ayn zamanda pratik sonular da dourmu olan matematik,
geometri ve astronomi almalar yaptlar. Bu sre iinde, onia
dan kan dier felsefeler daha dolaysz yollardan Doa Bilimine
ynelmekteydi.
226

Doa felsefesi olarak adlandrlan felsefenin kurucular Miletoslu Thales (P625-540) ve Anaksimandros (P600-530) Ephesoslu
Herakleitos (P550-475)- aslnda balca Douyla ticaret ilikilerinin
ve yeni dolam aracnn (parann) acil duruma getirdii toplumsal
sorunlarla ilgilenmilerdi. lkin, hi deilse filozoflar artk insan toplumuyla ilikisiz soyut bir doa ile Smer ve Msr teologlarnn
ilgilendiklerinden fazla ilgilenmiyorlard. Yunan dnnn ba
konusu, Cornforda gre duyumlarla bilinen d dnya deil, il
kin hem canl hem tanrsal olan gerein, duyum st geniletilmi
bir tz olarak temsil edilmesi... idi. Tpk Smer listelerinin derlen
mesine yol am olabilecek ama gibi, onun da amac yeni bir alet,
gerein kavramsal bir modelini yaratmakt. Bu dne, Mezo
potamyada olduu gibi toplumsal dzen model alnmtr, fakat
Tun ana deil, Demir ana girmekte olan bir toplumun d
zeni. Doann dzenini anlatmak iin Yunancada kullanlan koz
mos szc, Homerosun erken dnem Yunancasndaki klanlar
sava dzenine sokmak ve kabileleri topraa yerletirmek iin kul
lanlan bir kkten tretilmitir.
Demir a, aslnda toplumun sorunlarn yeni bir k altnda
sundu ve bu sorunlarn zmleri iin farkl etkenler ve farkl ara
lar getirdi. Tun a Dousunun ahlak ve kozmogonisi, rahipler
loncalarnn ya da tapnak evlerinin ortak kurgularyd. Hindistan
daki Brahma felsefesi de bir rahipler kast tarafndan gelitirilmiti.
Demir ann Yunan felsefesi, demir aletler ve sikke para ile gruba
ballk durumundan tmyle kurtulmu bireylerin kiisel kurgula
rndan olumaktayd.
Demir a felsefesinde Yunanistanda olduu kadar Hindis
tanda d a- birey ve toplum, birlik ve okluk sorunu, ba sorun
du. Gerekten bu sorun Eski Ta anda srden ilk sihirbazn or
taya kyla ufukta belirmi, Tun anda tanr-krallann ve sava
beylerinin (topluluktan biri olma durumundan kp) bireylie ve
ruha kavutuklan zaman aka fark olunur bir duruma gelmiti.
Fakat tam olarak ancak korsan kaptanlarn, gemi sahibi tacirlerin, para
cambazlarnn ve tiranlarn Demir a toplumunda domutu.
Yani Tun a kurgusal dn, doay bir btn olarak ele
almt. nk bu ada toplum da tanrsal monarka baml bir
btnd ve tapnak mlk de tanr evi halknn ve tanrsal bakannn karlar iin ortaklaa iletilen bir btnd. Fakat Demir a
felsefesi, toplumun bireylere, ehir topraklarnn zel mlklere ve
227

mlkiyetlere blnm olduu gibi, doay da paralara bld.

oniada Anaksimandros niteliksel farkllklar younlama ve in
celeme ilkeleriyle, yani siyasal statdeki farkllklarn vatandalarn
mlk niteliklerine dayanmas gibi niceliksel olarak aklam bulunu
yordu. Nihayet, 500-420 arasnda atomcular, Melitoslu Leukippos ve Abderal Demokritos, tpk yeni deiim aracnn serveti
birbirlerine yapk olmayan paralara -sikkelere- ayrl gibi, d
doay zmek iin onu blnmez paracklara, atomlara ayrdlar.
Bylece modern kimya ve fizikte nemli bir keif ara olduu or
taya konan atom teorisini yaratm oldular.
Yunan dnnde gerekten ayrc olan zellik, filozoflarn,
eskilerin bilgeliine ya da tanrsal vahiylere deil, tekrar tekrar ortak
tecrbenin olgularna ve zanaatlarn uygulamalarna bavurmular
dr.
Doa filozoflar doa olgularn canla bala gzlemlemi ve bu
gzlemlerini sistemletirmjlerdir. Anaksimandros balklarn ve hay
vanlarn davranlarnn doru gzlemlerine dayanan bulank bir or
ganik evrim grnn ana izgilerini izdi. Kolophonlu Ksenophanes ( 565-475) fosilleri inceleyip bunlarn ne olduklarn doru
olarak aklad. Ayrca doa filozoflar gzlemlerini snrl bir apta
olsa bile Tun andaki ncellerinden daha fazla lye vurdular;
sikke paralar, Yunan toplumuna, snfsal derecelemeyi bile Tun ann sikke biimine sokulmam parasndan daha doru olarak
lme olana vermemi miydi? Lirin tellerinin uzunluunu lerek
Pythagoras (ya da onun rencilerinden biri) yalnzca mzik teori
sinin temellerini atmakla kalmad, ayn zamanda uyumlu dizileri)
dediimiz matematik niteliklerin kefedilmesine de yol am oldu.
Fakat Yunan filozoflar yalnzca kendi gzlemlerine dayanmak
zorunda deillerdi; bilindii gibi Babilde Msr biliminin gerek ba
arlarn renmilerdi. Aritmetikte, geometride ve astronomide
Yunan bilimi NiPde ve Frat'ta atlan temellerin zerine kurulmu
tu. lk doa filozofu olan Thalesin soyca yar Fenikeli olduu ve
Msrda geometri alt sylenir. Pythagorasn da geometri bil
gisini M srda rendii sylentisi vardr.
Pythagorasla rencilerinin, geri ou kere gizem, sihir aratr
malar iin olsa bile matematikle uratklar kesindir. Smerlilerin
Uyumlu diziler, 1/ 1, 1/5, 1/9, 1/ 13 gibi paydalar aritmetik diziyle gelien dizilerdir.

(-n0
228

bir eyin doasim onun ad sylenerek kavranlabileceine inanm olabilecekleri gibi, Pythagoras da eylerin doasnn u ya da
bu yolla saylarla belirtilebileceini dnm grnmektedir; ne de
olsa, o devrin Yunanistannda, bir insann toplumdaki ilevi ve
dolaysyla doas, sahip olduu sikkelerin saysna gre resmen
saptanyordu. Ayn zamanda, saylarn kararl ve birrnek zellikle
ri, toplumun yapsnn aka bir deime durumunda olduu bir
dnemde, insanlarn snabilecei srekli ve deimez bir dzenin
varln ortaya karabilecek eyler olarak grnyordu.
Ne olmu olursa olsun, saylarn birok ilgin ve garip zellik
leri kefedildi. Bulular birtakm sihirli zellikleri aklyor gibi g
rnd ve bu sihirli niteliklere sahip olan saylara Pythagorasclar ta
rafndan dost saylar gibi tuhaf adlar verildi. Fakat, diziler ve
benzeri eyler yle dursun, bunlarn bile ada olaslk kuramnda
yararl olduklar ortaya kmtr.
Bununla birlikte Yunanllar, hantal saysal iaretleme sistemle
rinden dolay, salt aritmetikte fazla ilerleyemediler. Pratik muhase
be ileri iin olaslkla Fenikeliler tarafndan icat edilmi ve bugn
halen Rusyada ve Dou lkelerinde (ve bilardo salonlarnda) kul
lanlan hesap tablosunu, yani abaks" (abak) kullandlar. Fakat
ne abak ne de abakta elde edilen sonular yazmak iin gelitirilmi
olan say iaretleri, onlar yksek matematie gtrd. Yunanllar
rnein, kesirlerde, Msrllar gibi paylar birli kesirlerle snrlydlar.
Bu engeli geometri kullanarak atlar. Geometrinin de salt say gibi
srekli ve deimez bir dzen gsterdiine inanyorlard.
Yunan geometricileri, Doulu ncellerinin bildikleri dorular
genelletirdiler. rnein, Pythagoras 3, 4 ve 5 ya da 5, 12 ve 13 oran
larnda dmlenmi bir ipin yardmyla doru bir dik a izme
yntemini Msrl mimarlardan renmi olabilir (antik yazarlar harpedotaptaidzn, yani ip dmleyicilerden sz etmektedirler); bu yn
temin ayn sralarda deilse bile bundan pek az sonra Hindistan Brahmanlan tarafndan sunaklarn yapmnda kullanld aktr. te yan
dan Babillilerin, ikinci binylda, kenarlar bu oranlarda olan bir
dik gende dik ann karsndaki kenar (hipotens) zerine i
zilmi karenin, bu dik ay meydana getiren kenarlara izilen ka
relerin toplamna eit olduunu bilmeleri olgusu da buna eklenmek
tedir. Sonra Pythagoras, bu geometri kuralnn, okullarda kullanlagelen herhangi bir dik genin hipotens zerine izilen karenin
dik ay meydana getiren karelerin toplamna eittir yolundaki ve
229

hl, olaslkla yanl olarak Pythagoras Teoremi diye anlan bii

mini kuran kimse olarak bilinir.
Aslnda Yunan geometricileri salt geometri ile yani laboratuvar deneyimleriyle kum zerine ekiller izmek ya da sicim kullan
makta ve kreleri, kpleri, konileri keserek, her gen ya da yapabil
dikleri baka bir ekil iin geerli olan deimez zellikleri buldular.
(Bir teoremin kantlanmas, rnein, ABC olarak herhangi bir
geni alalm... szleriyle balar ve sonra sizi onun zerinde birtakm
inalar yapmaya yneltir.) O zaman, bu zelliklerin tm genler ya
da dier ekiller iin doru olduu sonucuna varlr. Bylece tme
varm yoluyla, biroklar Babillilerce ve Msrilarca bilinen gzlem
lerden genellemeler yaptlar ve ayn trden yeni geometrik bant
lar buldular.
Bunlarn yardmyla Yunanllar, asamlar (tam miktar belirtilme
yen nicelikler) ve dier irrasyonel saylar (rnein 2) iin yaklak tu
tarlara varmak ve BabiIIilerin zemedikleri ikinci dereceden denk
lemleri zmek olanana sahip oldular. Ayn zamanda yldzlarn
gkte, insanlar tarafndan laboratuvarlarda pergellerle resmedilebilecck ekiller iziyor gibi grndklerini ve geometrik kurallarn
uygulanmasnn, yldzlarn gklerdeki, gemilerin denizlerdeki yerle
rinin ve gne saati kesimlerinin daha dorulukla saptanmasnda
kendilerine yardmc olacan buldular. Geometrik ekillerin yard
myla mhendisler, altnc yzylda Samosta (Sisam Adasnda) ya
pld gibi, bir dan altndan su tayacak yarm kilometre kadar
uzunluunda bir tneli planlayabilmilerdi.
Bu nedenle, yukarda sz edilen bulularn sihirsel ya da mistik
amalar peinde koulurken yaplm olmas nemli bir sorun
karmad. Gene de bunlarn kaynaklarnn zararl etkileri hl sr
mektedir. Yunan filozoflar, matematiin evrensel dorularnn ken
dilerine tarihsel olaylarn deien panoramasnn yannda deimez
ve ebedi bir gerek gsterdiini, geometrinin tpk bir Smer tap
na ya da Msr piramidi gibi zaman iinde deimeyen doann
bir modelini vereceini dndler. Nitekim, Platon gibi baz Yu
nan filozoflar geometrinin dorularnn, deneysel olgulardan - in
sanlarn izdikleri ve yaptklar ekillerden- karsanm dorular de
il, akl ile kavranan ideal genlerin (gen idealarnn) anmsa
malar olduklar sonucuna varmlardr. O zamandan beri idealist
felsefenin peini brakmayan gzlemlerden bamsz, idealardan olu
an duyum st ebedi bir dnya teorisi bu kartrma zerine ku
230

ruldu. Fakat Einsteina ve Danvine ramen, gnmzn deneyimci bilginleri bile, salt matematiin modellik edebilecei ebedi, dei
mez, tarih d bir gerei aramaktan vazgemeye pek istekli grn
memektedirler.
Yunanllar da, dier ifti halklar gibi her eyden nce bir tak
vim dzenlemek iin astronomiyle uramak zorundaydlar. Hatta
700den nce, Hesiodosun ler ve Gnler adl iiri, tarm
sal ilemlerin rehberi olarak yldzlarn roln ve bu kr bilgisinin
ilk kez edebi bir biime dkln gsterir. Fakat Yunanllar ayn
zamanda denizci bir halk olmak zorunda kalmlard. Pusulann
olmayndan dolay hangi yne dmen tutacaklarna karar vermek
iin yldzlara dayanmaktan baka areleri yoktu. Bu yzden yldz
lar doru olarak gzlemlemeleri iin ortada ok pratik bir neden
vard; ayrca, hep ayn tapnakta duran bir rahibin gzlemlemeye
cei olgular fark etme olanana sahiptiler.
Szgelimi, bir denizci gneye doru gittike Kutupyldznn ufka
yaklatn fark edecektir. Kutupyldznn ykseliini (a olarak)
lerek, Akdenizden kuzeyden gneye doru giderken ne kadar
yol alm olduu yolunda bir fikre ulaabildi.
Yldzlar zerindeki almalarnda Yunanllar, hi kukusuz ay
n zamanda Babillilerin ve Msrllarn derledikleri sonulardan da
yararlandlar. kinci binylda Babilliler byk bir yldzlar katalou
dzenlemiler. Bu kataloun kopyalar merkezi Kk Asyadaki
Hitit bakentinin krallk kitaplnda yer almt; demek ki, bu kata
loun iindeki bilgiler 1200den nce Egeye doru yaylmtr.
1100den sonra bu yldzlar listesi Asurda yeniden gzden ge
irildi, 800den sonra ise Babil metinleri, bizim Ekvator koordi
n atlarm za benzer bir sistem zerinde, yldzlarn gklerdeki ko
numlarn ve gnee yaknlk durumlarn gstermeye balarlar. Ay
rca, 747de balayarak Babilliler, bizim sann douunu tak
vimimizin balang noktas olarak almz gibi, yllar, zerinde uy
lalan sabit bir noktadan hesaplamaya ve olaylar Nabonasser
Devrinden itibaren tarihlendirmeye baladlar. Ondan sonra yer
yz olaylar gibi gkyz olaylar da en iyi olarak Kral N.nin
ninci yl biiminde tarihlendirildi.
Bu ekilde derlenen verilerle Babil astronomlan, Gnein, Ayn
ve gezegenlerin birbirlerine gre alacaklar durumlar nceden he
saplama olanan buldular; bir baka deyile, tutulmalarn ne za
man olacan nceden syleyebildiler. Bu konuda Thalesin, (be
231

inci yzyln balarnda Herodotos'a kadar dayanan bir gelenee

gre) 585 ylndaki bir Gne tutulmasn hemen hemen ke
sinlikle nceden haber verdii sylenir. Onun bu kehaneti salt
kendi gzlemlerine dayanm olamaz, bu nedenle, olaslkla tm
dengelimlerini (karsamalarn) Mezopotamya'dan alnm verilere
dayandrmt.
Thales'in baars, elbette onun ya da hocalarnn Gne ve Ay
tutulmalarnn nedenlerini anladklar anlamna gelmez. Tutulma
olaynn nedeni Klazomenaili Anaksagoras ( 500-430) tarafn
dan bir yzyl sonra aka ortaya kondu. Bu aklama yeni geo
metrinin, gzlemlerin doru olarak llmesine ve kaydedilmesine
uygulan yolunda, tmyle Yunanllarca gerekletirilmi bir geli
menin eseridir. Baz Yunanllar, gksel cisimleri bir tanrnn arabas
ya da doast bir kaderin simgesi olarak grmek yerine (ya da
byle grmeye devam etmekle birlikte, onun yan sra) uzaklklar
ve arlklar llebilecek eyler olarak grebilecek kadar kendile
rini geleneksel bo inanlardan kurtarmlard. Bununla birlikte, I
450 dolaylarnda Anaksagoras, demokratik Atina'da, tanrlara sayg
szlk suundan mahkm edilmi ve 413te Atina generali, Ay tutul
mas kt bir alamet olarak karsna kt iin hayati bir askeri
harekat bir ay geciktirmiti!
te yandan bilimsel astronomi, matematik bir corafyaya yol
hazrlyordu. Uygarlam dnyann snrlarnn muazzam llerde
genilemesi ve bu dnya iinde bir utan br uca ilikilerin yo
unlamasyla Demir a'nn insanlar, zerinde yaadklar gezegen
hakknda o zamana kadar bildiklerinden fazla eyler bilmek ihtiya
cn duydular. Fatihler, generaller, tacirler ve denizciler, yalnzca hangi
halklar ve topraklar fethedip, hangi lkelerle ve haklarla ticaret ya
pabileceklerini deil, ayn zamanda onlara nasl gideceklerini, on
larn ne kadar uzakta olduklarn da bilmek istediler. Asur ve Pers
kamu grevlileri, yollar ve uzaklklar belirten gzergh planlar
izdiler. Ksa bir sre iin yeniden canlanan Msrn firavunlar d
arya keif heyeti gnderdiler; bu heyetlerden biri mit Burnunu
dolam ve batya dru ilerlerken gnei sanda grnce hayret
ler iinde kalmt: Her eye inanmaya hazr olan Herodotos bu hi
kyeye inanmay reddeder!
Bu ekilde toplanm olan bilgilerin ou, Dou monarilerinin
gizli arivlerinde ya da zel tacirlerin veya baz ehirlerin ticaret
srlar olarak sakl kald. Fakat yeni bir gezici Yunan filozoflar s232

m fi, orada burada bulduklar krntlar toplayp, bunlara kendi gz

lemlerini eklediler. Bu tr bilgileri, yeni yolculuk kolaylklarndan
gezi, i ya da zevk iin yararlanmak isteyen geni bir evreye satabi
liyorlard. Anaksimandrosun ilk Yunan haritasn yapt sylenir.
Bazlar, hatta, bu konuda bildiklerini, okuma bilen yeni halkn ya
rarlanmas iin yazya dktler. Bunun sonular, hem tamamlayc
yaptlarn hem de astronominin ve yerkre geometrisinin yardmy
la bir matematik corafyann temellerinin atld bilimsel incele
melerin ortaya kmalar oldu.
Demir ann uygulama bilimleri alannda salad gelimeler
ucuz metal aletlerin eseriydi ve yeni snflarn ihtiyalar saylamaya
cak kadar fazlayd. Bu snflar o zamana kadar yeni bilgi aktarma
yntemleri gelitirememilerdir. Alfabenin varlna ramen, zanaat
bilgisi genellikle yazya dklmedi ve bu nedenle de tam bilimsel
bir bilgi durumuna gelemedi. Atinal mlekilerin meslek gelenek
leri, rnein, onlara hl ocaktaki kaplar atlatan cinden saknmay
ve ocan zerine bu cini karacak bir gorgonH maskesi asmalar
n retmekteydi. Zanaatln okuryazarlkla ilikisizlii, olaslkla,
mekanik sanatlar eskilerden beri aa grn eseriydi (yine de za
naatlar imzalarn pekl atabiliyorlard). stisnalar bunun byle
olduunu gsterir.
Sihirbazn olduu gibi, tp-adamnn^**) zanaat bilgisi de Tun
anda bile yazya dklm ve bu uygulama Demir anda da
srmt. Dou okullarnda bu skolastik gelenek, hastaln, kt
ruhlarn zapt etmesinin eseri olduu yolundaki sihirsel teoriyi sada
katle korudu. Asurlular cinlerin kovulmas iin dzenlenmi Smer
ve Babil reetelerine yalnzca birka yeni dua ve ila eklediler.
Yunanistan'da da Asklepios gibi, tapmaklarnda mucizeli tedaviler
yapan iyiletirici tanrlar vard. Fakat tapnaklarn dnda, bir de
tp-adamnn sihir takmlarn bir yana brakan, ama onlarn ilala
rn alan ve el hneriyle kimyasal arelere dayanan zel hekimler
okulu geliti.
Khioslu (Sakz Adal) Hippokrates ( 460-350) ile balayan
elimizdeki yazlara bakarak, Yunan tp geleneinin cinbilimden (de-

Gorgon, Yunan mitolojisinde kendine bakan kimselerin ta kesildii sylenen ylan

sal kadndan biridir (.n.)
1 ) Tp-adam (medicine-man), ilkel halklar arasnda hastalar ilalar, sihirler ve by
lerle iyiletirmeye alan kimsedir (rnein amanlar), (.n.)

233

monoloji) kurtulmu bulunmasnn ve'A surun ve Msr'n tmyle

yabanc olduu, hastalk belirtilerini gzlemleyip kaydetmi olmas
nn niteledii sonucuna varlr. 500den nce bile Yunan tbb
ylesine byk bir n kazanmt ki, Darius, sarayna bir Yunan
doktorunu ararak kraliesini tedavi ettirmiti.
Tarm, Demir anda da itibarl bir iti ve hem Yunanca hem
de Fenike dilinde bilimsel iftilik zerine kitaplar yazlmt. Hatta
700den nce Hesiodos, pratik botanik, jeoloji ve zooloji uygu
lamalar iin, mesellerle dolu bir ifti takvimini nazm biimine sok
maktayd. Bu tarihten sonra denizar lkelere yaplan gler ve uz
manlam iftilie ynelme, tarm alannda geleneksel uygulama
lar ykt ve yeni deneyimleri zorunlu kld. talyaya ya da Kuzey
Afrikaya getirilip yerletirilmi bir Fenikeli ya da bir Yunanlnn
yeni topraklarn ve iklimlerin kendisiyle birlikte getirdii tohumlar,
a kalemleri ve gen hayvanlar zerindeki etkisini fark etmemesi
hemen hemen olanakszd. Tecrbe, Lbnandan getirilen bir ba
ktnn Vezv yamalarnda ya da Ron Vadisinin ovalarnda
farkl zmler verdiini gsterdi. Topraklarn ve bitki ve hayvan
cinslerinin birbirleriyle oranlanmalar ve seilip ayklanmalar ka
nlmaz oldu. Ayrca, daha nce aklam olduumuz genel yayl
mann bir paras olarak, yeni yntemler gibi yeni bitkiler ve hay
vanlar da getirildi; Perslerin 490da Yunanistan istila ettikleri za
man yoncay Akdenize tantmalar byle olmutu. Buna karlk ken
dileri de pirin tarmn Hindistan fethettikten sonra rendiler.
Bu tr deneysel (deney rn) sonularn karlatrlmas ve ya
zl, dolaysyla soyut ve akkan bir tarm bilimi geleneinin ortaya
k, byk toprak sahiplerinin elkitaplar istemelerinin kkrtt
bir sonu olabilir; Kartacallarda aristokrat iftiler iin yazlm
elkitaplar vard.
Fakat iftiler ve hekimler tarafndan uygulamaya ilikin ama
larla toplanan veriler, Yunanistandaki oturup dnecek bo za
mana sahip yeni doa filozoflar snfna modern bilimsel botani
in, jeolojinin temellerini atma olana salamtr. Onlarn yaptla
r, Smer listelerinden, ilkin yalnzca isimler sralamak yerine doru
tanmlamalar iermeleri bakmndan ve ikinci olarak da ok daha
geni bir eitim grm evrenin gzlemleri zerine kurulduklar
iin ayrlrlar. Snflandrmalar da (artk) uylamsal isim szckleri
nin ya da yaz iaretlerinin benzerliine deil, bitkilerin, madenlerin
ya da hayvanlarn gerek ve ou kez anlaml benzerliklerine dayan
234

d iin daha bilimseldi. Bu sonular en iyi biimde 321de

lm olan Aristotelesin verdii derslerden karlabilir.
Klasik dnemin bir anlamda tm felsefi ve bilimsel eilimleri
Aristoteleste doruuna ular. Geni bir ilgi alanna ve ansiklope
dik bir bilgi geniliine sahip biri olarak Aristoteles, bilgi teorisi,
mantk, ahlak, politika, psikoloji, matematik, astronomi, corafya,
botanik, zooloji, anatomi, kimya, fizik ve meteoroloji konularnda
dersler verdi. Geni Aristoteles klliyat, bu derslerin yazar ya da
rencileri tarafndan dzenlenmi notlarn ve Aristotelesin olup
olmadklar tartmal kitaplar da kapsar. Biimsel mantn, pozitif
psikolojinin, karlatrmal anatominin ve sistematik biyolojinin bir
ncs olarak, Aristotelesin daha sonraki dnemlerin bilimine ok
deerli katklar olmutur.
Aristoteles, kanlmaz olarak, rnein, gksel cisimlerin bozul
maz varlklar olduklarn ve Gnein Dnya evresinde dnd
n iddia ederken, bitkilerde cinsiyetin varln yadsyarak onlarn
kendiliklerinden rediklerini sylerken ve akln yeri olarak kalbi gs
terirken, hatalara -bazen aptalca hatalara- dmt. Onun ve bi
zim talihsizliimiz, otoritesinin, Helenistik ardllar arasnda, baz
durumlarda teorilerinin gzlemlenen olgulara ters dtnde bile,
olgularn deil, teorilerin doru kabul edilecei kadar bym ol
masdr. Ortaada Aristotelesin sistemi, tm kusurlaryla birlikte
gerekten Katolik kilisesinin resmi kutsal grleri iine alnmtr.
Skolastik bilginler, deneyden ok, Aristotelese bavurdular; kilise,
benimsemi olduu Aristotelesin retisine ters dt iin Kopernikusun gne merkezli sistemini mahkm etti. Oligarinin hz
l bir taraftar ve klelik kurumunun savunucusu olarak Aristoteles,
rencilerinin ve koruyucularnn iinden geldii snfn szcs ve
ehir-devleti ekonomisinin onun zamannda tmyle su yzne
km olan elikilerinin kurban olarak grnmektedir.
Tapnaklarda aratrma kurumlarna sahip olmasna ramen bili
min Tun andaki durgunluuyla karlatrldnda, Yunanistanda
600-450 arasnda salanan gelime gz kamatrcdr. Ayrca,
bu gelime, zengin devletlerin ya da din rgtlerinin baka ilerde
almadan yaayabilmeleri iin bo zaman saladklar yazclarn
ve rahiplerin deil, geimlerini ya da kendi emekleri ya da kendileri
ni koruyan kimselerin ve rencilerinin cmertlikleriyle salayan
zel kiilerin eseriydi.
Bununla birlikte, hi deilse 500den sonra, salt bilim iin gste235

r
rilcn hu byk aba, ada kuramn S 1600den nceki iekle
niinde olduu gibi, insan yaamn zenginletirmekle ve teorilerin
ilemsel doruluklarn gvencelemekle kalmayan, ayn zamanda
yeni bulular iin aralar salayan teknik icatlarda anlatmn bulma
mtr. Bunun tersine, tarm ve askeri mhendislik dnda, doa fel
sefesi, Yunan ehirleri zenginletike, servet daha az*sayda kimse
lerin elinde toplandka ve klelerin says arttka, pratik yaamdan
gitgide daha fazla uzaklat.
Doa filozoflarn sofralarna davet eden (ve bu filozoflarn da
kendilerine snmak zorunda olduklar kimseler olan) zengin kle
sahipleri ve toprak beyleri, emekten tasarruf salayan aralar iste
miyor ve zanaatl aalatrc (banausik) ve klece bir i olarak
kk gryorlard. Salt bilgi uruna ya da en byk arnma yolu
olarak soyut bilgi peinde komak, bu adamlarn avunma yolu ol
du; nk kleleri kendilerini her trl verimli i yapma zorun
luluundan kurtarmt, ama Atina meclisindeki baya zanaatlar
ya da teki ehirlerin eit lde baya tiranlar, onlar devleti y
netme grevinden uzaklatrm bulunuyordu.
Sonra, birbirleriyle atan birok ehirden birinin sadk vatan
da olan zel tacir, srlarn dmanlarna ya da rakiplerine vererek
kendisine ihanet edebilecek herhangi bir kozmopolit bilgine kendi
corafi ve astronomik gzlemlerini anlatmaktan ekinecektir. Ay
rca klelik gerek bir insan bilimine ve bylece bilimsel tarihe ola
nak vermiyordu. Klelik kurumunu hakl gstermek iin Aristote
les doal klelik retisini ne srd. Bu, aslnda, Yunanl dn
da hangi rktan olursa olsun, bir kimsenin varln ortaya koyma
yolunda yapabilecei en yksek i, kibar Yunanlya akll bir alet ola
rak hizmet etmektir, demeye gelir. Uygarlk yaratm olan Samiler
ve Msrllar ve onu yeniden yaratan Kcltler, Ttonlar ve Yahudiler
bylece bir kalemde kle halklar olarak etiketlenip braklmlardr.
Sonra bir de Farrington'un ne srd gibi, dnme ve
retme zgrlnn mlk sahibi snflarn kar uruna ve bu s
nflarn devlet iindeki nfuzlaryla bilinli olarak snrlandrlm
olmas var. Doa filozoflarnn eletirici tutumlar, kukusuz, mev
cut dzenin dinsel inanlarn, bo inanlarn ayakta tutan destekleri
ne yneltilmi bir saldryd. Ekonomik sistem geliip glenirken,
bylece servetteki mutlak artlar servet dalmndaki eitsizlikleri
gzlerden saklarken, bu eletiriler hogryle karlanabildi. Fakat
450den sonra piyasa artk eski hzyla genilemiyordu; bir yandan
236

tefecilikten ve kle sahipliinden edinilen karlar, te yandan sava

larda kk iftilerin kmesi ve igc pazarnn kalabalklama
s, zenginlerle fakirler arasndaki kartl ak olarak gzler nne
sermekteydi. Birok ehirlerde kargaa ba gstermiti bile. Dr
dnc yzylda, borlarn yok saylmas ve topraklarn yeniden b
llmesi yolundaki istekler yaygnlap mzminleti.
Bu koullar iinde sac filozoflar mevcut dzenin srdrlmesi
iin bo inan desteklerinin deerini kavradlar. Platon, vatandalara
bir asil yalancn retilmesini itenlikle tler. Daha sonraki bir
tarihte, Polybios, Roma aristokrasisini baarsndan tr vmekte
dir. Roma ululuu, onun sylediine gre, bo inanlara dayanr.
Bo inanlar, insanlar korkutmak zere hayal gcn harekete geir
mek iin her trl yola bavurularak, Romada kamusal ve zel ya
amn her yanna sokuldu. nk her devlette kitleler kararsz, yasa
d isteklerle, akld fkelerle ve iddet tutkusuyla doludur. Ya
plabilecek tek ey onlar grlmeyen varlklarn ve benzeri eylerin
korkularyla denetim altnda tutmaktr. Eski insanlarn kitlelere,
tanr ve te dnya hakknda grler sunmalar, baka bir eyin de
il, bilinli bir amacn eseriydi. Farrington da, aslnda Anaksagorasn tanrlara saygszlkla ve sonra Sokratesin genleri boz
m a k la sulanp mahkm edililerini, zellikle bir fikir ve grlere
yneltilen eletirilerin hogryle karlanmaynn somut rnekle
ri olarak gsterebilmektedir.
Her ne olursa olsun, klasik Yunan biliminin gelimesi, aslnda
klasik polise (ehir-devletine) zg ekonomik ve toplumsal ko
ullarla snrlanm durumdayd. Ayn snrllklar klasik sanat da
etkilemi olabilir.
nc binylda (bilim ve sanat alanlarnda) kurallar biiminde
saptanan uylamlar, Tun a boyunca deimeden kalmtr; yeni
teknik srelerin getirilmesi ve sluplarn deitirilmesinden baka
bir ey yaplmad. Demir ann douunda bile, imdi yeni mal
zemelerin -rnein perdahl tula ve kiremitlerin- etkin bir biim
de kullanlabilmesine ramen, gemiin saygdeer ve kutsanm
gelenekleri, farkl rklardan olmakla birlikte, aslnda ayn toplum
sal snflardan gelen tketicilerin zevklerine egemen olmakta de
vam ettiler.
Yunanllar I 700 dolaylarnda, geometrik an deimek bil
meyen barbar ssleme stillerini brakarak, Fenikelilerin ikinci binylda yaptklar kadar baaryla Dou sanatnn tutulmu modlle237

rini kopya etmeye baladlar; fakat her zaman geometrik stilin ayrt
edici nitelii olan dengelilik ve arlktan kanma tutumundan t
myle ayrlmamaya dikkat ettiler. Sonra, klasik ekonomi gelitike
ve genileme sonucunda maln deerini bilen alclardan oluan pa
zar olanaklarnn artmasyla, klasik biimlerden uzaklatlar.
Heykeltra ve ressam, artk rahip loncalarnn ve despot saray
larnn koruyuculuuna baml olmaktan kmt. Bu nedenle, ar
tk en krl ve en erefli ileri, tanr tarafndan belirlenmi ve sihirsel etkinlikleri bulunan, din adamlarnca yrtlen gelenee uygun
biimde putlar yapmak deildi. Hl sihirsel bir ilev grmekte olan
tanr-krallarn portreleri artk insan biimini izmede kullanlan l
tler saylmyorlard. Heykeltralar, ehirler ya da zel kiilerce,
atletlerin ve savalarn ya da artk yaamayan yaknlarnn (akra
balarnn) heykellerini yontmakla grevlendirildiler. Bu kimselerin
tanrlk bir zentileri olmad gibi, heykelleri de sihirsel bir nitelik
tamyordu. Bylece kutsal biimleri brakmak ve ne grmlerse
onu anlatmak serbestliine kavumulard. Bu arada sk sk yaplan
jimnastik yarmalar da onlara, Douda pek yaygn olmayan, insa
n plak grme olanaklar veriyordu.
te bu ekilde Yunanllar, yazl tarih ncesi dneminin Hindistannda yaam olan adlarn bilmediimiz ustalardan beri, insan
biimini doal durumuyla sunan ilk sanatlar oldular; hatta tanrla
r bile ayn anlayla yapp izmelerine izin verildi. Bylece, beinci
yzyl Yunanllar portrede zamanmzda bile hi deilse genel
olarak benimsenen gzellik kurallarn koymu oldular.
Mimarlar da, barbar atalarnn ahap yaplarn lkelerinin se
vimli mermer yaplarna dntrrlerken, byk bir olaslkla M
sr ve Asya modellerinden esinlenmilerdi. Fakat, kuzey lkelerinin
kapal gklerinin altnda kirli talardan yaplm kopyalar her ne
kadar skc grnse de, Akdeniz gnei altnda, hatta ykntlar bile
anlatlamayacak gzellikte grnen mimarlk biimleri yarattlar.
Ayn ekilde, edebiyat alannda, tanrlarn ve krallarn savalarn
anlatan destanlar Asya ve Msr saraylarnda okunmulard; Tun a
tapnaklarnda sihir temsilleri oynand; Hint-Avrupallarn barbar
atalar vezinli nazmlar dzenlediler. Fakat Mykene kahramanlar-,
nn saraylarnda ozanlar tarafndan okunan destan arklar dnda,
Demir al, Homeros denen biri, yalnzca olaylar ve olaylarn
getii sahneyi anlatmakla kalmayp, onia aristokratlarnn ve pltokratlarnn houna gitmek iin, insanlarn kiiliklerini de aklayan
238

destanlar yaratt. Altnc yzyln aristokrasisi ve tccar tiranlar iin

mzikli-dansl koro tr ortaya kondu. Nihayet demokrasi dne
minde vatandalar iin koro arklar ve destanlar, artk sihir amac
tamayan oyunlar olarak kamu nnde oynanmak zere birletiril
milerdi. Bu ekilde mkemmelletirilen edebi kalplar yalnzca da
ha sonraki dnemlerin AvrupalIlarna deil, ayn zamanda Perslere
ve Araplara ve belki de Hintlilere rneklik etmitir.
Fakat Yunan sanatnn en zgn yaratc dnemi 400den
nce sona ermiti. kme belirtileri, kesinlikle baz bireylerin ser
vetlerinin her zamankinden byk ve klelerin toplam nfusa oranla
saylar artm olmakla birlikte, ekonomik yaylmann yavalad,
genel refah dzeyinin geriledii ve gerek cretlerin dt srada
ufukta belirdi.
Klasik Yunan heykeltraln, bize en nl ustalar tarafndan
yontulmu tanr heykelleri deil (bu heykeller yitmitir nk), da
ha snrl olanaklara sahip mteriler iin daha sradan sanatlarca
yaplan mezartalar ve benzeri yaptlar temsil etmektedir.
Yunan resmini, nl sanatlarn tapnaklarndaki ve kamu yap
larndaki resimlerden deil -buralardaki resimler de mahvolmu
tur- halkn tketimi iin fabrikalarda kitle halinde karlan ve en
der olarak vatanda ve bazen kle olan zanaatlar tarafndan yap
lan vazolar zerindeki desenlerden tanyoruz. 500den sonra, kle
lerin says arttka, dier zanaatlarn toplumsal ve ekonomik sta
tlerinin gerilemesi gibi, bu zanaatlarn toplumsal ve ekonomik
statleri de geriledi. Drdnc yzylda Aristoteles bir mzikinin
(fltnn) mesleini, tipik bir aalk (banausik) i olarak gsterir.
Yunan p o lisleri, dnyasnn siyasal ve ekonomik yapsndaki eli-kilerin ykc sonucu, kendini 400'den sonra tam anlamyla
or-taya koydu. Rostovtzeff e gre, Drdnc yzyln toplumsal
ve ekonomik yaamn iki baat zellik, birincisi, nfusun byk bir
ksmnn proleterlie dmesi ve bununla sk skya ilikili olarak
isizliin art ve kincisi yiyecek maddelerinin ktl belirler.
Birok kk ifti, srekli savalarda uzayp giden askerlik hiz
metinde tutulmalar, iftliklerinin dman ordular tarafndan tah
rip edilmesi ve bu koullarn onlar altna ittii ve demelerini en
gelledii borlar nedeniyle, topraklarndan edilmekteydiler. Endst
ri, bu gibi topraklarn yitirmi kimselere i alan sunamad. nk
kk zanaat, kle altrlan fabrikalarla rekabet edemezdi. En
dstri mallarnn i pazar darald, nk tefecilik ve kle sahiplii,
239

servetin gittike az sayda kimsenin ellerinde toplanmasna yol at.

D pazar olanaklar da darald; nk Tun a endstrisinde ol
duu gibi, endstri, rnlerini ihra etmek yerine kendini ihra etti.
rnein, yalnz talyada deil, ayn zamanda Karadeniz kysndaki
kolonilerde de, olaslkla ilkin gmen zanaatlarn denetimi altn
da iletilmi olan mlek imalathaneleri, yerel pazar iin, daha n
celeri Atinadan ithal edilmekte olan vazolar baarl bir biimde
taklit ederek retmekteydiler. Seramik endstrisinin g, yalnzca
dier alanlarda nelerin olduunu gsteren bir gstergedir. Bu durum
ihra pazarlarn azaltarak, kanlmaz olarak, Karadenizden getiri
len buday gibi, ithal mal yiyecek maddelerinin bedellerinin kar
lanmasn gittike gletirdi.
yle ki, drdnc yzylda ar oalan ve mlklerinden edinil
mi kr nfusu iin, kendilerini Pers kralna ya da dier barbarla
ra kiralk askerler olarak satmak ya da korsanla ve haydutlua
balamaktan baka k kaps yoktu; korsanlar (kle ikmalini art
rarak) mevcut kt durumu daha da ktletirirken daha kstah
lap daha oalrlarken, Pers taht zerinde hak sahibi olduunu
iddia eden tek bir dzenbaz, zorluk ekmeden 10.000 Yunan kira
lk askeri toplayabildi. Bu durumda ou ehirde iddetli snf sa
valarnn salgn halini almasna amamak gerek. Bu snf savalar,
bir yandan, ekonomik elikilerin, bir yandan da Yunanistan her
biri yerel zerkliine intihar anlamnda bir banazlkla sarlan k
k birimlere blen ehir-devletlerinin dar grllklerinin eseriydi.
Tm Yunanllar gerekten ortak bir Helenizm bilincine sahipti
ler. Ayn dilin, aralarnda birbirlerinin sylediklerini anlamalarn
tmyle olanaksz klacak dereceye varmayan farkllklar olan leh
elerini konuuyorlard. Din alannda yerel mezhep ayrlklarna
ramen, hepsi de Olympos tanrlar Panteonunu (tanrlar meclisi)
kabul etmilerdi. Hatta (gnmz olimpiyat oyunlarnn kayna)
Olympos oyunlar gibi panhelenik (tm Helenleri kapsayan) enlik
lere katlyorlard. Geri eski dnemlerde bile, Dariusu ve Kserksesi destekleyen ehirler olmusa da, aslnda ou Yunan ehirleri,
Perslerin ve Kartacallarn saldrlarnda olduu gibi, Helen olma
yan kuvvetlerin saldnlanna kar koymak iin glerini birletirmi
lerdi. Fakat te yandan, her ehir nce dier halkn topran ala
rak kendine yeterlilik lksn srdrebilmek, sonra siyasal ya da
ticari stnlk kurabilmek iin, komularyla hemen hemen hi durmamacasna savamaktayd.
240

Kukusuz polise kar gsterilen ateli dknlk, bir barbar

devletin gerek duymayaca ve bir Dou devletinin uyan drm a
yaca bilinli bir kendini feda edici ahlaki davranlarn nedeni ol
du. Vatandalarnn bilinli bir yiitlik, baarl bir sanat ve asil bir
cmertlik yolundaki davranlarna esin kayna oldu. Fakat uygu
lamada Yunann insan gcn bo yere harcad, servetini israf etti;
Yunanllar, zgr zanaatnn statsn drmek zere, kle pa
zarna getirdi ve sonunda polislerin zerkliine son verdi. Bylesine bir yerel yurtseverlik, aslnda, Platon ve Aristoteles gibi ahlak
filozoflarnn ideallerini zetler. Byle bir ahlak anlay, ister iste
mez hi deilse Akdeniz apnda bir uluslararas ticarete dayanacak
ekonomik bir sistemle uyuabilecek bir ideoloji olamazd.

XI.
ANTK UYGARLIIN DORUU
330dan balayarak yzyl iinde uygarln snrlar, yaz
kullanan devletlerin kesintisiz olarak kapsad alann Atlantikten
Pasifike uzand noktaya varmasna kadar geniledi. O zamana de
in yalnzca Dou Akdenizde gerekletirilmi olan yeni ekonomi,
Atlantik Avrupasna ve Yakn Asyaya egemen olmaya balad ve
sonunda siyasal ifadesini Roma mparatorluunda yaratt birliin
iinde buldu. Bu sonuca iki aamada ulalmtr.
lk aamada bizzat Yunanllar, MakedonyalI skenderin liderlii
altnda, polis ekonomisini ndse ve Sir Deryaya kadar genilete
rek, tm Pers Imparatorluunu iler durumda devraldlar. Ayn za
manda, Romallar talyay Dou izgisinde olmaktan ok, Yunan
izgisinde birletirir ve yeni ekonominin snrlarn Kartaca Fenike
lileri zararna geniletirlerken, Syrakuzallar da Batda (Hieronun
ynetimi altnda) kk bir Yunan imparatorluu kurdular. kinci
aamada Roma, talyada ve Sicilyada Yunanllar yendikten sonra
Kartaca mparatorluunu kendine katt ve yava yava Eski Yuna
nistan ve Doudaki uzantlarn yuttu, barbar Avrupay silah
gcyle Akdeniz ekonomik sistemine soktu. Bu sre iinde in
mparatorluu, snrlarn tarm havzasna kadar geniletmiken Hin
distann byk bir ksm, yalnzca bir yzyl iin bile olsa, Maurya
mparatorluu iinde birletirilmitir.
skenderin fetihleri Asyay Yunan ticaretine ve Yunan koloni
ciliine at, bylece ekonomik bunalm geici olarak savuturmu
243

oluyordu. Bu fetihler M sr ve Yakn Asyay Hellasn kltrel ve

ekonomik sisteminin bir paras durumuna getirdiler. Bu yeni lke
boyunca, Yunancann tek bir lehesi her yerde biliniyordu; bylelik
le fikirler zgrce dolaabilecekleri bir ortam buldular ve nitekim
bu ortam kullandlar da. Deiim arac (para) konusunda salanan
birlik, yeni yollar, limanlar, deniz fenerleri ve byk gemiler, kar
lkl ilikileri ve ticareti kolaylatrd. skender tarafndan yaratlan
ekonomik ve parasal birlik, aslnda kendisinden daha uzun mrl
olmad. Kurmu olduu denizar imparatorluk, 321deki lmn
den sonra birbirlerine rakip generallerin uzayp giden kavgalarnda
yenenin ele geirecei bir dl haline geldi ve sonunda be b
yk monariye blnd.
Msr, ilkin ayn zamanda Filistin kylarn, Gney Suriyeyi ve
Kbrs da ellerinde tutan Ptolemelere dt. Asya Seleusidlerin
krall oldu; Seleuisidler dou eyaletlerini ksa zamanda, Hindistan
Mauryalarna, bamsz Helenistik krallara ve nihayet ran Partlarna
kaptrdlar, fakat buna karlk 200den sonra Filistini ve Suriyeyi
elde ettiler. Baktriada (Dou ran) kk Yunan krallklar belirdi,
sonunda Hindistann baz ksmlar da Helenizme yeniden kazandrlrken, Kk Asyadaki yerli hanedanlar, ilerinde dikkate de
er olarak Bergamann ttalidleri, bu Yunan modellerini baaryla
taklit ettiler. Son olarak yarmada ve adalar Yunanistan ehirleri
nin ou pek deer verdikleri zerkliklerini yeniden ele geirdiler;
bu zerklik, onlar iin, komular ve rakipleri ile savamak ve onlar
kleletirmek anlamna geliyordu. Byle olmakla birlikte bu siyasal
dalma skenderin yaratt kltrel birlii bozamad.
Pers mparatorluunun alnmas, yalnzca monarklarnn dei
mesi deil, yeni bir dnyann Yunan koloniciliine almas anlam
na geliyordu. skenderin kendisi yeni topraklar zerinde, askerleri
iin koloniler ve Yunan tipinde ehirler kurmaya balamt. Ardl
lar da bunlara birok yenilerini eklediler. Bu yenilerin hepsi de, hi
deilse yerel bir kendi kendini ynetme dzenine ve klasik tipte
uygar kurumlara sahip oldular. Dounun Helenistik ehirleri, Eski
Yunanistandaki ve Batdaki adalar olan ehirler gibi, klasik po
lislerin vazgeilmez eleri olan -pazar yeri, tiyatro, kamu yaplan,
okullar, emeler g ib i- yaptlarla bezenmiti. Yeni kurulan bu e
hirlerin ou, birbirlerini kesen yollar zerine bilimsel olarak kurul
mulard. Hepsi de heykeller ve sanat yaptlar ile sslendi. Pek az
klasik modellerinden daha geniti. Pirene ancak 230 dnmlk bir
244

alan kapsyordu, Bergama, bir kralln bakenti olduu halde, 977

dnm amyordu. Teselyadaki Demetrias ehrinin surlar 2538
dnmlk bir alan evrelerken, Latmostaki Heraklea ehrinin sur
larla evrelenmi alan, I 295 ylnda, 1078 dnmd ve on yl
sonra 651 dnme indirildi. Dicle zerindeki Selevkeiann nfusu
nun 600.000 olduu sylenirken, Msrn bakenti skenderiye 9860
dnm kaplyordu. Bununla birlikte Selevkeiann evleri, geni fe
rah evlerdi. Kk ve daha ok tarmsal nitelikli bir ehir olan Pirenede bile, evlerin bulunduu blge her biri zerinde, normal ola
rak, drt ila sekiz aras odal iki katl evler olan 35e 47 metre b
yklndeki bloklara ayrlmt; ancak az sayda zengin konutlarn,
18e 20 metre, hatta 16ya 30 metre byklnde olan ve direkli
bir salon ya da avlu evresinde sekiz ila on odas bulunan zemin
kata kurulmu olduklar grlmektedir.
Doudaki bu polis'lere, Yunan usul zanaat ve sanatlarla ura
an ve Yunan tanrlarna tapnan, Yunanl ya da Heleniletirilmi
memurlar, bankerler, tacirler, zanaatlar ve iftiler yerletirildi.
te yandan, yerli ticaret ve endstrilerini, din ve bilimlerini, yasala
rn ve kendilerine canllk veren kurumlarn srdren eski Dou
ehirleri yok edilmiti. Bizzat skender, Mardukun Bahirdeki b
yk tapnan yeniden yaptrmay planlamt; ardllar, Erekte ve
dier ehirlerde benzeri yaplar yaptrdlar. yle ki, eski Smer klt
leri, ayn zamanda gzlemevleri ve aratrma kurumlan olarak var
lklarn srdrm olan Babil tapnaklarnda hl yaamaktayd.
M srda Ptolemeler de, tapnaklar ve bunlarn rahipleriyle daha az
ilgili olmadklarn gsterdiler.
Doal olarak, Helenistik krallar, daha nceleri Babil kralnn ve
Msr firavununun bulunduklar Dounun tanrlar panteonundaki
hcrelere girdiler. ldklerinde ya da hatta yaarlarken tanrlatrl
dlar. Velinimet (Euergetes), Kurtarc (Ster) gibi sfatlar benimseye
rek yi Tanr, Bahirin Sulaycs diye retici kamu ilerinin ge
niletilmesinde gerek hizmetlerde bulunmu olan zayf kuvvetliye
kar koruyan Tun a ncllerinin oynadklar ayn ideolojik rol
oynamak iddiasyla ortaya ktlar. Glotzun dedii gibi, Monari,
birbirine kar snflar birlikte tutacak, eitli rklar arasndaki ili
kileri ynetecek ve her birinin haklarn ve yerlerini saptayacak bir
ihtiya olarak grlmtr.
Helenistik monarklar, lkelerinin kaynaklarn gelitirirken, ok
gerilerde kalm olan ncellerinin geleneklerini srdrdler; fakat
245

artk arkalarnda Demir a Yunanistannn deneyimleri de vard.

Msrda Ptolemeler, firavunun Nil Vadisi ve N ilin doal zenginlik
leri zerinde mutlak egemenlik hakkna sahip olduu yolundaki es
ki retiyi yeniden canlandrdlar. Msr bir kez daha kraln evi
(oikos) tapnaklar onun mlk (khora) ve babakan onun khya
s (dioiketes) sayld. Btn Msr ekonomisi, lkeyi kendine yeterli
bir duruma sokmak iin, tam anlamyla totaliter bir biimde bilim
sel yntemlerle planland.
Tapnaklara ait olanlar ya da kraln gzde yardmclarna ve as
kerlere verilmi bulunanlar dndaki tm topraklar, sk bir dene
tim altnda kraln kylleri tarafndan ve kral adna ekilip biili
yordu. zgr toprak kiraclar da vard, fakat bunlar, ne yetitire
ceklerine varana dek her eyi ayrntlaryla saptayan szlemelere
balydlar ve devletin salad tohumu kullanmak, kanallar ve set
leri onarmak ve dier belirli baz ileri yapmak kadar, yllk retimin
byk bir ksmn, olaslkla en az yarsn da krallk ambarlarna
vermek zorundaydlar. Topran verimlilii (Suriyeden ve Yuna
nistandan tohumluk, Kk Asyadan incir aalan, Yunan adala
rndan zm balar, Kk Asya ve Arabistandan koyun, Sicil
yadan domuz gibi) stn nitelikli bitkilerin ve hayvanlarn getiril
mesiyle, Menes gnlerinden beri pek az deimi olan tahta ara
gerelerin yerini demirden yaplm etkin tarm aletlerinin almas ve
Arkhimedes ark gibi sulama makinelerinin kullanlmas ile art
rld.
Maden ve ta ocaklar, devlet yararna, sulular ve kleler tara
fndan iletilmekteydi. kincil endstriler ise izin belgeleriyle zel
firmalar tarafndan, tekeller tarafndan ya da daha ok, gene szle
meyle, ama belirtilen sre boyunca iyerinde bulunmak zorunda
olan kraln iftilerinin altklar devlet fabrikalar tarafndan y
rtlyordu. Bu alanda da yerel gelenekler zerine Yunan teknikle
ri ve Yunan rgdenme yntemleri aland ve her daln retim mik
tar plana uygun olarak dzenlendi.
Bu dev boyutlu yap, bir memurlar, mfettiler ve denetiler hi
yerarisinin gzetimi altnda iletiliyordu. Brokrasi iindeki ma
kamlara nceleri yalnzca, ama her zaman byk ounlukla Yunan
llar, kk memurluklaraysa eski rahipler snfndan kimseler ge
tirildi, fakat elbette Yunanca renmi olmalar gerekiyordu. Bir ek
kontrol arac olarak Ptolemeler, eitli vergilerin toplanmas iini,
tmn nceden devlete deyen, toplarken de iki katn alan, fakat
246

bu amala kullanlan srekli memurlar bulunduu iin, toplama ii

ni kendileri yapmayan mltezimlere verdiler.
Helenistik monarklar krn daha byk, zerk ehirler ise daha
mtevaz bir ksm zerinde hak iddia etmilerse de, planl ekono
mi alannda Msrdan baka hibir yerde bylesine byk bir tecr
beye giriilmedi ve toprak sahiplerinin, endstricilerin ve tacirlerin
girikenliklerine daha fazla rol verilmedi.
Pazar iin retimde bulunan uzmanlam iftlikler, Yunan ko
lonilerinden, Rusya Trkistanna ve Hindistana kadar yaylmt.
Sicilya ve Kartaca topraklarnda klelerin ya da serflerin altrl
dklar byk mlkler, zalimce olmakla birlikte, krl bir biimde bi
limsel kapitalist yntemlerle iletiliyorlard. Ayn yntemler talyada
Romal toprak beyleri tarafndan benimsendi. Bunlar kk kyl
mlklerinde gerekletirilmesi ok g olan, gene de topra koru
mak iin gerekli bulunan bitkisel rnlerle iftlik hayvanlan arasn
daki dengeyi dzeltmeye dikkat ettiler. Bu koullar altnda bir n
ceki dnemde ampirik olarak balatlm bulunan, baka lkelerin
bitki ve hayvanlarn yeni lkelerin iklimlerine altrma hareketi, daha
byk apta ve daha bilinli olarak denendi. Pamuk, kays trleri
ve aa kavunu, kaz ve manda Avrupa Yunanistanna getirildi; su
sam, slah edilmi at, eek ve domuz cinsleri Avrupadan Asyann
Hindistan kadar uzak blgelerine, Douda yetien meyve aalan,
kavun, pancar ve kmes hayvanlar Yunanistandan talyaya tan
tld.
Sonunda, deniz ya da nehir ulatrmasndan yararlanlabildii l
de, her doal blge yerel topraa ve iklime en iyi uyan ne ise, di
erlerini brakp olanaklarn onun retimi zerinde odaklatrabildi; yetitirdii bu rnn yerel ihtiya fazlasn ihra etti ve karlk
olarak lkede kolay kolay retilemeyen eitli yiyecek ve malzeme
ler ald. nc ylda Yunan ehirlerinin hepsi de aka ithal edi
len tahla baml durumdaydlar ve hatta Roma da, talyada yetien
baz mallar bile zaman zaman M srdan satn almak zorunda kal
yordu. Msr da artk zeytinya, tuzlu balk, salamura domuz eti,
bal, peynir, kuru incir, kuruyemi ve kavun ithal ediyordu. Arke
ologlarn zerinde alm olduklar Rodos flarnn Elamdaki
Sus, Mezopotamyadaki Erek ve Selevkeia, Kuzey Suriye, Kara
denizin kuzey kylan ve Aa Tuna, Kartaca, talya ve Sicilya ka
dar uzaklara dalm olmalar, Yunanistandan yaplan ya ve arap
ihracatnn arkeolojik bir gstergesidir.
247

kincil endstriler klasik devirdeki eilimleri ynnde geliti.

Uzmanlama daha da ilerledi; Delosta rnein, kap yapan bir do
ramac, kap kasasn yapmaz ve ta yontucular kendi aletlerini bile
mezlerdi. Bir retim birimi olarak, on ila yirmi aras kimsenin al
trld kk fabrika ya da imalathane, bir nceki devirde oldu
undan daha tipik bir kurulutu. Bu tr fabrikalar Tun anda
olduu gibi, byk toprak mlklerinin, tapnaklarn ya da saraylarn
yanna kurulmu olabilir. zellikle Bergama krallarnn kle kitlele
rinin altrld geni parmen (deriden yaplan yaz kd) ve
dokuma fabrikalar vard. iler fabrikalara genellikle, makineleri
kullanmalar ve hatta farkl ileri gren uzman zanaatlar arasnda
iblm yaplmas iin deil, yalnzca byle daha kolay denetlene
bildikleri iin toplandlar.
Bu durumun hi deilse bir istisnas vardr. Helenistik devirde
deirmencilik endstrisi iki alanda devrimci bir gelime gsterdi.
Neolitik devrimden beri, geri neolitik kendine yeterlilii oktan
geride brakm olmakla birlikte, her ev tketecei tahl kendisi un
haline getirmek zorundayd. 330dan sonra ise antlar ve yazlar, o
u kez frnlarn yanna eklenmi zel deirmen kurulularnn var
ln ortaya koyar. Bu kurulularda tahllar artk tc bir ta se
mer biimindeki bir hazne iinde indirip kaldrmakla [el deirmen
lerinde] ttilmeyip, eeklerin ektii dner deirmen talar ara
snda ya da I 100den sonra bazen su gcyle dndrlen deir
menlerde tlyordu. Bu yeni endstri yalnzca ar ev ilerini
hafifletmekle kalmayp, ayn zamanda, Bakr andan beri deime
yen insan gc dnda harekete geirici gcn kullanlmas alannn
genilemesi hareketini de balatyor ve mleki dner tablasnn
bulunuundan beri dn hareketinin ilk yeni uygulamas oluyordu.
te yandan frnclk ve deirmencilik bu tarihlerde kitlelerin ihti
yalarn karlamak iin uzmanlam bulunan birok yeni endstri
dalnn yalnzca iki rneidir.
Ticaret, geni blgeler zerinde siyasal birliin salanmas, para
reformlar, gemicilikteki gelimeler, deniz fenerlerinin, limanlarn
kurulmas ve yol yapm ile kolaylatrld. skender tm imparator
luu iin (ileride Roma dinarnn da dayandrlaca) Attika ltle
rine gre tek rnek bir para sistemi kurdu. Onun bu politikas,
Msr sikkeleri iin Fenike ltn benimsemi olan Ptolemeler
dndaki ardllar tarafndan izlendi. Bu sralarda Roma dinar, Kartacann ve dier lkelerin paralar aleyhine Batda yaylyor ve Do
248

u'nun Yunan sikkeleriyle baaryla rekabet ediyordu. Ayrca, para

ekonomisi, rnein Alpler'in kuzeyindeki Kekler arasna bile yay
larak, nihayet doal ekonomiyi, btn Demir a boyunca takasn
varln srarla srdrd birok kalelerinde ortadan kaldrd.
Bu ada gemiler daha byk ve daha hzlydlar. Hatta Syrakuzal Hiero iin yaplm 4200 ton yk tayabilecek bir gemiden sz
edildiini okuruz. Bu tekne bir baar saylmamakla beraber, Hele
nistik gemi yapmclarnn neler yapabildikleri hakknda bir ipucu
verir. Gemilerin yelken ve dmen donanm da gelitirildi; kaptan
lar, artk kyy izlemek yerine, dorudan doruya varlacak hedefe
ynelmek yoluna, daha nceki yzyllarda denediklerinden daha sk
bavurma cretini gsterdiler. Denizcilikte gerek bir yeni dnem,
deniz fenerlerinin yapm, zellikle de skender zamannda, tepe
sindeki kk k kulesinde ra ateinin yand, 146 metreden
yksek bir kule olan skenderiye Feneri ile balatld. Limanlardaki
gelimeler bundan daha nemsiz eyler deildi. Bu alanda da s
kenderiye ncyd, fakat Romallar tarafndan daha sonra yaplan
katklar -su imentosu, batardoH, derin sularda ahmerdanla kazk
akm ak- ok nemli oldu.
Bu gelimelere ramen, Rodos'tan skenderiye'ye yaplan bir
yolculuk, hl, klasik devirde olduu gibi, drt gn alyordu. s
kenderiye'den Sicilya'ya ala ya da yedi gnde varlabiliyordu; fakat
Roma'nn limanlarndan (Pozzuoli'den ya da Ostia'dan) skenderi
ye'ye yolculuk, normal olarak yirmi ila yirmi yedi gn tutuyordu.
Aslnda Akdeniz'in bir kysndan kar kysna gemek, zaman
mzda Atlantiki gemekten daha uzun sryordu ve deniz kazalar
ve daha nemlisi korsanlar gerekten ciddi tehlikeler olduklar iin,
hedefe varma ans ok dkt. Akdeniz dnda ulam daha da
yavat. nds'ten Dicle zerindeki Selevkeia ehrine, deniz ve ne
hir yolu ile yaplan bir yolculuk, ancak krk gnde tamamlanabili
yordu. Muson rzgrlarndan yararlanmann yolu bulununcaya ka
dar, Kzldeniz'in M sra bakan kylarndaki Bereniceden Hindis
tan yarmadasna kadar 4432 kilometrelik uzun yolculuk, drt ila
al ay arasnda tamamlanabiliyordu.
Kara ulam da kolaylatrlmt. Helenistik krallar, Arap dev
letleri ya da dorudan doruya ticaret kumpanyalarnn kendileri,
Batardo, denizde temel hazrlarken iilerin iinde alt su geirmez sandktr,
(.n.)

249

r,w/r

Anyadaki kervan yollarnn asayiini az ok saladlar ve bu yollar

hanlarla ve posta istasyonlaryla donattlar. Perslerin kurmu olduk
lar yol sistemi Seleusidler tarafndan geniletilip gelitirildi. Bu r
nekten yararlanarak Romallar, talyay nderlikleri altnda birleti
rince, lkelerini askeri yollarla birbirine balamaya baladlar. Il
man bir blgede ulamn ncleri olarak Romallar, Akdenizin ku
rak topraklar iin sz konusu olmayan baz sorunlar zmek zo
runda kaldlar. Toz ho bir ey olmayabilir, fakat trafii felce urat
maz; oysa amur uratr. Yakn Asyada yamur ancak ksa sreler
iin yollar batak duruma getirebilecek kadar yaar. Kuzey talyada
yamur, dolaysyla amur, hemen hemen yln herhangi bir zama
nnda ve uzun sreler iin, yollardan geii engelleyebilir. Roma
mhendisleri bu durumun yaratt sorunu mkemmel bir biimde
zdler. Yaptklar yollar on dokuzuncu yzyla kadar alamayan
bir ustalkla yaplmt. Ptolemeye gre, rnein, Romadan her y
ne yaylan yollarn eimi yle dzenlenmiti ki, bir yolcu arabas
bir mavna dolduracak kadar yk tayabiliyordu.
Gene de kara trafii ar ve pahalyd. Bir habercinin, Dicle ze
rindeki Selevkeiadan Suriye kysna varmas on be gnn alyor
ve S birinci yzyln balarnda Romadan Britanyaya kadar bir
yolculuk, yirmi yedi ila otuz drt gn arasnda tamamlanabiliyordu.
Romadan Napoliye bir yolculuk ila be gn alabiliyordu ki bu,
bir trenin birka saat iinde alabilecei bir uzaklktr. Hacimli ya da
ar ykler iin kara ulatrmas hemen hemen bavurulamayacak
kadar pahalyd. kinci yzylda bilimsel tarmclk zerine kitaplar
yazm nl bir Roma devlet adam olan Cato, Pompeide 384
sestere^) bir ya presi almt. Bunu ehirden iftliine, 112 kilo
metre kadar uzakla tamak, ona 280 sestere mal oldu!
Bu koullar altnda endstrinin, rnlerini gndermek yerine,
kendisinin g ediine almamak. Bu eilimi bize gene mleki
lik gstermektedir. .. 330dan sonra, Atinann ve Yunan adalar
nn seramik endstrileri, skender mparatorluunda yeni ihra pa
zarlar buldular ve yeni mallar sunarak eski pazarlarn yeniden ele
geirdiler. 300den nceki ve az sonraki tarihlerden, kalpla yap
lan, kabartma ekillerle yeni stilde sslenmi vazolar, Gney Rusya
ve talya kadar, skenderiyeye, Kuzey Suriyedeki Europosa, Suri
yenin tm limanlarna, Filistin ve Kk Asya taraflarna da byk
*) Scsterius, bir dinarn drtte birine edeer bir Roma para birimidir, (.n.)

250

miktarlarda ithal edilmilerdi. Bununla birlikte, 300den az sonra

genellikle gmen zanaatlarn altrldklar yerel mlek imalat
haneleri, ok gemeden, Msr, Asya ve Rusya pazarlarn Eski Yu
nanistan mallarna kapayacak olan taklit mallar retmeye baladlar.
200den sonra, bu yeni gelenekle yetimi mlekiler, Roma paza
rna mal vermek zere, talyadaki Calles evresine yerletiler. Ayn
ekilde cam iileri bu endstrinin Suriyedeki eski merkezlerinden
g ettiler ve 100den sonra talyada cam imalathaneleri kur
dular.
Byle olmakla birlikte, gerek Afrika ve Asyadaki Helenistik uzan
tlaryla birlikte Akdeniz dnyas iindeki gerekse Akdeniz dnya
snn snrlar tesindeki ticaret hacmi her zamankinden bykt.
Elbette ticaret geni lde lks mallar zerinden yaplyordu. Ge
ne de baz yiyecek maddelerinin byk apta ithali ve imdi szn
ettiimiz mleklerin ihrac, halkn tkettii eitli mallarn olduka
uzak yerlere rnein Krmdan Atinaya, Msrdan Romaya - ne
kadar youn bir biimde tandn gsterir. Gene, kalay gibi ham
maddeleri 300den sonra artk lks maddeler saymak gtr.
Cornwall kalay, dzenli olarak, Fransa kylar boyunca Akdenizde
ki Marsilyaya tanyordu. Ayrca, birok yabanc lks eya ihtiya
mallar durumuna gelmekteydi. Arap gnl (tts) Yunanistan
da kilosu on ilinge satlyordu.
Bylelikle Akdeniz dnyasna kervanlar ve gemi filolar, Orta
Afrikadan ve Hindistandan kokular, baharat, ila, fildii ve m
cevherler; Sibirya ve Orta Rusyadan altn, krk ya da orman rn
leri; Baltktan kehribar; Britanya adalarndan ve spanyadan ma
denler getirmekteydiler. 114ten sonra, her yl ipek ykl bir
dzine kervan, inden kalkp Orta Asya llerini aarak Rusya
Trkistanna vard, bu pek tutulan mallar oradan da Selevkeiaya,
Antakyaya, skenderiyeye ve Romaya gnderiliyordu. Bir Rodos,
skenderiye ya da Syrakuza vatanda, filleri, maymunlar, papaan
lar, pamuu, inei, kaplumbaa kabuunu, krkleri, mrri safiyi,
krmzbiberi, eboniti, mercan, kehribar ve laciverttan grp ta
nm olabilir.
Bylece malzemeler ve mamul mallar her yere vardlar. nsanlar
da yaylmaktan geri durmadlar. Helenistik-Roma dnemindeki ge
limesinde klelik, Britanyadan ve Etiyopyadan, Gney Rusyadan ve
Fastan, randan ve spanyadan salanm kimseler, Yunanllar, Yahudileri, Ermenileri, Germenleri, zencileri ve Araplar, Selevkeiaya,
251

Antakyaya, skenderiyeye, Kartacaya, Romaya ya da Bergamaya

datlmak zere Delostaki byk uluslararas pazara getirdi. Bu
gerekten bir insan sryd, fakat ilerinde fahieler ve iiler
kadar yksek eitimli doktorlar, bilginler, sanatlar, yazclar ve za
naatlar da vard. Tun a Dousunda olduu gibi, tacirler yalnz
ca eitli lkeleri dolamakla kalmadlar, yabanc ehirlerde srekli
brolar ve acentelikler amak ihtiyacn duydular. Her limanda ya
da bakentte koloniler kuruldu. Yahudiler her yerde grlmeye ba
land. Bir Hintli tacirin M sra yerlemi olduunu ve hatta burada
bir rahiplik makamn elinde tuttuunu okuyoruz. Bir Suriyeli tacir
ler loncas, Delosta yatak odalar, mal depolar, bir toplant ve bir
de dua odas bulunan bir han srekli iletti. Birbirlerine ortak ola
rak Etiyopyaya bir ticaret gezisi yapan bir Marsilyal ile bir Spartal
arasndaki szleme elimizdedir. Bu devirde zgr emek de daha
nceki devirlerde olduundan daha hareketlidir. Antakyal bir ipek
imalats Napolide lmtr; talyal bir tun ileyicisi, iini Lukianiadan Rodosa aktarmtr.
Kle olsun zgr olsun gmenler, kendileriyle birlikte yeni
lkelerine anavatanlarnn modalarn, tekniklerini ve dinlerini ge
tirdiler ve yabanc topraklar zerinde uluslarnn ya da ehirlerinin
tanrlarna uygun ayinlerle tapndklar sunaklar kurdular. Onlarn
(dinlerin yaylmas yolundaki) bu kendiliinden abalarna Msr, Su
riye ve Makedonya saraylarna misyonerler gnderen, Budizme
yeni gemi olan Hindistan mparatoru Asokann baka dinlere
bal kimseleri kendi dinine evirme abas da eklendi. Nihayet He
lenistik krallklarn, Syrakuzann, Kartacann ve Romann besle
dii devaml ordular, yalnzca endstri ve tarm rnleri tketicileri
deil, ayn zamanda barbar kiralk askerlere uygarlk yntemleri
reten ve ifti ocuklarna yabanc topraklar tantan kurumlard.
Bylece Dou ve Akdeniz uygarlklar, birbirlerine karm ola
rak, ticaret ve diplomasi yoluyla, Doudaki uygarlklara, Kuzeyin
ve Gneyin eski barbar toplumlarna eritiler.
Uzakdouda nihayet in devletinin bir prensi ih Huang Ti
( 246-210) u mparatorluunun yeniden iine dt feodal
anariye son verdi. Bu tarih, Gkn olu olarak, yeleri dou
larna baklarak deil, snavla alnan bir brokrasinin merkezi yne
timini kurmu olmakla nldr. Snav konular teoloji ve yksek
edebiyat idi; ngilterede Oxford mandarinlerinden kopartlan fen
bilimleri ve modern diller gibi dnler de yoktu. in uygarlnn
252

snrlar Gneyin tropikal ormanlarna ve orak Kuzeyin gebe

lerinin bulunduklan yerlere kadar geniletilmiti. Bu gebelere kar
bir savunma duvan olarak yaplan in eddi 2400 kilometre uzun
luu ve 4,5 ila 9 metre arasnda deien ykseklii ile yeryz ze
rinde insanolunun yaratt en byk deiiklik olarak, Byk Pi
ramidi, Hadrianus Surunu ve (New Yorktaki) Radio Cityyi gl
gede brakr.
Sonra 115te Han Hanedan zamannda in ordusu, yalnz
geici bir sre iin olmakla birlikte, Tarm havzasn igal etti. So
nunda Uzakdou ve Yakndou uygarlklar, artk araclar olmak
szn dorudan birbirleriyl.e karlamlard. Drdnc ve nc
yzyllarda Akdeniz/de yaygn cam boncuklar, ine gitmeye bala
m ve inde, bunlarn ilerinde baryum bulunan yerli taklitleri
yaplmt; in ipei Hindistana skenderden nce gelmiti. 115ten
sonra mparatorluk tarafndan donatlan ipek kervanlar, nbet
kuleleri ve gvenlik kuvvetleri tarafndan korunan yollarda ilerledi
ler. Baktaria Yunanllar inli komularndan yeni bir elementi, ni
keli rendiler. inliler gibi onlar da sikke paralarn nikel ile ba
krn bir karmndan yaptlar. inliler ise buna karlk zm k
tkleri, yonca ve safk an stn bir at cinsi aldlar.
Barbar Avrupada, Roma tarafndan zorla kabul ettirilecek olan
uygarla geme hazrlklar yaplyordu. Gney Rusyadaki skitler,
kolonilerdeki Yunan uygarlnn nceden etkisi altna girmilerdi;
imdiyse akrabalar stne Helenistik Baktriann yapt etki bunu
pekitirmekteydi. Etrskl tacirler ve Marsilyadan gelen Yunanllar
Orta ve Bat Avrupadaki Kelt topluluklaryla iliki kurdular, arap
ve lks mamul maddeler verip bunlara karlk kleler, metaller ve
orman rnleri olarak mal deiiminde bulundular.
Keklerin hafif sabanla srdkleri kare biimindeki kk tarla
larnda buday ve arpa yetitirerek ve sr besleyerek devam ettir
dikleri tarmsal ekonomileri, bir dereceye kadar, kalabalk saylabile
cek bir kk efler ve aristokratlar grubu elinde toplanan ufak bir
art-rn salyordu. Bu kk efler ve aristokratlar, hl Homerosun kahramanlar gibi sava arabalar iinde savaarak, bir Tun
a valyelii yaamn srdrdler. Bu valyelerin himayelerine
girmi olan, dank iftlik evlerinde ve kk kylerde yaayan uy
ruklar demir aralar kullanyorlard; ama bir de bunun dnda, kendi
kendine yeterli topluluklar olabilmilerdi; bunlarn nfus fazlas gen
leri, tam neolitik dnemde yapld gibi, komularn harcama pa
253

hasna, kendilerine tarla edinmek iin topraklar aramaya kalktlar.

Bu nedenle ykc savalar salgn halini ald iin, La Tene Kek
leri, tepelik yerleri, hatta Hallstatt atalarndan .daha salam ve daha
ustaca tahkim ettiler. Bu tepe kalelerinin birou yalnzca yeleri
nin bir sava srasnda srlaryla birlikte iine ekildikleri snak
lardan baka bir ey deildi. tekiler srekli olarak kalnan yerlerdi,
fakat bunlar bile, ekonomik bakmdan, aralarnda gze arpan bir
zanaatlar, dkknclar ve tacirler grubunun bulunmad, tek oda
l, yuvarlak sefil kulbelerde oturan iftilerin yaadklar kylerden
te bir ey deildi. rnein, S birinci yzyl gibi ge bir tarihte,
hl demir aletler bu tr kale iine alnm kylerden getirilmiyor,
metaller srekli kalnan tepe kalelerinin gr alanlar iinde bu
lunabilecek kadar yakn olsalar bile, dardaki baz iftliklerde ve
kycklerde ok kk apta eritilip cevherinden indirgeniyordu.
Yalnzca efler, araba yapclar gibi zanaatlar ve metal ileyicileri ve ark kullanan mlekiler besleyebilecek kadar mal bii
minde yeterli bir servete sahip olabilmilerdi. Hizmetlerinde alan
bu uzmanlar, olaslkla, Homcros Yunanistannda olduu gibi sa
raydan saraya dolamaktaydlar. Fakat bu zanaatlar, doac Yunan
desenlerini alp bunlar karmak geometrik biimlere dntrerek,
gze son derece gzel grnen bir ssleme stili gelitirdiler.
Bylece bir ekonomiye ve artan bir nfusa sahip olan Kekler,
ister istemez yurtlarndan tatlar. Tutkulu sava beyleri, toprak ve
ganimet elde etmek iin, yanlarnda alan kyllerin gen ocuk
larna nderlik ettiler. Drdnc yzylda Keltler, Alp geitlerini
aarak Po Vadisini ele geirdiler ve 390da bizzat Romayi ya
maladlar. nc yzylda Tuna Vadisinden Balkanlara yaylan di
er aknlarda, Makedonyay ve Kuzey Yunanistan yakp ykarak,
Kk Asyada Galatya barbar kralln kurdular. teki Kelt aknIar batya yneldi. Bunlar Kuzeybat spanyann, Britanyann ma
den yataklar bulunan blgelerini ve CornwaHn kalay madenlerini
ele geirdiler, bylece, hem kendi ihtiyalarn saladlar hem de
Yunanllarla arap karlnda takas etmek iin mallar oldu. Kekle
rin Parisi denen kabilelerinin bir kolu, Marnenin tebeirli toprak
larndan kp, denizyolu ile Yorkshire krlklarna giderlerken geri
kalanlar Sen kysna yerletiler, bunlar Parise adlarn vereceklerdi.
Daha kuzeydeki Germenler de demir ileyiciliinin srrn Kek
lerden renmi olmakla birlikte, barbarlk dzeni iinde kaldlar.
Fakat Kuzey Avrupa ormanlk blgelerinin ar balk topraklarn
254

srmeye uygun bir sistem icat ettikleri aka anlalyor; bu, sekiz
kzle ekilen ve Akdeniz ve Kelt sabanlarnn yapt gibi topra
trmklamak yerine, alt st etmek iin bir dkm tablas ve uzun bir
kula olan ar bir saban idi.
Bu yeni teknik ve donatm, zamanla bir nfus artna yol aa
cak olan yeni yiyecek kaynaklarnn kapsn at. Barbarlar arasnda
byle bir nfus artnn anlam, lkelerini geniletmeleri demekti.
Eleri ve ev eyalar ile birlikte byk bir gmen srs -(adlarn
Danimarka'nn Cimbria yarmadasndan alm olan) Cimriallar ve
Ttonlar- ancak 101'de talya'da Romallar tarafndan yok
edilecekleri tarihe kadar kalmak zere, Fransann Keklerin otur
duklar blgelerini ele geirdiler. Cermen kolonicileri Ren'i aarak,
yeni kr ekonomisini Belika Keklerine ve Kuzeydou Fransa'ya
tanttlar ve bunlara kararak, Belgae denen, Keke konuan, fakat
(Caesar'a gre) grne, (arkeologlara gre) gmme trenleri ba
kmndan, Cermenlere benzeyen bir halk meydana getirdiler. Bu
halkn bir ksm, 75 dolaylarnda Gneydou ngiltereyi ele
geirdi ve Britanya'nn zengin topraklarn tarihte ilk olarak sabana
at. 50 ylnda ngiltere, Fransa'ya tahl ihra etmeye bile bala
mt.
Bylece demir ann La Tene aamas boyunca Avrupa'nn eko
nomisine hl uzmanlam endstri alannda ok kk bir geli
menin metal, tuz ve birka lks madde ticaretinin destekledii, Tun
a'nn balarndan beri uygulanandan farkl olmayan bir yiyecek
rnleri tarm egemendi. Bu kr ekonomisi, aslnda, aalk bir
blgenin lman koullarna olabildiince iyi uymu bir ekonomiydi.
Hakl olarak obanla, zellikle sr yetitirmeye, klasik devir ya
zarlarnn bazen bu toplumlarn ekonomilerinin tarmsal ynn
tmyle ihmal edecekleri kadar nem verdiler. Fakat srlar k
kt ve k dnemi, danalarn birounun yenmesini zorunlu kl
d iin, srlerin byme olanaklar snrlyd. Bir endstriden ve
farkl tahl trlerinden yoksun olan bu barbar ekonominin, by
yen bir nfusu yle dursun, yerlemi bir halk bile besleyebilecek
gc yoktu. Salgn halini alm srekli savalar, Roma lejyonlarnn
buralara ehir yaamn ve bar getirdikleri tarihlere kadar, bu toplumlarn nfusunun artmasn etkin bir biimde nledi.
imdi incelediimiz karlkl iliki kanallar, bylece, Helenistik
ehirlerin geleneklerine, eitli evrelerde ayr toplumlar tarafndan
edinilip biriktirilmi bulular katmt. Klasik Yunan'n Babil ve
255

Msr bilgileriyle birlemi doa felsefesi, insan tecrbesinin birik

tirdii bu byk hazneden salt teoride kalmayan gerek bir ulusla
raras bilimi damtabilmitir. Birou yalnzca adlar ve kltrleri ile
Yunanl olan Helenistik dnemin bilginleri, artk ne polisin dar g
rl burjuvazisinin himayesine baml ne de teolojik bir okulla s
nrlydlar. Yeni lkelerin kaynaklarn gelitirmeye can atan gl
devletlerin bakanlar aratrmalar, maddi manevi desteklediler.
skenderin kendisi Aristotelesin bir rencisiydi. Ordusuna l
kelerin haritalarn yapmak ve kaynaklarn saptamak zere aratr
clar ve gzlemciler elik ediyorlard. Arap Denizini kefetmesi iin
filosunu gnderdii kesindir. Bu gelenekler Msr ve Asyadaki ar
dllarnca liyakatle srdrlrken, Kartacann Fenikelileri de Atlan
tikte benzeri almalar yaptlar. zellikle Msrn I. Ptolemesi bi
limi destekledi. Onun skenderiyede kurduu Mze (museum),
aratrmaya verdii nemle bir niversite gibi alyordu. Helenis
tik krallarn ve onlarn grevlerinin hepsi, sistemletirilmi bilginin
uygulanmasndan salanacak siyasal ve ticari karlar, herhangi bir
ehir-devletinin kk fabrika sahiplerinden ve kk tacirlerinden
daha aklkla grdler.
zel tacirlerin ticaret srlarn aklamakta daha ihtiyatl olmala
rna karlk, krallk filolarnn kaptanlarnn byle bir saknmalar
yoktu. Devletin bakanlar ve kapitalist iftiler, botanik, zooloji, ge
netik ve jeoloji alanlarnda pratik deneyler yoluyla lkelerini ve
mlklerini gelitirmekteydiler. Artk srekli ordular tarafndan y
rtlen ard arkas gelmeyen savalar, taktik ve stratejide deiiklik
lere yol at. zellikle uzun kuatmalar uygulanmaya baland, bu
ise yeni saldr ve savunma silahlarn gerektirdi.
Ayn zamanda, byk Helenistik metropollerin kozmopolit halk
lar, Anaksagoras sren Atina halkndan daha az bo inanl kimse
ler deildiyseler bile, daha hogrl davranm olsalar gerek. Daha
nce de iaret edildii gibi, her ehirde yabanclar, kendileriyle bir
likte buralara kendi lkelerinin dinlerini getirdiler ve dinlerini bura
larda srdrdler. Bu dinlerle ve bu dinlerin grevlileriyle, gele
neksel inanlarn ve ciddi bilimlerin yan sra, yeni sihir ve felsefe
trleri -eit eit mutatabbib (sahte hekim) takmlar, astrologlar,
alimistler (simyagerler) ve kehanet tacirleri- yayld. oktanrclk
kendi iinde hem yeni tanrlara hem yeni ayinlere kolaylkla yer bu
labiliyordu.
Bu dinlerin tm de hem devlet tarafndan, hem de daha az
256

hogrl olan kitlelerce arbal bir hogryle karland. Hatta,

bir yeni dnemin ateli abasyla Budizmi Hindistanda kurmakta
olan Asoka bile, dier mezheplere hogr gsterip hogr gs
terilmesini istiyordu. Yalnzca Yahudilik tekelci bir inan oldu; yal
nz Yehova Tanr olarak kendisine hibir ortak kabul etmeyecekti.
MakabilerinC*) devleti dinsel hogrszln ve manevi totaliterli
in ilk pratik rneini verdi.
ou kez gln olan kltlerin dallanp budaklanmas her dili
konuan tanrlarn rengrenk panteonlar, sihir ayinlerinin ve dz
mece bilimlerin yaylmas, zorunlu olarak bo inanlarda mutlak bir
art demek deildir; bunlar zgr bir fikir alveriinin iaretleridir.
Bu fikirler ok eskilerden kurulmu rahipliklerin yetkisini krd ve
akl banda insanlarn, rahipler snfnn karlar ya da kitlelerin ba
nazla karmadan, pratik bilim zerinde tartmalar iin serbest
braklmalarna yol at.
te yandan Babildeki eski tapnak aratrma kurulular hl i
levlerini srdryorlard, Matematik metinler ve astronomik gz
lemler, 20 gibi ge tarihlere kadar iviyazsna geirilmiti. Ba
tdan gelen Yunanllar bu eski bilim merkezlerine devam edip, bi
zim doktora unvanmzn eiti olan Kaideli (Keldoni-mneccim)
unvanlarn aldlar. skenderin fetihleri, gerekten, Babil ve Yunan
bilginleri arasnda iki yzyl srecek sk bir ibirliini balatt; Tun
a Dousunun belli bal baarlarn ileride modern dnyaya ge
irilmek zere koruyan bu ibirliidir. Bu ylesine sk bir ibirliiydi ki, bugn hangi tarafn ba ektiini kolay kolay syleyeme
yiz; gndnm noktalarnn gerilemesi denen olgunun (gece ile
gndzn birbirlerine eit olduu noktalarn her yl bir nceki yl
dan biraz sonraki bir zamana rastlamas olgusunun) ilk farkna va
ran kimsenin Babilli Kidannu mu, yoksa Yunanl Hipparkhos mu
olduu imdiye kadar cevaplandrlmam bit sorudur.
Dounun skenderiye bilimine katklar, Babil matematiinin
ilem yollar rnekleri vb ile astronomi verileridir. Babilin altm
tabanl kesir sistemi gelimi biimiyle, astronomik verilerle birlikte
Batya geirildi; gelimi biimiyle dedik, nk Babil matema
tikileri, nc yzylda nihayet sfr belirten bir iareti kabul edip
kullanmaya balamlard. skenderiyeliler ilkin, olaslkla kendileW Makabiler, sann doumundan yzyl kadar nce dinsel nitelikli bir ayaklanmaya
bakanlk edip ynetimi ele geiren bir Yahudi ailedir, (.n.)

257

rinin de Bahirden alm olduklar a lme tablolar iin, altm

lk^ iaretlemeyi kullandlar; fakat S ikinci yzyla gelindiinde,
teki blmleri (irrasyonel) karekklerine yaklatrmalar ve saysn
gstermek iin Msr ve Klasik Yunann hantal ve pay birli kesir
leri yerine bu altmlk sistem kullanlmaya baland. Yunanca hilik
anlamna ouden sznden gelen 0 ekliyle bir sfr iareti de kabul
edildi, ama bu yalnzca altmlk dzendeki kesirlerde kullanlyordu.
Bylece, altmlk sistemin Helenistik matematikilerince benim
senmesiyle, Tun ann saylara egemen olma yolundaki en byk
katks korundu, Araplara geirildi ve sonra S 1585te bizim on
dalkl sav sistemimiz iinde gelitirilmek zere yeniden Avrupaya
getirildi. Fakat, tabii Yunanllar kendi alfabetik iaretleme sistem
lerine altm tabanl kesirleri alrlarken, onlarn en nemli sihirsel yan
larn -yer deerlerini- feda ettiler.
v Ky (103 55' 23')
durumuna geldi. Roma devrinde Yunan matematikileri ikinci
dereceden denklemlerin zm iin apak Babil yntemleri kulla
nyorlard (rnein, bizim genellikle yaptmz gibi denklemin her
iki yann a ile blmek yerine a ile arpyorlard). Hatta Babil
rneklerini bile benimsemi olmaldr. En azndan ortaan erken
dnemlerine ait olan bir matematik kitabnn, Pisal Leonardn
Arap ve dolaysyla Helenistik malzemeye dayanan Liber Aba
nisin in iindeki bir rnek hemen hemen harfi harfine, biri BabiPin
erken dnemlerine, dieri Helenistik dnemlerine ait olan iki tab
lette yazl olan problemin ayndr.
Helenistik devir srasnda salt matematik alannda salanan en
byk baarlar, klasik dnem Yunan geometrik y n tem ler in in ge
litirilmesiyle salanmt. Euklides ( 323-285) yalnzca teorik
geometriyi sistemletirmek ve eri boyutlu boluklar zerine ya
plm almalar geniletmekle kalmam, ayn zamanda optik teo
risinde de bunlardan yararlanmtr. Hemen ayn tarihlerde Samoslu Aristarkhos, bizim trigonometrik oranlar dediimiz oranlar kul
lanmaya balad. Bir kuak sonra skenderiyede Apollonius koni
kesitleri diye bilinen yksek matematik daln gelitirdi. Salt
geometrPnin bu ekillerinin bile nasl insan yaps nesnelerden aln
d verilen adlardan da bellidir; salt geometrinin inceledii eriler
Geometrimizde tam ay alt kez altma (360 dereceye) blen geleneimizin k
keni, demek ki Babil matematiinin seksagesimal (altmlk) say sistemine dayan
maktadr. (.n.)

258

iinde Helenistik mancnklarn frlattklar gllelerin izledii para

boller ve o an gne saatlerinin glgelerinin izdii hiperboller
bulunmaktadr.
Syrakuzada Arkhimedes (287-212), daha nce uygulamada do
ruluu gsterilmi olan ampirik ilkelere dayanarak, mekaniin ma
tematik temellerini att. Bu tr baarlar bizi sradan bir kimsenin
kavrayabileceinin tesine gtrr, fakat orantlara ve dier irras
yonel saylara son derece yaklak saylar elde etmekle bu alma
larn uygulama iin yararl sonular verdiini de unutmamal. Su ark
lar kullanan, yeryznn haritasn karan ve gnei len bir a
da, rcnin doru bir deerinin bulunmas, sorunun bir ark ya da bir
araba tekerleinin evresinin hesaplanmas olduu, Tun andakinden ok daha nemliydi; ap, Atinada bulunannki gibi 320 cm
olan bir su arknn yaplmasnda Babillilerin iin yaklak saylan 3,
pekl glk karabilirdi.
Yunanl ve Babilli astronomlar arasndaki ibirlii ve eitli l
kelerin gzlemcilerinin bulgularn bir araya getirmeleri, (matematiktekinden) daha verimli olmutur. oniallarn fazla kurgusal se
rvenlerinden sonra, Helenistik astronomlar tam anlamyla bilimsel
yntemlerle dnyay lmeye kalkma yrekliliini gsterdiler. lkin
Yenge Dnencesi zerindeki Syeneden, sonra skenderiyeden,
gnein yaz dnm noktasndan geii zamanndaki ykseklii ze
rinde yapt gzlemlerden, (240tan 200e kadar skenderiye Mzesinin mdrln yapm olan) Eratosthenes, yerkrenin evre
sini 252.000 stadia, yani yaklak olarak 39.597 kilometre olarak
hesaplamtr, eer gerekten bu sonucu karmsa, yanlma oran
yalnzca % 4tr! Daha sonra Poseidonius nce skenderiyeden,
sonra Rodostan geen Canopus meridyeni zerinde yapt anla
lan gzlemlerden, yerkre evresinin 180.000 stadia olduu sonu
cuna vard. Ne yazk ki, daha sonraki tarihlerin skenderiye bilgin
leri bu kk rakam benimsediler ve onu Arap ardllanna geirdiler.
Daha yrekli bir giriim, astronomlarn tanrsal Gnele Ay
tam anlamyla akla dayanan yntemlerle lmeye kalklardr. Aristarkhos, elinin altndaki aralarla uygulanabilir yntemler olmamak
la birlikte, ustalkl ve mkemmel doru iki yntem ortaya att. Gz
le gzlemlemenin kanlmaz hatalarndan dolay, Gnein apnn
Dnya apndan ancak alt yedi kat byk ve Gnein Dnyaya
uzaklnn ise Ayn Dnyaya uzaklndan 20 kat fazla olduunu
hesaplad. Yzyl akn bir sre sonra, skenderiyeli Hipparkhos,
ti

259

baka yntemler kullanarak,. Ayn Dnyaya uzaklnn, Dnyann

yarapnn uzunluunun akm yedi ila yetmi sekiz kat ve apnn
Dnyantn apnn te biri kadar olduu sonucuna vard. Gnei
yeryznden, yeryznn yarapnn 13.000 kat uzakla yerle
tirdi. Bu uzaklk gerek uzakln yarsndan pek fazla olmamakla
birlikte, bu gibi rakamlar saduyuya olduu gibi teolojiye de indiril
mi paralayc darbelerdi. nsan akl kendi gelitirdii aralarla yer
yz boluunun snrlarn datp, hayali kurgunun kanatlar ze
rinde deil, tam anlamyla pratik geometrinin yol gstericiliiyle,
snrsz bolua doru bir geziye kmt. Bunun meyveleri, aldatc
bo inanlar deil, generallerin ve tacirlerin kullanabildikleri haritalar
oldu.
ok daha altst edici bir teori de grnrlerdeydi. Gk cisim
lerinin hareketlerini aklamak iin, Babilliler ve klasik dnem Yu
nanllarca yaplm olan yeryznn evresinde dnen ortak mer
kezli kreler teorisinin biriken gzlemlerle uyuturulmasnn gittik
e zorlat grlyordu. Bu kmazdan kurtulmak iin Aristarkhos, bizzat Yerin ve gezegenlerin aslnda Gnein evresinde dn
dkleri yolunda aka sama grnen devrimci bir teori gelitirdi.
Babilli Seleukus, 200den sonra ayn heliosantrik (gne mer
kezli) varsaym benimsedi.
Ne yazk ki bu teori yalnzca saduyuya ters dmekle kalmyor
du, son derece ciddi kuramsal ve gzlemsel glkler de karyor
du. Hipparkhos, bu varsaym, belli bir yldzn paralaksm^) P nyann Gne evresinde yrngesinin birbirinin karsndaki nok
talardan gzlemleyemediini sylemekle gayet makul bir bilimsel
temele dayanarak reddetti; gerekten bu ancak ok gl bir teles
kopla grlebilecek bir olgu idi. Bylece, jeosantrik (yer merkezli)
gr, episaykllar (merkezi bir daire emberi zerinde hareket eden
cisimler, yar dngler) teorisiyle ssleyerek geri getirmi oldu. Bu
teori tm sonraki Helenistik astronomlarnn ve onlarn Arap ardl
larnn zerinde altklar ve ortaa kilisesinin kutsal dogmasn
da somutlaan parti izgisi durumuna geldi. Fakat Aristarkhos
hibir zaman tmyle unutulmad ve Kopernikus son derece az ye
ni gzlem verileriyle ona dnd ve dinden sapmakla suland!
W Paralaks, biri Y erin merkezinden, dieri Y er zerindeki herhangi bir noktasnda bu
lunan gzlemcinin gznden gk cisimlerinden birinin merkezinde birlemek zere
ekilen izgilerdir, (.n.)

260

Bu tr devir aan astronomik baarlar, Helenistik ada bir

aratrma ruhunun bulunmasndan ya da insanlarn en byk arn
ma yolu olarak bir dn yaam yaayabilmeleri iin bo zamana
sahip olduklarndan deil, siyasal ballk konusundaki tm at
malara ramen, ortak bir dil kullanan insanlarn genilemi dnya
nn her yerinde ibirlii yapmalan sayesinde mmkn olmutu; n
k, yldz hareketlerini ve eitli ehirlerden gzlemlenen sapmalar
birbirlerine haber veriyorlard. Bu almalar ne denli tanrsal da
olsa, salt meraktan ya da lmllerin kaderlerini nceden bilme yo
lundaki bo bir mitten deil, bir kimsenin genileyen dnya ze
rinde yolunu bulmak ihtiyacndan esinlenmilerdir. Sonular, in
sanl yalnzca meknn snrlarndan ve Gnee ilikin efsanelerin
dehetlerinden kurtarmakla kalmayp, ayn zamanda, yeryznn,
zerinde insanlar yaayan blmnn biimini anlatmak ve ordula
ra, ticaret gemilerine ve kervanlara daha nce benzeri olmayan yol
culuklarda rehberlik etmek oldu.
nk astronomi corafyaya uygulanmt. Bir kere Eratosthenes bir derecenin deerini saptaynca Kutupyldznn ykselmeleri
nin ve Gnein en yksek noktalarndan (meridyenlerden) geile
rinin alarla llmeleri kuzeye ve gneye doru uzaklklar hakkn
da karada yrrken ya da denizde gemiyle ilerlerken geen zamana
gre yaplan herhangi bir hesaplamadan ok daha doru bir fikir
verdi. Bu tr gzlemler birbirleriyle karlatrlarak, belli yerlerin,
tpk gk gibi, ekvatordan olan asal uzakl gstermek zere, s
frdan doksana kadar enlemlerle blnm bir yerkresi zerinde
iaretlenebildi. Latitude (enlem, en anlamna gelen bir szcktr);
bylece buna verilen ad da, sistemin uzun Akdenizi kardan kar
ya geerken gemicilerin yaptklar gibi gzlemlerle baladn orta
ya koyar.
Akdeniz boyunca gemiyle ilerleyen bir kimsenin ne kadar yol
aldn, yani bir kimsenin olduu yerin boylamn astronomik yolla
bulmak, pek o kadar kolay bir i deildi. Boylam yerel gne saat
leri arasndaki farkll gsterir. Hassas bir modern kronometreyle,
yerel lenle, yani Gnein zerindeki meridyenden getii za
manla Greenwitch saatini karlatrmak ve bylece bir saat -15
olmak zere bulunduumuz yeri saptamak olduka kolaydr. Oysa
eskilerin yalnzca gne ve su saatleri vard. Byle olunca ancak ye
rin kendi ekseni evresindeki gnlk dnnden bamsz bir gk
olay, bir Gne ya da Ay tutulmas ya da bir gezegenin bir yldzn
261

nne geerek onu kapatmas, bu olayn farkl yerel gzlemleni

zamanlarn karlatrma olana vermitir. 331 kadar erken tarih
lerde, bir tutulmann Suriyedeki ErbiPde ve Kartacada grld
saatler yazlp karlatrlmt. Hipparkhos belli bir olgunun boy
lamlarn, yeryznn eitli noktalarnda ibirliiyle salanan gz
lemlerle saptamay dnmt. S ikinci yzylda onun bu fikri,
Ptolemenin astronomik olarak saptanan enlem ve boylamlardan
yaplm ve o zamanlardan beri kullanlagelen yeryznn bir iske
let kresini yapmay baarmasyla meyvesini verdi.
Ne yazk ki, byk birtakm yanllar doru diye kabul edilmi
ve bunlar olgu yetkesine sahip saylncaya dek tekrarlanmtr. Sz
gelimi Eratosthenes, skenderiye, Rodos, Trakya ve Byzantiumdan ve
Dinyeper Nehrinin azndan geen, doru bir izgiden baka her
eye benzeyen hatt bulunduu yerin boylam izgisi olarak almt.
Gene de bu izgi kendinden sonraki antik haritalarn temeli olarak
kald.
Biyoloji bilimindeki kuramsal gelimeler bu kadar canl olmad.
Helenistik dnemin botanik ve zooloji alannda salad en nemli
baarlar, Ptolemelerin ve Romallarn tarm denemelerinde gr
lr. Fakat Pontus kralnn hekimliini yapm olan Krateuas (
120-63), otlarla ilgili kitabn, tanmlad ve snflandrd bitkilerin
gereki resimleriyle resimlendirirken, verimli bir metodolojik bu
luu getirmi oluyordu. Fizyoloji ve anatomi alannda, skenderiyeli
Herophilos ve Erasistratos, 300 ila 275 yllar arasnda, terihi insan
bedenleri zerine uygulayarak nemli keiflerde bulundular. Daha
sonraki bir ada insanlar tm hnerlerini klelerine ve teolojik hasmlarna ikence etme yolunda seferber ederlerken, bu skende
riyeli hekimler, zellikle Tertullianus ve Augustinus gibi Hristiyan
bykleri tarafndan mahkm olmu sulular zerinde canl canl
terih yapmakla sulandrlmlardr. Msrda ve daha az olmak
zere Seleusid Krallnda ve Bergamada bir kamu salk hizmeti
rgtnn bulunduu yolunda baz kantlar vardr, fakat olaslkla
bu hizmetten yararlanma hakk yalnzca Yunanl vatandalara ve
orduya tannm, yerli halklar kaderleriyle ba baa braklmlard.
nsan dks hl en iyi gbre olarak grlrken, salgn hastalklara,
pirelere, bitlere, sivrisineklere kar alan seferberliklere benzer
herhangi bir etkin tedbir alnd yolunda hibir ey duymuyoruz.
Helenistik bilim, Tun a biliminin ve 450den sonra Doa
Felsefesinin olduu gibi, reticinin pratik yaamndan kopmu bir
262

bilim deildi. 330dan sonraki iki yzylda, mekanik bulular

alannda S 1600e kadar hibir dnemde benzeri olmayan bir
hasat saland.
Salt mekaniin matematik temellerini atnn ve bunlarn do
ruluunu deneysel yollarla aratrmasnn yan sra, Syrakuzal Arkhimedes, zgl ekim ilkesinden gnlk hayatta nasl yararlanlabi
leceini gsterdi, aslnda bu ilkeyi, kendisine teslim edilen metalin
ayarn bozmu olan bir kuyumcunun mterisine kar yapt sah
tekrl ortaya karmak isterken kazara bulmutu. Syrakuzann
daha nceki bir tiran iin, Arkhimedes'in ncelleri olan bilginler,
Asur ulusunun savalar ve kuatmalar zerine pek kafa yoran bir
ulus olmasna ramen, Asur sava donatmnn en gl paralar
olan sapanlardan, yaylardan, tekerlekli kulelerden ve kobalarndan ok daha gl olan tahrip makineleri izmilerdi. Yeni atclk
ta frlatc gc, eilmi tahtalarla manivelalar salyor ve bunlar
yirmi yedi kiloluk glleleri 180 metre kadar uzaa frlatabiliyordu.
Arkhimedes vidann geometrik zellikleri zerinde durmakla kal
mayp, ayn zamanda elde ettii sonular su karacak bir makine
nin yaplna da uygulad. Bu, aatan yaplm, 1,5 ile 3,5 metre
arasnda bir derinlikten su eken ve genellikle insan gcyle, bir
adamn kr dndrmesiyle altrlan bir makineydi. Suyun da
ha ykseklere kartlmas, sonradan, dnen bir dolap zerindeki
kasnaa eklenen kovalarla saland. Bu ikinci tipteki sulama ma
kinelerinden ikinci yzyla ait bir Msr papirsnde sz edil
mi gibi grnyor.
Nihayet olaslkla nc yzylda skenderiye'de yaam olan
Ktesibios, valflar, silindirler ve pistonlarla donatlm, eski model
pompalarnn emme ilkesini uygulayan gayet iyi bir pompa icat etti.
Bu makinenin, (belki de kurun borular elverili olmad, tun bo
rularsa pahal olduu iin ve demir dkmclndeki bilgisizlik
ten dolay) .S. yzyllarda kullanldn gsteren bir iz olmamas
alacak bir eydir. Benzeri bir kader, eitli kaynaklarca verilen
drt yzyllk bir kesim iinde gerekte ne zaman yaad saptana
mayan skenderiyeli Heronun tanmlad birok hava ve su basn
c makinelerinin da bana geldi.
Tahl deirmenlerinde dnen hareketin kullanlmasnn ve su
gcnn dner harekete uygulanmasnn nemi zerinde, daha n
ce durmutuk. imdi, bu su deirmenlerinin, hem dz yatay hare
keti dner harekete evirmek, hem de hz azaltarak kuvveti artr
263

mak iin dililerin de kullanld karmak yapl makineler olduk

larn belirtmemiz gerekiyor. Bunlar, elbette tahtadan yaplm ma
kinelerdi, ama zaten deirmen makineleri 18. yzyl gibi ge tarihle
re kadar hep tahtadan yaplmaktayd. Daha sonraki saat mekaniz
malarndaki ve kronometrelerdeki tm gelimelerin hareket noktas
olan, bu kez metal dili arklar da Hero tarafndan anlatlan bir su
saatinde kullanlmlard.
Uygulamal kimyada, eski dkme ve kalplama yntemlerinin
yerini alan ve onlardan stn nitelikte olan flemeyle cama biim
verme, olaslkla ikinci yzylda Suriyede bulunmu ve ok
nemli sonular dourmutu. Grne gre, damtma teknii de,
birinci yzyldan nce skenderiyede uygulanmt. mbikler
300den sonraya ait olmalar pek olas grlmeyen simya kitap
larnda tanmlanmlardr. Fakat alkoln sarholuk tarihinde yeni
bir dnemi tam ne zaman at hl bilinmiyor. Kireli harcn
kullanlmas, nc yzyln Helenistik yapclar tarafndan
yaygnlatrld. Romallar ya da onlarn altrdklar yapclar kire
ile (ilk Puteolinin yaknnda bulunan ve onun iin adna hl possolana denen) bir volkanik kln kartrlmasyla hemen hemen
hi bozulmayan, ileride hatta su altna da dklecek bir imento
kefettiler.
Hidrostatik ilkeleri, ikinci yzylda ehirlere su salamak iin,
zellikle Bergamada ve Romada etkin biimde uyguland. Romada
312de yaplm, yer altnda on alt kilometreden uzun tnellerden
geen bir kemerli su yolu vardr; yer lme ve su dzeyi hesaplama
bilgisi bakmndan bu baarsnn zerinde durulmaya deer. Fakat
Heronun kitaplarnn ortaya koyduu gibi sifon (birleik kaplar
yasas) skenderiyelilerin ok iyi bildikleri bir ilke olduu halde,
Roma mhendisleri bunu (kullandklar kurun borular yksek ba
snca dayanamayaca iin) hibir zaman byk apl ilere uygulamamlardr.
Helenistik a boyunca mekanik icatlarn -sava dnda- pek
az uygulama alannda kullanlm olmalar, bize olduka alacak
bir durum olarak grnyor. Bu devirde su gc, grne baklr
sa, un deirmenleri dnda hibir endstriye uygulanmamt. Tahl
ten su deirmenleri bile, IS ilk yzyllarda o kadar enderdi ki, o
an corafyaclar bunlardan zellikle acayip eyler olarak sz
ettiler. Selanikli Antipater, birinci yzylda neeyle u arky
okur:
264

Kz/ar artk ellerinizi srmeyin el deirmenlerine.

Den/eter Nmfelerd*) sizin iinizi yapmalarm emretti.
Tepesine p arkn, dndrecekler eksenini
Fakat toprak beyleri ve kapitalistler, saladklar krlar, aatan
yaplm pahal makineler yerine canl aralara yatrmay yeliyorlar
d; kleler makinelerden ucuzdu.
Ayn ekilde, Ktesibios'un ve ardllarnn hava ve su basnc il
kelerine gre alan makinelerinin madenlerden -suyu ekme ve bah
eleri sulama ilerine uygulanmadklar anlalyor. Hero'nun tanm
lad, su orglar, otomatlar gibi makineler zengin bir adamn ko
nuklarn oyalayacak salon oyuncaklar ve safdilleri mistik duygulara
srkleyecek tapnak eyalardr.
Bilimin sunduu bululardan verimli bir biimde yararlanma ko
nusundaki baarszlk, Helenistik toplumun yapsnn ve ekonomi
sinin iindeki elikilerin bir sonucuydu. Bu elikiler teori alanna
da yansd. En zgn ve yaratc canllk, r aan bulular ve b
yk kurucu varsaymlar, hep sonraki drdnc ve nc yzylla
ra, tam da ekonomik sistemin baaryla genilemekte olduu dne
me rastlar. Geri o zaman temelleri atlan aratrma alanlar daha
sonra verimli bir biimde izlenmise de, 200'den sonra ger
ekten yeni saylabilecek fikirler ortaya atlmaz oldu; yeni gzlem ve
deneyimlerin yerini, verileri yazl kaynaklardan derleme tutumu al
maya balad. (Strabo ve sonraki corafyaclar rnein, skender'in
gzlemcilerinin ve nc yzyl elilerinin anlattklarn, bunlara
daha sonraki tarihlerde salanm nispeten az bilgi ekleyerek dur
madan tekrarlarlar.) Fakat 200'de ekonomik elikiler kendilerini dta
pazar olanaklarnn gittike genilemesi yolundaki eilimin durmasnda
ve ite yava yava artan fakirleme eiliminde gsterdi.
Bu blmde anlatlan sistem, kukusuz gerek servette nemli
bir art salamt. Fakat yaratlan servetin byk bir ksm birka
kraln hzinesinde topland; geri kalanlarn ounu da Yunanllar
ve dier ynetici kastlar aldlar, topra sren yerlilerde ok az,
fabrikalarda ve madenlerde alan klelere ise daha az ey bra
kld.
Ptolemeler tarafndan Msr'da kurulan planl ekonomi, Eski ve
Yeni Krallklar zamannda firavunun sisteminde olduu gibi, yalW Mitolojide Demeter ekin tanras, Nmfeler su perileridir, (.n.)

265

nzca krala gelir salamak iin planlanmt. Bu ekonomi bilimsel

olduu lde M srn refahn artrd, hatta yerliler bile daha iyi
aletlerin salanmasndan yararlandlar, belki de daha eitli eyler
yediler, kt zerinde daha zgr bir statye sahip oldular. Fakat
planl ekonomi, soylularla kyller arasndaki eski dmanla, Yu
nanl yneticilerle yerli uyruklar elikisini ekledi; Yerliler kendi
lerini yerlilerden ok stn gren, kendi dillerini konumayan ve
renmek niyetinde olmayan yabanclarn en nemli rol oynadk
lar brokratik makine yerine, belki de kendi yurttalar olan es
ki yneticileri yeliyorlard. RostovtzefPin bu grn, bir bar
bar olduum iin aalandm diye ac ac yaknan okuryazar bir
Msrlnn mektubu ve kyl snfnn, fatihlere kar yerli rahip
lerin ayaklanmasn desteklemeye hazr olmas dorulamaktadr.
Bu brokratik mekanizma olduka byk gelirler salad. II.
Ptoleme (ylda) 14.800 talentlik bir gelirden yararland, hatta baba
snn babakan da, eri yollarla, 6000 talent edinmiti. Fakat yne
ticilerin iyi niyetleri ne kadar yksek olursa olsun, brokrasi ok
gemeden baskc bir makine durumuna geldi. 196da zerin
de, hiyeroglif yaznn zlmesinde ilk ipucu olan hem Yunanca
hem Msr dilinde bir kararnamenin yazld Rosetta Ta, vergi
lerin basks, denememi, bakayaya kalm borlarn hzla art ve
bunlarla birlikte gelen el koymalar, sulularla, devlete ve zel kii
lere borlularla dolu tutukevleri, lkenin her yanna yaylm, soy
gunculukla geinen birok kaak, yaamn her alannda uygulanan
zorlamann varlna iaret eder. Bu kararname, duruma bir are
bulmak iin dzenlenmiti, fakat sonraki Ptolemelerin; kardklar
ayn derecede insancl kararnameler gibi, ynetici grevliler tarafn
dan uygulanmaynca, halkta hayal krkl yaratt. nk Flelenistik
papirslerdeki yaknmalar, grevliler rgtnn iindeki bozukluk
ve zorbaln Yeni Krallk zamannda olduu kadar yaygnlatn
kantlar.
Yerlilerin yasal olarak tannan tek bir areleri vard: grev; iiler
ilerini braktlar ve ekilmez duruma gelmi aclarna bir are bu
lunana kadar kitle halinde bir tapnaa sndlar. Bu yola o kadar
sk bavurdular ki, sonraki birok szlemelere toprak kiracsn
grev yapmama yolunda balayan szler kondu. Bu durumun doal so
nular, emek darl, ky nfuslarnn yava yava azalmas, tarlalann
terk edilmesi, kanallarn ve setlerin ihmal edilmesi oldu. Bir ikyeti,
kyl nfusunun 140 kiiden 40 cana dtn yazar. Ynetici bir s
266

nfn karna ileyen bir planl ekonominin sonular bunlard; hatta

biyolojik bakmdan gelimenin geri dndrlmesiydi.
Yunan ehirlerinde skenderin fetihlerinin salad olanaklar
dan en ok yararlanan snf burjuvazi oldu. Bu snfn; iindekiler,
Rostovtzeff ile birlikte yle tanmlanabilir: topraklar kiraclar, c
retle tutulmu iiler ya da kleler tarafndan ilenen toprak sahip
leri; cretli iilerin ve klelerin emeini kullanan kirac iftiler, z
gr ya da kle olan emekilerini yneten atlye sahipleri, dkknla
rn, gemilerin ve maazalarn sahipleri ya da kiraclar; tefeciler ve
klelerini kiraya verenler. Bu gibi kimselere ait olan gzel evleri,
Prienede hayranlkla grmtk.
talyada olduu gibi Yunanistann da her yannda kendi top
raklarnda alan kyllerin says azalmakta, yerlerini kapitalist
iftlikler almaktayd. 300den sonra (Delostaki) tapnak yapm
ihaleleri, beinci yzylda olduu gibi, kendileri kk ileri yapan
bamsz zanaatlara deil, zgr ya da kle emek kullanan, sz
cln modern anlamnda mteahhitlere verildi.
Burjuvazinin krlar -ilk in - bykt. skender zamanndan n
ce Atinann en zengin adam yalnzca 160 talenteO sahip olmuken,
skenderiyeli Zenon 2000 talentlik bir miras brakt. te yandan
beinci yzyl Atinas ile karlatrldnda gerek (reel) cretlerin
dt grlr. Budayn iki kat, arabn iki buuk kat, kiralarn
ise yaklak olarak be kat artmasna karlk, Delosta usta bir za
naatnn yllk kazancnn gnlk ortalamas en fazla drt obal ve
vasfsz bir iininki ancak iki obal idi. Zengin vatandalar, muhak
kak ki ehirlerine armaanlarla ya da kredilerle yaptklar yardmlar
da eli ak davranyorlard. zel kiilerin devlete bor vermeleri
Helenistik dnem mliyesinin genel bir zelliidir; bunun ehrin
sslenmesinde, okullarn ve dier kamu kurumlarnn yrtlme
sinde cmert destekleri oldu. Gene de satn alma gcnn belli
ellerde toplanmas halkn tkettii mallarn i pazarn snrlad.
Yeni ihra pazarlarnn al ve Dou krallarnn birikmi ser
vetlerinin skenderin askerlerine datl, bu dengesizlii bir sre
iin maskeledi; satn alma gc inceden inceye dzenlenmi, orta
snf tabakalarna geni olarak datlmt. Fakat ok gemeden en
dstrinin darya g ihra pazarlarn bir kez daha daraltt. SavaW Kabaca bir fikir vermesi iin, beinci yzylda emperyalist Atinann btesinin 10(X)
talent olduunu belirtelim, (.n.)

267

m yapt ykmlar, bor ve kle altran fabrikalarn rekabeti,

kk reticileri ve perakendecileri proletarya saflarna drd.
Spartada ve Eski Yunanistann ehirlerinde patlak veren ak isavalarda, borlarn iptali ve topraklarn yeniden bltrlmesi
talepleri ortaya kt. Fakat burjuvazi her yerde, bazen Romann
desteiyle inat ve baaryla reformlara kar koyuyordu.
Elbet Romada, nceki sayfalarda ana izgileri ile anlatlan ei
limlerin sonucu olarak buna benzer bir snf sava geliti. Fakat
burada, emperyalist savalardan salanan ganimetler ve barbar Bat
lkelerinde genileyen pazar olanaklar bunalmlar ileriki tarihlere
att. Topraklarndan edilmi kyllerin byk mlklere yeniden
yerletirilmeleri yolunda Gracchus kardeler tarafndan 131de
ve 121de giriilen iki aba, mteahhitlerden, vergi mltemizlerinden ve tefecilerden oluan yeni orta snfa baz haklar tanma ve e
hir proletaryasna parasz buday yardm yapma pahasna, Senato
oligarisi tarafndan bastrld.
Nihayet skenderin seferleri, ardllar ve hl zerk olan ehirdevletleri arasndaki savalar, korsanlarn younlaan faaliyetleri, bar
bar Keltlerin saldrlar ve Roma emperyalizmi, Flelenistik devirde
endstrinin ve tarmn gerekten kleler tarafndan yrtld
noktaya varlana dek kle ikmalini byk apta artrd. Tabii, kle
ler yalnzca madenlerde ve ta ocaklarnda sistemli olarak ve hzl
bir alma temposu iinde lesiye altrldlar. ouna kendileri
iin para kazanma frsatlar verildi; biroklar zgrlklerini (ala
mayacaklar kadar yalandklarnda!) satn almay umabiliyorlard.
Maddi bakmdan, kapitalist bir iftlikteki kleler bile, ou barbar
kyllerden daha iyi yaadlar. Cato, mlkndeki klelere araflar,
battaniyeler, mataralar ve yastklar veriyordu; kazlarda ortaya ka
rlan iftliklerin kle klalar, Keltlerin yuvarlak kulbelerinden da
ha iyi barnaklard. Birok meslek sahipleri (bizim siyah ceketli
proletaryamzn karl olan) yazclar, doktorlar, eitmenler, fab
rika yneticileri ve iftlik khyalar, zellikle Roma mparatorluunda, ama ayn zamanda dier baz yerlerde de iiler ve zanaat
lar gibi gerekte kle idiler. Krallarn ve bakanlarn kleleri olarak
bu kimseler sorumluluk makamlarna ykselebildiler ve byk ser
vetler biriktirip kendileri iin kleler edinebildiler.
Byle olunca, kleler kendilerini smrenlere kar bir kar da
yanmas bilincine dayanan bir snf yaratamadlar. Bu kutum (k
lelik) daha ok zgr nfusu, burjuvazi ve proletarya olarak ikiye
268

bld. Gene de baz kle ayaklanmalar patlak verdi ve 134ten

sonra, Afrikada, Makedonyada, Delosta, Sicilyada, talyada ve
Bergamada ortaya kan ayaklanmalar tarihte ilk kez ciddi aplara
ulat. Ayaklanan kleler genellikle kk kyllerle ve toprak
kiraclaryla hatta zgr proletaryayla birletiler. Fakat btn bu
abalar, sonunda Romann ve dier devletlerin ordular tarafndan
merhametsizce bastrld.
urasn da belirtmek gerekir ki, klelik kurumu zaten de facto
(olgu olarak) var olan uluslararas ekonomiye uygun bir ideolojinin
kp yaylmasn engellemitir. Bununla birlikte, baz Helenistik fel
sefeler p olis*in dar snrlarn ve hatta teden beri sregelen Helen
ve Barbar ayrmn amaya balad ve bizzat skenderin, lkesinin
geleneksel dmanlarn (Persleri) yendikten sonra deindii tm
insanlarn birlii anlayn getirdiler.
Kbrstan gelip Atinada Stoada dersler vermi Fenike asll bir
dnr olan Zenon, btn insanlarn vatanda ve kendi rzalar
ya da onun dedii gibi, sevgiyle birbirlerine bal olduklar tek b
yk bir polis dledi. (Okulunu Stoa denen yerde at iin, felsefe
okuluna bu nedenle Stoac felsefe denir.) Zenon, bu grne uy
gun olarak klelii doaya aykr bir kurum olarak ilan etti, fakat k
lelii bilge kiinin manevi gcyle zerine kabilecei, hastalk ve
dier maddi bozukluklar gibi nemsiz bir d arza olarak grd;
bilge kii, klelik ediyor olsa bile, gene de bir kraldr; ok yoksul da
olsa, her eye sahiptir. Bu, bask altndaki kitlelerin aclarn dile ge
tiremeyecek kadar incelikli, fakat burjuvazinin vicdann yattracak
nitelikte bir retiydi. Nitekim daha sonraki Stoaclar, kukusuz
zengin koruyucularna bir armaan olarak, Aristotelesin doal k- .
lelik retisini canlandrdlar.
Dinler de (tabiatyla devletin resmi kltleri dndakiler), tek tan
r dncesine varma yolunda abalarken ekonomik alanda gerek
letirilmi olan dnya birliini yanstmaya baladlar. an en yay
gn inanc olan astroloji, teolojik ynyle, tm kabile, ehir ve ulus
tanrlarna stn bir g olan Kader hakkndaki eski Smer ideolo
jisinin evrensel biimi idi. Fakat astroloji ahlaksal yn bulunma
yan sak sihirsel bir inant. Resmi olmayan dier dinler rk ya da
zgrlk-klelik ayrmlarn kabul etmeyen bir ahlak anlay re
tiyorlard.
Kk Asyada, Philadelphiada (Alaehir) Agdistise adanan bir
zel suragin yaztnda unlar okunur: Erkek olsun kadn olsun.
269

kle olsun zgr olsun, bu sunaa gelen herkes, tm tanrlar nn

de, hibir adama ya da kadna kar bilinli olarak kt hile ya da
meum zehir kullanmay tasarlamayacaklarna; ak byleri, ocuk
drme, gebelikten korunma ya da adam ldrme, hrszlk gibi ey
leri ne kendileri yapp ne de bakalarna tlemeyeceklerine; hi
bir ey almayp, bu eve kar iyi davranacaklarna yemin etsin. El
bette bu gibi kltler, ycryzndeki toplumun ktlklerini dzelt
mekle ilgilenmeyip, bu tr ktlklerin bulunmad yalnzca hayali
bir topluma nasl girilecei sorunuyla urayorlard. Yine de bu ha
yali topluma girmenin yolu ahlakl davranlarda bulunmakt ve
kle olsun, zgr olsun herkese akt.
Fakat felsefe ve din, kleliin karlarna kard engellerden
kanabilmi olsalar bile, klelik kurumu, insan emeinden tasarruf
salayacak makineleri krl aralar olma durumundan kararak, bi
limin gelimesine engel olmaya devam etti ve i pazar iin satn al
ma glerini dk dzeyde tutarak reticilerin fakirlemelerine yol
at. nk, 200de, klasik ekonominin hatta slah edilmi biimiyle
bile baarszla urad gerekten belli olmaya balamt. Hi de
ilse Eski Yunanistanda bu baarszlnn sonular daha o za
mandan salt biyolojik ltlerle llebilirdi. Fakir olsun zengin ol
sun vatandalar ayn ekilde ocuk drme ve ocuk ldrme yol
laryla ailelerin bykln bilinli olarak snrlyorlard. Klelerin
de byk aileler kurma olanaklar yoktu.
Fakat bu felaketin salt ekonomik etkenleri ekonomik sistemin
kendisiyle badamaz nitelikteki salt siyasal etkenlerle pekitirilmi
ve yazl kaytlar da btn btn onlarn glgesi ardnda kalmtr.
Dilin ve kltrn bir ucundan br ucuna neredeyse bir rnek ol
duu Helenistik dnya, ya da daha fazla byk kralla ve sayla
r deien ehir-devletlerine ve konfederasyonlara blnmt. Bu
birimlerin hepsi de, anlamsz bir azgnlkla, durmakszn birbirleriyle savamlardr. Barbar devletler -Part devleti, Ermenistan, Ara
bistan, Roma, Kartacabu herkesin birbirlerine girdii meydan kav
gasna hrsla katldlar. Kendi kendilerini ykc savalarla uratk
lar iin, devletler, korsanlarn ve soygun etelerinin tartmal snr
blgelerinde yuvalanmalarna izin verdiler, hatta onlan bu yolda des
teklediler. Bu asalaklarn oalmas, bar kyllere ve zanaat
lara uygun bir geim olana salamay kabul etmeyen ve szde er
keke erdemin en yksek ifadesi olarak yurtseverlik adna iddeti
ve adam ldrmeyi ven toplumsal dzensizliin yalnzca bir sim
270

gesiydi. Fakat korsanlk ve haydutluk, kle pazarlarn yeniden dol

durarak, zaten kt olan durumu daha da ktletirdi.
Bu ekonomik bakmdan baarsz siyasal birlikler arasndaki a
tmalara, nihayet, Roma tarafndan en acmasz biimde son veril
di. Kendini talya birliinin ( 390-264) bakan yaptktan ve ilkin
Kartacann elindeki yabanc topraklan (251de Sicilyay, 210da s
panyam ve sonra da 154te Kartaca ehrini ve Afrikadaki top
raklarn aldktan sonra), Roma M akedonyay, Yunan ehir-devletlerini ve Kk Asyadaki Helenistik krallklar, Suriyeyi ve niha
yet Msr yutma yolunda ilerledi.

271

XII.
ANTK DNYANIN GERLEY
VE K
Roma tarafndan fethedilmesi savalarla yaralanm Akdeniz dn
yasna bar getirdi, fakat hemen refah getiremedi. Tam tersine, se
falet getirdi. Roma egemenlik alannn ilk ekirdei olan talya halklar
ve ehirleri bir mttefikler ulusu olarak rgtlenmilerdi; O 88den
sonra giderek btn talyanlar Roma vatandalna alndlar. Bu
nun tersine olarak, denizar lkelerde ele geirilen yerlere, bir Do
u monarknn fetihlerine benzer bir biimde, hara alnarak s
mrlecek mlkler gzyle bakld. Fakat Babil, Asur ve Pers kral
larnn buralardan saladklar gelirlerin son zmlemede uyruk
larnn refahna bal olduunu tmyle unuttuklar durumlar pek
enderdi. Genellikle valilerinin de buna gre davranmalarn salar
lard. Roma Cumhuriyeti tarafndan seilerek bir yllna vali ola
rak gnderilen yneticilerinse byle bir ayak ba yoktu.
Sresini doldurmu valilerden oluan Senato, uyruklar tarafn
dan Kurtarc ya da Velinimet diye selamlanmaya zenmiyor
du. Evet, zorbala kar yasalar karlmt. Fakat 121 ylndan sonra,
bir vali itham edilip mahkemeye verildiinde, servet ve rtbelerini
vergi iltizamyla, tefecilikle, devletten aldklar imtiyazlarla eyaletleri
smrerek edinmi olan kapitalistlerin ve mteahhitlerin olutur
duu bir jri nnde yarglanmaktayd. Ayn zamanda, bir kimse
ancak Roma halkna rvet vererek kendini setirebiliyordu. Bu
nedenlerden dolay, bir valinin eyaletinden -b iri seim masraflarn
273

karlamak, kincisi dnnde beraatn salamak ve ncs ge

inmek iin olmak zere- giderini karlamaya yetecek kadar ser
vet edinmek zorundayd. Bu bakmdan valilerin, onlar Helenistik
dnyann fakirlemesi hareketini tamamlayan, benzeri grlmemi
bir smrye srkleyen mltezim ve tefecilerle birlemi olmasna
amamal.
Cumhuriyetin son yzylnda senatrler ve kapitalistler ok b
yk servetler biriktirdiler: Pompeiusun serveti 11.000, Craussustn
7500, Caesar ldrm olan Stoac Brutusun serveti ise 1700
talent idi. Helenistik devrin baz memurlarnn ve bankerlerinin ser
vetleri bu miktarlar am olabilir. Ancak bu, asil Romallarn
ganimetin daha az bir ksmn ceplerine indirdikleri anlamna gel
mez. (Heichelheimn belirttii gibi) ortada cebe indirilebilecek da
ha az ganimet bulunduu anlamna gelir; tahribat ve kt ynetim
birikmi serveti ylesine harcamt. Ne olursa olsun, bu serveder,
endstriyi ve ticareti rgtlemenin dlleri olarak deil, sava ya
malaryla ve zorbalk, tefecilik ve para oyunlar yoluyla salanm
tr.
mparatorluk, Roma ehrinde yalnz olduka kk bir snf
zenginletirdi. Borluluk ve zorunlu askerlik, kyl snfnn geni
bir blmn topraklarndan etmiti; onlarn kk mlklerinin
yerini, klelerin altrd kapitalist iftlikler ald. (Bu iftlikler her
zaman byk mlkler deillerdi: kinci yzylda Catonun ideali, 13
ila 16 klenin alt, 260 dnm ila 660 dnm arasnda bir ift
likti.) Mlklerinden edilmi kyller endstri alannda i sahibi ol
ma olana bulamadlar; nk ehirlerin alan snflar da, her
emperyalist savala pazarlara dklen klelerin rekabetinden do
lay fakirlemekteydiler ve toplumsal itibarlar dmekteydi. mpa
ratorluun bakentinin iinde, isava iin, baz Helenistik ehir
lerdeki devrimleri tututurmu olan malzeme vard.
Bu durum, Rene ve Mana kadar uzanan Kel t topraklarn
mparatorluk snrlar .c katrkan sonra Julius Caesarn, bir Yu
nan tiran gibi en yksek iktidar ele geirmesinde yardmc oldu.
ki yl sonra Caesar zgrlk adna ldrld. Fakat on iki yldan
fazla sren bir i savatan sonra, yeeninin olu Augustus Caesar,
geri kendisine yalnzca princeps (birinci vatanda) denmise de,
aslnda imparator olarak baa geti. Julius Caesar, yoluna yorda
mna gre (ldkten sonra) tanrlatrlmt; Augustus ise Douda,
daha hayattayken tanrsal efleri kabul etti; bylelikle Ptolemelerin
274

ve Seleusidlcrin ve bunlarn Babilli, Smerli ve Msrl ncellerinin

manevi ardl oldu. Fakat o artk Frattan Karadenizden, Tunadan
ve Renden Atlantike ve Kuzey Denizinden Byk Sahraya ve
Arap lne kadar uzanan tek bir devletin monark idi. Bylece ta
nmlandnda Roma mparatorluu, siyasal birliklerin olduu ka
dar ortak bir kltrden de yararlanan, tmyle kendine yeterli ola
bilecek byklkte bir corafi blgenin en iyi rneidir.
Julius ve Augustus, Senato ynetimi valilerinin en kt arlk
larna son verdiler. mparatorlua olduka etkin ve drst bir y
netim getirdiler. Her eyden nemlisi, bar getirdiler; bu byk bir
lik iki yz elli yla yakn bir sre, o zamana kadar bylesine geni
bir lkede hi grlmemi bir i bar iinde yaad. Augustusun
kazand zaferlerden sonra Roma bar, yalnz bir tek kere, o kor
kun S 68 ylnda ciddi bir i sarsntya urad: Bu tarihte mpara
torluun bir srr anlalm, bir kimsenin Romadan baka yerlerde
de imparator yaplabilecei grlmt: U eyalet ordusu impara
tor payesini kendi generallerine kazandrmak iin talyada birbirleriyle savayorlard. Hatta d bar da mparatorlua Britanyay (S
50-80 arasnda), Transilvanyay ve Romanyay (1938dekine ben
zer biimde), Ermenistan ve Mezopotamyann baz blgelerini
kazandran uzak blgesel savalarda, uzun ve derin bir sarsnt ge
irmi deildir.
Barn ksa dnemde salad sonu, bir refah canlan ve hi
deilse yeni bat eyaletlerinde bir nfus art oldu. spanya ve Ku
zey Afrikada olduu kadar, Galyadaki (Fransa ve Belika), Britan
yadaki (ngiltere) yeni eyaletlerin de her yannda Yunan-Roma r
neinde ehirler kuruldu. Byklkleri bakmndan Romallarn e
hirleri tmyle Yunanllarn p o lifttrm c. benziyorlard. 100de
kurulduunda Kuzey Afrikadaki Timgat ehri yalnzca 130 dnm
kadar bir-alan kapsyordu: Gney Galyadaki Caenventin 193 d
nm kadar olduu grlmtr, Napolinin yaknndaki Hercualaneum 114 dnmden byk deildi. Pompei ve benzeri birok e
hirler, 660 ile 700 dnm arasnda deien genilikte topraklar ze
rine kurulmutu. Hatta Napolinin surlarla evrili topraklar bile,
1100 dnm amad, ngilteredeki Cirencester de hemen hemen
ayn byklkteydi. Fakat, Romallarn Londras 1320, Capua 1936
ve Fransadaki Autun 21.565 dnme varm, Yeni Kartaca 5820,
skenderiye 10.000 ve Roma, nc yzylda, 13.640 dnme
ulamt bile.
275

Kendi balarna bu rakamlar nfusta herhangi bir nemli art

olduunu gstermezler. Bugn St. Malonun^) zerinde sk evler ku
rulu olan 281 dnmlk topraklarnda yalnzca 7262 can barn
maktadr ve antik ehirler kolay kolay bundan daha youn nfuslu
ehirler deillerdi. Anlaml olan ey, talya'nn ve Helenistik Dou'
nun bu tr ehirlerine, daha nce barbar olan lkelerde kurulmu
ehirlerin eklenmi olmasdr. Bunlarn en kklerinin dnda hep
si de, Keltlerin La Tene dnemi Britanya'snda ilerinde yaadklar
tepe kalelerinden ve kylerinden daha geni alanlar kaplayan ve
zerlerinde ok daha sk yaplar kurulmu yerleme yerleri idi. Bir
Belgae krallnn bakenti olarak Colchester'in sefil kulbelerinden
ibaret dzensiz bir biimde kmelenmi olduu, yaplan kazlar
sonunda grld. Ayn yer zerinde kurulmu olan eyalet ehri ise,
ferah evleri iyi planlanm bir biimde yerletirilen bir ehir olarak
grlr.
Helenistik poiis'ler gibi kamusal bir su datm sistemine sahip
olan Roma Imparatorluunun ehirlerinin de artk, genellikle her
sokakta gzel kamu yaplar, hamamlar, tiyatrolar, kemeraltlar,
kapal pazar yerleri ve heykeller ve emelerle sulu toplanma yerleri
vard. (zel kiilerin evleri zevkli ve ferah yaplard. Pompei gibi, en
fazla 30.000 nfuslu bir tara imecesinde, arkeologlar, mozaik
deli freskli duvarlar, kemerli avlular, caml pencereleri, akar e
meleri, banyolar ve helalar bulunan konaklarn dizildii bir sr
sokak ortaya kardlar.
Yerden ykselmi bir bahesi de bulunan iyi bir orta snf evi,
1003 metrekarelik bir alan kapsayabiliyordu, en byk kabul salo
nu 14,5 metre uzunluktayd. Ortalarnda evresi stunlu i avlular
daha tantanal evlerin bykl 12'ye 60 metredir. Saylar ok
olmamakla birlikte, bu tr evler, burjuvalarn konutlar idiler ve bu
snfn saysal gcyle oranl olmayan byklkte bir alan kapla
mlard. Kk satclardan, zanaatlardan ve iilerden oluan
daha geni bir kitle bir ya da iki odal dayanksz evlerde ya da daha
byk ehirlerde ise ykseklikleri 18 metreyi bulabilen ok katl
apartmanlarda yaamaktaydlar. Gene, Pompeideki bir frncnn, ze
min katnda finnlar ve eeklerle dndrlen drt deirmen bulunan
(iki katl) evi, 27 metre uzunluunda ve yaklak 18 metre genili
inde bir alan zerindeydi. Britanya'nn uzak Norwich blgesinde^ St. Malo, Kuzeybat Fransada Bretanvada birada limandr, (.n.)

276

ki Caistorda, mleki frnlarnn yaadklar evler, mozaik de

meleri ile ok aaal grnrler.
Ayrca, Helenistik polisler gibi Roma ehirlerinin de yerel (be
lediye) ynetimleri vard. Pompeide Vezvn patlayp ehri lavlar
altnda brakmasndan nce ehirde ynetim grevleri iin ateli bir
rekabetin varln gsteren seim afileri bulunmutur. Zengin va
tandalar Yunanda ve Helenistik dnyada olduu gibi hamiyetli
kimselerdi ve ehirlerini parklarla ve yaplarla sslemekten ve va
tandalar yararna gladyatr oyunlarnn ve dier elencelerin mas
rafn stlenmekten zevk duydular.
Rostovtzeff, bir keresinde, bu yeni ehirlere haylazlar yuvas
demiti, fakat buralar ayn zamanda endstri ve ticaret yuvalan idi.
Buralarda uralan dileri, yalnzca ehirlilerle kr halk arasnda
deil, ayn zamanda mparatorluun ok uzaklanndaki barbarlarla
ilikiler kurulmasn salamtr. Szgelimi Capuada yaplm olan
sapl tun tencereler, skoyada, Danimarkada, svete, Macaris
tanda ve Rusyada yeraltndan karldlar. Zanaatlar ve endstri
ciler talyadan ve Helenistik Doudan Batya g ettiler ve yeni
eyaletlerde fabrikalar kurdular. Helenistik mlekilik geleneinin
kalplanarak yaplm krmz sral kaplar, imdi Fransadaki, Al
manyadaki ve hatta ngilterede Colchesterdeki mlek imalatha
nelerinde yaplyordu. Suriyeliler, Ren Vadisinde ve Kuzey Fransada
cam imalathaneleri kurdular. Afrika asll ve Kartaca vatanda
olan bir cam zanaatsfnn Lyonda mezar vardr.
Tm imparatorluk lkeleri iinde serbeste ticaret yaplmaktay
d. ehirler mkemmel yollardan oluan bir yol rgsyle birbirine
baland. Her yerde limanlar kuruldu, mevcut limanlar gelitirildi,
denizyollar artk korsanlardan temizlenmiti. talyada yaplan m
lekler Kk Asyada, Filistinde, M srda, Kuzey Afrikada, Ispan
yada ve Gney Rusyada bulundu; Fransadaki fabrikalarda yaplan
mallar, spanya, talya, Sicilya kadar, Kuzey Afrikaya ve M sra da
ulat.
Fakat imparatorluk, kendine yeterli olmakla birlikte, kapal bir
ekonomi deildi. Kuzeyin barbarlar imparatorlua kle, kehribar,
krk ve dier malzemeler salyorlard. Karlk olarak arap, (daha
ok Fransadan ve Ren lkelerindeki mlek ocaklarndan) kap ka
cak, metal eyalar ve skoyann kuzeyindeki uzak adalarda olduu
kadar, Almanyann Dou Prusyaya kadar uzanan her yerinde,
svete, Danimarkada ve Norvete yaplan kazlarda bulunan
277

sikke paralar aldlar. Karadeniz limanlarndan yaylan ticaret yollar,

benzeri mallar, Gney Rusya bozkrlarndan onlarn tesindeki
orman kuana kadar uzanan topraklara datt.
Dzenli deve kervanlar, lleri aarak, Gney Arabistandan ve
Mezopotamyadan baharat, gzel kokular, bedene srlen yalar ve
mcevherler getirdiler. Bu kervanlarn batdaki son konak noktalar
olan Petre, Jerash, Baalbek, Palmira ve Dura-Europos, tmyle bu
trafiin bir sonucu olarak zengin ve mreffeh ehirler durumuna
geldi. Romann himayesi altnda Msr ile Hindistan arasndaki do
laysz deniz ticareti, Araplarn denetimi altndaki kervan ticaretinin
ksmen yerini alarak younlamt.
Hintli gemiciler, Arsinoe ve Berenice gibi Msr limanlarndan
Kzildenizin aalarna doru yelken atlar ve sonra Gney Ara
bistan kylar boyunca hareketle Basra Krfezinin azn geip, k
ydan giderek nds Deltasna ulatlar. Fakat hi deilse S 50den
sonra, Yunanl bir deniz kaptan olan Hippalosun buluundan ya
rarlanmaya baland; muson rzgrlar dorudan doruya Hindis
tan yarmadasna varmak zere okyanusu amada zamanndan ok
byk bir tasarruf salayan gvenilir bir ulam olana sunuyordu.
Austos ayndaki gneybat musonu, hem okyanusu gemede itici
g, hem de, hl kefedilmemi olan pusula gibi gvenilir bir reh
berlik hizmeti grmekte, ocak ayndaki kuzeybat musonu ise d
n yolculuunu salamaktayd.
Muson rzgrlarn kullanarak Bereniceden hareketle, 4290 ki
lometrelik yol, alt aydan daha ksa bir sre iinde alnabildi; dn
yolculuu da doksan gn iinde tamamlanabildi. Gerekten, mays
ay iinde talyadan tahl gemileri ile ayrlp, skenderiyeden Nil
kayklar ve kervanlarla Kzldenize kadar gidilerek, tam bir yl son
ra, yeniden Romaya dnmek umulabiliyordu. Bu yolda dzenli bir
filo kullanlmaktayd; ilerinde 55 metre uzunluunda, 14 metre ge
niliinde, 13 metre yksekliinde bir geminin bulunduunu okuyo
ruz. Filo Roma pazarna yalnzca Hindistan mallan deil, inden karayoluyla ya da Hint ve in gemileriyle denizden tanm in rn
leri de getirdi. thal edilen eyler genellikle -H indistandan dansz
ler, papaanlar, abanoz, fildii, inciler ve kymetli talar, baharat ve
kokular, inden ipek ve ila g ib i- lks mallard; fakat bunlardan
bazlar, krmzbiber gibi olduka geni evrenin kulland zorunlu
ihtiya maddeleri durumuna gelmekte gecikmedi.
Tama alanndaki snrllklar ve Ortadou ve Uzakdou top278

lumlannm yaplanndan dolay, ithal edilen bu mallarn karl, kitle

retimi yaplan mamul mallarla ya da tarm rnleri ile denemedi.
mparatorluktan Douya yksek kalitede dokumalar, cam ve
metal eya, parmen ve papirs ve mercan gibi maddeler ihra
edildi. Fakat Romann Hindistan ile arasndaki ticaret dengesi ak
vermekteydi ve aradaki fark, para -hem de iyi altn para- ihra edi
lerek kapatld. Roma aureleri Hindistann her yannda hl ok
sayda topraktan karlmaktadr ve bu paralar Seylan ve in gibi
ok uzak yerlerde de bulunmutur. Gmn bakra ve altna ora
nnn dne baklarak, imparatorluk iindeki altn stoklarnn
te ikisinin ve gm stoklarnn yarsnn, drdnc yzylda, o
u douya olmak zere, imparatorluk snrlarn at hesaplanm
tr. (Augustus zamannda bakrn gme oran l e 60, gmn
altna oran l e 12 idi; 330dan sonra bakrn gme oran l e 125
ve gmn altna oran l e 14 ya da 18 oldu.)
Nihayet, Yunan-Roma tarm bilimi Kuzey Afrika gibi bat eya
letlerinin geri kalm topraklarna verimli bir biimde uyguland.
Romablar ve eyaletliler, Fransann Ren Vadisinin ve Gney ngilte
renin her yannda kapitalist iftlikler kurdular. Bu iftliklerde Ak
deniz teknikleri uyguland, zm balar ve dier yeni bitkiler ye
titirilip, bunlarn iklimine altrldlar. Villa denen iftlik binala
r, ngiliz yaylalarndan bildiimiz gibi La Tene dnemi Keklerinin
dzensiz sralanm sefil iftlik evlerinin tam kart gzellikte yap
lardr. Klelerin yatp kalktklar yerler bile, o yzyllarn yerli ky
llerinin ahr benzeri evlerinden ok daha sala uygun yerlerdir.
Sahiplerinin daireleri ise, mozaik demelerle ssldr. Kuzeyin
alk olmadklar sertlikteki kna kar koyabilmek iin, talyan
mlk sahipleri, hatta, ustalkl bir biimde yaplm merkezi stma
(kalorifer) sistemleri kurdular.
Roma mparatorluu insanln tecrbesinin birikecei esiz bir
hazine oldu. mparatorluun dnyann eitli blgelerine dalm
olan btn blgeleriyle snrlar tesindeki uygar ve barbar dnya
lar arasndaki ticaretin younluuna daha nce deinmitik. Bunun
yan sra tacirler, zanaatlar ve kleler, devlet memurlar ve subay
lar imparatorluun en uzak ileri karakollarna kadar durmakszn
geziyorlard. Uzun snr boylarn barbarlara kar korumak iin ih
tiya duyulan koskoca devaml ordu, ayn zamanda bir eitici g
idi. Bu orduya imparatorluun her yanndan askerler alnyordu,
fakat olaan uygulama onlar kendi lkelerinden uzakta olan yer
279

lerde hizmete gndermekti. Nihayet, Doudan Romaya eliler ve

misyonerler geldi, te yandan Marcus Aureliusun da ine bir eli
yollad sylenir.
Bu ekilde el altnda toplanan geni bir bilgi kitlesinin bilimsel
dzenlenmesi iinde pek bir gelime salanmamtr. Dank olgu
lar bir kurala indirgeyecek hibir zgn, yaratc varsaym geliti
rilmemitir. Biriktirilen btn bu veriler bir tek byk bulua bile
yol amamtr. Eitim grm, hatta bilgin, geni bir almayan
snfn varlna ramen, imparatorluk Romas salt bilime hibir
nemli katkda bulunmad. Seneca ve Plinius gibi zengin amatrler
bir Yunanl yazclar ordusunun yardmyla, doa bilgileri konusun
da ciltler tutan ansiklopediler dzenlediler. Bu ansiklopediler, ile
rine bir miktar gerek ve yeni gzlemler konmusa da, alacak de
recede sistemsizdirler ve Aristotelesin eletirici yargsndan, gz
den kamayacak lde yoksundurlar. Plinius bir yandan szleriyle
sihri aka reddederken, te yandan insan zecek derecede her
eye inanmaya hazrdr. Helenistik bilim gelenei, yalnzca skende
riyede, ancak burada bile anlatlan snrllklara uram olarak, ba
aryla kendini srdryordu.
Uygulamal bilim alannda da, imparatorluk zamannda salanan
gelimeler, yararlanlabilecek kaynaklara baklrsa hayal krcdr. Ro
ma mimarlar ve mhendisleri, Helenistik dnyadan ve Cumhuriyet
dnemi. talyasndan aldklar yntemleri ve teknikleri, hibir dev
rimci yenilik getirmeksizin, uygulayp byttler. mparatorlar a
lmalarn tevik edip desteklediler ve askeri hastaneler hayran ka
lnacak biimde rgtlendirildi, fakat elde edilen sonular ender
olarak yeni bulgulard. Hatta en ok sayg gren tarm alannda, im
paratorluk dnemi yazarlar, Catonun yazdklarna pek az ey ekle
di. Romallarn ve onlarn eyaletlerdeki rencilerinin, Akdenizde
gelitirilmi bir iftlik sistemini lman Fransann ve Atlantik ngilteresinin ok farkl topraklarnda uygulamann glklerinin far
kna varp varmadklar, aslnda villalarn her eye ramen gerek
ten bilimsel olup olmadklar sorulabilir.
mparatorluun karlkl ilikileri kolaylatrmasndan bilimler
yararlanmamlarsa da, dinler yararlanabilmilerdir. Kleler g
men zanaatlar, tacirler ve askerler, kendileriyle birlikte, her trl
Dou dinini, yalnzca bakente deil, Roma dnyasnn en uzak s
nrlarna kadar gtrdler. skoya ve Almanyadaki uzak snr nok
talarnda bile, Msrl tanr sis ve ranl Mithraya adanm sunaklar
280

yaplmt. Bu biimde yaylan birok mezhep ve tarikat iinde yal

nzca Yahudilik ve Hristiyanlk, dnya apnda deerli dinler ola
caklard. Yahudilik bu dine doutan girenler dnda ok sayda
kimseyi kendine dndremeyecek kadar fazla milliyeti bir dindi;
Hristiyanlk ise, bir dnya ekonomisinin uzun sredir ihtiya duy
duu gerek bir uluslararas ideolojiyi salad.
Hristiyanlk, yeleri sa'nn kiiliinde Kutsal Kitapta sz ge
en Mesih'i gren ve onun yeryznde kralln kurmak zere ok
yakn bir zamanda geri dneceini uman kimseler olan kk bir
Yahudi mezhebi olarak ortaya kmt. Fakat sann sevgi retisi
ve onun hem byle bir sevginin rnei, hem de amac olan yaam,
kurtulu ve yeniden dirili vaatleriyle birlikte bu inanca snrsz ge
nilikte bir ekicilik verdi. Paulus'un gezilerinden sonra, bu din il
kin balca kleler ve proleterler arasnda benimsenmi olsa da, hz
la yayld. Hristiyanlarn tek tanrlar, Yehova gibi, kendisine borlu
olunan tapnmaya baka hibir tanrnn, hele tanrsal imparatorlu
un ortak edilmesini hi hogrmeyince, Hristiyanlar da Yahudiler
gibi Roma devletinin kovuturmasna uradlar. Roma hal her e
it klt hogryle karlyordu, ama bir tek artla, o dinin tresi
imparatorluun tanrsal bana sadakat gsterilmesinin doru oldu
unu resmen aklamalyd. Fakat Rablarna duyduklar sevgi onlara
aclara dayanmak ve gemite rnei olmayan, bir metinlikle bir ideal
iin lmek esinini verdi. Sonunda -fakat, devlet yitmekte olan g
lerini desteklemek iin ideolojik bir dayanaa ihtiya duyduu za
m an- devletin yalnzca hogrsn deil, maddi desteini de ka
zandlar.
Bu sre iinde Hristiyanlk, bir rahiplik rgtne, bir kutsal ki
taba ve birok teolojik gre sahip olmutu. Isann ilk rencile
rinin ve onlarn yakn izleyicilerinin bir rgte, incelikli ayinlere ya
da inanlarnn felsefe plannda formlletirilmesine ihtiyalar yok
tu; her an M esihin dneceini umuyorlard. Fakat geri geliin ge
ciktii grlnce, inanlarda birtakm dzeltmelerin yaplmas ka
nlmaz oldu. Hristiyan kardelerin toplantlarn rgtlemek, ken
dini bu dine vermileri ynetmek ve inanmayanlar ekmek iin,
nderler ortaya kmaya balad. Bizzat kilisenin bymesi ve hep
sinden nemlisi kovuturma basklar, rgtlenmeyi kesin bir zo
runluluk haline getirdi. Kilise kendine imparatorluun ynetim sis
temini model alan bir hiyerari gelitirdi. Isann hayatndan ve sz
lerinden hatrlananlar erkenlerden kaydedilmi olmal. Bunlar der
281

lenp, dzenlenip, havarilere ait olduu sylenen yazlarla bir araya

konulunca, bana brani Kutsal Kitaplarnn (Eski Ahit'in) ou
nun eklendii bir kanun (eriat) meydana getirdiler. Bylece H
ristiyanln misyonerleri, Yahudilerin, Zoroastercilerin ve Orpheusularn kitaplaryla rekabet edecek bir kutsal kitapla donatl
m oldu.
mparatorluk memurlar ve orta snflar karsnda inanlarn
savunmak ve aklamak iin liderler, dinsel deneyimin duygusal ie
riini, zmleyici bir mantkla formlletirmek zorunda kaldlar.
Bunun iin, ister istemez Yunan felsefesinin ve Aristoteles mant
nn terminolojisini kullandlar; klasik devrin ve Dou'nun onay
grm ya da hogr ile karlanm, bilinen retilerine deinme
lerle de desteklediler. Byle bir formlletirmenin yapsndaki g
lkler, kovuturmann basks kalkar kalkmaz, kanlmaz olarak,
her biri teki tm kar grleri sapma diye damgalayan mez
heplere blecek gr ayrlklarnn ortaya kmasna yol at. Ayn
zamanda, Yahudilikten, Yeni-Platonculuktan ve dier yaplar bir
birinden farkl kaynaklardan alnan etkiler, sa'nn basit retilerine
katlmt. Gerekten Yahudilerin Tekvin (Oluum) kitabndaki bi
limsel mitoloji, Aristoteles'in aklad biimiyle, Yunan bilimi ve
hatta Hipparkhos'un yer-merkezli astronomisi, bu en baarl mez
hebin akideleri iinde birletirildi.
Ayn ekilde neolitik gemiin yerel kahramanlar ve ana tan
ralar, ermiler, din ehitleri ve bakireleri olarak kabul edilerek,
Hristiyanla geenlerin gnlleri okanrken, Hristiyan ayinleri gi
zem kltlerinin trenlerinden ve rahip-krallann giysilerinden alnan
elerle zenginletirdi. Herhangi bir dier kurtulu retisinde bu
lunaca gibi, Isa'nn retisi iinde de sakl olan, (birtakm davra
nlar nleyici) olumsuz yaptrmlara gittike daha byk bir nem
verilir oldu. Bir sevgi dini olarak Hristiyanlk olumlu erdem alann
da (baz davranlarda bulunmaya itici nitelie sahip oluunda) tm
dier dinleri gemise de, cehennemin tyler rpertici tasvirlerinde,
Msr, Zoroasterci, Orpheuscu ve Budist inanlaryla ayn izgiye
geldi.
Nihayet Isann yaknda gelecek olan krall ve lmden son
raki yaam zerinde odaklaan umutlar ve korkular dolaysyla ilk
Hristiyanlar, dinsel grevleriyle atmadka, iinde yaadklan top
lumsal dzeni kabul ettiler. sa'nn (gelecek yeryz) Krallnda
kle ile zgr arasnda hibir ayrm olmayacakt, ama bu dnyada
282

klelik yerleik bir kurumdu ve kle kendisini efendisinin iradesine

brakmalyd.
Bununla birlikte, Hristiyanln insanlarn kardelii anlay ve
Komunu kendin gibi sev emri, ahlaksal davranlarda bulunmak
yolunda, kabileye ya da polise ballktan daha evrensel ve gene de
Stoac felsefeden ya da Roma Hukukumdan daha gl bir iti oldu.
Fakat ilk anda bu yeni din, eski dinler gibi, kendilerine imparator
luun kaynaklarndan ve doal bilimin sunduu nimetlerden bu
dnyadaki yaamlarnda bir ey verilmeyen kitleler iin, yaam an
laml ve yaanmaya deer bir duruma soktu. Hristiyanlk, ekono
mik sistemin gittike gten dmesi karsnda, zorunlu olarak, bu
dnya umutlarnn boluuna inandklar lde, orta ve yukar
snflar arasnda da yayld.
ehirlerin oalp gzellemesi ve yukarda anlattmz ticaretin
canl bir hareketlilik iinde olmas, snrsz bir refah izlenimi ver
mitir. Gene de imparatorluk, Helenistik ekonominin elikilerini
ortadan kaldramamt. Roma hibir yeni retici g yaratmam
ve Helenistik ada yaratlan elinin altndaki retici glerin kul
lanma alanlarn geniletmemiti. Endstrinin yapsnda kkten bir
reform bile yaplmamt. Egemen retim dzeni olarak manifaktrden (imalattan, kk meta retiminden) fabrika ve makine
retimine geme yolunda bir adm atlmad.
Kukusuz retici birimin boyutlar bymt. rnein, Arretium (Toskanadaki Arrezo) seramik endstrisi, be yzyl nce
Atina'daki seramik endstrisinden daha byk apta rgtlendirilmiti. Burada 25 ile S 25 yllar arasnda iletilmi olan 25
mlek imalathanesinden ikisi yaptklar mallara imzalarn atm
olan 30dan fazla zanaat altrmtr, onu 10 ila 14 aras ve yal
nzca alts 7 ila 10 gibi az sayda zanaat altrmlardr. Bu elli yl
iinde 58 zanaatnn imzal vazolarn satm olan en byk firma,
daha az ustal gerektiren ilerde, bir anda en az yz kle altr
m olmal. Ayn ekilde dokuma endstrisinde Pompeide bile 25
dokuyucu altran bir atlyenin bulunduunu okuyoruz.
Tek bir ynetim altnda ok sayda kimsenin abyor olmas, daha
nce grm olduumuz klasik devir Atinas'ndaki ve Korinthosundaki iblmnden daha geni bir uzmanlamann bulunduunu
gstermez. Bu durum herhangi bir mekanizasyonun zorlad bir
durum da deildir. Su deirmenleri szgelimi, S birinci yzylda, I
birinci yzyldakinden daha seyrektir. Roma Cumhuriyeti dne
283

minden srdrlen aristokratik gelenek, sermayenin endstri ala

nna yatrlmasn frenledi. Senatrlerin ticaretle uramas yasayla
yasaklanmt. Yalnzca tarm ve daha az lde olmak zere ti
caret, klasik devir Yunanistannda olduundan daha fazla, yegne
saygdeer ilerdi; endstri, azatllarla aa doumlu ve maddi
olanaklar snrl baka kimselere braklmt. Buna uygun olarak
yeni zenginler, Petroniusun nl satirindeki azatl Trimalchio gibi,
servetlerini topraa yatrmaya koutular. Trimalchio, Nero zama
nnda gemicilik ve tefecilikle servet sahibi olduktan sonra, mlkler
ve iftlikler almaya giriir. Byle bir kapitalist, olsa olsa bir atlyede
altrmak zere kleler satn alabilirdi; fakat bu durumda bile,
ileri bir azatl ya da kirac yneticilii iin, iktisatlarn giriim ile
vi (teebbs unsuru) dedikleri ii yapyor olmayacaktr.
Nitekim Pompeide, bu kk kasabada yaayan 3000 kadar
insann ihtiyalarn karlamak iin alan, ilerinde deirmenleri
de bulunan krk kk frn ve yirmi kadar rpc dkkn bulun
duunu gryoruz. Ayn ekilde, S 70ten sonra bat pazarlarna
mal salamak alannda Arrentiumun yerini alan Gney Fransadaki
Lezouxdaki seramik endstrisinde, ticaret markalarndan, sekiz
ayr firmann bulunduu biliniyor.
mparatorluun erken dnemlerinde grlen servetteki gerek
art, uygarln yzeysel genilemesinin ve ypratc savalarn bir
sre iin durdurulmasnn sonucu olarak salanmt. Fakat ehir
uygarlnn yaylmas, aslnda yeni ele geirilmi topraklarn kaynak
larn rgtleyen ve onlar kk bir aznlk kapitalistler ve i adam
lar snfnn elinde toplayan bir smr dzeniydi. Bir baka de
yile, mallarn pazar geniletilmi ama derinletirilmemiti (yani
retilen mallar yeni yeni lkelerin st snflarndan alc buldu, ama
o lke iinde aa snflarca tketilen mallar durumuna gelmedi).
ok geni bir aa snfn satn alma gc hl dkt. Bir para
iyi kaliteli mallarn alclar, (Helenistik devirde olduu gibi) orta ve
yukar snftan ve ordudan kimselerdi.
Tarm alannda, kyl snfnn durumu iyilememi, tersine, ola
slkla eski eyaletlerde, rnein M srda daha da ktlemiti. Tiberius tapnaklara snanlarn dokunulmazl geleneini kaldrarak
grev hakkn sona erdirdi. Britanya gibi Kelt lkelerinde yerliler, Romann buralar imparatorluuna katmasndan nce yaadklar ayn
pislik iinde yaadlar ve topraklarn ayn etkinlikleri dk yn
temlerle ilediler.
284

Endstri alannda kle emeinin rekabeti, zanaatlarn ve kol

iilerinin saylarnn art snrlandrd. Herkese kabul edildii gi
bi, kleler zgr iileri i sahasndan srm deillerdi. Roma'da,
birinci ve ikinci yzyllara ait yaztlarda sz edilen zanaatlarn yz
de 27'si zgr, yzde 66's azatl (zgrl veri verilmi kle) ve
yalnzca yzde 7si kle idi; talya'nn geri kalan yerlerinde ise za
naatlarn yzde 46's zgr, yzde 52'si azatl ve yzde 2'si k
leydi. Tabii, klelerin mezar talaryla ya da dinsel derneklerdeki
grevlerle ereflendirilmeleri dierlerinden daha az olas bir du
rumdu -bizim bavurduumuz yaztlarn ou ise bu kaynaklardan
salanmtr- bu nedenle yukardaki rakamlar alan nfusun ger
ek oranlarn vermez. Bununla birlikte, bir tula imalathanesinde
bile tulalara, 52 kleye karlk 22 azatlnn ve 22 durumu belirsiz
kimsenin adlar baslmtr. S 25'ten nce, Arretivm'daki mlek
imalathanelerinde altklar bilinen 132 iiden 123' kleydi;
fakat Fransa ve Ren Vadisi seramik endstrisinde ne kadar kle
altrld bu ekilde belgelendirilememitir. Dijon'da bulunan ya
ztlarda dlgerlerden, metal ileyicilerinden dier zanaatlardan k
leler diye deil, bamllar (clientes) diye sz edilmektedir.
Tekrar hatrlanmaldr ki, klelerin uygulamada, yaamlarn sr
drmek iin gerekli asgarinin zerinde bir pecilium^ kazanp bu
nu alkoymalarna izin verilmitir. Yazclar, eitmenler ve dier bir
ok mesleklerde alanlar genellikle klelerdi. Caesarn kleleri
gerekten devlet bakanlarnn grdkleri ileri grm olabilirler.
Baz yetkili yazarlar gerek cretlerin S 200e kadar ykseldiini
iddia ederler. Bu doru bile olsa, endstri iisinin emeinin retti
inden ald pay ok kkt.
Gerek, kitlelerin yaam standardnn ok dk olduu ve ok
dk olarak kalddr. Antik a'n insanlar bolluk iinde yaa
mamlarsa da, zaten pek az eye ihtiyalar vard. Nispeten az mik
tarlarda et ve arap tketip, balca buday ekmei, zeytin ve incirle
beslenerek, yalnzca mangallarla snp ya lambalaryla aydnlatlan
kt denmi odalarda yaarlard. ou kimseler, grne ba
klrsa, bu yaam standardn kabullenmilerdi ve bunun yksel
tilmesini amalayan hibir reklam propagandas yoktu.
Bu durumda i pazar, Helenistik ve klasik a dnyalarnda olW Pecilium, Roma hukukunda ein, ocuun ya da klenin sahip olabilecei zel mlk
tr. (.n.)

duu gibi sinirli kalmt. D pazar artk daha fazla geniletilemezdi. S

150de uygar dnyann snrlarna dayanlmd. Daha fazla genileme
olana ortadan kalknca, tm sistem daralmaya balad. Bu kez Roma
mparatorluu iinde, salt ekonomik glerin bu sonulann gzden
uzaklatracak herhangi bir siyasal kargaa araya girmedi. Girmeyince
de, 450den beri klasik ekonomi iinde sakl elikilerin ykc
sonularn gzlemleme olanana kavumu olduk.
Bu sonular kendilerini ilkin birinci yzyl refahnn parlak y
znde hafif glgeler olarak gsterirler. Daha bu dnemde, eskia
endstrisinin, daha nce grdmz rnleri yerine kendini ihra
etme eiliminin yine ortaya ktn grrz. Yeni eyaletlerin tale
bi, talya ve Yunanistandaki fabrikalarn genilemesiyle deil, za
naatlarn Fransaya, Almanyaya ve Britanyaya gyle karland.
S 25e kadar Batda kullanlan iyi kaliteli mlekler Arrentiumdan
ithal edilmekteydi. Bu tarihten sonra, bu mallarn retiminde uz
man kiiler, yerel pazarlarn ihtiyalarn karlamak zere, ilkin G
ney Fransaya, sonra kuzeye ve Almanyaya nihayet hatta Britan
yaya g ettiler. Cam endstrisinin durumu da, daha nce belirtti
imiz gibi, ayn olgunun bir baka rneidir.
Bu gn sonucu, zellikle ucuz tketim mallarnda, eyaletler
aras ticaretin gerilemesi oldu. Her eyalet, kendi ihtiyalarn, doal
kaynaklarnn izin verdii lde, kendisi karlayan bir ekonomik
birim olma eilimi gsterdi. Bu, Avustralyann ve Kanadann gm
rk politikalarnn esinlendii trden herhangi bir ovence kendine
yeterlik isteinin sonucu deildi. Daha ok, tama sistemindeki ev
velce akladmz yetersizliklerden ileri gelmekteydi. Mkemmel
Roma yollan bile ykte ar mallarn tanmasn gerekten ucuzla
tabilmi deildi. yle ki, eyaletlerden her evi ithal eden Roma,
bunlarn karln, hibir zaman, onlardan ald vergilerden sa
lad para dnda bir yolla deyemedi.
Daha da vahim olan, kapitalist iftliklerin eski Dou tarznda
kendine yeterli evler durumuna gelme eilimleriydi. Catonun ya
ad gnlerde iftlikte yalnzca kk onarmlar yaplyordu; b
yk iler iin yerel demirci iftlie arlrd. Klelerin giysileri, pi
mi tulalar ve metal aletler kasabadan alnyordu. Augustus zama
nnda yalnzca byk ve ehre uzak mlkler zel zanaatlar kullan
dlar. Fakat IS 50den sonra Plinius her mlkte dokumaclarn, r
pclarn, demircilerin, marangozlarn ve benzeri zanaatlarn bu
lunduunu veri sayar.
286

Sonra kle emei kullanmakla birlikte bilimsel olarak iletilen ve

pazar iin retimde bulunan kapitalist iftliklerin yerini, yalnz ken
dileri ve efendileri iin yiyecek mallan tarm ile uraan baml
(ilettii topra brakma hakk tanmayan) kiraclar ya da ortaklar
tarafndan iletilen mlkler aramaya balad ya da kapitalist iftlikler
yannda bu tr mlkler de belirdi. Villa ortaa Avrupas'nn manoruna (malikne) dnmeye balad. Bu, kle iftilerin ve o
banlarn yerini, klasik a Yunanistan'nn ve eski talya'nn bel
kemii olan trden zgr kyllerin deil, tohum ve ara gere iin
toprak sahibine baml olan ve kiralarn genellikle rn ve baz
hizmetlerle deyen kiraclarn almas demekti. Byle bir sistem,
daha nce birka kez deinildii gibi, eski bir Dou sistemidir. Bu
sistem yeni burjuvaziye topra banda bulunmayan toprak bey
leri olarak uzmanlamam tarmdan servet edinme olana verdi.
Bu kesinlikle Tun a'nn Dou ekonomisine, hatta neolitik ken
dine yeterlie doru atlm bir geri admd.
ster byk ister kk olsun uzmanlam tarm yapan ifti,
kendisinin, ailesinin ya da klelerinin ihtiyalarn karlamak iin
ehir endstrisine dayanrd. Bu yeni tr kirac ise, ihtiyalarnn
byk bir ksmn ev ekonomileriyle karlayabilmekteydi. Toprak
beyleri mlklerinde, ilerinde klelerin ya da kiraclarn angarya yo
lu ile altrldklar kk apl demirhaneler, mlek ve kerpi
imalathaneleri ve tula frnlar bulundurdular. Yalnz cam eyalar
ve yabanc maddeler gibi lks mallarn ehirden satn alnmas zo
runluluu vard.
Bunun kanlmaz sonucu ehir endstrilerinin gerileyii ve bir
zamanlarn gelimi ehirlerinin fakirlemesi old. Bu sre, ehirlerin
kapsadklar alanlarn klmesi olgusu ile llebilir. S 275'ten son
ra Autun yaklak olarak 2200 dnmden bykken, 110 dnm
den kk bir kasaba durumuna dt; aslnda S 300'den sonra
Fransa'da 250 dnm aan ehir enderdi. Bordeaux 266 dnme,
Nantes, Rouen, Troyes 182 dnme dmlerdi. Britanya'da da
nc yzyln son eyreinde durum bundan daha az ak de
ildir. Verulamium'da (St. Ablans) ehrin surlar ksmen yklm ve
tiyatro terk edilmiti. Wroxeter'de kasabann merkezi yanm, yeniden
yaplmamt. Bu olgular, hi deilse ilksel reticilerin smrlmesiyle
ilikili olarak kk burjuvazinin ykln simgeler.
imdi, Rostovtzeffin dedii gibi, Eski Yunan'da ve Helenistik
devirde endstri alannda salanan ilerleme, mal talebinin srekli
287

olarak artmasnn bir sonucuydu. 125ten sonra endstri mallar pa

zar, imparatorluun ehirleri ve tara blgeleriyle snrland. En
dstrinin gelecei bunlarn satn alma gcne balyd. ehir burju
vazisinin ise satn alma kapasitesi byk olduu halde saylar snr
lyd ve ehir proletaryas gittike fakirlemeye balad. Kr halknn
maddi refah artmsa bile bu ok ar bir artt. Oikumenenin
(meskun dnyann) snrlarna ulaldnda, endstri i pazar ola
naklarn daha etkin bir biimde kullanmal ve pazar, aa snflar
da kapsayacak biimde geniletilmeliydi. Bu ise imparatorluun ya
psnda bir deiiklii gerektirecekti (Cambrige A ncient Histoy,
XIII, 252).
Reklam, proleterlerin ve kyllerin taleplerini kkrtmada ve bu
talebi satn alma gcnn yeniden bltrlmesi yoluyla etkin du
ruma sokmakta baarl olamaynca, fabrika sahiplerinin, tacirlerin,
dkkanclarn oluturduu Roma barnn meyvelerini derlemi
olan orta snf da kendini proleterleme kaderi ile kar karya bul
du. Bu durumda, Helenistik Yunanistandaki nclerin yaptklar
gibi, aile yelerinin saysn snrlamaya balam olmalarna ama
mal. Bundan yalnzca byk toprak beyleri ve onlar da ancak neo
litik kendine yeterlie dnerek kanabildiler.
IS 250 ylna gelindiinde, refaha benzeyen ne varsa ortadan
kalkmt. Roma ekonomisinin iflas ettii aka ortaya kmt.
mparatorluun sonraki dnemlerinde halkn tm snflarnn do
urganlklarndaki nl gerileyi, bunu biyologlara bildirmektedir.
Bilimsel yanlar ile de, klasik an uygarl, sonunda imparatorlu
un siyasal birliini bozar ve Avrupada Karanlk a resmen ba
latan barbar istilalarndan yz elli yl nce lmt.
***

Bu yz elli yl iinde son imparatorlar, genellikle Devlet sos

yalizmi diye yanl olarak adlandrlan bir Dou merkezcilii rejimi
ni canlandrarak, uygarlk mekanizmasn kurtarmak iin bouna,
ama kahramanca bir aba gsterdiler. Nasyonal Sosyalizm, gnn
doldurmu bir toplumsal dzeni srdrme gibi benzer bir amala,
hemen hemen zde yntemleri kullanm olduuna gre, imdi
elimizde (ona ad olarak verebileceimiz) daha uygun bir terim vardr.
mparatorluun fakirlemesi ve nfusunun azalmas, doal ola
rak etkisini devlet zerinde de gsterdi. Geni imparatorluk top
288

raklarn Cermenlerin oturduklar Kuzey lkelerinin byk bir alk

ve perianlk iindeki halklar ile Dou ve Gney bozkrlarnn ks
kan gebelerinden korumak iin, byk bir devaml ordu vaz
geilmez bir eydi. Bu ordunun donatlmas, cretinin denmesi
gerekliydi. mparatorlar yerli halktan topladklar askerlerin yetmemeye balamasndan doan eksiklii kapatmak iin, dardan bar
bar kiralk asker tutmak zorunda kalnca ordunun masraflar art
mt. Ynetim ve gelirlerinin toplanmas, byk ve masrafl bir
memurlar rgtn gerektiriyordu. mparatorlar bazen, rnein
yollar gibi, bazen ise tmyle yararsz lks eyler olan kamu yaplan
iin byk paralar harcadlar. Ekonomik sistem geliirken bu gi
derler kolayca karlanabiliyordu; ama yukarda belirtildii gibi,
ekonomik gelime snrlarna yaklanca, gelir ile gider arasndaki
aklk dikkati eker derecede artt.
Nero daha o zamandan bte an parann ayarn drerek
kapatmaya balamt. Pltokrasi iin ithal edilen lks mallarn be
delini demek zere kle ve sikke halindeki kymetli madenlerin
douya ak hzineyi daha da skntya soktu. nc yzylda, or
dularn snrlar korumak yerine birbirlerine rakip Caesarlarn im
paratorluk zerindeki iddialarn desteklemek iin kullanld isavalarda gelirlerle giderler arasndaki fark ok artt. Vergilerin o
altlmas zorunluluu dodu. En ar vergi yk ehir burjuvazisi
nin omuzlarna yklendi ve bu tam da, malikne mlklerinin git
tike artan bir oranda kendine yeterli duruma gelmelerinden dolay,
orta snfn vergi deme yeteneinin azalmaya balad bir zamana
rastlad. O zamana kadar eref makamlar olarak aranan magistralklar, hem geleneksel olarak, getirdikleri masraflar, hem de y
nettikleri ehirlerin vergilerini demelerinden sorumlu tutulmalar
dolaysyla, ar ykmllkler haline geldi. Bylece magistralklar,
devletin gzne bu masraflar karlayabilecek gibi grnen btn
vatandalar iin zorunlu grevler durumuna getirildiler.
Sonra bu zorunlu klma, endstri ve ticaret alanna da uygu
land. Balangcnda dinsel ve toplumsal amalarla kurulmu zgr
dernekler olan zanaatlarn ve tacirlerin loncalar, gerektii kadar
usta ya da gemi salamak amacn gden devlet organlar durumu
na geldiler. Kamu hizmetlerinde sreklilii salamak iin, darpha
ne, devlet silahaneleri, devlet dokuma fabrikalar (yalnzca Batda
17 tane vard) kamusal posta rgt, su ileri ve dier benzeri ka
mu hizmetlerinde alanlar, iyerlerine baml klndlar (i deitir
289

meleri nlendi), ou kere damgalandlar ve ancak ayn ite alan

ailelerden evlenmelerine izin verildi. Artk bir kimse bir zanaat be
nimsemekte ya da yapmakta zgr deildi, yasayla bir ii srdr
mek zorunluluu altna sokulmutu. Zanaatlar aslnda kastlara d
nmlerdi. Btn zanaatlar, ayn zamanda gemi sahipleri, yk
arabaclar ve bir kamu yaran ile ilikili dier hizmetlerin loncala
rna da uygulanan askeri bir disiplin altna alndlar.
Bakentin ve az sayda gzde eyalet kasabalarnn yiyecek ikmal
leri ve ehircilik hizmetleri bylece srdrld. Romada 956 halk
hamam vard ve ylda 175 parasz seyirlik gsteri dzenlenirdi. Va
tandalara Gracchus Kardeler zamanndan beri datlan tahl artk
onlar iin un haline getirildikten sonra veriliyordu; 300 yldan sonra
Romada su deirmenleri yaygnlamt. Roma Imparatorluunun
her yerinde fiyatlar Babil krallarnn yaptklar gibi, emirlerle don
duruldu, ama cretler de saptand, ancak asgari cretler deil, ger
ek bir igc ktl bulunduu iin, Tun anda olduu gibi
azami cretler saptanmt.
Nihayet ilksel reticiler topraa balanarak serf durumuna indi
rildi. Tiberius grev hakkn kaldrarak bask altndaki bir kiracy tek
kurtulu yolu olarak haydutlua ya da dilencilie bavurabilecei bir
duruma soktuunda, bu kader Msrdaki kraln kyllerinin ba
na gelmiti bile; nc yzylda bir khine sorulan tipik sorular,
Dilenci mi olacam, Kaabilecek miyim?, Kamam nleye
cekler mi? idi. 300den sonra ayn sistem esas itibariyle iftilerin
ba vergisini demekten kamalarn nlemek iin, bir mali tedbir
olarak Avrupaya da uyguland. 332de ilk Hristiyan imparator olan
Constantinus, ortak kylleri (bunlara colonus denirdi) yasa zoru
ile maliknede alkonur duruma soktu. 371de mparator Valentianus yle yazar: Biz Kolonlar koullarnn ve doumlarnn onlar
balad topraktan ayrlmakta serbest grmyoruz. Eer ayrlrlar
sa, geri getirilsinler, zincirlensin ve cezalandrlsnlar. Kiraclar serf
olmutur.
Fakat adam kayrmalar ve dzenin rml sayesinde, b
yk mlklerin toprak beyleri bu devlet makinesinin ar basksn
dan kaabildi. Geri topraklan zerinde alan kirac iftileri vergi
toplayclannn ve dier memurlar ynnn cebrinden korumaya g
leri yetiyordu. Bu durumda iflas etmi zgr mlk sahipleri ve ehir
iileri byk mlk sahiplerinin korumas altna snma yolunu tut
tular. Bu feodal beyler, zaten ekonomik alanda kendi kendilerine
290

yeterlik durumunda olduklar iin siyasal bamszlklarn da elde

etme yolundaydlar ve bylece beinci yzylda barbar sava sr
lerinin tamamlayaca ykm hazrlyorlard.
Nihayet totaliter rejimin ideolojik ifadesi olarak, devletin ban
daki birinci vatanda, efendi ve tanr (domitus ac dens) oldu.
Evrensel ve bamsz bir kilise iinde etkin bir biimde rgtlenmi
bir tektannc din olan yalnzca Hristiyanlk, Nasyonal Sosyalist dev
letin her eyi kendi iine eritici tutumuna kar bir sre iin manevi
bir snak olabildi. Constantinusun Hristiyanla geii genellikle
yeni dinin sonul zaferi olarak selamlanr. Oysa bu olay, ayn derece
de, totaliterliin bir zaferi olarak da grlebilir.
Kilise, kukusuz yalnzca hogr elde edip kovuturmalardan
kurtulmakla kalmad, fakat ayn zamanda servet sahibi olma olana
n ve dier inantan kovuturma hakkn da kazand. Bu kazan
lar iin kendisinden istenen bedel yeryz dzeninin din adamla
rnca onaylanmasyd. mparator gerekten artk efendi ve tanr
deildi. Ortodoks ve Apostolik imparatorH olmutu. Egemenlii,
lhi Kelmn egemenliinin yeryzndeki bir benzeri ve temsil
cisiydi. stanbuldaki Kutsal Sarayda Tannsal Evhalk (hanedan)
yayor ve Gksel Buyrultular karyordu; yllk vergi saptamalanna bile lhi Takdir deniyordu.
Sanki insanlk Yunan Demir andan Dou Tun ana geri
dndrlmt. Bizansn havas, Atinann ya da skenderiyenin
havasndan ok Babilin ya da Urun havasna benziyordu. Dou
merkeziyetiliine ve despotluuna bu sapma da imparatorluun
toprak birliini kurtaramad. Cermen srleri ban eyaletlerini inedi
ler, Romay bile yamaladlar. (mparatorluk bakenti Constantinus zamannda Byzantiuma [stanbula] tanmt.) Bir barbarlk
seli yalnzca, fakirlemi bir kalnt durumuna dm olan uygarl
n ekirdei antik Dou Akdeniz blgesi -Bizans mparatorluudnda, uygarln sonradan elde ettii tm lkeleri bast.
***

Yok, Byzantium Ur deildi. Vatandalar, yalnzca sayca ok

daha kalabalk deil, ayn zamanda (Augustus zamanndan beri o-

() O rtodoks doru inanl, Apostolik n havarilerden alm anlamna gelmek

tedir. (.n.)

291

u snrlar gerilemi olmakla birlikte) herhangi bir Smerlinin dleyebildiinden ok daha geni bir dnyann vatandalar idiler. Bir
zamanlar klelerin dndrdkleri deirmenleri imdi su gc evi
riyordu. Bir Ortodoks ve Apostolik mparator ile Agadenin
kudretli tanrs Narm-Sin arasnda szelden te farkllklar vard.
Bizans imparatoru, kendisini yalnzca Akadllarn deil, btn in
sanlarn Babas olan bir Tanrnn hizmetisi diye grr. Onun ev
rensel egemenliinin askeri zaferlerle geniletilmeye ihtiyac yoktur.
Gerekte burada incelediimiz, uzun alar boyunca biriken kl
trel sermaye, Roma mparatorluunun yklyla, Tun an ke
sintilere uratp sona erdiren daha kk apta klerde yiten
daha ufak kltrel birikimlerin toplamndan daha fazla yok edilme
miti. Elbette bu kle birok asil ve gzel incelikler yok olup
gitmiti. Fakat bunlarn byk bir ksm yalnzca kk ve snrl bir
snf iin yaratlan ve bu snfn yararland eylerdi. Kendilerinin
ilerici nitelikli olduklarn biyolojik alanda kantlayan ve daha geni
snflarn katlmasyla gerekten halk tabanna oturmu olan ou
baarlar, geici olarak talam da olsalar, muhafaza edildiler.
yle ki, Dou Akdenizde ehir hayat tm sonularyla birlikte
hla sryordu, ou zanaatlar klasik ve Helenistik alarda geliti
rilmi teknik beceri ve ara gereleriyle hl uygulanmaktaydlar.
iftlikler yine pazar iin retimde bulunmak zere bilimsel yn
temlerle iletiliyorlard. Mal deiimi (takas) para ekonomisinin ye
rini tmyle alamam, yine de kendine yeterlilik ticareti tmyle
felce uratmt. Yaz unutulmamt. Nitekim skenderiyede ve
Byzantiumda bilimsel ve edebi metinler gayretle kopya edilip mu
hafaza edildi. Yunan tbb hastanelerde kilisenin dualarnn yan sra
kullanld.
Uygarln daha yeni eyaletlerde urad kayplar, dierlerine
gre daha byk oldu. Fakat kendine yeterlik ynnde bir tepki
gstermi olmasna ramen, barbarlam Avrupa Ta ana geri
dnmedi, hatta La Tene dneminin dzeyine inecek kadar da geri
lemedi. Akdeniz ehirlerinin ortadan kalkt yerlerde bu ehirlerin
yerini yalnzca tepe kaleleri almad. Bir katedral ya da manastrn ev
resinde Smer tapnak ehirlerinin vcut bulmas olay meydana
geldi. Fakat bu tapnak ehirleri Tun alndald rneklerinin k
k birer kopyas olmaktan te kurululard. Bu ehirlerin vatan
dalar kendilerini, dar bir alvyon vadisinin vatandalar diye deil,
geni bir yuvarlak dnyann vatandalar olarak grdler. Her ne
292

kadar yollarn bozulmas ve onlar sk sk rahatsz eden tehlikelerle

birbirlerinden yaltlm bir duruma dmlerse de, haclar, misyo
nerler ve tacirler bir ktann eidi blgeleri arasnda seyahat edebi
lecek durumdaydlar ve ettiler de: imparatorluk zamannda ortaya
km olan yeni sanat ve zanaatlar yok olmamt. Szgelimi, Su
riyeli camclarn soylar tm karanlk alar boyunca Norman ve
Ren cam imalathanelerinde altlar. Feodal mlklerde su deir
menleri kuruldu, bunlar 700de ngilterede bile ilemekteydiler.
Bundan nceki sayfalarda uygarln ana geleneinin oluu
munu aklami ve bu gelenei, Msr ve Mezopotamyadaki kay
naklarndan, Helenistik Akdenizde birbirlerine karmalarna kadar
izlemitik. Uygarln Roma mparatorluu haznesinin ykl ile
uygarlk nehri engellenmi ve dalp yitmi gibi grnmektedir.
Fakat bu kitabn yazlabilmesi olana bile, bu varsaym rtmeye
yeter. Bir son sz koymak iin, uygarlk akntsnn Atlantik ev
resindeki taze bir ekonomi ile nasl yeni bir bilim ve teknolojiyi su
ladn gstermek gerekecek. Bu oluun ana izgileri belirgindir.
Bir yandan, klasik devrin teorisi ve Helenistik devrin teknolojisi
Bizansta ve skenderiyede bir teokratik devletin ksrlatrc orta
mnda, ileride canlanabilecek bir bitkisel yaam durumunda muha
faza edildi. Bu eler, Sasani ynetimi rannn ok daha hogr
l havasnda (530-580 yllar arasnda varln srdrm olan Jundiabur niversitesinde) ve sonra slamlarn dnyevi fetihlerinin,
insanlarla meskun dnyann byk bir blmnn birliini gerek
letirecek bir bar ve refah devri yaratt Badat halifeleri zama
nnda (750-900) yeniden canlanmaya balad. Eski i elikiler Arap
dnyasnn refahn ykp ynetim biimini paralamadan nce, Sn
ni inan 1106da slamn bamsz aratrma yazgsn ebediyen
mhrlemeden nce; Araplar tarafndan zmlenen yeni deneyim
lerle zenginletirilmi olan eski yapnn kan akm, Ispanyann Magrip eyaletlerinden ve Sicilyadan Avrupadaki yeni damarlara akta
rld.
te yandan Avrupadaki barbar srleri btn yazclar, rahip
leri, zanaatlar ve tacirleri ldrm deillerdi. Kilise yalnzca H
ristiyanln dogmalarn ve ayinlerini deil, ayn zamanda yaz yaz
ma ve hesap yapma tekniklerini, zerinde kesin uylama varlm
zaman birimlerine ve bu zaman birimlerinin saptanmasna yarayan
aletlere (saatlere) saygy, yabanc mallara olan talebi, klasik sanatn
ve Roma mimarlnn caml pencereler gibi baz inceliklerini hac293

hrn ya da misyonerlerinki gibi baz gezi nedenlerini, rasyonel tp,

bilimsel tarm uygulamalarndan arda kalm baz anlar da canl
olarak korudu. Daha nce belirtildii gibi, birok zanaatlar varlk
larn srdrdler; eski Akdeniz kasabalarnn yerini yeni katedral
ehirleri ald.
Avrupann kr ekonomisi Roma ynetimi ncesinin Kelt eko
nomisine gerilemedi. Kr ekonomisi, kukusuz, hatta imparatorlu
un son zamanlarnda olduundan daha byk oranda, zgr ol
mayan serfler tarafndan yrtlen ancak geime yetecek kadar yi
yecek maddeleri tarmna dayanyordu. Besbelli, sk sk yerel ktlk
lar kyordu ve tm dnya lkelerinden salanm bir art-rnn
datlmas gibi bir olanak artk sz konusu olmadndan, bu kt
lklara are bulunamyordu. Bununla birlikte feodal mlkler, ger
ekten lman orman kuann iklimine uygun iftlik yntemlerinin
kullanlmasna olanak verdi. Serflik tarihte ilk olarak yar-gebe
tarmclarn gerekten topraa yerlemi toplumlara dnmelerini
salad ve efendilerin su deirmenleri, ktamzda dier ktalardan
ok daha cmerte balanm olan doal kaynaklarn rasyonel bir
biimde iletilmelerini salad.
Bu kadar deinme son sz iin yetmeli. Ortada srekli deildiyse de, gerek bir gelime vard. Yukarya doru ykselen grafik e
risi bir dizi ini ve klardan geer. Fakat, arkeoloji kadar yazl ta
rihin de aratnlabilecei alanlarda, hibir ini bir nceki devrin en
aa dzeyine kadar demez; her yeni doruk noktas kendisinden
nceki doruu aar.

294

UYGAR DNYANIN 2500,1500, 500 VE 100

DOLAYLARINDAK YAYILIMI
Bu haritalardan okuryazar, ehir uygarlnn (yatay izgilerle taranarak gsterilmi),
Harita l deki kk kaynandan karak, tm Akdeniz havzasn kaplayp, Harita
IVte gsterilen uygarln - in deki- bir ikinci glnn bat kylar ile hemen hemen
birleene dek srekli olarak genileyii grlmektedir. Harita 11 ve 111 ise, (dikey tara
malarla) 1500-5(X) yllan arasnda Yunanistandan yaylan ticaretin dikkate deer
gel imes ini gs termek tedi r.

295

296

297

Harita III

298

l.tMOO Oalayiarrm b Ikygartk Akanlar H a ritsv

GORDON C H LD E

... nsann akl yrtmesinin farkl olan yan, grlen somut

durumlardan uzaktaki durumlar dnebilme yolunda, dier
hayvanlardan ok ok telere gidebilmesindedir.
... Alet bir toplumsal rn, insan bir toplumsal hayvandr.
Dolaysyla bir ideoloji de besbelli toplumsal bir rndr.
... Bir ideoloji uzun dnemde, varln, ancak ekonominin
takntsz, dzgn ve etkin almasn kolaylatrrsa srdrebilir.
Eer ideoloji ekonominin ileyiini gletirirse, o toplum -ve o
toplumla birlikte ideolojisi- sonunda mutlaka yklacak demektir.
... nsan topluluklarnn "yalnz ekmekle yaayamayacaklar"
aktr. Fakat eer "Tanrnn azndan kan her sz", dorudan
doruya ya da dolayl olarak, bu szleri kutsal bulan toplumun
gelimesine, biyolojik ve ekonomik refahn artrmaya
yaramazsa, o toplum eninde sonunda Tanrsyla birlikte yok olur.
Bir toplumun fikirlerinin uzun dnemde "yalnzca maddenin
insanlarn zihnindeki kartlar ve yanklar" olmasn salayan, bu
doal ayaklanmadr.

ISB N 978-975-9169-06-1

9789759169060