HCRETN YZ ELL BENC (M.

771-772) YILI OLAYLARI

Bu yl Yezd b. Hatim frkye'ye girdi, Eb Htim'i ldrd, ayrca Kayrevn' ve Marib'in dier
blgelerini ele geirdi. Yezid b. Hatim1 in sefer ve savalar hakkndaki bilgiler -tafsiltl olarak
yukarda gemistir.
Bu yl Mansr Rfika ehrini kurmak zere Mehdi'yi grevlendirmi. o da Badd ehrini rnek
alarak Rfika'y ina etmitir. Mansr ayn zamanda Kfe ve Basra ehirlerinin evrelerine surlar
yaptrp hendekler kazdrm, fakat bunlar iin yaplan masraflar Kfe ve Basra halknn srtna
yklemiti. Bu maksatla Kfe ve Basra ehirlerinin nfuslarn renmek isteyen Mansr, nce onlara
beer dirhem para datm, sonra ne kadar nfusa sahip bulunduklarn renince bu defa nfus
bana krk dirhem vergi koymutu. Bu hdiseyi dile getiren devrin bir airi unlar sylemitir:
Vah zavall halkm! Mminlerin emri Mansr'un bize yaptn grdnz; nce beer dirhem datt,
sonra vergi koyarak krkar dirhem geri ald.
Bu yl ierisinde Bizans kral cizye teklif ederek Mansr'a sulh teklifinde bulundu. Yine bu ylda
Yezid b. seyd es-Slem yaz seferine kt. Bu sene Abdlmelik b. Eyyb b. Zabyn Basra
[1]
valiliinden azledildi, yerine ise Heysem b. Muviye el-Atek getirildi.
Abbs B. Muhammed'in E!-Cczire Valiliinden Azledilip Yerine Msfi B. Kabn Getirilmesi

Bu yl iinde Mansr kardei Abbs b. Muhammed'e fkelenerek onu el-Cezre valiliinden azletti.
Abbs Mansr'a demekle mkellef bulunduu mal demesine ramen Mansr ona kar olan
kzgnln srdrd. Mansr ayrca amcas tsmil b. Ali'ye de, kzgnd, fakat dier amcalarnn
araya girmesiyle, onu affetti. Bu hadise zerine Is b. Ms Mansr'a unlar syledi: Ey
Mminlerin emri! Ali b. Abdullah'n ailesine bol bol ihsanda bulunduun halde onlar yine de bizleri
kskanyorlar. Bunun misali ise udur: fsmil b. Ali'ye gnlerden beri kzgn olduun halde
amcalarnn sana bask yapmalar neticesinde onu baladn. Oysa kardein Abbs b. Muhammed'e
kar u kadar zamandan beri kzgnsn, fakat kardeini balaman iin onlardan hi birisi efaati
olmak maksadyla gelip seninle konumadlar. Bu sz zerine Mansr kardei Abbs' da balad.
Mansr Yezd b. seyd'den sonra Cezire valiliine Abbs' getirmiti, ancak Yezd b. seyd.
Abbs' Mansr'a ikayet etti ve yle dedi: Azlim esnasnda Abbs bana kt davrand ve
namusumu rencide edecek kt szler sarfetti. Bunun zerine Mansr yle dedi: Sana yapm
olduum iyilikle kardeim Abbs'm sana yapt ktl karlatrman bunlar denkleir.
Mansr'un bu szlerine Yezd b. seyd u karl verdi: Eer yapm olduunuz iyilik ve ktlk
birbirinin karl ise, bizim size kar olan itaatimiz fazladan bir ikram sayhr.
[2]
Cezire valiliinden kardei Abbs' azleden Manspnun yerine Ms b. Ka'b' tayin etti.
.
Muhammed B Sleyman'n Kfe Vainiginden Azledilip Si Yerine Amr B. Zfyf'in Getirilmesi
Bu yl Mansr Muhammed bvSleyman b. Ali b. Abdullah b. Ab-bs' Kfe valiliinden azledip

yerine Mseyyeb b. Zheyr'in kardei Amr b. Zheyr ed-Dabb'yi getirdi. (Bir rivayete gre
Muhammed b. Sleyman'n azli 153 (770) ylnda meydana gelmitir.) Muhammed b. Sleyman'n
Mansr tarafndan azledilmesinin bir ok sebepleri vard. Bunlardan biri de zndklk ithamyla
hapsettirdii Abdlkerm b. Eb'l-Avc'y ldrm olmasyd. Abdlkerm, Ma'n b. Zaide eeybn'nin days idi ve Mansr'un katnda bir hayli efaatisi vard, ne var ki Abdlkerm hakknda
konuan bu efaati kimseler thmet sahibi kiilerdi. Neticede Mansr, Muhammed b. Sleyman'a bir
mektup gnderdi ve kendi grn bildirinceye kadar Abdlkerm'e dokunmamasn istedi.
bri Eb'1-Avc, Muhammed b. Sleyman'a birisini gndererek infazn gn ertelemesini istedi ve
isteini kabul ettii takdirde kendisine yz bin miktarnda para vereceini vadetti. Bu durum Muhammed b. Sleyman'a' anlatlnca derhal ldrlmesini emretti. bn Eb'l-l Avca ldrleceini
anlaynca yle dedi: Allah'a yemin ederim ki, haramlar hell, hellleri haram klan drt bin hadis
uydurdum. Yine Allah'a yemin ederim ki, orulu olmanz gereken br gnde orucunuzu yedirdim,
orucu yemeniz gereken bir gnde de oru tutturdum. bn Eb'1-Avcn bu szn mteakip hemen
ldrld.
Mansr'un bn Eb'I-Avc'ya
dokunmamasn
emreden mektubu Muhammed b. Sleyman'a
geldii zaman bn Eb'1-Avc ldrlm bulunuyordu. Onun lmn renen Mansr fena halde
fkelendi ve yle dedi: Allah'a yemin ederim kf, u anda Muhammed b. Sleyman' ksas olarak
ldrmek istiyorum. Sonra Mansr amcas s b. Aliyi huzuruna ard ve ona unlar syledi: Bu
i senin elinin altndan kt, buna sebep sensin. Bu toy genci vali tayin etmemi sen istedin. Benden
emir almadan falan ldrtmtr. Onu valilik grevinden azletmek iin bir mektup yazdm.
Muhammed b. Sleyman' tehdit eden Mansr'a amcas s b. AH: Muhammed onu, zndk olduu
iin ldrtt; .ayet bu davran isabetli se senin lehine, hatal ise kendi aleyhinedir. Eer onu bu
hadisenin ardndan hemen azledersen, bu onun n ve annn yaylmasna sebep olur, halk da senin
aleyhine dnm olur. dedi. s b. Ali'nin bu szleri karsnda Mansr azil mektubunu yrtp att.
[3]
etA
eitli Olaylar
Bu yl Sicilmse ehrinde toplanan Haricilerin Sufriyye kolu emirleri s b. Cerir'e kar koydular ve
onu yakalayp dan banda bir yere hapsettiler. s b. Cerr lnceye kadar bu vaziyette kald,
sonra emir olarak Midrr'n dedesi Eb'l-Ksm Semk b. Vsl el-Mikns'yi balarna getirdiler.
Bir Mliki fakihi olan Eb Sinan, tfrkye'nin Kayrevn ehrinde bu yl dnyaya geldi
Yine bu ylda Medne valisi olan Hasan b. Zeyd b. Hasan b. AH azledildi, yerine amcas
Abdssamed b. Ali getirildi. Aynca bu yl Mekke ve Tif'te Muhammed b. brahim, Kfe'de Amr b.
Zheyr, Basra'da Heysem b. Muviye, Msr'da Muhammed b. Sa'd, frkye'de Yezd b. Hatim,
Musul'da Hlid b. Bermek vali olarak bulunuyorlard. Bir rivayete gre Musul valiliinde bulunan
kii Ms b. Ka'b b. Sfyn el-Has'am idi. Kfeli Ms'ar b. Kidm el-Hill de bu yl lenler
[4]
arasndayd.
HCRETN YZ ELL ALTINCI (M. 772-773) YILI OLAYLARI
biliyc Halknn Endls Em ri Abdurrahman'a Kar Ba Kaldrmalar

Bu yl Emevlerden Endls emiri Abdurrahman akn'ya kar sava iln ederek zerire yrd.
cytaran kalesine gelerek burasn muhasara etti ve onu sktrmaa balad. akn her zamanki gibi
yine sahraya kat, Abdurrahman Kurtuba'da yerine halef olarak olu Sleyman' brakmt. Bir
mddet sonra olu Sleyman'dan babas Abdurrahman'a bir mektup geldi. Sleyman bu mektubunda
Abdlgaffr ve Hayt b. Mbis'in nclnde biliye (Sevilla) halknn isyan ettiini ve
Kurtuba'da bulunan Yemenlilerin de bu iki isyanc ile i birlii yaptklarm bildiriyordu. Bu haber
zerine Abdurrahman, isyanclarn byk bir kalabalk tekil ettiklerini renince Kurtuba'ya
girmekten vazgeti ve geri dnd, ancak Mervnoullannn parlak yldz saylan amcasnn olu
Abdlmelik b. mer'i nc olarak gnderdi, kendisi ise yardmc kuvvet olarak arkada kald.
Abdlmelik, biliye halkna yaklat zaman nce durumu renmesi iin olu meyye'yi nc
olarak gnderdi. meyye isyanclarn ok uyank olduklarn grnce geri dnd. Olunun gstermi
olduu bu geveklie fkelenen Abdlmelik onun boynunu vurdurdu, sonra ailesini ve kendisine yakn
olan adamlarn br araya toplad ve onlara; Biz doudan bu uzak diyara kovulduk. Canmz ayakta
tutan bir lokma da bizden kskanlyor. Kllarnzn knlarn krn; ya lm, ya zafer! dedi.
Nihayet Abdlnelik'in bu tavsiyesini kabullendiler. Askerlerin nnde saldrya geen Abdlmelik
biliye ve Yemenlileri hezimete uratt. Bu hadiseden sonra Yemenliler tamamen silindiler. Bu
arada Abdlmelik de yaraland.
Zafer haberini duyan Abdurrahman hemen amcaolu olan Abdl-melik'in yanna geldi, yarasndan ve
klcndan kandamladn, buna ramen elini klcnn kabzasndan ayrmadn grnce alnndan
pt ve dllendireceini vaat ederek unlar syledi: Ey amcamn olu! Olum ve veliahtim
Him' kznz falanla nikahlyorum. Kzma u ve u kadar, sana ve ocuklarna u kadar para
veriyorum. Ayrca sana ve onlara arazi iktanda bulunuyorum, sizi de vezirlie getiriyorum.
te bu Abdlmelik Abdurrahman'a bask yaparak ve: Ya Mansr adna hutbe okumay kesersin, ya
da kendimi ldrrm. diyerek on aydan beri Mansr adna okunmakta olan hutbeyi kestirmitir.
Abdgaffr ile Hayt b.. Mlbis lmden kurtulmulard. Ancak 157 (773) ylnda Abdurrahman
bliye zerine yryerek Abdlgaffr ve Hayt b. Mlbis ile i birlii yapan bir ok kimseyi
ldrp geri dnd. te bu hadise ve Araplarn ihaneti sebebiyle Abdurrahman kleler edinmee
[5]
balad.
frikye'de Haricler Tarafndan karlan Kargaa
Babas frkye emiri olan Abdurrahman b. Habib'in Hariclerle birlikte kap Kitme ile bulutuunu
ve frkye emiri Yezd b. HtmV n onun peinden bir asker birlik gnderdiini, bu birliin Kitme
ile atmaya girdiini daha nce anlatmtk.
Bu yl Yezid b. Hatim, Abdurrahman b. Habb'e kar savaan askeri birlie yardm etmek zere
tekrar asker evketti, fakat kuatma altnda bulunan Abdurrahman bir frsatn bulup kamay baard
ve buradan ayrld. Bundan sonra askerleri geri dndler.
Yine bu yl Eb Yahya b. Fns el-Hevvr Trablus tarafnda etrafna bir ok Berberi toplayarak
Yezd b. Htim'in zerine saldrd. Bu srada Yezd b. Htim'in br ksm askerleri ehrin valisi ile
birlikte Trablus'ta bulunmaktaydlar. Valinin komutasnda harekete geen bu askerler Hevvre
topraklarnn sahil ksmnda kar tarafn askerleri ile karlatlar ve iddetli bir savaa tututular.

Neticede Eb Yahya b. Fns hezimete urad ve adamlarnn pek ou da ldrld. Bylece

[6]
frkye halkyla Yezd b. Hatim huzur ve skna kavutular.
eitli Olaylar
Bu yl Basra valisi olan Heysem b. Muviye, brahim b. Abdullah adna Fris valisi bulunan Amr b.
Seddd' ele geirdi. Heysem'in Amr' yakalamasnn sebebi u idi: Amr Heysem'in gulmn dvm,
o da gelip durumu Heysem'e anlatm ve Amr'n bulunduu yeri gstermiti. Heysem de yakalayp
ldrd ve cesedini Mirbed'e astrarak tehir etti.
Bu yl Heysem Basra valiliinden azledildi, Badd'a ular ulamaz orada ld ve cenaze namazn
Mansr kldrd. mamlk ve kadlk grevlerine ise Kad Suvvr tayin edildi. Basra'nn emniyet ve
milis (ahds) kuvvetleri tekiltnn bana Sad b. Da'Iec getirildi.
Bu yl yaz seferine Zfer b. sim el-Hill kt, hacc ilerini ise Abbs b. Muhammed b. Ali idare
etti. Mekke valisi mam Muhammed b. brhim. Kfe valisi ise Amr b. Zheyr idiler. Milis, gvenlik
ve zim-mlere ilgili tekiltn banda Sad b. Da'Iec, imamet ve kaza ilerinin banda ise Sevvr b.
Abdullah bulunuyordu. Ayrca Ehvz, Fris ve Dicle blgesinde Umre b. Hamza, Kermn ve Sind'de
Hi?.m b. Amr, tfrikiye'de Yezd b. Hatim, Msr'da Muhammed b. Sad vali olarak
bulunuyorlard.
'
Bu yl Emevlerden Endls emiri Abdurrahman, azatls ve nedimi Bedr'in marklna fkelenerek
onun uzun sren sohbet ve hizmetine bakmadan, tlerindeki samimiyeti dnmeden malna el
koydu, saltanatn nimetlerinden mahrum ederek u blgeye srgne gnderdi ve Bedr lnceye kadar
burada srgn hayat yaad.
Yedi kurrdan birisi olan kret limi Hamza b. Habb ez-Zeyyt ile rivayet ettii hadislerin shhat ve
mevskiyetinde limerce ihtilf edilen lfrkye kads Abdurrahman b. Ziyd b. En'um bu yl vefat
[7]
ettiler.
HCRET'N YZ ELL YEDNC (M. 773-774) YILI OLAYLARI
Bu yl. Halife Mansr "el-Huld" ad verilen kkn yaptrd, ayrca ar pazar da Kerh ve teki
yerlere kaydrd. Bunun sebebini daha nce yukarda anlatmtk. Sad b. Da'lec'i Bahreyn valiliine
tayin .eden Mansr, onun Temim adndaki olunu da buraya gnderdi.- Bu yl ordusu iin silh
kuanma merasimi yapan Mansr zrh ve miferini giyerek ordusunu selmlad.
Bu yl vefat etmi olan mir b. smail el-Msl'nin cenaze namazn-Mansr kildrmt. Basra kads
Sevvr b. Abdullah bu yl vefat etmi, yerine Ubeydullnh b. Hasan b. Husayn el-Anber tayin
edilmiti. Msr valiliinden azledilen Muhammed b. Sleyman el-Ktib'in yerine azatls Matar, Sind
valiliinden azledilen Him b. Amr'n yerine se Ma'bed b. Halil getirildiler.
Bu yl yaz seferine Yezd b. seyd es-Slem kt ve Battl'm azatls Sinan' bir kaleye gnderdi.
Snn bir hayli ganimet ve esir alarak geri dnd. (Bir rivayete gre bu yl yaz seferine kan
kumandan Zfer b. sim idi.)
Bu yl hacc ilerini Mekke valisi bulunan brahim b. Yahya b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b.
Abbs idare etti. Bir rivayette ise bu yl Mekke valiliinde Abdussamed b. Ali bulunuyordu. Dier
ehirlerin valileri ise yukarda ad geen kiilerdir.

Rivayet edildiine-gre, Mansr kendi aleyhinde bulunan ve evresine bir ok insan toplayan
Muhtesib Yahya b. Zekeriyya'y bu yl ldrtmtr.
mm Abdlvehhb b. brahim bir rivayete gre bu yl, dier bir rivayete gre ise bir sonraki yl
vefat etmitir. Zbeyr b. Bekkr'n dedesi Mus'ab b. Sabit b. Abdullah b. Zbeyr b. el-Avvm ile
yetmi yanda bulunan mehur fakh Abdurrahman b. Amr el-Evz'i bu yl vefat ettiler.
Bu yl Sleyman b. Yakazn el-Kelb, Frenk kral Karle'yi slm lkesi Endls'e davet etti,
kendisini yolda karlayarak birlikte Sara-kuta zerine yrd, fakat Sa'd b. Ubde'nin soyundan
Huseyn b. Yahya en-Emr daha abuk davranarak Sarakusta'ya girdi ve ehri savunarak onlarn
girmesine engel oldu. Bu durum karsnda Sleyman' itham eden Karle onu yakalayp memleketine
gtrmek istedi, fakat slm diyarndan uzaklap kendisini gvenlik ierisinde hissettii bir srada
Sleyman'n iki olu Matrh ve Ayn adamlar ile birlikte Karle zerine hcum ederek babalar
Sleyman' kurtardlar ve birlikte Sarakusta'ya dndler. Nihayet baba ve oullar Hseyn b. Yahya
[8]
le beraber ehre girdiler ve Abdurrahman'o kar koymak zere aralarnda anlatlar.
HCRET'N YZ ELL SEKZNC (M. 774-775) YILI OLAYLARI
Musann Musul Valiliinden Azledilmesi Ve Yerine Hd B. Bermck'In Getirilmesi
Bu yl Mansr, Ms b. Ka'b'i Musul valiliinden azletti. Musa'nn kendisini fkelendiren ve hoa
gitmeyen icraatn duyan Mansr, olu Mehdiye kendisini Beyt'l-Makdis'e gidiyormu gibi
gstererek Rakka' ya hareket etmesini ve giderken Musul'a uramasn, Musul'a geldii zaman
Musa'y yakalayp zincire vurmasn ve yerine Hlid b. Bermek'i tayin etmesini emretti.
Mansr, Hlid b. Bermek'i milyon dirhem borlandrd ve bunu demesi iin gn mhlet
tand, aksi takdirde kendisini ldreceini syledi. Bunun zerine Hlid b. Bermek olu Yahya'ya:
Ey oul-cazim! Dostlarmzdan Umre b. Hamza, Mbarek et-Trk, "Shibu'l-Musall" grevinde
bulunan Salih ve tekilere git, durumumuzu anlat. dedi.
Sonrasn Yahya yle anlatyor:
Yukarda ad geenlere gittim; bunlardan biri yanna girmeme msaade etmedi, fakat para gnderdi;
dieri ise beni ask bir suratla reddetti, ama o da arkadan gizlice para gnderdi. Umre b. Hamza'nn
ya-, nna geldiimde yz duvara doru dnkt ve yzn bile bana evirmedi. Kendisine selm
verdim, zayf bir sesle selmm ald ve bana babamn nasl olduunu sordu. Ben de kendisine
durumu anlattm ve yz bin dirhem dn istedim. Bunun zerine Umre: ayet imkn bulursam ksa
zamanda size para gnderirim. dedi. Nihayet eve dnerken bu davranndan dolay ona lanet
yadryordum. Umre'nin syledi-inigelip babama anlattm, ancak Umre istediim paray hemen
arkamdan gndermiti. Neticede iki gn ierisinde iki milyon yedi yz dirhem topladk. ayet geriye
kalan yz dirhemi bulamazsak, topladmz bunca dirhem hi iimize yaramayacakt.
Yahya szlerine devam ederek yle diyor:
O gn4 kederli bir ekilde kprden geiyordum, anszn bir falc nme atjdve: Ku civciv
kard, haberin olsun. dedi. Ben kendisinden uzakfamak istedim, fakat arkamdan geldi ve
bineimin dizgininden tutarak: Tasal grnyorsun, ama Allah'a yemin ederim ki, mutlaka
sevineceksin ve yarn buradan nnde sancaklar olduu halde geeceksin. dedi. Bu szleri beni
artmt. Devam ederek: Dediim karsa bana be bin dirhem verecek misin? diye sordu. Bunun

uzak bir ihtimal olduunu dnerek: Evet. diyerek cevap verdim.

Bu srada Musul ve Cezire'de isyan hareketlerinin balad ve Krtlerin buralara yayldklar haberi
Mansr'a ulatrlmt. Mansr evresindekilere: Bu iin stesinden kim gelebilir? diye sordu.
Bunun zerine Mseyyeb b. Zheyr Mansr'a dnerek: Bir fikrim var, ama iyi biliyorum ki kabul
etmezsin ve reddedersin, buna ramen senin iyiliin iin dndklerimi sylemekten
vazgemeyeceim. dedi. Mansr: Haydi, syle bakaym! deyince: Bu konuda Hlid b. Bermek
gibisi yoktur. eklinde konutu. Mansr: Bunca yaptklarmzdan sonra bu nasl olur? deyince de:
Ben onu bununla -yola getiririm ve kefili benim. karlm verdi.. Mansr bunun zerine: yle
ise yarn onu bana getir. dedi. Mseyyeb ertesi gn Hlid' Mansr'un huzuruna getirdii zaman
demesi gereken yz bir dirhemi kendisine balad, ayrca kendisim Musul, olu Yahya'y da
zerbeycn valiliklerine tayin etti. Yahya geri dnerken kprnn bandaki falcya urad, onu alp
gtrd ve kendisine daha nce vermeyi vaat ettii be bin dirhem yerine elli bin dirhem hediye etti.
Bu arada Hlid, Umre'den alm olduu yz bin dirhem borcunu olu Yahya ile gnderdi, fakat
Umre: Ben babann sarraf mym, ayaa kalkamayasca! Haydi ek git buradan! diyerek Yahya'y
paylad ve Yahya yz bin dirhemle geri dnd. Bundan sonra Hlid Mehd ile beraber hareket etti.
Mehdi, Musul valisi olan Ms b. Ka'b' azlederek Hlid ile Yahya'y valilik grevlerine getirdi.
Mansr'un lmne kadar Hlid Musul, Yahya da zerbeycn valiliklerinde kaldlar.
Ahmed b, Muhammed b. Sevvr el-Mevsl anlatyor:
Bize kar hi bir bask uygulamad halde Hlid'den ekindiimiz
kadar hi bir validen ekinmedik ve korkmadk. Ona kar kalblerimizde devaml surette bir heybet
[9]
vard.
Mansr'un Vefat ve Vasiyeti
Bu iinde 6 Zilhicce 158 (8 Ekim 775)'de Mansr Bi'r-i Meymn'da vefat etti. Sylentiye gre
kknde iken gaipten gelen bir ses ona yle seslenmiti: Hareket ve sknun Habbine yemin
ederim ki, lmn pek ok tuzaklar vardr. Ey nefis! Yaptn ktlkler aleyhine, iyi niyetle yapm
odluun iyilikler ise lehinedir. Gece ve gndz birbirlerjni kovaladka, gk yzndeki yldzlar
dnp durduka, saltanat bir hkmdardan dier bir hkmdara durmadan el deitirir. Sonunda bu
i, mlk ve saltanatnda hi bir orta olmayan, yeri ve gkleri emsalsiz bir gzellikte yaratan, dalar
dimdik ayakta durduran ve felei dndren Allah'a varp dayanr.
Bu szleri duyan Mansr: te ecelim gelip att. demiti.
Taberi'riin rivayetine gre Abdlazz b. Mslim unlar anlatmaktadr:
Bir gn Mansr'un huzuruna girdim ve kendisine selm verdim. Selmm alamayacak derecede
kendisini dalgn grnce hemen dnp huzurundan kmak istedim. Tam bu srada bir mddet
durduktan sonra bana dnd ve unlar syledi: Bir r'ya grdm, sanki bir adam bana-u beyitleri
okuyordu:
Kardeeizim! Hayal ve emellerinden artk vaz ge; neredeyse gnn gelip att, zaman sana
gstereceini gsterdi.
Kusurlu ve zavall birini grmek istersen te o sensin; srebildiin kadar saltana srdn, artk
bundan sonra saltanat srme sras bakasmndr.
te bende grdn bu dalgnlk ve keder grdm ryadan ve duyduum bu sesten ileri geliyordu.

Bunun zerine Abdlaziz: Ey Mminlerin emri! Grdn ryada hayr vardr. diyerek Mansr'u
teselli etti. Bundan sonra Mansr fazla zaman geirmeden hacc maksadyla Mekke'ye doru yola
koyuldu. Bu gaye ile Badd'dah ayrlan Mansr Abdeveyh kknde konaklad bir srada 27
evval 158 (30 Austos 775)'de, afak sktkten sonra bir yldz kayd ve izi gne douncaya kadar
devam etti. Bu hadise zerine vedalamak iin babasyla birlikte bulunan Mehd'yi huzuruna ard
ve bu kkte bulunduu mddete kendisine her gn sabah akam yapmas gereken devlet ve mal
ilerle ilgili bir takm tavsiyelerde bulundu. Ayrca buradan ayrld gn Mehd'ye yle dedi:
Yapman gereken her eyi nceden sana ilettim. Ayn zamanda saha baz hususlarda tavsiyede
bulunmak istiyorum, fakat bunlarn hi birini de yapacan sanmyorum.
Mansr'un, iinde problemlerini zmek iin gerekli bilgiler -bulunan defterlerini saklad bir sepeti
vard ve kilitli olduu iin bu sepeti kendisinden bakas aamazd. Mansr, olu MehdTye unlar
syledi:
Bu sepeti gryorsun. Onu iyi muhafaza et, imdiye kadar olmu ve kyamete kadar olacak olan her.
hadise hakkndaki atalarnn bilgi ve tecrbeleri bu sepetin ierisinde bulunmaktadr. Ban bir derde
girdii zaman byk deftere bakarsn. Aradn bulursan ne l, aksi takdirde ikinci, ncye
bakarsn (Bu arada Mansr yedi deftere kadar sayd.); eer bunlara bakmaktan enirsen kk
deftere bakarsn, istediin her eyi onda bulaacksn; ama bunu yapacam sanmyorum.
Bu ehre iyi bak, sakn bu ehri bir bakasyla deitirmee kalkma. Ben bu ehirde senin iin o kadar
mal biriktirdim ki, on yl hara toplayamasan dahi bu mallar askerlerin erzakna, ailenin nafakasna,
soyuna sopuna ve askeri birliklerin evkine yeter ve artar. yle ise bu serveti iyi koru, zira hazinen
dolu olduka sen de gl ve erefli olursun; ama bunlar yapacan sanmyorum.
Ev halkn konusunda onlarn erefim kollaman, gereken iyilii yapman, onlar ne geirip halkn
onlarn arkalarndan gelmelerini ve onlar yksek mevkilere getirmeni tavsiye ederim, nk onlarn
erefi senin erefin, onlarn nam ve nleri senin nam ve nn saylr; ama bunu da yapacan
sanmyorum.
Azatllar takmna iyi bak ve onlara yilik yap; onlar kendine yaklatr ve saylarn oalt; nk
ban derde girip sktn zaman-yardmna koacak olan onlardr; fakat bunu da yapacan
sanmyorum.
e-arkyye ehrini ina etmekten vaz ge, zira bunu tamamlayamazsn; ite bunu yapacan
sanyorum.
Kadnlar ilerine kartrma; bunu da yapacan sanyorum.
Sleymoullarna mensup olan her hangi bir kimseden yardm istemekten uzak dur; bunu yapacan
sanyorum..
Bir rivayete gre Mansr, olu Mehd'ye unlar da sylemitir: Ben zilhicce aynda dodum ve
zilhicce aynda halife oldum. ime
yle douyor ki, bu yln zilhicce aynda leceim. Beni hacca gitmee sevkeden de budur.
Benden sonra Mslmanlarn idaresini stlendiinde, onlar hakknda Allah'tan kork ki ban dara
girdii zaman o sana kurtulu kaplarn asn ve hi ummadn bir anda selmeta kavutursun.
Oukazm! Muhammed (s.a.v.)'in mmetiyle birlikte hakkn gzetip kolla ki, Allah da seni korusun
ve ilerini gzetip kollasn. Haksz yere kan dkmekten sakn, zira bu Allah katnda byk bir gnah,
dnyada ise daim bir utan vesilesidir. Din cezalan uygulamaa devam et, nk dnyadaki iyi
hlin, ahiretteki kurtuluun buna baldr. Din cezalar uygularken snr ama, aksi halde helak
olursun. ayet din cezalarn dnda din iin daha faydal ve sular nlemek iin daha messir bir

ey olsayd Allah (c.c.J Kur'n'da onu emrederdi.

Bilmelisin ki, Allah'n sultana kar olan gazab ok iddetlidir, hatt O Kitab'nda, yer yznde fesad
karanlarn ahirettek azaplar bir tarafa, dnyadaki adaplarnn kat kat olacam bildirmekte ve
yle buyurmktadr: Allah ve Raslne kar savaanlarn, yer yznde bozgunculuk karmaa
alanlarn cezas ldrlmek veya aslmaktr. (Mide, 33). Oukazm! Sultanlk Allah'n
kuvvetli ipi, salam kulpu ve kmil dinidir. O halde onu koru ve muhafaza altna al, mdafaaya al,
sultana itaatten kan mlhidleri cezalandr. Ondan syrlanlarn kkn kurut, ayrca ona kar
kanlar ceza vererek ldr. Allah tarafndan Kur'n'n muhkem ayetlerinde verilen emirlerin dna
kma. Adaletle hkmet, sakn zulme tama. te bunlar karklklar kesmek, dmanlarn midini
krmak iin en messir hl areleridir.
Ganimet mallarndan uzak dur, nk Allah'n dier taraftan verdii mallar dolaysyla senin buna
ihtiyacn yoktur. ine akraba ziyareti ve onlara iyilik ederek bala. Kendini bakalarna tercih ederek
ayrcalk yapmaa kalkma. Halkn mallarm sap savurma. U blgelere asker y, evrendeki
yerleri iyi koru. Yol gvenliini sala, halk (veya konar gerleri) iskn et, onlara kolaylklar sala
ve onlardan sknt ve meekkatleri gidermee al. Devlet hazinesini doldur, savurganlktan uzak
dur; nk zamana gven olmaz, ummadn bir anda felketler karnza kabilir, zira bu zamann
karakterinin icabdr.
Gcn yettii kadar ordu iin asker ve harp levazmat hazrlamaa al. Bu gnn iini yarna
brakma, sonra biriken ilerin stesinden gelemezsin. Ortaya kan problemleri srasyla vakitlerinde
zmeye al, bu konuda gereken ciddiyet ve gayreti gster. Gndzn neler olup bittiini renmen
iin geceden, geceleyin neler olup bittiini renmek iin de gndzden adamlarn hazrla. leri
bizzat kendin stlen, sakn usanp tenbellik gsterme. Rabb'ine kar hsnzan sahibi ol, fakat vali ve
ktiplerine kar art niyetli ve daima uyank bulun. Kapndaki muhafzlarn durumunu iyi kontrol et.
Halkn seninle grmesine msaade et ve bu hususta kolaylk gster. Hasm ve dmanlarna kar
dikkatli ol, onlar takip etmek iin uyank ve cidd kimseleri grevlendir. Gzn a, _ sakn uyuma;
baban halifelik makamna geldii gnden beri uyumam, kirpii kirpiine demi olsa dahi kalbi
daima uyank kalmtr, te bunlar sana olan vasiyetimdir, senin zerindeki vekilim ise
Allah'tr.
Bundan sonra baba oul vedalatlar ve birlikte alatlar. Hacc iin Kfe'ye hareket eden Mansr
temettua niyet ettiinden Zilkade 158 (Eyll 775)'in banda kesecei kurban iaretleyip gnderdi,
fakat Kfe'den bir ka menzil uzaklatktan sonra lmne sebep olan hastal ortaya kp artnca,
binek arkada Raba'ya: Beni gnahlarmdan uzalkatnp bir an nce Rabb'imin haremine ulatrn.
dedi. Bu arada Mansr Raba'ya vasiyette bulundu.
Mansr 6 Zilhicce 158 (8 Ekim 775)'de "Bi'r-i Meymn" denilen yere varnca sabaha kar vefat etti.
Vefat ederken yannda azatis Reb' ve hizmetileri bulunuyordu. Reb' bir mddet Mansr'un lm
haberini gizledi ve alamalara engel oldu. Sabahleyin det olduu zere ailesi Mansr'un yanna
geldi, fakat Reb', nce amcas sa b. Ali'ye, bir mddet sonra da kardeinin olu s b. Musa'ya ieri
girmeleri iin izin verdi. Aslnda tenha durumlarda s b. Ms, s b. Ali'ye takdim edilirdi. Daha
sonra devletin st kademesindeki memurlar, kafilede bulunan yallar ve dier halk ieri alndlar.
Reb' onlardan nce Mehdi, sonra Mehd'nin olu Ms el-Hdi'nin gzleri nnde Mansr'un
yeeni s b. Ms iin bey'at ald.
Himouilarnm bey'at merasimi tamamlandktan sonra srayla kumandanlar ve halk da bey'at ettiler.
Bu arada Abbs b. Muhammed ile Muhammed b. Sleyman halktan bey'at almak zere Mekke'ye

gnderildiler. Halk Kabe'de "Rkn" ile "Makm- brahim" arasnda Meh-d'ye bey'at etti. Bundan
sonra Mansr'un tehiz ve tekfin ii ile megul oldular ve ikindi vaktine kadar bu ii tamamladlar.
Mansr'un yz ve bedeni kefenle rtld, fakat hraml olduu iin ba ak brakld. Cenaze
namazn yeeni s b. Ms kldrd. Bir rivayete gre brahim b. Yahya b. Muhammed b. Ali b.
Abdullah b. Abbs kldrm-t. Cenazesi Ma'lt'ta topraa verildi. Cesedin hangi kabre konulduunu
halk anlamasn diye yz adet kabir kazld, fakat neticede bunlarn dnda baka bir kabre konuldu.
Cesedini kabir ukuruna sa b. Al, s b. Muhammed, Abbs b. Muhammed, azatls Reb' ve Reyyn
ile Yak-tn indirdiler.
Mansr vefat ettii zaman altm , bir rivayette altm drt, dier bir rivayette ise altm sekiz
yanda idi. Halifelii ise yirmi iki yldan yirmi drt gn eksikti. Dier rivayetlerde -veya iki gn
eksik olduu sylenir.
lm ile ilgili bir baka rivayete gre, Mansr Mekke yolculuun-daki son menzile vardnda
konaklayaca evin cephesinde Besmele'den sonra u iyi beytin yazlm olduunu grmt:
Ey Eb Ca'fer! mrn sona erdi, lm gelip att; phe yok ki, Allah'n takdiri mutlaka yerini
bulacaktr.
Ey Eb Ca'fer! Bu gn seni lmn penesinden kurtaracak bir
khin veya bir mneccim var mdr?
Mansr konaklama yerlerinin mtevellisini huzuruna ard ve ona; Halktan hi bir kimse bu
menzillere girmeyecek diye sana emretmedim mi? diye kt. Bunun zerine mtevelli: Allah'a
yemin ederim ki, boaltlp hazrlandndan beri buraya hi bir kimse -girmedi. diye cevap verdi.
Sonra ona: u evin cephesindeki beyitleri oku. dedi. Mtevelli: Hi bir ey gremiyorum.
karln verdi. Bu deFa bir bakasn ard, onun da hi bir ey gremediini sylemesi zerine
grd beyitleri yazdrd ve hcibinden bir ayet okumasn istedi. Hcib: ...Zalimler, hangi akbete
dndrleceklerini yaknda bileceklerdir. (uar, 227) ayetini okuyunca emretti, boynu vurduruldu.
Bundan sonra Mansr uursuzluk sayarak buradan ayrld, fakat yolda giderken bineinden dp
kaburga kemikleri krld ve burada lerek Bi'r-i Meymn'da defnedildi.
[10]
Doru olan bir nceki rivayettir.
Mansr'un Bedeni zellikleri Ve ocuklar
errt blgesinde ve Humeyme denilen yerde doan Mansr esmer, narin, hafif yanakl bir kimseydi.
Mansr'un ocuklarndan ikisi Muhammed el-Mehdi ile byk Ca'fer'dir. Bunlarn anneleri mm
Ms knyesiyle bilinen, Mansr'un kz ve Yezd b. Mansr el-Himyer'nin kz kardei olan
Erv'dr. Byk Ca'fer babas Mansr'dan nce vefat etmitir. Dier ocuklar Sleyman, s ve
Ya'kb'un anneleri ise Tal-ha b. Ubeydullah'n evldndan Muhammed'in kz Ftma'dr. Bir dier
olu olan kk Ca'fer'n annesi Krt asll bir mm veled (cri-yej'dir. Bu yzden kk Ca'fer'e
"bn el-Krdiyye" denilirdi. Salih el-Miskn adndaki olunun annesi ise Bizans asll bir mm
veleddir. On yanda iken Mansr'dan nce len olu Ksm'n annesi de mm'I-Ksm adyla
bilinen yine bir mm veleddir. Bu kadnn Bbu'-nV da mm'l-Ksm adyla bilmen bir bostan
[11]
vardr. lye adl kznn annesi ise meyyeoullanndan bir kadndr
.
Mansr'un Hayatndan Baz rnekler

Sellm el-Ebra anlatyor:

Ben Mansr'un saraynn i hizmetlerinde bulundum, kendisi ok gzel bir ahlka sahipti ve
ocuklarn oynap akalamalarna kar ok tahammll idi, fakat elbisesini giyip dar kt
zaman rengi deiir, gzleri kzarr, deta baka bir insan olurdu. Bir gn bana yle dedi:
Yavrucuum! Ben resm elbisemi giydiim veya meclisten dndm zaman sakn bana
yaklamayn. Belki gaflete derek sizden birini incitebilirim.
Yine Sellm anlatyor:
Mansr'un saraynda, bir defa hari, oyun ve elenceye benzer bir eye rastlanlmamtr. Bir
defasnda Mansr'un kk yataki ocuklarndan birisi, misvak, mukl (ak gnlk) ve bedevi
araplarn birbirlerine hediye ettikleri eylerle dolu iki uval ykl btr deve zerinde ve bedev arap
genci klnda, yay omuzunda olduu halde yola kmt. Halk bu durum karsnda arm ve
onun bu hareketini yadrga-mlard. Nihayet bu ocuk yoluna devam ederek Rusfe'de bulunan
hediye sahibinin yanna geldi ve hediyeleri ona teslim etti. Hediyelerin sahibi olan kii ocuu
kucaklayp ptkten sonra uvallarn, dirhemle doldurdu. Bundan sonra ocuk tekrar iki uvaln
arasna oturarak ayn vaziyette geri dnd. Sonradan bunun hkmdarlara it bir elence olduu
anlald.
Hammd et-Trki anlatyor:
Mansr'un ba ucunda bulunuyordum, tam bu srada bir grlt duyuldu. Bana: Bak bakalm, nedir
o? dedi. Ben de gidip baktm; hizmetilerden birisinin bana cariyeler toplanmt, o tanbur alyor,
cariyeler ise glp eleniyorlard. Dnp durumu kendisine haber verdim. Bu defa: Tanbur dediin
nasl bir eydir. diye sordu ve ben kendisine tanburu anlattm. Bunun zerine: Tanburun ne
olduunu sen nereden biliyorsun? diye kt, ben de: Horasan'da grmtm. cevabn verdim.
Mansr'un ayaa kalkp kendilerine doru yrdn gren cariyeler hizmetinin bandan
daldlar. Neticede tanbur Mansr' un emriyle hizmetinin kafasna vurularak paraland ve hizmeti
saraydan atlarak satld.
Yine Hammd et-Trk anlatyor:
Mansr Yemen'de ihtilf ve huzursuzluun ba gsterdiini renir renmez Ma'n b. Zide'yi
Yemen'e vali tayin etti. Hemen Yemen'e hareket eden Ma'n, htilf ve huzursuzluklar bertaraf ederek
dunmu dzeltti, fakat onun cmertliini duyanlar her taraftan yanna gelmee baladlar. Ma'n
gelenlere bol bol mal ve para datyordu. te Mansr onun bu durumuna ok fkelendi. Halfenin
kendisine kar olan fke ve kinini gidermek isteyen Ma'n b. Zde ilerinde Mcc'a b. el-Ezherf in
de bulunduu bir heyeti Mansr'a gnderdi. Heyet Halfe'nin huzuruna girince Mcc'a sze Allah'a
hamd ve sena ederek ve Peygamber'! anara!: balad ve bir hayli uzatt. Hatta heyette bulunanlar
hayrete dtler. Sonra Mansr'u vd ve Allah'n kendisine bahettii an ve ereften bahsetti ve
szn Ma'n b. Zide'yi verek bitirdi. Bu konumaya cevap olarak Mansr unlar syledi: Allah'a
hamd ve sena ettin, ne v;r ki Allah kelimeler ile tavsif edilmekten cuk dnha byktr. Peyrnmber'den
bahsetmene gelince, Allah onu senin sylediklerinden ok kna stn kinlr. Beni vmek in
scrfettiin szlere se bir diyeceim yoktur. Bunlar Allah'n bana bir llfudur. inaTah yolundu
yrdm mddete O'nun .yardm devam edrcektir. Dostun Ma'n b. Z:ide hakknda sylediklerin
se balan aa yolandr. k dar! Artk anlattklarn dinlemek istemiyorum ve onun hakkndaki
szlerini kabul etmiyorum.
D kapya vardklar srada Mansr geri get iril melerin i emretti ve MccVdan neler sylediini

bir daha tekrar etmesini istedi, o da nceki konutuklarn aynen- tekrarlad: sonra Mansr'un emriyle
yine huzurundan karldlar, ancak Mansr'un ikinci bir emriyle huzura kabul edilinceye kadar
bekletildiler. Bu srada Mansr yannda bulunan Mu-darh birisine H-'-nerek, Aranzda bunun gibi
birini tanyor musunuz? Allah'a yemin ederim, bu adam yle bir konuma yapt ki, dorusu
kskandm. Bu adam Rabia kabilesinden olduu iin kskand ve konumasn kesti.* demelerinden
ekinmeseydim, szlerini yarda keserdim. Ben bu adam gibi yrekli ve gzel konuan grmedim.
dedi.
Bundan sonra Mansr bir uana emrederek Mcc'a'y huzuruna getirtti ve kendisinden arzusunu
ksaca anlatmasn istedi. Bunun zerine Mcc'a unlar syledi: Ey Mminlerin emiri! Ma'n b.
Zaide sizin bir kulunuz, dmannza kar bir kl ve okunuzdur. Nihayet onu dmannzn zerine
frlatp attnz, o da vurdu ve yaralad. Hatta onun sayesinde kat hadiseler yumuad, zorluklar
kolaylat ve Yemen'de meydana gelen aksaklklar dzeltildi. Bylece Yemenliler Allah
mrnz uzatsn itaatkr tbileriniz oldular. Eer bir koucu ve jurnalcinin size getirdii bir
haberden dolay Ma'n b. Zide'ye kar gnlnzde bir ktlk yapmak yatyorsa, btn mrn size
itaatla geiren kulunuzu affedip kendisine iyilik yapmak sizin annza daha uygundur.
Bu ksa konuma zerine Halife Mansr, Ma'n b. Zide'yi balad ve zrn kabul etti. Bundan
sonra bu heyetin Ma'n b. Zide'nin yanna dnmesini emretti. Neticede zrnn kabul edilip
balandna dair Halife Mansr'un mektubunu okuyan Ma'n b. Zaide. Mcc'a'nn alnndan pt,
kendisine ve heyette bulunanlara teekkr etti, ayrca her birini durumlarna gre mkfatlandrd,
sonra da Mansr'un yanma gitmelerini emretti. Bu hadise karsnda Mcc'a duygularn u iiriyle
dile getirmee alt:
Ey Man b. Zaide! Hasis menfaaatler karlnda sana ihanet etmeyeceime dair Vil meclisinde
yemin ettim.
Ey Ma'n! Luhayme ve bilhassa Mcc'a ailelerini ihya edecek kadar bana ikram ve ihsanda
bulundun; artk lm beni senden ayrncaya kadar, mr boyu seninle olacam.
Ma'n b. Zide'nin Mcc'a'ya yapt iyilikler arasnda Mcc'a'nn u istei de bulunuyordu:
Birisi u idi: Mcc'a. Ma'n b. Zide'in akrabalarndan birisinin Zehra adndaki kzn istemi, fakat
Mcc'a'nn fakirliini ileri srerek kzn babas onu geri evirmiti. Bu frsat deerlendiren
Mcc'a hu kz Ma'n b. Zde'den istedi. Ma'n kzn babasn yanna ararak on bin dirhem mehir
karlnda kzn Mcc'a'ya nikahlad ve mehir parasn Ma'n b. Zaide karlad.
Mcc'a'nn ikinci istei ise, Ma'n tarafndan kendisine bir bahe satn alnmasydt. Ma'n da btr bahe
satm alp kendisine verdi.
Mcc'nn nc istei ise u idi: Ma'n b. Zide'den kendisine bir eyler hibe etmesini istemiti.
Ma'n da kendisine otuz bin dirhemden yz bin dirheme kadar hibede bulundu.
Rivayet edildiine gre Mansr yle derdi: Emrimde alacak drt namuslu kimseye ne kadar
ihtiyacm var? Onlar, devletin direkleridir, onlarsz devlet olmaz ve devlet dare edilmez. Bunlardan
birincisi hi bir kimsenin knamasna aldrmayan ve Allah'a kar sorumluluk duygusuyla hkm
veren kad; ikincisi zayfn hakkn glden alan emniyet grevlisi: ncs ise. son kuruuna kadar
vergi toplayan, fakat halka zulmetmeyen maliyecidir. Sonra Mansr iaret parman defa azna
gtrp srd ve her birinde h, h! dedi. Kendisine: Ey Mminlerin emiri! Neden byle h
ektiniz? denildiinde: Her eyden nce bunlarn haberini doru yazan ve aktaran bir-posta ve
istihbaratya (Shib'l-berd) ihtiya var. karlm verdi.
Yine rivayet edildiine gre. Mansr vergisini getirmeyen bir hara milini yanna ard ve

kendisine yle dedi: Borcunu derhal de! Bunun zerine mil: Allah'a yemin ederim ki, hi bir
eyim yok. dedi. Tam bu srada ezan okuyan mezzin kelime-i ehdet sylyordu. Bu frsat iyi
yakalayan mil Mansr'a dnerek: u kelime-i ehdet hrmetine borcumu bala. dedi. Bunun
zerine Mansr kendisine yol verdi.
Yine bir baka rivayete gre, bir hara mili Mansr'un huzuruna getirildi ve Mansr kendisini
hapsederek hara borcunu demesini istedi. Bunun zerine mil yle dedi: Ey Mminlerin emri,
kulunuza acyn! Mansr: Sen ne kt ve yaramaz bir kulsun. karln verdi, mil do bunun
zc$fne: Sen de ne gzel bir mevl ve efendisin. deyince Mansr: Senin mevln m? Asla!
cevabn verdi.
Bir baka rivayete gre, Mansr'un ordularn hezimete uratan bir Haric yakalanp huzuruna
getirildi ve Mansr onun boynunu vurdurmak istedi. Sonra bundan vazgeerek ona hakarette bulundu
ve yle dedi: Bre fahie ocuu! Senin gibi birisi nasl olur da ordular bozgu-, na uratr?
Harici: Yazklar'olsun sana! Dn irkin ve kt bir durumdaydn, aramzda kl konuuyordu.
Bugn ise bana iftiralar yadrp svp sayyorsun ve cevap veremeyeceimden emin bulunuyorsun.
Ben hayattan midimi kelim, artk bu hayat bir daha ebediyyen geri eviremezsin.. diyerek
karlkta bulundu. Mansr. Harici'nin bu szlerinden utand ve kendisini serbest brakt.
Anlatldna gre Mansr'un gnlk alma program yle idi: Gndzn ilk vakitlerinde din
emirlerin ve yasaklarn uygulanmas, tayin ve aziller, etrafa ve u blgelere asker ymak, yol
emniyeti salamak, hara ve bunun harcanmasyla ilgilenmek, halkn geimi iin onlarn yararna
olan, iler yapmak, onlarn huzur ve sknunu temin etmek, onlara doruyu gstermek gibi ilerle
megul olurdu. kindi namazn kldktan sonra vaktini ailesi arasnda geirirdi. Yats namazn
kldktan sonra da u blgelerden, evreden ve imparatorluun her tarafndan gelen mektuplar
okumakla geirir ve bu hususta gece sohbetine katlan hemdemleriyle istiarede bulunurdu. Gecenin
te biri geince hemdemleri ayrlr, kendisi ise yatana ekilirdi. Gecenin te ikisi getikten sonra
kalkar, abdest alr ve afak atncaya kadar namaz klard. Sabah namaz vakti girince de camiye gider,
cemaatle namazn klard. Camiden dndkten sonra ise eyvanna ekilir, istirahat ederdi.
Rivayet edildiine gre. Mansr bir gn olu Mehd'ye unlar syledi: Bir konu zerinde iyico
dnmedike onu yapmaa karar verme, nk akll- kiinin dncesi onun aynasdr, yapaca
iin irkinliini ve gzelliini kendisine gsterir. Ey oulcatzm! Devlet bakan takva, halk ise itaat
ile dzelir, salh bulur. Hi bir ey adalet kadar lkeleri mamur hle getiremez. Ceza verme
konusunda gl olan. affetme konusunda da gl saylr, Kendisinden daha aa derecedeki
gszlere zulmeden kii en ciz kimse kabul edilir. Arkadann tecrbe ile elde ettii bilgi ve
pratiklerden ibret al.
Ey Eb Abdullah! Oturduun her mecliste mutlaka sana gerekleri syleyen bir alim bulunsun.
vlmek isteyen drst br hayat srer.
Avlmekten holanmayan ise gidiatn ktletirir. Fakat unu iyi bilmek gerekir ki, vlmekten
nefret eden kii mutlaka yerilir, yerilen bir kimse ise ho grlmez.
Ey Eb Abdullah! Gerekte akll kii ortaya kan br problemi zmek iin are arayan deil,
hadise meydana gelmezden nce tedbirini ajandr.
Mansr bir gn olu Mehd'ye ka sanca olduunu sordu, Mehd: Bilmiyorum. karln verdi.
Bunun zerine Mansr: Allah,'e yemin ederim ki, bu byk bir ihmaldir. Bu konuda byle ihmalkr
davranrsn hilfet meselesinde daha byk ihmal gsterirsin; ancak ben yle tedbirler eldim ki,-bu
gibi ihmaller sana zarar vermez. daren altnda bulunan halk ihmal etmekten Allah'a sr shk b.

s anlatyor:
Abbsoullar arasnda Minsr, kardei Abbs b. Muhammed ve onealnrt Uvttd b. Ali'den daha
ak seik konuup maksadna ulaan bir bakas yoktur. Rivayet edildiine gre, bir gn Mansr u
mealde bir hutbe okudu: Hamd ve sena Allah'a lyktr. Ona nanr ve gvenirim, yardm da ancak
O'ndan beklerim. ehdet ederim ki, tek ve orta bulunmayan Allah'tan baka tanr yoktur. te tam
bu srada adamn biri ayaa kalkarak itiraz eder ve ?yle der: Ey kii! Hatrlattn O Allah' ben
snna hntitintrm. Mansr da hutbesini keser ve unlar syler: Allah'n haklarn savunann sz
bam stne; nat br zorba olmaktnn veya cahilcesine kibre kaplp intikam almaktan Allah'a
snrm; nk byle yaparsam sapm olurum ve doru yolda bulunmu olmam. Fakat sen, ey itiraz
eden kigi! Allah'a yemin ederim ki, bu sznle Allah'n rzasn kasdetmi deilsin. Senin maksadn,
"Ayaa kalkt, halifeye itiraz etti, o da onu cezalandrd; fakat o verilen cezaya katland, hatta hie
sayp aldr bile etmedi. dedirtmektir. Yazklar olsun sana! Ben aslnda intikam almay
dnmedim deil, fakat seni affettim, canna minnet bil. Ey Mslmanlar topluluu! Bir daha byle
bir hareketi tekrarlamaktan saknn. Hikmet (Kur'n) bize indi, onu aklayp anlayacak olan bizleriz,
i
ehline
teslim
ediniz
ve
onu
kaynana
gtrp
oradan
reniniz.
Sonra Mansr, hi bir ey ohnam gibi szlerine dnp: ehdet ederim ki, Muhammed (s.a.v.)
O'nun kulu ve eiisidir. diyerek hutbesine devam etti.
Abdullah b. Sod anlatyor:
Mansr Badd ehrini ina ettirdikten sonra Mekke'de bir hutbe okudu ve hutbesinde unlar syledi:
And olsun ki, Tevrat'tan sonra Zebur'da da yer yzne ancak iyi kullarmn miras olacan
yazmtk.
(Enbiy, 105). Bu kesin bir hkm, doru bir sz ve hakk batldan ayran br yargdr. Hsmd ve sena
kendi hccetini galip klan Allah'a lyktr. Ka'be'yi kendi maksatlar iin istismar konusu yapan,
ganimet mallarm miras sayan ve Kur'an'i paralayan (iine gelen ksmm alan, (Hicr, 91) zalim
millete yazklar olsun. Andolsun ki, muhakkak alay ettikleri ey onlar sanp kuatt. (NahI, 34) Nice
...muattal kuyular ve yksek saraylar (Hacc, 45) vardr ki, Allah bunlar sahiplerinin lh
kanunlar deitirmeleri, millet ve nesillerine zulmetmeleri, takn hareket edip bunda direnmeleri ve
bbrlenmeleri yznden ihmal edip bombo terkediverdi. Fakat su iyi bilinmeli ki, ... Hakka kar
inad edip direnen her zorbann akbeti hsrandr. (brahim, 15) ...imdi onlardan hi birini
hissediyor (gryor) veya onlarn gizli bir sesini iitebiliyor musun? (Meryem, 98).
Yine Abdullah b. Sid anlatyor:
Adamn biri Mansr'a yazd bir mektupta ' valilerinden birisimin tutumundan yakrimt. Bunun
zerine Mansr valiye bir ferman gndererek yle dedi: Eer adaleti seersen, esenlik ve selmet
seninledir; ayet zulm seersen pimanlk yakan brakmaz. Bu yaknan adam urad hakszlktan
derhal kurtar.
Rivayet edildiine gre, Armenia hkimi Mansr'a bir mektup gndererek ordunun lkesine girdiini,
kargaa karp beytlmi yama ettiklerini bildirdi. Mansr cevap mektubunda yle dedi:
Verdiimiz grevi perian ve rezil olarak brak. Eer akll davransaydn ordu kargaa karamazd,
kuvvetli olsaydn beytlmi yama edemezlerdi.
te bu ve daha nceki konumalar ve vasiyetleri Mansr'un stn bir fesahat ve belagata sahip
olduunu gsterir. Daha nce sz edilen mektuplar ve dier belgeler onun, ann en nemli
simalarndan olduunu gsterir. Ama ne var ki, Mansr cimri br kiiydi. Bu hususla lgili bir

hatrasn Vadn b. At" yle anlatyor:

Bir gn Mansr ziyaretime gelmiti-. Zaten halife olmazdan nce ikimiz samimi birer dost idik.
Birlikte olduumuz bir gn bana: Ne var ne yok? dedi. Ben: Bildiiniz gibi. dedim. Sonra
aramzda yle bir (konuma geti:
Mansr:
oluk ocuktan ne haber?
Ben:
kzm, hanmm ve bir de bunlarn hizmetisi var.
Mansr:
Bir evde drt kadn nfus haa!
Ben:
Evet.
Mansr, Bir evde drt nfus haa! cmlesini tekrarlad durdu, ben de yardmda bulunacak sandm.
Sonra yle dedi: Sen Arab'n en im~ knls ve klfetsizisin, nk evinde dnen drt iin var.
Anlatldna'gre, Eb At el-Horasni'nin bir gum Mansr'un huzuruna karlmt. Gulmn
zerinde on bin dirhemi vard. Mansr, Bu dirhemler bana aittir. diyerek el koydu. Gulam bunun
zerine: Bu dirhemler nereden senin oluyor? Allah'a yemin ederim ki. ben senin adna hi bir grev
stlenmedim, hatt aramzda akrabalk da yoktur. dedi. Mansr da: Evet, sen Uyeyne b. Ms b.
Kab'm karsyla evlendin ve bu kadna varis oldun. Uyeyne Sind valisi iken ba kaldrp isyan etmiti
ve benim mallarma el koymutu. le bu dirhemler o maldandr. diyerek el koyma sebebini byle
jspat etti.
Bir gn Ca'fer es-Sdk'a: Mansr devaml surette Herev yapm cbbe ve yamal elbise giyiyor.
dediler. Bunun zerine Ca'fer: Allah'a hamd olsun ki, ona imknlar ltfettii halde kendi mlknde
cimrilik hastalna mbtel klmtr. dedi.
Rivayet edildiine gre, Mansr her hangi bir valiyi grevinden azlettii zaman onun maln
msadere eder ve ismini malnn zerine yazarak Ml'l-Mezlim adn verdii zel bir hazinede
muhafaza ederdi. Bir gn olu Mehd'ye yle dedi: Senin in bir eyler hazrladm, fakat ben
ldm zaman mallarn msadere ettiim kimseleri arr ve bu mallan kendilerine iade edersin.
Eer bunu yaparsan, hem mal sahiplen tarafndan vlrsn ve hem de halkn gnln fethetmi
olursun. Mehd babas Mansr'un lmnden sonra onun bu tavsiyesini yerine getirdi.
Bununla birlikte Mansr'un cimriliinin yannda cmertliini gsteren baz rivayet ve nakiller de
vardr. Bunlardan biri s b. Nehk'in. azatls Zeyd'in anlatt u olaydr:
Efendim s b. Nehik ldkten sonra br gn Mansr beni yanna ard ve efendimin ne kadar miras
braktn sordu.
Bunun zerine ben: Bin dinar brakt, fakat hanm bunlar onun matem
gnlerinde harcad. dedim. Bu defa Mansr bana: Geride ka kz ocuu brakt?
diye sordu. Ben: Alt kz ocuu brakt. diye karlk verdim. Man-sr ban ne eip biraz
dndkten sonra kaldrd ve: Yarn erkenden Mehd ile gr. dedi. Bunun zerine ben ertesi
gn erkenden Mehd'nin yanna gittim. Mehd alt kz ocuuna otuzar bin dinar datlmak zere
bana yz seksen din dinar verdi. Daha sonra Mansr beni yanna ard ve: Bu kzlara denk olan
namzetler bul da evlendireyim. dedi. Ben de emri zerine damat namzetlerini buldum ve kendisine
bildirdim. Nihayet Mansr bu alt kz evlendirdi ve her birine otuzar bin dirhem vererek mehirlerin
bizzat kendi parasndan dedi. Ayrca bu kzlara, gelirinden geimlerini salamalar iin kendi
paralaryla akarlar satn almam emretti.

Rivayet edildiine gre, Mansr bir gn ierisinde ailesinden bir gruba on milyon dirhem datt.
Ayrca amcalar Sleyman, s, Salih ve smail'den her birine birer milyon dirhem verdi. Bylece
Mansr akrabalarna ve ailesine ilk defa byk meblada para datan ve ihsanda bulunan halife
oluyordu.
Mansr'un cmertlii ile ilgili olarak anlatlan daha bir ok vak'a vardr. Dier ynlerine gelince, bu
hususta Yezid b. mer b. Hbeyrc unu anlatr:
Savata olsun, barta olsun, Mansr'dan daha uyank, daha taktik-. daha zeki ve daha kurnaz birini
grmedim. Dokuz ay beni muhasara altnda tutmutu. Yanmda o kadar Arap svarisi ve bahadr
olduu halde. Mansr'un askerlerine baskn yapmak iin o kadar gayret sarfet-tik, ancak bize bu
frsat vermedi. Muhasara balad zaman bamda bir tek beynz kl yoktu, tesiim olup huzuruna
ktm zaman ise bamda bir tek siyah kl kalmamt.
Anlatldna gre, Mansr'un muhasaras altnda bulunan bn H-beyrt1 ona bir mektup gndererek
yeke yek arpmaya davet etti. Man-, sr yle bir mektup yazd: Sen saldrgan ve haddini aan bir
kstahsn, taknlnn peinde gidiyorsun. Allah sana doruluunu tasdik ettii eyi vaat ederken
eytan doruluuna nanmad eyler ile-seni oyalyor ve mitlendiriyor. Ayrca Allah'n
uzaklatrmak istedii eyi yaklatrmaa alyor. Hele acele etme. kaderin miadn doldursun.
kimizin durumunu una benzetiyorum: Anlatldna gre. arslan bir gn domuzla karlar, domuz:
Haydi savaalm! der. Arslan: Sen bir domuzsun, benim dengim olamazsn. ayet seninle savar
ve seni ldrrsem, benim iin "Bir domuzu ldrd." derler. Bu bana an ve eref kazandrmaz.
Eer sen bana bir eyler yaparsan, bu benim aleyhime olurT beni yererler. der. Domuz: Eer
benimle dvmezsen, btn yrtc hayvanlara senin benden korktuunu Hn ederim. tehdidinde
bulunur.
Bunun zerine arslan: Kanma elimi bulamaktansa, iftirana katlanmak daha iyidir. karln verir.
Rivayet edildiine gre, ran ahlar, yazn oturduklar evleri her gn amurlatrlar ve bylece
scan tesirini azaltmaya alrlard. Eme-v halifeleri de byle yaparlard. te ilk defa Mansr
evlerde soutma tertibat olarak keten bezini kullanmtr.
Anlatldna gre, meyyeoullarndan bir adam yakalanarak Man-sr'un huzuruna getirildi.
Mansr: Sana bir takm eyler soracam, eer doruyu sylersen emn
vereceim. dedi.
Bunun zerine adam
doruyu syleyeceini kabul elli. Sonra yle konutular:
Mansr:
meyyeoullan neden kaybetti?
Adam:
Haber kaynaklarn ihmal ettiklerinden.
Mansr:
meyyeoullarma gre en faydal mal-hangisidir
Adam:
Cevherdir.
Mansr:
meyyeoutlar ballk ve vefakrl kimlerden grmlerdir?
Adam:
Mevl (Arap olmayan) tebaadan grmlerdir.
Mansr istihbarat konusunda aile evresindeun faydalanmak istemiti, fakat bundan sonra aile

evresinden vaz geerek mevlden faydalanmaa balad.

[12]

Mehdi'nin Halifeliine Bey'at Edilmesi

Ali b. Muhammed en-Nevfel babasndan naklediyor:
Hacca gitmek maksadyla Basra'dan ayrlmtm, bir mddet sonra Irk" denilen yerde Mansr'un hacc
kafilesiyle bir araya geldik. lme yaklam olan Mansr'u her hayvana biniinde selmlardm.
Nihayet Bi'r-i Meymn'a gelince konaklamak zere burada kald, fakat biz yolumuza devam ederek
Mekke'ye vardk. Ben Umre haccm tamarnladktan sonra Mansr'un yanma gidip gelmee baladm.
Mansr'un vefat ettii gece ki ldn bilmiyorduk sabah namazn Mekke'de kldm. Sonra ben
ve Himoullannm ileri gelenlerinden Muham-rned b. Avn b. Abdullah b. el-Hris beraberce
hayvanlarmza atlayp yola koyulduk. el-Ebtah'a geldiimizde at srtnda Mekke'ye doru gitmekte
olan Abbs b. Muhammed ve Muhammed b. Sleyman ile karlatk. Kendilerine selm verdikten
sonra yolumuza devam ettik. Ben Muhammed b. Avn'a: Mansr'un ldn sanyorum. dedim.
Nitekim dediim gibi Mansr lmt.
Sonra asker karargha geldik, Ms b. Mehd adr direinin yannda. Kasm b. Mansr ise adrn
kenar tarafnda bulunuyorlard. Halbuki bundan nce protokol gerei Kasm b. Mansr, Mansr ile
gvenlik gleri komutan arasnda yerini alrd. Bu arada orada bulunanlar Ms b. Mehd'ye haber
getirmee baladlar, te bu durumu grnce Mansr'un ldn anladm.
Bu srada Hasan b. Zeyd el-Alev ve dier kimseler gelerek adr doldurdular. Bu arada biz adr
ierisinden gelen- iin iin alay sesleri iittik. Tam bu anda Mansr'un hadimi Eb'l-Anber,
kaftan paralanm, sa ba toprak ierisinde olduu halde dar frlayp: Vah Mminlerin emiri,
vaah! diyerek feryad etmee balad. Bu durum karsnda herkes ayaa kalkarak Mansr'un yanna
girmek zere ilerlemee baladlar, ancak muhafzlar onlarn girmesini engellediler. O esnada bn
Ayya el-Mentf: Sbhnellah! Yahu siz hi mi halife lm grmediniz? Oturunuz! diyerek onlar
yattrd ve oturmalarm salad. Bundan sonra Kasm ayaa kalkarak elbisesini paralad ve bana
toprak samaa balad. Ms b. el-Mehd ise bulunduu hli koruyor ve tavrnda bir deiiklik
grlmyordu.
Daha sonra Rab' elinde bir ktla dar kt ve ap okumaa balad. Ktta unlar yazlyd:
Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla.
Mminlerin emiri Mansr'dan Himoullarna, Emr'in Horasanl taraftarlarna ve btn
Mslmanlara...
Bu cmlelerden sonra Rab1 ve onu dinleyenler beraberce aladlar. Bir mddet sonra Rab', alayan
kiilere dnerek: Allah'n rahmeti zerinize olsun; alamanz elverdi, artk susunuz! dedi ve
elindeki kd okumaa devam etti: ...Ben bu mektubumu dnyadaki son gnmde ve ahiretin ilk
gnnde sa iken yazdm. Sizlere selmlarm sunuyor, benden sonra sizi fitneye drerek
biribirinize katp kiminizden kiminin hncn aldrmamasn Allah (c.c.)'tan diliyorum.
Bundan sonra Rab' kendini dinleyen halka Mehd'yi tavsiye edip ona bey'at etmelerini hatrlatt ve
verdikleri bu bey'at szne vefa gostermeleri iin onlar tevik etti. Bunu mteakip Hasan b. Zeyd'in
elini -tuttu ve: Kalk, bey'at et. dedi, o da kalkp (Mehdi adna) olu Musa'ya bey'at etti. te bundan
sonra halk protokoldaki sralarna gre bey'atle-rini yaptlar. Bu arada Himoullanmn Mansr'un
yanma girmelerine msaade edildi. Onlar girdikleri zaman Mansr'un cesedi kefene sarlm
durumdayd, ancak ba kapatlmamt. Nihayet tabutunu Mekkeye doru mil kadar tadk ve

defnedilecei yere geldik. Bu esnada ben rzgr salarn dalgalandrp yzne vurduka ona
bakyordum. Mansr ihramdan klrken yaplacak tra iin salarn bir hayli uzat- -mt ve
boyasz brakmt. Bu yzden salar rzgr tarafndan dalga-andrlmaa msaitti.
Mansr'un lmnden sonra s b. Musa'nn bey'atten geri durmas zerine ilk sesi ykselten Ali b.
s b. Mhn oldu. Ona: Allah'a ni yemin ederim ki, ya bey'at edersin, ya da boynunu vururum.
dedi, bu- .jy nun zerine s b. Musa da bey'at etti. Bundan sonra Ms b. el-Mehd ile Rab',
Mansr'un azatls Menre'yi Mehd'ye gndererek vefat haberini ve kendisine bey'at edildiini
bildirdiler, ayrca Hz. Peygamber (s.a.v.)'in hrkasn, hilfet mhrn ve asay da Mehd'ye
yolladlar ve sonra kendileri de Mekke'den ayrldlar. 15 Zilhicce 158 (17 Ekim 775)'de Mehd'ye
Mansr'un vefat haberi gelince Badat halk da bey'atte bulundu.
Bir rivayete gre, Rab' Mansr'un vefatn bir mddet gizleyerek ona elbise giydirip bir koltua
oturtmu, yzne de grlmesini salayan cibinlik eklinde ince bir tl rtmt; yle ki Mansr'un
l olduu anlalmyordu. Sonra aile ve yaknlarn lm cesedinin biraz ile risine kadar
yaklatrp kendisi Mansr'un yaknna kadar giderek ko- "; nuuyormu roln yapm, sonra da
onlarn yanna gelerek Mansr'dan emir almicasna Mehd iin bey'atlerini yenilemelerini istemi,
bunun zerine onlar da bey'atlerini tekrar yenilemilerdi.
Rabi' bundan sonra Mansr'un aile ve
yaknlarn dar karp kendisi de pelerinden st ba yrtlm olarak ve elleriyle bana vurarak
alar bir vaziyette dar kmt. Bu durumu renen Mehd Rab'n bu hareketini beenmedi ve:
Mminlerin emrinin azameti senin bu yaptn harekete engel olmad m? diyerek ona kt. Bir
[13]
rivayete gre Mehd onu dvdrd, fakat bunu kimseye duyurmad.
eitli Olaylar
Bu yl Mansr Mseyyeb b. Zheyr'i gvenlik gleri komutanl grevinden azletti ve zincire
vurarak hapsetti. Mseyyeb'in azledilmesinin sebebi, Ktib Ebn b. Ber'i ldrnceye kadar
krbalam olmasiydi. Ebn b. Beir, Mseyyeb'in Kfe valisi olan kardei Arar b. Zheyr'in
idarede orta idi. Mansr Mseyyeb'in yerine shibu'l-hrb (Ordunun kl, ok gibi harp aletlerini
hazrlayan ve yneten kii) grevinde bulunan Hakem b. Ysuf'u tayin etti. Daha sonra Mehd'nin
Mseyyeb hakknda babas Mansr ile grmesi zerine Mansr.Mseyyeb'i afetti ve eski grevine
iade etti.
Bu yl Mansr Nasr b. Harb b. Abdullah' Fars valiliine tayin etti. Yine bu yl ramazan (temmuz
775) aynda Mehd Rakka'dan geri dnd.
Bu yl Dereb'l-Hades'ten yaz seferine kan Ma'yf b. Yahya dmanla karlat ve savaa tututu.
Neticede iki taraf sava braktlar.
Bu sene Mansr'un emriyle Mekke emri mam Muhammed b. brahim bir grup kimseyi hapse att.
Tutuklanan bu kimseler bn Cureyc, Abbd b. Kesir ve Sfyn es-Sevri ile Mekke'de oturan Ali b.
Eb Tlib' in soyundan gelen bir kii idi. Daha sonra Muhammed b. brahim, Man-sr'dan emir
almadan onlar serbest brakt', ancak Mansr onun bu hareketine ok fkelendi.
Muhammed b. brahim'in onlar serbest brakmasnn sebebi, bu hareketi beenmeyip yadrgam
olmasyd. Hatt bir ara Mansr'a hitaben unlar sylemiti: Rasllah'n yakm olan bir adam
tutup hapsettirdin {bununla Ali b. Eb Tlib'in soyundan gelen adam kasdediyor-du}, sonra da
Mslmanlarn ileri gelen sayl kiilerinden bir grubu tutuklattn. Bir gn Mminlerin emri gelerek

onlarn ldrlmelerini emredebilir, hatt saltanatnn hmna urayarak ben de ldrlebilirim. En

iyisi onlar salaym, bylece sen de onlardan kurtulmu olursun, diye dndm.
Mansr Mekke'ye yaklanca Muhammed b. brahim kendisine hediyeler gnderdi, fakat Mansr bu
hediyeleri geri evirdi.
Bu yl Mansr, Badd'dan Mekke'ye hareket etti, fakat Mekke'ye varmadan yolda vefat etti.
Endls emri Abdurrahman, bu yl Kriye ehrine kar sava at ve burann valisini akna'ya
teslim eden Berberilerin zerine yrd. Abdurrahman Berberilerin ileri gelenlerinden bir grup
kimseyi ldrdkten sonra akna'mn peine takld. Beyaz Saray ve ed-Dereb'i geip izini
kaybettirmesine kadar onu takip etti.
Bu yl Cillkye kral Orali (?) ld, yerine Silon kral oldu. Orali'nin krall alt yl srmtr.
Bu yl Fakih Mlik b. Mivel el-Becel Kfe'de vefat etti. Msrl Hayt b. ureyh b. Mslim elHadrami de bu yl lmtr.
Bu yl ibrahim b. Yahya b. Muhammed b. Ali b. Abdullah Mekke ve Tif, Abdssamed b. Ali
Medine, Amr b. Zheyr ed-Dabb (bir rivayete gre smail b. smail es-Sakaf) Kfe valisi idiler.
Ayrca Kfe kadlnda erk b. Abdullah en-Neha ve hara milh'inde ise Sabit b. Ms
bulunuyordu. Horasan valisi Humeyd b. Kahtabe, Badd kads Abdullah b. Muhammed b. Safvn
idi. Badd emniyet ileri grevinde Abdtilceb-br b. Abdurrahman'n kardei mer b. Abdurrahman
(bir rivayete gre Ms b. Ka'b) bulundu. Basra'da hara mllii ve arazi ileri grevlerinde Umre
b. Hamza, kadlk ve imamet grevlerinde ise Ubeydullah b. Hasan el-Anber bulunuyordu.
[14]
Bu yl halk arasnda byk bir veba salgn ba gsterdi.
HCRETN YZ ELL DOKUZUNCU (M. 775-776) YILI OLAYLARI
Hasan B. brahim B. Abdullah
Bu yl Halife Mehdi hapishanede bulunan Hasan b. brahim b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali'nin
yerini deitirdi.
Bunun sebebi u idi:
Ya'kb b. Dvud ile ayn hapishanede bulunan Hasan b. brahim, onun salverilmesinden sonra tel
ve kt zanna kaplarak kamak iin imknlar aramaa balad, gvendii baz kimselere mektup
gndererek bulunduu hcreye dardan bir dehliz almasn salad. Bu durumdan haberdar olan
Ya'kb daha nce kendisiyle bir liki ierisinde bulunduu Kad bn Ulse'ye giderek Mehd'ye baz
tavsiyelerde bulunmak istediini, dolaysyla Vezr Eb Ubeydullah ile grebilmek iin
kendisinden arac olmasn istedi. Vezir Eb Ubeydullah bunun zerine kendisini dinledikten sonra
Mehd ile grmesini salad. Halife Mehdi ie ba baa kalan Ya'kb, Mehd'nin veziri Eb
Ubeydullah ile Kad bn Ulse'ye gvendiini ifade etmesi zerine bir ey sylemedi, fakat onlar
kalktktan sonra Hasan b. brahim'in kamak iin dehliz kazdrdn haber verdi. Bunun zerine
Mehd gvendii birisini durumu tahkik etmek zere gnderdi. Tahkikat neticesinde durumun
doruluu anlalnca Mehd'nin emri zerine Hasan b. brahim'in yeri deitirildi. Hasan daha sonra
bir yolunu" bularak kamay baard ve aranmasna ramen ele geirilemedi. Daha sonra Mehd
Ya'kb'u huzuruna ararak Hasan b. brahim'in yerini sordu; Ya'kb da Mehd'ye Hasan b.
brahim'in bulunduu yeri bilmediini, ancak emn verdii takdirde kendisine getirebileceini
syledi. Mehd bunun zerine Hasan b. brahim'e emn verdi ve yakalayp getirdii takdirde Ya'kb'a

ihsanda bulunmay garanti etti ise de Ya'kb Mehd'ye: Onu aramay brak, zira bu onu yalnzla
itecektir. dedi. Bu durum karsnda Mehd Hasan' aramaktan vazgeti, daha sonra da Mehd'nin
[15]
katnda itibar artan Ya'kb, Hasan b. brahim'i yakalayp Mehd'nin huzuruna getirdi.
Ya'kb'un Mehd'nin Takdirini Kazanmas
Ya'kb'un Mehdi'ye hul] edebilmek iin hangi yollara ba vurduu yukarda anlatld. Mchd, Hasan
b. brahim ile ilgili husus iin Ya* kb'u huzuruna ard zaman Ya'kb kendisine unlar syledi:
Ey Mminlerin emri! Sen halkna adaleti yayginlatrp insafla davrandn ve kendilerine iyilikte
bulunduun iin onlar senden ok eyler ummaktadrlar. Bununla beraber yle bir takm hususlar
vardr ki, size bunlar anlatm olsam belki szce nemsenmeyecektir; ayrca kapnzn dnda
mahiyetini bilmediiniz bir takm eyler yaplmaktadr. Eer bana huzurunuza kmak frsatm
verirseniz, bunlar size arzederim.
B.un zerine Mehd Ya'kb^a huzuruna girip kma frsatn verdi. Ya'kb istedii zaman Mehdi'nin
huzuruna kyor ve ona faydal, gzel eyler tavsiye ediyordu, Ya'kb'un tavsiyeleri arasnda u
blge meselesi, kalelerin inas, gazilerin takviye edilmesi, bekrlarn evlendirilmesi, esir ve
mahkmlarn salverilmesi, borlu kiilerin borlarnn denmesi ve haya, iffet sahibi fakirlere
tasaddukta bulunmak gibi hususlar yer almaktayd. te Ya'kb bu tr tavsiye ve tleri sayesinde
Mehd'nin katnda itibar sahibi oldu ve derecesi bir hayli ykseldi, buna mukabil vezir Eb
Ubeydullah'm Mehd katndaki itibar ise sarsld ve hapse atld. t Mehd bir ferman kararak
Ya'kb'u kendisine din kardei edindiini halka duyurdu ve kendisine nakit olarak yz bin miktarnda
[16]
para ihsannda bulundu.
Horasan'da Mkanna'n Ortaya kmas
Bu yl Humeyd b. Kahtabe lmeden nce Horasan'da Mukanna' ortaya kt. Merv halkndan olan
Mukanna' a, ksa boylu bir kimseydi ve halk kendisine filozof adm vermiti. Mukanna' yzn
gstermemek iin altndan bir maske yaptrmt; ite bu yzden kendisine "maskeli" manasna gelin
"mukanna" deniliyordu. Mukanna' ayrca tanrlk iddiasnda da bulunmutu, fakat bunu taraftarlarnn
hepsine amyordu. Mukanna' bu hususta yle diyordu: Allah, dem'i yaratt ve onun suretine girdi;
sonra Nuh'un suretine... derken Eb Mslim Horasn'nin, ondan sonra da Him'in, yani Mkanna'n
suretine girdi. Ayn zamanda ruh gne (tenasuha) inanan Mkanna'n peine halktan bir ok sapk
takld ve bu sapklar nerede bulunurlarsa bulunsunlar, ona secde ediyor ve tapnyorlard. Bunlar
sava esnasnda: mdat senden y H-im! dye de barp yalvanyorlardi.
Mkanna'n .etrafna toplanan kalabalk halk grubu Besnm kalesi ile Ke'in Sencerde kynde
stlenmilerdi. Bu arada Mukanna1 a yardm etmek zere Buhara ve Sud'da Mbeyyida Frkas
ortaya fet, ayrca hep birlikte Mslmanlarn mallarn yama ettiler.
Mukanna' Eb Mslim'in Hz. Peygamber (s.a.v.)'den stn olduuna inanyor, Yahya b. Yezd'in
ldn inkr ediyor ve bir gn kendisini ldrmee.kalkanlar bizzat ldreceini iddia
ediyordu.
Mukanna' ve evresine toplananlar, Ke'te bir araya gelerek burada bulunan bir ksm saraylar ve
Nevkis kalesini ellerine geirdiler. Eb'n-Nu'mn, Cneyd ve Leys b. Nasr bunlarla defalarca

savat. Sava esnasnda bu kumandanlar Hassan b. Temim b, Nasr b. Seyyar ile Muhammed b. Nasr' ve bunlardan baka bir takm kimseleri ldrdler.
Mukanna' ve evresinde toplananlarn zerine Cebrail b. Yahya ile kardei Yezd kumandasnda bir
kuvvet sevkedildi, fakat Buhra'daki Mbeyyida frkasyla uraan bu iki karde Bmiceks ehrinde
onlarla drt ay arptlar ve bu ehri onlarn balarna yktlar. Bu arada onlardan yedi yz kii
ldrld, hatta Hakem de ldrlenler arasnda bulunuyordu. Neticede hezimete uratlan bu
kimseler Mukanna'a iltihak ettiler, ancak Cebrail pelerini brakmad ve onlarla savamaa devam
etti. Daha sonra Mehdi Mukanna' ile savamak zere Eb Avn' gnderdi, fakat Eb Avn'n savata
[17]
geveklik gstermesi zerine yerine Mu'z b. Mslim'i grevlendirdi.
eitli Olaylar
Bu yl Mehdi Kfe valisi bulunan smail'i azlederek yerine shk b. Sabbh el-Kind'yi tayin etti. Bir
rivayete gre smail'in yerine tayin edilen kii !s b. Lokman b. Muhammed b. Htb el-Cumah idi.
Yine bu yl Mehd, Said b. Da'lec'i Basra milis kuvvetleri bakanlndan, Ubeydullah b. Hasan' ise
imamlktan azlederek bunlarn yerine Abdlmelik b. Eyyb b. Zabyn en-Numeyr'yi getirdi ve ondan
Sad b. Da'lec'in zulmne urayanlarn haklarn geri almasn istedi. Daha sonra milis kuvvetleri
bakanl grevi Umre b. Hamza'ya geti ve Umre de bu greve Misver b. Abdullah el-BhiI'yi
getirdi:
Mehd bu yl ierisinde Kuem b. Abbs' Yemme valiliinden azletti, fakat azil yazs kendisine
geldii srada Kuem lm bulunuyordu. Bunun zerine onun yerine bu greve Bir b. Mnzir elBecel'yi tayin etti.
Heysem b. Sad de bu yl Cezire valiliinden azledilerek yerine Fadl b. Salih getirildi. Ayrca
Mehd bu yl, mmii veledi olan Hayzurn'azat ederek onunla ve Salih b. Ali'nin kz, Fadl ve
Abdlmelik'in kz kardei mm Abdullah ile evlendi.
Bu yl Badd'da, sa Kasr'nn yaknnda ykl gemiler ve pek ok halk kan bir ate neticesinde
yandlar.
Mansr'un azatls Matar, bu yl Msr valiliinde azledildi ve yerine Eb Damra Muhammed b.
Sleyman getirildi.
Bu yl Bizansllara kar yaplan yaz seferine Abbs b. Muhammed kt. Hasan b. Vasf bu seferde
nc birlik kumandanln stlenmiti. Nihayet Ankara'ya kadar gelen bu askeri kuvvet, Bizans'a ait
bir ehir ile Matmre'yi fethetti ve hi bir zayiat verilmeden Mslman askerler sa salim geri
dndler.
Bu sene Hamza b. Yahya Sicistan, Cebrail b. Yahya Semerkand valiliklerini stlendiler. Hatt
Cebrail b. Yahya, Semerkand ehrinin evresine sur ina ettirip hendekler kazdrd.
6u yl Mehd tarafndan Abdssamed b. AH Medine valiliinden azledildi ve yerine Muhammed b.
Abdullah el-Kesr getirildi. Fakat daha sonra Mehd Muhammed b Abdullah' azlederek yerine
Muhammed b. Ubeydullah b, Muhammed b. Abdurrahman b. Safvn el-Cumah'yi tayin etti.
Bu sene Mehd Rusfe'nin evresine sur ina ettirdi, hendek kazdrd ve bir de mescit yaptrd.
Mehdi'nin Sind valisi olan Ma'bed b. Halil bu yl grevinde iken vefat etti ve Mehd onun yerine bu
greve Ravh b. Htim'i tayin etti. Ravh b. Htim'in bu greve getirilmesini Mehdi'nin veziri Eb
Ubeydullah tavsiye etmiti.
Mehd bu yl Mansr tarafndan tutuklanan mahkmlar salverdi, ancak cinayet, irtikp ve anari gibi

sulardan tutuklu bulunanlar serbest brakmad. Serbest braklan mahkmlar arasnda Ben
Sleym'in azatls Ya'kb b. Dvud da bulunuyordu.
Horasan valisi bulunan Humeyd b. Kahtabe grevinde iken bu yl vefat etti ve Mehd onun yerine Eb
Avn Abdlmelik b. Yezd'i tayin etti.
Bu yl hacc ilerini Yemen'den dnmekte olan Mehdi'nin days Yezd b. Mansr idare etti. Mehd
daha nce bir mektup gndererek days Yezd b. Mansr'u yanna armt ve ona hacc mevsimi
emirliini verdiini bildirmiti.
Bu yl Medne emirliinde Abdullah b. Safvn el-Cumah, Kfe milis kuvvetleri bakanlnda Islk
b. Sabbh
el-Kind, Kfe hara milliinde Sabit b. Ms, Kfe kadlnda erik, Basra
imamlnda Abdlmelik b. Eyyb, Basra milis kuvvetleri bakanlnda Umre b. Hamza, Basra
kadlnda Ubeydullah b. Hasan; Dicle, Ehvz ve Fara blgeleri valiliinde Umre b. Hamza, Sind
valiliinde Bistm b. Amr, Yemen valiliinde Rec' b. Ravh, Yemme valiliinde Bir b. Mnzr,
Horasan valiliinde Eb Avn Abdlmelik b. Yezd bulundular. Horasan valisi bulunan Hu mey d b.
Kahtabe'nin lm zerine Mehdi Eb Avn Abdlmelik b. Yezd'i Horasan valiliine tayin etmiti.
Yine bu yl Fadl b. Salih Cezire, Yezd b. Hatim frkye, Eb Damra Muhammed b. Sleyman Msr
valiliklerinde bulundular.
Bu yl Endls'n Sente Beriyye havalisinde akna yaylma hareketine giriince, Endls emiri
Abdurrahman onun zerine bir ordu gnderdi. Bunun zerine akna yerinden ayrld ve eski deti
zerine dalara kt, ordu ise onu yakalamadan geri dnd.
Medneli fakih Muhammed b. Atjdurrahman b. Eb Zi'b doksan dokuz yanda iken Kfe'de bu yl
vefat etti.
Murc b. Mhclleb'in azatls Abdlazz b. Eb Revvd, Ynus b. Eb tshk el-Hemednt, Mahreme
b. Bkeyi-b. Abdullah b. Esecc el-Mis-r ve Merv kads olan bn mir'in azatls Hseyn b. Vkd
bu yl vefat ettiler. Hseyn b. Vkd ailesinin ihtiyac olan eyleri ardan satn ahr ve bunlar
[18]
srtlanarak bizzat evine kendisi gtrrd.
HCRET'N YUZ ALTMIINCI (M. 776-777) YILI OLAYLARI
Ysuf El-Berem'in syan
Bu yl "el-Berem" adyla bilinen Ysuf b. brahim ve beraberindekiler Mehdi'nin idare ve gidiatn
beenmeyerek Horasan'da ba kaldrdlar. Bu arada Ysuf el-Berem'in evresine byk bir kalabalk
topland. Ma'n b. Zide'nin kardeinin olu Yezd b. Mezyed e-eybn komutasndaki bir kuvvet
bunlarn zerine sevkedildi. Karlaan taraflar kucak kucaa savatlar, neticede Yezd b. Mezyed,
Ysuf el-Berem'i esir ald ve onunla birlikte ileri gelen adamlarn Mehd'nin yanna gnderdi.
Nehrevn'a gelince Ysuf ve adamlar develere ters bindirilip Rusfe'ye bu ekilde girdirildiler.
Sonra Ysuf'un elleri ve ayaklar kesilerek adamlaryla birlikte ldrld ve cesetleri kprnn
zerinde bir yere asld.
Bir rivayete gre Ysuf el-Berem Harrlerden idi. Thir b. H-seyn'in dedesi Mus'ab b. Zureyk
Busene valisi ken Ysuf bu ehri ele geirdi, hatt Mus'ab buradan kamak mecburiyetinde kald.
Ayrca Ysuf Merverrz, Tlekn ve Czcn' da ele geirdi. Ysuf'un gzdelerinden birisi olan Eb
[19]
Mu'z el-Farybi de onunla birlikte yakalanp ldrld.

s B. Musa'nn Veliahtlikten Azledilip Yerine Ms El-Hd'ye Bey'at Edilmesi

Hmoullanndan bir grup ile Mehdi'nin yakn taraftarlar kendi aralarnda konuarak s b. Musa'y
veilahtlikten uzaklatrp yerine Mehd'nin olu Ms el-Hd'yi getirmek istediler. Durumu renen
Mehdi buna ok sevindi ve Kfe "ye bal Ruhbe kynde bulunan s b. Musa'ya bir mektup yazarak
yanna gelmesini stodi, ancak s b. Ms durumu sezdii in MHri'nin yanma gelmedi. Bunun
zerine Mehd s b. Musa'y harcamas ve ona zarar vermesi iin Ravh b. H-tim"i Kfe valiliine
tayin etti, fakat s b: Ms cuma ve bayram gnlerinin haricinde ehre inmedii iin Ravh buna frsat
bulamad.
Mehd bu fikrinde srar ederek ona u haberi gnderdi: Ms el-Hd ve Harun er-Red adna
veliahtlikten kendiliinden feragat etmez ve direnmee kalkrsan, isyankrlarn hak etmi olduklar
cezay sen de isyann sebebiyle hak etmi olacaksn. Eer szm dinleyecek olursan, bu fecaatna
karlk olarak sana daha ok ve tez elden faydalanacan eyler vereceim. Mehd'nin bu
tekliflerine ramen s b. Ms yine Mehd'nin yanna gelmedi.
Mehd, s b. Musa'nn isyana kalkmasndan korktuu iin amcas Abbs b. Muhammed'i bir mektup
ve fermanla birlikte s b. Musa'ya gnderdi ye onu yanna ard, s b. Ms yine gelmedi. Bu defa
amcas Abbs geri dndkten sonra kendi adamlarndan samim ve anlayl bir kii seerek bunlar
kumandan Eb Hreyre Muhammed b. Ferrh komutasnda s b. Musa'ya gnderdi ve her birine
birer davul vererek s b. Musa'nn yaknma geldiklerinde bunlar almalarn istedi. Sabah seher
vaktinde kye giren bu kimseler davullarn almaa balaynca s b. Ms tela kapld ve fena
halde korktu. Yanna gelen Eb Hreyre kendisini Mehd'nin yanma gtreceini syledi, fakat o
rahatszln ileri srerek gitmek istemedi. Eb Hreyre onun bu zrn kabul etmedi ve yakalad
gibi^alp gtrd.
s b. Ms Badd'a gelince Asker'l-Mehd'de bulunan Muhammed b. Sleyman'n evine indi ve
gnlerce burada kald. Bu arada Mehd'nin yanna gidip geliyordu. Kendisine hi bir ey
sylenmiyor, kendisi iin sakncal bir durum da grmyordu. Bir gn Mehd'den nce saraya giderek
Rab'nin locasnda (maksure) oturmutu, tam bu srada kendisini veliahtlikten uzaklatrmak isteyen
Mehd'nn ileri gelen adamlarnn taraftarlar zerine saldrdlar. Ancak s b. Ms atik davranarak
locann kapsn kilitledi. Srklarla kapy paralayan bu saldrganlar ona ok irkin hakaretlerde
bulundular. Mehd bu hareketlerini ho karlamadn aa vurduysa da onlar bu irkin
hareketlerinde vaz gemediler. s b. Musa'nn ailesinin ileri gelen bykleri gelip araya girinceye
kadar bu hal gnlerce devam etti. Bu arada ona kar en iddetli davranan kii Muhammed b.
Sleyman idi.
Mehd srar ettike s b. Ms da veliahtlikten vaz gemiyordu. Mehd ailesini ve maln
koruyacana dair yeminlerinin bulunduunu syledi ve Muhammed b. Abdullah b. Ulse, Mslim b.
Hlid ez-Zenc gibi kad ve fakiheri ikna etmeleri iin yanna gnderdi. s b. Ms nihayet bu kad
ve fakihlern verdikleri fetva dorultusunda hareket ederek veliahtlikten ekildi. te Mehd, onun bu
feragatine karlk olarak
en milyon dirhem ie. Zb ve Kesker topraklarndan arazi verdi. Netice olarak s b. Ms 26
Muharrem 160 (14 Kasm 776)'da veliahtlikten feragat ederek Mehdi le olu Ms el-Hd'ye bey'at
etti.
Ertesi gn Mehd ailesini toplayarak olu Ms el-Hd adna onlardan bey'at ald, sonra s b. Ms

ile beraber camiye giderek halka hitnp etti ve sa b. Musa'nn Ms el-Hd lehine veliahtlikten
feragat ettiini iln ederek halk Ms el-Hd'ye bey'ate davet etti.
Halk kouarak bu bey'at arsna icabet etti ve bylece Mehd de s b. Musa'nn veliahtlikten
ekildiini halkn ehadetiyle ortaya koymu oldu. Bu hadiseyi devrin airlerinden biri:
Eb Ms lmeyi istemedi, halbuki lm onun iin bir kurtulu ve bir erefti...
[20]
msralaryla "balayan bir iirle dile getirdi.
Brbed ehrinin Fethi
Halife Mehd 159 (775) ylnda asker ve gnlllerden meydana gelen byk bir orduyu deniz
yoluyla Hindistan'a gnderdi. Bu ordunun banda Abdlmelik b. ihb el-Misma' bulunuyordu.
Ayrca bu orduya Rab' b. Subeyh de katlmt. Nihayet harekete geen bu ordu Brbed ehrine
gelince burasn drt bir yandan muhasara altna alarak ehir halkn sktrmaa balad. Bu arada
askerler birbirlerini cihada tevik ediyorlar ve Brbed halkn sktrmaya alyorlard. Neticede
Allah (c.c.) bu ehrin fethini onlara myesser kld ve onlar bu ehri zorla ele geirdiler. ehir
halknn puthaneye snmas zerine Mslmanlar burasn atee verdiler; bu arada halkn bir ksm
yanarak ld, dierleri de Mslmanlar tarafndan ldrldler. Ayrca bu savata yirmi ksur
Mslman da ehit edildi. Bu ordu Allah'n myesser kld ganimetler ile dnmek zere iken
denizde byk bir frtna kt ve frtna dininceye kadar burada kaldlar. Bu arada Mslman
ordunun ierisinde azlarda grlen bir hastalk ba. gsterdi ve bu yzden bine yakn Mslman
asker ld. Rab' b. Subeyh de lenler arasnda bulunuyordu. Bu ordu daha sonra geri dnd, fakat
Fars lkesinin snrlan ierisinde bulunan Humran Denizi sahiline geldiklerinde geceleyin balayan
frtna btn gemileri paralad, tte bu srada Mslman askerlerin bir ksm kurtulurken, dierleri
boularak ehit oldular.
Rivayet edildiine gre, Ebn b. Sadaka, Hrn er-Red'in ktip ve vezirliine bu yl tayin edilmiti.
Bu yl Horasan valisi bulunan Eb Avn, halife'nin fkesini zerine ektiinden bu grevden
azledildi ve yerine Mu'z b. Mslim getirildi.
Yine bu yl Smme b. Velid el-Abs yaz seferine, Gamr b. Abbs el-Has'am ise Akdeniz seferine
[21]
ktlar.
Eb Bekre Ve Ziyftd Ailelerinin Neseblerlnin Tashihi
Bu yl Mehd Eb Bekre ailesinin nesebini Sakf kabilesinden karp Hz. Peygamber (s.a.v.)'in vel
yoluyla (azatlk yoluyla meydana gelen klelik akrabal) nesebine geirilmesini (tescilini) emretti.
Bu hadisenin sebebi u idi:
Bir gn Eb Bekre ailesine mensup olan- birisi Mehd'ye gelerek ikyetini arzetti ve Hz.
Peygamber'e vel yoluyla yaknln vesile ederek ona yaklamaa alt. Bunun zerine Mehd bu
kimseye yle dedi: htiya ve sknt zamannda bizlere yaklaabilmek iin hep bu nesep davalar
ortaya atlr. Mehd'nin bu szlerine o adam u karl verdi: Ey Mminlerin emri! Bunu kim
inkr edebilir? Biz bu iddiay ispat edebiliriz. Ben sizden kendimin ve Eb Bekre ailesine mensup
olanlarn nesebini Hz. Peygamber'e vel yoluyla tescil etmenizi, ayrca sonradan Hz. Peygamber'in
nesebine iltihak eden ve ocuk kimin deinde domu ise onundur, zina edene mahrumiyet der.

mealindeki Hz. Peygamber'in hadisinin hkmn benimsemeyen Ziyd ailesinin nesebini de Sakf
kabilesinin, azatls olan Ubeyde'ye tescil edilmesini istiyorum. Bunun zerine Mehd, Eb Bekre
ailesinin nesebinin Rasllah fs.a.vV in nesebine velen tescil edilmesini emretti ve Muhammed b.
Musa'ya bu hususla ilgili bir mektup gnderdi. Mehd mektubunda bunu kabul ve ikrar edenlerin
mallarn kendi elleriyle terk etmi olacaklarn, reddedenlerin ise mallarna sahip olacaklarn
bildirdi.
Muhammed b. Ms'nm, Mehd'nin kendisine mektupla bildirdii bu isteini onlara arzetmesi
zerine, kii hari dierleri oduSu eibi bunu kabettiler. Ayrca Mehd'nin emriyle Ziyd ailesinin
de Kt-rey'ten kartlarak nesepleri Ubeyd zerine tescil edildi.
Yukarda anlattmz sebeple birlikte Mehdi'yi byle bir davrana sevk eden dier bir sebep de u
idi: Zyd ailesinden Sugd b. Selm b. Harb b. Zyd adnda birisi Mehd'nin yanna gelmiti. Mehd
bu adama kim olduunu sordu, adam: Amcandn oluyum. cevabn verdi. Mehd: Hangi amcamn
olusun? deyince adam nesebini srayla saymaa balad, bunun zerine Mehd: Seni Smeyye'nin
pii! Ne zamandan beri amcamn olu oluyorsun? dedi ve adama fkelendi. Bu adam Men-d'nin
emri zerine derhal yakasndan tutulup dar karld. Mehd sonra Zyd ailesinin Hz. Peygamber'in
soyuna intisap hadisesini aratrd ve Basra valisine bir mektup gndererek Ziyd ailesini Kurey ve
Araplarn bal bulunduklar soy ktnden kartmasn ve Sakif kabilesine tescil etmesini istedi.
Ayrca bu konuda bir ferman kararak Peygamber (s.a.v.)'in hkmne aykr olarak hareket eden
Ziyd ailesinin bir hile ile bu nesebe nasl iltihak ettiklerini anlatt. Bunun zerine Kurey ktnden
silindiler, fakat ok gemeden valilere rvet vererek neseplerini yine eski duruma evirmeyi
baardlar. Hlid b. Neccr yazm olduu iki beyitle bu hdiseyi u ekilde dile getiriyor:
Ziyd, Nfi' ve Eb Bekre'nin ilerine aakalrm; beriki "Kurey'tenim" diyor, br
[22]
kle, bu ise Arap olduunu iddia ediyor.
eitli Olaylar
Bu yl Medine valisi Abdullah b. Safvn el-Cumah vefat etti ve yerine Muhammed b. Abdullah elKesri getirildi. Ancak Muhammed b. Abdullah bir mddet sonra bu grevden azledildi, yerine Zfer
b. Asm el-Hilli tayn edildi. Kadla ise Abdullah b. Muhammed b. tmrn et- Talh getirildi. Bu yl
bir Harici olan Abdsselm Musul taraflarnda ba kaldrd.
Bu sene Bistm b. Amr Sind valiliinden azledildi, yerine Ravh b. Hatim tayin edildi. Bu yl hacc
ilerini bizzat Mehdi idare etti. Olu Ms ile days Yezd b. Mansr'u Badd'da kendi yerine
brakarak yanna ailesinden bir grup ile olu Hrn er-Red'i ve Ya'kb b. Davud'u ald, Mekke'ye
geldiinde Ya'kb b. Dvud ile birlikte Hz. Ali'nin evldndan olan ve daha nce hayatn gvence
altna ald Hasan b. br-him b. Abdullah'n yanna gitti, ona baz hediyeler verdikten baka arazi
iktanda bulundu.
Yine bu yl iinde Mehd Kabe'nin eski rtsn karp yerine yeni bir rt yaptrd. Bunun sebebi
u di: Kabe'de hizmet eden grevliler, rtlerin arl yznden Beytullah'n yklmasndan endie
duy-duklarm Mehd'ye arzetmilerd. Mehd, bunun zerine bu rtleri deitirdi. Him b.
Abdlmelik'in yaptrd rt kaln ipektendi, daha nceki rt ise Yemen'de dokutulmutu.
Mehdi hacc mevsiminde bir ok para datt. Beraberinde Irak'tan otuz milyon dirhem getirmiti. Bu
arada Msr'dan yz bin, Yemen1 den de iki yz bin dinar geldi. Bu paralarn hepsini datt.

Ayrca, yz elli bin kat elbise de datt. Bundan baka Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Mescid'ini de
geniletti ve Medneli Ensr'dan be yz kii seerek kendisini korumak zere bunlardan meydana
gelen bir muhafz birlii kurdu. Mehdi bunlara bol miktarda erzak verdi, ayrca Irak topraklarndan
onlara iktada bulunuldu.
Muhammed b. Sleyman Mehdi kendisi iin Mekke'ye kar (buz) gnderdi. Bylece Mehdi kendisi
iin Mekke'ye kar gnderilen ilk halife oluyordu. Ayrca Mehdi ailesinden ve dierlerinden alm
olduu hak ve grevleri tekrar sahiplerine verdi.
Bu yl Basra, Dicle blgesi, Bahreyn, Uman, Ehvz blgesi ve Fars valiliinde Muhammed b.
Sleyman, Horasan valiliinde ise Mu'z b. Mslim bulundular. Dier ehirlerdeki valiier ise
yukarda bahsedilen kiilerdir.
sr? Endls hkmdar Abdrrahman bu yl Eb Osman Ubeydullah b. Osman ile Temmm b.
Alkame'yi akna zerine gnderdi. Eb Osman ile Temmm akna'y aylarca Sebatrn kalesinde
muhasara altnda tuttular. Bu kuatmadan netice alnamayacan anlaynca kuatmay ter-kettiler ve
oradan ayrldlar. Onlarn buradan ayrlmasndan sonra akna ebatrn'dan karak "Hulsa" adl
katnyla Sente Beriyye kylerinden birine giderken adamlarndan Eb Ma'n ile Eb Huzeym kendisini
pusuya drerek ldrdler ve ban Abdurrahman'a getirip teslim ettiler. Bylece onun
ldrlmesiyle halk rahat ve huzura kavumu oldu.
mam Eb Hanfe'nn talebesi, ayn zamanda zahid bir kii olan Dvud b. Nusayr et-T',
Abdurrahman b. Abdullah b. Utbe b. Abdullah b. Mes'd el-Mes'd, yetmi yedi yanda olan Eb
Bistm u'be b. el-Haccc ve srail b. Ynus b. Eb shk es-Seb' bu yl vefat ettiler. Bir rivayete
gre srail b. Ynus 164 (780) ylnda vefat etmitir.
mam Mlik'in amcas olan ve Eb Mlik knyesini tayan Rab' b. Mlik b. Eb mir de bu yl vefat
etti. Bunlar drt erkek karde idiler. Bunlarn en bykten en ke doru ya sralamalar yledir:
mam
Mlik'in babas Enes, smil b. Veys'in dedesi veys, Nfi ve Rab'. Halfe b. Hayyt'n dedesi
Halfe b. Hayyt e-Usfur ile nahiv ilminin mehur mam ve Sbeveyh'nin hocas Halil b. Ahmed el[23]
Basr el-Ferhd bu yl vefat ettiler.
HCRET'N YZ ALTMI BRNC (M. 777-778)YILI OLAYLARI
Mukanna'n Kendisini ldrmesi
Bu sene Mu'z b. Mslim bir grup kumandan ve askerle birlikte Mukanna'n zerine yrd. nc
birlik kumandan Sad el-Hare di, ayrca Zemm'den gelen Ukbe b. Mslim de Tavvs'de Mu'z b.
Mslim' in birliine katld. Nihayet bu asker kuvvet . Mukanna'n askerlerine kar hcuma geti ve
onlar bozguna uratt. Dalan bu askerler Sinm' da bulunan Mukanna'n yanna gittiler. Mukanna'
Sinm'n evresine hendek kazdrarak burasn iyice tahkim etti. Mu'z b. Mslim onlarn peinden
gelerek tekrar savaa tututu. Bu arada Mu'z ile el-Hare arasnda anlamazlk kt. Bunun zerine
el-Hare, Mehd'ye Mu'z' ktleyen bir mektup yazd ve bu mektubunda kendisine tek bana yetki
verildii takdirde Mukanna'n hakkndan geleceine dair garanti verdi. Mehdi el-Harei'nin bu
isteini kabul etti, o da tek basma Mukanna ile savamaa balad. Bu arada Mu'z, olu Rec ile
birlikte bir orduy-' le ona yardm ediyor ve her isteini karlamaa alyordu. Nihayet muhasarann

uzamas zerine Mukanna'm adamlar gizlice haber gndererek el-Hare'den emn dilediler. ElHare onlarn emn dileklerini kabul etti, bunun zerine Mukanna'n adamlarndan otuz bine yakn
kimse kendisini terk ederek oradan ayrldlar, ancak Mukanna'n ileri gelen adamlarndan iki bin
kadar yannda kaldlar. te bu srada Rec' b. Mu'z ve dierleri harekete geerek Mukanna'n
kalesinin ok yaknnda kazdrm olduu hendee kadar geldiler ve Mukanna' sktr-. maa
baladlar.
r Bu durum karsnda ldrleceini ve sonunun geldiin! anlayan Mukanna', hanmlarm ve
ailesinin dier ferdlerini btr raya toplayarak zehir iirip ldrd. Daha sonra cesedinin ele
geirilmemesi iin de kendisinin yaklmasn emretti. Br rivayete gre, kalesinde bulunan hayvan,
elbise ve dier eylerin de hepsini yakt ve sonra: Benimle beraber ge ykselmek isteyen
kendisini benimle birlikte su atee atsn. dedi ve kendisim atee att. Arkasndan hanmlar, aile
fertleri ve kendiine yakn bulunan kimseler de kendilerini atee attlar ve hep birlikte yandlar.
Neticede kaleye giren askerler burasn bombo buldular.
te bu hadise, Mukanna'n arta kalan adamlarnn ve Mukanna'n. adamlarndan olup da
Mvernnehir'de Mubeyyida Frkas" adyla tannan mensuplarnn iyice sapmalarna sebep oldu.
Fakat onlar inanlarn sk bir gizlilik ierisinde srdrmektedirler. Dier bir rivayete gre ise
Mukanna' bizzat kendisi zehir ierek lm, el-Harei de ban gvdesinden ayrp Mehdi'ye
gndermitir. Mukanna'n ba kendisine ulatr srada Mehdi 163 (779) ylnda Haleb'de savaa
[24]
km bulunuyordu.
Vezir Eb Ubeydullah'n Durumunun Sarslmas
Bu yl Mehd'nin veziri Eb Ubeydullah'n durumu bozuldu. Onun Mansr "dneminde Mehdi ile olan
ilikisini Mehdi ile beraber Horasan'a gidiini yukarda anlatmtk. Fadl b. Rab'in anlattna gre,
mevli grubu Mehd'nin huzurunda vezir Ubeydullah'a alenen hakarette bulunup svyorlar, ayrca
Mehd'yi ona kar kkrtyorlard. Eb Ubeydullah'n kendi faaliyetlerini bildirmek zere Mansr'a
gnderdii mektuplar bizzat Mansr alr ve bunlar Rab'a verirdi. Mansr da Mehd'ye mektuplar
gnderir ve kendisine Eb Ubeydullah'a iyi davranmasn ve onun hakknda konumamasn sylerdi.
Rab', Mansr'un ld yl onunla beraber hacc yolculuuna km ve yukarda anlattmz zere
Mehd'ye bey'at hususunda mhim rol oynamt, ancak Badd'a dndnde Mehd'nin huzuruna
kmadan ve kendi ailesine uramadan doru vezir Eb Ubeydullah'a gitmiti. Hatt Rab'in olu
Fadl, babasna: Mminlerin emrine ve kendi evine uramadan vezir Eb Ubeydullah'n yanna
gitmen olacak ey mi? demi bunun zerine babas u karl vermiti: .Eb Ubeydullah Mehd'nin
yakn adamdr. Bizim ona daha nceleri yapm olduumuz muameleden farkl .bir muamele ve
davranta bulunmamz gerekir. Ayrca kendisine yapm olduumuz yardmlarmz da anmamamz
icap eder.
Nihayet Rab akam vaktinden itibaren yats namaz kmncaya kadar kapda bekledi. Daha sonra
kendisine izin verildi ve ieri girdi, ancak uzanm bir vaziyette bulunan Eb Ubeydullah ayaa
kalkmad gibi oturu vaziyetine de gemedi, stelik dnp yzne bile bakmad. Bu arada Rabi'
bey'at meselesindeki oynad rol anlatmak istedi ise de Eb Ubeydullah: Ne yaptnz
biliyorum. diyerek szn kesti. fkesinden gs daralan Rab' dar knca olu Fadl kendisine
unlar syledi: Bu adamn sana yapt hakaret son safhaya vard. Asimda ilk nce onun yanna
gelmemeliydin; madem ki geldin, bekletildiini grnce geri dnmeliydin, ieri girip de sana

saygszlk yaparak ayaa kalkmadn grnce de derhal oradan kmalydn. Bunun zerine Bab'
olu Fadl'a u karl verdi: Sen bana ahmaka: "Yanma gitmemeliydin; madem ki gittin, izin
verilmediini grnce geri dnmeliydin; huzuruna girdiin zaman ayaa kalkmadn grnce de
derhal dar kmalydn." diyorsun. Ben doru olan yaptm. Allah'a yemin ederim ki, makamm
bahasna da olsa onun korktuunu bana getirmek iin malm, varm youmu
harcayacam.
'
Artk vezir Eb Ubeydullah'n peine den Rab' frsat kollamaa balad. Ne var ki Eb Ubeydullah
din ve grevleri hususunda ok ihtiyatl davranyor ve Rab' aleyhinde her hangi bir ak
yakalayamyordu. Bu defa olu Muhammed kanalyla an karmaa alt. Hatt devaml surette
hile ve aldatmacaya ba vurarak, vezirin olu Muham-med'i zndklk ve kendi haremlerinden
birisiyle iliki erisinde bulunmakla itham etti. Neticede Muhammed hakknda yaplan bu thmetler
Mehd'yi inandracak hale getirince babas Eb Ubeydullah'n yanndan kararak olu Muhammed'in
huzuruna getirilmesini emretti, gelen Muhammed'e: Oku bakalm. dedi. Muhammed doru drst
bir ey okuyamaymca bu defa babas Eb Ubeydullah'a: Sen olunun Kur'n' ezberlemekte olduunu
bana bildirmemi miydin? dedi. Bunun zerine babas: yle ama yllardr benden ayr kalyor,
unutmu olabilir. cevabn verdi. Mehd'nin: Kalk, olunu kurban et. demesi zerine ldrmek
in ayaa kalkt, fakat aya kayan vezr Eb Ubeydullah yere dt ve ylp kald. Bunun zerine
Abbs b. Muhammed, Mehdi' ye yle dedi: Uygun grrseniz bu yal adam (Eb Ubeydullah')
balayn. Ardndan Mehd'nin emriyle Muhammed'in boynu vurduruldu. Sonra da Rab' Mehd'ye:
Ey Mminlerin emri, olunu ldrdn adama nasl gvenebilirsin? Hi bu olacak ey mi? dedi.
te bu hadiseden sonra Mehd vezir Eb Ubeydullah'tan ekinmee balad ve nihayet vezirin bana
[25]
gelenler bu hadiseden sonra oldu.
Es-Skleb'nin Endls'e Gemesi Ve Orada ldrlmesi
Bu yl, yani 161 (777), bir rivayete gre 160 (776) ylnda "es-Sk-leb" adyla bilinen Abdurrahman
b. Habb el-Fihr Endls halkn Abbas devletinin itaatma sokmak iin onlarla savamak zere
frkye' den Endls'e geti. Tudmir sahillerinden Endls'e giren es-Skleb, Sleyman b. Yakazan'a
bir mektup yazarak emir ve kumandasna girmesini ve Emevlerden Endls emri Abdurrahman ile
savamasn istedi, ayrca kendisini Abbasi halifesi Mehd'ye itaat etmee davet etti.
Abdurrahman b. Habb uzun boylu, akr gzl ve kzl sal olduu iin kendisine "es-Sklebi"
denildi.
Bu srada Barselona'da bulunan Sleyman b. Yakazan, es-Skleb1 nin isteklerini kabul etmedi ve ok
fkelendi. Beraberindeki Berber-ler ile zerine hcum eden es-Skleb'yi bozguna uratt ve esSkleb Tudmir'e geri dnmek mecburiyetinde kald. Daha sonra iyi hazrlanm ve kalabalk br
kuvvetle es-Skleb'nin zerine yryen Endls emri Abdurrahman onun kamasn nJemek iin
gemileri atee vererek yakt. es-Skleb Belensiye tarafnda bulunan ve korunmaya elverili olan
dalara ekildi. Daha sonra Abdurrahman'm es-Skleb'nin ban getirene bin dinar vermeyi vaat
etmesi zerine bir Berberi onu tuzaa drerek ldrd ve ban Abdurrahman'a teslim ederek
[26]
bizzat kendisinden vaat edilen bin dinar ald. es-Sklebi, 162 (778) ylnda ldrld.
eitli Olaylar

Bu yl Nasr D Muhammed b. el-E'as Suriye'de Abdullah b. Mer-vn'i yakalayp Mehdi'ye getirdi ve

Mehdi onu el-Mutbk'ta hapse koydu. Ayrca Amr b. Sehle el-E'ar gelerek kendi babasn ldrenin
Abdullah olduunu iddia etti ve dava Kad Eiyet'e gtrld. Muhakeme neticesinde davann
Abdullah'n aleyhine sonuland bir srada Abd-laziz b. Mslim el-Ukayl Kad fiyet'e gelerek,
Amr b. Sehle'nin, babasn Abdullah'n ldrdne dair ortaya att iddiasnda yalanc olduunu ve
Mervn'n emriyle Amr'n babasn bizzat kendisinin ldrdn itiraf etti, dolaysyla Abdullah'n
onun babasnn kanyla bir ilgisi bulunmadn syledi; bunun zerine Abdullah serbest brakld,
Amr'n babas Mervn'n emriyle ldrld iin de Mehdi Abdlaziz b. Mslim'e dokunmad
Bu yl yaz seferine Smme b. Veld kt ve Dbk'a gelip konaklad. Bu srada Mihail
komutasndaki seksen bin kiilik bir Bizans ordusu Mara'n i ksmlarna kadar gelerek ortal
krp geirdikten ve bir hayli ganimet ve esir ele geirdikten sonra buray muhasara altna almt. Bu
arada Mslmanlar ile savaan Mihail pek ok Mslman da ldrmt. Bu esnada s b. Ali
Mara kalesinde mrabt olarak bulunuyordu. Nihayet muhasaray brakan Bizans askerleri Ceyhan
tarafna ekildiler. Durumu renen Mehd'ye bu hl ok ar geldi ve 162 (778) ylnn olaylarnda
bahsedeceimiz zere, Bizansllarla savamak iin hazrla giriti, fte bu yzden Mslmanlar bu
yl yaz seferine kamadlar.
Yine bu yl Mehdi Mekke'ye giden yol gzerghnda konaklar yaplmas iin emir verdi. Mehdi bu
konaklarn daha nce Seffh'n K-disiye ile Zble arasnda yaptrm olduu konaklardan daha
geni olmasn istiyordu. Ayrca Mehd vermi olduu bir emirle yol boyunca bu konaklarn
bulunduu yerlerdeki her pnar ve su kayna iin birer havuz yaplmasn, mesafeleri gsteren
millerin ve deve allarnn yenilenmesini, yine yol boyunca yeni kuyular almasn istiyordu.
Buraya kadar saylan bu ilerin yapmm Yaktn b. Ms stlendi. Bunlardan baka Mehd Basra
Mescidi'nin geniletilmesini ve btn lkedeki minberlerin boylarnn o gne kadar devam edip
gelmekte olan Hz. Peygamber (s.a.v.Vin minberinin seviyesine indirilmesini istedi.
Ayrca Mehd bu yl Ya'kb b. Davud'un emir vererek imparatorluun her tarafna kendilerine
gvenilen kiilerin tayin edilmesini istedi. Mehd'nin bu istei Ya'kb b. Dvud tarafndan yerine
getirildi. te bundan sonra Mehd'nin her hangi bir valiye gnderdii emirler Ya'kb tarafndan bu
emin kimselere bildirildikten sonra infaz edilmee baland.
Bu yl amr b. Abbs deniz seferine kt. Yine bu yl Sind valiliine tayin edilen Nasr b.
Muhammed b. el-E'as sonradan azledilerek yerine Abdlmelik b. ihb getirildi. Bu grevde on
sekiz gn kalan Ab-dlmelik azledilerek, yoldan geri evrilen Nasr b. Muhammed tekrar bu greve
iade edildi.
Mehdi bu yl iinde Kad Afiyet ile bn Ulse'yi Rusfe'ye kad olarak tayin etti.
r
Bu yl Cezire valiliinden Fad b. SlYi azleden Mehd onun yerine Abdssamed b. Ali'yi vali tayin
etti. Ayrca sa b. Lokmn' Msr, Yezd b. Mansr'u Kfe evresi, Hassan e-erevi'yi Musul ve
Bistm b. Arar et-Talib'yi zerbeycn valiliklerine tayin etti.
Yine bu yl ierisinde Mehdi fel hastalndan len Nasr b. Mlik1 in yerine gvenlik kuvvetleri
bakanl grevine Hamza b. Mlik'i getirdi- Ayrca Ebn b. Sadaka, Hrn er-Red'in yanndan
alnd ve Ms el-Hd'n yanma verildi. Hrn er-Red'in yanma ise Yahya b. H-lid b. Bermek
verildi.
Zilhicce 161 (Austos 778)'de Eb Damra Muhammed b. Sleyman, Msr valiliinden azledilerek

bu greve Seleme b. Rec1 getirildi.

Bu sene hacc ilerini veliaht bulunan Ms el-Hd idare etti Bu yl Ca'fer b. Sleyman Mekke, Tif
ve Yemme; Ali b. Sleyman Yemen, Yezd b. Mansr Kfe evresi milliklerinde bulundular.
Kfe milis kuvvetleri bakanlnda ise shk b. Mansr bulunuyordu.
97(715) ylnda doan Sfy es-Sevr ile Kfeli Eb's-Salt Zaide b. Kudme bu yl vefat ettiler.
Ayrca Belh'te doan, Suriye'de ikamet ederek inzivaya ekilen ve Bekr b. Vil kabilesinden olan
mehur sf Eb shk brahim b. Edhem b. Mansr, Eb Hatim el-Bst'nin naklettiine gre bu yl
[27]
vefat etmitir
HCRETN ETN YZ ALTMI KNC (M. 778-779) YILI OLAYLARI
Hariclerden Abdsselm'n ldrlmesi
Cezre'de isyana kalkan, gittike glenen ve evresine pek ok kimseyi toplayan Abdsselm b.
Him el-Yekri bu yl Knnesrin'de ldrld. Mehd'nin komutanlarndan sa b. Musa'nn da
ierisinde bulunduu askeri bir kuvvetle atmaya giren Abdsselm s b. Ms'y> ve
beraberindeki pek ok kimseyi ldrd ve ebb b. Vc el-Merverrz' nin birliini de bozguna
uratt. Bunun zerine Mehdi bin svariye biner dirhem vererek onlar ebib'in yardmna gnderdi.
ebb kendisine katlan bu svariler ile birlikte kendisinden kaan Abdsselm' takibe koyuldu ve
[28]
atmaya giren Abdsselm' Knnesrn'de ldrd.
eitli Olaylar
Mehdi bu yl Ezimme Divanlarm (Tefti ve Muhasebe Dairesi) kurdu ve bana azatls Amr b.
Murabba' tayin etti. Ayrca mparatorluk snrlan ierisinde bulunan mahkm ve czzamllara bol
miktarda erzak datt.
Bizansllar bu yl iinde Hades'e kadar geldiler ve burada bulunan suru yktlar. Bu yl yaz seferine
gnlllerin dnda seksen bin kiilik maal askeri bir kuvvetle birlikte Hasan b. Kahtabe kt ve
Erzulye kaplcalarna kadar geldi. Bizans lkesinin pek ok yerlerini yakp ykt, fakat bu srada ne
bir kale fethetti ve ne de her hangi bir asker kuvvetle karlat. Bizansllar Hasan b. Kahtabe'ya
"Ejderha" adn verdiler. Anlatldna gre, Hasan b. Kahtabe bu kaplcaya kendinde bulunan
abrahk hastalndan kurtulmak iin ykanmaa gelmiti. Bu yzden askerler sa salim geri dndler.
Bu yl Yezd b. seyyid es-Slemi Kalikla tarafnda savat ve kale fethetti. Bu arada ganimet ve
esirler ele geirdi.
Bu sene Yemen valisi Ali b. Sleyman grevinden azledildi ve yerine Abdullah b. Sleyman atand.
Ayrca Msr valisi Seme b. Rec1 azledildi ve yerine muharrem 162 (eyll 778)'de s b. Lukmn
getirildi, s b. Lukmn, cemaziylhr 162 (ubat 779)'de azledilerek yerine Mehd'nin azatls Vdh
tayin edildi. Sonra Vdh bu grevinden zilkade 162 (temmuz 779)'de azledildi ve bu grevi Yahya
el-Hare stlendi.
Yine bu yl balarnda Abdlkahhr isminde birisinin bulunduu "Hrremiyye" frkasndan
Muhammire Crcn'da ba kaldrm, burasn ele geirmekle birlikte byk apta katliama da
girimitir. Abdlkahhr, daha sonra Taberistnl mer b. Al'nm askerleriyle savarken

ldrlmtr.
miller daha nce adlan geen kimselerdir. Cezre'de Abdssamed b. Ali, Taberistn ve Ryan'da
Said b. Da'lec, Crcn'da Mhelhil "bf Safvn millik grevlerinde bulunuyorlard.
Bu yl Endls hkmdar Abdurrahman tlbire kalelerinden birinde isyan karan Dhye elGassn'nin zerine uheyd b. sa'y gndermi ve uheyd Dihye'yi isyan esnasnda ldrmtr.
Ayrca bir baka asi olan brahim b.- ecere el-Berlesi'nin zerine de azatls Bedr'i gndermi ve
brahim de Bedir tarafndan ldrlmtr. Daha sonra kalabalk bir Berberi topluluu ile isyan eden
Berberi asll Abbs'n zerine Summe b. Alkama'y gndermi, Alkarna Abbs' ldrm ve
birliklerini datmtr.
Yine bu yit Abdurrahman, Habib b. Abdlmelik el-Kure komutasndaki byk bir orduyu kumandan
es-Slem'nin zerine gndermitir. Es-Slem Endls emiri Abdurrahman'm katnda byk bir
itibara sahipti. Bir gece iip sarho iken kprnn kapsn amak isteyen es-Slem bekiler
tarafndan engellenmi, ayld zaman ise korkusundan Tuleytula'ya kamtr. Burada
Abdurrahman'a kar koymak isteyenler es-Slem'nin etrafnda toplanmlar, fakat Abdurrahman
bunlarn zerine ordu gndermekte gecikmemi ve onu saklanm olduu yerde muhasara altna
almtr. es-Slem yeke yek arpmak istemi, karsna siyah bir kle km ve birbirlerine
vurduklar darbeler neticesinde her ikisi birden yere dmler, ayn anda beraberce lmlerdir.
Doksan yan am olan frkye kads Abdurrahman b. Ziyd b.* En'um, bu yl vefat etmitir. Bu
zatn lm yle olmutur: Abdurrahman bir gn Yezd b. Htim'in yannda bahk yemi ve zerine
st imiti. Orada hazr bulunan devrin mehur hekimi Yahya b. Mseveyh onun iin: Eer tbbm
[29]
dedii doru ise, bu zat bu gece lr. demi, nitekim Abdurrahman o gece lmtr.
HCRET'N YZ ALTMI NC (M. 779-780) YILI OLAYLARI
Bizans Sava
Mehd bu yl Bizansllarla savamak iin askeri hazrla balad ve askerlerini Beradan'da toplad.
Ayrca Horasan ve dier ehirlerden pek ok asker topladktan sonra Horasan'dan hareket etti. Tam
bu srada cemaziylhr 163 (ubat 780)'te ls b. Ali b. Abdullah b. Abbs vefat etti. Ertesi gn
Mehd olu Ms el-Hd'yi Badd'da yerine halef braktktan sonra dier olu Hrn er-Red ile
birlikte Badd'dan ayrld, Musul ve Cezre'ye urayarak bu yerlerin valisi bulunan Abds-samed b.
Ali'yi grevinden azletti.
Mehd Mesleme b. Abdlmelik'in kasrnn hizasna gelince Abbs b. Muhammed b. Ali kendisine:
Mesleme'nin bize kar yapm olduu ihsanlara karlk omuzlarmzda minnet borcumuz var. dedi.
Muhammed b. Ali Mesleme'nin yanna urad zaman kendisine drt bin dinar vermi ve ona:
Verdiim bu dinarlar tkendii zaman sakn utanma. demiti. Bunun zerine Mehd Mesleme'nin
ocuklarn ve klelerini yanna ard ve onlara yirmi bin dinar verilmesini emretti, ayrca onlara
bir hayli erzak da datt. Frat'tan Haleb'e geen Mehd burada bulunduu srada Haleb ve civarnda
bulunan zndklarn bir araya toplanmas iin eli gnderdi. Mehd toplanan zndklar ldrtt ve
kitaplarn baklarla doratt. Sonra olu Harun'u teyi etmek iin Ha-leb'ten ayrld ve ed-Dereb'i
geerek Ceyhan'a geldi. Hrn ise s b. Ms, Abdlmelik b. Salih, Reb\ Hasan b. Kahtabe,
Bermek'in iki olu Hasan ve Sleyman; yazma, nafaka ve asker ilerle grevli olan Yahya b. Hlid
b. Bermek ile birlikte Semah kalesine geldiler ve burada konakladlar. Harun, bu kaleyi otuz sekiz

gn muhasara altnda tuttu ve mancnklar yerletirdi. Neticede Allah (c.c.) gven ierisinde bu
kalenin fethini onlara myesser kld ve bu fethi tamamlama imknn verdi. Ayrca bundan baka
daha pek ok fetihlerde bulundular. . ki Mehd bu bir yllk sava programm tamamlayp geri
dndkten sonra Yezd b. Mansr, Abbs b. Muhammed b. Ali, Fsdl b^ Salih b. Ali ve AH b.
Sleyman b. Ali ile birlikte Beyt'l-Mukaddes'i ziyaret etmitir.
Bu savalarda ldrlenler hari, dier Mslmanlar sa salim evlerine dnmlerdir. Bu arada
Mehdi Filistin valisi bulunan brahim b. Salih'i grevinden azletmi, sonra tekrar eski grevine iade
[30]
etmitir.
eitli Olaylar
Mehd bu yl Armenia, zerbeyen ve btn Marib lkesinin idaresini olu Harun er-Red'e
vermi, hara ktipliine Sabit b. Musa'y, mektuplama ve haberleme ilerine de Bermek olu
Yahya b. Hlid'i tayin etmitir.
Bu sene Zfer b. sim Cezire valiliinden azledilmi, yerine Abdullah b. Salih tayin edilmitir.
Mehdi bu yl Horasan valisi Mu'z b. Mslim'i azletmi, yerine M-seyyeb b. Zheyr ed-Dabb'yi
tayin etmitir. Ayrca sfahan valisi olan Yahya el-Hares'yi azlederek yerine Hakem b. Sad'i
atamtr. Tabe-ristfin ve Ryan valiliinden azlettii Said b. Da'lec'in yerine mer b. el-Al'y
grevlendirmi, Crcn valiliinden azlettii Mhelhil b. Sai-vn'n yerine ise Hism b. Sad'i tayin
etmitir.
Bu yl Mekke, Medine, Tif ve Yemme valiliklerinde Ca'fer b. Sleyman, Kfe valiliinde tshk b.
es-Sabh; Basra, Fars, Bahreyn ve Ehvaz valiliinde Muhammed b. Sleyman, Sind valiliinde Nasr
b. Mu-hammed b. E'as, Musul valiliinde Muhammed b. Fadl bulundular. Bu y hacc ilerini Ali b.
el-Mehd idare etti.
Yine bu yl Endls emi Abdurrahman Abbas devletini ykmak ve intikam almak maksadyla Suriye
zerine sefer hazrlna giritiy-se de Sarakusta'da Sleyman b. Yakazan ile Hseyin b. Yahya b.
Said b. Sa'd b. Osman el-Ensar'nin isyan karmalar ve bunlarn cidd tehlike arzetmeleri zerine
bu kararndan vazgemitir.
Nsbur mrcielerinden faziletli bir filim olan brahim b. Tahman Mekke'de, Eb'l-Eheb Ca'fer b.
Hayyn Basra'da bu yl vefat ettiler. Ms b. Uleyy b. Rebh el-Lahmi de bu yl vefat etmitir.
Faziletli bir kimse olan Musul Kads Bekkr b. ureyh bu yl vefat etmi, yerine Yahya b. Abdullah
[31]
b. Kurz adyla bilinen Eb Mikrez el-Fihri getirilmitir.
HCRETN YZ ALTMI DRDNC (M. 780-781} YILI OLAYLARI
Bu yl Abdlkebr b. Abdlhamid b. Abdurrahman b. Yezd b. Hat-tb Dereb'l-Hades'te savamak
zere harekete geti, fakat kumandan Mihail ile Ermeni kumandan Taraz'n doksan bin askerle birlikte
geldiklerini grnce korkuya kapld ve askerlerinin savamasna engel oldu. Askerleri ile birlikte
geri dnen Abdlkebr'i Mehdi ldrmek istedi, fakat hakknda yaplan efaat neticesinde lmden
kurtuldu ve hapse atld.
Bu sene Mehdi Muhammed b. Sleyman' Basra valiliinden ve dier grevlerinden azlederek yerine
Salih b. Davud'u getirdi.

Yine bu yl iinde Mehdi hacc farizasn yerine getirmek iin yola kt, fakat Akabe'ye geldiinde
suyun azlm grnce haclarn bu su azl yznden hedeflerine varamayacaklarndan korktu. Bu
arada hummaya yakaland ve geri dnd, ancak halkla birlikte hacc yapmak zere kardei Salih'i
grevlendirdi. Bu arada haclar iddetli susuzluktan lm tehlikesi geirdiler. Bu yzden Mehd su
ileriyle grevli olan Yaktn'e fena halde fkelendi.
Yine bu yl ierisinde Yemen valisi bulunan Abdullah b. Sleyman halifenin fkesini zerine ektii
iin grevinden alnd ve Yemen dnnde mal varl skdan skya teftie tab tutuldu, yerine ise
Man-sr b. Yezd b. Mansr tayin edildi. Bu yl frkye valiliinde Yezd b. Hatim, Musul
valiliinde ise Muhammed b. Fadl bulunuyordu. Yukarda bahsi geen miller yine yerlerinde
braklmlard.
Emevilerden Abdurrahman bu ylda Sa'lebe b. Ubeyd'i byk bir askeri kuvvetle Serakusta'ya
gnderdikten sonra kendisi de oraya hareket etmitir. Serakusta'da bulunan Sleyman b. Yakazan ile
Hseyn b. Yahya Abdurrahman'm taatinden kmak iin anlamlard. Sa'lebe bunlarla iddetli bir
ekilde savat. Bir gn adrnda bulunuyordu. Sleyman gafletinden stifade ederek onu yakalad,
bylece Sa'Iebe'nin askerleri dald. Sleyman Frenk Kral Karle'yi davet etti ve kendisine lkeyi
(Sarakusta) ve Sa'lebe'yi teslim edeceini vaat etti. Karle Sleyman'n yanma geldii zaman
Sa'lebe'den baka.bir ey bulunmadm grd ve kendisi vastasyla byk bir fidye alacan
sanarak Sa'le-be ile birlikte memleketine dnd. Abdurrahman bir sre Sa'lebe'y ihmal ettiyse de
sonra Frenklerden birini araya koydu, onlar da serbest braktlar.
Abdurrahman bu ylda Sarakusta'ya hareket ettii zaman etrafnda bulunan muhaliflerini ortadan
kaldrmak ve Sarakusta'da bulumak zere oullarndan her birini bir tarafa gnderdi, fakat kendisi
oullarndan nce Sarakusta'ya geldi. Tam bu srada Hseyn b. Yahya, Sleyman b. Yakazan'
ldrm ve Sarakusta'nn hakimiyetini eline geirmiti. Bu hadise zerine Hseyn b. Yahya'nn
yanna anszn gelen Abdurrahman, Sarakusta halkn fena halde sktrd. Kendilerine muhalif
olanlar yakalayarak beraberlerinde getiren Abdurrahman'n oullar dierlerinin de kendilerine itaat
edeceklerini babalan Abdurrah-man'a bildirdiler. Bunun zerine Hseyn b. Yahya sulh istemek
mecburiyetinde kald ve Abdurrahman'a iaatini bildirdi, Abdurrahman da Hseyn'in isteklerini kabul
etti ve sulh anlamas yaparak Hseyn'in olu Sad'i rehin aldktan sonra geri dnd. Bundan sonra
Abdurrahman Frenk memleketlerinde savat, bu memleketleri iyice tandktan sonra bir ok ganimet
ve esirler alarak Kalehurra'ya geldi. Fekire ehrini fethettikten sonra o taraflarda bulunan btn
kaleleri ykarak Be-kens topraklarna hareket etti. Msmn el-Akra' kalesini fethettikten sonra
Meldosun b. AtlVn zerine yrd ve onun kalesini de fethetti. Bekens halk dalara ktysa da
Abdurrahman bunlarla savamaa devam etti ve onlarn memleketlerini ellerinden zorla alarak
buralarda byk tahribat yapt, sonra da Kurtuba'ya geri dnd.
Bu yl Endls'n Belensiye Berberleri ile Sente Beriyye Berbe-rleri arasnda byk bir kargaa
koptu, hatt aralarnda bir ok arpma meydana geldi ve bu arpmalarda her iki taraftan da pek
ok insan ld. Bunlar arasnda geen bu olaylar ok mehur olmutur.
Basrah "nahiv bilgini eybn b. Abdurrahman (Eb Muviye) et-Temmi. Abdlaziz b. Abdullah b.
Eb Seleme el-Mciun. seksen yandaki Mansr'un amcas s b. Al b. Abdullah b. Abbs (bir
rivayete gre yetmi sekiz yanda iken 163 (779) ylnda lmtr). aml Said b. Abdlaziz, Ezdli
Sellm b. Miskin en-Nemr. Eb Ravh ve Hz. mer (r.a.)'in azalts Mbarek b. Fadle b. Eb
[32]
meyye el-Kure bu yl vefat etmilerdir.

HCRETN YZ ALTMI BENC (M. 781-782) YILI OLAYLARI

Bizans Savas
Bu yln cemziylhirinde (ocak 882} yaz seferi iin Mehd, olu Hrn er-Red'i doksan be bin
dokuz yz doksan kiilik bir kuvvetle Bizansllarla savamak zere yola. kard. Harun'un
beraberinde eb' de bulunuyordu. Hrn Biza.s topraklar ierisinde br hayli ilerledikten sonra
beylerbeyi Nakiza'mn askerleri ile karlat. Nakza'mn karsna yeke yek savamak iin kan
Yezd b. Mezyed e-eybn onu zor durumda brakt, ancak neticede Yezd Nakza'mn askerlerine
galip geldi ve Bizansllar bozguna uratt.
Daha sonra muhafz ve gzc kuvvetlerinin kumandan Dumus-tuk'un zerine yrdler. Dumustuk
onlara yz doksan bin drt yz elli dinar ve yirmi milyon on drt bin sekiz yz gm dirhem
verdi.
Bundan sonra Hrn er-Reid stanbul halicine kadar geldi. Bu srada Bizans'n banda kocas len
ve olu kucanda bulunan Elyon' nun kars Atsa bulunuyordu. Hrn ile Atsa arasnda fidye karl
sulh anlamas yapld, hatt Hrn, korkun ve dar bir yere girdii iin kendisinin buradan
kurtarlmasn da sulh anlamasnda art kotu. Atsa her yl iin yetmi bin dinar demeyi kabul etti,
bunun zerine Hrn geri dnd. Hrn ile Atsa arasmda yaplan sulh anlamasnn sresi yld.
Sulh anlamasna kadar Mslmanlar be bin alt yz krk esir, sava iin donatlm yirmi bin
hayvan ele geirmilerdir. Ayrca byk ve kk ba hayvanlardan (sr ve koyun cinsinden) yz
bin civarnda hayvan boazlanm, btn sava boyunca elli drt bin Bizansl ldrlm, hatta bu
[33]
arada iki bin doksan esir de niana tutularak katledilmitir.
eitli Olaylar
Rey valisi bulunan Halef b. Abdullah bu yl azledilmi, yerine Ca' fer'in azatls s tayin edilmitir.
Bu yl haclar hacc farizasn Salih b. Mansr idaresinde ifa etmilerdir. Amillerin grevlerinde bu
yl bir deiiklik yaplmam, ancak Basra milis kuvvetleri bakanl ve imamet grevlerine Ravh b.
Hatim, Dicle ve Bahreyn blgeleri ile Umman, Kesker, Ehvaz, Fars ve Ker-man valiliklerine
Mehd'nin azatls Muall, Musul valiliine de Ahmed b. smail b. Ali b. Abdullah b. Abbfls tayin
edilmilerdir.
Bu sene Sarakusta'da bulunan Hseyn b. Yahya sulh anlamasn bozmutu, bunun zerine
Abdurrahman Glib b. Smme b. Alkame komutasndaki kalabalk bir asker kuvveti Hseyn ile
savamak zere yola kard. Karlkl atma neticesinde, ilerinde Hseyn'in olu Yahya'nn da
bulunduu bir grup kimse esir alndlar ve bunlar emir Abdurrahman'a gnderildiler, Abdurrahman da
bunlar ldrd. Smme b. Alkame Hseyn'e kar muhasarasn srdrrken Emir Abdurrahman
166 (782) ylnda Sarakusta'ya geldi ve orasn sk bir ekilde kuatt. Otuz alt tane mancnk
kuf&mfc ve zorla ele geirdikten sonra Hseyn' irkin bir ekilde ldrd. DHa nce yapm
olduu bir yeminden dolay Sarakusta ahalisini yerlerinden koan Abdurrahman daha sonra onlarn
tekrar buraya dnmelerine izin verdi.
Yemen ve Basra valiliklerinde bulunan, aynca hacc ilerini de idare etmi olan, ehr el-Himyer'nin

evldndan bulunan Mehd'nin days Yezd b. Mansr b. Abdullah b. Yezd b. ehr b. Mesb ile
[34]
mehur Zhid Feth b. Vesh el-MusI bu yl vefat etmilerdir.
HCRETN YZ ALTMI ALTINCI (M. 782-783) YILI OLAYLARI
Bu yl Mehd olu Musa el-Hd'den sonra, dier olu Hnn er-Red'in veliaht olmas iin bey'at
sz ald ve ona "er-Red" lakabn verdi. Ayrca bu sene Basra kadlndan azledilen Ubeydullah
b. Hasan el-Anber'nin yerine Hlid b. Tuayk b. mrn b. Husayn kad olarak tayin edildiyse de
[35]
Basra halk onun bu grevden affedilmesini istediler.
Ya'kb B. Davud'un Tevkif Edilmesi
Mehd bu yl veziri Ya'kb b. Dvud b. Tahman'a kzd. Ya'kb'un babas Dvud b. Tahman ve
kardeleri, nceleri Nasr b. Seyyar ile mek-tuplayorlard. darenin bana Yahya b. Zeyd geince
Dvud Nasr b. Seyyr'dan duyduklarn ona bildiriyordu. Eb Mslim el-Horasn, Yahya b. Zeyd'in
kann talep ettii zaman Dvud, Yahya ile aralarnda geen bir durumdan dolay Eb Mslim'in
yanma geldi, fakat Eb Mslim Davud'un cann balad, Nasr b. Seyyar zamannda kazanm
olduu mallarna ise el koydu.
Davud'un lmnden sonra ocuklar ortaya ktlar, ancak ilim ve kltr sahibi kimseler olmalarna
ramen Abbasoullannn yannda byk bir itibara da sahip deillerdi. Babalarnn Nasr b. Seyyar
ile mektuplamasndan dolay iine dt durumu dnerek Abbasoullarnn hizmetine girmeyi
de istemediler, aksine Zeydye'nin fikirlerini ortaya koyarak Hz. Hseyin'in tarafna yaklamaa
altlar ve idarenin onlarn eline gemesini istediler. Zaten Dvud, brahim b. Abdullah b. Hasan
ile beraber grnr, onunla zaman zaman sohbette bulunur ve ona arkadalk ederdi. Ayrca Dvud ve
kardelerinin bir ksm brahim'le beraber olmulard. brahim ldrlnce Mansr onlarn peine
dt, Ya'kb ve Ali'yi yakalayp hapsetti. Mansr ld zaman Mehd dier mahkmlar ile birlikte
bunlar da salverdi. Salverilenler arasnda Ya'kb'un Mehd ile bulumasna vesile olan Hasan b.
brahim de bulunuyordu. Bir rivayete gre, Ya'kb Mehd'ye Hz. Ali taraftarlarn jurnal ederek
yaknlk salam, zamanla Mehd'nin katnda mertebesi ykselen Ya'kb vezirlik makamna
getirilmitir.
Mehd yle diyor:
Ryamda Ya'kb bana tavsif edildi, "Onu kendine vezir edin." denildi. Onunla karlatm zaman
ryamda tavsif edildii ekilde buldum ve kendime vezir edindim.
Ya'kb vezirlik grevini stlenince Zeydiye mensuplarna haber sald, onlar bir araya getirdikten
sonra dou ve batdaki hilfetle ilgili ilerde onlar grevlendirdi. Bu yzden Ber b. Burd yle
demitir: Ey meyyeoullar! Uzun sren uykunuzdan uyann, YaTcb b. Dvud halife olmutur. Ey
kavim! Hilfet elden km, uup gitmitir. Bundan
sonra Allah'n halifesini ney ile ut arasnda arayn.
Mehd'nin yaknnda bulunan Ya'kb'u kskandlar ve onu Mehd' ye jurnal ettiler. Onun hakknda
Mehd'ye yle denildi: Dou da bat da Ya'kb ve arkadalarnn elindedir. Ya'kb'un onlara
yazaca bir mektup, onlar bir gn iinde harekete geirip dnyay almalarna kfi gelir.
te bu szler, Mehd'nin gnln doldurdu, lsbd' ina ettii zaman hizmetilerinden birisi

kendisine gelerek, Ahmed b. smail b. Ali' nin: Mehd beytlmlden elli milyon para harcyarak
kendisine elence yeri m yapyor? dediini nakletti. Mehd bu sz hi bir zaman unutmad, fakat bu
sz syleyenin Ahmed b. smail olduunu unutup, Ya'kb olduu kanaatine kapld. Ya'kb'u
huzurunda bulunduu bir srada yakasndan tutup yere vurdu ve: yle, yle diyen sen deil miain? dedi. Bunun zerine Ya'kb: Allah'a yemin ederim ki byle bir sz ne syledim, ne de
duydum. dye karlk verdi. Ya'kb'u geceleyin jurnal edip sonra dalanlar onun sabaha kadar
Mehd tarafndan tutuklanacana inandlar. Sabah olunca da Mehd kuluk vaktine doru yanma gitti,
Ya'kb'un baklarna tebessm ederek gecesinin nasl getiini sordu.
Mehd kadnlara ok dknd, iret hayatna Ya'kb da katlrd ve birbirlerinden memnun olarak
ayrlrlard. Ya'kb'un birzevn trnden bir binek at vard. Bir gn Mehd'nin yanndan kyordu,
zerinde ise fazla srtndnde ses karan bir taylesan vard. Ya'kb'un atyla ilgilenen uak
uyuyakalmt. Bunun zerine Ya'kb hemen atna bindi, fakat taylesamm dzeltirken kard
hrtlar at rktt ve kendisi attan dt. Ya'kp ayaa kalkp atna
yaklamaa altysa da
atnn kendisine vvrduu bir tekme neticesinde ayak bilei krld. Bunun zerine ata binmekten
vazgeti. Ertesi gn Mehdi Ya'kb'u ziyaret ettiyse de bir daha onunla grmedi. Bunu frsat bilen
jurnalciler, Mehdi'nin fkesini Ya'kb'un zerine ekmeyi baardlar. Mehd'nin ferman zerine
Ya'kb Nasr hapishanesine konuldu, milleri ve arkadalar da yakalanarak hapsedildiler.
Ya'kb anlatyor:
Mehd bir gn bana haber gndermiti, huzuruna girdiimde onu , aalarla kuatlm bir bahede,
gller denmi sergiler zerinde gr-c nlm. Aalarn u ksmlar oturduu meclis ile ayn seviyede
idi ve bu a^lar kendilerine sarlan ieklerden bir elbise giymi gibiydi. Bunda o daha gzel bir ey
grmedim. Mehd'nin yannda bir cariye vard ve zerinde o sergilere bemzeyen gzel bir giysi
bulunuyordu. Bu cri-yeden daha gzelini grmedim. Mehd bana: Meclisimizi nasl bulu-yors
un? dedi. Ben de: Ey Mminlerin emSr Allah faydalanmak nasip etsin gayet gzel. dedim.
Bunun zerine Mehd bana: Buras ve bu mecli ste bulunan her ey senin olsun, hatt sevincin
tamamlanmas iin bu cariye de senin olsun. dedi, ben de dua ettim. Bundan sonra: Tara-fmzdu
yerine getirilmesini istediim bir hacetim var. dedi. Ben: Ferman Mminlerin emrinindir, emriniz
bam stne. diye karlk verince Mehd isteini yerine getireceime dair yemin etmemi istedi.
Ben de y;min ettim, bunun zerine Mhd bana: Ali b. Eb Tlib'in torunlarndan falan var ya, it
onun hakkndan gelmeni, beni rahata
kavu-turmam ve bu ite acele etmeni istiyorum. dedi.
steinizi hemen yerine [getiririm. dedikten sonra Mehd'nin bana verdii her eyi, bu arada
cariyeyi de aldm, bunlardan baka Mehd'nin bana verilmesini fer* man buyurduu yz bin dirhemi
alarak oradan ayrldm. Cariye'ye kar olan sevincimden dolay onu bulunduum yerdeki bir
perdenin arkasna 'braktm. Aev'yi (Hz. Ali'nin torununu) yanma ardm ve durumunu sordum. O
akll ve gzel ifadeli insan bana durumunu anlattktan sonra yle dedi: Benim katilim olarak
Allah'n huzuruna karsanz siste yazk olur, ben Hz. Muhammed (s.a.v.)'in kz Ftma'nn
evldndan birisiyim. Bunun zerine ona: Hayr, seni ldrmeyeceim; benden hayrl bir istein
var m? diye sordum. O da: Eer benim iin hayrl bir ey yaparsan sana teekkr eder, senin iin
dua ve istifarda bulunurum. dedi. O zaman: stediinizin hangi yoldan gerekletirilmesini
istiyorsunuz? diye sordum. u, u yoldan. dedi. Bunun zerine itimat ettii kimseye haber saldm,
o kimse geldi ve Hz. Ali'nin torununu aldktan sonra yanmdan ayrld. Bu arada ona bir ok eyler
verdim. Daha sonra durumu bildirmesi iin cariye'yi Mehdt'ye gnderdim, fakat Mehd yanmdan
ayrlan Hz. Ali'nin torununu (Alev'yi), kendiini gatren kimseyi ve hediye ettiim mallar

yakalanmt. Ertesi gn Mehdi beni huzuruna ard ve Hz. Ali'nin torunu (Alev.) hakknda benden
bilgi istedi. Ben Mehd'ye onu ldrdm syledim. Benden ldrdme dair yemin etmemi
istedi, ben de yemin ettim. Timi bu srada Mehd gen uaklarndan birine: u odada bulunanlar
buraya getir. dedi. Gen uak Hz. Ali'nin torununu, onu gtren kimseyi ve verdiim hediyeleri
karp getirdi. Bu manzara karsnda arp Vcaldm, nutkum tutuldu ve ne syleceimi bilemedim.
Bunun .zerine Mehdi bana yle dedi: lm hakettiniz, ama bunu yer altnda bir hcreye
hapsedin, bir daha onu hatrlamayaym. Yer altnda bir hcreye haps edildim ve konulmam iin
kazlan bir kuyunun ierisine sarktldm. But ada ne kadar kaldm bilmiyorum, bu arada gzlerimi
de kaybettim.
Ben bu vaziyette ile doldururken bir gn arldm. Bana: Mminlerin emrine selm ver.
denildi. Ben de selm verdim. Kendisin*? selm verdiim Mminleri emiri: Ben kimim? dedi.
cMehd'sin. diye cevap verdim. Bunun z!rine: "Allah Mehd'ye rahmet eylesin. dedi. O zaman:
Mminlerin emri Hd'sin. dedim. Allah Hd'ye rahmet etsin. dedi. Bu defa da: Hrn erRed'sin. dedim. Evet. diye konutu, sonra kendisinden bir isteimin olup olmadm sordu.
Mekke'de yerlemek istediimi syledim; nk faydalanacam bir ey, ulanmak istediim bir gaye
kalmamt. Bana verilen izin zerine Mekke'ye gittim.
Ya'kb Mekke'de fazla yaamam, ksa bir sre sonra lmtr.
Ya'kb hapsedilmezden nce de bulunduu mevkiden pek memnun deildi, nk Mehd'nih yakn
arkadalar yannda iki iiyorlard. Ya' kb Mehd'yi bu kt hareketten menetmeye alyor ve ona
u ekilde t veriyordu: Beni, bunun iin vezir edinmedin, ben de sana bunun iin arkadalk
yapp sohbette bulunmuyorum. Be vakit camide klman namazdan sonra byle huzurunda nebiz
(sarho edecek derecede bulunan hurma suyu) mi iilecek? Ya'kb Mehd'yi sktrmaa de-.vam
edince Mehd iin u beyit sylendi:
Sen Ya'kb'u bir kenara brak, etrafa gzel koku saan araba bak.
Ya'kb bir gn Mehd'nin yapmak istedii bir ey hakknda yle dedi: Allah'a yemin ederim ki bu
israftr. Bunun zerine Mehd de yle cevap verdi: Yazk sana Ya'kb! erefliler iin israf
[36]
gzeldir. Eer israf olmasayd, ok verenler az verenlerden ayrt edilmezdi.
eitli Olaylar
Mehdi bu ylda Grcan'a gitti ve Eb Ysuf Ya'kb b. brahim'i Crcftn kadlna tayin etti.
Yine bu ylda Mehdi Mekke, Medine ve Yemen arasnda posta ilerinin katr ve develerle yerine
getirilmesini emretti. Daha nce buralarda posta tekilt yoktu.
Valileri bulunan Mseyyeb b. Zuheyr'den memnun olmayan Horasanllarn bana bu yl Eb'l-Abbs
Fadl b. Sleyman et-Ts tayin edilmi, buna ilave olarak Sicistn valilii de kendisine verilmitir.
Sicistn valiliine ise Temm b. Sad b. Da'Iec getirilmitir.
Yine bu yl ierisinde Mehd Zendeka (Dehrilik) mezhebini tutan Dvud b. Ravh b. Hatim, ismail b.
Mclid, Muhammed b. Eb Eyyb el-Mekk ve Muhammed b. Tayfur'u yakalayarak onlardan tevbe
etmelerini istemi, sonra da onlar serbest brakmtr. Ayrca Davud'u, Basra valisi olan babasnn
yanna gndermi ve onu tedip etmesini emretmitir.
Mekke ve Tif valiliini Ubeydullah b. Kuem srdrrken bu yl Medine valiliine brhim b.
Yahya b. Muhammed b. Al b. Abdullah atanmtr. Yine bu yl Mansr b. Yezd b. Mansr Yemen

valiliinden azledilmi, yerine Abdullah b. Sleyman er-Rib' getirilmitir.

Mehd bu ylda mahkm olan Abdssamed b. Ali'yi serbest brakm, hacc ilerini ise brahim b.
Yahya idare etmitir. Bu sene Kfe valiliinde Him b. Sad, Basra valiliinde Ravh b. Hatim,
Basra kadlnda HHd b. Tulayk, Dicle blgesi, Kesker, Basra kasabalar, Bahreyn, Ehvz, Fars ve
Kerman valiliinde Mehd'nin azatls Muall, Msr valiliinde brahim b. Salih, Afrkye
valiliinde Yezid b. Hatim; Ta-beristn, Ryn, Crcn valiliinde Yahya el-Hare, Dnbvend ve
Kums valiliinde Mehd'nin azatls Fere, Rey valiliinde yine Mehd' nin azatls olan Sa'd, Musul
valiliinde Ahmed b. Jsmil el-Him (Bir rivayete gre Ms b. Ka'b el-Has'am) Musul
kadlnda Ali b. Misher b. Umeyr bulunmulardr.
Doutan kr olan ve zndkl benimseyen m air Ber b. Burd bu yl ldrlmtr. Vek'in
babas Cerrah b. Muleyh er-Rus, Mbarek b. Fadle ve Hammd b. Seleme el-Basr bu yl iinde
vefat etmilerdir. Bu yl yaplan sulh anlamalarndan dolay yaz seferine ki-mamtr.
Emevlerden Endls hkmdar Abdurrahman kendisini halifelikten ndirmek isteyen kardeinin
olu Mulre b. Veltd b. Muviye b. Hi-m', Hzeyl b. Sumeyl'i, Semre b. Cebele'yi ve bunlar
aracl ile Abdurrahman'a yaklaan ve onlarla birlikte hareket eden Al b. Hu-meyd el-Kueyr'yi
[37]
bu yl ldrmtr.
HCRETN YZ ALTMI YEDNC (M. 783-764) YILI OLAYLARI
Bu sene Ms el-Hd benzeri hi bir kimse tarafndan hazrlanmayan byk bir asker kuvvet ve
tehizatla Taberistn'n sahip ve hakimi bulunan Vendd Hrmz ve Servin ile savamak iin onlarn
zerine yrd. Mehdi Ms b. Ebn b. Sadaka'y mektuplama ilerine, Muhammed b. Cmeyl'i
askerinin bana, Mansr'un azatls Nufey'i h-ciplie, Al b. s b. Mhn' muhafzla tayin etti.
Ms el-Hd, askerlerini Jirmz ve Servin zerine gnderdi, askerlerin basma geirilen Yezd b.
Mezyed bunlar muhasara altna ald.
Yirmi sene valilik grevinde bulunan sa b. Ms, altm be yanda iken Kfe'de bu yl vefat
etmitir.
Ravh b. Hatim, sa b. Musa'nn vefatnda Kfe'nin ileri gelenlerinden bir grupla birlikte kady da
hazr bulundurmu, bundan sonra s defnedilmitir. sa'nn bu grevi stlendii ve azledildiine dair
bilgiler daha nceki bahislerde gemitir.
Mehd bu yl iinde zndklar ciddi bir ekilde takip etti. Bunlardan Yezd b. Feyz yakaland ve
ikrar neticesinde hapsedildi, ancak bir mddet soma hapisten kat ve bir daha yakalanamad.
Zndklarla ilgili ileri yrtme grevini mer el-Kelvezn stlendi.
Mehd bu yl Eb Ubeydullah Muviye b. Ubeydullah' mektupuluk divanndan azletti, yerine erReb'i tayin etti.
Bu sene Badd ve Basra'da veba hastal grld, ayrca halk arasna iddetli bir ksrk yayld.
Ms el-Hd'nin ktibi Ebn b. Sadaka bu yl ld. Mehd onun yerine Eb Hlid el-Ahvel'i
grevlendirdi.
Yine bu ylda Mehd, Kabe ve Hz. Peygamber (s.a.v.)'in mescidinin geniletilmesini emretmi, bir
ok ev bunlara katlmtr. Bu geniletme iinde mtevelli olarak Yaktn b. Ms grev almtr. Bu
inaat ileri Mehd'nin vefatna kadar devam etmitir. Ayrca Mehd, Musul'daki bir ulu caminin
geniletilmesini de emretmitir. Bu emri ihtiva eden bir levhay 603 (1206) tarihinde mevcudiyetini

srdren bu caminin duvar zerindeki bir levhada grdm.

Bu yl Tsberistn ve er-Ryan valisi Yahya el-Hare* azledilmi, yerine mer b. Al' getirilmitir.
Crcn Valiliine de Mehd'nin azatls Fere tayin edilmitir.
3 Zilhicce 167 (Haziran 784)'de dnya zerinde bir karanlk meydana gelmi, leye doru bu
karanlk kaybolmutur.
Bu yl yaplan muahedeler dolaysyla sava iin yaz seferleri yaplmamtr. Bu yl hacc emirliini
Medine valisi brahim b. Yahya b. Muhammed b, Al b. Abdullah b. Abba yapm, ilerini
bitirdikten bir ka gn sonra da vefat etmitir. brahim'in yerine bu greve shfik b. sa b. Al
getirilmitir.
Tuzaa drlerek birisi tarafndan hanerlenen Ukbe b. Selem el-Hun bu yl Badd'da vefat
etmitir.
Bu yl Yemen'de Sleyman b. Yezd el-Hris, Yemme'de Abdullah b. Mus'ab ez-Zbeyr, Basra'da
Muhammed b. Sleyman, Musul'da Ahmed b. smil el-Himi (bir rivayete gre Ms b. Ka'b) vali
olarak bulundular. Basra kadlnda ise mer b. Osman et-Teym bulunmaktayd. Dier ehirlerin
durumu yukarda bahsedildii gibidir.
Eb eybe Ca'fer el-Ahmer, i bir bid olan Hasan b. Salih b. Hu-beyy, Sad b. Abdullah b. mir
et-Tenh, Hammfid b. Seleme ve Abdu-lazz b. Mslim bu yl vefat etmilerdir.
Yine bu yl Araplar Yemme ile Bahreyn arasndaki Basra lnde bozgunculuk kararak yol kesme,
haramlar rtikp etme ve namaz terketme gib kt hareketlerde bulunmular, bundan dolay Mehd
zerlerine asker gndererek onlarla kyasya savam, ancak Araplar sabr ve metanetleri sayesinde
zafere ulamlar ve Mehd tarafndan zerlerine gnderilen btn askerleri ldrmlerdir. Bu
[38]
yzden kuvvetleri artan Araplar, ktlklerim daha ok artrmlardr.
HCRET'N YZ ALTMI SEKZNC (M. 784-785) YILI OLAYLARI
Ramdzan 168 (Mart 785)'de Bizansllar kendileriyle Mslmanlar arasnda otuz iki aydr devam
edegelmekte olan sulh anlamasn bozdular, bunun zerine Cezire ve Knnesrn valisi Ali b.
Sleyman Yezd b. Bedr b. Battl' bir svari grubuyla birlikte Bizansllar zerine gnderdi. Bu
[39]
svari grubu zafer elde ederek byk miktarda ganimetle geri dnd.
Musul'da Meydana Gelen Haric syan
Bu yl Musul'da Temmoullarndan Yasin adnda bir Haric ba kaldrd, onunla savamak zere
Musul'da bulunan askerler harekete getiyseler de Ysn onlar yendi, Cezire ve Rabt'a blgelerinin
ekserisini de eline geirdi. Yasin bir Haric olan Salih b. Mserrah'n grlerine mtemayildi.
Mehdi bir kumandan olan Eb Hreyre Muhammed b. Ferruh ile DabbeouUarnn bir azatls olan
Herseme b. A'yen'i Yasin' in zerine gnderdi. Bunlarla savaan Yasin, her ne kadar sabr ve
metanet gsterdiyse de, bir grup askeri ile birlikte kendisi de ldrld, geride kalanlar ise bozguna
[40]
uradklarndan dalmak mecburiyetinde kaldlar.
Eb'l-Esved'in Endls'te Ayaklanmas

Bu sene Eb'l-Esved Muhammed b. Ysuf b. Abdurrahman el-Fihr Endls'te ayaklanmtr. Bunun

hikyesi yledir:
Eb'l-Esved'in babas kap kardei Abdurrahman ldrld zaman kendisi Emir Abdurrahman'n
Kurtuba'daki hapishanesinde bulunuyordu. Hi bir eye bakmayan Eb'l-Esved kr taklitleri yaparak
kendisini hapishanede amfi gstermee alt. Bir hayli zaman sonra kendiinin m olduuna
Emevlerden hkmdar Abdurrahman' inandrd. Hapishanenin son ksmnda nehre klan bir yer
alt odas bulunuyordu. Tutuklular temizilk ve ykanma gibi ihtiyalarm buradan karak nehirde
giderirlerdi. Grevliler Eb'l-Esved'i m kabul ettikleri iin kendisini pek umursamazlard.
Nehirden geri dndkleri zaman Eb'l-Esved: my yerine kim gtrecek? derdi. Eb'l-Esved
kendisine yakn olan bir klesiyle nehir kenarna kt zaman onunla konuur ve bu konuma pek
dikkat ekmezdi. Klesi ona bir at getireceini ve kendisini onunla karacan vaat etti. Bir gn.
klesi kendisini bekledii bir srada yer alt odasndan kt, nehri yzerek geti ve ata binerek
kamay baard. Eb'l-Esved, Tuleytula'ya geldi ve etrafna kalabalk bir asker kuvvet topladktan
sonra Emr Abdurrahman ile savamak zere hemen geri dnd. Abdurrahman ve Eb'l-Esved,
Kasta-lne'de Kzl Dere'de karlatlar. iddetli bir savatan sonra Eb'l-Esved yenildi, nehirde
boulanlar hari drt bin askeri ldrld. Abdurrahman peini brakmad, Rebh kalesini geinceye
kadar nne geleni ldrd. Daha sonra etrafna yeniden asker toplayan Eb'l-Esved Abdurrahman
ile savamak zere 169 (785) ylnda tekrar geri dnd. Ab-durrahman'n nc kuvvetlerinin
gelmekte olduunu renen Eb'l-Esved ve askerleri bozguna uradlar. Eb'l-Esved'in ailesi
yakaland ve ileri gelen pek ok adam da ldrld. Kendisi ise Tuleytula'ya bal bir kasabada 170
(786)'de ld. Yerine kardei Kasm geti. evresine byk bir kuvvet toplayan Ksm'a
Abdurrahman sava at. Nihayet emn dilemeden Abdurrahman'n yanma gelen Kasm Abdurrahman
[41]
tarafndan ldrld.
eitli Olaylar
Bu sene len Cillkyye kral ilon'un yerine Ezfone (Alfonsa) getirilmi, onun Morkat tarafndan
ldrlmesi zerine Cillkyye halknn ileri tamamen bozulmu, tam bu srada Tuleytula'da askerin
banda bulunan Abdurrahman'in naibi onlarn ilerine girerek bir ksm insanlar ldrp bir ksmn
da esir aldktan sonra elde ettii ganimetle birlikte sa salim geri dnmtr.
Hariclerin Sufriyye kolunun nclerinden olan ve emirlii on iki yl bir ay sren Eb'l-Ksm b.
Vsl bu yl, yats namazndan sonra anszn lm, yerine olu lys getirilmitir. Mehd bu ylda
Sad el-Harel'yi krk bin kiilik bir kuvvetle Taberistn'a gndermitir.
Zndklar takiple grevli bulunan mer eJ-Kelvezn bu yl lm, yerine ise pek ok zndk ldren
Muhammed b. s b. Hamdeveyh getirilmitir. Bu yl hacc ilerini bn Rayta denilen AH b. el-Mehd
idare
etmitir.
Yahya b. Seleme b. Kuheyl, Basra kads Ubeydullah b. Hasan el-Anbert, Mendel b. AH, Kad
Muhammed b. Abdullah b. Ulse b. Alkarna, Bir b. er-Reb1 ve Abser b. Kasm bu yl vefat
etmilerdir.
Ayrca Hz. Al'nin torunlarndan Hasan b. Zeyd b. Hasan b. AH b! Ali de bu ylda vefat etmitir.

Mansr tarafndan Medine valiliine tayin edilen Hasan be yl sonra Mansr tarafndan azledilmi
ve malna el konularak Badd'da hapsedilmitir. Mehd halife olunca hapisten karlm ve mal
kendisine iade edilmitir. Hasan cmert bir kimseydi, ancak ehl-i beyt'ten inhiraf etmiti ve Mansr'a
[42]
mtemayil idi.
HCRET'N YZ ALTMI DOKUZUNCU (M. 785-786) YILI OLAYLARI
Mehdi'nin lm
Mehd (Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Mansr) bu ylda Msebezn'da lmtr.
Mehd'nin Msebezn'a gelii yl
e olmutur: Olu Ms el-Hd'yi hal' edip yerine dier olu Hrn er-Red'i veliaht yapmak
istiyordu. Bunun iin Crcn'da bulunan olu el-Hd'ye bu konuda bir haber gnderdi, fakat el-Hdi
babasnn bu teklifini ka-bu! etmedi. Bunun zerine Mehd, el-Hd'nin yanna gelmesi iin bir eli
gnderdi. Ms gelen eliyi dvd ve gelmek istemedi. Bunun zerine harekete geen Mehd olu
Ms'mn zerine yrd. Mehd Msebezn'da yedii bir yemekten sonra: Ben uyumak iin adra
gidiyorum, kendim uyanncaya kadar beni uyandrmayn. dedi. Kendisiyle beraber uyuyan askerler
ve yakn arkadalar uyandklarnda onu- alar bir vaziyette buldular ve hemen yanna kotular. Bunun
zerine Mehdi yle dedi. adrn kapsnn nnde birisi durdu ve u iiri syledi:
Ben bu sarayda aile ve yaknlar lm, mahallesi ve evresin-, deki evler yalnzla dm,
parlak bir hayat ve saltanattan sonra kavminin bakan lm, kabrinin iki ucuna mezar talar
dikilmi, sonra da geride kalan hanmlar tarafndan hatralar gz yalar ile yadedilen bir kimse
gibiyim.
Mehd bundan on gn sonra ld.
Mehd'nin lm sebebi hakknda farkl rivayetler vardr. Bir rivayete gre, avlanmaa kan Mehd
kpeklerinin kovalad bir geyii takip ediyordu. Geyik bir harabeye girdi, hemen arkasndan av
kpekleri de girdiler. Bunlarn arkasndan gelen Mehdi atyla birlikte harabenin kapsndan ieri
girerken srtn kapya arpt ve hemen orada ld.
Bir rivayete gra ise lm yle olmutur: Mehd'nin cariyelerinden birisi kumas olan dier bir
cariyeye ierisine zehir atlm bir az (koyu ve ilk st) gndermiti. Mehd'nin istei zerine bu az
kendisine sunuldu. Cariye korkusundan onun zehirli olduunu syleyememiti. Az yeyen Mehd
hemen orada ld.
Baka bir rivayete gre ise lm sebebi udur: Mehd'nin cariyelerinden Hasene adl bir kadn
Mehd'nin ok sevdii bir cariyeye armut hediye etti, bu armutlarn en iyilerinden birinin ierisine de
zehir koydu. Armutu ok seven'Mehd gzne ilien bu armutlardan yemek istedi ve zehirli olan
armutu yedi. Yedii armut midesine inince: Karnm, karnm! diye barmaa balad. Mehd'nin
barmalarn duyan Hasene san ban yolarak alamaa balad ve ona: Seninle ba baa kalmak
iin seni zehirledim. dedi. Mehd o gn ld, Hasene ise evinin kubbesi zerine rlen kldan
dokunmu kaba rtlerle kalakald. Bunun zerine air Eb'l-Athiyye unlar syledi:
Onlar ssl ve kymetli elbiseler ierisinde gittiler, sonra kldan dokunmu kaba elbiselerle
dndler.
Dnya etme bulursun dnyasdr, Nh kadar mrn olsa da bu dnyada ebedi kalamazsn. Eer

alaman gerekli ise kendine alamalsn.

Halifelii on serie bir ay, dier rivayete gre on sene krk dokuz gn sren Mehd krk yanda
iken 22 Muharrem 169 (15 Austos 785)'da vefat etmitir. Mehd'nin cenaze namazn olu Hrn erRed kldrm ve hayatta iken ok defa oturduu ceviz aacnn altna defne-dilmitir. Mehd uzun
[43]
boylu, beyaz tenli bir kiiydi. Bir rivayete gre gznn birinde beyaz bir nokta bulunmaktayd.
Mehd'nin zellikleri le lgili Baz Olaylar
Mehd mezlim davalarna bakarken: Kadlar yanmda bulunsunlar, hakszla urayanlara haklarn
bunlardan utandm in versem bile bu bana yeter derdi.
Mehd defalarca azarlad kumandanlarndan birine son azarlamasnda: lediin sular ne kadar
srecek? Ben seni ne zamana kadar affedip duracam? dedi. Bunun zerine bu kumandan: Allah
(c.c.) seni hayatta brakt mddete kusurlarm srecek, siz de beni affedeceksiniz. dedi. Bu sz
zerine Mehd ondan utand ve kendisinden honut olduunu izhar etti.
Misver b. Mavir anlatyor:
Mehd'nin vekili bir arazimi elimden alarak bana zulmetmiti. Ben de yapm olduu bu zulm
Mehd'ye bir mektupla bildirdim. Yazdm mektup Mehdi'nin eline getii srada yannda amcas
Abbs ile kadlardan Muhammed b. Ulse ve Afiyet bulunmaktayd. Mehd beni ard ve durumumu
sordu, ben de halimi kendisine arzettim. O zaman Mehd bana sordu: u ikisinden birisine raz
msn? Ben de: Evet, razym. dedi. Mehd beni kendisine iyice yaklatrdktan sonra muhakeme
etti. Kad Mehd'ye: Ey Mminlerin emri! Vekilinizin gasbettii araziyi buna verin. dedi. Bunun
zerine Mehd: Haydi, dediinizi yaptm. diye karlk verdi. Orada hazr bulunan Mehd'nin
amcas bu man-sara karsnda yle dedi: Allah'a yemin ederim ki, ite bu meclis benim iin yirmi
bin dirhemden daha hotur.
Mehd bir gn azatls mer b. Rab' ile gezintiye kmt. Av peine dtkleri iin askerden
uzaklamlard. Biraz sonra ackan Mehd yiyecek bir eyin bulunup bulunmadn sordu ve
kendisine ileride bir kulbenin bulunduu sylendi. Kulbenin yanna geldiklerinde sebze yetitiren
bir Nabath ile karlatlar. Selamlamadan sonra Nabatl-ya yannda yiyecek bir eylerin bulunup
bulunmadn sordular.' Nabath: Yanmda sadece salamura balkla arpa ekmei var. dedi. Bunun
zerine Mehd: Eer bir de zeytin yanz varsa katmz tamamdr. dedi. Nabatl bulunduunu
syledi ve szlerine prasasnn da bulunduunu ekledi. Kendilerine getirilen bu yiyeceklerden Mehd
ve mer b. Rab' doyuncaya kadar yediler. Yemekten sonra Mehd, mer b. Rab'a: Bu konuda bir
iir syleyin. dedi. Bunun zerine mer b. Rab' u iiri syledi:
Prasa ile arpa ekmei, zeytin ya ile salamura balk ikram eden bu adama
ikramnda kusur
ettii in bir, iki veya
amar vurulmaldr.
Mehd: Bu sylediin iir ne kadar da irkin. dedikten sonra bu beytin son msran u ekilde
deitirdi:
Misafirlerine bu gzel ikramndan dolay bu adama bir, iki
veya kese dolusu para verilmelidir.
Biraz sonra askerler, hizmetiler ve hazine ile grevli kiiler geldiler. Mehd Nabatlfya kese
dirhem verilmesini emretti ve sonra oradan ayrldlar.

Hasan el-Vasf anlatyor:

Mehd'nin hilfeti zamannda iddetli bir rzgr esti, kyamet kopuyor sandk. Ben Mehd'yi aramaa
ktm, onu bir yanam yere koymu bir vaziyette buldum. yle yalvanyordu: Allahm Muhammed
(s.a.v.)'i mmetiyle birlikte koru! Allahm! Dier milletlerden olan dmanlarmz sevindirme. Eer
bu alemdekileri benim gnahm yznden cezalandracaksan, ite alnm kudret elinin nndedir. Bu
szlerden sonra rzgr durdu ve biz iinde bulunduumuz skntdan kurtulduk.
Temmli Kasm b. Mci' el-Mervez lm hastalnda Mehd iin yle bir vasiyet kaleme ald ve
vasiyetine u ayetle balad: Allah, melekler ve ilim sahipleri, Ondan baka hi bir Tanr
olmadna ahitlik ettiler. (l-i mrn, 18.) Ben de buna ve Muhammed'in Allah'n kulu ve elisi
olduuna, Ali b. Eb Tlib'in Raslllah'n vasisi ve kendisinden sonra bu mmetin imam olduuna
ehdet ederim. Kasm b. Mci'in lmnden sonra bu vasiyet Mehd'ye azledildi. Vasiyetin son
ksmn okuyan Mehd onu frlatp att ve bir daha da okumad.
Rab' anlatyor:
Mehtapl oir gecede Mehd'yi adrnda namaz klarken grdm.. Onun mu, adrn m, ayn m, yoksa
giydii elbisenin mi daha gzel olduunu anlayamadm. Namazda u yeti okuyordu: Demek idareyi
ve hkimiyeti ele alrsanz, hemen yer yznde fesat karacak, akrabalk balarnz bile paralayp
keseceksiniz, yle mi? (Muhammed, 22).
Mehd namazn tamamladktan sonra bana dnd ve: Ey Rabi' dedi. Ben de: Buyurun, emir
sizindir. diye karlkta bulundum. Bunun zerine Mehd: Musa'y huzuruma getirin. dedi. Olu
Ms el-Hdi'yi mi, yoksa Ms b. Ca'fer'i mi huzuruna gtreceime karar veremedim. Kendi
kendime bir hayli dndkten sonra: Bu olsa olsa Ms b. Ca'fer'dir. dedim ve huzuruna onu
gtrdm; nk Ms b. Ca'fer benim yanmda tutuklu bulunuyordu. Mehd namazna ara verdi ve
Musa'ya dnerek yle dedi: Ben biraz nce u ayeti (yukarda geen ayeti) okudum ve akrabalk
balarn kesmi olmaktan korktum. Bana kar kmayacana gven sz ver. dedi. Musa'dan
gven sz alan Mehd onu serbest brakt.
Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. AH b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib anlatyor:
Emev saltanatnn sonlarna doru bir rya grdm. Kendimi Re-slullah'm mescidinde buldum.
Bam yukar kaldrdmda, mescit duvarnn zerindeki bir sslemenin ierisinde bir kitabe
grdm. Bu kitabede Halife Veld b. Abdlmelik'in emriyle bu sslemenin yapld yazlyd. Bu"
arada birisi Himoullarmdan Muhammed adnda bir kimsenin bu kitabeyi sileceini, yerine kendi
ismini yaacan sylyordu. Bunu syleyen o adama: Ben Himoullarndanm ve adm da
Muhammed*dir. dedim. Muhammed'in kimin olu olduunu sordum, o: Abdullah'n oludur. dedi.
Sonra aramzda u ekilde bir konuma geti:
Ben:
Abdullah'n oluyum, Abdullah kimin oludur?
O:
Muhammed'n oludur.
Ben:
Muhammed'in oluyum, Muhammed kimin oludur?
O:
Al'nin oludur.
Ben:
Al'nin oluyum, Ali kimin oludur?

O:
Abdullah'n oludur.
Ben:
Abdullah'n oluyum, Abdullah kimin oludur?
O:
.
' Abbas'n oludur.
Eer bu i Abbs'a kadar varp dayanmadayd, o kimsenin kendim olduunda asla phe
etmeyecektim.
Ben bu ryay o zaman anlatmtm, fakat biz Mehdt*yi bilmiyorduk. Mehd halife olduu zaman
Raslllah'n mescidine girdi, ban kaldrp yukar bakt zaman Veld'in ismini grd. Bunun
zerine: Bugne kadar Veld'in adnn burada durduunu gryorum. dedi. Bu arada bir sandalya
stedi ve yle dedi: Veld'in ismi silinip kendi adm oraya yazhncaya kadar buradan
ayrlmayacam. Sandalyasmda otururken istei yerine getirildi.
Mehd bir gece kyafet deitirerek gezinirken bir bedevi kadnn yle dediini duydu: Kavmim
darlk iindedir. Gzler onlardan evrilmitir, borlarn ar yk omuzlarna kmtr. Ktlk
onlar brakmamak zere yakalam, erkekleri llere gitmi, mallar ellerinden km ve aile nfusu
hayli oalmtr. Yolculuk sknts ekmi olan bizlere Allah ve Raslrin tavsryeai zerine
yardm edeni Allah yolculuunda korusun ve ailesi hususunda onun halefi olsun. Mehdi bedevi
kadnn bu szlerine karlk olarak ona be yz dirhem verilmesini emretti.
Mehdi yle demitir:
Hi bir kimse kendisine daha nce yapm olduum iyilii bana hatrlatp buna bir yenisini ilve
ederek kendisine iyilikte bulunduum kiinin yaklamas kadar bana yaklaamaz; nk nce verip de
sonra vermemek, ilk defa verilenlerin deerini drr.
Ber b. Brd, vezir Ya'kb'un kardei SliKa b. Dvud vali tayin edildii zaman onu hicvetmi ve
hakknda yle demiti:
Onlar kardein Salih'i minberlerin zerine ykselttiler, fakat
minberler kardeinden ikyetidirler.
Ya'kb kardei Salih'in Ber tarafndan hicvedildiini duyunca hemen Mehd'ye geldi ve yle
dedi: Bu mrik m Mminlerin em-rini hicvetmitir. Bunun zerine Mehdi Ya'kb'a: Ber
hicviyesinde ne sylemi? diye sordu. Ya'kb byle bir hicviyeyi Mehdi'nin huzurunda okumak
istemedi, fakat Mehd okunmasnda srar etti. Ya'kb o zaman hicviyeyi okumak mecburiyetinde
kald. Hicviye yledir:
Halalar ile zina yapan halife, cirit ve debbuk (Arap ocuklarn oynad bir oyun) oynamaktadr.
Allah onu bamzdan uzaklatrsn ve yerine bir bakasn versin.
Ayn zamanda o henz anasndan domam olan olu Musa'nn lehine bir takm hilelere
bavurmutur. Bunun zerine Mehdi Ber' huzuruna getirmek istedi, fakat Ya'kb Ber'n
Mehd'yi medhederek affn kazanacandan korktu ve Ber'n alayarak akan bir dereye atlmas
iin birini grevlendirdi.
Mehd'nin varl ile sevin duyduu ve kendisinden hi bir zaman ayrlmad kz Ykte bu yl
lmtr. Mehd Ykte'yi delikanl erkekler gibi giydirir ve onu devaml yannda bulundururdu.
Ykte'nin lmne ok zlen Mehd kendisiyle taziye maksadyla grmek steyenlere engel
olunmamasn emretti. Mehd'ye taziyede bulunmak iin pek ok kimse geldi, gitti; fakat bu taziyeler
arasnda ebb b. eybe'nin-kinin daha veciz ve beli olduunda ittifak edildi.

ebb'in taziyesi yledir:

Ey Mminlerin emri! Kzn iin Allah katnda olan ey senin katnda olandan daha hayrldr.
Allah'n sana verecei sevap kzndan daha deerlidir. Allah'tan seni zmemesini ve fitneye
drmemesini, uram bulunduun musibetten dolay sana mkfat vermesini, sabr kudreti nasip
etmesini, tahamml g bellara drmemesini ve nimetini senden almamasn dilerim. Sabrn en
[44]
gerei, geri evrilmesi mmkn olmayan ey zerine yaplan sabrdr.
Ms El-Hdi'nin Halifelii
Mehdi ld gn olu Ms el-Hdi'ye bey'at edilmitir. Ms bu srada Crcn'da bulunuyor ve
Taberistnllar ile savayordu. Mehd vefat ettii zaman olu Hrn er-Red babasyla beraber
Msebezn'da bulunuyordu. lnce ileri gelen kimseler ve kumandanlar Harun'un yanma geldiler ve
ona unlar sylediler: Eer askerler Mehd'nin ldn. renirlerse bir_ karklk kabilir. En
iyisi askerlerin geri dnmelerini salamak ve Mehd'nin lmn Badd'a varncaya kadar gizli
tutmaktr. Bunun zerine Hrn: Bana Yahya b. Hlid'i arn. dedi. Yahya Enbr'dan lfrkye
snrna kadar olan Marib blgesinin ve civarnn, Hrn adna valiliim yapyordu. Yahya Harun'un
huzuruna geldiinde Hrn durumu bildirdi ve ileri gelen kimselerle kumandanlarn durum hakkndaki
grlerinin uygun olup olmadn sordu. Yahya onlarn grn beenmedi ve yle dedi:
Mehdi'nin lmnn Badd'a varncaya kadar gizli tutulmas ok zordur. Ayrca askerlerin
Mehdi'nin lmn rendikleri zaman cesedine sarlp: Bize drt yllk maamz verilmedike
onu brakmayz. demeyeceklerinden ve zalimce tahakkmde bulunmayacaklarndan emin deilim.
Bana kalrsa Mehdi'nin lm burada gizlenmeli, Nusayr el-Vasf de babasnn lmnden dolay
taziyede bulunmak, halifelie getirildii iin kendisini tebrik etmek, ayrca mhr ve klc teslim
etmek maksadyla ei-Hd'ye gnderilmelidir. Nusayr o taraflarda posta ve haberleme ilerini
tedvir ettii iin onun dar kmas pek yadrganmayacaktr. Ayrca askerlerin her birine iki yzer
dirhem bahi verilmeli ve geri dnmeleri salanmaldr. Bu durumda askerler sadece ailelerine
kavumak isteyecekler ve bundan baka bir ey dnmeyeceklerdir. Hrn Yahya'nn ileri srd
bu grleri tamamyla uygulad. kier yz dirhemi alan askerler: Badd, Badd! diye tempo
tuttular ve hzla Badd'a doru yrmee baladlar. Badd'a geldiklerinde Mehd'nin lm
haberini renen askerler, Bbu Rabi'a gelerek orasn yakp yktlar ve tutuklu bulunan kimseleri
kardlar, ayrca yiyecek de istediler.
Hrn er-Red Badd'a geldii zaman Hayzurn (Harun'un annesi) er-Rabi' ve Yahya b. Hlid'i bu
hususta mavere etmek iin yanna ard. Er-Rab' bu ary kabul etti ve geldi, fakat Yahya elHd'nin gayret ve kskanln drerek bu ary reddetti. Toplanan mallar iki senelik maa
karl olarak askerlere verildi ve susturulmalar bylece salanm oldu. el-Hd Rab'a yazd
mektupta onu lmle tehdit ediyor, Yahya'ya yazd mektupta ise teekkr ediyor ve Harun'un
emriyle hareket etmesini stiyordu.
Rab' Yahya'y hem sever, hem de itimat ederdi. el-Hd'den korktuu iin nce ne yapmas gerektii
hususunda Yahya ile istiarede bulundu. Yahya, Rab'a olu Fadl' el-Hd'nin geecei yolun zerine
armaan ve hediyeler ile gndermesini ve el-Hd'den zr dilemesini salk verdi. Rab1 Yahya'nn
dediini yapt, bylece el-Hd'nin rzasn kazand.
Rab' Yahya b. Hlid'e baz tavsiyelerde bulunmu, Ms el-Hdi iin Badd'da bey'at sz

alnmt. Hrn er-Red imparatorluun her tarafna Mehd'nin ldn ve el-Hdi*ye bey'at
edildiini mektuplar yazarak bildirmiti. Nusayr el-Vasif ise Crcn'da bulunan el-Hdi'nin yanna
kadar giderek ona babas Mehd'nin ldn ve kendisine bey'at edildiini duyurmutu. Bunun
zerine el-Hd sefer iln ederek posta bineiyle cidd bir ekilde mesafe katederek yirmi gnde
Badd'a geldi ve Rab'i kendisine vezir edindi; ancak Rabi' ksa bir mddet sonra, bu yl iinde
ld.
Mehdi bu ylda zndklar cidd bir ekilde takibe koyuldu ve Ali b. Yaktin'in de ierisinde bulunduu
kalabalk br zndk grubunu ldrd. Ayrca Ya'kb b. Fadl b. Abdurrahman b. Abbs b. Rab'a b.
Haris b. Abdlmuttalib'i de ldrd.
Ya'kb b. Fadl'm ldrlmesi yle olmutur:
Ya'kb Mehd'nin huzurunda zndkln ikrar etmi, bunun zerine Mehdi yle demitir: Eer
dediin doru ise, hakikaten Muham-med tarafn tutmakla haklsn. Muhammed olmasayd sen de kim
olurdun? Allah'a yemin ederim ki, eer hi bir Him'yi ldrmeyeceime dair vermi olduum bir
sz bulunmasayd, mutlaka seni ldrrdm. Sonra Mehd el-Hd'ye dnerek yle dedi: Sana
yeminle ifade ediyorum, hilfet makamna geldiin zaman mutlaka onu ldrmelisin. Mehd Ya'kb'u
hapse attrd, el-Hdi ise, babas Mehd'nin lmnden sonra onu ldrd. Yine bir zndk olan
Dvud b. Ali b. Abdullah b. Abbs' in olunun ldrlmesi hususunda da Mehd olu el-Hd'den
sz ald, fakat Davud'un olu Mehd'den nce hapiste ld. Ya'kb b. Fsdl ldrldkten sonra
ocuklar el-Hd'nin huzuruna getirildiler. Ya'kb'un kz Ftma babasndan hamile kald-: ikrar
[45]
etti, fakat korkutuldu ve korkusundan ld.
Hseyn B. Ali B. Hasan'in. Ortaya k
Mekke civarnda Fahh denilen yerde ldrlen Huseyn b. AH b. Hasan b. Hasan b. Ali bu yi!
Medine'de ba kaldrmtr.
Hseyn'in isyan yle olmutur:.
Ms el-Hd, Hz. mer'in torunlarndan mer b. Abdlaziz b. Abdullah' Medine'ye vali tayin
etmiti. mer b. Abdlaziz grevine balad zaman Eb'z-Zift Hasan b. Muhammed b. Abdullah b.
Hasan', air Mslim b. Cndb el~Hzel'yi ve mer ailesinin azatls mer b. Sellam' bir iki
sofrasnda yakalamt. mer b. Abdiaziz'n emriyle bunlar hem dvldler ve hem de boyunlarna
ipler balanmak suretiyle Medine sokaklarnda dolatrldlar. Hseyn b. Ali, mer b. Abdla-ziz'in
grevli memuruna gelerek yle dedi: Bu adamlar dvmsn, halbuki onlar dvmemeli idin;
nk Irakllar bunu (hurmadan yaplan iki) imekte pek mahzur grmezler. Onlar neden Medine
sokaklarnda dolatrp tehir ediyorsun? Hseyn'in emriyle tehirden kurtulan bu kimseler sonra
grevli memur tarafndan hapse atldlar.
Daha sonra Hseyn b. Ali le Yahya b._ Abdullah b. Hasan, Eb'z-Zift Hasan b. Muhammed'e kefil
olmular ve onun hapisten kurtarlmasn salamlardr. Grevli memur ise Eb Tlib ailesini
birbirlerine kefil klmt. Bu yzden Eb Tlib ailesi devaml gz altnda bulunduruluyorlard. ki
gn gzden kaybolan Hasan b. Muhammed'ip. durumunu sormak iin grevli memur Hseyn b. Ali ile
Yahya b. Abdullah' yanna arm ve onlara ok sert davrand iin Yahya, Hasan b. Muhammed'i ona teslim edinceye kadar veya grevli memurun onu getirdiini anlamas iin kapsn
alncaya kadar uyumayacana dair yemin etmiti. Grevli memurun yanndan ayrldktan sonra
Hseyn Yahya'ya: Gcnn yetmeyecei bir ey iin yemin ettin. Hasan' nasl bulacaksn, buna ne

gerek vard? dedi. Bunun zerine Yahya: Allah'a yemin ederim ki. evet onun kapsna klla
vuruncaya kadar uyumayacam. dedi. Hseyn Yahya'ya: Ama bu hareketin bizimle arkadalarmz
arasndaki anlamay bozar. dedi. Hseyn, Yahya ve arkadalar hacc mevsiminde Mekke ve
Min'da bulumak zere anlamlard. Bunun zerine Yahya: te bu oldu. dedi. Hseyn ve Yahya
gecelerini bu konuyla geirmee altlar ye gece yarsndan sonra harekete getiler. Yahya nce
grevli memurun kapsna klla dayand, fakat o anda grevli memur evinde bulunamad. Yahya,
Hseyn ve arkadalar sabaha doru mescidi igal ettiler. Hseyn sabah namazn kldrdktan sonra
halk Allah'n Kitab', Peygamber')nin Snneti zerine, Muhammed'in soyundan gelen ve Ehl-i beytten
AH el-Murtaz adna Hseyn'e bey'at etti. Bunun zerine Hlid el-Berd iki yz kiiyle, grevli
memur (mer), Vezr b. tshk el-Ezrak ve Muhammed b. Vkd e-erev ise kalabalk insan
gruplaryla geldiler. Kendilerine doru yaklamakta olan Hlid'in karsna Abdullah b. Hasan'n
oullarndan Yahya ve drs ktlar. Yahya'nn vurduu bir darbe ile Hlid'in burnu koptu. drs'in
arkadan dolaarak vurduu bir darbe ile de Hlid yere ykld. Ardndan Yahya ve drs beraberce
Hlid'i ldrdler. Bunun zerine Hlid'in askerleri daldlar. Grevli memur (meri) ise
Abbslerin Msevvide frkasna katld. Hseyn'in taraftarlarnn yapm olduu bir hamle ile
Mescid'den karldlar. Bu arada beytlmli de yama ettiler. Bu srada beytlml-de on bin, bir
rivayete gre de yetmi bin dinar bulunmaktayd. Panie kaplan halk dald, Medneliler de evlerine
ekildiler ve kaplarn kilitlediler.
Hseyn'in askerleri ertesi gn toplanan Abbsoullan taraftarlaryla savatlar. le vaktine kadar
sren bu savata her iki taraftan pek ok kimse yaraland. Bu savan ertesi gn hacc farizasn ifa
etmek iin gelen Trk asll Mbarek Abbsoullan taraftarlarna katld ve onlarla birlikte savat.
kinci gn balayan sava ok iddetli oldu ve birincisi gibi le vaktine kadar devam etti. Bu srada
Hseyn'in askerleri Mescid'e ekildiler. Mbarek tekrar savaa devam etmek zere askerler ile
szleti, fakat bir frsatn bulan Mbarek hacc kervan ile birlikte ortadan kayboldu. Savamak zere
gelen askerler onu bulamaynca akama kadar sava srdrdler ise de sonra daldlar.
Bir rivayete gre Mbarek, Hseyn'e bir eli gndermi ve ona u szlerini iletmesini istemitir:
Allah'a yemin ederim ki, gkten derken beni bir kuun kapmas, ayana bir diken batmasndan
veya senin bandan bir kl koparmamdan benim iin daha hafiftir. Malbiyetimi kabul eoiyor ve
burada kalmam iin senden zr diliyorum. Mbarek' in zerine bir grup askerle birlikte Hasan
gnderildi. Hasan'n askerle birlikte gelmekte olduunu gren Mbrek'in askerleri tekbir getirerek
banmaya baladlar, bylece Mbarek askerleriyle birlikte hezimete urad.
Medine'de on bir gn kalarak iyice hazrlanan Hseyn ve askerleri, 24 Zilkade 169 (29 Mays
786)*da Medine'den ayrldlar. Onlarn ayrlndan hemen sonra Mescid'e gelen Medneliler, onlarn
yedikleri etlerin kemikleri ve dier artklarla karlanca beddua etmee baladlar.
Medine'den ayrlrken Hseyn onlara yle dedi: Ey Medneliler! Allah bundan sonra size hayr
nasip etmesin. Bunun zerine onlar da yle karlk verdiler: Allah sana da hayr nasip etmesin ve
bir daha seni bamza musallat klmasn.
Hseyn'in askerleri Mescid'i kirletmilerdi, onlar ayrldktan sonra Medneliler Mescid'i ykamak
suretiyle yeniden temizlediler.
Hseyn Mekke'ye geldii zaman, kendilerine gelip sman her klenin hrriyete kavuacan bir
emirle bildirdi. Pek ok kle gelerek-hrriyetlerini elde ettiler. Hseyn'in haberi el-Hd'ye ulat
zaman Sleyman b. Mansr, Muhammed b. Sleyman b. AH, Abbs b, Muham-med b. Ali, !s b.
Musa'nn iki olu Ms ve smail gibi ailesinden byk bir erkekler grubu bu sene hacc iin yola

kmt. el-Hd yol emniyetini korumak iin Basra'dan silhl bir grupla'kan Muhammed b.
Sleyman'a bir mektup gndererek sava grevini stlenmesini istedi. Umre iin ihrama giren bu grup
Ztuv'da topland. Mekke'ye geldiklerinde tavaf ve sa'y ettikten sonra umreden ktlar. Bundan sonra
tekrar Ztuv'da toplandlar. Ayrca onlara haclarn ifa eden taraftarlar ile ileri gelen kimseler ve
kumandanlar da katldlar.
Her iki taraf savaa Terviye (Arefe gnnden bir gn nce) gn balad, fakat Hseyn'in askerleri
bozguna urad; bir ksm yaraland, bir ksm da ldrld. Muhammed b. Sleyman ve
beraberindekiler Mekke'den ayrlrken Hseyn'in ne durumda olduunu bilmiyorlard. Ztuv'ya
geldikleri zaman arkalarndan onlara yetien bir Horasanl: cMjde, mjde; ite Hseyn'in ba.
dedi. Hseyn'in bana bakldnda uzunlamasna bir darbenin alnna, dier bir darbenin de ensesine
isabet ettii grld. Hseyn'in lmnden sonra umm br emn duyurusunda bulunuldu. Bunun
zerine Eb'z-Zift Hasan b. Muhammed b. Abdullah geldi ve Muhammed b. Sleyman ile Abbs b.
Muhammed'in arkasnda durdu. Ms b. Is ile Abdullah b. Abbs b. Muhammed onu yakaladlar ve
ldrdler. Hasan b. Muhammed'in ldrlmesine ok fkelenen Muhammed b. Sleyman,
ldrlen kimselerin kellelerini sayd zaman yzn zerinde olduunu grd. Bunlarn arasnda
Hasan b. Muhammed b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali'nin ba da bulunuyordu. Ayrca Hseyn'in
kz kardei yakalanarak Sleyman'n kz Zey-neb'in yannda braklmt. Bu arada hezimete
urayanlar da haclara iltihak etmilerdi. el-Hd huzuruna getirilen alt esirden bir ksmn
ldrtm, bir ksmn da ldrmeyerek yannda brakmt. Hasan b, Muhammed'i ldrd iin
Ms b. sa'ya fkelenen el-Hd onun btn mallarn elinden almt. Hatt Ms b. Is ld
zaman mallar el-Hdi'nin elinde bulunuyordu. Ayrca Trk asll Mbrek'e kzan el-Hd onun
malna da el koymu ve kendisini hayvan oban yapm, hatt el-Hd lnceye kadar Mbarek
obanln srdrmtr.
Hezimete urayp da sonra kurtulan drs b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali, Msr'a geldii zaman
burann posta ilerine Salih b. Mansr'un azatls Vdh bakyordu. Vdh Hz. Ali taraftan olduu
iin, Id-ris b. Abdullah' posta ile Marip lkesine kadar getirdi ve Velle ehrinin Tanca blgesine
brakt. Burann Berberi halk ldrs b. Abdullah'n etrafnda topland, bu yzden el-Hd Vdh'n
boynunu vurdurdu ve armha gerdirdi.
Bir rivayete gre onu Hrn er-Red dlrtmtr. Hrn Mehdi* nin azatls Yemmeli e-5emmh
vastasyla drs'i tuzaa drd, e-emmah drs'in yanma geldi ve kendisini onun taraftar olarak
gsterdi. Ona tazimde bulundu ve kendisine tercih eder grnd. Bu sebepten td-rs ona snd ve
yannda tuttu. Bir gn drs ona dilerinden ikyet etti; bunun zerine emmh, ldris iin bir il
hazrlad, ierisine zehir koydu ve afak vaktinde bu ilc dilerine koymasn syledi, drs'e ilc
teslim eden emmh hemen oradan kat. drs bu ilc kullanr kullanmaz ld. Bundan sonra Hrn
er-Red, emmh' Msr posta ileri bakanlna tayin etti.
drs b. Abdullah lnce yerme olu drs- b. tdrs- geti, tdrs'in soyundan gelenler uzun mddet
hakimiyeti ellerinde tuttular ve Tanca havalisine tamamen sahip oldular. Hatt ileride anlatacamz
zere, Endls emirlii zerinde meyyeoullar ile bir hayli srttler.
ldrlen kimselerin balan el-Hd'nin huzuruna getirildiinde Hseyn'in ba nne konulmutu.
Bunun zerine el-Hd yle dedi: Sanki siz bana bir ttun ban getirdiniz. Vereceim en az ceza
ile sizi bahilerinizden mahrum brakacam. el-Hd onlara hi bir ey vermedi.
Hseyn yiit ve cmert bir kimse idi. Mehdi'nin huzuruna geldiinde Mehd ona krk bin dinar hediye
etmi, fakat Hseyn bu krk bin dinar Badd ve Kfe'de halka datmt. Hseyn. Kfe'den

ayrlrken zerinde altnda gmlek bile bulunmayan bir krkle ayrld.

[46]

eitli Olaylar
Bu sene Dereb'r-Rhib (Papaz Geiti) tarafnda savamak zere yaz seferine Ma'yf b. Yahya kt.
Bizansllar daha nce kumandanlar ile birlikte el-Hades'e kadar gelmiler, el-Hades valisi ve orann
halk kat iin* buraya girmilerdi. Onlarn zerine yryen Ma'tf Une ehrine kadar geldi, bir
hayli ganimet ve esir ald.
Bu yl hacc ilerini Sleyman b. Mansr idare etti. Bu yl Medine* de mer b. Abdlaziz, Mekke ve
Tif'te Ubeydullah b. Kuem, Yemen' de brahim b. Selm b. Kuteybe, Yemme ve Bahreyn'de
Horasanl kumandan Sveyd b. Eb Sveyd, Ummn'da Hasan b. Nesm el-Havr, Kfe'de Ms b.
s, Basra'da Muhammed b. Sleyman, Crcn'da el-Hd'nin azatls Haccc, Kums'da Ziyd b.
Hasan, Taberistn ve R-yan'da Salih b. eyh b. Umeyre el-Esed, sfahan'da el-Hdi'niri azatls
Tayfur, Musul'da ise Him b. Sad b. Hlid vali olarak bulunuyorlard. Him b. Said b. Hld,
Musul halkna kt davrandndan el-Hd onu valilikten azletmi, yerine Abdlmelk b. Salih elHimi'yi tayin etmitir.
Bu yl iinde Cezre'de Hamza b. Mlik el-Huzf ba kaldrm, Cezre'de hara ileriyle grevli
olan Mansr b. Ziyd bir Haric olan Hamza zerine asker sevketmitir. Her iki tarafn askerleri
Musul blgesinde bulunan. B'arbay'da karlam, fakat Hamza Mansr'un askerlerini hezimete
uratarak mallarn ganimet olarak almtr. Gittike glenen Hamza ile iki kii arkadalk etmi,
sonra bir frsatn bulan bu iki kii onu ldrmtr.
Kinneli air Muti' b. lys el-Leys, Mehd'nin veziri Eb Ubeydul-ah Mu'viye b. Abdullah b.
Ber el-E'ar bu yl lmlerdir. Bir rivayete gre, Eb Ubeydullah 170 {786) ylnda vefat
etmitir.
Yedi kurrdan biri olan Nfi' b. Abdurrahman b. Eb Nuaym ile Mansr'un azatls ve hcibi olan
[47]
Rab' b. Ynus bu yl vefat etmilerdir.
HCRET'N YZ YETMNC (M. 786-787) YILI OLAYLARI
Hd'nin Hrn er-Red'i Veiahtukten Uzaklatrmaa Kalkmas
Hd Hrn er-Red'i halifelik adaylndan uzaklatrmak ve olu Ca'fer'e bey'at edilmesini
salamak iin ok gayret gsterdi. Bu yle olmutu: Hadi, Harun'u halifelik adaylndan
uzaklatrmak istediini kumandanlarna anlatt. 5u isteini ilk nce Yezd b. Mezyed e-eyb-ni,
Abdullah b. Mlik ve Al b. s gibi ahsiyetler kabul ettiler, Harun'u adaylktan uzaklatrdlar ve
Ca'fer'e bey'at ettiler. Ayrca bunlar Ca'fer in taraftarlar temin ettiler ve bu hususta konumalarna
imkn saladlar, hatt Harun'u meclis toplantlarnda kltmee altlar ve Biz Harun'un
halifelie gelmesini istemiyoruz. dediler. Ca'fer'in taraftarlar'g durumda kaldlar. Hd, Hrn
er-Red'in nnde sng ile yrnmemesini emretti, bunun zerine halk Harun'dan uzaklat ve
selm kesti,
Hd'nin emriyle Harun'un btn ilerini Yahya b. Hlid b. Bermek stlenmiti. Birisi Hd'ye
kardei Harun'un kar koymak istemediini, onu Yahya'nn fsad ettiini syledi. Bunun zerine Hd,

Yahya'ya haber gnderdi, onu tehdit ettii gibi kfrle de itham etti. Bir gece Hd onu artt; Yahya
ok korktu, hatt vasiyetini yaptktan ve ha-nut (koku) srndkten sonra huzuruna geldi. Hd,
Yahya'ya: Ey Yahya! Bana ve sana ne oluyor? dedi. Bunun zerine Yahya: Kleye ancak
efendisine itaat etmek der. karln verdi. Hd bu defa: Neye benimle kardeimin arasna
girip onu bana kar kkrtyorsun? dedi. Yahya: Ben kimim ki aranza gireyim. Benim Hrn ile
beraber olmam isteyen Mehd idi. Harun'un ileriyle megul olmam sen de istedin, ben de emrini
yerine getirdim. dedi. Bu szler Hd'nin fkesini yattrd.
Aslnda Hrn gnll olarak halifelik adaylndan ekilmek istiyordu, fakat bu isteine Yahya mni
olmutu. Hd Yahya'y huzuruna arp bunu kendisine syledii zaman Yahya kendisine: Ey
Mminlerin emr! Eer insanlar ahitlerini bozmaa zorlarsan, onlar bunu kolayca yaparlar. Eer
onlan kardein Harun'a bey'at etmelerinde' serbest brakp, bundan sonra olun Ca'fer'e bey'at
edersen, bu hareket oluna yaplacak olan bey'ati daha ok pekitirir. dedi. Bunun zerine Hd:
Doru sylyorsun. dedi ve sustu.
Daha nce Ca'fer'e bey'at eden kumandanlar ile taraftarlar, Hd' yi, Harun'u halifelik adaylndan
uzaklatrmak iin tekrar zorladlar; bunun zerine Hd Yahya'y hapse attrd. Yahya Hd'ye bir
mektup gnderdi ve kendisine bir d olduunu bildirdi. Bunun zerine Hd Yahya'y hapisten
karp huzuruna getirdi. Yahya kendisine yle dedi: Ey Mminlerin emri! Allah geinden versin;
ayet sz lrseniz, Mslmanlarn henz gnah ve sevap ileyecek bir yata bulunmayan olun
Ca'fer'e hilfeti teslim edeceklerini; namaz, hacc ve sava ilerinde ona rza gstereceklerini mi
sanyorsun? Hadi: Hayr, sanmyorum. diye karlk verdi, bunan zerine Yahya: Ey
Mminlerin emri! Bakalar hilfet makamna gz dikerken, ailenin byklerinin bu makamdan yz
evirmelerinden nasl emin olabiliriz? Sonra hilfet ailenizin elinden kabilir. Allah'a yemin ederim
ki, baban Mehd'nn hilfet grevini kardein Harun'a verilmesi hususunda bir akdi olmasayd bile.
senin bu hilfet makamm Harun'a brakman gerekirdi. Kald kr Mehd hilfetin Harun'a braklmas
konusunda bir akitte bulunmutu. Bana kalrsa hilfet ii ilk hli zere kalmaldr. Ca'fer bul ama
gelince onu Harun'a gtrrsn, o da hilfet grevini Ca'fer adna brakr ve kendisine bey'at eder.
Hadi Yahya'nn bu szlerini kabul etti, Daha nce dnemediim bir hususta ben uyardn. dedi
ve Yahya'y hapisten kard.
Hd'nin kumandanlar Hrn hakkndaki szlerini tekrarladlar. Bundan dolay Hd, Harun'a
hilfetten uzak durmas hususunda haber gnderdi ve onu fena halde sktrmaa balad. Bu durum
karsnda Yahya Harun'a unlar syledi: Ava kmak bahanesiyle Hd'den izin iste. tzin aldktan
sonra da buradan uzakla ve zaman kazanmaa al. Yahya'nn szn tutan Hnin Hd'den izin
aldktan sonra Muktiloul-larmn sarayna gitti ve orada krk gn kald. Harun'un durumunu
yadrgayan Hd ondan korkmaa balad ve geri dnmesi iin bir mektup yazd, fakat Hrn
gelemeyeceini ileri srd, bunun zerine Hd ona svmee balad. Ayrca Hd'nin yaknlar ve
kumandanlar da Hrn hakknda dillerinin balarn zdler. Aradan bir hayli zaman getikten
sonra Hrn geri dnd.
Hdi'nin hilfet makamna ilk oturduu gnlerden birinde kardei Hrn ile baz kumandanlar
yannda bulunuyorlard. Baklarn kendiine eviren Harun'a Hd yle dedi: Ey Hrn! u anda
seninle birlikte bulunuyorum, ama sen kendine ryann tamamn anlatyorsun, fakat ryann
gereklemesi iin dikenli gven aacn batan sona kadar elinle syrman lazm (buna ok zor
muvaffak olursun).
Hdnin bu szlerine Hrn u karl verdi: Ey Ms el-Hd! Kibirli olursan klrsn, alak

gnll olursan ykselirsin; zalim olursan ldrlrsn, insafl olursan kurtulursun. Bir gn
halifeliin bana geeceini umuyorum; ite o zaman zulmettiklerine insafl davranacam, lgiyi
kestiin yaknlarna merhametli davranp onlara iyilikte bulunacam; senin ocuklarm kendi
ocuklarmdan daha stn tutacam, kzlarm onlara nikahlayacam ve Mehd'nin lzm gelen
haklarn olanca gcmle yerine getireceim.
Harun'un bu szlerine karlk veren Hd ise unlar syledi: Ey Eb Ca'fer! Zaten benim de senden
beklediim budur.
Hd Harun'un kendisine yaklamasn istedi, Hrn da ona yaklat ve elini pt. Elini ptkten
sonra yerine dnmek isteyen Harun'a |Man-sr'u kasdederek); erefli hkmdar ve bu deerli insan
hakk in yerine dnemezsin, benimle beraber burada oturacaksn. dedi ve onu oturduu yerin ba
kesine otuttu. Sonra Harun'a hara gelirinin yarsnn, ayrca bir milyon dinarn verilmesini, daha
sonra da brahim el-Harrn'ye meyyeoullarndan alnanlar ile kendi hazinelerinde bulunan mallan
Harun'a arzetmesini ve dilediini alabilecei hususunda ona frsat vermesini emretti; fakat Hrn
bunlara rabet etmedi ve oradan ayrld.
' Yukarda bahsi geen rya olay Harun'a sorulduunda bunu u ekilde anlatt:
Babamz Mehd'nin bana anlattna gre, ryasnda bana ve Hd' ye iki aa dal vermi; Hd'ye
verilenin ba ksmnda yapraklar km, bana verilenin ise batan sona kadar yapraklandn grm
ve bu aa dallarn ikimizin de halife olacana yorarak: Hd'nin hilfeti ksa srecek, Hrn ise
yaad mddete halife olarak kalacak ve dnemi geen gnlerin en gzeli olacak. demitir.
Nitekim dedii gibi de . olmutur.
Rivayet edildiine gre, Hadset'l-Mevsfa giden Hd orada hastalanm, hastal artnca geri
dnm, dou ve batda bulunan btn millerine birer mektup gndererek onlar yanna armtr.
Hd'nin durumu arlanca Ca'fer'e bey'at eden btn kumandanlar bir araya geldiler ve Yahya b.
Hlid'in ldrlmesi hususunda maverede bulundular. Mavere neticesinde u kanaate vardlar:
Eer halifelik Harun'a geerse Yahya bizi muhakkak surette ldrr. Bylece onu ldrmee karar
verdiler. Sonra unu da dndler: Hd belki tekrar iyileebilir, Yahya'y ldrdmz zaman
ondan nasl zr dileriz? Bunun zerine Yahya'y ldrmekten vazgetiler.
Hd'nin hastal artnca Hayzurn (Harun'un annesi) Yahya'nn hazrlanmas iin haber gnderdi.
Bunun zerine Yahya ktipleri hazrlad ve onlara Hrn er-Red adna valilere Hd'nin vefat
haberini, kendilerinin ise ayn grevlerde brakldklarn bildiren mektuplar hazrlatt. Hd'nin
lmnden sonra bu mektuplar yola karld. Bir rivayete gre Yahya hapiste bulunuyordu ve Hd
Yahya'y o gece ldrmek in niyetliydi. leride bahsedeceimiz zere, Harun'u halifelik makamna
getiren Herseme b. A'yen di.
Hd sbz'da ld zaman Hayzurn yle dedi: Biz bu gece bir halifenin leceini, birinin halife
olacan, bir dierinin doacan konutuk. Hd ld, Hrn haJife oldu, Me'mn dnyaya geldi.
[48]
Hayzurn mehur fkh limi el-Evz''den ilim okumutur.
Hd'nin lm
Hd rebiylevvel 170 (Austos 786)'da vefat etmitir. Uzun ad yledir: Ms b. Muhammed
(Mehdi) b. Mansr (Abdullah) b. Muhammed b. Al b. Abdullah b. Abbs.
Hd'nin lm sebebi hakknda farkl rivayetler vardr, flir rivayete gre, i organlardaki bir yaradan

lmtr. Bir rivayette ise, Had-set'l-Mevsil'da hastalanm ve geri dndkten sonra lmtr. Biz
bunu biraz sonra tekfar ele alacaz. Dier bir rivayete gre ise Hd, annesi Hayzurn'n cariyeleri
tarafndan onun emriyle ldrlmtr. Hayzurn'n, cariyelerine onu ldrmelerini emretmesi yle
olmutur: Hd hilfet makamna getii zaman Hayzurn Hd'ye ramen kendi bana hareket ediyor
ve onu Mehd'nin yoluna ekmee alyordu. Hatta drt ay gibi bir zaman getii halde halk
Hayzurn'n kapsnn nne ylyor, gruplar halinde gelip gidenlerin okluundan bas
edilemiyordu. Bir gn Hayzurn Hd'nin yerine getirmekten baka bir are bulamad bir ii
kendisiyle grt. Hayzurn: Abdullah b. -Mlik'e bu ii yapacama sz verdiim iin bunun
yerine getirilmesi gerekir. dedi. Bu duruma fkelenen Hd de yle dedi: Terbiyesiz kadnn olu
yznden bama gelen felkete bakn! Yerine getirilmesi gereken bu iin sahibinin Abdullah b. Mlik
olduunu biliyorum. Allah'a yemin ederim ki, bu ii senin adna yerine getirmeyeceim. Hayzurn
olu Hd' ye u karl verdi: Allah'a yemin ederim ki, bundan sonra her hangi bir i iin senden
hi bir ey istemeyeceim. Hadi: Hi nemli deil. dedi ve fkelenip ayaa kalkan ve gitmek
isteyen Hayzurn'a unlar syledi: Allah iin dur, bekle. Raslllah (s.a.v.)'n yakn olmayaym,
eer kapnda kumandanlarmdan ve yaknlarmdan birinin beklediini grrsem onlarn hem boynunu
vurduracam ve hem de mallarna el koyacam. Bu ne biim hl ki, sabah akam demeden gruplar
halinde bir takm insanlar kapnn eiini andryorlar? Seni megul edecek ip eirme aletin,
dnceye sevkedecek Kur'n- Kerm'in ve koruyacak evin yok mu? Sakn oir daha kapn ne
Mslmana ve ne de bir zimmye amayasn. Ne yaptn bilemez bir vaziyette oradan ayrlan
Hayzurn bir daha Hd'nin yannda hi konumad.
Sonra Hd dare arkadalarna dnerek unlar syledi: Annem annelerinizin annesidir. Ben mi
daha hayrlym, yoksa siz mi? Onlar: Siz ve anneniz daha hayrldr. diye karlk verdiler. Hd
ardndan: Hanginiz annesinin erkekler tarafndan konuulmasn, "Falann annesi unu unu yapt."
demelerini ister? diye sordu, onlar: Byle bir eyi hi birimiz istemeyiz. dediler. Bunun zerine
Hd: Mademki yle, neye annemin yanna gidip geliyorsunuz ve onun szlerini kendi aranzda
konuma konusu yapyorsunuz? dedi. Bu szleri zerine Hayzurn ile olan alkalarn kestiler.
Daha sonra Hadi annesine pirin gnderdi ve: Bu pirinci senin iin beendim, bunu ye. dedi; fakat
Hayzura'a kontrol etmeden pirinci yememesi sylendi, bunun zerine de pirin bir kpee yedirild
ve kpein etleri hemen o anda dkld. Hd durumu renmek maksadyla annesine birini gnderdi
ve onun vastasyla pirinci nasl bulduunu sordurdu. Annesi: Gayet gzel. deyince: Ama
yememisin. dedi ve unlar ekledi: Eer bu pirinten yemi olsaydn senden kurtulup rahata
kavuacaktm, annesi hayatta olan bir halife ne zaman felah bulmu ki?
Dier bir rivayete gre, Hayzurn'm cariyelerine Hd'yi ldrmelerini emretmesi yle olmutur:
Hd'nin kardei Harun'u hilfetten uzaklatrarak yerine olu Ca'fer'e bey'at edilmesi iin gsterdii
gayret Hayzurn' Harun adna tela drmt. Bu sebepten Hayzurn cariyelerini hastalanm
bulunan Hd'nin yanma gnderdi. Hd'nin bandan ayrlmayan cariyeler onun zntden lmesine
[49]
sebep oldular. Hayzurn hemen Yahya b. Hlid'e Hd'nin lmn bildirdi.
Hd'nin Vefat, Ya, Huy Ve Davranlar Ve ocuklar
Hd yirmi alt yanda (dier bir rivayete gre yirmi yanda) iken 15 Rebiylevvel 170 (15
Eyll 786)'da vefat etmitir. Dier baz rivayetlerde ise ayn yln 14 veya G Itebiylevvelinde vefat

ettii -ifade edilmitir. Hilfeti 15 ay, dier bir rivayete gre 14 ay srmtr. Knyesi Eb
Muharnmed olup annesi bir mm veled olan Hayzurn'dr. Cenaze namazn kardei Hrn kldrm
ve Byk sbz'daki bahesine defnedilmitir.
Hd uzun boylu idi ve krmzya alan beyaz bir tene sahipti. st dudanda bzklk ve ksalk
vard. Babas Mehdi Hdi'ye, Ms At-bk adnda bir hizmeti tahsis etmiti. Mehdi tarafndan
kendisine Azn kapa dendii zaman dudaklarn kapatt iin hizmeti bu adla lakaplandnimtr.
Hd dokuz ocua sahipti; bunlarn yedisi erkek, ikisi kz idi. Erkek olanlar kendisine bey'at
edilmesini istedii Ca'fer ile Abbs, Abdullah. shk, smail, Sleyman ve Ms b. Ms elA'm'dr. Bunlarn annelerinin hepsi mm veled'dir. Kzlar ise, Me'mn'un yannda bulu-'nan
[50]
mm fs ve Nr lakabn tayan mm Abbs'tir.
Hdi'nn zellikleri le lgili Baz Olaylar
Hd mezlim davalarna bakmay gn geciktirmiti, bunun zerine el-Harrn: Ey Mminlerin
emiri! Halk buna tahamml edemiyor. dedi. Hd Ali b. Salih'e: Msaade et, insanlar yanma tok
tek deil, topluca (cefel) gelsinler. dedi. Hd'nin huzurundan kan Ali b. S-h. onun kullanm
olduu cefel kelimesinden hi bir ey anlamamt, tekrar geri dnerek kendisinden bunun
manasn sormaa da cesaret edemedi. AH b. Salih bunun manasn yanna artt bir a'rb-den
sordu. A'rbi: "Cefel"'nn manas, insanlarn tmne birden izin vermektir. dedi. Bunun zerine
Ali b. Siih btn insanlarn Hd'nin yanma girmesine izin verdi ve onlar batan aa hepsi girdiler.
Hd de akama kadar onlarn davalaryla megul oldu. Mezlim meclisi daldktan sonra Ali b.
Salih bandan geen bu "cefel" meselesini Hd'ye anlatt ve onun tarafndan a'rbinin
mkfatlandrlmasim stedi. Bunun zerine Hd a'rb'ye yz bin dirhem verilmesini emretti. AH b.
Salih Hd'ye hitaben: Ey Mminlerin emiri! Bu bir a'rb'dir. Ona on bin dirhem vermek onu
zenginletirir. dedi. Onun bu szne karlk Hd: Ey Ali! Ben cmertlik, sen ise cimrilik
yapyorsun. dedi.
Rivayet edildiine gre, Hd bir gn hasta olan annesi Hayzurn' ziyaret etmek iin kmt. mer
b. Reb\ Hd'ye unu syledi: Ey Mminlerin emri! Senin iin bundan (ziyaretten) daha faydal
olan ey mezlim davalarna bakmandr. Bu sz zerine mezlim davalarnn bakld mahkeme
binasna dnd, dava sahiplerinin yanna girmelerine msaade etti. annesinin durumunu renmek
zere de birisini gnderdi.
Mehd'nin gvenlik ileri bakanl grevinde bulunan Abdullah b. Mlik anlatyor:
Mclir, erlerinden korunmak iin, bana Hdi'nin nedimlerini ve musikiinaslarn dvmemi
emrederdi, ben de onlar dverdim. Hnd ise, onlar dvmemem ve sularnn cezasn hafifletmem
hususunda bana haber gnderirdi. Hd hilfet makamna geince mahvolduumu anladm. Bir gn
beni huzuruna ard. Kefenimi hazrlam bir vaziyette huzuruna girdiimde, nnde kl ve idam
postu bulunan bir koltuk zerinde oturuyordu. Selm verdim, fakat: Allah sana selmet vermesin.
diyerek selmm almad. Sonra bana: cl-Harrn'mn durumu ve dvlmesi hususunda sana haber
gndermitim, hatt falan ve falan nedimlerim hakknda da haberciler yollamtm, fakat sen benim
istediklerimi kulak ard eltin ve hi birini yerine getirmedin. te o gn hatrlyor musun? dedi.
Ben: Evet. diyerek cevap verdim ve: Yapm olduum bu ilerin doruluuna delil getirmeme izin
verir misiniz? dedim. Hd: Evet, yeriyorum. deyince de: O zaman sana Allah' hatrlatrm.

Eer Mehd'nin bana ykledii bu grevi sen vermi olsaydn ve onun enrettiini de emretseydin,
sonra da kalkp oullarndan birine emrine muhalif bir haber gnderseydin, ben de senin emrine
kar gelip olunun emrine uysaydm, bu durum senin houna gidecek miydi? eklinde konutum.
Hd: Hayr. dedi. te sana kar bu durumdaym, babana kar da bu durumdaydm. dedim.
Bunun zerine kendisine yaklamam istedi, ben de yaklatm ve elini ptm. Gzel elbiseler
verilmesini emrettikten sonra bana dnd ve yle dedi: Seni ayn vazife ile vazifelendirdim, gle
gle git.
Evime geldiimde devaml surette Hadi ile aramda olan durumu dndm, hatt kendi kendime unu
dedim: Pek yaknda arap meclsleri kurulacak ve kendilerine kar koyacam kimseler Hd'nin
nedimleri, vezirleri ve ktipleri olacak. arabn verdii sarholuun tesiriyle onlar Hd'nin
hakkmdaki dncelerini deitirecekler. Bu mlhazalar ierisinde oturdum ve mangal nme
koydum. Yanmda bulunan kk bir kz ocuuna yedirmek ve kendim de yemek iin tarhana
orbasnn ierisine yufka ekmek koyuyordum. Tarhanay sttm; hem ocua yed iriyordum, hem de
kendim yiyordum. Tam bu srada atlarn ayak seslerini duydum. Bu seslerden ve meydana gelen
grltlerin okluundan dnya ykld sandm ve: te korktuum bama geldi. dedim. Evin
kapsnn almasyla hizmetilerin ieri dalmalar bir oldu. Hd onlarn ortalarnda bineinin
zerinde idi. Hd'yi grr grmez hemen yerimden frladm; elini, ayan, hatt bineinin
trnaklarn ptm. Hadi yle dedi: Ey Eb Abdullah! Seni dndm ve kendi kendime; itiim
zaman etrafmdaki dmanlarn senin hakkndaki iyi dncelerimi deitirirler fikrinin aklna
gelebileceini ve bunun da seni rahatsz edeceini dnerek seni kendime sndrmak iin evine
kadar geldim. Bu arada sana kar olan kin duygularmn sndn de bildirmek isterim. Haydi gel,
yediinden bana da yedir, .bylece sana sayg duyduumu anlam olursun ve gnlndeki korku da
gitmi lr.
Hd'nin nne hemen iine ekmek doranm tarhana orbasn getirdim, o da bunu yedi. Bundan
sonra hizmetilerine dnerek: Abdullah iin hazrladm hediye ve bahileri getirin. dedi. Bana
dirhem ve dier eyalarla ykl drt yz katr getirdiler. Hd: Bunlar,senindir, ihtiya anlarnda
bunlardan faydalan. u katrlar da iyi koru, olur ki bir ksm seferlerde bunlara ihtiyacm olur. dedi
ve yanmdan ayrld.
Ya'kb b. Dvud anlatyor:
Ne" Arabm ne de Arap olmayan brinin benim yanmda Ali b. s b. Mhn kadar deeri yoktur. Ali
b. s ben mahkm iken hapishaneye Reldi ve bana yle dedi: Mminlerin emiri Hd benim sana
yz sopa vurmam emrettiler. Bunun zerine ellerime ve omuzlanma hafif hafif dokunarak yze kadar
sayd. Sonra kp gitti. Hd, Ali b. isa'ya: Ya kb'a ne yaptn? diye sorduumda Ali b. s:
Emrini .yerine getirdim, fakat Ya'kb ld. dedi. O zaman Hadi: Biz Allah iiniz ve muhakkak
O'na dncleriz. (Bakara, 156) mealindeki ayeti okuduktan sonra, Ali b. sa'ya dnerek: Yemin
ederim k, sen beni insanlara kar rezil ettin. u anda insanlar: "Ya'kb ldrld." diyorlar. dedi.
Bunun zerine Hd'nin ok zldn gren- Ali b. s: Ey Mminlerin emri! Allah'a yemin
ederim ki, Ya'kb hayattadr., dedi. Bu szleri duyan Hd de: O hayatta olduu iin Allah'a
harndolsun. dedi.
Rivayet edildiine gre, brahim b. Selm b. Kuteybe, Hd'nin katnda byk bir itibara sahipti.
brahim'in bir olan pcuu lmt. Hdl kendisine taziye iin geldiinde unlar syledi: Ey
brahim! ocuun fitne ve dman iken seni sevindiriyor. (Evldnz ve mallarnz sizin iin
fitnedir. ayetine telmihte bulunuyor), rahmet ve sevap vesilesi iken de seni zyor (Kk yata len

ocuklar hakkndaki hadse iaret ediyor.) Bunun zerine brahim: Ey Mminlerin emri! u anda
ocuum iin iimde hi bir hzn kalmad ve gnlm tamamen sabrla doldu. dedi. brahim b. Selm
lnce onun sahip olduu itibar Sad b. Selm'e ntikal etti.
Anlatldna gre, el-Cezer diye lakaplandrlan Ali b. Hseyn b. Ali b. Hseyn b. Ali b. Ebi Tlib,
Amr el-Osmniyye'nn kz Rukayye le evlenmiti. Rukayye daha nce Mehd'nin nikh altnda idi.
Ali b. Hseyn'in Rukayye ile evlendiini duyan Hd onu huzuruna getirtti ve yle dedi: Galiba
baka kadnlarla evlenmek sana zor geldi. Kalktn Mminlerin emr (Mehd)'nin hanmyla
evlendin. Bunun zerine Ali b. Hseyn: Allah (c.c), dedem Raslllah'n hanmlarndan bakasnn
evlenmelerini yasaklamad ve bakalarnn hanmlarnn bir stnl de yoktur. dedi. AI b.
Hseyn'in bu sz zerine Hd elinde tuttuu bir as ile ban yard ve be yz sopa vurdurdu. Hd
Rukayye'yi zorla boatmak istediyse de Ali b. Hseyn boamay kabul etmedi. Yedii sopalarnn
iddetinden baygnlk geiren AI. b. Hseyn bu hlinden faydalanarak parmanda bulunan kymetli
bir yz almak isteyen bir hizmetiyi bileinden yakalad ve bileini krd. Bara ara Hd'nin
yanna gelen hizmeti knlan elini gsterdi, buna fkelenen Hd de Ali b. Hseyn'e yle dedi: Hem
bana syleyeceini sylersin, hem babam hafife alrsn ve hem de hizmetime bunu reva grrsn
yle mi? Bu defa Ali b. Hseyn Hd'ye: Hizmetine sor, doruyu syleyeceine dair yemin teklif
.et. dedi. Hd Ali b. Hseyn'in dediini yapt.'Hizmeti Hd'ye durumu olduu gibi anlatt ve Ali b.
Hseyn'in doruluunu tasdik etti. Bunun zerine Hd: Vallahi ok gzel oldu, imdi senin amcamn
olu olduuna ehadet ediyorum, eer Ali b. Hseyn bunu yapmam olsayd, onu kendi nesebimden
saymayacaktm. dedi ve serbest braklmasn emretti.
Yine rivayet edildiine gre. Mehdi huzuruna getirilen bir zmdk ldrdkten sonra aslmasn
emretti ve Hd'ye yle dedi: Ey oulca-zm! Halife olduun zaman zellikle Mani dinine mensup
olanlarn zerine eil, nk bunlar ktlklerden saknmak, dnyaya rabet etmemek ve ahiret iin
almak gibi d ksm itibariyle gzel olan eylere davet etmektedirler. Bununla beraber et yemenin
ve temiz suya dokunmann haram olduuna, gnah saydklarndan haaratn ldrl-memesine
inanrlar. Ayrca iki ilh kabul ettikleri karanlk ve aydnlk unsurlarna ibadet edilmesini ileri
srerler.
Bunlardan baka kz kardeler ve z kzlar ile nikhlanmay, idrar ile ykanmay ve karanln
sapklndan aydnln hidyetine gtrmek iin sokaklarda dolaan ocuklarn alnmasn mubah
sayarlar. -te klcn onlar iin knndan kar ve onlarla savaarak Allah'a yaklamaa al?; nk
ben dedem Abbs' ryamda grdm, bu iki ilha inanan grupla savamak zere bana iki kl
kuatt. Hd: Hilfet grevini stlendiim zaman bu grupla muhakkak savaacam. diye karlk
verdi ve bin tane yiit hazrlad, fakat syledii bu szden iki ay sonra vefat etti.
Hikye edildiine gre, Hicaz'n en gzel sz syleyeni ve slbu en tatl olan kiisi s b. De'b'in,
Hd katnda kendinden nce hi bir kimsenin sahip olamad bir itibar ve yakma vard. Hd
onunla meclisinde otururken dayanmas iin bir ey getirilmesini isterdi ve bunu ondan bakasna
yapmazd. Hd s'ya yle derdi: nan ki seninle geen ne gndz, ne de gece bana uzun geliyor.
Gzmden kaybolduun zaman senden bakasn grmek istemiyorum. Hd kendisine bir defada
olmak zere otuz bin dinar verilmesini emretti; bunun zerine Is sabah erkenden har vekilini
Hd'nin vadettii dinarlar almak zere hcbine gnderdi, fakat hcip: Bunu vermek bana dmez,
sen tevki (imza memuru) ve divan memurlarna git. dedi. sa'nn har vekili geri dnd ve kendisine
durumu bildirdi. Bunun zerine s, har vekiline: Bo ver, almaktan vazge. dedi.
Bir ara Hd Badd'da manzaral bir yerde bulunduu srada s b. De'b'i grd. Yannda gen br

uaktan baka hi bir ey yoktu, el-Harrn'ye: s b. De'b'in hlinde hi bir deiiklik grlmyor;
halbuki biz ona zerinde eserimizin grlmesi iin ihsanBa bulunmutuk. dedi. el-Harrnt:
sterseniz durumu kendisine arzedebilirim. deyince Hd: Hayr, olmaz; o kendi hlini daha iyi
bilir. diye karlk verdi, s b. De'b eri girip szne balad bir srada Hd sznn arasna
girerek yle dedi: Elbiseni eskimi gryorum, k iin yenisi gerekir. s b. De'b bunu zerine:
mknlarm snrl, fakirim. eklinde konutu. Hd: Nasl olur? Biz sana durumunu dzeltecek
kadar bir eyler gndermitik. deyince: Bana byle bir ey gelmedi. diye karlk verdi. Bunun
zerine Hd zel haznesine bakan memuru ard, acele tarafndan otuz bin dinar hazrlanmasn
[51]
emretti. Acele tarafndan hazrlanan otuz bin dinar getirildi ve Is b. De'b'in nne brakld.
Mehdi'nin Olu Harun Er-Heid'in Halife Olmas
Hd'nin ld gece Hrn b. Muhammed b. Abdullah b. Muham-med b. Ali b. Abdullah b. Abbs'a
bey'at edilmitir.
Hrn hilfet grevine balad srada yirmi iki yanda bulunuyordu. Annesi asker ailesine mensup
Yemenli bir mm veled olan Hay-zurn'dr. Hrn, 30 Zilhicce 145 (20 ubat 763) ylnda Rey
ehrinde .domutur. Dier bir rivayete gn?. Muharrem 149 (16 ubat 766)'da dnyaya glemitir.
Bermeklerden Fadl b. Yahya Harun'dan yedi gn nce dnyaya gelmi, Fadl'n annesi Harun'u,
Hayzurn da Harun'un yat olan Fadl' emzirmitir.
Bazlarna gre Hd ld zaman Yahya b. Hli'd el-Bermek hapishanede tutuklu bulunuyordu,
hatt Hd onu ldrmee azmetmiti.
O srada Herseme b. A'yen Harun'u hilfet makamna getirdi. Halifelie geen Hrn hemen Yahya'ya
birini gnderdi ve onu hapisten kararak kendisine vezir yapt. Ayrca Hrn Hd'nin lmn ve
kendisinin halifelie getiini hilfet merkezinin civarndaki blgelere duyurmas iin Yahya'ya
mektuplar hazrlamasn emretti.
Bir rivayete gre, Hd ld zaman Yahya b. Hlid yatanda uyumakta olan Harun'un yanma
gelerek yle demitir: Ey Mminlerin emri; uyan, kalk! Bunun zerine Hrn: Halife olmamdan
holanan sen daha ne kadar beni. korkutacaksn? Eer bu Hd'ye ularsa benim hlim nice olur?
dedi Yahya Harun'a Hd'nin ldn duyurdu. Hrn bu haberine karlk ona yzn verdi.
Hrn Yahya ile konumasn srdrrken biri gelerek olunun olduunu mjdeledi. Hrn doan bu
ocuun adn Abdullah koydu, bu ocuk ise Me'mn di. Elbiselerini giyerek yola kan Hrn
sbz'da Hd'nin cenaze namazn kldrd, Eb smet'i ldrdkten sonra da Badd'a doru
hareket etti.
Harun'un Eb smet'i ldrmesinin sebebi u idi: Hrn bir gn yeeni Ca'fer b. Hd ile yrrken
sbz kprlerinden bir kprye geldiler. Eb tsmet, Harun'a: Veliaht geinceye kadar olduun
yerde bekle. dedi. Hrn da: Emr'in emri bam stne. dedi ve Ca'fer kpry geinceye kadar
bekledi. te bu olay Eb smet'in lmne sebep oldu.
Hrn Badd'a gelip kprye vard zaman dalglar ard ve yle dedi: Mehd bana yz din
dinar kymetinde ve "cebel" adnda bir yzk hediye etti, Hd'nin elisi ise bu yz benden
istiyor. te ben buradaym, yz suya attm. Dalglar hemen suya daldlar ve yz kardlar.
te bu hadiseye o zaman ok sevinildi.
Hd ld zaman Huzeyme b. Hazm o gece Hd'nin olu Ca' fer'in zerine hcum etti ve yatanda
iken onu yakalad. Huzeyme Ca' fer'e yle dedi: Ya halifelik isteinden vazgeersin, ya da boynunu

vururum. Ca'Fer bunun zerine hilfetten feragat ettiini bildirdi. Huzeyme ertesi gn bineine bindi,
Ca'fer'i halkn huzuruna kard ve Ca'fer'in hilfetten vazgetiini onlara gsterdi. Huzeyme bylece
[52]
insanlarn Ca'fer'e olan bey'atlerin zm oldu. bu yzden de byk bir itibar kazand.
eitli Olaylar
Asl ad Muhammed olan Emin, evval 170 (Mart 787)'de domutur. Me'mn (ay itibariyle de olsa)
Emn'dr". byktr.
Bu yl Hrn Yahya'y kendisine vezir edinmi ve ona unlar sylemitir: Tebeanm ilerini sana
brakyorum. Nasl bilirsen yle hareket et, dilediini azlet, dilediini tayin et. Hatt Hrn mhrn
Yahya'ya teslim etmi ve brahim el-Mevsl bu hususu u msralanyla dile
getirmitir:
Gnein snkln grmedin mi? kram ve ihsan sahibi, Allah'n emni Hrn halifelie gelince,
onun uur ve bereketiyle gnein ziyas artt. Harun gnein valisi, Yahya
ise veziridir.
Yahya kararlarn Harun'un annesi Hayzurn'nm gr dorultusunda nfaz ederdi.
tfrikye valisi Yezd b. Hatim bu ylda vefat etmi, yerine olu D-vud getirilmitir. Yine bu ylda
Bcce dalarnda isyanlar.ba gstermi, zellikle burada isyana kalkan lbzlyye'nin zerine t)vud
bir asker birlik gndermi, fakat bziyye bu asker birlii hezimete uratm, dolaysyla sava
bziyye'nin zaferiyle neticelenmitir. Dvud tekrar baka bir birlik hazrlayarak bziyye'nin zerine
sevketmi, bu defa bziyye hezimete uram, hatta tbflziyye'nin peini takip eden asker onlarn pek
ounu ldrmtr. Hrn er-Red, amcas Ravh b. Hatim el-Mhelleb'yi lfrkye'ye emir tayin
edinceye kadar Dvud orada emir olarak kalm ve emirlii dokuz ay srmtr.
Bu yl Hrn mer b. Abdlaziz' Medine valiliinden azletmi, yerine shk b. Sleyman b.. Ali b,
Abdullah b. Abbs'i tayin etmitir.
Gizlenen zndklardan olan Tabtab el-Alev denilen brahim b. smail ile li b. Hseyn b. brahim
b. Abdullah b. Hasan bu yl iinde ortaya km, Ynus b. Ferve ve Yezd b. Feyz gibi kimselerin de
ierisinde bulunduu bir grup zndklar gizlenmelerini srdrmlerdir.
Bu yl Hrn Cezire ve Knnesrn'den btn suurlar alarak, av-sm ad altnda bir yerde
toplamtr. Ayrca Hrn, Trk asll olan Hadim Ferec'in idaresinde Tarsus'un mamur hle
getirilmesini emretmi ve oraya bir ksm insanlar yerletirilmitir.
Bu yl hacc ilerini bizzat Hrn idare etmi, Mekke ve Medine'de bol miktarda bahiler datmtr.
Yaz seferine Sleyman b. Abdullah el-Bukfi km, bir rivayete gre, bizzat Hrn da bu sefere
katlmtr.
Bu yl Mekke ve Tif valisi Abdullah b. Kuem, Kfe valisi Ms b. Is; Basra, Bahreyn, Yetnme,
Umman. Ehvz ve Ffiris valisi Muhammed b. Sleyman b. Ali, Horasan valisi Fadl b. Sleyman etTs ve Musul valisi ise Abdlmelik idi.
Yine bu yl iinde Endls Emevlerinden Abdurrahman Berber-ler zerine an bir saldn
dzenlemi, onlar perian etmi ve bir ksmn da ldrmtr.
Bu yl Abdurrahman Kurtuba Cami'nin inasn emretmi, inaat sahas bir kilise olan bu cami iin
[53]
yz bin dinar harcamtr.

HCRETN YZ YETM BRNC (M. 787-788) YILI OLAYLARI

Endls Emri Abdurrahman'n Vefat
En sahih rivayete gre, Endls emri Abdurrahman b. Muviye b. Him b. Abdlmelik 172/788'de
vefat etmitir. Dier bir rivayete gre de Rebiylhr 171 (Eyll 787)'de lmtr. Abdurrahman 123
(740) ylnda m blgesinde, dier bir rivayette ise Tedmr'n st ksmlarnda dnyaya gelmitir.
Kurtuba'da vefat etmi, cenaze namazm ise olu Abdullah kldrmtr. Emirlik makamna olu
Him'n gemesini vasiyet etmi, fakat Him Mride, byk olu Sleyman da Tuleytula
valiliklerinde bulunduklarndan babalar Abdurrahman'n cenazesinde hazr bulunamamlardr.
Cenazesinde "Belens" nisbesiyle bilinen Abdullah bulunmu, kardei Him iin bey'at alm,
babasnn lm haberini ve kendisinin emrlie getirildiini bir mektupla kendisine bildirmi, bunun
zerine Him Kurtuba'ya hareket etmitir.
Abdurrahman'n emirlii otur yl, bir ay srmtr. Knyesi Eb'I-Mutamf tr. Dier rivayetlerde
ise Eb Sleyman veya Eb Zeyd dir. On bir erkek, dokuz kz ocuu olmutur. Annesi tfrikye
esirlerinden bir Berberi hanmdr.
Abdurrahman kzl sal, hafif sakall, uzun boylu, narin vcutlu ve a bir kimseydi, ayrca iki de
sa rgs vard. yi konuan, air, halm, lim, isabetli gr sahibi bir ahst. Kendisine kar
koyanlara sratle karlk veren, rahattan holanmayan bir karaktere sahipti. Hi bir iini bakalarna
brakmaz, ilerini yaparken de srf kendi gryle hareket etmezdi. Ayn zamanda cesur, atlgan,
dhi, uyank ve cmert bir zatt. Daha ok beyaz elbise giyerdi. Memleketi eksiksiz idare etmede,
basiretli ve akllca davranmada Mansr ile kyaslanrd.
Abdurrahman, dedesi Him'a benzemek iin, onun Suriye'de ina ettirdii rusfe gibi Kurtuba'da bir
rusfe yaptrd. Rusfe'de kald bir srada grd hurma aac iin u msralar syledi:
Rusfe'nin ortasnda grnen bu'hurma aac hurmann yetitii blgeden uzaklarda olan batda
bulunmaktadr. Ben kendi kendime dedim ki: "te bu hurma aile ve ocuklarndan uzak kalan,
vatanndan uzakta tek bana yaayan bana benziyor."
Doudan meyyeoullar Abdurrahman'm yanna geldiler. Bunlardan biri de meyyeoullannn
ku'dd* Abdlmelik b. mer b. Mer-vn idi. Yukarda da bahsedildii zere, Endls'te Abbasi
propagandasnn kesilmesine Abdlmelik sebep olmutur. Abdlmelik on bir erkek evlda sahipti.
[54]
Abtiurrahman'n Olu Hiara'n Emirlie Geii
Abdurrahman, olu Him'n emir olmasn istiyordu ve ona bu hususta sz de vermiti. Aslnda
Him Abdurrahman'm en byk olu deildi, kardei Sleyman kendisinden yaa daha bykt;
fakat buna ramen Abdurrahman Him'n emir olmasn istiyordu, nH bu byk iin ancak onun
tarafndan baarlacan ve yerine getirileceini dnyordu. te bundan dolay Him'a veliahtlk
iin sz verdi.
Him, babas ld zaman Mride ehrinde valilik grevinde bulunuyor ve orann ilerine
bakyordu. Kendisinden yaa byk olan Sleyman ise Tuleytula ehrinde vali idi. Ne var ki
Sleyman kendisi emir olmak istiyor, babasnn Hiam' nne geirmesinden dolay da haset ediyor
ve kalbinde kin ve isyan besliyordu. "Belens" nisbesiyle mehur olan Him'n kardei Abdullah ise

Kurtuba'da babasnn yannda bulunuyordu. Abdurrahman ld zaman, olu Abdullah babasnn

cenaze namazn kldrdktan sonra kardei Him iin bey'at ahdini yeniledi. Abdullah kardei
[55]
Him'a babasnn ldn ve kendisine bey
at edildiini bir mektupla bildirdi. Bu haber
zerine hemen yola kan Him alt gn iinde Kurtuba'ya geldi ve saltanata kuruldu. Abdullah ise
Hi-m'n yanna gitti ve gnlnde itaat hissi bulunmad halde zahiren itaat eder grnd. Biz
[56]
Abdullah'n bu durumu le ilgili hususlardan biraz ileride tekrar bahsedeceiz.
Bir Harici Olan Sahsah'in syan
Bu yl bir Haric olan Sahsah Cezre'de ba kaldrmtr. Cezire valisi bulunan Eb Hreyre Sahsah
zerine asker gndermi, fakat Sahsah Eb Hreyre'nin gnderdii askerleri hezimete urattktan
sonra Musul tarafna gemi, <Bftcerm>'da Musul askerleri ile karlap pek ok asker
ldrdkten sonra tekrar Cezre'ye dnm ve Raba lkesini eline geirmitir. Hrn er-Red'in
gnderdii bir askeri birlikle Drayn' de karlaan Sahsah atma esnasnda ldrlmtr. Bu
[57]
arada Hrn er-Reid Eb Hreyre'yi Cezire valiliinden azletmitir.
Ravh B. Salih'in ldrlmesi
Bu sene Hrn er-Red, Musul kumandanlarndan RaVhvb. Salih el-Hemedni'yi Taliboullarnn
zerine zekt mili olarak gnderdi, TaHboullar ile Ravh b. Salih arasnda meydana gelen bir
ihlf zerine Ravh kalabalk bir grupla Taliboullarnn zerine yrd, durumdan haberdar olan
Talibliler de toplanarak Ravh'a kar harekete getiler ve bir gece basknnda Ravh ile birlikte bir
grup askeri ldrdler. Skeyrde bulunan Hatim b. Salih, Ravh b. Salih'in ldrldn duyurdu,
o da kalabalk bir grup askerle birlikte Taliblilerin zerine yrd ve yapm olduu bir gece
basknnda pek ok Talib'liyi ldrd gibi bir kadarn da esir ald..
Hrn er-Red bu sene Musul valisi bulunan Abdlmelik b. S-ih el-Him'yi azletti, yerine shk
[58]
b. Muhammed'i tayin etti.
Ravh B. Htim'in Tfrkye Valiliine Tayini
Bu sene Hrn yukarda da bahsedildii zere, frkye'de vali bulunan Yezid b. Htim'in lm
haberini duyunca yerine kardei Ravh b. Hatim b. Kabsa b. Mhelleb b. Eb Sufra'yi tayin etti ve
Ravh Receb 171 (Aralk 787)*de buraya geldi. Bu srada Dvud b. Yezd frkye'de valilik grevini
srdryordu. Amcas Ravh b. Hatim frkye'ye geldiinde, Dvud Hrn er-Red'in yanna geldi,
Hrn da onu baka bir greve atad.
Ravh b. Hatim anlatyor:
Ben Filistin'de mil iken Hrn er-Reid beni artt. Huzuruna geldiim bir srada kardeim
Yezid'in lm haberi kendisine ulamt. Hrn bana: Allah seni kardein iin gstermi olduun
gzel sabr-dnn dolay mkfatlandrsn. Kardeinin gzel hareketlerini ve tble-rini muhafaza etmen
iin seni onun yerine tayin ediyorum. dedi. Bunun zerine Ravh b. Hatim frkye'ye hareket etti.
frkye'de Yezd b, Hatim pek ok Haric'yi ldrp onlar perian ettii iin, Ravh b. Hatim bu

blgelerde fitneden uzak olarak ve emniyet ierisinde grevini srdrd.

Ravh b. Hatim Ramazan 174 (Ocak 791)'de Kayrevn'da vefat etti ve kardei Yezid'in kabrinin
yanma defnedildi. Mansr Yezd b. H-him'i frkye valiliine tayin ettii zaman kardei Ravh b.
Htim'i de Sind valiliine atamt. Bunun zerine Mansr'a yle denildi: Ey Mminlerin erhri! ki
kardein kabirlerinin arasn ok atnz. Kaderin bir cilvesi olarak Yezd Kayrevn'da vefat etti,
onun arkasndan Ifrk-ye'ye vali tayin edilen Ravh da burada vefat etti ve kardei Yezid'in kenarna
defnedildi.
Ravh douda Yezd'den daha ok mehur oldu. Yezd ise kendisine ba kaldranlarn okluu, yapm
[59]
olduu seferlerin ok fazla olmas ve valiliinin uzun srmesi dolaysyla batda mehur oldu.
eitli Olaylar
Bu yl Hrn er-Red Horasan'dan gelen -Eb-Abbs "FadI b. Sleyman et-Ts'nin yerine Ca'fer b.
Muhammed b. el-E'as' tayin etti. Horasan'a gelen Ca'fer, olu Abbs' Kbul'e gnderdi; Abbs
Kabul halkyla savaarak orasn fethetti, sonra Snhar' fethetti ve bir ok ganimet elde etti.
Yine bu yl Hrn er-Red Cezire valisi bulunan Eb Hreyre Muhammed b. Ferrh'un zerine Eb
Hanfe Harb b. Kays' gndererek onu Badd'a getirtti ve ldrtt.
Yine bu ylda Hrn, Abbs b. Hasan b. Abdullah b. Ali b. EM T-lib hari, Tliblerin (Hz. Ali
taraftarlarnn) Badd'dan karlp Medine'ye gnderilmelerini emretti.
Bu yl ierisinde Harriye'den Fadl b. Sad ba kaldrm ve Eb Hld el-Merverzi onu
ldrmtr.
Yine bu ylda Ravh b. Hatim lfrikye'ye vali olarak gnderilmi, hacc ilerini isfe Abdssamed b. Ali
[60]
b. Abdullah b. Abbs idare'etmitir.
HCRETN YZ YETM KNC (M. 788-769) YILI OLAYLAR
Endls Emiri Abdurrahman'n ki Olu Sleyman Ve Abdullah'n Kardeleri Him'a Karc
syan Etmeleri
172 (788)'de (sahih olan rivayete gre 173 (789)'de) Endls emiri Abdurrahman b. Muviye b.
Him'n iki olu Sleyman ve Abdullah, kardeleri Him'a kar Endls'te ba kaldrdlar.
Yukarda anlatld zere, Him babasnn lmnden sonra Endls emri olmutu. Emir olduu
srada kardei Abdullah kendisiyle beraber bulunuyordu. Him kardei Abdullah' devaml kolluyor,
ihsanda bulunuyor, onu kendisine tercih edip ne geiriyor, fakat Abdullah bunlarla yetinmiyor,
emirlik iinde kardeine ortak olmak istiyordu.
Daha sonra Abdullah Him'dan korktuu iin Tuleytula'da bulunan kardei Sleyman'n yanna gitti.
Kurtuba'dan ayrldktan hemen sonra Him onu geri evirmek zere peinden bir grup adam
gnderdi, fakat bunlar Abdullah'a yetiemediler. Bunun zerine Him askerlerini toplayp
Tuleytula'ya yrd ve orada kardelerini muhasara altna ald. Sleyman ise daha nce byk bir
asker birlik hazrlamt. Him, Sleyman ve Abdullah' kuatnca, Sleyman kardei Abdullah ile
olunu Tuleytula'y korumak zere brakt, kendisi ise Kurtuba'y ele geirmek zere Tuleytula'dan
ayrld. Hm bu durumu bilmesine ramen Tuleytula'dan ayrlmad ve kuatmaya devam etti.

Tuleytula'dan ayrlan Sleyman ekunde'ye girdi, fakat Kurtubahlar Sleyman'a kar ktlar ve
kendilerini mdafaa etmek iin onunla savaa tututular.
Him sonra bir blk askerle olu Umeyd el-Melik'i Sleyman'n peinden gnderdi. Umeyd elMelik'in yaklatn gren Sleyman M-ride ehri tarafna gitmek zere oradan uzaklat. Bu defa
Mride'de bulunan Him'n valisi Sleyman'a kar koydu ve yaplan bir sava neticesinde Sleyman
hezimete urad. Him Tuleytula ehrini iki aydan fazla muhasara altnda tuttu, bu ehrin aalarm
kestikten sonra Kurtuba'ya hareket etti. Him daha sonra eman dilemeden yanna gelen kardei
Abdullah'a ikramda bulundu ve kendisine iyi davrand.
Him 174 (790) ylnda olu Muaviye'y byk bir orduyla Tdmr'e gnderdi. Sleyman ise o
srada Tdmr'de bulunuyordu. Onunla savaa girien Muviye Tdmir kasabalarnda bir ok tahribat
yapt, Tdmr halkn ve orada bulunanlar zelil ve perian ettikten sonra denize kadar ilerledi.
Tdmr'den kaan Sleyman, Belensiye taraflarnda bulunan Berberlere iltica etti ve yolu sarp,
muhkem olan bu yere snarak kendini koruma altna ald. Muviye ise Kurtuba'ya geri dnd.
Sonra Him ile Sleyman arasnda, Sleyman'n ailesini, ocuklarn ve mallarn alarak Endls'
terk etmesi art ile bir karara varld. Ayrca Him kardei Sleyman'a sulh gerei babas
Abdurrah-man'm terekesinden altm bin dinar verdi. Bundan sonra Sleyman Ber-berler lkesine
[61]
gitti ve hayatn orada srdrd.
Bir Grup Kiinin Him'a syan Etmeleri
Bu sene Endls'n dousunda bulunan Tarta blgesindeki -gant'ta Sad b. Hseyn b. Yahya elEnsri ba kaldrd. Yukarda zikre-dildii zere, babas ldrld zaman buraya snmt.
Yemenlilerin tarafn tutuyor ve onlarn propagandasn yapyordu. evresine byk bir kitleyi
toplayarak Tarta'y ele geirdi ve Tarta mili bulunan Ysuf el-Kaysi'yi oradan uzaklatrd,
ancak Him'n tarafn tutan Ms b. Fertn, Sad'e kar koydu ve bu arada kendisine Mudar
kabilesi de katld. Her iki taraf arasnda meydana gelen atmada Sad hezimete urad ve kendisi
de bu atmada ldrld. Ms ise Sara-kusta zerine yrd ve orasn ele geirdi. Bu defa
Hseyin b. Yahya' nn Cahder adndaki azatls kalabalk bir kuvvetle Musa'ya kar koydu ve Ms
atma srasnda ldrld.
Yine bu yl Matrh b. Sleyman b. Yakazn adnda birisi Berel-ne ehrinde ba kaldrd ve
evresine toplad byk bir kuvvetle 5a-rakusta ve Vaka ehirlerini ele geirdi. Matrh bu
havalide iyi bir otorite kurdu ve gittike glendi. Bu srada ise Him kardeleri Sleyman ve
[62]
Abdullah ile savayordu.
eitli Olaylar
Bu yl ierisinde Harun er-Red Musul valisi tshk b. Muhammed' azletti, yerine Sad b. Selm elBhilyi layin etti. Ayrca Armenia valisi bulunan ve Ma'n b. Zde'nin kardeinin olu olan Yezd b.
Mezyed b. Zide'yi azletti; yerine kendi kardei olan Ubeydullah b. Mehd'yi atad.
Bu yl yaz seferine shk b. Sleyman b. Ali kt.
Yine bu ylda Hrn daha nce Sevd (Basra ile Kfe arasndaki yerler) halkndan nsf (yarm)
olarak alman verginin zerine r koydu. Bu yl hacc ilerini Ya'kb b. Mansr idare etmitir.

Abdlmelik'in kardei Fadl b. Salih b. AH b. Abdullah b. Abbs ile bn Eb Atk'n azatls Sleyman
b. Bill bu yl vefat etmilerdir. Duas makbul br zat olan Zhid Eb Yezd Riyh b. Yezd el-Lahm
[63]
de bu yl Kayrevan ehrinde vefat etmitir.
HCRETN YZ YETM NC (M. 789-790) YIH OLAYLARI
Bu yl Basra'da Muharamed b. Sleyman b. Ali vefat etti. Terekesini almak zere Hrn birini
gnderdi, nk Muhammed b. Sleyman' in brakt tereke ok bykt ve canl cansz her trl
mal hvi idi. Mallarndan halifelik makamna uygun olanlar getirdiler, yaramayan mallar ise orada
braktlar. Getirilenler arasnda altm milyon dirhem bulunuyordu. Hrn getirilen bu terekenin
byk bir miktarn kendi nedim ve musikiinaslarna datt, geri kalan ise hazineye kaldrd.
Hrn er-Red'in onun terekesine el koymasnn sebebi u idi: Muhammed b. Sleyman'n kardei
Ca'fer b. Sleyman, kardei Muhammed b. Sleyman' ekemediinden devaml surette onu Harun'a
jurnalleyip: cMuhammed ne kadar mal ve mlk varsa bunlarn gelirini nefsinde gizledii hilafet
makamna ulamak iin biriktiriyor. diye Harun'a mektup yazyor ve onun btn mallarnn
Mminlerin emrine hell olduunu ifade ediyordu. Hrn er-Red de gnderilen bu mektuplarn
muhafaza edilmesini emretmiti. Muhammed b. Sleyman ldnde bu mektuplar Ca'fer'in nne
konuldu ve Hrn bu durum karsnda mektuplarn kendisine ait olduunu ikrar etmek mecburiyetinde
kald. Muhammed b: Sleyman'n Ca'fer'den baka z erkek kardei de yoktu, ite bu yzden
Muhammed'in btn mallarna Hrn tarafndan el konuldu.
Bu ylda Hrn er-Reid'in annesi Hayzurn vefat etti ve olu Hrn tarafndan tanan cenazesi
Kurey kabristanna defnedildi. Hrn annesinin defninden sonra Mhr Ca'fer b. Yahya b. Hlid'den
alarak Fadl b. Rab'a verdi.
Bu yl Hrn Horasan valisi bulunan Ca'fer b. Muhammed b. el-E-as' huzuruna ard, yerine onun
olu Abbs' vali tayin etti. Bu yl hacc ilerini ise ihrama Badd'da giren Hrn er-Red idare
etmitir.
Yine bu ylda Endls'n Cillikye blgesinin kral Morkat ld, yerine bir Hristiyan ulusu olan
Bermend b. Kaluriye geti ise de bir mddet sonra Bermend krallktan ayrld ve rahiplie dnd.
Bermend 175 (791)'de kardeinin olunu kralla getirdi.
Selm b. Eb Muti' ve Basrah Cuveyriye b. Esma' b. Ubeyd bu yl vefat etmilerdir. Ayrca Eb
Abdullah Mervn b. Muviye b. Haris b. Esma' el-Fezr de Mekke'de anszn bu yit vefat etmitir.
[64]
HCRETN YZ YETM DRDNC (M. 790-791) YILI OLAYLARI
Bu yl Hrn shk b. Sleyman' Sind ve Mkrn valiliine, babas hayatta olan Ysuf b. Eb Ysuf'u
da kadla tayin etmitir.
Ravh b. Hatim bu yl iinde lmtr. Yine bu yl iinde Hrn er-Red Cd ailesinin zerine
yrm, bn mer Cezre'sine bah bulunan Karda ve Bzebd'ya inerek burada bir kk
yaptrmtr.
Bu yl yaz seferine Abdlmelik b. Salih kt. Yine bu yl hacc ilerini bizzat Hrn idare etti ve
haclara pek ok mal datt. Musul kads olan Ali b. Misher bu ylda azledilmi, yerine smail b.

Ziyd ed-Dlb tayin edilmitir.

[65]

HCRETN YZ YETM BENC (M. 791-792) YILI OLAYLARI

Hrn bu ylda Zbeyde'den olan olu Muhammed'i veliaht tayin etti. ona "emn" lakabn verdi ve
be yamds olan bu olu iin bey'at sz ald.
Harun'un, olu Muhammed Emn iin bey'at sz almas yle olmutu: Muhammed Emn'in days ls
b, Ca'fer b. Mansr, Fadl b. Yahya b. Hlid'in yanna geldi ve Muhammed Emn'e bey'at talebinde
bulundu, ayrca ona: Emn senin evldn saylr, halfe olmas senin iin faydal olur. dedi. Bunun
zerine Fadl b. Yahya, Emn'e bey'at hususunda s b. Ca'fer'e sz verdi ve bu hususta gayret gsterdi.
Nihayet halk Emn'in veliahtliine bey'at etti.
Hrn yine bu ylda Horasan valisi bulunan Abbs. b. Ca'fer' azletti, yerine Hlid el-Gtrf b. At'y
tayin etti.
Bu sene yaz seferlerine Abdurrahman b. Abdlmelik b. Salih kt ve Akrtye'ye kadar geldi. Bir
rivayete gre Bizansla Abdlmelik biz-kat kendisi savat ve bu sava esnasnda karlatklar
iddetli souktan bir ok askerin elleri ve ayaklan dkld.
Bu yl Yahya b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali Deylem zerine yrd ve orada bir hayli dolat.
[66]
Hacc ilerini bu yl yine Hrn idare etmitir.
Hirn'n Kardelerine Ve Matrh'a Kars Kazand Zafer
Endls emri Abdurrahman'n olu Him bu yl ierisinde kardeleri Sleyman ve Abdullah ile
uramaktan kurtuldu ve onlar Endls'ten uzaklatrd. Hiflm gnlnden kardelerinin ykn
atnca hemen sratle Matrh b. Sleyman b. Yakazan'a yneldi ve zerine byk bir ordu gnderdi.
Bu ordunun banda Eb Osman Ubeydullah b. Osman bulunuyordu. Sarakusta'da bulunan Matrh'un
zerine yryen bu ordu onu muhasara altna aldysa da pek zafer elde edemedi. Bunun zerine Eb
Osman Sarakusta'dan geri dnd ve orann yaknnda bulunan Tarasne kalesine indi. Bundan sonra,
Sarakusta halk zerine Seriyyeler gnderdi. Bu seriyyeler onlar hem yamaladlar ve hem de
kendilerine gelecek olan yiyecekleri engellediler.
Daha sonra Matrh bir gn akam zeri avlanmaa kt ve ahinini bir kuun arkasndan sald.
ahinin yakalad kuu kesmek zere iken yannda bulunan iki arkada onu ldrdler ve ban
gvdesinden ayrp Eb Osman'a getirdiler. Bunun zerine Eb Osman Sarakusta'ya doru harekete
geti, fakat Sarakusta halk, itaat edeceklerini bir mektupla ona bildirdiler. Eb Osman onlarn bu
[67]
isteini kabul ettikten sonra Sarakusta'ya geldi ve Matrh'un ban Him'a gnderdi.
Hm'n Endls'teki Savalar
Eb Osman Matrh'un iini bitirdikten sonra1 askerlerini yanna alarak Frenk lkesine hareket etti.
nce lye (veya Elebe) ve bir ksm kalelerin zerine yneldi, orada karlat dman yendi ve
pek ounu da ldrd. Ayrca Allah'n ltf ile pek ok fetihlerde bulundu.
Bu yl Him, Ysuf b. Baht' bir ordu ile Cllkye zerine gnderdi. Cllikye kral Byk Bermend

ile karlaan Ysuf b. Baht onunla ok iddetli bir savaa tututu. Cllkyeliler yenildiler, bu arada
onlarn pek ok bilgini ldrld.
Bu yl Tuleytula halk Emr Him'n itaati altna girdi, o da Tuley-tula halkna emn verdi.
Yine bu yl Him kendisine ulaan bir haber zerine olu Abdl-melik'i zindana att. Babasnn
hayat boyunca, hatt baz kardelerinin idarede bulunduu srece tutuklu kalan Abdlmelk 198
[68]
(813) ylnda vefat etti.
eitli Olaylar
Bu yl iinde bir Haric olan Husayn Horasan'da ba kaldrd. Hu-sayh, Evk halkndand ve Kays b.
Sa'lebe'nin azatllanndand. Bu srada Sicistn valiliinde Osman b. Umre bulunuyordu. Osman'n
gnderdii orduyu hezimete uratan Husayn, Horasan'a kadar geldi ve Bzes, Bu-enc ve Herat
taraflarna yneldi. Hrn er-Red, Horasan valisi bulunan Hlid el-Gtrf'e bir mektup gndererek
Husayn'i takip etmesini istedi; bunun zerine Hlid el-Gtrf on iki bin kiilik bir kuvvetle D-vud b.
Yezd'i Husayn'in zerine gnderdi. Alt yz kiilik bir kuvvetle kar koyan Husayn, Davud'un
birliini bozguna uratt ve bir ok askerini de ldrd. Husayn sonra Horasan'a hareket etti ve 177
(793) ylnda ldrld.
Bu yl Msr'n byk fakhi Leys* b. Sa'd vefat etti. Ayrca air Eb'l-Anbes Muhammed b. shak b.
brahim de bu yl vefat etti. Man-sr ve Mehd'nin gvenlik gleri bakanl grevini stlenen ve
Meh-d! adna Horasan valilii yapan Mseyyib b. Zheyr b. mer b. Mslim ed-Dabbr de bu yl
vefat etti. Bir rivayete gre Mseyyib, 176 (792)'da vefat etmitir.
[69]
tdils b. drs b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlib bu ylda dodu.
HCRET'N YZ YETM ALTINCI (M. 792-793) YILI OLAYLARI
Yahya B. Abdullah'n Deylem'de Ayaklanmas
Bu sene Yahya b. Abdullah b. Hasan b. Hasan Deylem'de ayakland. Yahya'nn gcnn gittike
artmas, her taraftan insanlarn akn etmesi ve evresine toplananlarn giderek oalmas Harun'u
derinden zyordu, tte bu yzden Hrn, Fadl b. Yahya'y elli bin kiilik br kuvvetle Yahya'nn
zerine gnderdi, Crcn, Taberistn, Rey dahil, bir ksm yerlerin valiliklerini de ona verdi. Fadl
aynca, yanna bir hayli mal ve eya ald. Fadl Yahya b. Abdullah'a bir mektup gnderdi, mektupta
gayet yumuak ifadeler kullanarak nasihatte bulundu ve onu uyard, ayrca maksat ve arzularn
tafsiltl bir ekilde anlatt.
Talekan'da "Eb" denilen yerde konaklayan Fadl Yahya'ya pepee mektuplar gnderdi. Aynca
Deylem lkesinin hakimine de bir mektup gnderdi ve Yahya'nn oradan karlmasn kolaylatrmas
iin kendisine br milyon dirhem hediye etti. Yahya b. Abdullah kadlarn, fakh-lerin,
Himoullarnn ileri gelenlerinin ve Abdssamed b. Ali gibi byklerinin ahitlik edecekleri ve
Harun'un bizzat kendi hattyla verecei bir emn karlnda sulhu kabul edeceini bildirdi. Hrn
Yahya' nn bu isteini kabul etti ve buna sevindi. Kffdl'in bu baars Harun'un katnda deerini
ykseltti. Hrn hemen eitli hediye ve armaanlar ile birlikte emn belgesini gnderdi. Fadl Yahya
ile birlikte Badd'a geldi, Hrn btn samimiyeti ile Fadl' karlad ve kendisine pek ok

hediyeler verilmesini emretti.

Hrn Yahya'y ise hapse attrd ve Yahya hapiste iken ld. Yahya'nn emn belgesini Fakih
Muhammed b. Hasan ile Kad Eb'1-Bah-ter'ye arzetti. Muhammed b. Hasan'in: cBu emn sahihtir.
demesi zerine, Hrn onu hccet getirmee davet etti, bunun zerine Muhammed b. Hasan: Eer
Yahya savaan biri olsayd, emn onun ne iine yarard? Sonra dost olur, emna kavuabilirdi.
Eb'l-Bahter ise emn hakknda: u ynden bozulmu bir emn-dr. dedi. Bunun zerine Harun
[70]
emn yrtp att.
mer B. Mehrn'n Msr'a Vali Tayin Edilmesi
Bu sene Hrn Ms b. sa'y Msr valiliinden azletti ve tayin iini Ca'fer b. Yahya b. Hlid'e
brakt. Ca'fer de mer b. Mehrn' Msr valiliine atad.
Harun'un Musa'y azletmesinin sebebi u idi:
Harun'a, Musa'nn kendisini halifelikten uzaklatraca haberi ulatrld. Bunun zerine: Allah'a
yemin ederim ki, onu kapmda bulunanlarn en kts olarak azledeceim. dedi. Bundan sonra
Ca'fer'e, mer b. Mehrn' huzuruna getirmesini emretti. mer a, irkin yaratilh bir kimse idi;
uan bineinin arkasna bindirir ve kt giyinirdi. H-rn'un? Msr'a emr olarak gider misin?
teklifine: Baz artlarla giderim.,dedi. Bu artlardan birisi, Msr lkesini slh ettikten sonra geri
dnmek salahiyetinin kendisinde olmasyd. Hrn mer b. Mehrn'n bu isteini kabul etti.
Msr yolunu tutan mer oraya geldiinde ilk nce Ms b. isa'nn evine gitti ve evin geri ksmnda
oturan insanlarn'arasna oturdu. Evinde bulunanlar daldktan sonra Ms onar Bir ihtiyacn m
var? diye sordu. mer: Evet. diyerek karlk verdi ve mektubu sundu. Mektubu okuyan Ms:
Allah mrn uzatsnl Eb Hafs geliyor mu? dedi. mer: Eb Hafs benim. diye karlk verince
de: Allah Firavun'a lanet etsin. dedi ve u mealdeki ayeti okudu: (Firavun): "Msr'n mlk
benm deil midir?" Bundan sonra Musa, mer'e grevi teslim etti.
mer nce ktibinin yanma geldi ve keseye girmeyen eyleri hediye olarak kabul etmemesini istedi.
ok gemeden halktan hediyeler u*T-mee balad; cariye ve hayvanlar hediye olarak kabul
edilmedi, ancak eya kabilinden olan mallar ile elbiseler kabul edildi. Alman bu hediyelerin zerine
sahiplerinin isimleri yazld ve bir kenara brakld.
Msr halk hara vergilerini demeyi geciktirmeyi ve bu vergiyi krdtmay bir det haline
getirmilerdi. mer Msrl birinden hara vergisini demesini istedi, fakat Msrl deme iinde ar
davrand, bunun zerine Msrlnn bu hara vergisini ancak Badd'da dedift takdirde kabul
edeceine dair yemin etti. Msrl hemen hara vergisini demeyi kabul ettiyse de, mer bunu
reddetti ve Msrly Badd'a kadar gtrd ve vergisini orada ald. Bundan sonra hi bir Msrl
vergisini ceciktirmedi.
mer birinci ve ikinci taksit hara vergilerini hemen ald, fakat nc taksitin zaman gelince
geciktirmeler balad ve Msrllarn darlktan ikyet ettikleri grld. Bunun zerine daha nce
onlarn getirdii ve zerlerine isimlerini yazd hediyeleri sahipleri adna vergiye mahsup etti, geri
kalan nc taksit hara vergilerini de hemen demelerini istedi. Bunun zerine Msrllar sratle
vergilerini dediler. Bylece mer, batan sona kadar btn Msrllarn hara vergilerini toplam
oldu. mer'in vergi hususundaki bu baarsn daha nceki valilerden hi birisi gsteremedi. mer
[71]
bundan sonra Badd'a geri dnd.

am'da Meydana Gelen Karklk

Bu yl am'da Yemenliler ile Mudarllar arasnda byk bir fitne koptu. Mudarllarn banda mehur
Arap bahadrlarndan birisi olan Eb'l-Heyzm vard. Bu zatn asl ismi mir b. Umara b. Hureym
en-N'im b. Amr b. Haris b. Hrice b. Sinan b. Eb Harise b. Murra b. Nu-be b. ayz b. Murra b.
Avf b. Sa'd b. Zubyfin b. Bad b. Reys b. ata-fan el-Merr idi.
Bu karkln sebebi u idi:
Hrn er-Red'in Sicistn'dak Amili Eb'l-Heyzm'n kardeini ldrmt, bunun zerine Eb'lHeyzm Suriye'de ba kaldrd ve evresine byk bir kalabalk toplad. Eb'l-Heyzm len kardei
iin:
Pek yaknda senin adna keskin kl ve snglerle alayacam, nk intikam peinde koanlar
ancak bunlar ile intikamlarn
alrlar...
msralaryla balayan bir mersiye yazmtr. Bu msralarn bakas tarafndan sylendii
ifade ediliyorsa da, sahih olan ona ait olmasdr.
Sonra Hrn yle bir areye bavurdu: Ebl'-Heyzm'n bir kardeine mektup gndererek ona bir
eyler vadetti ve bir yolunu bularak Eb'l-Heyzm' yakalayan kardei onun ellerini arkasna balad
ve Harun'un huzuruna getirdi. Hrn Eb'l-Heyzm'a ikramda bulundu ve onu serbest brakt.
Bir rivayete gre, Suriye'de meydana gelen ilk karklk yle oldu: Kaynoullarndan bir adam un
tmek zere Belk'daki bir deirmene gidiyordu. Kayn'l yolunun zerinde bulunan Lahm veya
Czam kabilesinden bir kimseye ait olan kavun ve karpuz tarlasndan kavun koparmt. Tarla sahibi
Kaynoullarndan olan adama svd, bunun zerine karlkl olarak dvtler ve sonra Kaynl kii
ekip gitti. Tarla sahibi Kaynhy geri dnerken dvmek iin bir grup Yemenli toplad, Kaynli
deirmenden dnerken de Yemenli grup onu dvmeye balad. Dier bir grup ise Kaynlya yardm
etti. Bu srada bir Yemenli ldrld. Yemenliler ldrlen kimsenin diyetini istediler ve bu defa
bunun iin toplandlar.
Bu karkln kt srada Abdssamed b. Ali m valisi bulunuyordu. Halk durumun gittike
vahimlemesinden endieye kaplnca, kabile bakanlar ile ileri gelen kimseler, taraflar arasnda
sulh yapmak iin toplandlar. nce Kaynoullarna geldiler ve sulh konusunu konutular,
Kaynoullar bunlarn ileri srdkleri artlar kabul ettiler. Daha sonra Yemenlilerin yanma geldiler
ve sulh konusunu grtler, fakat Yemenliler dnme frsat isteyerek sulha yaklamadlar. Bir
mddet sonra Yemenliler Kaynoullarmn zerine bir gece baskn yaptlar ve alt yz, dier bir
rivayete gre yz kiiyi ldrdler. Kaynogul-lar Kud'a ve Seh kabilelerinden yardm
istediler, fakat onlar yardmda bulunmadlar. Bu defa Knys kabilesinden yardm istediler, Kaysllar
ise yardm iin sz verdiler ve onlarla birlikte Belk blgesinde bulunan Savlik'e kadar geldiler.
Yemenliler ile aralarnda geen savata pek ok zayiat verildi, hatt defalarca karlatlar, bu arada
sekiz yz kadar Yemenli ldrld.
Abdssamed b. Ali, m valiliinden azledildi, yerine brahim b. Salih b. Ali getirildi. ki taraf
arasndaki bu kt durum iki yl kadar daha devam etti. Hatt taraflar Besniyye'de tekrar karlatlar,
Yemenlilerden yaklak sekiz yz kii ldrld. Uzun sren bu fitneden sonra her iki taraf sulhu
kabul etti.
brahim b. Salih, Hrn er-Red'in yanma geldi. Aslnda brahim Yemenlileri tutuyordu. Harun'un

huzurunda Kayshlar yendi, bunun zerine Nasroullarndan Abdlvhid b. Bir en-Nasr Kaysllar
adna zr diledi. Hrn, Kayshlarn zrn kabul etti, onlar da geri dndler. brahim b, Salih,
Harun'un yanna geldii srada olu shk' kendi yerine am'da halef brakmt. Ishk da babas
brahim gibi Yemenlilerin tarafn tutuyordu, Hatt yakalad bir grup Kaysly hapse attrd ve
onlar dvdrd. Bu yapt ile de yetinmeyip sakallarn kestirdi, bu yzden halk yerlerini terk
etmee balad. Gassnhlar da Kays b. el-Abs'ye mensup olan bir adamn zerine atlarak onu
ldrdler. Bunun zerine ldrlen bu adamn kardei, Havrn'da'bulunan Zev-kl'den bir grup
insanla grt ve bunlardan yardm istedi. Bunlarn yardmyla giritii atmada da bir grup
Yemenli'yi ldrd.
Bundan sonra Yemenliler Kuleyb b. Amr b. Cneyd b. Abdurrah-rnan'm zerine saldrdlar ve o
anda yannda misafir bulunan bir delikanly ldrdler. Bu gencin annesi ldrlen olunun
elbisesiyle birlikte Eb'l-Heyzm'a geldi ve elbiseyi nne brakt. Bunun zerine b'l~Heyzm, bu
gencin annesine unlar syledi: Sen imdilik geri dn, bize dnme frsat ver, zira ben ezbere
hareket etmek istemiyorum. Emir gelince bu kan davasn ona gtrrz; davamza bakarsa ne l,
aksi takdirde Mminlerin emtrine gtrrz, o bakar.
Sonra tshk Eb'l-Heyzm'n huzuruna getirilmesi iin birisini gnderdi, fakat shk Eb'l-Heyzm'm
yanna girmesine izin vermedi. Bu arada Zevkl'den bir grup insan Yemenli birisini ldrd.
Yemenliler de Sleym'den bir kimseyi ldrdler ve Muharibi ilerin komusu bulunan Telfiys
halknn mallarm yama ettiler. Bunun zerine Muh-ribliler Eb'l-Heyzm'a geldiler ve beraberce
tshak'n yanna gittiler. shk onlara gzel eyler vaat etti, onlar da bu vaat edilenlere rza gsterdiler
ve geri dndler, tshk hemen onlarn arkasndan Yemenlilere birisini gnderdi ve onlar Ebl'Heyzm'n zerine kkrtt. Yemenliler hemen toplandlar ve Bbulcbiye tarafndan Eb'lHeyzm'n zerine yrdler. Eb'l-Heyzm az bir kuvvetle onlar hezimete uratt, m ehrini istil
ederek btn mahkmlar hapishaneden kard.
Daha sonra Yemenliler bir araya geldiler, Kelbl ilerden ve dier kabile mensuplarndan yardm
istediler. Onlar bu istek karsnda hemen Yemenlilerin imdadna kotular. Durumdan haberdar olan
Ebl'-Hey-zm Mudarllardan acele yardm istedi. Eb'l-Heyzm Tum kaps civarnda Yemenliler
ile savarken Mudarllarn yardm geldi ve Yemenliler hezimete uradlar.
Bundan sonra Yemenliler m yaknlarnda- bulunan Kaysllarn bir kyne geldiler. Eb'l-Heyzm
zerlerine Zevkllileri gnderdi. Yaplan sava neticesinde Yemenliler yine hezimete uradlar. Bu
arada Zevklliler karlatklar bir baka Yemenli grupla savatlar. Yemenliler yine yenildiler.
Bundan bir mddet sonra, Eb'l-Heyzm taraftarlarnn acele Tum kaps civarna gitmeleri iin
imdat ars geldi. Eb'l-Heyzm'n taraftarlar burada Yemenliler ile arptlar, Yemenliler bu
defa da hezimete uradlar, bylece Yemenliler bir gnde drt kere yenildiler. Eb'l-Heyzm'n
kuvvetleri bu arpmalardan sonra yanna dndler.
tshk sonra Eb'l-Heyzm'a bir.eli gnderdi ve ondan arpmalara son vermesini istedi. Eb'lHeyzm, lahak'n steini kabul etti. Ayrca shk Yemenlilere de bir eli gnderdi ve Eb*lHeyzmn saldrlarn durdurduunu bildirdi ve: u anda gafil durumdadr, hemen yakalayn.
dedi. Yemenliler bu defa dou kapsndan gizlice Eb'l-Heyzm'a kar saldrya getiler. Tam bu
srada birisi Eb'l-Heyzm'a imdat arsnda bulundu. Bunun zerine ailesinden kahraman
svariler ile birlikte Yemenlilere kar koydu ve onlar bozguna uratt.
Eb'l-Heyzm bundan sonra kendisine gelen bir haber zerine Tu-m kapsnda toplanan
Yemenlilerin zerine yrd ve onlar tekrar bozguna uratt. Bu defa Yemenliler rdn, Havlan,

Kelb ve dier kabilelerden kimselerle bir araya toplandlar. Durumu renen Eb'l-Heyzm
kendisine haber getirmek zere birisini gnderdi, ancak haber almak iin giden kimse bir bilgi elde
edemedi. Yemenliler ve bir araya toplanan dier kabileler Eb'l-Heyzm'n emin olduu bir baka
taraftan geldiler, nk o tarafta bulunan bir bina emniyetini salyordu.
le vaktine doru hi bir ey gremeyen Eb'l-Heyzm, askerlerini datt, geride bir gzc
brakarak askerler ile birlikte ehre (am'a) girdi, tshk Eb'l-Heyzm'n ehre girdiini grnce
emniyetini salayan binay yktrd ve Yemenlilerin oradan gemelerini salad. Bu srada geride
braklan gzc geldi ve durumu kk kap civarnda bulunan Eb'l-HeyznVa bildirdi. Yemenliler,
hemen ehre girdiler ve Eb'l-Heyzm'n zerine saldrdlar, fakat Eb'l-Heyzm bulunduu yerden
ayrlmad ve bir ksm askerlerine Yemenlileri arkalarndan sarmalarn emretti. Arkalarndan
kuatlan Yemenliler, onlar grnce: Gizlenin, gizlenin. diye barmaa baladlar. Neticede
Yemenliler yine bozguna uradlar ve Eb'l-Heyzm onlardan bir hayli at ve silh ald.
1 Safer 176 (28 Mays 792)'da, shk askerlerini bir araya toplad ve Haccc Kasr'run yannda
hazrland. Eb'l-Heyzm da taraftarlarna durumu bildirdi, Kayn ve dier kabileler ona katldlar.
Yemenliler de tshk tarafna iltihak ettiler. ki taraftan bir ksm askerlerin giritii atmada
Yemenliler yenildiler, bu arada bir ksm ldrld. Ayrca Eb'l-Heyzm'n askerleri Driyy'nn
bir ksmm yama ettiler ve orada bir ok eyleri yaktktan sonra geri dndler. Eb'l-Heyzm'n
taraftarlar bir takm basknlara giritiler, yamalar yaptlar ve yangnlar kardlar. Her iki taraf
defalarca atmaya girdi, neticede Yemenliler yine hezimete uradlar.
Bir Yemenli olan Dahhk b. Remel es-Sekseki'nin fezi Eb'1-Hey-zm'a bir mektup, gndererek
emn istedi. Eb'l-Heyzm da ona bir mektup gnderdi ve isteini kabul etti. Fakat Eb'l-Heyzm
m civarnda bulunan Yemenlilere ait kyleri yamalamaa ve oralar yakmaa devam etti; bunun
zerine Yemenliler ona bn el-Hrice el-Hafa ve bn lzze el-Huenl'yi gnderdiler. Bu arada Evz\
Evsb, Mukr, Ke-ferssiye halk ile Hmyerller ve dierleri de emn dilemek zere geldiler, bunun
zerine Eb'l-Heyzm onlara emn verdi. Bundan sonra hem onlar ve hem de halk sulh ve skna
kavutular.
Bu arada Eb'l-Heyzm askerlerini datt, yannda ise sadece bir grup amly brakt. Onun bu
durumundan faydalanmak isteyen s-hk askerlerine bol miktarda ma) datt ve Uzfr es-Seksek
komutasnda bir asker birlii zerine gnderdi, fakat sava neticesinde Uzfir yenildi.
Eb'l-Heyzm ile shk'n askerleri arasnda meydana gelen bu sava leden akama kadar srd.
Eb'l-Heyzra'm svarileri tshk'n askerleri zerine saldr hareketine geince onlar nce katlar,
sonra tekrar geri dndler. Daha sonra ise bir daha dnmemek zere sava yerini terk ettiler. Bu
savata onlardan drt yz kii yaraland, fakat ldrlen olmad. Sava, 15 Safer 176 (12 Haziran
792)'da: meydana geldi.
Her iki taraf arasnda ertesi gn akama kadar her hangi bir atma olmad. Ancak akam vakti bir
askeri kuvvetle Ebu'l-Heyzm'n zerine yryen shk gece boyunca ehir (m)'de bulunan Eb'lHeyzm' la savat.' Hatt Ebu'l-Heyzm taraftarlarndan yardm istemek mecburiyetinde kald. Ertesi
gn atma balad zaman askerlerin says on iki bin idi. Bu arada Yemenliler de Eb'lHeyzm'a kar harekete gemilerdi. Bunun zerine Eb'l-Heyzm, saylan az olan taraftarlarna
ehri terk ettikten sonra sava iin hazrlanmalarn syledi. Bbu'1-cbi-ye'de atmaya girdi ve
Yemenlileri oradan uzaklatrd.
Bundan sonra bir grup Hmsl Eb'l-Heyzm'a ait olan bir kye baskn yaptlar. Bunun zerine Eb'lHeyzm, taraftarlarndan bir grup askeri onlarn zerine gnderdi. atma sonunda Hmsllar

hezimete urad ve kendilerinden pek ok kimse de ldrld. Ayrca Eb'l-Heyzm' m askerleri

Guta'da Yemenlilere ait olan bir ok ky ve Dreyy'y yaktlar. Daha sonra Eb'l-Heyzm'n
askerleri orada yetmi ksur gn kaldlar; bu arada herhangi bir atma da meydana gelmedi.
Yemenliler 1 Rebiylhr 176 (26 Temmuz 792)'da Hrn er-Reid tarafndan gnderilen bir ordunun
banda bulunan es-Sindi'ye geldiler ve kendisini Eb'l-Heyzm'n zerine kkrttlar. Eb'l-Heyzm
es-Sin-d'ye haber gnderdi ve kendisine itaat edeceini bildirdi. Bunun zerine es-Sind m ehrine
gitti. am'a geldii zaman shk Haccc'm evinde bulunuyordu. Ertesi gn, bin kiilik bir kuvvet
gnderdi. Eb'l-Heyzm ise bu kuvvetin karsna bin kiilik bir kuvvet kard. es-Sin-di'nin
kumandan Eb'l-Heyzm'm askerlerini grnce geri dnd ve es-Sind'ye unlar syledi: Bunlara
istediklerini verin, nk ben bunlar iin lmn hayattan daha sevimli olduunu grdm. Bunun
zerine Eb'l-Heyzm sulh yapt, bylece m halkj ve dier insanlar emniyete kavutular.
Eb'l-Heyzm Havran tarafna hareket etti. am'a gelen es-Sind ise orada gn kald. m valisi
olarak gelen Ms b. s da am'da yirmi gn kadar kald ve Eb'l-Heyzm'm ban almay bir frsat
sayd. Bu arada bir ksm kimseleri onun ban kendisine getirmeleri iin grevlendirdi. Bu kimseler
evine hcum ettiler, fakat Eb'l-Heyzm, olu Hureym ve bir klesi bunlara kar koydular ve
atmaya girdiler. Eb'l-Heyzm bu atmadan kurtuldu, kendisine hcum edenler ise yenildiler.
Durumu renen Eb"l-Heyzm'm svarileri onun etrafnda toplandlar. Eb'l-Heyzm Busr tarafna
yneldi ve Tarafu'l-Lecct'ta bulunan Ms b. isa'nn askerleriyle atmaya girdi. Bu esnada
Musa'nn askerlerinin bir ksm ldrld, neticede yine onlar hezimete uradlar. Eb'l-Heyzm,
sabahleyin kendisine gelen be svari ile grtkten sonra taraftarlarna maksat ve isteklerini
syledi, bundan sonra da onlar kendi balarna brakt ve yoluna devam etti. Bu hadise 20 Ramazan
177 (30 Aralk 793)'de oldu.
Eb'l-Heyzm'n yanna gelen bu kimseler kardeinin yanndan geliyorlard ve ona kardeinin bu ie
son vermesini isteyen bir haberini getirmilerdi. Eb'l-Heyzm, kardeinin bu isteine uydu ve
taraftarlarn dattktan sonra gelen bu kimselerle beraber ekip gitti. te buraya kadar anlatlan
karklklar bu hadse ile son buldu. Eb'l-Heyzm da 182 (798)'de vefat etti. Bizim burada
[72]
anlattmz, bu olaylarn bir zetidir.
eitli Olaylar
Bu yl Abdlmelik b. Abdlvhid, Endls Emirinin ordusuyla frenk lkesinde savat, hatta Ulye'ye
ve bir ksm kalelere kadar geldi. Bu arada ganimet de alan Abdlmelik sa salim geri dnd.
Bu sene Him, olu Hakemi bir asker kuvvetle Tuleytula' (To-ledo)'ya gnderdi ve buray
zaptederek yerleen Hakem'i buraya vali tayin etti. Babasnn vefatndan sonra Endls Emri olan
Abdurrahman b. Hakem burada dodu.
Bu yl Hrn er-Red, Hkim b. Sleyman' Musul'a vali tayin etti.
Yine bu yl bir Haric olan Fadl Nusaybin taraflarnda ba kaldrd ve oralarn ahalisinden br hayli
mal aldktan sonra Dr, mid (Diyarbakr) ve Erzen zerine yrd. Fadl buralarn halkndan da
mallar ald gibi Halat'ta da ayn hareketini tekrarlad. Bundan sonra Nusaybin'e dnd ve oradan Musul'a
geldi. Musul'da bulunan askerler Fadl'a kar koydularsa da Fadl onlar Zab'da hezimete uratt. Fakat
bu arada Musul askerleri savamak zere geri geldiler ve atma esnasnda Fadl ve askerlerini
ldrdler.

Bu yl Ferec b. Fedle ile Hadis ilminde zayf olan ve kret limi bulunan Salih b. Bir el-Mrr
vefat ettiler.
Yine bu sene Badd kads olan Abdlmelik b. Muhammed b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b.
Hazm Eb Thir el-Ensri vefat etti.
Bir nahiv limi olan Kfeli Nu'aym b. Meysere, Eb'l-Ahvas ve Yezid b. At el-Leysi'nin azatls
[73]
Eb Avne (asl ad Vaddh) bu yl vefat ettiler. Eb Avne 92 (710) ylnda dnyaya gelmiti.
HCRETN YZ YETM YEDNC (M. 793-794) YILI OLAYLARI
Endls'teki Frenk Savac
Bu yl Endls emiri Him, Abdlmelik b. Abdlvhid b. Mus komutasnda byk bir ordu
evketti. Bu ordu, dman lkesine girdi, hatta rbne (Narbonne) ve Cerende'ye kadar ilerledi.
Frenklerin koruyucu geri birlikleri Cerende'de bulunduu iin Abdlmelik nce Cerende* ye girdi ve
orada bulunan askerleri ldrd, aynca Cerende'nin sur ve burlarn ykt ve buray fethetti.
Cerende'den rbne'ye geen Abdlmelik burada da ayn hareketleri yapt. Frenk lkesinde dolaan
Ab-dlmelik, ertni'ye topraklarn ineyip getii gibi, burada bulunan halkn rz ve namusunu
mubah sayd ve cengverlerini de ldrd. Abdlmelik Frenk lkesini aylarca dolat, bu arada
kaleleri tahrip etti, yangnlar kard ve ganimetler elde etti. Dmanlar kendisinden sratle
uzaklatktan sonra Abdlmelik Frenk lkesinde bir hayli dolat ve saysn ancak Allah'n
bilebilecei kadar ok ganimetle sa salim dnd. Bu sava Mslmanlarn Endls'te yapm
[74]
olduklar savalarn en mehurudur.
Fadl B. Ravh B. Halimin frkye Valiliine Atanmas
Bu sene Hrn er-Red Fadl b. Ravh b. Htim'i tfrkye valiliine iayin etti. Ravh lnce yerine
Habib b. Nasr el-Mhelleb tayin edildi, Fadl Hrn er-Red'e gelmi, ondan frikye valiliini
istemi, Hrn da kendisini buraya vali tayin etmiti. Vali tayin edilen Fadl Muharrem 177 (Nisan
793)"de frfkye'ye geldi, Tunus ehrine kardeinin olu olan Mura b. Bir b. Ravh' tayin etti.
Muira marur br kimse olduu.in askerleri hafife alrd. Fadl da kendisinden nce vali bulunan
Nasr b. Habib'e meyilleri dolaysyla onlara souk davrand ve kt muamelede bulundu. Tunuslular
da bir araya gelerek Fadl'a bir mektup gnderdiler ve kardeinin olu Muire'yi balarndan almasn
istediler, fakat Fadl onlarn mektubuna cevap vermedi. Bunun zerine Mure'ye itaat etmeme karan
aldlar. Muhammed b. el-Fris adnda Horasanl bir kumandan onlara: Lideri bulunmayan her
cemaat tehlikelere daha ok maruzdur. Bunun iin ilerinizi yrtecek birini arayn. dedi.
Tunuslular: Doru sylyorsun. dediler ve ker.di kumandanlarndan Abdeveyh el-Enbr diye
mehur olan Abdullah b.'Crd'u ittifakla balarna geirdiler ve itaat etmek zere bey'at ettiler. Bu
arada Muire'yi balarndan uzaklatrdlar ve Fadl'a bir mektup gndererek yle dediler: Biz nce
sznden kmadk; fakat bize kt muamelede bulundu, bunun zerine biz de itaati terk ettik.
Kendisinden raz olacamz birini vali olarak gnder.
Bunun zerine Fadl amcasnn olu Abdullah b. Yezd b. Htim'i vali tayin etti ve onlara gndermek
zere yola kard. Abdullah b. Yezd Tunus'a bir konaklk mesafe yaklat zaman Abdullah b.

Crud onun ne maksatla geldiini kontrol etmeleri iin bir grup nsan gnderdi ve onlara kendisine
sorulmadan bir hadise karmamalarn tenbih etti. Abdullah b. Yezd'e doru ilerleyen bu grubun
iinden birisi yle dedi: Fadl onu vali gndermek bahanesiyle sizi aldatmak istiyor, kardeini
valilik grevinden kardnz iin sizden ntikam alacaktr. Bu sz bunun zerine Abdullah b.
Yezid'in zerine atlp onu ldrdler ve beraberinde bulunan kumandanlar da esir aldlar. Bu durum
karsnda Abdullah b. Crd ve yandalar Fadl'a kar cephe almak zorunda kaldlar. Bu grevi ise
Muhammed b. el-Fris stlendi ve frikye'de bulunan btn kumandanlara ve valilere hitaben birer
mektup gndererek yle dedi: Biz Mminlerin emrintn lkesinde Fadl'in yaptklarna ve onun kt
muamelelerine bakarak kendisine kar gelmek ve onu bamzdan uzaklatrmak zorunda kaldk.
Sonra grdk ki. Mminlerin emrinin uzakta olmas ve askerine kar merhametli bulunmas
dolaysyla dne ondan uygun olan biri de yoktur. Bu yzden kendimizi senin idarene teslim
etmeyi daha uygun bulduk. Eer zafere ularsak, seni bamza emir yaparz ve Mminlerin emrine
bir mektup gndererek seni bamza tayin etmesini isteriz; eer zafere ulaamazsak, bizim seni
istediimizi hi bir kimse bilmeyecektir.
te Muhammed b. el-Fris yazm olduu bu mektupla btn askerleri Fadl'n aleyhine harekete
geirdi. Ayrca kendi etrafna da pek ok kimse toplad. Fadl onlarn zerine kalabalk bir askeri
kuvvet gnderdi ise de onlar Fadl'a kar koydular ve atmaya giritiler. Bu atma neticesinde
Fadl'n askerleri hezimete uradlar ve yenilmi olarak Kayrevn'a dndler. Fadl'n askerlerinin
peini brakmayan Abdullah b. Crd'un taraftarlar o gn Kayrevn' kuattlar. Kayrevn halk
btn kaplan atlar, Abdullah b. Crd askerleriyle birlikte Cemaziye Ihir 178 (Eyjl 794)'de
Kayrevn'a girdi ve Fadl' buradan kard. Abdullah b. Crd, Fadl ve beraberinde bulunan ailesini
Kbis'e gtrmek zere baz kimseleri grevlendirdi..Onlar bir gnlk yol aldktan sonra, Abdullah
b. Crud onlar geri evirdi ve Fadl b. Ravh b. Htim'i ldrd.
Fadl'n ldrlmesine fkelenen bir grup asker Abdullah b. Crd ile savamak zere toplandlar.
Abdullah bunlarn zerine asker sevk ettiyse de gnderdii askerler yenildiler, kendisi de iddetli bir
atmadan sonra Kayrevn'a dnmek zorunda kald. Abdullah b. Crd'a kar gelen askerler daha
sonra Kayrevn' istil ettiler. Bu srada kendisi Tunus'ta bulunuyordu. Kayrevn'a girmi bulunan bu
askerlerin zerine yrdnde onlar dalm bulunuyorlard. Ancak Abdullah b. Crd yanlarna
gelir gelmez hemen onunla atmaya girdiler. Bu atmada Abdullah onlar hezimete uratt ve ileri
gelenlerinden bir grup kimseyi de ldrd. Neticede hezimete'urayan bu askerler Erbes'e gittiler ve
[75]
balarna 2b valisi bulunan Al b. Said'i getirdikten sonra Kayrevn'a hareket ettiler.
frkye Blgesine Herseme B. A'yen'in Vali Tayin Edilmesi
Al b. Said ile beraberindekilerin Kayrevn'a hareket etmeleri zerine Hrn er-Reid tarafndan
Yahya b. Musa'nn hemen oraya yetimesi kararlatrld. Yahya b. Musa'nn Kayrevn'a geli sebebi
u idi: Abdullah b. Crd'un yapm olduu kt muameleler ve frikye halk arasndaki ifsad
hareketleri Harun'a kadar ulamt. Bunun zerine Hrn Horasanllarn itibarn kazanm olan
Yahya b. Ms ile birlikte Herseme b. A'yen'i oraya gnderdi- Hrn, Herseme oraya varmadan
Yahya'nn Abdullah b. Crd ile bulumasn ve yumuak davranmak suretiyle onun tekrar itaate
temayln salamasn emretti. Bunun zerine Yahya Kayrevn'a geldi ve kendisiyle Abdullah b.
Crd arasnda pek ok konuma geti. Yahya, Harun'un mektubunu Abdullah b. Crd'un verdii
zaman Abdullah unlar syledi: Ben aslnda Hrn er-Red'e kar itaatimi srdryorum. u anda

Al b. Said ile beraber bir takn Ber-beriler buraya yaklam durumdalar. Eer Kayrevn'
brakrsam, Ber-berler hemen burayi ele geirirler. Bylece ben Mminlerin emrinin sahip olduu
bir memleketi elden karm olurum. En iyisi benim imdi Al b. Said'e kar koymamdr. Eer o
bana stnlk salarsa u blgelere (suur) snrsnz; eer ben muzaffer olursam, Herseme'nin
gelmeini bekler, bu memleketi ona teslim
ederim, sonra da Mminlerin emrinin yanna geri
dnerim.
Aslnda Abdullah b. Crd'un maksad Yahya'y yanltmak idi.
Al b. Sad'e. kar muzaffer olduu takdirde Hereeme'nin Kayre-vn'a girmesine engel olacakt.
Onun bu niyetini bilen Yahya, Muham-med b. el-Fris ile babaa kald ve onu itaati terk ettii iin
azarlad. Muhammed b. el-Farisi Yahya'dan zr diledi, itaati terk etmediine dair yemin etti ve
Abdullah b. Crd'un aleyhine harekete geti. Bundan sonra Muhammed b. el-Fris Abdullah b.
Crd'un durumunu bozmaa balad ve askerlerinden bir grubu kendine ekmeyi baard. Bu
askerler e birlikle etrafnda toplanan kimseler oalnca, Abdullah b. Crd ile savamak zere
harekete geti. Abdullah b. Crd askerlerinden T-lib adl,birine yle dedi: ki taraf sava
vaziyeti alp kar karya durduklar zaman, ben Muhammed el-Fris'yi azarlamak zere yanma
aracam, ite sen onu bu gafil annda ldrrsn. Tlib Abdullah b. Crd'un bu isteini kabul
etti.
Her iki tarafn askerleri karlkl vaziyet aldklar zaman Abdullah b. Crd, Muhammed b. elFrisi'yi yanma ard ve onunla konumaa balad bir srada Tlib zerine atld ve onu ldrd.
Muhammed b. cl-Frisnin lmesi zerine de askerleri hezimete urad. Bundan sonra Yahya, b.
Ms. Trablus'ta bulunan Herseme'nin yanna gitmek zere yola kt.
Herseme'nin kendilerine yaklamakta olduunu gren askerler, Al b. Said'in etrafnda toplandlar.
Hatt her taraftan yanna insanlar akn etmee baladlar. Al b. Sad askerlerini alarak Abdullah b.
Crd'un zerine yrmek iin yola kt. Fakat Abdullah b. Crud, Al b. Sad'n kuvvetinin
karsnda tu tun a m ayaca m bildiinden hemen Yahya b. Musa'ya bir mektup yazd ve Kayrevn'
kendisine tesilm edeceini bildirdi. Yahya b. Ms bunun zerine Trablus ordusuyla Muharrem 179
(Mart 795)'da Kayrevn'a doru yola kt. Kbis'e geldii zaman btn ordu kendisini karlad.
Bylece Abdullah b. Crd, yedi ay hakimiye-ni sordurduu Kayrevn Safer 179 (28 Nisan 795)
tarihinde terketti.
Al b. Sad ile Yahjs b. Ms mehur olmak gayesiyle Kayrevn'a girme yarma giritiler. Al b.
Sid Yahya'dan nce Kayrevn'a girdi ve Abdullah b. Crd'un taraftarlarndan br grup insan
ldrdkten sonra Herseme'nin yanna gitmek zere yola kt. Bu arada Abdullah b. Crd da
Herseme'nin yanna gitmek zere yola kmt. Herseme, Al b. Sadl Hrn er-Red'in yanma
gnderdi ve Abdullah b. Crd' vt KayreviT terketmesine onun sebep olduunu da bir mektupla
ayrca bildirdi. Bunun zerine Hrn, Al b. Sad'in hemen kendisine gnderilmesini emreden bir
mektup gnderdi. Al b. Sad hemen yola karld ve Harun'un yanma geldii zaman, kendisine
Hrn tarafndan kymetli elbiseler ve bol miktarda hediyeler verildi. Fakat Al b. Sad, ksa bir
mddet sonra Msr'da ld.
Abdullah b. Crd ise Badd'da hapsedildi. Herseme Kayrevn'a gitmek zere yola kt ve
Rebiylevvel 179 (Mays 795)'da Kayrevn'a vard. Herseme burada bulunan nsanlara gven verdi
ve onlar sknete kavuturdu. Bu arada, 180 (796) tarihinde Munastr'deki byk kasr yaptrd.
Ayrca Trablus'taki deniz kenarm takip eden ehir surunu ina ettirdi.
Zb valisi bulunan brahim b. Aleb, Herseme'ye bol miktarda hediyeler verdi ve kendisine iyi

davrand. Herseme de onu Zb tarafnda bir yerde grevlendirdi ve brahim orada iyi bir iz' brakt.
Bundan sonra yz b. Vehb el-Hevri ile Kuleyb b. Cumey' el-Kel-bi. evrelerine topladklar byk
insan gruplaryla Herseme'ye kar savamak istediler. Fakat byk bir askeri kuvvetle zerlerine
yryen Yahya b. Ms, asker birliklerini bld gibi, onlardan pek ok kimseyi ldrdkten sonra
Kayrevn'a geri dnd.
Herseme, frkye'deki ihtilflar ve ekimeleri grnce Harun'a bir mektup gndererek grevden
affn istedi. Bunun zerine Hrn, onun Irak'a kendi yanlna gelmesini emretti. Herseme, Ramazan
181 (Ekim 797)'de tfrikye'den Irak'a gelmek zere yola kt. Herseme'nin frkye'deki valilii iki
[76]
buuk sene srd.
Musul'da Meydana Gelen Karklk
Musul'da etrafna drt bin kii toplayan ve bura cengverlerinden olan Attf b. Sfyn el-Ezd, Hrn
er-Red'e kar koydu ve hara vergisini kendi adna toplamaa balad. Bu srada Harun'un mili
Muham-med b. Abbs el-Himi (dier bir rivayete gre Abdlmelik b. Salih) id. Attf, her ey
zerine otoritesini kurmutu ve hara vergisini de kendi adna topluyordu. Bu durum, Harun'un
[77]
Musul'a kp orann surlarn ykncaya kadar iki sene devam etti.
eitli Olaylar
Bu yl Hrn er-Red, Mar valisi Ca'fer b. Yahya'y azletti ve yerine shk b. Sleyman' tayin etti.
Yine bu sene Hrn, Horasan valisi bulunan Hamza b. Mlik'i azletti, yerine ise Rey, Sicistn ve
dier civar blge ehirlerini ilve ederek Bermeklerden Fadl b. Yahya'y tayin etti.
Bu sene, yaz seferine Abdrrazzak b. Abdlhamd et-Talibi kt.
Muharrem 177 (Nisan 793)'de iddetli bir rzgr esti ve ortal karanlk sard. Ayn rzgr ve
karanlk Safer 177 (Mays 793)'de tekrar meydana geldi. Bu yl hacc ilerini bizzat Hrn er-Red
idare etmitir.
Abdulvhid b. Zeyd bu yl ld. Dier bir rivayete gre ise 178 (794)' de ld. erk b. Abdullah
[78]
en-Nehal ve Ca'fer b. Sleyman da bu yl ldler.
HCRETN YZ YETM SEKZNC (M. 794-795) YILI OLAYLARI
Msr'da Meydana Gelen Karklk
Bu yl Msr'da Hfler (kabileler), amilleri shak b. Sleyman'a ba kaldrdlar ve atmaya
giritiler. Hrn er-Red, Filistin amili bulunan Herseme b. A'yen' tshak b. Sleyman'n yardmna
gnderdi. shak ve Herseme, Kays've Kud'a'dan meydana gelen Hufler ile savatlar' ve onlar
tekrar itaat altna aldlar; ayrca HaJife'ye ait olan ykmllklerini de yerine getirdiler. Sonra Harun
er-Reid Msr amili bulunan shk b. Sleyman' azletti, yerine bir ay mddetle Herseme'yi
[79]
grevlendirdi. Daha sonra Herseme'yi de azlederek yerine Abdlmelik b. Salih'i tayin etti.

Bir Harici Olan Veld B. Tarifin Ba Kaldrmas

Bu yl Veld b. Tarif et-Talib Cezre'de ba kaldrd ve Nusaybin' de bulunan brahim b. Hazm b.
Huzeyme'ye gaddarlk yapt. Bir mddet sonra kuvveti artan Veld, Armenia'ya girdi ve Hilaf (Ahlat)
yirmi gn kadar kuatt. Hatt onlar kendileri iin Veld'e otuz bin fidye dediler. Bundan sonra Veld
zerbeycn zerine yrd, oradan da Hulvn ve Sevd arazisine (Basra ile Kfe aras)' gitti. Daha
sonra Dicle'nin batsna geti ve oradan Beled ehrine yrd. Burann halkndan da yz bin fidye
ald. Veld, Cezire topraklarnda karklklarn devam ettirdii bir srada,. Hrn er-Red Veld'in
zerine Ma'n b. Zide'nin kardeinin olu olan Yezd b, Mezyed b. Zaide e-eybni'yi gnderdi.
Bunun zerine Veld u mealdeki beyti syledi:
Ey Yezid! Zb kenarnda karlatmz zaman kimin yiit olduunu reneceksin.
Yezd devaml surette Veld'e hile yapmaya alyordu. Bermekler ise Yezid'e mtemayil
olmadklarndan devaml surette Harun'a: Yezd ile Veld her ikisi de Vil kabilesinden olduklar
iin, bu yaknlklar sebebiyle Yezd Veld"den uzak durmaya alyor. diyerek Velid meselesini
onun gzne hafif gstermeye alyorlard. Bunun zerine H-rn Yezid'e fkeli bir mektup yazd
ve yle dedi: Eer senin yerine hizmetilerimden birisini gnderseydim, senin yaptndan daha
fazlasn yapard. Sen yaknlk yznden taraf tutuyorsun ve mdaheneli davranyorsun. Allah'a yemin
ederim ki, eer Veld'n iini hemen bitirmeyi geciktirirsen, hi gecikmeden ban bana getirecek
birini gndereceim. Yezid. Ramazan 179 (Kasm 795)'un bir perembe gnnn akamnda Velid
ile karlat. Bu arada a$ir derecede susuzluktan yzn azna atarak inemee balad ve
yle dedi: Allahm! Bu akam vaktinde bu iddet nedir? Bu iddeti kaldr Aliahim! Sonra
askerlerine dnd ve unlar syledi: Annem ve babam size feda olsun! Bunlar Haricilerdir. Onlar
nce bir hamlede bulunurlar, ite o anda sebat gsterin. Onlarn hamleleri bittikten sonra siz de
onlarn zerine bir hamle yapn, nk onlar bir defa hezimete uradktan sonra bir daha geri
dnmezler. Nitekim Y'ezid"in dedii gibi de oldu.
Haricler nce Yezd'in taraftarlarnn zerine bir hamle yaptlar. Yezd ve beraberindekiler buna
sebat gsterdiler. Bundan sonra Yezd taraftarlar bir hamle yapnca, onlar hemen dalverdiler.
Denilir ki, Esed b. Yezid babasna ok benzerdi. Hatt Yezid'in sa kllarnn bittii yerden balayp
alnnn zerine eilen yz ksm hari tutulursa, baba ile olunu birbirinden ayrmak mmkn deildi.
Esed, bu ksmn da babasmnkine benzemesini temenni ederdi. Kendisine uzanan bir darbe karsnda
yzn kalkandan dar kard ve o darbe yznn bir ksmna isabet etti. Denilir ki, bu darbe
babasmnkinin zerine konulsa, o snrn dna tamazd.
Yezid. Veld b. Tarifi takibe koyuldu ve onu yakalayp ban kopard. Bunun zerine airlerden biri
yle dedi:
Valililer birbirlerini ldryor; zira demiri ancak demir keser.
Velid ldrlnce kz kardei Leyl zrhl bir vaziyette sabah erkenden onlar bastrd ve atyla
zerlerine saldrd. Fakat ok gemeden onun kz kardei olduu renildi. Bunun zerine Yezd;
Leyl'y brakn dedi ve onun atnn arka ksmna vurduktan sonra unlar syledi: Ey Allah'n
uzaklatrd kadn! Buray terket, zr airetini ve kabileni rezil ettin. Yezd'in bu sznden utanan
[80]
Leyl, kardei Veld iin mersiyeler syleyerek oradan ayr..
Endls'te Frenk Ve Culkfler (Galidallar) le Yaplan Sava

Bu sene Endls emiri Hsfim,. Abdlkerm b. Abdlvhid b. Mua ile Frenk memleketlerine bir
asker birlik gnderdi. Abdlkerm, lye fveya Elebe) ve baz kalelerde savat, bir" hayli ganimet
alarak sa salim geri dnd
Him bir baka askeri birlii kardei Abdlmelik b. Abdlvhd ile Cillklerin memleketlerine
gnderdi. Abdlmelik Cillikilerin kral olan Ezfones (Alfonsa)'in evini ve onlarn kiliselerini tahrip
etti ve bir hayli de ganimet ald. Mslmanlar geri dnnce Abdlmelik'e yol gsteren delil yolu
ard, bu yzden pek ok sknt ektiler. Hatta bu arada pek ok insan ld, bir hayli hayvan da
telef oldu. Ayrca harp aletleri de zayi oldu. Fakat buna ramen yine de sa salam geri dnmeyi
[81]
baardlar.

Takurunu Karkl
Bu yl Endls'te Takurunn fitnesi krklendi ve burada bulunan Berberler halifeye kar itaati
terkederek fesat karmaa baladlar. Ayrca eitli beldelerde yama hareketine giritiler ve yol
kesme faaliyetlerini srdrdler. Him, Muviye b. Eb Sfyfln'n azatls Ab-dlkdir b. Ebn b.
Abdullah' byk bir ordu ile onlarn zerine gnderdi. Bu ordu zerlerine yrd, hatt
Takurunn'da bulunanlar ldrmek ve esir almak suretiyle tamamen yok edinceye kadar sava
srdrd. Takurunn'dan kurtulanlar dier kabilelerin ierisine girdiler. Bylece Takurunnfi
[82]
blgesinde Ve civarndaki dalarda hi bir kimse kalmad. Bu durum yedi sene srd.
eitli Olaylar
Bu yl yaz seferine Muviye b. Zfer b. sim, k seferine ise Skl-ye (Sicilya) kumandan Bend ile
birlikte Sleyman b. Rid ktlar.
Bu sene hacc ilerini Muhammed b. brahim b. Muhammed b. Ali idare etti.
Hrn er-Red bu yl btn devlet ilerini Yahya b. Hlid el-Bermek'ye brakt.
Bu yl iinde, Fadl b. Yahya Horasan'a geldi ve Buhr'mn Mve-rnnehr taraEnda savat. Gl
olmasna ramen rsene hkimi Fadl'm huzuruna geldi. Ayrca Fadl, Horasan'da konaklama yerleri
ve mescitler yaptrd.
[83]
Abdulvris b. Sad, Mufaddal b. Ynua ve Ca'fer b. Sleyman ed-Dab'i bu yl vefat ettiler.
HCRET'N YZ YETM DOKUZUNCU (M. 795-796) YILI OLAYLARI
Endls'te Yaplan Frenk Sava
Bu sene Endls emiri Him, Abdlmelik b, Abdlvhid b. Mus komutasndaki byk bir orduyu
Cillkye (Galicia)'ye gnderdi. Abdt-melik ordusuyla Ustrukka'ya kadar geldi. Bu srada Cillkye
kral Ez-fones, komusu Bekens kralnn, mecsilerin ve o civardaki insanlarn yardmyla hazrla
giriti, kalabalk bir ordu meydana getirdi. Abdlmelik hemen hcuma geti, fakat Ezfone ondan

korktuu iin geri dnd. Abdlmelik peini brakmad, Ezfone'ten ayrlarak geride kalanlar
ldrmee devam etti. Bu memleketleri batan aa dolat ve buralarda bir hayli kald. Fakat bu
esnada ldrme ve tahrip ilerini de srdrd, bu arada bir hayli ganimet de elde etti. Hatta
Ezfone'n rz ve namusunu perian etti ve sonra sa salim geri dnd.
Bu arada Him baka bir orduyu dier taraftan yola karmt. Abdlmelik ile szleen bu ordu da
dman toprana girdi. Bu ordu bir hayli tahribat ve yamadan sonra ganimet de elde etti. Ancak
dman topraklarndan kmak isterken Frenk askerleri ile karlat. Frenk askerleri bir grup
Mslman ldrdkten sonra kurtuldular ve ldrlen Mslmanlar hari, dierleri sa salim geri
[84]
dndler.
eitli Olaylar
Bu sene Fadl b. Yahya Horasan'dan geri dnd, Hrn er-Red onun yerine Mehdi"nin days
Mansr b. Yezd b. Mansr el-Hmyer'y tayin etti. Ayrca Ramazan 179 (Kasm 795)'de Hrn erRed, Veld b. Tarifin dlrlmesi zerine Allah'a kr karl olarak umre hacci yapt. Hrn
umre yaptktan sonra Medine'ye dnd ve hacc vaktine kadar orada kald. Hatt bu yl insanlar ile
birlikte hacc vazifesini ifeden Hrn, Mekke'den Mina'ya. .sonra oradan Arafat'a yaya olarak gitti.
Btn hacc mensikini yaya olarak ifa eden Hrn Basra yoluyla geri dnd.
Bu yl Horasan'da Hamza b. Etrk es-Sicistn isyan kard.
Hammd b. Zeyd b. Dirhem el-Ezd ile mam e-fi'nin hocas Mlik b. Enes el-Asbah bu yl vefat
ettiler.
Yine bu yl mam e-fTnm Mlik b. Enes'ten nce sohbetinde bulunduu ve kendisinden fkh
dersleri ald Mekkeli fakih Eb Abdullah Mslim b. Hlid ez-Zenci vefat etti. Ona zenci
denilmesinin sebebi, renginin beyaz olup krmzya almasndan ileri geliyordu. Ayrca Abbdb.
Habb b. Mhelleb b. Eb Sufra el-Mhetlebi ile Ebu'l-Ahvas Sellm b. Sleym el-Hanef de bu sene
[85]
vefat ettiler.
HCRETN YZ SEKSENNC (M. 796-797) YILI OLAYLARI
Him'n lm
Endls emiri Him b. Abdurrahman b. Muviye b. Him b. Ab-dlmelik b. Mervn, Safer 180
(Nisan 796)'de ld. Him'n emirlik mddeti yedi yi!, yedi ay (bir rivayette ise dokuz veya on ay)
ve sekiz gndr. Him'n knyesi Eb'l Veld idi. Annesi bir mm veted (cariye) idi.
Him krmzya alan beyaz bir tene sahipti ve gzlen ayd. Arkasnda be erkek evlt brakmt.
leri grl, adalet ve cesaret sahibi br kimseydi. Ayrca ok hayr yapar, hayr ehlini ve iyi
kimseleri sever, dmanlarna kar sert tavr taknr ve cihada ok rabet
gsterirdi.
Him'm yapm olduu en gzel eylerden bir ka unlardr: Emirlii dneminde tayin ettii bir
zekt miline, zekt vergisini Allah'n Kitab'na ve Rasl'nn snnetine uygun olarak toplatmtr.
Ayrca babasnn balayp da ikmal edemedii, Kurtuba'daki camiyi tamamlam ve pek ok mescit
yaptrmtr. Yine onun dneminde islm'n izzeti doruk noktasna ulam, kfr ise zelil ve perian

olmutur. Emirlii zamannda len birisi terikesinden Mslman bir esiri kurtarmak iin vasiyette
bulunmu, fakat Mslmanlarn kuvvetli, dmanlarn zayf oluu dolaysyla kfirlerin lkesinde
satn alnmak iin byle bir esir bulunamamtr.
Him'n menkabeleri pek oktur. Endlt halk onun pek ok men-kabesini nakletmitik Hatt
Endlsller onun hakknda mbalaada bulunmular ve onu mer b. Abdlazz'e benzetmilerdir.
[86]
Him'n Olu Hakemin Emir Oluu Ve "Muntasr" Lakabn Almas
Him "ld zaman yerine olu Hakem geti. Hakem ileri grl, celdet sahibi bir kimse idi.
Endls'te ok kle edinen, kapsna atlar balatan ve zalim hkmdarlara benzemee alan lk
kimseydi. O, fasih ve air bir kiiydi. dar ilere ise bizzat kendisi bakard.
Hakem emirlie geince, amcalar Sleyman ile Abdullah kar koydular. Bu srada Sleyman ile
Abdullah batdaki kara pai'as zerinde bulunuyorlard. Abdullah Endls'e geti ve Belensiye
(Valencia)'yi ele geirdi; Tanca (Tanger)'da bulunan kardei Sleyman da ona tbi oldu. Bylece her
iki karde halk Hakem'in zerine kkrtmaa devam ettiler ve fitneyi krklediler. Hatta Hakem'Ie
bir mddet savatlar, fakat zafer Hakem'ih lehine neticelendi.
Daha sonra Hakem bir frsatn buldu ve amcas Sleyman'. 184 (800)'de ldrd. Abdullah ise
Belensiye'de ikametini srdrd ve fitne karmaktan kand, hatt korkusundan Hakera'e bir eli
gndererek ondan sulh isteinde bulundu. Hakem de onun bu isteini kabul etti ve 186 (802)'da
aralarnda sulh anlamas yapld. Hakem Abdullah'n oullaryla kz: kardelerini evlendirdi,
bylece krklenen fitne snm oldu.
Hakem'in amcalaryla uramasn frsat bilen Frenkler slm memleketlerine saldrdlar ve
Berelne (Barselona) ehrini ele geirerek kendilerine yurt edindiler ve taraftarlarn buraya
yerletirdiler. Mslman askerler ise yavaa ortadan ekildiler. Berelne ehri 185 (801)'de
[87]
onlarn eline gemiti.
Endls'te Frenkler le Yaplan Sava
Bu yl Endls emiri Hakem. Abdlkerim b. Mus komutasndaki byk bir orduyu Frenk
memleketlerine gnderdi. Frenk topraklarna giren Abdlkerim, askerlerini kk birlikler
(seriyyeler) halinde Frenklerin zerine sevk etti. Bu birlikler gittikleri yerlerde yangnlar kardlar
ve yamaclk hareketlerine giritiler, ayrca pek ok kimseyi de ldrdler.
Abdlkerm'in gnderdii bir birlik de suyu ekilen denizden Halic'e geti. Frenkler ise, hi bir
kimse burasn geemez zannyla ailelerini ve mallarn Halic'in arkasna brakmlard. Onlarn
hesabn yanh karan Mslmanlar bir gn anszn yanlarna kageldiler, onlarn pek ounu
ldrdkten sonra bir ksm erkekler ile ailelerini esir ettiler ve hayli ganimet ele geirdiler.
Neticede bu birlik sa salim Abdl-kerim'n yanma geri dnd.
Abdlkerm'in gnderdii bir baka birlik Fransa'nn bir ksm beldelerinde byk tahribat yapt,
elde ettikleri ganimetlerden baka oralarn erkeklerini esir ald. Esirlerden biri Frenk krallarndan bir
grubun Mslmanlarn geecei yolun zerinde bulunan dar geitli bir vadiyi tuttuklarn haber verdi.
.Bunun zerine Abdlkerim askerlerini toplad ve savaa hazr bir vaziyette gayet dikkatle harekete

geti. Kfirlere hissettirmeden aralarna bir anda karan Mslmanlar hemen kllarn indirdiler ve
onlar hezimete urattlar. Abdlkerim onlarn yanlarnda bulundurduklar btn mallar ganimet
[88]
olarak ald ve beraberindekiler ile birlikte salimen geri dnd.
Al B. sa'nn Horasan'a Vali Tayin Edilmesi
Bu yl Hrn er-Reid Horasan valisi bulunan Mansr b. Yezid'i azletti, yerine ise Ali b. s b.
Mhn' tayin etti ve Ali b. s Horasan'da on sene valilik grevinde kald. Ali b. sa'nn valilii
dneminde ba kaldran ve ayn zamanda bir Haric olan Hamza b. Etrk Buenc'e geldi ve ona
Hert'ta bulunan Amraveyh b. Yezd el-Ezd alt bin kiilik bir kuvvetle kar koydu. Hamza
Amraveyh'i atmada yendi ve onun bir grup askerini ldrd. Bu arada Amraveyh de bir izdihamda
skarak ld. Bunun zerine Al b. s olu Hseyn'i on bin kiilik bir kuvvetle Ham-za'nm zerine
gnderdi; fakat Hseyn Hamza ile savamad iin, Al b. s olu Hseyn'i azletti ve yerine dier
olu s'y gnderdi. s Hamza ile savat, fakat neticede Hamza onu yendi. AH b. s, olu s'y
tekrar Hamza'nn zerine gnderdi. s Bharz'da savaa giritii srada Hamza Nisbur'da
bulunuyordu. Hamza bu savata yenildi ve bir hayli taraftan ldrld. Kendisi ise yannda kalan krk
kiiyle birlikte Kuhistn tarafna gitti.
Bundan sonra s, askerlerini Avk ve Cuveyn taraflarna gnderdi. sa'nn askerleri buralarda bulunan
Haricleri ldrdler. s daha sonra Hamza'ya yardm eden Hariclerin kylerine hcum etti, bu
kyleri yakp ykt, ahalisini de ldrd. Zerenc'e gelinceye kadar sa'nn ldrm olduu
insanlarn says otuz bini buldu. s Zerenc'te Abdullah b. Abbs en-Nesef'yi brakt, kendisi ise
geri dnd. Zerenc'ten toplad mallar ile oradan ayrlan Abdullah, Esfizr'da Hamza ile karlat.
atmaya giren Abdullah beraberinde bulunan Sodlular ile mthi bir ekilde direndi. Neticede
Hamza hezimete urad ve pek ok taraftar ldrld, bu arada kendisi de yznden yaraland. Bu
durum karsnda Hamza ile beraber kurtulan bir ksm askerler zm balarna dalarak gizlenmek
mecburiyetinde kaldlar. Bundan sonra Abdullah, bir ok kyn zerine saldrd ve ahalisini
acmaszca ldrd.
Thir b. Hseyn, Al b. s tarafndan Buenc'e vali tayin edildii zaman Hamza Buenc'te bulunan
bir mektebe geldi ve hocas ile birlikte mektepte bulunan otuz talebeyi ldrd. Durumu renen
Thr, Hariclerin Ka'ad (hakemlii kabul eden ve savaa katlmayan frka) frkasnn bulunduu
bir kye geldi, onlar ldrd ve mallarn ald. Onlar ldrrken yle bir ikence uygulad:
ldrmek istedii Haricyi iki aaca baladktan sonra bu aalan yuvarlyor ve vcudunu ikiye
ayryordu. Ka'adlardan birinin Hamza'ya yazd bir mektup zerine Hamza savamay durdurdu veonlara savamayacana dair sz verdi. Bylece halk bir sre gven ierisinde yaad. Hamza ile Al
[89]
b. sa'nn askerleri arasnda daha pek ok savalar meydana geldi.
eitli Olaylar
Bu yl Ca'fer b. Yahya b. Hld, m (Suriye) havalisinde kabileci-lik taassubundan kan br
hareketi bastrmak zere yanna bir takm kumandan, asker, silh ve eitli sava malzemesi alarak
m zerine yrd. Ortaya kan bu karkln kaldrlmasndan sonra orada yaayan halk tekrar
gven ve skna kavutu.

Bu sene Hrn er-Red, Ca'fer b. s'dan mhr ald ve babas olan Yahya b. Hlid'e verdi.
Yine bu yl Hrn Ca'fer b. Yahya'y Horasan ve Sicistn valiliine tayin ettikten yirmi gn sonra
azletti, yerine s b. Ca'fer'i atad ve Ca'Eer b. Yahya'y da halifeyi koruyan muhafz birliinin bana
getirdi.
Hrn bu yl inde Attf b. Sfyn el-Ezdt yznden Musul'a geldi ve surunu ykt. Ayrca,
karlat her Musulluyu ldreceine dair yemin etti, fakat Kad Eb Ysuf verdii bir fetva ile
Harun'u bundan menetti. Bu srada Attf Armenia tarafna gittii iin Hrn onu yakalamaa muvaffak
olamad. Attf ise Rakka'ya gitti ve orada yerleti.
Yine bu yl Hrn frkye valisi olan Herseme b. A'yen'i azletti ve onu Badd'a ard; yerine ise
muhafz birliinin banda bulunan Ca'fer b. Yahya'y tayin etti.
Bu yl Msr'da meydana gelen bir zelzele ile skenderiye minaresinin st ksm ykld.
Bu yl iinde Crcn'da Muhammire ba kaldrd. Ayrca Hurre e-eybn de Cezre'de ba
kaldrd, fakat Mslim b. Bekkr el-Ukayl onu ldrd.
Fadl b. Yahya bu yl Taberstn ve Ryan valiliklerinden alnd, yerine Abdullah b. Hazm tayin
edildi. Cezire valiliine de Said b. Selm tayin edildi. Bu sene yaz seferlerine Muhammed b. Muviye
b. Zfe.r b. sim katld..
Bu sene Hrn Hre'ye gitti ve orada evler yaptrd. Ayrca askerlerine ikta'da bulundu. Fakat Kfe
halk bunlarn zerine saldrdlar ve Harun'a kar kt davrandlar, bu yzden Badd'a geri dnd.
Ms b. s b. Ms b. Muhammed b. Al insanlarla birlikte bu yl hacc yapt ve hacc ilerini idare
etti.
Hrn er-Red bu yl, Yahya b. Sad el-Hara'yi Musul valiliine tayin etti, fakat Yahya Musul
halkna kt davrand ve onlara zulmetti, hatt gemi yllarn vergilerini onlardan istedi..Bu yzden
Musul ahalisi memleketlerini terketmek mecburiyetinde kaldlar.
Sfyn es-Sevr'nin kardei Mbarek b. Sad es-Sevr, Seleme el-Ahmer, Sad b. Haysem, Eb
Ubeyde Abdlvris b. Sad. Eb Damra Enes b. yd el-Leys bu yl vefat ettiler. Abdlazz b. Eb
Hazm da secde halinde iken bu yl vefat etti.
Bu yl Hrn, Aynzerb ehrini kurdurdu, evresini duvarlar ile evirterek koruma altna aldrd ve
buraya Horasan ve dier memleketlerden askerler getirip yerletirerek onlara ikta olarak evler verdi.
[90]
HCRETN YZ SEKSEN BRNC (M. 797-798) YILI OLAYLARI
Muhammed B. Mukfitil'in frkye'ye Vali Tayin Edilmesi
Daha nce zikrettiimiz zere, 177 (793)'de Herseme b. A'yen'in Harun'dan istifasn istemesi zerine
Hrn frkiye valiliine Muhammed b. Muktil b. Hakm el-Akk'yi bu yl tayin etti. Muhammed b.
Muktil Hrn er-Red'in st kardei idi. Ramazan 181 (Ekim 779)'in ilk gnlerinde Kayrevn'a
geldi ve Herseme'den valilik grevini teslim ald. Herseme de Harun'un yanna geri dnd.
Muhammed b. Muktil, Kayrevn'a yerletikten sonra davranlarnda iyilik gze arpmad iin
askerler arasnda kendisine kar ihtilflar ba gsterdi. Bu yzden askerler, Mahled b. Murre elEzdi'yi balarna geirmek iin ittifak karar aldlar. Mahled'in etrafnda bir hayli asker topland,
Berberlerden ve dier gruplardan iltihak edenler de oldu. Muhammed b. Muktil bunlarn zerine
bir'ordu gnderdi. Her iki taraf savaa tututular, fakat neticede Mahled hezimete urad. Bu arada bir

mescitte gizlenen Mahled yakaland ve boazlanarak ldrld.

Bundan sonra Temmm b. Temm et-Temmi byk bir kuvvetle Tunus'ta Muhammed b. Mukfltil'e
kar kt ve Ramazan 183 (Ekim 799)'d$ Kayrevn'a hareket etti. Muhammed b. Muktil ise
beraberinde bulunan kimselerle kar koydu. Mnyet'l-hayUde savaa tututular, malp olan
Muhammed b. Muktil Kayrevn'a kadar hezimetini srdrd, Temmm da onun peinden Kayrevn'a
geldi. Ancak Temmm ona frkye'yi terk etmek zere eman verdi ve Muhammed b. Muktil Ramazan
aynda Trablus'a gitti.
Temmfim'n bu hareketini yadrgayan brahim b. Aleb byk bir kuvvetle Kayrevn'a yrd.
Kayrevn'a yaklanca Temmm Tunus'a gitti. brahim Kayrevn'a geldii zaman Muhammed b.
Muktil'e bir mektup gndererek kendisine durumu bildirdi ve onu grevine ard. Bunun zerine
Muhammed b. Muktil Kayrevn'a geldi, fakat onun gelii halkn honutsuzluuna sebep oldu. Halkn
bu tavrn renen Temmm, Kayrevnllann Muhammed b. Muktil'den holanmamalar dolaysyla
kendisine yardmc olacaklarn sanarak byk bir kuvvetle Kayrevn'a hareket etti. Kayrevn'a
gelince brahim b. Aleb Muhammed b. Muktil'e unlnr syledi: Temmm benim sahip olduum
kk bir kuvvetin karsnda hezimete urad. Sen eitli beldelere gidince, askerlerin seni yalnz
brakacan bildii iin buna tamah ederek buraya gelmektedir. Bana kalrsa, ben beraberimdekiaskerler ile birlikte onun zerine yryeyim ve onunla savaaym. Muhammed b. Muklil bu gr
kabul etti ve brahim'e msaade elti. Bunun zerine brahim, Tem-mm'm zerine yrd ve savaa
giriti. Temmm sava neticesinde hezimete urad ve bir grup askeri de ldrld. Kendisi Tunus'a
geldi, fakat brahim b. Aleb de onu muhasara etmek iin Tunus zerine yrd. Ancak Temmm
[91]
brahim'den eman diledi, brahim de onun bu istei zerine kendisine eman verdi.
brahim B. Aleb'in frikye Valiliine Tayin Edilmesi
Muhammed b. Muktil frikye memleketlerinde istikrar saladktan sonra Temmm' itaati altna ald,
fakat bu beldelerin halk ondan pek holanmadlar ve Harun'a bir mektup gndererek kendisini
frikye valiliine getirmesini stemesi iin brahim b. Aleb'e bask yaptlar. brahim de bu hususta
Hrn er-Red'e bir mektup gnderdi.
Her yl frikye memleketlerine yardm maksadyla Msr diyarndan yz bin dinar gnderiliyordu.
brahim bir indirim yaparak bu miktar krk bin dinara drd. brahim'den gelen mektup zerine
Hrn gvendii kimseleri huzuruna ard ve frkye'ye tayin edilecek vali konusunda onlarla
stiarede bulundu. Bu arada, frkye halknn Muhammed b. Muktil'den holanmadklarndan da sz
etti. Bunun zerine Herseme. brahim b. Aleb'in ismini ortaya att ve onun aklndan, dindarlndan,
yetenekli oluundan, Muhammed b. Muktil adna f-rikye'yi muhafaza ettiinden bahsetti. Bu sz
zerine Hrn; brahim'i Muharrem 184 (ubat 8flO)'de tfrikye'ye vali tayin etti. brahim'in geliiyle
iler rma girdi ve fitne ortadan kalkt. brahim Temmm ile birlikte valilere kar gelenlerin
hepsini Hrn er-Red'e gnderdi; bylece frikye memleketi sknete kavutu. Ayrca Kayrevn'm
yaknnda Abbsiye adnda bir ehir kurdu, aile ve kleleri ile birlikte kendisi oraya tand.
186 (802) ylnda Tunus'ta Arap asll Hamdis adnda biri brahim b. Aleb'e kar kt ve
zerindeki siyah elbiseleri atarak etrafna pek ok kimse toplad. brahim b. Aleb Hamds'in zerine
mrn b. Mahled komutasnda byk bir asker kuvvet gnderdi ve eline geirdii hi br kimseye
acmamasn emretti. Byk bir kuvvetle Hamds' in zerine yryen mrn onunla karlat ve

hemen atmaya giriti. Hamds'in askerleri, Badd! Badd! diye tempo tuttular. Her iki taraf
atma esnasmda sabr ve metanet gsterdiler. Fakat sonunda Hamdis ve taraftarlar hezimete
uradlar ve kltan geirilen Ham-dis'in askerlerinden lenlerin says on bini buldu. Bundan sonra
mrn Tunus'a girdi.
brahim b. Aleb daha sonra kendisine ulaan bir haber zerine Marip lkesinin son ksmlarnda
evresine byk bir kalabalk nsan grubu toplayan ve bir Alev olan {Hz. Ali tarafn tutan) drs b.
dris'in zerine yrmek istedi, fakat yakn arkadalar kendisine engel .oldular ve yle dediler:
dris sana dokunmadka sen de ona dokunma. Sen ona kar hile yolunu takip et ve Behll b.
Abdulvhid adndaki kay-yim'e onun durumunu bir mektupla bildir. Bu szler zerine brahim b.
Aleb ona hediyeler gnderdi; bir mddet sonra de Behll dris'i ter-ketti ve brahim'in itaatine girdi.
Bundan sonra drs'in etrafna toplananlar daldlar. Behll, brahim'e bir mektup gnderdi ve ondan
merhamet dileyerek drs'in zerine gitmemesini istedi. Ayrca Behll brahim'e, drs'in Peygamber
(a.s.)'e olan yaknln hatrlatt; bu yzden brahim onun zerine gitmedi.
mrn b. Mahled, brahim b. Aleb'in srda idi ve onun kknde misafir olarak kalrd. Bir gn
ikisi bineklerine binerek yolculua ktlar. Bu arada mrn bir eyler konuuyordu, fakat brahim'in
gnl mhim bir eyle megul olduu iin onun konutuklarndan hi bir ey anlamamt. Bunun
zerine brahim mrn'dan konutuklarn tekrarlamasn istedi. mrn bu yzden brahim'e kzd ve
ondan ayrlarak etrafna toplad byk bir kalabalkla brahim'in zerine saldrd. m-rn
kararghn Abbsiye ile Kayrevn arasna kurdu. Kay revn ve f-rkye memleketlerinin pek ok
ahalisi mrn'n tarafn tuttular. brahim Abbsiye'de hendekler kazdrd ve kendisini burada koruma
altna ald. kisi arasndaki sava bir yl devam etti. Hrn durumdan haberdar olunca brahim'e bol
miktarda eitli mallar gnderdi. Bu mallar brahim'e ulanca, yle bir arda bulundu:
Mminlerin emirinin askerleri olanlar gelsinler ve bahilerini alsnlar. Bunun zerine mrn' in
askerleri kendisini terkettiler ve etrafndan dalmaya baladlar. Tam bu srada brahim'in askerleri
zerlerine hcuma getiler ve onlar hezimete' urattlar. Fakat brahim onlara emn verdiini
duyurdu ve gelip bahilerini almalarn buyurdu. Bunun zerine mrn'n askerleri geldiler ve
bahilerini aldlar. Bundan sonra brahim, Kayrevn ehrinin giri kaplarn sktrd ve surunu da
yktrd.
mrrn Zb ehrine geldi ve brahim lnceye kadar orada ikmet etti. brahim'in lmnden sonra
babasnn yerine geen Abdullah se mrn'a enin verdi, o da Abdullah'n yanna geldi. Abdullah
onunla beraber kalyordu. Bunun zerine birisi Abdullah'a: mrn babnna kar intikam hisleriyle
doludur, sana bir ey yapmayacandan emin olamayz. dedi. Bu sz zerine de Abdullah tmrn'
ldrd.
mrn hezimete uradktan sonra, frkye'de fitne ve karklklar sona erdi ve halk gven iinde
yaamalarna devam etti. Bu sknet, evval 196 (Haziran 812'da vefat eden brahim b. Aleb'in
valilii sresince varln korudu. brahim ld zaman elli alt yandayd ve on iki yl drt ay, on
[92]
gn valilik grevinde bulundu.
Abdullah B. brahim B. Aleb'in frikye'ye Vali Tayin Edilmesi
brahim b. Aleb vefat edince yerine olu Abdullah geti. 196 (812) ylnda meydana gelen olaylar
bahsinde zikredeceimiz zere, Abdullah, babas ld zaman Trablus'ta Berberler tarafndan
muhasara altnda tutuluyordu. brahim, yerine olu Abdullah'n gemesini istedi ve dier olu

Ziydetullah'a da kardeine beyat etmesini emretti. Bunun zerine Ziydetullah, kardei Abdullah'a
bir mektup yazarak babasnn lmn ve emirlik meselesini duyurdu. Bu haber zerine Abdullah
Trablus'tan ayrld ve Kayrevn'a geldi. Abdullah'n dneminde ler yoluna girdi, hatt valilii
dneminde ne sava ve ne de her hangi bir karklk meydana gelmedi. Halk sknet ierisinde
hayatn srdrd ve bu arada frkye memleketleri mamur hale geldi. Abdullah, Zilhicce 201
[93]
(Haziran 817)'de vefat etti.
Endls Emrinc Ba Kaldranlar
Bu yl Eb'l-Haccc diye bilinen Behll b. Merzuk, Endls lkesinin snr boyunda- (suur) ba
kaldrd ve Sarakusts (Saragoza)'y ele geirdi. Ayn yl, Belens diye mehur olan ve Endls emri
Hakem'in amcas bulunan Abdullah b. Abdurrahman Frenk klseine ynelmi iken Behll b.
Merzk'un zerine yrd.
Yine bu yl, Ubeyde b. Humeyd, Tuleytula (Toledo)'da isyan kard. Hakem Talebre ehrinde
bulunan Kumandan Amrs b. Ysuf'a Tuleytula halkyla savamasn emretti. Amrs nceleri
Tuleytula halkndan bir ok kimseleri ldrm ve onlar ok sktrmt. Daha sonra Tuleytula
halkndan MuhaouUan adyla bilinen kimselere mektuplar gnderdi ve onlarn gnllerini kendine
ekmeyi baard. Bunun zerine Tuleytlua ahalisi Ubeyde b. Humeyd'in zerine atlarak onu ldrdrler ve ban Amrs'a getirdiler. Amrs Ubeyde'nin ban Endls emri Hakem'e gnderdi ve
Muhaoullarn yanna ald. Muhaoul-lar ile Talebre ehrinde bulunan Berberler arasnda
kin ve intikam hisleri mevcuttu. Bu yzden Berberiler, Muhaoullannn zerine atlarak onlar
ldrdler. Amrs Ubeyde'nin ba ile birlikte onlarn balarn da Hakeme' gnderdi ve durumu ona
[94]
bildirdi
eitli Olaylar
Bu yl Hrn er-Reid Bizans topraklarnda savat ve Safsf kalesini fethetti.
Yine bn yl Abdlmelik b. Salih Bizans topraklarnda savat, hatta Ankara'ya kadar geldi ve
Matmra'y fethetti.
Bu yl iinde Hamza b. Mlik vefat etti ve Muhammire Horasan'n hakimiyetini ellerine geirdi.
Hrn er-Red mektuplarnn ba ksmna Raslllah iin salt ve selm ifade eden cmleyi
koymaya bu sene balad ve halk ile birlikte bu sene hacc farizasn ifa etti.
Bu ylda Bizansllar ile Mslmanlar arasnda fidye muamelesi (esir mbadelesi) cereyan etmitir.
Bu Abbsoullarnm saltanatlar dneminde meydana gelen ilk fidye olaydr. Bu fidye iini
Mslmanlar adna Kasm b. Red, Bizansllar adna ise Bizans kral Fafur slendi. Bu muameleye
her iki taraf ok sevindiler. Bizans'ta bulunan btn esirler fidye verilerek kurtarldlar. Bu fidye
muamelesi, Tarsus'a on iki fersah uzaklkta bulunan deniz sahilindeki Lmis'te yapld. Esirleri
kurtarma muamelesi icra edilirken Eb Sleyman ile birlikte otuz bin maal asker hazr bulundu.
Ayrca Tarsus mtevellisi, snr boylarnda bulunan pek ok kimse, limler ve leri gelen kimseler de
hazr bulundular. Kurtarlan esirlerin says ise bin yedi yz civarnda di. (Bir rivayete gre
bundan daha oktu.)
Bu yl hem babas ve hem kendisi Mansr'un kumandanlarndan olan Hasan b. Kahtaba seksen drt

yanda iken vefat etli. Ramazan 181 (Ekim 797)'de Abdullah b. Mbarek el-Mervezi altm
yanda iken Heyte'te vefat etti.
Yine bu yl, nahiv ce kraat alimlerinden, el-Ks nisbesiyle mehur olan Al b. Hamza Eb'lHasan el-Ezd! Rey'de vefat etti. (Bir rivayette 183 (799)'da vefat etmitir).
Bu yl iinde ayrca 105 (723)'de doan ve air olan Mervn b. Sleyman b, Yahya b. Eb Hafsa
vefat etti.
mam Eb Hanfe'nin en yal talebelerinden bulunan ve asl ad Ya'kb b. brahim olan Kad Eb
Ysuf da bu sene vefat etti.
Abdullah b. Hazm es-Slem'nin azatls ve Mehd'nin vaziri Ya' kb b. Dvud b. mer b. Tahmn,
Him b. Berd, Yezd b. Zurey' ve Hafs b. Meysere es-San'fini (ftm San'a's) bu yl vefat ettiler.
[95]
HCRETN YZ SEKSEN KNC (M. 798-799) YILI OLAYLARI
Bu yl Hrn er-Red Emn'den sonra veliahd olarak Abdullah (Me'mn)'a bey'at etti ve onu,
Hemedn*a kadar olan ksmlar dahil olmak zere Horasan valiliine tayin etti. Abdullah'a
Me'mn lakabm bizzat Hrn er-Red verdi ve onu Cafer b. Yahya'ya teslim etti.
Harun'un bu hareketine hayret etmemek elde deildir. nk Hrn, dedesi Mansr'un ne yaptn,
babas Mehdi'nn s b. Musa'y halifelik 'adaylndan uzaklatrdn ve kardei el-Hd'nfn
kendisini halifelikten uzaklatrma gayretlerini, hatta ecelden aman bulsayd kendisini mutlaka
halifelikten uzaklatracam bilmesine ramen Emin' den soma Me'mn'un halife olmas iin ona
bey'at etmee kalkt. Bu vesileyle, Kiinin bir eyi sevmesi, onun gzn kr, kulan sar eder.
sz bir daha gndeme gelmi oldu.
Bu yl Hazar hakannn kz Fadl b. Yahya'ya gtrlrken Berze'a' da ld. Kzn yannda bulunanlar
onu geri getirdiler ve babasna tuzaa drlerek ldrldn haber verdiler. Bunun zerine
Hazarlar slm memleketlerine saldrmak iin hazrla baladlar.
Bu sene yaz. seferine Abdurrahman b. Abdlmelik b. Salih kt ve Ashb- Kehf'in ehri olan Ufss'a
kadar geldi.
Bu yl Bizansllar Kostantin'in gzlerine mil ektiler ve Ata (Aus-ta) lakabyla tannan annesi Rina
(rene)'y yerine kralie setiler. Bu sene hacc ilerini Ms b. s b. Ms idare etti ve Musul
valiliinde Herseme b. A'yen bulundu.
Yine bu yl Endls emiri Sleyman b. Abdurrahman Dou Endls topraklarna doru hareket etti ve
buralarn emiri olan kardeinin olu Hakem b. Him b. Abdurrahman ile savamay hedef ald.
Hakem de byk bir ordu ile Sleyman'a doru hareket etti. Fakat bu arada Sleyman'n evresine
ayrlklar ile karklk karmak isteyen pek ok kimse topland. Her iki taraf kar karya
geldiler ve savamaa baladlar. Sava ok etin geti; neticede Sleyman yenildi, fakat Hakem'in
askerleri onun peini brakmadlar. Zilhicce 182 (Ocak 799)'de sava tekrar balad. Bu sava
neticesinde Sleyman yine yenildi ve sarp dalara snd. Bunun zerine Hakem geri dnd.
Bundan sonra Sleyman, Berberleri etrafna toplad ve stice (Ecija) tarafna doru yrd. Hakem
de Sleyman'a kar yrd. Her iki taraf karlatlar ve 183 (799'de savaa tututular. Bu sava da
ok iddetli oldu. Ancak Sleyman yine hezimete urad ve bir kye snd, Hakem de onu muhasara
etti. Sleyman daha sonra Firr tarafna gitti.
Bu sene Kurtuba (Cordoba)'da byk bir sel afeti oldu ve bu ehrin n ksmnda pek ok kimse

bouldu; ayrca br ok yerde de tahribat meydana geldi. Hatt bu sel akunda (Sagunto)'ya kadar
ulat.
Bu yl byk Muhaddis Ca'fer et-Taylis ile Sfyn es-Sevri'nin kz kardeinin olu Amrar b.
Muhammed ve Cuheyne'nin efendisi Ab-dlazz b. Muhammed b. Eb Ubeyd ed-Derverdi vefat
ettiler.
Asl ad Abdullah b. Semh (bir rivayette Abdurrahman b, Semh b. sme et-Tcb) olan ve 125
[96]
(742) ylnda doan Derrc Eb's-Semh ile Afif b. Salim el-Mevsl bu yl ldler.
HCRETN YZ SEKSEN NC (M. 799-800) YILI OLAYLARI
Hazarllarn slm Memleketlerinde Yaptklar Sava
Hazarhlar, hakanlarnn kznn lmn bahane ederek ba kaldrdlar; B'bul-ebvb'tan hareket
eden Hazarhlar Mslmanlar ile zim-m halkn zerine iddetli bir saldrda bulundular ve yz bini
akn kimseyi de esir aldlar. Ayrca bir benzeri yer yznde duyulmayan ok byk kepazelikler
kardlar. Bunun zerine Hrn, Yezd b. Mezyed'i zerbeycn'a ilve olarak Armeriia'ya vali tayin
etti ve onu Hazarllarn zerine gnderdi; Huzeyme b. Hzm' da Armenia halkn takviye etmek iin
Nusaybin'e yerletirdi.
Bir rivayete gre Hazarllarn ba kaldrmalarnn sebebi u idi:
Sad b. Selm Mneccim es-Slem'yi ldrmt. Bunun merine Mneccim'in olu Hazarllarn
memleketine geldi ve onlardan Sad'in zerine gitmelerini istedi. Hazarhlar memleketlerinden ktlar
ve bir gedikten Armenia'ya girdiler. Sad hezimete urad ve Hazarhlar orada yetmi gn kadar
kaldlar. Bu defa Hrn er-Redr Huzeyme b. Hazm ile Yezd b. Mezyed'i Armenia'ya gnderdi.
Onlar Sad'in bozduu eyleri dzelttiler, Hazarllar oradan srdler ve onlarn girdikleri gedii de
[97]
kapattlar.
eitli Olaylar
Bu sene Hrn er-Red, Horasan vasi olan Ali b. sa'y yanma ard, sonra olu Me'mn adna
tekrar onu Horasan valiliine gnderdi ve Eb'l-Hasib ile savamasn emretti.
Bu yl Horasan'dan Nes'ya giden Eb'l-Hasib Vheyb b. Abdullah en-Nes orada ba kaldrd.
Yine bu yl Abbs b. el-Hd, halk ile hacc farizasn if etti ve hacc ilerini idare etti.
Ms b. Ca'fer b. Muhammed b. Ali b. Hseyn b. Ali b. Ebi Tlib, bu yl Badd'da Hrn erReid'in hapishanesinde ld.
Harun'un Ms b. Ca'fer.i hapsetmesi yle olmutu:
Hrn er-Red, Ramazan 179 (Kasm 795)'da umre hacc yapyordu. Medine'ye dndnde
evresinde bulunan bir grup insanla birlikte Raslllah (s.a.)'n kabrini ziyarete geldi. Uaslullah
(s.a.)'m huzuruna gelince durdu ve: Ey Allah'n Rasl! Selm sana olsun ey amcamn olu! dedi.
Bu sz Hrn evresindekilere kar nmek iin sylemiti. Bunun zerine Ms b. Ca'fer,
Rasiullah (s.a)'m huzuruna geldi ve: Ey Baba! Selm sana olsun dedi. Bunu gren Harun'un yz
hatlar deiti ve Ms b. Ca'fer'e: Ey Eb'l-Hasen! Asl nmek budur. dedi, sonra onu
beraberinde Irak'a getirdi ve es-Sind b. hek'in yannda kalmak zere onu hapsetti. Fakat ona

hapiste bakma iini es-Sind b. hek'in kz kardei slendi. Bu yzden es-Sind'nin kz kardei
borlanmak mecburiyetindi kald. Bu kadn Ms b. Ca'fer'i u ekilde an-lair.
Ms b. Ca'fer yats namazn kldktan sonra Allah'a hamd eder ve gecenin ounu dua ederek
geirirdi. Sonra gece yans kalkar, afak vaktine kadar namaz klard. Sabah namazn kldktan sonra
gne douncaya kadar Allah' zikrederdi. Gne doduktan sonra kuluk vaktine kadar oturur, kuluk
namazn kldktan sonra biraz uyur ve zeval vaktinden nce uyanarak le namaz iin abdest alr ve
le namazn klard. Sonra ikindi vaktine kadar namaz klmaa devam ederdi. kindi namazn
kldktan sonra akam vaktine kadar Allah' zikreder, akam namazndan sonra yats ile akam
arasndaki evvbin namazn klard. te Ms b. Ca'fer lnceye kadar byle devam etti.
Hatta es-Sndi'nin kz kardei Ms b. Ca'fer'i grdke yle derdi: Byle slih bir kiiye bu
hareketleri reva gren bir kavm asla felah bulmaz.
Ms b. Ca'Fer, kendisine ktlk eden herkese iyilik ettiinden Kzm lakabn almt ve kendine
ktlk yapanlara iyilik etmeyi bir det haline getirmiti.
Ms b. Ca'fer tutuklu bulunduu bir srada Harun'a bir mektup gnderdi ve yle dedi: Benim
geirmi olduum her skntl gne karlk sen ferah bir gn geiriyorsun. Hatt bu gnler, btla
sapanlarn ziyana urayaca ve bitii olmayan bir gne (kyamete) kadar byle devam edecektir.
Bu yl Endls'te, byk kumandan Eb mrn ile Endls'n ileri gelenlerinden Behll b. Merzk
arasnda bir sava? oldu. Abdullah el-Belensi, Eb mrn tarafn tuttuundan Behll'un askerleri
hezimete urad ve pek oklar da ldrld.
Eb Amr b. Al'dan vo benzeri dier limlerden ilim renen, yz seneden fazla yaayan mehur
nahiv filimi Ynus b. Habb bu yl vefat etti.
Msfl b. sa b. Ms b, Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs. bn es-Sernmk adyla bilinen
Muhammed b. Sabih Eb'l-Abbs bu sene vefat ettiler. Gvenilir (sika) bir kimse olan, Fakat tashif
yapan Heym b. Besr el-Vst aban 183 (Eyll 799)'de vefat etti. Ysuf b. Ya'kb b. Abdullah b.
Ebi Seleme el-Mncisn, altm yl ynnyan, ayn zamanda Medin kads olan Yohyft b. Zekeriyy
[98]
b. Eb Zaide bu yl ldler
.
HlCRET'N YZ SEKSEN DRDNC (M. 800) YILI OLAYLARI
Bu yl Hrn er-Red, Hammti el-Berbert'yi Yemen ve Mekke, Dvud b, Yezd b. Hatim elMhelleb'yi Sind, Yahya el-Hara'yi el-Cebel, Mehreveyh er-Rz'yi Taberistn valiliklerine tayin
etti. Bu yl frikye valiliinde daha nce Harun tarafndan tayin edilen brahim b. Aleb bulunuyordu.
Bu yl Eb'l-Hasb emn talebinde bulundu ve kendisine Ali b. sa b. Mhan emn verdi. Bu sene
hacc ilerini tbrhim b. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Al idare etti. Musul ve
havalisindeki yerlerin valiliinde Yezd b. Mezyed b. Zaide e-eybn bulundu.
Bu sene Eb Amr es-rt ba kaldrd. Hrn er-Fed onun zerine Zuheyr el-Kassb' g&nderdi,
Zuheyr de onu ehrezr'da ldrd.
Bu yl Abdullah b. Abdurrahman el-Belens Endls ehirlerinden Eka zerine yrd ve Eb
tmrn bata olmak zere bir ksm Araplar ile beraber Eika'ya geldi. Behll b. Merzk da
Abdurrahman'a kar yrd ve onu Eika'da muhasaraya almas zerine Araplar etrafndan dald.
Bunun zerine Behll b. Merzk Eika'ya girdi, Abdullah b. Abdurrahman da Belensiye ehrine gitti
ve kametini orada srdrd.

Mu'f b. mrn el-Mevsl bu yl vefat etti. Baka bir rivayete gre 185 (801) ylnda lmtr.
el-bid* adyla tannan Abdullah b. Abdlazz b. mer b. Hattb, Abdsselm b. uayb b. Habhb
el-Ezd, me b. Lueyy oullarndan Abd'1-a'l b. Abdullah e-mi ve Eb Muhammed
[99]
Abdlvahhb b. Abdlmecid es-Sekaf bu sene vefat ettiler.
.
HCRETN YZ SEKSEN BENt (M. 801) YILI OLAYLARI
Bu yl Taberistn halknn valileri bulunan Mehreveyh'i ldrmeleri zerine, H&rn er-Red onun
yerine Abdullah b. Sad el-Hara'yi tayin etti.
Yine bu yl Abdurrahman el-Enbri, bir Haric olan Ebn b. Kahta-ba'yi Mercu'lrKal'a'da ldrdii.
Yine bu yl bir harici olan Hamza Bzegs'te bozgun kard. Bunun zerine s b. Al b. s,
Hamza'nn on bin kadar taraftarn ldrdkten sonra Kabul ve Zbulistn'a kadar ilerledi.
Eb'l-Hasb bu yl ikinci defa muahedeyi bozdu; Ebverd, Ts ve Nsbr'u ele geirdi. Ayrca
Merv'i de muhasara etti. Burada hezimete urayan Eb'l-Hasb Serahs'e ekildi, fakat sonra eski
kuvvetini tekrar elde etti.
Ca'fer b. Yahya, bu yl hacc yapmak ve orada mcavir olarak kalmak iin Harun'dan izin istedi ve
kendisine izin verildi. a'ban 185 (Austos 801)de yola kt ve Ramazan 185 (Eyll 801)'de umre
yaptktan sonra hacc vaktine kadar dman gzetlemek zere Cidde'de kald.
Bu sene Endls emiri Hakem btn askerlerini toplad ve Ferr tarafnda bulunan amcas Sleyman
b. Abdurrahman'n zerine yrd. Yaplan karlkl atmadan sonra Sleyman hezimete urad ve
Mride (MeridaJ'ye gitmek zere harekete geti. Ancak Hakem'in askerleri onu takip ettiler ve
neticede esir aldlar. Hakem'in huzuruna getirilen Sleyman onun tarafndan ldrld ve ba
Kurtuba'ya gnderildi. Ayrca Hakem Sarakusta'da bulunan Sleyman'n ocuklarna emn verdiini
bildiren bir mektup gnderdi ve onlar yanna ard. Bunun zerine amcas Sleyman'n ocuklar
Kurtuba'da bulunan Ha-, kem'in yanma geldiler.
Bu y Kabe'nin zerine yldrm dt ve iki kii ld.
Bu yl hacc ilerini Mansr b. Muhammed b. Abdullah b. Muham-rned b. Ali idare etti.
VeFat ettii zaman btn dileri salam olan Abdssamed b. Ali b. Abduilah b. Abbs bu sene ld.
Bir rivayete gre Abd3samed'in alt ve -st enelerindeki dilen bir tek para halinde idi. Ayrca
[100]
Abdssamed, Abdimenfoullannm ku'dd
Kendisinin Abdimenf'a yaknlk derecesi Yezd
b. Muviye'nin yaknlk derecesinde idi. Fakat Abdssamed ile Yezd b. Muviye arasndaki vefat
fark yz yirmi yldan fazla idi.
Bu yl Frenkler Endls'te bulunan Berelne (Barselona) ehrim Mslmanlardan aldlar ve u
blgelerde (suur) bulunan muhafzlarn buraya aktardlar, Mslmanlar ise onlarn gerisinde
kaldlar. Frenklerin Berelne ehrini ele geirmelerine Endls emri Hakem'in amcalar Abdullah
ve Sleyman ile yapt savalar sebep olmutur.
Hrn cr-Resd Musul yolu zerinden Rakka.dan Badd'a bu yl geldi; Yaktn b. Ms Badd'da bu
yl ld.
Man b. ZSide'nin kardeinin olu Yezd b. Mezyed b. Zaide e-ey-bn bu yl Berze'n'da ld ve
yerine Esed b. Yezd tayin edildi.
Yer.id ok vlen, cmert ve kahraman bir kimse idi. Pek ok air onun hakknda mersiyeler

sylemitir. Hakknda en gzel mersiyeyi Eb Muhammed et-Temm sylemitir. Hrn er-Red bu

mersiyeyi duyduu zmnnh alad ve bu mersiyeyi ok beendi.
Bu yl Muhammed b. ibrahim b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs Badd'da ld.
Abdullah b. Mus'ab b. Sabit b, Abdullah b. Zbeyr, el-Hzfim diye bilinen ve 124 {741} ylnda
dnyaya gelen Mure b. Abdurrahman b. Haris b. Ayya el-Mahzm ve Haccftc es-Savvf (fbn Eb
[101]
Osman Mey-sere) bu yl vefat ettiler.
HCRETN YZ SEKSEN ALTINCI (M. 802) YILI OLAYLARI
Endls Emri Hakem le Amcas Abdullah Arasnda Yaplan ttifak Anlamas
Bu yl Endls emri Hakem b. Him b. Abdurrahman ile amcas Abdullah b. Abdurrahman elBelens arasnda ittifak anlamas yapld. Bu -anlamann sebebi yle olmutu:
,
Abdullah, kardei Sleyman'n ldrldn duyduu zaman bu kendisine ar geldi ve ondan
korkmaa balad; hatta Belensiye'den hi bir yere ayrlmad gibi her hangi bir karklk karmak
iin de harekette bulunmad. Abdullah Hakem'e sulh talebinde bulunan bir mektup gnderdi ve onun
itaati altna gireceini bildirdi. Bir rivayete gre, Hakem Abdullah'a eliler gnderdi ve bir mektup
yazd. Hakem mektubunda onunla sulh anlamas yapacam bildiriyor ve emn veriyordu. Ayrca
hem kendisine ve hem de ocuklarna bol miktarda yiyecek ve giyecek eyas vereceini de
vadediyordu. Bunun zerine Abdullah Hakem ile ittifak anlamasn kabul etti ve bu anlama mam
Mlik'in talebesi Yahya b. Yahya ile dier bir ksm limlerin huzurunda yapld. Ayrca Hakem, kz
kardelerini amcas Abdullah'n oullaryla evlendirdi.
Abdullah Hakem'iri yanma geldii zaman, Hakem ona ikramda bulundu ve hrmet gsterdi. Ayrca
Hakem hem amcas Abdullah iin ve hem de ocuklar iin bol miktarda yiyecek ve giyecek eyas ile
birlikte kymetli hediyeler verdi' Bir rivayete gre, sulh konusundaki mektuplamalar ve karlkl
[102]
eli gnderme isteri bu yl oldu; sulh anlamas ise 187 (803)'de yapld.
Harun Er-Reidin Hacca Gitme Ve Kendisinden Sonra Kimlerin Veliahd Olacam Yazdrmas
Bu yl Hrn er-Red hacc yapmak isteyen halk ile beraber Enbr' dan Mekke'ye gitmek zere yola
kt. nce Medine'ye urad ve orada defa bahi datt. Birincisini kendisi, ikincisini olu
Muhammed el-Emin ve ncsn de dier olu Abdullah el-Me'mn datt. Bundan sonra
Mekke'ye geti ve orada da Mekfce halkna bir milyon elli bine yakn miktarda dinar datt.
Hrn er-Red, olu Muhammed el-Emn'i Irak, Suriye ve Marip memleketlerinin son snrna kadar
olan yerlerin valiliine tayin etmiti. Dier olu Abdullah el-Me'rnn'a ise, ilve olarak
Hemedn'dan mark (dou) memleketlerinin son snrna kadar olan yerleri vermiti. Bundan sonra,
el-M'temen lakabn verdii ve Me'mn'dan sonra halife olmasn istedii olu Ksm'a bey'at etti
ve ona Cezre, Avsm ve sur mahallerini verdi. Bu srada Kasm, Abdlmelik b. Salih'in
himayesinde bulunuyordu. Hatta Hrn, Ksm'na veliahd olup olmamasn da Me'mn'a brakt.
Hrn er-Red Mekke'ye geldiinde oullar, fakihler, kadlar ve kumandanlar yannda hazr
bulundular. Bir yaz kaleme ald ve Muhammed el-mn'in Me'mn'a kar ahdnde durmas iin
orada hazr bulunanlar ahit tuttu. Ayrca Me'mn iin de bir yaz hazrlad ve onun Emn'e kar olan

ahdinde vefa gstermesi iin de orada hazr bulunanlar ahit tuttu. Hrn bu iki yazy Ka'be'ye
astrd ve bylece Emin ve Me'mn'un veliahtliklerini Kabe'de yenilemi oldu. Hrn byle yapnca,
orada bulunanlar: Eyvah! Hrn iki kardein arasna fitne ve harp kvlcmlar att dediler ve bu
in neticesinden endie duymaa baladlar. Nitekim onlarn endieleri doru kt.
Bundan sonra Hrn er-Reid, 189 (804)'da olu Me'mn ile beraber Karmasn'e geldi. Burada
orduya ait bulunan mal, silh ve at gibi eitli harp levazmatmn hepsini Me'mn'a verdiine dair
orada bulunan fakihleri ve kadlar kendisine ahit tuttu. Ayrca onlarn Me'mn'a olan bey'atlerini
yeniledi ve Badd'a bir eli gndererek Me'mn'un muhammed el-Emn'e kar bey'atini yenilediini
[103]
bildirdi.
eitli Olaylar
Bu sene Ali b. s b. Mnn, Ebl-Hasb ile savamak iin Merv' den Nes'ya hareket etti. Ebu'IHasib ile savaan Ali b. s onu ldrd ve hanmlanya ocuklarn esir ald. Bylece Horasan ii
yoluna girmi oldu.
Hlid b. Haris, Bir b. Mufaddal ve Eb shk brahim b. Muhammed el-Fezr bu yl ldler.
Abdullah b. Salih b. Abdullah b. Abbs, Rebulevvel 186 (Mart 802)' de Selemiyye'de ld.
Mansr ve Seffh'n kardelerinin olu olan Ali b. Abbs b. Mu-hammed b. Ali b. Abdullah b.
Abbs, Receb 186 (Temmuz 802)'da ld. Ali b. Abbs ldnde altm be yan akn
bulunuyordu.
mer b. Ynus hacc dn Yemme'de, Fakh Abbd b. Abbd b. Avvin Badd'da ve Fakh
akrn b. AH ez-Zhid Endls'te bu yl ldler,
s b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlib'in azatls R-id bu sene ld. Rid, Marib
lkesine drs b. Abdullah b. Hasan ile beraber gelmiti. Rid'in lmnden sonra Berberilerin
[104]
bana Eb H-lid Yezd b. tlys geti.
HCRET'N YZ SEKSEN YEDNC "(M. 803) YIU OLAYLAUl
Hrn Er-Ucdin Bermckleri Cezalandrmas
Bu yl Hrn er-Red Bermekileri cezalandrma hareketine giriti ve CaTcr b. Yahya'y ldrd.
Harun'un YnhyA'y ldrmesinin bir ok sebebi bulunduu rivayet edilmektedir, Bunlardan birisi u
idi:
Hrn CaTer ile kz kardei Abbsc'yi yanndan hi ayrmaz, iki meclislerinde onlar da hazr
bulundururdu. Bir gn Cafer'e: Birbirinize bakmanz hell olmas iin seni Abbiise ile
nikahlayacam, fakat Abbsc'ye yaklamayacaksn; nk ben Abbse'yi grmeden edemem dedi.
Ca'fer Harun'un bu teklifini kabul etti. Hrn da kz kardeini ona nikahlad. Ca'fer ve Abbse Hrn
ile beraber bulunurlar, Hrn gittikten sonra ba baa kalrlard. Beraber kalmalarnn neticesi hi de
iyi olmad. Abbse Ca'fer'den hamile kald ve bir olan ocuu dourdu. Harun'dan korkan Abbse,
Ca'fer'i mrebbiyelei ile beraber Mekke'ye gnderdi ve ona kymetli mcevherler ile birlikte bir
hayli nafaka verdi.
Daha sonra Abbse ile cariyelerinin aras ald ve Ca'fer'den doan olan ocuu Harun'a

duyuruldu. Hrn bu sene hacca gitti ve durumu aratrd. Ca'fer hakknda da bilgi edindi. Daha
nceleri hacc iin yola kt zaman. Ca'fer kendisi iin Usfan'da yemek hnzrlatrd. Bu defa da
yemek hazrlatt ve Harun'u davet etti, fakat Hnn Ca'fer'in davetine gelmedi. te bu hadise onlarn
aralarnn almasnn ilk sebebi oldu.
Bir rivayete gre Harun'un Ca'fer'i ldrmesinin sebebi ise u idi:
Hrn er-Red, Yahya b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali'yi Ca'-fer'e teslim etti, Ca'fer de onu
hapse koydu. Bir gece Ca'fer Yahya b. Abdullah' yanna ard ve ona durumu ile ilgili baz eyler
sordu. Dunun zerine Yahya b. Abdullah unlar syledi: Benim hakkmda Allah'tan kork, yarn
kyamet gn hasmn olmas iin Hz. Muhammed (s.a.)'e kar kendini hedef seme. Allah'a yemin
ederim ki ne bir hadise kardm ve ne de hadise karan birisini korudum. Bu szleri duyan Ca'fer,
Yahya'ya acd ve ona: Dilediin yere ek, git. dedi. Yahya: Nasl gidebilirim? nk
yakalanmayacamdan emin deilim. dedi.1 Bunun zerine Ca'fer gvendii yere kadar gtrecek
birisini onunla gnderdi. Fakat Yahya'nn serbest brakld haberi Ca'fer'in yaknlar arasnda
bulunan ve Fadl b. Rebi' adna casusluk yapan birisi tarafndan Reb'e ulatrld. Heb' de durumu
Karun'a bildirdi. Bunun 2erine Hrn He-b'a: Ne demek istiyorsun? Ca'fer onu benim emrim
zerine serbest brakt. dedi. Bundan sonra Hrn Ca'fer'i yemee ard; bir yandan yemeini
yerken, bir taraftan da onunla konuuyordu. Bir ara Cafer'e, Yahya'y sordu. Ca'fer: Yahya hapiste.
diye karlk verdi. Bunun zerine Hrn: Hayatm hakk iin syle, gerekten Yahya hapiste
midir? dedi. Ca'fer durumu sezdi ve Harun'a: Hayatn hakk iin sylemek gerekirse, o hapiste
deildir. dedi ve meselenin yzn olduu gibi anlatt, Yahya'nn susuz olduunu da szlerine
ekledi..Bunun zerine Hrn Ca'fer'e: Ne gze! yapmsn! Gnlmden geenin dna
kmamsn. dedi. Huzurundan ayrlan Ca'fer'e sylediklerine unlar da ekledi: Eer seni
ldrmez isem Allah canm alsn! tte Ca'fer'in bana gelenler bundan ileri geldi.
Ca'fer'in ldrlme sebeplerinden birisinin de u olduu rivayet edilir:
CaTer bir ev yaptrd ve bu ev iin yirmi milyon dirhem harcad. Bunun zerine' birisi Harun'a yle
dedi: Onun bir eve harcad bu kadardr, ite buna bakarak hediye ve dier harcamalar iin ne
kadar dirhem sarfettiini tahmin edebilirsin. Ca'fer'in bu harcamalar Hrn'un gznde byd
ve ldrlmesine sebep oldu.
ou kimselerin sebep saymamasna ramen. CaTer'in ldrlmesinin en kuvvetli sebebi Yahya b.
Hd'den rivayet edilen ve hacc esnasnda Kabe'nin rtlerine sarlarak onun yapm olduu u dua
idi:
Allahm! Eer rzan bendeki nimetlerini almakla gerekleecekse, nimetlerini benden al. Allohm!
Eer rzan benim malm, ailemi ve ocuklarm Fadl hari benden almakla gerekleecekse bunlar
da benden al.
Yahya b. Hlid bu ekilde yalvardktan sonra oradan ayrld; Mes-cid (Kbe)'in kapsna gelince geri
dnd ve ayn ekilde duasn tekrarladktan sonra yle yalvard
Alahm! Benim gibi birisinin seni vmesi irkin der. Allahm! Fadl'm koru!
Bundan baka Yahya b. Hlid'in Kabe'nin kapsnda u ekilde yal-vard da duyuldu:
Allahm! phesiz gnahlarm hem ok ve hem de byktr, bunlarn saysn senden bakas
bilemez. Allahm! Eer beni bu gnahlarm yznden cezalandracaksan, kulaklarm, gzlerim,
ocuklarm ve mallarm bahasna da olsa senin rzana ulamak iin benim cezam dnyada ver,
hirete brakma.
Yahya b. Hlid'in duas kabul edildi ki Ca'fer ldrld.

Nihayet hacc dn Enbr'a geldiler, Hrn da Bermekleri cezaT landrmak iin Enbr civarnda
bulunan *el-Umr'e indi.
Bermeklerin durumlarnn ilk bozulmas yle olmutu:
Ali b. s b. Mhn, Ms b. Yahya b. Hlid'i jurnal etti ve Horasan iinde onu itham ederek
Horasanllar ile mektuplatn, kendisinin onlarn yanma gelmek istediini ve onlar halfenin
itaatinden karmak arzusunda olduunu Harun'a bildirdi. Bunun zerine Hrn, Ms b. Yahya'y
hapsetti, fakat sonra serbest brakt.
Ayrca Yahya b. Hlid, Harun'un huzuruna izinsiz girerdi. Bir gn Yahya Harun'un huzuruna
girdiinde, yannda mehur Hekim Cebrail b. Bahtiye' (veya Bahtu') bulunuyordu. Yahya selm
verdi, fakat Hrn selmna hafife karlk verdikten sonra Cebrail'e dnd ve yle dedi: Her
hangi bir kimse senin evine byle izinsiz girer mi? Cebrail: Hayr girmez. dedi. Hrn: yle ise
neden yanmza izinsiz giriliyor. dedi. Bunun zerine Yahya yle dedi: Ey Mminlerin emri! Beni
yaknnzdan saydnz iin bu saatte yannza giriyorum. Bundan nce de yatmak zere
soyunduunuzda yatak odanza giriyordum. Sizin daha nce ho grdnz bu hareketimi, imdi ho
karlamayacanz biliyorum. Ama u anda durumu rendim, beni hangi hizmet kademesine
yerletirirseniz, buna rza gsteririm. Yahya'nn bu szlerinden Hrn utand ve Yahya'ya: Bununla
senin holanmayacan bir eyi kas-detmedm. dedi.
Yahya Harun'un yanna geldii zaman gen uaklar Yahya iin ayaa kalkarlard. Bunun zerine
Hrn Mesrr'a yle dedi: Gen uaklara syle, bir daha Yahya geldii zaman ayaa
kalkmasnlar. Bir mddet sonra Yahya, Harun'un yanna geldi, fakat gen uaklar ayaa
kalkmadlar. Bu durum karsnda Yahya'nn rengi deiti. Bundan sonra gen uaklar, Yahya'y
grdkleri zaman ondan yz evirmee baladlar.
Hrn er-Red hacc dn, 30 Muharrem 187 (30 Ocak 803)'de Enbr civarnda bulunan el-Umr'e
indi ve Hadim Mesrr'u bir grup nsker ile birlikte geceleyin Ca'Fer'e gnderdi. O srada Ca'fer'in
yannda devrin mehur hekimi Cebrail b. Bahtiye' ile hanende Eb Zekkr bulunuyordu ve Ca'fer
Eb Zekkr'n terennm ettii bir iirin nameleri orasnda elencesini srdryordu.
Mesrur bu hadiseyi yle anlatyor:
Ben Ca'fer'e: Ey Eb'1-Fadl! Harun seni bekliyor, onun buyruuna uy. dedim. Ca'fer ayaklarma
kapand ve: eri gireyim, vasiyetimi yapaym. dedi. Ben: eri girmene izin yok, vasiyetini
dilediin gibi yap. dedim. Ca'fer, vasiyetini yapt ve klelerini azat etti.
Mesrur diyor ki:
Hrn tarafndan gnderilen eliler bana geldiler ve Ca'fer'i gtrmem iin srarda bulundular. Bunun
zerine Ca'fer'i alarak Harun'a gtrdm ve kendisine getirdiimi bildirdim. Hrn benden Ca'fer'in
ban getirmemi istedi. Ben de Ca'fer'in yanma geldim ve durumu kendisine bildirdim. Ca'fer:
Olamaz byle ey Allah'a yemin ederim ki Hrn bu emri sarho ken vermi olmal. dedi ve
benden kendisine sabaha kadar dokunmamam veya kendisi hakknda tekrar Harun'a mracaatta
bulunmam istedi. Ben Harun'a tekrar mracaata giderken, Hrn benim geldiimi anlaynca yle
dedi: Terbiyesiz, yaramaz adam! Bana Ca'fer'in ban getir.' Ca'fer'e geldim ve durumu kendisine
haber verdim. Ca'fer: Tekrar git ve Hrn ile mavere et. dedi. Bu defa Harun'a mracaat iin
dndmde elinde bulunan, aa parasn arkamdan att ve yle dedi: Mehd'nin olu olmayaym,
eer Ca'fer'in ban getirmezsen muhakkak seni ldreceim. Bu durum karsnda Ca'fer'i
ldrdm ve ban Harun'un yanna getirdim. Bundan sonra Hrn, Yahya'y, ocuklarn ve btn
yaknlarn kontrol altnda tutacak biris'iin gnderilmesini emretti. Gece getirilen FadI b. Yahya,

Harun'un evlerinden birine hapsedildi, Yahya da kendi evinde tutukland. Bermekilere ait ne kadar
mal, mlk ve eya varsa hepsini ellerinden alnd. Ayrca o gece dier memleketlere eliler
gnderildi ve onlarn mallarna, vekillerine, klelerine ve yaknlarna, hatta onlnr adna ne varsa
hepsine el konuldu.
Hrn, sabah olunca Ca'fer'in cesedini Badd'a gnderdi ve bann kprnn ba ksmna
aslmasn ve gvdesinin ikiye blnerek kprnn zerinde bir yere taklarak tehir edilmesini
emretti. Muham-med b. Hld b. Bermek'e, ocuklarna ve yaknlarna dokunmad, nk onun
Bermekilerin bulatt hadiselerden uzak durduunu biliyordu. Bir rivayete gre, Bermekileri
kendisine jurnal etmesinden dolay ona dokunmad. Bundan sonra, Yahya'y ve oullan Fadl,
Muhammed ve M-s'y hapse koydu, fakat onlara ok kolaylk gsterdi. Hatt onlarn cariye ve
hizmetilerinin vo dier baz kimselerin yanlarna girip kmalarna msamaha etti. Onlarn bu
msamahal durumu Harun'un Abdl-melik b. Salih'in yakasndan tutmasna kadar srd. Harun'un
Berme-kilere ve Abdlmetik'e kar itham artnca gazaba geldi ve onlar sktrmaa balad.
Bylece onlara hapishanede gsterilen msamaha sona ermi oldu.
Ca'fer ldrldnde, babas Yahya'ya: Hrn olunvt ldrd. dediler. Bunun zerine Yahya:
Onun da olu bylece ldrlr. dedi. Bir rivayete gre: Hrn senin ocan sndrd. dediler.
Bunun zerine Yahya: "Onun da oca bylecek snecek. dedi. Yahya'nn bu szlerini duyan Hrn:
Onun sylediklerinin kmasndan korkuyorum, nk syledii her eyin ktn, grdm.
demitir.
Sellm b. Ebre anlatyor:
Yahya b. Hld yakaland zaman yanna girmitim. Btn perdeler inmi, saklanacak hi br ey
kalmam ve btn mallar gznn nnde toplanmt. Bu manzara karsnda Yahya: te kyamet
byle kopacak. dedi. Ben Yahya'nn bu szn Harun'a anlattm zaman ban edi ve dnmee
balad.
Ca'fer Safer 187 {Ocak 803}'de bir cumartesi gecesi ldrld. ldrldnde otuz yedi
yalarnda bulunuyordu.
Bermekiler vezirlik makamn on yedi sene ellerinde tuttular. Onlarn felkete uramas zerine erRakk, (bir rivayete gre Eb Nuvs) msralar yazarak bunu dile getirdi.
;
Felkete urayan Yahya b. Hlid de unlar syledi:
Dnya bir devlettir (bugn bana, yarn sana), mal eretidir. Bizim iin bizden ncekiler birer
numunedir; bizde, bizden sonrakilerin alacaklar ibretler vardr.
Ayrca Yahya, bir mahbttsun hikyeni zerine u cmleleri ile imzasn atmtr:
Dmanlk onu tehlikeye (hapse) atlv; tevbe ise onu sald.
Ca'fer b. Yahya'nn syledii bir hikmetli sz de udur:
Haz hikmetin ipidir, bununla hikmet incileri ayrt edilir ve dank olanlar bununla dizilir.
Smme anlatyor:
Ben Ca'fer'e: Beyn nedir? diye sordum, u cevab verdi: Sylenen bir kelime meramn ihata
etmeli, maksadm ifade etmeli, mterek manalar bertaraf etmeli ve zerinde dnmeyi
[105]
gerektirmeme-lidir.
Hrn Er-Rcd'in Abdlmelik B. Salih'i Tevkif Etmesi

Bu yl Hrn Abdlmelik b. Salih b. Ali b. Abdullah b. Abbs'a fkelendi. Bunun sebebi u idi:
Abdlmeik'in Abdurrahman adnda bir olu vard, ayn zamanda Abdlmelik onun adn knyesinde
kullanrd. Abdurrahman yerinde durmayan ve ok gezinen bir karaktere sahipti. Babasnn ktibi
Kum-me ile birlikte onu Harun'a jurnal etti ve: Abdlmelik halfe olmak istiyor ve bunu tamah
haline getirdi. dedi. Bunun zerine Hrn, Ab-dlmelik'i yakalatt ve onu Fadl b. Rebi'in yannda
tutuklad. fkelendii bir srada onu huzuruna getirtti ve: Bu senin yaptn bunca ihsan ve ikramlar
inkr etmekten ve nankrlkten baka bir ey deildir. dedi. Bunun zerine Abdlmelik unlar
syledi: Ey Mminlerin emri! u anda pimanlk duyuyorum, aslnda ise cezay hak etmitim. Bu,
bizi ekemeyen birinin taknldr, nk o senin bana yaknlk duygulan ile gostrediin sevgiyi ve
bana verdiin ehemmiyeti unuttu. Ey Mminlerin emiri! Sen RaslIIah (s.a.) adna onun mmetinin
halifesisin ve ailesinin eminisin. Onlara den sana itaat etmek, nasihatini tutmak, sana den de
onlara dil davranmak, sularn balamak ve onlarn balarna gelen hadiseler hakknda temkinli
davranmaktr.
Abdlmeik'in bu szleri zerine Hrn ona yle dedi: Dilin ile mtovzi davranyorsun. Fakat
kalbin ile kendini ykseltiyorsun. te ktibin Kmme, senin bann olan kinini ve niyetinin
bozukluunu sylyor, hele onu bir dinle. Bu durum karsnda Abdlmelik unu syledi: Kumme
size bilmedii bir haberi getirmitir. Belki Kumme le yz yze gelirsek bana iftira demeyecek
veya bilmedii bir haberi size getirdii iin bana kar doruluunu ispat etmek hususunda kendisini
mdafaa edemeyecektir. Bunun zerine Hrn Kumme'yi huzuruna ard ve ona yle dedi:
Korkmadan ve ekinmeden konu! Bu vaziyet karsnda Kumme: Evet. Abdlmelik sana kar
ahdini bozmak ve kar koymak hususunda kararl idi. ekinde konutu. Kumme'nin bu szleri
karsnda hayrete den Abdmelik ise yle dedi: Yzme kar byle iftira eden bir kimse
arkamdan nasl yalan sylemez?
Hrn er-Reid, Abdlmelik'e: te olun Abdurrahman da senin niyetinin bozuk olduunu ve syana
kalkacam sylyor. Eer ben senin aleyhine delil toplamaa kalkisaydm, olun Abdurrahman ile
ktibin Kumme'den daha dilini bulamazdm. O halde neden kendini onlara kar savunmaa
alyorsun? dedi.
Harun'un bu szlerine kar Abdlmelk yle dedi: Olum Abdur-rahmana gelince; o bu i iin ya
grevlendirilmitir veyahut da ana ve bnbasna isyan eden biridir. Eer bu i iin grevlendirildiyse
mazurdur; eer bu ii srf isyankrlndan yapyorsa o zaman nankr bir fcirdir. Nitekim Allah (c.c.)
bir ayette evldn yapaca dmanlktan bahsederek bundan sakndryor ve yle buyuruyor:
Elerinizin ve ocuklarnzn iinde gerekten size dman olanlar da vardr. O halde onlardan
saknn.) (Tegbun, 14). Bunun zerine Hrn ayaa kalkt ve yle syledi: Evet durumun
aydnland; fakat hakknda Allah'n rzasna uygun bir bilgi elde edinceye kadar acele etmeyeceim,
nk seninle benim aramda hakemlik yapacak tek varlk Allah (c.c.)'tr. Harun'un bu szleri
karsnda Abdlmelk de unlar syledi: Allah'n hakemliine. Mminlerin emirinin hkimliine
razym; nk Mminlerin emi-rinin Allah'n rzasn kendi arzusuna tercih edeceini yi biliyorum.
Hrn er-Reid, Abdlmelik'i bir baka gn huzuruna ard ve ona; Ben onun yaamasn
istiyorum, o ise benim ldrlmemi... mealindeki Hz. Ali (r.a.)'ye ait olan msralar okuduktan sonra
szlerine u cmleler ile devam etti: Allah'a yemin ederim ki, ben gkten boalan yamurlar ve bu
yamurlar yutup kaybeden ufuktaki bulutu gryor gibiyim. Ben tehdit ve korkutmada etrafa parlak
ate sratan akmak ta gibiyim. Ben bileksiz parmaklar, boyunsuz balar (gvdesiz balar}
brakrm. Ey Himoullar! Acele etmeyin, bana mhlet tanyn. Allah'a yemin ederim ki. benim

sayemde zorluklar sizin iin kolaylat, kan-skhlkar duruldu ve btn ilerin dizginleri elinize
verildi. El ve ayak darbeleri ile vurularak inenmek gibi banza byle bir felket gelmezden nce,
sizi imdiden uyaryorum.
Hrn er-Red'n bu tehdtkr szlerine kar Abdlmelk de unlar syledi: Ey Mminlerin emri!
Muhafazasn istedii ve idaresini sana verdii halk hakknda Allah'tan kork, krn yerine
nankrl, sevabn yerine azab koyma. Nasihatlerimde sana kar samimi oldum ve srf sana taat
ettim. Ayrca saltanatnn direklerini Yelcmlem'in rknlerinden daha salam bir ekilde baladm ve
dmannn baka eylerle megul olmasn saladm. Kan yalayan ve et syran bir zalimin (bir
kpein) azgnl yznden veya bir mfterinin benim hakkmdaki iftirasna kaplarak yaknlarnla
ilgi kurduktan sonra bunlarla ilgiyi kesmekten Allah'tan kork. Allah'a yemin ederim ki, btn
zorluklan senin iin kolaylatrdm ve btn ileri emrine mtfe kldm. Hatta gs boluklarndaki
btn kalpleri sana itaat noktasnda topladm. Nice geceler akamdan sabaha kadar senin urunda
skntlara katlandm ve nice tahamml g olan sknt ve aclan senin iin gsledim. Ben bu
hususta Ca'fer b. Kilb oullarnn kardei ir Lebd'in bir iirinde bildirdii vaziyette bulunuyorum.
Lebd yle diyor:
Nice darlk ve skntlar gzel bir beyan (aklama), iyi bir dil ve cedel ile anlattm.
Eer benim yerimde fil
veya fil terbiyecisi olsayd tahamml edemezdi ve uzaklamak
mecburiyetinde kalrd.
Abdlmelik'in bu szlerini dinleyen Hrn yle dedi: Eer Him oullarm yaatmak niyetinde
olmasaydm, Allah'a yemin ederim ki, onun boynunu vurdururdum. Bundan sonra Hrn onu tekrar
hapishaneye gnderdi.
Harun'un shibu'-urta grevinde bulunan Abdullah b. Mlik bir gn yanma geldi ve yle dedi: Ey
Mminlerin emri! Ben Abdlme-k'i samim olarak biliyorum, onu neden tutukladnz? Hrn ona
u karl verdi: Ondan gelen haberler beni rktt, hatt u iki olum (Emin ve Me'mn)'un
arasn amasndan korktum ve ona gvenemedim. Eer onu salvermemi istiyorsanz, serbest
brakabilirim. Bunun zerine Abdullah b. Mlik unu syledi: Onu hapsettiinize gre yakn
zamanda salvereceinizi sanmyorum; hi olmazsa tutuklu bulunduu yerde ona gzel muamele edin.
Hrn: Bunu yaparm. dedi ve Fadl b. Reb'e yanma gitmesini, ihtiyalarn tesbit edip bunlar
yerine getirmesini emretti. Fadl da Harun'un bu isteklerini yerine getirdi.
Hrn er-Reid lnceye kadar Abdlmelik'in tutukluluu devam etti. lmnden sonra olu Emin
onu hapisten kard ve Suriye valiliine tayin etti, fakat Rakka'da ikamete karar verdi. Ayrca
Abdlmelik, Emin kendisinden nce ld takdirde kendisinin Me'mn'a ebediyyen itaat
etmeyeceine dair ona z verdi, fakat kendisi Emn'den nce ld. Abdlmelik Emin iin yle
derdi: Korktuun an bana iltica et. Allah'a yemin ederim ki, muhakkak seni korurum.
Hrn er-Red bir gn Abdlmelik'e: Sen Salih'in olu deilsin. dedi. Abdimelik: O halde
benim babam kim? diye sordu. Harun'un: Baban Mervn el-Ca'd. demesi zerine Abdlmelik:
Kimin olu olursam olaym, o beni ilgilendirmez. dedi.
Hrn bir gn Yahya b. Hlid b. Bermek'e bir eli gnderdi ve Yahya'ya verilmek zere bir de
mektup verdi. Mektupta yle diyordu: Abdlmelik'in bana kar kmak ve saltanat kavgasnda
bulunmak arzusunda olduunu rendim. Bu husustaki ahs bilgilerinizi bana bildirmenizi istiyorum.
Eer beni dorulayan bilgiler verirsen, seni eski haline getiririm.
Yahya b. Hlid, Harun'un bu szlerine u ekilde cevap verdi: Allah'a yemin ederim ki, bu
sylediklerinizin hi birini Abdlmelik zerinde grmedim. ayet grseydim, senin iin peini

brakmaz, yakasndan sarlrdm. nk senin mlkn benim mlkm, senin saltanatn benim
saltanatm demektir. Hatta bu hususta meydana gelecek hayr ve er bana ait olacaktr. Abdlmelik,
sylediklerin hususunda benden byle bir eyi nasl umabilir? Eer Abdlmelik'e bir ey yapmaa
kalkrsan, o bana senin ona yaptndan daha ounu yapar. Benim hakkmda byle bir zanna
kaplmaktan seni Allah'a sndrrm. Aslnda Abdlmelik rneakketleri srtlanan birisidir. Byle
birisinin senin yaknlarn arasnda bulunmas beni sevindirir. Zaten Abdlmelik'in gidiatn
beendiin iin onu yksek mevkilere tayin ettin, ayrca ona edep sahibi olmasndan ve zorluklara
gs geren biri bulunmasndan dolay meylettin.
Yahya b. Hlid'in cevabn alan eli doruca Harun'a geldi, fakat Hrn bu eliyi tekrar Yahya'ya
gnderdi ve yle dedi: Eer Abdlmelik'in aleyhine ikrarda bulunmaz isen olun Fadl'
ldrrm.
Abdlmelik Harun'un bu tavrna u ekilde cevap verdi: Zaten bamza musallat oldun, dilediini
yap. Bunun zerine eli Fadl' yakalad ve oradan uzaklatrmak istedi. Bu srada Fadl babasyla
veda-lat ve yle dedi: Baba! Benden raz deil misin? Yahya: Evet, razym, Allah da senden
raz olsun. dedi. Yahya ile Fadl'n arasn gn aan Hrn, Yahya ile Abdlmelik arasnda
kendisiyle alkal bir eyin bulunmadm anlaynca baba ile oulun bir araya gelmesine msaade
[106]
etti.
Bizansllar le Yaplan Sava
Hrn er-Red'in olu Kasm, a'ban 187 (Temmuz 803)'de Bizans lkesine girdi ve Kurra
(Kre)'da karargh kurduktan sonra orasn muhasara etti. Ayrca Kasm Abbs b. Ca'fer b.
Muhammed b. E'as' Sinan tarafna gnderdi. Abbs Sinan kalesini muhasara etti ve halkn ok
sktrd. Bunun zerine Bizansllar Sinan' terketmek artyla Abbs'a yz yirmi Mslman esir
gnderdiler. Abbs onlarn bu artn kabul etti ve sulh anlamas yaparak oradan ayrld.
AH b. s bu savata Bizans lkesinde ld. Bu srada Bizans'n banda Rina (rene) adnda bir
kralie bulunuyordu. Bizansllar kralieyi tahttan indirdiler, yerine Nikfor (Nikephoros)'u geirdiler.
Bizansllar, Nikfor'un Cefne b. Gassn'n soyundan geldiini iddia ederler. Nikfor kral olmazdan
nce hra divanna bakyordu. Rina, tahttan indirildikten be ay sonra ld.
NikEor Bizansllarn gvenini saladktan sonra Hrn er-Red'e u mealde bir mektup yazd:
Bizansllarn kral Nikfor'dan Araplarn Meliki Harun'a: Benden nceki kralie seni satran
talarndan ruh yerine, kendisini de beydak yerine koyarak, senin ona kat kat mallarn
gnderecein yerde, o, mallarm sana gndermitir. Fakat bu durum kadnlarn zayflndan've
ahmaklndan ileri gelmitir. Gnderdiim bu mektubu okuduktan sonra, yannda bulunan kralieye
ait btn mallan hemen gnder. Bylece sana yaplacak olan msadereden kendini kurtarm olursun.
Aksi takdirde aramzda kllar konuacaktr.
Hrn mektubu okuyunca fkesinden galeyana geldi, hi bir kimse onunla konumak yle dursun, ona
bakmaa bile cesaret edemedi. Ayrca yannda oturanlar oradan uzaklatlar. Hrn bir "divit istedi
ve bu mektubun arka tarafna unlar yazd:
Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla;
Mminlerin emri Harun'dan Bizans'n kelbi Nikfor'a:
Ey kfir kadnn olu! Mektubunu okudum. Cevabm ise, duyduun ile deil grdn ile hareket
etmendir.

Bundan sonra Hrn hemen harekete geti ve Hirakle'ye geldi. Burasn fethettikten sonra bir hayli
ganimet ele geirdi, ayrca burada byk tahribat yapt. Bu durum karsnda Nikfor her sene Harun'a
haravermek zere sulh anlamas yapmak istedi. Hrn da onun bu isteini kabul etti.
Hrn savaa son verip Rakka'ya geldii zaman Nikfor havann ok souk olmas dolaysyla onun
geri dnemeyeceine gvenerek andla-may bozdu. Nikfor'un andlamay bozduuna dair gelen
haberi Harun'a duyurmaya hi kimse cesaret edemedi. nk souk bir havada savamaktan
korkuyorlard ve Harun'u da esirgiyorlard. Askerler bu haberin ordunun ierisinde bulunan air Eb
Muhammed Abdullah b. Ysuf' un, (bir rivayete gre Haccc b. Ysuf et-Teym'nin) syleyecei bir
iirde konu edilerek duyurulmasn dndler. Nikfor'un anlamay bozduunu bu iirden renen
Harun, Nikfor andlamay bozdu mu? dye sordu. Nihayet bu hilenin vezirleri
tarafndan
yapldn rendi.
ok skntl bir zamanda ve ar yk ierisinde bulunmasna ramen Bizans topraklarna geri dnd
ve fkesini yenip arzularna ulancaya kadar burada kald.
Bir rivayete gre, Nikfor'un bu hareketi ve yukarda zikri geen airin syledii beyitler. Harun'un
harekete geerek Hrakle'yi fethetmesine sebep olmutur. Bu hususla alkal bilgiyi 190 (806) ylnda
[107]
meydana gelen olaylar bahsinde zikredeceiz.
brahim B. Osman B. Nehik'in ldrlmesi
Bu yl Hrn brahim b. Osman b. Nehik'i ldrd. brahim'in ldrlme sebebi u idi: brahim
Bermekleri ve Ca'fer b. Yahya'y sk sk anar ve onlarn balarna gelen felketlerden dolay alard.
Hatta, bu alama meselesinde ii intikam derecesine vardrmt. brahim cariyeleri ile nebz (sekir
veren hurma suyu) iince eline klcn alr: Vah Ca'fer! Vay Efendimiz! Allah'a yemin ederim ki,
seni ldreni muhakkak ldreceim ve senin intikamn mutlaka alacam. derdi. brahim bu
durumunu sk sk tekrarlaynca olu ve hadm ua onu Harun'a ikyet ettiler. Bunun zerine Hrn,
brahim'i huzuruna ard ve ona nebz iirdi. Nebz, brahim zerinde tesirini gstermeye
balaynca Hrn yle dedi: Ca'fer b. Yahya'y ldrdme ok pimanm. Keke saltanatm
elimden ksayd da Ca'fer yanmda kalsayd. Ondan ayrldm gnknden beri uykunun tadn
alamyorum. Harun'un bu szlerini duyan brahim'in gzlerinden yalar boand ve yle dedi:
Allah Eb'l-Fadl'a (Ca'fer'e) rahmet etsin! Yeminle ifade edeyim ki, Ca' fer'i ldrmekte hakikaten
hata ettiniz ve onun hakknda basiretsiz hareket ettiniz. Dnyada Ca'fer gibisi bir daha nasl bulunur?
Bunun zerine Hrn brahim'e: Allah'n lanetine urayasca! Kalk, git buradan. dedi. brahim,
Harun'un yanndan kalkt zaman nereye adm atacan bilemiyordu. Harun'un bu szlerinden bir ka
[108]
gece sonra brahim olu tarafndan klla ldrld.
Frenklerin Endls'teki Tutle ehrini Ele Geirmeleri
Bu yl Frenkler Endls'teki Tutile (Tudela) ehrini ellerine geirdiler. Onlarn bu ehri ellerine
geirmeleri yle oldu:
Endls emri Hakem, u blgeye (sur) askerlerinden byk bir kumandan olan Amrs b. Ysuf'u
grevlendirdi. Amrs da olu Ysuf'u Tutle ehrine vali tayin etti.
Hakem'in itaatinden kan kuvvet ve kudret sahibi Endlsl bir aile, onun tarafndan hezimete

uratlnca mriklere iltihak ettiler. Zamanla kuvvetlenen ve gittike gleri artan bu kimseler Tutle
ehrinin zerine yrdler ve buray muhasara ederek Mslmanlarn elinden aldlar, ehrin emri
olan Ysuf b. Amrs'u esir alarak Kays kaya-ltna hapsettiler.
Amrs b. Ysuf, Sarakusta'ykfirlerden korumak iin orada yerleti. Bu arada Amrs bir hayli asker
toplad ve amcasnn olunu bu askerler ile birlikte mriklerin zerine gnderdi. Mrikler ile
savaa tutuan Amrs'un amcasnn olu, onlar yendi ve birliklerini datt. Onlarn pek ounu
ldrd, bir ksm ise perian bir vaziyette kurtulmay baardlar. Bundan sonra askerler Kays
kayasna doru yrdler. nce burasn kuattlar, sonra fethettiler. Mrikler ise daha nce
uradklar yenilginin verdii geveklikten dolay Kays kayasn mdafaaya g yetiremediler. Kays
kayasn fetheden Mslmanlar, sur emri olan Ysuf'b. Amrs'u kurtardlar ve onu. babas
Amrs'a gtrdler. Bylece Amrs mriklerin gznde byd ve hreti gn getike onlarn
arasnda artmaa devam etti. Bundan sonra Ysuf b. Amrs sur emri olarak orada ikmete devam
[109]
etti.
Hakem'in Kurtuba Halkn Cezalandrmas Ve Sindirmesi
Hakem emirliinin ilk gnlerinde alenen iki mekle birlikte zevk ve sefahete dalmt. Kurtuba ise
bir lim merkezi di ve burada mam Mlik'in Muvatta1 adl kitabnn rviai Yahya b. Yahya elLeys ve dierleri gibi ilim ve takvada ykselmi fazilet sahibi kimseler bulunuyorlard. Bunun
zerine Kurtuballar ayaklandlar ve Hakem'in bu hareketlerini red ederek onu aa tuttular ve
ldrmek istediler. Hakem yannda bulunan askerler sayesinde kendisini kurtarabildi ve durum
normale dnd.
Bundan bir ka gn sonra Kurtuba'mn ileri gelenleri ile fakhleri bir araya geldiler ve Him b.
Hamza'nn amcas Muhammed b. Kasm el-Mervni'nin yanna gittiler. Bu heyet, Muhammed b.
Ksm'a Kurtuba halk adna bey'at etti ve btn Kurtuba halknn kendisinden raz olduunu bildirdi.
Fakat Muhammed b. Kasm dnmek ve istiharede bulunmak iin onlardan bir gecelik sre stedi.
Ancak onlar geri dner dnmez hemen Hakem'in yanna gitti ve kendisine durumu bildirdi, ayrca
bey'atinin Hakem'e kar devam ettiini de dile getirdi. Bunun zerine Hakem durumun Muhammed
b. Kasm tarafndan dzeltilmesiniistedi. Muhammedi b. Kasm Hakem'in gvendii birisini yanma
ald ve onu evinin kubbesine oturttu ve durumunu gizli tutmaa alt. Mu-hammed b. Ksm'n
yanna gelen Kurtulballar, ondan emirlik grevini stlenip stlenmediini sordular. Bu arada
Muhammed b. Kasm, durumu Kurtuballann gznde bytt ve kendisinden endie duyduunu
onlara gstermee kalkt. Muhammed onlarn isimlerini saymalarn ve yanlarnda bulunanlarn
adlarn sylemelerini istedi; onlar da Kur-tubahlarm ileri gelenlerinin btn adlarm batan aa
saydlar. Kubbede bulunan Hakem'in adam bunlarn isimlerim bir bir yazd. Bundan sonra
Muhammed b. Kasm Kurtubahlara: Emirlik ii inaallah cuma gn camide belli olacaktr. dedi.
Muhammed b. Kasm ile Hakem'in adam hemen Hakem'in yanna gittiler ve gerek durumu
bildirdiler. Bu hadise perembe gn olmutu. Hatta Hakem o gece adlar yazl bulunan kimseleri
batan aa tutuklatt, bir ka gn sonra da aslmalarn emretti ve bunlar Hakem'in kknn yannda
asldlar. Hakem'in astrd bu kiilerin says yetmi iki idi. Aslanlar arasnda Yahya b. Yahya elLeys'nin kardei ve bn Eb Ka'b da bulunuyordu. Hakikaten onlarn asld gn kt bir gn
[110]
olmutu. te bundan sonra halkn Hakem'e kar dmanl iyice pekiti.

eitli Olaylar
Bu sene Suriye'de Mudarllar ile Yemenliler arasnda kabilecilik taassubu atelendi. Ancak Hrn
bir eli gndererek onlarn arasn buldu.
Bu yl Masssa (Mesis)'da bir deprem oldu ve Masssajnn suru ykld. Hatta o gece Masssa'mn
sular bir anda ekildi
Bu yl mid'de Abdsselm ba kaldrd ve oraya hkim oldu ise de Yahya b. Sad el-Ukayl onu
ldrd.
Yine bu yl Hrn er-Reid, olu Ksm' yaz seferlerine hazrlad ve onu Allah'a hibe ederek kurban
yapt. Ayrca onu Avsm'n bana tayin etti.
Bu yl hacc ilerini Abdullah b. Abbs b. Muhammed b. Ali idare etti.
Zhidlerden Fudayl b. Iyftd bu yl Mekke'de vefat etti. Fudayl Se-merkandMa domu, sonra
Mekke'ye gelmiti. 106 (724) veya 107 (725) ylnda doan Eb Muhammed Muammer b. Sleyman
b. Tarhan et-Teym ile Kf eli mer b. TJbeyd et-Tanfis bu yl ldler.
Nahiv limi Eb Mslim (bir rivayette Eb Al) Muz e-Herr da bu yl vefat etti. Yezd b.
[111]
Abdimelik zamannda doan Muz el-Herr' dan Kis nahiv renmiti.
HCRETN YZ SEKSEN SEKZNC (M. 803-804) YILI OLAYLARI
Bu yl brahim b. Cebrail yaz seferine kt ve Safsf geidinden Bizans topraklarna girdi. brahim'in
karsna Bizans kral Nikfor (Ni-kopheros) kt, fakat gerisinde meydana gelen bir durum
dolaysyla Nikfor brahim ile karlamaktan vazgeti. Bu arada Mslmanlardan bir grupla
karlaan Nikfor yara ald. Rivayet edildiini gre de krk bin yedi yz Bizansl ldrld.
Bu yl Hrn er-Redi'n olu Kasm, Dbk'ta dmanlar gzetleme (murbtlik) grevini
stlendi.'Hrn ayrca bu yl halkla birlikte hacca gitti ve orada pek ok mallar datt. Bazlarna
gre bu Harun'un son hacc idi.
Reyli Cerir b. Abdlhamid ed-Dabb yetmi sekiz yanda iken bu yl ld.
air Abbs b. Ahnef de bu yl vefat etti. (Bir rivayete gre Abbs 193 (8u8)'de vefat etmitir.)
Abbs'n babas Ahnef ise 150 (767J'de lmtr
Abdurrahman b. Muviye ile beraber Endls'e gelen uheyd b. Is, bu yl Endls'te vefat etti.
[112]
uheyd ld zaman doksan yanda bulunuyordu.
HCRET'N YZ SEKSEN DOKUZUNCU (M. 804-805) YILI OLAYLARI
Ilrn Cr-Re?d'in Rey ehrine Yrmesi
Bayl Hrn Reye gitti. Oraya gidi sebebi u di:
Ijfrun Ali b. s b. MhnV Horasan valiliine tayin etmin, fakat o Horasn halkna zulmetmi ve
onlara kt davranmt. Bunun zerine Horasan'n bykleri ve ileri gelenleri Harun'a br mektup
gndererek Ali b. sa'nn kendilerine kt muamele ettiini, zulm yaptn, haksz yere mallarn

ellerinden aldn ve kendilerini hafife aldn ikayet ettiler. Bu arada Ali b. sa'nn kar koymak
in kararl olduu da Harun'a bildirildi. Bunun zerine Hrn, Cemzyell 189 (Nisan 805)'da iki
olu Abdullah el-Me'mn ve Kasm ile birlikte Rey'e hareket etti. Me'mn'dan sonra Ksm' veliaht
olarak kararlatrmt ve Ksm'n bu durumunu da Me'mn'a brakmt. Me'mn isterse Ksm'
veliahdlikte brakacak, isterse hal' edecekti. Ayrca kadlar ve bir ksm kimseleri huzuruna ard
ve ordusuna ait bulunan btn mal, silh ve harp malzemelerinin hepsinin Me'mn'un olduuna ve
kendisinin hi bir hakk bulunmadna onlar ahit tuttu.
Hrn er-Red, Ali b. s Horasan'dan gelinceye kadar Rey'de drt ay kald. Ali b. s, Harun'un
yanna geldii zaman ona bol miktarda hediyeler ve byk deeri olan kymetli mallar takdim etli.
Ayrca, Hrn' un yannda bulunan yaknlarna, ocuklarna, ktiplerine ve kumandanlarna ilgi ekici
kymetli eyler, mcevherler ve benzeri hediyeler verdi. Bu durum karsnda Al b. s hakkndaki
kanaati deien Hrn onu tekrar Horasan'a gnderdi.
Hrn Rey'de kald srada kendi hadimi Hseyn'i Taberistn'a gnderdi ve onunla Eb Karen
ervn'e, Mfiziyr'n dedesi ve Vend Hrmz'e ve Deylem'in hkimi Merzubn b. Custn'a verilmek
zere birer gven femn) mektubu gnderdi. Bunlardan Cstn ve Vend Hrmz, Harun'un yanma
kadar geldiler, Harun da kendilerine ikram ve ihsanda bulundu. Ayrca Vend Hrmz, Harun'a
itaatim bildirdi ve er-vin'in haracn deyeceini de garanti etti.
Bundan sonra Hrn Rey'den Irak'a dnd ve Zilhicce 189 (29 Kasm 805)'da Badd'a geldi.
Geerken urad kprnn zerinde grd Ca'fer'in cesedinin yaklmasn emretti ve Badd'da
kalmadan hemen acele Rakka'ya geti. Badd' geince yle dedi: Allah'a yemin ederim k, ne
douda ve ne de balda bundan daha uurlu ve bereketli bulunmayan bir ehri terkediyorum. Badd,
Abbsoullarmn hayatta kaldklar ve muhafaza ettikleri mddete ba ehri olmu, atalarmdan hi
birisi Badd'dan her hangi bir ktlk grmemitir. Badd ne gzel bir ehirdir! Fakat ben ayrlk
ve nifaklarn, doru yoldaki halifelere buz edenlerin ve lanet aac (meyyeoullan)'na sevgi
besleyenlerin kald ki bunlarn arasnda dinden kanlar, yol gvenini sarsanlar ve zorbalar
bulunmaktadr bulunduklar yerlerde ikamet etmek istiyorum* Eer saym olduum bu durumlar
olmasayd, Hayatta kaldm mddete Badd'dan ayrlmazdm. ir Abbs b. Ahnef de Harun'un
[113]
Badd'dan ayrlmas zerine drt msralk iki beyit sylemitir.
Bat Trablus'ta Meydana Gele Karklk
Bu yl Bat Trablus halk valilerine kar bir hayli grlt ve karklk kardlar. Bu srada ibrahim
b. Aleb tfrikye emri bulunuyordu. brahim Bat Trablus halk iin bir ok valiler tayin etti. Onlar
tayin edilen valilerden ikayet ettike brahim onlarn istemedii valiyi azlediyor, yerine bir
bakasn tayin ediyordu. Bu yl Sfyn b. Med'y vali tayin etti. Bu onun bu yl ierisinde tayin ettii
drdnc vali id. Trablus halk Sfyn' kendilerinden uzaklatrmak ve Kayrevn'a geri evirmek
zere anlatlar ve Sfyn'n zerine yrdler. Bu durum karsnda Sfyn silhn ald ve yannda
bulunan bir grup kimse ile beraber onlarla atmaya girdi. Sfyn'! evinden kardlar, fakat Sfyn
camiye girdi ve atmasn burada srdrd. Trablus halk. Sfyn'n taraftarlarn ldrdler ve
kendisine emn verdiler. Bunun zerine a' ban 189 (Temmuz 805)'da Trablus'u terketti. Sfyn'n
Trablus valilii yirmi yedi gn srd. Bundan sonra askerler valilie brahim b. Sfyn et-Teymi'yi
getirdiler.

Ayrca Trablus'ta "Ebn" ile "Eb Kinneoullan" ve "Ysufoul-lar adlaryla mehur olan
kavimler arasnda pek ok sava ve atmalar meydana gelmi, hatta Trablus tamamen fesada yz
tutmutu. Bu durumdan haberdar olan brahim b. Aleb hemen ordusundan bir grup askeri Trablus'a
gnderdi ve onlara Eb Knne ve Ysufoullar ile Ebn'y bir araya toplamalarn emretti. Onlar da
bunlar Zilhicce 189 (Ekim 805)'de Kayrevn'da brahim'in huzurunda topladlar. brahim'in huzuruna
gelen her zmre yapm olduklar hareketlerden dolay zr dilediler. brahim hepsini affetti, bylece
[114]
onlar tekrar memleketlerine geri dndler.
eitli Olaylar
Bu yl Mslmanlar ile Bizansllar arasnda esirleri kurtarma muamelesi yapld. Hatt Bizans
topraklarnda bulunan btn Mslman esirler fidye verilerek kurtarldlar.
Bu sene, hacc ilerini Abbs b. Ms b. Muhammed"" b. Ali b. Abdullah b. Abbs idare etti.
Hrn er-Red bu yl iinde Rey "e giderken Kendisi burada domutu Abdullah b. Mlik'i
Taberistn, Rey, Dunbvend. Kmis ve He-medn valiliklerine tayin etti.
mam Eb Hanfe'nin arkada ve talebesi Muhammed b. Hasan e-cybn ile Eb Avf Humeyd b.
Abdurrahman b. Humeyd er-Rus bu yl vefat ettiler. Ayrca Allah korkusundan ok alayan ve slih
[115]
kiilerden birisi olan Sabk b. Abdullah el-Mevsl de bu yl vefat etti.
HCRET'N YZ DOKSANINCI (M. 805-806) YILI OLAYLARI
Rfi' B. Leys B. Nasr B. Seyyr'n Ba Kaldrmas
Bu yl Mavernnehir blgesinde bulunan Semerkand'da Hrn er-Rcd'e kar koyan Rfi' b. Leys
b. Nasr ortaya kt. Rfi'in sahneye k yle oldu:
Yahya b. E'as b. Yahya et-T, amcas Eb'n-Nu'man'n kz ile evlenmiti. Eb'n-Nu'man'n kz hem
servet sahibiydi ve hem de gzel konuma melekesine mlikti. Yahya b. E'as onu Semerkand'da
brakmt, kendisi ise Badd'da ikame ediyordu ve bir ok cariye edinmiti. Aradan bir hayli zaman
getikten sonra, Eb'n-N'man'n kz kocasndan ayrlmak ve ondan kurtulmak stedi. Durumdan
haberdar olan Raf', bu kadna ve malna tamah ederek hile yoluyla birini ona gnderdi ve yle
demesini syledi: Kocandan kurtulmana asla imkn yoktur. An-cck Allah'a erik kotuuna dair
ahit gsterirsen o zaman kurtulabilirsin. Bundan sonra tevbe etmek suretiyle tekrar dine girmi
olursun. Bylece nikhn feshedilmi saylr ve bakalaryla da evlenmen mmkn olur. Eb'nNu'man'm kz Rfi'in dediini yapt ve Raf' de onunla evlendi. Bu durumu renen Yahya b. E'as,
Rfi'i Harun'a ikyet etti. Hrn da Ali b. s b. Mhn'a bir mektup gnderdi ve Rf' ile karsn
ayrmasn ve nikhlarna son vermesini emretti. Ayrca Hrn. Ali b. s'ntn Rf' cezalandrmasn,
had vurmasn, bakalarna ibret olmas iin ellerine kelepe vurup bir merkebe bindirerek
Semerkand sokaklarnda dolatrmasn da emretti. Ali b. s, Harun'un emrini yerine getirdi, fakat
Rfi'e had cezas uygulamad. Bu arada Rfi'. karsn (Eb'n-Nu'man'n kzn) boad ve kendisi
Semerkand'da hapsedildi. Bir mddet sonra Rfi' hapishaneden kat ve Belh'te bulunan Ali b. sa'ya
ulat. Ali b. s, Rfi'in boynunu vurmak istedi, fakat kendi olu isa'nn araya girmesiyle boynunu
vurmaktan vazgeti ve Semerkand'a dnmesini emretti. Rfi' Semerkand'a dnd ve Ali b. sa'nn

Semerkand milini, zerine atlarak ldrd ve buray istil etti. Bunun zerine AH b. s, olunu
Rfi'in zerine gnderdi. Ancak Rfi' olunu hezimete uratt. Bu durum karsnda kendisi Rf' ile
savamak zere harp hazrlna ve asker toplamaa balad. Ancak o hazrlk ileriyle megul iken
[116]
190 (806) yl tamamlanm oldu.
Hirakle (Ereli)'Nin Fethi
Bu sene Hrn Hirakle'yi fethetti ve orada byk tahribat yapt. Harun'un Hirakle zerine
yrmesinin sebebi, 187 (803) ylnda meydana gelen olaylar bahsinde anlattmz zere, Nikfor'un
andlamay bozmu olmasyd. Hrn, Hirakle'yi evval 190 fAustos 806)'da fethetti ve otuz gn
muhasara altnda tuttu, halkn da esir ald. Bizans lkesine yz otuz be bin maal askerle gelmiti.
Bu sayya gnlller, sonradan iltihak edenler ve dvanda kaytl olmayanlar dahil deildi. Abdullah
b. Mlik kararghn Zilkelda kurdu ve Dvud b. s b. Ms' yi yetmi bin askerle birlikte Bizans
topraklarna gndererek girdikleri yerleri tahrip etmelerini ve yamalamalarn istedi. Allah (c.c.)
ona bir ok yerlerin fethini myesser kld. erhl b. Ma'n b. Zaide Hsn es-Sa-klbe ve Delse'yi,
Yezd b. Mahled de Safsf ve Melekniye'yi fethetti. Humeyd b. Ma'yf ise Suriye ve Msr
sahillerine grevlendirildi. Hu-meyd Kbrs'a kadar geldi, burasn yakp yktktan sonra on yedi bin
Kbrsly esir ald ve onlar Rfika'ya getirdi. Bunlar burada satldlar. Kbrs skfnn (rahibinin)
bedeli iki bin dinar buldu.
Bundan sonra Hrn Tuvne zerine yrd ve orada bir mddet kaldktan sonra ayrld, yerine ise
Ukbe b. Ca'fer'i brakt.
Nikfor, haracn ve ayrca kendi cizyesini drt dinar, ocuklarnn-ki ile patriklerinkini ikier dinar
olarak gnderdi. Ayrca Nikfor, H-rn'a bir mektup gnderdi ve ondan Hirakle esirleri arasnda
bulunan, daha nce oluna nianlad bir kz geri gndermesini istedi. Hrn da onun bu istei
[117]
zerine kz geri gnderdi.
eitli Olaylar
Bu yl Abdlkays tarafnda Seyf b. Bukeyr adnda bir Haric ba kaldrd. Hrn onun zerine
Muhammed b. Yezid b. Mezyed'i gnderdi, Muhammed v Yezd de onu Aynunnrada "ldrd.
Bu sene Kbrs ahlisi andlamalarn bozdular. Onlarla Ma'yf b. Yahya savat ve onlar esir etti.
Ayrca bu yl hacc ilerini s b. Ms el-Hd idare etti.
Fadl b. Sehl bu yl iinde Me'mn vastasyla Mslman oldu. Bir rivayete gre Fadl deil, babas
Sehl Mehd'nin vastasyla Mslman olmutur. Sehl Mslman olduu zaman hapishanede
bulunuyordu. Bir rivayete gre de Fadl ve kardei Hasan, Yahya b. Hld vastasyla Mslman
oldular. Hatta Yahya, Fadl' Me'mn'un hizmetine seti, bu yz-en Fadl Bermeklere hrmet gsterir
ve onlar erdi. Fadl, kl kuanp vezirlii stlendii iin kendisine Zrriyseteyn lakab
verildi. Fadl ilie mtemayil idi, Me'mn'a halifeliin AH b. Ms er-Rz'ya verilmesini o
temit.
Bu yl Musul valiliinde Hlid b, Yezd b. Hatim b. Kabsa b. M-helleb bulunuyordu. Musul'a
girerken ehrin kapsnda sanca knlan Hlid bunu uursuzluk almeti saymt. Hlid ile beraber
bulunan air Ebu'-s bu hususla ilgili bir de iir sylemi, bu iir sebebiyle Hlid'ir znts

gemi ve buna sevinmiti.

Bu sene Hrn yaz seferine kt, "yerine ise Rakka'da Me'mn'u brakt ve btn idar ileri ona
teslim etti. mparatorluun her tarafna bu hususla alkal mektuplar gnderdi ve Mansr'un yzn
uur sayarak Me'mn'a verdi. Bu yzn kanda: Gvenim Allah'adr, O'na inandm. cmlesi
yazlyd.
Bu yl Bizansllar ayn- zerb ve el-Kenset's-sevd'ya kadar geldiler ve buralara basknlar
dzenlediler, fakat Masssa halk Bizansllarn kendilerinden alm olduklar ganimetleri kurtardlar.
Eb Hanife'nin talebelerinden Kfeli Eb'I-Mnzir Esed b. Amr b. mir el-Beceli ve Basrah mer
b. Ali b. At b. Mukaddim el-Mukaddim bu yl vefat ettiler.
Bermek oullarndan Yahya b. Hlid, Muharrem 190 (Kasm 805)'da Rfika'da tutuklu iken vefat etti.
[118]
Yahya ld zaman yetmi yandayd.
HCRETN YZ DOKSAN BRNC (M. 806-807) YILI OLAYLARI
Hufre (ukur) Vak'as Ve Tuleytula Ahalisinin Bana Gelen Felket
Bu yl Emevlerden Endls emri Hakem b. Hm Tuleytula halkn cezalandrp sindirdi ve
Tuleytula'nn ileri gelenlerinden be bini akn kimseyi ldrd. Bunun sebebi u idi:
Tuleytula halk emirlerin zerinde ok duruyorlar, devaml surette onlar alaa ediyorlar,
servetlerinin okluu ve ehirlerinin muhkem-lii dolaysyla da gittike kuvvetleniyorlard. Bu
yzden istenildii tarzda itat etmiyorlard. Bu durum karsnda aresiz kalan Hakem onlar alt etmek
iin bir hile dnd ve bu hususta Amrs b. Ysuf'tan faydaland. Amrs bu sralarda blgenin
(suur) en yksek ksmnda bulunuyordu. Amrs, Hakem'e kar itaatini aa vurdu ve Hakem'in
propagandasn yapmaa balad. Bu yzden Hakem kendisine kalben snd. Amrs Veka (Huesca)
ahalisindendi ve mvelled (Arap asll olmayan ve onlarn arasnda yetien, terbiye gren) idi.
Hakem Amrs'u huzuruna ard ve kendisine ok ikramda bulundu. Ayrca Tuleytula ahalisi
hakkndaki niyetini ona bildirdi, ora ahalisini dare hususunda kendisine muvafakat gsterdi ve onu
valilie tayin etti.'Bundan sonra Hakem Tuleytula ahalisine bir mektup gnderdi ve onlara hitaben
unlar yazd:
Hakknzdaki iyi dncelerimi bilmeniz iin kendilerinden holanmadnz vali ve amillerimizi
sizden geri aldm. Gnllerinizin mutmain olmas iin de kendi rknzdan olan Amrs'u beenip size
vali tayin ettim.
Bunun zerine Amrs yola kt ve Tuleytula'ya geldi. Halkna yi davrand iin kendisine sndlar
ve gven duydular. Amrs yapmak istedii ilk hileye yle balad: nce Ur^yyeoullarna
buzetmek ve onlarn itaatndan kmak hususunda onlarla ayn fikirde olduunu ortaya koydu.
Bundan- dolay halk kendisine meyletti ve yaptklarna gven duymaya balad. Bundan sonra onlara
yle dedi*. Emir Hakem'in adamlaryla szin aranzda meydana gelen bu ktlk ve fitnenin tek
sebebi, sizin onlarla beraber bulunmanzdr. En iyisi ben ayr bir bina yapaym, bu binada onun
adamlaryla ben kalaym, bylece bu hem sizin onlarla dp kalkmanz nlemi olur, hem de bu
sizin iyiliinize olur. Tuleytula halk Amrs'un ileri srd bu dnceyi kabul etti, Amrs da
ehrin ortasna arzusuna uygun bir bina yapt.
Bundan bir mddet sonra Emir Hakem, en st u blgede (suur) grevli olan bir miline gizlice bir
mektup gnderdi. Hakem mektubunda miline, gya kfir ordularna kar acele asker yardm istemek

zere kendisine bir eli gndermesini emretti. mil de Hakem'in dediim yapt. Bunun zerine
Hakem drt bir taraftan askerler toplamaa balad ve bu askerlerin bana olu Abdurrahman'
geirdi. Ayrca kumandanlarn ve vezirlerini Abdurrahman ile beraber bu orduda toplad. Abdurrahman'm komutasndaki bu ordu hareket etti ve Tuleytula ehrini geti, yani Abdurrahman
Tuleytula'ya girmedi. Onun ehir civarnda bulunduu bir srada, gya kfir askerlerine kar yardm
isteyen milden bir haber geldi. mil dman askerlerinin daldn ve Allah'n onlarn yapaca
ktlklere kfi geldiini bildiriyordu. Bunun zerine Abdurrahman'm askerleri daldlar, kendisi de
Kurtuba'ya dnmee karar verdi. Tam bu srada Amrs Tuleytula halkna unlar syledi:
Grdnz zere Hakem'in olu (Abdurrahman) yaknma gelmi bulunmaktadr. Benim ona
gitmem ve hakkn yerine getirmem gerekir. Eer istekli seniz beraber gideriz, aksi takdirde ben tek
bama gideceim. Amrs'un bu szleri zerine Tuleytula'nn ileri gelenleri onunla beraber
Abdurrahman'm yanma gittiler, Abdurrahman da onlara ikram ve ihsanda bulundu.
Hakem olu Abdurrahman ile birlikte bir hadimini gnderdi ve ona Amrs'a verilmek zere bir de
mektup verdi. Hakem'in hadimi Amrs' un yanna geldi, el sktktan sonra konumadan kendisine
mektubu teslim etti.
Amrs Hakem'in mektubunu okuyunca Tuleytula halkna nasl bir hile uygulanacan rendi, ileri
gelenlere de kendilerinin say ve glerini grmeleri iin Abdurrahman ile askerlerini Tuleytula'ya
armalarn salk verdi. Tuleytula ahalisi, Amrs'un bu tn samim sanarak dediini yaptlar ve
Abdurrahman'm ehre glmesini saladlar. Abdurrahman, Amrs'un evine indi, Tuleytula halk da
gruplar halinde buraya gelerek Abdurrahman' selmladlar. Bu arada Amrs, Abdurrah-man'n byk
bir ziyafet vereceini ve bunun hazrlna baladn etrafa duyurdu. Ayrca ziyafet gnn belirledi ve o gn izdihama yer verilmemesi iin bir kapdan
girip dierinden kmalarn kararlatrd. Tuleytula halk Amrs'un her dediini bir bir yaptlar.
Kararlatrlan gn gelince ahali gruplar halinde Abdurrahman'n ziyafetine gelmee baladlar.
Binaya giren her grup yakalanarak, daha nce bu binann ierisinde kazlm olan byk bir ukurun
yanna getirildiler ve burada bulunan askerler tarafndan boyunlar vurularak ukura atldlar. le
vaktine doru halktan birisi geldi ve burada hi bir kimseyi gremeyince; buraya girenlerin nereye
gittiklerini sordu. Orada bulunanlardan birisi: Bu kapdan girdiler ve u kapdan ktlar. diye
cevap verdi. Bunun zerine gelen kimse: Ben hi bir kimse ile karlamadm. dedi. Durumu
sezmesi zerine barmaa balad ve arkadalarnn ldrldn dier nsanlara duyurdu. te
dier insanlarn kurtulmalarna sebep bu kimse olmutur. Bundan sonra Tuleytula halknn balar
eildi ve Hakem'in bundan sonraki emirlik dnemiyle olu Abdurrahman' in,emirlii dneminde
itaatlerini gayet gzel bir ekide srdrdler.
Bu musibetten sonra yaralar kapanan Tuleytula halk oalmaya devam etti. Daha sonra
bahsedeceimiz zere, Abdurrahman lp de olu Muhammed'i yerine geirdii zaman Tuleytula
[119]
halk onu alaa etmekte gecikmediler.
Mride Halknn Hakem'e syan Etmesi Ve Hakem'in Kurtubahlara Yaptklar
Bu yl Asba b. Abdullah Hakem'e kar isyan etti ve Endls'n Mride ehrinin halk da ona
katld. Bunlar Hakem'in milini srp kardlar. Bu haber Hakem'e ular ulamaz hemen Mride
zerine yrd ve orasn muhasara etti. Muhasara iiyle urarken Kurtuballa-nn kendisine isyan

ettii haberi geldi. Buradan geri dnen Hakem hemen gnde Kurtuba'ya geldi, isyan hareketini
krkleyenleri bulup ortaya kard, onlar ba aa ast, bir grup insann da boynunu vurdurdu. Geri
kalanlar bu durum karsnda isyan hareketinden vazgetiler, fakat Hakem'e kar honutsuzluklar da
gn getike artmaa devam etti.:
Bazen isyan eden, bazen itaat eden Mride halk bu tutumunu 192 (807) tarihine kadar srdrd
Hakem'in pe pee Asba zerine asker gndermesi, Mride halknn ileri gelenlerinden bir grup ile
Asba'n gvendii a fk adalarn m gnllerini kendini ekmesi, bylece onlarn kendisini
terkederek Hakem tarafna gemeleri Asba'n durumunu zayflatt, hatt kardei bile Hakem tarafna
geti. Asba kardeinin bu tutumuna hayret etti ve ykld. Bu durum karsnda Hakem'e bir eli
gnderdi ve ondan emn istedi. Hakem onun bu isteini kabul etti ve kendisine emn verdi. Bunun
zerine de, Mride'den ayrld ve Hakem' in yanna geldi. Asba bundan sonraki hayatn Hakem'in
[120]
yannda Kur-tuba'da geirmitir.
Endls'te Frenkierle Yaplan Sava
Bu yl, Endls'teki Frenklerin kral Luzerik (Rodrigue) sava hazrlna giriti ve Tarte (Tortosa)
ehrini muhasara etmek iin bir hayli asker toplad. Frenk kral Luzerk'in hazrlk haberi Hakem'e
ulanca o da btn askerlerini toplad ve olu Abdurrahman'n komutasnda bunlar harekete geirdi.
Toplanan askerler, gnlllerin de katlmasyla byk bir ordu oluturdu. Bu byk orduyla hareket
eden Ab-durrahman, Frenkler Mslman memleketlerinden her hangi bir ey ele geirmeden onlarn
snrlarna geldi. Her iki taraf burada atmaya girdiler ve var gleriyle takatsiz dnceye kadar
savatlar. Neticede Allah Mslmanlara zafer nasip etti, kfirler hezimete uradlar. Bu arada pek
ok kfir ldrld ve bir hayli esir alnd, hatt mallan ve eyalar yama edildi. Bylece
[121]
Mslmanlar zafer ve ganimetlerle geri dndler.
Hazm'n Hakem'e Kar Ba Kaldrmas
Bu yl Hazm b. Vehb, Bcce tarafnda ba kaldrd ve bakalar da ona katld. Hazm ve ona
katlanlar Lebne'ye yrcdler. Hakem mektuplarnda Hazm' "en-Nabat" diye isimlendirirdi. Ba
kaldrdn renince olu Him' byk bir orduyla zerine gnderdi, onu ve beraberindekileri
perian etti. Ayrca aalarn kesti ve onlar fena halde sktrarak emn dilemee mecbur etti ve
[122]
kendilerine emn verdi.
Al B. Isa B. Mhn'm Horasan Valiliinden Azledilmesi Ve Yerine Herseme'nin Tayini
Bu sene Hrn er-Red, Ali b. s b. Mhn' Horasan valiliinden azletti. Harun'un onu azletmesinin
sebebi, daha nce bahsettiimiz zere olu isa'nn ldrlmesi idi. Ali b. s olu sa'nn
ldrlmesine ok zld ve Rfi b. el-Leys'in Merv ehrini almak iin harekete geeceinden
korkarak Belh'i terketti ve Merv'e gitti. AH b. s' nn olu sa Belh'teki evinin bahesine ok
miktarda mal (para) gm-mt. Bir rivayete gre gmd maln (parann) miktar otuz milyon idi.
sa'nn babas bunu bilmiyordu. Bundan ancak sa'nn bir cariyesinin haberi vard. Ali b. ls Merv'e

gidince bu cariye definenin yerini baz hizmetilere gsterdi.

Bundan sonra define meselesi halkn diline dt. Bir gn Belh halk toplanarak baheye girdiler ve
defineyi kendi aralarnda yama ettiler. Bu hadiseden haberdar olan Hrn: AH b. ls "hem benden
emir almadan Belh ehrini terkediyor, hem de gerjsinde byle byk- bir servet brakyor. Bir de
kalkm, Rfi' ile yapt savan masraflarn kanlarnn znetlerini satarak karladn iddia
ediyor. dedi ve onu valilikten azlederek yerine Herseme b. A'yen' tayin etti.
Hrn kendisine gelen haberler zerine Ali b. sa'y, ileri gelen sekin kimseleri hie saymas, hafife
almas ve onlara kt muamele yapmas dolaysyla azarlam, bu hareketlerini yadrgamt. Onun bu
tr davranlarndan birisi udur:
Bir gn Thir'in babas Hseyn b. Mus'ab ile Him b. Ferruhhs-rev, Ali b. s'nn yanna geldiler
ve selm vefdiler. Ali b. ls, Hseyn'e dnerek yle dedi: Ey zndk olu zndk! Allah sana
selmet vermesin. Allah'a yemin ederim ki, senin dint ktlediini ve UlnVa kar dmanln ok
yi biliyorum. Seni ldrmek iin Halfe'den emir bekliyorum. arap ierek kafay bulduktan sonra
burada benim hakkmda fitne karmak iin yalan haber yayan sen deil misin? Benim azlim hak-kmda
Badd'dan kendine mektuplar geldiini iddia eden sen deil misin? Allah'n lanet ve gazabna
urayasca, buradan k, git.
Hseyn zr diledi, fakat AH b. la zrn kabul etmedi, huzurundan karlmasn emretti, bunun
zerine de Hseyn oradan uzaklatrld.
Ali b. s, Him b. Ferruhhsrev in de yle dedi: Evin sefihlerin toplanp valileri ktledikleri
bir meclis haline gelmi. Eer kann dkmezsem, Allah benim kanm aktsn. Him zr diledi,
fakat zr kabul edilmedi ve dar karld.
'
Hseyin bu hadise zerine Harun'un yanna geldi, Ali b. sa'y ikyet etti ve kendisini korumasn
istedi. Hrn da onu himaye etti.
Him ise kzna yle bir kurtulu aresi syledi: Ben AH b. ls' mn kann aktacandan
korkuyorum. Sana bir sr syleyeceim, eer bu srr aklarsan ldrlrm, eer gizli tutarsan
kurtulurum. Kzn babasna srrnn ne olduunu sormas zerine bu srr yle anlatt: Ben kendimi
felli gstermee alacam. Seher vakti cariyelerini al ve yatamn bana gel. nce beni hareket
ettirmee al, yava hareket ettiimi grdn an, sen ve cariyeler barmaa balayn; ayrca kz
kardelerini yanna ar ve onlara hastalm bildir. Htm'n bu akll kz babasnn dediklerini
yapt. Him Herseme vali tayin edilinceye kadar yatanda uzanm bir vaziyette bekledi. Sonra
Herseme,'yi karlamaa giderken Ali b. s kendisini grd ve nereye gittiini sordu, Him: Emir
Eb Hatim.i karlamaa gidiyorum. dedi. Bunun zerine AH b. s: Hani sen hasta deil miydin?
diye sordu. Him ona yle karlk verdi: Allah bana afiyet verdi; bir gecenin iinde azgn bir
zlimi (Ali b. s'y kastediyor) azletti. Bylece Herseme'nin valilii ortaya kt.
Bir rivayete gre ise, Hrn Herseme'nin valiliini gizli tutmu ve hi bir kimseye duyurmamt.
Dier bir rivayete gre ise Hrn Ali b. s'y azletmek stedii zaman Herseme'yi yanna arm
ve'kendisi-ne valilik grevini verdiini gizlice bildirmi, ayrca ona: Ali b. s gnderdii bir
mektupta benden asker ve bir takm mallar istemektedir. Sen kendini ona yardma gidiyormu gibi
gstermee al. demi ve kendi hattyla vali tayin ettiine dair bir yaz vermiti. Bundan sonra da
ktiplerine Herseme'ye yardm etmek zere yola kardn Ali b. s' ya bir mektupla bildirmelerini
emretmiti.
Durumunu hi kimseye bildirmeden yola kan ve Nsbur'a gelen Korseme, bir ksm arkadalarn
Nsbur blgesinde grevlendirdi ve sonra Ali b. s'nn haberi olmadan Merv'e gitmek zere yoluna

devam etti. Herseme Merv'e geldii zaman kendisini Ali b. s karlad ve Herseme kendisine
hrmet ve tazim gsterdi. Merv'e giren Herseme, Ali b. s'y, ailesini, arkadalarn ve taraftarlarn
yakalad ve AH b. s'nm seksen milyon miktarndaki mallar (paralar)n elinden ald. Onun bin be
yz deve yk tutarndaki hazine ve ev eyasnn hepsine Hrn ei koydu. Herseme Horasan'a 192
(807) ylnda geldi, Ali b. s ve taraftarlarnn mallarn aldktan sonra haklarn almalar iin onlar
halkn huzuruna kard ve durumu bir mektupla Harun'a bildirdi, ayrca Ali b. sa'y plak bir deve
[123]
srtnda Harun'un yanma gnderdi.
eitli Olaylar
Bu sene Havly tarafnda Servn b. Seyf adnda bir Haric ba kaldrd ve Sevd tarafna tand.
Servn b. Seyf zerine gnderilen Tavk b. Mlik onu hezimete uratt ve yaralad; ayrca Tavk onun
taraftarlarn ldrd.
Bu yl Eb'n-Nid m (Suriye)'da ba kaldrd ve Hrn onu takip etmek zere Yahya b. Muz'i
gnderdi ve onu Suriye'ye veli tayin etti.
Yine bu yl Hammd el- Berberi, Heysam el-Yemn'ye kar zafer kazand.
Uu yl iinde Nesef ahalisi, Ali b. s ile olu s b. Ali b. sa'y ldrmek in Hafib. el-Leys'e bir
mektup gnderdiler ve kendilerine bir kuvvet gndermesini istediler. Bunun zerine Rfi' onlara
yardm maksadyla bir kuvvet gnderdi ise de onlar Zilkade 191 (Eyll 87)'de yalnz s'y
ldrdler..
Bu sene Yezid b. Mahled el-Hbeyri on bin kiilik bir kuvvetle Bizans topraklarnda savat.
Bizansllar Yezd b. Mahled'i sktrdlar ve onunla birlikte elli kiiyi ldrdler; dierleri ise
kurtuldular. Bu sava Tarsus'a iki konaklk br mesafede meydana geldi.
Hrn er-Red bu yl Herseme'yi Horasan valiliine tayin etmezden nce yaz seferlerine gnderdi ve
kendisine otuz bin de Horasanl asker verdi. Ayrca Hrn "el-Hades" snrna Abdullah b. Mlik'i,
Mar'a'a Sad b. Selm b. Kuteybe'yi grevlendirdi, fakat Bizanlshlar Mar'a zerine saldrdlar ve
Mslmanlardan bir eyler alarak geri dndler. Bu vaziyet karsnda Sad bulunduu yerde kald ve
hi bir tarafa hareket etmedi. Hrn bu yl ayrca Muhammed b. Yezd b. Mezyed'i Tarsus'a gnderdi.
Ramazan 191 (Temmuz 807)'de el-Hades snrnda gn kalan Hrn buradan Rakka'ya geri dnd.
Ayrca suur mahallnde bulunan kiliselerin yklmasn emretti.
Zimmler, giyim kuamlarnda Mslmanlardan farkl giyinmee ve ayr bineklere binmeye bu yl
baladlar.
Yine Hrn bu yl iinde Herseme'ye Tarsus'u yeniden ina etmesini ve orasn ehirlestirmesini
emretti. Bu ii emriyle hadimlerinden Ferruh stlendi. Bu arada Horasan halkndan bin kiiyi,
Masssa ve Antakya ahalisinden de biner kiiyi Tarsus'a asker olarak gnderdi. Tarsus'un inas 192
(80"?) ylnda tamamland; bu srada Tarsus camisi de yapld.
Bu yl hacc ilerini Mekke emri FadI b. Abbs b. Muhammed b. Ali idare etti. Musul valiliinde
Muhammed b. Fadl b. Sleyman bulunu-yordu.
115 (733) ylnda doan ve Kataoullannn azatls olan Fadl b. M-s es-Sinn (Eb Abdullah el[124]
Mervezi) bu yl vefat etti.
HCRET'N YZ DOKSAN KNCt (M. 807-808) YILI OLAYLARI

Hrn Er-Reidin Horasan zerine Yrmesi

Bu yl Hrn Horasan'da bulunan Rfi1 b. el-Leys ile savamak maksadyla Rakka'dan Badd'a
geldi. Bu srada hasta idi. Olu Ksim' Rakka'da kendi yerine halef brakt ve Huzeyme b. Hzm' da
ona yardm etmekle grevlendirdi." 5 aban 192 (6 Nisan 808)'de Badd'dan Nehrevn'a hareket
etti ve Badd'da yerine olu Emn'i halef brakt. Ayrca Me'mn'a da Baid'da kalmasn emretti.
Hrn er-Red Horasan'a gitmee niyetlenince Fa^dl b. Sehl, Me'mn'a unlar syledi: Harun'un
bana nelerin geleceini bilemezsin, Horasan senin vilyetindir. Muhammed el-Emn senden nce
halifelie geecektir ve sana yapaca en iyi ey (I), nce seni veliahdlikten uzaklatrmak olacaktr.
nk annesi Zbeyde, daylar Himoullardr. Zbeyde ve mallar Muhammed Emn iin bir
destektir. En yisi Mminlerin emiri Hrn' dan izin iste ve onunla beraber Horasan'a gitmee al.
Bunun zerine Me'mn, Harun'dan Horasan'a kendisiyle beraber gitmek iin izin istedi, Hrn nce
bu isteini red ettiyse de sonra kabul etti.
Horasan yolculuuna kan Hrn beraberinde bulunan Sabbh et-Taber'ye yle dedi: Ey Sabbh!
Bir daha beni greceini sanmyorum. Sabbh dua etti, daha sonra Hrn: ektiim aclar da
bileceini sanmyorum. dedi. Bunun zerine Sabbh: Allah'a yemin ederim ki, bilmiyorum.
karlsn verdi. Hrn yoldan sapt ve bir aacn glgesinde oturdu. Kendisine yakn kiileri
uzaklatrdktan sonra karnndaki ipek sarg bezini kard ve yle dedi: Btn insanlardan
sakladm hastalk ite budur. Oullarmn her birinin zeimde murakplar vardr. Me'mn'un
murakb Mesrur, Emn'in murakb ise Cebrail b. Bah-tiye'dur. Onlarn her biri nefeslerimi
saymakta ve saltanatmn uzun srdne inanmaktadr. Eer bu sylediklerimin doruluunu bilmek
istersen, hemen bir hayvan isteyeyim, greceksin ki hastalm artsn diye ksa adamlarla yryen
zayf bir hayvan getireceklerdir. Hrn daha sonra Sabbh'a: Bu sylediim srlar gizli tut. dedi.
Sabbh Hrn'un hayatta kalmas in dua etti. Bundan- sonra Hrn bir hayvan getirmelerini istedi
ve kendisine tavsif ettii ekild^'1 bir hayvan getirdiler. Manl bir tarzda Sabbh'a baktktan sonra
[125]
hayvana bindi.
eitli Olaylar
Bu sene zerbeycn tarafndan Hrremler harekete getiler. Hrn er-Red bunlarn zerine
Abdullah b. Mlik komutasnda on bin kiilik bir kuvvet gnderdi. Abdullah onlarn bir ksmn
ldrd, bir ksm kadn ve erkekleri de esir ald. Karmash'de Hrn er-Red le karlatnda
Hrn kendisine, erkek esirlerin ldrlmesini, kadn esirlerin de satlmasn emretti.
Bu yl Yahya b. Muz, Harun'un- yanma Eb'n-Nid'y getirdi ve Hrn onu ldrd. Yine bu yl bir
grup kumandan Rfi' b. el-Leys' ter-kederek Herseme tarafna getiler, Bunlarn arasnda Uceyf<b.
Anbese de bulunuyordu.
Hrn er-Red, bu yl suur muhafzlna Sabit b. Nasr b. Mlik' tayin etti ve Sabit Matmre'yi
fethetti. Bu sene Bezendon'da fidye verilerek esirler kurtarld.
Bu yl iinde Taffu'l-Basra'da ba kaldran Servn el-Harr, sultann Basra valisini ldrd. Hrn
el-Red'in yanna gitmek iin hareket eden s b. Ca'fer b. Mansr Deskere'de bu yl vefat etti.
Yine bu yl iinde Hrn er-Red, Heysam el-Yemni'yi ldrd. Bu yl hacc ilerini Abbs b.

Abdullah b. Ca'fer b. Mansr idare etti.

Yukarda da bahsedildii zere, Herseme Horasan'a bu yl ulaarak Rfi' b. el-Leys'i Semerkand'da
muhasara etti ve onu ok sktrd. Herseme, Thir b. Hseyn'i yanma ard, o da geldi. Bo
braklan Horasan'a bu defa bir Haric olan Hamza girdi. Hamza bir ksm nsanlar ldrd ve bir
hayli de mal ele geirdi. Aslnda bu mallar ona Hert ve Sicistn milleri getiriyorlard.
Abdurrahman en-Nsbr yirmi bin kiilik bir kuvvetle Hamza'nn zerine yrd. iddetli bir
ekilde seva-tlar. Abdurrahman Hamza'nn taraftarlarndan bir ksmn ldrd ve Hert'a kadar da
onu takip etti, ancak Me'mn Abdurrahman'a bir mektup gndererek onu geri evirdi. Bu sava 194
(809) ylnda meydana geldi. Herseme ise Semerkand' muhasaraya devam etti ve ileride
bahsedeceimiz zere Semerkand' fethettikten sonra Rf' b. el-Leys'i ve onun yaknlarndan bir grup
kimseyi ldrd, Mvernnehr'e bn Yahya'y tayin ettikten sonra geri dnd.
Rfi' b. el-Leys Herseme tarafndan 195 (810) ylnda ldrlmtr
Bu yl Kfeli Abdullah b. dris b. Yezd el-Evd ile Kad Eb Ysuf'un olu Ysuf vefat ettiler.
Bu sene Mslmanlar ile Bizansllar arasnda ikinci defa esirleri kurtarma muamelesi yapld. Bu
iin bakanln Sabit b. Nasr b. Mlik el-Huz' yapt. Kurtarlan Mslman esirlerin says iKi bin
[126]
be yz idi.
HCRETN YZ DOKSAN NC (M. 808-809) YILI OLAYLARI
Fadl B. Yahya'nn lm
Kakka'da tutuklu bulunan Fadl b, Yahya b. Hlid b. Bermek bu yl vefat etti. Fadl b. Yahya'nn
hastal, diline ve vcudunun yan ksmna isabet eden bir arlamadan ileri gelmekteydi. Br aya
kadar tedavi grdkten sonra iyileti.
yle derdi: Hrn er-Reid'in lmesini istemiyorum, nk benim ilerim ancak onunla
yrr.
Fadl bu hastalktan iyileip konumaa balad bir srada hastalk yeniden nksetti ve iddetini
artrd. Dili ve vcudunun yar ksm tutulan Fadl Muharrem 193 (Ekim 808)'de ld. Cenaze
namazn nce sarayda bulunan kardeleri, daha sonra da halk kld ve halk lmne ok zld. Krk
be yanda olan Fadl, Harun'dan be ay nce lmtr. O kinatta bir benzen grlmeyen dnya
gzelliklerinden biriydi. Kendisi ve ailesi hakkndaki menkabe ve haberler ok mehur olduu iin
bunlar zikretmeyeceiz.
"el-Cevheri" diye tannan Sad et-Taberi bu yl vefat etti.
Rfi'in taraftarlar ile Herseme arasnda geen ve Herseme'nin lehine neticelenen vak'a da bu yl
meydana geldi. Herseme bu vak'ada Buhra'y fethetti ve Rfi'in kardei Ber'i esir alarak Harun'a
[127]
gnderdi.
.
Harun Er-Red'in lm
Hrn, 3 Cemziylhir 193 (25 Mart 809)'de vefat etti. Yolculuk esnasnda Grcan'da hastalnn
artmas zerine Ts ehrine gelmi ve orada vefat etmitir.
Cebrail b. Bahtiye' anlatyor:

Rakka'da Harun'la beraber bulunduum srada onun geceki hllerini renmek iin sabah kuluk
vaktinde erkenden ve herkesten nce yanma girerdim. Benimle konuur, bana alr ve halk hakknda
haberler sorard. Bir gn huzuruna girdiimde selm verdim; yan tarafn kaldramayacak bir hlde
bulunuyordu ve kendisini dnceli, kederli ve surat ask bir vaziyette buldum. Bu hlde iken onu
uzun mddet bekledim, vakit ok uzaynca ileri atldm, durumunu ve bunun sebebini sordum. Bunun
zerine yle dedi: Dnceli ve kederli grnmem, bu gece grdm gnlm dolduran ve beni
korkutan bir ryadan ileri gelmektedir. Bunun zerine: Ey Mminlerin emiri! Bu sknty benden
gider dedim, ellerini ve ayaklarn ptm, sonra da unlar syledim: Rya daha nceki
hatralardan veya bozuk buharlardan ve kara safrann renk deitirmesinden leri gelir. Bunlar
vasitasiyla meydana gelen ryalar, doru olmayan kark dlerdir. Bu szlerim zerine Hrn
ryasn bana yle anlatt: Ryamda u tahtmn zerinde kendimi oturur grdm. Altmdan
avucunun iinde krmz toprak bulunan bir kol uzand. Bu kolu tanyordum, fakat sahibinin ismini bir
trl ha-trlayamyordum. Ayrca sesini duyup da kendisini gremediim bir ahs bana:
"Defnedilecein toprak ite bu topraktr." diyordu. Bu arada o ahsa: "Bu toprak hangi yerin
topradr?" diye sordum. O da: "Tus ehrinin topradr." dedi. Bundan sonra uzanan kol kayboldu
ve konuma kesildi. Kendisine yle dedim: Yatana girdiin zaman Horasan meselesini, oradan
sana gelecek haberleri ve Horasan'dan bir ksm kimselerin itaattan ktklarn dndn
sanyorum. te bu dnceler senin rya grmene sebep olmutur. Bu szlerime: Evet, yle oldu.
diyerek karlk verdi. ini dkmesini ve biraz elenmesini tavsiye ettim, o da sylediklerimi yapt.
Bylece bu rya meselesini unuttuk. Aradan hayli zaman geti. Rfj1 ile savamak zere Horasan'a
hareket ettii zaman yar yolda hastaland ve hastal gittike artt; fakat buna ramen Ts ehrine
geldi. Bu ara Ts'ta bulunan bir bahenin iindeki kkte hasta vaziyette iken daha nce grd bu
ryay hatrlad ve yerinden frlayarak de kalka hareket etmee balad. Hemen evresinde
toplandk ve ne olduunu sorduk. Bana: Rakka'da iken Ts eh-riyle ilgili ryay hatrlyor musun?
diye sordu, sonra ban kaldrp Mesrr'a: u bahenin toprandan bana biraz toprak getir. dedi.
Bunun zerine Mesrur ak bir kol ile avucunun iinde Harun'a toprak getirdi, Hrn Mesrr'u bu
vaziyette grnce: Allah'a yemin ederim ki, ryamda grdm kol ve avu ite bunlard ve bu
krmz toprak hi bir eyini kaybetmemi. dedi. Hemen yksek sesle alamaa balad ve bundan
gn sonra da ld.
Eb Ca'fer anlatyor:
Hrn er-Reid Badd'dan Horasan'a hareket edip Safer 193 (Kasm 8Q8)'de Crcn'a geldii
zaman hastal iyice artmt. Olu Me' mn'u-ve onunla birlikte Abdullah b. Mlik, Yahya b. Muz,
Esed b. Ye-zd, Abbs b. Ca'fer b. Muhammed b. E'as, es-Sind el-Hare ve Nu'aym b. Hzim gibi
kumandanlar Merv'e gnderdi, kendisi ise Tus'a hareket etti. Fnkat sancs iyice artt, hatta hareket
edemeyecek hale geldi. Durumu arlamca halk ileri geri konumaa balad. Bunu duyan Hrn
kendisini halka gstermek iin bir binek getirmelerini emretti. Bir at getirildi, fakat binemedi. Bu defa
semer vurulan kk bir at getirildi, buna da binemedi. Err sonunda bir merkep getirildi, buna da
bineme-yince: Beni yerime gtrn, halk doru sylyor. dedi.
Hrn Tus'ta iken Rfi' b. el-Leys'in kardei Ber esir olarak huzuruna getirildi. yle dedi: Allah'a
yemin ederim ki, eer ecelimden bana sadece bir kelime sylememe frsat verilseydi bile: "Onu
ldrn" derdim. Sonra bir kasap ard ve Ber'in organlarn para para ayrmasn emretti, o
da bu emri yerine getirdi; ancak organlarn ayrdktan sonra baygnlk geirdi, sonra da halk Ber'in
evresinden da-d*.

Hrn kendisinden midini kesince kabir kazlmasn emretti ve iinde bulunduu evin bir kesine
kabir kazld. Ayrca kabrin yanna bir grup insan getirtti ve onlara burada hatim indirtti. Bu esnada
kabrin kenarnda ve taht- revan ierisinde bulunan Hrn yle diyordu: Ey dem olu! Nihayet
gelecein yer ite burasdr. Kii bu haliyle Ra-slullah (s.a.v)'m yzne nasl bakabilir?
Heysem b. Ad anlatyor:
Hrn lm deinde baygnlk geirdi; gzlerini at zaman ba ucunda Fadl b. Reb'i grd ve
ona hitaben: Aramzdaki vuslata yaknda alayacam... mealindeki msralar syledi.
Sehl b. S'id anlatyor:
Hrn lmek zere iken yannda bulunuyordum. Kaln bir araf istedi, uyluklarnn zerine oturarak
ayaklarn ve srtn rtt. Bu arada gc yettiince hastala kar gs germee alyordu. Ayaa
kalkp gitmee niyetlendiim srada bana: Otur. dedi. Uzun mddet oturdum; ne o benimle konutu,
ne de ben onunla. kinci defa gitmek iin ayaa kalktmda: Ey Sehll Nereye gidiyorsun? dedi.
Ben: Mminlerin emrinin katlanmaa ve gslemee alt bu hastala kalbim tahamml
etmiyor; biraz yan tarafnza yatsanz rahat etmeniz iin daha iyi olur. dedim. Bunun zerine salam
bir kimsenin gl gibi gld ve bana hitaben: Ey Sehl! Byle durumlarda airin: "Ben yle stn
bir kavimdenim ki, zamann getirdii musibetlerin iddeti onl&rm sabr ve gcn artrr." szn
hatrlamalsn. dedi. Bundan sonra vefat etti ve olu Salih cenaze namazn kldrd. Ayrca'Fad b.
Reb\ ts-mil b. Sabh, Mesrur, Hseyn ve Red gibi kimseler de vefatnda hazr bulundular.
Hrn er-Red'in halifelii yirmi yl, iki ay, on sekiz gn srmtr. Bir rivayete gre yirmi
yl, bir ay, on alt gn halifelik etmitir.
Krk yedi yl, be ay, be gn yaamtr. Beyaz smah, gzel ve kvrck sal bir kiiydi. Yann
[128]
cab salarnn beyaz ile siyah denk hle gelmiti.
Hrn Er-Red Dnemindeki ehirlerin Valileri
Medne valileri:
shk b. s b. Al, Abdlmelik b. Salih b. Ali, Muhammed b Ab-duMnh, Ms b. s b. Ms,
brahim b. Muhammed b. brahim, AH b. s b. Ms, Muhammed b. brahim, Abdullah b. Mus'ab,
Bekkr b. Abdullah b. Mus'ab, Muhammed b. Al, Eb'l-Bahter Vehb b. Mnebbih.
Mekke valileri:
Abbs b. Muhammed b. brahim, Sleyman b. Ca'fer b. Sleyman, Ms b. s b. Ms, Abdullah b.
Muhammed b. brahim. Abdullah b. Kuem b. Abbs. Ubeydullah b. Kuem, Abdullah b. Muhammed
b. m-ran. Ubeydullah b. Muhammed b. ibrahim, Abbs b. Ms b. s, Al b. Ms b. s,
Muhammed b. Abdullah el-Osmn, Hammd el-Berber, Sleyman b. Ca'fer b. Sleyman, Fadl b.
Abbs b. Muhammed, Ahmed b. smail b. Al.
Kfe valileri:
Ms b. s b. Ms, Muhammed b. brahim, Ubeydullah b. Muhammed b. brahim, Ya'kb b. Ebi
Ca'fer, Ms b. s b. Ms, Abbs b. s b. Ms, shk b. Sabbh el-Kind, Ms b. s b. Ms,
Abbs b. s b. Ms, Ms b. s b. Ms, Ca'fer b. Eb Ca'fer.
Basra valileri:
Muhammed b. Sleyman b. Al, Sleyman b. Eb Ca'fer, s b. Ca' fer b. Eb Ca'fer, Huzeyme b.
Hzim, s b. Ca'fer, Cerr b. Yezd, Ca'fer b. Sleyman, Ca'fer b. Eb Ca'fer, Abdussamed b. Al,

Mlik b. Al el-Huz', tshk b. Sleyman b. Al, Sleyman b. Eb Ca'fer, s b. Ca'fer, Hasan b.

Ceml (kendi azatls), Is b. Ca'fer b. Ebi Ca'fer, Cerir b. Ye-zd, Abdussamed b. AH, shk b. s b.
Al.
Horasan valileri:
Eb'l-Abbs et-Tsi, Ca'fer b. Muhammed b. E'as, Abbs b, Cafer, Gtrfb. Attb, hara ileriyle
grevli olan Sleyman b. Rid, Ham-za b. Mlik, Fadl b. Yahya b. Hlid, Mansr b. Yezd b.
Mansr, Ca'fer b. Yahya, Ca'fer b. Yahya'nn Horasan'daki halfesi Ali b. s b. M-hn, Herseme b.
[129]
A'yen, Me'mn adna Horasan valisi olan Abbs b. Ca'fer, Ali b. Hasen b. Kahtaba,
Hrn Er-Red'in Hanmlar Ve ocuklar
Rivayete gre Hrn, Ca'fer b. Mansr'un kz Zbeyde (mm Ca'fer) ile evlendi ve 165 (781)
ylnda zifafa girdi. Zbeyde'den Muhammed Emin dnyaya geldi ve Zbeyde 226 (840) ylnda vefat
etti.
Harun'un evlendii hanmlardan bri de el-Hd'nin mm veled'i (cariyesi) olan Emet'1-aziz idi ve
bundan Ali b. Red dodu.
Harun'un evlendii bir dier hanm da Osmaniye idi. Osmaniye'nin babasnn byk annesi Hseyn b.
Ali'nin kz Ftma'dir; babas ise Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Amr b. Osman b. Affn'dr.
Bunlardan baka Hrn Salih el-Miskn'in kz mm Muhammed, Sleyman b. Mansr'un kz
Abbse ve days Gtrif'in kz Azize ile de evlenmitir.
ld zaman arkasnda drt hr hanm brakmtr. Bunlar: Zbeyde, Salih'in kz mm
Muhammed, Abbse ve Osmaniye'dir.
Erkek ocuklar, Zbeyde'den doan Muhammed Emin, "Mercil" adndaki bir mm veled'den
dnyaya gelen Abdullah el-Me'mn, Kasm el-M'temen, Kb shk Muhammed el-Mu'tasm, Salih,
Eb s Muhammed, Eb Ya'kb Muhammed, Eb'l-Abbs Muhammed, Eb Sleyman Muhammed,
Eb Al Muhammed, Eb Muhammed (bu knye deil kendi addr) ve Eb Ahmed Muhammed'dir.
Bunlarn hepsinin anneleri mm veleddir.
Kzlar ise Skeyne, mm Habb, Erv, mm'I-Hasen, mm Muhammed (Hamdne), Ftima,
mm Ebh, mm Seleme, Hatice, mm'l-Kasm, Remle, mm Ca'fer, mm Al, liye ve
[130]
Reyta'dr. Bunlarn da anneleri mm veleddir.
Harun Er-Reid'in Baz Hayat Hikyeleri
Rivayete gre Hrn, hasta olduu gnler hari, dnyadan ayrlncaya kadar her gn yz rekat namaz
klar, ayrca z malndan zektn verdikten sonra her gn bin dirhem tasadduk ederdi. Bizzat hacc
iin yola kt zaman beraberinde yz fakh ve onlarn ocuklar bulunurdu. Kendisi hacc
yapamad zaman da bol miktarda nafaka deyerek ve kymetli elbiseler vererek yz kiinin hacc
yapmasn salard.
Hrn Mansr'un prensiplerini uygulard ve ondan cmertlikte ayrlrd, nk kendisinden nce daha
cmert bir halifeye rastlanlmamtr. Ayrca kendisine iyilik yapanlarn iyiliini unutmaz ve
karln da geciktirmezdi.
iiri ve airleri sever, edip ve fakihlere (slm hukukular) beraber bulunurdu ve din hakknda

yaplan bo mnazaralardan holanmazd. Fasih bir air tarafndan vlmeyi ok sever ve kendisini
ven aire bol miktarda bahiler verirdi.
Harun vastasyla suur (u blge) kapatld ve onun sayesinde
Mslmanlarn azimleri kuvvetlendi.
msralanyla balayan bir kaside ile kendisini ven Mervn b. Ebi Haf-sa'ya be bin dinar, kymetli
br elbise (hl'at), on Bizansl kle ve hususi bineklerinden bir birzevn (at cinsi) verdi.
Rivayet edildiine gre fbn Eb Meryem el-Medn, Hrn ile beraber bulunurdu. akac ve mizah
seven bir kimse idi. Ayrca o, Hicaz-llarn mizahla ilgili hikyelerini, ileri gelenlerin lakaplarm ve
mizahlarn kurnazlk taraflarn iyi bilirdi. Hrn onun yokluuna sabrede-medii iin kendisini
sarayna ald ve burada kalmasn salad. Bir gece sabah namaz iin kalkan Hrn uyumakta olan
Jbn Eb Meryem'in yanna geldi ve zerindeki araf atktan sonra: Nasl sabahladn? diye sordu.
Bunun zerine bn Eb Meryem: Henz sabaha kmadm, iine git. dedi. Hrn: Namaza kalk.
deyince de: Bu an Eb'l-C-rd'un namaz vaktidir; ben ise mam Eb YsuPa tabiim. dedi. Bunun
zerine Hrn sabah namazn klmaa balad. Bu arada yatandan kalkan Ibn Eb Meryem Harun'un
yanna geldi ve onun namazda: Bana ne oluyor da beni yaratana ibadet etmiyorum? (Yasin, 22)
melindeki yeti okuduunu duyunca: Vallahi bilmiyorum. dedi. Hrn bn Ebi Meryem'in bu
szne kar kendini tutamad, gld ve fkeli bir vaziyette bn Eb Meryem'e dnerek: Namazda bu
olur mu? diye kt. bn Eb Meryem: Ey kii! Ben sana bir ey yapmadm ki. dedi. Hrn:
Namazm bozdun. deyince de: Allah'a yemin ederim ki, ben sana bir ey yapm deilim. Senin:
Bana ne oluyor da yaratana kulluk etmiyorum. yetini okuduunu duyduum zaman zldm ve;
"Bilmiyorum." dedim. diye karlk verdi. bn Eb Meryem'in bu szne kar tekrar glmee
balayan Hrn nihayet yle dedi: Kur'an ve din ile mizah yapmaktan uzak dur; bunlarn dnda
dilediin mevzuda aka yapabilirsin.
Rivayet edildiine gre, Yahya b. Hlid birisini hara amili olarak bir blgede grevlendirmiti. Bu
kimse vedalamak zere Harun'un yanna geldii zaman Yahya ve Ca'fer de orada bulunuyorlard.
Hrn, Yahya ve Ca'fer'e dnerek: Bu kimseye tavsiyelerde bulunun. dedi. Bunun zerine Yahya:
Bol bol topla, blgeyi mamur hle getir. eklinde, Ca'fer ise: Al, fakat insafl ol. tarznda
tavsiyelerde bulundular. Kendisi de: dil ol, iyilikte bulun. diyerek tavsiyede bulundu.
Hikye edildiine gre, Hrn bir hacc ylnda Kabe'ye girdi ve ayakta durarak yle yalvard: Ey
muhtalarn ihtiyalarna mlik olan ve suskunlarn gnlerindekini bilen Allah'm! Her istein
karl senin katnda hazrdr. Suskunlar ilminle kuatyor; geni rahmetini, ihsanlarm ve doru
vaatlerini devaml surette duyumyorsun. Hz. Muhammed (s.a.)'e ve onun ehl-i beytine merhamet et!
Ey kusurlarn aff kendisini noksanlatirmayan, ilenen gnahlarn hi biri kendisine zarar vermeyen
ve hi bir kayp kendisine gizli kalmayan Allah'm! Gnahlarmz bala ve ktlklerimizi rt. Ey
su zerine yer yzn koyan, fezay sem ile dolduran ve kendisi iin en gzel isimlen seip beenen
Allah'm! Muhammed (s.a.)'e ve O'nun ehl-i beytine merhamet et. Ey hametinden huzurunda seslerin
ksld Allah'm! Herkes kendi lisnnlaryla senden hacetlerini istemektedirler, btn ilerimi
hakkmda hayrl eyle. Benim senden dileim, lp de kabrimin lahdine konulduum anda ve ailem ile
ocuklarmn benden uzaklatklar bir zamanda gnahlarm balamandr. Allah'm! Senin btn
yaratklara kars stnlnde olduu gibi, btn vglerin stnde sana hamdolsun. Allah'm!
Muhammed (s.a.)'e ve onun tbilerine senin raz olacan ve ahi-rette kendilerine imdiden bir
hazrlk olacak ekilde salat et. Muhammed (s.a.)'i bizden en mkemmel ekilde mkfatlandr.
Allah'm! Bizi ehid olarak ldr ve sadler ile beraber dirilt; bizi mahrum olan akilerden deil,

nzklandrdn saidler snfndan kl.

Anlatldna gre, bir gn bn Semmk Harun'un yannda bulunuyordu. Bir ara Hrn su istedi ve
suyu imek zere iken bn Semmk: Raslllah'a yaknln hakk iin biraz bekle, ey Mminlerin
emri. dedi. Sonra da: Eer bu suyu imekten men edilseydin, kaa satn alrdn? dedi. Hrn:
Mlkmn yansn verirdim. karln verdi. bn Semmk bunun zerine: Buyurun suyunuzu
iin. dedi. Hrn suyunu itikten sonra bn Semmk: Raslllah'a yaknln hakk iin yle;
itiin bu suyun vcudundan kmadn dn, acaba bu suyun vcudunun dna kmas iin ne
yapardn? diye sordu. Hrn: Mlkmn hepsini verirdim. diye karlk verdi. Bunun zerine bn
Sem-, mk: Bir yudum suya ve onun idrar olarak dar karlmasna denk olmayan bir mlk iin
kendini tehlikelere atarak yana girmek yarak deildir. dedi. Bu szler zerine Hrn duyguland
ve alad.
Rivayet edildiine gre, Fudayl b. tyd yle derdi: Hi bir kimsenin lm bana Hrn'unki kadar
aiE gelmedi. Allah'n benim mrmden alp onunkine katmasn samimiyetle istedim. Fudayl'in bu
sz arkadalar fmridlerij'nn gznde byd ve bu szden holanmadlar. Hrn lp de
arkasndan fitneler ortaya knca ve Me'mn Kur'n'n mahlk olduu fikrini halka baskyla kabul
ettirmee balaynca, Fudayl'in arkadalar: eyh (Fudayl) ne sylediini ok iyi biliyormu.
dediler.
Muhammed b. Mansr el-Badd anlatyor:
Hrn, Eb'l-Athiye'yi hapse att zaman onun sylediklerini kendisine iletmek iin bir gzc tayin
etti. Bu gzc bir gn hapishane duvarnn zerine Eb'l-Athiye tarafndan yazlan ve: Dikkatli ol,
zulm ktdr ve kt kimse ktlk yapmaa devam ettii srece zalimdir. Ceza gnnn sahibine
doru gidiyoruz, o gn onun huzurunda btn hasmlar bir arada toplanacaktr. mealindeki msralar
grd, hemen Harun'a gelerek onun bu szlerini duyurdu. Bu szlerden mteessir olan Hrn alad
ve Eb'l-Athiye'yi huzuruna ararak kendisiyle helal-lat ve ona bin dinar verdi.
e-Esma' anlatyor:
Hrn er-Red bir gn pek ok yemek hazrlatt ve ziyafet meclisini gzelce ssledikten sonra air
Eb'l-Athiye'yi ard ve: inde bulunduumuz u dnya nimetlerini tavsif et. dedi. Bunun
zerine Eb'l-Athiye: Frsat sana emn verdike sa salim yksek kklerin glgesinde yaamaya
devam et. mealindeki beyti syledi. Hrn: cG-zel. dedi ve bundan sonra ne syleyeceini sordu.
Eb'l-Athiye: Sabah ve le arzu ettiklerin hemen huzuruna getiriliyor. msralarn syledi. Hrn
yine: Gzel syledin, bundan sonra ne syleyeceksin bakalm. dedi. Bu defa Eb'l-Athiye:
Gs ukurunun glgesinde canlarn kma hrltlar baladnda, aldandn iyice bileceksin.
beyitlerini okudu. Bu szlerden duygulanan Hrn alamaa balad. Bunun zerine Fadl b. Yahya,
Eb'l-Athiye'yi dnerek: Mminlerin emri seni kendisini neelendiresin diye ard, sen ise onu
zdn. dedi. Hrn, Fadl'a dnerek: Onu brak; nk o bizi basiretsizlik ve taknlk iinde grd,
[131]
gaflet ve basiretsizliimizin artmasn istemedii iin byle syledi. dedi.
Emin'in Halife Olmas
Harun'un ld gecenin sabahnda askerleri olu Emn'in halifeliine bey'at ettiler. Bu srada
Me'mn Merv'de bulunuyordu. Shibu'l-berid grevinde bulunan Mehd'nin azatls Hameveyh,
Badd'daki naibi Eb Mslim Sellm'a bir mektup gndererek Hrn er-Red'in vefat ettiini
bildirdi. Bunun zerine Eb Mslim Emn'in yanna giderek babasnn lmnden dolay taziyede

bulundu ve halife seildii iin de kendisini tebrik etti. Bylece Eb Mslim, Emn'i ilk tebrik eden
kii oldu.
Ayrca Harun'un dier olu Salih, babasnn vefatn hadimlerden Rec vastasyla kardei Emin'e
duyurdu ve onunla birlikte babasnn yannda bulunan mhr, klc ve hrkay Emin'e gnderdi. Emn
Rec ile bulutuktan sonra Huld'deki sarayndan hilfet sarayna tand. Cuma namazn kldrdktan
sonra tekrar minbere kt, babas Harun'un vefat haberini iln ettikten sonra orada bulunanlara ba
salnda bulundu. Ayrca onlara hayr vaad etti, beyaz siyah ayrm yapmadan herkese gven verdi.
Bundan baka Emin Badd'da bulunan askerlere yirmi drt aylk yiyeceklerini datt ve onlar
kendisine bey'ate davet etti. Bunun zerine ailesinin ileri gelenleri kendisine bey'at ettiler. Emin
babasnn amcas olan Sleyman b. Mansr'u, kumandanlardan ve dierlerinden kendisi adna bey'at
almas iin vekil tayin etti. Bunlarn dndakilerin beyatlerini almas iin ise es-Sindi'yi
[132]
grevlendirdi.
Emn le Me'mun Arasnda Meydana Gelen lk htilf
Bu yl Hrn er-Red'in oullarndan Emn ile Me'mn arasnda ilk anlamazlk ortaya kt. Bu
anlamazln sebebi u idi:
Hrn Horasan'a hareket ettii zaman askerlerinden ve kumandanlarndan Me'mn iin bey'at almt.
Daha nce de bahsi getii zere, Hrn beraberinde bulunan mal ve ire ne varsa hepsini Me'mn'a
vermiti. te onun bu hareketi Emn'in gznde byd. Emn babas Harun'un hastalnn arttn
haber ald zaman Bekr b. Mu'temir'i babasna gnderdi ve onunla bir ok da mektup yollad. Emn
bu mektuplar mutfak malzemelerinin tanmasnda kullanlan bir sandn ayaklanndaki oyuklara
yerletirmi ve bu sandn ayaklarn sr de-risiyle kapattktan sonra Bekr b. Mu'temir'e yle
demiti: Bu mektuplar ldrlmen bahasna da olsa ne Mminlerin emrine ve ne de bakalarna
sakn verme. Mminlerin emr (Hrn) ld zaman da bu mektuplar sahiplerine teslim et.
Hrn er-Red Bekr b. M'temir'in Ts ehrine geldiini duyunca onu yanna ard ve geli
sebebini sordu. Bunun zerine Bekr: Senin durumunu renip kendisine haber gtrmem iin beni
Emn gnderdi. dedi. Hrn Bekr'e yannda mektup olup olmadn sordu, Bekr de bulunmadn
syledi. Bunun1 zerine Bekr'in "her eyinin, aranmasn emretti, ancak arama sonunda her hangi bir
eye rastlamadlar. Bu defa dvmelerini emretti, Bekr yine hi bir ikrarda bulunmad. Bunun zerine
hapsettirdi ve zincire vurdurdu.
Bundan sonra FadI b. Reb'e onu zorla ikrar ettirmesini, aksi takdirde boynunu vurmasn emretti.
Bekr yine hi br ikrarda bulunmad. Tam bu srada Hrn baygnlk geirdi ve kadnlar barmaa
baladlar. Bu durum karsnda Fadl Bekr'i ldrmekten vazgeti ve hemen Harun'un yanna geldi.
Hrn ayhp kendine geldiyse de Bekr ve bakalaryla megul olacak durumda deildi, bundan ksa
bir mddet sonra da ld.
Bekr Fadl b. Reb'e bir mektup gndererek kendisi hakknda acele etmemesini ve yannda yapmas
gerekli bir ok eylerin bulunduunu bildirdi. Bunun zerine Fadl Bekr'i yanma ararak ona
Harun'un vefat ettiini duyurdu ve yapmas gerekli olan eylerin neler olduunu sordu. Bekr Harun'un
hayatta olmasndan korktu, ancak ldn kesin olarak renince yannda bulunan mektuplar
kard. Bu mektuplardan biri Me'mn'a verilmek zere gnderilmiti. Emn bu mektubunda Me'
mn'a zntsn terketmesin, hem kendileri ve hem de kardeleri M'temen iin halktan bey'at

almasn emrediyordu. Fakat Me'mn bu srada Merv'de idi. Emn bu mektuplarndan birisini de
kardei Salih'e verilmek zere gndermiti. Bu mektubunda Salih'e, askerin sevk ve idaresini,
ordunun iinde bulunan eylere sahip kmasn, kendisinin ve beraberindekilerin Fadl'n gr
dorultusunda hareket etmesini emrediyordu. Mektuplardan biri de Fadl'a gnderilmiti, Emn
mektubunda Fadl'a, beraberinde bulundurduu mallan, namuslar korunmas gereken hanmlar ve
benzeri eyleri korumasn emrediyor, shibu's-urta, hciplik ve halifeyi koruma (harset) gibi
grevleri stlenen kimselerin bu grevlerinde brakldklarn bildiriyordu.
Emin tarafndan kendilerine gnderilen mektuplar okuyan bu kimseler ve kumandanlar ona iltihak
hususunda maverede bulundular. Hatta Fadl b. Reb': Hazr bir mlk, akbetinin nasl olacan
bilemediim bir kimseye terk etmem. dedi ve askerlerine geri dnmelerini emretti. Bunun zerin
vatan ve aile hasreti eken askerler geri dndler ve daha nce Me'mn'a vermi olduklar ahitlerini
terkettiler.
Bu durumdan haberdar olan Me'mn, babas Harun'un kumandanlarndan yannda bulunan Abdullah b.
Mlik, Yahya b. Muz, ebb b. Humeyd b. Kahtabe, Harun'un azatls ve hciplik grevinde bulunan
el-Al', Shibu's-urta grevinde bulunan Abbs b. Mseyyeb b. Zheyr, mektupuluk grevini
stlenen Eyyb b. Eb Sumeyr, Abdurrahman b. Abdlmelik b. Salih ve Me'mn katnda byk bir
itibar sahibi olan, kendisine yaknl le bilinen Z'r-riyseteyn gibi ahsiyetleri toplad ve onlarla
istiarede bulundu. Bu kumandanlar stiare neticesinde Fadl b. Reb'i iki bin svari ile takip ederek
onu yakalayp askerleri ile birlikte geri evirmeyi kararlatrdlar. Fakat Me'mn ile ba baa kalan
Z'r-riyseteyn ona unlar syledi: Eer bu kumandanlarn dediklerini yaparsan onlar seni kardein
Emn'e hediye yapm olurlar. Bence en uygun olan gr nce onlara bir mektup yazman, sonra da
arkadan gnderecein bir eli vastasyla onlarn daha nce vermi olduklar bey'-atlerini
hatrlatman ve buna vefa gstermelerini isteyerek dnya ve ahiret hususunda ahitlerini bozmak
konusunda onlar uyarmandr. Me'mn onun sylediklerini tuttu ve Sehl b. Sid ile hadimlerinden
Nev-fel'i bir mektupla birlikte Fadl'a gnderdi. Bunlar Fadl ve yanndaki askerlere Nisbur'da
yetitiler ve Me'rnn'un mektubunu Fadl'a verdiler. Bunun zerine Fadl: Ben ancak askerlerden
biriyim. dedi. Bu arada Abdurrahman b. Cebele el-Enbr, Sehl'in zerine sngyle saldrd ve
sngsn yan tarafna dayayarak yle dedi; Sahibin Me'mn'a syle, eer o, u anda karmda
bulunsayd, bu sngy azna sokardm. Bu szleri syleyen Abdurrahman ayn zamanda kfr de
etti.
Sehl ile Nevfel, durumu bildirmek zere Me'mn'un yanna dndler. Bunun zerine Z'r-riyseteyn
yle dedi: Nihayet dmanlardan kurtuldun. Fakat unu iyi bilmek gerekir ki, bu devlet hi bir
zaman Mansr'un dnemindekinden daha kuvvetli ve kudretli olmamtr, nk tanrlk iddiasyla
Mansr'a kars ba kaldran bir rivayete gre Eb Mslim'in kanm talep eden ve Horasan'da
ortaya kan Mukanna'a kar askerler galip geldiler. Yine Mukanna'dan sonra ba kaldran ve
Mslimanlarca kfir kabul edilen Ysuf el-Berm'e kar da askerler stnlk saladlar. imdi syle
ey emir (Me'mn)! Rfi' b. el-Leys'n haberi kendilerine geldiinde, insanlar (askerleri) nasl ve ne
halde grdn? Me'mn: cOnlarn iddetli bir ekilde alkalandkla-nn grdm. deyince Z'rriyseteyn: O halde boyunlarnda sana bey'at borcu olan daylarnn arasna geldiinde Badd
halknn dalgalanmalar ve alkalanmalar nasl olacak? Sen sabret, ben sana halifelii garanti
edeceim. dedi.
Z'r-riyseteyn'in bu sz zerine Me'mn: Sylediklerine uyuyorum ve bu ii sana havale
ediyorum; bu i sen stlen. dedi. Z'r-riyseteyn de: Allah'a yemin ederim ki, sana doruyu

sylyorum. Abdullah b. Mlik ve onunla beraber bulunan kumandanlar yaygn olan riyasetleri ve
sava gcne sahip bulunmalar sebebiyle bu ii senin adna stlenirler ise sana benden daha ok
faydal olurlar. Bu ii kim stlenirse, grnz gerekletirip emelinize ulancaya kadar o
kimseye yardmc olacam. diye karlk verdi.
Bundan sonra Z'r-riyseteyn, Me'mn'un yanndan ayrld ve kumandanlara gelerek, Me'mn iin
gstermeleri gerekli olan vefa borcunu hatrlatt. Fakat onlar Z'r-riyseteyn'i kendilerine bir tabak
zerinde cfe getirmi kabul ettiler. Bir ksm: Bu hell deildir, buradan uzak-la. derken, bir
ksm da: Mminlerin emri (Emn) ile kardei Me'mn1 un arasna giren kimdir? diyerek
honutsuzluklarn belirttiler.
Kumandanlarn bu tavrn gren Z'r-riyseteyn hemen Me'mn'a geldi ve durumu kendisine bildirdi.
Bunun zerine Me'mn: Bu ii en iyisi sen stlen. dedi. Z'r-riyseteyn Me'mn'a hitaben: Bunca
zaman Kur'n okudun, hads dinledin ve dinde fakh oldun. Kanaatime gre yannda bulunan fakihleri
hakka ve hakla amele, snneti ihyaya davet etsen, kendin de postuna oturup mezlim dvalarna
baksan daha iyi olur. dedi.
Me'mn onun bu tavsiyelerine uydu. Bundan sonra da kumandanlar, beyler ve onlarn ocuklar
kendisine ikram ve saygda bulundular. Me'mn, Temmli iin: Seni Ms b. Ka'b'n yerine., Rb'
iin: Seni Eb Dvud ve Hlid b. brahim'in yerine ve Yemenli iin de: Seni Kahtabe b. Mlik b.
Haysem'in yerine ikme ediyorum. diyerek vaziyeti idare etti. Burada saylan kimselerin hepsi
Abbas devletinin nakb-leri idiler. Ayrca Horasanllarn hara vergilerinde de drtte bir indirim
yapt. Onun bu hareketi Horasan halknn houna gitti, bu yzden onlar Me'mn'u: Kz kardeimizin
olu ve Peygamber (s.a.)'imizin amcaann olu. diye taltif ettiler.
Emin kendisine bey'at edildikten bir gn sonra ve Badd'da sknet salanr salanmaz Mansr'un
saraynn evresinde evgn oyunu iin alan yaplmasn emretti. Me'mn ise elinde bulundurduu
Horasan ve Rey valiliklerini srdrd. Ayrca Emn'e hediyeler gnderdi ve yollad bir mektupla
[133]
kendisine kar olan balln bildirdi.
eitli Olaylar
Bu yl Herseme b. A'yen, Semerkand bostanlarna girdi ve Rfi' b. el-Leys'i Trk taraflarna
gnderdi. Trkler Rfi'in etraFnda toplandlar, bylece Herseme, Rf' ile Trkler arasnda kald,
fakat Trklerin Rfi'in evresinden bir mddet sonra dalmalar zerine Rfi' zayf dt.
Bu sene Hrn er-Red'in hanmlarndan Zbeyde, Rakka'dan Badd's geldi Ve Enbr'da olu Emin
ile Badd'm ileri'gelenlerinden bir grup tarafndan karland. Bunlar arasnda Emn'in kardei bn
er-Red de bulunuyordu.
Bu yl iinde Bizans kral Nikfor, Burcan savanda ldrld. Nik-for yedi sene krallk grevinde
bulunmutu. Kendisinden sonra olu s-tebrak kral oldu, fakat yaral olan Istebrak'n krall iki ay
srd. s-tebrak'n lmnden sonra ise kz kardeinin kocas Mihail b. Corcis kral oldu.
Yine bu yl iinde Emn kardei Kasm el-M'temen' Cezire valiliinden azlederek onu Knnesrin ile
Avsm'a tayin etti ve Cezire valiliine ise Huzeyme b. Hzim'i getirdi.
Bu yl hacc ilerini Mekke emri olan Dvud b. s b. Ms b. Mu-hammed idare etti.
Bu yl fakh ve zhid olan mam Mlik'in arkada Sklb b. Ziyd el-Endls ile Mervn b. Muviye
el-Fezr vefat ettiler. Bir rivayete gre Mervn b. Muviye Zilhicce 194 (Eyll 810)'de vefat
etmitir.

Doksan drt yanda bulunan Eb Bekr b. Ayya ile smail b, Uley-ye de bu yl vefat ettiler.

[134]

HCRETN YZ DOKSAN DRDNC (M. 809-810) YILI OLAYLARI

Hims Halknn Emn'e Kar kmas
Bu sene Hms halk Emn'e ve milleri bulunan shk b. Sleyman'a kar kmlardr. Bu yzden
Hms' brakarak Selemye'ye giden shk b. Sleyman' Emn azletmi, yerine ise Abdullah b. Sad elHarei'yi tayin etmitir. Abdullah Hmshlarm ileri gelenlerinden bir ounu ldrm ve bir. hayli
kimseyi de hapsetmitir. Hms'm evresine ate saan Abdullah'tan Hmsllar emn dilemek
mecburiyetinde kalmlar ve kendilerine emn verilmitir. Daha sonra tekrar ba kaldran Hms
[135]
halkndan bir hayli kimse Abdullah tarafndan ldrlmtr.
Emn le Me'mn Arasnda kan Anlamazlk
Bu yl Emn minberlerden olu Ms iin dua edilmesini emretti. Bunun sebebi u idi:
Me'mn'a kar ahdini bozan ve Ts'tan Irak'a gelen Fadl b. Rebi' bu hareketinin neticesini dnd
ve kendisi hayatta iken^ Me'mn halifelie geldii takdirde kendisine hayat hakk tanmayaca
kanaatine vard. Bu yzden Emn'i kkrtmaa balad ve kardei Me'mn'u ve-liahdlikten hal'
ederek, yerine olu Musa'ya bey'at etmesini ve onu ve-liahd tayin etmesini tevik etti. Aslnda
Emn'in niyetinde byle bir ey yoktu. Fadl devaml surette Me'mn'un hal'ini Emn'e irin gstermeye
alt ve bu ii onun gznde kltme gayretlerine giriti. yle dedi: Abdullah (Me'mn) ve
Kasm (M'temen)' neye bekliyorsun? Sana onlardan nce bey'at edildi ve onlar bey'at hususunda
senden sonradrlar. Fadl'n bu grne Ali b. sa b. Mhn, es-Sind gibi kiiler de katldlar. Daha
sonra Emin de onlarn bu fikrine katld.
Bu safhadan sonra Emn, Abdullah b. Hzim'i yanna ard ve sabaha kadar onunla bu konuyu
grt. Abdullah kendisine unlar syledi: Ey Mminlerin emiri! Ahdinden ve sznden dnen,
kendisinden nce gelen halifenin grn reddeden ilk halife olmaktan seni uyaryorum. Bunun
zerine Emn Abdullah'a yle dedi: Sus! Abdl-melik'in gr senin grnden hem stn ve
hem de daha mkemmeldir. O: "Bir ormanda iki erkek arslan bir arada bulunmaz." dedi.
Emn bundan sonra kumandanlarn toplad ve Me'mh'un veliaht-Hkten hal' edilmesi hususunu onlara
arzetti. Fakat kumandanlar Me'mun' un hal'ini kabul etmediler, ancak bir grup Emn'i destekledi
Bundan haberdar olan Huzeyme b. Hzim, Emn'e unlar syledi: Ey Mminlerin emri! Yzne
kar yalan syleyen sana nasihat etmi saylmaz, doruyu syleyen de sana hiynet etmez. Hal1
hususunda kumandanlar-d? cr'et fikrini uyandrma, yoksa seni de halifelikten hal' ederler. Onlar
ahdi bozmaa zorlama, aksi takdirde sana kar olan ahit ve bev'at-lerini bozmaa kalkrlar; nk
ahdini bozan*ezil olur ve mutlaka hyanete maruz kahr.
Bundan sonra Emin, Ali b. s b. Mhn'a dnd ve kendisine tebessm ettikten sonra: Davet eyhi
ve bu devletin naibi olan sen, imamna (halifene) kar koymaz ve. ona olan itaatini gevetmezsin.
dedi ve AH b. s'y daha nce getirmedii yksek bir mevkie ykseltti. nk AH b. s ile Fadl b.
Reb', Me'mn'un hal'i hususunda Emn'e yardm ediyorlard. Me'mn'un hal'i hususunda srarl olan
Emn bir gn Fadl b. Reb'e yle dedi: Ey Fadl! Abdullah (Me'mn) ile yaamak mmkn m?

Mutlaka onun halifelik adaylndan hal' edihnesi gerekir. Fad! ise Emn'e vaatte bulunuyor ve yle
diyordu: Bu hal' ii ne zaman gerekleecek? Acaba Me'mn Horasan ve orada bulunanlara hkim
olduktan sonra m? Me'mn'un ilk yapaca i, nce btn valilere birer mektup gndererek kendisi
ve M'temen'den sonra Emn'in olu Musa'nn emirlii (halifelii) iin dua etmek olacaktr.
M'temen'in azliyle birlikte bu hal' meselesi Me'mn'a ulat zaman, Emn'in adm tiraz'dan,
sikkelerden sildi ve onunla olan muhabere ve posta ilerini kesti.
Me'mn'un iyi tavr ve hareketlerini duyan Rfi' b. el-Leys b. Nasr b. Seyyar ondan emn istedi,
Me'mn bu isteini kabul etti ve o da Me" mn'un yanna geldi. Daha sonra Thir b. Hseyin ile
beraber Semer-kand'da ikamet eden Herseme Me'mn'un yanna geldi, Me'mn kendisine ikramda
bulundu ve muhafz birliinin bana tayin etti. Emin bunlarn hepsini yadrgad ve Me'mn'a kar bir
tedbir olarak, onun Rey mili olan Abbs b. Abdullah b. Mlik'e bir mektup gnderdi ve bu
mektubunda onu denemek maksadyla Rey'de bulunan enteresan fidan (veya hurma tatls) eitlerini
kendisine bir mektupla bildirmesini istedi. Abbs b. Abdullah Emn'in emrini yerine getirdi ve
kendisine bir mektupla bu hususta bilgi verdi, fakat bunu Me'mn ve Z'r-riyseteyn* den gizli tuttu.
Ancak durumdan haberdar olan Me'mn onu azletti ve yerine kendi adam olan Hasan b. Ali'yi tayin
etti.
Bundan sonra Emin Abbs b. Ms b. s b. Muhammed b. Al, s b. Ca'fer b. Mansr, Shibu'lmusall grevini stlenen Salih ve Muhammed b. s b. Nehik'i Me'mn'a gnderdi ve olu Musa'nn
uzakta kalmas doalysyla yalnzla terkedildiini ileri srerek onu yanna almasn ve kendisine
takdim etmesini istedi. Bu haber Me'mn'a gelir gelmez hemen Rey, Nsbr ve dier yerlerdeki
millerine birer mektup gndererek onlardan kendilerini kuvvet hazrl iinde gstermelerini istedi.
miller Me'mn'un bu emrini yerine getirdiler. Nihayet Emn'in gnderdii bu kimseler Me'mn'a
geldiler ve Emn'in mesajm kendisine tebli ettiler. Emn'e bu ekilde hareket etmesini Ali b. s b.
Mhn tlemi ve Horasanllarn Me'mn ile beraber olduklarn Emn'e o haber vermiti.
Emn'in mesajn dinleyen Me'mn, Fadl b. Sehl ile istiare etti ve Fadl b. Sehl kendisine yle dedi:
Ali ve Ahmed'in babas Him' yanma ar ve onunla bu hususta mavere et. Me'mn, onunla
istiare ettikten, sonra Him kendisine yle dedi: Sen bizden Horasan'dan kmamak zere bey'at
aldn. Emn byle hareket (seni haledip olu Musa'ya bey'at) ederse, bizim boynumuzda ona bey'at
borcu yoktur. Ey Mminlerin emri! Allah'n rahmeti, bereketi ve selm sana olsun. Eer Emn'e
kar harekete geersen, sana sa elimle sarlrm; sa elim kesildii takdirde sol elimle sarlrm; bu
da kesildii takdirde dilim ile sarlrm. Boynum vurulduu zaman zerime deni ancak yapm
olurum.
Bylece Emn'in isteklerine kar Me'mn'un direnme azmi kuvvetlendi. Me'mn, Abbs b. Musa'y
huzuruna ard ve ona kendisinin gelemeyeceini bildirdi. Emn'in olu Musa'y da kendisine
takdim etmeyeceini bildirince Abbs b. Ms yle dedi: Ey Emr! Bunun (M-s'y kendine
takdim etmenin) sana bir zarar olmaz. te dedem s b. Ms hal' edildi, fakat bunun kendisine br
zarar olmad. Bunun zerine Z'r-riyseteyn ortaya atlarak Abbs b. Musa'ya: Sus! Senin deden
onlarn elinde esirdi, Ms ise daylarnn ve taraftarlarnn arasnda bulunmaktadr. dedi.
Toplant daldktan sonra Abbs b. Ms ile babaa kalan Zr'-ri-yseteyn onu kendine ekti,
Msr'dan baz yerler ile Mekke'de hacc zaman mevsim emirliini vermeyi kendisine vaat etti. Bunun
zerine Abbs, Me'mn'a bey'at etti ve bundan sonra Me'mn'a "mam" ad verildi. Bundan sonra
Abbs, Me'mn ve taraftarlarna Badd'da olup bitenleri mektupla bildirmee balad.
Emn tarafndan Me'mn'a gnderilen bu eliler geri dndler ve isteklerinin Me'mn tarafndan

kabul edilmediini Emn'e bildirdiler. Fadl ve AH b. s, Emn'den Me'mn'un hal'ini ve Musa'ya

bey'at edilmesini srarla istediler. Bunun zerine Emn, Me'mn'a br mektup gndererek bir ksm
Horasan blgelerini terketmesini ve haberleme imkn elde etmek iin yannda kendisi adna posta
ve istihbarat ileriyle grevli birisinin bulunmasn istedi. Emn'in gnderdii bu mektup zerine
Me'mn hemen yannda bulunan sekin insanlar ve kumandanlary-]a stiare etti. Kumandanlar daha
byk bir tehlikeden saknmak iin Emn'in bu naho tekliflerinin kabul edilmesini tavsiye ettiler.
Bunun zerine Hasan b. Sehl yle dedi: Emin'in, hakk olmad halde bir takm eyler istediini
biliyorsunuz deil mi? Onlar: Evet, biliyoruz; zaten isteklerine onu durdurmak in katlanyoruz.
dediler. Bu defa Hasan b. Sehl: Bu isteklerini kabul ettikten sonra, onun duracana ve baka eyler
istemeyeceine emin olabilir misiniz? dedi. Onlar: Hayr, emin olamayz. diye cevap verdiler.
Hasan b. Sehl bu defa: Eer baka eyler isterse ne yapacaksnz? diye sordu. Kumandanlar:
Kar kor ve engel oluruz. dediler. Bunun zerine Hasan b. Sehl, yle konutu: te bu
davrannz hukemdan duymu olduumuz u sze aykrdr: Meydana gelecek ktl bu gnden
bertaraf ederek akbeti dzeltmee al. Yarn seni tehlikeye atacak olan bu gnn sulh ve sknunu
arama".
Me'mn, Z'r-riyseteyn'e dnerek: Sen ne dersin? diye sordu. Z'r-riyseteyn unlar syledi:
Allah seni baarl klsn! Emn'in, senin kuvvetinle seni takip edeceinden ve bu kuvvetle zerinde
hakimiyet kuracandan emin misin? Belki hkerna bu szle, akbetin iyi netice vermesini isteyen
sizler iin bir takm klfetlere tahamml etmenizi iaret etmitir.
Bunun zerine Me'mn: cil rahat tercih etmek, dnya ve ahire-tin gzel akbetini bozar. dedi ve
Emn'in isteklerini kabul etmedi. Bundan sonra Me'mn gvendii birisini snra gnderdi ve lkesine
hi bir kimsenin girmesine frsat vermemesini, ancak kendisi tarafndan gvenilen kimselerin
girmesine msaade etmesini istedi.- Ayrca Horasanllarn gnllerini korku ve rabetle kendine
ekerek btn yollan gvendii kimseler vastasyla kontrol altna ald. Bylece tandklar ve
kendisine girme msadesi verilenler ile belli tacirler hari, hi bir kimsenin Horasn*a girmesine
imkn ve frsat verilmedii gibi Horasan'a girip kan btn mektuplar da sk bir kontrole tbi
tutuldu.
Bir rivayete gre Emin, baz Horasan blgelerini istemek iin Me' mn'a bir mektup gndermek
istemiti. Bunu duyan smail b. Sabh, Emn'e unlar syledi: Ey Mminlerin emiri Byle bir
mektup Me' mn'un kukusunu artrr ve onu uyarr. Bence, kendisine yaklamak istediini, halifelik
iinde yardmlarndan faydalanacan ve kendisine ihtiyacn olduunu, ayrca yapm olduun eyler
hakknda grlerine mracaat edeceini, bunun iin de yanna gelmesinin gerektiini bildiren bir
mektup gndermen daha uygun olur.
Emin, smail b. Sabih'in dnceleri dorultusunda bir mektup yazd ve bu mektubu bir grupla yola
kard. Ayrca mektubun tez elden Me'mn'a ulatrlmasn emretti ve bu grupla birlikte bol
miktarda hediyeler gnderdi. Emn'in gnderdii grup mektubu Me'mn'a sundular. Me'mn mektubu
okuduu zaman evresinde bulunan ve kendisine yakn olan kimseler Emn'in isteklerini kabul
etmesini tavsiye ettiler ve bu kabul edite umumi ve hususi bir ok maslahatn bulunduunu kendisine
bildirdiler.
Bu zerine Me'mn, Z'r-riyseteyn'i yanna ard ve mektubu bir de ona okuttu. Kendisiyle
istiarede bulunan Z'r-riyseteyn Horasan'dan ayrlmamasn ve Emn'e yaklamamasn tavsiye etti.
Bunun zerine Me'mn unlar syledi: Benim Emn'e kar koymam mmkn deildir, nk
mallarn ou onun yannda ve kumandanlarn ekserisi onun tarafndadr. Bu gn insanlar dirhem ve

dinara meyletmekte, ahit-lorini korumaya pek rabet etmemektedirler. Emn'in isteine kar koymam
iin her hangi bir kuvvete malik deilim. u anda Cgaveyh itaatten km durumda, Tbbet Beyi
Hkn ballm koparm vaziyette, Kabul beyi baskn yapma hazrl iinde ve trdbende beyi de
vergisini dememektedir. Ben u anda bunlarn hi birinden yakam kurtaracak durumda deilim ve
iinde bulunduum durumdan syrlarak Trk Hakan'na katlmak, onun himayesinde kalmak
istiyorum. Belki kendimi bylece gvence altna alm olurum.
Me'mn'un bu szlerine kar Z'r-riyseteyn de unlar syledi: Ahdi bozmann akbeti ok fena
olur, zulmn geride brakt iz gvensizlik meydana getirir. Nice malplar zamanla galip hale
gelirler. Zafer saynn azlna ve okluuna bal deildir. lmek, zulme boyun emek ve zillet
iinde yaamaktan daha kolaydr. Ben senin, gvdesinden kopmu bir ba gibi kumandan ve
askerlerinden ayrlp kardein Emin'in yanma gitmeni uygun bulmuyorum. Eer byle yaparsan onun
sade bir vatanda olma durumuna dersin ve savamak hususunda kendini mazur gsterecek bir
gayrette bulunmadn iin de senin zerindeki hkm devam edecektir. nce Cgaveyh ve Hakan'a
birer mektup gndererek onlarn kendi memleketlerinin banda kalmalarm sala, Kbu beyine
Horasan'dan hediyeler gndererek onunla sulh andlamasi yap, Itrdbende beyinden de imdilik vergi
almay btfak. Bundan sonra taraftarlarn toplayarak askerlerinle birletir, piyade ve svarileri kar
tarafla vurutur. Eer muzaffer olursa ne l, aksi takdirde Trk beyi Hakan'a iltihak eder ve onun
himayesine girersin.
Me'mn, Z'r-riyseteyn'in sylediklerinin doruluunu tasdik etti ve onun gr dorultusunda
hareket ederek nce ba kaldran bu beyleri raz kld, sonra askerlerini bir araya getirerek yannda
toplad ve Emn'e u mealde bir mektup gnderdi: Mminlerin emirinin (Emn'in) mektubu bana
ulat. Ben onun valilerinden ve yardmclarndan birisiyim. Hrn er-Red bana bu suur (u
blgej'da kalmam emretti. Hayatm hakk iin sylyorum; benim burada kalmam, Mminlerin emrinin yanna gitmemem, hem Mslmanlar ve hem de kendisi iin daha faydaldr. Geri Mminlerin
emirinin yaknnda bulunmak suretiyle Allah'n onun zerindeki nimetini mahede ederek bana
sevinme frsat douyor ise de. Mminlerin, emri isterse beni vazifemde brakr ve yanna gelmekten
beni affeder.
Emin, Me'mn'un gnderdii bir mektubu okuyunca isteklerini yerine getirmeyeceini anlad ve daha
nce anlatld zere, baz Horasan blgelerini terketmesi iin bir mektup daha gnderdi. Me'mn,
Emn'in isteklerini kabullenmekten ekinince, bu defa reddedilen istekleri hususunda Me'mn ile
mnazara etmek zere bir grup gnderdi. Ancak bunlar Rey*den teye gidemediler ve Me'mn'un
alm olduu tedbirleri ok salam buldular, hatt sefer ve ikmet hallerinde haber almak ve haber
vermek hususunda sk bir kontrole tbi tutuldular. Zaten halkn arasna haber yaymak iin
hazrlanmlard; fakat Me'mn onlara bu frsat vermedi. Bu grup geri dnnce grdklerini batan
aa Emn'e anlattlar.
Bir rivayete gre Emin, Me'mn'u hal' etmeye karar verdii zaman ki bunu ona irin gsterenler Ali
b. ts b. Mhn ile FadI b. Reb' idi Yahya b. Sleym'i yanna ard-ve bu hususta kendisiyle
stiarede bulundu. Bunun zerine Yahya b. Sleym unlar syledi: Ey Mminlerin emri! Daha
nce Hrn yazd ahitnamede Me'mn iin bey'at sz verdi ve bu ahitnameye artlar koydu,
yeminler ald; hl byle iken sen nasl bu ekilde hareket edebilirsin? Yahya b. Sleym'in bu
szlerine karlk Emn de unu syledi: Hrn er-Red'in Me'mn hakkndaki gr ni olmutur
ve isabetsizdir; nk Ca'fer b. Yahya bir hile ile Harun'u byle bir gre ynlendirmitir. Bizim
iin u anda faydal olan durum, hemen Me'mn'u hal' edip veliahdlikten uzaklatrmaktr. Emn'in

bu tavr karsnda Yahya b. Sleym u fikirleri beyan etti: Grnz Me'mn'u hal' etmek ise, bunu
aa vurmayn, nk askerler bunu ho karlamazlar. Onlar ve kumandanlar kademe kademe
arr ve hediyeler vermek suretiyle kendinize sndrrsnz. Ayrca Me'mn' un taraftarlarn ve
gvendii kiileri datmaa alrsnz ve onlar eitli mallar vermek suretiyle kendinize
yaklatrrsnz. Bylece kuvvetini zayflatp adamlarn elinden ektikten sonra kendisine yannza
gelmesini emredersiniz. Eer Me'mn isteinize uyarak yannza gelirse, istediiniz gereklemi
olur; eer gelmekten ekinirse, snrnn kuatld ve kuvvetinin sarsld bir durumda onu elinize
geirmi olursunuz. Bunun zerine Emn Yahya b. Sleym'e: Sen lzumsuz konua bir hatipsin,
isabetli gr sahibi deilsin. Kalk, git buradan, mrekkep ve kalemlerinin bana dn. dedi.
Z'r-riyseteyn (Fadl b. Sehl), Badd'da kendisine gvenebilecei kiiler edinmiti ve bunlarla
mektuplayordu. Fadl b. Reb' ise btn yollar kontrol altna almt. Z'r-riyseteyn'in gvendii
kimselerden birisi Badd'da meydana gelen yeni bir hadiseyi mektupla ona bildirmek istedii zaman
bu mektubu bir kadnla yola karrd ve mektubu kadnn bindii binein palanndaki aacn iine
gizlerdi. Bylece kadn bir kyden baka bir kye gider gibi yoluna devam eder ve mektubu Z'rriyseteyn'e ulatrrd. Fadl b. Reb', Me'mn'un hal'i konusunda srar edince. Emin onun srar
karsnda olu Musa'ya Safer 194 (Kasm 809)'de, bir rivayete gre de Rebiylevvel 195- (Aralk
810)'de bey'at etti. Ayrca Emin, olu Musa'ya, en-Ntk bi'1-hakk (doruyu syleyen) adm verdi
ve Me'mn ile M'temen'in adlarnn minberlerde okunmasn yasaklad. Hatta hcplerden birini
Kabe'ye gnderdi ve Hrn. er-Red'in daha nce Emin ve Me'mn'a bey'at ederek brakt yazl
ktlar getirtti. Fakat bunlar Fadl b. Reb' yrtp att.
Emn'in bu yaptklarndan haberdar olan Me'mn, Z'r-riyseteyn'e: te bunlar grle bilinecek
hususlardr, hak tarafnda olmamz bize yeter. dedi. Bu arada Me'mn adna minberlerde okunan
duann brakldn ve bu haberin Me'mn tarafndan dorulandn gren Z'r-riyseteyn ilk tedbir
olarak Me'mn'un Rey ve civarndaki askerlerini bir araya toplamasn ve bunlar yiyecek ve dier
eylerle desteklemesini ileri srd. Bu srada Rey civarndaki blgelerde ktlk bulunmas sebebiyle,
Me'mn buralarda bulunan askerlerin isteklerini fazlasyla yerine getirdi. Bylece refaha kavuan bu
askerler taknlk edip saa sola saldrmadlar. Bundan sonra Me'mn, kumandan ve askerlerinden bir
ksmn kumandasna teslim ettii Eb'l-Abbs Thir b. Huseyn b. Mus'ab b. Zurayk b. Es'ad elHuz''yi onlarn bana emir olarak gnderdi. Eb'l-Abbs sr'atli bir yryle Rey'e geldi ve
burada konaklamaa balad. Bu arada silhlan brakp, hayvanlar otlamaa sald.
Emin ise, smet b. Hammd b. Slim'i bin kiilik bir kuvvetle He-medn'a evketti ve ona, nc
birlii Sve'ye gndermesini, kendisinin ise Hemedn'da kalmasn emretti. Bu arada Fadl b. Reb ile
Ali b. sa b. Mhn, Me'mn ile savamas iin Emn'i kkrtmaa devam ettiler. Olu Musa'ya bey'at
eden Emn onu Ali b. sa'nn terbiye ve himayesine brakt. Ayrca Emn, Shibu's-urta grevine
Muhammed b. ls b. Nehk'i, muhafz birliinin bana Osman b. ls b. Nehk'i ve mektupuluk
[136]
ilerine de Shibu'l-musall grevini yrten Ali b. Salih'i tayin etti.
Tunuslularn bn Aleb'e Kar kmalar
Bu yl Tunus'ta tmran b. Mclid er-Heb' ile Kurey b. et-Tunus, frkye emiri brahim b. Aleb'e
kar isyan ettiler. Tunus'ta toplanan byk bir kalabalk kendisine bal bulunanlar le birilkte
brahim b. Aleb'i kendi kknde muhasara altna aldlar. Ayrca Cemziyelhir 194 (Mart 8I0)"de
Kayrevn halk da ibrahim b. Aleb'e kar ba kaldrd. Aralarnda meydana gelen arpmalarda

tbrhim b. Aleb'in adamlarndan bir grup ldrld.

mrn b. Mclid ve taraftarlar 10 Recep 194 (20 Nisan 810)'de Kayrevn'a girdiler. Bu arada
Kurey de Tunus'tan hareket ederek Kay-revn'a geldi. Bunlar brahim b. Aleb ile Recep 194 (Nisan
8I0)'de savaa tututular. brahim b. Aleb'in taraftarlar hezimete uradlar. 20 Recep 194 (30 Nisan
810)'de taraflar tekrar karlatlar. brahim b. Aleb'in taraftarlar ikinci defa yenildiler. Yine bu
Recep ay ierisinde taraflar nc defa karlatlar, bu defa brahim b. Aleb'in taraftarlar zafer
kazandlar. Bu arada mrn b. Mclid, Fakh Esed b. Furt'a bir eli gnderdi ve kendileri ile
beraber Kayrevn'dan kmasn iste-dt; fakat Esed onlarla gitmeyi reddetti. Bunun zerine Mclid
tekrar Esed b. Furt'a bir eli daha gnderdi ve Esed'e: Ya bizimle gidersin, ya sa ayandan tutup
zorla sryerek gtrecek birisini gndereceim. dedi. Bu zorlama karsnda Esed eliye yle
dedi: Mclid'e syle; eer sizinle gitmek mecburiyetinde kalrsam, halka: "len ve ldrlen
[137]
cehennemdedir." derim. dedi. Bunun zerine mrn, Esed b. Furt'n yakasn brakt.
Miride Halknn Ba Kaldrmas Ve Hakemin Frenk Memleketlerinde Savamas
Bu sene Mride halk Endls emiri Hakem b. Him'a kar tekrar ba kaldrd. Hakem isyan eden
Mride halknn zerine bizzat kendisi yrd ve onlarla savat. Komuta ettii kk ve byk
birlikler ric'at ve hamle eklinde sava 194-196 (809-811) ylna kadar devam ettirdiler.
Frenkler, Mslmanlarn bulunduklar suur (u blge) lara gz dikerek buralarda baskn, yama,
ldrme ve esir alma hareketlerine giritiler. Bu srada Hakem Mride halk ile megul olduundan
Frenk-lerle uramaa frsat bulamamt. Suurda bulunan Mslmanlarn byk bir felket
ierisinde bulunduklarn ve dmann yapm olduu ikencenin had safhaya ulatn rendi. Bu
arada esr alman bir kadinin: mdada yeti, ey Hakem! dedii kendisine duyuruldu. in ciddiyetini
anlayan Hakem, hemen hazrla giriti ve askerlerini toplayarak 196 (811} ylnda Frenk lkesine
hareket etti. Hakem Frenk memleketlerinde ar basp pek ok savalar yapt. Bu arada bir ksm
kaleleri fethetti; Frenk memleketlerini tahrip ederek buralar yama ettii gife bir ok insanlar da
ldrd. Ayrca kadnlarn esir ald ve pek ok ganimet ele geirdi. Bundan sonra kendisinden
yardm isteyen ve esir alman kadnn bulunduu tarafa doru hareket etti ve esr mbadelesi
yaplmasn emretti. Kadnn esaretten kurtarlmasn iddetle tavsiye etti, nihayet kadn esaretten
kurtarld ve mbadele sonunda artan Frenk esirleri ldrld. Hakem savaa son verdikten sonra
suur halkna: Hakem sizin imdadnza yetiti mi? diye sordu. Onlar: Evet. dediler ve dua ederek
[138]
kendisini vdler. Bundan sonra Hakem muzaffer olarak Kurtuba'ya dnd.
eitli Olaylar
Bu sene Bizansllar krallar Mihail'in zerine hcum ettiler, fakat Mihail kaarak kurtuldu ve rahip
oldu. ki sene kadar krallk yapm ve sonra kumandan Elyon kral olmutur.
Bu yl Musul valiliinde Emin tarafndan tayin edilen brahim b. Abbs bulunuyordu.
Mehur zhid akik el-Belh, bir Trk memleketi olan Kln savanda bu yl ldrld. el-Evz'nin
mesai arkada olan Veld b. Mslim de bu sene vefat etmitir. Bir rivayete gre, 110 (228) ylnda
doan Velid b. Mslim-195 (811) ylnda vefat etmitir. 117 (735) ylnda doan Kfe kads Hafs b.
Gys en-Naha' de bu sene vefat etmitir.

116 (734) ylnda doan Abdlvahhb b. Abdlmecid es-Sekaf de bu yl vefat etmitir.

Abdlvahhb'n aklnda mrnn sonuna kadar bozulma (ihtilat) grlm, bu yzden de daha nce
rivayet etmi olduu hadisler sahih kabul edilmitir.
Ayrca byk nahiv alimi Sbeveyh de bu yl vefat etmitir. Onun asl ad: Amr b. Osman b. Kanber
(Eb Ber)'dir. (Bir rivayete gre Sbeveyh 183 (799) ylnda vefat etmitir.) Sibeveyh bir rivayette
otuz iki yl, dier bir rivayette ise krk yldan fazla yaamtr.
[139]
Yetmi drt yl yaayan Yahya b. Said b. Ebn b. Said b. el-As da bu yl vefat edenlerdendir.
HCRETN YZ DOKSAN BENC (M. 810-811) YILI OLAYLARI
Me'mn'un Adnn Hutbelerde Okunan Snn Yasaklanmas
Bu yl Emin, zerinde kendi ad bulunmad iin 194 (809) ylnda Horasan'da kardei Me'mn
adna baslan dirhem ve dinarlarn geersiz saylmasn emretti. Ayrca en-Ntk bi'1-hakk lakabm
verdii olu Ms ve el-Kim bi'1-hakk lakabn verdii dier olu Abdullah1 in minberlerde
adlarnn zikredilmesini salad. Ms bu srada kk bir ocuktu. Bu arada Emin bir ksm
[140]
kimselerin grlerine uyarak kardei Me'mn'un adnn hutbelerde okunmasn yasaklad.
Ali B. Fa le Tfair Arasnda Meydana Gelen Sava
Emin, Memn ile savamak zere Ali b. s b. Mhn'i gnderdi. Bakasn deil de Ali b. sa'y
gndermesinin sebebi u idi:
Z'rriyseteyn'in FadI b. Reb'in yannda fikir ve szlerine ba vurduu bir casusu vard. Z'rriyseteyn bir gn bu adamna bir mektup gnderdi ve kendileriyle savamak iin Ali b. sa'nn
gnderilmesinin salanmasn istedi. Aslnda maksad, Hrn er-Reid dneminde Horasan valisi
iken halka kt davranarak zulmettii iin azledilen ve Horasan halknn nefret ve buzunu kazanan
Ali b. isa'nn gnderilmesiyle Emin ve taraftarlarna kar Horasanllarn sava gayretlerini
artrmakt. Neticede Z'r-riyseteyn'in adam onun istei dorultusunda bu ii baard ve Emn Ali b.
s'y gndermee karar verdi.
Bir rivayete gre, Eminin Ali b. sa'y gndermesinin sebebi yledir:
AH b. ls bir gn Emin'e: Horasan halknn kendisine mektup gnderdiini, Horasan'a geldii
takdirde boyun eip itaat edeceklerini, bakas gnderilirse ona itaat etmeyeceklerini bildirdiklerini
syledi. Bunun zerne Emin, Ali b. sa'y gnderdi ve kendisine Nehvend, Heme-dn, Kum ve
Isfahan gibi btn Cebel blgesini ikta' olarak verdi. Ayrca bu blgelerin sava ve hara ilerinin
idaresini de ekledi. Bunlardan baka pek ok mal da verdii gibi, hazineler zerine hakem tayin etti.
Emin, Ali b. isa'y elfi bin svari le donatt ve bir mektup gndererek Eb Dlef Kasm b. drs b.
ls el-lcl ile Hill b. Abdullah el-Hadrern' nn kendisine katlmalarn stedi. Bu arada Emin ara ara
Ali b. sa'ya kar asker ve mal yardmn srdrd.
Ali b. ls Badd'dan ayrlmazdan nce vedalamak zere Emn'in annesi Zbeyde'nin yanna geldi
ve Zbeyde kendisine unlar syledi: Ey Ali b. ls! Mminlerin emri (Emn)'e evldm olmas
hasebiyle efkat ve merhametim sonsuzdur. Ancak Abdullah (Me'mn)'a da bana gelebilecek her

hangi bir kt hareketten dolay efkat besliyor ve merhamet duyuyorum. Olum (Emin) bir
hkmdardr, kardeiyle saltanat hususunda mcadele ve rekabete girimi, ayrca onun elindekiteri
de kskanmtr. Kerim kimse et yerken bakalar ona engel olmaa alr ve kin duyar. Me'mn'a,
ayn babann evld olmas ve Emn'in kardei bulunmas dolaysyla hak tan ve sayg gster. Onu
szlerinle rsvay etmeye yeltenme; nk sen dengi deilsin. Onu klelere reva grlecek bir tarzda
zorla srkleyerek getirmee alma ve zincire vurarak kltmee kalkma. Ayrca hizmeti ve
cariyelerinden mahrum brakma. Yrrken sert davranma ve kendisiyle ayn hizada yrme. nce
zengisini tut, sonra bineine bin. Eer sana sverse buna tahamml gster.
Bu szleri syledikten sonra, Ali b. sa'ya gmten bir zincir verdi ve Me'mn'un, eline dmesi
halinde bu zincirle balamasn istedi. Bunun zerine AH b. ls, Zbeyde'ye; stekleriniz
dorultusunda hareket edeceim. dedi.
Ali b. ts beraberinde bulunan kumandan ve askerler ile aban SS (Nisan BllJ'deBadd'dan hareket
etti ve kendisini bizzat Emin uurlad. Rivayet edildiine gre BadSd'da bulunan yal kiiler, silh
ve tehizat bakmndan onun ordusundan daha mkemmelini ve bu birlie katlan adamlardan ve
atlardan ayca daha ounu grmediklerini sylemilerdir.
Emn. AH b. sa'ya ayrca Me'mn'un kendisiyle savamaa kalkmas halinde onu esir almasn
tavsiye etmiti.
Badd'dan hareket eden Ali b. Isfi Cell'da kervanlar ile karlat ve onlardan durum hakknda
bilgi almak istedi. Bunlar Thir'in Rey'de taraftarlarm oaltmaa altn, sava aletlerinin slh
ile uratn, kendisine yardmc olacak asker! birliklerin Horasan'dan geleceini ve u anda
kendisinin sava hazrl ierisinde bulunduunu bildirdiler. Bunun zerine AH b. sa: Thir benim
dallarmdan bir dikendir. Onun gibiler ordular idare edemez. dedi ve adamlarna dnerek unlar
syledi: Thir'in iddetli rzgrdan yklan bir aa gibi yklmas iin bizim Hemedn yokuunu
getiimizi duymas kfidir, nk yeni domu kuzular boynuzlu kolar ile vumamaz. Katrlarn ise
arslanlar ile karlamaa tahammlleri yoktur. Eer Thir bize kar koymaa kalkrsa kendisini
snglerin dileri arasna ve keskin kllarn azna atm olur. Biz Rey'e gelip kendilerine
yaklatmz zaman onlarn kuvvetleri zayflayp paralanacaktr.
Bundan.sonra Ali b., s Deylem, Taberistn ve bu civarda bulunan beylere hediyeler vereceini
vaad eden mektuplar gnderdi ve onlara ta, bilezik ve dier baz eyler hediye tti. Ayrca onlardan
Horasan yolunu kesmelerini istedi, onlar da AH b. sa'nn isteini kabul ettiler. Bundan sonra sava
stratejisine elverili olmayan ilk Rey kasabasna geldii zaman taraftarlarndan bir grup kendisine:
nce casus ve ncler gnderir ve taraftarlarn iin bir hendek kazdrrsan gece basknndan emin
olur ve uygun olan yapm olursun. dediler. Bunun zerine Ali b. s yle dedi: Thir gibiler iin
bu kadar hazrlanmaa gerek yoktur. Onun durumu u iki ktan birisidir: O ya Rey'de kendisini
koruma altna alacaktr, o zaman Rey halk gece bastrp iini bitirecek ve bizim yapmak istediimizi
onlar yapm olacaklardr, yahut da svarilerimiz yaklat zaman Rey'i terkedecektir. Ali b. isa'nn
taraftarlar sz alarak kendisine: Eer Thir'in maksad Rey*i terkedip geri dnmek olsayd bunu
yapmas gerekirdi, nk biz kendisine yaklatmz hlde henz Rey'i terketmedi. dediler.
AH b. s ile Rey arasnda on fersahlk bir mesafe kalnca Thir taraftarlar ile istiare etti ve onlar
Tfihir'e Rey'de kalmasn, Horasan'dan kendisine yardm gelinceye ve oradan gelecek bir kumandann
bu ileri stlenmesine kadar savunmaya devam etmesini tavsiye ettiler, ayrca unlar sylediler:
Reyde kalman hem senin iin, htfm de taraftarlarn iin daha iyi olur. Ayn zamanda souktan
korunmak ve askerlerin yiyeceklerini temin etmek bakmndan da daha elverili olur. Bundan baka

Rey'de bulunan evlere snma imknn olur, ayrca dman oyalamaa frsat da bulmu olursun.
Fakat Thir onlarn bu tavsiyelerini beenmedi ve yle dedi: Dncelerinizde isabet pay yoktur,
nk Rey halk AH b. sa'nn hamle yapmasndan korkmaktadrlar ve beraberinde pek ok l
bedevileri, kr ve kylerde yaayan ok miktarda apulcu bulunmaktadr. Eer Rey'de kalrsam, Rey
halknn AH b. sa'dan korkarak bizim zerimize hcum etmeyeceklerinden emin olamam. Bence en
uygun olan onlara kar koymak zere Rey'den kmaktr. Eer zafer kazanrsak ne l; aksi takdirde
Rey'e dner ve yardm gelinceye kadar orada AH b. s le savamaa devam ederiz.
Bundan sonra Thir taraftarlarn ard ve drt bin svariden daha az saydaki bir askeri kuvvetle
Rey'den kp be fersah uzaklktaki bir yerde karargh kurdu. Thir'in shibu's-urta grevinde
bulunan Ahmed b. Him yle dedi: AH b. s bize gelir de ben Mminlerin em-rinin valisiyim
derse, biz de valiliini tasdik edip kabul edersek onunla savamamz uygun olmaz. Bunun zerine
Thir: Henz bana bu hususta bir ey gelmedi. dedi. Bu sefer Ahmed b. Him Thir'e: Beni
kendi halime brak. dedi. Thir de: Bildiin gibi hareket et. dye karlk verdi. Bunun zerine
Ahmed b. Him minbere kt ve Muham-med (Emin)'i hal' etti, Me'mn'a da halife olarak dua etti.
Thir ve askerleri bundan sonra buradan ayrldlar. Bu srada Thir'in taraftarlarndan birisi yle
dedi: Askerin Ali b. sa'nn askerlerinden korkmu bir vaziyette bulunmaktadr. Onun askeri ile
tanp snmalarna ve yapacaklar savata ne ekilde hareket edeceklerini reninceye kadar,
savamay geciktirirseniz her halde iyi olur. Bu szler karsnda Thir de unlar syledi: Ben
dikkatsiz ve tecrbesiz birisi deilim. Kendi askerimin azln, kar tarafn askerinin sayca
okluunu ve onlarn sava malzemesi bakmndan stnlklerini biliyorum. Eer savamay geciktirirsem kar taraf azlmzn farkna varr ve askerlerimin gnln korku ve tevikle kendilerine
celbederek kendi taraflarna gemelerini salayabilirler. Bylece sebat gsteren izzetinefis sahibi
kimseler beni perian edebilirler. Fakat ben piyadeleri piyadelerle, svarileri svarilerle
karlatracam ve askerlerimin itaat ve vefakrlna gvenece.im. Ayrca ehit olmak isteyen
kimsenin hrsn ve hayr bekleyen kiinin sabrn gstereceim. Eer Allah (c.c.) bize zaFeri nasip
klarsa, arzu ve isteimiz budur; eer bunun aksi tecelli ederse, savaa katlp da ldrlen ilk kimse
ben deilim ya. Allah (c.c.) katnda olan (sevap) daha ok ve daha deerlidir.
Ali b. s da askerlerine u ekilde talimat verdi: Elinizi abuk tutun. Onlarn says azdr. Onlar
kllarn scakln ve snglerin kendilerine saplandn idrak ettikleri zaman sizin karnzda
sebat gsteremeyeceklerdir.
Bundan sonra Ali b. s, askerlerini sa ve sol, cenah ve merkez olmak zere e ayrd. Ayrca on
bayrak hazrlad ve her yz kiiye bir bayrak vererek onlar aralarnda bir ok atm mesafe brakmak
suretiyle arka arkaya dizdi. Bununla birlikte her yz kiinin banda bulunan kumandanlara,.ilk
bayra tayan grup sava uzatt takdirde onu takip eden grubun ne gemesini, savaan grubu se
geri ekerek dinlenmesini salamalarn emretti, ayrca zrhl kimseleri bayrakl gruplarn nne
geirdi, kendisi de cesur askerlerin yannda yer ald.
Thir ise askerlerini byk gruplara ayrd, mit ve t vermek suretiyle onlar savaa tevik etti.
Fakat Thir'in askerlerinden bir grup kaarak Ali- b. s'ya iltihak etti. Thir askerlerinden bir
ksmn sopalatt, dierlerini de tahkir etti. Thir'in bu hareketi, geride kalanlarn AH b. s ile
savamasn ve dmanlarnn zerine yrmelerini tevik etti. Bu srada Ahmed b. Him, Thir'e
yle dedi: Ali b. sa'nn daha nce bz Horasanllardan Me'mn iin alm olduu bey'at kendisine
hatrlatamaz msnz? Thir: Hatrlatabilirim ve bunu yaparm. dedi. Bundan sonra Thir bey'at
belgesini ald, sngsnn ucuna takarak saf halindeki iki tarafn askerlerinin arasna dikildi ve emn

istedi. Ta-hir kendisine emn veren Ali b. sa'ya yle -dedi: Allah'tan korkmaz msn? u sngmn
ucundaki bey'at belgesi, bizzat senin tarafndan bizden alnan bey'at nshas deil mi? Bir ayan
kabirde, artk Allah' tan kork. Thir'in bu szleri zerine Ali b. ls: Thir'i yakalayp bana getirene
bin dirhem vereceim. dedi. Bu srada Ahmed b. Him'n taraftarlarnn Ali b. s'ya svmeleri
zerine Ali b. isa'nn taraftarlarndan Hatim et-Ti adnda birisi ortaya kt. Thir onun zerine
atld, elleriyle tutarak klcn elinden ald ve vurduu bir darbe ile yere serdi. Bu yzden Thir'e
Z'1-yemneyn ad verildi.
Bundan sonra Rey halk hemen ehrin kaplarn kapattlar. Bunun zerine Thir taraftarlarna unlar
syledi: Bu srada arkanzda bulunanlardan ziyade nnzdekiler ile megul olun, zira s2ji
bunlardan ancak sadakat ve gayretiniz kurtaracaktr.
Her iki taraf iddetli bir savaa tututu ve Ali b. sa'nn sa cenah Thir'in sol cenahna saldrd. Ali
b. sa'nn sa cenah fena halde hezimete urad, ayrca Thir'in sa cenahna saldran AH b. isa'nn
sol cenah da Thir'in askerleri tarafndan bulunduklar yerden uzaklatrld. Bundan sonra Thir
askerlerine yle dedi: Btn gayret ve kuvveti-niei Ali b. sa'nn merkez kuvvetlerine yneltin ve
onlarn zerine fevkalde bir ekilde hamle yapn. Eer siz onlarn bir bayran (yz kiilik bir
kuvvetini) bozguna uratp datrsanz, batakiler sona kadar geri dnp kaacaklardr. Gerekten
Thir*n askerleri sadakatla sabr ve metanet gsterdiler ve Ali b. isa'nn merkez kuvvetinin ilk
bayrakl grubunun zerine saldrarak onlar hezimete uratmakla birlikte pek ounu da ldrdler.
Bylece arka arkaya dizilen Ali b. s'nin yzer kiilik bayrakl gruplar pepee geri katlar,
neticede AH b. isa'nn sa cenah bozuldu.
Thir'in sa ve sol cenahlar arkadalarnn yaptklarn grnce karlarnda bulunan Ali b. isa'nn
askerlerine saldrmak zere geri dndler ve onlar hezimete urattlar. Hezimet Ali b. s'ya varp
dayannca askerlerine u ekilde b^r arda bulundu: Kendilerine hediyeler, bilezikler ve talar
verdiim yakn askerlerim ve taraftarlarm hani neredeler? Geri ekildikten sonra tekrar geri dnseler
ya! Bu srada Thir'in askerlerinden birisinin att bir okla Ali b. Is ldrld. Bir rivayete gre
Ali b. s'yi ldren kii Dvud Siyah idi.
Ali b. isa'nn ba gvdesinden ayrld; elleri ayaklarna balanarak gvdesi bir tahta zerine konuldu
ve her ikisi Thir'e gnderildi. Thir' in emri zerine de gvdesi bir kuyuya atld: Bundan sonra
Thir Allah'a krederek yannda bulunan gen kleleri azat etti. Bylece Ali b. s' nm askerlerinin
bozgunu tamamlanm oldu. Ancak Thir'in askerleri zerlerinden kllarn kaldrmadlar, onlar iki
fersah kadar takip ettiler ve bu iki fersahlk mesafede on iki defa savatlar. Ancak her savata
Emn'in askerleri hezimete uradlar, Thir'in askerleri ise esir alma ve ldrme ilerini gece
karanlk bastrncaya kadar srdrdler; bu arada ok miktarda ganimet ele geirdiler.
Bundan sonra Thir silhlarm brakanlarn gven altnda bulunacaklarn iln etti, bunun zerine
silhlarn yere atarak bineklerinden indiler.
Thir Rey'e dnd, bu arada Me'mn ve Z'r-riyseteyn'e u ekilde bir mektup gnderdi:
Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla...
Mminlerin Emrine mektubumdur:
Ali b. sa'nn ba nmde, yz parmamda, askerleri ise emrim altndadr. Vesselam.
Thir ile Me'mn arasnda iki yz elli fersahlk bir mesafe bulunmasna ramen bu mektup posta ile
gn iinde Me'mn'a ulatrld. Z'r-riyseteyn, Me'mn'un yanma gelerek fetihler dolaysyla
tebrik etti ve halkn huzuruna girmesini emretti. Me'mn'un huzuruna giren halk kendisini hilfetle
selmlad.

Mektubun Me'mn'un eline gemesinden hemen iki gn sonra Ali b. sa'nn ba da geldi ve Horasan
sokaklarnda dolatrld.
Fetih haberini bildiren bu mektup Me'mn'un eline getii srada, Herseme komutasnda hazrlam
olduu byk orduyu Thir'e yardm maksadyla yola karmak zere idi.
Ali b. s'nn lm haberi Emn'e ulat srada kendisi balk avlamaktayd. Kendisine haber getiren
kimseye: Yazklar olsun sana! Beni kendi halime brak. Kevser u anda iki tane balk tuttu, ben
henz hi balk yakalayamadm. dedi.
Bundan sonra Fadl, Me'mn'un Badd'da bulunan ocuklarnn vasiliini yapan ve Sevd
blgesindeki mlknn vekili bulunan Hadim Nevfel'e birisini gnderdi. Nevfel'in elinde daha nce
Hrn er-Reid tarafndan Me'mn'a hediye edilmi bulunan bir milyon dirhem bulunuyordu. Gelen
bu kii Nevfel'in elinde bulunanlar ve Me'mn'a ait olan arazi ve gelirlerinin hepsini ald. Bu hususta
Badd airlerinden birisi u mealde bir iir sylemitir:
Vezirin hiyaneti, emrn fk, danmann cahillii halifeliin elden kmasna sebep olmutur.
Fadl vezir, Bekr ise mirdir, bunlar emrin lmn neticelendirecek olan eyleri istemektedirler.
Onlar bunlar istemekle aldanma yolunu tutmulardr; aldanmak ise yollarn en ktsdr.
Bu iirin devamnda bulunan beyitleri ok kt iftiralar bulunmas dolaysyla buraya almadm.
Ancak takva sahibi bir kii olmasna ramen bu beyitleri zikreden Eb Ca'fer'e de hayret ettim.
Emn neticede ahdini bozduuna piman oldu. Kumandanlar evval 195 (12 Temmuz 811)'de bir
araya geldiler, maalarn almak ve gerekirse karklk karmak zere anlatlar. Bu kararlarn icra
da ettiler. Abdullah b. Hzim onlara kar koydu ve savaa giriti. Ancak Emin, Abdullah b. Hzim'in
[141]
savamasn engelledii gibi kumandanlarna bol miktarda mallar datt.
Abdurrahman B. Cebele'nin H Eni Edan zerine Gnderilmesi
Emn, Ali b. sa'nn ldrldn ve askerinin hezimete uradn renince yirmi bin kiilik bir
kuvvetle Abdurrahman b. Cebele el-Enbri'yi Hemedn tarafna gnderdi ve onu
Horasan
topraklarndaki
fethedecei btn yerler de dahil olmak zere Hemedn valiliine tayin etti.
Ayrca gayretli olmasn emretti ve kendisine bir ok mallar verdi. Bundan sonra Abdurrahman
Hemedn'a geldi ve ehri koruma altna alarak surunu onard.
Abdurrahman'n Hemedn'a gelmesi zerine Thir de buraya geldi. Ancak hazrlkl bulunan
Abdurrahman Thir'e kar koydu ve taraflar arasnda ok iddetli bir sava balad. Her iki taraf da
sabr ve metanet gsterdi; ancak taraflardan pek ok kimse yaraland ve ldrld. Bozguna urayan
Abdurrahman ise tekrar Hemedn'a dnd ve yaral askerlerinin iyileip tekrar g kazanmalarna
kadar burada gnlerce kald. Bundan sonra, Thir'e kar saldrya gemek iin tekrar harekete geti.
Abdurrahman'n bu vaziyetini gren Thir yakn arkadalarna unlar syledi: Abdurrahman size
taarruzda bulunmak istiyor. Ona yaklarsanz mutlaka sizinle savaacaktr. Hezimete urattnz
takdirde bu defa Hemedn'a girecek ve oradaki hendekleri kendisine si1 per yaparak sizinle
savamay srdrecektir. Sizi hezimete uratmas hlinde btn meydan kendisine kalacaktr. Hendek
ve askerlerimize yakn olan bir yerde bekleyin, eer Abdurrahman bize yaklarsa onunla savarz.
Thir'irt tavsiyesine uyan arkada ve askerleri onun tespit ettii yerde beklemee baladlar.
Abdurrahman kendisinden korktuklar iin onlarn burada beklediklerini sand ve zerlerine yrd.

Taraflar iddetli bir ekilde savaa tututular ve her iki taraf da sabr ve metanet gsterdiler.
Abdurrahman, askerlerinden ldrlenlerin saysnn arttn grnce aralarnda dolaarak onlar
savaa tevik etti ve sabrl olmalarn istedi. Tam bu srada Thir'in adamlarndan birisi
Abdurrahman'n askerlerini sktrd ve onlar hezimete uratt. Thir'in taraftarlar var gleriyle
zerlerine atlarak onlar ldrmee devam ettiler ve Hemedn'a kadar geldiler. Thir Hemedn
kapsnda durdu ve ehri muhasara altna ald. Muhasarann iddeti ve uzamas ehir halkn bktrd.
Hemedn halknn kendisine ve sknt ierisinde bulunan arkadalarna kar koymasndan korkan
Abdurrahman bir eli gndererek kendisi ve beraberindekiler iin Thir'den ernn stedi. O da
[142]
Abdurrahman ve beraberinde bulunanlara emn verdi ve bundan sonra He-medn'dan ayrld.
Thir'in Cebel Blgesindeki Kasabalar stil Etmesi
Thir Hemedn ehrinin kapsna gelip Abdurrahman' burada muhasara ettii zaman, Kazvn'de
bulunan Kesir b. Kdire'nin arkasndan gelmesinden korktu ve askerlerine hazr olmalarn emrederek
bin kiilik bir svari kuvvetiyle Kazvn tarafna hareket etti. Kesir b. Kadire, Thir'in kendisine
doru gelmekte olduunu renince, byk ve kalabalk bir askeri kuvvete sahip olmasna ramen
Thir'in nnden kat ve Kazvn'i boaltt. Kazvn'e giren Thir burada bir askeri kuvvet brakarak
balarna arkadalarndan birisini mil tayin etti, ondan Kazvn'e gitmek isteyenlerin engellenmesini
[143]
istedi, kendisi de Cebel blgesindeki dier kasabalar Kazvin ile birlikte istil etti.
Abdurrahman B. Cebelenin ldrlmesi
Bu yl Abdurrahman b. Cebele el-Enbr ldrld. ldrlme sebebi u idi:
Abdurrahman, Thir'den emn aldktan sonra kendisini ona ve askerlerine bar iinde imi ve
Thir'in verdii emndan memnunmu gibi gsterdi, bylece kendisine olan gvenlerinden istifade
ederek onlar gaflete drd ve askerleriyle Thir'in zerine hcum etti. Thir ve taraftarlar onun
hcum edeceinden habersizdiler. Ancak Thir'in piyadeleri Abdurrahman'a kar hcuma getiler ve
savaa giritiler. Bu arada svarileri de hazrlklarn tamamladlar. Taraflar tarihte ender rastlanan
iddetli bir sava yaptlar. Bu savata kllar paraland, sngler krld. Neticede Abdurrahman
hezimete urad ve bir grup taraftaryla tek bana kald. Bu vaziyette savaa devam eden Abdurrahman'a askerleri: u anda kaman mmkn, en iyisi ka kurtul. dedilerse de Abdurrahman:
Mminlerin emri beni ebediyyen yenilmi grmeyecektir. dedi ve savaa devam etti, fakat sava
esnasnda ldrld.
Hezimete urayan Abdurrahman'n taraftarlar, el-Harei*nin ki olu Abdullah ve Ahmed'in yanna
geldiler. Aslnda Ahmed ve Abdullah. Emin tarafndan Abdurrahman'a yardm maksadyla gnderilen
ve el-Luss kasrnda bekleyen byk bir ordunun banda bulunuyorlard. Abdurrahman'n
hezimete urayan taraftarlar Abdullah ve Ahmed1 in yanna geldiklerinde, onlar savaa katlmadan
kendi askeri birlikleri ierisinde hezimete uradlar ve Badd'a geldiler. Bylece btn
memleketler Thir'e braklm oldu, Thir de bu memleketlere blge blge ve birer birer sahip oldu;
hatt Hulvn kylerinden eln'a kadar gel-di. Burada hendekler kazdrp askerini koruma altna
[144]
aldktan sonra btn askerlerini burada toplad.

Sifyanilerden Ali B. Abdullah'n syan

Bu yl bir Sfyn olan Ali b. Abdullah b. Hlid b. Yezd b. Muviye ba kaldrd. Ali b. Abdullah'n
annesi, Ubeydullah b. Abbs b. Ali b. Eb Tlib'in kz Nefse'dir. Ali b. Abdullah: Benim soyum
Sffn savann iki kahraman olan Ali ve Muviye'ye dayanr. derdi. Kendisine "Eb'l-Umeytr"
lakab verimiti. Bir gn, dostlarna Hrzevn'in (kertenkele) knyesini sordu. Bilmiyoruz. demeleri
zerine: Hrzevn' in knyesi "Eb'l-Umeytr"dr dedi. te bu yzden dostlar ona "Eb'l-Umeytr"
lakabn verdiler.
syan eden Ali b. Abdullah, Zilhicce 195 (Austos 811)'de kendisini halife iln etti.
meyyeoullarnn azatls olan Hattb b. Vech el-Fls1 n kendisine yardm etmesiyle g kazanan
Ali b. Abdullah, m valisi Sleyman b. el-Mansr'u buradan kard, ayrca Sayda'y da istil etti.
syan ettii zaman Emin, Hseyin b. Ali b. sfi b. Mhn' zerine gnderdi, ancak Hseyn Rakka'ya
kadar geldi, am'a gitmedi.
Eb'l-Umeytr (Ali b. Abdullah) ba kaldrd zaman doksan yandayd. Daha nce kendisinden bir
ksm alimler pek ok bilgi almlard. Bu sralarda gzel bir gidii vard. Ancak isyan edip zulme
kalknca bu gzel gidiini deitirdi. Bundan sonra da bu alimler, kendisinden aktardklar bilgileri
terkettiler.
Ali b. Abdullah'n taraftarlarnn byk miktar Kelb kabilesinden-di. Muhammed b. Salih b. Beyhes
el-Kilb'ye bir mektup gnderdi. Mektubunda onu kendisine itaate davet ediyor, ars
istikametinde hareket etmedii takdirde tehdit ediyordu. Muhammed b. Salih b. Beyhes onun bu
isteini kabul etmedi, bunun zerine Kaysllarn zerine yrmee niyetlendi. Ancak Kayshlar
Muhammed b. Salih b. Beyhes'e bir mektup gndererek durumu kendisine bildirdiler. Bunun zerine
Muhammed b. Salih, Dibb kabilesinden ve onlarn mevlilerinden yz svari alarak Kaysllarn
yanma geldi. Durumdan haberdar olan Ali b. Abdullah es-Sfyn, on iki bin kiilik bir kuvvetle
Yezd b. Him' Muhammed b. Salih'in zerine gnderdi. Kar karya gelen taraflar savaa
tututular, neticede Yezd ve beraberindekiler yenildiler. Bu arada Yezid b. Him'n askerleri am
ehrinin kaplarndan ieri girmee altlar. Bu esnada onlardan iki binden fazla kimse ldrld
ve bin kii de esir edildi. Muhammed b. Salih b. Beyhes, esirlerin salarm ve sakallarn
kestikten sonra onlar serbest brakt.
Zayf duruma den Ali b. Abdullah es-Sfyn am'da muhasara altna alnd, fakat buna ramen bir
askeri kuvvet meydana getirdi ve bana olu Ksm' geirdi. Ksm'n komutasndaki bu kuvvet
Muham-med b. Salih b. Beyhes'in askerleriyle savaa tututu, ancak sava esnasnda Kasm ldrld
ve Ali b. Abdullah'n askerleri de hezimete uradlar. Bu arada Ksm'n ba Emin'e gnderildi.
Bundan sonra tekrar yeni bir kuvvet oluturan Ali b. Abdullah bu kuvvetin bana azatls Mu'temir'i
getirdi. Mu'temir komutasndaki bu kuvvet Muhammed b. Salih b. Beyhes'in askerleriyle karlat ve
savaa tututu. Ancak sava srasnda Mu.temir de ldrld ve kuvveti bozguna urad. Bylece
Ebl'-Umeytr (Ai b. Abdullah) eski kuvvetini kaybederek zayf duruma dt ve Kayallarn
tamahlarna hedef oldu.
Bundan sonra Muhammed b. Salih b. Beyhes hastaland, Numeyro-ullarmn reislerini bir araya
toplad ve onlara unlar syledi: Yakalanm olduum bu hastal gryorsunuz. MervnouHarna
iyi muamele edin. Mesleme b. Ya'kb b. Ali b. Muhammed b. Said b. Mesleme b. Abdlmelik'e iyi
sarln. O her ne kadar aklen zayf birisi ise de, sizin kz kardeinizin oludur. Ayrca ona Eb

Sfynoullarna tbi olmayacanz da bildirin. Mesleme'nin halifeliine bey'at ederek Sf-ynlere

kar tedbir aln.
Muhanunea b. Salih b. Beyhes, Havrn'a dnd; Nmeyroullar da Mesleme'in etrafnda toplanarak
ona bey'at ettiler. Mesleme onlarn bey'atlerini kabul etti ve mevziilerini toplayarak Ali b. Abdullah
es-Sf-yni'nin yanna gitti ve onu yakalayarak zincire vurdu.
Bu arada Mesleme meyyeouUannm reislerini yakalad ve onlardan kendisi iin zorla bey'at ald.
Ayrca Kaysllara yaknlk salad ve onlar kendine yakn kimseler derecesine ykseltti. Muhammed
b. Salih b. Beyhes ifaya kavutuktan sonra am'a dnd ve burasn muhasara etti. Kayshlar
kendisine am' teslim ettiler. Mesleme ve Ali b. Abdullah es-Sfyn kadn klna girerek
Muharrem 198 (Eyll 813)'de Mizze'ye katlar. Bundan sonra Muhammed b. Salih b. Beyhes am'a
girdi, buraya hakim oldu ve Abdullah b. Thir'in am'a gelmesine kadar burada kald. Daha nce
Msr'a giden ve sonra am'a geri dnen' Abdullah b. Thir, Muhammed b. Salih b. Beyhes'i
[145]
beraberinde Irak'a gtrd ve Muhammed b. Salih b. Beyhes orada ld.
eitli Olaylar
Bu yl Emin adna Mekke ve Medine valiliinde Dvd b. ls b. Musa bulundu. Dvud b.-fsfl ayn
zamanda, 193 (808) ylnda hacc ilerini dare etmiti. Yine bu yl Emin adna Kfe'de Abbas b. elHd, Basra' da Mansr b. Mehdi valilik grevlerinde bulundular.
Muhammed b. Hzim (Eb Muviye ed-Darir) bu yl vefat etti Kendisi ilik mezhebini tutard ve
ayn zamanda hadis sahasnda mevsuk bir kimse idi.
Doksan be yl yaayan mehur air Eb Nuvs el-Hasan b. Hni' bu yl vefat etti ve Badd'da
bulunan nz'ye defnedildi. ed-Dabb kabilesinin efendisi olan Muhammed b. Fadl b. Gazvn b.
[146]
Cerr ile Eb Ya'kb Ysuf b. Esbt da bu yl vefat ettiler.
HCRETN YZ DOKSAN ALTINCI (M. 811-812) YILI OLAYLARI
Emn'in Thir zerine Asker Gndermesi Ve Bunlarn Sava Yapmadan Geri Dnmeleri
Bu yl Emin, Esed b. Yezid b. Mezyed ile amcas Ahmed b. Mezyed'i ve Abdullah b. Humeyd b.
Kahtabe'yi Thir ile savamak zere Hul-vn'a gnderdi.
Esed b. Yezid b. Mezyed'in anlattna gre, Emn'in Thir zerine bunlar gndermesinin sebebi u
idi:
Abdurrahman ldrlnce Fadl b. Reb' birisini gndererek beni yanna ard, ben de hemen yanna
geldim. Huzuruna girdiimde oturmu bir vaziyetteydi ve elinde daha nce okumu olduu bir yazl
kt paras tutuyordu. fkesinin iddetinden gzleri kzarmt ve kendi kendine (Emin hakknda)
yle diyordu: Kokarca (veya ku) gibi uyur, kurt gibi uyank durur. Btn gayesi midesidir.
obanlar aldatmakla megul iken kpekler kendisini tarassut etmektedir. Nimetin elden kacam
hi dnmemektedir ve her hangi bir grn infazndan doacak olan neticeyi hi gz nne
almamaktadr. Kadehi kendisini megul etmekte ve elencesine devam etmektedir.
Geen gnler onun helakini hzladrmaktadr. Abdullah (Me'mn) ise ona kar toparlanp paalarn
svamakta, oklarnn en dorusuyla ona kar nian almakta ve uzakta bulunmasna ramen kendisine

lm isabet ettirmeye almaktadr. Ayrca Abdullah onun iin atlarn srtlarnda lmler
hazrlamakta, snglerin dilerine ve kllarn keskin azlarna bel ve felketler balamaktadr.
Fadl b. Reb' bundan sonra istirc'da bulundu ("nn lillhi ve inn ileyhi rci'n" dedi) ve el-Ba's'
n iirini darb- mesel yaparak okudu. Sonra bana dnerek yle dedi: Ey Eb'l-Hris! Sen ve ben
bir gaye uruna komaktayz. Eer bu gayeye ulaamazsak yeniliriz, ulamak iin gayret gsterirsek
de varamayz. Biz bir kkten gelen bir milletiz, bu kk gl olursa biz de gl
oluruz; ayet bu kk zayf olursa biz de zayf oluruz. Bu adam (Emn) kendisini, kadnlar ile mavere
eden ve ryaya ynelen ahmak cariyenin yerine koydu. Avrca varln kabaday ve elence dkn
kimselere srfetmekte, onlar da kendisine zafer vaad ederek gelecek gnlerin kendisi iin olacana
dair kuru temenniler vermektedirler. Halbuki zerine gelmekte olan tehlikenin srati, dzlkteki
balk zerinden akan selden daha hzldr. Allah'a yemin ederim ki, onunla beraber mahvolmaktan
korkuyorum. Sen Arab'n bahadrlarndansn ve Arap bahadrnn olusun. Bu mevzuda ve bu adam
(Thir)'la karlamak hususunda senden yardm istenmektedir. Onun (Emn'in) sana mit
balamasnn sebebi, sende bulunan iki hususiyettir. Bunlardan birisi itaatindeki samimiyet ve gzel
nasihat, dieri de karakter ve seciyendeki uur (isabetli gr) ile cesaretindeki kuvvettir. O (Emin),
bana senin zerindeki hiddeti (?) gidermemi, arzu ettiin eylerden istediin kadar alman emretti.
Ancak bilirsin ki, iktisatl hareket etmek nasihatin ba, bereket ve uurun anahtardr. htiyalarn
hemen tamamla ve acele olarak dman zerine hareket et. Ben Allah'n bu fethi Beninle
gerekletireceini ve senin vastanla bu devlet ve hilfetin karkln dzelteceini mit
ediyorum. Bunun zerine ben de yle dedim: Mminlerin emrine ve sana kar itaate hazrm.
Mminlerin emiri ile senin dmanlarn zayflatacak olan her eyi yapmaya amadeyim. Fakat su bir
gerektir ki, sava hyanet yapmaz ve isini kusur ve noksanla amaz. Bir sava iin asl lzm
olacak ey askerdir; asker iin de mal gereklidir. Benim isteim askerin br senelik erzaknn
verilmesi, bir senelik erzaknn da beraberlerinde gtrlmesi, ayrca zayflarn yerine glleri
geirmem ve beraberimdeki bin kiiye atlar temin etmem iin felkete dayankl ve varlkl zengin
kimseler tahsis edilmesi ve fethettiin ehir ve blgelerin hesabnn sorulmamasidr.* Bu szlerime
karlk Fadl b. Reb': Haddi atnz. Bu hususu Mminlerin emiri ile. grmek gerekir. dedi.
Bundan sonra beraberce Eminin yanna gittik. Fadl b. Reb' benden nce Emn'in huzuruna girdi. zin
verildikten sonra ben de girdim. ki kelime syler sylemez Emn gadaba geldi ve benim
tutuklanmam emretti.
Bir rivayete gre Esed b. Yezd b. Mezyed, Emn'den Me'mn'un iki olunu kendisine vermesini
istedi ve Emn'in bunu kabul etmemesi halinde onlar ldreceini syledi; bunun zerine Emin ona
yle dedi: Sen deli bir bedevisin. Ben seni Arap ve Acem'in idaresini ele geirmee aryorum
ve el-Cbal'den Horasan'a kadar olan blgelerin haracn veriyorum, bey ve kumandan evldndan
olan emsaline kar derece ve itibarn ykseltmek istiyorum; sen ise beni ocuumu ldrmee ve
ailemden olan kimselerin kann dkmee davet ediyorsun. Byle davranmak aptallk ve aklszlk
olur.
Me'mn'un iki olu, anneleri el-Hd'nn kz mm sa ile beraber Badd'da bulunuyorlard.
Me'mn iki olunu aralar almadan nce kardei Emn'den istemi, ancak Emin, Me'mn'da bulunan
bir maln ileri srerek onlar vermemiti.
Emin, Esed b. Yezid' tutukladktan sonra onun yerine ailesine bakacak birinin bulunup bulunmadn
sordu, bu ailenin erefini ve daha nce gstermi olduklar itaat ve gzel tlerini dnerek onlarn
yaaylarn nbozulmamasn istediini syledi. Emn'in bu sorusuna muhatap olanlar Esed b. Yezd

b. Mezyed'in Ahmed b. Mezyed adnda bir amcasnn bulunduunu, bunun harp siyaseti hakknda bilgi
sahibi olduunu, hatt gl bir yiit olup gzel bir yol tuttuunu sylediler. Bunun zerine Emin,
Ahmed b. Mezyed'in yanna gelmesi iin birisim gnderdi, Ahmed b. Mezyed de Fadl'n yanna geldi.
Bu arada Abdullah b. Hu-meyd b. Kahtabe de Fadl'n yannda bulunuyordu. Fadl onu Thir'in zerine
gndermek istiyor, Abdullah b. Humeyd ise Fadl'a glk karyordu. Tam bu srada Fadl beni
grd, merhabalat ve meclisin ba kesine oturttuktan sonra Abdullah b. Humeyd'e dnerek onunla
akalat ve u mealdeki iiri okudu:
Biz banz gevedii iin eybn ailesinden size ana ve baba bulduk.
Onlarn says akl talarndan daha oktur ve hem de bize nesep bakmndan sizden daha
yakndrlar.
Bunun zerine Abdullah b. Humeyd yle dedi: Yemin ederim ki onlar byledir ve onlarn
ierisinde eksiklikleri kapatp dmanlar ldrecek ve asilerin ktlklerini itaat ehlinden
uzaklatracak kimseler mevcuttur.
Bundan sonra Fadl, Abdullah b. Humeyd'e unlar syledi: Mminlerin emri devaml surette senden
bahsetti, ben de kendisine seni tavsif ettim. Seni kendisi iin beenip semek ve ismini ykseltmek
istiyor, ayrca da seni ailenden hi birinin ulaamad bir mevkiye ykseltmek arzusunu tayor.
Bu arada Ahmed b. Mezyed ile Fadl Emn'in yanma gittiler ve huzuruna ktlar. Emin, Ahmed b.
Mezyed'e yeeni Esed b. Yezid b. Mezyed'in hapsi hakknda bir eyler syledi ve ondan zr diledi.
Bundan baka Ahmed b. Mezyed'e Thir ile savamasn emretti, bunun zerine de Ahmed b.
Mezyed btn gcn Mminlerin emri Emin urunda harcayacam ve Emn'in kendisinin g ve
kuvvetinden mit ettiinin daha fazlasn dmanlaryla savarken sarfedeceini syledi.
Ahmed b. Mezyed'in bu szlerine kar Emin Fad'a emir verdi ve Ahmcd'in istedii kadar asker
almasna imkn salamasn istedi, ayrca onun Thir zerine gnderilmesi ve askerin tehizi
hususunda cidd davranmasn talep etti. Ahmed b. Mezyed, Abdullah b. Humeyd b. Kahta-be
komutasndaki yirmi bin kiilik askerle birlikte yanna yirmi bin svari asker aidi've bunlarla
Hulvn'a geldi. nce kardeinin olu Esed b. Yezd b. Mezyed iin efaatte bulundu ve onun hapisten
salverilmesini salad. Bundan sonra Abdullah b. Humeyd'le birlikte Hnikn'de, Thir de
bulunduu yerde beklemee baladlar. Bu arada Thir casus ve gzcler gnderdi, bunlar Ahmed b.
Mezyed ile Abdullah b. Humeyd' in askerleri arasnda yalan haberler yayarak Emn'in arkadalarna
hsanlarda bulunduunu ve onlara bol miktarda erzak verdiini sylediler, askerlerin arasnda ihtilf
kncaya kadar da, bu hilelerine devam ettiler. Neticede askerler arasnda ihtilf bagsterdi.
Durumlar bozulan bu askerler birbirleriyle savamaa baladlar ve Thir ile karlamadan
Hnikn'den geri dndler. Thir ise ileri atlarak Hulvn'a geldi. Ne var ki onun Hulvn'a
gelmesinden ksa bir mddet sonra Me'mn tarafndan gnderilen Herseme byk bir ordu ile buraya
vard ve Me'mn' dan Thir'e verilmek zere bir mektup getirdi. Me'mn mektubunda T-hir'e, ele
geirdii ehirleri ve blgeleri Herseme'ye teslim etmer-ini, kendisinin de Ehvz'a dnmesini
emrediyordu. Thir, Me'mn'un istei dorultusunda hareket etti; Herseme Hulvn'da kald ve orasn
[147]
korunma altna ald, kendisi de Ehvaz'a hareket etti.
Fadl B. Sehl'in Me'mn Tarafndan Yksek Mevkiye Getirilmesi
Bu yl Emrl-Mminn olarak Me'mn adna hutbe okundu ve Fadl b. Sehl'in payesi ykseltildi.

Me'mn adna hutbe okunmasnn ve Fad b. Sehl'in payesinin ykseltilmesinin sebebi u idi:
Ali b. ls b. Mhn ile Abdurrahman b. Cebele'nin ldrlmesi haberini alan ve bu haberin
doruluunu renen Me'mn kendi adna hutbe okunmasn ve kendisine Emr'l-Mminn
eklinde hitap edilmesini emretti. Ayrca Fadl b. Sehl'i ard ve dou tarafndan uzunlamasna
Hemedn Da'ndan Tbbet'e kadar, enlemesine ise Fars Denizi'nden Deylem Denizi ve Crcn'a
kadar olan yerleri idaresine verdi. Bu arada cret olarak ona milyon dirhem tayin etti. Aynca
kendisine atal bir sng demiri zerine taklm bir sancak hediye etti ve "Harp ve Kalem leri
Bakanl" manasna gelen "Z'r-riyseteyn lakabn verdi.
AH b. Him sancak, Nuaym b. Hzm kalem ilerini stlendiler. Hasan b. Sehl ise hara divannn
[148]
bana getirildi.
Abdlmelik B. Salih B. Ali Ve lm
Daha nce Hrn er-Red'in Abdlmelik b. Salih'i yakalayp hapse attn zikretmitik. Abdlmelik
b. Salih, Hrn er-Red lnceye kadar hapiste kald. Onu hapisten Zilka'de 193 (Austos 809)'de
Emn kard ve kendisine ihsanda bulundu, bunun zerine de Abdlmelik Emin'e teekkr etti.
Thir'in savalardaki durumunu gz nne alan Abdmelik b. Salih, Emn'in huzuruna girdi ve
unlar syledi: Ey Mminlerin emri! nsanlarn sana gz diktiklerini gryorum. Haerat
askerlerini zor durumda brakm, savalar onlar zayflatm ve kalpleri dmanlarnn korkusayla
dolmutur. Eer onlar Tnir zerine gnderirsen, o yannda bulunan kk bir grupla senin ok
saydaki bu askerlerine galip gelecek ve iinde bulunduklar durum sebebiyle, askerlerinin niyetleri
sammi olmasna ramen, kendi niyetinin KvvrJ:iyle onlar bozguna uratacaktr. Suriye halkna
savalar tecrbe kaz^adn-ru ve skntlar onlar terbiye etmitir. Onlar u anda bana boyun emi.ve itaatime girmi bir vaziyette bulunmaktadrlar. Eer Mminlerin emri olarak beni Suriye'ye
gnderirseniz, onlarn iinden dmanlarnz perian edip hezimete uratacak bir ordu hazrlarm.
Bunun zerine Emin onu Suriye ve el-Cezre valiliklerine tayin etti; ayrca mal ve askerle destekledi
ve hemen yola kard.
Acele hareket eden Abdlmelik b. Salih Rakka'va geldi, Suriye halkndan kuvvet ve kudret sahibi
kimselere ve bakanlarna birer mektup gnderdi. Bunun zerine srayla reisler ve gruplar halinde
temsilciler Abdlmelik'in yanna geldiler. Abdlmelik, onlara i ikram etti ve vaatlerde bulundu,
ayrca hil'atler verdi, bylece etrafnda pek ok kimse topland. Ancak Abdlmelik hastaland ve
hastal giderek artmaa devam etti.
Bu arada Suriye askerleri ierisinde bulunan Horasan askerlerinden birisi Sleyman b. Eb Ca'fer
vak'asnda elinden alnan bineini Suriyeli Zevkil'den birinin altnda grd ve almak zere hayvan
tuttu. Bunun zerine Zevkl ve askerlerden bir grup toplanarak vurumaa baladlar. Bu arada Ebn
(Araplarla evlenen bir Acem sllesi) sllesi de bir araya gelerek hazrlandlar ve Zevkl grubunu
gafil bir anda yakalayarak savaa baladlar. Bu atmada Zevkil'den pek ok kimse ld.
Zevkl'e mensup olanlar birbirlerini ardlar ve atlarna binerek savaa giritiler. Bylece her iki
taraf arasnda sava yeniden kzt.
Durumdan haberdar olan Abdlmejik onlara birisini gnderdi ve savaa son vermelerini istedi, fakat
Abdlmelik'in szn dinlemediler ve o gn iddetli bir sava yaptlar. Ebn'ya mensup olanlar
Zevakil'den pek ok kimseyi ldrdler. Durum Abdlmelik'e bildirildiinde ar hastayd, ellerini
birbirine vurarak yle dedi: Vay perian hlimize! Araplar kendi memleket ve diyarlarnda zulme

uradlar. Ayrca Ab-dlmelik, Ebn'ya mensup olanlara ktlk yapmaktan geri duranlara
fkelendi. Bu arada durum vehmet kazand, Ebn'ya mensup olanlarn bana Hseyn b. Ali b. ls b.
Mhn geti. Sava sabah Zevkl Rakka' da, Ebn ve Horasan halk da Rfika'da toplandlar. Bu
arada Hms halkndan birisi ayaa kalkt ve yle dedi: Ey Hms ahalisi! Kamak tekrar
saldrmaktan, lmek zelil olmaktan daha ehvendir. Siz memleketinizden uzaklatnz; azla dtkten
sonra oalmay, zelil olduktan sonra da izzet ve eref kazanmay umuyorsunuz. Artk uyann! u anda
er-, rin ierisine dtnz ve lmn kmeletii bir yerde duruyorsunuz. lmlerin her eidi
Msevvide (Abbasilerden bir frkaj'nin byklar ve klhlanndadr. areler tkenmeden, daha byk
felketler gelmeden, frsat elden gitmeden ve kamak zorlamadan nce toplu halde hep birlikte
dmann zerine gidin.
Bundan sonra Kelbli birisi devesinin zengisi zerine dikildi ve Hmshmn konumasna benzer bir
konuma yapt ve sonra yle dedi: Ben gidiyorum, geri dnmek isteyen benimle gelsin. Bunun
zerine btn Suriyeliler onunla gittiler ve Zevkl'e mensup olanlar, tccarlar tarafndan toplanan
btn hayvan yiyeceklerini yaktlar. Ancak Nasr b. ebes el-Ukayl, Ebn ve Horasanllara doru
yneldi, askerleriyle zerlerine .saldrd. Taraflar iddetli bir savaa tututular, fakat Ebn ve
Horasanllar bunlara kar sabr ve metanet gsterdiler. Bu arada Kesir b. Kadire, Eb'1-Fil ve
Dvud b. Ms b. s el-Horasni, Zevkl'den bir ounu ldrenler arasnda yer aldlar. Neticede
Zevkl'e mensup olanlar bozguna uradlar. Bu srada onlar bozgundan korumak zere art
birliklerin banda Nasr b. ebes, Amr b. Abdilazz es-Slem ve Abbs b. Zfer el-Kilbi
bulunuyorlard.
[149]
Abdlmelik b. Salih Rakka'da daha sonra bu ylda (196-811) vefat etti.
Eminin Halifelikten Hal' Edilmesi, Me'mn'A Bey'at Edilmesi Ve Emn'In Tekrar Halifelie
Getirilmesi
Abdlmelik b. Salih'in lmesi zerine, Hseyin b. Ali b. ls b. Mhn askerlerini toplad ve onlara
onun lmn duyurdu; bundan sonra Hseyn b. AH piyadeleri gemiler ile, svarileri de hayvan
srtlarnda, Receb 196 (Mart 812)'da yola kard. Hseyn b. Ali b. ls Badd'a gelince kendisini
kumandanlar ve halk karlad; bu arada kendisi iin knbet eklinde adrlar kuruldu ve
konaklayaca ksma gitti. Gece yans Emin ona birisini gnderdi ve yanna gelmesini emretti. Bunun
zerine Hseyn b. AH b. s, Emn'in gnderdii kiiye yle dedi: Ben muganni (arkc), msmir
(gece sohbeti eden) ve mudhik (soytar) deilim; ayrca Emn adna mal ve dier hususlarda her
hangi bir grev de stlenmedim. Beni bu saatte neden aryor? Sen git, sabah, olunca ben gelirim.
Sabah olunca Hseyn b. AH b. ls, Bbu'1-csr (kpr kaps)'e geldi ve etrafna toplanan kimselere
yle dedi: Ey Ebn'ya mensup olanlar! marklk ve bbrlenmekle hilfet elde tutulmaz ve
Allah'n nimetine kibir ve zorbalkla sahip olunmaz. Muhammed (Emn) sizin dininizi ifsad etmek ve
erefinizi bakalarna aktarmak istiyor. Zaten o Zevkil'e mensup olanlarn sahipliini yapyor:
Allah'a yemin ederim ki, eer Emn'e bir mddet daha zaman tanrsanz doacak zararn vebali size
ait olacaktr. O sizi silip bitirmeden siz onun izini silin. O sizin erefinizi ayaklar altna almadan siz
onun erefini alaltn. Allah'a yemin ederim ki, sizden ona yardm eden mutlaka yardmsz kalr.
Allah katnda hi bir kimse msamahaya sahip deildir. Allah'a kar yaplan yeminleri yerine
getirmemek ve ona verilen ahidleri hafife alp tutmamakla ondan korkulmu olmaz.

Bundan sonra Hseyn b. AH b. s, etrafnda toplananlara kpry gemelerini emretti. Onlar da

kpry getiler ve Horasan kaps sokana geldiler. Tam bu srada Emn'in svarileri, Hseyn b.
Ali b. s'ya yetitiler ve taraflar iddetli bir savaa tututular. Fakat Emin'in askerleri hezimete
uradlar ve daldlar. Bunun zerine Hseyn b. Ali b. s, 11 Recep 196 pazar gn (29 Mart 812
pazar) Emn'i halifelikten hal' etti ve pazartesi gn Me'mn'un halife olmas iin halktan bey'at ald.
Sal gn ise Abbs b. Ms b. ls, Emn'i kskvrak yakalad, annesi ile birlikte Huld sarayndan
kard ve Mansr saraynda tutuklad. aramba gn Hseyn b. Ali'nin etrafnda toplananlar ondan
erzak istediler ve kendi aralarnda alkalanmaa baladlar. Bu srada Muhammed b. Hlid m
kapsnda dikildi ve yle dedi: Ey insanlar! Allah'a yemin ederim ki, biz dururken Hseyn b.
Ali'nin bu ii stlenmesinin ve bize emretmesinin sebebini bilmiyorum. O> ne ya ve ne de asalet ve
eref bakmndan bizim en bymzdr. Hatt o itibar ve kuvvet bakmndan da bizden daha byk
deildir. Ona kar ahdini bozan ve yapt bu harekete kar koyan ilk kii ben olacam. Fikrimi
kabul edenler benimle gelsin.
Esed el-Harb de yle dedi: Ey Harp kabilesi topluluu! Bu gnn gerisi vardr. Siz uyudunuz,
fakat uykunuz uzun srdr Siz ge kaldnz, bakalar ne geti. Bir grup kimse Emn'i halifelikten hal'
etti, siz de hi olmazsa onu hapisten kurtarmak iin harekete gein.
Bu srada at zerinde gelen gn grm birisi unlar syledi: Ey insanlar! Siz Emin erzaknz
kestii iin mi saldryorsunuz? Onlar: Hayr. dediler. Bunun zerine: Emin reislerinizden her
hangi birisine kar kusur mu iledi ve kumandanlarnzdan birini mi azletti. dedi. Onlar yine
Hayr. cevabn verdiler. Bu defa: Neden Emn'i brakp esir edilmesi iin dmanna yardm
ettiniz? Allah'a yemin ederim ki, halifesini ldren bir milletin bana mutlaka kl musallat olur.
Haydi halifenizin yanma gidiniz ve onu hal' etmek isteyenlerle savanz! dedi. Bu sz zerine
harekete getiler ve kendilerine varolarn halk da katld. Bundan sonra Hseyn ile iddetli bir
savaa tututular. Sava neticesinde Hseyn b. Ali'esir edildi. Esed el-Harb ise hemen Emn'n
yanna geldi ve bal olduu zincirleri krdktan sonra onu yeniden hilfet makamna getirdi.
Bu arada Emn zerlerinde asker elbisesi bulunmayan bir grup nsan grd ve onlara silh almalarn
emretti. Tam bu srada ayak takm bir grup insan silh ve dier eyalar yama ettiler. Bu srada
Hseyn b. Ali esir olarak Emn'in yanna getirildi. Emn onu ktledi ve knad, Hseyn b. Ali de
zr diledi. Bunun zerine Emn onu serbest brakt, asker toplamasn ve Me'mn'un taraftarlaryla
savamasn emretti. Ayrca hil'at verdi, hilfet saraynn dnda grevlendirdi ve Hulvn'a hareket
etmesini emretti. Hseyn b. Al ise B'bu'l-cisr'de durdu. Bu srada pek ok kimse kendisini tebrike
geldi. Tebrike gelenlerin saysnn azald bir srada kpry ykt ve kat. Emn katn
renince askerlerine bir arda bulundu ve onu yakalamalarn istedi. Bunun zerine askerler
bineklerine bindiler ve Hseyn b. Ali'nin peine dtler ve ona ancak Badd'a bir fersahlk
mesafede bulunan Kevser Mescidinde yetiebildiler. Hseyn b. Ali onlarla atmaya giriti, ancak
atnn srmesi zerine dt ve orada ldrld. Ban gvdesinden ayrdlar ve yanlarna alp
gtrdler.
Bir rivayete gre Emn onu kendisine vezir edinmi, mhrn ona teslim etmiti. Ordu Hseyn'in
ldrlmesinden bir gn sonra Emin iin tekrar bey'atini yeniledi.
Hseyn b. Ali 15 Recep 196 (2 Nisan 8I2)'da ldrld. Onun ldrlmesi zerine Fadl b. Reb'
[150]
kat ve gizlendi.

Thir'in Ehvz'da Yaptklar

Thir eln'a geldiinde Hseyn tr. mer er-Rstem'yi Ehvz'a gnderdi ve dikkatli olmasn
emretti. Hseyn b. mer Ehvz'a hareket edecei srada gzclerin Thir'e gelerek, Muhammed b.
Yezd b. Hatim el-Mhelleb'nin Thir'in taraftarlarndan Ehvz' korumak iin byk bir orduyla
Cndisbur (Cndipur)'a gitmek zere hareket ettiini haber verdiler. Muhammed b. Yezid bu
srada Emin adna Ehvz valiliinde bulunuyordu. Bunun zerine Thir, arkadalarndan bir ksm
kimseleri yanna ard. Bunlarn arasnda Muhammed b. Tlt, Muhammed b. el-Al, Abbs b,
Buhrhudh ve dierleri bulunuyorlard. Thir bunlara, yollarna ciddi bir ekilde devam etmelerini,
hatta kendi askeri birliklerinin bann Hseyn b. mer'in birliinin sonuna yakn bulunmasn,
Hseyn b. mer ihtiya duyduunda hemen kendisine yardmc kuvvetlerin gnderilmesini emretti.
Bu talimata uygun olarak hareket geen askerler Ehvz'a yaklatlar, fakat hi bir kimseyle
karlamadlar. Ancak Muhammed b. Yezd, bunlarn Ehvz'a yaklatklarn rendi ve harekete
geerek cAsker-i Mkreme geldi, suyu ve mamur yerleri arkasna ald. Thir ise taraftarlarnn
bana bir ey geleceinden korktu ve yardmc kuvvet olarak Kurey b. ibil'i gnderdi, kendisi de
hareket ederek askerlerin yaknnda bulunan bir yere geldi. Ayrca, Me'mn'un adamlarndan Hseyn
b. Ali'yi- Kurey b. ibl ve Hseyn b. mer'in yardmna gnderdi. Bylece btn asker kuvvetler
birlikte harekete getiler ve Asker-i Mk-rem'de bulunan Muhammed b. Yezd'in yaknna geldiler.
Bunun zerine Muhammed b. Yezid arkadalarn toplad ve hemen savaa balayp balamama
hususunda onlarla istiare etti. Arkadalar Ehvz'a geri dnlmesini, orada korunmalarn, Basra'dan
ve kendi kavmi olan Ezdli-lerden asker istemesini tavsiye ettiler. Muhammed b. Yezd onlarn
tavsiyelerine uydu. Bu srada Thir, Kurey b. ibil'i Muhammed b. Yezd'in arkasndan harekete
geirdi ve ona Ehvz'a snmadan nce kendisine yetimesini emretti. Fakat Muhammed b. Yezd,
Kurey b. ibil'den nce Ehvz'a vard, bir gn sonra da Kurey b. ibil geldi. Taraflar arasnda
iddetli bir sava balad. Muhammed b. Yezd, taraftarlarnn geri dnmeleri zerine beraberinde
bulunan azatllarna dnd ve onlara yle dedi: Fikriniz nedir? Ben beraberindekilerin bozguna
urad kanaatindeyim, fakat onlarn geri dneceklerini mit etmiyorum ye yardmsz kalacaklarna
da inanmyorum. Allah, rzasna uygun olana hk-medinceye kadar tek bama savamaya karar
verdim- Geri dnmek isteyen, dnsn! Allah'a yemin ederim ki, sizin yaamanz lmenizden benim
iin daha yidir. Bunun zerine azatllar karl verdiler:
cAnd olsun ki, eer biz seni bu anda brakp gidersek insafl hareket etmi olmayz, nk sen bizi
klelikten azat ettin, aalktan ykselttin ve darlktan varla kardn. Bu iyiliklerine kar seni bu
halde mi brakacaz? Senden sonraki hayata ve dnyaya lanet olsun!
Azatllar bundan sonra hayvanlarnn arka ayaklarnn bileklerini kestiler ve Kurey b. ibil'in
taraftarlarna kar grlmemi bir ekilde saldrdlar ve onlardan pek ok kimseyi ldrdler. Bu
arada Mu-hammed b. Yezd el-Mhelleb de ldrld.
Bundan sonra Thir Ehvz ve ona bal olan kasabalar istil etti. Yemme, Bahreyn ve Uman'a
miller (valiler) tayin etti. Bu savata pek ok yara alan ve eli "kesilen bir Mhellebi, bu vak'ay bir
iirle dile getirdi.
bn Eb Uyeyne el-Mhelleb de Thir'in yanma geldi ve kendisini medhetti.
Benim kt zannm, sylemediim ve iimde kalmasn istediim
bir kimseyedir.
beytini okuyunca Thir tebessm etti, sonra yle dedi: Allah'a yemin ederim ki, senin houna

gitmeyen ey benim de houma gitmedi. Seni zen ey, beni de zd. Yeminle ifade edeyim ki,
olanlardan nefret ediyorum- Fakat ne are ki, lmden kanlmaz, lmler gelir. Hilfet-i takviye
etmek ve itaati ayakta tutabilmek in yaknlarla olan balar koparmak ve onlara olan teekkr
kesmek lazmdr.
[151]
Orada hazr bulunanlar, tbn Eb! Uyeyne'nin Muhammed b. Yezidi kasdettiini sandlar.
Thir'in Vst Ve Dier Yerleri stil Etmesi
Bundan sonra Thir Ehvz'dan Vst'a hareket etti. Ehvz'da es-Sind b. Yahya el-Hare! ile Huzeyme
b. Hzim in halifesi (vekili) Heysem b. u'be bulunuyorlard. Thir onlara doru ilerledike valiler
ve gzetleme yerlerinde bulunan silhl askerler Vsit'a gelinceye kadar nnden dalp katlar. Bu
arada es-Sind ve Heysem b. Su'be de Vsftan kamay baardlar. Bylece Thir, Vst' istil etti
ve kumandanlarndan birisini Kfe'ye gnderdi. Bu srada Abbs b. Ms el-H-d Kfe valisi di.
Durumu renince Emin'e olan ballm terketti ve Me'mn'a bey'at etti; ayrca bunu Thir'e bir
mektupla bildirdi.
Bundan sonra Thir'in svarileri Fem'n-Nl'e geldiler ve Vst ile Kfe arasnda bulunan yerleri
ellerine geirdiler. Bu arada Emn'in Basra valisi olan Mansr b. el-Mehd Thir'e bir mektup
gnderdi ve kendisine bey'at ve itaat edeceini bildirdi. Ayrca Musul'da bulunan Mut-talib b.
Abdullah b. Mlik'in Einin'i brakp Me'mn'a bey'at ettii haberi Thir'e ulatrld. Bu saylan
olaylarn hepsi Recep 196 (Mart 812) tarihinde meydana geldi. Thir kendisine bey'at haberi
gnderenleri brakt; Mekke ve Medine valiliklerine Dvud b. s b. Ms b. Muham-med b. Ali elHm'yi, Yemen valiliine ise Yezd b. Cerir b. Yezd b. Hlid b. Abdullah el-Kasr el-Beceli'yi
tayin etti. Ayrca Haris b. Him ile Dvud b. Musa'y bn Hbeyre Kasn'na gnderdi, kendisi ise
Cer-cery'da kald.
Emin kendisi adna Kfe'de vali bulunan Abbs b. Musa'nn kendisini brakp Me'mn'a bey'at ettiini
renince Kumandan Muhammed b. Sleyman ile Muhammed b. Hammd el-Berber'yi harekete
geirdi ve onlara bn Hbeyre Kasr'nda bulunan Haris b. Him ile Dvud b. Ms zerine
geceleyin baskn yapmalarn emretti. Ancak durumu renen Haris b. Him, Dvud b. Ms ile
birlikte nehrin s yerinden geerek Sr'da onlarla karlatlar ve iddetli bir saldrda bulundular.
Fakat karlkl yaplan ok iddetli bir vurumadan sonra Baddllar bozguna uradlar.
Ayrca Emin bir svari grubuyla birlikte Fadl b. Ms b. s el-H-imi'yi Kfe'ye mil olarak
gndermiti. Fadl b. Musa'nn gelmekte olduunu haber alan Thir, Muhammed b. el-Al'y bir
orduyla Fadl b. Musa'nn geecei yola doru harekete geirdi. Muhammed b. el-Al, Fadl b. Ms'
ile el-A'rb kynde karlat. Fadl b. Ms, ona birini gnderdi, kendisinin ba kaldrmadn,
itaat zere bulunduunu ve Muhammed Emn'i kandrmak iin sefere ktn bildirdi. Bunun zerine
Muhammed b. el-Al yle dedi: Ne dediini bilmiyorum, eer maksadn Thir'e gitmek ise geri
dn, nk geri dnmek en kolay yoldur. Fadl b. Ms, Muhammed b. el-Al'nn dediini tuttu ve
geri dnd. Muhammed b. el-Al ise yle dedi: ok dikkatli olun, zira ben Fadl'm hile
yapmayacana gvenemiyorum. Bundan sonra Fadl b. Ms, Muhammed b. el-AI'y hazrlksz
sanarak yanna geri dndyse de onu uyank ve tedbirli grd. Neticede her iki taraf etin bir
atmaya giritiler, ancak arpmann neticesinde Fadl b. Ms ve taraftarlar hezimete uradlar.
[152]

Tahir'in Medin'i stil Etmesi Ve Sarsar'a Gelmesi

Bundan sonra Thir Medin*e hareket etti. Medin ehrinde Emn'e ait byk bir ordu bulunuyordu.
Bu ordunun komutas el-Bermek'nin elindeydi. O buraya snmt ve kendisine her gn yardm,
hil'at ve hediyeler gelirdi. Thir el-Bermek'ye yaklanca Kureys b. ibil ile Me'mn'un
adamlarndan Hseyn b. Ali*yi nc kuvvet olarak gnderdi. el-Bermek'nin taraftarlar Thir'in
davul seslerini duyunca hemen atlarn eerleyip hazr duruma getiler. el-Bermeki de hazrla
giriti, ancak nizama koyduu her saf bozuluyor ve karyordu. Asker saflarnn bayla sonu
birleince yle dedi: Ey Allah'm! Yardmsz kalp perian olmaktan sana snrm. Bundan sonra
geri kuvvet kumandanna: Askerlere yol ver, zira onlarda hayr yoktur. dedi. Bineklerine atlayan
askerler Badd tarafna hareket ettiler. Thir de Medin'e geldi ve bu havaliyi istil etti. Daha sonra
[153]
Sarsar'a hareket etti ve burada kurduu bir kpr sayesinde buraya geldi.
Mekke Ve Medine'de Me'mn'a Bey'at Edilmesi
Bu yl Emn'in Mekke ve Medine valisi olan Dvud b. s b. Ms b. Muhammed b. Ali, Emn'i
tefkedip Me'mn'a bey'at etti. Bunun sebebi, Emn ve Me'mn arasndaki meseleler ile Thir'in
yaptklarnn kendisine ulam olmasyd. Yukarda getii zere, Emn Dvud b. s'ya bir mektup
gndererek Me'mn'dan ayrlmasn istemiti. Ayrca Kabe' de bulunan bey'at belgelerini alp
kendisine getirmek zere de birisini gndermiti. Emn'in bu hareketlerine kar Dvud b. s ileri
gelen kiileri ve bey'at belgelerinin tanzimi esnasnda hazr bulunanlar Dvud b. sa da bunlardan
birisiydi bir araya toplad ve onlara: Hrn er-Red'in bizden ve sizden Beytullah'n huzurunda
iki olu (Emn ve Me'mn) in veliahdik hususunda, bunlardan mazlum olann yannda zalime kar,
madurun tarafnda gaddar olana kar yer alacamza dair kesin sz almt. Hep birlikte grdk ki,
Emin kardeleri Me'mn ve M'temen'e zulme kalkan, ahdini bozup gaddarlk yapan, Allah'a isyan
ederek onlar veliahdlikten uzaklatrp henz st emen kk bir ocuk olan oluna bey'at eden,
ayrca Kabe'den bey'at belgelerini alp zulmen yrtan ilk kii oldu. Ben onun hal' edilmesini ve
Me'mn'a bey'at edilmesini uygun gryorum. nk Me'mn bu durumda hakszla uram ve
mazlum durumuna drlmtr. dedi.
Dvud b. s'y dinleyenler sylediklerini kabul ettiler. Bunun zerine Mekke dndaki kimseleri
ard ve bir araya toplanan insanlara, Rkn ile Makam arasnda bir konuma yaptktan sonra Emn'
hal' ederek Me'mn'a bey'at etti. Bu arada Medine valisi bulunan olu Sley-mana' bir mektup
gnderdi ve kendisi gibi hareket etmesini emretti. Sleyman da Emn'i tanmayp Me'mn'a bey'at etti.
Dvud b. s, olu Sleyman'n bu hareketini renir renmez Basra yoluyla Mekke'den ayrld ve
Fars'a geldi, buradan Krmn'a getikten sonra Merv'de bulunan Me'mn'un yanna geldi ve ona
durumu haber verdi. Me'mn bu habere ok sevindi, Mekke ve Medine'nin bereketini kendisi iin
uur kabul etti.
Mekke ve Medine'de yaplan bey'atler Recep 196 (Mart 812) tarihinde oldu. Me'mn, Dvud b. isa'y
Mekke ve Medine valiliine tayin etti, ayrca Akk valiliini de verdi. Bundan baka yardm
maksadyla be yz bin dirhem balad. Yine Me'mn kardeinin olu Abbs b. Ms b. s b.
Musa'y, Ovud b. sa ile birlikte gnderdi ve onu hacc mevsimi emirliine tayin etti. Dvud b. s ile

Abbs b. Ms b. s, Badd'da bulunan Thr'in yanma geldiler. Thir onlar kendisine yaklatrd,
ikramda bulundu onlarla birlikte Yezd b. Cerr b. Yezid b. H-lid b. Abdullah el-Kasr el-Beceli'yi
kalabalk bir svari grubuyla Yemen valiliine gnderdi. Yezd b. Cerr Yemen'e gelince halk hemen
Emn'i tanmayp Me'mn'a bey'at etmee ard; kendilerine adaletle davranacan ve ihsanda
bulunacan vaad etti. Bundan baka onlara Me'mn'un ahlkndan bahsetti. Yemen halk onun
isteini kabul ederek Emin'i hal' edip Me'mn'a bey'at etti. Yezd b. Cerr bu durumu Thir ve
Me'mn'a gndermi olduu mektuplarla bildirdikten sonra vaadine uyarak Yemen halkna iyi
[154]
davrand ve adaletini gsterdi.
Emn'in Yapt Bir Hareket
Bu yln Recep ve aban aylarnda (Mart ve Nisan 812), Emin drt yz civarndaki sanca (alt bin
kiilik asker kuvvet) muhtelif kumandanlara balad ve onlarn bana Ali b. Muhammed b. s b.
Nehk'i getirdikten sonra Herseme b. A'yen'in zerine gnderdi. Harekete geen . bu kuvvetler
Ramazan 196 (Mays 812)'da Herseme b. A'yen'in kuvvetleriyle Nehrevn civarnda karlatlar ve
bozguna uradlar. Bu arada AH b. Muhammed b. is b. Nehk esir edildi ve Herseme onu Me'mn'a
[155]
gnderdi. Herseme bundan sonra Nehrevn'a geldi.
Askerlerin Thir Ve Emn'e Kar Ayaklanmalar Ve Thir'in Badd'a Gelmesi
Thir, Emin ile savamak iin Sarsar'da hazrlk ierisinde bulunuyor ve karlat her asker
kuvveti hezimete uratyordu. Bu srada Emn de taraftarlarna ok sayda mallar datyordu. Emn'in
bu hareketi Thir'in taraftarlarna ar gelmee balad ve bu yzden Thir'in taraftarlarndan be
bine yakn kimse Emin tarafna geti. Emin onlarn kendisine katlmalarna ok sevindi ve onlara
vaadlerde bulunup mitler verdi. Ayrca bol miktarda mal datt gibi sakallarn "galiye" (misk ve
anber gibi koku) ile klflad. Bu yzden onlar "galiye kumandanlar" diye adlandrldlar. Bundan
baka Emin el-Harbiyye'den bir grup kimseyi kumandan tayin etti ve onlar Deskret'l-melik ve Nehrevn'a gnderdi. Fakat burada bulunanlarla el-Harbyye grubu arasnda ok saylabilecek sava
meydana gelmedi.
Bu arada Emin, Badd'da bulunan kumandanlarndan br grubu davet etti ve onlar Yseriyye ve
Kevseriyye'ye gnderdi. Ayrca Thir' in taraftarlar arasnda casuslar salp askerin ileri gelen
bakanlarn yalan dolanla kandrd ve onlar tevik edip mitlendirdi. Bylece Thir'in askerleri
kendisine kar ayaklandlar. Pek ou Emn'n himayesine girmek istediler ve askerine iltihak ettiler.
Emn'in askerleri ile himayesine giren Thir'in askerleri hep birlikte Sarsar'a doru hareket ettiler.
Thir de taraftarlarn byk birlikler haline getirdi; onlarn arasnda dalaarak mitler verdi, onlar
tevik edip kendilerine zafer vaadetti. Bundan sonra da Thir harekete geti. Taraflar gndzn bir
mddet savatlar ve Emn'in taraftarlar bozguna uradlar. Thir'in askerleri Emin'in taraftarlarna
ait olan silh, hayvan ve dier eyleri ganimet olarak aldlar.
Emn taraftarlarnn bozguna uradklarn renince onlara br hayli mal datt; ayrca varo halkn
bir araya toplad, onlardan bir grubu kumandan tayin etti ve mallar datt. Her kumandana da
kymetli birer sra kap verdi ve bu kumandanlara bal olan askerlerle bu kumandanlarn yakn
arkadalar arasnda hi bir hususta ayrm yapmad.

Emn'in bu hareketlerini renen Thir onun askerlerine mektuplar gnderdi ve vaadlerde bulundu;
onlarn kalplerini kendisine ekmee alt ve ayak takm kimseleri ileri gelenlere kar kkrtt.
Neticede bu askerler, Zilhicce 196 (Austos 812} tarihinde Emn'e kar ayaklandlar. Bu durum
karsnda Emin'in ii zorlat. Kendisine yakn olan arkadalar, askerlerinin gnllerini kendisine
ekmee almasn ve onlara ihsanda bulunmasn tavsiye ettiler, ancak Emn onlarn tavsiyelerine
uymad, himayesine giren Me'mn'un askerleri ile kendisine yeni katlan askerlerden meydana gelen
bir gruba, kendisine kar ayaklanan askerleriyle savamalarn emretti. Emn'in emrine uyan bu
askerler kendisine kar ayaklanan kendi askerleri ile savaa tututular. Fakat bu srada Thir onlara
bir mektup gnderdi, onlar da mektubuna cevap verdiler. Thir onlardan kendisine itaat edeceklerine
dair rehinler ald ve kendilerine mallar verdi
Bundan sonra harekete geen Thir Zilhicce 196 (Austos 312)'da Enbr Kaps zerinde bulunan
Bustn mevkiine geldi. Kumandanlar, taraftarlar ve Emn'in askerlerinden himayesine girenlerle
beraber konaklamak zer? Bustn ve varolara indiler. Bu arada kumandanlara, kumandan
ocuklarna ve kendisine yakn kimselere bol miktarda bahiler datt. Tam bu srada hapishanede
tutuklu bulunanlar duvar delerek dar ktlar. Bylece halkn arasnda byk bir fitne kt ve
halkn durumu gittike ktleti. Edepsiz ve kstah kimseler, temiz ve drst kimselerin zerine
saldrdlar, fakat Thir askerlerini dikkatli bir ekilde gz altnda tutup sefih kimseleri yakalayp
dizginledii iin onlarn durumunda deime olmad. Thir sabah-akarn savamaa devam etti.
Taraflar birbirlerine kar iddetle direndiler. Neticede memlekette byk tahribat meydana geldi.
Bu yl hacc ilerini Abbs b. Ms b. s b .Ms idare etti ve Me' mn'a halife olarak dua etti. te
[156]
bu Me'mn'a halife olarak dua edilen ilk haccdr.
Trablus Halkyla Beraber frkye'de Meydana Gelen Karklk
Bu yl Eb sm ve ona tbi olanlar frkye emiri brahim b. A-leb'in zerine hcum ettiler, brahim
b. Aleb onlarla savat ve zafer kazand.
Yine bu yl brahim b. Aleb kendi olu Abdullah' Trablusgarb'a vali tayin etti. Abdullah Trablus'a
gelir gelmez askerler zerine saldrdlar ve onu evinde muhasara ettiler. Daha sonra ehri terketmesi
art ile Abdullah'la anlatlar. Abdullah da anlama gerei ehri .terketti. Ancak henz ehirden
uzaklamadan etrafna pek ok kii topalnd. Bu arada bol miktarda bahiler datmaa balad.
Bunun zerine Berberler drt bir yandan yanna aln ettiler. Abdullah her gn gndelik olarak
svarilere drt, piyadelere iki dirhem veriyordu, bu yzden etrafna pek ok kimse topland.
Abdullah bu askerler ile hemen Trablus zerine yrd, fakat Trablus askerleri onlara kar
koydular. Taraflar arpmaa giritiler, neticede Trablus askerleri bozguna uradlar. Bunun
zerine Abdullah Trablus'a girdi ve ehir halkna emn verip kendisi- de burada kald. Bir mddet
sonra babas Abdullah' azletti ve yerine Sf-yn b. el-Madd'y vali tayin etti. Bu defa Hvvre (bir
Berberi grubu) Trablus'a saldrdilarsa da askerler onlara kar ktlar. Karlaan taraflar
birbirleriyle savaca tututular. Yenik den askerlerin bozgunu Trablus'a kadar devam etti ve
Berberiler askerlerin peini brakmadlar.
Askerler frkye emiri brahim b. Aleb'in yanna katktan sonra Trablus'a girdiler ve ehrin
surlarn yktlar.
Bu durumu renen brahim b. Aleb, on bin svari ile birlikte olu Eb'l-Abbs Abdullah'

Trablus'a gnderdi. Abdullah Berberiler ile savaa tututu. Neticede Berberiler hezimete uradlar,
bu arada pek ok Berberi ldrld. Bundan sonra Abdullah Trablus'a girdi ve ehrin surunu ina
etti.
Berberilerin hezimetini renen Abdlvehhb b. Abdurrahman b. Rstem, Berberleri bir araya
toplad ve onlar savaa tevik etti eBr-berlere fkelenen Abdivehhb onlara yardm etmek
maksadyla etrafna toplad kalabalk bir Berberi ordusuyla birlikte Trablus'a hareket etti ve ehre
gelerek burasn muhasara altna ald. Eb'l-Abbs Abdullah ise ehrin Zente kapsn kapatarak
savaa Hvvre kapsnda devam etti ve babas brahim b. Aleb vefat edip kendisini emirlie tayin
edinceye kadar da Hvvre ile sava srdrd. Bu arada kardei Ziydetullah, askerlerden emirlii
iin onun adna sz ald ve bir mektup gndererek babasnn ldn ve emirliin kendisine
verildiini bildirdi. Ne var ki Berberiler mektubu ve mektubu gtren eliyi ele geirdiler ve eliyi
Abdlvehhb b. Abdurrahman b. Rstem'e teslim ettiler. Abdlvehhb eliden Abdullah'a babas
brahim b. Aleb'in ldn duyurmasn istedi. Bundan sonra deniz ve Trablus Abdullah'a, bunun
haricindeki yerler ise Abdlvehhb'a ait olmak zere aralarnda bir sulh anlamas yaptlar. Bu sulh
anlamasn mteakip Abdullah Kayrevn'a hareket etti. Kayrevn'a geldiinde halk kendisini
karlad ve kendisi emirlik grevini stlendi. Abdullah'n emirlik dnemi sulh ve sknet ierisinde
[157]
geti.
HCRET'N YZ DOKSAN YEDNC (M. 812-813) YILI OLAYLARI
Badd'm Kuatlmas
Bu yl Thir, Herseme ve Zheyr b. el-Mseyyeb, Emn'i Badd'da muhasara ettiler. Zheyr b. elMseyyeb ed-Dabb, Kelvz bataklna geldi ve burada hendekler kazp kkl bykl
mancnklar kurdu. Zheyr askerlerin Thir ile savat gnlerde dar kar, kk mancnklar atar
ve tacirlerin mallarndan r alrd. Bu yzden halk onu Thir'e ikyet etti. Herseme de Bin nehrine
geldi ve burada hendek kazp sur ina etti. Ubeydullah b. el-Vaddh ise emmsiye'ye geldi. Thir de
Enbr Kaps zerinde bulunan Bustn mevkiine indi.
Thir'in Bustn mevkiine gelmesi Emn'i korkuttu, bu yzden Emn elinde bulunan btn mallar
datt gibi hazinelerde bulun?n deerli eyann satlmasn, altn ve gm kaplarn para haline
getirilip taraftarlar arasnda datlmasn emretti. Bu arada el-Harbiyye'nin yaklmasn da buyurdu.
el-Harbiyye'nin zerine neft ya atlarak atee verildi ve bu yzden orada pek ok kimse ldrld.
Sad b. Mlik b. Kadim, Thir'in himayesine girmek istedi, bunun zerine Thir onu Dicle ve
havalisini ve ar pazar ilerini idare ile grevlendirdi. Ayrca ona hendekler kazmasn, eline
geirdii btn geitlere duvarlar rdrmesini emretti ve onu mal ve adamlarla destekledi. Bu
yzden Badd'da byk apta yknt ve tahribat meydana geldi, evler yerle bir edildi. Bu arada
Emn, Salih Kasr ile Dicle snrna kadar olan Sleyman b. ei-Mansr Kasrn, Ali Efrahmerd'e
brakt. Ayrca evlerin ve geitlerin yaklmas ve mancnklar atlmas hususunda ona srarda bulundu.
Thir de ayn ekilde hareket etti. Ayn zamanda Enbr yolu ile Kfe Kapsndan ve buralara yakn
olan yerlerden varo halkna eliler gnderdi, isteklerini kabul edenleri korumak iin bulunduklar
yerlere hendekler kazdrd, isteklerine kar koyup kabul etmeyenlere ise sava ap evlerini yakt.
Bylece Badd terkedilmi bir harabe halini ald. Badd'n bu halini Hseyn el-Hali* bir iirle
dile getirdi.

Thir kendisine kar koyan varolar Mednet'I Mansr'u, Kerh ve el-Huld arlarn, "ahdini
bozanlarn yeri" manasna gelen "dru'n-neks" ifadesiyle adlandrd. Ayrca kendisine katlmayan
Himoulla-nnn, kumandanlarn ve bakalarnn akarlarn, mallarn ald. Bylece onlar perian
oldular ve paralandlar. yle ki, askerler zelil olup sava yapamayacak hale geldiler. Ancak bu
zilletten iportaclar, plaklar, mahbus olanlar, sefiller, yankesiciler ve sokak takm gibi halkn
mallarn yamalayanlar kurtuldular.
Tahir onlarla savamaktan ylmad. Bu arada Salih Kasn'n Emn adna korumakla grevli olan Ali
Efrahmerd, himayesine girmek iin Thir'den enn istedi. Bunun zerine Thir kendisine emn verdi,
ayrca Cemziyelhir 197 (ubat 813)'de ona byk bir asker kuvvet gnderdi ve o taraflarda
idaresi altnda bulundurduu yerleri teslim etti. Yine bu sralarda Emn'e yardm hususunda gayretli
birisi olan ve Emin' in Shibu'-urta grevini yrten Muhammed b. s, Thir'den emn isteyerek
Himayesine girmek istedi. Ali Efrahmerd ile Muhammed b. sa'nn Thir'den emn isteyerek
himayesine girdiklerini renen Emin lmle yz yze geldi. Tam bu srada haramilerin azgnlar ile
iportaclar ve askerler geldiler, Salih Kasrnn ierisinde iddetli bir atmaya giritiler. Bu
atmada Thir'in askerlerinden kalabalk bir grup ile kumandanlarndan bir takm kimseler
ldrldler. Ne bundan nce meydana gelen vakalar, ne de bundan sonraki vakalar Thir'e bundan
daha ar gelmemiti.
Bundan sonra Thir daha nce arazi ve akarlarn ellerinden ald Him kumandanlara ve
dierlerine mektuplar yazd, onlan kendisinden emn dilemee ve Me'mn'a bey'at etmee davet etti.
Bir grup Thir'in davetini kabul etti. Bu daveti kabul edenler arasnda Abdullah b. Humeyd b.
Kahtabe ve kardeleri, Hasan b. Kahtabe'nin olu, Yahya b. Ali b. Mhn ve Muhammed b. Ebi'lAbbs et-T gibi kimseler bulunuyordu. Dierleri se Thir'e mektup yazarak gnllerinin
kendisiyle beraber olduunu bildirdiler.
Emn Salih Kasr vakasndan sonra kendisini iki ve yemee verdi, idare ilerini de Muhammed b.
Is b. Nehik ile Her'e brakt. Fakat Muhammed ve Her'in yannda yer alan sefil ve fsk kimseler
glerinin yettikleri- kimseleri soyuyorlard. yle ki bunlar tarafndan bir benzeri bize kadar
ulamayan bir takm ktlkler yapld.
Bu kt durumun uzamas zerine kudret ve kuvvet sahibikimseler, Badd ehrini terketmee
baladlar, nk Badd' terkeden bir kimse mal ve can gvenliine kavuuyordu. Bu zamanda
Badd'da bulunanlarn durumu, Allah'n u buyruuna benziyordu: ...nihayet onlarla (iman etmi
olanlar)'m arasna kaps olan bir duvar ekilmitir. (yle ki) onun iinde rahmet, dnda ise azap
vardr. (Hadid, 13). Bu arada bir grup kimse de hacc bahanesiyle Badd' terk ettiler. Bunun
zerine bir air:
Hacca gitmek niyetinde
olmadklar halde
kendilerini hacca gidiyormu gibi gsterdiler.
Belki onlarn maksad Her'ten. kamakt. beytiyle balayan bir de iir syledi.
Baddu genlerden birisi de:
Gzel ve mreffeh hayat kaybettiim iin Badd zerine kan alyorum...
msrayle balayan uzun bir manzume syledi. Ayrca el-Cerm de bu harp esnasnda Badd'da
meydana gelen btn hadiseleri dile getiren yz elli beyte yakn uzun br kaside syledi. Fakat uzun
olmas dolaysyla bu kasideyi kitabma almadm.
Rivayet edildiine gre, Thir'in taraftarlarndan kuvvet sahibi Horasanl bahadr bir kumandan bir
gn savaa kt ve yanlarnda silh olmayan bir grup insana bakarak taraftarlarna yle dedi:
Bizimle ancak durumlarn hafife alp kendilerini hakir grdmz bu kimseler savaacaktr.

Onun bu sz zerine taraftarlar kendisine: Evet, bu kimseler savaacaktr. Fakat onlar bir fettir.
dediler. Taraftarlarndan ald bu cevap zerine Horasanl kumandan onlara unlar syledi: Eer
onlar tarafndan hezimete uratlrsamz size yazklar olsun, nk siz silhl, gl ve hazrlklsnz.
Aynca sizde ecaat ve onlarn hilelerini bertaraf edecek hususlar vardr, onlarn ise yanlarnda ne
silhlar, ne de kendilerini koruyacak kalkanlar vardr.
Bundan sonra Horasanl kumandan onlardan iki elinde zift iie kaplanm bir hasr tutan ve koltuunun
altnda ii tala dolu torba bulunduran harami klkl birisinin karsna kt. Bu kii Horasanl
kumandann atm olduu oklardan kendisini sipere alyor, oklar ya hasra, ya da hasrn yaknna
isabet ediyordu. Ayrca bu kii atlan oklar alp yanna brakyor, bu arada "dnk (para)" diye de
baryordu; yani, eline geirmi olduu bu okun fiyat bir dnk demek istiyordu. Horasanl
kumandan ok atmaa, o da toplamaa devam ettiler .Nihayet kumandann atacak oku kalmad. Bundan
sonra harm klkl adam Horasanl kumandann zerine saldrd ve torbasndan kard bir ta
sapanla atarak isabet ettirdi. Sonra bir baka ta? daha att, az kald Horasanl kumandan yere
serecekti. Neticede hezimete urayan Horasanl kumandan yle dedi: Bu adamlar pek nsana
benzemiyorlar.
Thir Horasanl kumandann bana gelen bu hadiseyi renince ok gld.
Hadiselerin uzamas ve Salih Kasr'nda taraftarlarnn ldrlmesi zerine Thir yakp ykmak iin
emir verdi, bunun zerine Dicle ile Dru'r-rakik, Bbu'-m ve Bbu'1-Kfe ile Sarat, Rabaz-
Humeyd ve Kerhy Nehri'ne kadar olan yerlerdeki muhaliflerin evleri ykld. Thir'in taraftarlar
her hangi bir evi yktklar zaman, Emn'in taraftarlar yklan bu evin kaplarn ve tavanlarm alp
gtryorlard. Emin* in taraftarlarnn bu hareketi Badd halkna ok ar geldi. Onlardan bir air
bununla ilgili olarak:
Onlar bir.evi yktklar zaman yklan evin tavanlarm alr, bir bakasnn yklmasn beklerdik...
msralanyla balayan bir iir sylemitir.
Thir yapm olduu btn bu hareketlerin Emin'i deitirmedii kanaatine varnca Bagdd'da
bulunan Emn'in taraftarlarnn yanlarna tacirlerin, yiyecek maddesi sat ani aran ve bakalarnn
gelmesine engel olunmamasn emretti, hatt bu hususta iddet gsterdi ve ykl gemileri Frat'a
evirdi, fte bunlar halka ar geldi ve fiyatlar hzla ykseldi. Bylece halk sk bir muhasara altna
girmi oldu. Bunun zerine Emin emnet mallarn aratrlmasn ve halkn elinden mallarnn
alnmasn emretti. Arkadalarndan birisini bu iler iin grevlendirdi.. Bu kimse, gece gndz
demeden halkn evlerine basknlar yapmaa balad. Bu da halka ar geldi. Bundan daha kts, halk
zan ve thmetle yakalanp cezalandrlyordu.
Bundan sonra Thir ile Emin'in taraftarlar arasnda Dereb el-Hc-re'de bir sava meydana geldi. Bu
savata Thir'in taraftarlarndan ok miktarda insan ldrld. Bundan baka emmsiye'de de bir
sava meydana geldi. Hatim b. es-Sakar, evresinde toplad harm ve dier kimselerle birlikte
emmsiye'de Ubeydullah b. el-Vaddh'a kar kt. Ubeydullah'm habersiz olduu bir an
yakaladlar ve zerine hcum ettiler. Neticede Ubeydullah taraftarlaryla birlikte hezimete urad.
Bundan sonra Hatim b. es-Sakar ve evresinde bulunanlar emmsiye'yi ele geirdiler. Bu arada
Ubeydullah'a yardm etmek iin gelen Herseme'yi, Emn'in arkadalarndan tanmad birisi esir ald.
Bunun zerine Her-seme'nin taraftarlarndan birisi onu kurtarmak iin atmaya giriti ve neticede
kurtard. Ancak Herseme'nin taraftarlar hezimete uradlar
ve iki gn ailelerinin yanlarna dnemediler.
Hatim b. es-Sakar ve evresine toplananlarn yaptklarm renen Thir emmsiye zerine bir

kpr kurdurdu ve askerlerini bu kprden onlarn yanlarna geirdi. Taraflar iddetli bir savaa
giritiler, neticede Thir'in askerleri Emn'in taraftarlarn pskrterek Ubeydullah b. el-Vaddh'n
taraftarlarm eski merkezlerine iade ettiler ve 20 milyon dirhem harcanarak yaplan Emin'in
Hayzurnye'deki evlerini de yktlar. Ayrca bu arada haramilerden pek ok kimse ldrld.
Bylece Emn'in durumu iyice sarsld ve mahvolacan kesin bir ekilde anlad. Bu srada Emn'in
itham ettii, rezil ve sefil kimselerin bask yaptklar Abdullah b. Hzim b. Huzeyme korkarak
Medin'e kat ve orada ikamete karar verdi. Bir rivayete gre, Thir ona mektup yazm, arazi ve
mallarna el koyacan syleyerek, korkutmu, bu yzden Medin'e kamt.
Bundan sonra Her, muhtelif kabilelerden meydana gelen bir grupla birlikte daha nce sava
yaplmam olan Cezire t'I-Abbs'a geldi. Thir'in taraftarlarndan bir ksm kimseler de buraya
geldiler ve onlarla savaa giritiler. Her onlara stn geldi, bu yzden Thir taraftarlarna baka bir
asker kuvvetle yardm etti. Bu defa Thir taraftar askerler, Her ve taraftarlarna kar iddetli bir
saldrda bulundular. Bu vakada Her'in taraftarlarndan pek ok kimse bouldu.
Meydana geen savalardan can sklp bkan Emin, korkmaa balad ve bir gn yle dedi:
stiyorum ki, Allah her iki tarafn tmn kahretsin, bylece de insanlar onlarn elinden kurtanp
rahata kavutursun. Her iki taraf da benim dmammdr. Bunlar (kendi taraftarlar) ise canm
istiyorlar. tte bundan sonra Emn'in durumu sarsld, askerleri dald ve Thir'in muzaffer
[158]
olacan kesinlikle kabul etti.
eitli Olaylar
Bu yl halkla birlikte hacc farizasn yerine getirme iini Abbs b. Ms b. sa stlendi. Bu grevi
kendisine Mminlerin emri Me'mn'un emriyle Thir tevcih etti.
B,u sene M'temen b. er-Resd ile Mansr b. el-Mehd, Horasan'da bulunan Me'mn'un yanna
geldiler. Me'mn da kardei M'temen'i Crcn'a gnderdi.
Yine bu yl Endls'te iddetli bir pahallk oldu. nsanlar gnlerce a kaldlar ve hayatta kalabilmek
iin can derdine dtler.
Bu yl Vekl' b. Cerrah er-Ru'ft8 hacdan dnerken Feyd'de ld. Ayrca 110 (728) ylnda doan
Bakiyye b. Veld el-Hms, Muhammed b. Kelh b. Sleyman el-Eslem ve yetmi yedi yl yaayan
[159]
Mu'z b. Mu'z Eb'l-Msennft el-Anberi de bu yl vefat ettiler.
HCRET'N YZ DOKSAN SEKZNC (M. 813-814) YILI OLAYLAR
Tahirin Badat ehrini Tttlft Etmesi
Bu yl Huzeyme b. Hzim, Emn'den ayrlarak Thir'e katld. Her-seme ise Badfld'n dou tarafna
geldi.
Huzeyme b. Hzim'in Thir'e katlmasnn sebebi u idi:
Thir, Huzeyme b. Hzim'e br mektup gnderdi ve mektubunda unlar yazd: Emn ile aramzdaki
irtibat tamamen koptu. Senin bana hi yardmn dokunmad. Dikkat et, durumunda bir deiiklik
yapabilirim. Bunun zerine Huzeyme, Thir'in itaatine girmeyi kabul etti. Bu arada Huzeyme Thir'e
yazm olduu cevabi mektupta yle dedi: Eer Ba- dd'n dou tarafna Herseme'nin yerine sen

gelseydin, mutlaka sana iltihak eder, yanna gelirdim. Ayrca Huzeyme Thir'e, Herseme'ye fazla
gvenmediini de bildirdi. Halktan ekindii iin de Thir'den Herseme' ye kar destek garantisi
vermeden kendisini naho hareketler yapmaa zorlamamasm istedi. Bunun zerine Thir, Herseme'ye
bir mektup gnderdi ve onu acizlikle sulayarak yerdi ve yle dedi: Asker topadn ve bu uurda
bir hayli mal harcadn. md ise karndaki dmann zerine gitmekten kayor ve geri
ekiliyorsun. Artk vakit geirmeden Emn'in taraftarlarnn zerine gitmek iin hazrlanmalsn. Ben
onun askerlerine kar savunma konusunda ve kprleri paralama hususunda salam tedbirler aldm.
Ayrca mit ediyorum ki, sana iki kii bile kars gelmeyecektir.
Thir'in gnderdii mektuba Herseme msbet cevap verdi ve kendisine itaat edeceini bildirdi.
Herseme ile ilgili bu haberi Thir bir mektupla Huzeyme'ye ulatrd. Bundan baka Muhammed b. Al
b. ts b. Mfihn'a da bu mahiyette bir mektup gnderdi. 22 Muharrem 193 aramba gecesi (23 Eyll
813 cuma gecesi), Huzeyme le Muhammed b. Ali b. Isa, Dicle kprsne hcum ederek paraladlar
ve Emin'i halifelikten hal* ettiler. Bu srada Askeru'l-Mehd hlisi sknetini korudu. Herseme bu
baskna katlmad ve ehre girmedi, ancak kendisine gelen bir ka kumandann onlardan her hangi bir
ktlk grmeyeceine dair yemin etmeleri zerine yanlarna geldi. Bu hususta Hseyn b. el-Hall':
Hepimizin Huzeyme'ye minnet borcu vardr. Onun sahesinde Allah, sava ateini sndrd...
msralanyla balayan bir iir syledi.
Ertesi gn Thir Badd ve Kerh'e geldi, Badd'da iddetli bir sava yaparak halk bozguna uratt.
Dalp kaanlara Kerh'te yetierek bir daha savaa tututu ve tekrar hezimete uratt: Bylece
yenilen halk saa sola bakmadan ekip gittiler. Bundan sonra Thr klcyla birlikte Badd'a girdi
ve evlerinden dar kmayanlarn emn ierisinde bulunacaklarn halka duyurmalarn bu hususla
grevli kimselere emretti. Bu arada Kerh Soka ile el-Vaddh Kasr'na bir miktar asker brakt ve
kendisi Mednet'l-Mansr'a hareket etti. Burasn, Zbeyde ve el-Huld kasrlarn. Kpr kapsndan
itibaren Horasan, m, Kfe, Basra kaplarna ve Dicle'ye dklen Sarat Nehri kylarna kadar olan
yerleri kuatma altna ald.
Hatim b. es-Sakar, Her ve bir takm gruplar Thr ile savata sebat gsterdiler ve Zbeyde le eHuld Kasrlar'mn karlarna mana-mklar kurdular. Emin annesini ve ocuklarn alarak Mednet'lMansr'a gtrd, fakat askerleri, hadmlar ve cariyeleri, hi birisi birbirlerine bakmakszn yolda
giderken ayrlp gittiler. Bu arada ayak takm sefil ve rezil kimseler de daldlar. Emin ise
Medinet'l-Mansr'a snd. Thir onu muhasara altna ald ve btn kaplar kapatt. Bu du-rumu
renen mer el-Verrk, kendisine haber getiren kimseye: Bana bir kadeh ver. dedi ve:Tut bu
kadehi! arabn eitli isimleri vardr; Onda ifa olduu gibi hastalk da vardr... msralaryla
balayan iiri temsil getirdi.
ibrahim b. el-Mehd anlatyor:
Thir Emn'i muhasara ettii zaman ben onunla beraber bulunuyordum. Bir gece Emin teferrc (gam
ve kederini datmak) maksadyla dar kt ve el-Huld tarafnda bulunan sarayna gitti. Birisini
gndererek beni yanna ard, ben de isteine uyarak yanna geldim. Bana: Bu gecenin, gkteki
ayn ve bu ayn Dicle kenarndaki suya aksedii-nin gzelliini gryorsun. ster misin elim? dedi.
Zatnz bilir. di-ye karlk verdim. Bunun zerine bir ntl arap iti, imek zere bir ntl da bana
verdi. araplarmz itikten bir mddet sonra ona holandn bildiim bir arky okudum. Bu defa:
Sana eslik edecek birine ne dersin? diye sordu. Ben de: Bun* ne kadar ihtiyacm var. dedim. Bu
konumadan hemen sonra "Da'f" adnda gzde bir cariyesini ard, inde bulunduumuz hli
dnerek cariyenin adm uursuzluk saydm. Emin, cariyeye bir ark okumasn syledi, o da el-

Ca'dl'nin:
tmriim hakk iin, Kleyb senden daha ok yardmc olmakta, Hem de kanla kark su slemekte
senden daha yatkn bulunmaktadr.
iirini syledi. Cariyenin bu iiri Emln'e ar geldi ve bunu uursuzluk almeti sayd. Bundan sonra
baka bir ark sylemesini istedi. Bu defa cariye:
Onlarn ayrl gzlerimi alatt ve uykusuz brakt. Zira dostlarn ayrl nsan alatr...
msralaryla balayan iiri okudu. Bunun zerine Emin, cariyeye: Allah sana lanet etsin! Bundan
baka ark bilmiyor musun? dedi. Cariye ise: Holanacam sandm in bunlar okudum. diye
cevap verdi, sonra da:
Hareket ve sknun Rabh'ine yemin ederim ki, lmlerin pek ok tuza vardr.
Gkteki yldzlar yrngelerinde dndke ve gece ile gndz yer deitirdike...
msralaryla devam eden manzumeyi okudu. Bunun zerine Emin cariyeye: Allah'n lanet ve
gazabna urayascal Kalk, git buradan. dedi. Bu srada ayaa kalkan cariye Emln'ln "rabb- reyfth"
adn verdii, sanat deeri byk q)an ve nnde duran kedinin! ayann kaymas zerine krd. Bi|
durum karsnda Emin syle dedi: brahim, ok yazk oldu. u cariyenin okuduu arklar il* kadehi
krmasna ne dersin? Allah'a yemin ederim ki, sonumuzun yaklatm sanyorum. Bunun zerine
feen: Allah mjfcin devam ettirsin, saltanatn aziz eylesin ve d-manu seli) etsin. dedim. Tam
bu srada konuma tamamlanmadan: te hakknda fetva stemekte olduumu mesele bylece olup
bitmitir. (Ysuf, 41) nidasn iittik* Emin bana dnerek: Ey brhiml Benim iittiim eyi sen d
iittin mi? dedi. Ben iitmeme ramen: Hayr, hi bir ey duymadm,, diye cevap verdim. Bunun
zerine: Bir kprdanma duyuyor musun? diye sordu. Hemen Dicle'nin kenarna geldim, fakat hi
bir ey gremedim. Bundan sonra tekrar eski konumamza dndk. Bu srada ayn< sesi yine duyduk.
Bu defa Emin yerinden kalkt ve Badd* fjaki yerine dnd. Bundan bir veya iki gece sonra da
[160]
ldrld.
Eminin ldrlmesi
Emin, annesi ve ocuklar ile birlikte Mednet'l-Mansr'a gidince Thir, Kerh ve dier yerlerin
sokak ve caddelerini istil etti ve Ba-dd'da karar kld. Bu durum karsnda Emin'in kumandanlar
ve taraftarlar muhasara esnasnda kendileri iin yeterli hazrln bulunmamas dolaysyla Thir'in
muzaffer olmasndan korktular, bunun zerine de Muhammed b. Hatim b. es-Sakar, Muhammed b.
brahim b. Aleb ve bakalar Emn'in yanma gelerek yle dediler: Durumumuz grdnz gibi
ite ortadadr. Biz bir grmz sana arzetmeye geldik. Grmz hakknda iyice dn ve ona
gre hareket et. Grmzde hayr bulunacana inanyoruz.
Emn tarafndan grleri sorulduunda, onu ylece ortaya koydular: Halk evrenden dalm,
dmann ise seni muhasara altna almtr. u anda elinde yedi bin kadar deerli at bulunmaktadr.
Bize gre Ebn'dan sevdiklerinden yedi bin kii semeli ve bu atlar onlara vermelisin. Kendin de bir
gece onlarla birlikte ehrin k kaplarndan birinden kmalsn, nk gece i bilenindir. Bu arada
ehri terkederken, bizi hi bir kimse tesbit edemeyecektir. te bylece ehri terkettikten sonra Cezire
ve Suriye'ye gelir, vergiler takdir eder ve hara toplarz. Neticede geni bir memlekete gelmi olur ve
yeni mlk {saltanat) ediniriz. Bu sayede halk etrafna kouur ve askerler de takibattan vazgeer,
hatta Allah (c.c.) trl trl imknlar yaratr.

Emn onlara: Grnz gzeldir. dedi ve bu gr dorultusunda hareket etmeye karar verdi,
ancak bu karar Thir'e ulatrld. Bunun zerine Thir Sleyman b. el-Mansr, Muhammed b. s b.
Nehk ve es-Sind b. hik'e bir mektup gnderdi ve onlara yle dedi: Allah'a yemin ediyorum,
eer Emin'i bu dncesinden caydrmazsanz btn arazilerinizi elinizden alrm ve bundan sonra tek
hedefim siz olacaksnz.
Thir'in bu tehdidi zerine, Emn'in yanna geldiler ve onu caydrmak iin unlar sylediler: ehri
terketme kararnz rendik. Sana kendin hakknda Allah' hatrlatyoruz. Sana gr beyan eden bu
kimseler zrt kiilerdir. Muhasarann onlar hangi noktaya getirdiini biliyorsun. Onlar yapm
olduklar savalardan dolay, kardein Me' mn ile Thir tarafndan kendilerine emn verilmeyecei
kanaa-tindedirler. Onlarla ehri terkedip ktmz takdirde, sizi esir almalarndan veya banz alp
sizinle Tahir ve Me'mn'a yaklamaa alacaklarndan ve sizi kendilerine emfln vastas
yapacaklarndan emin olamayz. Bu arada onlar Emn'i ikna etmek iin bir ok darbmeseller
getirdiler. Neticede Emn bunlarn grn benimsedi ve Me'mn'dan emn dilemeyi ve ehirden
ayrlmay kabul etti. Ayrca Emn'e unu da sylediler: Senin maksadn elence ve selmet
ierisinde yaamaktr. Kardein Me'mn ise seni istediin yerde brakr. Hatta senin iin ayr bir yer
tahsis eder ve burada senin maslahatna uygun olan her trl imkn salar. Bunun da tesinde
sevdiin ve arzu ettiin her eyi gerekletirir. Ayn zamanda kardeinden sana her hangi bir zarar da
gelmez. Onlarn bu szleri karsnda Emin fikrini deitirdi ve Herseme b. A'yen'in yanna gitmeyi
kabul etti.
Bundan sonra Emn'in yanna Suriye ve Cezire tarafna gitmesini tavsiye edenler geldiler ve yle
dediler: ayet bu dalkavuklarn fikirlerini kabul edip bizim tavsiyelerimizi kabul etmeyeceksen ki
biz tavsiyelerimizde haklyz, o zaman Thir'in yanna gitmen Herseme' nn yanma gitmenden daha
hayrl olur. Bunun zerine Emn yle dedi: Ben Thir'den holanmyorum. Bir zaman bir rya
grmtm. Daha nce uzunluk ve genilik bakmndan bir benzerini grmediim, geni bir temel
zerine oturan ve ge doru ykselen, tuladan yaplm bir duvar zerinde dikiliyordum. zerimde
kemerim, klcm ve eyalarm vard. Thir ise bu duvarn dibinde bulunuyordu ve durmadan duvara
vuruyordu. Nihayet duvar kt, ben de dtm. Bu arada derken bamdan klahm utu. te bunu
uursuzluk sayyorum ve Thir'den holanmyorum. Herseme ise bizim mevlmzdr ve babamz
yerindedir. Onu ok yakn buluyorum ve gveniyorum.
Bundan sonra Emin, emn dilemek zere Herseme'ye birini gnderdi. Herseme de Emn'n emn
isteini kabul etti. Ayrca Herseme, Me' mn Emn' ldrmee yeltendii takdirde Emin urunda
savaacana yeminle sz verdi. Herserne'nn bu ekildeki davran Thir'e ar geldi ve durumu
renir renmez Emn'in Herseme'nin yanna gitmesini engelledi. Thir bu hareketinin gerekesini
u ekilde aklad: Herseme u anda hem askerimin ierisinde ve hem de benim bulunduum tarafta
bulunmaktadr. Ayrca Emn'i kuatarak zor duruma soktuum iin emn dilemek zorunda kald. Byle
bir durumda Emn'in Herseme'nin yanna gitmesine msaade edip fethin onun olmasna asla raz
olmam.
Durumu renen Herseme ve kumandanlar Huzeyme b. Hzim'in evinde toplandlar. Bu arada Thir
ve kumandanlar, ayrca Sleyman b. Mansr, es-Sind ve Muhammed b. Is b. Nehk de onlarn
yanlarnda hazr bulundular ve aralarnda fikir al verii yaptlar. Neticede Thir'e Emn'in
ebediyyen Herseme'nin yanma gidemeyeceini bildirdiler. Aym zamanda Emn'in Thir'in isteini
kabul etmemesi halinde kendisine gvenilemeyeceini ve durumun Hseyn b. Ali b. Is b, Mfthn
dnemindeki gibi olacan ileri srdler. Ayrca Thir'e unu da sylediler: Eer Emin mhr,

klc ve hrkay sana teslim eder, kendisi Herseme' nin yanna giderse varsn, gitsin, nk asl
hilfeti temsil eden bu eydir. Bunu kendin iin ganimet bil ve ortal fesada verme! Thir, bu
fikri beendi ve buna raz oldu.
Bundan sonra durumu renen Her, Tahir'e yaklamak istedi ve onlarn ortaya attklar bu grlerin
bir hile olduunu, Emn'in mhr, kl ve hrkasn beraberinde Herseme'nin yanma gtreceini
kendisine bildirdi. Bu duruma fkelenen Thir, Emn'in annesinin saray ile el-Huld saraylarnn
evresine ellerinde ksk bulunan bir grup- kimseyi yerletirdi. Onlarn buralara yerletirildiini
hibir kimse bilmiyordu. Emn Herseme'nin yanma gitmek zere hazrland srada ok susamt;
kendisi iin arap mahzeninde su arand, fakat bulunamad. 26 Muharrem 198 pazar gecesi (26 Eyll
813 pazartesi gecesi), zerinde beyaz bir elbise ve siyah bir taylesan olduu halde evinin sahanlna
kt. Tam bu srada Herseme' kendisine birini gnderdi ve yle dedi: Seni almak iin szm
yerine getirdim. Fakat bu gece kman istemiyorum, nk Dicle'nin kenarnda baz kuku uyandrc
eyler grdm, bu yzden kamay baaramayacamzdan korkuyorum. Baaramazsak seni elimden
alrlar; bylece hem sen, hem de ben mahvoluruz. En iyisi bu gece evinde kal, ben de hazrlm
yapaym ve yarn gece gelip seni alaym. ayet zerine varlrsa, senin iin seve seve arprm.
Bunun zerine Emin, Herseme'nin elisine yle dedi: Geri dn ve Herseme'ye ayrlmamasn syle.
Ben muhakkak surette imdi buradan ayrlmak stiyorum ve yarna kadar kalamayacam. Ayrca
merak ve endeye den Emn unlar da syledi: u anda kleler, muhafzlar ve dierleri
evremden uzaklam bulunuyorlar, bu durum Thir'e ulatrld takdirde buraya gelip beni
yakalamasndan emin deilim. Bundan sonra iki olunu kucana ald ve onlar ptkten sonra
alad; Sizi Allah'a emanet ediyorum. dedikten sonra gz yalarn yenleriy-Ie sildi. Bu
vedalamadan hemen sonra bir binekle Dicle'nin kenanna geldi. Bu srada Herseme'ye ait bir ate
kay (harrka) burada kendisini bekliyordu. Vakit geirmeden bu kaya bindi.
Mezlim ileriyle grevli olan (Shib'l-mezlim) Ahmed b. Sellm anlatyor::
Ben bu srada Herseme ile birlikte kaykta bulunuyordum. Emin kaya bindiinde biz ayaa kalktk,
bu srada Herseme dizleri zerine kt ve ayaklarnda nikris hastal bulunduunu beyan ederek
Emin* den zr diledi. Bundan sonra Emn'e sarld ve kucana ald. Sonra ellerini, ayaklarn ve
gzlerini pt. Bu arada kayn hemen uzaklamasn emretti, nk Thir'in taraftarlar sandallarla
zerimize saldrmlard. Thir'in adamlar iddetli grltler kardlar ve kay deldiler. Bu arada
tula ve oklar attlar. Nihayet delinen kayk su ald ve batt. Herseme ve biz suyun iinde kaldk.
Herseme'yi kaptan sandan tutarak dar kard, Emn ise suya dnce elbisesini yrtt ve nehrin
kenarna kt. Beni de Thir'in taraftarlarndan birisi yakalad, adamlarndan birine gtrd ve ona
kayktan kanlardan birisi olduumu syledi. Bunun zerine Thir'in adam bana kim olduumu
sordu. Ben: Mezlim mahkemelerine bakan ve Mminlerin emri (Emn)'nin dostu Ah-med b.
Sellm'm. dedim. Thir'in adam: Yalan sylyorsun, doruyu konu. diye kt. Ben: Doru
sylyorum. diye karlk verdim. Bunun zerine: Mahl* (halifelikten hal' edilen Emn) ne yapt?
diye sordu. Ben: Onu elbiseleri paralanm bir vaziyette grdm. dedim. Bundan sonra Thir'in
adam bineinin zerine atlad ve boynumdaki bal ipten tutarak bineini koturmaa balad. Ben bu
vaziyette koa-maynca boynumun vurulmasn emretti, ancak canm on bin dirhem vermek suretiyle
kurtardm. Vereceim bu paray alncaya kadar ben bir odaya brakt. Odada iki yastk ve drl
vaziyette hasrlar bulunuyordu.
Gece yars olunca odamn kaps ald ve ieriye Emn brakld. plak vaziyetteydi; zerinde bir
pantolon, sark ve omuzunda eski bir hrka bulunuyordu. Onu benim yanma brakmlard. Ben

istircda bulundum (tnn lillhi ve innft ileyhi rci'n. dedim) ve hlimi dnerek aladm. Emn
adm sordu, ben de kendimi kendisine tanttm. Bunun zerine bana: Beni kucakla, kendimi ok
yalnz hissediyorum. dedi, ben de kucakladm. Kalbi ok iddetli atyordu. Bundan sonra: Ey Ahmed! Kardeim ne yapt? dedi. Ben: Hayattadr. dedim. Bunun zerine: Allah onlarn haberci
elisini her trl hayrdan uzak tutsun. O, kardeimin savatan pimanlk duyan kimsenin l gibi
ldn sylemi. dedi. Ben de: Allah asl senin vezirlerini hayrdan uzaklar-sn. diye
karlk verdim. Bu defa Emin: Vezirlerinin kendisine ne yapacaklarn, ldrp ldrmeyeceklerini
ve kendisine kar gvenlerini yerine getirip getirmeyeceklerini. sordu. Ben de: Seni
ldrmeyecekler ve sana kar olan gvenlerini yerine getirecekler. dedim. Bu srada eski hrka
parasn omuzunun zerine koymaya alyordu. zerimdeki astarl bir elbiseyi kardm ve
giyinmesi iin nne koydum. Beni kendi halime brak, bu Allah'tandr. Byle durumlarda pek ok
hayr vardr. dedi.
Biz bu halde iken birisi geldi ve yzmze bakmaa balad. Ben kendisini tespit edip tanynca
ekip gitti. Bu kimse Thir'in adamlarndan Muhammed b. Humeyd idi. Onu grnce Emn'in
ldrleceini anladm. Gece yans olunca kapt ald ve eve ellerinde yaln kl bulunan bir grup
Acem girdi. Emn onlar grnce ayaa kalkt ve yle dedi: Biz Allah iiniz ve Ona dneceiz.
(Bakara, 156). Allah'a yemin ederim ki, canm Allah yolunda gidecektir. Acaba yardm edecek biri
yok mu? Ebn'dan da m hi kimse yok? Emn'n bu szlerinden sonra onlar iinde bulunduumuz
odann kapsnn nne geldiler ve durdular. Kendi aralarnda birbirlerine: leri atl ve saldr.
diyerek birbirlerini itip kakyorlard. Bu arada Emn de eline bir yastk almt ve yle diyordu:
Ben Raslllah (s.a.)'m amcasnn oluyum, ben Hrn' un oluyum, ben Me'mn'un kardeiyim.
Kanm aktmak hususunda Allah'tan korkun.
Bundan sonra ierisinden birisi ieri girdi ve klcn Emn'in bann n ksmna indirdi; Emn de
elindeki yast onun yzne vurdu ve klc elinden almak istedi. Bunun zerine ieri giren kii:
Beni ldryor. diye barmaa balad. Darda olanlardan bunu duyan bir grup ieri girdi ve
ilerinden birisi klcn Emin'in brne vurdu. Sonra hep birlikte onu tekmelediler, sonra da ban
ensesinden kestiler, cesedini orada brakarak ban Thr'e gtrdler. Seher vakti olunca da cesedi
bir ula sardktan sonra alp gittiler. Thir Emn'in bam bir burcun zerine koydu ve grmek iin
gelen Badd halkna: te bu halifelikten hal' edilen Muhammed (Emn)'in badr. dedi.
Emin'den daha nce alm olduklar mallardan dolay, onun ldrlmesinden hem Badd askerleri
ve hem de Thir'n askerleri pimanlk duydular. Thir ise Emn'in bam ve fetih ile ilgili bir
mektuba amcasnn ofelu Muhammed b. Hseyn b. Mus'ab ile Me'mn'a gnderdi. Emin'in ban gelir
gelmez Z'r-riyseteyn ald ve bir kalkann zerine geirdi. Me'mn, kardei Emn'in ban grnce
secdeye kapand. Thir, ayrca amcasnn olu Muhammed b. Hseyn ile Emn'in mhr, kl ve
hrkasn da gnderdi.
Medne halk Emn'in Thir'n emriyle azatls Kurey tarafndan ldrldn renince,
aralarndan bir eyh yle dedi: Sbhnel-lah! Emn'i Kurey adl birisinin ldreceini rivayet
ederdik. Kurey'in mensup olduu kabileye gittik ve isminin bu isme tpatp uyduunu grdk.
Emn ldrldkten sonra halka emn konusunda bir ilnda bu lunuldu ve btn ahaliye emn
verildi. Thir bundan sonra, cuma gn Badd'a girdi ve halka cuma namazn kldrd. Ayrca
hutbeyi Me'mn adna okudu ve Emn'i yerdi. Bu arada Mu'tasm'a, bir rivayete gre, brahim b.
el-Mehd'ye bir mektup yazd ve mektubuna yle balad:
Halifeler ailesinden birisine emir (prens) szn etmeden mektup yazmak bana ar geliyor. Bana

ulaan haberlere gre, ahdini bozan ve halifelikten hal' edilen Emn'e meyilli imisin. Eer durum
bana ulaan gibiyse, sana bu ekilde mektup yazmam ok bile. Eer aksi ise, Allah'n selm, rahmeti
ve bereketi sana olsun ey Emir!
Emin ldrlnce brahim b. el-Mehd onun iin bir mersiye yazd, fakat bu mersiye Me'mn'un
[161]
zoruna gitti.
Emin'in zellikleri, Ya Ve Halifelii
Bir rivayete gre, Emin 19 Cemziyelevvel 193 perembe gn (10 Mart 809 aramba gn)
halifelie geti ve 24 Muharrem 198 pazar gecesi (24 Eyll 813 cumartesi gecesi) ldrld. Dier
bir rivayete gre de Emn halifelie 15 Cemziyelhir 193 (7 Nisan 809)'de gemiti.
Emn'n knyesi Eb- Ms, bir rivayete gre Eb Abdullah'dr. Baba tarafndan nesebi Muhammed
el-Emn b. er-Red Hrn b. Eb Abdullah el-Mehd b. Eb Ca'fer el-Mansr'dur. Annesi ise,
Mansr'un olu byk Ca'fer'in kz Zbeyde'dir. Halifelii drt sene, sekiz ay, be gn (dier
rivayete gre, drt sene, yedi ay, bir gn) srmtr. Yirmi sekiz yl yaamtr.
Emn dz sal, klsn kk gzl, ince burunlu, uzun boylu, yakkl, geni omuzlu ve eklem
kemikleri iri bir kimseydi. Rusfe'de dnyaya gelmiti.
Emin'in ldrld haberi Me'mn'a ulanca, durumu kumandanlara iln etti ve ldrldn
bildiren mektubu Fadl b. Sehl kumandanlara okudu. Bunun zerine kumandanlar Me'mn'u zaferle
tebrik ettiler ve duada bulundular. Bundan sonra Me'mn, Thir ve Herseme' ye bir mektup gnderdi
ve onlardan Kasm el-M'temen'i veliahtlikten lar, fakat biz bunlarn bir ounu tarih konular ihtiva
etmedii iin Kasm 813) tarihinde halifelik adaylndan hal' ettiler.
Pek ok air, Emn ile ilgili bir hayli mersiye ve hicviyeler yazdlar. Fakat biz bunlarn bir ounu
tarih konular ihtiva etmedii iin burada zikretmiyoruz.
Emn hakknda mersiye yazanlardan birisi de Hseyn b. ed-Dahhk' tr. Hseyn b. ed-Dahhk,
Emn'in nedimlerindendi ve ldrldne inanmyor, geri dneceini umuyordu.
Ayrca Huzeyme b. Hasan, Emn iin annesi Zbeyde'nin dilinden Me'mn'a hitap eden bir mersiye
yazd. Me'mn bu mersiyeyi okuduu zaman alad ve yle dedi: Allah'a yemin ederim ki,
kardeimin intikamnn takipisi olacam. Allah onu ldrenlerin bellarn versin!
Hseyn b. ed-Dahhk Emin iin yazd mersiyede takn hareket ederek Me'mn'u yermiti. Bu
yzden Me'mn onu huzuruna kabul etmedi ve bir mddet kendisi iin yazd medhiyeleri dinlemedi.
Bir gn Me'mn onu yanna ard ve kendisine yle dedi: Syle bakalm, kardeim Emn'in
ldrld gn hi bir Him ldrlp erefine dokunuldu mu? Hseyn b. ed-Dahhk: Hayr.
dedi. Bunun zerine Me' mn: O halde:
"Kalbimi zen, gz yalarm sk sk sildiren eylerden biri de Peygamber ailesine mensup olan
kiilerin kanlarnn dklmesinin hell saylmayd..."
msralanyla . balayan mersiyene ne diyeceksin? dedi. Bunun zerine Hseyn b. ed-Dahhk unlar
syledi: Ey Mminlerin emiri! Bir sevgi atei beni kaplad, ni bir korku sard beni. inde
yzdm nimetler elimden gitti, teekkr ettiim ihsanlar beni konuturdu ve bir efendiyi kaybetmem
beni ok zd. Eer beni cezalandnrsan bu senin hakkn-dr, eer affedersen bu senin faziletinin
icbdr. Bu szleri dinleyen Me'mn'un gzleri yaard ve ona: Seni affettim, bundan sonra
maann devaml verilmesini ve gemite kaybettiin bahilerinin tamamlanmasn emrettim. Ancak

suunun cezas olarak seni hizmetlerimde istihdam etmeyeceim. dedi. Bundan sonra Hseyn b. edDahhk'ten memnun kald ve kendisi iin yazd medhiyeleri dinlemee balad. Emin iin yazlan
hicviyelerden birisi:
Ey Eb Ms)! Senin iin alayp mersiye yazmayacaz. Hem niin yazalm ve alayalm? Takn
cokularn ve tervi ettiin
elencelerin iin mi?
Ayrca araba dknlnden be vakit namaz vakitlerinde
klmadn iin mi...
msralanyla balamaktadr. Emn hakknda bundan baka sylenen bir hayli hicviye vardr. Fakat
[162]
uzatmamak iin onlar buraya almyoruz.
Eminin Hl Ve Hareketlerinden Baz rnekler
Emn halifelik makamna getikten ve Me'mn'un bir mektup gndererek kendisine bey'at
etmelerinden sonra hadmlarn ve tblerni toplad ve haklarnda takn hareket ederek, onlara pek
ok imknlar verdi. Btn gece ve gnlzlerini onlarla beraber geirmeye tahsis etti, hatt yemesini,
imesini; emir ve yasaklarn onlarla beraber kararlatrmaya balad. Ayrca onlar iin "cerdiye",
Habei iler iin de "gur-biye" isimleri altnda tahsisler ayrmt. Bu arada hr ve cariye hanlaryla
mnasebetlerini terkettii iin onlara iftiralar atld, hatt bu hususta iirler bile sylendi. Bu konuda
sylenen iirlerden birisi:
Ey Ts'ta uzak olan ikamet edip de pek ok canlar kurtarmayan kii!
Hadmlarn a brakarak Bess adl kadnn uursuzluu gibi bir uursuzlua onlar adna
katlanyorsun...
msralaryla balamaktadr.
Bundan sonra Emin zevk ve elence dkn kimseleri arayp bulmak zere lkenin her tarafna
adamlar gnderdi ve bu kimseleri yanna alarak onlara maalar tahsis etti. Ayrca kardelerinden ve
ailesinden uzaklat ve kumandanlaryla aile evresini hafife almaa balad. Bu arada beytlmlde
bulunan mallar ile yannda bulunan mcevherleri hadmlar, dp kalkt dostlar ve sohbet
arkadalar arasnda datt. Bundan baka kr gezintisi, elence ve oyunlar iin yerler ina ettirdi.
Bunlardan daha mhim olan, byk miktarda meblalar harcayarak Dicle nehri zerinde be harrka
(dmana ateli maddeler atan bir kayk tr) adnda kayklar yaptrmasyd. Bu kayklar arslan, fil,
akbaba, ylan ve at suretinde yaplmlard. Bu hususta Eb Nuvs:
Allah mihrab sahibinin (Sleyman Peygamberin) emrine vermedii binekleri Emn'e vermitir...
msralaryla balayan bir iir yazmtr. el-Kevser anlatyor:
Emn bir gn el-Huld'de bulunan bir dkknn kendisi iin hazrlanp denmesini emretti. Bunun
zerine dkkn bitkilerden yaplan sergiler, koltuk yastklar ve buna benzer sergi trleriyle dendi;ayrca altn, gm ve kymetli madenlerden ok miktarda kaplar hazrland. Bundan sonra Emn
cariyelerine nezaret eden bir kadna kendisi iin maharet sahibi sanatkr yz tane cariye
hazrlamasn; onlarn, ellerinde sazlarla koro halinde ark syleyerek onar onar huzuruna
karlmalarn emretti. Cariyelere nezaret eden bu kadn on kiilik bir grubu huzuruna kard. Bunlar
koro halinde:
Kisr'ya mecslerin gaddarlk yaptklar gibi, onlar yerini almak iin onu ldrdler.

msralarn sylediler. Emn onlara svd ve huzurundan kovdu. Bundan sonra nezareti hanma
emretti ve huzuruna baka cariyelerden bir on kiilik grubun karlmasn istedi. Bu grup da koro
halinde:
Mlik'In ldrlmesine sevinenler, gpegndz hanmlarmzn yanna gelsinler.
beyitlerini okudular. Emin yine bir nceki gibi hareket etti. Bir mddet boynunu nne eip
dndkten sonra, baka bir on kiilik cariye grubunun huzuruna gnderilmesini istedi. Bu nc
grup da yine koro halinde:
mrm hakk iin, Kleyb senden daha ok yardm edici, su bakmndan da kanl sulara, senden
daha yatkndr.
msralarn okudular. Bunun zerine Emin yerinden kalkt ve bu olanlar uursuzluk almeti sayarak
dkknn yklmasn emretti.
Bir rivayete gre, Horasan'da Fadl b. Senl'in yannda Emn'den bahsedildi. Bunun zerine Fadl:
airi kendi meclisinde:
"Bana arap sun ve de ki: 'Bu araptr. Bu arab aktan sunmak mmkn iken bana'gizlice sunma'.
diyen Emn'in nasl olur da katli hell olmaz? dedi. Bu vak'a Emn'e ulatrldnda, bu szleri
syleyen air Eb Nuvs' hapsetti.
Biz Emn'in hareket ve zellikleri arasnda hiUm,. adalet ve tecrbe gibi bahsedilmesi gzel ve ho
[163]
olan iyi hasletler bulamadk. Bunun iin bu kadarla iktifa ediyoruz.
Askerlerin Thir'e Kar Ayaklanmalar
Bu yl Eminin ldrlmesinden be gn sonra, askerler Thir'e kar ayaklandlar. Bunun sebebi u
idi:
Askerler Thir'den mal istediler, fakat Thir'in yannda onlara verecek bir ey yoktu. Bu yzden
ayaklanarak onu zor durumda braktlar. Thir bu ayaklanmann var halkyla askerlerinin i birlii
yapmas neticesinde meydana geldiini sanyordu. Halbuki varo halkndan her hangi bir hareket
grlmedi. Thir korkusundan kat ve Akraff'a gitti. Bu arada askerler onun bir ksm mallarn
yama ettiler.
Thir, Emin ldrld zaman ehrin (Badd'n) btn kaplarnn muhafaza altna alnmasn
emretti. Ayrca. Emn'in iki olu Abdullah ve Ms ile birlikte annesi Zbeyde'yi ehirden kararak
onlar bir kaykla Yukar Zb zerinde bulunan Humeyniy'ya gnderdi. Bundan sonra da Abdullah
ile Musa'nn. Horasan'da bulunan amcalar Me'raa' un yanna gtrlmelerini emretti.
Thir'e kar ayaklanan askerler: Ms! Mansr! diye nmayi yapmaa baladlar. Bu barp
armalar iki gn srd. Halk ise Emn' in iki olu Abdullah ile Musa'nn ehirden uzaklatrlmasn
tasvip ediyordu. Thir Akraff'a kat zaman bir grup kumandan Badd' ter-kederek onunla
beraber gittiler. Thir bu arada fazla vakit geirmedi Badd'da kendisine ba kaldran askerlerle
varo halkna kar sava hazrlna balad. Badd' terkettii srada burada kalan kumandanlar ile
ehrin ileri gelenleri onun sava hazrl ierisinde bulunduunu renir renmez hemen yanma
geldiler ve zr dilediler. Ayrca bu ayaklanma hareketini kendilerini bilmeyen bir takm sefihler ile
tecrbesiz genlerin balattklarn ileri srerek balanmalarn dilediler ve zrlerinin kabul
edilmesini istediler.
Bunun zerine Thir onlara yle dedi: cBenim Badd' terkederek sizden uzaklamam sizinle

yeniden savamak iindir. Allah'a yemin ecie-rim ki, eer bir daha byle bir harekete giriirseniz,
ben de sizin hakknzdaki eski dnceme dnerim ve sizi holanmadnz bir durumla kar karya
brakrm. Thir, bu szleriyle onlara gz da verdi ve ayrca drt aylk yiyecek verilmesini
emretti.
Bu arada Badd halknn gn grm yallarndan ileri gelen bir grup ile Amre Eb eyh b. Amire
el-Esed, Thir'in yanna geldiler, ne Badd halkndan ve ne de Ebn'dan her hangi bir kimsenin
kendisine kar harekete gemediine dair yemin ettiler, ayrca kendilerini tem-silen geldikleri halkn
kendisine kar her hangi bir harekete girimeyeceklerini de garanti ettiler. Bunun zerine Thir'in
fkesi geti, onlar affetti; bylece harp sona erdi, douda ve batda bulunan btn insanlar
[164]
Me'mn'un halifelii altnda toplandlar ve ona boyun ediler.
Nasr B. ebes El-Ukayl'nin Me'mn'a Kars Koymas
Bu yl Nasr b. Seyyar b. ebes el-Ukayl; Me'mn'a kar koydu. Nasr b. ebes, Ukayloullarnda.nd
ve Haleb'in kuzeyindeki Keysm' da yayordu. Nasr, Emn'e bey'at etmiti ve onun tarafn tutuyordu.
Bu yzden Emn ldrlnce ok fkelendi ve civarndaki memleketleri ele geirip Smeyst'a hkim
oldu. Bu arada Bedevilerden ve a gzllerden pek ok kimse evresinde topland. Bylece
kuvvetlenen Nasr Frat' geerek dou tarafna geldi. Gnlnden burasn ele geirmeyi geiriyordu.
Nasr'm buraya hkim olmak dncesini gren halk, onun evresinde toplandlar, bylelikle etrafnda
toplananlarn says daha da artm oldu. Nasr'n bundan sonraki durumunu ilende zikredeceiz.
[165]
Hasan B. Senlin Irak Ve Dier Memleketlere Vali Tayn Edilmesi
Bu yl Emn'in ldrlmesinden sonra Me'mn. Thir'in fethettii el-Cibl blgeleri, Irak, Fars,
Ehvz, Hicaz ve Yemen valiliine Fadl'n kardei Hasan b. Sehl'i tayin *tti ve Thir'e bir mektup
gndererek buralar kendisine teslim etmesini istedi. Hasan b. Sehl, kendisi hareket etmezden nce
Aii b. Ebi Thir (Sa'd)'i Thir'in yanma gnderdi. Thir haracn Ali b. Eb Thir'e tesliminde ona
yardmc oldu, bylece askerlerin erzak kendilerine dendi, bundan sonra da grevi kendisine teslim
etti.
Hasan b. Sehl 199 (814) ylnda Thir'in yanna geldi; miller (valiler) arasnda grev taksimat
yaptktan sonra Thir'e, Nasr b. ebes e!-Ukayi ile savamak zere Rakka'ya hareket etmesini
emretti. Ayrca onu Musul, Cezire, Suriye ve Marib valiliklerine tayin etti. Thir, Nasr b. ebes ile
savamak zere hareket ettii srada kar koymaktan .vazgemesi ve itaati altna girmesi iin ona bir
eli gnderdi, fakat Nasr Thir'in bu isteini kabul etmedi. Bunun zerine Thir savamak zere
zerine yrd ve Keysm taraFIannda iki tarafn askerleri karlatlar ve iddetli bir savaa
tututular. Nasr bu savata byk bir gayret gsterdi ve sava lehine evirip zafer kazand. Thir ise
yan malp bir vaziyette Rakka'ya dnd.
Thir'in nihai maksad Keysm taraflarn korumakt. Me'mn Herseme'ye bir mektup gnderdi ve
Horasan'a hareket etmesini emretti.
[166]
Bu yl hacc ilerini Abbs b. Ms b. Is b. Ms b. Muhammed idare etti.

Kurtuba'da Meydana Gelen Rabaz Vak'asj

Bu yl Kurtuba (Cordoba)'da "Rabaz" adyla bilinen vak'a meydana geldi. Bu vak'ann meydana geli
sebebi u idi:Emevilerden Kurtuba emiri Hakem b. Him kendisini iki, elence, av ve benzen dier
eylere kaptrm, bundan baka Kurtuba'nn ileri gelenlerinden bir takm kimseleri de ldrmt.
te bu yzden Kur-turbahlar Hakem'den nefret edip askerlerini incitmee ve onlara svmeye
baladlar. Durum yle bir noktaya geldi ki, ayak takmndan kimseler ezan okunduktan sonra
Hakem'e: Ey mahmur, haydi namaza! diyerek barmaa baladlar. Bu ayak takmndan olan
kimselerden bazlar bizzat Hakem'in karsna geip yzne kar: Ey mahmur, haydi namaza!
diyerek avularn rpyorlard. Bu durum karsnda Hakem Kurtuba'y tahkime balad, ehrin
surlarn tamir edip hendekler kazdrd. Bu arada kapsna atlar balayp klelerin saysn oaltt.
Bunlara ilve olarak saraynn kapsndan hi bir zaman ayrlmayan ve devaml nbet bekleyen
muntazam silhl guplar ihdas etti. te bunlar Kurtuba halknn kinini iyice artrd ve onlarda
Hakem'in bunlar srf kendilerinden intikam almak iin yapt kanaati hasl oldu.
Bundan sonra Hakem ihtiyac olmad halde her yl gda maddelerine r koydu. Bu da halkta
honutsuzluk dourdu. Ayrca Kurtuba halknn nde gelen cahil ve sefihleriyle dp kalkmaa
balad ve onlar ldrp ast. Bu yzden varo halk ayakland. Bir de bunlara u hadise eklendi:
Hakem'in klelerinden birisi klcn parlatmak zere bir kl ustasna vermiti. Kl ustasnn
parlatma iini geciktirmesi zerine bu kle klcn ustaya vurarak ldrd. Bu hadise, Ramazan 198
(Nisan 814) tarihinde meydana geldi.
Hakem'e kar ilk defa silhlanp kar koyanlar varo halkyd. Kurtuba civarnda yaayan btn halk
silhlanarak bir arada topland. Buna kar Hakem'in askerleri, Emevler ve Hakem'in kleleri de
sarayda toplandlar. Hakem taraftarlar arasnda at ve silh dattktan sonra onlar taburlara ayrd.
Bundan sonra iki taraf arasnda sava balad. Sava varo ahalisi kazand ve Hakem'in sarayn
kuattlar. Ancak Hakem sarayn st ksmndan inerek silhn kuanp atma bindi ve askerlerini
savaa tevik etti. Bunun zerine askerleri onun gzlen nnde iddetli bir sava yaptlar.
Bundan sonra Hakem'in emriyle amcasnn olu Ubeydullah surda bir delik aarak beraberinde bir
grup askerle birlikte dar kt. Ubeydullah, varo halkn habersizce bastrd ve zerlerine ate
sat, bylece dmanlarm hezimete uratt. Bu srada Ubeydullah byk bir krm hareketine giriti,
hatt evlerinde bulunan kimseleri bile kararak esir etti. Bu arada esirlerin ileri gelenlerinden yz
kii seti ve onlar ldrdkten sonra ba aa ast. Ayrca Kurtuba civarnda yaayan bu halka kar
yama, ldrme, yakp ykma hareketlerini gn devam ettirdi.
Bu hadiseden sonra. Hakem kendisine yaknlkta bir emsali bulunmayan Abdlkerm b. Abdlvhid
b. Abdlmus ile istiarede bulundu.
Abdlkerm Hakem'e onlar affedip balamasn tavsiye etti. Bakalar ise onlarn ldrlmelerini
salk verdiler. Fakat Hakem Abdlke-rm'in tavsiyesini kabullendi ve emfln Hn edilmesini emretti.
Ancak Hakem onlardan gn erisinde gelip emn dilemelerini istiyor, gnden sonraya
kalanlarn ise ldrlerek aslacaklarm bildiriyordu. Bunun zerine gn sonraya kalanlar, gizlice
yerlerini terkediyorlar ve Kurtuba'dan kadnlar, ocuklar ve tanmas mmkn olan mallaryla
ayrlrken zillet ve zorluklara tahamml ediyorlard. Bu arada bir takm askerler ile fflsk kimseler
onlarn geecekleri yerlere pusular kurarak mallarm yama ediyorlar ve kars koyanlar da
ldryorlard.

Emn ilnndan gn getikten sonra Hakem askerlerine onlarn namus ve harminden ellerini
ekmelerini emretti. Sonra kadn ve ocuklar bir yere toplayp daha nceki Varos'un yklmasn
istedi.
meyye b. Abdurrahman b. Muaviye b. Hm'm azatls Bezi' bu srada Kurtuba'daki Habs'd-demm
hapishanesinde tutuklu bulunuyordu ve ayaklarnda ar zincirler balyd. Bezi', Kurtuballann
askerlere galip geldiklerini renince gardiyanlardan kendisini serbest brakmalarn istedi. Bunun
zerine gardiyanlar, geri dnmek artyla onu dar saldlar. Serbest braklan Bez!', askerlerin
arasna katld ve benzeri gsterilemeyecek derecede kahramanca savat. Askerlere kar savaan
varo halk hezimete uradktan sonra Bezi hapishaneye geri dnd. Hakem Bez'in bu hareketini
renince onu hapishaneden sald ve kendisine ihsanda bulundu. Baz tarihiler bu vak'ann 202 (817)
[167]
ylnda meydana geldiini sylerler.
Musul'da Meydana Gelen Mehur Meydan Vakas
Bu yl Musul'da Yemenliler ile Nzriler arasnda mehur Meydan vak'as oldu. Bu vak'ann meydana
geli sebebi u idi:
Osman b. Nuaym el-Burcum, Dyr- Mudar'a gitmiti, Ezd ve Yemenliler kendisine geldiler,
Mudarlilarm kendilerine ve haklarn ellerinden aldklarna dair. ikyette bulundular, ayrca
Mudarhlara kar Osman b. Nuaym'den kendilerine yardm etmesini istediler. Bunun zerine onlardan
yirmi bine yakn kimse Osman b. Nuaym le birlikte yola kt. Bu srada Musul'u hakimiyeti altnda
bulunduran Ati b. Hasan el-Hemedfin! onlara bir mektup gnderdi ve durumlarn sordu. Onlar da
durumlar hakknda AH b. Hasah'a bilgi verdiler. Bunun zerine Ali b. Hasan onlara istekleri
dorultusunda hareket edeceini bildirdi, fakat Osman b. Nuaym, buna yanamad. Bu durum
karsnda AH b. Hasan kendi memleketinden toplam? olduu drt bine yakn kimseyle birlikte
onlara kar koydu. Birbirleriyle karlaan taraflar pek ok defa etin ekilde savatlar. Neticede
Nizftrler bozguna uradlar, zafer kazanan AH b. Hasan ise onlardan pek ok kimseyi ldrdkten
[168]
sonra ehre geri dnd.
eitli Olaylar
Bu yl Hasan el-Her ayak takmndan meydana gelen bir grubun ve ok miktarda Bedev kimselerin
tirakiyle ayaklanma hareketine giriti, halk Hz. Muhammed (s.a.v.)'in soyundan gelen er-Rz'ya
bey'at etmee ard, ayrca Nil'e kadar geldi ve halktan mallar toplayarak bir ksm kyleri yama
etti.
Bu yl iinde, 109 (727) ylnda dnyaya gelen Sfyn b. Uyeyne el-Hill Mekke'de veFat etti.
Ayrca altm sene yaayan Abdurrahman b. el-Mehd! de bu yl vefat etti. Bundan baka, 120
[169]
(737) ylnda doan Yahya b. Sa'd el-Kattn, Safer 198 (Ekim 813)'de vefat etti.
HCRETN YZ DOKSAN DOKUZUNCU (M. 814-815) YILI OLAYLARI
bn Tabtab'nn Ortaya kmas

"bn Tabtab" adyla bilinen ve nesebi Eb Tlib'e kadar dayanan Eb Abdullah Muhammed br
ibrahim b. ismail b. brahim b. Hasan b. Hseyn b. Ali b. Ebi Tlib 10 Cemziyelhr 199 {27 Ocak
815)'da Kfe1 de ortaya kt ve halk Hz. Muhammed (s.a.)'in soyundan gelen er-R-z'ya bey'ate,
Kitb (Kur'n) ve Snnet ile amel etmee davet etti. bn Tabtab'mn sava ilerine, Ebu's-Sery esSer b. Mansr bakyordu.
bn Tabtab'nn, Hni' b. Kabsa b. Hni' b. Mes'd e-eybni'nin evldndan olduu da
zikredilmektedir,
bn Tabtab'nn isyan etmesinin sebebi u idi:
Me'mn, Thir'i fethettii yerlerden uzaklatrp bu yerleri Hasan b. Sehl'e verdii zaman Irak halk
arasnda Fadl b. Sehl'in Me'mn'u avucunun iine ald, onu aile ve kumandanlarndan uzaklatrp
bir saraya kapatt ve ileri mstakllen mstebite kendisinin idare ettii dedikodusu yaygn
vaziyetteydi. te bu duruma fkelenen Himoul-lanyla ileri gelen bir takm kimseler Hasan b.
Sehl'in zerine hcum ettiler. Bylece btn ehirlerde karklklar alevlendi, ancak Kfe'de ilk ba
kaldran ve ortaya atlan bn Tabtab oldu.
Rivayet edildiine gre, bn Tabtab ile Eb's-Sery'nn bir araya geli sebebi u idi:
Eb's-Sery ilk zamanlarnda geimini merkep kiracl ile salyordu. Sonra durumu dzelen
Ebu's-Sery evresine bir grup kimse toplayarak Cezire'de Temmoullarndan bir adam ldrd
ve yannda bulundurduu eyalarn ald. Bunun zerine aranmaa baland, fakat gizlendii in
bulunamad. Bir mddet sonra Frat' geerek Suriye tarafna gitti ve oralarda yol kesmee balad.
Bundan sonra da otuz svari ile birlikte Armena'da bulunan Yezd b. Mezyed e-eybn'ye iltihak
etti. Yezd b. Mezyed'in kendisini kumandan tayin etmesi zerine onunla beraber Hurremlere kar
savat ve gulm Ebu'-evek'i onlarn ellerinden kurtard.
Esed Armenia valiliinden azledilince Eb's-Sery, Ahmed b. Mez-yed'in yanna gitti. Ahmed onu
Emin ile Me'mn arasndaki kargaada Herseme'nn yanna casus olarak gnderdi. Eb's-Sery'nn
efaat ve kahramanl teden beri bilinmekteydi. Herseme Eb's-Sery'nn gnln kendine
ekmek iin ona bir mektup gnderdi. Bunun zerine Her-seme'ye meyleden Eb's-Sery bu defa
onun askerine katld. Bu arada yanna Cezre'den bir hayli Arap geldi ve onlar iin Herseme'den
erzak ald. Bu srada Eb's-Sery'nm yanna iki bine yakn piyade ve svari topland ve kendisine
Emr kelimesiyle hitap edilmee baland.
Emin ldrldkten sonra, Herseme onun ve taraftarlarnn erzakn kst, bunun zerine Eb's-Sery
Herseme'den hacc iin izin istedi ve kendisine izin verildi. Ayrca Herseme ona yirmi bin dirhem
verdi, fakat Eb's-Sery bu yirmi bin dirhemi taraftarlar arasnda dattktan sonra yoluna devam
etti ve onlara: Dank bir vaziyette siz de peimden gelin. dedi. Taraftarlar dediini tuttular ve
peinden geldiler, bylece evresinde iki yze yakn svari topland. Eb's-Serya onlarla birlikte
Ayn't-Temr'e geldi ve burann milini muhasara altna alarak beraberinde bulundurduu mallan
elinden alp kendi taraftarlar arasnda taksim etti.
Bundan sonra yoluna devam eden Eb's-Sery baka bir mil ile karlat ve elinde bulunan
katr yk mal ald. Yine yoluna devam ederken bu defa Herseme'nn peinden gnderdii askerler
kendisine yetitiler, bunun zerine geri dnen Eb's-Sery savaa tututu ve onlar bozguna uratt.
Bundan sonra da el-Beriyye'ye gelerek daha nce alm olduu katr yk mallar taraftarlar
arasnda datt. Bu arada askerleri etrafa daldlar ve daha nce geride kalan taraftarlaryla
bakalar da kendisine katldlar, bylece etrafna toplananlarn says bir hayli artt. Bundan sonra

yedi yz svari ile birlikte Dakk tarafna hareket etti. Bu srada Dakk valiliinde Eb Drgme
el-cl bulunuyordu. Eb's-Sery'ya kar koyan Eb Drgme atma sonunda bozguna urad,
bunun'zerine Eb's-Sery Dakk sarayna girdi ve Eb Drgme'yi muhasara altna ald. Sonra
emn vererek saraydan kard ve elinde bulunan btn mallar ald.
Eb's-Sery bundan sonra Enbr'a hareket etti. Bu srada Enbr valiliinde Mahsr'un azatls
brahim e-erev bulunuyordu. Eb's-e-ry ibrahim'i ldrd ve Enbr'da bulunan btn mallar
alarak oradan hareket etti. Sonra mahsul zaman tekrar Enbr'a dnd ve mahsullere el koydu. Bu
memleketlerde uzun sre yapm olduu gece yolculuklarndan bkt iin Rakka'ya gitmee
niyetlendi. Rakka'ya giderken yolda Kaysllar ile savaan Tavk b. Mlik et-Talibi'ye rastlad ve
Kaysllara kar ona yardm etti. Bu arada drt ay Tavk b. Mlik ile beraber kald ve bu mddet
iinde srf kabile taassubu yznden Rab' kabilesinin Mudarllara stn gelmesi iin savat.
Neticede zaferi Tavk b. Mlik kazand ve Kayshlar ona boyun emek mecburiyetinde kaldlar.
Eb's-Sery bundan sonra Rakka'ya doru yrmesine devam etti.
Rakka'da kendisini bn Tabtab adyla bilinen Muhammed b. brahim karlad. Eb's-Sery bn
Tabtab'ya bey'at etti ve ona: Kfe'de bulumak zere sen su yoluyla hareket et, ben karadan
geleceim. dedi. Neticede her ikisi de KEe'ye girdiler. Eb's-Sery nce Abbs b. M-s b.
sa'nn sarayndan balad, orada bulunan saylamayacak derecede bol miktarda mal ve mcevherleri
ald. Ayrca Kfe halk da kendilerine bey'at etti.
Bir rivayete gte Eb's-Sery'mn isyan-ediinin'sebebi u idi:
Eb's-Sery, Herseme'nin adamlarmdand. Herseme onun erzakn geciktirince fkelendi ve Kfe'ye
gelerek bn Tabtab'ya bey'at etti. Eb's-Sery Kfe'yi alnca Kfe halk etrafnda topland, ayrca
Kfe civarndan ve Bedevilerden bir ok kimse gelerek kendisine (dolaysyla bn Tabtab'ya)
bey'at ettiler. Bu srada Kfe valiliinde Hasan b. Sehl adna Sleyman b. Mansr bulunuyordu.
Sleyman b. Mansr'u yeren Hasan b. Sehl, Zheyr b. Mseyyeb ed-Dabb komutasnda svari ve
piyadeden meydana gelen on bin kiilik bir kuvveti Kfe'ye gnderdi. bn Tabtab ile Eb's-Sery,
Zheyr b. Mseyyeb'e kar koydular, h kynde savaarak onu- hezimete urattlar ve Zheyr'in
askerlerini yer yznden sildiler. Bu vak'a 29 Cemziyelhr 199 (14 ubat 815)'da meydana geldi.
Ertesi gn, yani 1 Recep 199 (15 ubat 815)'da Eb's-Sery'nn zehirlemesi neticesinde Muhammed
b. brahim b. Tabtab anszn ld. Eb's-Sery'nm bn Tabtab'y zehirlemesinin sebebi u idi:
Zheyr b. Mseyyeb'in askerinden elde edilen ganimeti bn Tabtab Eb's-Sery'ya vermedi.
Halkn bn Tabtab'ya olan itaatini bilen Eb's-Sery da bn Tabtab hayatta olduka kendi
hkmnn gemeyeceini dnerek onu zehirledi. bn Tabtab lnce Eb's-Sery onun yerine
tysz bir genci geirdi. Bu gen Muhammed b. Muhammed b. Zeyd b. Ali b. Hseyn b. AH b. Eb
Tlib idi. Bundan sonra idarede sz sahibi Eb's-Sery oldu.
Zheyr b. Mseyyeb ,bu hezimetten sonra bn Hbeyre Kasr*na dnd ve burada ikamete karar kld.
Bu arada Hasan b. Sehl, Abds b. Muhammed b. Eb Hlid el-Merverrz komutasnda drt bin
svari gnderdi. Ancak Eb's-Sery Abds'a kar koydu ve 18 Receb 199 (4 Mart 8I5)'da onunla
el-Cmi'de karlat. Eb's-Sery, Abds'u ldrd ve askerlerinden hi biri kurtulmad, ya esir
edildiler, ya da ldrldler.
Tlibler bundan sonra btn memleketlere yayldlar. Eb's-Sery ise para bastrp asker
birliklerini Basra, Vst ve bu iki ehrin civarnda bulunan yerlere gnderdi, ayrca Abbs b.
Muhammed b. sa b. M-hammed el-Ca'fer'yi Basra, "el-Aftas" adyla bilinen ve hacc emri olarak
grevlendirdii Hseyn b. Hasan b. Ali b. Hseyn b. Ali'yi Mekke, brahim b. Ms b. Ca'fer'i

Yemen, smail b. Ms b. Ca'fer'i Fars valiliklerine tayin etti. Bu arada Ehvz valiliine tayin ettii
Zeyd b. Ms b. Ca'fer Basra'ya giderek buraya hakim oldu ve Basra valisi bulunan Abbs b,
Muhammed b. s b. Muhammed el-Ca'feri'yi buradan uzaklatrarak Basra ve Ehvz valiliklerini
stlendi. Eb's-Sery, Muhammed b. Sleyman b. Dvud b. Hasan b. Hasan b. Ali'yi Medin'e gn'
derdi ve dou tarafndan Badd'a gelmesini emretti. Ancak Muhammed b. Sleyman Medin'e geldi
ve burada ikamete karar kld, askerlerini ise Deyl'ya gnderdi.
Vsfta Hasan b. Sehl adna valilik grevinde bulunan Abdullah b. Sa'd el~Hare ve taraftarlar
Eb's-Sery'nm askerleri tarafndan Badd'a kadar kovalanmaa devam ettiler. Hasan b. Sehl kendi
askerlerinin Eb's-Sery'nm askerleri karsnda duramayacaklarn anlaynca Her-seme'ye bir eli
gnderdi ve onu Eb's-Sery ite savamaa davet etti. Bu srada Hasan b. Sehl'e fkelenen Herseme
Horasan'a hareket etmiti. Balangta Hasan b. Sehl'in isteini reddeden Herseme sonra isteini
kabul ederek yanna geldi ve aban 199 (Mart 815)'da Kfe'ye hareket etti. Bu arada Hasan b. Sehl,
AH b. Sa'ld'i Medin ve Vst'a gnderdi. bn Hbeyre Kasr'nda iken bu durumu renen Eb'sSery Medin'e bir asker birlik gnderdi ve bu birlik Ramazan 199 (Nisan 815)'da Medin'e girdi,
ilerleyerek Sarsar nehrine indi. Bu srada Herseme de gelerek kararghn AH b. Sa'd'n kar
tarafnda kurdu, bylece Sarsar nehri iki taraf arasnda kald. Ali b. Sa'd ise evval 199 (Mays
815)'da Medin'e geldi ve burada Eb's-Sery'nm askerleri ile savat. Neticede Ali b. Sa'd onlar
hezimete uratt ve Medin'i istil etti.
Durumu renen Eb's-Sery Sarsar nehrinden tekrar bn Hbeyre Kasn'na dnd ve burada
konaklamaa balad. Herseme ise onun peini brakmad ve taraftarlarndan eline geirdii bir grup
kimseyi ldrd ve balarn Hasan b. Sehiv "nderdi. Ayrca Herseme savamak iin, Eb'sSery'nn karsn- tfctl Aralarnda meydana gelen atmada Eb's-Sery'nm taraftarlar bir grup
kimse ldrld.
Eb's-Sery Kfe'ye ekildi ve beraberinde bulunan Tlibiler, Abbaso-ullarmm ve onlarn tabileri
ile mevlilerinin evlerine hcum ederek evlerini yktlar, eyalarn yama ettiler, ayrca arazilerini
de tahrip edip kendilerini Kfe'den kardlar. Ayrca ok irkin hareketlerde bulundular ve halkn
yannda brakm olduklar emanetlerini bile halkn elinden zorla ekip aldlar.
Herseme halka hacca gideceini duyurdu ve hacc emiri olmak niyetinde olduu iin Horasan ve dier
yerlerden hacc iin gelenleri yannda tutmaya alt. Ayrca Dvud b. ts b. Ms b. ls b.
Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs' Mekke'ye gnderdi. Bu arada Eb's-Sery "el-Aftas"
adyla tannan Hseyn b. Hasan b. Ali b. Ali b. Hseyn b. Ali'yi Mekke'ye, Muhammed b. Sleyman
b. Dvud b. Hasan b. Ali'yi ise Medine'ye gnderdi. Medine'ye gelen Muhammed b. Sleyman ile hi
bir kimse atmaya girmedi.
Eb's-Sery'nn Hseyn b. Hasan b. Ali'yi Mekke'ye hacc emri olarak gnderdiini renen Dvud
b. s b: Ms, Abbsoullarmn taraftarlarn ve mevlilerini bir araya toplad. Bu arada Byk
Mesrur iki yz svari ile hacca gitmiti. Sava iin hazrlanan Byk Mesrur, Davud b. sa'ya yle
dedi: Kendin veya ocuklarndan birisi yanmda bulunsun, sava konusunda bana gven. Bunun
zerine Dvud b. s: Ben Muharrem aynda savamay hell saymyorum. Allah'a yemin ederim ki,
eer onlar Mekke'ye bu taraftan girerlerse, ben dier taraftan kar giderim. dedi.
Bundan sonra Dvud M tarafna ekildi, daha nce bir araya toplam olduu kimseler de dalp
gittiler. Mesrur ise Eb's-Sery'nn taraftarlaryla savamaktan korktu ve Dflvud b. sa'nn peinden
Irak'a geri dnd; halk ise Arafat'ta kald, ilerinden birisi karak hutbesiz bir namaz kldrd, sonra
da imamsiz olarak ayrldlar.

Hseyn b. Hasan b. Al ise erefte bekliyor ve Mekke'ye girmekten korkuyordu. Ancak

Abbsoullarmn Mekke'yi boalttklarna dair kendisine haber gelince on kiilik bir cemaatle
Mekke'ye, girdi. Hseyn b. Hasan ve beraberindeki on kii Kabe'yi tavaf edip Safa ile Merve
arasnda sa'y ettikten sonra Arafat'a gittiler. Arafat'ta vakfeyi gece yaptlar, sonra Mzdelife'ye
dndler. Hseyn b. Hasan, halka sabah namazn kldrd ve hacc gnlerinde Mina'da kald, hatt yl
sonuna kadar da Mekke'den ayrlmad. Aynca Muhammed b. Sleyman da yl onuna kadar
Medine'de bekledi.
Herseme ise h kyne ndi ve haclar geri evirdi. Ayrca Mansr b. el-Mehdi'yi yanna ard
ve Kfe halknn ileri gelenlerine mektuplar yazd,
Ali b. Sa'd de Medin'den Vst'a geldi ve burasn ald. Sonra Basra'ya hareket etti, fakat Basra'y
[170]
bu yl alamad.
Nasr B. ebes El-Ukayl'nin Glenmesi
Bu yl Nasr b. ebes el-Ukayli el-C.ezire'de kuvvetini artrp di etrafna toplananlarn says
oalnca Harran' muhasara etti. Bunun zerine Tliblerden bir grup kimse gelerek kendisine unlar
sylediler: Abbsoullarn korkutup adamlarn ldrdn ve Araplar onlardan uzaklatrp
kurtardn. Eer bir halifeye bey'at edersen, bu senin durumunu daha da glendirir. Nasr b. ebes
onlara: Bu halife hangi insanlardan olacak? diye sordu. Onlar: Ali b. Eb Tlib ailesine mensup
olan birine bey'at edebiliriz. dediler. Bunun zerine Nasr b. ebes: Kadir bilmez siyahilerin
evldndan (evld's-sevdvt?) birisine bey'at edeyim de: "Beni yaratan, rzkm veren (bu
imknlar bana baheden) Allah'tr." dedirtip kendimi hie mi saydraym. dedi. Bu defa onlar:
meyyeoullarndan birisine bey'at ederiz. dediler. Nasr b. ebes bu grlerine u karl
verdi: meyyeoullanna talih arkasn dnmtr. Talihi ters dnen kimse asla ikbale ulaamaz.
Talihin kendisine srt evirdii bir kimse bana selm verse, talihsizlii mutlaka bana geer. Benim
gnlm Abbsoullarndadtr. Abbsoullanna kar savamam Araplar korumak iindi, nk onlar
[171]
Acemleri Araplardan stn tutuyorlard.
eitli Olaylar
Bu yl Thir'in babas Hseyn b. Mus'ab b. Zurayk Horasan'da vefat etti. Babas ld zaman Thir
Rakka'da bulunuyordu. Me'mn, T-hir'n babasnn cenazesinde hazr bulundu, Fadl b. Sehl ise
kabrine indi. Ayrca Me'mn babasnn lmnden dolay Thir'e ba sal dilemez maksadyla
birisini ona gnderdi.
Ca'fer b. Eb Tlib ailesinin azatllarndan Maribli bir fakh olan Eb Avn Muviye b. Ahmed esSamdihi bu yl vefat etti.
Eb Hrn Sehl b. zeveyh ile Buhr ve Mslim'in eyhlerinden Muhammed b. Abdullah b.
[172]
Numeyr'in babas Kfeli Eb Him Abdullah b. Numeyr el-Hemedni de bu yl vefat ettiler.
HCRETN K YZNC (M. 815-816) YILI OLAYLARI

Eb's-Sery'mn Kamas
Bu yl Herseme tarafndan taraftarlaryla birlikte Kfe'de muhasara altnda tutulan Eb's-Sery
Kfe'den kat. Herseme'nin onlarla devaml surette savamas zerlerinde bkknlk meydana getirdi
ve bu yzden sava braktlar. Bu durum karsnda Eb's-Sery Kfe'den ayrlmak iin hazrla
balad ve 16 Muharrem 200 (27 Austos 815) tarihinde, yannda Muhammed b. Muhammed b. Zeyd
olduu halde, sekiz yz kiilik bir svari birlii ile beraber Kfe'den ayrld. Herseme ise Kfe'ye
girdi, halka emn verdi, ancak onlara hi bir surette satamad. Kfe'den ayrlan Eb's-Serfiy ise
nce Kdisiye*yer sonra Hzistn'da bulunan Ss'a geldi. Burada Ehvz'dan getirilmekte olan bir
malla karlat, bu mallara el koydu ve taraftarlar arasnda datt.
Eb's-Seray'mn zerine bundan sonra Me'mn'un adamlarndan Hasan b. Ali geldi ve kendisine
savamak istemediini bildirerek grev alannn dna kmasn istedi; ancak Eb's-Sery onun
isteini reddetti ve savamak arzusunda bulundu, bunun zerine taraflar savaa tututular, neticede
Hasan b. Ali onu yendi, ancak kendisini de yaralad. Bundan sonra Eb's-Sery*nm taraftarlar
daldlar. Bu arada Eb's-Sery Muhammed b. Muhammed b. Zeyd ve Eb'-evk, hep birlikte
Re'si ayn'de bulunan Eb's-Sery konana gitmek zere yola ktlar. Cella'ya geldiklerinde
kendilerini Hammd el-Kndg yakalad ve Nehrevn'da bulunan Hasan b. Sehl'in yanna getirdi.
Hasan b. Sehl, Eb's-Sery'y ldrd, ban Me'mn'a gnderdi, gvdesini ise Ba-dd
kprsnn zerine ast. Bundan sonra Muhammed b. Muhammed b. Zeyd'i, Me'mn'un yanma
gnderilmek zere yola kard.
Herseme'ye gelince, Kfe'de bir gn kaldktan sonra geri dnd, yerine Horasan valisinin muhafz
olan Gassn b. Ebi'I-Ferec (Eb brahim b. GassnJ' brakt.
Ali b. Sa'id de Basra'ya geldi ve burasn Alevilerin elinden ald. Bu srada Basra Zeyd b. Ms b.
Ca'fer b. Muhammed b. Ali b. Hasan b. Ali'nin elinde bulunuyordu. Zeyd b. Ms, Basra'da
Abbslerin ve onlarn tbilerinin pek ok evlerini yakt iin kendisine, "ate Zeyd" manasna gglen
"Zeyd en-nr" ad verilmiti. Zeyd "Msevyide"den birisi geldii zaman onu atee atar, yakard. Bu
arada Abbsoullanndan alm olduu mallarn haricinde tacirlerden de pek ok mallar almt. Ali b.
Sa'id Basra'ya gelince kendisinden emn diledi, bunun zerine kendisine emn verdi ve yakalad.
Daha sonra Mekke, Medne ve Yemen'e asker birlikler gnderdi ve buralarda bulunan Alevler le
savamalarn emretti. Eb's-Sery'mn ba kaldrmasndan ldrlmesine kadar geen zaman on
[173]
aydr.
brahim B. Musa B. Ca'ferin Ortaya kmas
Bu yl Mekke'de brahim b. Ms b. Ca'fer b. Muhammed ortaya kt. brahim b. Ms, Eb'sSery'nin bana gelenleri renince Ye-men'e hareket etti. Bu srada shk b. Ms b. Is b.
Muhammed b. Ati b. Abdullah b. Abbs Me'mn adna Yemen'de vali bulunuyordu. shk b. Ms,
brahim b. Musa'nn San''ya yaklatn renince Mekke tararna hareket etti ve Mu'a gelerek
askeri kararghn kurdu. Bu arada Alevilerden kaan Mekke halkndan bir grup kimse burada shk
b. Musa'nn evresinde toplandlar. brahim b. Ms ise Yemen'i istil ederek bir takm mal ve esir
ele geirdi, ayrca Yemen'de ok kan dkt iin kendisine, "kasap" manasna gelen "el-Cezzr" ad
[174]
verildi.

Hseyn B. Hasan El-Auas'n Mekke'de Yaptklar Ve Muhammed B. Ca'fer'e Bey'at Edilmesi

Bu yl, iinde Muharrem (Austos 815)'de Hseyn b. Hasan, Kabe'nin rtsn deitirdi, bunun
yerine Eb's-Sery'nn Kfe'den gnderdii ipek rty rtt. Ayrca Abbsoullarna ve tbilerine
ait olan emnetleri bir bir ortaya kararak bunlar ald. Bundan baka veda hac-cuu yapmakta olan
kimselerin mallarn da ald, bu yzden mallar alnan kimseler kendisinden kamaa baladlar. Bu
arada Hseyn b. Ha-san'n taraftarlar bir yolunu bulup Harem'in pencere demirlerini skerek ieri
girdiler ve deersiz olmasna ramen stunlarn zerinde bulunan altnlar aldlar. Ayn v zamanda
Hseyn b. Hasan, Kabe'nin hazinesinde (deposunda) bulunan eyalar ald ve rtsyle birlikte
bunlar taraftarlar arasnda taksim etti.
Eb's-Sery'nm ldrldn renen ve kt hareketleri yznden halkn kendisine ve
taraftarlarna kar deitiini anlayan H-seyn b. Hasen taraftarlaryla birlikte hemen Muhammed b.
Ca'fer b. Ali b. Hseyn b. Ali'nin yanna geldi. Muhammed b. Ca'fer ailesine mensup olan pek ok
kimselerin kt gidiatlarndan uzak durup, onlarn bu hareketlerini tasvip etmedii"' iin halk
tarafndan seviliyordu. Yal bir zat olan Muhammed b. Ca'fer, babas Ca'fer'den ilim aktaryordu ve
pek ok kimse onun babasndan aktard bilgileri kayda geiriyorlard, ayn zamanda zhdn izhar
ediyordu. Muhammed b. Ca'fer'in yanna gelen Hseyin b. Hasan ve taraftarlar unu sylediler:
Halkn arasndaki itibarn biliyorsun. Gel sana halife olarak bey'at edelim, eer bunu yaparsan, iki
kii bile sana kar kmayacaktr.
Muhammed b, Ca'fer, nceleri onlarn bu teklifini reddetti, ancak olu Ali ile Hseyn b. Hasan elAftas'n zerinde srarla durmalar neticesinde teklife yanat. Bunun zerine Rabiylevvel 200
(Ekim 815) tarihinde Muhammed b. Ca'fer'i halifelik makamna getirdiler ve halife olarak ona bey'at
ettiler. Bu arada Muhammed b. Ca'fer'e bey'at ettirmek iin topladklar kimselerin bir ksm gnll,
bir ksm da gnlsz olarak bey'atte bulundular. Ayrca kendisini "Mminlerin emri" olarak
isimlendirdiler. Bylece Muhammed b. Ca'fer hi bir ey olmadan bir ka ay bu ekilde kald; ancak
olu Ali ve Hseyn b. Hasan ile bunlarn evresinde bulunan bir grup kimseler ok kt
davranlarda bulundular ve en kt ileri yaptlar.
Mesel, Hseyn b. Hasan FihrouHarndan gzel bir kadna gz koydu ve onu elde etmek iin bir
takm gayretlere giriti. Kadn ona yz vermedi, ancak Hseyn b. Hasan bu kadnn
Mahzmoullarndan olan kocasn korkutarak onun uzaklamasn salad, bundan sonra da kadnn
evinin kapsn krarak onu ele geirdi ve bir mddet bu kadnla yaad. Daha sonra bu kadn bir
frsatn bularak onun yanndan kamay baard.
Ali b. Muhammed b. Ca'fer ise Mekke kadsnn olu olan yakkl ve sakal bitmemi bir genci zor
kullanarak eline geirdi. Durumu renen Mekke halk ve burada mcavir olarak bulunan dier
kimseler Harem'de toplandlar. Bu arada hariten pek ok kimseler de bunlara katldlar. Bylece bu
kalabalk topluluk hep birlikte Muhammed b. Cafer'e geldiler ve yle dediler: Ya bize bu genci
geri verirsin, ya da seni halifelikten hal' eder veya ldrrz. Muhahmed b. Ca*fer kapsn kilitledi
ve onlarla pencereden konutu V?;nin ederek olu Ali'nin bu hareketini bilmediini syledi ve yarana
gidip bu genci getirmesi iin emn istedi; bunun zerine Muhammed b. Ca'fer'e emn verdiler, o da
olunun yanna giderek genci onun elinden ald ve ailesine teslim etti.
ok gemeden Yemen valisi shk b. Ms b. s, Yemen'den geldi ve konaklamak zere M'a
indi. Tlibtler ise Muhammed b. Ca'fer'n evresinde toplandlar ve shk'n geldiini kendisine

bildirdiler. Bu arada hendekler kazdlar, evrelerine bedevilerden ve bakalarndan bir hayli insan
topladlar. shk b. Ms nce onlarla savamaa balad, fakat sonra savamaktan vazgeti ve Irak
tarafna hareket etti. Tam bu srada tshk Hcrseme'nin Mekke'ye gnderdii asker birlikle karlat.
Bu askerlerin arasnda el-Celd ve Rec' b. Cemil de bulunuyordu. shk b. Musa'ya yle dediler:
Bizimle beraber geri dn, savamak iin biz yeterliyiz. Bunun zerine shk geri dnd,
Herseme'nin gnderdii bu asker birlikle Tlibler savaa tututular. Tlibler hezimete uradlar,
bunun zerine Muhammed b. Ca'fer, bir eli gndererek onlardan emn diledi ve istei yerine
getirildi. Bylece Abbasiler, Cemziyelhir 200 (Ocak 816) tarihinde Mekke'ye girdiler," Tlibler
de Mekke'den ayrldlar.
Bundan sonra Muhammed b. Ca'fer Cuhfe tarafna hareket etti, ancak Abbsoullanmn mevllerinden
biri onu, yakalad, yannda bulunan her eyini ald ve kendisine yoluna devam edebilmesi iin bir
miktar dirhem verdi. Muhammed b. Ca'fer bu defa Cuheyne tarafndaki memlektelere gitti ve
buralarda evresine taraftar toplad. Bundan sonra Medine valisi Hrn b. el-Mseyyeb ile "eecere" civarnda ve dier yerlerde defalarca savat, fakat neticede yenildi ve sava esnasnda
isabet eden bir okla gznn birisi kt. Bu arada taraftarlarndan pek ok kimse ldrld, kendisi
de eski yerine dnd.
. Muhammed b. Ca'fer hacc zaman geer gemez el-Celdi ve Fadl b. Sehl'in halasnn olu Rec' b.
Cemilden emn talep etti, onlar da kendisine emn verdiler. Ayrca Rec' b. Cemil kendisine verilen
bu emna, Me'mn'un ve Fadl'n sadakat gstereceklerini garanti etti. Bunun zerine emni kabullenen
Muhammed b. Ca'fer 20 Zilhicce 200 (20 Temmuz 816) tarihinde Mekke'ye geldi ve halka hitaben bir
konuma yaparak yle dedi:
Bana Me'mn'un ld haberi" getirildi. Ben Me'mn'a kar boynunda bey'at borcu tayan bir
kimseyim. lkenin her tarafn saran bir karklk esnasnda halk gelip bana bey'at etti, sonra
Me'mn'un sa salim hayatta olduunu rendim. imdi bana bey'at edlidii iin Allah' tan mafiret
taleb ediyorum. u andan itibaren parmamdan u yzm nasl karyorsam, sizin bana
yaptnz bey'atten de kendimi yle syrp karyorum. Bundan sonra, boynunuzda benim iin bey'at
borcu tamayacaksnz.
Muhammed b. Ca'fer bundan sonra hilfetten vazgeti ve 201 (816)' de Irak'a hareket etti, ancak
Hasan b. Sell onu Merv'de bulunan Me'mn' un yanna gnderdi ve.Me'mn'un Irak'a hareketinde ona
[175]
refakat etti. leride bahsedeceimiz zere Muhammed b. Ca'fer, Grcan'da vefat etti.
brahim B. Musa'nn Yapm Olduu Bir Hareket
Bu yl brahim b. Ms b. Ca'fer, Akil b. Eb Tlib soyundan birisini halkla birlikte hacc yapmak
zere bir asker birlikle Yemen'den yola kard. Bu adam beraberindekilerle birlikte bn mir
Bostan'na geldii zaman Eb shk el-Mu'tasm'm, ilerinde kumandanlarn da bulunduu bir
cemaatle hacca geldiini rendi. Bu cemaatin arasnda Hasan b. ehrin Yemen'e vali olarak tayin
ettii Hamdeveyh b. Ali b. fs b. Mhn da bulunuyordu. brahim b. Musa'nn gndermi olduu bu
'adam onlarla baa kamayacan anlaynca, bn mir Bostan'nda kalmaa karar verdi. Bu srada
yanlarndan Kabe iin hzrlanm rt ve koku bulunan bir hacc kafilesi geti. Bu kafilenin yanlarnda
bulundurduklar Kabe rts ile kokuyu ve tacirlerin mallarn ellerinden aldlar ve haclar Kabe'ye
elleri bo ve mallar yamalanm olarak geldi-ler.
Bu hadise zerine Eb shk el-Mu'tasm yakn arkadalaryla istiare etti. Bunlardan el-Celd:

Senin yerine ben bu iin hakkndan gelirim. dedi ve yanna yz kii alarak brahim b. Musa'nn
adamnn bulunduu yere gitti. el-Celd sabahn erken vaktinde onlar bastrd ve savaa tututu.
Neticede onlar yenilgiye uratt ve pek oklarn esir ald. Ayrca Kabe iin hazrlanan rt ile
tacirlerin ve haclarn mallarn geri ald ve bunlar sahiplerine teslim etti, ancak daha nce kaarak
kurtulanlarn ellerinde bulundurduklar mallar kurtaramad. Daha sonra alm odluu esirlerin her
birine onar sopa vurdurdu ve onlar salverdi. Serbest kalan bu esirler uradklar yerlerin halkndan
[176]
yiyecek dilenerek Yemen'e geri dndler, bu arada pek ou yolda ld
.
Herseme'nin Me'mn'un Yanma Gelmesi Ve Me'mn'un Onu ldrmesi
Herseme, Eb's-Sery hadisesinin sona erdirilmesinden sonra geri dnd, fakat Hasan b. Sefal'in
yanna uramad. Bu srada Hasan b. Sehl Medin'de bulunuyordu. Herseme Akrakf zerinden
Beredn ve Neh-revn'a, sonra da Horasan'a geldi. Kendisine Suriye ve Hicaz'a gitmesi iin Me'mn
tarafndan pek ok mektup gnderilmesine ramen Me'mn1 un bu isteini reddetti. Me'mn'a
nazlanan ve daha nce kendisine ve atalarna kar yapm olduu samim tlerini dnen
Herseme yle dedi: Mminlerin emri Me'mn'a kavuuncaya kadar geri dnmeyeceim. Herseme
bu davranyla Me'mn'a, Fadl b. Sehl'in kendisi aleyhine alm olduu tedbirleri, kendisinden gizli
tuttuu bir takm haberleri, ayrca saltanatta sz sahibi olmay arzu ettii iin kendisiyle birlikte
Badd'a gtrlmedike yakasn brakmayacan bildirmek istiyordu.
Fadl b. Sehl bunu bildii iin Me'mn'a unlar syledi: Artk Herseme lke ve halk iin ekilmez
hale geldi. Askerleri arasnda bulunan Eb's-Sery'ya komplo tertip eden kendisidir. Eer istese idi
bunu yapmazd. Ayrca kendisine Suriye ve Hicaz'a dnmesi iin defalarca mektup gnderildii halde
bunu reddetti ve kar gelerek ar konutu. Eer serbest braklrsa bakalarnn bana bel olur.
Fadl-- b. Sehl'in bu szleri karsnda Me'mn'un Herseme hakkndaki dnceleri deiti. Herseme
Me'mn'un yanna geliini, Zilkade 200 (Haziran 816) tarihine kadar geciktirdi. Merv'e geldii zaman
geliinin Me'mn'dan gizleneceinden endie duydu ve Me'mn'un haberdar olmas iin davul
aldrlmasn emretti. Davul seslerini duyan Me'mn bunun ne olduunu sordu, yannda bulunanlar:
Tehditvri bir grlt ile Herseme geliyor. dediler. Herseme daha nce syledii szlerin Me'
mn tarafndan kabul edildiini sanmt. Me'mn'un emriyle huzuruna getirilen Herseme'ye yle
dedi: Kfe'li Alevilere yardm ettin ve Eb"s-Sery'y rezil ettin, eer isteseydin onlarn hepsini
yakalayabilirdin. Bunun zerine Herseme hem bu durumlar anlatt ve hem de zr diledi, fakat
Me'mn onun zrn kabul etmedi. Me'mn'un emri zerine Herseme'nin karnna bir tekme, burnuna
bir yumruk vurulduktan sonra, huzurundan sryerek uzaklatrdlar. Bundan sonra Fadl b. Sehl
avenelerine Herseme'ye kar hain davranmalarn ve onu hapse atmalarn emretti. Herseme bir
mddet hapishanede kald, sonra birisi tarafndan hileyle ldrld. Fakat buna ramen Herseme'nin
[177]
kendiliinden ldn sylediler.
Badd'da Harbiyelilerin Ayaklanmas
Bu yl Badd'da Harbiyeliler ile Hasan b. Sehl'in arasnda bir h sumet ve karklk meydana geldi.
Bunun sebebi u idi
Herseme'nin Me'mn'un yanna geri dnd sralarda Hasan b. Sehl-Medin'de bulunuyordu. Hasan

b. Sehl, Badd'Ia alka kurup Me' mn'un Herseme'ye yaptklarn renince kendisi adna
Badd'da vali bulunan Ali b. Him'a bir mektup gnderdi ve ondan Harbiye'de bulunan askerlerin
erzakn geciktirmesini ve vermemesini istedi.
Harbiydiler bundan nce de Herseme'nin Horasan'a hareket ettii srada ayaklanmlar ve yle
demilerdi: Hasan b. Sehl'i ve valilerini Badd'dan srp karmadka asla honut olmayacaz.
Bunun zerine Hasan b. Sehl' ve valilerini Badd'dan uzaklatrdlar. Bundan sonra da shk b.
Ms el-Hd'yi Me'mn'un vekili olarak Badd halifeliine getirdiler. Bylece her iki taraf shk
b. Musa'nn Me'mn adna Badd halifeliini ittifakla kabul ettiler ve ona nza gsterdiler.
Fakat Hasan b. Sehl onlara bir hile yaparak kumandanlarna mektup gnderdi ve Asker'l-Mehd
tarafna asker birlikler gndermelerini istedi. Harbiyeliler ise bu asker birliklerin zerine shk b.
Musa'y gnderdiler ve onu Duceyl zerinde konaklamak zere braktlar. Bu arada Zheyr b.
Mseyyeb de gelerek Asker'l-Mehd'de konaklamaa balad. Ayrca Hasan b. Sehl baka bir
taraftan Ali b. Him ile Muhammed b. Eb Hlid'i harekete geirdi. Ali b. Him ile Muhammed b.
Ebi H-lid ve kumandanlar aban 200 (Mart 816) tarihinde bir gece Badd'a girdiler ve
Harbiyeliler ile Sarat kprs zerinde gn savatlar. Ali b. Him sonra Harbiyelilere
mahsuller yetitii zaman alt aylk erzaklarn vermeyi vaat etti, fakat Harbiyeliler Ramazan aynda
harcamak zere kendilerinden her birine acilen ellier dirhem vermesini teklif ettiler, Ali b. Him
da bu teklifi kabul etti.
Nihayet Ali b. Him Harbiyelilerden her birine ellier dirhem datmaa balad, ancak bu datma
iini tamamlamadan Basra'dan Zeyd en-nr adyla mehur olan Zeyd b. Musa'nn haberi geldi. Bu
haberde AH b. Said'in yannda tutuklu bulunan Zeyd b. Musa'nn hapisten kat ve Enbnr tarafna
gelerek Eb's-Sery'nn kardei ile birlikte Zilkade 200 (Haziran 816) tarihinde burada ba
kaldrdklar bildiriliyordu. Bunun zerine Zeyd b. Musa'nn isyann bastrmak iin bir asker birlik
gnderildi ve Zeyd b. Ms yakalanarak Ali b. Him'a getirildi. Ali b. Him Harbiyelilere
ncelikle vermeyi kabul ettifi ellier dirhemi kurban bayram gelmesine ramen hl dememiti,
ite bu yzden bir cumadan sonra el-Harbiye'den kat ve Sarsar'a geldi. Bu arada Harbiyeliler,
Herseme'ye yaplanlar renince AH b. Him' buradan srp kardlar.
Herseme'nin iini yrten Muhammed b. Eb Hlid idi. Ali b. Him ise Herseme'yi hafife alyordu.
Buna fkelenen Muhammed b. Eb Hliti el-Harbiye'ye yneldi, fakat Ali b. Him onu
Harbyelilerin yanma yaklatrmad. Bunun zerine Muhammed b. Eb Hlid Sarsar'a kat, daha,
sonra Harbiyelileri Sarsar'da onu hezimete urattlar.
Bir rivayete gre Ebn'nm Hasan b. Sehl'e kar ayaklanmas onun Abdullah b. Ali b. Mhn'a had
[178]
vurdurmasyd. te buna fkelenen Eb-n isyana kalkmt.
Musul'da Meydana Gelen Karklk
Bu yl Musul'da Smeoullar ile Sa'lebeoullar arasnda bir karklk meydana geldi.
Sa'lebeoullar Musul emlri Ali b. Hseyn'in kardei Muhammed b. Hseyn el-Hemedftni'den yardm
istediler, bunun zerine Muhammed b. Hseyn onlara el-Beriyye'ye gitmelerini syledi. Onlar da
Muhammed b. Huseyn'in tavsiyesine uyarak gittiler, fakat S-meouUan bin kiilik bir kuvvetle onlar
el-Ave'ya kadar takip ettiler ve burada muhasara altna aldlar. Durumu renen Hseyn'in iki olu
Muhammed ile Ali onlara yardm etmek maksadyla arkadan adamlar gnderdiler ve taraflar iddetli

bir atmaya giritiler. Neticede S-meoullanndan bir grup kimse ldrld ve bir o kadar da esir
edildi. Bu arada Smeoullaryla beraber bulunan ve burada mahsur kalan Ta-liboullarndan bir
grup kimse de esir alnd.
Daha sonra Talibli Ahmed b. mer b. Hattb, Muhammed b. H-seyn'e geldi ve bar istedi.
Muhammed b. Hseyn onun bar isteini kabul etti ve bylece durum yatt ve karklk sona erdi.
[179]
Frenklere Kar Yaplan Sava
Bu sene Endls emri Hakem hazrlam olduu bir orduyu Ab-dlkerm b. Mus'n emrine vererek
Endls'deki Frenklerin memleketlerine gnderdi. Bu orduyla hareket eden Abdlkerim Frenk
topraklarna girdi ve bu memleketlerin ortalarna kadar ilerledi. Bu srada urad yerleri tahrip
edip yamalad ve buralarda bulunan bir ok kaleleri de ykt. Ayrca bir yeri tahrip ettikten sonra bir
bakasna geti ve bylece Frenk krallar (beyleri)'nn hazinelerini tketip bitirdi.
Mslmanlarn, kendi memleketlerinde yapm olduklar bu hareketleri gren Frenklerin kral
civarnda bulunan btn Frenk beylerine mektuplar yazd ve onlardan yardm istedi. Bunun zerine
btn Hris-tiyanlar kraln etrafnda toplandlar ve byk bir orduyla Mslman askerlerin karsna
ktlar. Her iki tarafn askerlerinin arasn bir. nehir blyordu. Mslman askerler ile Hristiyan
askerler, gnlerce iddeti^ bir ekilde savatlar. Bu arada nehri gemek isteyen Mslmanlara
Hristiyanlar mni oldular. Bu durum karsnda Mslmanlar nehrin gerisine ekildiler. Bu defa
mrikler (Hristiyanlar) nehri geerek Mslmanlarn bulunduu tarafa geldiler. Mslmanlar ile
mrikler ok byk bir sava yaptlar. Fakat neticede mriklerin bozgunu nehir snrna varncaya
kadar devam etti. Bu arada mriklerin bir ksm kltan geirildi, bir ksm esir edildi ve ancak
nehri geenler kurtuldu. Bu srada bey, patrik ve azgn gnahkrlarndan meydana gelen bir grup da
esir alnd. Bundan sonra Frenkler tekrar geri dnerek nehir boyunu tuttular ve Mslmanlarn nehri
gemelerini engellemek iin hi bir zaman nehir kenarndan ayrlmadlar. Bu durumlarm on gn
srdrdler ve her gn karlkl olarak savamaa devam ettiler. Ancak yaan yamurlar ile nehrin
suyunun oalmas nehrin kar tarafna gemeyi imknszlatrdg iin Abdlkerim, 7 Zilhicce 200
(Temmuz 816) tarihinde geri dnd.
Mevrr Tarafnda Berberilerin Ba Kaldrmalar
Bu yl Endls'n Mevrr tarafnda Berberlerden bir haric yannda bulunan bir grupla isyan kard.
Bu isyan haberi valinin gnderdii bir mektupla Hakem'e ulat, ancak Hakem bu haberi gizledi ve
hemen kumandanlarndan birini yanna ararak durumu gizlice bildirdi. Hakem bu kumandana yle
dedi: Hemen hi durmakszn hareket et ve o haricnin ban bana getir, aksi takdirde kendi kellen
gider. Oturduum u yerden sen gelinceye kadar ayrlmayacam.
Hakem'in grevlendirdii kumandan acele olarak haricnin bulunduu tarafa hareket etti. Haricnin
bulunduu yere yaklaan kumandan onun hakknda bilgi almak istedi, fakat sk bir ihtiyat ve ar bir
ekin-genilk ierisinde onun hakknda bilgr edinebildi. Bundan sonra Hakem' in: Eer onu
ldrrsen ne l, aksi halde ban gider. szn hatrlad ve kendisini tehlikeye atarak bir are
dnd. Neticede haricyi ldrp ban Hakem'in huzuruna getirdi ve dnnde Hakem'i aynen
brakp gittii yerde buldu. Kumandann Hakem'in yanndan ayrl ile dn arasnda drt gn
gemiti. Hakem, isyanc haricnin ban getiren kumandana ihsanda bulundu ve kendisine hediyeler

vererek mevkiini ykseltti.

[180]

eitli Olaylar
Bu yl Me'mn, Ali b, Ms b. Ca'fer b. Muhammed'i yanna getirmek zere Recn" b. Ebi'd-Dnhhk'i
grevlendirdi. Yine bu yl Abbs'n soyundan gelenlerin (Abbsoullannn, saym yapld ve kadn
terkek olmak zere otuz bine ulatklar tesbit edildi.
Bu yl iinde Bizansllar krallar Elyon'u ldrdler ve yerine kral olarak Mihail Corci'i ikinci defa
olarak getirdiler. Elyon'un krall 7 yl, alt ay srmt.
Yine bu ylda Ali b. Eb Sad, Hasan b. Setl'e kar kt.' Bunun zerine Me'mn hadimlerden
Serrc'i onun zerine gnderdi ve Serrc'a yle dedi: Eer Ali b. Eb Sad elini Hasan b. Sehl'in
elinin iine koyar (kar kmaktan vaz geer) veya bana gelmek iin Merv'e hareket ederse ne l;
aksi takdirde boynunu vurursun. Bu durum karsnda Ali b. Said, zerine gelmekte olan Serrc'a'
itaat gsterdi ve Herseme ile' beraber, Merc'de bulunan Me'rnn'un yanna gelmek zere yola kt.
Bu yl Me'mn kendisine tkfifirlerin emiri diyen Yahya b. mir b. smail'i ldrtt. Yine bu yl elMu'tasm halkla birlikte hacca gitti ve hacc ilerini idare etti.
Kad Eb'l-Bahter Vehb b. Vehb, mehur zhid Ma'rf el-Kerh, Fakh Safvn b. s ve fzl. Uid
[181]
bir zat olan Mu'f b. Dvud el-Mav-sl bu yl vefat ettiler.
HCRETN K YZ BRNC (M. 816-817) YILI OLAYLARI
Mansr B. El-Mehd'nin Badd'da Emirlik Grevine Getirilmesi
Bu yl Badd halk Mansr b. el-Mehd'ye halife olarak bey'at etmek istedlier; ancak Mansr bunu
kabul etmedi, bunu nzerine Badd halk halifeliin Me'mn'da kalmak artyla kendisinin .balarna
emir olarak gemesini stediler. Mansr onlarn bu isteini kabul etti.
Badd halknn Mansr b. el-Mehd'ye bey'at etmek isteyilerinin sebebi, daha nce yukarda
bahsedildii zere, Badd halknn Al b. H-m'n Badd'dan srp karmalar idi. AH b.
Him'm Ba-dd'dan karldn renen Hasan b. Sehl, 201 (816) yl banda Medin'den Vat'a
hareket etti. Vst'a kaan Hasan b. Sehl'n peine kendisine kar koyan ve muhalefetini devam ettiren
Muhammed b. Eb Hlid b. Hindevan takld. Bu arada Muhammed b. Eb Hlid halkn idaresini
stlenmi, (Badd'in) dou tarafna Nasr b. Hamza b. M-Hk'i, bat tarafna ise Sad b. Hasan b.
Kahtabe'yi tayin etmiti.
Bu srada Badd'da Mansr b. el-Mehd, Fadl b. Reb' ve Huzey-me b. Hzim bulunuyorlard. te
bu gnlerde Muhammed b. Eb Hlid1 in olu Is Rakka'da bulunan Thir'in yanndan gelerek Hasan
b. Sehl ile savamak zere babasna katld. Bylece baba oul beraberlerinde bulunan askerler ile
birlikte Vst yaknndaki Eb Firsin kyne doru hareket ettiler ve giderken yollan zerinde
defalarca karlam olduklar Hasan b. Sehl'in askerlerini hezimete urattlar.
Bundan sonra Muhammed b. Eb Hlid, Deyru'I-ki'e geldi ve burada gn kald. Hasan b. Sehl
adna Ch valilii grevinde bulunan Zheyr b. Meeyyeb ise Cheydoullarnn skf'nda ikamet
ediyordu. Ayn zamanda Zheyr Badd kumandanIanyla da mektuplaiyordu. Muhammed b. Eb
Hlid bunun zerine Zheyr'in zerine gitti ve onu yakalayarak esir ald. Bu arada onun btn

mallarn elinden ald ve kendisini de esir olarak Badd'a gnderdi, ayrca Zheyr b. Mseyyeb'i
kendi babas Ca'fer'in yannda hapsetti. Bu hadiseden sonra Muhammed b. Eb Hlid, Vsf a hareket
etti, olu Harun'u da Deyru'l-kl'den Nl'e gnderdi. Bu srada Nl'de Hasan b. Sehl'in bir naibi
bulunuyordu. Hrn onu hezimete uratt ve peini Kfe'ye kadra takip etti. Hrn tarafndan hezimete
uratlanlar bundan sonra Kfe'den ayrlarak Vsfta bulunan Hasan b. Sehl'in yanma gittiler. Baba
oul beraberce Vst'a hareket ettiler, bunun zerine Vsfta bulunan Hasan b. Sehl oradan ayrld ve
Vsf in arka taraflarnda bir yerde konaklamaa balad.
Yukarda da bahsedildii zere, Fadl b. Rebi\ o zamandan bu na kadar gizlenmesini srdrmt.
Muhammed b. Eb Hlid Vsfa geldii zaman kendisinden emn istedi. Fadl emn aldktan sonra
ortaya kt ve saklanmaktan vazgeti. Bu arada Muhammed b. Eb Hlid hazrlkl olarak Hasan b.
Sehl'in zerine yrd, fakat Hasan b. Sehl de asker ve kumandanlarndan meydana gelen bir kuvveti
Muhammed'in zerine gnderdi. Taraflar iddetli bir savaa giritiler, ancak ikindiden sonra
Muhammed b. Eb Hlid'in askerleri hezimete urad, kendisi ise ok ar ekilde yaralar alncaya
kadar savata sebat gsterdi. Netice olarak Muhammed'in taraftarlar fena halde yenildiler. Bu arada
onlarn pek ou ldrld ve mallar da ganimet olarak ellerinden alnd. Bu hadise 23
Rebiylevvel 201 (20 Ekim 816)'de meydana geldi.
Bundan sonra Muhammed b. Eb Hlid, Fem's-sulh (sulh az)'a indi. Hasan b. Sehl de zerine
geldi. Taraflar ikinci bir atmaya giritiler, ancak gece karanl bastrnca Muhammed ve askerleri
konaklama yerlerine ekildiler, fakat Hasan b. Sehl'in tekrar zerlerine gelmesi karsnda yeni bir
atmaya giritiler. Gece karanl iyice arttktan sonra Muhammed b. Eb Hlid ve askerleri
bulunduklar yerden ayrlarak Cebbl'e geldiler ve burada ikamete karar kldlar. Bundan sonra
Muhammed, olu s'y Urny'ya gnderdi ve burada kald, kendisi ise Cercery'da kalmaa karar
verdi, fakat aava esnasnda ald yaralarn arlamas zerine olu Eb Zenbl onu Badd'a
gtrd ve 6 Rebiylhr 201 (3 Ekim 816)'de askerlerini gerisinde brakarak onlardan ayrld.
Bundan hemen sonra da ld ve gizlice evinin ierisine defnedildi.
Babasnn lmnden sonra Eb Zenbl Huzeyme b. Hzim'in yanna geldi ve babasnn ldn ona
bildirdi. Huzeyme de durumu halka duyurdu ve s b. Muhammed'in kendisine gnderdii bir mektubu
onlara okudu. s b. Muhammed mektubunda, babasnn yerine harp ilerini kendisinin stlendiini
bildiriyordu. Mektubu dinleyen halk sa'nn babasnn grevini stlenmesine nza gsterdiler, bylece
ts babasnn yerine gemi oldu. Ayra o gece Eb Zenbl, Zheyr b. Mseyyeb*i bogazlayarak
ldrd ve ban babasn askerlerinin bulunduu bir yere ast.
Muhammed b. Eb Hlid'in ldn renen Hasan b. Sehl el-M-barek'e geidi ve burada kalmaa
karar verdi, Cemziyelhr 201 (Aralk 8l6)'de Muhammed b. Eb Hlid'in askerlerine kar bir
kuvvet gnderdi. Bu kuvvet Eb Zenbl ile Sarat aznda karlat ve Eb Zenbil* in askerlerini
hezimete uratt. Bunun zerine Eb Zenbl Nil'de bulunan kardei Harun'un yanna gitmek iin olduu
yerden uzaklat, fakat Hasan b. Sehl'in askerleri onlarn nne geerek tekrar karlatlar ve bir
mddet savatlar. Neticede Hrn ve askerleri tekrar hezimete u- . radar ve Medin'e geldiler.
Hasan b. Sehl'in askerleri ise gn mddetle Nil'i ve etrafnda bulunan kyleri yama ettiler.
Muhammed b. Eb Hid ld zaman Himoullan ve bir takm kumandanlar yle dediler:
Birimizi halife seip. Me'mn'u hal' edelim. Tam bu srada Harun'un hezimete urad haberi
geldi. Bu durum karsnda ii cidd tutarak Mansr b. el-Mehdi'yi halifelie getirmek istediler; fakat
Mansr bunu reddetti, bunun zerine Mansr'u Badd ve Irak blgesine Me'mn'un vekili olarak
halifelie getirdiler ve yle dediler: Biz Mecs olu olan bir Mecs'ye. yani Hasan b. Sehl'e asla

rza gstermeyeceiz.
Bir rivayete gre, Badd halknn kendisine kar s b. Muham-med'e yardm ettiklerini bilen Hasan
b. Sehl, s ile baa kamayacan anlaynca s b. Muhammed'e bir eli gnderdi ve kendisine sihri
akrabalk (veya yardm, destek) teklif etti. Ayrca kendisine yz bin dinar vermeyi ve ahsna,
ailesine, Badd halkna emn vermekle birlikte kendisine istedii taraflardan valilik vereceini de
vaad etti. Ayrca bu mevzu ile alkal Me'mn tarafndan kendi el yazsyla yazlm bir mektup
gndermesini istedi. Bu arada s b. Muhammed Badd halkna bir mektup gnderdi ve yle dedi:
Ben sava leriyle megulm, hara toplayacak vaktim yok. Bunun iin banza Himouilarndan
birisini getirin.' Bunun zerine onlar da Mansr b. el-Mehd'yi balarna getirdiler. Mansr b. elMehd yle dedi: Ben Me'mn gelinceye veya daha ok sevdii bir kimseyi tayin edinceye kadar.
Mminlerin emri Me' mn'un halifesiyim. Mansr'un bu szlerinden sonra halk ona rza gsterdi ve
balarna gemesini honutlukla karlad.
Mansr b. el-Mehd askerini Kelvz'da toplad ve Gassn b. Abbd b. Ebi'l-Fereci Kfe tarafna
gnderdi. Gassn, tbn Hbeyre Kasn'na geldii zaman, farkna varmadan kendisini Humeyd et-Ts
kuatt ve esir ald, ayrca bir ksm askerlerini de ldrd. Bu hadise 4 Receb 201 (207 Ocak
817)'de meydana geldi.
Bundan sonra Mansr b. el-Mehdi, Muhammed b. Yaktn komutasndaki bir asker birlii Humeyd'in
zerine gnderdi. Muhammed b. Yaktn, Ks'ya geldi ve Nil'de bulunan Humeyd'in kendisine hcum
etmesine kador hi bir eyin farkna varmad. Humeyd'in Muhammed b. Yaktn'in zerine hcum
etmesinden sonra taraflar arasnda iddetli bir arpma meydana geldi. Fakat neticede Muhammed b.
Yaktn hezimete urad ve taraftarlarndan br ksm ldrld, bir ksm da esr edildi. Bu arada
taraftarlarndan pek ou da bouldu. Humeyd ise Ks evresinde bulunan kyleri yama etti.
Bundan sonra Humeyd Nl'e dnd, Muhammed b. Yaktn ise Sarsar nehrinde kalmaa karar verdi.
s b. Muhammed b. Eb Hlid askerlerini saydrd ve svari piyade dahil olmak zere askerlerin
saysnn yz yirmi be bin olduu tesbit edildi. Bunun zerine s b. Muhammed, svarilere krkar,
[182]
piyadelere yirmier dirhem verdi.
.
.
yilii Emretme, Ktl Yasaklama Gnlller Grubunun Ortaya ks
Bu yl iyilii emretmek, ktl menetmek iin bir gnlller grubu ortaya kt. Bunlarn k
sebebi u idi:
Badd'da bir takm fsk ve tacirler halka iddetli bir ekilde eza ve cefa yapmaa baladlar.
Ayrca faskhk hllerini aa vuran bu adamlar, alenen yol keserek kadnlar ve ocuklar karma
hareketine giritiler; hatt durum yle bir noktaya^vard ki, ocuu ve hanm elinden alnan kimse,
kendisini onlara kar koruyamaz hale geldi. Onlar kendileri iin birisinden dn bir ey veya
karlksz bir yardm istediklerinde, o kimse vermemezlik edemezdi. Kylerde yama hareketlerine
giriirlerdi, fakat onlar bundan menedecek ve onlara g yetirecek bir g ve sz sahibi yoktu. Hatta
sultan (halife) dostlar olduu iin onlar bu hareketlere tevik ediyordu. Yoldan geenleri yakalayp
gtryorlard, fakat hi kimse onlara mdahale etmiyordu. te bu hareketleriyle halkn bana byk
dert amlard.
'
En son olarak yapm olduklar bir i de, onlarn Kutrabull'e gitmeleri ve burasn yama ederek
alm olduklar mal, eya ve hayvanlar, Badd'da aktan satmalar idi. Badd halk sultann bu

duruma mdahale etmesini istediyse de, o her hangi bir madahalede bulunmad. Bu hadise, 29 aban
201 (21 Mart 8l7)'de meydana geldi.
Bu durum karsnda varo ve geitlerde yaayan halkn ileri gelen temiz smalar br araya geldiler
ve kendi aralarnda unlan konutular: cBu geit blgesinde bulunan Fsk ve fcirler bir ka kii
kadardr. En byk ihtimalle bunlarn says onu gemez. Bizim saymz ise onlardan ok daha
fazladr. Bir araya gelirsek kklerini kazrz, bir daha bu ileri yapamazlar. te bu szlerden sonra
Hlid ed-Dery adnda biri harekete geti ve komularn, mahalle halkm iyilii emretmek,
ktl menetmek zere kendisine yardm etmeye ard. Hlid'in komularyla mahalle halk
kendisine yardmc olmay kabullendiler. Bunun zerine Hlid, fsk ve fcirlerden meydana gelen bu
derebeylerin zerine yrd ve bu hareketlerini engellemeye alt. Ancak onlar H-lid'e kar
direndiler ve savamak istediler. Neticede savaa tutuan Hlid onlar hezimete uratt ve
yakaladklarn hem dvd ve hem de hapse att, ayrca sultana gtrp teslim etti; fakat Halid
sultann zerinde grd ktlkleri deitirmeyi uygun bulmuyordu.
1 Bundan sonra Horasan halkndan ve Harbiyelilerden Eb Hlim knyesini tayan Sehl b. Selme
el-Ensr ortaya kt ve halk iyilii emredip ktl menetmee, Kitap (Kur'an) ve Snnet (Hadis)
ile amel etmee davet etti. Sehl b. Selme boynuna bir Kur'n- Kerm asarak iyilii emredip
ktl menetme iine nce kendi mahallesinin halkndan balad. Mahalle halk onun bu hareketini
kabul edip benimsedi. Sehl bundan sonra Himlerden olsun, bakalarndan olsun, asil olsun veya
olmasn herkesi evresinde toplanmaa ard, bunun zerine evresinde byk bir kalabalk
topland. Bu byk kalabalk iyilii emredip ktl ortadan kaldrmak ve kendisine kar
gelenlerle savamak zere Sehl b. Selme'ye bey'at ettiler. Sehl b. Selme de bundan sonra
stlendii grevi uygulamak zere Badd sokaklarnda dolamaa balad. 4 Ramazan 201 (27 Mart
817)'de ortaya kt. Hlid ed-Dery'un ortaya k ise bundan iki veya gn nce idi. '
Mansr b. el-Mehd ile s b. Muhammed b. Eb Hlid, Sehl b. Selme ve Hiid ed-Dery'un ortaya
ktklarn rendikleri zaman onlarn bu hareketi Mansr b. el-Mehd ile s b. Muhammed'i
inkisara uratt, nk bunlarn taraftarlarnn pek ou yaramaz ve fsk kiilerdi. Mansr b. elMehd Badd'a girdi, s b. Muhammed ise emn konusunda Hasan b. Sehl'e bir mektup yazd.
Bunun zerine Hasan b. Sehl kendisine ve Badd halkna emn vereceini, ayrca s b. Muhammed'
in askerlerine ve Badd halkna mahsuller yetitii zaman alt aylk erzaklarn deyeceini bildirdi.
Bu durum zerine s b. Muhammed bulunduu yerden aynld ve 13 evval 201 (5 Mays 817)'de
Badd'a girdi. Bundan sonra evresindeki askerler dald, Badd halk ise onun yapm olduu bu
sulhten memnun kaldlar. Sehl b. Selme de iyilii emretmek, ktl menetmek hususundaki
[183]
grevine devam etti.
Ali B. Ms Cr-Uznm Halifelik in Veliahdliine Bey'at Edilmesi
Bu yl Me'mn, Ali b. Ms er-Rz b. Ca'fer b. Muhammed b. Al b. Hseyn b. Ali b. Eb Tlib'i,
kendisinden sonra halife olmak zere Mslmanlar iin veliahd tayin etti, ayrca Hz. Muhammed
(s.a.v.)'in soyundan gelen Ali b. Musa'ya er-Rz lakabm verdi. Bundan baka askerlerine siyah
elbiselerini karp atmalarn ve yerine yeil elbise, giymelerini emretti ve bunu lkenin her tarafna
birer mektupla bildirdi. Bu arada Hasan b. Sehl, Badd'a gelen s b. Muhammed b. Eb Hlid'e bir
mektup yazd ve kendisine Ali b. Musa'nn Me'mn tarafndan halifelik iin veliahd tayin edildiini
bildirdi.

Ali b. Ms'nm veliahd tayin edilmesinin sebebi u idi:

Me'mn, Abbsoullar ile AH (r.a.)'nin soyundan gelenlerin arasnda Ali b. Musa'dan daha faziletli,
daha takva sahibi ve daha bilgili birisini bulamad iin onu veliahdlie seti. Hz. Muhammed
(s.a.)'in soyundan gelen AH b. Musa'ya er-Rz lakabm verdi ve zerindeki siyah elbiseleri
karp, yeil elbiseler giymesini emretti. Bu hadise 2 Ramazan 201 (25 Mart 817)'de meydana geldi.
Ayrca Me'mn, Muhammed'e yannda bulunan taraftarlarna, askerlere, kumandanlara ve Haimoullarna Ali b. Musa'ya bey'at etmelerini ve yeil elbise giymelerini, buna ilveten btn Badd
halknn da saylanlara uymalarn sylemesi iin emir verdi. Bunun zerine Muhammed onlar
Me'mn'un emirlerine uymaa davet etti. Bir ksm bunlar kabul ederken, bir ksm reddederek yle
dedi: Hi bir zaman halifelik Abbsoullannn elinden dar kmayacaktr. Bu gr, Fadl b.
Sehl'den gelmekteydi. Onlar gnlerce bu vaziyette beklediler. Baka bir grup da kendi aralarnda
unlar konutular: Birimizi halife seelim ve Me'mn'u halifelikten hal' edelim. Bu gr
[184]
hararetli savunanlarn banda Mehd'nin iki olu Mansr ile brahim vard.
brahim B. El-Mehd'ye Bey'at Edilmesinin Sebebi
Bu yl, Zilhicce (Haziran) aynda, Badd'da halk Me'mn'u halifelikten hal' ederek, yerine brahim b.
el-Mehd'yi bey'at etti.
Halkn brahim b. el-Mehd'ye bey'at etmesinin sebebi, yukarda bahsettiimiz zere, halkn Hasan b.
Sehl'in valiliini ve Ali b. Musa'ya yaplan bey'ati kabul etmemesiydi. Abbasiler Badd'da 25
Zilhicce 201 (15 Temmuz 817)'de brahim b. el-Mehd'ye bey'at ettiklerini aa vurdular ve cuma
gn bir adam grevlendirerek: Biz imdilik Me'mn'a, ondan sonra da brahim b. el-Mehd'ye
bey'at etmek stiyoruz. dedirttiler. Ayrca bu adamn karsna da bir bakasn koyarak ona u
ekilde karlk vermesini sylediler: Biz Me'mn'u halifelikten hal' etmenizi, brahim b. elMehdi'ye bey'at etmenizi ve bundan sonra shk b. Ms el-Hd'yi veiahd kabul etmenizi istiyoruz.
Bunlarn dnda hi bir eye raz olmayz. Halk onlarn bu emrini yerine getirdi ve cuma namazn
[185]
klmadan dald. Bu hadise 28 Zilhicce 201 (18 Temmuz 817)' de oldu.
Deylem Ve Taberistn Dalk Blgelerinin Fethedilmesi
Bu yl Taberistn valisi Abdullah b. Hurdzbeh Deylem memleketlerinden Belzur ve eyzer'i
fethetti, ayrca Taberistn'm dalk blgelerini ele geirerek-buradan ehriyr b. ervn'i
uzaklatrd, Mzyr b. Krin'i Me'mn'a gnderdi ve Deylem meliki olan Eb Leyl'y esir ald.
[186]
Babek El-Hrrem'nin lk Durumu
Bu yl el-Bezz vilyetinin hakimi olan Cvidn b. Sehl'in taraftarlarndan Bbek el-Hurrem,
Cvdniyye'de bir hareket balatt ve Cv-dn'n ruhunun kendisine girdiini iddia ederek
bozgunculuk hareketine giriti. "Cvidn" kelimesi "daimi ve bak olan" demektir. "Hrrem"
kelimesinin manas ise, "fere (kadnlarn, tenasl organ)"tir. Bu kelimeler Mecsi (ateperest)'lerin

terminolojisi ierisinde yer almaktadr. Me-cslerce bir kimsenin annesi, kz kardei ve kzyla
evlenmesi caiz grldnden bu harekete "fere dni" adn vermilerdir. Ayrca Mec-siler tensuha
[187]
ve ruhlarn bir hayvandan dier bir hayvana getiine inanrlar.
Ziydetullah B. brahim B. Aleb'in frkye Emirliine Getirilmesi
Bu yl, 6 Zilhicce (26 HaziranJ'de Ifrkye emir Eb'l-Abbs Abdullah b. brahim b. Aleb.vefat etti.
Eb'l-Abbs Abdullah'n emr-lii be yl, iki aya yakn bir zaman devam etti.
lm sebebi u idi:
Eb'l-Abbs her bir ift kzn btn yl almasnn karln on sekiz dinar olarak snrlamt.
Bu yzden halk darla derek birbirlerine ikyette bulunmaa baladlar. Bunun zerine iyi halli
bir kii olan Hafs b. mer el-Cezeri, kendisi gibi iyi halli bir grup kimse ile birlikte Eb'l-Abbs
Abdullah'n yanna gitti. Onu bu hareketinden vazgeirmee altlar, ayrca tler verdiler ve
ahiret azabyla, dnyada kt bir isim brakmakla, inde bulunduu nimetin bir gn elinden
alnmasyla korkuttular. Bu arada u mealdeki ayeti de kendisine hatrlattlar^... Bir kavim
zerlerindeki (gzel hl ve ahlk) deitirip bozun-caya kadar, phesiz Allah o kavmin (hlini)
deitirip bozmaz. Allah bir kavmin de fenaln (azabn) diledii mi artk onun reddine hi bir
(are) yoktur. Onlar iin O'ndan baka bir veli (yardm eden) de yoktur. (Ra'd, 11).
frikye emir Eb'l-Abbs Abdullah b. brahim b Aleb onlarn isteklerini kabul etmedi, bunun
zerine yanndan ayrldlar ve Kayre-vn'a gittiler. Hafs b. mer arkadalarna yle dedi: Abdest
alp namaz klalm, bundan sonra da Allah'a halkn skntsn hafifletmesi iin dua edelim. Bunun
zerine hep birlikte namaz kldlar ve Allah'a dua ettiler. Aradan^ be gn getikten sonra, Eb'lAbbs Abdullah'n kulann alt ksmnda bir kan kt ve bu kandan ld.
Eb'l-Abbs zamannn en gzel insanlarndan birisiydi. ld zaman yerine kardei Ziydctullah b.
brahim geti. Ziydetullah'n rahat bir yaay olduu iin, emirlii dirlik, refah ve sknet
ierisinde geti.
Ziydetullah b. brahim bir ok gemilerden meydana gelen asker bir donanmay Bizansllara ait olan
Serdniye ehrine gnderdi, ancak askerlerin Bizansllardan pek ok kimseyi ldrp ellerine bir
hayli ganimet geirmelerinden sonra donanmaya katlan gemilerin bir ksm telef oldu. Ziydetullah
sa salim dnen askerlere ihsanda bulundu ve kendilerine hediyeler verdi.
207 (822)'de bn Sklibiyye adyla bilinen Ziyd b. Sehl, Ziyde-tullah'a kar kt ve evresine
toplam olduu byk bir asker kuvvetle Bce ehrini kuatt. Buna karlk Ziydetullah da onun
zerine bir asker birlik gndererek Bce'den uzaklatrd ve onunla birlikte kendisine kar koyanlar
ldrd.
208 (823)'de Mansr b. Nusayr et-Tunbz'nin Tunus'ta Zydetul-lah'a kar kmak niyetiyle
almalara giritii ve askerlere mektup yazd haberi iletildi. Bir tahkik neticesinde bu haberin
doruluunu renen Ziydetullah, Muhammed b. Hamza komutasndaki yz kiilik bir svari
birliini Mansr b. Nusayr'n zerine gnderdi. Muhammed b. Hamza'ya durumu gizli tutmasn,
hemen Tunus'a hareket etmesini ve Mansr'u farkna varmadan yakalayp getirmesini emretti.
Bunun zerine Muhammed b. Hamza, hemen hareket etti ve Tunus'a geldi, fakat Mansr'u orada
bulamad. Bu srada Mansr Tunbze' de bulunan kkne gitmiti. Muhammed b. Hamza Tunus
kadsnn bakanlnda krk kiilik sekin bir hey'eti Mansr b. Nusayr'in yanna gnderdi ve bu
hey'etten, kar kt iin kendisini yermelerini ve bu hareketinden vaz geirerek tekrar itaate davet

etmelerini istedi.
Mansr'un yanma gelen bu hey'et durumu kendisine anlatt, bunun zerine Mansr onlara yle' dedi:
Ben emrin itaatinin dna kmadm. u anda sizinle beraber Muhammed b. Hamza'nm yanna,
sonra da onun yanndaki kimselerle birlikte emrin yanna gidebilirim; fakat bu gn siz benimle
beraber burada kaln, bylece Muhammed b. Hamza'ya ve beraberindekilere bir ziyafet vereyim.
Mansr'un stei zerine bu heyet.o gn onun yannda kald. Bundan sonra Mansr, Muhammed b.
Hamza'ya ve beraberindekilere koyun, sr ve dier eitli yiyeceklerden meydana gelen bol ve
mkemmel bir ziyafet hazrlad ve bunlan kendisine gnderdi. Ayrca bir mektup yazd ve yle dedi:
Kadnn bakanlk ettii bu heyetle beraber geleceim. Muhammed b. Hamza bu ziyafet karsnda
gevedi ve koyunlarn kesilmesini emretti. Sonra, hazrlanan koyun etlerini yediler ve zerine arap
itiler.
Mansr akam olunca kady ve beraberindeki krk kiiyi zindana att, kendisi de yanndaki
kimselerle birlikte acele olarak ve gizlice Tunus'a hareket etti ve iinde Muhammed b. Hamza ve
taraftarlarnn bulunduu Dru's-Sn'a'ya girdi. Mansr'un emriyle davul alnd, kendisi ve
taraftarlar tekbir getirmee baladlar. Muhammed b. Hamza ve beraberindekiler hemen silha
sarldlar, fakat bu srada arap tesirini gstermee balamt. Bu frsattan faydalanan Mansr ve
taraftarlar onu ve yanndakileri kskvrak kuattlar. Bu arada drt bir taraftan gelen halk da onlar
ta yamuruna tuttular. Her iki taraf savamaa sabaha kadar devam etti. Neticede Muhammed b.
Hamza'mn yannda bulunan kimselerin pek ou ldrld, ancak denize dalp yzerek geenler
kurtuldu. Bu hadise Safer 201 (Austos veya Eyll 816)'de meydana geldi.
Sabah olunca askerler Mansr'un bana toplandlar ve ona unlar sylediler: Biz sana itimat
etmiyoruz ve Ziydetullah'n bir hile ile, dnyalk metalar vererek seni kendine ekmesinden
emin deiliz. Eer kendinle birlikte olmamz istiyorsan, u anda yannda bulunan Ziyde-iullah'm bir
akrabasn ldrmelisin ki biz sana inanalm. Bunun zerine Mansr, Ziydetullah'n akrabalarndan
Tunus valisi olan smail b. Sfyn b. Salim b. Ikl' yanna getirtti ve ldrlmesini emretti.
Bu hadiseyi duyan Ziydetullah veziri Aleb b. Abdullah b. Aleb'i byk bir orduyla birlikte
Mansr et-Tunbz'nin zerine gnderdi. (Aleb b. Abdullah'n bir ad da Gulbn idi).
Ziydetullah, askerlerini uurlarken yenildikleri takdirde kendilerini ldrmekle tehdit etti. Ziydetullah'n ordusu Tunus'a geldii zaman Mansr bu orduya kar koydu ve savamaa balad.
Neticede Ziydetullah'n askerleri 10 Re-bulevvel 201 (7 Ekim 816)'da bozguna uradlar. Bunun
zerine ordunun ierisinde bulunan kumandanlar Gulbn'a gelerek unlar sylediler: Biz
Ziydetullah'a kar canmzdan emin deiliz; eer bizim iin ondan bir emn alrsan, ite o zaman
yanna gideriz. Bundan sonra Gul-bn'dan ayrlan bu kumandanlar Bce, el-Cezire, Saftre, Meser,
r-bs ve dier ehirleri istil ederek ellerine geirdiler. Bu srada frkye byk bir alkant
geirdi. Ziydetullah'n askerlere kt davranmasndan dolay btn askerler Mansr'un evresinde
topladlar, itaatine girdiler.
Masr evresinde toplanan askerlerin oalmas zerine Kayrevn'a hareket etti ve Cemzyelevvel
201 (Kasm 81B)*de burasn muhasara altna ald. Ayrca kendine mahsus olmak zere korunmak
iin bir de hendek kazdrd. Bu srada Mansr ile Ziydetullah arasnda pek ok vak'alar meydana
geldi. Bundan baka Mansr Kayrevn surunu tamir etti ve Kayrevn halk kendisine yardmc oldu.
Bu sur zerindeki kuatma ise krk gn srd.
Ziydetullah, daha sonra taraftarlarm bir araya toplad, bunlara piyade ve svarilerin katlmasyla da
byk bir kuvvet meydana geldi. Mansr'un bu byk kuvveti grmesi gzn korkuttu. Aslnda

Ziydetullah'n iinde bulunduu zayf durumu dnerek onun byle bir hazrla girieceini
bilmiyordu. Bu durumda Mansr kendisinin de iinde bulunduu bir asker kuvvetle Ziydetullah'n
bu byk kuvveti zerine yrd. Birbirleriyle karlaan taraflar iddetli bir savaa tututular.
Neticede Mansr ve beraberindekiler hezimete uradlar ve kamaa baladlar. Bu hadise 15
Cemaziyelhr 201 (9 Ocak 817)'de meydana geldi. Bundan sonra Ziydetullah Kayrevn halknn
Mansr'a yardm etmeleri ve onunla birlikte savamalar, ayrca bundan nce babas brahim b.
Aleb ile savaan tmrn b. Mclid'e yardmc olmalar dolaysyla ilemi olduklar bu cinayetin
intikamnn kendilerinden alnmasn emretti, fakat din limleri onun byle bir harekete girimesine
mni oldular, bu yzden onlardan intikam almaktan vazgeti, ama Kay-revn surunu tahrip edip ykt.
Mansr'un hezimete uramas zerine yannda bulundu pek ok taraftan kendisini terkett. Bunlardan
Amir b. Nfi ile Abdssel3m b. el-Mferric ellerine geirmi olduklar memleketlere gittiler. Bundan
sonra Ziydetullah 209 (824) ylnda Muhammed b. Abdullah b. Aleb komutasndaki bir asker
kuvveti Sebibe ehrine gnderdi. Burada mer b. Nfi'in balarnda bulduu Mansr'un
askerlerinden bir grup bulunuyordu. Taraflar 20 Muharrem 209 {24 Mays 824)'da karlatlar ve
atmaya giritiler. Neticede Muhammed b. Abdullah b. Aleb yenildi ve askerleri ile birlikte
Kayrevn'a dnd. Bu bozgun Ziydetullah'a ok ar geldi, bunun zerine asker gcn artrmak
iin bir hayli adamlar toplad ve bu uurda bir ok mal harcad.
Mansr ile beraber olan askerlerin aileleri Kayrevn'da bulunuyordu. Ziydetuliah onlara hi
dokunmad. Bir gn askerler Mansr'a yle dediler: Ailelerimizin gven altnda bulunmalarn
salamak in bir are dnp onlar Kayrevn'dan getirseniz ok iyi olur. Bunun zerine Mansr
askerleriyle birlikte Kayrevn'a hareket etti ve Ziydetul-nh' on alt gn muhasara altnda tuttu. Bu
arada her hangi bir atma kmad, ancak muhasara esnasnda askerler hanmlarn ve ocuklarn
Kayrevn'dan alp gtrdler. Mansr bundan sonra Tunus'a dnd. Bu sralarda Ziydetullah'n
elinde btn frikye blgesinden sadece Kbis. Sahil, Nifzve ve Trablus kald. Bu yerlerin halk
Ziydetullah'a sk bir ekilde balyd.
Bu gnlerde askerler Ziydetulah'a bir eli gnderdiler ve kendilerinden uzaklamasn, frikye'yi
terkelmesini istediler. frkye'yi ter-kettii takdirde malna, canna ve sarayna aldklarna
dokunmayacaklarna, bu hususlarda kendisine emn tanyacaklarn sz verdiler. Askerlerin bu
hareketi onu ok zd. Bunun zerine Sfyn b. Sevvde, Ziy-detuliah'a yle dedi: mir b. Nfi'in
Nifzve zerine yrmek niyetinde olduunu duydum. Bana izin ver, askerlerinin iinden iki yz
svari seeyim ve bunlarla Nifzve'ye hareket edeyim. Eer muzaffer olursam, bu sizin
holanacanz bir ey olur; ayet aksi olursa, grn istikametinde hareket edersin. Bunun zerine
Ziydetuliah Sfyn'a msaade etti, o da ki yz svari alarak Nifzve'ye hareket etti. Nifzve'ye
gelen Sfyn buradaki Berberleri kendisine yardma ard, onlar da Sf-yn'm isteine uydular ve
kendisine yardma geldiler. mir b. Nf' ise askerlerini alarak Sfyftn'in zerine yrd. Nihayet
karlaan taraflar savaa tututular. mir ve askerleri hezimete urad, bu arada askerlerinin pek
ou da ldrld. Bundan sonra mir b Nfi', Kastliye'ye dnd, ve gn mddetle gece gndz
demeden Kastliye'den mallar toplad ve sonra buradan ayrld. Ayrca mir Kastliye halkndan
korkarak buradan kaarken yerine KastiHye'yi koruyacak birisim halef brakt. Fakat Kastiliye halk
Sfyn b. Sevvde'ye bir eli gndererek davet ettiler, Sfyn da onlarn isteine uyarak Kastliye'ye
geldi ve burasn zaptetti.
Bir rivayete gre. 208 (823) ve 209 (824) yllarnda meydana gelen bu hadiseler, 209 (624) ve 210
[188]
(825) yllarnda meydana gelmitir.

Ziydetujah B. brahim B. Aleb'n Sklliye (Sicilya) Adasndaki Fethettii Yerler Ve

lnceye Kadar Buralarda Yapm Olduu Savalar
Ziydetullah b. brahim 212 (827) ylnda deniz yoluyla Sklliye (Sicilya) adasna Kayrevn kads
Esed b. Furt komutasnda bir ordu gnderdi. Esed-b. Furt mm Mlik'in sekin talebelerinden
birisi ve Mliki mezhebi fkh zerine yazlan "ei-Esediyye" adl eserin mellifi idi. Sklliye adasna
gelen bu ordu adann pek ok yerlerini ellerine geirdiler.
ZiydetuIIah'n bu adaya asker gndermesinin sebebi u idi:
stanbul'da bulunan Bizans kral 21 (826) ylnda Kostantin adl bir Patrii Sklliye adasna vali
tayin etmiti. Kostantin Sklliye adasna geldii zaman cesur, ileri grl ve kararl bir kii olan
Rum asll Fimi'yi donanma komutanlna getirdi. Fimi frkye'de savaa giriti ve sahillerinde bir
hayli tacir yakalayarak mallarn yama etti; ancak burada ok az bir zaman kald.
Bundan sonra Bizans kral Kostantin'e bir mektup gnderdi ve donanma kumandan olan Fmi'yi
yakalayp cezalandrmasn istedi. Kendi hakkndaki bu haberi duyan Fm durumu taraftarlarna
bindirdi. Fim adna bu duruma fkelenen taraftarlar kar kmas iin ona yardm ettiler. Bunun
zerine Fm gemilerle Sklliye adasna hareket etti ve Sa-rakse (Siracusa) ehrini istil etti. Bu
srada Kostantin de onun zerine yrd. Neticede taraflar karlatlar ve savaa tututular, fakat
Kostantin'in Katniye ehrine kadar hezimeti devam etti. Fm'nin zerine gnderdii bir asker
kuvvetten kamaa alan Kostantin yakalanarak ldrld. Bundan sonra Fm'ye kral olarak hitap
edilmee baland. Bu arada Fm Sklliye adasnn bir blgesine, Balata adnda birisini vali tayin
etti. Balafn, Belerm (Palermo) valisi bulunan amcasnn olu Mhail ile anlaarak Fmi'ye isyan etti
ve byk bir kuvvet meydana getirerek onunla savaa tututu. Neticede
Fimi hezimete urad,
Balata ise Serakse (Siracusa) ehrini istil etti.
Bunun zerine Fmi ve askerleri gemilerine binerek frkye'ye hareket ettiler. Fm tfrkye emri
Ziydetullah b. brahim'e bir eli gndererek kendisinden yardm istedi ve Skillye adasnn
mlkiyetini kendisine vereceini vaad etti. Bunun zerine Ziydetullah Rebiylevvel 212 (Mays
veya Haziran 827) ylnda Fm ile birlikte bir ordu gnderdi. Bu oru Sikllye adasnda bulunan
Mzer ehrine geldikten sonra Fm ile savaan Balata'nn zerine yrd. Bu srada Mslmanlar
karlarna kan bir Rum kuvvetiyle savaa tututular ve Fm ile berabe-rindekilere kendilerinden
uzaklamalarn sylediler. Bundan sonra Mslmanlar ile Rumlar arasnda sava iyice kzt.
Neticede Rumlar hezimete uradlar, Mslmanlar ise onlarn mallarn ve hayvanlarn ganimet
olarak ele geirdiler. Bu arada Balata Kllriye (Kllevriye, Kalab-ria).'ye kat, fakat orada
ldrld.
Bundan sonra Mslmanlar Sklliye adasnda bulunan bir ok kaleleri istil ettiler, bir ok insann
topland "Krrs" adyla bilinen kaleye kadar geldiler. Burada toplananlar Mslmanlarn emri
olan Kad Esed b. Furt'a boyun emi gibi grnerek onu aldattlar, ayrca bu halk gren Fm de
onlara meyletti ve el altndan mektup gndererek yerlerinden ayrlmamalarn ve memleketlerini
korumalarm tavsiye etti. Bu arada kale halk cizye vermeyi kabul etti, ancak Esed b. Furt'm
kendilerine yaklamamasn istedi. Esed b. Furt da onlarn bu isteini ms-bet karlad ve onlardan
bir mddet uzak durmaa alt. Fakat bu arada onlar kendlierini destekleyenler tarafndan
gnderilen gerekli ihtiya maddelerini alarak kalede mahsur kalacaklar mddet iin lzumlu olan
hazrlklar yaptlar ve bundan sonra da Esed b. Furt'a kar koydular. Bunun zerine Esed b. Furt

onlara sava ln etti ve her tarafa seriyye-ler gnderdi. Bu seriyyeler pek ok ganimetler ele
geirdiler, Serakse etrafnda bulunan bir ok mamur yerleri de fethettiler. Bundan sonra Se-rakse'yi
karadan ve denizden kuattlar. Bu srada frikye'den kendilerine gnderilen yardmc birlikler
gelmi bulunuyordu. Belerm valisi byk bir askeri kuvvetle Esed b. Furt'n zerine yrd. Bunun
zerine Mslmanlar onlara kar bir hendek kazdlar ve bu hendein dnda da bir hayli ukurlar
atlar. Mslmanlara saldran bir ok Rum bu ukurlara dtler ve Mslmanlar tarafndan
ldrldler.
Mslmanlarn Serakse halkna ar basklar uyguladklar bir dnemde, ok miktarda asker
bulunduran bir donanma stanbul'dan Sera-kse'ye geldi. Bu srada, yani 213 (828) ylnda
Mslmanlarn arasnda veba salgn ba gstermiti. Tek cok Mslman vebadan ld, bu arada
Mslmanlarn emirliini yapan Esed b. Furt da bu hastalktan ld. Esed b. Furt'n lm ile
boalan bu greve Muhammed b. Eb'-Cevr getirildi. Mslmanlar veba salgnna ve stanbul'dan
gelen Bizans donanmasna kar buradan ayrlmak zere gemilerine bindiler, fakat Bizansllar
gemileriyle birlikte Bbu'l-Mers'de durdular ve Mslmanlarn kmalarna engel oldular.
Mslmanlar bu durum karsnda gemilerini yaktlar ve geri dnerek Mnv ehrine gittiler. Mnv'
gn muhasara altnda tuttuktan sonra ehrin kalesini teslim aldlar. Bundan sonra bir grup
Mslman Crcent kalesine giderek burann halkyla savaa tututu. Neticede kaleyi ele geiren bu
grup buraya yerleti. te bu fetih hem Mslmanlarn maneviyatn ykseltti, hem de onlarn
sevinmelerine sebep oldu.
Bundan sonra geri kalan dier Mslmanlar Fim ile birlikte Kas-ryanne (Castrogiovanni) ehrine
gittiler. Bu ehrin halk Fim'yi iyi karlad ve nnde topra perek sayg gsterdiler, ayrca onu
balarna kral yapmay kabul ettiler, fakat sonra bir hile ile ldrdler.
Sklliye adasndakilere yardm etmek in stanbul'dan byk bir ordu geldi. Mslmanlar le Bizans
askerleri karlkl olarak saf halini aldlar ve atmaa girdiler. Neticede Bizansl askerler
yenildiler, bu arada pek oklar da ldrld. Kurtulanlar da Kasriyanne'ye girebildiler. Bu srada
Mslmanlarn emri olan Muhammed b. Ebi'l-Cevr vefat etti, yerine ise Zheyr b. avs geti.
Bu hadiseden sonra Mslman tarafa ait bir seriyye ganimet elde etmek iin harekete geti, fakat
bunlarn karsna bir grup Rum asker kt ve hemen atmaya giritiler. Mslmanlar bozguna
uradlar. Ertesi gn Mslmanlar byk bir askeri kuvvetle tekrar savamak zere geri dndler.
Rum askerleri de hazrlkl olarak toplu halde onlarn kar-.isna ktlar. Bylece Mslmanlar ile
Rum askerler ikinci defa karlatlar. Ne yazk ki Mslmanlar yine hezimete uradlar, bu savata
bine yakn Mslman da ldrld. Bozguna urayan Mslmanlar ka-raraghlarna geri dndler ve
kendilerini savunmak iin hendekler kazdlar, fakat Rum askerleri onlar muhasara altna aldlar.
Taraflar arasnda sava bir hayli devam etti. Bu durumda yiyecek skntsna den Mslmanlar Rum
askerlerinin zerine gece baskn yapmaa karar verdiler. Ancak Mslmanlarn kendilerine yakn bir
yerde bulunmalar sebebiyle durumdan haberdar olan Rumlar adrlarn terkettiler ve baskn iin
Rumlarn zerine giden Mslmanlar hi bir kimse ile karlamadlar. Bundan sonra Rumlar her
taraftan Mslmanlarn zerine saldrdlar ve pek ok Mslman ldrdler. Geride kalan
Mslmanlar ise bozulup daldktan sonra Mnv ehrine gittiler. Bu arada Rumlarn uzun sren
muhasaralar yznden Mslmanlar kpek, bcek ve benzeri hayvanlar yemek mecburiyetinde
kaldlar.
Daha nce Curcent (Agrigentum) ehrine yerlemi olan Mslmanlar, Rumlarn kuatmas altnda
bulunan Mslmanlarn ackl hallerini duyduklar zaman yardm etmek iin ehirlerini yktktan

sonra M-2er (Mazara)'e geldiler, fakat ne yazk ki, Mslman karde*lerine yardm edemediler.
Mslmanlarn bu ackl durumu 214 (829) ylna kadar devam etti. Yok olma tehlikesiyle ba baa
kaldklar bir srada Endls'te sava maksadyla yola kan byk bir donanma geldi. Yine bu srada
Mslmanlara yardm etmek iin frkye'den pek ok gemi geldi. Bylece gelen gemilerin says
yz buldu. Bu yz geminin Sklli-ye adasna gelmesiyle Rumlar bozguna uradlar, Mslmanlar
da muhasaradan kurtuldular. te bylece Allah (c.c.) Mslmanlar bu skn-tdnn kurtard. Bundan
sonra Mslmanlar Belerm ehrine hareket ederek burasn muhasara ettiler ve burada bulunan halk
ok sktrdlar. Bunun zerine Belerm ehrinin hakimi olan kii: kendisi, ailesi ve mal iin
Mslmanlardan emn stedi. Kendisine emn verilen bu kimse deniz yoluyla Rum memleketlerine
gitti.
Mslmanlar Belerm ehrine Receb 216 (Austos 831) tarihinde girdikleri zaman bumda binden
daha az sayda nsanla karlatlar. Halbuki bu ehri muhasara ettikleri zaman burada yetmi bin kii
vard. le btn bu insanlar muhasara esnasnda lmlerdi. Bu arada Endlsl Mslmanlar ile
tfrikyeli Mslmanlar arasnda sadakatsizlik, kavgn. grlt gibi bir takm hadiseler meydana
geldiyse de sonradan anlamaya vardlar.
Mslmanlar burada 219 (834) ylna kadar kaldlar, bundan sonra da Kasriynne ehrine gittiler.
Fakat burada bulunan Rumlar onlara kar koydular, neticede taraflar arasnda iddetli bir sava
meydana geldi. Ancak Allah (c.c.)'n yardm sayesinde Mslmanlar muzaffer oldular, Humlar'n
bozgunu ise kararghlarna kadar devam etti. Bundan sonra bu Rum askerler ilkbaharda tekrar geri
dndler ve Mslmanlar ile savaa tututular; neticede yine Mslmanlar muzaffer oldular. Nihayet
Mslmanlar 220 (835) ylnda balarnda emirleri Muhammed b. Abdullah ile birlikte Kasriyanne
(Costrogiovanni)'yc hareket ettiler ve kendileriyle savaan Rum askerleri hezimete urattlar. Bu
arada patriklerinin (kumandanlarnn) hanm ile bir nunu Mslmanlara esir dt.
Bundan sonra Mslmanlar, Rum askerlerin ellerinde bulunan eyleri ganimet olarak aldktan sonra
Belerm ehrine dndler.
Daha sonra Muhammed b. Abdullah Tabermn tarafna Muharnmed b. SAlim komutasnda bir asker
birlik evketti. Bu birlik burada pek ok ganimet ele geirdi, ancak bu asker birlikten baz kimseler
Muhammed b. Slim'n zerine saldrdlar ve onu ldrdkten sonra Rumlarn tarafna getiler.
Bunun zerine Ziydetullah Muhammed b. Sm'in yerine frkye'dcn Fadl b. Yakb'u gnderdi. Fadl
b. Ya'kb bir seriyye ile birlikte Serakse (Siracusa) tarafna gitli ve bir ok ganimet elde ederek
geri dnd. Daha sonra byk bir seriyye harekete geti ve bol miktarda ganimet ile birlikte geri
dnd. Karlarnda Skkliye kral Patrik'i ve kalabalk bir topluluu gren bu seriyye Rumlardan
korunmak iin sk aal sarp bir araziye snd, bu yzden de Patrik bu seriyye ile savamak
imknn bulamad. kindi vaktine kadar bu seriyye'yi kollayan Patrik, onlarn kendileriyle savamak
istemediklerini grnce savatan vazgeti. Bunun zerine Patrik'in taraftarlar daldlar ve sava
hazrlklarn braktlar.
Kral Patrik'in taraftarlarnn daldklarn gren Mslmanlar onlarn zerine cidd bir hamle
yaptlar ve onlar bozguna urattlar. Bu srada snglenen Patrik, bir ok yara ald ve atndan dt.
Bundan sonra Patrik'in yanna askerinin koruyucu ekibi geldi ve onu yaral olarak kurtardktan sonra
alp gtrd. Mslmanlar ise Patrik'in askerlerinin yannda bulunan silh, eya ve hayvanlarn
ganimet olarak aldlar. Mslman seriyye ile Kral Patrik aracnda cereyan eden bu hadise byk bir
vaka sayld.
Ziydetullah, Eb'l-Aleb brahim b. Abdullah', frikye'den S-klliye adasna emir olarak gnderdi.

Sklliye adasna hareket eden Eb'l-Aleb, buraya ancak 15 Ramazan 220 (14 Eyll 835)'de geldi.
Eb'I-Aleb brahim buraya gelir gelmez Rumlarn zerine bir donanma gnderdi. Bu donanma bir
Rum donanmasyla karlat. Mslmanlar Rum donanmasnda bulunan her eyi ganimet olarak
aldlar, Eb'l-Aleb, ayn zamanda donanmada bulunan btn Rum askerlerinin de boynunu vur-duttu.
Bundan sonra Eb'l-Aleb Koara (Pantellaria)'ya bir baka donanma gnderdi. Bu donanma,
ierisinde Rum askerlerin ve bir de frikye halkndan olup da Hristiyanlk dinine giren birisinin
bulunduu bir ate kayn ele geirdi ve bu kayktakilerin hepsinin boynu vuruldu.
Baka bir Mslman seriyye Cebelnnr (Etna yanardama ve bu taraflarda bulunan kalelere gitti.
Bu seriyye pek ok kimseyi ldrd ve ganimetler elde etti, ayrca ekinleri de yakt.
Eb'l-Aleb, 221 (836)'de Cebelnnr'a tekrar bir seriyye daha gnderdi. Bu seriyye ok byk
ganimetlerle sa salim geri dnd. Ganimet bolluundan bir kle ok dk fiyatla satlr hle geldi.
Eb'l-Aleb 221 (836}'de bir donanma hazrlad ve bunu Cezir tarafna gnderdi. Bu donanma da
ok byk ganimetler elde etti ve ehirler, kaleler fethettikten sonra salimen geri dnd.
Yine Eb'l-Aleb, 221 (836)'de bir seriyye'yi Kastalyse'ye gnderdi. Bu seriyye ganimet ve esir
elde etmekle birlikte dmanla karlat. Taraflar arasnda yaplan savata Rumlar galip geldi.
Eb'l-Aleb bir baka seriyye'yi de Kasriynne ehrine gnderdi. Karsna dman kan bu
seriyye'de yaplan savata- yenilgiye urad ve bir grup Mslman da telef oldu.
Bundan sonra Rumlarla Mslmanlar arasnda bir baka vak'a daha meydana geldi. Bu defa Rumlar
hezimete uradlar, Mslmanlar ise Rumlarn be byk gemisini adamlaryla birlikte ganimet
olarak ele geirdiler. Nihayet k mevsiminin geldii sralarda, zifiri karanlk bir gecede
Mslmanlardan birisi Kasriynne halkndan kendi hllerinde bulunan bir grubu grd ve onlara
yaklat. Bu srada gz bir yola iliti ve yola girerek yrmee balad. Hi bir kimse onun farkna
varamad. Sonra klaya geri dnd ve durumu Mslman askerlere bildirdi. Mslman askerler bu
kimse ile gelerek onun daha nce tesbit etmi olduu bu yerden ieri daldlar ve tekbir getirmee
baladlar. Daha sonra Kasriynne'nin varounu da ellerine geirdiler. Mrik dmanlar ise cehrin
kalesine sndlar ve Mslmanlardan emn istediler. Mslmanlar onlara emn verdlier, sonra da
pek ok ganimet alarak Belerm ehrine geri dndler.
223 (837) ylnda deniz yoluyla Sklliye adasna Rumlardan pek ok asker geldi. Bu srada
Mslmanlar Cuflzi'yi muhasara altnda bulunduruyorlard ve bu muhasara ok uzamt. Rum
askerlerinin buraya gelmesi zerine Mslmanlar Cuflz kuatmasn braktlar. Bundan sonra adaya
gelen Rum askerler ile Mslmanlar arasnda pek ok savalar meydana geldi. Daha sonra frkye
emri Ziydetullah b. brahim b. Aleb'in vefat haberini duyan Mslmanlar nce sarsldlar, sonra
[189]
gayret ve sebat gstererek kendilerini korudular.
eitli Olaylar
Eb's-Sery'nm yakn dostu Muhammed b. Muhammed bu yl vefat etti. Bu yl iinde Horasan,
Isfahan ve Rey'de ok iddetli bir ktlk oldu ve pek ok kimse alktan ld.
Bu sene hacc ilerini shk b. Ms b. sa b. Ms b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs idare
[190]
etti.
HCRET'N K YZ KNC (M. 817-818) YILI OLAYLARI

brahim B. El-Mehdi'ye Bey'at Edilmesi

Bu yl 1 Muharrem (bir rivayete gre 5 Muharrem} (20 Temmuz veya 25 Temmuz)'de, Badd halk
Me'mn'u halifelikten hal' ederek yerine ibrahim b. el-Mehdi'ye bey'at etti ve brahim b. el-Mehd'ye
"el-Mubrek" lakabn verdi. Bu srada dier-Himoullan geHerek ibrahim'e bey'at ettiler. brahim
adna bey'at alma iini Mutta-lib b. Abdullah b. Mlik stlendi. Me'mn'un halifelikten hal' edilip
yerine ibrahim'e bey'at edilmesi in gayret gsterenlerin banda es-Sind, Shibu'l-musall
grevinde bulunan Salih, Nusayr el-Vasf ve dier baz kimseler bulunuyordu. Bunlar byle bir
harekete iten sebep Me'mn' un halifelii Abbsoullarnn elinden karmak stemesi ve atalarnn
giymi olduklar siyah elbiseleri karp yerine yeil elbise giyilmesini emretmesiydl.
brahim b. el-Mehd bey'at iinin tamamlanmasndan sonra askerlere alt aylk erzak vermeyi vaad
etti, fakat bunu geciktirmesi zerine askerler ayaklandlar ve grlt karmaa baladlar. Bunun
zerine brahim her bir askere iki yz dirhem verdi ve bir ksm iin de Sevd (Kfe ile Basra
arasnda ve bunlarn civarnda bulunan ky ve kasabalar) halk tarafndan kendilerine iki yz dirhem
kymetinde arpa ve buday verilmesini bir mektupla onlardan istedi. Kendilerine vaat edilen bu arpa
ve buday almak iin Sevd blgesine hareket eden askerler, tayin edilenin dnda btn arpa ve
budaylar yama ettiler, hatta Sultan ve Sevd halknn paylarna denleri de aldlar. Bunun zerine
ibrahim el-Mehd, Kfe ve btn Sevd blgesini istil etti, Medin'e karargh kurdu, ayrca
Badad'n bat tarafna Abbs b. Ms el-Hft-d'yi, dou tarafna ise shk b. Ms el-Hd'yi
grevlendirdi.
Bu srada brahim b. el-Mehd'ye kars Mehdi b. Ulvn el-Harri ba kaldrd, Bk nehri ile aa ve
yukar Rzn kenarlarm ele geirdi. Bunun zerine brahim, Ebu shk b. er-Red'i yani elMu'tasm' bir grup kumandan ile birlikte Mehdi b. Ulvn'm zerine gnderdi. Karlaan taraflar
hemen atmaya giritiler. atma esnasnda Mehd b. Ulvn'm adamlarndan birisi Eb shk b. erRed'e bir mzrak vurdu, fakat Trk asll Ens adnda bir gen Eb tshak' korudu. Neticede
Mehdi b. Ulvn bozguna urad ve bozgunu Havl'y kadar devam etti. Bir rivayete gre Mehd b.
[191]
Ulvn 203 (818) ylnda ba kaldrmtr.
brahim B. El-Mchdi'nin Kasr-I bn Hbeyre'yi stil Etmesi
Kasr-i ibn Hbeyre'de Hasan b. Sehl adna valilik grevinde Hu-meyd b. Abdlhamd bulunuyordu.
Humeyd'in yannda ayrca Sad b. es-Scr, Eb'1-Batt, Gassn b. Ebi'l-Ferec, Muhammed b.
brahim el-frik gibi dier baz kumandanlar da bulunmaktayd. Humeyd b. Ab-dlhamd'den yz
eviren bu kumandanlar brahim'e bir mektup gndererek Kasr- bn Hbeyre'yi kendisi iin ele
geirebileceklerini bildirdiler, ayrca Hasan b. Sehl'e de bir mektup gndererek Humeyd'in br-him
ile mektuplatn haber verdiler. Humeyd de bu kumandanlar hakknda aynen onlarn yazdklar gibi
mektuplar yazmaktayd. Bunun zerine Hasan b. Sehl, Humeyd'e br mektup yazd ve yanna gelmesini
istedi; fakat Humeyd, mallarnn ve askerlerinin bu kumandanlar tarafndan ele geirilerek kendisinin
brahim'e teslim edilmesinden korktuu iin Hasan b. Sehl'in isteine uymad, ancak Hasan b. Sehl'n
kendisine gnderdii srarl mektuplar karsnda Rebiylhr 202 (Ekim 817)'de yanma gelmek
zere yola kt. Humeyd'den ayrlan bu kumandanlar da brahim'e bir mektup gnderdiler ve ts b.

Muhammed b. Eb Hlid'i kendilerinin yanma gndermesini istediler. brahim onlarn isteine uyarak
sa b. Muhammed'i onlarn yanna gndermek zere yola kard. Nihayet bu kumandanlar, Humeyd'in
askerlerinin ellerinde bulundurduklar her eyi yama ettiler ve brahim adna, her birinin ierisinde
on bin dirhem bulunan yz kese ele geirdiler. Bu arada Hasan b. Sehl' in askerlerinin ierisinde
bulunan Humeyd'in olu babasnn cariyelerini alarak yanma gitti. Bundan sonra tsfi b. Muhammed,
Kasr- bn H-beyre'ye girdi ve buraya 10 Rebulevvel 202 (27 Ekim 817)'de teslim ald. Humeyd
Hasan b. Sehl'e yle dedi: Ben sana doruyu bildirmitim, fakat kandrldn.
Bundan sonra Kfe'ye dnen Humeyd mallarn ald ve Abbs b. Ms b. Ca'fer el-Alev'yi Kfe
valiliine tayin etti. Ayrca ona Me'mn' dan sonra kardei Ali b. Musa'ya bey'at arsnda
bulunmasn emretti. Bu arada Humeyd kendisine yz bin dirhem verdi ve yle dedi: Hi korkma,
kardein iin bu uurda sava, nk Kfe halk senin yannda olacak ve ben de seninle beraberim.
Gece yars olunca, Humeyd Kfe'den ayrld ve Hasan b. Sehl'in yanna dnd. Bu srada Hasan b.
Sehl, Hakim el-Hris'yi Nl'e gndermiti, s b. Muhammed de Hakm'in zerine yrd. Karlaan
her iki taraf atmaya girdi, neticede Hakim hezimete uratld ve s b. Muhammed de Nl'e girdi.
Yine bu sralarda brahim b. el-Mehd, Abbs b. Ms ile savamak zere Eb'1-Batt ile Sad'
Kfe'ye gnderdi; nk Uis bu srada Abbs b. Ms Kfe halkn nce Me'mn'a, sonra da kardei
Ali b. Musa'ya bey'ate davet etmi, Kfe halkndan bazlar da bu ary kabullenmilerdi. Bu arada
'a'nm arlar Abbs b. Musa'ya yle dediler: Eer bizi kardein Ali b. Musa'ya bey'at etmee
davet ediyorsan, seninle beraberiz; yok eer Me'mn'a bey'at etmee davet ediyorsan, bizim oan
ihtiyacmz yoktur. Bunun zerine Abbs b. Ms yle dedi: Ben nce Me'mn'a, sonra kardeim
Ali b. Musa'ya bey' ate davet ediyorum. Abbfis'n bu szleri karsnda kendisini terkettiler.
brahim b. el-Mehd tarafndan Abbs b. Ms zerine gnderilen Eb'1-Batt ve Said h kyne
konaklamak zere indikleri zaman, Abbs b. Ms amcasnn, ayn zamanda daha nce Mekke'de
kendisine bey'at edilen Muhammed b. Ca'fer'in olu AH ile birlikte ve ilerinde Eb's-Sery'mn
kardeinin de bulunduu bir grup kimseyi Eb'1-Batt ve Sad'in zerine gnderdi. Taraflar hemen
atmaya girdiler. Neticede Ali b. Muhammed b. Ca'fer el-Alev ve Kfe halk hezimete uradlar.
Said de askerleriyle birlikte 2 Cemziyelevvel 202 {17 Kasm 817)'de Hire' ye geldi. Dahan sonra
harekete getiler ve Kfe halkyla savaa tututular. Bu arada Sad Abbsoullannn tabileri ile
mevllerinin zerlerine yrd ve karlkl yaplan atma gece vaktine kadar devam etti. Bu
atmalarda Kfe halknn zerinde yeil elbiseler, Sad'in ve askerlerinin zerinde se siyah
elbiseler bulunuyordu. Ayrca bu atmalarda Sad ve askerlerinin parolas: Ey Eb brahim! Ey
Mansr! Bundan sonra Me'mn'a itaat edilmeyecektir cmleleri idi.
Ertesi gn taraflar tekrar savaa tututular. Her iki taraf eline geirmi olduu eyleri yakp ykyor ve
yama ediyordu. Bu durumu gren Kfe halknn ileri gelenleri Sa'id'e giderek Abbs b. Ms ve
taraftarlar iin emn istediler. Sad ancak Kfe'den kp gitmeleri artyla onlara emn verdi. Bunun
zerine Kfe'nin ileri gelen kimseleri Sa'd'in bu artm kabul ettiler ve Abbs b. Musa'nn yanna
gelerek durumu kendisine bildirdiler. Abbs bu artl emn kabul ederek evinden ayrld. Bundan
hemen sonra Abbs b. Musa'nn askerleri Sa'd'in burada kalan askerlerinin zerine hcum ettiler ve
onlarla savamaa baladlar. Neticede Sad'in askerleri bozguna uradlar ve bozgunlar
hendeklerine kadar devam etti. Bu arada Abbs b. Musa'nn askerleri, s b. Musa'nn evlerini
yama ettiler, yakp yktlar, ayrca ellerine geirdikleri kimseleri de ldrdler.
Bu durum zerine Abbasler Hire'de bulunan Sad'e bir eli gndererek Abbs b. Musa'nn emn
anlamasndan dndn kendisine bildirdiler. Bunu renen Sad ve askerleri hemen harekete

geerek yats vaktinde Kfe'ye geldiler; yama hareketine girienlerden yakaladklar kimseleri
ldrdler ve onlarn ellerinde bulunan yama mallar atee vererek yaktlar. Said ve askerleri btn
gece orada beklediler. Bu srada yine Kfe'nin ileri gelenleri tekrar Sad ve askerlerinin yanlarna
gelerek Abbs b. Musa'nn emn anlamasndan dnmediini, bu ii yapanlarn ayak takm kimseler
olduklarn bildirdiler. Bunun zerine Sad ve askerleri oradan ayrldlar.
Ertesi gn Sad ve Eb'1-Batt Kfe'ye girdiler ve halka emn arsnda bulundular. Bu arada hi bir
kimseye dokunmadlar. Kfe valiliine Fadl b. Muhammmed b. es-Sabbh el-Kind'yi atadlar, sonra
Fadl'm kendi memleketinin insanlarn tutmas ve kayrmas zerine onu azlederek yerine Gassn b.
Ebi'l-Ferec'i tayin ettiler. Daha sonra Gassn'n Eb's-Sery'nm kardei Eb Abdullah' ldrmesi
zerine onu da azlederek yerine Sad'in kardeinin olu el-Hevl'i getirdiler. Hevl, Humeyd b.
Abdlhamd'in Kfe'ye gelmesine kadar valilie devam etti. Humeyd'in Kfe'ye gelii ile birlikte
Hevl buradan hemen kat.
brahim b. eI-Mehdf s b. Muhammed'e, Nl yoluyla Vst tarafna gitmesini, ayrca bn e elHim ile Nu'aym b. Hzim'e birlikte yola kmalarn emretti. bn e ve Nu'aym'e bu arada Sad,
Eb'l-Batt ve Muhammed b. brahim el-frik de katld. Bylece hepsi birlikte s b, Muhammed'in
komutanl altnda, Vst yaknnda bulunan es-Sayyde'de kararghlarn kurdular. Zaman zaman
Hasan b. Sehl'in Vsfta bulunan askerlerinin zerine gitmelerine ramen, Vst ehrine snan
Hasan'm askerlerinden hi biri onlara kar koymad.
Daha sonra, 26 R^cet 202 {9 Ocak 818)'de, Hasan b. Sehl'in verdii brr emirle askerleri, Is b.
Muhammed'e kar ktlar ve savaa tutuan taraflar le vaktine kadar ok iddetli bir ekilde
savatlar. s b. Muhammed ve askerleri bozguna uradlar ve N1 ve Trny'ya kadar celaldiler.
Hasan'n askerleri s b. Muhammed'in askerlerinin ellerinde bulundurduklar eyleri ganimet olarak
[192]
aldlar.
Sehl B. Selme'nn Ele Geirilmesi
Bu yl tbrhim b. el-Mehd, Sehl b. Selme'yi yakalayarak hapse koydu ve onu cezalandrd.
ehitti ele geirilmek istenmesinin sebebi u idi:
Badd'da ikmet eden Sehl b. Selme halk iyilii emretmee ve ktl nlemee davet ediyordu.
Bu yzden btn Badd halk evresinde toplanmt. Hezimete urayan s fa. Muhammed ve
beraberindekiler bundan sonra Sehl b. Selme'nin zerine yneldiler; nk Sehl, s b. Muhammed
ve taraftarlarnn yapm olduklar irkinlikleri dile getiriyor ve onlar fsklk ve fcirlikle
niteliyordu. Sehl b. Selme ile s b. Muhammed'in askerleri gnlerce attlar, neticede geit
snrlarna gelen s b. Muhammed ile askerleri bu geit yerlerinde yaayan halka yerlerini
terketmeleri iin pek ok dirhem vermeyi teklif ettiler, onlar da bu teklifi kabul ettiler.
s b. Muhammed ve askerleri 25 aban 202 cumartesi gn (7 Mart 818 cumartesi gn) Sehl b.
Selme'yi her taraftan sardlar. Bu arada geit yerlerinde bulunan halk da s b. Muhammed'd en
alm olduklar pek ok dirhem yznden Sehl'i yardmsz braktlar. Neticede s b. Muhammed ve
askerleri Sehl'in evine kadar geldiler, ancak Sehl'in gizlenmesi ve seyircilerin arasna karmas
zerine evinde bulamadlar ve zerine gzcler koydular. Nihayet gece vakti Sehl b. Selme'yi
yakaladlar ve tshk b. el-Hd'nn yanma getirdiler. Kendisiyle konuan s-hk b. el- Hdi'ye Sehl
unlar, syledi: Benim davam Abbslik davasdr. Ayrca ben Kitap (Kur'an) ve Snnet ile amel
etmeye davet ediyorum. u anda sizi zerinde bulunduum eye (Kitap ve Snnetle amel etmeye)

aryorum. Bunun zerine shk b. el-Hd ve yannda bulunanlar Sehl b. Selme'ye; Haydi,
halkn huzuruna k ve onlara, kendilerini davet ettiin hususun btl olduunu syle. dediler. Bu
durum karsnda Sehl halka unlar syledi: Ey insanlar! Sizi Kitap ve Snnetle amel etmee davet
ettiimi biliyorsunuz. Yine sizi u anda bunlarla amel etmeye aryorum. Bu szlerinden sonra
Sehl'e sverek onu dvmeye baladlar ve zincire vurduktan sonra Medin'de bulunan brahim b. elMehd'ye gnderdiler. brahim'in huzuruna giren Sehl daha nce tshk b. el-Hd'nin karsnda
sylemi olduu szlerini aynen tekrarlad. Bunun zerine shk onu dvd ve hapse attrd. Ayrca
shk halkn ehrin bulunduu yeri renip onu karmalarndan korktuu-iin ldrldn iln etti.
[193]
Seh b. Selme'nin ortaya k ile yakalanmas arasndaki mddet on iki aydr.
Me'mn'un Irak'a Gitmesi Ve Z'r-Riyseteyn'in ldrlmesi
Bu yl Me'mn, Merv'den Irak'a gitti ve Gassn b. Ubde'yi Horasan'da yerine halef brakt.
Me'mn'un Irak'a gitmesinin sebebi uydu:
AH b. Ms er-Riz Me'mn'a Emn'in ldrld gnden beri halkn sava ve karklk ierisinde
bulunduunu, Fadl b. Sehl'in baz haberleri kendisinden sakl tuttuunu, kendisinin yapm olduu bir
ksm eylerin halk ve ailesi tarafndan ayplandn, ayrca kendisine sihre tululmu ve mecnun
dediklerini, bu arada brahim b. el-Mehdi'ye bey'at ettiklerini bildirdi.
Bunun zerine Me'mn Ali b. Musa'ya yle cevap verdi: Fadl b. Sehl'n bana bildirdiine gre,
1alk brahim b. el-Mehdt'ye bey'at etmemitir. Halk onu, ilerini dare etmesi iin balarna emir
semitir. AH b. Ms Me'mn'a Fadl b. Sehl'in bu hususta yalan sylediini, Hasan b. Sehl ile
brahim b. el-Mehd'nin arasnda u anda savan devam ettiini bildirdi. Ayrca unu da syledi:
Halk Hasan b. Sehl'in ve kardei Fadl b. Sehl'in yannzda sahip olduklar itibardan ve kendinizden
sonra bey'at .etmenizden, bu arada bana da tibar gstermenizden dolay sizi ayplamaktadr.
Me'mn, Ali b. Musa'ya: Pek l, durumun byle olduunu bilen var m? diye sordu. Ali b. Ms:
Askerlerin ileri gelenlerinden Yahya b. Mu'z, Abdlazz b. mrn gibi dier bir ksm kimseler, bu
durumu bilmektedirler. dedi. Bunun zerine Me'mn onlar huzuruna ard ve Ali b. Musa'nn
kendisine blidirdii bu durumlar onlardan sordu. Fakat onlar Me'mn'dan Fadl b. Sehl'in kendilerine
dokunmayacana dair emn alncaya kadar durum hakknda kendisine bilgi vermediler. Bu durum
karsnda Me'mn onlara garanti verdi ve kendi hattyla onlara emn verdiine dair bir belge yazd.
Bunun zerine brahim b. el-Meh-d'ye bey'at edildiini, Badd halknn brahim'e "Snn halife"
adn verdiini, kendisini ise Ali b. Musa'ya itibar etmesinden dolay Rafzlikle ittiham ettiklerini
bildirdiler.
Ayrca Me'mn'a, halkn ierisinde bulunduu durumu, Ilerseme meselesinde Fadl b. Sehl'in doruyu
saptrdn ve Herseme'nn sadece kendisine nasihat iin geldiini, fakat buna ramen Fadl b. Sehl'in
onu ldrdn haber verdiler. Dier taraf t rm Me'mn'a. inde tedarikli olmad takdirde
halifeliin elinden kacan, Thir b. Hseyn'in kendisinin de bildii zere kendine kar ok itaat
gsterdiini, buna ramen btn idareden uzaklatrlarak Rakka gibi uzak bir keye itildiini ve
kendisinden hi bir hususta faydalamlmadn, dolaysyla durumunun zayfladm ve askerlerinin
kendisine kar ayaklandklarn, hatta T-hir'in. Badd'da bulunmas halinde dnyann batan sona
kadar ihtilf ve paralanma ierisinde bulunan saltanat ve mlk (devleti) koruyacam sylediler ve
Badd halknn kendisini grd takdirde, taat edeceklerini ileri srerek Me'mn'un Badd'a

gitmesini istediler.
Bu anlatlanlarn gereklii ortaya knca Me'mn, Irak'a gitmek iin emir verdi, fakat durumu
renen Fadl b. Sehl, Me'mn'a fikir veren Yahya b. Mu'z, Abdlazz b. tmrn ve dier kimseleri
anszn yakalayarak bir ksmn dvd, bir ksmn hapse att ve dier bir ksmnn da sakallarn
yoldu. Bunun zerine Ali b. Ms er-Rz bu adamlar hakknda Me'mn'a: Ben durumu idare eder,
bir aresini bulurum. dedi. Bundan sonra Me'mn harekete geerek yola kt, fakat Me'mn'un
Serahs'e geldii bir srada, bir grup kimse 2 a'ban 202 (14 ubat 818)'de Fadl b. Sehl'in zerine
hcum ederek onu hamamda ldrdler. Fadl b. Sehl ldrld zaman altm yandayd. Fadl'
ldrenler drt kiiden ibaretti. Bunlar, Glib el-Mes'd el-Esved, Kostantin er-Rm, Ferec edDeyiemi ve Muvaffak es-Sakleb'dir. Bu ahslar Fadl' ldrdkten sonra katlar. Bunun zerine
Me'mn bu ahslar yakalayp, getiren kimseye on bin dinar vereceini vaad etti. Abbs b. elHeysem ed-Dinever bu kimseleri yakalayp Me'mn'un huzuruna getirdi. Bunlar Me'mn'a: Fadl'n
ldrlmesini bize sen emrettin. dediler. Me'mn' un emri zerine boyunlar vuruldu.
Bir rivayete gre, Me'mn bu kimselere Fadl'n ldrlmesi konusunu sorduunda, onlardan birisi,
Fadl b. Sehl'in kz kardeinin olu Ali b. Eb Said'in kendilerini Fadl' ldrmee sevkettiini
syledi. Fakat ilerinden birisi de bunu inkr etti. Neticede Me'mn bu kimseleri ldrd.
Bundan sonra Me'mn. Abdlaziz b. mrn', Ali b. Eb Sad'i, M-s'y ve bir ksm halk huzuruna
ard ve onlardan Fadl'n ldrlmesi konusunu sordu. Ancak onlar bu hususta bilgilerinin
olmadm sylediler. Fakat Me'mn bu szlerine inanmad ve onlar ldrdkten sonra balarn
Hasan b. Sehl'e gnderdi. Ayrca kardei Fadl'm ldrlmesinden duyduu znty ve kendisini
kardei Fadl'n yerine geirdiini bildirdi. Bu haber. Hasan b. Sehl'e Ramazan 202 (Mart 818)'de
ulatrld.
Nihayet Me'mn Irak'a gledi. Bu srada brahim b. el-Mehd, s b. Muhammed ve dierleri
Medin'de bulunuyorlard. Eb'1-Batt ve Sad ise Nl'de idiler ve sabah akam savamaa devam
ediyorlard. Bu arada Muttalib b. Abdullah b. Mlik Medin'den dnmt. Muttalib hastaln
bahane ederek Badd'a geldi ve Mansr b. el-Mehdi'nin Me'mn'un halifesi olarak Badd'da
kalmak ve brahim b. el-Mehd'yi halifelikten hal' etmek zere gizlice Me'mn'un halifeliine davette
bulunuyordu. Mansr b. el-Mehdr Huzeyme b. Hzim ve dier kumandan!ar Muttalib'in bu arsn
kabul ettiler. Bunun, rerine Muttalib, AH b. Him ile Humeyd'e birer mektup gnderdi, hemen
harekete geerek Humeyd'in Sarsar nehrine, Ali b. Him'm Nehrevn'a gelmelerini ve burada
konaklamalarn istedi.
Bu durumu renen brahim b. el-Mehd, hemen Medin'den Ba-dd'a doru hareket etti ve 15 Safer
202 (3 Eyll 817)'de Zendeverd'de indi. brahim; Mansr, Huzeyme ve Muttalib'e birisini gnderdi
ve onlar yanna ard, fakat onlar hastalk ve meguliyetlerini bahane ederek brahim'in davetine
icabet etmediler. Onlarn bu tavrna kar brahim, s b. Muhammed'i onlara gnderdi. Mansr ve
Huzeyme teslim oldular, fakat Muttalib'in taraftarlar ve mevlleri onun teslim olmasna man
oldular. Bunun zerine brahim'in emriyle birisi yle bir ilnda bulundu: Yama yapmak isteyen
Muttalib'in evine gelsin. le vaktine doru bu ar zerine Muttalib'in evine geldiler ve onun ve
yaknlarnn evlerini yamaladlar, fakat Muttalib'i ele geiremediler. Bu hadise 17 Safer 202 (5
Eyll 817)'de meydana geldi. Bu haberin Hu~ meyd ve Ali b. Him'a ulamas zerine, Humeyd
Medin'i ele geirdi ve buraya indi. Ayrca kpry paralad ve burada ikamete karar verdi.
[194]
brahim b. el-Mehd ise Muttalib'i ele geiremedii iin yaptklarna piman oldu.

Ali B. Hseyn El-Hemdn'nin ldrlmesi

Bu yl Musul'u elinde bulunduran AH b. Hseyn el-Hemdn (Hem-dn Yemen'de bir kabile ad),
kardei Ahmed ve akrabalarndan bir grup kimse ldrld.
Ali b. Hseyn'in ldrlmesinin sebebi u idi:
Ali b. Hseyn bir gn kendi kavminden ve Ezd'den meydana gelen bir grup kimse ile birlikte kmt.
Ninova kasabasn ve ovasn grdnde: Bir insan iin bu memleketler ne gzeldir. dedi. Bu
szne karlk Ezdlilerden baz kimseler: Ya biz ne yapacaz? dediler. Bunun zerine Ali b.
Hseyn: Umn'a gidersiniz. dedi. te bu haber evreye yayld.
Ali b. Hseyn daha sonra Avn b. Cebele adnda Ezdli birisini yakalayarak zerine bir duvar rdrd
ve Avn b. Cebele burada ld. Durum meydana knca Seyyid b. Enes ve etrafnda toplanan Ezdliler
sava iin harekete getiler ve onunla atmaya girdiler. Bunun zerine bir haric olan Mehd b.
Ulvn'dan yardm istedi, Mehd b. Ulvn da yardm arsn kabul etti ve onun yanna geldi. Ayrca
halka namaz kldrp kendiine bey'ate davet etti. Neticede, sava iddetlendi ve bu sava Ali b.
Hseyn'in ve askerlerinin sonu oldu. AH b. Hseyn ve askerleri bundan sonra Musul'dan karak elHadse'ye gittiler. Fakat Ezdliler pelerini brakmayp buraya kadar takip etliler ve kendisini,
karde Ahmed'i ve yaknlarndan bir grup kimseyi ldrdler. Ancak Ali ve Ahmed'in kardei
Muharnmed Badd'a giderek kurtuldu. Bundan sonra Ezdliler Musul'a dndler ve Seyyid b. Enes.
[195]
Musul'u ele geirip Me'mn adna hutbe okuyarak onun itaati altna girdi.
eitli Olaylar
Bu yl Me'mn, Hasan b. Sehl'in kz Brn ile evlendi, Yine bu yl Me'mn kz mm Habb'i Ali b.
Ms er-Rz ile, dier kz mm'l-Fadl' da Muhammed b. Ali er-Rz b. Ms ile evlendirdi.
Hacc ilerini bu yl brahim b. Ms'b. Ca'fer idare etti ve Me'mn' dnn sonra kardei Ali b. Musa'y
veliahd iln ettikten sonra da Yemen'e hareket etti. Bu srada Yemen Hamdeveyh b. Ali b. s b.
Mhn'n hakimiyetinde bulunuyordu.
Bu yl iinde 14 Rebiylhr cumartesi gecesi (31 Ekim cumartesi gecesi) gkte bir krmzlk belirdi
ve gece yarsna kadar srd. ki stun halindeki krmzlk ise sabaha kadar devam etti.
Eb Arnr b. el-Al'nn sekin talebelerinden, kret limi Eb Muhammed Yahya b. Mbarek b.
Muira el-Adev el-Yezd bu yl vefat etti. Bu zata "el-Yezdi" nisbesinin verilmesinin sebebi.
Mehd'nn days Yezid b. Mansr ile sohbet etmesi ve oluna muallimlik yapmasdr.
Yine bu yl iinde Z'r-riyseteyn'in babas Sehl, olunun ldrlmesinden alt ay sonra vefat etti.
Z'r-riyaseteyn (Hasan b. Sehl)'n annesi se olunun kz (torunu) Brn'n dnne kadar yaad.
[196]
HCRET'N K YZ NC (M. 818-819) YILI OLAYLARI
Ali B. Msft Er-Rza'nn lm
Bu yl Ali b. Ms er-Rzft vefat etti. Vefat sebebi ok miktarda zm yemesiydi. Medine'de 148

(765) ylnda
dnyaya gelen Ali b. Ms, 29 Safer 203 (6 Eyll 818)'de anszn Ts'ta ld. Cenaze namazn Me'
mn kldrd ve babas Hrn er-Resfd'in yanna defnetti.
Me'mn Ts ehrine geldii zaman bir mddet babasnn kabrinin banda durup bekledi.
Bir rivayete gre Me'mn zmden ok holanan Ali b. Ms'y zm ierisine koyduu bir zehirle
ldrtmtr; fakat bu rivayet kanaatime gre gerei aksettirmekten ok uzaktr.
Me'mn AH b. Musa'nn lmn ve bundan duyduu acy bir mektupla Hasan b. Sehl'e bildirdi,
aynca Badd halkna. Abbsoullanna ve Mevllere de lmn duyurdu. Halbuki bunlar daha
nce Me'mn' un Ali b. Musa'ya veliahd olarak bey'at etmesini ayplamlard. imdi ise Ali b. Ms
lmt, bu yzden Me'mn onlardan itaati altna gir-melerini istiyordu. Fakat onlar Me'mn'a ok
[197]
ar bir cevap yazdlar.
brahim B. El-Mehdi'nin Lsfl B. Muharamed'i Tevkif Etmesi
Bu ylda, 29 evval 203 (30 Nisan 8l9)'de brahim b. el-Mehd, ls b. Muhammed b. Eb Hlid'i
tevkif etti. brahim'in sa'y tevkif etmesinin sebebi u idi:
s b. Muhammed, Humeyd ve Hasan b. Sehl ile mektuplayor, brahim'e ise zahiren itaat ettiini
gsteriyordu. brahim, sa'dan ne vakit Ahmed ile savamak zere hareket ermesini istese o: "Asker
erzak istiyor. mazeretini ortaya atyor bylece brahim'i atlatmaa alyordu. Bir defasnda:
Mahsuller eriince...> demiti.
Is b. Muhammed, brahim'in maksadnn ne olduunu iyice tespit ettikten sonra, 29 evval 203 cuma
gn (29 Nisan 819 cuma gn) kendilerine brahim b. el-Mehdyi teslim etmek zere askerlerini
terketti.
s b. Muhammed'in bu hareketi kardei Hrn b. Muhammed tarafndan brahim b. el-Mehd'ye
iletildi. Is b. Muhammed ise Kpr Kaps (Bbu'l-cisr)'na gelerek halka yle dedi: Humeyd'den
iime karmamasn stedim ve ben de onun ine karmayacama sz verdim. Bundan sonra s,
Bbu'1-cisr ve Bbu's-m civarnda hendekler kazlmasn emretti.
s b. Muhammed'in bu sz ve hareketi de yine brahim'e iletildi. Bu srada brahim b. cl-Mehdi,
s'dan ehirde cuma namazn kldrmasn istedi. s onun bu isteini kabul etti, ancak onun cuma
konumas brahim'i tedirgin etti ve hemen birisini gndererek yanna ard, fakat s mazeret
belirterek gelmedi. brahim'in pepee adamlar gndermesi zerine, s Rusfe'de bulunan brahim'in
yanna geldi ve huzuruna giren sa'y .brahim br mddet azarlad. Bu esnada s zr diliyor ve
syledii szlerin bir ksmn inkr ediyordu. Neticede brahim'in emriyle dvld ve hapse atld,
ayrca kumandanlarndan ve yaknlarndan bir grup kimse yakalanarak tutukland. Bu arada onlarn bir
ksm ise kurtuldu. Bu kurtulanlarn arasnda s b. Muhammed'in halifesi Abbs da vard.
Bundan sonra s'nn akrabalar bir araya gelerek halk brahim'e kar kkrtmaa baladlar. Bu
kkrtma hareketinin banda sa'nn halifesi Abbs vard. Nihayet bir araya toplanan halk brahim'in
Kpr, Kerh ve dier ksmlara bakan milini (valisini) kovdular. Bundan sonra ortal bozguncular
sard. Bu arada Abbs Humeyd'e bir mektup yazarak Badd' kendisine teslim etmeleri iin
[198]
yanlarna gelmesini istedi.
brfihim B. El-Mehd'nin Hal' Edilmesi

Bu yl Bndd halk brhim b. el-Mehdi'yi hnlifclikten hal' etti. brahim'in hal' edilmesinin sebebi
ise, daha nce yukarda do bahsedildii zere, sa b. Muhanmed'i tevkif etmesiydi. s'nn
taraftarlar, ba-tn Abbs olmak zere, yanlarna gelmesi iin Humeyd'e mektup yazdklarnda
Fumeyd Sarsar nehrinin yanna geldi ve burada konaklamaa balad. Bumda Humeyd' Abbs ve
Badd halknn kumandanlar karladlar ve her askere ellier dirhem vermesini art kotular.
Humeyd de onlarn bu artn kabul etti ve cuma gn Me'mn'a hutbede du okunmas ve brahim'i
hal' etmeleri artyla kendilerine bu ellier dir-hemlik bahilerini cumartesi gn Yseriyye'de
vereceini vaad etti, onlar da Humeyd'in bu teklifini kabul ettiler.
Bu durumu renen brahim se, s b. Muhammed'i ve kardelerini hapisten kard ve kendisinden
evine dnmesini, hi olmazsa o taraf kendisinin yerine elinde tutmasn istedi, fakat s onun bu
isteini reddetti.
Cuma gn olunca fakh Abbs b. Muhammed b. Eb Rec' halka cuma namazn kldrd ve Me'mn'a
halife olarak dua etti. Bundan sonra Humeyd Yseriyye'ye geldi ve buraya gelen askerlere daha nce
vaad etmi olduu ellier dirhemlik bahilerini verdi. Askerler Ali b. Him' in kendilerine ellier
dirhem verip sonra bu bahii kestiini dnerek elli rakamn uursuz saydklarndan, Humeyd'in
kendilerinden onar dirhem indirim yapmasn istediler. Bunun zerine Humeyd: Sizden deil onar
dirhem kesmek, aksine onar dirhem artryorum ve her birinize altmar dirhem veriyorum. dedi.
Humeyd'in bu hareketlen kendisine iletilen brahim, s b. Muhammed'i yanna ard ve Humeyd ile
savamasn stedi. s'nn bunu kabul etmesi zerine brahim kendisini serbest brakt ve kefiller
ald. Bundan sonra s, askerler ile konutu ve onlara Humeyd'in vermi olduu miktarn aynn
vereceini vaad etti, fakat askerler byle bir teklifi reddettiler. Bu defa s ve dou tarafn
kumandanlar askerlerin yanma gittiler, s onlara altmar dirhemden daha fazla verecei vaadinde
bulundu, ancak askerler s ve taraftarlarna svdler ve brahim'i istemediklerini sylediler. Bunun
zerine s hemen savaa tututu ve kendisini ortalarna att. Onu bir esir gibi yakaladlar, daha sonra
kumandanlarndan birisi alp evine getirdi. Geride kalan dierleri se brahim'in yanma geri dndler
ve durumu kendisine bildirdiler. brahim bu duruma ok zld.
Muttab b. Abdullah b. Mlik ise daha nce bahsettiimiz zere brahim'den gizlenmiti. Humeyd'in
Badd'a gelmesi zerine onun yanna gitmek istemiti, fakat kendisini tamvanlar yakalayarak onu
brahim'in huzuruna getirdiler. brahim, onu gn hapsettikten sonrn 2 Zilhicce 203 (21 Haziran
[199]
819)'de serbest brakt.
brrahim B. El-Mehd'nin Gizlenmesi
Bu yl brahim b. e-Mehd gizlendi. brahim'in gizlenmesinin sebebi, Humeyd'in harekete geerek
Abdullah b. Mlik Erh'sna (ky ad gelip konaklamasyd' brahim'in kumandan ve askerleri,
Humeyd'in burada konakladn renince, gizlice yanna gittiler ve hepsi yannda toplandlar.
Ayrca bunlar Medin'i Hmeyd iin aldlar.
brahim, onlarn bu hareketini grnce yannda bulunanlarn hepsini savamak zere Humeyd'in
zerine gnderdi. Taraflar Deyl Nehri kprs zerinde karlatlar ve atmaya giritiler.
Neticede Humeyd, ibrahim'in taraftarlarn hezimete uratt ve Humeyd'in askerleri onlarn peini
takip ederek nihayet 30 Zilkade 203 (30 Mays 819)*de Badd'a girdiler.

Kuluk vaktine doru FadI b. Reb' gizlendi ve sonra Humeyd'in yanna gitti. Bundan sonra Himler
ve kumandanlar teker teker Humeyd' in yanna geldiler. brahim bu manzara karsnda arp kald
ve bu durum ok arna gitti. Bu arada Muttalib b. Abdullah bulunduu taraf teslim etmek iin
Humeyd'e mektup yazd, ayrca Sa'id b. es-Scr, Eb'1-Batt ve dierleri AH b. Him'a mektuplar
gndererek brahim'i kendisine teslim etmek zere yakalayacaklarn bildirdiler. brahim bunlarn
tutumlarn ve btn taraftarlarnn zerinde ittifak ettikleri hususu rendii zaman onlar idare etti
ve 18 Zilhicce 203 aramba gecesi (18 Haziran 819 cuma gecesi) karanln bastrd bir anda
kaybolup gizlendi.
Muttalib b. Abdullah, Humeyd'e birisini gndererek brahim'in evini kuattn bildirdi, ayrca Sad
b. es-Scr da Ali b. Him'a bir mektup gnderdi. Humeyd hemen harekete geerek Abdullah
Erh'sndan Bbu'l-cisr'e geldi. Ali b. Him da Bin Nehrine geldi ve buradan Kevser Mescid'ine
doru ilerledi. Humeyd ise brahim b. el-Mehd'nin evine gitti, fakat aramasna ramen onu evinde
bulamad. Bundan sonra brahim, Me'mn Badd'a gelinceye kadar, hatt geldikten sonra bile
gizlenmesini srdrd, ancak bana gelenlerden sonra ortaya kt.
brahim b. el-Mehd'nin halifelii bir sene, on bir ay, on iki gn srd. brahim'den sonra Badd'n
dou tarafna Ali b. Him, bat tarafna ise Humeyd hkim oldu. Bu arada brahim halkn
ldrldn zannettii Sehl b. Selme'yi hapishaneden sald. Sehl bundan sonra, Kitap ve Snnetle
amel etmek hususundaki davetini er-Rusfe Mescid'in-de devam ettirdi'. Akam olunca tekrar
hapishaneye gnderiliyordu. Daha sonra brahim,'Sehl'i 1 Zilhicce 203 (30 Mays 819)'de tamamen
serbest brakt, fakat Sehl serbest brakldktan sonra gizlendi ve ancak brahim'in kamasndan sonra
ortaya kt. Humeyd Sehl'i kendisine yaklatrd ve ona ihsanda bulundu, sonra da onu ailesine
gnderdi. Me'mn, Badd'a geldikten sonra Sehl b. Selme'yi mkfatlandrd ve kendisine ihsanda
[200]
bulunup hediyeler verdi.
eitli Olaylar
Bu ylda, 28 iZlhicce (28 HazlranJ'de gne tutulmas meydana geldi ve aydnl iyice azald gibi
te ikisinden daha ou kayboldu. Me'mn bu yl iinde, 30 Zilhicce {30 HaziranJ'de Hemedn'a
geldi.
Hacc ilerini bu yl Sleyman b. Abdullah b. Ali dare etti.
Bu ylda Horasan'da byk bir deprem oldu ve yetmi gn devam etti. Bu depremin iddet
merkezinde Belh, Czcn, Fryb, Tlekn ve 'Mvernnehr gibi yerler bulunduundan bu
memleketlerde byk tahribat meydana geldi ve bir ok evler ykld. Ayrca buralarda pek ok insan
ld.
Bu yl iinde Hasan b. Sehl'n karasafra galebesinden dolay aklnda bir taayyr (deime) meydana
geldi. Bu yzden zincire balanarak bir mddet tecrit edildi. Ancak onun bu durumunu kumandanlar
Me* mn'a bildirdiler, bunun zerine Me'mn ondan boalan komutanlk mevkiine Dinar b.
Abdullah' tayin etti ve gelmekte olduunu bir eli le kumandanlara bildirdi.
Yine bu ylda Endls'te "Veled" adyla tannan birisi ortaya kt ve Endls emrine kar koydu;
bunun zerine Endls emri bir askeri birlii Veled'in zerine gnderdi, bu birlik Bce'yi istil eden
Veled'i burada muhasara altna ald ve sktrd. Neticede Bce ele geirilip Veled zincire vuruldu.
Fakh Esed b. Furt bu ylda Kayrevn kadln stlendi. Yine bu yl, daha nce Hicaz blgesinde

halifeliine bey'at edilen Muhammed b. Ca'fer es-Sdk vefat etti ve cenaze namazn Me'mn
kldrd.
Daha nce itibar ve yerinden bahsedilen mehur kumandanlardan Huzeyme b. Hzim et-Temm bu
yl, aban 203 (ubat 819)'de vefat etti. Yahya b. dem b. Sleyman, Eb Ahmed ez-Zbeyr ve
lgat limi, ayn zamanda sika bir muhaddis olan Nadr b. umeyl bu yl vefat ettiler. Ayrca Fakh
[201]
Muhammed b. Ber el-Abdi de bu yl Kfe'de ld.
HCRETN K YZ DRDNC (M. 819-820) YILI OLAYLARI
Me'mn'un Badd'a Gelmesi
Bu yl Me'mn'un Badd'a gelmesiyle karklk ve huzursuzluklar sona erdi. Me'mn bundan nce
bir ay kadar Crcn'da kalmt. Bu srada bir, iki ve gn evde, sekiz gn Nehrevn'da kalyordu.
te bu sralarda yaknlar, kumandanlar ve ileri gelen kimseler yanna giderek kendisine selmlarn
sundular.
Yine bu srada Me'mn Rakka'da bulunan Thir'e bir mektup gndererek Nehrevn'a yanna gelmesini
istedi. Thir, Memn'un isteine uyarak Nehrevn'a geldi. Bundan sonra Me'mn ve askerleri
zerlerinde yeil elbiseleri ile 15 Safer 204 (13 Temmuz 819)'de Badd'a gir-dd'a girdiler.
Me'mn Badd'a geldii zaman nce er-Rusfe'ye indi, sonra Dicle kenarndaki sarayna gitti ve
kumandanlara klalarnda kalmalarn emretti.
Bundan sonra halk Me'mn'un huzuruna yeil elbiselerle girmee baladlar, hatt zerinde siyah
elbise grdkleri kimselerin bu elbiselerini yrtp attlar. Bu hadise sekiz gn srd. Abbsoullar
ile Horasan halknn kumandanlar bu hadise zerinde konumaa baladlar. Bir rivayete gre,
Me'mn, Thir b. Hseyn'n kendisinden ihtiyalarn istemesini emretti. Thir de ilk ihtiya olarak
siyah elbise giyilmesini istedi. Me'mn Thir'in bu isteini kabul etti ve siyah bir elbise getirterek
halkn huzurunda bu elbiseyi giydi. Bir baka siyah hil'at getirilmesini istedi ve bunu da Thir'e
giydirdi; ayrca kumandanlarna da siyah elbiseler giydirdi. Bundan sonra halk Me'mn'un yanna bu
kyafetle gelip gitmee balad. Tekrar siyah elbise giyilmeye balanmas 23 Safer, 204 (21 Haziran
819)'de oldu.
Me'mn Badd'a gitmek zere harekete getii zaman, Ahmed b. Ebri-Hfllid el-Ahvel ona yle
dedi: Ey Mminlerin emri! Badd halkna kar hcumumuzu dndm. Halkn gnlne bunca
fitne ve karkln hakim olduu bir srada yanmzda sdece elli bin dirhem buIlnmaktadr. Her
hangi birisi ba kaldrr veya bir karklk karsa halimiz nice olur? Me'mn Ahmed'in bu
szlerine kar yle dedi: Ey Ahmed! Doru sylyorsun, fakat ben sana bu ehirde yaayan halkn
tabakaya ayrldn syleyeceim. Bunlar zlim, mazlum ve ne zlim, ne de mazlum olan
kimselerdir, Zlim olan bizden af, rn.az.lura ise insaf beklemektedir. Zlim ve mazlum olmayan
[202]
kimsenin se evi kendisine geni gelecektir. Nitekim durum, Me'mn'un dedii gibi oldu.
eitli Olaylar
Bu yl Me'mn Sevd halkna haralarn bele iki zerinden demelerini emretti. Sevd halk daha
nceleri haralarn yzde elli zerinden dyorlard. Yine bu yl Hrni mekkk (lek) olarak

bilinen ve on mekkkluk kapasiteye sahip olan el-kafizu'1-mlham herkes tarafndan kullanlan

serbest lek kabul edildi.
Yahya b, Mu'z ile Bbek bu ylda savat, fakat hi biri dierine kar zafer elde edemedi. Yine bu
ylda Me'mn, kardei Eb sa'y Kfe, dier kardei Salih'i Basra valiliklerine tayin etti. Ayrca
Ubeydul-lah b. Hasan b. Ubeydullah b. Abbt b. Ali b. Ebi Tlib'i Mekke ve Medine valiliklerine
tayin etti. Uheydullah b. Hasan bu yl hacc ilerini de idare etti.
Bu yl iinde Seyyid b. Enes el-Ezd Musul'dan Me'mn'un yanna geldi ve-Muhammed b. Hasan b.
lih el-Hemdn onu yapm olduu zulmden doiayi Me'mn'a ikyet ederek kardelerini,
yaknlarn ldrdn anlatt. Bunun zerine Me'mn Seyyid b. Enes'i huzuruna ard ve: Seyyid
sen misin? diye sordu. Seyyid b. Enes bu sruya: Seyyid (Efendi) sizsiniz, ey Mminlerin emri!
Ben Enes'in oluyum. diye cevap verdi. Me'mn, Seyyid b. Enes'in bu tarz konumasn ok beendi
ve ona dnerek: Bu gdamm kardelerini sen mi ldrdn? diye sordu. Bunun zerine Seyyid yle
dedi: Evet, onun kardelerini ben ldrdm. ayet kendisi de onlarla beraber bulunsayd, onu da
ldrrdm; nk onlar bir haric olan Mehd b, Ulvn' senin memleketine soktular, minberinin
zerine karn davetini ptal ettiler. Seyyid b. Enes'in bu szleri karsnda Me'mn onu affetti ve
Musul valiliine tayin etti. Bu srada Musul kadlnda Hasan b. Ms el-Eyeb bulunuyordu.
150 (767) ylnca doan mm Muhammed b. drs e-fi', mm Eb Hanfe'nin ileri gelen
tvbelerinden Faklh Hasan b. Ziyd el-Lulu', 133 (750) ylnda doan ve el-Msned adl eserin
sahibi olan Eb Dvud Sleyman b. Dvud et-Tayalial ve neseb limi Him b. Muham-med es-Sib
el-Kelb bu yl vefat ettiler. Bir rivayete gre Hm b. Mu-hammed 206 (821)'da lmtr. Yine etTanfis diye bilinen Muhammed b. Ubeyd b. Eb meyye bu yl, bir rivayete gre 205 (820}'de
[203]
vefat etmitir,
HCRET'N K YZ BENC (M. 820-821) YILI OLAYLAM
Thir'in Horasan'a Vali Tayin Edilmesi
Bu yl Me'mn, Thir b. Hseyn'i, Badd'dan itibaren dou ksmnn en son snrna kadar olan
yerlerin valiliine tayin etti. Thir bundan nce Badd'n dou ve bat ksmnn emniyet ileri (urta)
grevini yrtyordu ve Sevd blgesi muavinliinde bulunuyordu.
Thir'in Horasan'a vali tayin edilmesinin sebebi u idi:
Bir gn Me'mn'un yanna girdi; bu srada Me'mn hadimi Hseyn' in sunduu nebiz (hurma suyu)'i
iiyordu. eri girince kendisine iki nt nebz sunuldu ve Me'mn oturmasn emretti. Bunun zerine:
Shibu'-urta grevinde bulunan bir kiinin efendisinin yannda oturmas uygun deildir. dedi.
Me'mn onun bu szne u karl verdi: Bu senin dediin umum meclislerde olur, husus
meclislerde ise byle bir kimsenin efendisinin yannda oturmas uygundur. Bu srada Me'mn'un
gzleri donuktu ve Thir ona yle dedi: Ey Mminlerin emri! Allah gzlerini alatmasn, niin
alyorsun? Allah'a yemin ederim ki, btn memleketler sana boyun emi ve insanlar senin itaatin
altna girmilerdir; ayrca her iinde sevgiye mazhar olmaktasn. Thir'in bu szleri zerine Me'mn
da unlar syledi: yle bir ey iin alyorum ki, o eyi anmak zl, saklamak ise hzndr. Hayatta
zlmeyen hi bir kimse yoktur.
Bundan sonra oradan ayrlan Thir, Hrn b. Cey'ne'yi ard ve ona yle dedi: Horasan halknn
birbirlerine kar asabiyetleri vardr. Yanna yz bin dirhem al, bunun iki yz bin dirhemini Hadim

H-seyn'e, yz binini de ktibi Muhammed b. Harun'a ver. Bundan sonra Hadim Hseyn'den
Me'mn'un niin aladn kendisinden sormasn iste. Harun b. Cey'ne Thir'in sylediklerine
aynen uydu. Me'mn'un, bir le yemeinde Hadim Hseyn'den iecek istemesi zerine, Hseyn:
Allah'a yemin ederim ki Thir'in yannza geldii srada niin aladnz sylemedike isteinize
uymayacam. dedi. Bunun zerine Memn: Neden bu ie bu kadar nem veriyor ve bana
soruyorsun? diye sordu. Hseyn: zldmden cevabm verince: Bu bir srdr, eer bu srr
ifa edersen seni ldrrm. 'dedi. Hseyn de: Ey Efendim! Bu gne kadar hi srrnz ifa ettim
mi? dedi. Bunun zerine Me'mn alay sebebini yle anlatt: Kardeim Muhammed (Emin)i ve
bana gelen perianl hatrladm, bu yzden beni bir bret sard ve gzya dkerek rahatlamak
istedim. unu ifade edeyim ki, Thir'in holanmad ey mutlaka benim elimden bana gelecektir.
Hseyn durumu Thir'e bildirdi, bunun zerine Thir hemen Ah-med b. Eb Hlid'e gitti ve yle
dedi: Ben kolay kolay kimseyi vmem, yaplan bir iyilii de asla unutmam. Ne olur beni onun
gznden uzaklatr. Ahmed b. Ebi Hlid: Senin iin bunu yaparm. dedi ve Me' mn'un yanna
gitti. Me'mn'un huzuruna giren Ahmed: Dn gece hi uyumadm. dedi. Me'mn: Niin? diye
sorunca: Gassn b. AbbdU Horasan'a vali tayin ettiniz, oysa Gassn v beraberindeki Kimseler ba
. yiyen insanlardr. Bir Trkn ba kaldrp onun ban tehlikeye sokmasndan korkuyorum. dedi.
Me'mn: Senin dndklerim aynen ben de dndm. Bu husustaki grn nedir? dedi. Ahmed:
Gassn m yerine Thir b. Huseyn' tayin etmeniz iyi olur diye dndm. eklinde grn
bildirdi. Bunun zerine Me'mn: Yazklar olsun sanal Allah'a yemin ederim ki, Thir isyancnn
biridir (ba kaldrp isyan edebilir.) dedi, Ahmed'in bu defa: Thir iin sana garanti veriyorum.
demesi zerine de: O halde git, Thir'i Horasan'a vali tayin et. dedi. Bunun zerine Ahmed hemen
Thir'i yanna ard ve onu Horasan valiliine tayin etti. Thir hemen o gn yola kt ve
Horasn*n d ksmna kadar gelip burada bir ay kalmaa karar verdi. Bu esnada daha nce Horasan
hkimine verilen on milyon dirhem kendisine teslim edildi. Thir, Badd'dan 29 Zilkade 205 (7
Mays 821)'de ayrld.
Bir rivayete gre, Thir'in Horasan'a vali tayin edilmesinin sebebi u idi:
Abdurrahman el-Muttawa', Harriyye ile savamak iin Horasan valisinden emir almakszn
Nsbr'da ok byk bir kalabalk toplad. te bu kalabalk onun bir esasa dayanarak hareket
ettiini dndklerinden korkuya kapldlar. Bu srada Horasan valiliinde Hasan b. Seh adna
amcasnn olu Gassn b. Abbd bulunuyordu. Thir oraya vali tayin edilince Hasan b. Sehl'e kars
celdeilenmee balad. Byle hareket etmesinin sebebi Hasan b. Sehl'in kendisini Nasr b. ebes ile
savamaya davet etmesiydi. Byle bir arya fkelenen Thir: cBen bir halife ile savam ve
hilfeti kurtarp bir halifeye teslim etmi kimseyim. Byle birisi ile savamam nasl olur da bana
emredilir? Aslnda bumn gibi biriyle savamak iin kumandanlarmdan birisinin gnderilmesi daha
[204]
uygun olurdu. diyerek Hasan b. Sehl'e celdet gstermiti.
eitli Olaylar
Bu yl Abdullah b. Thir b. Hseyn, Rakka'dan Badd'a geldi, T-hir olu Abdullah' Rakka'da
yerine halef brakm ve Nasr b. ebes ile savamasn emretmiti. Badd'a gelince Me'mn onu
babasnn Horasan'a hareketinden sonra Shibu's-urta grevine getirdi. Ayrca Me' mn bu yl Yahya
b. Mu'z' el-Cezire, s b. Muhammed b. Eb Hlid'i Armenia ve zerbeycn valiliklerine tayin etti

ve s b. Muhammed'e Bbek ile savamasn emretti.

Msr valisi olan Ser b. Hakem, bu grevde iken bu yl iinde Msr' da ld.
Yine bu yl iinde Sind valisi bulunan Dvud b. Yezd vefat etti ve Me'mn onun yerine her yl bir
milyon dirhem gndermek zere Ber b. Davud'u tayin etti.
Me'mn bu ylda Zutt'lar ile savamak iin s b. Yezd el-Celz'yi grevlendirdi.
Bu yl hacc ilerini Mekke ve Medine ernri olan Ubeydullah b. Hasan idare etti.
Bu yl Dicle nehri tat, bu yzden Badd'da pek ok ev ykld ve bir ok tahribat meydana geldi.
119 (737) ylnda doan Yezid b. Hrn el-Vst, Fakh Haccc b. Muhammed el-A'ver, Fakh
ebbe b. Sivr el-Fezri, Abdullah b. N-f' es-Si, Muhdr b. el-Muvezzi, Hm b. Urve ve
dierlerinden hadis dinleyen Eb Yahya brahim b. Ms ez-Zeyyt el-Mavsl bu yl vefat ettiler.
[205]
HCRET'N K YZ ALTINCI (M. 821-822) YILI OLAYLARI
Abdullah B. Thir'in Hakka Valilii
Bu yl Me'mn Abdullah b. Thir'i Rakka'dan alarak Msr'a vali tayin etti ve Nasr b. ebes ile
savamasn emretti.
Abdullah b. Thir'in Msr'a vali tayin edilmesinin sebebi u idi:
Daha nce Me'mn tarafndan el-Cezre valiliine tayin edilen Yahya b. Mu'z bu yl ld ve yerine
olu Ahmedi halef tayin etti, Me'mn ise onun yerine Abdullah b. T'hh'i atad ve Me'mn Abdullah'
vali tayin etmek istedii zaman onu yanna ard ve yle dedi: Ey Abdullah! Bir ayr belki de daha
uzun zamandan beri Allah'a istihare yapyorum ve bu istiharenin benim iin hayrl olduunu
umuyorum. Bir kiinin olu hakkndaki dncesinden dolay onu ar derecede vmek iin tavsif
ettiini grdm. Fakat seni, babanzn hakknzdaki sylediklerinden daha stn buldum. Biliyorsunuz
ki, Yahya ld ve yerine olu Ah-med'i halef brakt; halbuki Ahmed hi bir ey deildir. Ben senin
Msr valiliini stlenmeni ve Nasr b. ebes ile savaman uygun gryorum.
Bunun zerine Abdullah: Emriniz bamn stndedir. Allah'n, bu ii Mminlerin emri ve
Mslmanlar iin hayrl klacan umuyorum. dedi. Bundan sonra Me'mn onu Msr'a vali tayin
etti. Bu tayin isinin bir rivayette 205 (820), dier bir rivayette 207 (822) ylnda olduu ifade
edilmektedir.
Abdullah b. Thir Msr'a hareket edince Me'mn onun yerine amcasnn olu Ishk b. tbrhim b.
Hseyn b. Mus'ab' Shibu's-urta grevine getirdi. Thir, Me'mn tarafndan Msr valiliine tayin
edilen olu Abdullah'a idarecilerin dap, siyaset ve dier hususlarda muhta olduklar her eyi ihtiva
eden uzun bir mektup yazd. Bu mektuptan hkmdar olsun, halk olsun hi bir kimsenin msteni
olamayaca dap, gzel ahlk ve karakteri tevik eden hususlardan setiklerimin en gzellerini
buraya alyorum. Thir'in, olu Abdullah'a yazd bu uzun mektup yle balamaktadr:
Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla balyorum...
Bir olan ve orta bulunmayan Allah'tan kork. O'nun korku ve murakabesi ierisinde bulun ve O'nun
gadabm gidermee al. Ayrca gece ve gndz idaren altnda bulunan halk korumann gayreti
iinde ol. Allah'n sana verdii afiyeti; hiretini, gidecein yeri, hesap vermek iin bekletilecein ve
kendisinden mes'ul tutulacan eyi hatrlaman iin kullan. Btn bunlar yapabilmen Allah'n seni
korumas ve kyamet gnnde seni ackl azabndan kurtarmak istemesiyle mmkn olur; zira Allah

Sana ihsanda bulunmu ve idaren altnda bulundurduun kullarna kar merhametli davranmanz
gerekli klm, ayrca onlara kar adaletli olman, Allah'n hakkn yerine getirmeni, emir ve
yasaklarn onlar hakknda uygulaman, zararl olan eylerden onlar koruman, onlarn namus ve
harmini muhafaza etmeni, kanlarnn dklmesini nlemeni, onlara yol emniyeti salayp rahata
kavuturman emretmitir. Ayrca Allah, zerine farz kld ey yznden seni cezalandracak, hesap
vermen iin bekletecek ve suale ekecek, gemi ve gelecekte yaptklarm bu farz zerine
mkfatlandracaktr. O halde akln, zihnini ve basiretini Allah'n sana farz kld eyin zerine
teksif et ve hi bir meguliyet seni bu farz yapmaktan alkoymasn; nk.bu farz. senin iinin ba,
temel ta ve Allah'n seni hidayette klmasnn ilk artdr.
Nefsini ilzam edecein ve yaptklarn kendisine nisbet edecein ilk ey Allah'n senin zerine farz
kld be vakit namaza devam etmek ve bunlar vakitleri ierisinde snnetlerine riayet ederek
cemaatle beraber klmak, bu namazlar in gzelce abdest alarak Allah' zikirle balamak olsun.
Ayrca namazda okuduun Kur'n ayetlerini teenni ile oku; rk, secde ve teehhd rknlerini if
ederken samimiyet ve doruluk zerine bulunsun. Bundan baka beraberinde bulunan kimseler ile
elinin altnda bulunanlar namaza tevik et ve kendin de namaza devam et. Nitekim Allah (c.c.)'m
buyurduu gibi namaz edepsizlikten akl ve dne uymayan her eyden alkoyar. (Ankebt (29, 45).
Be vakit namazdan sonra yapman gereken ikinci husus Raslllah (s.a.)'m snnetlerini alman, huyunu
O'nun ahlkna uydurman ve O'ndan sonra gelen selefin rndan gitmendir. Bir ile karlatn
zaman nce o i hakknda Allah'tan korkarak, istiharede bulunarak, O'nun Ki-tab'inda indirmu
olduu emir, yasak, hell ve haramlarna bal kalarak, eksik olan ksmlar Raslllah'n snnetyle
tamamlayarak O'dan yardm iste, sonra da bu ii Allah'n sana uygun grd tarzda yerine getirmee
al. Sana yakn olan veya olmayan birine kar, holandn veya holanmadn hususlarda
adaletten bkp usanma.
Fkh, fakihleri, dini ve dindarlar, Allah'n Kitab'm ve bununla amel edenleri tercih et; nk kiinin
kendisini ssledii eyin en iyisi ve deerlisi dinde fkh bilgisi sahibi olmak, fkh bilgisini elde
etmee almak ve buna tevik etmek, ayrca kiiyi Allah'a yaklatracak olan eyleri bilmektir; zira
btn hayra klavuzluk eden, hayra eken, hayr emreden ve btn tehlikeli eyleri ve gnahlar
yasaklayan Allah'tr. Kii, Allah'n kendisine verdii muvaffakiyet sayesinde ve bunlarla birlikte
Allah bilgisini, ona kar tazimini artrr ve ahiretteki yksek dereceleri elde eder. te Allah'n
muvaffakiyeti sayesinde bunlarla birlikte halk emrine kar tazim, saltanatna kar heybet, kendine
kar samimiyet ve adaletine gven duymaya balar.
Btn lerde orta yolu tut; nk hi bir eyin faydas orta yolu tutmak kadar ak seik, emniyet
bakmndan belirli ve fazilet ynnden daha derli toplu deildir. Orta yolu tutmak doru yola ve
hidayete sev-keder, doru yol ise lhi muvaffakiyete klavuzluk eder, muvaffakiyet de sadete
gtrr.. Dinin ve hidayete ulatran snnetlerin ayakta durmas orta yolu tutmaa baldr. Bunun iin
btn dnya ilerinde orta yolu tutmay tercih et. Ahireti aramak, sevap sevap elde etmek, salh
ameller yapmak, dinen kabul edilen iyi rlarda yrmek ve doru yo-Un nianelerini aramak
hususlarnda geveklik gsterme; nk Allah'n zatn murnd etmek. O'nun rzasn kazanmak ve
cennette O'nun dost kullaryla beraber bulunmak maksadyla ok hayr yapmann ve bu uurda gayret
gstermenin bir snn yoktur.
unu iyi bil ki, dnya hususunda orta yolu tutmak kiiye izzet ve eref kazandrr ve onu gnahlardan
korur. Ayrca sen kendini ve kendine tbi olanlar orta yolu tutmaktan daha stn bir eyle ihtiyat
altna alp koruyamaz ve ilerini dzeltemezsin. O halde orta yolu tut ve onu ara ki, lerin

tamamlansn, g ve kudretin artsn, sana yakn olan kimseler ile yakn olmayan halkn dzelsin.
Allah'a gzel zanda bulun ki, idaren altda bulunan halkn sana doru ve dzgn davransn. Btn
ilerinde Allah'a bir vasta ara ki, O'nun sana olan nimeti devam etsin.
Devlet ilerinde grevlendirdiin hi bir kimsenin durumunu aratrmadan nce onu ittiham etme: zira
her trl kusurdan beri olan kimseyi thmet altnda tutmak ve ona kt zanda bulunmak gnahtr.
Bunun iin yakn arkadalarna kar iyi zanda bulun, onlara kt zanda bulunma. Onlar hakknda kt
zanda bulunmay brak ki bu hareketin onlarn yetimelerine ve terbiye grmelerine kar sana yardm
etmi olsun. Ayrca Allah'n dman eytan sertin iinde ayplanacak bir husus bulamasn; nk
eytan senin gsterdiin azck bir geveklik ve za'fa kanaat eder ve bununla yetinmee alr. Ayrca
eytan kt zanda bulunduun takdirde hayatnn lezzetini karacak olan gam ve kederi gnlne
sokar.
Yine bilmelisin ki, iyi zanda bulunduun takdirde kendinde kuvvet ve rahat bulur, bakasna muhta
olmadan bitirilmesini istediin ilerini yi zan sayesinde bitirir ve bu sayede halk kendini sevmeye,
sana ait olnn btn ilerde istikametten ayrlmamaa davet edebilirsin. Fakat hi bir zaman yakn
arkadalarna kar iyi zanda bulunman ve idaren altnda olanlara merhametli davranman ilerini
soruturup aratrmana' engel olmasn. Dostlarn ilerini bizzat ele almak, halk korumak, halk ayakta
tutan ve onlarn halini dzelten hususlarla alkalanmak, onlarn ihtiyalarn gzetmek ve rzklarn
stlenmek dier hususlara nis-betle-tcrcihin olsun. nk bu ekilde hareket eimen dini daha ok
ayakta tutar ve snneti ihya eder.
Btn bu hususlarda niyetin samimi olsun. Yaptklarndan mes'ul olduunu, yapm olduu
iyililkerden mkfat alacan, ilemi olduu ktlklerden dolay cezalandrlacan bilen
kimsenin sivrildii gibi, nefsim dorultmak hususunda sivrilmelisin. Allah fc.c), dini muhkem bir
snak ve ululuk vastas klm, dine tbi olanlarn derecelerini ykseltmi ve ereflerini artrmtr.
O hlde idare ettiin halka kar din ve doru yol metodunu uygulamaa koyulmalsn.
Sululara hak ettikleri nisbette ve derecelerle gre Allah'n tayin ettii cezalar tatbik et ve bu cezay
basite alarak sakn terketmee kalkma. Ayrca sulularn cezasn geciktirme; nk bu hususta
tefritte bulunman, gstermi olduun yi zann ifsat eder. Ayn zamanda bu mesele hakknda din ve
akl prensiplerine bal kalarak sabr gster, bid'at ve pheli eylerden uzakla ki, dinin kurtulsun ve
insanln tamamlanm olsun.
Sz verdiin zaman szn tut. iyilik yapmay vaad ettiin zaman herrifMi onu yerine getir. yilik
yapmaa ynel ve iyilik yaparak ktlkleri defetmee al, tdaren altnda bulundurduun btn ayp
sahibi kiilerin ayplarna gz yum. Dilini yalandan ve yalan ahitlikten uzak tut ve yalan syleyenlere
buzet. Ayrca sz tayan koucular kendinden uzaklatr. lerinin banda ve sonunda ilk defa
bozulmaa yz tutmas, yalancy kendine yaklatrma ve onun yalan sylemesine cr'et vermenden
ileri gelir; nk yalan sylemek gnahlarn ba, yalan a-hitlik ve kouculuk ise gnahlarn sonudur.
Bu sebepten kouculuk yapanla kendisine sz tanan kimselerin balan selmete ermez, ayrca
koucu ile arkadalk edenin de ba dertten kurtulmaz. Ayn zamanda kendisine tanan sze uyarak
hareket eden kiinin hi bir ii rast gitmez.
yi ve doru kimseleri sev, hak yolda olduklar mddete asalet ve eref sahibi kiilere yardmc ol.
Zayflara yardm ederek onlar skntdan kurtar, yaknlarn grp gzet. Bunlar yaparken de
Allah'n rzasn ve emrini yceltmeyi talep et. Ayrca yapm olduun bu hareketlerden dolay
Allah'tan sevap ve ahiret yurdunu iste. Kt arzulardan, zulmden kan ve bunlar dncenden
uzaklatr, ayn zamanda byle bir dnce ierisinde olmadn halkna gster. Halkn siyasetini

adaletle yumuatmaa al, onlara hak ve seni hidayete gtren bilgi ile muamele et.
fkelendiin zaman nefsine hkim ol, vakar ve hilim ierisinde bulunmay tercih et. Hiddet ve
fkeden, iinde bulunduun durum dolaysyla gurura kaplmaktan ve: "Banzda bulunuyorum,
istediimi yaparm." demekten sakn, tte bunlar senin Allah'a kar olan yakninin azalmasn ve
grnn eksilmesini abuklatrrlar.
Bir olan ve orta olmayan Allah'a kar niyet ve yakininde samimi ol. unu iyi bil ki, mlk
Allah'ndr, onu dilediine verir ve dilediinden de eker, geri alr. Nimetin bir kimsenin elinden
kp yerini ukubete terketmesi, hi bir zaman sultana yakn olan ve nimetleri ellerinde bulundurup
refah ierisinde yzen kimselerin. Allah'n kendilerine ltfun-da vermi olduu nimetlere k?:^ii
nankrlk etmeleri ve bu nimetler sebebiyle byklenmeleri yzrden bu nimetlerin ellerinden
kmasndan daha abuk olmaz.
Ar hrstan sakn, biriktirmen ve saklaman gereken zahire ve hazinelerini iyilik etmek, takva, adalet,
halk slh etmek ve memleketlerini imar etmek, onlarn ilerim aratrp ilgilenmek, canlarn
korumak, gnl yank kimselere yardm etmek iin kullan. Bilmelisin ki, toplanp hazinelerde
bekletilen mallar remez. Bu mallar ancak halkn durumunun iyiletirilmesi, haklarnn kendilerine
verilmesi ve hayat yklerinin karlanmas halinde oalr ve art gsterir. Bu mallar sayesinde
halkn durumu dzelir, idare bununla sslenir, hayat bununla gzelleir, eref ve kuvvet bununla
pekiir. O hlde hazinelerinde gerekten mal biriktirmek istiyorsan, bu mallan slm'n ve
Mslmanlann mamur olmas iin harcamahsn. Ayn zamanda bu mallardan Mminlerin emrinin
dostlarna bol miktarda vermelisin, zira bu onlarn hakkdr
Bundan baka idaren altndaki halka hisselerini vermelisin ve onlarn geimlerini, ilerinin
dzeltilmesini stlenmelisin. te bunlar yaptn takdirde, nimetler elinde kalr ve Allah'tan daha
fazlasna hak kazanrsn. Ayrca hara vergisini almak, halktan vergi toplamak ve grevini kolayca
yapmak hususlarnda daha muktedir olursun. Adalet ve ihsann herkese temil ettiin takdirde onlar
sana daha kolay itaat eder ve her istediini gnl rahatl ierisinde yaparlar. Bu konuda sana tarif
ettiim hususlar yapmakta gayretli ol, ayrca bu konuda aldn tedbir ok byk olsun, nk maldan
geri kalacak olan ancak Allah yolunda harcanan ksmdr. Bu arada kreden kimseleri krlerine
karlk mkfatlandr.
Dnya ve dnya gururu, sana ahiret korkusunu unutturmasn, aksi takdirde zerine den haklan hafifa
alarak hmal etmee balarsn. Bir kimsenin zerine den haklar ihmal etmesi onu tefrite gtrr,
tefritin sonu ise helak olmaktr.. Yaptn her ameli, seni nimet ve ltuflaryla kuatan Allah iin yap
Ve yapm olduun bu amel iin O'ndan sevap mit et. kre sarl ve ona dayan ki, Allah sana kar
hayr ve hsann artrsn; nk Allah kredenleri krleri, ihsanda bulunanlar ihsanlar
nisbetinde mkfatlandrr.
Hi bir dini (veya gnah) hakir grme, kskanlk yapana yardm etme, fsik ve fcire merhamet
gsterme, nankre iyilikte bulunma, dmana dalkavukluk etme, kouculuk yapan tasdik etme, hain
kimseyi de emin kabul etme... Fsk dost edinme, yoldan sapmn peine taklma, iki yzly vme,
hi bir insan hakir grme, dilenen fakiri bo evirme, btla icabet etme, muziplik yaparak gldren
kimseye bakma... Vaadinden dnme, cahilce ve beyinsizce davranma, fsik ve fcirlerden korkma,
fkeni aa vurma, mark ve kendini beenmi bir eklide yrme... Ahireti arama hususunda haddi
ama (veya gevek davranma), gnlerini gazap ve azar ierisinde geirme, zalimin zulmne ondan
korkarak veya msamaha gstererek goz yumma, ahiretin sevabn dnyada bekleme.
Fakihfer ile sk sk mavere et, devaml surette hilimle muamele et... Tecrbe, akl, fikir ve hikmet

sahibi kimselerden faydalan, istiare edecein kimselerin arasna zimmleri ve dier milletlere
mensup olnn-lar sokma ve onlarn szlerini de kabul etme; nk onlarn verecei zarar
faydalarndan daha oktur.
Bilmelisin ki, idaren altndaki halkn ilerine ynelmeni, cimrilik kadar hi bir ey abuk ifsat
edemez; nk haris olduun takdirde ok alr, az verirsin, byle olunca da ilerin nadiren dzgn
gider. Ayrca halk, mallarndan elini ektiim ve kendilerine kar zulm terkettiin zaman sana sevgi
besler. Ayn zamanda dostlarnn sevgideki sadakatleri senin onlara ihsanda bulunmana ve onlara
gzel bahiler vermene baldr. Bunun iin cimrilikten ok sakn.
Bilmelisin ki, insann Allah'na kar yapm olduu ilk isyan cimriliktir, isyan eden kimse ise perian
olmu demektir. te bu husus u yette bildirilmektedir: ...Kim nefsinin (mala olan) hrsndan ve
cimriliinden korunursa, ite onlar kurtulanlarn ta kendileridir. (Har, 9).
Btn Mslmanlar iin niyetinden bir pay ve nasip ayr. unu iyice bil ki, cmertlik kullarn yapm
olduklar amellerin en deerlisidir; bunun iin cmertlii kendinde huy haline getir, cmertlik yolunu
hak dorultusunda a, amel ve meslek bakmndan cmertlie raz ol. Askerlerin durumlarn
adlarnn kaytl olduu defterlerden aratrp ren ve onlara bol miktarda erzak ver, hatt maalarn
o derece artr ki, bu sayede Allah onlarn ihtiyalarn gidermi olsun, tte bu ekilde hareket ettiin
takdirde onlar senin iin bir kuvvet olur ve gnlleri sana itaat ederken samimiyet ve nee ile dolar.
Saltanat sahibi olan bir kimseye saadet olarak askerlerine ve halkna kar adalet, himaye, insaf,
yardm, efkat, iyilik ve bolluk salamak gibi hususlarda rahmet olmas yeterlidir.
tki kt durumla karlatn zaman bunlardan kt olann, dier tarafn faziletini dnerek
gidermee al. Bu ekilde hareket ettiin takdirde Allah'n izniyle kurtulua erersin.
Bilmelisin ki, adaletle hkmetmenin Allah katndaki deeri byktr ve bu deere hi bir ey denk
deildir; nk adalet Allah'n yer yzndeki insanlarn durumlarn lt bir terazisidir. Hkm
ve di-e~r sahalarda adaleti yerine getirmekle halkn durumu dzelir, yol emniyeti salanr, mazlum
hakkn zalimden tam olarak alr, ayrca dier insanlar da haklarn kolaylkla alrlar, hayat
gzelleir, halk idarecisine kar itaat hakkn ifa eder, Allah afiyet ve selmet baheder, dn ayakta
durur, eriat ve kanunlar kendi mecralarnda yrrler.
Allah'n emirlerini tatbik hususunda sert davran ve ftiradan sakn. Allah'n bir ksm sular iin tayin
ettii cezalan uygulamakta devaml ol, fakat bu cezalar uygulamada acele etmekten sakn.
skntsndan ve endieden uzak olmaa al... Sulularn yeminiyle iktifa et, kendi tecrbenden
faydalan, susarken uyank ol, konuurken doru syle... Hasma kar insafl davran, pheli
noktalarda tevakkuf et, ispat hususundaki delilleri iyice tesbite al... daren altndaki birini
cezalandrmak istediin zaman himaye ve msamaha gibi dnceler veya her hangi bir kimsenin seni
ayplamas onu cezalandrmana man olmasn, bu hususta acelecilik yapma, temkinli hareket et... tyi
mlhaza et ve yaptn iin akbetini dn, tefekkr ierisinde bulun, ibret al... Rabb'ine kar
mtevaz ol, idaren altnda bulunan btn halka merhametli davran ve hakk kendi zerine hakim kl.
Haksz yere ve haFifi alarak kan dkmee kalkma, nk dklen kanlarn Allah katndaki- yeri ok
byktr. Ayrca halkn hayat dengesini salayan hara gelirinin zerinde dikkatle dur. Allah'n
slm iin eref ve stnlk, Mslmanlar iin kuvvet ve bolluk, hem kendisinin ve hem de
Mslmanlarn dmanlar iin zillet ve kin, Mslmanlarn muhalifleri olan kfirler iin zillet ve
hakirlik sebebi kld bu harac, taraftarlarn arasnda hi bir ayrm yapmadan hak, adalet ve eitlik
esaslarna gre dat. Ayrca erefinden dolay erefliyi, zenginliinden dolay zengini, ktipleri,
evrende "topladn sekin kimseleri ,ve aile mensuplarn dattn bu haratan mahrum etme.

Hara vergisine tbi olanlardan takatlarnn stnde hara alma, hak ve adalet snrn aan emirler
teklif etme. Ayn zamanda hak ve hakikatin acsn btn halka tattr. te bu, onlarn birbirlerine kar
olan dostluk ve muhabbetlerini daha ok pekitirir. Bu halkn rzasn elde etmek iin de ok
gereklidir.
Bilmelisin ki, valilik grevini kabullenmekle halkn hazinedar, muhafz ve oban (idarecisi) oldun.
Dier taraftan hizmetinde bulunduun halkn bakanln ve obanln yaptn iin onlara, "idare
edilen halk" manasnda "raiyye" ad verilmitir. Bu itibarla onlarn sana kudretleri dahilinde
istemeden verdikleri mallan alr, sonra tekrar bunlar onla* in iyiliine olan hususlar, onlar ayakta
tutan temel meseleler ve bklen bellerini dorultmak gibi lzumlu olan yerler iin harcarsn. Ayrca
onlarn zerine memur tayin etmek istediin zaman gr sahibi, tedbirli, tecrbeli, namuslu, iinden
anlayan, siyaset ve ffet bilgisi olan kimseleri tayin et. Bu arada yiyecek hususunda halka bolluk
sala. Zira bu, stlendiin grevin icab, yerine getirmen gereken haklardandr. Hi bir ey seni
bundan uzak tutmasn ve hi bir engel seni bundan menetmesin. Eer bunu yapmay tercih eder ve
grevini yerine getirir-sen, Rabb'in tarafndan nimetin artrlmasn ve hizmetinden dolay halkndan
hakknda iyi eyler sylemesini isteyebilirsin. Ayrca bu sayede halkn sana kar olan sevgisini
korur, halkn iyilemesine yardm etmi olur ve memleketinde bir takm hayr ilerini de yapmay
planlam olursun. Bylece bulunduun taraf bayndr hle gelir ve elinde bulundurduun blgelerde
bolluk grlr, hara vergilerin artar, dolaysyla mallarn oalr. Bu sayede ordunu elinde tutmak
imknna sahip olur ve halka bol miktarda bahiler datarak onlar kendinden memnun etme frsatn
elde edersin. Ayn zamanda dmannn gznde siyaseti beenilen ve adaletinden memnun kalnan
bir kimse haline gelir ve btn ilerinde adalet, kuvvet, tedarik sahibi br kii olursun. O halde bu
hususta yar ve hi bir eyi buna tercih etme ki, Allah'n izniyle yapm olduun iin neticesinde
vlmeye lyk olasn.
Grev snrlarnn ierisinde bulunan her blgeye, e! altndan sana milleri hakknda haber verecek
ve onlarn gidiatlarn, yapm olduklar hareketleri bir mektupla bildirecek emin kimseler tayin et
ki, her milinin yannda bizzat bulunmu ve onlarn yapm olduklar ileri gzlerinle yakinen grm
gibi olasn. Ayrca millerine bir i emretmek istediin zaman o in akbetini iyi dn. Eer
akbetinde emniyet ve selmet grr, iyi bir are olduuna inanr ve gzel bir ey yaptna kani
olursan o ii yap, aksi takdirde yapmaktan uzak dur ve o i hakknda basiret ve bilgi sahibi kimselere
mracaat et ve bundan sonra hazrln yap; nk ou zaman kii arzusuna boyun eerek bir ie
giriir, fakat o i onu artr ve yolunu saptrr. Eer kii o iin akbetini dnmez ise kendisini
tehlikeye atar ve ii altst olur. Yapmak istediin her eyde ihtiyatl ol ve Allah'n yardmndan sonra
kuvvetle o eye sarl. Btn ilerinde Allah'tan sk sk istiharede bulun. Gnnn iini o gn bitir,
yarnna brakma ve iini daha ok bizzat kendin yapmaa ah: nk yarnn yle ileri ve
hadiseleri vardr ki, yarna brakm olduun bu gnn ilerini yapmana mni olur.
Bilmelisin ki, bu gn getii zaman iindekilerle birlikte geer, eer bu gnn iini yarna brakrsan
iki gnn ii zerine ylm olur ve bu seni megul edeceinden o ii yapamamana yol aar; ama her
gnn iini gnnde yaparsan nefsini ve bedenini rahata kavuturmu, saltanata ait olan idari ilerini
salamlatrm olursun.
Gnl safiyetlerini yakn olarak bildiin, ilerine samimi ve halisane bir ekilde yardm etmek
istediklerini, sana kar sevgi beslediklerini grdn yal, temiz, hr kimseleri aratrp bul ve
onlar kendin iin dost edin, onlara ihsanda bulun.
htiya ierisinde bulunan hanelerin halklarn aratr, onlarn geim yklerini stlen ve durumlarn

yle dzelt ki, bir daha ihtiyalar iin skntya dmesinler. Ayrca fakirlerin, miskinlerin, davasn
sana kadar getiremeyecek olan gsz mazlumlarn, hakkn arayacak kadar bilgisi olmayan
zavalllarn ileriyle bizzat kendin ilgilen ve onlar israrla aratrp bulmaya al. Ayni zamanda bu
tr kimselerin aratrlmasn idaren altnda bulunan drst kiilere brak ve Allah'n onlarn
durumlarn iyiletirmek istedii tarzda onlarn halini dzeltmen iin bu kiilere, o tr kimselerin
ihtiyalarn ve durumlarn sana bildirmelerini emret.
htiya sahibi fakirleri, onlarn yetim ve dullarm aratr, ayrca merhamet ve iyilik hususunda
Mminlerin emrine Allah kendisini aziz eylesin uyarak onlar iin beytlmlden yiyecek ve
giyecekler tayin et ki, bu sayede Allah onlarn durumlarn iyiletirsin ve sana bereket ve bolluk nasip
etsin. Ayrca muhtelif snflar iin de beytlmlden hisseler ayr ve ncelikle maa defterlerine
Kur'n' tam ezberleyenler ile ounu ezberleyenlerin isimlerini kaydet. Mslmanlarn hastalar iin
barnacak evler (hastananeler) yap, onlar iin merhametle davranacak hizmetiler ve hastalklarn
tedavi edecek tabbler tayin et, beytlmlden israfa kamamak art ile onlarn arzularn karlamaa
al.
Yine bilmelisin ki, insanlarn haklarn vermek ve onlarn en stn ve ideal olan arzularn yerine
getirmek yetmez; onlar memnun ve honut etmek iin daha fazlasn elde etmek ve kendilerinden daha
gzel bir davran beklemek arzusuyla ihtiyalarn kendi valilerine gtrmelerine imkn salamak
gerekir. ou zaman halkn ileriyle megul olan kimsede ilerinin okluu yznden bir bkknlk
meydana gelir, hatt bana gelen bir takm meakkat ve skntlar onun fikrini ve zihnini halkla
ilgilenmekten alkor. unu iyi bilmek gerekir ki, adalete rabet gsteren, adalete dayanan ilerin
gzelliini dnyada kavrayan ve bundan doacak olan ahiret sevabnn faziletini bilen bir kimse hi
bir zaman kendisini Allah'a yaklatracak olan eyleri istiskal ederek O.'nun rahmetini isteyen kimse
gibi olmaz.
Halkn yanna girmelerine sk sk izin ver, yzn onlara gster. Azalarn teskin et (veya
muhafzlarnn onlara msamahal hareket etmelerini temin et), onlar iin merhamet kanatlarn ser...
Sevincini onlar iin aa vur, konuurken ve bir ey sorarken onlara kar yumuak ol, fazilet ve
cmertliin ile onlara efkatli davran.
Bir ey verdiin zaman baa kakmadan ve tekdir etmeden cmertlik ve gnl holuu ile, karlnda
iyilik ve ecir beklemek suretiyle ver. Zira bu ekilde verilen bahiler ve hediyeler Allah'n izniyle
krl bir ticaret olacaktr.
Grdn dnya hadiselerinden, senden nce gelen ve gemi alarn helak olmu milletlerin
balarnda bulunan bakan ve hkmdarlardan ibret al, sonra da btn ahvlinde Allah'n emrine
sarl, O'nun sevdii eylerin snrnda dur, eriat ve koyduu kanunlara gre amel et. Dinini ve
Kitb'n ayakta tutmaa al, bunlara ters den eylerden uzak dur ve Allah'n gazabna davet eden
eylere kar koy.
millerin tarafndan toplanacak ve harcanacak olan mallar iyice aratrp tanmaa al, haram mal
toplamaktan ve topladklarn da msrife harcamaktan sakn.
Sk sk limler ile otur kalk, onlarla mavere et ve onlarn arasnda bulunmaa al. Tek arzun ilh
kanunlara tbi olmak ve onlar yerine getirmek, ilerin iyilerini ve stn olanlarn tercih etmek olsun.
Ayrca yanna girip kanlarn ve kendin iin setiin has kimselerin senin nazarnda en yisi, sende
grd bir ayb ve kusurunu korkarak tenha bir yerde sylemekten ve bildirmekten ekinmeyen
kimse olsun. te bylesi kimseler senin en samim t veren dostlarn ve yardmclarndr.
Yaknnda bulunan .millerine, bu arada ktiplerine bir bak. Bu ktiplerinden her birine, idaren

altnda bulunan blgelerin ve burada yaayan halkn ilerini, millerinin ihtiyalarn, kendi
mektuplarn ve mavere edecekleri hususlar sunmak zere huzuruna girmeleri iin her gn muayyen
bir vakit ayr. Sonra onlarn sunacaklar eylere kulak ver, gzn a, idrak ve akln bunlara ynelt.
Ayrca sunulan eylere bir daha gz at ve akbetini iyi dn. Hak ve doruya uygun deilse o ii
iyice aratrmak ve br bilene sormak zere geri brak.
daren altnda bulunan halka ve bakalarna kar yaptn iyilii baa kakma, onlarn hi birinden
vefa, istikamet ve Mminlerin emrinin ilerine yardmdan baka hi bir eyi kabul etme, yapmak
istediin iyilii bu esaslar erevesinde yap. te bu mektubumu iyice anlamaa al, sk sk bu
mektubun muhtevas hakknda dn ve onu tatbik etmek iin gayret gster. Btn ilerinde Allah'tan
yardm iste ve O'ndan hayrl klmasn talep et; zira Allah (c.c), iyi ve iyilerle beraberdir. Hayatta
aldn en byk tavr ve hayatnn en stn deeri Allah'n rzasn kazandracak, dini iin nizam
olacak, dininin mensuplarna vakar ve eref bahedecek, zimmler ile Mslman millete adalet ve
asayi salayacak eyler olsun. Allah (c.c.)'tan sana yardmc olmasn ve muvaffak klmasn, doru
yolu ihsan buyurmasn ve seni korumasn istiyorum.
Thir'in oluna yazd bu mektubu halk elden ele dolatrp yazmaa balad ve dolaysyla bu
mektubun hreti evreye yayld; neticede bunu haber alan Me'mn mektubu istetti ve batan sona
kadar okudu. Sonra Me'mn: Eb't-Tayyib Thir din ve dnya ilerinden, ayrca tedbir, gr,
siyaset, mlk ve halkn slh, saltanat ve halifelere olan itaati korumak, hilfeti dzeltmek gibi
hususlardan hi bir eyi atlamak-sizn gayet muhkem bir ekilde ifade etmi ve tavsiyede
bulunmutur. dedi. Bundan sonra Me'mn'un emriyle bu mektup oaltlarak etrafta bulunan btn
valilere gnderildi, te bu mektuptan sonra Abdullah stlenmi olduu valilik grevine balamak
zere Msr'a hareket etti. Ayrca Abdullah kendisine emir ve tavsiye edilen eylere tamamen uydu ve
[206]
hareketlerine bu dorultuda devam etti.
Hakem B. Him'n Vefat
180 yl Safer'inde (Nisan 796) kendisine bey'at edilen Endls emri Hakem b. Him b.
Abdurrahman bu yl iinde 26 iZlhicce 206 (23 Mays 821)'da elli iki yanda iken vefat etti.
Hakem'in knyesi Eb'l-s olup annesi bir mm veled (cariye) idi. Uzun boylu, esmer tenli idi ve
nahif bir vcuda sahipti. Ayrca on dokuz erkek evld sahibi olan Hakem'in gzel iirleri de vard.
Endls'te maal askerlik messeseini kuran, sil^h ve hazrlk stoku yapan, etrafna pek ok hizmeti,
yakn ve taraftar toplayan, kapsna atlar balayan, hal ve gidiatnda cebbar ve zalimlere benzemeye
alan, kendisi iin pek ok kle edinen ilk kii Ha-kem'dir. Ayrca Hakem saylar be bin olan bu
kleleri maallar listesine de kaydetmitir. Saraynn kapsnda btn gn hazr bulunan bu klelere,
dilleri Arapa olmad iin "dilsizler" ad verilmitir.
Hakem kendisine yakn olsun, uzak olsun btn ileri etd edip bizzat renmee alrd.
Taraftarlarndan kendilerine gvendii bir grup kimse onun adna halkn durumlarn aratrp
kendisine bilgi verirlerdi. Bylece o, mazlumun hakkn alr ve halktan hakszlklar gidermee
alrd. ecaat sahibi, atlgan ve heybetli bir kimse id. Kendisinden sonra gelen nesli iin
Endls'te saltanat hazrlam, ayrca fakihleri ve ilim sahibi kimseleri kendisine yaklatrmt.
[207]

Hakem'in Olu Abdurrahnun'n Emirlie Gemesi

Hakem b. Him lnce yerine olu Abdurrahman geti. Abdurrah-man'm knyesi "Eb'l-Mutarnf",
annesinin ad ise Halve'dir. Babas Hakem'in evinde byyen Abdurrahman, dedesi Him adna
babasnn Tuleytula'da vali bulunduu srada yedi aylk iken burada dnyaya geldi. Bu bilgi, babas
Hakem'in kendi hattyla kaydettii bir yazdan elde edilmitir.
Abdurrahman iri gvdeli, gzel yzl bir kiiydi. Em4rlie geince lmesini bekleyen ve bunu frsat
bilen, babasnn amcas Abdulah el-Belens ona kar kt ve Kurtuba'ys yrmek zere
Belensiye'den hareket etti. Abdurrahman da ona kar asker hazrla balad, fakat bunu renen
Abdullah korktu ve kendisinde zayflk hissettii iin tekrar Belensiye (Valencia)'ye dnd. Abdullah
bundan ksa bir mddet sonra ld ve Allah bylece bu taraf onun errinden korudu.
Abdullah'n lmnden sonra Abdurrahman onun ailesini ve ocuklarn Kurtuba'ya yanna aldrd,
[208]
Bundan sonra Endls'te emirlik saltanat sadece Him b. Abdurrahman'n evldna kald.
eitli Olaylar
Bu yl Musul kadlndan azledilen Hasan b. Ms el-Eyeb Ba-dd'a geldi ve yerine Musul
kadln AH b. Eb Tlib el-Mavsl stlendi.
Me'mn bu yl iinde Zuttlar le savamak zere Basra kasabalar, Dicle blgeleri, Yemme ve
Bahreyn valiliklerine Dvud b. Mshr'u tayin etti.
Yine bu yl iinde byk bir sel baskm oldu ve Sevd, Kesker, Ka-tat mrni Ca'fer sular altnda
kald ve bu arada pek ok mahsul telef oldu.
Bbek el-Hurrem, s b. Muhammed b. Eb Hlid'i bu ylda musibete uratt.
Bu yl hac ilerini Haremeyn emri olan UbeyduUaft b, Hasan el-Alev idare etti.
Yine bu yl Mslmanlar frkye'den Serdnye (Sardaigne) ada-sma savaa ktlar ve ganimetler
elde ettiler. Bu savata hem kfirler, hem de Mslmanlar birbirlerine zayiat verdirdiler, sonra
Mslmanlar geri dndler.
Hadis ilminde zayf, fakat bir Abid olan Heysem b, Ad et-T el-hbr, Sfyn es-Sevr'nin yakn
arkadalarndan Abdullah b. Amr b. Osman b. Eb meyye el-MevsiH, Slbeveyh'tan nahiv renen
ve "Kut-rub" adyla bilinen nahiv alimi Muhammed b, ffl-Mterjr ve bir lgat
[209]
alimi olan Eb Amr shk b. Mirr e-eybfinl bu yl vefat eftiler.
HCRET'N K YZ YEDNC (M. 822-823) YILI OLAYLARI
Afadurrahman B. Ahmed n Yemen De Bas Kaldrmas
Bu yl Yemen'in Uk beldesinde Abdurrahman b. Ahmed b. Abdullah b. Muhmmed b. mer b. Ali b.
Eb Tlib ba kaldrd ve Raslllah in soyundan gelen er-Rz adna bey'ate ard.
Abdurrahman b. Ahmed'in isyan etmesinin sebebi u idi:Yemen'de bulunan valiler halka kt davranmca halk Abdurrahman b. Ahmed'e bey'at etti. Durumdan
haberdar olan Me'mn, Abdur-rahman'n zerine Dinar b. Abdullah komutasnda kalabalk bir askeri
kuvvet gnderdi, ayrca onunla birlikte Abdurrahman'a emn tandn bildiren bir de mektup

yollad. Yemen'e hareket eden Dnr b. Abdullah hacc zamanna rastlad iin nce hacc vazifesini
ifa etti, bundan sonra Yemen zerine yrd. Me'mn'un kendisine verdii Abdurrah-rahman'a
verilen emn ile ilgili mektubu birisiyle Abdurrahman'a gnderdi. Abdurrahman, Me'mn'un
kendisine teklif ettii emn kabul etti ve Dinar b. Abdullah'a teslim olarak Me'mn'un itaatine girdi
ve Dnr ile birlikte Me'mn'un yanna geldi. Bu srada Me'mn Tliblerin yanna gelmelerine mani
oldu ve onlara siyah elbise giymelerini emretti. Bu hadise 28 Zilhicce 207 (15 Mays 822)'de oldu.
[210]
Thir B. Hseynin Vefat
Bu yl, Cemziylevvel (Ekim 822)'de Thir b. Hseyn hummadan ld ve yatanda l olarak
bulundu.
Klsm b. Sabit b. Eb Sad anlatyor:
Ben Horasan postaclnda bulunuyordum. 207 (822) ylnda bir cuma namaznda bulundum. Thir
minbere kt, bir hutbe okudu. Halfe iin dua edilen ksma gelince durdu, dua etmedi ve yle dedi:
Al-lahm! Dostlarm slh edip dzelttiin eyle Muhmmed (s.a.)'in mmetini de slh et. Bize
zulmetmek isteyen azgnlarn verecekleri sknt ve meakkatlere kar sen bize dayanak ol.
Muhamraed mmetini dank ilerini bir araya getirmek, kanlarn korumak ve aralarn bulmak
suretiyle bir arada topla.
Klsm b. Sabit yle devam ediyor:
Ben kendi kendime: Bu haberi sakl tutamayacam iin ilk ldrlen kii olacam. dedim ve
oradan ayrldktan sonra mevtann ykand gibi boy abdeati aldm ve kefenimi giydikten sonra
Me'mn'a durumla ilgili bir mektup yazdm. kindi vakti olunca Thir beni yan-na ard, fakat bu
srada gz kapanda meydana gelen bir illetten lmt. Yanna geldiimde beni olu Talha
karlad ve: Olanlar Me1 mn'a bildirdin mi? dedi. Ben: Evet bildirdim. dedim. Bunun
zerine: O halde babam Thir'in vefatn da bildirin. dedi. Ben de Thir'in vefat ettiini ve ordunun
iini Talha'nn stlendiini Me'mn'a bir mektupla bildirdim. Bu srada Me'ran'a Thir'in kendisini
hal'- ettiini- bildiren posta torbas ierisinde bir mektup geldi. Bunun zerine Me'mn, Ahmed b.
Eb Hlid'i yanna ard ve ona: Thir hakkndaki grnde nasl yanlp hakknda bana garanti
verdiysen, imdi git ve onu bana getir. dedi. Ahmed b. Eb Hlid, Me'mn'a: Bu gece kalabilir
miyim? diye sordu. Me'mn: Hayr, hemen gitmelisin. dedi, ancak Ahmed b. Eb Hlid'in srar
zerine Me'mn o gece kalmas iin ona izin verdi. Fakat o gece gelen baka bir posta torbaandaki
mektupta Thir'in ld bildiriliyordu. Bunun zerine Me'mn tekrar Ahined b. Eb Hlid'i yanna
ard ve ona: imdi Thir lmtr, onun yerine kimi tavsiye edersin? diye sordu. Ahmed b. Eb
Hhd: Thir'in olu Talha'y tavsiye ederim. eklinde karlk verdi. Me'mn: O halde Talha'nn,
babasnn yerine vali olarak tayin edildiini kendisine bir mektupla bildir. dedi. Ahmed Talha'ya
durumu bir mektupla bildirdi. Talha Me'mn'un halifelii dneminde yedi sene Horasan valiliinde
bulundu, sonra vefat etti. Bundan sonra Horasan valiliine Abdullah tayin edildi.
Thir'in lm haberinin gelmesi zerine Me'mn yle dedi: Onu ldren eller, bu haberi bize
getiren az dert grmesin. Thir'i bizden nce ldrp bizi ondan sonraya brakan Allah'a
hamdolsm! Thir tek gzl olduu iin bir air onun hakknda u mealdeki msralar sylemitir:
Ey iki sa el (z'I-yemneyn) ve tek gz sahibi!
Bir gz noksan, bir el fazla.

air bu misradaki iki sa el szyle onun lakab olan "Z'1-yem- neyn"i kasdetmitir.
Thir'in knyesi Eb't-Tayyib'dir.
Bir rivayete gre, Thir ld zaman askerler bir ksm hazinelerini yama etmilerdir. Bu srada
askerlerin lerini Hadm SeUm b. el-Ebre stlenmi ve onlara alt aylk erzak vermitir.
Br rivayete gre, Me'mn, Thir'in btn ilerini olu Abdullah'a devrettikten sonra Abdullah'n
kardei Talha'y Horasan'a gnderdi. Bu srada Abdullah Rakka'da Nasr b. ebes ile savayordu.
Talha Horasan'a hareket edince onun iini stlenmesi iin Me'mn arkasndan Ah-med b. Ebi Hlid'i
gnderdi. Ahmed Mvernnenr'e geti ve rsene' yi fethetti. Ayrca Kavis b. Srhre (Hanhara)
ile olu Fadl' esir alarak onlar Me'mn'a gnderdi. Talha, Ahmed b. Eb Hlid'e milyon dirhem,
ayrca iki milyon, dirhem kymetinde deerli ticar eya ve mallar verdi, bu arada Ahmed'in ktibi
[211]
brahim b. Abbs'a da be yz bin dirhem hibe etti.
Bu Yl Endls'te Meydana Gelen Bir Hadise
Bu sene Endls emri Abdurrahman b. Hakem, Basra (veya Bas-rt) askerlerine ve halkna sava
at. Bu sava tarihte Blis (?) adyla bilinmektedir.
Bu vak'amn meydana geli sebebi udur:
Hakem, Rebi' adndaki bir valinin zimmlerden Ebn'ya zulmettiini rendi; bunun zerine onu
yakalayp tutuklatt ve lmn beklemeden idam etti. Hakem lp de yerine olu Abdurrahman
emirlie geince halk Reb'in asldn rendi. Reb'in kendilerinden zulmen ald mallarn tekrar
kendilerine ade edileceini dnen halk, mallarm geri istemek zere her taraftan Kurtuba'ya akn
etti. Mallarnn kendilerine geri verilmesi hususunda en ok srar eden tlbre (Elvira) halk idi.
Neticede hakszla urayanlar bir araya toplandlar, bunun zerine Abdurrahman da aralarn bulmak
ve onlar susturmak zere birisini gnderdi, fakat onlar bunu kabul'etmediler ve kendilerine gelen
kimseyi geri evirdiler. Bu durum karsnda Abdurrahman'm yakn taraftarlarndan ve askerlerden
meydana gelen bir grup onlara kar koydu ve savaa tututu. Neticede tlbre askerleri ve onlarla
birlikte bulunanlar hezimete uradlar; bu arada pek oklar da ldrldler. Bozguna urayp da
kurtulanlar tekrar takip edildiler ve onlarn da pek ou yakalanarak ldrldler.
Bu yl, Tdmr ehrinde Mudarllar ile Yemenliler arasnda bir karklk kt ve Lraka (Lorca)'da
savaa tututular.,Mudarllar ile Yemenliler arasnda meydana gelen mehur el-Mudrra vak'asnda
bin kii ldrld ve aralarndaki sava yedi yl srd. Abdurrahman b. Hakem aralarndaki bu
sava durdurmak iin Yahya b. Abdullah b. H-lid'i grevlendirdi ve byk bir ordu ile zerlerine
gnderdi, ancak Yahya'nn kendilerine yaklamakta olduunu renen Mudarllar ile Yemenliler
sava braktlar ve dalmak mecburiyetinde kaldlar. Yahya geri dndkten sonra devam
ettiregeldikleri sava ve karklklarna tekrar geri dndler. leri o kadar zorlat ki iin iinden
klmaz hale geldi.
Bu sene Endls'te ktlk yznden iddetli bir alk meydana geldi ve alktan pel ok kimse telef
[212]
oldu. Bu arada bir ksm memleketlerde bir mdd (lek) miktar yiyecek otuz dinara ykseldi.
eitli Olaylar
Bu yl Irak'ta fiyatlarda art grld, hatta Hrn lekle bir lek budayn fiyat krk ile elli

dirhem arasnda ykseldi.

Yine bu yl Taberstn, Ryfin ve Dnbvend valiliklerini Muham-med b. Hafs stlendi ve hacc
ilerini Eb ts b. er-Red idare etti.
Me'mn bu ylda Musul valisi Seyyid b. Enes'e lkede bozgunculuk kardklar iin eybnoullar
ile dier Araplarn zerine yrmesini emretti. Bunun zerine Seyyid b. Enes zerlerine yrd ve
onlar Deskere'de sktrd. Neticede bir ksmn ldrp mallarn yama ettikten sonra geri dnd.
Fakh Vehb b. Cerr, Kad mer b. Habb el-Adev, Abdssamed b. Abdlvris b. Sa'd, Vst kads
Abdlaziz b. Ebn el-Kure, Fakh Ca' fer b. Avn b. Ca'fer b. Amr b. Haris el-Mahzm, Fakih ve
Zahid Bir b. mer, Kesr b. Hiam, Ezher b. Sad es-Semmn ve Eb'n-Nadr Him b. Kasm elKinni bu yl vefat ettiler.
Hadis ilminde zayf olan, fakat megzi ve limler arasndaki ihtilafl meselelerde geni bilgisi olan
Muhammed b. mer b. Vkd el-V-kdl yetmi sekiz yanda iken bu yl vefat etti.
mam Eb Hanife'nin en deerli talebesi Eb Ysuf'un arkadalarndan Kad Muhammed b. Eb Rec\
Arap dili ve iiri, ayrca mehur gnler (eyym'n-ns) hakknda bilgisi olan, ayn zamanda brahim
b. Ed-hem'in kz kardeinin olu bulunan ve bn Knse adyla bilmen Mu-hammed b. Ebi
Abdullah b. Abdl'-a'l, Yahya b. Ziyd, Kfeli nahiv limi Eb Zekeriyy ei-Ferr . Eb Ganim elMavsil ve el-Mu'f'nm talebelerinden, ayrca kendisinden pek ok rivayette bulunan Zeyd b. Ali b.
[213]
Eb Hid da bu yl vefat ettiler.
HCRETN K YZ SEKZNC (M. 323-824) YILI OLAYLARI
Bu yl Hasan b. Hseyn b. Mus'ab, Horasan'dan Kirmn'a geldi ve burada isyan kard. Hasan'n
zerine hmed b. Eb Hlid yrd ve onu yakalayp Me'mn'un yanna getirdi, fakat Me'mun onu
affetti.
Bu ylda Eb Hanife'nin torunu ismail b. Hammd b. Eb Hanife kad tayin edildi. Yine bu ylda
Muhammed b. Abdurrahman el-Mahz-m, Askeru'l-Mehdi kadlndan azledildi, }'erine Bir b.
Veld el-Knd getirildi. Bir b. Velid'in kad tayin edilmesi zerine bir air:
Ey Rabbinin birliine inanan kii!
Sana kadlk yapacak olan Bir b. Veld eektir... misralaryla balayan bir iir sylemitir.
Ms b. el-Emn bu yl ld gibi FadI b. er-Rebi' de bu yl, Zilkade 208 (Mart 823)'de vefat etti.
Bu yl hacc ilerini Salih b. er-Red idare etti.
Yine bu yl Sicilmse hkimi Eyesa1 b. Ebi'I-Ksm vefat etti ve Scilmse halk balarna onun
yerine Midrr adyla bilinen kardei el-Muntasr b. Ebi'l-Ksm Vsl' getirdiler. Bunlarla ilgili
bahis daha nce zikredildi.
Bu sene Endls emri Abdurrahman b. Hakem halk mrik olan memleketlere bir ordu gnderdi ve
bu ordunun bana Abdlkerm b. Abdlvhid b. Mus'i getirdi. Bu ordu nce Elbe ve kaleler
zerine yrd ve Elbe beldesini yakp yktktan sonra orasn yama etti. Ayrca bir ok kaleleri
muhasara etti, bir ksm kaleleri de fethetti. Bu arada bir ksm kalelerin halk mal vermek ve
Mslman esirleri serbest brakmak zere Abdlkerim ile anlama yaptlar, bylece Abdlkerm ok
deerli ganimet mallar elde etti. Abdlkerm ve ordusu bundan baka bir ok erkek ve kadn
Mslman esirleri kurtardlar ve sa salim geri dndler. Bu hadise Cemziyelhir 208 (Ekim
823'de oldu.
Bu yl Endls'n Belensiye (Valencia) beldesinin sahip ve hakimi olan, el-Belensi adyla bilinen

Abdullah b. Abdurrahman el-Emev vefat etti. Daha nce Abdullah el-Belensi, kardei Him ve
Him'n olu Hakem ile ilgili bahislerde bunlarla alkal pek ok malmat verildi.
Abdullah b. Eb Bekr b. Habb es-Sehm el-Bhili, Ynus b. Muham-med el-Meddb, Kasm b. erRed ve Abdullah b. Ca'fer b. Sleyman b. Ali bu yl vefat ettiler. Ayrca bu yl, Sad b. Temmm
Basra'da, Ta-beristn kadlna tayin edilen Hasan b. Ms el-Eyeb yolda giderken Rey'de vefat
ettiler. el-Kis'nin yakn arkadalarndan nahiv alimi Ali b. Mbarek el-Ahmer de bu y vefat etti.
[214]
Ali b. Mbarek bir rivayete gre 186 (802) ylnda vefat etmitir.
HCRETN IKI YZ DOKUZUNCU (M. 824-825) YILI OLAYLARI
Nasr B. ebcs'in lle Geirilmesi
Bu yl Abdullah b. Thir. Nasr b. ebes'i Keysm'da muhasara etti, onu fena halde sktrd ve Nasr.
Abdullah'tan emn dilemek mecburiyetinde kald.
Muhammed b. Ca'fer el-mir'nin anlattna gre Me'mn Sm-me h. Eres'e: el-Cezre halkndan
akl banda ve ifadesi dzgn birisini br.na gster ki, Nasr b. ebes iin gerekli grdm baz
hususlar benim adma gidip ona anlatsn. dedi. Bunun zerine Smmc: Ey Mminlerin emri! Bu
hususta sana Muhammed b. Ca'Fer el-miri'y gsterebilirim. dedi.
Muhammed b. Ca'fer anlatyor:
Me'mn'un istei zerine huzuruna geldim, bana tarafmdan Nasr b. Sebes'e ulatrlmas gereken bir
sz syledi. Bu srada Nasr b. ebes Serc'a bal olan Kefer Azzn'da bulunuyordu. Me'mn'un
szn Nasr b. ebes'e ilettim, Nasr bir takm artlar ileri srerek onun szn kabul etti. Nasr'n
ileri srd artlardan biri Me'mn'un kendisiyle anlamaya oturmasyd. Fakat Me'mn onun leri
srd artlan kabul etmedi ve bana dnerek: Nasr'a ne oluyor da benden kayor? dedi. Bunun
zerine: Sulu oluundan ve daha nce yapm olduu kabahatlerden dolay senden kayor. diye
karlk verdim. Bu sefer bana unlar syledi: Sen Nasr'n suunu Fad b. Rebi' ile s b.
Muhammed b. Eb Hlid'n bana kar ilemi olduklar sulardan daha m byk sanyorsun? Fadl
b. Hebi', mallarm, kumandanlarm, silhlarm, hatt Hrn er-Red'n benim iin vasiyet ettii her
eyi alp kardeim Muhammed Emn'e gtrd ve beni Merv'de tek bama brakp gittii gibi onu
bana kar kkrtt ve nitekim Emin tarafndan naho hadiselerin meydana gelmesine sebep oldu. tte
onun bu hareketi bana her eyden daha ar geldi. s b. Muhammed Eb Hlid'e gelince; o da
halifemi ehrimden ve atalarmn ehrinden srp kard, hara ve ganimet mallarm alp gtrd,
evimi bama ykt ve bsni bir kenara iterek brahim b. el-Mehdi'yi halifelik makamna getirdi.
Bunun zerine ben: Ey Mminlerin emri! Konumama msaade eder misin? dedim. Me'mn'un:
Evet konu.; demesi zerine unlar syledim: Fadl b. Rab' sizin azatlnizdr ve nimetinizle
bymtr. Onun gemilerinin vaziyeti sizin vaziyetiniz gibidir; sizin de gemilerinizin vaziyeti
onunki gibidir. Ona gtrecek her areye ba vurabilirsin.
s b. Muhammed'e gelince, o devlet adamlarnzdan biridir. Onun ve gemilerinin de mazisi
bilinmektedir, dolaysyla ona da dnebilirsin.
Nasr b. ebes'in tekiler gibi gemilerinde minnet borcu yoktur ki onlar gibi tahamml gstersin.
nk Nasr'n gemileri meyyeoul-larnm askerlerindendir.
Bunun zerine Me'mn: Evet, vaziyet dediin gibidir. Benimle anlamaya oturuncaya kadar onun

peini brakmayacam. dedi.

Nihayet ben durumu Nasr'a ilettim. Bunun zerine Nasr, svarilerine seslendi ve hemen svariler
evresine toplandlar. Bu srada Nasr unlar syledi: Vay bama gelenlere! Kanadnn altndaki,
drt yz kurbaaya Zuttlan kasdediyor g yetiremeyen Me'mn, kalkm bir arta etrafma
toplanan kahraman Arap svarileri ile bana g yetirmeye alyor. Bu durum karsnda Nasr b.
ebes ile cidd bir ekilde atmaya giren Abdullah b. Thr, onu fena halde sktrd, hat-tn Nasr,
Abdullah'tan eman dilemek mecburiyetinde kald ve bu dilei Abdullah tarafndan kabul edildi.
Bundan sonra Nasr asker kararghndan Pakka'ya hareket etti ve Abdullah'n yanma geldi. Nasr'n
muhasara altnda tutulmas ve kendisiyle yaplan sava be yl srd. Abdullah. Nasr'n kendisine
kar kmas zerine Keysm kalesini tahrip etti. Bundan sonra Abdullah, Nasr' Me'mn'un yanna
[215]
gnderdi ve Nasr Sa-fer 210 (Mays 825)'da Me'mn'a ulat.
eitli Olaylar
Bu yl Me'mn Zrayk adyla bilinen Ali b. Sadaka'yi Armenia ve zerbeycan valiliine tayin etti,
ayrca ona Bbek ile savamasn emretti. Bbek ile savama iini Ali b. Sadaka adna Ahmed b.
Cneyd el-skf stlendi, fakat Ahmed b. Cneyd, Bbek tarafndan esir edildi. Bu arada Me'mn,
ibrahim b. el-Leys b. Fadl' zerbeycan valiliine tayin etti.
Bu yl hacc slerini Salih b. Abbs b. Muhammed b. AH dare etti. Krallk tahtnda dokuz yi kalan
Mihail b. Corcis bu yl ld, yerine olu Tufl (Theophilos) kral oldu.
Mansr b. Nusayr bu yl ffrkye'dc Emir Ziydetulah'a bo kaldrd ve neticede Mansr b. Nusayr
tarafndan 202 (817) ylnda bahsetmi olduumuz hadise meydana geld
Hnvric mezhebine mtemayil bulunan lgat limi Eb Ubeyde Ma'mcr b. el-Msen bu yl vefat
etti. Bir rivayete gre doksan yanda iken 210 (825). dier bir rivayette ise doksan sekiz yanda
[216]
iken 213 (828) ylnda vefat etmitir.
HCRETN K YZ ONUNCU (M. 825-826) YILI OLAYLARI
Me'mn'un Ibn Aie'yi Ele Geirmesi
Bu yl Me mn. Ibn Aie adyla bilinen el-mm ibrahim b. Muhammet) b. Abdlvahhb b.
brahim'i, Muhammed b. brahim el-frik' yi, Mlik b.ihTyi ve brahim b. el-Mehd'ye bey'at
edilmesi iin gayret gsteren ve buniarla mterek hareket eden dier kimseleri ele geirdi.
Onlar ve faaliyetlerini Me'mn'a bildiren kimse mrn el-Kutrebuli kli. Kendi aralarnda, askerlerin
Nasr b. ebes'e kar koymak zere ktklar bir srada kpry paralamay kararlatrmlard,
fakat mrn* in Me'mn'a jurnal etmesi zerine Safer 210 {Mays 825)'da kendilerini ele verdiler.
Nasr b. ebes Badd'a geldii zaman karsna hi bir asker ikmnrj. bi io yakalandktan sonra
Me'mn'un kapsnda gn j\-ne allnda bekletildi, daha sonra sopalanarak hapse atld. Ayrca
Mlik b. S'fm ve arkadalar da dvldler. Neticede bu ie karan dier kimselerin adlarn
Me'mn'a bildirdiler, fakat Me'mn onlarn susuz kimselere iftira etmeyeceklerinden emin olmad
iin bu kimselere dokunmad.
Sonra Me'mn, bn ie le Mlik b. Sh'yi. ayrta bunlarn arkadalarndan iki kiiyi ldrd.

Bunlarn Me'mn tarafndan ldrlmelerinin sebebi, hapishaneden kamak iin tnel kazmak
teebbs nrir bulunacaklarna Hnr bir haberin Me'mn'a ulatrlm olmasyd*. Onlar bundan bir
gn nce hapishanenin kapsn kapatmlard ve ieriye hi kimseyi brnkmycrlard. DurunuL-n
haberdar olan Me'mn henicn bizzat binenine nllayp hapishaneye geldi ve onlar yakaladktan sonra
nian alarak ldrd. bn ie'y se asarak ldrd. slm'dn Abbasilerden ilk aslnn kimse bn
e'dir. Daln sonra dnraacndan indirilip kefenlenen ve cenaze namaz klnan bn ie Kurey
[217]
kabristanna defnedildi.
brahim B. El-Mehdi'in Ele Geirilmesi
Bu yl, Rebiylevvel (Haziran) aynda brahim b. el-Mehd ele geirildi, ki kadnla birlikte ve kadn
kyafetinde peeli bir vaziyette iken geceleyin zenci bir beki tarafndan yakaland. Beki onlara:
Nereden geliyorsunuz ve nereye gidiyorsunuz. diye sorunca, brahim kendilerine bir ey sormamas
ve serbest brakmas iin deeri ok byk olan parmnmdaki yakut yz verdi. Yz gren
beki onlardan phelendi, sahibinin makam ve mevki sahibi bir kii olduu kanaatine vard ev onlar
Shibu'l-mesleha'ya gtrd. Shibu'I-mesleha yzlerini amalarn emretti, fakat brahim yzn
amamak iin direndi. Shibu'l-mesleha'nn onu kendisine doru ekmesi zerine brahim'in sakal
grnd. Bu defa Shibu'l-mesleha onu Shibu'1-cisr (Kpr muhafz ku-mandam)'e gtrd.
Shibu'1-cisr, brahim'i tand ve onunla Me'mn'un kapma kadar gelerek Me'mn'a ibrahim'i
getirdiini bildirdi, Me'mn da brahim'in sabaha kadar muhafaza altnda bulundurulmasn emretti.
Ertesi gn sabahleyin brahim peesi boynunda, araf gsnn zerinde olduu halde nasl
yakalandn halkn ve Himoullarnm grmeleri iin Me'mn'un evinde (saraynda) bekletildi.
Bundan sonra Me'mn onu Ahmed b. Eb Hlid'e gnderdi ve onun yannda tutuklad. Daha sonra,
Hasan b. Sehl'in yanna gitmek zere hareket ettii zaman onu beraberinde Femu's-sulh'a gtrd.
brahim b. el-Mehdi iin Hasan b. Sehl (bir rivayette kz Buran) efaatte bulundu ve Me'mn onu
affetti.
Dier bir rivayete gre, brahim yakaland zaman Eb shk el-Mu'tasm'm evine getirildi. Bu
srada el-Mu'tasm, Me'mn'un yannda bulunuyordu. brahim Trk asll Ferah'n bineinin terkisinde
Me'mn' un yanma getirildi. Huzuruna girdiinde Me'mn ona: Defol buradan! diye bard. Bunun
zerine brahim unlar syledi: Ey Mminlerin emri! ntikam sahibi ksas hususunda tasarruf
sahibidir, fakat affetmek takvaya daha yakndr. Bedbahtlk sebebiyle marur olan kimse, kendisine
kar zamann zulmetmesine imkn vermi olur. Allah, her gnah sahibinin derecesini nasl senin
altnda klm ise, yine senin dereceni her gnah sahibinin fevktnda klmtr. Eer beni
cezalandrrsan bu senin hakkmdr, yok eer affedersen bu senin fazln ve keremin icabdr. Me' mn
bunun zerine: Ey brahim! Seni affedeceim. dedi. Buna sevinen brahim tekbir getirdi ve secdeye
kapand. Bir rivayele gre br.-him sakl bulunduu bir srada bu szlerini mektupla Me'mn'a
iletmi, Me'mn da mektup kdnn sonuna u cmleleri ilve etmiti: K-nin fkelendii
kimseye kar gl ve kuvvetli olmas ona kar olan fkesini giderir, pimanlk ise tevbe saylr;
fakat bu ikisinin arasnda Allah'n aff sz konusudur. Kiinin stedii eyin en by ise Allah'n
affdr. Me'mn'un bu szleri zerine brahim onu uzun bir kaside ile vd.
Rivayet edildiine gre, brahim Me'mn'un huzurunda kasidesini okuduu zaman Me'mn ona:
Ysuf Peygamber'in kardeleri hakknda dediini sylerim. demi ve u yeti okumutur: Ysuf
dedi ki: Bu gn size ayplama yok. Allah sizi affetsin, nk O merhametlilerin en mer-hametlisidir.

(Ysuf, 92).

[218]

Me'mn'un Brn le Zifafa Girmesi

.
Bu yl Me'mn Hasan b. Sehl'in kz Brn ile Ramazan (Aralk) aynda zifafa girdi. Me'mn,
Badfid'dan Femu's-sulh'a geldikten sonra Hasan b. Sehl'in klasna indi, orada konaklad ve ite bu
srada Brn ile zifafa girdi. Bu srada Brn'n yannda Emn'in annesi Zbeyde (m-m Ca'fer),
Hrn er-Reid'in kz Hamdne, Burann byk annesi mm'1-Fadl ve Hasan b. Sehl bulundular.
Me'mn'un zifafa girdii srada Brfln'n byk annesi onun zerine bin tane ok nefis inci sat.
Me'mn bu incilerin toplanmasn emretti ve toplanan incileri Brn'a verdi. Ayrca Brn'dan
ihtiyalarm ve dileklerini sylemesini istedi. Bunun zerine Brn'n byk annesi ona dnerek:
Efendi'nin emrini yerine getir ve dileklerini iste. dedi. Brn da Me'mn'dan brahim b. elMehd'yi balamasn ve ondan raz olmasn istedi. Me'mn bunun zerine Brn'a: steini yerine
getirdim. dedi. Bu defa Brn, Emn'in annesi Zbeyde iin Me' mn'dan hacc izni istedi. Me'mn,
Brfln'n bu isteini de yerine getirdi. Brn'n bu iyiliine karlk Zbeyde ona, Emevilere mahsus
olan ve inciyle sslenmi bir elbise hediye etti. Me'mn o gnn gecesinde zifafa girdi ve o gece krk
batman miktarnda anber mumu yakld.
Me'mn, Hasan b. Sehl'in yannda on yedi gn kald ve Hasan b. Sehl her gn Me'mn'un ve
beraberindekilerin ihtiyalarn karlad, ayrca kumandanlara derecelerine gre h'atler giydirdi ve
her birine binekler ve eitli hediyeler verdi. Bu srada harcam olduu mebla elli milyon dirheme
ulat. Ayn zamanda Hasan b. Sehl akarlarnn adlarn kt paralarna yazarak kumandanlarn
zerlerine sat; akarn ad bulunan kt paralar kimin eline getiyse, o kumandan akarn
[219]
bulunduu yere gnderdi ve akarn teslim ald.
Abdullah B. Tiir'in Msr'a Hareket Etmesi
Bu yl Abdullah b. Thir Msr'a hareket etti ve burasn fethetti, bu arada Ubcydullah b. es-Ser
himayesine girdi.
. Abdullah bi Thir'n Msr'a gitmesinin sebebi u di:
Ubeydullah Msr' eline geirmi ve halifenin itaatinden kmt, ayrca Endls'ten gelen bir grup
kimse de skenderiye'yi ellerine geirmiti. Bu srada Abdullah b. Thir Nasr b. ebes le
savatndan onlarla uramaa zaman bulamamt. Abdullah, Nasr ile yapt sava bitirdikten
sonra Msr'a hareket etti. Msr'a bir konak kaa kumandanlarndan birisini karargh yapmaa uygun
bir yer bakmas iin Msr'a gnderdi. Bu srada Ubeydullah b. es-Seri Msr'da hendekler kazmt.
Abdullah'n gnderdii kumandann kendisine yaklamakta olduunu renen Ubeydullah,
taraftarlaryla birlikte ona kar ktlar ve karlaan, taraflar iddetli .bir atmaya giritiler. Ancak
gelen bu kumandann yannda bulunan askerler az olmalar sebebiyle daldlar. Bunun zerine
kumandan Abdullah b. Thir'e durumunu bildirmek zere bir posta"*gnderdi. Bylece durumu
renen Abdullah katrlar srtnda asker gnderdi ve bu askerler de atlan yanlarnda gtrmek
suretiyle hzlca yol alarak Ubeydullah ile savan srdren kumandana katldlar. Abdullah
tarafndan gnderilen bu askerlerin kumandana katldklarn gren Ubeydullah onlarn karsnda

tutunamad ve bozguna urad. Bu arada Ubeydullah'n askerlerinden pek ou kendi kazdklar

hendeklere dtler. Birbirlerinin zerlerine derek lenlerin says klla ldrlenlerin
saysndan daha ok olmutu.
Bundan sonra Ubeydullah b. es-Ser Msr'a girdi ve ehrin kaplarn askerleri ile kendi zerine
kapatt, Abdullah b. Thir ise onu muhasara altna ald.. Bundan sonra Ubeydullah bir daha
Abdullah'a kar koymad. Bu arada bir gece her birinde biner dinar bulunan bin tane erkek ve kz
hizmeti gnderdi, ancak Abdullah bu hediyelerini kabul etmedi ve ona u mealde, bir mektup yazd:
Eer gnderdiin hediyeleri gndz kabul etmi olsaydm, gece de kabul ederdim. Ayrca
Abdullah u mealdeki ayeti de szlerine ekledi: ...Belki sz hediyenizle bbrlenirsiniz. Onlara dn,
andolsun ki, nne geemeyecekleri ordularla onlara gelir, onlar, hor ve hakr olduklar halde
oradan karrtm. (Nemi, 36-37).
Bu durum karsnda Ubeydullah Abdullah'tan emn dilemek mecburiyetinde kald.
Bir rivayete gre bu hadise 211 (826) ylnda meydana gelmitir.
Ahmed b. Hafs b. Ebi'-emmfis anlatyor:
Abdullah b. Thir le beraber Msr'a giderken Remle ile m arasnda devesine binmi yal bir
bedeviye rastladk, Bedevi selm verdi, biz de selmm aldk. Bu srada shk b. brahim er-Rhk ve
shk b. Eb Rb', Emir Abdullah b. Thir ve ben beraber gidiyorduk. Bizim bineklerimiz yry
bakmndan Abdullah'n bineinden daha stn ve elbiselerimiz de onunkinden daha iyi idi. Bedevi
yzlerimize bakmaa balad. Bunun zerine ben: Ey ihtiyar! Israrla bize bakyorsun, yoksa bizde
yadrgadn bir ey mi grdn? dedim. Bedevi: Hayr, vallahi izde byle bir ey grmedim ve
hem sizi hayatmda ilk defa gryorum. Ne vnr ki ben insanlar hakknda iyi tehiste bulunan bir
kimseyim. diye karlk verdi. Bu defa ben shk b. Ebt RbTyi gstererek: Bunun hakknda ne
dersin? diye sordum. Bedevi onun hakknda u mealdeki msralar syledi:
Onun ktiplik sanatnda dhi birisi olduunu tahmin ediyorum, Onun zerinde *bu grnmektedir.
Irak'n verdii terbiye ok gzel ve parlaktr, Onun baz hareketlerinden hara taksitlerini planlamada
bilgi
ve basiret sahibi olduu anlalmaktadr.
Bundan sonra bedevi, ahk b. brahim er-Rfikrye bakt ve onun hakknda u msralar syledi:
Gnlndekinin aksine da kar bidliini ortaya koymakta. Ve kiiler vastasyla ok miktarda
hediye almaktan
holanmaktadr.
Onun korkak ve cimri olduunu sanyorum. Ve bunlar onun vezir olduunu gstermektedir.
Sonra bana bakt ve u mealdeki msralar syledi:
Bu emrin nedimi ve onunla lfette bulunan bir munisidir; Emir ona yaklamakla nee ve sevin
kazanr. Ayrca onun iir ve ilim rivayetinde bulunduunu sanyorum; Ayn zamanda o bazen emrin
nedmi, bazen de gece
sohbetlerinde hemdemidir.
Daha sonra emr'e (Abdullah b. Thir'e) bakt ve onun hakknda da u msralar syledi
Avularndan bahi umulan emir. Kinatta onun bir benzeri yoktur. Onun zerinde heybet ve cemal
sfatlarndan bir kaftan.
Ve ihtiyalarn elde edilmesine vesile olan sevindirici bir yz. bulunmaktadr.
Onun kudreti sayesinde islam yuceld^ yilikler yaad, ktlkler iee ld. Allah'n kulu, Thir'in
olu Abdullah, Bizim hem emrimiz, hem de bize iyilik eden babamzdr.

Yal bedevinin bu szleri Abdullah'a ok tesir etti ve hayrette brakt. Bunun zerine bu yal
[220]
bedeviye be yz dinar verilmesini emretti, ayrca ondan kendisine arkadalk etmesini istedi.
Abdullah B. Thir'in skenderiye'yi Fethetmesi
Bu yl Abdullah Endls halkndan skenderiye'yi ele geirenleri kendilerine emn vererek
skenderiye'den srp kard. Msr halk beydullah b. es-Ser ve dierlerinin karm olduklar
karklklarla megulken Endls halkndan bir grup kimse gemilerle gelip skenderiye'ye
yerlemiti. Bakanlar ise Eb Hafs adnda birisiydi. Endlsller Abdullah'b. Thir'in Msr'a
geliine kadar skenderiye'de kaldlar. Abdullah onlara halifenin itaatine girmedikleri takdirde sava
ilan edeceine dair bir eli gnderdi. Bunun zerine Abdullah'n isteini kabul ettiler ve
skenderiye'den ayrlarak slm beldesinin dnda bir Rum beldesinin kenar ksmna gidip orada
yerlemek zere emn istediler. Abdullah kendilerine emn verdikten sonra skenderiye'den ayrldlar
ve Ikrit adasna gelerek burasn vatan edinip yerletiler. Burada reyip oaldlar ve arkalarnda
nesiller braktlar.
Ynus b. Abdi'1-A'l, Abdullah b. Thir'in Msr'a geliini u ekilde anlatyor:
Doudan bize gen bir yiit geldi. Bu srada dnya karm, memleketimizin her taraf istil edilip
galipler tarafndan ele geirilmi ve halk byk bir felkete uramt. te bu yiit dnyay slh edip
dzeltti, temiz kimselere gven verdi, ktleri ve hainleri ise korkuttu. Bylece halk ona itaat etmek
[221]
zere etrafnda topland.
Kum Halknn Me'mn'a Kar syan Etmesi
Bu yl Kum halk Me'mn'a kar gelerek hara vergilerini demediler. Bunun sebebi u idi:
Me'mn Horasan'dan Irak'a hareket ettii zaman Reyde konaklayarak burada gnlerce kalm, bu
srada Rey halknn hara vergilerinden bir miktar indirim yapmt. Kum halk da kendilerine byle
br indirim yaplmasn mit ederek Me'mn'a bir mektup gnderdiler ve kendileri iin de bir indirim
yaplmasn istediler. Bu srada Kura halk iki milyon dirhem hara vergisi dyordu. Fakat Me'mn
onlarn isteklerini kabul etmedi, bunun zerine onlar da hara vergilerini demediler. Bu durum
karsnda Me'mn onlarn zerine Ali b. Him ile Uceyf b. Anbese'yi gnderdi. Kum halkyla
savaan Ali ve Uceyf onlara kar zafer kazandlar. Bu arada Yahya b, mrn ldrld ve Kum
ehrinin suru da ykld. Daha nce iki milyon dirhemlik hara vergisinden szlanan Kum halkndan bu
[222]
defa AH ve Uceyf yedi milyon dirhem hara vergisi topladlar.
Endls'te Meydana Gelen Olaylar
Bu yl Abdurrahman b. Hakem Frenk memleketlerine byk bir se-riyye gnderdi ve bu seriyyenin
bana bn el-Belenst adyla tannan Ubeydullah' tayin etti. Ubeydullah harekete getikten sonra
dman memleketlerine girdi ve buralarda yamalar yapt. Bu arada kadn ve erkeklerden esirler
ald, bir ksm kimseleri de ldrd. Daha sonra Re-biylevvel (Haziran) aynda dman
birlikleriyle karlat ve savaa tututu. Neticede mrikler hezimete uratld ve pek ok kimse de

ldrld. Bu hadise byk bir fetih sayld.

Bu yl Abdurrahman'n gnderdii bir askeri birlik dman topraklarnda bulunan Hsn el-kala'y
fethetti ve 15 Ramazan (1 Ocak 826)'da burada yamalar yapt.
Bu y.l Abdurrahman Ceyyn'da bir ulu cami yaplmasn emretti.
Yine bu yl Abdurrahman Yemenliler ile Mudarllar arasndaki ka-nkli sona erdirmek iin
Tdmir'de Yemenlilerin kumandan olan Eb'-emmh Muhammed b. brahim'in rehinelerini ald,
fakat onlar uslanmadlar ve karklk karmaa devam ettiler. Bu durum karsnda Abdurrahman
Tdmr'deki miline (valisine) yerini terketrnesini ve Mrsiye (Murcia)'yi btn millerin
toplanaca bir yer haline getirmesini emretti. Tdmr mili denileni yapt ve o devirde Mrsiye
orada bulunan memleketlerin merkezi haline geldi. Fakat Mudarllar ile Yemenliler arasndaki sava,
213 (828) ylna kadar devam etti. Bu defa Abdurrahman onlarn zerine bir askeri birlik gnderdi,
bu durum karsnda Eb' emmh Abdurrahman'a boyun emek mecburiyetinde kalarak onun
itaati altna girdi, ayn zamanda taraftarlar ve kumandanlar arasna katld, bylece de Tdmir
[223]
tarafndaki karklk sona erdirilmi oldu.
eitli Olaylar
Bu yl Taberistn dalarnn sahibi ve hakimi olan ehriyr b. Servin ld ve yerine olu Sbr geti,
ancak Sbr ile savaan Mazyr b. Krin onu esir etti ve ldrd. Bundan sonra Taberistn'n dalk
blgesi Mzyr'n eline geti.
Bu yl hacc ilerini Mekke valisi bulunan Salih b. Abbs b. Muham-med idare etti.
Ms b. Is b. Ms b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs ile evli olan, bundan ocuk sahibi
[224]
bulunan ve 160 (776) ylnda dnyaya gelen Mehdi'nin kz Uleyye bu yl vefat etti.
HCRETN K YZ ON BRNC (M. 826-827) YILI OLAYLARI
Bu yl Ubeydullah b. es-Seri, Badd'a getirildi ve Mednel'1-Man-sr'a konuldu. Abdullah b. Thir
ise Msr, Suriye ve cl-Cezire valiliini srdrd. Bir gn Me'mn'un kardelerinden birisi (elMu'tasm) kendisine, Abdullah b. Thir'in Hz. Ali (r.a.J'nin torunlarna mtemayil olduunu syledi
ve: Nitekim babas Thr de o tarafa meyilli idi. dedi. Me'mn kardeinin bu szlerini kabul
etmedi, ancak kardeinin ayn szleri tekrar etmesi zerine bir adam grevlendirdi ve ona unlar
syledi: Bir bid ve zhid kisvesi altnda Msr'a git ve burann ileri gelenlerinden bir grup kimseyi
Kasm b. brahim b. Tabtab'ya bey'ate davet et. Sonra Abdullah b. Thir'e git ve onu da Ksm'a
bey'at etmee ar. Ayrca Kasm b. brahim'in menkabelerini anlat ve Ksm'a bey'at etmee onu
tevik et. Bylece iini dkmesini temin et, sonra da duyduklarm bana ilet. Bu adam Me'mn'un
arzusu istikametinde hareket etti ve Abdullah'n taraftarlarndan ileri gelen bir grup kimse Ksm'a
bey'at hususunda bu adamn grne katld. Bu adam sonra Abdullah b. Thir'in kapsnn nne
oturdu ve kmasn bekledi. Abdullah evinden kp bineine bindii bir srada ayaa kalkt ve ona
bir kt paras uzatt. Daha sonra evine dnen Abdullah bu adam huzuruna ard ve ona:
Pusulada yazdklarn anladm, imdi sen iinden geirdiini ortaya koy. dedi. Bunun zerine
Me'mn'un adam emn ve gven istedi, gven aldktan sonra da onu Kasm b. brahim'e bey'ate
ard ve Kasm' in ilminden, zhdnden ve faziletinden bahsetti.

Abdullah bu adama: Sen byle bir teklif yapmakla bana iyilik mi etmek istiyorsun? diye sordu.
Adam: Evet. diye karlk verdi. Bunun zerine Abdullah: Kullarn zerine Allah'a kretmek
gerekli midir? diye sordu. Adam yine: Evet. dedi. Scfcra Abdullah adama dnerek unlar
syledi:: Bana geldiin u srada yle bir durum erisindeyim ki, douda ve batda geerli olan iki
mhre sahibim, ayrca dou ve bat arasnda emrime boyun eilmektedir. Hem sonra sama,
soluma, nme ve arkama baktm zaman mutlaka bana ihsanda bulunan birinin (Me'mn'un)
nimetini, boynumu mhrleyen (itaatinden kmama mni olan) birinin minnetini ve kereminden ve
faziletinden bana uza-rtan- parlak bir elin sunduu hsan grmekteyim. Sen ise ben bunca iyilik ve
nimetlere kar nankrle davet ediyorsun ve halifelie daha lyk birisi adna ahdimi bozmam,
nimetlerinden faydalandm kimsenin boynunun koparlmas ve kannn dklmesi iin gayret
gstermemi sylyorsun. Bunlar bir tarafa brak, eer sen beni ayan beyan cennete davet etsen, acaba
Allah (c.c), nimetini grdm kimseye kars gaddarca hareket etmemi, ihsanlarna kar nankrlk
yapmam ve ona vermi olduum bey'at szmden dnmemden holanacak mdr?
Me'mn'un adam Abdullah'n bu szleri karsnda susmak mecburiyetinde kald, bunun zerine
Abdullah ona: Cannn tehlikede olmasndan korkuyorum, derhal bu memleketi terket.. Eer bu
sylediklerini byk Sultan (Me'mn) duyarsa, hem kendinin ve hem de bakalarnn katili olursun.
dedi.
Neticede Abdullah'tan midini kesen adam Me'mn'un yanna geldi ve durumu kendisine bildirdi.
Me'mn, adamnn Abdullah'tan getirdii bu habere ok sevindi ve Abdullah hakknda unlar
syledi: Abdullah elimle diktiim bir fidandr, edebimin hemdemidir ve amn topradr. Fakat
Me'mn bu durumu kimseye duyurmad, hatt Abdullah b. Thir onun lmnden sonra bu durumu
rendi. Me'mn'a, Abdullah b. Thir'in Hz. Ali (r.a.)'nin torunlarna meyilli olduunu syleyen kii
kendi kardei el-Mu'tam'd; nk el-Mu'tasm, Abdullah'tan uzaklam ve ondan yz evirmiti.
[225]
Seyyid B. Enesin ldrlmesi
Bu yl Musul emri Seyyid b. Enes el-Ezd ldrld. Seyyid'in ldrlmesi yle oldu:
Zrayk b. Ali b. Sadaka el-Ezd, Musul ile zerbeycan arasndaki dalar ele geirmiti. Ayrca
Seyyid ile arasnda pek ok sava olmutu. te bu yl byk bir kalabalk toplad (Bir rivayete gre
toplanan kalabalk krk bin kiiydi), onlar Seyyid ile savamak zere Musul'a gnderdi. Seyyid b.
Enes ise krk bin kiilik bu kuvvetin karsna drt bin kiiyle kt. Nihayet taraflar Sku'l-ehad'de
karlatlar Seyyid kar tarafn askerlerini grr grmez hemen zerlerine tek bana saldrd. Tek
bana saldrmak onun detiydi. Bu srada Zrayk'n taraftar-larndan biri de Seyyid'n zerine atld.
Vurumaya giren Seyyid ve Zrayk'n adam neticede birbirlerini ldrdler. Bunlarn dnda baka
len de olmad.
Seyyid b. Enes'i ldren bu adam, onu grd takdirde zerine saldracana, kendi lm bahasna
da olsa ldreceine talk zerine yemin etmiti; nk Zrayk ona her sene yz bin dirhem
veriyordu. Kendisine: Ne hakla bu yz bin dirhemi alyorsun? denildii zaman: Sey-yid'i ne
zaman grrsem ldreceim, bunun iin yemin ettim de ondan. cevabn vermiti. Nihayet yeminini
de yerine getirdi.
Seyyid b. Enes'in ldrldn renen Me'mn buna ok fkelendi, Zrayk ve Bbek el-Hurrem

ile savamak zere Muhammed b. Humeyd et-Ts'yi grevlendirdi. Ayrca Muhammed b. Humeyd'i
[226]
Musul valiliine tayin etti.
mir B. Nfi' le Mansr B. Nasr Arasndaki htilaf Ve Mansr'un frikye'de ldrlmesi
Du yl mir b. Nf ile Mansr b. Nasr arasnda frikye'de ihtilf kt. Bu ihtilfn sebebi Mansr b.
Nasr'n ok kskan olmasyd... mir b. Nfi' askerleriyle birlikle Tunus'tan hareket ederek Tunbze'
de kasrnda bulunan Mansr b. Nasr'in zerine yrd ve onu muhasara etti. Tunbze kasrnda
kuatma altnda tutulan Mansr, suyunun tkenmesi zerine Arair'e bir eli gnderdi ve bir gemiye
binerek douya gitmek zere emn istedi. mir Mansr'un emn isteini kabul etti, bunun zerine
Mansr o gece erkenden rbs'e gitmek zere gizlice buradan kat. mir sabahleyin Mansr'u
gremeyince peine dt, yetiti ve atmaya giritiler. Neticede Mansr hezimete urad ve
rbs'e girerek buraya snd; fakat mir onu burada da muhasara altna ald ve zerine allmak
zere mancnklar kurdurdu.
Muhasara altnda kalmaktan bkp usanan rbs halk Mansr'a unlar syledi: Muhasaradan ok
zarar grdk; ya buradan kar gidersin, ya da seni mir'e teslim ederiz. Bunun zerine Mansr iini
yola koyuncaya kadar onlardan mhlel istedi. rbs halk bu isteini kabul elti ve kendisine mhlet
verdi. Mansr, ordu kumandanlarndan birisi olan Abdsselm b. el-Mferric'e bir eli gnderdi ve
kendisiyle bir araya gelip grme talebinde bulundu. Onun bu isteini kabul eden Abdsselm geldi
ve sur stnden konutular. Mansr kendisinden zr diledi ve douya gitmek zere mir'den kendisi
iin emn temin etmesini istedi. Abdsselm Mansr'un bu arzusunu normal karlad ve mir'den
onun iin merhamet talep etti. Dunun zerine mir aile ve yaknlarm alarak dou tarafna, Tunus'a
gitmek zere Mansr'a ernn verdi.
mir yanna gelen Mansr'u bir svari ile birlikte Tunus'a gnderdi ve elisine onu gizlice Cerbe
ehrine gtrmesini ve burada tutuklamasn emretti. Eli de mir'in dediini tuttu ve onunla birlikte
kardei Hamdn'u da hapsetti.
Daha sonra durumu renen Abdsselm'a mir'in bu hareketi ok ar geldi. mir Cerbu valisi
bulunan kardeine bir mektup gndererek Maisr ile kardei Hamdn'tn ldrlmelerini emretti ve
onlar hakknda tekrar mracaatta bulunmamasn istedi. Bunun lrzerine mir'in kardei yanlarna
geldi ve mir tarafndan kendisine gnderilen mektubu okudu. Bu durum karsnda Mansr
vasiyetini yazmak iin bir divit le kt istedi, ancak yazamad ve yle dedi: Dnya ve ahiretn
hayrn ldrlen kimse kazanr. undan sonrn Cerbe valisi onlar ldrd ve b.nhnn knrdci
mir'e gnderdi, .bylece.-mir'in ileri yoluna girdi. Abdsseln b. el-Mferric sonra Bce'ye geri
dnd. mir b. Nfi' ise Tunus'la kald ve 29 Rebiylhr 214 {7 Temmuz 829)'te vefat etli. mir' in
lm haberi Ziydetullah'a ulat znman yle dedi: imdi savan iddeti gitti ve snmeye yz
tuttu. Bu srada mir'in oullan Ziy-detulioh'a bir eli gnderdiler ve kendisinden emn istediler.
[227]
Ziydottl-lah da onlara emn verdi ve kendilerine ihsanda bulundu.
cil Olaylar
Bu yl Abdullah b. Thir Badd'a geldi;
karladlar.

kendisini Abbs b. Me'nn. cl-Mftnsn ve dier hnlk

Bu, yl iimle Ms b. Hafs ld, yerine olu Taberistn valisi oldu. Itcib b. Salih de Sind
valiliine tayin edildi. Bir b. Davud'un Hcib b. Salih'i hezimete uratmas zerine Hcib Kermn'a
gitti.
Bu sene Me'mn bir ilnda bulunarak, Muavye fr.a.Vy hayrla ya-dedon vpvi onu Uz. Peygamber
(n.s.)'in ashabndan birine tnfdil edenlerin takibata urayacaklarn duyurdu.
air Eb'l-Alhiye bu yl ld. d s iv
Hacc ilerini bu yl Mekke valisi bulunan Salih b. Abbs idare etti
Yine bu yl Endls'n Tkrunn kasabalarnda Tril adl birisi isyan etti ve Tkrunn kylerinden
bir ksmnn zerine yryen bir grup askerlerin zerine gitti: onlar ldrdkten sonra bineklerini,
silhlarn ve yanlannda bulunan her eylerini ald. Bu yzden Tkrunn valisi de Trl zerine
yrd.
Nahiv alimi el-Ahfe el-Basri. Talk b. Gannm en-Naha', Ahmed b. shk el-Hadram ve
Abdurrahm b. Abdurrahman b. Muhammed el-Muhribi bu yl vefat ettiler.
S'lii benimseyen, ay zamanda Ahmed ,b. Hanbel'in eyhlerinden olun muhnddis Abdurrazznk b.
Ilemmm es-San'n ile Basra'nn el-Hu-reybe semtinde oturduu in buraya nisbot edilen Basrah
[228]
Abdullah b. Dvud el-Hureh bu yl vefat ettiler.
HCRETN K YZ ON KNC (M. 827-828) YILI OLAYLAR
Muhammet! B. Ilumeyd Ct-Tsi'nin Musul'u slil Etmesi
Bu yl Me'mn, Muhammet! b. Humeyd et-Tsi'yi Bbek cl-Hur-rom ile savamak iin zerine
gnderdi, ayrca yolunu Musul'a uratmasn ve Musul'un iini dzelttikten sonra Zrayk b. Ali ile de
savamasn emretti. Muhammcd b. Humeyd ordusuyla birlikte Musul'a hareket etti ve burada Rab'a
ve Yemenlilerden toplad kimseleri yanma alarak Muhammed b. Seyyid b. Enes el-Ezd ile birlikte
Zrayk b. Ali'nin zerine yrd. Durumdan haberdar olan Zrayk da onlarn bulunduu tarafa doru
harekete geti. Taraflar Zb zerinde karlatlar, ancak Muhammed b. Humeyd nce Zrayk'a bir
eli gnderdi ve onu itaate drivet etti, fakat Zrayk onun bu arsn kabul etmedi. Bunun zeri-n?
Mhanmed b. Humeyd derhal sava karan ald ve taraflar iddetli bir ekilde savaa tututular. Bu
savata Muhammed b. Seyyid ile be-rabor bulunan Ezdliler Seyyid'in intikamn almak
istediklerinden ok fitiz?! bir sava yaptlar. Neticede Zrayk ve askerleri hezimete uradlar. Bunun
zerine Zrayk bir eli gndererek Muhammed b. Hu-meyd'den emn stedi, isteinin kabul edilmesi
zerine de hemen yanna geldi, fakat Muhammed b. Humeyd onu bekletmeden Me'mn'un yanna
gnderdi.
Me'mn. Muhammed b. Humeyd'e bir mektup gndererek Zrayk' m ky ve kasabalarda bulunan
btn mallarn almasn emretti. Muhammed b. Humeyd do Zrayk'n mallarn kendisi iin aldktan
sonra onun ocuklarn ve kardelerini bir araya toplad ve Me'mn'n kendisine gnderdii emri
duyurdu. Me'mn'un emrine itaat gsterdiler, bunun zerine Muhammed b. Humeyd onlara yle dedi:
Mminlerin emri bana Zrayk'n mallarn almam emretmiti, ben de Me'mn'un bu kram ve
ihsann kabul ettim, ancak mallar tekrar size geri veriyorum. Zrayk'n kardeleri ve ocuklar
Muhammed b. Humeyd'n bu hareketini ok beendiler ve kendisine teekkr ettiler.
Bundan sonra Muhammed b. Humeyd, Muhammed b. Seyyid'i Musul'da halef brakarak zerbeycn'

istil eden mtegallibe snfnn zerine yrmek iin buraya hareket etti ve onlar yakalayarak
Me'mn'un yanna gnderdi. Yakalananlarn arasnda Ya'l b. Mrre ve benzerleri bulunuyordu.
[229]
Bundan sonra da Bbek el-Hurrem ile savamak zree onun bulunduu tarafa yneldi.
eitli Olaylar
Bu yl Yemen'de el-Ahmer el-Ayn adyla bilinen Ahmed b. Muhammed el-meri Me'mn'un
itaatinden kt, bunun zerine Me'mn Eb'r-Rz ismiyle tannan Muhammed b. Abdlhamd'i
Yemen'e vali tayin etti ve gnderdi.
Me'mn bu yl, Rebiylevvel (Haziran) aynda Kur'n- Kerm'in mahlk olduu grn ve Hz. Ali
'r.a.J'nn btn sahabelerden, hatta Peygamberimiz Muhammed (s.a.)'den sonra btn insanlardan
daha faziletli olduu fikrini ortaya att.
Bu yl hacc ilerini Abdullah b. Ubeydullah b. Abbs b. Muhammed idare etti.
Bu sene Yemen'de iddetli bir deprem oldu ve bu depremin en iddetlisi Aden'de meydana geldi. Bu
arada br ok evler ykld ve bir ksm kyler harap oldu, ayrca pek ok kimse bu depremde cann
kaybetti.
Bu yl iinde Endls emri Abdurrahman mriklerin memleketine bir ordu gnderdi ve bu ordu
nce Berene (Barselona)'ye geldi, sonra Cerende'ye hareket etti ve Rebiylevvel fHaziran)'de
Cerende halkyla savaa tututu. ki ay burada kalan bu ordu yamaclk hareketlerine giriti, ayrca
bir hayli tahribat yapt.
Yine bu yl iinde Endls'te srekli yamurlar neticesinde byk seller meydana geldi ve
Endls'n snr blgelerinde bulunan ehirlerin surlarnn pek ou tahrip oldu. Bu arada Sarakusta
kprs tahribata urad ve sonra tekrar tamir edilerek salam hale getirildi,
Buhr eyhlerinden el-Feryb adyla bilinen Muhammed b. Ysuf b. Vkd b. Abdullah ed-Dabb bu
[230]
yl vefat etti.
HCRET'N Kt YZ ON NC (M. 828-829) YILI OLAYLARI
Bu yl Me'mn, olu Abbs' el-Cezre, Suur ve Avsm, kardei Eb shk el-Mu'tasm'i m
(Suriye) ve Msr valiliklerine tayin etti, ayrca Abbs, Eb Ishk ve Abdullah b. Thir'e be yz bin
dirhem verilmesini emretti. Rivayet edildiine gre, bir gn ierisinde bu kadar para datld
grlmemitir.
Bu yl Kays ve Yemenlilerden Abdsselm ile bn Cels Msr'da Me'mn'a kar isyan ettiler ve
burada ortaya ktlar. Daha sonra Re-biylevvel 214 (Mays 829) ylnda el-Mu'tasm'n valisi olan
bn Umey-re b. el-Veld'in zerine hcum ederek onu ldrdler. Bunun zerine el-Mu'tasm, Msr'a
hareket etti ve onlarla savat. Neticede onlar ldrp Msr' yeniden fethetti ve bylece Msr'n
ilerini rayna oturtan el-Mu'tasm buraya miller tayin etti.
Bu yl Talha b. Thir Horasan'da ld. Yine bu yl Me'mn, Gas-sn b. Abbd' Sind valiliine tayin
etti. Bu tayinin sebebi, Bir b. Davud'un Me'mn'a kar muhalefet etmesi ve toplad hara
vergilerini gndermemesiydi. Me'mn, Gassn b. Abbd'n tayinine karar verdii zaman kendine
yakm olan taraftarlarndan bilgi istedi ve: Gassn'i byk ve mhim bir ile grevlendirmek
istiyorum. dedi. Bunun zerine arkadalar Gassn' uzun uzun medhettiler. Bu arada Me'mn suskun

duran Ahmed b. Ysuf'a dnd ve ona: Gassn hakknda ne dersin? diye sordu. Ahmed Gassn ile
ilgili olarak unlar syledi: Ey Mminlerin emiri! Gassn yle bir adamdr ki, iyi ynleri kt
taraflarndan daha oktur. Gnderildii her tabakadaki insanlardan mutlaka hakkn koparr alr. Eer
onu iyice korkutursan zr dilemek mecburiyetinde kalaca hi bir ii yapmaz. Gassn hakknda
daha bir hayli vc szler syledikten sonra Me'mn ona: Gassn hakkndaki dncen kt
olmasna ramen bir hayli vdn. dedi. Bunun zerine Ahmed, Me' mn'a: Ben airin syledii
gibiyim. dedi ve:
Sana dostluk ve vaatlerimde doruluk gstermem, teekkr
olarak yaptn iyililkere yeter.
mealindeki iiri okudu. Me'mn, Ahmed b. Ysuf'un bu szlerine ve sahip olduu kltre hayran
kald.
Bu yi hacc ilerini Abdullah b. Ubeydullah b. Abbs b. Muhammed b. Ali idare etti.
Bu yl iinde Endls'te Mride halk valilerini ldrd ve bu hadise, aralarnda kargaann
alevlenmesini krkledi. Bu yzden Abdur-rahman zerlerine bir ordu gnderdi, bu ordu onlar
muhasara altna ald, ayrca aalarn ve ekinlerini bozdu. Neticede, tekrar Abdurrahman' in taatine
girdiler. Bu arada aralarndan rehineler alnd. Bu ordu Mride ehrinin surunu tahrip ettikten sonra
geri dnd. Bundan sonra Abdurrahman tahrip edlien bu surun Mride halk
tarafndan tekrar tamir edilmesini nlemek iin adamlar gnderdi ve yklan surun talarn nehre
tamalarn istedi. Bu durumu gren Mride halk tekrar isyan ederek valilerini esir ettiler ve yklan
suru yenileyerek salam hale getirdiler.
214 (829) ylnda Abdurrahman, daha nce Mride halkndan alm olduu rehineler ile birlikte
ordusuyla Mride zerine yrd. Ab-durrahman'm ordusuyla zerlerine geldiini gren Mrideliler
bir eli gnderdiler ve vali ile dier esirleri vererek daha nce vermi olduklar kendi rehinelerini
kurtardlar. Abdurrahman onlar bir mddet muhasara altnda tuttuktan sonra memleketlerini tahrip
ederek oradan ayrld.
:
Bundan sonra Abdurrahman 217 (832) ylnda Mride zerine bir ordu daha gnderdi. Bu ordu
Mride'yi muhasara altna ald ve halkn fena halde sktrd. Neticede bu ordu da uzun sren bir
muhasaradan sonra Mride'den ayrld.
218 (833) ylnda Abdurrahman Mride zerine tekrar bir ordu daha gnderdi. Bu ordunun Mride'yi,
fethetmesi zerine bozgunculuk ve karklk karanlar buray terketmek mecburiyetinde kaldlar. Bu
arada Abdurrahman Mride halknn sayl kimselerinden olan Mahmd b. Abdlcebbr'i byk bir
askeri birlikle muhasara altna ald ve askerlerinin sadakatle arpmalar neticesinde Mahmd
hezimete uratld. Bu srada Mahmd'un taraftarlarndan bir ok kimse ldrld. Mahmd'un
askerlerinin peine taklan svariler dalara kadar onlar takip ettiler ve ldrmek, esir etmek ve
datmak suretiyle yok ettiler.
Bundan sonra Mahmd b. Abdlcebbr, kendisiyle birlikte kurtulan taraftarlaryla Munte-slt'a
gitti. Abdurrahman 220 (835) ylnda onun zerine yine bir ordu gnderdi. Bunun zerine
Mahmd ve taraftarlar Rebiylevvel 220 (Mart 835)'de Munte-slt'tan kaarak Hulkub'a geldiler.
Abdurrahman bu defa peinden bir seriyye gnderdi. Bu se-riyye ile arpmaya giren Mahmd onlar
hezimete uratt ve yanlarnda bulundurduklar eyleri ganimet olarak ald. Bundan sonra Mahmd ve
beraberindeki kimseler Abdurrahman'm askerlerinin bulunduu yne doru hareket ettiler. Bu srada
Abdurrahman'm askerlerinden bir grupla karlatlar ve atmaya giritiler. Sonra iki taraf da

atmadan vazgeerek ayrldlar. lerlemee devam eden Mahmd ve askerleri Abdurrahman'n

baka bir seriyyesi ile karlatlar. Bu seriyye ile de atmaya giren Mahmd ve askerleri zafer
kazanarak seriyyeyi hezimete urattlar ve seriyyenin yannda bulunan eyleri ganimet olarak aldlar.
Mahmd bundan sonra ilerlemesine devam etti ve Mine ehrine geldi. Hcum ederek burasn ele
geirdi ve ehirde bulunan yiyecek maddesi, hayvan vb. ne bulduysa onlar aldktan 'sonra buradan
ayrld. Daha sonra mriklerin memleketlerine geldi ve onlara ait olan bir kaleyi istil etti. Bu
kalede be yl, ay kaldlar, daha sonra Frenk Ezfons tarafndan muhasara edildiler. Neticede kaleyi
ele geiren Frenk kral Mahmd'u ve beraberindekileri ldrd, bu arada kalede bulunanlar da
dald. Bu hadise 225 (839) ylnda meydana geldi.
Bu yl tshk'n babas ve ayn zamanda bir hanende olan brahim el-Mavsl yani brhim b. Mhn
vefat etti. brahim aslen Kfe'H idi, Musul'a gidip geldikten sonra kendisine "el-Mvsli" nisbesi
verildi ve bundan sonra bu nisbeyi kullanmaa devam etti. 160 (776) ylnda doan ve sonradan m
olan air Eb'I-Hasan Ali b. Cebele b. Mslim, Muhammed b. Ar'ara b. el-Bivind, kraet limi ve
ayn zamanda mu-haddis olan Eb Abdurrahman, Buhr'nin es-Sahih'inde zikredilen eyhlerden ve
[231]
ayn zamanda i' ola fakih Abdullah b. Ms el-Absi bu yl vefat ettiler.
HCRET'N K YZ ON DRDNC (M. 829-830) YILI OLAYLARI
Muhammed B. Hu M Ey D Et-Tb'nm ldrlmesi
Bu yl Muhammed b. Humeyd et-Ts, Bbek el-Hurrem tarafndan ldrld. Muhammed b.
Humeyd'in ldrlmesi u ekilde oldu:
Muhammed b. Humeyd, Bbek'in zerine yrmezden nce yolunun stnde bulunan mtegallibe
zmresinin ini bitirdi, bundan son- ra asker toplayp sava malzemesi ve erzak temin ederek
Bbek'in zerine yrd. Bu arada dier ehirlerden pek ok gnllnn katlmasyla Muhammed b.
Humeyd'in evresinde byk bir kalabalk toplanmt. Muhammed b. Humeyd Bbek'in bulunduu
yere giden dar boazlarn yolunu tuttu, Hetdser'e gelinceye kadar her bir dar boaz veya yokuu
getike gerisinde kendisini koruyacak kimseler brakt. Nihayet Hetdser'e gelip konaklayan
Muhammed nce hendek kazdrd, sonra Bbek'in beldesine girmek konusunda maverede bulundu.
Kendileriyle danlan kimseler, kararlatrlan yerden girmesini tavsiye ettiler. Onlarn grlerini
kabul eden Muhammed b. Humeyd askerlerini sava planna gre hazrlad; merkeze Eb Sa'd
adyla bilinen Muhammed b. Ysuf b. Abdurrahman et-T'yi, sa cenaha Sa'd b. Ehram', sol cenaha
Abbs b. Abdlcebbr el-Yaktn'i grevlendirdi, kendisi ise bir grupla birlikte onlar gzlemek ve
bir noksanlk grmesi halinde bunu gidermelerini tenbih etmek zere onlarn gerisinde kald. Bu
srada Bbek, Muhammed b. Humeyd'in ve askerlerinin geecekleri yerlerdeki her kayann altna
kendi adamlarn yerletirmiti ve kendisi de dan zerinden onlar gzlyordu.
Muhammed'in askerleri ileri atlp fersah mesafe1 kadar daa trmandklar zaman, kayalarn altna
saklanan Bbek'in adamlar zerlerine atldlar, bu arada Bbek de yanndaki kimselerle bulunduu
dadan zerlerine indi, bylece Muhammed b. Humeyd'in askerleri bozguna uratlm oldu.
Kumandan Eb Sa'd ve Muhammed b. Humeyd, askerlere dayanmalarn tavsiye ettilerse de onlar
dayanamayp kamaa baladlar. Bu arada Bbek'in askerleri kaarlarken de onlar ldrmee
devam ettiler. Muhammed b. Humeyd direnerek yerinden ayrlmad. Yannda kamayan tek bir asker

kalmt. Muhammed b. Humeyd ve bu asker kurtulu aresi bulmak iin harekete getikleri bir srada
arpan bir grup grdler ve bu gruba doru yneldiler. Muhammed arpan bu grubun kendi
taraftarlaryla Bbek'in askerleri olduunu grd, bu srada Bbek'in askerleri de onu grdler.
Muhammed b. Humeyd'in ekil ve kiyafetindeki dzgnl gren Bbek'in askerleri onun tarafna
yneldiler ve iki taraf atmaya girdiler. Muhammed b. Humeyd, atnn askerler tarafndan
mzraklanmas zerine dt ve askerler zerine ullanarak onu ldrdler.
Muhammed b. Humeyd herkes tarafndan vlen cmert bir kimseydi. airler onun lm zerine pek
ok mersiyeler yazdlar. Onun hakknda mersiye yazan airlerden birisi de et-T idi.
Muhammed b. Humeyd'in lm haberi kendisine ulatrlan Me'mn onun lmne ok zld ve bu
kendisine ok ar geldi. Bunun zerine Bbek ile savamak zere Abdullah b. Thir'i grevlendirdi
[232]
ve Abdullah Bbek zerine yrd.
Me'mn Ve Eb Dlef
Eb Dlef Me'mn'un kardei Muhammed Emn'in yakn arkada-larndand, ayrca Ali b. Is b.
Mhn ile birlikte Thir b. Hseyn'e kar savamt. Ali b. isa'nn ldrlmesi zerine, Eb Dlef
Hemadn'a dnmt. te bu zaman Thir Eb Dlef'e bir mektup gndererek onu kendisine ekmek
istedi ve Me'mn'a bey'ate davet etti, fakat Eb Dlef Thir'in bu teklifini kabul etmedi ve unlar
syledi: Boynumda Emin iin bir bey'at borcu vardr ki bunu feshetmeye bir yol bulamyorum. Lkin
ben bulunduum yerde kalacam ve eer bana dokunmazsan iki gruptan birinin yannda yer
alamayacam. Thir Eb D-lef'in isteini kabul etti, bunun zerine de Eb Dlef Kerc'e yerleti.
Me'mn Rey'e hareket edince bir mektup gndererek Eb Dlef'i yanna ard. Eb Dlef iddetli
bir korku ve gayret ierisinde acele olarak Me'mn'un yanna hareket etti. te tam bu srada Eb
Dlefin ailesi, kavmi ve yakn taraftarlar ona unlar sylediler: Sen Arab'n Efendisisin, btn
Araplar sana boyun eip itaat etmektedir. Eer kor-kuyorsan olduun yerde kal, biz seni koruruz.
Fakat Eb Dlef onlarn bu teklifini reddederek yoluna devam etti. Bu arada u mealdeki gzel
beyitleri syledi:
Daha nce balarna gelen felketlerden kavmimi mdafaa etmek iin canm feda ediyor ve
kendimi tehlikelere atyorum. eref ve ululua erimek ya da mahv olarak geri
dnmek iin4
yaplmas korkulu ve tehlikeli ilere gzm krpmadan atlyorum.
Eb Dlef Me'mn'un yanna gelince Me'mn kendisine ikram ve ihsanda bulundu, ayrca emn verdi
[233]
ve payesini ykseltti.
Abdullah Fa. Tfihir'in Horasan Valiliine Tayin Edilmesi
Bu yl Me'mn, Abdullah b. Thlr'i Horasan valiliine tayin etti ve Abdullah hemen Horasan'a
hareket etti.
Abdullah'n Horasan'a gitmesinin sebebi u idi:
Horasan valisi bulunan Abdullah'n kardei Talha b. Thir'in lmesi zerine yerine Abdullah adna
dier kardei AH b. Thir Horasan valiliini stlendi. Abdullah bu srada Dnever'de bulunuyordu ve
Bbek ile savamak iin asker hazrlkla meguld. Yine bu srada Horasan'da Haricler, Nsfibr'a
bal olan el-Hamr kynn halkna hcum ederek onlarn pek ounu ldrmlerdi, tte bu

durumu renen Me'mn, Abdullah b. Thir'e hemen Horasan'a gitmesini emretti. Bunun zerine
Abdullah Horasan'a hareket etti. Abdullah Ntsbr'a geldii zaman burann halk ktlk ierisinde
bulunuyordu ve Abdullah'n gelmesinden bir gn nce de yamur yamt. Nsabr'a gelen
Abdullah'n karsna dikilen ve manifaturaclkla megul olan birisi u mealdeki msralar syledi:
Sen gelinceye kadar halk onlarn zamannda ktlk ierisindeydi, Sen ise inci daneleri ile beraber
geldin. Bir anda iki rahmet (yamur) birlikte geldiler; Ho geldin ey yamur ve ey Emir!
Abdullah bu kiiyi huzuruna ard ve ona: Sen air misin? diye sordu. Bu kii: Hayr, air
deilim, fakat bu msralar Rakka'da duydum ve ezberledim. karln verdi. Bunun zerine
[234]
Abdullah ona ihsanda bulundu ve kendisi iin alnacak elbiselerin seimini ona brakt.
eitli Olaylar
Bu yl Bill el-Gassn es-ri ba kaldrd. Me'mn bir grup kumandanla birlikte olu Abbs' onun
zerine Tuleytula halkn cezalandrmak iin yapt sava srasnda Tuleytula'dan karak
Kurtuba'ya gelmiti. te bu sralarda tekrar Tuleytula'ya dnmek zere harekete geti ve evresine yi
kt bir hayli kii topland. nce bunlarla Nahviye vadisine doru yrd ve Berberler ile dier
halkn zerine hcum etti. Bu sayede n yayld ve gn getike kuvvet ve kudreti artt. Neticede
evresine byk bir kalabalk toplayan Him ente-Beriyye halkna kar iddetli bir sava balatt.
Bu arada Him ile Berberler arasnda bir ok vak'alar meydana geldi. Bunun zerine Abdurrahman
Hm'in zerine bu yl bir ordu gnderdi. Bu ordu onunla savaa tututu ise de taraflardan hi biri
dierine kar stnlk elde edemedi. Bu vaziyetine ramen Him bir ok yerde malp duruma
dt ve Bereket'l-acz'a ge. Bu arada svarilerinin yapm olduu yamalar ellerinden geri
alnd. Ayrca Abdurrahman 216 (831) ylnda Him'in zerine tekrar byk bir ordu gnderdi ve
Him bu orduyla Rriye civarnda bulunan Smst kalesinin yaknnda karlat. Neticede taraflar
arasnda ok iddetli bir sava meydana geldi ve sava gnlerce devam etti.. Nihayet Him
yenilerek ldrld, bu arada onunla birlikte bulunan kt, gz dnm ve karklk karmak
isteyen pek ok kimse de ldrld. te bylece Allah (c.c), halk onlarn errinden korudu.
Bu yl hacc ilerini Ishk b. Abbs b. Muhammed idare etti.
Asl ad Dahhk b. Muhammed e-eybn olan ve hadis ilminde mam kabul edilen Eb Him en[235]
Ncbil ile Eb Ahmed Hseyn b. Mu- -hammed el-Badd bu yl vefat ettiler.
HCRETN K YZ ON BENC (M. 830-831) YILI OLAYLARI
Me'mn'un Bizans Sava
Bu yl inde, Muharrem (ubat) aynda Me'mn Bizans zerine yrd ve yerine halef olarak
Badd'da shk b. brahim b. Mus'ab' brakt, ayrca onu bu grevle birlikte Sevd, Hulvn ve Dicle
blgeleri valiliine de tayin etti. Me'mn Tekrt'e geldii srada yanma Muham-med b. Ali b- Ms b.
Ca'Fer b. Muhammed b. Ali b. Hasan b. Ali b. Eb Tlib geldi. Me'mn onu karlad ve emn verdi.
Ayrca ona, kz m-m'I-Fadl ile evlenmesini emretti. Neticede kzn onunla evlendirdi ve zifafa
koydu. Hacc zaman gelince Muhammed b. Ali ailesi ile birlikte Medine'ye gitti ve orada ikmete
karar verdi.'

Bundan sonra Me'mn Musul yolu zerinden Menbic'e, sonra srayla Dbk, Antakya, Masssa ve
Tarsus'a geldi. Me'mn, cemziyelev-velde bu ehirlerden Bizans topraklarna girdi. Bu srada olu
Abbs da Malatya'ya girdi. Me'mn, Kurre (Kre) kalesinde bir hayli kaldktan sonra burasn zorla
fethetti ve 26 cemziyelevvelde bu kaleyi ykt. Bir rivayete gre, Kurre kalesi halk Me'mn'dan
emn diledi ve Me'mn da kendilerine emn verdi. Me'mn, Kurre kalesini fethetraezden nce
Mcide kalesini, halkna emn vererek fethetmiti. Bu arada Ens' Snds kalesine gnderdi ve
Ens bu kalenin reisini yakalayp Me' mn'un yanna getirdi. Ayrca Me'mn Uceyf ve Ca'fer elHayyt' Se-nz kalesi sahibi ve hakiminin zerine gnderdi ve kale sahibi Me' mn'a kar itaatini
bildirdi.
Bu yl el-Mu'tasm Msr'dan dnd ve Me'mn'un Musul'a girmesinden nce onunla karlat;
ayrca Me'mn'un olu Abbs ile Menvl-de Re's-i Ayn'da Me'mn'la karlatlar.
Bu yl Me'mn Bizans memleketlerinden dndkten sonra am'a gitti.
Yine bu yl hacc ilerini Abdullah b. Abdullah b. Abbs b. Muhammed idare etti.
Kabisa b. Ukbe es-Sev (veya es-Sevd), fakih Eb Ya'kb shk b. et-Tabbh, bn el-Mubrek'in
yakn arkada Ali b. Hasan b. akk, abid ve muhaddis olan Sabit b. Muhammed el-Kind, Eb'lEheb Hevze b. Halife b. Abdullah b. Ubeydullah b. Eb Bekre ve Eb Ca'fer Muhammed b. Haris elMaslf bu yl vefat ettiler. Aynca bir zhid olan Eb Sleyman ed-Drn Dreyy'da, Buhr'nin
Sahlh'indeki eyhlerinden ve yaklak yz sene mr sren Mekk b. brahim et-Teym Belh' te,
doksan yl yaayan nahiv ve lgat limi Eb Zeyd Sa'd b. Evs b. Sabit el-Ensri bu yl vefat
ettiler.
Basra kads Muhammed b. Abdullah b. el-Msenn b. Abdullah b. Enes b. Mlik el-Ensr ile lgat
filimi olan Basral Abdlmelik b. Karb b. Abdlmelik Eb Sa'd el-Esm' bu yl ldler. Bir
[236]
rivayete gre Abdlmelik 216 (831) ylnda vefat etmitir.
HCRET'N K YZ ON ALTINCI (M. 831-832) YILI OLAYLARI
Hirakle (Ereli)'Nin Fethi
Bu sene Me'mn Bizans memleketlerine geri dnd. Geri dn sebebi u idi:
Me'mn Bizans kralnn Tarsus ve Masssa halkndan bin alt yz kiiyi ldrdn rendi, hemen
harekete geerek cemaziyelevvel (haziran)'de Bizans topraklarna girdi ve' burada 15 aban (28
Eyll) tarihine kadar kald.
Bir rivayete gre Me'mn'un Bizans memleketlerine tekrar geri dnmesinin sebebi, Me'mn'a mektup
gnderen Bizans kralnn mektubuna kendisinden baamasyd. Me'mn Bizans kralnn mektubunu
okumadan hemen harekete geti ve Bizans topraklarna girdi. nce An-t'ya geldi ve burada durdu.
Ant halknn sulh istemesi zerine Me'mn buradan Hirakle*ye geti ve burann halk da
kendisinden sulh talebinde bulundu. Bu arada kardei shk el-Mu'tasm' da harekete geirdi ve shk
otuz kale ile Matmre'yi fethetti. Ayrca Me'mn tarafndan Tuvne'den harekete geirilen Yahya b.
Eksem yama hareketlerine giriti ve bir ksm yerleri yakp ykt, bu arada ldrme hareketlerine de
girien Yahya bir ksm esir ele geirdikten sonra geri dnd. Me'mn bundan sonra Keysm'a geldi
[237]
ve burada iki gn kald, sonra da am'a gitti.

eitli Olaylar
Bu yl Msr'da Abds el-Fihr ortaya kt, el-Mu'tastm'm millerinin zerine saldrd ve aban
(eyll) aynda bu millerden bazlarn ldrd. Bunun zerine Me'mn, 15 Zilhicce (24 OcakJ'de
am'dan Msr'a hareket etti.
Bu yl Berka'dan gelen Afin Msr'da ikamete karar verdi.
Yine bu yl Me'mn, tshk b. brahim'e bir mektup gndererek farz namazlarn arkasnda askerlere
tekbir almalarn emretmesini stedi. Bunun zerine askerler bu tekbir iine 15 Ramazan (27 Ekim)'da
baladlar ve hep beraber ayaa kalkarak defa tekbir aldlar. Bundan sonra da her farz namazdan
sonra bu hareketi srdrdler.
Bu yl iinde Me'mn, Ali b. Him'e fkelendi ve zerine Uceyf ile Ahmed b. Him'i gndererek
mallarn ve silhlarn almalarn emretti.
Emin'in annesi Zbeyde (mm Ca'fer) bu yl inde Badd'da vefat etti.
Yine bu yl iinde Gassn b. Abbd kendisine teslim olan Bir b. Dvud ile birlikte Sind
memleketinden geri dnd ve slh edip dzelttii Sind memleketinin bana tmrn b. Ms elAteki'yi vali tayin etti.
Yine bu yl iinde, Ca'fer b. Dvud el-Kumm, Kum ehrine kaarak burada isyan kard.
Bir rivayete gre bu yl hacc ilerini Sleyman b. Abdullah b. Sleyman b. Ali b. Abdullah b. Abbs,
dier bir rivayete gre ise Abdullah b. Ubeydullah b., Abbs b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b.
Abba idare etmitir. Me'mn, Abdullah b. Ubeydullah' Yemen'e vali tayin ettii zaman ele geirdii
her beldenin idaresini kendisine vermitir. Yemen'e tayin edilen Abdullah am'dan ayrldktan sonra
ilk nce Ba-dd'a geldi ve burada Ramazan bayram namazn kldrd. Bundan on-ra Badd'dan
ayrlan Abdullah halkla birlikte hac yapt ve hac ilerini idare etti. . Bu yl iinde Eb Misher Abd'1-A'l b. Misher el-Gassn Badd'da ve Basra emri Muhammed
b. Abbd b. Abbd b. Habb b. M-helleb el-Mhelleb Basra'da vefat ettiler. Ayrca Yahya b. Ya'l
[238]
el-Mu-hrib ile smail b. Ca'fer b. Sleyman b. Ali de bu yl ldler.
HCRETN K YZ ON YEDNC (M. B32) YILI OLAYLARI
Bu yl Afin Msr topraklarnda bulunan Ferem'y ele geirdi ve Me'mn'un verdii bir hkm
zerine emn tanyarak Ferema halkn yerlerinde brakt.
Me'mn bu yln muharrem (ubat) aynda Msr'a geldi ve yakalanarak huzuruna getirilen Abds elFhr'nin boynunu vurduktan sonra tekrar Suriye'ye dnd.
Me'mn yine bu yl AH b. Him' ldrd. Onu ldrmesinin sebebi u di:
Me'mn Ali b. Him' yukarda bahsedildii zere, zerbeycn ve dier yerlere vali tayin etmiti.
Bir mddet sonra halka zulmettiini, mallarn ellerinden aldn ve bir ksm kimseleri ldrdn
rendi, bu yzden zerine Uceyf b. Anbese'yi gnderdi. Ali b. Him Uceyf in zerine atld,
maksad onu ldrp Bbek'e iltihak etmekti; fakat daha abuk davranan Uceyf Ali b. Him' ele
geirdi ve onu Me'mn'un yanna getirdi. Neticede Me'mn Ali b. Him' ldrd. Me'mn ayrca
cemaziyelevvel (haziran) aynda Ali b. Him'n kardei Habib'i de ldrd. Ali b. Him'n ba
Irak, Horasan, Suriye ve Msr'da dolatrldktan sonra denize atld.
Me'mn bu yl tekrar Bizans topraklarna gitti ve L'I'e'de yz gn kald, sonra buradan ayrlarak

L'I'e'ye Uceyf' brakt. L'l'e halk Uceyf'i aldatarak onu esir aldlar. Uceyf onlarn elinde sekiz
gn kaldktan sonra onu L'l'e dna kardlar. Bundan sonra Bizans kral Tfl geldi ve Uceyf'i
burada kuatma altna ald. Me'mn bu yzden Uceyf'e yardm etmek maksadyla Tfil'in zerine
asker gnderdi, fakat Me'mn'un askerleri gelmezden nce Tfl buradan ayrld. Bu defa L'l'e
halk Uceyf'ten emn dilemee geldi. Bu arada Bizans kral sulh anlamas yapmak zere bir eli
gnderdiyse de anlama tamamlanamad.
Bu yl Me'mn Selags'a gitti.
Yine bu yl Ali b. sa el-Kumm, Ca'fer b. Dvud el-Kummi'nin zerine gnderildi ve Ca'fer, Ali
tarafndan ldrld.
Bu yl hacc ilerini Sleyman b. Abdullah b. Sleyman b. Ali idare etti.
Sfyn es-Sevr'den rivayette bulunan Sa'dn b. Bir el-Mavsl, Sreye b, Nu'mn, lim ve bid bir
kii olan Halil b. Eb Rfi' el-Mzen ve fzl bir kimse olan Halil b. Eb Rf'in babas Ca'fer b.
Muhammed b. Eb Yezd el-Mavsl bu yl vefat ettiler. Ayrca Haccc b. Minhl de bu yl Basra'da
[239]
ld.
HCRET'N K YZ ON SEKZNC (M. 833) YILI OLAYLARI
Kur'fin'm Mahlk Olup Olmadna Dair Yaplan Sorgulama
Bu yl Me'mn Badd'da yerine halef brakt shk b. brahim'e bir mektup gndererek kadlar,
hidleri (?) ve muhaddisleri Kur'n'n mahlk (yaratlm) olup olmad hususunda imtihan etmesini
istedi. Ayrca Kur'n'n mahlk olduunu ikrar eden kimseyi serbest brakmasn, reddeden kimseyi
ise bu konu. jki grn kabul ettirebilmek iin bizzat kendisine bildirmesini talep etti. Yine
Me'mn yazm olduu bu uzun mektubunda Kur'a'm mahlk olduuna dair deliller getirerek mahlk
olmadn ileri srenlerden yardm istenmeyeceini ve devlet ilerinde kendilerinden
faydalanlmayacam ifade etti. Bu mektup re-biylevvel (mart) aynda yazld. Bu arada Me'mn,
shk b. brahim' den yedi kiinin yanna gnderilmesini istedi, istenen kimseler, e-Vk-d'nin ktibi
Muhammed b. Sa'd, Yezd b. Harun'un ktibi Eb Mslim, Yahya b. Ma'n, Eb Hayseme Zheyr b.
Harb, smail b. Dvud, smil b. Eb Mes'd ve Ahmed b. ed-Devrak idi. Neticede yanna
gnderilen bu kimseleri Me'mn sorguya ekti ve Kur'n'n mahlk olup olmad konusunda onlar
imtihan etti. Bu kimselerin hepsi de Kur'n'n mahlk olduu fikrini ikrar ettiler, bunun zerine
Me'mn onlar tekrar Badd'a gnderdi. Bu defa shk b. brahim onlar evinde toplad ve onlarn
Kur'n'n mahlk olduuna dair olan szlerini ileri gelen mu-haddislerin huzurunda tehir ve iln etti,
sonra serbest brakt.
te bu hadiseden sonra Me'mn'un, kadlarn ve fakihlerin imtihan edilmesiyle ilgili yazd mektup
tshk b. brahim'e ulat. Bunun zerine tshk aada adlar zikredilen kimseleri huzuruna ard. Bu
kimseler: Eb Hassan ez-Ziyfid, Bir b. Veld el-Kind, Ali b. Eb Mu-kfitil, Fadl b. Ganim, Zeyyl
b. Heysem, Seccade, el-Kavrr, Ahmed b. Hanbel, Kuteybe, Sa'deveyh el-Vst, AH b. Ca'd, shk
b. Eb srail, bn el-Her, bn Ifleyye el-Ekber, Yahya b. Abdurrahman el-Amr, Rak-ka kads
bulunan ve ayn zamanda mer b. Hattb'n evldndan olan yal bir zat, Eb Nasr et-Temmr, Eb
Ma'mer el-Kat', Muhammed b. Hatim b. Meymn, Muhammed b. Nh el-Madrb, bn el-Ferruhn,
Nadr b. meyl, bn Ali b. sim, Eb'l-Avvm el-Bezzz, bn uc' ve Abdurrahman b. shk di.

Nihayet bu kimseler shk b. brahim'in huzuruna getirildiler. shk, Me'mn'un kendisine gnderdii
bu mektubun muhtevasn anlamalar iin onlara tekrarlayarak iki defa okudu.
shk b. brahim bundan sonra Bir b. Veld'e dnerek Kur'n hakkndaki grn sordu. Bir u
karl verdi: Ben Kur'n hakkndaki grlerimi daha nce defalarca Mminlerin emrine
bildirdim. Bunun zerine shk: Sizin de grdnz gibi, Mminlerin emrinin mektubunda
deiiklik olmutur. dedi. Bu defa Bir: Kur'n Allah'n kelmdr. cevabn verdi. shk: Ben
sana bunu sormuyorum. Kur'n mahlk mu, deil mi? Sen buna cevap ver. dedi. Aralarndaki
konuma ylece devam etti:
Bir:
Allah her eyin yaratcsdr. shk:
O halde Kur'n ey midir?
Bir:
Evet, eydir.
shk:
Ben sana bunu sormuyorum, Kur'n mahlk mu, deil mi? Sen buna cevap ver.
Bir:
Sana sylediimden daha iyisini beceremiyorum ve hem ben Mminlerin emrine Kur'n
hususunda konumamak in sz verdim. u anda size sylediimden baka syleyeceim bir ey
yoktur.
Daha sonra shk b. brahim eline bir kt ald ve bu kd Bir b. Veld'e okuyarak onun ktta
yazl olanlar renmesini salad ve yle dedi: Bir ve tek olan Allah'tan baka ilh olmadna,
O'ndan nce ve sonra hi bir eyin bulunmadna ve yaratklarndan hi bir eyin her hangi bir man
ve ynden O'na hi bir surette benzemediine eha-det ederim. Bir shk'a: Evet, sylediin bu
sz dorudur. cevabn verdi. Bunun zerine shk ktipten Bir'in szlerini yazmasn istedi.
shk b. brahim bu defa Ali b. Eb Muktil'e dnd ve ona Kur'n hakknda ne dndn sordu.
Bunun zerine Ali: Mminlerin em-rine Kur'n hakkndaki grm defalarca bildirdiimi
duydunuz, u anda syleyeceim baka bir ey yoktur. karln verdi. shk bu defa onu kt
parasmdaki yazyla imtihan etti ve Ali kt ierisindeki yazlanlarn doruluunu ikrar etti. Sonra
shk Ali'ye dnerek sordu:
Kur'n mahlk mudur? Ali: Kur'n Allah'n kelmdr. diye cevap verdi. shk: Ben bunu
sormuyorum. deyince de: Kur'n Allah'n kelmdr, eer Mminlerin emri bize bir ey emrederse,
kendisini dinler ve itaat ederiz. dedi. shk, ktipten Ali b. Ebi MuktU'in de szlerini yazmasn
istedi.
shk b. brahim, Ali b. Eb Muktil'e ynelttii sorular aynen Zeyyl b. Heysem'e de yneltti; Zeyyl
de Al'nnkne yakn cevaplar verdi.
Bundan sonra shk, Eb Hassan ez-Zyd'ye Kur'n hakkndaki grn sordu. Eb Hassan:
Dilediini sor. dedi. shk elindeki kd Eb Hassn'a okudu, Eb Hassan kttaki yazlanlarn
doru; tunu tasdik etti ve: Bunlar kabul etmeyen kfir olur. dedi. Bunun zerine shk: Kur'n
mahlk mudur? aye sordu. Eb Hassan: Kur'n Allah'n kelmdr, her S-jyin yaratcs Allah'tr.
Mminlerin emri bizim haliFemizdir, biz b'tn ilimleri onun sayesinde duyup iittik; ayrca o bizim
duymadklarmz duymutur ve bilmediklerimizi de bilmektedir. Ayn zamanda ilerimizi Allah ona
havale etmitir, bu yzden namazmz ve hacemzi yerine getirmektedir, biz de mallarmzn
zektn ona demekteyiz ve onunla birlikte cihada katlmaktayz. Onu halife kabul ediyoruz; bize bir

ey emrederse onu yerine getiririz, bizden br eyin yaplmamasn isterse derhal onu terkederiz.
dedi. shk tekrar: Kur'n mahlk mudur? diye sordu. Eb Hassan yukardaki szlerini aynen
tekrarlad. Sonra ylece devam ettiler:
shk:
Bu sylediklerim Mminlerin emirinin szleridir.
Eb Hassan.
Evet bu szler onun olabilir, fakat bakalarna emretmeyebilir. Eer Mminlerin emirinin
sylememi sana emrettii bir eyi bana haber vermek istiyorsan, emrettiin eyi sylerim; nk
Mminlerin emi-rinden bana getirdiin eyler hususunda sen gvenilir birisin.
shk:
Mminlerin emiri bana, sana ulatracam her hangi bir eyi
emretmedi.
Eb Hassan:
u anda Halfenin emrini dinlemek ve ona itaat etmekten baka bir ey dnmyorum; emret,
emrine uyaym. shk:
Sana emretmem iin Mminlerin emri bana her hangi bir emir vermemitir; bana verdii emir
ise, seni imtihan etmekten ibarettir.
Nihayet sra Ahmed b. Hanbel'e geldi. shk b. brahim, Ahmed'e de Kur'n hakkndaki grn
sordu. Aralarnda lye bir konuma oldu:
Ahmed;
Kur'n Allah'n kelmdr.
shk:
Kur'n mahlk mudur?
Ahmed:
Kur'n Allah'n kelmdr ve ben bundan fazla bir ey sylemem.
shk bu defa onu katta bulunan yazlarla imtihan etti. Ahmed: Hi bir ey Allah'a benzemez.
cmlesine gelince: O iitir ve grr. mealindeki bir ayetin son cmlesini okudu ve:
Yarattklarndan hi bir eyin her hangi bir mana ve ynden kendisine hi bir surette
benzemedii... cmlesine gelince durdu. Bu srada bn el-Bekk el-Asr shk'a itiraz etti ve:
Allah seni slh etsin! Ahmed: "Allah gzle grr, kulakla iitir.'* demek istedi. dedi. Bunun
zerine tshk Ahmed'e: O iitir ve grr. sznden neyi kasdettiini sordu. Ahmed: O kendisini
nasl tavsif ettiyse yledir. cevabn verdi. Bu defa tshk, Ahmed'e bu sznn manasnn ne
olduunu sordu. Ahmed: O kendisini vasfettii gibidir, baka bir ey bilmiyorum. karln verdi.
Bundan sonra tshk dierlerini teker teker huzuruna ard ve hepsini ayr ayr imtihan etti. Ancak
onlardan Kuteybe. Ubeydullah b. Mu-hammed b. Hasan, tbn Uleyye el-Ekber, bn el-Bekk',
Abdlmn'im b. drs. bn Beyt (?), Vehb b. Mnebbih, Muzaffer b. Mracc, Rakka kads olan ve
ayn zamanda mer b. Hattb'm evldndan bulunan bir adam ve tbn Ahmer hari, hepsi Kur'n'm
Allah'n kelm olduunu sylediler. bn el-Bekk1 el-Ekber ise: Kur'n mec'ldr (klnmtr,
yaratlmtr} dedi ve u mealdeki ayeti ne srd: Gerekten biz onu, anlayannz diye Arapa bir
Kur'n kldk. (Zuhruf, 3). Ayrca: Kur'n sonradandr. dedi ve u mealdeki ayeti delil gsterdi:
Rablerinden kendilerine yeni (sonradan) bir ihtar gelmeyedursun, onlar bunu oyuna dalarak
dinlemilerdir. (Enbiy, 2).
Bunun zerine yle konutular: tshk b. tbrhm:

 Mec'ul, "mahlk (yaratlm)" demektir.

bn el-Bekk:
Evet, mec'ul "mahlk" demektir.
shk:
O halde Kur'n mahlk mudur?
bn el-Bekk:
Hayr, "Kur'n mahlktur" diyemem, fakat Kur'n mec'ldr.
shk hem bn el-Bekk'nn ve hem de teker teker imtihan ettii dier kimselerin Kur'n hakkndaki
grlerini ve szlerini kayda geirdikten sonra Me'mn'a gnderdi. Me'mn hem tshk' ve hem de
onun imtihan ettii kimseleri ayplayp yerdikten sonra shk'a cevap verdi ve Bir b. Veld ile
brahim b. el-Mehd'yi huzuruna arp imtihan etmesini, Kur'n'n mahlk olduunu kabul etmeleri
halinde onlar serbest brakmasn, aksi takdirde boyunlarn vurmasn, bu iki kiinin dm-dakiTerin
Kur'n'n mahlk olduunu ikrar etmeleri durumunda bunlar da serbest brakmasn, kabul
etmeyenleri ise zincire vurarak bir grup muhafzla birlikte kendi kararghna gndermesini emretti.
Bunun zerine shk onlar huzuruna toplad ve Me'mn'un emrini duyurdu. Ahmed b. Hanbel,
Seccade, el-Kavrir ve Muhammed b. Nh el-Madrb hari, dierleri Me'mn'un emrine uyarak
Kur'n'm mahlk olduunu kabul ettiler ve shk b. brahim'in emri zerine bu drt kii zincire
vuruldular. Ertesi gn shk onlar zincire vurulmu olarak huzuruna ard ve tekrar imtihana tbi
tuttu. Bu defa Seccade ve el-Kavrr'nin Kur'n'm mahlk olduunu kabul etmeleri zerine shk
onlar serbest brakt, fakat Ahmed b. Hanbel ile Muhammed b. Nh el-Madrb dncelerinde srar
ettiler ve zincire vurularak Tarsus'a gnderildiler. Bu arada shk Kur'n'm mahlk olduunu ikrar
edenlerin bir te'vile dayanarak bunu kabul ettiklerini bir mektupla Me'mn'a bildirdi. Bunun zerine
Me'mn shk'a br mektupla cevap verdi ve unlar syledi: Bir b. Veld'in Ammr hakknda inen:
Kalbi man zere mutmain (msterih) olduu halde kraha uratlanlar mstesna... (Nahl, 100).
mealindeki ayeti kendi lehine te'vil ettiini duydum; fakat Bir, byle bir te'vil yapmakla hat
ilemitir, nk Allah bu ayetle iman ierisinde bulunup irki izhar eden kimseyi kasdetmitir, yoksa
irke inanp mann izhar eden kimseyi kasdetmemtri. Bunun iin Bir' in yapm olduu bu te'vil
onun lehine deildir.
Nihayet shak Mminlerin emri Me'mn Bizans memleketlerinden dnnceye kadar beklemek zere
onlarn hepsini Tarsus'a gnderdi. nce bunlar huzurunda toplad ve hepsini birlikte Me'mn'un
kararghna teslim edilmek zere yola kard. Gnderdii kimseler: Eb Hassan ez-Ziyd, Bir b.
Veld, FadI b. Ganim, Ali b. Muktil, Zeyyl b. Heysem, Yahya b. Abdurrahman el-mr, Ali b. elCa'd, Eb'l-Avvm, Sec-cr.de, el-Kavrir, bn Hasan b. AH b. sim. shk b. Eb srail, Nadr b.
S.mey, Eb Nasr et-Temmr, Sa'deveyh el-Vst, Muhammed b. Hatim b. Meymn, Eb Ma'mer b.
Her, bn Ferruhn, Almed b. uc' ve Eb Hrn b. el-Bekk' idi.
Bu kimseler, Rakka'ya geldiklerinde Me'mn'un lm haberini aldlar, bunun zerine tekrar Badd'a
[240]
dndler.
Me'mn'un Hastalanmas Ve Vasiyeti
Bu ylda, 13 Cemziyelhir (6 Temmuz)'da Me'mn lmle neticelenen hastalna yakaland.
Me'mn'un hastalk sebebini Sa'd b. el-Allf yle anlatyor:

Bir gn Me'mn beni yanna ard; huzuruna geldiimde Bezen-don (Pozant) aynn kenarnda
oturuyordu, sa tarafnda el-Mu'tasm vard ve beraberce ayaklarn suya sarktmlard. Me'mn
benim de ayaklarm suya sarktmam istedi ve bana: Bu suyu tat, acaba bundan daha tatl veya daha
saf ve daha souk bir su grdn m? dedi. Ben de emrine uyrak ayaklarm sarkttm ve kendisine,
hi bir zaman byle bir su grmediimi syledim. Bunun zerine Me'mn: Bu suyu imek iin nce
hangi eyi yemek daha uygun olur? diye sordu- Ben: Mminlerin emiri daha iyi bilir. diyerek
karlk verdim. Me'mn: Taze hurma yemek daha iyi olur. dedi.
Me'mn'un bu husustaki konumasn srdrd bir srada posta hayvanlarnn gem sesleri duyuldu.
Tam bu srada yan tarafma baktmda, ilerinde kymetli hediyeler bulunan heybeleri tayan posta
katrlarn grdm. Me'mn bir hizmetisine dnerek: Gelen bu hediyelerin ierisine iyice bak ve
,taze hurma bulursan onlar al ve getir. dedi. Me'mn'un emri zerine giden hizmeti, sanki yeni
toplanm gibi taze olan iki sepet hurma getirdi. Me'mn bu durum karsnda Allah'a kar krn
izhar ederken yannda bulunan bizler de hayretler ierisinde kalmtk. Nihayet hurmay yedikten
sonra zerine bu sudan itik, fakat hepimiz istisnasz humma hastalna yakalandk. te Me'mn'un
lm bu hastalktan oldu. el-Mu'tasm'n hastal ise Irak'a girinceye kadar srd. Bu arada benim
de hastalm bir mddet devam etti.
Me'mn hastalannca imparatorluun ierisinde bulunan btn memleketlere kendisi ve kendisinden
sonra halife olacak olan kardei Eb shk (2-Mu'tasm) adna mektuplar gnderilmesini emretti.
Ayrca kardei Eb shk el-Mu'tasm'a olu Abbs'n, fakihlerin, kadlarn ve kumandanlarn
huzurunda vasiyette bulundu. Allah'n varlna ve birliine, ayrca Muhammed'in O'nun elisi
olduuna ehadet edip Allah'n birliini, ldkten sonra tekrar dirilmeyi, cennet ve cehennemin
varln ikrar ettikten, Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.)'e ve dier peygamberlere salt ve selm
getirdikten sonra vasiyetine yle balad: Ben phesiz suunu ikrar eden bir gnahkrm. Fakat
bununla beraber Allah'n rahmet ve affn umar, azabndan korkarm. Ayrca Allah'n affn
hatrladm zaman O'nun merhametini daha ok umarm. ldm zaman yzm kbleye evirin ve
gzlerimi kapatn, mkemmel bir surette temizliime itina gsterin ve kefenimi gzel sein. Bundan
sonra, slm nimetini sze bahettiinden ve Hz. Muhammed (s.a.v.) hususunda zerinizdeki hakkndan
dolay Allah'a ok ok hamd edin, nk bizi Muhammed (s.a.v.) mmetinden klan O'dur, Bundan
sonra cesedimi teneir tahtasnn zerinde yan tarafma yatrn, tekfin ve ykama iini acele bitirin.
Yaa en bynz ve neseb bakmndan bana en yakn olannz namazm kldrsn. Ayrca
namazm kldracak olan kimse be tekbir ile kldrsn. Sonra beni aln ve braklacam ukura
(kabre) getirin. Kabrime akrabalk bakmndan en yaknnz ve sevgi ynnden en samim olannz
indirsin.
Allah'a ok ok hamd edin ve O'nu bol bol zikredin. Kabrimde beni sa tarafma yatrn ve ynm
kbleye evirin. Sonra kefenimi ba ve ayak ularmdan zn. Lahdimi kapattktan sonra kabirden
kn ve beni amelimle ba baa brakn. unu iyi bilin ki, hi biriniz bana faydal olamazsnz ve her
hangi bir ktl benden uzaklatramazsnz. Bundan sonra kabrimin banda topluca bekleyin;
hakkmda bildiiniz iyi bir ey varsa onu syleyin, yine hakkmda bildiiniz kt bir ey varsa bunu
sylemeyip dilinizi tutunuz, nk ben sylediiniz eyler yznden aranzda azap ekerim. Kabrimin
banda her hangi bir alayc brakmayn, nk zerine alanan kii azap grr. Allah (c.c.) t
dinleyen, yaratklarna kar fanilii gerekli kldn ve onlar iin kurtulu imkn olmayan lm
takdir ettiini dnen kiiye merhamet etsin. Bkilikte tek olan ve yaratklarna fanilii takdir eden
Allah'a hamdolsun.

Bundan sonra halifeliin verdii eref ve azametten dolay ierisinde bulunduum hle bir baklsn.
Acaba Allah'n emri (lm) geldii zaman halifeliin azamet ve erefi beni lmden kurtarabilmi
mHir?
Hayr! Allah'a yemin ederim ki, aksine halifelik yznden Allah hesabm kat kat artrmtr. Keke
Hrn er-Red'in olu ben Abdullah (Me'mn) beer olmasaydm, hatta keke hi yaratlmasaydm.
Bundan sonra Me'mn Eb shk el-Mu'tasm'a yle dedi: Ey Eb shk! Bana doru yakla,
hlimden t ve ibret almaa al. Ayrca Kur'n ve slm hakknda kardeinin (Me'mn'un) takip
ettii yolu tut, Allah halifelik halkasn boynuna takt zaman, hilfet konusunda O'nun azabndan
korkan ve yapm olduu amel ile srf O'nu murad eden kimse gibi hareket et. Allah'n sana verdii
mhlete marur olma, bir de bakarsn ki lm sana gelivermitir. daren altndaki halktan gafil olma,
zira mlk onlarn sayesinde ve onlar koruyup haklarna riayet etmekle ayakta durur. Ayrca onlar ve
dier Mslmanlar hakknda Allah'tan kork ve Mslmanlarn menfaati bulunan bir ile karlatn
zaman onu ne geir, onu yaplmasn arzu ettiin dier ie tercih et.
daren altnda bulunanlarn gllerinden al ve zayflarna ver. Her hangi bir ey hususunda onlarn
zerine yk ykleme, onlarn birbirlerine kar olan hakszlklarn hak ls ierisinde halletmeye
al. Onlar kendine yaklatr ve onlara kar merhametli ol. u andan itibaren acele yanmdan ayrl
ve Irak'taki halifelik sarayna git. Blgelerinde bulunduun bu kavimler hakknda dikkatli ol ve hi bir
zaman onlardan gafil olma. Hrremiler ile savamak iin dikkat, ecaat ve metanet sahibi birisini
grevlendir ve onu mal ve askerle takviye et. gayet onlarla yaplan sava uzarsa, bu defa yannda
bulunan dost ve yardmclarnla birlikte bizzat kendin de savaa katl. Bunu yaparken de yapm
olduu iten Allah'n sevap vereceini uman ve niyetinde samim olan kimse gibi hareket et.
Bundan biraz sonra sancs artan ve leceini hisseden Me'mn, kardei Eb shk el-Mu'tasm'
yanma ard ve ona unlar syledi: Ey Eb shk! Kullar hakknda Allah'n hakkn yerine
getireceine ve Allah'a itaati isyana tercih edeceine dair Allah ve Raslne taahhtte bulun, nk
bizzat ben halifelii bakasndan alarak sana teslim ettim. Me'mn'un bu szne kar el-Mu'tasim:
Evet, taahhtte bulunuyorum. karln verdi. Bundan sonra Me'mn szlerini u ekilde
srdrd: te Mminlerin emri Ali (r.a.)'nin evldndan olan bu kimseler senin amcann
oullardrlar. Onlarla olan sohbetinde iyi davran, onlarn ktlerini bala, iyilerine de hsnkabul
gster. Her yl yeri geldike onlara ihsanda bulun, zira onlarn senin zerinde eitli ynlerden yerine
getirmen gereken bir takm haklan vardr. Rabb'inizden tam manasyla korkunuz ve Mslmanlar
olarak lmee alnz. Allah'tan korkunuz ve O'nun iin amelde bulununuz. Yapmak istediiniz
btn ilerde Allah'tan korkunuz. Sizi ve kendimi Allah'a emanet eder, Allah'tan gemi gnahlarmn
balanmasn isterim; nk O gnahlar balayandr ve gnahlarma kar nasl pimanlk
duyduumu bilmektedir. Gnahlarn bynden O'na tevekkl ediyor ve O'na dnyorum. Kii Allah
sayesinde gl olur, Allah bana yeter ve O ne gzel Vekil'dir. Allah (c.c), hidayet ve rahmet
[241]
peygamberi olan Muhammed (s.a.)'e rahmet etsin.
Me'mn'un lm, mr Ve zellikleri
Me'mn bu ylda, 18 Recep (11 Austos)'te vefat etti. Hastal artp lmnn yaklat bir srada
yannda kendisine ehadet kelimesini telkin eden birisi bulunuyordu. Bu kimsenin Me'mn'a ehadet
kelimesini arzedip telkin ettii srada yannda mehur tabip bn Mseveyh de hazr bulunuyordu. bn

Mseveyh bu adama dnerek: Me'mn'u rahat brak, zira o bu durumda Rabb' ile Mani'yi fark
edecek vaziyette deildir. dedi. Me'mn, tbn Mseveyh'n bu szlerinden sonra gzlerini at ve onu
iddetle kavrayp tutmak istedi, fakat buna gc yetmedi. Sonra konumak stedi, fakat bundan do ciz
kald. Nihayet son sz olarak: Ey lmeyen Allah! lene merhamet et. dedi ve hemen ruhunu teslim
etti
Me'mn lnce olu Abbs le kardei el-Mu'tastm onu Tarsus'a getirdiler ve Hrn er-Reid'in
hadimi olan Hakan'n evine defnettiler. Me'mn'un cenaze namazn el-Mu'tasm kldrd. Bundan
sonra onu korumak zere Tarsus halkndan ve dier yerlerin halklarndan yz kii seildi ve her
birine doksan dirhem maa baland.
Me'mn'un halifelii, kardei Emin'in Badd'da mahsur bulunduu srada Mekke'de kendisinin halife
ilan edildii yllar (iki yl) hari yirmi yl, on be ay, on gn srd. 15 Rebiylevvel 170 (14
Eyll 786)'de dodu, knyesi ise Eb'l-Abbs idi. Orta boylu, beyaz tenli, gzel, kr ve ince uzun
sakall bir kimseydi. Bir rivayete gre sarya alar esmer, omuzlar gsne doru dk, byk
[242]
gzl ve atk kal bir kiiydi, ayrca yananda siyah bir ben vard.
Me'mn'un Bazr Hayat Hikyeleri Ve Menkabeleri
Muhammed b. Salih es-Serhsi anlatyor:
Me'mn Suriye'de bulunduu srada adamn biri bir ka defa yolunu keserek ona: Ey Mminlerin
emri! Horasan'n Acemlerini gzettiin gibi biraz da Suriye'nin Araplarm gzet. dedi. Bunun
zerine Me'mn ona: Artk ok srar ettin. dedi ve unlar syledi: Allah'a yemin ederim ki,
Kaysllan atlarnn srtlarndan indirdim, ama hazinemde bir dirhem olsun brakmadm. (Me'mn
bununla bn ebes el-miri'nin kard karkl kastediyor). Yemenlilere gelince; Allah'a yemin
ederim ki, hi bir zaman ne onlar beni sevdi ve ne de ben qnlar sevdim. Kudallar ise
taraftarlarndan olmak iin SFynleri gzetmektedirler. Rab'a kabilesi de Allah, peygamberi
Muhammed (s.a.v.)'i Mudar kabilesinden seip gnderdii gnden beri Rabb'lerine kar kzgndrlar.
Ba kaldran her iki kiiden birisi mutlaka Fitne ve karkl krklemitir. Allah'ndan bul ve
benden uzakla.
Sa'd b. Ziyd anlatyor:
Me'mn m ehrinde bulunduu srada yanna gittiimde, benden Rasltlah (s.a.v.)'n yazm
olduu mektubu kendisine gstermemi istedi. Mektubu kendisine gsterdiimde yle dedi: u
mhrn zerindeki klfn ne olduunu renmek istiyorum. Bunun zerine el-Mu1 tasm Me'mn'a:
Bu klfn ne olduunu renmek istiyorsan, dm zmen gerekir. dedi. Bu durum karsnda
Me'mn yle karlk verdi: Bu dm dmleyenin Raslllah (s.a.) olduunda phe
etmiyorum ve Raslllah'n dmledii bir dm dorusu zemem. Bundan sonra Me'mn elVsk'a dnerek yle dedi: Bu mektubu al ve gzlerine sr; belki bu mektup sayesinde Allah sana
ifa baheder. Me'mn kendisi de Raslllah'm bu mektubunu gzlerine srd ve alad.
shk b. brahim'in yakn arkada el-Ay anlatyor:
Ben Me'mn ile birlikte m ehrinde bulunuyordum. Bu srada Me' mn'un pek mal kalmamt;
skntya dm, iinde bulunduu bu skntl durumu da kardei el-Mu'tasm'a bildirmiti. Bunun
zerine el-Mu'tasm, kardeine bir mektup gnderdi ve yle dedi: Ey Mminlerin emiri! Mala
ihtiyacn olduunu sanyorum, istediin mal cumadan sonra eline gemi olacaktr. el-Mu'tasm

kardei in valilik grevini stlendii blgelerin hara mallarndan otuz milyon dirhem gnderdi.
Me'mn kendisine gnderilen mallarn (dirhemlerin) gelmesi zerine Yahya b. Eksem'e yle dedi:
Haydi beraber kalm v& gelen dirhemlere bakalm. Bunun zreine birlikte ktlar ve gelen
dirhemlere baktlar. Gnderilen dirhemler gayet gzel hazrlanm ve bunlar getiren develer gzelce
sslenmiti. Me'mn'un gzne gzel bir ey iliti ve onu gznde ok bytp ok sevindi. Halk ise
hayretler iinde Me'mn'a bakyordu. Me'mn el-Ay'ye dnerek: Ey Eb Muhammed!
Arkadalarmz eli bo ve umutsuz bir vaziyette geri dnerlerken bizim bu dirhemleri alarak ekip
gitmemiz cimrilik ve alaklk olur. dedi. Bundan sonra Muhammed b. Yezdd' ard ve ona:
Falann ailesine bir milyon dirhem, falann ailesine bir o kadar ve falann ailesine de br o kadar
dirhem ver. dedi. Bylece bir aya bineinin zengisi zerinde iken tam yirmi drt milyon dirhem
datt. Sonra Muhammed b. Yezdd'a dnerek, geri kalan ksm askerlere verilmek zere elMu'all'ya teslim etmesini syledi.
el-Ayi diyor ki:
Tam bu srada Me'mn'un gzlerinin nne dikildim ve onunla Muhammed b. Yezdd'a bakmaa
baladm. Beni bu durumda gren Memn Muhammed b. Yezdd'a dnerek: una da elli bin dirhem
ver. dedi. Ben bu elli bin dirhemi ksa bir mddet ierisinde teslim aldm.
Muhammed b. Eyyb b. Ca'fer b. Sleyman anlatyor:
Basra'da Temm b. Sa'doullarindan air ve zarif bir kii vard, fakat kendisi yadrganacak kadar
irkindi. Ama buna ramen ben kendisiyle nsiyet eder- ve onrkendim iin tatl bulurdum. Bir gn
kendisine: Sen air ve zarif bir kimsesin, Me'mn ise yamurlu buluttan daha cmerttir. Onun yanna
gitmene engel olan nedir? dedim. Adam: Me'mn'un yanna gidecek kadar imknm yok. eklinde
konutu. Bunun zerine ona: Senin iin bir binek devesi le biraz harlk verebilirim. dedim ve
kendisine iyi bir binekle birlikte yz dirhem verdim. Nihayet bu ndam recez bahrinden ksa bir
urcze (nazm tr) hazrlad ve Me'mn'un yanna gitti.
Basra'h bir air adam anlatyor:
Selags'ta bulunan Me'mn'un yanna gelir gelmez elbisemi giydim ve ordughta kendisini aramaa
baladm. Tam bu srada gzel bir katr zerinde sakalnn salar krlam bir adamla karlatm.
Bu arada, yazm olduum urtzenin beyit ve msralarn tekrarlyordum. Karlatm bu adam bana
selm verdi ve ben de selmna karlk verdim. Sonra bu adam benden durup beklememi istedi, ben
de onun isteine uyarak beklemee baladm. Bu esnada ondan misk ve anber kokusu yaylyordu.
Bana neseben bal olduum ilk kablieyi sordu. Mudar kabilesinden olduumu syledim. Ben de
Mudar kabilesindenim. dedi. Bundan sonra ikinci derecede mensup olduum kabileyi sordu. Teymoullarna mensup olduumu syledim. Bana Teymoullanndan sonra nc derecede mensup
bulunduum kabileyi sordu ve ben kendisine Sa'doullanndan olduumu syledim. Sonra buraya geli
sebebimi sordu. Ben cmertlik v eli aklk bakmndan kendisinden daha stn birisini duymadm
bu hkmdar (halife'yi) grmek iin geldiimi ifade ettim. Bu defa bana bu hkmdarn vanna ne
maksatla geldiimi sordu.
Ben, sylenmesi azlara tat veren ve dinleyenlerin kulaklarna ho gelen gzel bir iiri sunmak iin
geldiimi beyan ettim. Yazdm bu iiri kendisine okumam istedi. Bu iir ile halifeyi medhetmek
istediimi kendisine bildirdiim halde, hl iiri kendisine okumam istememesi zerine fkelendim
ve ona "kle" manasna gelen "rakk" yerine "rekk" kelimesiyle hitap ettim. Bu arada onu oyalayarak
cevap vermekten kandm. Sonra bana: Halifeye sunacan bu medhiye karlnda ne
bekliyorsun? dedi. Ben: Eer bana anlatlan gibiyse bin dinar bekliyorum. karln verdim.

Bunun zerine: Eer iirini beenir, szlerini tatl bulursam sana bin dinar veririm ve ayrca sng
ve okla donatlm on bin muhafzn arasndan syrlp halifeye ulancaya kadar gidip gelme
klfetinizi ve yorgunluunuzu gideririm. dedi. Ben: Allah adna benim iin bunu yapar msnz?
diye sordum. Adam: Evet, Allah adna bunu senin iin yaparm. cevabn verdi. Bunun zerine
yazm olduum iiri kendisine okudum. Bu rin meali yledir:
Ey kymetli ihsanlarn ve yksek payenin sahibi, Ve byk ordunun kumandan olan Me'mn! Hi
Eb Hanfe'nin fkhndan daha zarif bir urczeye sahip oldun mu? Hayr, yeryznde halifesi
olduun Allah'a yemin ederim ki hayr...
Topraklarmzda yaayan hi bir zayf kimse zulme uramamtr, emrimiz olan halifenin geimi sade
ve basittir. nk o maatan baka hi bir ey edinmemitir, ayrca onun dneminde kurt ile kuzu ayn
at altnda beraber yaamtr... Ve hrsz ile tacir ayn kadife kumatan giyinmitir.
Allah'a yemin ederim ki, ok gemeden ufku on bin civarnda svari kaplad ve hepsi de yanmdaki
bu adanSa: Allah'n rahmeti, bereketi ve selm zerinize oisun. diyerek onu selmlad. te bu
anda yanmdaki adamn halife Me'mn olduunu anlaynca korkumdan titremee baladm. Beni bu
durumda gren Me'mn: Kardeim korkma, sana her hangi bir zarar gelmeyecektir. dedi. Bunun
zerine: Ey Mminlerin emiri! Canm sana feda olsun, Araplardan "kf" harfini "kaf" harfinin yerine
kullanan kimlerdir. dedim. Me'mn: Hmyerlilerdir. karln verdi. Bunun zerine: Allah
Hirnyerliler ve bu gnden sonra bu dili kullananlara lanet etsin. dedim.
Benim bu szm zerine Me'mn gld ve yanmda bulunan hadimine dnerek: Yannda bulunanlar
bu adama ver. dedi. Bunun zerine hadim iinde bin dinar bulunan bir kese kard ve bana uzatt.
Bu keseyi alarak oradan uzaklatm ve yoluma devam ettim.
(Bu adamn Me'mn'a, "kaf" yerine "kf" harfini kullananlar sormas hadisenin banda da getii
zere, Ey rakk diyecei yerde Ey rekik demi olmasndan ileri geliyordu.)
Umre b. Akil anlatyor:
Ben Me'mn'a yz beyitlik bir kaside okumutum. Beytin ban okur okumaz beytin sonunu tpk
benim kafiyelediim gibi hemen ka-fiyelendiriyordu. Bunun zerine: Ey Mminlerin emiri! Allah'a
yemin ederim ki, bu kasideyi benden henz hi bir kimse iitmedi. dedim. Me' mn bana dnerek:
Evet, kafiyelerin bye olmas gerekir. dedi ve unu ilave etti: Sen mer b. Ebi Reb'a'mn yazd
bir kasideyi Abdullah b. Abbs'a okuduunu duymadn m? mer, kasidesinin bir beytinde: Yarn
komumuzun yurdu bizden uzaklaacaktr. msran syledii zaman Abdullah b. Abbs: Bu yurt
yarndan sonra daha da uzaklaacaktr. karln vermi, hatt mer yazm olduu kasidenin
beyitlerim okuduka, Abdullah b. Abbs okuduu beyitlerin sonunu ondan nce kafiyelendirmiti. te
ben bu adamn (Abdullah b. Abbs'n) neslinde-nim.
Anlatldna gre Me'mn u mealde bir iir sylemitir:
Ben seni arayc olarak gnderdim, sen ise bir bak kazandn, hatt beni gaflete drdn iin
sana kt zanda bulundum. Ben uzaklatrlm olduum halde, sen benim sevdiim kimseye gizlice
fsldadn; keke sana ynklamann faydasz olduunu bilseydim!
Ben senin gzlerinde onun apak izlerini gryorum; nk gzlerin onun gznden gzellik
kapmtr.
Br rivayete gre Me'mn sylemi olduu bu iirin manas (mazmunum Abbs b. el-Ahnef'in
syledii u mealdeki iirinden almtr:
Her ne kadar gzlerim sevgiliden yana bahtsz ise de, mutlaka aramzdaki elimin gzlen mutludur
ve ben bu sayede haber elde etmekteyim.

Her ne vakit elim onun yanndan bana gelse, baklarm bilerek gzlerinin zerine eviririm ve
kendisine derim ki:
Ey eli; gz bebeimi ereti olarak al, bununla bak ve gzlerime hkmet.
Rivayet edildiine gre, bir gn el-Yezidi iine dm olduu bortan Me'mn'a ikyette bulundu.
Bunun zerine Me'mn el-Yezd'ye: Bu gnlerde yanmda stediine yetecek miktarda sana
verebileceim bir ey yok. karlm verdi. Fakat el-Yezd tekrar halini arzetti ve: Ey
Mminlerin emri! Alacakllar beni fena halde sktryorlar. dedi. Bu defa Me'mn el-Yezd'ye:
iine yarayacak bir baka are ara. dedi. Bunun zerine el-Yezdi Me'mn'a yle dedi: Senin bir
ok nedimin vardr, bunlarn ierisinden harekete geirdiin takdirde bana faydal olacaklar
bulunmaktadr. el-Yezd'nn bu sz karsnda Me'mn onun iin nedimlerini harekete geirmeyi
kabul etti. Bu arada el-Yezd Me' mn'a yle bir plan teklif etti: Nedimlerin yanna geldikleri
zaman, yazdm pusulay sana getirmesi iin falan hadimine emir verirsin; bu pusulay onlara
okuduktan sonra bana birisini gnderirsin ve bana iletmesi iin ona unu sylersin: u anda elYezidi'nin yanma girmesi mmkn deildir, holand birisini kendisi iin seip beensin. Me'mn
el-Yeztd'nin bu plann uygulamay kabul etti. el-Yezd Me'mn ve nedimlerinin iret in
toplandklarm renip itikleri arabn tesiriyle sarho olduklarn anladktan sonra Me'mn'un
kapsna geldi ve ieri girerek pusulay Me'mn'un hadimine verdi. Bu pusulada u mealdeki msralar
yazlyd:
Ey hayrl arkadalarm ve dostlarm! u tufeyli kapda beklemektedir.
Kendisine buradakilerin zevk ve sefa ierisinde elendikleri ve herkesin bu elenceye koutuklar
haber verilmitir. O, kendisini bizden biri klmamz veya akranndan birisini
yanna gndermemizi stemektedir.
Me'mn pusuladaki yazy nedimlerine okuyunca onlar yle dediler: Biz bu halde iken onun
yanmza gelmesi uygun deildir. Bunun zerine plan gerei Me'mn el-Yezd'ye birisini gnderdi
ve bu vakitte yanlarna girmesinin uygun olmadn, ayrca kendisi iin sevdii birisini tercih edip
semesini bildirdi. el-Yezd bunun zerine: Ben ancak Abdullah b. Thir'i isterim. deyince
Me'mn el-Yezd'nin istei zerine Abdullah b. Thir'e: Seni tercih edip beendi, onun yanna
gitmelisin. dedi. Bunun zerine Abdullah: Ey Mminlerin emiri! Ben bir tufeyli ile nasl bir araya
gelirim? dedi. Me'mn Abdullah'a: Eb Mu-hammed el-Yezd'yi reddedip geri evirmek mmkn
deildir. Arzu edersen yanma gidersin, aksi takdirde kendini fidye ile kurtarrsn. deyince Abdullah:
O halde on bin dirhem vereyim. dedi. Me'mn ise: O, buna kanaat etmez. diye karlk verdi.
Nihayet Abdullah, Me'mn: O kanat etmez. dedike, her defasnda on bin dirhem artrarak yz bin
dirheme kard. Me'mn, Abdullah'tan bu i iin acele etmesini istedi ve Abdullah vekiline yz bin
dirhemin verilmesi ile ilgili bir mektup yazd, ayrca onunla birlikte bir de eli gnderdi. Bu arada
Me'mn
Yezdi'ye birisini gnderdi ve yle dedi: u anda yz bin dirhemi alp gitmen senin yararnadr,
nk Abdullah pimanlk duyarak cayabilir.
Umre b. Akl anlatyor:
Bir gn Abdullah b. Ebi's-Simt bana yle dedi: Sen Me'mn'un iir bilmediini biliyor musun?
Bunun zerine ben: Me'mn'dan daha iyi iirden anlayan kim var? Allah'a yemin ederim ki, bir
beytin ba ksmn ona okuduumuz zaman o, bu beytin son ksmn bizden nce okurdu. Rir nra
yazm olduum gzel bir beyti kendisine okudum, fakat okuduum bu beyit karsnda hi bir hareket
gstermedi. eklinde konutum. Bunun zerine Abdullah b. Ebi's-Smt, Umre'ye okuduu bu beyti

sordu. Umre okuduu beytin u mealde olduunu syledi:

Doru yolun imam (halifesi) Me'mn din ile megul olurken
halk dnya ile megul olmaktadr.
Bunun zerine Abdullah b. Ebi's-Simt, Umre b. Akl'e unlar syledi: Allah'a yemin ederim ki, sen
hibir ey yapmamsn. Keke bir ksm beyitler daha ilve ederek Me'mn'u namaz kld mahalde
oturan htiyar kadn yerine koysaydn! Dnya halkas boynuna geen Me' mn dnya ilerinden
uzaklarsa, bu ileri kim yerine getirecek? Keke dedem Cerr'in, Abdlaziz b. VeMd hakknda
syledii gibi sylesey-din!
Cerr'in Abdlaziz hakknda syledii beyit yledir:
Ne o dnyadaki nasibini zayi eder ve ne de dnya mal onu dininden uzaklatrr.
Bu beyti duyan Umre b. Akl: te imdi hata ettiimi anladm. dedi.
Eb'l-Abbs Ahmed b. Abdullah b. Ammr anlatyor:
Me'mn Hz. Ali (r.a.)'nin soyundan gelenlere (Alevlere) kar ok temayl gsterir ve onlara
ihsanda bulunurdu. Me'mn'un onlarla olan hikyeleri ok mehurdur.
Me'mn bunu zorlanarak deil, tabi olarak yapard. Onun Hz. Al (r.a.)'nin nesebinden gelenlere
gsterdii ilginin bir reni udur:
Yahya b. Hseyn b. Zeyd b. AH b. Hseyn, Me'mn'un halifelii do-nehinde vefat etmiti. Me'mn
Yahya'nn cenaze namaznda bizzat hazr bulunmu ve halk hayrete drecek derecede lmne
zlmt. Daha sonra Mansr'un amcas Sleyman b. Ali b. Abdullah b. Abbs'm kz Zeyneb'in bir
erkek evld vefat etmiti. Me'mn onun in bir kefen yollam, ayrca kardei Salih'i de onun cenaze
. namazn klmak ve annesi Zeyneb'i taziye etmek iin gndermiti; nk Zeyneb'in Abbasler
nezdinde ok byk bir itibar vard. Salih Zeyneb'in yanma geldi ve ona ba salnda bulundu
ayrca Me'mn'un cenaze namazna katlmamasndan dolay ondan zr diledi. Me'mn'un bu
hareketine fkelenen Zeyneb torununa: ne ge, babann namazn kldr. dedi ve:
Biz onu gm sanarak eritip kalba dkmtk, ama krk
demirin pasn ortaya kard.
mealindeki iiri temsil getirerek Salih'e unlar syledi: Yanma geri dndn zaman kardein
Me'mn'a benim u szlerimi ilet: Ey kazan-, larn olu (kazan syrc)! Eer len Yahya b. Hseyn
[243]
b. Zeyd olsayd, eteini azna kor ve cenazesinin arkasndan koardn.
Eb ahk El-Mu'tasm'm Halife Olmas
Me'mn'un lmnden sonra e-Mu'tasm Eb Ishk Muhamme b. Hrn er-Red'in halifeliine
bey'at edildi. Bu bey'at zerine ordu ba kaldrd ve: Me'mn'un olu Abbs' steriz. diyerek onun
adn dillerine dolamaa baladlar. Bunun zerine el-Mu'tasm, Abbs'a bir eli gndererek onu
yanna ard ve amcasnn yanna gelen Abbs ona bey'at etti. Daha sonra ordunun karsna kan
Abbs onlara unu syledi: Bu souk sevginin hikmeti nedir? te ben amcama bey'at ettim. Bunun
zerine ordu sustu ve homurdanmaktan vazgeti. el-Mu'tasm. ilerde dier hadiseler bahsinde de
anlatlaca zere Me'mn'un daha nce Tuvne'de yaplmasn emrettii byk inaatn
yklmasn istedi. Bu arada Tuvne'de bulunan ve tanmas mmkn olan silh ve sava aletlerini
tadktan sonra geri kalanlar yaktrd, bundan sonra burada bulunan halk kendi memleketlerine
gnderdi ve kendisi Me' mn'un olu Abbs ile birlikte Badd'a hareket etti ve Ramazan 218 (20

Eyll 833)'in ilk gnlerinde Badd'a geldi.

[244]

Fadl B. Ebi'I-Anber'in Ziydetullab B. Aleb'e Karc Koymas

Bt yl tfrkye emri Zydetullah, e-Cezre'de bulunan Fadl ile savamak zere br ordu gnderdi.
Ziydetullah'a muhalif olan Fadl .yukarda da bahsettiimiz zere yine kendisi gibi Mansr'un
dnemindeki karklktan beri Ziydetullah'a muhalif olan Abdsselm b. el-Mferric er-Rebe''den
yardm istedi, bunun zerine Abdsselm Fadl'a yardm etmek gayesiyle onun yanna hareket etti.
Nihayet Zydetullah'n askerleriyle karlatlar, taraflar arasnda el-Cezre'de bulunan Med-net'lYahd yaknlarnda iddetli bir sava meydana geldi. Bu arada Abdsselm ldrld ve ba
Ziydetullah'a gnderildi.
Fadl b. Ebi'I-Anber se Tunus'a hareket etti ve ehre girerek kendisini korunma altna ald. Fakat
Ziydetullah zerine bir ordu gndererek onu Tunus'ta muhasara altna ald ve Tunus'u elinden
alncaya kadar fena halde sktrd. Zydetullah'n askerleri Tunus'a girdii zaman ehrin
ahalisinden pek ok kimse ldrld. Mehur fakh Abbs b. el-Veld de ldrlen kimseler arasnda
bulunuyordu. Fakh Abbs evine girmiti, savamyordu; fakat evine giren bir asker klcm elinden
alarak dar kt ve: Cihad, cihad! diye barmaa balad. te bu srada Abbs ldrld ve
cesedi yedi gn bir harabede kald, fakat bu esnada hi bir hayvan veya ku cesedine dokunmad.
Abbs slih bir kiiydi ve bn Uyeyne ve benzeri muhaddislerden hadis-dinlemiti. Bu arada Tunus'un
Zydetullah'n askerleri tarafndan ele geirilmesi zerine pek ok Tu-nus'lu ehri terketti. Fakat
[245]
Zydetullah'n daha sonra kendilerine emn vermesi zerine tekrar Tunus'a dndler.
eitli Olaylar
Bu yl Me'mn Selags'a dnd ve olu Abbs' Tuvne'ye gnderdi. Ayrca Abbs'a Tuvne'de
inaat faaliyetine girimesini emretti. Bu arada bu i iin ustalar da gnderdi ve onlar bir millik bir
alana binalar yapmaa baladlar. Me'mn, ayrca Tuvne'nin surunun fersahlk bir mesafede ina
edilmesini, bu sur iin drt kap yaplmasn ve her kapnn yanna birer kale bina edilmesini planlad
ve inaat bu plan zerine yapld. Ayn zamanda Me'mn baz memleketlere mektuplar gnderdi ve
onlardan Tuvne'ye gnderilmek zere aralarndan bir grup seip gndermelerini istedi; bu arada
geleceklerin svarilerine yz, piyadelerine krk dirhem tayin etti.
Kur'n'n mahlk olduunu kabul eden, Mrcie'nin grn benimseyen ve bunlara benzer bir takm
bid'at saylan fikirlere inanan Bir b. Gys el-Mureys bu yl ld.
Bu yl el-Cibl, Hemedn, sfahan, Msebezn ve ager yerlerin halkndan pek ok kimseler Bbek
el-Hrrem'nin ortaya att el-Hrre-miyye dinine girdiler ve bunlar bir araya toplanarak
Hemedan vilayetinde asker bir karargh kurdular. Bunun zerine el-Mu'tasm zerlerine askerler
gnderdi ve askerlerin ierisinde bulunan ishk b. brahim b. Mus'ab', evval 218 (Ekim 833)'de elCibl blgesinin komutanlna tayin etti. zerlerine yryen shk b. brhim onlar Hemedn
kasabalarnda yakalad ve iddetli bir savaa giriti. Bu sava esnasnda onlardan altm bin kiiyi
ldrd; geri kalanlar ise Bizans memleketlerine katlar. shk b. brahim'in bu fetih haberi arefeden
bir gn nce, yani terviye gn haclara okundu.

Bu yl hacc ilerini Salih b. Abbs b. Muhammed idare etti.

[246]

HCRET'N K YZ ON DOKUZUNCU (M. 834) YILI OLAYLARI

Muhammed B. Kasmn Ba Kaldrmas
Bu yl Horasan'n Tlekn blgesinde Muhammed b. Kasm b. mer b. Ali b. Hseyn b. Ali b. Eb
Tlib ortaya kt ve Hz. Muhammed (a.a.v.)' in soyundan olan er-Rz'nin gerek halife olduunu
iddia ederek ona bey'ate davet etti.
Balangta Muhammed b. Kasm, Raslllah (s.a.v.)'n' mescidine devam eden ve iyi bir gidii olan
kimseydi. Onu Medine'de mcavir bu-Innan ve ad Eb Muhammed olan Horasanl birisi ayartt.
Muhammed h. Ksm'n takip ettii metod ve prensiplere hayran kalan Eb Muhammed ona: Sen
halifelie herkesten daha lyksn. dedi ve bunu ona irin gsterdi, ayrca kendisi de bey'at etti. Eb
Muhammed bundan sonra Horasanl haclardan ele geirdiklerini teker teker Muhammed b. K-snVa
getirerek onlarn bey'at etmelerini salad ve bu hareketime bir mddet byle devam etti.
Nihayet kendisine bey'at edenlerin oaldklarn gren Muhammed b. Kasm. Eb Muhammed ile
birlikte Czecn'a hareket etti ve Muhammed b. Kasm orada gizlendi. Eb Muhammed ise halk
durmadan ona bey'at etmee davet ediyordu. Muhammed b. Ksm'n taraftarlarnn oalmas
zerine, Eb Muhammed ona halifeliini iln etmesi iin tevikte bulundu. Bunun zerine Muhammed
b. Kasm Tlekn'da haliFe-liin iln etti ve burada evresine pek ok halk topland. Neticede
Tlekn tarafnda ve burann dalarnda Abdullah b. Thir'in kumandanlar ile Muhammed b. Kasm
arasnda pek ok vak'alar meydana geldi. Fakat Muhammed b. Kasm ve taraftarlar hezimete
uratld ve kendisi kaarak daha nce mektuplat Horasan blgelerinden birisine gitti.
Muhammed b. Kasm Nes ehrine gelince burada beraberinde bulunan kimselerden birisinin
babasyla karlat ve kendisinden haber sordu, bilgi ald. Ancak beraberindeki kiinin babas Nes
valisine giderek onun hakknda bilgi verdi, bunun zerine Nes valisi de kendisine bu haberi
vermesinden dolay ona bin dirhem verdi, sonra da Muham-med b. Ksim' yakalayarak kendisinden
gven (vesika) ald ve onu Abdullah b. Thir'e gnderdi, Abdullah da onu el-Mu'tasm'a gnderilmek
zere yola kard. Muhammed b. Kasm 15 Rebiylevvel 219 (31 Mart 834)'da el-Mu'tasm'n
yanma getirildi ve byk hadimlerden Mesrr'un yannda hapsedildi. Ayrca kendisine yemekler
verildi ve korumak zere bir grup kimse tayin edildi. Bir Ramazan Bayram gecesi halk bayram tel
ierisinde iken, Muhammed evin aydnlanmas iin at ksmnda braklan bir k deliinden
sarktlan bir iple hapisten kamay baard. Sabah erkenden kendisine yemek getiren kimseler onu
odasnda gremediler, bunun zerine kendisini bulana yz bin (dirhem) dl koydular, fakat bundan
[247]
sonra bir daha ondan haber alnamad.
Zutlar le Yaplan Sava
eI-Mu"tasm asra yolunu ele geiren, fitne ve bozgunculuk karan, Basra blgesinde bulunan
Kesker.ve havalisindeki harman sahiplerinin elde ettikleri mahsulleri ellerinden alan ve yol
gvenliini ihll eden Zutlar ile savamak zere Cemziyelhr 219 (Nisan 834)'da onlarn zerine
Uceyf b. Anbese'yi gnderdi. Uceyf nce haberlerin abuk ulat? nlmas iin her posta merkezine

svariler yerletirdi, bylece gm birlik el-Mu'tasm'a haberlerin iletilmesini salam oldu. Bundan
s ra Vst'n alt ksmna geldi ve Berdd Nehri zerinde konaklamaa karar verdi. Bu nehirden
kan ve bu nehre dklen dier sularla birlikte Berdd nehrini kapatt, ayrca Zutlarn geecei
btn yollan kontrol altna ald. te bu tedbirleri aldktan sonra, Zullar ile savaa tututu ve bu
savata onlardan be yz kiiyi esir ald. Ayn savata yz kiiyi de ldrd. Bu arada alm
olduu esirlerin boyunlarn vurdu ve balarn el-Mu'tasm'n kapsna gnderdi.
Bundan sonra Uceyf b. Anbese Zutlarn karsnda on be gn kald ve bu on be gn ierisinde
onlardan pek ok kimseyi ele geirdi. Zut-larn bakanlar Muhammed b. Osman adnda birisiydi.
Muhammed b. Osman aslnda bakanlk iini Sumak adndaki asl bakan adna yrtyordu. Daha
[248]
sonra Uceyf burada yerleti ve Zutlarn karsnda tam on yedi ay kald.
Tuleytula (Toledo)'Mn Muhasara Edilmesi
Bu yl Emevilerden Endls emri Abdurrahman b. Hakem, mey-ye b. Hakem komutasnda
Tuleytula ehrine bir ordu gnderdi ve meyye burasn muhasara altna ald. Abdurrahman b.
Hakem'n itaatinden kan ve ona kar isyan eden Tuleytula halkm iddetli bir muhasaraya tbi tuttu,
hatta aalarn kesti ve ekinlerini telef etti, fakat buna ramen onlar Abdurrahman'n itaatine
girmediler. Bundan sonra onlardan uzaklaan meyye, Kal'at Rabh (Calatrava)'a bir asker kuvvet
indirdi ve balarna Eb Eyyb'un yiidi adyla mehur olan Meysere'yi komutan tayin etti.
meyye b. Hakem'n dier askerler ile buradan uzaklamas zerine Tuleytula halkndan kalabalk bir
grup Meysere'nin gafletinden stifade ederek meyye b. Hakem'i ve askerlerini ele geirmek iin
harekete getiler. Bu durumu daha nce renen Meysere, onlarn geecekleri yerlere adamlar
gizledi. Tuleytula halknn yama iin Kal'atu Rabah'a gelmeleri zerine etrafta gizlenen bu adamlar
ortaya karak kllaryla onlarn zerine yrdler ve hemen zerlerine indirdiler. Bu savata
Tuleytula halkndan pek ok kimse ldrld, kurtulanlar ise yenilmi olarak Tuleytula'ya dndler.
Bu arada ldrlen kiilerin balan bir araya toplanarak Meysere'ye gnderildi. Balarn okluunu
gren Meysere bundan korktu ve bu duruma ok zld. Bu yzden iddetli zntye kapld, bundan
bir ka gn sonra da ld.
Yine bu yl Tuleytula'da el-Urs sava adyla bilinen byk bir karklk meydana geldi ve
[249]
Tuleytula halkndan pek ok kimse bu savala ldrld.
eitli Olaylar
Bu sene el-Mu'tasm, Ahmed b. Hanbel'i huzuruna getirtti ve onu Kur'n hakknda imtihana tbi tuttu,
fakat Ahmed b. Hanbel Kur'n'n mahlk olduunu kabul etmedi, bu yzden el-Mu'tasm'n emriyle
akl bandan gidinceye kadar fena halde dvld ve derisi paraland, sonra da zincire vurularak
hapse atld.
Bu yl, cemzyelevvel (mays) aynda shk b. brahim, Hrremi-ye taifesinden esir ettii byk bir
halk grubuyla birlikte Badd'a geldi. Br rivayete gre, shk, ocuk ve kadnlar hari, yz bine
yakn Hrrem ldrmtr.
Bir u olan ve 130 (747) ylnda doan, ayrca Buhr ve Mslim'in eyhlerinden birisi olan, Talha b.
Abdullah et-Teym'nin azatls Eb Nu'ayn Fadl b. Dkeyn ei-Mel aban (austos) aynda vefat

etti. ed-Dkeyniye adndaki taife de bu zata nisbet edilmektedir.

[250]

HCRET'N K YZ YRMNC (M. 835) YILI OLAYLARI

Uceyf B. Anbese'nin Zutlara Kar Elde Ettii Zafer
Bu yl Uceyf Zutlar fena halde sktrp onlarla savatktan ve kendisine gelerek emn istemeleri
zerine emn verdikten sonra onlarla birlikte Badd'a geldi. Aslnda Zutlar 219 yl Zilhicce (834
Aralk) aynda Uceyf'in yanna gelmilerdi. Kadn ve ocuklar dahil, hepsi yirmi yedi bin kiiydiler.
Bunlardan on iki bini bizzat savaa katlan sava kimselerdi. Uceyf yanma gelen Zutlarn hepsini
gemilere doldurdu ve ellerinde borular olduu halde onlar sava vaziyetinde yerletirdi ve bu
vaziyette, 10 Muharrem 22Q Aure gn (15 Ocak 835) Zutlarla beraber Badd'a girdi.
el-Mu'tasm Zutlarn askeri bir nizam ierisinde borularn ttrerek geilerini seyretmek iin
Zevv adndaki gemisiyle emmsiye'ye geldi. Bu srada Uceyf btn askerlerine ikier dinar verdi.
Bu vaziyette gemilerinde gn kalan Zutlar daha sonra (Badd'n) dou tarafna nakledildiler ve
Bir b. es-Semeyda'a teslim edildiler. Bir onlar alarak Hnikin'e gtrd, daha sonra da Ayn-
Zerbe ve u blgelere nakledildiler. Daha sonra ise Bizansllar yapm olduklar baskn ve
[251]
hcumlarla onlar yok ettiler, hemen hi biri kurtulamad.
Afin'in Bbefc Ve El-Hrrem le Savamak zere Harekete Gemesi
Bu yl el-Mu'tasm, Afin (Haydar b. Kvus) el-Cibl blgesine tayin etti ve Bbek ile savamas
iin harekete geirdi. Bunun zerine Afin Bbek ile savamak zere yola kt.
Bbek'in ilk isyan 201 (816) ylnda meydana geldi. el-Bezz ehrinde bulunuyordu, Sultan'n
ordularndan bir ounu yenmi ve kumandanlarndan bir takmn da ldrmt. Nihayet halifelik
el-Mu'tasun'a gelince, Eb Sa'd Muhammed b. Ysuf'u Erdebl'e gnderdi ve ona Bbek'in Zencn
ile Erdebl arasndaki tahrip ettii btn kaleleri yeniden ina etmesini emretti, ayrca Erdebl'e erzak
getirecek olan kimselerin yollarn korumak zere bu kalelere adamlar yerletirmesini istedi. Eb
Sa'd, el-Mu'tasm'n istekleri dorultusunda harekete geti ve kaleleri yeniden ina etti.
Bbek savalarndan birisinde bir serriye gndermi ve bu seriyye bir ksm yerlerde baskn
yaptktan sonra geri dnmt. Bundan haberdar olan Eb Sa'd, yanna br takm kimseleri
toplayarak bu seriy-yeyi takibe koyulmutu. Nihayet yollardan birinde bu seriyye ile karlaan Eb
Sa'd onlarla savaa tututu ve aralarnda iddetli bir sava meydana geldi. Eb Sa'd neticede
Bbek'in askerlerinden bir grubu ldrp ve bir grup kimseyi de esir ald gibi ayrca bu seriyyenin
daha nce ellerine geirmi olduklar eyleri de kurtarp geri ald. Bundan sonra ldrd
kimselerin balan ile esir ettii kimseleri el-Mu'tasm'a gnderdi. te bu sava Bbek'in askerlerinin
ilk defa hezimete urad bir sava oldu.
Bundan sonra bir baka seriyye ile Muhammed b. el-Bu'ays savat. Bu sava u ekilde meydana
gelmitir:
Muhammed b. el-Bu'ays'in h adnda muhkem bir kalesi vard, tbn er-Revvd'dan alm olduu
bu kale zerbeycn blgesinde bulunuyordu, ayrca zerbeycn'da Tebriz adnda baka bir kalesi
daha vard. Muhammed Bbek ile sulh ierisinde bulunuyordu, Bbek'in bir ksm seriyyeleri

Muhammed'in yanna iner ve Muhammed onlar arlard. Bylece onlar Muhammed'e snmlard.
Bbek bir ara kumandanlarndan smet adnda birisinin komutasnda bir seriyye gnderdi. smet nce
Muhammed b. el-Bu'ays'in yanna geldi ve Muhammed eski deti zerine ona bir ziyafet hazrlad ve
onu kendisine yakm olan kimseler ve taraftarlarndan ileri gelenlerle birlikte bu ziyafete davet etti.
Muhammed davetlisi olan ismet ve arkadalarna yedirip iirdikten sonra kendilerine arap ikram
etti. Sarho olduklarnda smet'in zerine atld ve ondan gven (vesika) ald. Bundan sonra onunla
birlikte ziyafete itirak eden dier kimseleri ldrd, daha sonra da smet'e emir vererek seriyyede
bulunan askerleri, isimlerini teker teker syleyerek armasn istedi. smefin adn ard asker
hemen ortaya kp yanlarna geliyor ve Muhammed de onun boynunu vuruyordu. Durumu renen
askerler buradan katlar. Muhammed b. el-Bu'ays, tsmet'i el-Mu% tasm'a gnderdi ve el-Mu'tasm
ondan Bbek'in bulunduu memleketler hakknda bilgi istedi. Bunun zerine smet, Bbek'in
bulunduu yere giden yollar ve bu memleketlerde nasl savalacam el-Mu'tastm'a bildirdi. smet
bundan sonra hapse atld ve el-Vsk'n halifelik dnemine kadar hapiste kald.
Afin ise bundan sonra Bbek'in memleketlerine hareket edip Ber-zend'e geldi, burada kararghn
kurup Erdebil ile Berzend arasnda bulunan kaleleri ve yollan zaptetti. nce Eb Sa'd Muhammed b.
Ysuf'u Hu denilen yerde brakt ve Eb Sa'd burada bir hendek kazdrd. Heysem el-Ganev'yi
ise Erak kasabasna brakt, Hersem de burada bir hendek kazdrd ve burann kalesini onarp
dzeltti. Ebn taifesinin kumandanlarndan Aleveyh el-A'ver'i de Erdebl civarndaki Hsn en-Nehr'e
yerletirdi. Erdebl'den hareket eden yolcular ve kafileler, Hsn en-Nehr'e kadar kendilerini korumak
iin yanlarna muhafzlar alrlard, sonra Hsn en-Nehr'in hkimi olan kimse onlar Heysem elGanev'ye gtrr, Heysem de Hsn en-Nehr hkimini ve beraberinde gelenleri kendi aralarnda
kararlatrm olduklar belirli bir yerde karlard ve taraflardan hi biri aralarnda kararlatrlan
bu snr ap gemezdi. Heysem burada Hsn en-Nehr hkiminin getirdii kafileyi teslim alr ve kendi
yanndakileri de ona teslim ederdi. Bundan sonra Heysem teslim ald kafileyi Eb Sa'd'in
adamlarna gtrr, onlar da Heysem' Afin'in kararghndan gelen askerlerle birlikte yolun
ortasnda karlarlard. Bylece onlar da Heysem'in getirdii kafileyi teslim alrlar ve
yanlanndakileri de ona teslim ederlerdi. ayet taraflardan birisi yolun yar ksmna dierinden nce
gelmi ise orada beklerdi ve bu snr ap teye gemezdi. Bu defa Eb Sa'd teslim ald kafileyi
alr, Afin'in kararghna gtrr, Eb Sa'd'i Afin'in kafile kumandan karlar, ondan teslim alr,
yannda bulunan askerleri de ona teslim ederdi. te durum bu ekilde devam edip gitti.
Ayrca Bbek'n casuslarndan birisini yakaladklar zaman onu Afin'in yanna gnderirlerdi. Afin
bu casuslara ihsanda bulunur, ba yapar, onlardan Bbek'in kendilerine ne verdiini sorar ve onun
verdiinin iki katn verirdi. Bu arada onlara: Siz bizim casuslarmz olun. der ve onlardan bu
[252]
hususta faydalanrd.
Afin le Bbek Arasnda Meydana Gelen Sava
Bu yl Afin ile Bbek arasnda bir sava meydana geldi ve bu savata Bbek'in adamlarndan pek
ok kimse ldrld.
Bu savan meydana geli sebebi u idi:
el-Mu'tasm yannda askerlere ait mal ve erzak bulunan Byk Boa'y Afin'in yanna gndermi ve
Boa Erdebl'e kadar gelmiti. Durumu renen Bbek ve adamlar Afin'in yanma ulamazdan nce

Boa' nm yolunu kesmek iin hazrla girimilerdi. te bu srada bir casus Afin'in yanma gelerek
Bbek'in ve adamlarnn Boa'nn yolunu kesmek zere hazrlk yaptklarn haber verdi. Bu haberin
doruluunu renen ATn, Boa'ya bir mektup gndererek kendisini yolculua kyormu gibi
gstermesini, askerlere ait mallar develere ykleyerek kendisine doru hareket edip Hsn en-Nehr'c
gelmesini, buraya gelince de kafile arkadalar ekip gidinceye kadar beraberindeki mallar burada
bekletmesini, kafile arkadalar gittikten sonra tekrar bu mallar ile birlikte Erdebl'e dnmesini istedi.
Boa Afin'in dediklerini yapt ve kafile arkadalar yollarna devam ettiler. Bu arada Bbek'in
casuslar bekledikleri maln yola karldm ve Hsn en-Nehr'e geldiini kendisine haber verdiler.
Afin ise Boa'ya vaad ettii gnn ikindi vaktinde Rerzend'den hareket etti, akama doru H,ua
geldi ve Eb Sa'd hendeinin d ksmnda konaklad. Sabahn erken saatlerinde harekete geen
Afin ne davul aldrd, ne de sancak atrds askerlere de susmalarn, sessiz hareket etmelerini ve
gayretle yrmelerini emretti. O gn Hsn en-Nehr'den hareket eden kafile ise Heysem e-Ganev'nin
bulunduu tarafa doru yoluna devam etti. Bu srada Bbek kafiledeki mal ele geireceini sanarak
taraftarlarn hazrlad ve Hsn en-Nehr yolu zerine yrd. Bbek'in svarileri hemen kafilenin
nne ktlar. Kafile ile birlikte Hsn en-Nehr kumandan Aleveyh de bulunuyordu. Aleveyh onlarla
atmaya giriti, fakat kendisi ve beraberindeki askerler, Bbek'in svarileri tarafndan
ldrldler. Bu arada Bbek'in svarileri ldrdkleri kimselerin her eylerini aldlar, fakat
aradklar ve bekledikleri mallarn burada olmadn da rendiler. Bundan sonra Aleveyh'in
sancan ve ldrlen askerlerinin elbiselerini aldlar ve bunlar giyinerek tannmayacak hale
geldiler. Bundan maksatlar ise Heysem el-Ganev'yi ve beraberindekileri yakalamakt. Afin'in
kendilerini takip ettiinden habersizdiler. Hsn en-Nehr'in askerleri imi gibi geldiler, fakat Hsn enNehr kumandannn sancann daha nceden dikilmesi kararlatrlan yerini bilemediklerinden baka
bir yere gelip durdular.
Heysem ise daha nceden tayin edilen yere gelip durdu, fakat grd bu durumu yadrgayarak
amcasnn olunu gnderdi ve ona ileride grd birini gstererek: u menfur adama git ve niin
beklediini kendisinden sor. dedi. Heysem'in amcasnn olu Bbek'in askerlerinin yanma geldi,
ancak onlar tanyamad, sonra geri dnerek durumu Heysem'e haber verdi. Heysem hu defa baka bir
grup gnderdi; onlar da bu kimseleri tanyamadlar ve yadrgadlar. Geri dnen bu grup Bbek'in
Hsn en-Nehr komutan Aleveyh'i ve askerlerini ldrdn, bu arada sancak ve elbiselerini
aldn Heysem'e bildirdiler. Bunun zerine Heysem geri dnd ve beraberindeki kafileyi kurtard.
Ayrca Heysem ve askerleri, Erak'a ulancaya kadar kafileyi arkadan korumaa altlar. Heysem
bundan sonra durumu kendilerine haber vermek zere askerlerinden iki kiiyi Afin ile Eb Sa'd'e
gnderdi. Bu iki kii hemen harekete geerek yola dtler. Bu arada Heysem Erak'a geldi, Bbek
ise onun karsna inerek konaklamaa balad. Heysem'in kalesinin (Erak)'n karsna Bbek iin
bir krs kuruldu ve Bbek Hey-sem'e bir eli gndererek kendisinden kaleyi tahliye etmesini ve
ayrlmasn istedi, fakat Heysem onun bu isteini reddetti, bunun zerine Bbek sava iln etti ve
savan kzt bir srada eski deti zerine arap ierek savamaa devam etti.
Heysem'in gnderdii iki kii Afn'a bir fersahtan daha az bir mesafe yaklatklar .srada Afin nc
birlii kumandanna: Sratle iki svarinin geldiklerini gryorum. dedi ve askerlerinden davul
almalarn, sancaklar amalarn, ayrca gelmekte olan bu iki svariye doru komalarn ve onlara
kar: Emrinize amadeyiz, emrinize amadeyiz! diye yksek sesle barmalarn syledi, askerler de
Afin'in sylediklerini yerine getirdiler. Daha sonra askerler atlaryla birden srayarak Bbek'in
yanna vardlar. Bbek bu srada oturuyordu, bineine binip kama frsat bulamadan svariler

kendisini bastrdlar. te bu anda sava kzt ve Bbek ile svarilerinden kk bir grup dnda
Bbek'in askerlerinden hi bir kimse kurtulamad. Bbek bundan sonra askerlerinden kopmu olarak
Mkn'a geldi, Afin ise Berzend'e geri dnd.
Mkn'da bekleyen Bbek Bezz'e birisini gnderdi, buradan yanna askerler geldi ve bu askerlerle
beraber Bezz'e geri dnd. Afin da Berzend'deki kararghnda kalmaa devam etti. Gnlerden bir
gn kafile Afn'a erzak gtryordu. Bbek'in bir kumandam bu kafilenin nne geerek kafilede
bulunanlar ldrd ve mallarna el koydu, bu yzden Afin'in askerleri yiyecek sknts ierisine
dtler. Afin Me-rga hkimi olan kiiye bir'mektup gnderdi ve askerleri-iin ondan acele erzak
istedi. Bunun zerine Merga hkimi olan kii Afin'e byk bir kafile gnderdi, bu kafilede askerler
iin erzak tayan hayvanlar hari, bine yakn sr bulunuyordu. Ayrca bu kafile le birlikte
muhafzlk grevi yapan askerler de vard. Bbek'e ait bir seriyye bu kafilenin nne geti ve batan
sona kadar her eyi ile ele geirdi. Bu durum karsnda Afin'in askerleri yiyecek bakmndan daha
k skntya dtler. Bu defa Afin, revan hkimi olan kiiye bir mektup yazd ve ondan kendisine
asker iin yiyecek gndermesini istedi. Bu kimse pek ok miktarda yiyecek gnderdi ve askerlerin
skntsn giderdi. Bundan sonra Boa, askere ait olan mal ve erzakla birlikte Afin'in yanma geldi.
[253]
Smerr'mn Kurulmas

Bu yl el-Mu'tasm Smerr'y kurmak iin buraya geldi. Smerr'y kuru sebebini el-Mu'tasm
kendisi yle anlatyor:
Ben el-Harbye halknn anszn bir baskn yaparak gulmlanm ldrmelerinden korkuyorum.
Bunun iin onlarn bulunduklar yerin yukarsnda olmalym ki, kukulandm zaman kara ve su
yoluyla zerlerine yryebileyim.
cl-Mu'tasm, bunun zerine Smer'ya geldi ve burann yerini ok beendi.
Bir rivayete gre el-Mu'tasm'n Smerr'y kurmak istemesinin sebebi u idi:
el-Mu'tasm Trk gulmlarnn saysn bir hayli oaltmt, ancak bu gulmlar zamanla birer birer
ldrlmee balandlar; nk bunlar kaba tabiatl kiilerdi; hayvanlara binerek caddelerde
koturuyor, nlerine gelen erkek, kadn ve ocuklara arparak lmlerine sebep oluyorlar, bu yzden
de Ebn'dan olan kimseler onlar hayvanlarndan indirip dvyorlar, hatt ou zaman da onlardan
birisi ldrlyordu. Halk se bunun zerine onlarn ikence ve cefasna maruz kalyordu.
el-Mu'tasm bayram gn evinden binekle kt bir srada karsna yal bir adam dikildi ve: Ey
Eb shk! diye hitap etti, fakat askerler kendisini dvmek stediler. el-Mu'tasm onlara mni oldu
ve yal adama dnerek: Ey yal kii! Neyin var, ne istiyorsun? diye sordu. Bunun zerine yal
adam unlar syledi: Allah seni komuluundan dolay mkfatlandrmasn! Bize komu oldun;
fakat beraberinde bu yaramaz huylu Trk gulmlann da getirip yerletirdin, bylece ocuklarmz
yetim, kadnlarmz dul braktn ve erkeklerimizin lmne sebep oldun. Yal adamn szlerini
dinleyen el-Mu'tasm evine girdi ve gelecek yln bayram gnne kadar bir daha merasimle kt
grlmedi. Bu bayram merasimle kan el-Mu'tasm, halka bayram namazn kldrdktan sonra
Badd'a girmeden Ktl atrafna hareket etti ve Badd'a dnmedi.
Mesrur el-Kebir anlatyor:
el-Mu'tasm bir gn bana Hrn er-Red'in can skld zaman nerede gezinti yaptn sordu. Ben:
Ktl'a giderdi. dedim. Hrn K-tl'da sur ve kalntlar hlen ayakta duran bir ehir na etmiti.

O da tpk el-Mu'tasm gibi askerden korkmutu. Suriyeliler birbirlerinin zerlerine hcum edip isyan
kardklarnda, Hrn er-Red Rakka'ya gelip burada oturmaa balad, bu yzden Ktl ehri
tamamlanamad.
el-Mu'tasm Ktl'a hareket ettii zaman yerine olu el-Vstk' Ba-dd'da halef brakt. Ayrca
Msr'n Hayf halkndan adamlar seti, hizmetinde kulland bu kimselere el-Maribe
(Maribliler) adn verdi. Yine el-Mu'tasm Semerkand, Ursene ve Fergne'den bir grup halk
toplad, bunlara da el-Ferine (Fergneliler) adm verdi. el-Mu'tasm' m toplad bu kimseler,
onun taraftar oldular ve kendisinden sonra da bu varlklarn srdrdler. Smerr'nm imarna ise
[254]
221 (835) ylnda baland.
Fad B. Mervn'm Tevkif Edilmesi
Fadl b. Mervn Berednl idi ve gzel yaz yazma melekesine sahipti. Fadl, halife olmazdan nce elMu'tasim'm ktipliini yapan Yahya el- Curmukn ile yaknlk .kurdu ve onun huzurunda yaz
yazmaa balad. Yahya el-Curmukni lnce de yerine geti. Fadl, el-Mu'tasm ile birlikte Suriye ve
Msr'a gitti, bu arada bir ok mallar edindi. el-Mu'ta-sm her ne kadar halifelik makamna geldiyse
de halifelii ekilden ileri gitmemiti. Halifeliin yetkilerine Fadl b. Mervn hkimdi, bu yzden Fadl
btn divanlar ve hazineleri eline geirdi.
el-Mu'tasm,. Fadl b. Mervn'a hanende ve nedimler iin hazineden bahiler vermesini emrettii
halde Fadl onun bu emrini yerine getirmiyordu. Fadl'n bu tutumu ise el-Mu'tasm'a ok ar
geliyordu. el-Mu' tasm'm ibrahim adnda, Heft diye mehur olan, kendisini gldren ve
elendiren bir arkada vard; Fadl'dan ibrahim'e mal vermesini istemiti. Bunun zerine brahim elMu'tasm tarafndan kendisine verilmesi istenen mal almak iin Fadl'n yanna gitti, fakat Fadl
brahim'e hi bir ey vermedi. Heft ile el-Mu'tasm bir gn el-Mu'tasm'a ait olan bir bahede
birlikte geziniyorlard, Heft, el-Mu'tasm halife olmazdan nce de onunla sohbette bulunur ve ona
arkadalk ederdi, Bu srada el-Mu'tasm'a aka yaparak: Sen felah bulmazsn. dedi. Heft orta
boylu ve csseli bir kimseydi, el~Mu'tasm ise hafif bir vcuda sahipti ve bu yzden yrrken
Heftt'yi geride brakyor, el-Mu'tasm da Heft'ye dnerek: Neye komuyorsun? diye kendisine sz
atyordu. el-Mu'ta-sm'n bu szn sk sk tekrarlamas zerine Heft aka yaparak ona unlar
syledi: Ben halife ile birlikte yrdm sanyorum, yoksa kalabalk bir halk grubuyla deil...
Allah'a yemin ederim ki, sen felah bulmazsn. Heft'nin bu szlerine glen el-Mu'tasm da ona yle
dedi: Halifelik makamna kadar geldikten sonra ulaamadm br felah nasl dnlr? Bunun
zerine Heft: Sen felaha kavutuunu mu sanyorsun? Allah'a yemin ederim ki, asla felaha
ulamadn. Halifeliin sadece sende ismi var, emirlerin kulaklarn amamaktadr ve bu durumda
halife Fadl'dr. dedi. Bu defa el-Mu'tasm: Hangi emrim yerine getirilmedi? dedi. Heft de u
karl verdi: ki aydan beri bana unun ve unun verilmesini emrettiin halde hl elime bir ey
gemi deildir. te bylece Heft el-Mu'tasm' Fadl'a kar dmanla evketti.
Rivayet edildiine gre, el-Mu'tasm, ilk defa kendisine yakn olan
kimselerin nafaka lerine, sonra hara ve dier btn ilerin idaresine tayinlerde bulundu. Bundan
sonra Fadl't ve ailesini safer (ubat) aynda bahtszla uratp cezalandrd ve hesaplarm
grmelerini emretti. Fadl1 in yerine Muhammed b. Abdlmelik ez-Zeyyt't getirip Fadl' Musul yolu
zerinde bulunan ve es-Sinn adyla bilinen bir kye srgn etti. Daha sonra ise Muhammed b.

Abdlmelik'i vezir ve ktiplik makamna ykseltti.

Fadl b. Mervn kt huydu, ok cimri, karlalmasndan honut olunmayan ve insanlara tepeden
bakan kibirli bir kiiydi. el-Mu'tasm tarafndan yldz sndrlnce halk onun bana gelen bu
belya sevindi, hatt bir air hakknda u mealdeki msralar syledi:
Fadl b. Mervn iin alayacak baka kimseler bulunmadndan kendine alasn^ nk o dnyalk
mallara sahip olduu halde bu mallarla hayr yapmad ve ayplanm bir zlim olarak
dnyadan ayrld.
[255]
Can cehenneme gitsin! Bylesi bir kimseden kaybmz nedir ki zlelim?
eitli Olaylar
Bu yl Endls hkmdar Abdurrahman Tuleytula'ya bir ordu gnderdi ve bu ordu Tuleytula halkyla
savat, fakat onlara kar bir zafer elde edemedi.
Bu yl hacc ilerini Salih b. Abbs b. Muhammed idare etti.
Sleyman b. Dvud b. Ali b. Abdullah b. Abbs b. Eyyb el-Him ile cmertlerden ve evliyadan
biri olan zhid Feth el-Mavsl bu yl vefat ettiler. Ayrca Buhri'nin eyhlerinden Affn b. Mslim
Eb Osman es-Saffr el-Basr elli be yanda iken bu yl Badd'da vefat etti. Hanmt Me'mn'un
kz mm'1-Fadl ile birlikte Badd'a gelen Muham-med b. Ali b. Ms b. Ca'fer b. Muhammed b.
Ali b. Hseyn b, Ali de yirmi be yalarnda iken bu yl, zilhicce (kasm) aynda Badd'da vefat etti
ve burada medfun bulunan dedesi Ms b. Ca'fer'in yanna defnedildi. Muhammed'in cenaze namazn
el-Vsk kldrd. Muhammed b. AH tmmiye mezhebine gre on iki imamda biri kabul edilmektedir.
[256]
Bir rivayete gre lm sebebi olarak bundan baka eyler de ileri srlmektedir.
HCRET'N K YZ YRM BRNC (M. 836) YILI OLAYLARI
Bu Yl Bbek ile Yaplan Sava
Bu yl Bbek Byk Boa ile savaa tututu ve onu hezimete uratt. Ayn zamanda Afin da Bbek
ile bir sava yapt, fakat bu defa hezimete urayan Bbek oldu.
Bu savalarn sebebi u idi:
Byk Boa askerlerine ait olan mallar ile birlikte Afin'in yanna geldi. Afin bu mallar askerleri
arasnda datt ve ilkbahardan sonra asker hazrla balad. Bundan sonra Afin, bir askeri
kuvvetle birlikte Boa'y Hetdser evresinde dolamak ve Muhammed b. Humeyd Hendei'ne gelip
konaklamak, bu arada ad geen hendei iyice kazmak ve tahkim etmek maksadyla harekete geirdi.
Nihayet Boa ad geen hendee doru hareket etti; bu arada Bbek'in zerine yrmek maksadyla
Afin Berzend'den, Eb Sa'd ise Hu'darr harekete getiler ve her de Dervez'de bulutular.
Afin burada bir hendek kazd ve zerine bir sur ina etti. Dervez ile Bezz arasnda alt millik bir
mesafe bulunuyordu.
Boa, bundan sonra Afm'dan emir almakszn hazrla giriti ve yanma asker iin gerekli olan erzak
aldktan sonra Hetdser evresinde dolaarak Bezz'e girdi ve burada kalmaa balad. Bundan
hemen sonra yemcisi ile birlikte bin kii gnderdi. Bu arada Bbek'in askerlerinden birisi bunlarn
zerine saldrarak yemciyi yakalad ve kendisine kar koymaa yeltenenlerin hepsini ldrd, gc

yettii kimseleri de yakalayp esir ald ve bazlarn da yakalad. Bu esnada ele geirdii
kimselerden ikisini balarna gelen felketi bildirmek zere Afn'a gnderdi.
Bu srada Boa kendisini yenilmi gibi gstererek Muhammed b. Humeyd Hendei'ne geri ekildi ve
bir mektupla bu durumu bildirerek Afn'dan yardm istedi. Bunun zerine Afin kardei Fadl b.
Kvus', Ahmed b. Halil fa. Him'i, bn Ceven'i, Hasan b. Sehl'in shibu'-urta grevinde bulunan
Cenah el-A'ver'i ve^ FadI b. Sehl'in yakn akrabalarndan olan iki kardeten birini gnderdi. Afin'in
gnderdii bu kimseler hep birlikte Boa'nn yanma geldiler. Afin Boa'ya ayrca bir mektup
gndererek ki ynl savamak in kendisinin tayin ettii bir gnde Bbek ile savaa girmesini
emretti. Afin tayin ettii gnde Dervez' den ayrlarak Bbek'in zerine yrd, Boa da Muhammed
b. Humeyd hendeinden karak Hetdser'e geldi. Ne var ki iddetli souk ve rzgr dolaysyla
askerler sabr gsteremediler. Bunun zerine Boa eski kararghna dnd. Daha sonra bir istek
zerine burada bir karargh kurdu. Ancak iddetli yamurlarn ve souk esen frtnal rzgrlarn
artmas zerine Boa tekrar eski kararghna dnmek mecburiyetinde kald. Afin ise Boa geri
dndkten hemen sonra, ertesi gn Bbek'in. askerleri ile savaa tututu ve Bbek'in askerlerini
bozguna uratt. Ayrca Bbek'in kararghn, adrn, bu arada yannda bulunan bir kadn ele
geirdi ve klasna indi.
Bundan sonra Boa hazrlk yaparak ertesi gn Hetdser'e kt, bu srada Bbek'in yanna dnmekte
olan bir ksm askerler ile karlat ve onlardan bir hayli mal ve eitli eya ele geirdi. Bu
hadiseden sonra Boa Bezz zerine yrmek gayesiyle Hestdser'den aa indi ve nc birlik
kumandan olan Dvud Siyh'a bir eli gndererek unlar syledi: Akam oldu, piyadeler yorgun
duruma dtler; ayrca bildiimiz yerlerin ortasna gelmi bulunuyoruz. u anda bu geceyi geirmek
zere karargh kurabileceimiz muhkem bir do bulmaya al. Dvud askerleriyle birlikte Afin'in
askerlerini grebilecekleri bir daa trmand ve sabaha kadar burada gecelemee karar verdi ve:
Sabahleyin erkenden Allah'n izniyle bu kfirin zreine ineriz. dedi.
Fakat gece pek ok kar yad ve arkasndan iddetli bir souk kt. Sabah olunca hi biri souun
iddetinden ne inip su alabildi ve ne de hayvanlarn sulayabildi. stelik kar gittike iddetlendi ve
bulunduklar yeri sis kaplad. nc gn askerler Boa'ya: Yanmzda bulunan erzak tkendi,
souktan da ok mutazarrr oluyoruz; ya geri dnelim, ya da bu kfirin zerine yryelim. dediler.
te Bbek bu karl ve sisli gnde Afin ile bir ksm askerlerinin zerine bir gece baskn yapt.
Bunun zerine Afin kararghna -dnd, Boa ise davul aldrarak Bezz zerine yrmek
maksadyla aa tarafa indi. Fakat Boa Afin'in bana geleni bilmiyordu ve onu kararghnda
sanyordu. Boa vadinin iine inip de havann akln ve bulunduu dan tepesinin dndaki her
yerin havasnn gzelliini grnce askerlerini sava nizamna sokarak Bezz'e doru ilerledi,
Bezz ehrinin yaknndaki daa iyice yaklat. Boa. ile Bezz ehrinin evleri arasnda yarm millik bir
mesafe kalmt.
Boa'nn nc birliini tekil eden grubun ierisinde Muhammed b. Bu'ays'in bir gulm da
bulunuyordu ve bunun Bezz ehrinde akrabalar vard. Bbek'in gzcleri onlarla karlatnda
aralarndan biri bu gulm tand ve bunun zerine de amcas gulma yannda akrabalarnn olup
olmadn sordu. Gulm amcasna ailesi hakknda bilgi verdi, bunun zerine amcas: Geri dn ve
nem verdiin kimselere buradan uzaklamalarn syle; zira biz Afin'i hezimete urattk ve o,
hendeine geri dnd. u anda sizinle savamak iin iki koldan hazrlanyoruz. Acele geri dn, belki
kendini kurtarrsn. dedi.
Bunun zerine bu gulm geri dnp durumu Muhammed b. Bu'ays'e haber verdi, Muhammed b. Bu'ays

de Boa'ya bildirdi. Bu durum karsnda Boa yakn arkadalaryla maverede bulundu; onlarn bir
ksm: Bu hiledir ve bo bir szdr. dediler, dier bir ksm ise: te uras dan tepesidir ve
Afin'in kararghna bakmaktadr. dedi. Bunun zerine Boa bir grup neferle dan tepesine kt,
Afin'in asker ve kararghn gremeyince onun hakikaten geri dndn anlad. Bu defa Boa ve
taraftarlar yeniden bir istiare yaptlar ve istiare neticesinde gece bastrmadan askerlerle birlikte
geri dnmeyi kararlatrdlar. Bunun zerine geri dndler ve dnerken ciddi bir gayret sarfettiler.
Hatta Boa geri dnerken bir ok dar geitten geerek Bezz'e girdii yolu deil de, bir dar geitten
baka geidi bulunmayan ve Hetdser evresini dolaan bir yolu takip etti. Bu srada piyadeler
silhlarn yola braktlar ve korkmaa baladlar. Boa bir grup kumandanla birlikte geri kuvvette
bulunuyordu, Bbek'in gzcleri ise onlar takip ediyorlard. Bu gzclerin says on civarnda
svariden ibaretti. Boa tekrar yakn arkadalaryla istiare etti ve yle dedi: Bu adamlarn bizi
yolumuzdan alkoyacaklarna ve bizden abuk davranp geeceimiz yol zerindeki dar geidi
keseceklerine inanmyorum. Bunun zerine Afin'in kardei Fadl da unian syledi: Bunlar gece
askerleridirler. Buradan sr'at-le uzaklamamz ve dar geidi geinceye kadar her hangi bir yerde
konaklamamz gerekir. Bir bakas da unlar syledi: Askerlerin takati kesildi, silhlarn brakt,
mal ve silh katrlarn srtnda kald; hatla u anda onlarn banda hi bir kimse bulunmamaktadr.
Ayrca ben bu katrlarn yakalanmasndan ve askerlerin elinde bulunan esirin geri alnmasndan
endie duyuyorum.
Bu srada bn Cuveydn Boa'nn askerlerinin elinde esir bulunuyordu ve Bbek'in taraftarlar onu
fidye karlnda kurtarmak istiyorlard. Boa korunmaya elverili muhkem bir dan tepesinde
kararghn kurdu ve askerler yorgun argn burada konaklamaa baladlar, bu arada askerlerin erzak
tkendi. Boa ve askerleri dan k tarafnda kendilerini koruyarak gecelemee altlar, fakat
Bbek dier taraftan zerlerine geldi ve Boa ile askerlerini kskvrak kuatt. Boa bu kuatmadan
sonra yaya olarak yrrken bir binek grd ve ona binerek uzaklat. Bu srada Fadl b. Kvus
yaraland. Cenah es-Sker ile tbn Cev-en ldrld. Fadl b. Sehl'in yakn akrabalarndan iki
kardeten biri olan kii de yakaland. Boa ile askerlerine gelince, onlar kurtuldular, Hr-remiler
onlar takip etmediler, mal ve silhlarn aldlar, bir de ellerinde esir olarak tuttuklar bn Cuveydn'
kurtardlar. Bundan sonra askerler bitkin bir vaziyette hendeklerine ulatlar ve klalarna geldiler.
Boa burada on be gn daha kald. Bu srada Afin Boa'ya bir mektup yazd ve Mrga'ya
dnmesini emretti. Ayrca kendisine gndermi olduu yardmc birlii geri gndermesini isledi.
Bunun zerine Boa daha nce Merga'ya hareket etti, Afin ise ilkbahar gelinceye kadar askerlerini
klaklarna datt.
Bu ytl Bbek'in en byk kumandanlarndan Tarhan ldrld. Tar-han'n ldrl sebebi u idi:
Tarhan, k Merga civarndaki kynde geirmek iin Bbek'ten izin istedi, Afin ise devaml
surette kendisini gzlyordu. Durumdan haberdar olan Afin, tshk b. brahim'in azatls olan ve
Mera'da bulunan bir Trk'e haber sald ve ona gizlice Tarhan'n kyne gitmesini, onu ldrmesini
veya esir etmesini emretti. Trk asll bu kii Afin'in dediini tuttu ve gizlice Tarhan'in kyne
[257]
giderek onu ldrd, sonra ban gvdesinden ayrd ve Afin'a gnderdi.
eitli Olaylar
Bu yl Sul Ertekin ve lkesinin ahalisi zincire vurulmu olarak geldiler ve zincirleri zldkten
sonra iki yze yakm kimse bineklerle geri gnderildiler.

Yine bu yl Afin Rec' el-Idri'ye fkelendi ve onu zincire vurarak gnderdi.

Bu yl hacc ilerini Mekke valisi Muhammed b. Dvud b. s b. M-s b. Muhammed b. Ali b.
Abdullah idare etti.
lmiyle mil ve zhid bir kii olan Kayrevn kads Ahmed b, Muh-riz, Buhri'nin es-Sahh'indeki
eyhlerinden Ahmed b. Eb lys el-Askaln, mam Eb Hanfe'nin talebes olan mam Muhammed
Eb'I-Hasan e-eybn'nin talebelerinden Basra kads Eb Ms Is b. Ebn b. Sadaka, mam
Mlik'in talebelerinden Abdullah b. Mesleme b. Ka'neb el-Hris, fzl bir kimse olan Abdlkebr b.
[258]
el-Mu'f ve Ezd kabilesinden Abbs b. Sleym b. Cemil el-Mavsil bu yl vefat ettiler.
HCRET'N Kt YZ YRM KNC (M. 836-837) YILI OLAYLARI
Bbek le Yaplan Dier Bir Sava
Bu yl el-Mu'tasm, Ca'fer el-Hayyt' yardmc kuvvet olarak Af-n'a gnderdi. Ayrca th eliyle
askerler ve onlarn nafakas iin otuz milyon dirhem yollad. th bu mebla Afm'a ulatrdktan
sonra geri dnd.
Bu yl Afin'in askerleri ile Bbek'in kumandanlarndan zn arasnda bir vak'a meydana geldi. Bu
vak'anm meydana geli sebebi u idi:
221 (835) ylnn k mevsimi kp 222 (836) ylnn ilkbahar mevsimi girince, Afin uygun bir
zamanda byk nehir manasndaki Ge-ln-rd denilen yere geldi ve burada hendek kazdrd. Bu
arada Eb Sa'd Muhammed b. Ysuf'a bir mektup gnderdi ve Berzend'den Ge. n-rd kasabas
tarafna gelmesini istedi. Geln-rd ile Berzend arasn la mil kadar bir mesafe bulunuyordu. Afin
Geln-rd'da be gn kaim, sonra birisi kendisini Bbek'n kumandanlarndan zn'in kendisinin
karsnda karargh kurduunu, ailesi bir dan tepesine braktn ve Bbek'in zn'den ailesini
kaleye yerletirmesini istediini, zn'in ise Bbek'e: (Mslmanlar kastederek), bu Yahudiler
yznden ailesini korunma altna alamadn ve Allah'a yemin ederek ailesini hi bir kaleye
koymayacan sylediini bildirdi.
Bunun zerine Afin piyade ve svarilerden meydana gelen bir grubu Zafer b. Al' es-Sa'd'ni
Komutas altnda zn'in zerine gnderdi. Piyade ve svariler btn gece yryerek tek tek
geebilecekleri bir dar boaza geldiler, pek og"yi hayvanlarn yedee alarak daa trmandlar ve
zn'in ailesiyle ,gir ocuunu ellerine geirdiler.
zn bu durumdan haberdar oldu. Afin bu arada zn tarafndan yollarnn tutulacandan korktuu
iin dan tepelerine siyah bayraklar tayan adamlar y er fesli rilmesini emretti. Bu adamlar
korkulacak bir ey grdkleri zaman ellerindeki bayraklar dalgalandracaklar. Afin'in bu istei
yerine getirildi. Zafer b. Al'n komutasndaki grup zn'in ailesini ele geirdikten sonra geri
dnerlerken daha nce gemi olduklar dar boaza gelmezden nce Azm askerleri ile birlikte onlara
yetiti ve savaa tututu. Bu savata Aztn Afin'in adamlarndan br hayli kimseyi ldrd ve
hanmlarndan bir ksmn da kurtard. zn ayrca dar boaz onlara kar tutmak zere adamlar
gnderdi. te bu srada dalarn tepe ksmlarna yerletirilen kimseler bayraklar dalgalandrmaa
baladlar. Afin kendi hizasndaki bayran dalgalandn grnce hemen Muzaffer b. Keyzer ile
birlikte bir grup asker gnderdi ve bu birlik sratle onlarn tarafna doru harekete geti. Afin bu
birliin arkasndan ayrca Sa'd ile Buhrhudh' takviye olarak gnderdi. Dar boazn banda

bulunan zm'in svarileri bunlar grnce yerlerini terkederek kendi taraftarlarnn yanna gittiler.
Bylece Zafer b. Al\ beraberindekiler ve ele geirmi olduklar zn'in ailesinden bir ksm onlarn
[259]
eline dmekten kurtuldular.
Bezz'in Fethi Ve Bbek'in Esir Edilmesi
Bu yl iinde, 20 Ramazan (27 Austos)'da Bbek'in ehri olan Bezz fethedildi, Bezz'e giren
Mslmanlar burasn tahrip edip yerle bir ettiler.
Bezz'in fethedilmesi yle oldu:
Afin Bezz'e yaklamak iin Gelnrd'dan ayrlmaa karar verdikten sonra daha nce yaptnn
aksine yava yava ilerliyordu. Bu srada el-Mu'tasm gnderdii bir mektupla her hangi bir gece
basknna uramak endiesiyle, askerleri sraya koyarak nbetleme usl ile btn gece atlarnn
srtlarnda beklemelerini istedi. Bu arada yava yrmenin verdii yorgunluktan bkan askerler
Afin'e yle dediler: Dman ile aramzda daha drt fersahlk mesafe var, biz ise dman
karmzdaym gibi hareket ediyoruz. Artk halktan utanr duruma geldik; ister lehimize, ister
aleyhimize olsun, varacamz yere varalm.
Bunun zerine Afin askerlere yle dedi: Biliyorum ki szlerinizde haklsnz, fakat Mminlerin
emri bana byle hareket etmemi emrettiler. Aradan ok gemeden el-Mu'tasm'm Afm'a gnderdii
mektup peldi, el-Mu'tasm mektubunda aynen Afin'in yapt ve uygulad eyleri emrediyordu.
Afin gnlerce yava yava ilerlemesine devam etti ve Rd er-rd'a geldi. nce geen yl meydana
gelen vak'amn olduu tarafa yneldi, orada Hrremlerden bir askeri birliin bulunduunu grd,
ancak onlara kar savaa girimedi ve le vaktine kadar bekledi. Bundan sonra klasna geri dnd
ve iki gn burada kald. ki gn sonra daha kalabalk bir birlikle geri geldi, ancak yine onlarla
atmaa girmedi. Afin Rd er-rd'da konaklamaa balad ve bu arada Khb-niyye denilen ve
dalar hakknda bilgi sahibi olan kiilere dalarn tepe
ksmlarnda
piyadeler#.
snabilecekleri yerler aramalarn emretti.
Bu kimseler Afin iin daha nce zerinde kaleler bulunan ve sonra tahribata urayan da setiler.
Afin hemen yanma usta ve iiler alarak bu dalara doru hareket etti, bu arada yanma kavut ve
peksimet ald. Yannda gtrd usta ve iilere bu dalara kaleler haline gelinceye kadar ta
ymalarn ve yukar kan yolu kapatmalarn emretti. Ayrca bu ta ynlarnn arkasnda bulunan
btn yollarn zerine hendekler kazmalarn stedi. Netice olarak Afin dalara kan btn yollan
kapatt, sadece bir yol brakt. Afin hendek kazma ilerini de on gn ierisinde tamamlad. Bu
esnada kendisi ve askerleri, gece ve gndz olmak zere burada alan usta ve iileri, ayrca
piyade askerleri korumaa devam ettiler.
Afin ilerini tamamladktan sonra buraya piyade askerlerini yerletirdi. Tam bu srada Bbek
Afin'e, yannda acur, hyar ve karpuz bulunan bir eli gnderdi, kuru peksimet yemekten zor duruma
dtklerini, kendilerinin ise bolluk ierisinde bulunduklarn bildirdi. Afm Bbek tarafndan
gnderilen bu eyleri kabul etti ve: Kardeimin (!) maksadn anladm. dedi. Bundan sonra yanna
eliyi alarak yukar kt ve yapt eyleri ona gsterdikten sonra kazdrm olduu btn hendekleri
de ona gsterdi. Sonra eliye: tGit, grdklerini Bbek*e anlat. dedi.
Hrremlerden bir grup kimse Afin'in kazdrd hendein yaknna gelip baryorlar, fakat Afin
onlarn bu hareketlerine kar koymak1 isteyen hi bir askerine msaade etmiyordu. Hrremiler, bu

hareketlerine gn devam ettiler, sonra Afn onlar bu hareketlerinden vaz geirmek iin pusuya
adamlarn yerletirdi. Bu grup tekrar barmak iin geldiklerinde pusuda bulunan Afin'in adamlar
onlarn zerine saldrdlar, keip kurtulan bu Hrremier de bir daha gelmediler.
Bundan sonra Afin belli bir nizam ierisinde askerlerini yerletirdi ve hepsine bulunduklar yerden
ayrlmamalarn tenbihledi. Kendisi bineiyle gezinmesine ramen askerler bulunduklar yerde
bekliyorlard. Afin sabah namazn erkenden klar, sonra davul aldrr ve dmana doru yavaa
yrmesini srdrrd. Asker saysnn okluu sebebiyle askerlerin durup kalkmalarnda davul
aldrmay prensip edinmiti. Askerler da ve derelerden geerlerken hep birlikte saflar halinde
yrrler, Afin harekete getii zaman davul aldrr, durduu zaman ise davulun sesini kestirirdi.
Bylece askerler, hep birlikte yrrler ve yine hep birlikte dururlard.
Afin yava yava yoluna devam ederken kendisine bir khban tarafndan haber getirildiinde,
haberin durumuna gre ya yrmesini srdrr, ya da dururdu, lk ylki vak'anm meydaa geldii yere
gitmek istedii zaman getikleri yolu korumas ve Hrremilerin bu yolu ele geirmemeleri iin bin
avarl ve alt yz piyade asker ile birlikte Buh-rhudh' yokuun tepesinde brakt.
Bbek, Afin'in askerleri lie birlikte geldiini hissedince bir grup asker gnderdi ve bu askerler
Buhrhudh'in bulunduu yokuun altndaki vadide pusu kurarak gizlendiler. Afin Bbek'in pusuda
bulunan adamlarnn yerini renmek iin pek ok gayret sarfetti, fakat renemedi. Eb Sa'd, Ca'fer
el-Hayyt ve Ahmed b. Hall b. Him'm ayn ayr birliklerle vadiyi gemelerini emrediyordu, nk
bylece Bbek'e mensup olanlarn evlerinin bulunduu ksmda bu asker birlik bir arada
bulunmu olacakt. Bbek ise Afin'in askerlerinden her hangi birinin Bezz'n kapsna saldrmamas
iin kararghna geliyor ve Afin'in gnderdii bu birliin karsnda belkiyordu. Askerlerini
pusulara yerletiren Bfibek'in yannda stelik ok az sayda nefer kalmt.
Bu srada Afin yksek bir tepenin zerine oturup Bbek'in sarayna bakyor, askerler ise blkler
halinde bekliyorlard. Afin'in bulunduu vadideki askerler bineklerinden iniyor, vadinin br
tarafnda Eb Sa'd, Ca'fer el-Hayyftt ve Ahmed b. Hall ile beraber bulunan askerler ise dmana
yakn bulunmalar sebebiyle bineklerinin zerlerinde bekliyorlard. Bu srada Bbek ve taraftarlar
ise arap iip, zurna alyorlard. Afin le namazm kldktan sonra Hd er-rd'da bulunan
hendeine geri dnd. Bu dn belli bir sraya gre oldu. nce dmana yakn olanlar, sonra
bunlara yakn olan ve en son ise Buhrhudh dnd. nk dmana en uzak olan Buhrhudh idi.
Afin, askerleri ile birlikte geri dnnce Hrremiler hunlara kar barp nara atmaya baladlar.
Bir ka gn pnri Hrremler fazla beklemekten skldlar. Afin deti zere HrFemlerin
karsndan yine geri dnd, vadinin kar tarafnda bulunan birlikler de geri dndler, orada
yalnzca Ca'fer el-Hayyt kald. Hrremlerin Beza'in kapsn amalar zerine buradan kan bir
grup Hrrem hemen Ca'fer'n askerlerine saldrdlar. Grltlerin ykselmesi zerine bizzat Ca'fer
ileri atld ve Hrremileri Bezz'in kapsna kadar geri kovalad Bu defa asker ierisinden sesler
ykselmee balad. Bunun zerine geri dnen Afin Ca'fer'in ve askerlerinin Hr-remler ile
savatklarn grd. Bu srada her iki taraftan birer grup kar karya savayordu. Afin olduu
yere oturdu, Ca'fer'e fkeleniyor ve: Asker planm mahvetti. diyordu.
Nihayet grlt ve sesler gittike ykseldi, }te bu srada Eb D-lef'in beraberinde bulunan
gnlllerden bir grup Afm'dan izin almakszn Ca'fer'in bulunduu tarafa getiler, Bezz'i ele
geirmek iin ok gayret gsterdiler ve bir hayli tesirli oldular; hatt neredeyse Bezz'in bulunduu
yere kadar kp ehre gireceklerdi. Bu arada Ca'fer Afn'a birisini gnderdi ve Allah'n izniyle
yaknda Bezz'e gireceini umduunu belirterek kendisine yardmc olmak zere yz oku piyade

gndermesini istedi. Ancak Afin Ca'fer'e birini gndererek ona unlar syledi: Sen planm
bozdun; yava yava kurtulmaa al, askerlerini kurtardktan sonra derhal geri dn. Bu defa
gnlller grubundan sesler ykselmee balad, bunlar Bezz'i kuatmaya aldlar. Tam bu srada
Bbek'in pusudaki adamlar harbin kztn sanarak bir ksm Buh-rhudh'n bulunduu yerin alt
ksmndan, dier bir ksm da baka bir taraftan hcuma getiler. Bylece Hrremlerin pusuda
gizlenen adamlar harekete geerek ortaya km oldular. Ca'fer'n askerleri onlarn ba ularnda
bekler durumda bulunuyorlard. Bunun zerine Afin: a Hrremlerin gizlendikleri yerleri bildiren
Allah'a hamdolsun. dedi.
Bundan sonra Ca'fer gnlller ve askerleri e birlikte geri dnd ve Afin'in yanna geldi. Ca'fer
kendisine yardmc gndermedii iin Afin'i yerdi ve bu yzden aralarnda iddetli bir soukluk
meydana geldi. Bu arada gnlllerden birisi elinde bir kaya parasyla Afin'in yanna geldi ve
yle dedi: Hrremllerin surundan aldm bu ta ile mi bizi geri eviriyorsun? Bunun zerine
Afin (Buhrhudh'm yaknnda pusuda bekleyen Hrremleri kastederek); Geri dndn zaman
yolunun zerinde kimlerin olduunu grecektin. dedi, ayrca Ca'fer'e dnerek: Alt ksmnda pusuda
bekleyenler hcuma geseydi, bu gpl-lerin ne hle deceklerini o zaman grecektin. dedi,
te bundan sonra Ca'fer ve askerleri tekrar geri geldiler ve Buhrhudh'm yaknnda bulunan
pusudaki Hrremiler grnce arkalarndaki tehlikeyi rendiler. Eer Buhrhudh bulunduu yeri
terkedip sava mahalline gitmi olsayd, pusudakiler onun bulunduu yeri ele geirip Mslmanlar
tamamen ldrp yok edebilirlerdi, Afin'in hendeinde gnlerce kalmas zerine gnlller grubu
yiyecek, nafaka ve yem skntsna derek kendisine ikayette' bulundular. Bunun zerine Afin
onlara unlar syledi: tSabrederek kalmak isteyen kalsn, sabredip kalmak istemeyenler iin yol
genitir, geri dnsn, zira Mminlerin emrinin ordusunda bize kfi gelecek kadar asker mevcuttur.
Afin'in bu szleri karsnda gnlller grubu geri dndler ve dnerlerken unlar sylediler:
Eer Afin bizi ve Ca'fer' kendi halimize braksayd, mutlaka Bezz'i alrdk; fakat o, iin uzamasn
ve srncemede kalmasn istiyor..Afin gnlllerin bu szlerinden, aynca bundan baka kendisi
hakknda dil uzatarak sylemi olduklar dier szlerinden haberdar oldu. Bu arada gnlllerden
birisi ryasnda Raalllah' grdn ve Raslllah'm Afin hakkmda: Eer Bbek ile savar ve
bu ii cidd tutarsa ne l, aksi takdirde onu taa tutmalar iin dalara emir verilecek. szn
Afn'a ulatrmas iin Raslllah'tan emir aldn syledi. Halkn arasnda yaylan bu rya
meselesi, bir gn Afin'in kulana gitti, rya gren kimseyi huzuruna ard ve grd ryay
sordu. Bu kimse grm olduu bu ryay anlatt, bunun zerine Afin yle dedi: Allah niyetimi ve
Hrremler hakkndaki dndklerimi biliyor. Eer Allah dalara emir vererek bir kimseyi taa
tutturmay isteseydi,, bu kfir (Bbek)'i taa tuttururdu ve bizi bu Hrremlerin errinden kurtarrd.
Bu srada gnlllerden birisi Afin1 a yle dedi: Ey Emir! Eer ehit olmak mukadder ise bizi
bundan mahrum brakma. Bizim maksadmz sadece sevap ve Allah'n rzasn kazanmaktr.
Hrremlerin zerine gitmek iin bize izin verin ve bizi kendi halimize brakn. Belki Allah bizim
vastamzla burann fethini myesser klacaktr.
Bunun zerine Afin unlar syledi: Bu i iin sizi niyetli ve azimli gryorum, Allah'n da byle
murad ettiini sanyorum. Belki bu ite hayr vardr. Siz ve askerler neeli ve istekli grnyorsunuz.
Szlerinizi duyduum bu na kadar ben bu grte deildim. Hangi gn isterseniz Allah'n bereket ve
uuruyla Bbek'e kar koymak iin harekete gein. Kuvvet ve kudret ancak byk ve yce olan Allah
sayesinde elde edilir.
Afin'in bu konumasndan sonra gnller sevin ierisinde dar ktlar, geri dnmek isteyenler

ise geri durdular. Bu arada Afin harekete geecekleri gn belirledi ve askerlere, hazrlk
yapmalarm; yanlarna mal, yiyecek ve su almalarn, ayrca yarallar tamak iin katrlarn
srtlarna mahfeler almalarn emretti. Nihayet belirlenen gn gelince Afin o gn askerleri ile birlikte
harekete geti, Buhrhudh' daha nce bulunduu yoku zerinde brakt, kendisi ise eski yerinde
kald. Bundan sonra Eb Dlef'e: Gnller grubuna syle, hangi taraf daha kolaylarna gelirse o
tarafta kalsnlar. dedi. Ayrca Afin Ca' fer iin de unlar syledi: te btn asker okusuyla ve
neftisiyle nnde durmaktadr. stediin kadar asker al, Allah'n bereket ve uuruyla harekete ge ve
dilediin taraftan yola k.
Ca'fer o gn eski bulunduu yere geldi. Afin sonra Eb S'fd'e: *A*kerlerinIe birlikte yanmda kal.
dedi, Ca'fer'e ise daha nce tayin ettii bir yerde durmasn syledi ve ihtiya duyduu takdirde
piyade ve vari askerler ile yardm edeceini vaad etti.
Ca'fer ve beraberindeki gnlller harekete geerek savamaa baladlar ve Bezz suruna
trmandlar. Bu arada Bezz'e girilen kapnn yanna gelen Ca'fer kapy dvmee balad ve sava
burada srdrd. Tam bu esnada Afin kendisine ve gnlllere datlmak, bilhassa ileri atlarak
yararlk gsterenlere verilmek zere bir hayli mal gnderdi. Ayrca kendilerine ellerinde balta ve
kazmalarla birlikte isiler yollad. Bundan baka bir de kendilerine a kalmamalar iin kavut ve
peksimet, susuzluklarn gidermeleri iin de su gnderdi. Savasn Bezz'in giri kapsnda kesafet
kazanmas ve uzun srmesi zerine Hrremiler Bezz'in kapsn amak mecburiyetinde kaldlar ve
hemen Cafer'in askerlerine saldrarak onlar kapdan .uzaklatrdlar. Bu arada dier taraftan
saldrya geen Hrremiler gnllleri kskvrak sardlar ve onlar surda uzaklatrdlar. Bu arada
atm olduklar kaya paralaryla askerler yaralandlar ve savamayacak hale geldiler. Ca'fer bu
durum karsnda askerlerinden yaklak yz kii ald, bunlar kalkanlarnn, arkasnda durarak bir
hizada engel oluturmaa altlar. Bylece taraflar birbirlerine saldramaz oldular. le namaz
kluncaya kadar bu vaziyetlerini rdrdler. Daha sonra Afin dmann saldrmasndan korktuu
ite yaranda bulunan piyadeleri gnll askerlerin tarafna gnderdi, bu arada bir ksmn da yardm
iin Ca'fer'e gnderdi. Bunun zerine Ca'fer yW dedi; Say bakmndan askerim az saylmaz, fakat
askerlerin ta-Ytf fcjn Seri atlmalarna uygun bir yer bulamyorum. Bu durum kar Alsn Ca'fer'e
geri dnmesini emretti ve Ca'fer d* bu emre uya-rek geri dnd.
Afin Hrremlerin atm olduklar kayalardan yaralanan ve halsiz dsen askerleri katr ruamdaki
mahfelere ykleyerek uzaklat. Askerlerin bu y Bezz'i fethetme mitlerini kesmeleri zerine gnll
askerlerin pek ou da boradan ayrldlar.
lri hafta sonra tekrar hanraflan Afin gece yars bin oku piyade gnderdi, her birine ayr ayn birer
su tulumu ile peksimet ayn za-zbakU drl bayraklar rerd vt birlikta klavuzlar da gnderdi. Bin
kiiden meydana gelen bir oku piyade birlii hi bir yolun bulunmayan sarp n yryerek Azta'in
bulunduu yksek bir dan arkasna kadar geldiler. Bu arada Afin, onlardan kendilerini hi bir kfcueye tantmamalarn istedi ait olan
Bayraklar grdklerinde sabah namazn kumalarn ve savaa baslam&bfcm grdklerinde,
bayraklarm
snglerine takmalarn, davul almalarn ve dan st ksmndan aaya inerek Hrremlerin
zerine ok ve kaya paralan atmalarn, kendisine ait olan bayraklar gremedikleri takdirde ise haber
gelinceye kadar bulunduklar yerden ayrlmamalarn emretti. Onlar da Afin'in dediklerini tuttular ve
seher vaktinde dan tepesine ulatlar. Ancak gece iinde Afin ordunun yanna, birisini gndererek
onlara sava iin hazrlanmalarm emretti.

Yine Afin gece iinde yannda bulunan Fergneli kumandanlar ile birlikte Ber et-Trk'yi yola
kard ve onlara zn'in bulunduu tepenin alt ksmna gelinceye kadar yrmelerini emretti. Aslnda
Afin Bbek'in bu dan altnda pusu kurduunu ve askerlerini- gizlediini biliyordu. Bu kumandanlar
geceleyin harekete getiler, onlarn bu hareketini askerlerin pek ou bilmiyordu. Bundan sonra Afin
seher vaktinde ordu ile birlikte harekete geti. Sabah namazm klp davul aldrdktan sonra daha
nce bekledii yere geldi ve eski deti zere oturdu. Bu arada Buhrhudh'a Ca'fer el-Hayyt, Eb
Sa'd ve Ahmed b. Halil b. Him ile birlikte kalmasn emretti, kendisi ise askerlerin yadrgamasna
ramen ilk bekledii yerde konaklamaa balad. Daha nceleri zn'in bulunduu tepeye askerlerin
yaklamasn istemeyen ve yasaklayan Afin, bu defa oraya yaklamalarn ve bu tepeyi epevre
kuatmalarn emretti.
Askerler bu drt kumandanla birlikte harekete getiler. Ca'fer Bezz'in giri kapsnda yerini ald; yan
tarafnda Eb Sa'd, Eb S'd'in yan tarafnda ise. Buhfirahud&h yerlerini aldlar, Ahmed b. Hall de
Buhrhudh'n yaknnda yer ald. Bylece hep birlikte drt bir taraftan tepeye doru yrdler.
Vadinin alt ksmndan bar ve arlarn, ykselmesi zerine Bbek'in pusudaki adamlar Beir
et-Trk ile Fergneli kumandanlarn zerlerine hcum ettiler ve onlarla savaa tututular. Bu arada
sava esnasndaki haykrlar duyan Afin'in askerleri harekete gemek istediler, ancak Afin' in bir
mnd vastasyla Ber et-Trkf nin Bbek'in pusudaki adamlarnn zerine hcum ettiini
duyurmas ve hi birinin yerlerinden kprdamamasn istemesi zerine askerler bundan vaz getiler.
Bu arada daha nce Afin tarafndan gnderilen ve dan tepesine ulam olan bin oku piyade
askerlerin barlarn duyunca hemen harekete geerek bayraklar snglere takmaa baladlar.
Tam bu srada da Afin'in adamlar dan tepesinden zn'in svarileri zerine kouarak inen
bayrakl askerleri grdler. te bu esnada zn de bir ksm askerlerini Af-an'n bu askerlerine kar
koymak zere harekete geirdi.
Azn ve askerlerinin zerine saldrya geen Ca'fer ve beraberindeki askerler onun bulunduu yere
kadar ktlar ve zerine fevkalde bir hamlede bulundular. Neticede zn vadiye inmek
mecburiyetinde kald. Bu srada Eb Sa'd'in askerlerinden bir grup zin'in zerine saldrya geti,
ancak bu svari askerler daha nce Bbek tarafndan kazdrlan ukurlara atlaryla birlikte dtler,
bunun zerine Afin bir grup amele gndererek bu ukurlar doldurtturdu. Bundan sonra Afin'in
askerleri zn zerine iddetli bir hamlede bulundular.
zn savaa balamazdan nce dan tepesine bir araba karm ve ierisine kaya paralan
doldurmutu. Bu arabay, Afin'in askerlerinin kendisine kar hcuma getikleri bir srada zerlerine
yuvarladysa da kenara ekilmeleri zerine araba bo yere yuvarlanp gitmiti. Bundan sonra Afin'in
askerleri drt bir taraftan harekete getiler. Adamlarnn her taraftan sarldm gren Bbek Afin'in
bulunduu taraftan Bezz'i terketti ve ona doru yrmee balad. Bu srada birisi Afm'a: Bu gelen
B&bek'tir, seninle grmek istiyor. dedi. Bunun zerine Afin Bbek'e doru ilerledi ve Bbek ile
adamlarnn konumalarm duyaca kadar onlara yaklat. Bu arada zin'in bulunduu tarafta sava
btn iddetiyle devam ediyordu. Afn'a yaklaan Bbek: Mminlerin em-rinden emn istiyorum.
dedi. Bunun zerine Afin: Ben bunu sana bildirmitim; istediin zaman sana emn verilecektir.
dedi. Bbek: u anda emn diliyorum ve hazrlk yapp ailemi ve ocuklarm buradan ta-yncaya
kadar mhlet vermenizi istiyorum. dedi. Afin: Senin iyiliin iin sylyorum; bu gn kp gitmen
senin iin yarna kalmaktan daha hayrldr. dedi. Neticede Bbek: Kabul ediyorum. dedi, bunun
zerine de Afin Bbek'ten rehineler gndermesini istedi. Bbek: Falan ve falan kimseleri rehine
olarak alabilirsiniz; u anda onlar u tepenin zerinde bulunuyorlar, adamlarna emir ver, onlar

durdursunlar. dedi.
te tam bu srada Afin'in gnderdii eli gelmiti ve askerleri geri evirmek istiyordu. Kendisine,
Fergneli bayrakl askerlerin Bezz'e girdikleri ve burada bulunan saraylara kadar ktklar
sylenince, atna binerek askerlere seslendi ve beraberce Bezz'e girdiler. Askerler ellerinde
bayraklar olduu halde Bbek'in saraylarnn zerlerine ktlar. Bbek kendisine ait bulunan drt
sarayn ierisine alt yz kii gizlemiti. Pusudan kan bu alt yz kii askerlerin zerlerine
saldrdlar ve onlarla atmaya giritiler. Bu arada yoluna devam etmekte olan Bbek ise
Hetdser'm yaknndaki vadiye gelmiti. Afin ve beraberindekiler de bu saraylarn giri
ksmlarnda Bbek'in adamlaryla savamaktaydlar. Neticede Afin nefti askerleri ararak bu
saraylar yaktrtt, sonra askerler bu saraylar yerle bir ettiler ve batan aa btn Hr-remleri
ldrdler. Afin Bbek'in ailesini ve ocuklarn yakalad ve akama kadar burada kald, bundan
sonra verdii bir emirle askerler Rd er-rd'daki hendeklerine geri dndler.
Bbek beraberindekilerle birlikte yoluna devam etti, ancak Afin'in Bezz'den ayrlmas zerine
Bezz'e geri dndler ve ellerine geirebildikleri yiyecek ve mallar aldktan sonra buladan
uzaklatlar. Ertesi gn Afin tekrar Bezz'e dnd ve saraylarn yaklp yklmasn emretti. Afin'in
bu emrine uyan askerler, Bezz'de hi bir ev kalmayncaya kadar burasn yakp yktlar. Armenia bey
ve patriklerine (kumandanlarna) birer mektup gndererek Bbek'in bir grup kimseyle birlikte
katn ve kendilerinin yanndan geeceini bildirdi; ayrca onlara bulunduklar taraflar
korumalarm, kendilerinin yanlarndan geen herkesi yakalamalarn ve tanyncaya kadar ellerinde
tutmalarn emretti.
Daha sonra Afin'in casuslar kendisine gelerek Bbek'in bulunduu yeri haber verdiler. Bbek bir
ucu zerbeycn, dier ucu Armenia'ya kadar uzanan sk aal ve otu bol bir vadide bulunuyordu, bir
svarinin buraya girmesi mmkn deildi. erisindeki aalarn okluundan ve akan sularn
bolluundan burada gizlenenleri grmek imknszd, bu yzden de bu vadiye Gayda ad verilmiti.
Afin bu vadiye urayan her yolun zerine bulunduklar yerleri korumak zere adamlarndan on be
grubu yerletirdi.
te bu srada el-Mu'tasm'm Bbek'e emn verildiini bildiren bir mektubu geldi. Bunun zerine
Afin, Bbek'in adamlarndan kendisine snanlar yanna ard ve durumu kendilerine bildirdi,
ayrca bu mektubu Bbek'e* gtrmeleri ijn onlara emir verdi. Bunlarn ierisinde Bbek'in olu da
bulunuyordu, fakat Bbek'ten korktuklar iin hi birisi bu mektubu gtrp Bbek'e vermee cesaret
edemedi. Afin onlara: Bbek kendisine emn verildiini duyunca buna ok sevinecektir. dediyse
de onlar: Biz Bbek'i senden daha iyi tanyoruz. diyerek mektubu gtrmekten ekindiler. Bu arada
iki kii ayaa kalkarak Afin'e: Eer ailemizin erzakn temin etmeyi garanti edersen, bu mektubu
gtrp Bbek'e teslim edebiliriz. dediler. Kendilerine Afin tarafndan garanti verilmesi zerine bu
kimseler mektupla birlikte yola ktlar. Bbek'i grdkleri zaman niin geldiklerini kendisine
bildirdiler, fakat Bbek bunlardan birisini ldrd, dierini de mektupla birlikte Afn'a geri
gnderdi.
Ayrca Bbek'in olu da babasna bu kimselerle bir mektup gndermiti. Bunun zerine Bbek olu
iin Afn'a geri gnderdii adama unlar syledi: O fahie ocuuna syle, eer benim olum
nisayd bana katlrd, fakat ne yazk ki o benim olum deilmi. Oflun tir gn ba olarak yaamas,
krk yl hakr bir kle olarak yaamasndan daha hayrlyd. Bbek sonra yerine oturdu ve
yiyecekleri tkeninceye kadar Gayda vadisinden ayrlmad, daha sonra ise bu vadi zerindeki bir
yoldan karak buradan uzaklat. Bu srada kendisini kontrol altnda tutan askerler, yaknndan biraz

uzaklamlar . ve yannda drt nefer brakmlard.

Bir gn le vaktine doru Bbek ve adamlar buradan uzaklatlar, buradan klarn ne askerler
ve ne de omr gz altnda tutan drt nefer grebildi. Bbek bulunduu yerde hi bir kimsenin
olmadn sanarak bizzat kendisi, kardei Abdullah, Muaviye, annesi ve baka bir kadnla birlikte
Armenia'ya gitmek zere yola ktlar, ancak kendilerini gren muhafz askerler dier askerlere haber
salarak tanmadklar bir takm svariler grdklerini sylediler. Eb's-Sc komutasndaki askerler
harekete geerek bu svari grubunun bulunduu tarafa yrdler, ve Bbek ile adamlarn'bir suyun
banda yemek yerken grdler. Askerlerin: gelmekte olduunu gren Bbek ye,, beraberindekiler
atlarna binerek kamay baardlar ve kurtuldular, ancak Muaviye, Bbek'in annesi ve dier kadn
yakalandlar. Eb's-Sc bunlar Afin'in yanma gnderdi.
Bbek Armenia dalarna ekilerek gizlenmesini srdrd, fakat bir mddet sonra yiyecek skntsna
dt. Armenia patrikleri (kumandanlar) de bulunduklar yerleri korunma altna alarak buralardan
hi bir kimsenin geirilmemesinin ayet geenler olursa bunlarn kim olduklar anlahncaya kadar
yakalanp bekletilmelerini tavsiye ediyorlard. te bu sralarda alk skntsna den Bbek vadinin
birinde ift sren, bir adam grd ve uana: Yanna dirhem.ve dinar al, u iftinin yanma git;
yannda ekmek bulunuyorsa, ondan ekmek satn al. dedi. iftinin bir orta vard; bu, srada bir
ihtiya iin yanndan ayrlm, bu esnada Bbek'in ua da yiyecek almak zere iftinin yanna
gelmiti. Bbek'in uan gren iftinin orta onun, arkadann yannda bulunan eyleri gasbettiini
sanarak hemen shib'l-mesleha'ya kotu ve zerinde silh ve kl bulunan birisinin arkadann
ekmeini aldn bildirdi, bunun zerine shibul-mesleha harekete geti. Shibu'1-mes-leha bu srada
bn Senbt dalarnda bulunuyordu. Sehl b. Senbt'a birisini gndererek durumu kendisine bildirdi,
Sehl b. Senbt da bir grup askerle birlikte iftinin yanma geldi. Bu esnada Bbek'in ua iftinin
yannda bulunuyordu. Sehl iftiden uan durumunu sordu, ifti de uakla ilgili haberleri bir bir
anlatt. Bu arn'a uak da efendisi B-bek' haber verdi ve bulunduu yeri gsteri 5ehl Bbek'in
yzn grnce onu tand, atndan inerek elini pfu sorra nereye gitn
istediini sordu. Bbek'in
Bizans memleketlerine gideceini beyan etmesi ze~ rine de unlar syledi: Hakknza benden daha
ok riayet edecek ve sayg gsterecek birisini bulamazsnz. u anda sultan ile aramzda grev ilikisi
de bulunmamaktadr. Buralardaki btn patrikler (kumandanlar) senin ailenden saylrlar, hatt
onlarn arasnda senin ocuklarndan olanlar bile vardr.
Bbek'in patriklerin arasnda ocuklarnn bulunabilmesi undan ileri geliyordu:
Bbek birisinin yannda gzel bir kadn grd zaman ona talip olur ve sahip olmak isterdi, Bu
gzel kadn sahibi tarafndan Bbek'e gnderilirse ne l, aksi takdirde bir gece baskn yaparak hem
kadn alr ve hem de adamn maln talan ederdi.
Nihayet Sehl b. Senbt Bbek' aldatarak kendi kalesine gtrmeyi baard.
Bu srada Bbek kardei Abdullah' stafanos Kalesi'ne gnderdi. Sehl b. Senbt da bir eli
gndererek bu durumu Afm'a bildirdi. Afin Schl b. Senbt'a bir mektup yollayarak kendisine
mitler verdi ve vaadde bulundu, ayrca kendisine Eb Sa'd ile Brmre (?)'yi gnderdi ve bunlara
SehVe itaat etmelerini emretti. Sehl kendisine gnderilen bu kiilere tayin ettii bir yerde
beklemelerini ve kendilerine tarafndan bir eli gelinceye kadar bulunduklar yerden ayrlmamalarn
emretti, ayn zamanda kendilerine gelecek olan elinin syledikleri dorultusunda hareket etmelerini
istedi.
Sehl bundan sonra Bbek'e yle dedi: Bu kalede artk iyice skldn,, ava ksan iyi olur. Bbek,
SehVin dediini tuttu ve kaleden ayrlr ayrlmaz Sehl, Eb Sa'd ve Brmre'ye bir eli gndererek

birinin vadinin bir tarafndan, dierinin ise br tarafndan hareket ederek Bbek'in zerine
yrmelerini emretti, onlar da Sehl'in emrine uygun olarak hareket ettiler. Ancak Sehl Bbek' onlara
teslim etmek istemiyordu. Bir ara ikisi birlikte avlamrarken Eb Sa'd ile Brmre adamlaryla
birlikte karlarna kageldiler. Bbek'in zerinde beyaz bir cbbe vard. Eb Sa'd ile Brmre
onlar yakaladlar ve Bbek'ten yere nmesini istediler. Bbek onlara kim olduklarm sordu. Onlar
Eb Sa'd fle Brmre olduklarm sylediler. Bunun zeriae Bbek bineinden indi ve Sehl b.
Senbt'a dnerek kt szler syleyip kfrettikten sonra unlar syledi: Az bir ey karlnda beni
bir Yahudiye sattn. Madem maksadn mal elde etmekti, ben sana bunlarn verdiinden daha ounu
verebilirdim. Eb Sa'd bundan sonra Bbek' alarak Afin'in yanna hareket etti. Klasna
yaklatklar zaman Afin askerlerini karlkl saflar haline getirerek ortaya kp oturdu ve Bbek'e
bakmaa balad. Bu ara^a Bbek'in bineinden indirilmesini emretti. Bbek bineinden indirilip
saflar arasndan getikten sonra Afin tarafndan bir odaya konuldu ve kendisini korumak iin
muhafzlar tayin edildi. Sehl b. Senbt Bbek ile birlikte olu Muvye'yi de Afin'in yanna
gndermiti, bunun zerine Afin Muviye'ye yz bin dirhem verilmesini emretti, bu arada babas
Sehl'e de bir milyon dirhem verdi, ayrca mcevherler ile ssl bir kemer ve bir de patriklere mahsus
olan bir ta hediye etti.
Bundan sonra Afin, s b. Ynus b. stafanos'a bir eli gndererek kendisinden Bbek'in kardei
Abdullah' geri gndermesini istedi. Afin'in bu isteini kabul eden s Abdullah' kendisine iade etti,
Afin da Abdullah' kardei Bbek ile birlikte hapse koydu, sonra da bu durumu bir mektupla elMu'tasm'a bildirdi. Bunun zerine el-Mu'tasm, Afn'a bir ferman gndererek Bbek ve kardei
Abdullah ile birlikte yanna gelmesini istedi.
Bbek'in Berzend'de bulunan Afin'in yanna getirilmesi 10 evval 222 (16 Austos 836) tarihinde
olmutu. Bu arada Afin Bbek tarafndan esir edilen pek ok kadn ve ocuu geri ald. Aslnda esir
alman bu kadn ve ocuklar, Arap, tccar ve beylere mensup hr kiilerdi. Afin verdii bir emirle
onlarn byk bir avluda toplanmalarn ve yaknlarna mektuplar yazarak onlar yanlarna
armalarm istedi. Bylece esirlerin yanlarna gelen her yakn iki ahitle ispat etmek kaydyla
tand kadn veya erkek kz ocuklarn alp gtrdler, bu vesileyle pek ok esir kadn ve ocuklar
sahipleri tarafndan kurtarlm oldular. Bu arada yaknlar tarafnda spatlanmayan pek ok esir de
[260]
ortada kald.
Abdurrahman'n Tuleytula'y stil Etmesi
Tuleytula halknn Endls emri Abdurrahman b. Hakem b. Hi-m'a kar ba kaldrmalarn ve
Abdurrahman*n Tuleytula'y muhasara etmek iin bir ka defa ordular sevkettiini yukarda anlattk.
221 (835) ylnda Tuleytula halkndan bir grup .Kal'atu Rebah'a geldi. Bu srada burada
Abdurrahman'm askerleri bulunuyordu. Askerlerle i birlii yapan bir grup Tuleytula'y muhasara
ettiler ve halkn ok sktrdlar; ayrca Tuleytula halkna gelecek oan yardm kestiler ve
muhasarann iddetini de artrdlar. Tuleytula halknn ierisinde bulunduu bu durum 222 (836)
ylna kadar devam etti.
Abdurrahman kardei Veld b. Hakem'i bir asker kuvvetle Tuley-tula'ya gnderdi. Buraya gelen
Veld halkm skntsnn son safhaya vardn, uzun sren muhasarann onlar bezdirdiini,
dolaysyla savamaktan ve kendilerini mdafaa etmekten zayf dtklerini grnce 8 Receb 222
cumartesi (17 aHziran 836 cumartesi) gn burasn cebren fethetti. Bu arada Veld babas Hakem

dneminde yklm olan Bbu'l-Hsn'daki kasrn yenilenmesini emretti ve halkn istikrar ve

[261]
sknetini salamak iin 30 aban 223 (18 Temmuz 838)'e kadar burada kald.
eitli Olaylar
Bu yl hacc ilerini Muhammed b. Dvud idare etti. Yine bu yl kblenin kuzey tarafnda kuyruklu bir
yldz belirdi ve yaklak krk gece grld. Bu yldz ilk defa bat tarafndan dodu, sonra dou
tarafnda grld. Gerekten uzun bir yapya sahip olan bu yldzdan halk dehete kaplp fena halde
korktu. Bu kuyruklu yldz hadisesini gvenilir bir zat olan. bn Eb sme, Trih'inde zikretmitir
Bir rivayette aml, dier rivayette Hmsl olan Eb Zekeriyy Yahya b. Salih el-Vahz ile Mu'f b.
mrn'dan pek ok rivayette bulunan Eb Him Muhammed b. Ali b. Eb Hadd el-Mavsl bu yl
[262]
vefat ettiler.
HCRETN K YZ YRM NC (M. 837-838)
Afin'in Bbek le Beraber El-Mu'tasm'n Yanna Gelmesi
Bu yl safer (ocak) aynda Aftn, Bbek el-Hrremi ve kardei Abdullah ile birlikte Smerr'ya geldi.
Afin Berzend'den hareket edip Smerr'ya gelinceye kadar el-Mu'tasm kendisine her gn at ve hil'at
gnder;..ee devam etti. Nihayet Huzeyfe kprlerine (Kantr-i Huzeyfe) varnca kendisini elMu'tasim, ailesi ve olu Hrn el-Vsk' ile birlikte karlad. Afin nce Bbek'i el-M at re'deki
saraynda bulunan el-Mu tasm'n yanna getirdi. Bu srada Ahmed b. Ebi Du'd kimseye
sezdirmeden gelip Bbek'i grd ve kendisiyle konutu. Bundan sonra da el-Mutasm gizlice gelip
Bbek'i grd.
el-Mu'tasim ertesi gn dar kp tahta oturdu ve halk BbuT-m-me'den el-Matire'ye kadar saflar
hlinde dizdikten sonra Bbek'i tehir etti. el-Mu'tasm'n emriyle bir fil zerine bindirilen Bbek'i
halk Bb'l-rnme'ye kadar balarm kaldrarak seyrettiler. te bu srada Muhammed b. Abdlmelik
ez-Zeyyt u mealdeki beyitleri syledi:
Horasan eytann tayan fil eskisi gibi boyand; Bir filin azalarnn boyanmas mhim durumlarda
olur.
Bundan sonra Bbek el-Mu'tasm'n sarayna alnd ve onun emriyle kendi celld buraya getirildi, elMu'tas im cellda emir vererek B-bek'in ellerini, ayaklarn kesmesini istedi. Celld tarafndan
elleri ve ayaklar kesilen Bbek yere dt. el-Mu'tasm daha sonra cellddan onu boazlamasn
stedi. Bunun zerine celld Bbek'i boazlayp karnm yard. el-Mu'tasm. Bbek'in ban Horasan'a
gnderdi, gvdesini ise S-merr'da tehir iin bir yere ast. Daha sonra el-Mu'tasm Bbek'in
kardei Abdullah' Badd'da bulunan shk b. brahim'in yanna gtrmelerini emretti ve Bbek'e
yaplann aynnn ona da yaplmalarn istedi, shk b. brahim de Abdullah'n ellerini ve ayaklarn
kesip boynunu vurdurdu, gvdesini de iki kpr arasnda bulunan Badd'n dou tarafna
ast.Rivayet edildiine gre, Afin Bbek'in karsnda bulunduu md-det ierisinde erzak, sefer
iin hazrlanan yiyecek ve yaplan ihsanlar hari sefer hareketine giritii her gn iin on bin,
kmad gnler iin ise be bin dirhem harcamt. Bbek'in yirmi yl ierisinde ldrm olduu
insanlarn says ise iki yz elli be bin be yz bulmutu. Kendilerine galip geldii kumandanlar

Yahya b. Muftz, sa b. Muhammed b. Eb Hlid, Zureyk b. Ali b. Sadaka, Muhammed b. Humeyd etTs ve brahim b. el-Leys idi, ayrca Ahmed b. Cneyd'i de esir almt.
Bbek ile beraber esir bulunanlarn says bin yz doksan kii idi. Onun elinden kurtarlan
Mslman kadn ve ocuklarnn says ise yedi bin alt yz kiiden ibaretti. Afin'in elinde ise
Bfibek'in oullarndan on yedi erkek ve kz ile hanmlarndan yirmi kadn bulunuyordu.
Afin el-Mu'tasm'm yanna geldii zaman el-Mu'tasm kendisine yakn ilgi gsterdi ve mcevherler
ile sslenmi iki hamail kuandrd, ayrca yirmi milyon dirhem ihsanda butundu. Bundan baka
askerlerine datmak zere on milyon dirhem daha verdi, sonra da Sind valiliine tayin etti ve airleri
[263]
ararak eitli medhiyeler ile vdrd.
Bizansllarn Zibatra erine Yaptklar Sefer
Bu yl Bizans kral Tftl b. Mihail (Theophilos) slm memleketlerine sefere kt, Zibatra ve dier
yerlerin halkna ar basknlar yapt.
Bizansllarn Zibatra zerine sefer yapmalarnn sebebi u idi:
Afin Bbek'i fena halde sktrp lmle yz y2e braknca Bbek Bizans kral Tfl'e bir mektup
gndererek Afin'in btn asker ve savalarn kendisinin zerine gnderdiini, hatta terzisi Cajfer
b. D-nr el-Hayyt ile as th' dahi gndererek kapsnda hi bir kimseyi brakmadn bildirdi
ve Tftl'in, Afin'in zerine yrmesi halinde karsna her hangi bir engelin kmayacan da
syledi.
Bbek, Bizans kral harekete getii takdirde Afin'in, askerlerini Bizansllarla savamaa
gndereceini, dolaysyla ierisinde bulunduu durumu bir nebze de olsa hafifletmeyi dnmt.
Bunun zerine T-fl yz bin, dier rivayete gre ise yz bini aan bir kuvvetle harekete geti.
Bu yz bin kiilik kuvvetin yetmi bini asker, geri kalan ise dardan katlm taraftarlar idi. Bu
arada lshflk b. tbrfthim b. Mus'ab'm bir grup kimse ile el-Cibl blgesine kan el-Muhamm.ire'ye
sava amas zerine onlar da Bizansllara katldlar. Nihayet Zibatra'ya gelen Bizansllar burada
bulunan erkekleri ldrp kadn ve ocuklar esir aldlar. Ayrca Mslmanlarn kalelerinden saylan
Malatya ve dier yerlere de hcum ve basknlar yaparak Mslman kadnlar esir aldlar ve ellerine
geirdikleri erkeklerin ise kulaklarn ve burunlarn kesip gzlerine mil ekerek ikenceler yaptlar.
Bu arada binek ve silhlar olmayanlar hari, Suriye ve Cezire blgelerindeki btn suur halk
[264]
Bizansllara kar ktlar.
Ammriye (Amorion)'Nin Fethi
Bizans kral harekete geip slm memleketlerinde yapacan yaptktan sonra el-Mu'tasm durumdan
haberdar oldu. Bizansllarn Mslmanlara kar yapm olduklar irkin hareketleri renen elMu'tasm' in ok ean skld ve bu durumkendisine ok. ar geldi. Bizansllarn eline esir den
Himi bir kadnn: Ey Mu'tasm, yeti imdada! diye yalvarmas kendisine ulatrld zaman
tahtnda oturan el-Mu'tasm bu kadnn arsna icabet ederek: arna ve imdadna komaa
hazrm. dedi ve hemen ayaa kalkarak saraynda seferberlik iln etti. Bundan sonra bineine atlayp
arkasna bir hayvan kstei le 'emir sikke balad ve bir de erisine azm koyduu heybesini ald,
fakat harekete gemesi ancak asker toplayp hazrlk yaptktan sonra mmkn oldu. Bu arada el-

Mu'tasm Badd kads Abdurrahman b. shk ve u'be b. Sehl'i halkn ilerinin grld Dftru'lmme'ye ard, ayrca onunla birlikte adalet sahibi yk yirmi sekiz kii de burada hazr
bulundular. el-Mu'tasm arazi ve akarlarnn te birisini ocuklarna, ikinci te birini ise mevAU
grubuna, son te birini de. Allah adna vakfetti ve burada bulunanlar ahit gsterdi.
Bundan sonra el-Mu'tasm 2 Cemaziyelevvel (2 Nisan)'de harekete geerek-^Dicle'nin batsnda
karargh kurdu ve Zibatra halkna yardm maksadma Uceyf b. Anbese, mer el-Fergn, Muhammed
Kth ve daha bir grup kumandan buraya' gnderdi Bunlar geldikleri zaman Bizans kral yapacan
yapm ve slm memleketlerini oktan terketmi-ti. Neticede bu kumandanlar, halk kylerine dnp
yatmcaya kadar burada kaldlar.
el-Mu'tasm Bbek'i ele geirdikten sonra Bizans memleketlerinden hangisinin daha muhkem ve
zaptnn daha g olduunu sordu, Amm-riye olduunu sylediler. Ammriye Hristiyanln
merkeziydi ve ayn zamanda onlara gre stanbul'dan daha mukaddes bir yerdi, tslmiyetin ortaya
kndan beri buraya slm ordular gelmemiti.. el-Mu'tasm bir rivayete gre 222 (836), dier
rivayete gre 224 (838) ylnda Surra-men-ra''dan hareket etti. Bu sefer iin kendisinden nce
gelmi gemi hi bir halifenin yapmad lde byk br hazrlk yapt. Hazrlanan eyler arasnda
silh, alet ve edevat, eitli katk, su tulumu ve krbalar gibi eyler bulunmaktayd. el-Mu'tasm nc
birliin bana Ens' geirdi ve ardndan Muhammed b. brahim b. Mus'ab' gnderdi. Sa cenaha
Lth', sol cenaha Ca'fer b. Dnr b. Abdullah el-Hayyt' tayin etti, merkeze ise Uceyf b. Anbese'y
grevlendirdi. Bundan sonra Bizans memleketlerine giren el-Mu'tasm esir mbadelesinin yapld
yer olan ve Tarsus ile aralarnda bir gnlk mesafe bulunan, ayn zamanda denize yakn olup Selkye
zerinde bulunan Sinn nehrine gelip konaklad.
el-Mu'tasm bundan sonra Afin'i Suru'a gnderdi ve Dereb'1-ha-des'ten buraya girmesini emretti,
ayrca buluacaklar ve buraya girecei gn da tespit etti. Bu arada Ens' Tarsus geidi tarafndan
yola kard ve kendisini Safsf'ta beklemesini" emretti, ayrca peinden de Vasf gnderdi. Ens 22
Receb (21 Haziran)'de yola kt ve iki gn sonra da peinden el-Mu'tasm hareket etti.
Ens Merc-i skuf'a geldii zaman kendisine el-Mu'tasm tarafndan ve el-Metmr'den gnderilen
bir mektup geldi. el-Mu'tasm mektubunda Bizans kralnn nlerinde bulunduunu, kendilerini anszn
bastracan bildiriyor ve yanna gelinceye kadar beklemesini emrediyordu. Bunun zerine Ens
gn burada kald. Bu srada el-Mu'tasm'dan ikinci bir mektup daha geldi. el-Mu'tasm bu mektubunda
Ens'tan kumandanlarndan birisiyle bir seriyye karmasn ve bu seriyyenin Bizansllardan bir
adam tutup ondan krallar hakknda bilgi almalarn istiyordu. Bunun zerine Ens iki yz svari ile
birlikte mer el-Fer-gn'yi bu i iin grevlendirdi. mer el-Fergn Ankara'ya geldii zaman
adamlarn Bizansl birisini bulmalar iin etrafa datt. mer'in adamlar, bir ksm kraln
askerlerinden, bazlar da ky halkndan meydana gelen bir grup kimseyi yakalayp Ens'm huzuruna
getirdiler. Ens bunlara kral sordu, onlar da kraln otuz gndr savamak maksadyla el-Mu'tasm'm
nc birliini beklediini, bu arada Afin'in byk bir kuvvetle Ermenek tarafndan kendi
topraklarna girdiini renince" daysnn olunu kendi yerine askerinin bana brakarak hemen
Afin' in bulunduu tarafa hareket ettiini sylediler. Ens sonra onlar el-Mu' tasm'a gnderdi ve
bu durumu aynen ona da anlattlar. Bunun zerine el-Mu'taam Afn'a bir mektup gndererek Bizans
kralnn zerine gitmekte olduunu bildirdi, bu arada Bizansllarn kendisine kar her hangi bir
harekete girimesinden korktuu iin ikinci bir mektup gnderilinceye kadar bulunduu yerden
ayrlmamasn istedi. el-Mu'tasm Af-m'a yazm olduu bu mektubu ona ulatrana on bin dirhem
vermeyi garanti etti.

el-Mu'tasm'm. bu vaadi zerine mektupla birlikte Afn'a doru hareket eden eliler onun Bizans
lkesinin i ksmlarnda bulunmas dolaysyla kendisini grp mektubu veremediler. Bu esnada elMu'tasm Enas'a bir mektup gndererek ilerlemesini emretti. Esns'n bulunduu yerden ayrlp
ilerlemesi zerine gerisinde bulunan 1-Mu'tasm onun yerini ald. Ankara ile el-Mu'tasm arasnda
konaklk bir mesafe kalmt, fakat el-Mu'tasm'n askerleri bu srada iddetli bir ekilde su ve yem
skntsna dtler.
Ens yoluna devam ederken bir ok kimseyi esir alp boyunlarn vurdurdu. Sra yal bir kimseye
geldii zaman Ens'a unlar syledi: Beni ldrmekle eline ne geecek? Sen ve askerin u anda
darlk ve sknt ier is indesin. Burada ve ok yaknmzda, sizden korkarak Ankara'dan kaan bir
hayli insan vardr, bunlarn yanlarnda ise yiyecek, arpa ve dier eyler bulunmaktadr. Benimle
birlikte bir grup kimse gnder, onlar bunlara teslim edeyim. Bundan sonra da bana yol ver,
gideyim. Bunun zerine Ens yal kimse ile birlikte be yz svari gnderdi ve bu yal kimseyi
Malik b. Keyder'e teslim etti. Bu arada M-lik'e: Bu yal kimse sana ne zaman ok miktarda esir
veya bol miktarda ganimet gsterirse ona o zaman yol ver. dedi.
Be yz kiilik svari ile birlikte bu yal kii yola koyuldu ve onlar otu bol bir vadiye getirdi.
Svariler bineklerini otlaa braktlar, kendileri karnlarn doyurdular, sonra, da bu bol aal
vadiden ayrlp yollarna devam ettiler. Yasl kii onlar nihayet bir daa getirdi, geceyi konaklayarak
burada geirdiler. Sabah olunca bu kii svarilere yle dedi: ki kii gnderin, u dan tepesine
ksnlar ve etrafa bakp yakaladklar kimseleri alp getirsinler. Bunun zerine drt kii dan
tepesine karak bir erkekle bir kadn yakalayp getirdiler.
Bu yal kii onlardan daha nce Mslman askerlerden korkarak Ankara'y terkeden halk sordu,
onlar da halkn bulunduu yeri gsterdiler. Bunun zerine yal kii svariler ile birlikte hareke^
ederek Tuz Glnn kenarnda bulunan Ankara halknn zerine geldiler. Svarileri gren halk
kadnlar ve ocuklar gln ierisine sokarak bir kenara ekildiler ve Mslman askerlerle savaa
tututular. Neticede Mslmanlar onlardan bir hayli ganimet aldlar, ayrca Bizansl Rumlardan pek
ok kimseyi de esir ettiler. Bu arada esir edilenlerin arasnda daha nceden bir hayli yara alm
kimseler de bulunmaktayd. Kendilerine bu yaralardan sorulduunda sebebini u ekilde anlattlar:
Kraln Afin ile yapm olduu savaa katlmtk. Kral asker toplad bir srada Afin'in Ermenek
tarafndan byk bir birlikte lkesine girdiini renince akrabalarndan birisini askerinin bana
brakarak kendisi Afin'in askerlerine doru hareket etti. Onlar sabah namaznda bastrdk, bozguna
urattk ve btn piyadelerini ldrdk. Bu arada pelerini takip eden askerlerimiz birbirlerinden
koparak daldlar. le vaktine doru Afin'in svarileri geri dnerek bizimle iddetli bir savaa
tututular, askerimizi yararak aramza girdiler. te bu srada olanlar oldu ve kraln nerede olduunu
da bilmiyoruz. Bu defa biz bozguna uradk ve kraln geride brakt klaya dndmzde askerin
bozulduunu ve kraln yerine halef brakt yaknndan uzaklatklarn grdk.
Ertesi gn kk bir grupla gelen kral askerinin bozulduunu grnce yerine halef brakt akrabasn
yakalayp boynunu vurdurdu, ayrca btn ehir ve kalelere mektuplar gndererek kladan ayran her
hangi bir askeri yakaladklar zaman onu sopaladktan sonra, tekrar Mslmanlar ile karlamalarn
temin etmek in kendisinin tayin ettii bir yere gndermelerini istedi. Bu arada kral bir hadmm
Ankara* ya gnderdi ve ondan burann halkn korumasn istedi; fakat hadm Ankara'ya geldii zaman
halkn buradan uzaklatn grd ve durumu bir mektupla krala bildirdi, bunun zerine kral ona
Ammriye'ye gitmesini emretti. Bu srada Malik. b. Keyder beraberindeki ganimet ve esirler ile
birilkte Ens'n komutasndaki birlie geri dnd. Bu arada dn ehasnda gzerghnda bulunan

bir ok sr ve koyunu ganimet olarak ald, yal kiiyi de serbest brakt. Mlik b. Keyder, Ens'n
birliine geldii zaman yukarda anlatlan vak'ay Ens'a haber verdi, Ens da bunu el-Mu'tasm'a
bildirdi. el-Mu'tasm buna ok sevindi.
gn sonra Ber Afin'in salk haberlerini getirdi. Bu vak'a 25 aban (23 Temmuz)'da meydana
gelmiti. Ertesi gn Afin Ankara'da bulunan el-Mu'tasm'n yanma geldi ve gn beraberce burada
kaldlar. el-Mu'tasm askerlerini sonra sa, sol cenah ve merkez olmak zere e ayrd. Sol cenahn
bana Ens', sa cenahn bana Afin'i getirdi; kendisi ise merkezde kald. Ayrca e ayrd her
birliin arasnda iki fersahlk mesafe brakt ve her birlii tekrar kendi aralarnda sa ve sol cenah
olmak zere ikiye ayrd. Bundan sonra kyleri yakp ykmalarn, bu kylerde bulduklar kimseleri
yakalamalarn, sonra da her birliin tekrar asl yerine dnmelerini emretti. Bu hareketlerini
aralarnda yedi konaklk mesafe bulunan Ankara ile Ammriye arasnda uygulayacaklard. Nihayet elMu'tasm'in emri istikametinde hareket ederek Ammriye'ye geldiler.
Ammriye'ye ilk olarak Ens, sonra da srayla el-Mu'tasm ve Afin geldiler. el-Mu'tasm bu
kumandanlar ile birlikte Ammriye'nin evresini dolatktan sonra burasn aralarnda taksim etti ve
her kuman-dam asker saysna gre burlarda grevlendirdi. Bu srada Ammriye' de bulunan Bizans
Rumlar bir Mslman esir etmiler, bu Mslman din deitirerek Hristiyan olmutu.
Mslmanlarn buraya geldiklerini gren bu kii tekrar onlarn safna katld. Bu arada el-Mu'tasm'a
bir sel baskm neticesinde Ammriye ehrinin bir kenarndaki surun ykld, Bizans kralnn
Ammriye valisine bir mektup gndererek yklan bu ksmn tamir edilmesini istedii, fakat valinin
geveklik gstererek tamir iini ihmal ettii, kraln Kostantiniyye (stanbul)'den hareket ettii bir
srada vali kraln suru harap bir vaziyette grmesinden korkarak yklan ksmnn d yzn st ste
talar koyarak ldrd haberi ulatrld. Bunun zerine el-Mu'tasm aa bir kpr stne kuleler
kurdurup surun bu ksmn grd, bunun zerine de adrnn o tarafa kurulmasn emretti ve
macmklar yerletirip hedef olarak bu ksm seti. Neticede mancnklarla dvlen sur bu ksmdan
atlayp ayrld.
Bu durumu gren Rumlar alan gedii kapatmak iin harekete getiler ve birbirine eklenmi byk
kalaslarla bu ksm tamire altlar, fakat mancnklarla bunlarn krlp paralanmas zerine bu defa
keelerle bu yar doldurmaa altlar. Mancnklarn devaml surette surun bu ksmn dvmesi
2erine neticede sur paraland, bunun zerine hadm ile Ammriye patrii (kumandam) olan Nts
surun bu durumunu krala bildirmek maksadyla bir mektup yazdlar ve bu mektubu iki kii ile birlikte
krala gnderdiler, fakat Mslmanlar bu iki kiiyi yakalayp el-Mu'tasm'in huzuruna getirdiler. elMu'tasm huzuruna getirilen bu kiileri sorguya ekip zerlerini aratrd ve krala gtrlmekte olan,
mektubu ele geirdi. Mektupta ehrin kuatlmasndan bir yanllk ve yanlma eseri olarak askerlerin
ehre girdiklerinden, Nts'n bir gece sekin adamlaryla birlikte harekete geip ne bahasna olursa
olsun saldrya geip kurtulmay baardktan sconra kraln yanna geleceklerinden bahsediliyordu.
Mektubu okuyanel-Mu'tasm bu kiilere on bin dirhem verilmesini emretti, ayrca hl'atler de hediye
etti, sonra da emir verip Ammriye'nin etrafnda dolamalarn ve Nts'n bulunduu burcun
karsnda durmalarn istedi. Bu emir zerine bunlar ellerinde dirhemler, srtlarnda hl'atler olduu
halde gelip Nts'n karsnda durdular. Nts ve beraberindeki Rumlar bunlar tandlar ve bu
davranlarndan dolay onlara kfe t tiler. .
el-Mu'tasm gece olsum, gndz olsun korunma hususunda daima ihtiyatl davranlmasuu emretti.
Mancnklarla dvlen ksmdan ve iki burcun arasndan sur yi klnca ya kadar kendisi ve askerleri
bu ihtiyatl hallerini srdrdler. Bundan sonra el-Mu'tasm Ammriye hendeini ileri toprak dolu

koyun tutumlaryla kapatp doldurttu, aynca ierisine on kiinin sabilecei byklkte debbabe
(kaleleri ykmakta kullanlan harp aleti)"ler yaptrtt. Bu debbbeler koyun derileri ile doldurulan
hendein zerinden Ammrya turunu ykmak ta yuvarlanacaklar-di. Nihayet bunlardan biri
yuvarland, fakat hendein yansna geldii, zaman bu tulumlardan birisine taklp kafili. erisindeki
kimseler bir hayli sknt ektikten sonra g b14 kurtulabildller. Bu arada merdivenler ve
mananklar da yaptrld.
Surun yklnn ertesi gn el-Mu'tasm alan bu gedikten Amm-riye halkna sava at. Savaca lk
balayan kii Enas le adamlaryd. Ne var ki bulunulan yerin dar ve elverisiz olmas dolaysyla
onlarla savamak mmkn olmad. Bunun zerine el-Mu'tasim Enas ve adamlarna surun evresinde
kurdurmu olduu mancnklarla yardmda bulundu. Mancnklar alan bu gediin evresinde toplad
ve hedef olarak bu gedie atmalarn emretti.
On kinci gnde devreye sava in Afin ve adamlar girdiler, atlganlk gsterip ok gzel
savatlar. Bu esnada el-Mu'Usm bineinin srtnda alan gediin karsnda duruyordu, yannda ise
Enas, Afn ve ileri gelen kumandanlar bulunuyorlard. Bu srada: Bu gnk sava ne kadar gzeli
dedi. mer el-Ferg&nl de: Bu gnk sava dnknden daha gzel. karln verdi. Esnas ise hi
bir ey sylemedi.
le vakti olup, el-Mu'tasm ve askerleri ayrldlar, Ens ise adrna yneldi. Bu srada daha nce
yapageldikleri zere kumandanlar yryerek Ens'n yanna geldiler. Bunlarn arasnda mer elFer-gftnt ve Ahraed b. Halil b. Hisara da bulunuyordu. Enas kumandanlara yle dedi: Ey kt
kadn ocuklar! Ne ettiniz de, nmde byle yryorsunuz? Dn de bu gn Mminlerin emtrinin
huzurunda savatnz gibi s av ara an i gerekirdi. Bir de kalkp, sanki dn savaanlar siz deilmi
gibi, bu gnk sava dnknden daha iyi oldu diyorsunuz. adrlarnza geri dnnz. mer elFerganl ve Ahmed b. Halil Enas'in huzurundan ayrldktan sonra kendi aralarnda yle konutular:
u fahie ocuu kleyi grdn m bu gn bize ne yapt? Bizansllara ltihak etmek bu szleri
iitmekten daha hafif deil mi?
Abbas b. el-Me'mn hakknda bilgi sahibi olan mer el-Fergant Ahmed b. Halil'e: Yaknda Allah
bunun (Enas'n) hakkndan gelecektir. dedi. Ahmed b. Halil'in srar zerine de Abbas b. Me'mn
hakkndaki bildiklerini ona anlatt ve Abbas b. Me'mn'un yanna giderek adamlar arasna
katlmasn tavsiye etti. Ancak Ahmed: Ben Abbs b. Me'mn'un (bey'at) iinin tamamlandn
sanmyorum. dedi. Bunun zerine mer l-Fergni, Abbs'n (bey'at) iinin tamamlandn
syleyerek hmod'i el-Hris es-Semerkand'ye gnderdi. el-Hris bey'at iin yanna gelen Ahmed'in
durumunu Abbs b. Me'mn'a bildirdi, fakat Abbs bu konu ile ilgili bilgilerin Ahmed tarafndan
bilinmesini istemediinden durumu Ahmed'den sakladlar ve bu konuda ona hi bir ey sylemediler.
Savan nc gnnde el-Mu'tasm'n adamlar devreye girdiler, bunlarn arasnda Trkler ve
Maribliler de bulunuyor ve sava th idare ediyordu. Bunlar ok gzel savatlar ve surun yklan
ksmn daha da genilettiler. Bu arada sava srerken bir ok Rumu da yakaladlar.
el-Mu'tasm'n askerleri geldikleri zaman Bizansl Rumlarn kumandanlar surun burlarm kendi
aralarnda taksim etmilerdi. el-Mu'tasm' in bulunduu tarafta grevli olan kumandan se Venduv
("Efendi" demektir) idi. Venduv bu gn de bundan nceki gnlerde olduu gibi gzel bir ekilde
savat, kendisine ne Nts ve ne de bakalar yardma gelmediler. Ancak gece vakti Venduv
Rumlarn yanna geldi ve onlara unlar syledi: Sava benim ve askerlerimin aleyhine cereyan
etmektedir, yanmda ise yaralanmadk hi kimse kalmamtr. Ne olur adamlarnz surda alan
gediin yanma gnderin, az da olsa dmanlarn zerlerine bir eyler atsnlar, aksi taktirde ehir

elden kmak zeredir. Venduv' nn bu szlerine ramen yardma gelmediler ve: Bulunduumuz
yer emin ve salim olduu iin senden yardm istemiyoruz ve sana da yardma gelmeyeceiz. dediler.
Bunun zerine Venduv ve askerleri el-Mu'tasm'n yanma gidip kadn ve ocuklar iin amfin
istedikten sonra kaleyi indekilerle birlikte teslim etmeyi kararlatrdlar.
Sabah olunca Venduv adamlarn sur geldiinin iki tarafna yerletirdi ve onlara: Ben elMu'tasm'n yanna gidiyorum-. diyerek savamamalarn syledi. Nihayet Venduv el-Mu'tasm'n
huzuruna geldi. Bu srada el-Mu'tasm'n askerleri sur gediine doru yryorlard, Bizansl Rumlar
ise sava durdurmular, sura doru ilerleyen askerlere kar kendi aralarnda birbirlerine:
Korkmayn. diyorlard. Venduv bu esnada el-Mu'tasm'n huzurunda oturuyordu. Sonra elMu'tasm Venduv'y bir ata bindirdi, askerler bu arada sur gediine geldiler, el-Mu'tasim'n nnde
bulunan Abdlvahhb b. Ali Mslmanlara sura girmelerini iaret ediyordu niVnyet Mslmanlar
ehre girdiler. Bu durumu gren Venduv elini sakilinin zerine koyarak tela kapld. Bunun zerine
el-Mu'tasm: Sana ne crttyor? diye sordu. Venduv: Ben seninle grmek iin gelmitim, fakat
bana gaddarlk yaptn. diyerek karlk verdi. el-Mu'tasm: Ne sylemek istiyorsan syle, asla sana
!cars muhalefette bulunmayacam. deyince de: Daha nasl muhalefette bulunmayacaksn,
askerlerin ehre girdiler. eklinde konutu.
Bu arada Rumlardan kalabalk bir grup byk bir kiliseye gelerek buradan savamaa baladlar,
fakat Mslmanlarn kiliseyi yakmalar zerine orada yanarak ldler. Bu arada Nftts askerleri ile
birlikte kendi burcunda bulunuyordu. el-Mu'tasm da bineine atlayp geldi ve N~ ts'n karsnda
durdu. Bu srada Mslmanlar: Ey Nfita; haydi k, Mminlerin emri ite buradadr. diyerek ona
seslendiler. Bunun zerine Nts zerinde klc olduu halde burtan kendisini gsterdi, fakat elMu'tasm onu burtan uzaklatrd. Neticede Nts klcn kardktan sonra el-Mu'tasm'in huzuruna
geldi. el-Mu'tasm Nts'a bir sopa vurduktan sonra adrna doru yrd ve onu yaya olarak
arkasndan getirmelerini emretti. Wats ksa bir mddet yaya olarak yrtldkten -sonra elMu'tasm'm emriyle bir binee bindirildi. Bu srada Fumlar her taraftan sarlmt. Drt bir yandan
askerler yakaladklar kadn ve erkek esirler ile geldiler. el-Mu'tasm getirilen bu esirlerin iinden
eref ve itibar sahibi olan kimselerin ayrlmasn, dierlerinin ise nakledilmelerini emretti, ayrca
ganimet mallarnn muhtelif yerlerde satlmalarn istedi ve be gn ierisinde satlanlar satld,
artanlar ise yaklarak yok edildi.
Ganimet mallarnn satnda sr'at salamak iin bir mal zerinde ten fazla mzayede iln
yaplmyor ve bylece alm satm muamelesi hemen gerekleiyordu. Yine sr'atli olsun diye
klelerin satnda da ilanlar beer beer, onar onar yaplyordu. Ganimet mallarnn satld
gnlerden birinde ki o gn ileride bahsedeceimiz zere Uceyf askerlere el-Mu'tasm'n zerine
hcum edeceini vaad etmiti askerler ganimet mallarna saldrdlar, bunun zerine el-Mu'tasm
eline klcn alarak hemen hzla zerlerine yrd, bylece askerler uzaklaarak yamalama
hareketinden vazgetiler. Bundan sonra el-Mu'tasm adrna dnd ve vermi olduu bir emirle
Ammriye yaklp ykld. Ammriye'ye gelii 6 Ramazan 223 (13 Austos 838) tarihine rastlayan elMu'tasm burada on be gu kald, daha sonra esirleri kumandanlar arasnda taksim ederek Tarsus'a
[265]
hareket etti.
Abhs B. Me'mn'ra Hapsedilmesi
Bu yl el-Mu'tasm Abbfis b. Me'mn'u hapsetti ve ona lanet edilmesini emretti. Abba'm hapsedilip

kendisin lanet edilmesinin sebebi u idi:

Uceyf b. Anbese'yi mer el-Fergn ve Muhammed Kth ile birlikte Zibatra'da bulunan Bizans
kralnn zerine gnderen el-Mu'tasm, Afin'i asker harcamalarda serbest brakm, ancak Uceyf'e
bu tr harcamalarda yetki tanmamt, ayrca Uceyf in davranlarn da kusurlu buluyordu. elMu'tasm tarafndan kendisine kar alman bu tavr renen Uceyf, yukarda da getii zere, Abbs'
babas Me'mn'un lmnden sonraki hareketinden ve el-Mu'tasm'a bey'at etmesinden dolay* tekdir
edip yerdi, ayrca kard frsat (halifelii) yeniden yakalamas iin ona cesaret verip tevik etti.
Neticede Abbs b. Me'mn Uceyf'in szlerini kabul etti ve Ubey-dullah b. el-Vaddh'm yakn adam
olan Haris es-Semerkand'yi bir hile ile bu i iin kullanmay kararlatrd. Haris edip, akll ve idari
kabiliyete sahip becerikli bir kiiydi; ayn zamanda Abbs b. Me'mn'un onunla yaknl vard.
Abbs b. Me'mn Hra'i eli tayin etti ve kumandanlar elde etmek iin onlarn yanlarna gnderdi.
Askerlerin arasnda dolaan Haris bir mddet sonra el-Mu'tasm'n yakn adamlarndan bir takm
kimselerle bir grup kumandann gnllerini elerek Abbs b. Memn'a bey'at etmelerini saklad. Bu
arada Haris bey'atte bulunan bu kimselere: Biz Abbs b. Me'mn'un halifeliini aa vurduumuz
zaman her biriniz birlikte bulunduu kumandannn zerine atlsn ve onu ldrsn. diyerek bey'at
eden el-Mu'tasm ile Afin, Ens ve dier kumandanlarn yakn adamlarm bunlar ldrmekle
grevlendirdi. Bu adamlar, Hris'e sz vererek bu isteini yerine getirmeyi garanti ettiler.
Nihayet Ankara ve Ammriye zerine yrmek isteyen el-Mu'tasun ve kumandanlar ed-Dereb'e
geldikleri zaman Afin Malatya tarafndan Bizans topraklarna girdi. Tam bu srada da Uceyf, Abbs
b. Me'mn'a ed-Dereb'de bulunan ve askerlerinin Bizans topraklarna girmesiyle zayf duruma den
el-Mu'tasm'n zerine hcum edip ldrmesini, bundan sonra da Badd'a dnmesini tavsiye etti,
ayrca askerlerin de seferi yanda kesip Badd'a dneceklerinden dolay sevineceklerini .syledi;
fakat Abbs b. Me'mn onun bu tavsiyesini kabul etmedi ve: Askerler Bizans topraklarna girip
Ammriye'yi fethedinceye kadar bu sava ifsad etmek istemiyorum. dedi. Bunun zerine Uceyf
Abbs b. Mef mn'a unlar syledi: Ey gafil! Daha ne kadar uyuyacaksn? Ammri-ye fethedilmi,
adam (el-Mu'tasm) ise iyice yerleip kuvvet kazanmt**. En iyisi bir ksm ganimetleri yamalamak
iin bir grup kimseyi grevlendir; bunu renince el-Mu'tasm acele harekete geecektir, ite bu
srada adamlarna emir vererek onu ldrebilirsin. Abbs b. Me'mn Uceyf'in bu grn de kabul
etmedi ve yle dedi: ed-Dereb'e gelinceye ve ilk durumunda olduu gibi tenhada kalncaya kadar
onu bekleyeceim, nk bu durumda onu burada ldrmek daha kolay olacaktr.
Bu arada Uceyf baz kimselere deersiz bir takm metalarn yama edilmesini emretti ve bunlar
yama hareketine giritiler. Bunun zerine el-Mu'tasm sr'atle hareket edip yanlarna geldi, fakat bu
srada bu kimseler hareketlerine son vermilerdi. Abbs b. Me'nn ise el-Mu'ta-sm' ldrmek iin
szletii kimseleri serbest brakmam bu yzden de onlar onun emri olmakszn el-Mu'tasm'
ldrmeyi uygun bulmamlard.
mer el-Fergni durumdan o gn haberdar oldu. Akrabalarndan gen bir uak el-Mu'tasm1 m yalan
adamlar arasnda bulunuyordu ve bu gen mer el-Fergn'nin ocuklarnn yanlarna gelip o gece
iki imiti. Sarho olan bu gen el-Mu'tasm ile beraber olduunu ve onun harekete getiini, ayrca
kendisine karlat herkese klcn ekmesini emrettiini sylemiti. te mer el-Fergni durumu
bu gencin azndan duyarak renmiti. Fakat bu gencin basna bir ey gelmesinden korkan mer ona
unlar syledi: Yavrum! Mminlerin emri el-Mu' tasm'm yannda fazla bulunmaktan salon, kendi
adrnda bulun. ayet bir ses ve grlt duyarsan sakn bulunduun yerden ayrlma, zira sen toy bir
gensin ve askerlerin halinden anlamazsn. Bu gen mer el-Fergn'nin sylemi olduu bu

szlerden ne demek istediini anlad.

Bundan sonra el-Mu'tasm es-Suur (u blge)'a hareket etti, Afin ise tbn el-Akta' baka bir yoldan
harekete geirdi ve ona adn verdii bir yerin yama edilmesini emretti. Aynca yolda giderken
kendisine yetimesini istedi. Bu arada Afin'in emri zerine hareket eden tbn el-Akta' verilen talimata
uyarak ad verilen yeri yamaladktan sonra bir hayli ganimetle birlikte konaklama yerlerinden
birinde Afin'in ordusuna yetiti ve kararghna geldi. Her birlik mstakil hareket ettii iin Ens'n
askerleri ierisinde bulunan mer el-Fergn ile Ahmed o. Ha-ll esir satn almak iin Afin'in
karargahna doru hareket ettiler ve yolda karlatklar Afn'a bineklerinden inip selm verdikten
sonra ganimetlerin bulunduu tarafa doru yneldiler. Bunlar gren Ens'n yakn adamlarndan
birisi durumu kendisine bildirdi, bunun zerine de Ens adamlarndan birisini onlarn yanna
gndererek ne yapacaklarn kontrol etmesini istedi. Onlarn yanna gelen Ens'n adam esirlerin
satn beklediklerini grd ve geri dnp durumu Ens'a bildirdi. Bu durum karsnda Ens
hacibine unlar syledi: Git onlara syle, kararghlarna dnsnler, bu onlarn hayrna olur. Onlar
Hcib tarafndan kendilerine aktarlan Ens'n bu szne ok zldler ve karargh haber dairesi
bakanna gidip kendilerini Esnas'n birliinden drmesini istemeyi kararlatrdlar. Nihayet bu
kiinin yanma gelen mer el-Fergn ve Ahmed b. Hall unlar sylediler: Biz Mminlerin emrinin
kullaryz, bizi onun diledii birlie gnder; zira bu adam (Ens) bizi hafife almrkta ve svmekte,
hatt tehdit etmektedir. Onun bir gn zerimize kp gelmesinden korkuyoruz. Ne olur emire
syleyin, bizi diledii birlie versin.
Karargh haber dairesi bakam onlarn isteklerini hemen el-Mu'ta-sm'a ulatrd, fakat bu srada
birlikler kararghlarndan ayrlp yola koyulmulard. Ens ve Afin ise el-Mu'tasm ile beraber
gidiyorlard. Bu esnada el-Mu'tasm Ens'a: mer ve Ahmed'in terbiyesini ver, zira onlar
kendilerini maskara ettiler. dedi. Bunun zerine Ens hemen kararghna geldi, onlar yakalayp
tutuklad, sonra da katr srtnda Safsf'a getirdi. Bu arada mer el-Fer gan'nin yakn olan gen uak
gelip o gece mer'den duyduu szleri el-Mu'tasm'a anlatt. Bunun zerine el-Mu'tasm Boa'y
Ens'a gnderdi ve Boa mer'i teslim alp el-Mu'tasm'a getirdi. ei-Mu'tasm mer'den gen uaa,
neler sylediini sordu, mer ise sylediklerini inkr etti ve: Bu gen uak yanmda bulunduu
srada ne sylediimi bilemiyecek kadar sarhotu. dedi. Bu du-um karsnda el-Mu'tasim mer'i
lth'a teslim etti ve kendisi yoluna devam etti. Bu srada Ahmed b. Hall Ens'a bir mektup
gndererek Mminlerin emrine syleyecei bir d olduunu bildirdi. Ens ise Ahmed'e birisini
gnderip dnn ne olduunu sordu. Bunun zerine Ahmed: Bunu ancak Mminlerin emrine
sylerim. karlm verdi. Ens yemin ederek: Eer el-Mu'tasm' sylemek istedii bu dn
(hayrl szn) bana bildirmezse onu lnceye kadar sopayla dverim. dedi.
Ens'n bu tehdidini iiten Ahmed b. Halil yanna gelerek Abbs b. Me'mn ile kumandanlarn ve
Haris es-Semerkand'nin mtereken yrttkleri faaliyetleri ona bildirdi, bunun zerine Ens
birisini gndererek Haris es-Semerkand'yi yakalatp zincire vurdurdu ve el-Mu'tasm'a gnderdi. elMu'tasm'm yanma getirilen Haris huzura knca durumu batan aaya olduu gibi anlatt, ayrca
kendilerine bey'at eden btn kumandan ve dier kimseleri de haber verdi. Bu yzden el-Mu'tasm
kendisini serbest brakt ve vermi olduu bu habere karlk kendisine hil'at giydirdi, ancak adlarn
verdii kumandanlarn saylarnn okluunu dnerek bu husustaki haberinin doruluunu kabul
etmedi.
Bundan sonra sl-Mu'tasm, Abbs b. Me'mn'u huzuruna ard ve sarho oluncaya kadar iki
iirdikten sonra kendisine bey'at edilmesi konusunda ve hazrlad tuzak hususunda hi bir eyi

saklamayacana dair yemin ettirdi. Nihayet Abbs b. Me'mn da tpk Haris es-Semerkand'nin
anlatt gibi durumu btn akl ile el-Mu'tasm'a bildirdi, bunun zerine ei-Mu'tasm onu
yakdayp zincire vurduktan sonra Af-n'a teslim etti ve ona'tutuklatt.
Daha sonra ei-Mu'tasm bu kumandanlarn peine dt ve onlar takibe koyuldu. Bunlar yol boyunca
plak katrlarn srtlarnda tandlar. Bu arada Horasan halkndan Sh b. Sehl yakaland ve elMu'tasm kendisine: Ey fahie ocuu! Sana kar yaptm bunca iyiliklere nankrce davrandn.
dedi. h b. Sehl de Abbs b. Me'mn'u iaret ederek: Asl fahie ocuu budur. karlm verdi.
Bu szn sarfettii srada Abbs b. Me'mn orada hazr bulunuyordu. h b. Sehl szlerine sonra
devam etti: Eer Abbs beni kendi irademe braksayd, u anda sen ne bulunduun yerde hilafet
makamnda oturur olurdun, ne de bu szleri syleyebilirdin? Bu szlerinden sonra h b. Sehl'in
ba el-Mu'tasm'n emriyle vuruldu, tte bu hadise ile ilgili olarak ldrlen ilk kii ve kumandan
h b. Sehl oldu. Bundan sonra da el-Mu'tasm Abbs b. Me' mn'u Afn'a teslim etti.
Menbic'e gelip konaylayan Abbs b. Me'mn yiyecek istedi ve kendisine bol miktarda yiyecek
sunuldu, ancak yiyeceklerini yedikten sonra kendisine, su verilmedi ve eski bir abaya sarlarak bir
kenara brakld. Nihayet Abhs Menbic'de ld ve cenaze namazm kardelerinden birisi kldrd.
el-Mu'tasm Nusaybin'e geldikten sonra mer t-Fergn iin bir ukur kazdrld ve buraya
braklarak zeri kapatld, bylece mer de ldrlm oldu.
Uceyf ise Musul'da bulunan Baayns'da ld. Bir rivayete gre Uceyf'e bol miktarda
yiyecek
verildi, fakat su verilmedi, bylece de Baayns'da ld.
Nihayet Abbs b. Me'mn ile i birlii yapanlarn tamam sk bir takibata tbi tutuldular ve ok
gemeden hepsi ldrldler. Bundan sonra el-Mu'tasm sa salim Smerr'ya ulat ve o gn Abbs
b. Me'mn'a el-lan jlhete uram) adn verdi. Bu arada Snds'te doan Me' mn'un ocuklarn
yakalatp getirtti ve onlan evinde tutuklad. Nihayet onlar da burada tutuklu iken ldler.
Bu hususta anlatlan vak'alarm en gzel u hadisedir:
Muhammed b. Ali el-tskf; Uceyf'e ait olan ikt'n mtevellisi bulunuyordu. Bir gn Uceyf'in ailesi
Muhammed b. AH aleyhinde ona bir haber uurdular. Bu haber zerine Uceyf onu yakalayp
ldrmek istedi. Uceyften korkan Muhammed b. Ali idrarn zerine koyuverdi. Muhammed b. Ali
sonra araya efaatlarn girmesiyle canm kurtard, fakat Uceyf onu zincire vurup hapsetti.
Bundan sonra Uceyf Bizans'a hareket etti, ancak el-Mu'tasm, yukarda da bahsedildii zere, Uceyf'i
yakalad ve onun tarafndan hapsedilen bir grup kimseyi serbest brakt. Serbest brakanlar arasnda
Mu-hammed b. Ali el-lskf de bulunuyordu. Muhammed b. Ali, sonra el-Cezre'nin kenar
nahiyelerine vali tayin edildi. Bu nahiyelerden birisi de Bayns di.
Muhammed b. Ali anlatyor:
Bir bn Bayns tepesine kmtm. Abdest almak ihtiyacm duyduumdan tepenin zerine kp
idrarm yaptm, sonra abdest alp aaya indim. Bu srada Bayns eyhi beni bekliyordu, Uceyf in
kabrinin bu tepede olduunu syledi ve kabrin bulunduu yeri bana gsterdi. Bir de ne greyim,
[266]
idrarm yaptm yer kabriymi. Bu iki hadise zerinden tam tamna bir yl gemiti.
Ziydetullah B. brahim B. Agleb'in Vefat Ve Yerine Kardei Aleb B. brahim B. Agleb'in
Gemesi
Bu yl 14 Receb (12 Haziran)fde frkye enri Ziydetullah b. b-rhim b. Aleb vefat etti.

Ziydetullah elli bir yl, dokuz ay, sekiz gn yaad; emirlii ise yirmi bir yl, yedi ay srd.
Vefatndan sonra yerine kardei Eb Affn Aleb b. brahim b. Aleb geti. Eb Affn Aleb,
askerlere iyi davrand, bir ok zulm ortadan kaldrd, valilerin maalarn artrd ve onlarn ellerini
halkn zerinden ektikten baka Kayre-vn'da arap ve hurma suyunu (nebz) kaldrp bunlarn
iilmesine frsat vermedi. Bu arada 224 (839) ylnda Sklliye (Sicilya)'ye bir seriyye gnderdi ve
bu seriyye ganimetlerle birlikte sa salim geri dnd.
225 (840) ylnda Sklliye adasnda bulunan bir hayli kale halk snma isteyerek Mslmanlarn
himayesine girmitir. Snma hakk isteyen kalelerden bir ksm Hsn el-Bellt (Cattabellotta),
Ebltna (?), Karlon ve Merv gibi kalelerdir. Bu arada Mslmanlara ait bir donanma Kllriye
(Kalabria)'ye gelip burasn fethetmi, sonra Kostantiniyye (stanbul) kralna ait olan bir donanma ile
karlam ve bu donanma ile bir hayli savatktan sonra onu hezimete uratmtr. Bozguna urayan
bu donanma yenilmi bir vaziyette Kostantiniyye'ye geri dnmtr. te bu hezimet Mslmanlar iin
byk bir fetih saylmtr.
226 (841) ylnda Mslmanlara ait bir seriyye Sklliye'den hareket ederek Kasrynne
(Castrogiovanni)'ye gelip bir hayli ganimet ve esir aldktan sonra burasn atee verip yakp ykm,
fakat bu seriyyenin karsna hi kimse kmamtr. Ayn seriyye daha sonra buradan hareket ederek
krk maaradan meydana gelen Hsn" el-gyrn'a gelip bu maaralarn hepsini ganimet olarak ele
[267]
geirmitir. leride de bahsedeceimiz zere Emir Eb Afn Hsn el-gyrn'da vefat etmitir.
eitli Olaylar
Bu yl iinde evval (Austos) aynda shk b. tbrhim bir hadimi tarafndan yaralanmtr.
Hacc ilerini bu yl Muhammed b. Dvud idare etmitir.
Yine bu yl Endls emri Abdurrahman p. Hakem Elbe ve kaleler blgesine bir ordu gnderdi, bu
ordu. Hsn el-gart (veya Hsn el-frat) a gelip burasn muhasara etti ve halkm ldrdkten, kalede
bulunan eyleri de ganimet olarak ele geirdikten sonra kadnlar ile ocuklar esir alarak geri dnd.
[268]
HCRETN K YZ YRM DRDNC (M. 838-839) YIU OLAYLARI
Mzyr'n Tuberistnda Ba Kaldrmas
Bu yl Mzyr b. Krin fa. Vendd Hrmz, Taberistn'da el-Mu'ta-sm'a kar koyarak isyan
hareketine giriti ve askerleriyle savaa tututu.
Mfizyr'm isyan sebebi u idi:
Mzyr b. Krin, Abdullah b. Thir'den nefret edip ona husmet besliyor, bu yzden de haracn
kendisine teslim etmiyordu. Br defasnda haracn gtrp Abdullah'a teslim etmesini emreden elMu'ta-sim'a: Ben haracm ancak sana teslim ederim. demiti. Bu durum karsnda ekMu'tasm,
Mzyr'm adamlarndan hara vergisini teslim almak iin HemednVadam gnderir ve bu adam
onlardan teslim ald harac Horasan'da bulunar \bdullah b. Thir'e gtrmek zere vekiline teslim
ederdi.
Nihayet Mzyr ile Abdullah b. Thir arasndaki nefret iyice byd. Aynca Abdullah'n M2yr

hakknda yazm olduu mektuplar el-Mu'tasim'i Mzyr'dan souttu. Bu arada Afin, Bbek'e kar
zafer kazanp el-Mu'tasm "katndaki itibar artnca Horasan valiliine gz dikti. Abdullah ile Mzyr
arasndaki husumeti frsat bilen Afin Mzyr'a bir mektup gndererek onu kendisine ekmek - istedi,
sevgisini belirtti, ayrca el-Mu'tasm tarafndan kendisine Horasan valiliinin vaad edildiini de
Mzyr'a bildirdi. Afin byle hareket etmekle Mzyr'm isyan edeceini, dolaysyla el-Mu'tasim'n
kendisini onunla savamak iin grevlendireceini, neticede kendisini Horasan valiliine getireceini
umuyordu, tte Afin'in bu ekildeki kkrtmas Mzyr'm isyan edip ba kaldrmasna ve elMu'tasm'n itaatinden karak Taberistn dalarn ele geirmesine sebep oldu- Mzyr'n bu
davranlarna kar el-Mu'tasm, Abdullah b. Thir'e bir mektup gndererek onunla savamasn
emretti. Bu arada Afin de Mzyr'a bir mektup yazarak Abdullah ile savamasn istedi, ayrca arzu
ettii ekilde el-Mu'tasm'n katnda lehine alsaam bildirdi. Afin, Mazyr'n Abdullah b. Thir'e
kar mukavemet gstereceine phe etmiyor, el-Mu't asm'in kendisine ve baka asker birliklere
muhta olup kendisini ve dier askerleri bu savaa gndereceine inanyordu.
el-Mu'tasm'a kar koyan ve isyan hareketine girien Mzyr nce halk kendisine bey'ate ard ve
halk kendisine zorla bey'at etti. Bu arada Mazyr, halktan rehineler ald ve onlar hapsetti, ayrca
iftilere emir vererek tarla sahiplerinin mallarn yama etmelerini istedi.
Mzyr ayn zamanda Bbek ile mektup 1 ayor, hara ve dier vergileri acele toplamak suretiyle
mal biriktirmee nem veriyordu. Hatt bir yl ierisinde toplanacak olan vergiyi iki ay gibi ksa bir
mddet ierisinde toplamt. Bundan sonra Srhstn adndaki bir kumandana emir vererek ml ve
Sriye halknn hepsini yakalayp Sriye ile ml'n ortasnda bulunan ve Hrmzbd denilen bir
daa getirip hapsetmiti. Buraya getirilen kimselerin says yirmi bindi, tte bu hareketten sonra
Mzyr'm ileri yoluna girdi ve hemen ml, Sriye, Tams'in surlarnn tahrip edilmesini emretti.
Emri yerine getirildi ve bu ehirlerin surlar tahrip edildi.
Bu arada Srhstn, Tams ehrinden denize kadar mil uzunluunda bir sur ina ettirdi ve bu ehrin
evresine bir de hendek kazdrd. Aslnda bu sur ran kisrlan tarafndan Trklerin Taberistn'a kar
yapm olduklar yama hareketlerini nlemek iin yaplmt. Bu durum karsnda Crcn halk
tela kaplarak korkmaa balad, halktan bir ksm Crcn'i terkederek Nsbr'a geldi. Bu
durumdan haberdar olan Abdullah b. Thir Crcn' korumak zere amcas Hasan b. Hseyn b.
Mus'ab komutasnda byk bir ordu gnderdi ve ona Srhstn'm yaptrm olduu hendein yannda
konaklamasn emretti. Hasan b. Hseyn harekete geti ve hendein yanma gelip konaklamaa
balad. Hasan b. Hseyn le Srhstn arasnda hendek muhafz komutan bulunuyordu. Abdullah b.
Thir ayrca drt bin kiilik bir birlii Hayyn b. Cebele ile beraber Kmis'e gnderdi ve Hayyn
Servin dalarnn hududunda kararghn kurdu. Ayn zamanda el-Mu'tasm da kendi tarafndan Hasan
b. Krin et-Taber ile birlikte shk b. brahim'in kardei Muhammed b. brhim b. Mus'ab' gnderdi.
Hasan b. Krin'in yannda Taberiyeliler de bulunuyordu. Yine el-Mu'tasm Taberistn'a Rey
tarafndan girmesi in Dnbvend hkimi olan Mansr b. Hasan'i harekete geirip yola kard,
Dnbvend ve el-Lriz'e ise Eb's-Sc'i gnderdi.
Svarilerin Mzyr' drt bir taraftan kuattklar srada Srhs tn'n adamlar Hasan b. Hseyn'in
adamlaryla konuuyorlard, bazla n birbirlerine iyice snmlard. te bu anda Hasan b. Hseyn'in
adan lanndan bazlar sura girme konusunda aralarnda stiare ederek onun haberi olmakszn hemen
sura daldlar ve Srhstn'n adamlarnn yanlarna geldiler. Bu arada arkadalarnn girdiklerini
gren Hasan b. Hseyn'in askerleri birbirlerine bakarak hemen hcuma getiler. Durumu renen
Hasan b. Hseyn ise askerlerine yksek sesle bard ve balarna bir i gelir endiesiyle engel

olmaa alt ise de onlar durduramad. Neticede askerler Hasan b. Hseyn'in sancan
Srhstn'n klasna diktiler. Srhstn'a, klasna Hasan b. Hseyn'in sancann dikildii haberi
ulatrldnda kendisi hamamda bulunuyordu ve durumu renen Srhstn zerine bir kaftan alarak
hamamdan kat. Hasan b. Hseyn adamlarnn sura girdiklerini grnce: Ey Allah'm! Askerlerim
bana kar gelip isyan ettilerse de sana kar itaatte bulundu-lar. Onlara^ yardm et. diye dua etti.
Nihayet Hasan b. Hseyn'in askerleri Srhstn'n adamlarnn pelerini hi bir engelle
karlamakszm ed-Derb'a kadar takip ettiler ve Srhstn'n kararghn istil ettiler. Bu arada
Srhstn'n kardei ehriyr esir edildi. Dier taraftan gece karanlnn bastrmas zerine Hasan b.
Hseyn'in askerleri onlarn pelerini brakp geri dndler. Bu arada Hasan b. Hseyn Srhstn'n
kardei ehriyr' ldrd, Srhstn ise yaln ayak bir mddet daha yoluna devam etti, fakat
sonunda susuzluun verdii halsizlik zerine hayvanndan inerek onu bir yere balad. Bu srada
Ca'fer adndaki bir gulm ile adamlarndan birisi Srhstn' grdler, bunun zerine Srhstn
Ca'fer'e: Susuzluktan lyorum, bana su ver. dedi. Ca'fer ise: Yanmda su getirecek kabm
yok. karln verdi.
Bu hadisenin gerisini Ca'fer yle anlatyor:
Ben etrafma toplanan bir grup arkadama Srhstn hakknda: Bu eytan adam bizi mahvetti.
Neden onu basamak yaparak sultana yaklamayalm ve ondan eman dilemeyelim? dedim. Bunun
zerine hemen zerine ullanp kollarn arkasna baladk. Srhstn arkadalarma: Benden yz
bin dirhem aln ve serbest brakn, zira Araplar size hi bir ey vermez. dedi. Arkadalarm ise:
Haydi yz bin dirhemi getir! dediler. Srhstn: Benimle beraber konaklama yerine gelin ve yz
bin dirhemi teslim aln. Bu miktar size deyeceime sz veriyorum. cevabn verdi. Fakat
arkadalarm onu dinlemediler ve birlikte el-Mu' tasm'm kararghna hareket ettiler. Ne yazk ki
yolda giderken Hasan b. Hseyn'in svarileri ile karlaan arkadalarm, onlar tarafndan hem
dvldler, hem de Srhstn ellerinden alnd. Bu svariler tarafndan ele geirilen Srhstn
Hasan b. Hseyn'in yanna getirildi ve onun emriyle ldrld. .
Srhstn'n yannda Eb s adnda Irakl bir air bulunuyordu. Srhstn Araplarn ahlkn
renmek istediinden onu yanndan hi ayrmazd. Arap askerler Srhstn'n zerine hcum ettikleri
srada Eb s'a ait olan btn mallan yama etmilerdi. Eb s ise hemen eline br testi ile bardak
alarak: Sebil, sebili diye barmaa balam ve bylece kamay baarmt, ne var ki kaarken
Hasan b. Hseyn'in ktibinin adrna uram ve Hasan'n adamlar onu tanmlard. Bu kimseler
onu Hasan b; Hseyn'in yanna getirdiler ve Hasan b. Hseyn kendisine ikram ve ihsanda bulundu,
sonra ona: Emri #ven bir iir syle. dedi. Bunun zerine Eb s yle dedi: Allah'a yemin
ederim ki, korkumdan kalbimde Allah'n kitab Kur'n'dan hi bir ey kalmad, hl byle iken nasl
iir syleyebilirim?
Daha sonra Hasan b. Hseyn, Srhstn'u bam Abdullah b. T-hir'e gnderdi. Yukarda da
bahsedildii zere, Abdullah b. Thir'in azatls Hayyn b. Cebele, Hasan b. Hseyn ile beraber
Tams tarafna gitmiti. Hayyn b. Cebele, M&zyfir'n kardeinin olu Krin b. ehriyr'a bir mektup
yazarak onu memleket hususunda tevik edip babasnn ve dedesinin sahip olduklar dalk blgeleri
kendisine vermeyi garanti etti. Krin Mzyr'm kumandahlarndandi ve Mzyr onu, beraberinde bir
hayli kumandann bulunduu kendi kardei Abdullah b. Krin ile birlikte gndermiti. Hayyn b.
Cebele, Krin'i kendisine ekmeyi baardktan sonra Krin yukardaki art gerei el-Cibl'i ve
Crcn hududuna kadar Sriye ehrini Hayyn'a teslim etmeyi garanti etti. Hayyn b. Cebele ise bu
durumu Abdullah b. Thir'e bir mektupla bildirdi ve Abdullah Krin'in btn isteklerim kabul etti.

Ayrca Abdullah, Hayyn'a Krin tarafndan bir hiyleye maruz kalmamas iin doruluu anlalncaya kadar teslim edecei el-Cibl blgelerinin" i ksmlarna girmemesini tembih etti.
Nihayet Hayyn, Krin'e bir mektup gndererek Abdullah b. Thir tarafndan isteklerinin kabul
edildiini bildirdi. Bunun zerine Krin, Mzyr'm kardei olan amcas Abdullah b. Krin'i ve btn
kumandanlarn yemee ard, fakat silhlarn brakp yemeklerini yedikten sonra istirahata
kavutuklar bir srada Hay-yn'n adamlar onlar epevre kuattlar ve ellerini arkalarna balayp
Hayyn'in yanna getirdiler. Hayyn onlardan gven vesikas aldktan sonra adamlaryla birlikte
Krin'e ait olan el-Cibl'e girdi.
Durumu renen Mzyr buna ok zld ve kardei Khyr ona unlar syledi: Demirci,
dokumac ve ayakkabclardan meydana gelen yirmi bin Mslman hapishanende tutuklu
bulunmaktadr. Sen kendini bunlarla megul ettin, iirfdi ise gvendiin ynden ve ailen tarafndan
yakay ele verdin. Bundan sonra yannda tutuklu bulunan bu mahbus-lar ne yapacaksn? Khyr'n
bu szleri zerine Mzyr, hapishanesinde tutuku bulunan herkesi serbest brakt ve Heri gelen
adamlarndan bir grubu yanma ararak onlara: Evleriniz dzlkte, ovada bulunmaktadr.
Hareminize el srlmekten ve mallarnzn ellerinizden alnmasndan korkuyorum. Haydi gidin,
kendiniz iin emn dileyin. dedi. Onlar da Mzyr'n szne uyarak evlerine dndler ve kendileri
iin emn aldlar.
Sriye halk Stirhstn'n yakalandn ve Hayyn b. Cebee'nin Servin dana girdiini renince
hemen Mzyr'n Sriye'deki milinin zerine saldrdlar, ancak mil kaarak kendisini kurtard. Halk
hapishanenin kapsn ap tutuklular dar kard. Bundan bir mddet sonra HayyJn b. Cebele
Sriye ehrine geldi. Mzyr'n kardr?i Khyr,. Hyyn'n Sriye'ye geliini renir renmez hemen
Muhammed b, Ms b. Hafs' Hayyn'a gndererek ondan emn istedi, ayrca Mzyr' teslim etmek
artyla babasnn ve dedesinin sahip olduklar el-Cibl blgesini vermesini teklif etti. Nihayet
Ahmed b. es-Sakar (veya es-Sukayr) ile birlikte Muhammed b. Ms Hayyn'm yanma geldiler ve
ona Kh-yr'm dileklerini ilettiler. Hayyn da Khyr'n dileklerini istisnasz kabul etti.
Muhammed b. Ms ile Ahmed b. es-Sakar elilik grevlerini ifa edip geri dndklerinde Hayyn
Ahmed'in altndaki gzel ata gz koydu ve birisini gndererek bu gzel at onun elinden ald. te bu
hadiseden sonra Ahmed b. es-Sakar Hayyn'a fkelendi ve onun iin unlar syledi: Hele u
dokumac kleye bakn! Benim gibi bu beldenin ileri gelen bir eyhine nasl davranyor? Ahmed
sonra Khyr'a bir mektup yazarak ona da unlar syledi:
Yazklar olsun sana! Neye iinde yanllk yaparak Emir Abdullah b. Thir'in amcas Hasan b.
Hseyn gibi birisini brakp da bu dokumac klenin (Hyyn'n) emn altna giriyor ve kardeini
ona teslim ediyorsun? Ayrca byle yapmakla kendi deerini dryor, Hasan b. H-seyn'i brakp
onun klelerinden birisi olan Hayyn'a meyletmekle onun sana kar kin beslemesine sebep
oluyorsun.
Bunun zerine Khyr da Ahmed b. es-Sakar'a bir mektup gnderdi ve yle dedi:
Aslnda ben bu i batan yanl yaptm ve ertesi gn onun (Hyyn'n) yanma gideceime sz
verdim. ayet ona muhalefet edip kar korsan bana kar ayaklanp kanm, evimi (ailemi) ve
mallarm mubah saymasndan emin olamam. Eer onunla savaa girersem mutlaka adamlarndan bir
ksmn ldrrm, fakat byle yapmakla bo yere kan dklm olur ve yaptmz her ey alt st
olur, neticede ise araya kin ve buz girer.
Ahmed b. es-Sakar da Khyr'n gnderdii bu mektuba u ekilde bir karlk verdi:
Buluma gnnz geldiinde ailenden birisini ona gnderir ve yazacan mektupta hastaln

belirterek gelemeyeceini ay^er, gn tedavi greceini belirtirsin ve: cayet gn ierisinde

afiyete kavuursam gelmeye alrm, aksi takdirde mutlaka bir mahfe ile gelirim. dersin. Sen hi
dnme, biz ona bunu kabul ettiririz.
Nihayet Khyr, Ahmed'in bu dncesini kabul etti. Bu srada Ahmed b. es-Sakar ile Muhammed b.
Ms b. Hafs Tams'te bulunan Hasan b. Hseyn'e bir mektup yazdlar ve mektupta ona: Mzyr' ve
svarileri (veya el-Cebel'i) size teslim etmemiz iin hemen gelin, aksi takdirde frsat karm
olacaksnz. dediler. Onlar bu mektubu acele gtren birisi (zn b. Fadl) ile hemen Hasan b.
Hseyn'e gnderdiler.
Hasan b. Hseyn mektubu alr almaz hemen harekete geti ve gnlk yolu bir gecede katederek
Sriye ehrine geldi. Sabahleyin Hasan b. Hseyn, Khyr ile Hayyn'm buluma yeri olan
Hurrembd'a geldi. Hayyn, Hasan b. Hseyn'in davul seslerini duyunca onu bir fersahlk mesafede
karlad ve unlar syledi: cBurada ne yapyorsun ve buraya niin geldin? Servin dalarn
fethettiin halde oralar brakp buraya gelmisin. Oralarn ahalisinin gaddarlk yaparak bu gne
kadar yapm olduumuz her eyi alt st etmeyeceklerine dair sana kim teminat verdi? Eer onlarn
niyetlerinde gaddarlk yapmak varsa buna frsat vermemek iin derhal geri dnn. Bunun zerine
Hayyn: Benim buraya geli maksadm adamlarm alp sava arlklarm ykleyip gtrmekten
ibaretti. dedi. Hasan b. Hseyn ise ona: Sen hemen git, ben adamlarn ve arlklarm arkandan
gnderirim. karln verdi.
Hasan b. Hseyn'in bu emri zerine Hayyn hemen hareket etti, fakat bu srada Vendd Hrmz
dalarnn snma bakmndan en muhkemi olan Kr'da karargh kurmas iin Abdullah b. Thir'den
kendisine bir mektup geldi. Mzyr'n mallar burada, yani Kr'da bulunuyordu. Ayrca Abdullah b.
Thir Krin'in el-Cibl'den istedii yeri almasna ve istedii kadar mal alp gtrmesine mani
olunmasn emretti. Bunun zerine Krin, Kr'da ve dier yerlerde bulunan Mzyr ve Srhstn'a ait
olan mallar alp gtrd. Bylece Hayyn'n Ahmed b. es-Sakar'm atna gz dikip a gzllk
gstermesi yznden btn yaptklar alt st olup boa kt ve parlayan yldz snd. Bundan bir
mddet sonra da Hayyn hayata gzlerini yumdu. Hayyn b. Cebele'nin lm zerine yerine
Abdullah b. Thir amcas Muhammed b. Hseyn b. Mus'ab' gnderdi. Hasan b. Hseyn ise
Hurrembd'a geldi ve yanna gelen Muhammed b. Ms b. Hafs ile Ahmed b. es-Sakar'a teekkr
etti. Ayrca Kh-yr'a da bir mektup yazd, bunun zerine yanna gelen Khyr'a ikram ve ihsanda
bulundu ve onun btn isteklerini kabul etti. Bu arada Kh-yr ile Hasan b. Hseyn, Mzyr'n
Khyr tarafndan kendisine teslim edilecei gn kararlatrdlar.
Bundan sonra Khyr, Mzyr'n yanma dnd ve onun iin emn alp vesika temin ettiini kendisine
bildirdi. Hasan b. Hseyn ise kararlatrdklar gnn le vaktinde ve beraberindeki Trk
gulmla harekete geti, ayrca rm'e giden yolda kendisine klavuzluk etmek zere yanna brahim b.
Mihrn' ald. rm'e yaklanca brahim korkuya kapld ve: Buras yle bir yerdir ki buradan ancak
bin svari ile geilebilir. dedi, fakat Hasan b. Hseyn, brahim'e bararak: Yoluna devam et.
diye karlk verdi.
brahim b. Mhrn anlatyor:
Bunun zerine ben aklm karm olarak yoluna devam ettim ve nihayet rm'e geldik. Bu srada
Hasan b. Hseyn bana Hrmzbd'n yolunu sordu. Ben: u yolun gittii dan zerindedir. diye
cevap verdim. yle ise o tarafa yr. dedi, bunun zerine ben: Allah'a yalvarrm; kendinizi, bizi
ve berabernizdekileri dnn. dedim. Hasan b. Hseyn bana bard ve: Terbiyesiz kadnn
ocuu, yoluna devam et! dedi. Bunun zerine ben: Mzyr'n beni pmesinden {veya

ldrmesinden) ve Emir Abdullah b. Thir'in sulu saymasndan, boynumu vurdurmam daha iyi olur.
dedim. Bu szlerimden dolay ben azarlad, kskvrak tutup ktlk yapacan sandm. Nihayet
korku ierisinde yoluma devam ettim ve gnein batna doru Hrmzbd'a geldik. Konaklamak
zere buraya indi ve biz bu srada orulu idik.
Hasan b. Hseyn askerlere haber vermeden harekete getii iin svariler ayn ayr gruplar hlinde
peinden gelip kendisine iltihak ettiler, nk askerler hareket ettiini sonradan rendiler.
brahim b. Mihrn bu hdiseyi anlatmaya u ekilde devam ediyor:
Akam namazn kldktan sonra karanln kt bir srada Le-bre yolundan bize doru gelen ve
nlerinde mum klar yanan bir svari grubuyla karlatk. Bu srada Hasan b. Hseyn bana Lebre
yolunu sordu. Ben de: Lebre yolu rerinde svariler ve ateler grdm syledim. Aklm kark
olduu iin iin gereine tam vakf deildim. Nihayet ateler bize doru yaklanca Khyr ile
birlikte Mazyr' grdm. Bu srada her ikisi bineklerinden indiler ve Mzyr ilerleyerek Hasan b.
Hseyn'in huzuruna gelip selm verdi. Fakat o Mzyr'n selmn almad ve adamlarndan iki kiiye:
Bu ikisini yannza aln ve muhafaza edin. dedi. Hasan b. Hseyin'in emri zerine bu kiiler onlar
muhafaza altna aldlar. Seher vakti olunca Hasan b. Haeyn bu kiiler
ile birlikte Mzyr' Sriye ehrine gnderdi, kendisi ise Hrmzbd'a giderek Mzyr'n sarayn
yakt ve mallarn yama etti. Daha sonra Hurrembd'a gelen Hasan b. Hseyn Mzyr'n
kardelerim yakalayp burada hapse att ve balarna koruma grevlileri tayin ettikten sonra Sriye
ehrine geldi. Burada ikamete karar veren Hasan b. Hseyn Mz-yr'i kendisine yakn bir yerde
tutuklad.
Bundan sonra Muhammed b. brahim b. Mus'ab, Hasan b. Hseyn'in yanna gelerek Mzyr'n mallan
ve ailesi konusunda onunla tartmaya girdi ve bu konunun halli iin Abdullah b. Thir'e bir mektup
yazd. Abdullah b. Thir de gnderdii cevab mektupta Hasan b. Hseyn'den Mzyr' ve ailesini
(hatta kardelerini) Muhammed b. brahim'e teslim etmesini, onun da bunlarla birlikte el-Mu'tasm'n
yanna gitmesini emretti. Ayrca Abdullah, Hasan b. Hseyn'den Mzyr'n ve ailesinin mallarn
aratrp bir yerde toplayp muhafaza etmesini istedi. Bunun zerine Hasan b. Hseyn Mzyr'
huzuruna ard ve ona mal varln sordu. Mzyr mallarnn hazinedarlarnn yannda olduunu
syledi, Khyr bu mallara kefil oldu ve bu hususta kendisine ahitler tuttu. Sonra Mzyr unlar
syledi: ahit olun ki, yanma aldm mallarmn hepsi doksan alt bin dinar, on yedi para zmrt,
on alt para yakut, sekiz yk muhtelif elbise, cevher ve altndan yaplma bir kl, altndan yaplma
ve cevherle sslenmi bir haner, kymeti on sekiz milyon dirhem tutarnda ierisi kymetli cevherler
ile dolu byk bir hokkadan ibarettir. Mzyr'n bu mallan, Abdullah b. Thir'in hazinedar ve ayn
zamanda karargh haber dairesi bakan olan kiiye teslim edildi.
Mzyr'n bu mallar yanna almaktaki gayesi, bunlar Hasan b. Hseyn'e vererek halka ve elMu'tasm'a Hasan b. Hseyn tarafndan kendi canna, malna, ocuklarna emfin verildiini ve
babasna mahsus olan dalk blgelerin tekrar kendisine tahsis edildiini gstermekti. Fakat onuruna
ok dkn olan Hasan b. Hseyn onun verdii bu mallar kabul etmedi.
Ertesi gn Hasan b. Hseyn, Mzyr' Ya'kb b. Mansr ile birlikle halife el-Mu*tasm'm yanna
gnderdi. Sonra Khyr'a askeriyeden katrlar almasn ve Mzyr'n mallarn bu katrlara
yklemesini emretti; hatt bu mallarn gvenliini salamak iin onunla birlikte bir de ordu
gndermek istedi, fakat Khyr: Buna gerek yok. diyerek reddetti.
Khyr ve gulmlan Mzyr'n mallarn alp yklemek iin katrlar yanlarna alarak harekete
getiler. Mallarn bulunduu hazineleri ap dar kararak yklemek iin hazrla getikleri bir

srada Merzubn'n Deylemli kleleri Khyr'n zerine saldrdlar ve unlar sylediler: Sen bizim
sahibimize gaddarlk yaptn, onu Araplara teslim ettin, imdi ise utanmadan mallarn almak iin
geldin. Khyr'm zerine saldran Deylemli klelerin says bin iki yz kadard. Neticede Kh-yr'
yakalayan bu kleler onu zincire vurdular ve gece karanl bastrnca da ldrdler, sonra da
Mzyr'a ait olan mallar ve Khyr'n katrlarn yama ettiler. Durumu renen Hasan b. Hseyn ve
Krin zerlerine birer ordu gnderdiler. Krin'in adamlar onlarn bir ksmn yakaladlar,
yakalananlar arasnda kleleri hcuma tevik eden Mz-yr'n amcasnn olu ehriyr b. elMadman (veya el-Masman) da bulunuyordu. Krin tarafndan Abdullah b. Thir'in yanna
gnderilen ehriyr b. el-Madmaan yolda giderken Kmis'te ld.
Dier taraftan bu Deylemli klelerin hareketlerini renen Muham-med b. brahim de pelerinden
adamlar gnderip onlar yakalatt ve Sriye ehrine gnderdi.
Bir rivayete gre Mzyr'n yakalanp el-Mu'tasim'n yanma gnderilmesinin, sebebi u idi:
Mzyr'n Khyr adnda bir amca olu vard; Taberistn dalan onun hakimiyetinde idi, ovalk
ksmlar ise Mzyr'n elinde bulunuyordu. Taberistn dalar dadan ibaretti; bunlar VenddHrmz, kardei Vendsencn ve Servin b. Srhb'a ait olan dalard. Bir mddet sonra durumu
glenen Mzyr amcasnn olu, bir rivayete gre kendi kardei Khyr'a bir mektup gndererek onu
yanna ald ve onun hakim olduu dalk blgeye Drr adyla tannan birisini kendi adna vali
tayin etti. Fakat bir mddet sonra Abdullah b. Thir'e kar koyan Mzyr asker ihtiyacn temin etmek
iin Khyr' ard ve ona: Sen hakimi olduun bu dalk blgelerin durumunu bakalarndan daha
iyi bilirsin. diyerek ondan dalk blgelere geri dnmesini ve buralar korumasn istedi; ayrca
Mzyr, Afin ile mektuplatn belirtti ve Afin'in durumunu ona bildirdi. Bu arada Mzyr,
Drr'ye haber gndererek yanma gelmesini emretti ve bunun zerine yanna gelen Drr'ye yeni
askerler vererek onu da Abdullah b. Thir'in amcas Hasan b. Hseyn ile savamak zere yola
kard.
Mzyr dalk blgeleri Khyr, endie duyduu dier blgeleri Drr ve askerleri vastasyla gven
altna aldn sanyordu. Bu sebeple yukarda da bahsedildii zere Drr'yi takviye iin ona yeni
kuvvetler vermiti. Bu arada el-Mu'tasm tarafndan gnderilen askerler Mzyr'a iyice
yaklamlard.
Bu srada Mzyr ok az kimse ile birlikte kendi ehrinde bulunuyordu. Khyr'n Mzyr'a kar
kalbinde tad kin ve Mzyr'n Khyr'a yaptklar onu Hasan b. Hseyn'e mektup yazarak
Mzyr'n Afin ile mektuplamasn ve askerlerinin iinde olup bitenlerin hepsini bildirmesine yol
at. Hasan b. Hseyn, Khyr'n gnderdii mektubu e-Mu'tasim'a yollad. Ayrca Hasan b. Hseyn
ile Abdullah b. T-hir, Khyr'a bir mektup gndererek onun btn arzularn yerine getirmeyi,
hakimi olduu dalk blgeyi kendisine iade etmeyi ve elinde bulundurduu eye hi bir kimsenin
iddiada bulunmayacan tekeffl ettiler. Khyr ise onlarn bu tekliflerini memnuniyetle karlad ve
kendilerine dalk blgeyi teslim edecei gn bildirdi.
Nihayet belirlenen gn gelince Hasan b. Hseyn harekete geerek Drr'ye sava at, ayrca
Abdullah b. Thir de byk bir ordu gnderdi. Bu ordu yanna gelir gelmez Khyr dalk blgeyi
teslim etti ve ordu dalk blgeye girdi. Bu srada Drr, Hasan b. Hseyn ile savayordu, Mzyr
ise saraynda bulunmaktayd. Anszn saraynn kapsnda svariler ile karlaan Mzyr onlar
tarafndan esir alnd.
Bir baka rivayette ise Mzyr avlanmakta iken kendisini svariler yakalayp esir aldlar ve onunla
birlikte savamakta olan Drr'nin bulunduu tarafa hareket ettiler. Bu srada Drr ve askerleri

anszn yanlarnda Mzyr'n da bulunduu Abdullah b. Thir'in askerleri tarafndan arkadan

kuatldlar ve geri ekilmek mecburiyetinde kalan Drri ve askerleri hezimete uratldlar. Bu arada
Drr'nin peini takip eden askerler onu yakalayp ldrdler ve ban Mftzyr ile birlikte getirip
Abdullah b. Thir'e teslim ettiler. Abdullah se Mzyr'a Afin'in mektuplarn ortaya kard
takdirde el-Mu'tasm'a ba vurarak kendisinin balanmas iin alacana dair sz verdi. Bunun
zerine Mzyr, Afin ile mektuplatn ikrar etti ve mektuplar karp Abdullah b. Thir'in nne
brakt, Abdullah da bu mektuplar ile birlikte Mzyr' shk b. brahim'e gnderdi ve ona bu
mektuplar Mzyr'n elinden el-Mu'tasm'a teslim etmesini emretti. shk b. brahim, Abdullah'n
emrini yerine getirdi. el-Mu'tasm Mzyr'a Afin'in gnderdii bu mektuplar sordu, fakat Mzyr
mektuplar inkr etti, bunun zerine de el-Mu'tasm onu lnceye kadar dvdrd ve lsn
Bbek'in yanna astrd.
Bir rivayete gre Mzyr 225 (839-840) yln ba kaldrmt; fakat onun 224 (838-839) ylnda ba
kaldrd rivayeti daha dorudur, nk Mzyr'n ldrlmesi 225 ylnda olmutur. Bir rivayette
ise, ileride de bahsedeceimiz zere, Mzyr'n bu mektuplar el-Mu'tasm'm huzurunda itiraf ettii
[269]
bildirilmektedir.
Afin'in Akrabas Meng-Cur'm syan Etmesi
Afin Bfaek isyann bastrp Smerr'ya dndkten sonra akrabalarndan Meng-ur'u grev
snrlar ierisinde bulunan zerbeycn'a vali tayin etti. Mengti-ur, Bbek'e ait olan kylerin
birisinde deeri ok yksek olan bir mal buldu, fakat bu mal ne el-Mu'tasm'a ve ne de Af-n'a
bildirdi. Bunun zerine sahibu'l-berd el-Mu'tasm'a bir mektup yazarak durumu bildirdi, ancak
Meng-ur el-Mu'tasm'a gnderdii bir mektupla shibu'l-berd'i tekzip etti. Neticede Meng-ur ile
shibu'l-berd tartmaya girdiler. Meng-ur onu ldrmee kalkt, fakat Erde-b halk Meng-ur'a
engel
oldular,
bunun
zerine
de
Meng-ur
Erde-bl
halkna
sava
at.
Durumu renen el-Mu'tasm, Afin'e emir vererek Meng-ur'u azletmesini istedi, ayrca
kumandanlarndan birisini de kalabalk bir asker kuvvetle birlikte Meng-ur'un zerine gnderdi.
Bunu haber alan Meng-ur ise halife el-Mu'tasim'a itaatten yz evirerek etrafna bir takm zrt
kiiler toplad ve ErdebU'den ayrld. el-Mu'tasm'n gnderdii kumandan onunla savaa tutuarak
hezimete uratt, bunun zerine Meng-ur, Bbek'in tahrip ettii zerbeycn kalelerinden bir kaleye
gelip burasn yeniden ina edip onard. Ne var ki buraya sman Meng-ur ancak bir ay kadar
kalabildi, kendi adamlar zerine saldrdlar ve yakalayp el-Mu'tasm tarafndan gnderilen
kumandana teslim ettiler. Bu kumandan Meng-ur ile beraber Smerr'ya geldi, el-Mu'tasm Mengur'u tutuklayp hapse attktan baka Afin'e bu meseleden dolay ithamda bulundu.
Meng-ur'un el-Mu'tasm'n yanma gelmesi 225 (839-840) ylnda meydana geldi. Bir rivayete gre
Meng-ur'un zerine gnderilen kumandan Byk Boa idi ve Meng-ur onun karsna savamak
[270]
iin deil, emn dilemek iin kmt.
Abdullah Fa. Seyyid'in Musul Valiliine Tayini Ve ldrlmesi
Bu yl Krtlerin ileri gelenlerinden Ca'fer b. Fehrecs Musul havalisinde ba kaldrd ve fesat

karmak isteyen Krtlerden ve bakalarndan pek ok kimse peine takld. Bunun zerine elMu'tasm, Abdullah b. Seyyid b. Enes el-Ezd'yi Musul valiliine tayin ederek Ca'fer ile savamasn
emretti. Abdullah Musul'a hareket ettii zaman Ca'fer MSniays' te bulunuyordu ve burasn istil
etmiti. Abdullah b.. Seyyid zerine..yryp savaa tututu ve onu Mniays'ten karp srd.
Bunun zerine Dsin dana giden Ca'fer dar bir yoldan geilen ve takip edilmesi hi dnlmeyen
yksek bir yerde kendisini korunma altna ald; fakat Abdullah onun bulunduu yere gitmek zere
harekete geti, buralarda bulunan dar boazlan ap ona ulat ve savaa tututu. Ca'fer ve
beraberinde bulunan Krtler bu yerlerin durumunu iyi bildiklerinden ve buralarda piyade usul
savamay iyi becerdiklerinden Abdullah'a kar galip geldiler ve onu hezimete urattlar. Bu arada
Abdullah'n taraftarlarndan pek ounu da ldrdler.
Bu srada aralarndan Rebh adnda birisi ortaya karak Krtlerin zerine saldrd ve saflarn yarp
aralarna dald. Rebh bir ksm. Krtleri ldrd, ayrca pelerinden gidip onlar megul ederek
kendi taraftarlarn kurtarmaa alt ve taraftarlarndan frsat bulanlar kurtulmay baardlar. Daha
sonra Krtler Rebh zerine kalabalk bir grupla geldiler. Rebh kendisini dan tepesinden atnn
zerine att, at alt k-smdak nehre dtyse de kendisi kurtuldu.
Ca'fer'in esir ald kimseler arasnda smail adnda birisi ile Abdullah b. Seyyid'in amcas shk b.
Enes de bulunuyorlard, tshk ise Ca' fer'in sihri yakm idi. Ca'fer'in kendilerini huzuruna ard
bir srada smail, Ca'fer'in kendisini ldrp aralarndaki shr yaknlktan dolay shk'
ldrmeyeceini sanarak ona: Ey tshk! ocuklarm sana emanet ediyorum. dedi. Bunun zerine
tshk da ona: Sen kendinin ldrleceini, benimse senden sonra hayatta kalacam m
sanyorsun? diye karlk verdi, sonra Ca'fer'e dnp: smail'in gnlnn ho ve mutmain olmas
iin nce beni ldrmeni istiyorum. diyerek ricada bulundu. Bunun zerine Ca'fer nce shk'
ldrd, sonra da smail'i.
Bu durumu renen el-Mu'tasm tth'a emir -vererek Ca'fer'in zerine yryp savamasn istedi.
Bunun zerine hazrlm yapan th 225 (839-840) ylnda Musul'a hareket etli ve Dsin dana
yneldi. Yolunu Sku'l-ehad'e uratan th, Ca'fer'le karlat ve onunla iddetli bir savaa tututu.
Neticede Ca'fer ldrld ve adamlar dald, bylece de haik onun errinden ve cefasndan
kurtulmu oldu.
Bir rivayete gre Ca'fer yannda bulundurduu zehri ierek kendisini ldrmtr. Bundan sonra th
Krtleri sindirme hareketine girierek onlarn pek ounu ldrd ve mallarn mubah sayd. Ayrca
onlardan alm olduu mallar, kadnlar ve esirleri Tekrt'te toplad.
Yine bir rivayete gre th'n Ca'fer'i sindirme hareketine girimesi 226 (840-841) ylnda meydana
[271]
gelmitir. Dorusunu en iyi bilen Allah'tr
.
Mslmanlarn Endls'te Yaptklar Bir Sava
Bu yl Abdurrahman bn el-Belens adyla bilinen Abdullah' d-man memleketlerine gnderdi.
Elbe ve kaleler blgesine gelen Abdullah' in karsna toplu halde mrikler ktlar. Taraflar
arasnda byk bir atma ve iddetli bir sava oldu. Neticede mrikler hezimete uradlar, pek ok
sayda mrik de ldrld. Bu arada ldrlen mriklerin balar harman yn halinde bir yerde
topland. yle ki, toplanan bu ba ynnn yksekliinden at stndeki bir svari karsndakini
gremi-yordu.
Yine bu yl Luzark (Rodrigue) askerleriyle birlikte harekete geti ve Endls'teki Salim ehrini

yamalamak istedi. Karsna kalabalk olmas sebebiyle ar hareket eden bir asker! birlikle Fertn
b. Ms kt. Luzark ile karlaan Fertn onunla savaa tututu ve neticede Luzark yenildi ve
askerlerinden pek ou da ldrld. Bundan sonra Mslmanlarn bulunduu u blge (suur)'nin
karsna Elbe halk tarafndan ina edilen kaleye gelen Fertn b. Ms .burasn muhasara etti ve
[272]
fethettikten sonra da bu kaleyi yktrd.
eitli Olaylar
Bu yl Ca'fer b. Dnr Yemen valiliini stlendi. Yine bu yl Hseyn b. Afin, Ens'n kz Etrce ile
evlendi ve Cemaziyelhr 224 (Nisan 839) tarihinde el-Mu'tasm'n saraynda zifafa girdi. elMu'tasm Etrce' nin dnnde btn Smerr halkm hazr bulundurdu. Bu arada byk bir gm
tas ierisinde bulunan galiye (misk ve anber karm ko-ku)'den btn Smerr halk srndler.
Bu yl Muhammed b. Abdullah el-Versn, Versn'da itaatten kt, fakat daha sonra halifenin itaatine
girerek el-Mu'tasm'm verdii emn zerine 225 (839-840)'de yanna geldi.
Bu yl Bizansl Ntc ld ve ls Smerr'da Bbek'in yanna asld.
Bu yl Ramazan 225 (Temmuz 840) tarihinde brahim b. el-Mehd vefat etti ve cenaze namazn elMu'tasm kldrd. Hacc ilerini ise bu yl Muhammed b. Dvud idare etti.
Yine bu yl frikye'de Is b. Rey'n el-Ezd ile Levte, Miknse ve Zevva halk arasnda bir sava
meydaa geldi ve bu sava Kafsa ile Kastliye arasnda yapld. Neticede ls b. Hey'n, onlarn
hepsini bastan
sona kadar ldrd.
Bu sene Sicilmse halk Midrr b. Elyesa' ile ittifak ederek Meymn b. Midrr' Sicilmse emirliine
getirip tbn Takyye adyla bilinen kardeini Sicilmse'den uzaklatrmay kararlatrdlar. Meymn
b. Midrr, emirlik ii istikrar kaznnca, annesiyle babasn Sicilmse'den uzaklatrp Sicilmse'ye
bal bir kye gnderdi.
Bu yl Nh b. Esed sulh anlamalarn bozan Mavernnehr blgesindeki Ksn ve Evret (?)'i
fethetti. Ayrca Isbcb'i fetheden Nh b. Esed bu ehrin evresine halknn zm balarn ve ekin
tarlalarn kuatan bir sur ina etti.Altm yedi yl yaayan lgat limi Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm
[273]
Mekke'de bu yl vefat etti.
HCRET'N K YZ YRM BENC (M. 839-840) YILI OLAYLARI
Mzyftr'h Smerr'ya Gelii
Mzyr'm Smerr'ya gelii bu yl oldu. shk b. brahim onu Des-kire'den alp katr srtnda
Smerr'ya getirdi, nk Mzyr file binmeyi reddetmiti. Mzyr'm buraya gelmesi zerine eiMu'tasm Afin' in onunla yzletirilmesini emretti. Afin bundan bir gn nce tutuklanmt. Nihayet
Mzyr, Afin'in kendisiyle mektuplatn ve kendisini isyana tevik ettiini ikrar etti, bunun zerine
el-Mu'tasm Afin' in tekrar hapishaneye gnderilmesini emretti. Bu srada Mzyr'a drt yz elli
sopa vuruldu ve bu sopalarn arkasndan Mzyr imek iin su istedi, kendisine su verildikten hemen
sonra da ld.

Bir rivayete gre Mzyr'm lm yukarda bahsedildii ekilde olmutur. Yine yukarda muhtelif
yerlerde getii zere, Mzyr'm Afin' in mektuplarn itiraf etmesi burada zikredilene ters
[274]
dmektedir, bu da her halde hadiseyi nakledenlerin ihtilfndan ileri gelmektedir.
El-Mu'tasm'n Afn'a fkelenmesi Ve Onu Tutuklamas
Bu yl el-Mu'tasm Afn'a fkelendi ve onu hapse att. Bunun sebebi u idi:
Afin Bbek ile savat gnlerde kendisine Armenia ve zerbey-cn'dan gelen hediyeleri
rsene'ye gnderiyordu. Bu hediyeleri gtrenler Abdullah b. Thir'in bulunduu blgeden gemek
mecburiyetinde idiler. Abdullah b. Thir bu durumu bir mektupla el-Mu'tasm'a bildirdi, bunun
zerine el-Mu'tasm da bir mektup gndererek Abdullah b. Thir'den Afm'm rsene'ye gnderdii
hediyelerin ve mallarn hepsini kendisine bildirmesini istedi. Abdullah b. Thir el-Mu'tasm'n
emrini yerine getirdi. Afin yannda toplanan hediye mallan (paralar) adamlarnn bellerine
kuandklar para kemerleri ierisine koyarak rsene'ye gnderirdi.
Bir defasnda Afin ok miktarda ykl bir mal (para) gndermiti ve adamlar bu mallar ile birlikte
Nisbr'a kadar gelmilerdi. Bunu renen Abdullah ise onlarn yanna gelerek zerlerini aratrd ve
bellerine kuandklar kemerlerin ierisinde mallar buldu. Bunun zerine Abdullah onlara: Bu
mallar Afin'indir. diye cevap verdiler. Abdullah: Hayr, yalan sylyorsunuz; kardeim Afin bu
ekilde hediye ve mallar gndermek isteseydi, bunlar yola kardn bir mektupla bana bildirirdi,
siz mutlaka hrszsnz. dedi.
,
Abdullah b. Thir bu mallan ellerinden alp kendi askerleri arasnda datt ve adamlarnn
sylediklerini Afn'a bir mektupla bildirdikten sonra da unlar ekledi: Senin bu kadar ykl bir
mal (paray) -bana haber vermeden gndereceini kabul edemiyorum. Bu mallar Mminlerin
emrinin bana gnderecei mallara ivaz olarak askerlerim arasnda dattm. Eer adamlarnn iddia
ettii gibi bu inallar sana aitse, Mminlerin emrinin bana gnderecei mallarla mallarn hemen
derim; ayet byle deilse, bu mallara herkesten nce Mminlerin emiri lyktr. Ayrca askerlerimi
Trk memleketlerine gndermek istediim iin bu mallar onlarn arasnda dattm.
Bunun zerine Afin da Abdullah b. Thir'e bir mektup yazarak: Benim ve Mminlerin emrinin
mallar ayn eydir. dedi ve ondan adamlarn serbest brakmasn istedi, Abdullah da Afn'm bu
isteini kabul edip yerine getirdi, tte bu hadse onlarn arasna soukluk girmesine sebep oldu.
Abdullah b. Thir Afin'in peini el altndan takip etmee devam etti. Bu arada zaman zaman Afin da
el-Mu'tasim'dan Abdullah b. T-hir'i Horasan valiliinden almak stediine dair baz eyler iitmiti.
Bu yzden Horasan valiliine gz diKen Afin, Mfizyr'a mektuplar gndererek onu isyana tevik
ediyordu. Afin Mfizyr' tahrik edip isyana tevik etmekle Mzyr'n isyan etmesi halinde elMu'tasm'n Abdullah b. Thir'i Horasan valiliinden azledip yerine kendisini tayin edeceini ve
kendisine Mzyr ile savamasn emredeceini sanyordu. Nihayet yukarda zikredilen Mzyr
hadisesi ile Meng-ur'un isyan meydana geldi. Ancak el-Mu'tasm'm Afin'in durumunu inceden
inceye tahkik ettirmesi zerine Afn'a kar tutumu deiti.
Bunu hisseden Afin ne yapacan bilemez hale geldi, hatta bir ara saraynda bir ka tulumu iirip
birbirine ekleyerek el-Mu'tasim ve kumandanlarnn megul olduklar bir gnde Musul'a hareket
etmeyi ve hazrlad bu tulumlarla Zb suyunu geerek hl valisi bulunduu Ar-menia'ya, buradan
Hazarlar lkesine gitmeyi sonra'Trk memleketlerinde dolap rsene'ye dnmeyi veya Hazarlar

Mslmanlarn aleyhine evirmeyi tasarlad, fakat bunlarn hi birini yapmaa imkn bulamad. Bu
defa, byk bir ziyafet hazrlayp yemeklerin ierisine zehir koymay ve el-Mu'tasm le
kumandanlarn davet etmeyi, ayet el-Mu' tasm gelmezse onun megul olduu bir gnde Ens, th
gibi dier kumandanlarn davet edip zehirlemeyi, yanndan ayrlmalar zerine hemen gecenin erken
saatinde sarayn terkedip kamay planlad ve bunun hazrlna balad.
Dier kumandanlarn yaptklar gibi Afin'in kumandanlar da el-Mu'tasm'n saraynda srayla nbet
tutuyorlard. Bu srada Evcin (veya: Vcin) el-rsin ile Afin'in bu planlarn bilen birisi
arasnda bir sz geti ve Evcin ona: Bu i pek mmkn olmaz ve neticeye ulamaz. dedi. Bu adam
Evcin'in szn hemen Afm'a ulatrp duyurdu, bunun zerine Afin Evcin hakknda tehditler
savurdu. Bu srada Afin'in hadimlerinden ve Evcin'e yaknl ile bilinen birisi .Evcin gece
nbetten dndkten sonra yanma gelip Afin'in yapm olduu tehditleri ona bildirdi. Tel ve
korkuya kaplan Evcin hemen gece yans e-Mu'tasim'n sarayna kotu ve Ith'm yanna gelerek ona:
Benim Mminlerin emiri-ne syleyeceim bir tm ve szm var. dedi. Ith: Mminlerin emiri u anda uykudadr. karln verdi. Evcin'in: Yarma kadar bekleyecek zaman ve imknm
yok. demesi zerine th Evcin'in szlerini el-Mu'tasm'a gtrp duyuracak olan birisinin kapsn
ald, fakat el-Mu'tasm bu arac kimseye: Evcin'e syleyin, bu gece evine dnsn, yarn gelsin.
dedi. Evcin: Eer bu gece geri dnersem canmdan olurum. karln verdi. Bu durum karsnda
el-Mu'tasm, th'a birisini gndererek ondan Evcin'in bu geceyi yannda geirmesini istedi.
Evcin o geceyi th'n yannda geirdi. th sabahleyin erkenden Evcin'i yanna alp el-Mu'tasm'm
huzuruna geldi ve Evcin btn bildiklerini ve duyduklarn batan aa el-Mu'tasm'a anlatt. Bunun
zerine el-Mu'tasm Afin'in huzuruna getirilmesini emretti. Neticede btn mallaryla birlikte elMu'tasm'n huzuruna getirilen Afin'in elinden bunlar alnp kendisi kale burcundaki kke
hapsedildi. Bundan sonra el-Mu'tasm, Abdullah b. Thir'e bir mektup gndererek ondan Hseyn
(veya: Hasan) b. Afin'in bir hile ile tuzaa drlmesini istedi. Hseyn b. Afin Abdullah b.
Thir'e bir ok mektup yazarak Mvernnehr emri Nh b. Esed'in kendi toprak ve blgesine kar
mtecaviz bir tavr aldn kendisine bildirip ikyette bulunmu, Abdullah b. Thir de 'Nh b.
Esed'e bir mektup gndererek el-Mu'tasm'n Hseyn b. Afin hakkndaki dndklerini ona
bildirmiti. Ayrca Abdullah, Nh b. Esed'e adamlarn bir araya toplayp, lctfnrla girimesini,
Hseyn b. Afn'n valilik beratyla yanna geldiinde onu yakalayp gven vesikas aldktan sonra
hemen kendi yanna gndermesini emretti.
Abdullah b. Thir ayn zamanda Hseyn b. Afn'a da bir mektup gnderdi ve ona Nh b. Esed'i
valilikten azlettiini, yerine ise o blgenin valiliine kendisini tayin ettiini bildirdi. Abdullah b.
Thir ayrca Nh b. Esed'in azlini ve Hseyn b. Afin'in yerine tayin edildiini bildiren belgeyi
Hseyn b. Afin'e verilmek zere yola kard. Neticede bu belgeyi alan Hseyn b. Afin kendisini o
blgenin valisi sanarak bir miktar silh ve askerlerle harekete geti ve Nh b. Esed'in yanma geldi;
fakat Nh b. Esed onu yakalayp zincire vurduktan sonra Abdullah b. Thir'in yanma yollad,
Abdullah da el-Mu'tasm'a gnderdi.
Ayrca el-Mu'tasm hakknda sylenenler iin yzletirmek zere Afin'in hapishaneden karlmasn
emretti ve Afin el-Mu'tasm'n veziri Muhammed b. Abdlmelik ez-Zeyyt'n huzuruna getirildi. Bu
srada vezir Muhammed b. Abdtilmelik'in yannda Ahmed b. Eb Du'd, shk b. brahim ve dier
ileri gelen kimseler bulunuyorlard. Afin'i sorguya ekip muhakeme eden Muhammed b.
Abdlmelik'ti. ahit olarak da Mzyr b. Krin'i, Mbez'i, Sud meliklerinden birisi olan Mer-zubn
b. Berke (dorusu: Trke)'i ve Sud halkndan iki kiiyi huzuruna arttrd. Muhammed b.

Abdlmelik nce bu iki kiiyi huzuruna ald; bu adamlarn zerinde eski elbiseler bulunmaktayd.
Onlara durumlarn ve ne istediklerini sordu. Srtlarn ap gsterdiler. Srtlarnda et namna bir ey
kalmamt, kemikleri grnyordu. Bunun zerine Muhammed b. Abdlmelik Afn'a: Bunlar
tanyor musun? diye sordu. Afin: Evet tanyorum; u imam, u da mezzin. Onlar rse-ne'de bir
mescit na etmilerdi, bu yzden ben her birine biner sopa vurdum, nk benimle Sud meliki
arasnda her kavmi kendi dinlerin-,de serbest brakmak iin kararlatrlm bir art ve anlama
vard, onlar ise bu art ve anlamaya ramen rsene halknn ibadet ettikleri bir puthneye girerek
orada bulunan putlar dar atp burasn mescit haline getirmilerdi, ite bu yzden onlar sopalayp
dvdm. dedi.
Muhammed b. Abdlmelik bundan sonra Afn'a yannda bulundurduu, altn ve cevherlerle ssl ve
ierisinde Allah'a kar inkr ve kfr mahiyetinde malmatn bulunduu kitabn ne olduunu sordu.
Afin bu kitap hakknda u cevab verdi: Bu kitap bana atalarmda miras kald, ierisinde ise tran
kltrne ve Mecuslik dnine ait bilgiler bulunmaktadr. Ben bunlarn sadece kltrle ilgili
olanlarndan faydalanyorum, kfr gerektiren dier ksmlar terkediyorum. Kitabn ss ve zinetine
gelince, ben bu kitab ssl olarak buldum ve bu ssleri kitaptan karp silmeye ihtiya hissetmedim.
Byle bir kitabn yanmda bulunmasnn beni slm dininden karacam da sanmyorum.
Bundan sonra Muhammed b. Abdlmelik'in huzuruna Mbez kt ve yle dedi:. Bu adam boularak
ldrlm hayvan eti yiyor, beni de bu etten yemee zorluyor, ayrca bu etin boazlanm hayvan
etinden daha taze olduunu iddia ediyor. Bir gn bana unlar syledi: Ben onlarn (Mslmanlarn)
yznden holanmadm her eyin ierisine dtm; hatt zeytin ya yedim, deve ve katra bindim,
fakat u na kadar benden bir ty bile dm deil, yani kask tra yapmadm ve snnet de
olmadm.
Bunun zerine Afin bir Mecus (ateperest) olan ve daha sonra el-Mtevekkil dneminde
Mslmanl kabul eden Mbez iin: Syleyin baha;-bu adam kendi dini ierisinde gvenilir bir
kimse midir? dedi. Orada hazr bulunanlar: Hayr. cevabn verdiler. Afin: yle ise onun
ahitliini v kabul etmenin manas nedir? karln verdi, sonra Mbez'e dnerek: Ben seni
kendime yaklatrp srlanma ortak etmedim mi? dedi. Mbez: Evet, ettin. deyince de: O halde
sana verdiim srlar ifa edip yaydktan sonra, artk ne kendi dininde gvenilir birisi olabilirsin ve
ne de ahdinde duran iyi bir kimse olabilirsin? dedi.
Bu defa ortaya Merzubn atld ve Afm'a: Kendi memleketinin ahalisi sana mektup yazdklarnda
nasl hitap ederler? diye sordu. Af-sn: Sylemem. dedi. Bunun zerine Merzubn: rsene dili
ile yle, yle yazmazlar m? dedi. Afin: Evet, yle yazarlar. karlm verdi. Merzubn: Bu
cmlelerin Arapa tercmesi: Kulu falann olu falandan ilhlarn ilhna demek deil midir?
diye sordu Afin'in: Evet, yledir. cevabn vermesi zerine de Muhammed b. Abdlmelik ezZeyyt: te Mslmanlar buna tahamml edemezler, Firavun'a geride ne braktn? dedi. Bu
iddialar karsnda kendisini savunan Afin da unlar syledi: Onlar babama, dedeme ve Mslman
olmazdan nce bana bu ekilde hitap ederlerdi. Nihayet kendimi onlara kar kltp bana olan
itaatlerini bozup eksiltmek istemedim, bu yzden de hitap tarzlarna kar kmadm.
Son olarak ortaya Mzyr b. Krin kt ve orada hazr bulunanlar Afm'a: Sen MSzyr'a mektup
yazdn m? diye sordular. Afin: Hayr, yazmadm. cevabn verdi. Sonra Mzyr'a dnp: Afin
sana mektup yazd m? diye sordular. Mzyr: Evet, Afin'in kardei (H) kardeim Khyr'a bir
mektup yazp unlar syledi: "Bu dine (Mecuslie) senden, benden ve Bbek'ten baka yardm
edecek kimse yoktur. Bbek aklszlnn kurban oldu ve lmne kendisi sebep oldu. Onu lmden

kurtarmak iin ok gayret sarfettim, fakat ahmakl yznden direnip kendisini lme att. Eer
halifeye kar isyana kalkrsan yardmna benden baka kimse gelmez. u anda svariler ve
kahramanlar benimle Ijeraber bulunmaktadrlar. Eer senin bulunduun tarafa doru yrrsem ortada
Araplar, Megribe (Msrl askerler) ve Trklerden baka bizimle savaacak hi kimse kalmaz. Arap
milleti kpek gibidir, nne bir ekmek krnts atarm ve kafasna omakla vururum. Megribe ba
yiyici kiilerdir. Trklere gelince, onlarn ini bitirmek ellerindeki oklarn tkenmesine baldr ve
bir anlk meseledir. Ayrca svarilerimiz zerlerine bir hamle yapmak suretiyle balarndan girip
sonlarndan karak onlar yok ederler. Bylece Mecuslik dini Acemlerin dnemindeki gibi eski
haline dnm olur.
Mzyr'n bu iddiasn reddeden Afin unlar syledi: Bu adam (Mzyr) kardeimin kardeine
mektup yazdn iddia ediyor. Bu beni ilgilendiren bir husus deildir. Eer Mzyr'a mektup yazarak
onu kendi yanma ekip, bana olan gvenini saladktan.sonra da ensesinden tutup halifeye teslim
ederek Abdullah b. Tahir'in yapt gibi onun vastasyla halifenin katnda itibar sahibi olmay
dnseydim, ite bu ya-drganmazdi. Afin'in bu szlerine fkelenen Ahmed b. Eb Du'd onu
azarlad, bunun zerine de Afin: Sen omuzuna koyduun al kaldrp tekrar yerine koyuncaya kadar
bir grup kimsenin canna kyar, ldrrsn. diyerek ona karlk verdi.
Bundan sonra Ahmed b. Eb Du'd Afn'a: Sen temiz (snnetli) misin? diye sordu, Afin da:
Hayr. cevabn verdi. Ahmed b. Eb Du'd: Seni snnet olmaktan meneden ey nedir?
Mslmanlk ancak snnet olmak ve dier necasetlerden temizlenmekle tamam olur. dedi. Bunun
zerine Afin, Ahmed b. Eb Du'd'a: slm'da takyye (inan ve dncelerini gizli tutmak) yok
mudur? diye sordu, o da: Evet, vardr. diyerek karlk verdi. Afm: tte ben lm tehlikesinden
korktuum iin vcudumun bu ksmn kesmekten (snnet olmaktan) ekiniyo-rum. cevabn verdi.
Ahmed b. Eb Du'd'n: Sava esnasnda sana bunca sng drtlp kl vuruluyor, bunlar senin
savaa katlmana engel olmuyor da, snnet mahallinden bir derinin kesilmesi mi seni rktp
korkutuyor. demesi zerine de Afin: Sava esnasnda sng-lenmem ve kl darbeleri yemem
savan gerektirdii bir zarurettir, buna sabredebilirim; ama snnet yle bir eydir ki bunda ac
ekmeyi kendim davet ediyorum. karln verdi.
Bu muhakeme ve soruturma sonunda Ahmed b. Eb Du'd yannda bulunan heyete: Nihayet Afin'in
-^urumu aydnla kavutu. dedi
ve Byk Boa'ya dnerek Afin'i alp gtrmesini syledi. Bunun zerine Boa Afin'in kemerinden
iddetle kavrayp kendisine doru ekti ve kaftannn yakasndan tutup bu vaziyette onu tekrar
[275]
hapishaneye gtrd.
eitli Olaylar
Bu yl el-Mu'tasm beraberindeki kiriyyei kimselerin zerine saldran Ca'fer b. Dinar'a fkelendi
ve onu Ens'm yannda on be gn hapsetti, ayrca Yemen valiliinden azledip yerine th' tayin etti.
Fakat daha sonra el-Mu'tasm Cafer b. Dinar' balayp affetti.
Yine bu yl el-Mu'tasm, Afin'i muhafz birlii (el-hares) kuman-darlndan azletti ye yerine tshk b.
Yahya b. Muz' getirdi.
Bu yl aban 225 (Haziran 840) aynda Endls emri Abdurrahman kalabalk bir orduyla
mriklerin memleketlerine yrd ve Cillkye (Galicia) lkesine gelerek burada pek ok kaleler
fethetti, bu lke topraklarnda dolaarak tahribatlar yapt, esirler ald ve ganimetler ele geirdi,

ayrca bir hayli kimseyi de ldrd. Bu sava bir hayli uzatan Abdurrahman daha sonra Kurtuba'ya
dnd.
Bu yrl hacc ilerini Muhammed b. Dvud idare etti.
Asl ad Kasm b. Is olan Eb Dlef el-cl ile salih bir kii olan ve asl ismi Salih b. tshk olarak
bilinen nahiv limi Eb Amr el-Cerm bu yl vefat ettiler.
Doksan yl yaayan, megz ve eyym'1-Arap konusunda bir hayli kitab bulunan Eb'l-Hasen
Ali b. Muhammed b. Abdullah el-Me-da'ni de bu yl vefat etti. Aslnda Eb'l-Hasan Barah idi, fakat
[276]
Medn' de ikamet ettii iin kendisine el-Med'in nisbesi verildi.
HCRETN K YZ YRM ALTINCI (M. 840-841) YILI OLAYLARI
Bu yl Sul Ertekin tarafndan am'daki yardm messesesinin banda grevlendirilmi bulunan Ali b.
tsh&k b. Yahya b. Mu'z, hara mili olan Rec' b. Ebi'd-Dahhk'n zerine saldrp onu ldrd.
Daha sonra Ali b. shk kendisini vesveseye yakalanm gsterdi ve Ahmed b. Eb Du'd'n araya
girmesiyle hapishaneden salverildi.
Bu yl Muhammed b. Abdullah b. Thir vefat etti, cenaze namazn se bizzat el-Mu'tasm kldrd.
[277]
Afin'in Vefat
Afin bu yl vefat etti. Bir ara el-Mu'tasun'a bir mektup gndererek, gvenebilecei birini yanna
gndermesini istedi, bunun zerine el-Mu'tasm ona Hamdn b. smail'i gnderdi. Hakknda
sylenenlerden tr zr dileyen Afin, Hamdn b. smail'e unlar syledi: Benim adma
Mminlerin emrine deyiniz ki: Benim ve onun misali byyp semizleinceye kadar bir buza
byten adamn durumuna benzer. Se-mizleen hayvann etinden yemek steyen bu adamn yakn
arkadalar ona bu hayvan boazlamasn sylerler, fakat bu adam arkadalarnn szne kulak
asmaz. Bu defa arkadalar kendi aralarnda anlaarak: "Bu arslan neye bytyor ve besliyorsun? O
byynce kendi cinsine eker." derler. Adam ise onlara: "Bunun bir buza olduunu." syler. Fakat
onlar bunun bir arslan olduunu sylemekte devam ederler ve: "stersen dilediin kimselere aor."
derler. Ayn zamanda tandklar kimselerin yanlarna giderek: "Bu adam size buzadan sz at
zaman onun arslan olduunu kendisine syleyin." diye de tlerler. Neticede adam buzay kime
sorduysa, ondan: "Bu aralandr." cevabn alr. Bunun zerine emir vererek buzay kestirir. te ben
o buzaym, nasl olur da bir arslan olurum? Benim hakkmda Allah'tan kork!
Hamdn b. smail anlatyor:
Afin'in yanndan ayrldm srada nnde bir meyve taba du-' ruyordu ve bu meyveyi el-Mu'tasm
olu el-Vsk ile gndermiti. Tabaktaki meyvelere el srmeden ve ok gemeden lmek zere
olduunu ve sonra da ld haberi geldi. Bunun zerine Afn th'n sarayna gtrld ve orada
ld. Daha sonra Afin'i halkn grmesi iin karp Bbu'l-mme'ye astlar ve sonra indirip atele
yaktlar. Afin aban 226 (Mays 841)'da ld.
Yine Hamdn b. smail anlatyor:
Afn'a snnetli olup olmadn sordum, yle dedi: Ahmet b. Eb Du'd halkn ve kumandanlarn
toplu olarak bulunduklar bir yerde bana snnetli olup olmadm sordu. Maksad "Evet

snnetliyim. dediim takdirde: Haydi, soyun bakalm, grelim. diyerek beni rezli ve rsvay
etmekti. Halkn nnde soyunmaktansa lmek benim iin daha iyi idi; fakat ey Hamdn, eer sen
istersen nnde soyunabilirim. Hamdn ona: Soyunmana gerek yok, ben senin doru olduuna
inanyorum. dedi. Hamdn sonra Afin'in yanndan ayrlp el-Mu'tasm'a onun szlerini tebli etti,
bunun zerine el-Mu'tasm yiyecek ve ieceklerinin kesilmesini, ancak ok az miktarda yiyecek ve
iecek verilmesini emretti. Afin ite bundan sonra ld.
Hamdn b. smail'in anlattna gre, Afin'in mallarna el konulduu zaman saraynn bir odasnda
zerinde bir ok ss ve cevher bulunan odundan yaplm bir insan heykeli bulundu. Bu heykelin
kulaklarnda zerleri altn kapl iki ta taklyd. Bir gece
Sleyman b. Vehb le beraber
bulunanlardan birisi geceleyin onu kymetli bir cevher sa-arak almt. Sabah olup da zerindeki altn
karlnca onun "hibrn" .enilen sedefe benzer bir ey olduu ortaya kt. Bu arada Afin'in
saraynda putlar ve dier eyler, kamak iin hazrlad tahtadan yaplm sallar, Mecus
kitaplarndan kendisine ait bir kitap ve mensup olduu dinden bahseden eitli kitaplar bulundu.
[278]
Aleb B. brahim'in Vefatt, Yerine frikye Valiliine Olu

Eb'l-Abbs Muhammet! B. Aleb

B. brahim'in Gemesi Ve Onun Yapt Baz eyler

Bu yl 23 Rebiylhr perembe gn (20 ubat pazar gn) Aleb b. brahim vefat ett Emirlii
(valilii) iki yl, yedi ay, yedi gn srmtr.
Aleb b. brahim'in vefat zerine olu Eb'l-Abbs Muhammed b. Aleb b. brahim b. Aleb frikye
blgesi valiliini stlendi ve frikye halk kendisine boyun edi. Eb'l-Abbs Muhammed b. Aleb
239 (853) ylnda Thert civarnda Abbaiye adnda bir ehir kurdu, fakat Eflah b. Abdlvehhb eltbd bu ehri yakt ve bunu bir mektupla Endls em-rine bildirdi. Bunun zerine Emev Endls
emri yapt bu harekete mkfat olarak ona yz bin dirhem gnderdi.
Muhammed b. Aleb b. tbrhim 1 Muharrem 242 pazartesi gn (10 Mays 856 pazar gn) vefat etti.
[279]
Valilik grevi on be yl, sekiz ay, on gn srmtr.
Eb'l-Abbs Muhammed B. Aleb'in Olu Eb brahim Ahmed'in Vali Olmas
Eb'l-Abbs Muhammed b. Aleb vefat edince yerine olu Eb brahim Ahmed geti. Eb brahim
Ahmed halkla iyi geindi ve askerlere bol miktarda bahi datt, ayrca frkiye topraklarnda
malzemesi ta ve tula olmak zere on bin kale ina ettirdi, demir kaplar yaptrp kleler satn ald.
Eb brahim dneminde kendisini skntya sokacak her hangi bir ayaklanma ve karklk grlmedi.
Eb tbrhim Ahmed 18 Zilkade 249 sah gn (3 Ocak 863 pazar gn) yirmi sekiz yanda iken vefat
[280]
etti. Valilii ise yedi yl, on ay, on iki gn srd.
Eb brahim Ahmed'in Kardei Eb. Muhammed Ziydetullah'in Vali Olmas
Eb brahim Ahmed lnce yerine kardei Eb Muhammed Ziyde-tullah geti ve selefinin yolundan

yrd, fakat onun dnemi uzun srmedi. Eb Muhammed Ziydetulah 20 Zilkade 250 cumartesi
[281]
gn (24 Aralk 864 pazar gn) vefat etti ve valilii bir yl, alt gn srd.
Muhammed B. Ahmed B. Aleb'in Vali Olmas
Eb Muhammed Ziydetulah vefat edince yerine Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed
b, Aleb geti. Muhammed b. Aleb de kendinden ncekilerin yolundan yrd. Edip, akll, tutumu
ve gidii gzel br kiiydi. Ne var ki zamannda Rumlar Skilliye (Sicilya) adasnda bir ksm yerleri
ellerine geirmiler, ayrca Rumlar, deniz kenarna bir takm kaleler ve korunma yerleri yapmlard.
Marib'de el-Arzu'1-kebre (Byk arazi) denilen bir yer vard. Ber-ka ile bura arasnda on be
gnlk bir mesafe mevcuttu. te burada ve deniz kenarnda Bre adnda bir ehir vard ve halk
Hristiyand, ancak Rum deildi. Aleb'in azatls Hayt bu ehir halkna sava at, fakat g
yetiremedi. Daha sonra Rab'a kabilesinin azatls olarak bilinen Hal-fn el-Berber bu ehir halkna
sava at ve el-Mtevekkil'in halifelii dneminde burasn fethetti. Kendisinden sonra yerine
Mferric b. S-lira geti ve yirmi drt kale fethedip bunlar istil etti. Bundan sonra Mferric b.
Salim Msr valisine bir mektup yazp durumu kendisine bildirerek hem kendisinin ve hem de
Mslmanlarn namazlarnn sahih olmas iin, ayrca mtegallibe olmak durumundan kurtulmalar
iin halifenin kendisini bulunduu blgeye vali tayin etmesini istedi. Mferric b. Salim bu arada fiir
ulu cami yaptrd.
Mferric b. Slim'in adamlar bundan sonra karklk karp zerine saldrdlar, daha sonra da onu
ldrdler. Eb Abdullah Muham-med ise Allah kendisine rahmet etsin 261 (874) ylnda vefat etti.
Bu ahoislar hakknda anlatlacak ok az ey bulunduu iin onlarn valilik dnemlerini pe pee
[282]
zikrettik.
eitli Olaylar
Bu yl Ehvz'da iddetli esen rzgrla birlikte byk bir zelzele oldu ve be gn srd. Neticede halk
evlerini terketmek mecburiyetinde kald ve bu arada pek ok ev de harap oldu.
Bu yl hac yolculuuna kan Enfis'n emriyle hacc ilerini Muham-med b. Dvud idare etti. Ayrca
girdii ve ayak bast her beldenin valilik yetkisi kendisine verilen Ens iin Mekke, Medine ve
urad dier beldelerin minberlerinden Smerr'ya dnnceye kadar adna emir olarak hutbeler
okundu.
Yaad asrda Mu'tezile mezhebinin liderliini yapan, yz seneden fazla yaayan ve temel usul
meselelerinde kendine has bir takm kt fikirlerle sivrilen Eb'l-Hzeyl Muhammed b. Hzeyl b.
Abdullah b. el-AHf el-Basr, kad Sleyman b. Harb el-Vic ve Kfe dil mektebinin meselelerini
iyi bilen nahiv limi Eb'l-Heysem, er-Rz bu yl vefat ettiler. Eb Zekeriyy Yahya b. Yahya b.
Bekr b. Abdurrahman et-Temn el-Hanzal! en-Nsbr de Safer (Kasm) aynda Nsbr'da vefat
[283]
etti.
HCRET'N K YZ YRM YEDNC (M. 841-842) YILI OLAYLARI

El-Mberka'n syan Etmesi

Bu yl Eb Harb el-Mberka' el-Yemni Filistin'de isyan etti ve el-Mu'tasm'a kar koydu.
el-Mberka'm isyan etmesinin sebebi u idi:
el-Mberaka' evinde bulunmad bir srada askerlerden birisi evine inip konaklamak istemi, fakat
el-Mberka'n evinde bulunan kadnlardan birisi askerin eve inmesine engel olmutu. Bunun zerine
kendisine engel olan kadn sopalayan asker vurduu bir sopa ile kadnn kolunu incitti. el-Mberka1
eve dndnde kadn askerin kendisine yapt bu hareketleri ikyet etti, o da hemen klcn alp
askerin bulunduu tarafa doru gitti ve yakalayp ldrd ve yzne bir pee takarak kap rdn
dalarndan birisine gitti. el-Mberka' bu dada ikamet ettii srada gndzleri yzne pee takar,
yanma gelenlere tler verir, onlara iyilii emretmeyi ktlkleri menetmeyi tevik ederdi. Ayrca
halifeden ve yaptklarndan bahseder, onu ktleyip ayplard. te bu srada o civarda yaayan bir
grup iti arsn kabul edip kendisine katldlar.
el-Mberka' kendisinin Emev olduunu iddia ederdi, bu yzden davetini kabul eden kimseler
kendisine: Bu tam bir Sfyn'dir. demilerdi. Bu sfat ve bu tabakadaki' halktan evresinde
toplananlarn oaldklarn gren el-Mberka', o civardaki yerlileri kendisine katlmaa ard.
Bunun zerine Yemenlilerin ileri gelenlerinden bir grup kimse davetini kabul ettiler. Bu daveti kabul
edenler arasnda Yemen halknn kaytsz artsz kendisine itaat ettikleri tbn Beyhes ile aml iki
adam da bulunuyordu.
el-Mberka' ile ilgili isyan haberi kendisine ulatrldnda Mu'ta-sm lm deinde yatyordu. elMu'tasm hasta halinde hemen el-Mberka'nn zerine yaklak bin kiilik bir kuvvetle Rec1 b.
Eyyb el-Hdr'yi gnderdi. el-Mberka' yz bine yakn bir kalabalkla gren Rec' b. Eyyb
onunla savamak istemedi; ziraat ve tarlalarn srlme zaman gelinceye kadar karsnda karargh
kurup bekledi. Nihayet ziraat zaman gelince el-Mberka'n evresinde toplanan iftiler ilerinin
basma dndler. Bu esnada el-Mberka'n evresinde sadece bin veya iki bin civarnda kimse
kalmt.
te tam bu srada el-Mu'tasm vefat etmi, yerine ise olu el-Vsik gemiti. Ayrca ileride de
bahsedilecei zere, bu sralarda am'da bir karklk ba gstermiti. el-Vsk nce Rec' b.
Eyyb'a am'da karklk karmak isteyenlerle arpmasn, sonra dnp el-Mberka' ile
savamasn emretti. Bunun zerine Rec1 b. Eyyb, el-Vsk'm emrini tutarak am'daki karkl
bastrd ve el-Mberka' ile arpmak zere geri dnd ve sava iln etti. ki tarafn askerleri kar
karya geldiklerinde Rec' b. Eyyb askerlerine unlar syledi: Ben el-Mber-ka'n askerlerinin
ierisinde kendisinden baka bir kahramann bulunacan sanmyorum. O ksa zamanda askerlerine
kar maharetini gsterip yiitliini ortaya koyacaktr. el-Mberka' zerinize hamle yapt zaman
kenara ekilip ona yol verin. Aradan ok gemeden el-Mberka' zerlerine saldrd; Rec' b.
Eyyb'un askerleri kenara ekilerek yol verdiler, o da askerlerin arasndan geip gitti. Sonra elMberka' geri dnerken askerler ayn hareketi tekrar ettiler, bylece de kendi askerlerinin yanma
dnd. Bundan sonra el-Mberka' bir hamle daha yapt, fakat bu defa geri dnerken Rec' b.
Eyyb'un askerleri epevre kua-tarak yakalayp esir aldlar.
Bir rivayete gre el-Mberka' 226 (840-841) ylnda er-Remle tarafnda ba kaldrd ve elli bin
kiiyle kar koydu. Bunun zerine el-Mu'tasm zerine Rec' b. Eyyb el-Hdr'yi gnderdi. elMberka' ile savaa tutuan Rec' b. Eyyb, bn Beyhes'i esir ald, el-Mberka'n askerlerinden de

yirmi bine yakn kimseyi ldrd. Bu arada el-Mberka' da esir derek Smerr'ya getirildi.

[284]

El-Mu'tasm'iD Vefat
Bu yl 18 Rebiylevvel perembe (6 Ocak pazar) gn Eb tshk el-Mu'tasm Muhammed b. Harun
er-Reid b. Muhammed el-Mehdi b. Abdullah el-Mansr b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs
vefat etti. 1 Muharrem (21 Ekim)'de kan aldrmt ve kan aldrr aldrmaz hemen hastala.yakaland.
te bu hastalnn balangc oidu.
Znm ez-Zmir anlatyor:
el-Mu'tasm, lmne sebep olan hastalk bir ara gerilediinde Dicle'deki Zll adl kaya binmiti
ve bu srada ben de onunla birlikte bulunuyordum. Konaklarnn karsndan geerken bana: Ey
Znm! Bana airin u msralarn terennm et. dedi. Bu msralar mealen yledir:
Ey kalntlar eskimeyen konak yeri! Senin kalntlarn hibir zaman eskiyip rmez.
Ben senin kalntlarna deil, sende geen hayatmn yz evirip uzaklamasna alyorum.
Yiit olan kiinin alamas gereken en mhim ey hayatdr;
Mahzun olan kiinin mutlaka teselli olmas gerekir.
Znm anlatyor:
Ben bu msralar terennm edip onun iin tekrarlarken o da ellerinin arasna bir mendil alm
durmadan alyor ve hkryordu. Bu hli evine dnnceye kadar devam etti.
el-Mu'tasm lmek zere iken durmadan u cmleleri tekrarlyordu: areler elden gitti, artk bundan
sonra are yoktur. Nihayet konumay brakan el-Mu'tasm bir mddet sonra vefat etti ve Smerr'da
defnedildi.
179 (795), dier br rivayette aban 180 (Ekim 796} tarihinde dnyaya gelen el-Mu'tasm, Hz. Abbs
(r.a.)'n sekizinci batndaki torunu ve halifelerin sekizincisidir. Halifelii ise sekiz yl, sekiz ay, iki
gn srmtr. Ayrca el-Mu'tasm, sekiz erkek, sekiz kz evlad brakmtr. Baka bir rivayette ise
halifelii sekiz yl, sekiz ay devam etmitir. Birinci rivayete gre krk yedi yl, iki ay, on sekiz gn,
ikinci rivayete g-ve ise, krk yedi yl, yedi ay yaamrtr.
el-Mu'tasm krmzya alan beyaz tenli, orta boylu, kzl ve uzun sakall, gzel gzl bir kiiydi. elHuldkr'da dnyaya gelen el-Mu'tasm hakknda Muhammed b. Abdlmelik ez-Zeyyt u mealde bir
mersiye syledi:
Halk seni kaybedip de kabrinin banda eller zerine toprak
atmaya balaynca ben yle dedim: Gle gle git, nk sen dnyann iyi bir muhafz ve dinin
gzel bir yardmcs din. Allah senin gibi birisini kaybeden mmetin yarasn ancak
Hrn gibisiyle sarar.
el-Mu'tasm'n annesi Mride adnda Kfeli bir mvellide (Arap asll olmayan) idi. Mride'nin
[285]
annesi Sudlu idi, babas ise Bendenceyn' de doup bymt.
El-Mu'tasm'n Hayatndan Baz rnekler
Ahmed b. Eb Du'd, el-Mu'tasm'dan uzun uzadya bahsedip evsafn sayp dker, asalet ve
kereminden, ahlknn gzelliinden ve nsanlkla olan mnasebetlerinin fevkaldeliinden
bahsettikten sonra da unlar ekler:

Bir gn el-Mu'tasim ile beraber Ammriye (Amorion)'de bulunurken bana: Ey Eb Abdullah! Eki
hurmaya ne dersin? dedi. Ben: Ey Mminlerin emri! Eki hurma Irak'ta olur, biz ise Bizans
lkesinde bulunuyoruz. dedim. el-Mu'tasm: Askerler Badd'dan bir miktar eki hurma getirdiler,
senin bundan ok holanacan biliyorum. dedi. Bu arada huzuruna bir eki hurma salkm getirildi
ve kendi eli ile kopararak salkmdaki btn hurmalar bitirdi.
Ahmed b. Eb Du'd anlatyor:
el-Mu'tasm'a Ammriye seferinde ou zaman arkadalk ettim ve yanndan fazla ayrlmadm.
Ahmed b. Eb Du'd el-Mu'tasm'la arasnda geen bu vak'ayi u cmleler ile tamamlyor:
el-Mu'tasm'dan halk iin, slmiyetin ilk gnlerinde kapanan ve kapanmas halk iin zararl olan
nehri yeniden amak iin iki milyon dirhem aldm.
Bir bakasnn anlattna gre, el-Mu'tastm fkelendii zaman ne yaptna ve kimi ldrdne hi
aldrmazd. Binalar sslemekten zevk almazd. Ayrca sava iin yaplan harcamalarda ondandaha
c-mertine rastlanlmamtr.
Ahmed b. Sleyman b. Eb eyh anlatyor:
Zbeyr b. Bekkr Alevlere dil uzatt iin onlarn tehdidine maruz kalm ve korkusundan kaarak
Irak'a gelmiti. nce amcas Mus'ab b. Abdullah b. ez-Zbeyr'in yanma gelen Zbeyr b. Bekkr
durumunu ona anlatt ve amcasn Alevler ile korkutmaa alt, ayrca da durumunu el-Mu'tasm'a
iletmesini istedi. Ne var ki amcasnn yannda aradn bulamad, hatt amcas onun bu halini
yadrgayarak kendisini ktleyip yerdi.
Ahmed b. Sleyman szlerine devam ediyor ve ekliyor:
Bu defa Zbeyr amcasyla arasnda geenleri bana ikayet etti ve benden kendisi hususunda
amcasyla grmemi istedi. Bunun zerine Mus'ab b. Abdullah ile onun ikyet ettii hususlar
grtm, yeeni
Zbeyr b. Bekkr'dan yz evirdii iin onu yadrgadm ve bu hareketini doru bulmadm. Buna
karlk Mus'ab b. Abdullah bana unlar syledi: Zbeyr b. Bekkr'da hem acelecilik ve hem de
cahillik vardr. Sen ona, Alevlere kar efkatli olmasn ve onlarn gnllerinde besledikleri kinleri
gidermee almasn tle. Me'mn'un Alevlere kar olan merhametini, onlar balamasn ve
onlara olan temayln grmedin mi? Allah'a yemin ederim ki, Mminlerin emri el-Mu'tasm bu
hususta tpk Me'mn gibidir, hatt onun da fevkndadr. unu ifade edeyim ki, ben bile Alevileri onun
huzurunda ktleyici bir tarzda anma cesaretini kendimde bulamadm. Git ona bunu syle, artk
Alevileri yermekten vazgesin.
shk b. brahim el-Mus'ab naklediyor:
el-Mu'tasm bir gn beni yanna armt; huzuruna geldiimde bana: Seninle evkr oynamak
istiyorum. dedi. Bir mddet oynadktan sonra atndan indi ve elimden tuttu. El ele tutuaraK
hamamn soyunma odasna gittik. Buraya geldiimizde benden elbiselerini karmam istedi ve ben de
emrine uyarak kardm. Sonra benim de soyunmam emretti, bylece beraberce soyunup hamama
girdik, yanmzda her hangi bur uak bulunmad iin ben ona hizmet edip keseledim, o da beni
keseledi. Her ne kadar kendisinden bana hizmet etmemesini is-tedimse de bu hususta beni dinlemedi
ve ricam reddetti. Daha sonra hamamdan kp beraberce doru oturmakta olduu yere gittik. el-Mu'
tasm burada uykuya yatt ve bana da uyumam emretti. Ben nce ya-nmda yatmaktan ekindim, sonra
kabul edip karsnda uykuya yattm. Bir mddet sonra uyanan el-Mu'tasm bana; Ey shk!
Gnlmde yatan bir ey var ve ben bunu uzun zamandr dnmekteyim. u anda seninle dp
kalkmam ve senli benli olmam bu hususu sana amak ve duyurmak iindir. dedi. Ben de: Ey

Mminlerin emri, buyurun; ben sizin kulunuzum ve kulunuzun oluyum. dedim. Bunun zerine yle
konutu: Kardeim Me'mn'a bakyorum da onun drt kii seip yetitirdiini ve hepsinin de sekin
kimseler olduklarn gryorum. Ben de drt kii seip yetitirdim, fakat onlarn hi birisi de iflah
olmad. Kardei Me'mn'un yetitirip terbiye ettii kimseleri sordum, u cevab verdi: unlardan
birisi Thir b. Hseyn'dir; onu grdn ve hretini, maharetlerini duydun. Dieri onun olu
Abdullah'tr; o yle bir adamdr ki emsali grlm deildir. ncs ise sendin. Allah'a yemin
ederek fade edeyim,sen yle bir adamsn ki hi bir zaman sultan senden karlk istemez.
Drdncs ise kardein Muhammed b. brahim'dir, onun gibisi de nasl bulunur? Ben ise Afin'i
seip yetitirdim, sonunda ne olduunu grdn. Ens'a gelince, o zayf ve korkak kt. th ise be
para etmez, Vasif'm da beenilecek bir taraf yoktur.
Bunun zerine e!-Murtasm'a: fke ve gadabndm emin olmak artyla bu hususlara cevap verebilir
miyim? diye sordum, Evet, cevap verebilirsin. dedi. Ey Mminlerin emiri! Kardein Me'mn
usule dikkat etti, onlar hizmetinde kulland, dolaysyla onlar sivrilip ykseldiler; siz ise
hizmetinizde fru kullandnz, dolaysyla kksz olduklarndan sivrilip ykselemediler. dedim.
Verdiim bu cevap karsnda bana: Ey shk! Uzun bir sredir bu hususu dnrken ektiim
skntlar, bana bu cevaptan daha hafif geldi. dedi.
Ahmed b. Eb Du'd diyor ki:
el-Mu'tasm bana tasaddukta bulundu ve yz milyon dirhem balad.
Hikye edildiine gre, yamurlu bir gnde el-Mu'tasm arkadalarndan geri kalmt. Br ara
bineiyle giderken zerinde dikenli al ykl bir merkeple yal bir adam grd. Merkep aya
kayarak yere dmt, yal adam ise tkezleyip den merkebine dklen allar tekrar yklemek
iin yardmc olacak birisinin yanndan gemesini bekliyordu. el-Mu'tasm yal adama ne olduunu
sordu, o da halini arzetti. Bunun zerine el-Mu'tasm merkebi dt bataklktan kurtarmak ve
ykn tekrar yklemek iin bineinden yere indi. Yal adam ona: Annem babam sana feda olsunl
Ne olur, slanp da elbisenizi kirletmeyin ve gzel kokularnz yok olmasn. dedi. el-Mu'tasm yal
adama: Bir saknca yoktur. dedi, merkebi bataklktan karp dikenli allar zerine ykledi, sonra
ellerini ykayp hayvanna bindi. Bunun zerine yal adam ona: Ey delikanl! Allah gnahlarn
balasn. diyerek dua etti. Daha sonra arkadalarna kavuan el-Mu'tasm bu yal adama drt bin
[286]
dirhem verilmesini emretti, ayrca yanna evine kadar gtrecek birisini verdi..
El-V&Mk Bulh'm Halifelie Gemesi
Bu yl el-Vsk Billah Hrn b. el-Mu'tasm'a babasnn vefat ettii gn bey'at edildi.' e-Vsik'm
babas el-Mu'tasm 18 Rebiylevvel 227 perembe gn (6 Ocak 842 pazar gn) vefat etmiti. elVsk'm knyesi Eb Ca'fer'di, annesi ise Rum asll bir mm veled (cariye) olan Karts idi.
Bu yl Bizans kral Tfil (Theophilos) ld, yerine ise, olu Mihail b. Tfll ocuk yata olduu iin,
kars Tdre geti.
Hacc ilerini bu yl Ca'fer b. el-Mu'tasm idare etti ve onunla birlikte hacc yolculuuna kan elVsk'in annesi Zilhicce (Eyll) aynda
[287]
Hre'de vefat etti, na' ise Kfe'de defnedildi.
am'da kan Karklk

el-Mu'tasm vefat eder etmez am'da Kayallar ayaklanp fitne ve fesat karmaca baladlar, ayrca
emirlerini de muhasara ettiler. Onlarn Merc-i Rht'ta karargh kurduklar bir srada e-Vsk
zerlerine Rec1 b. Eyyb el-Hdr'yi gnderdi ve Rec1 b. Eyyb da Deyr- Mr-rn'a gelip
burada konaklamaa balad. Rec' b. Eyyb onlar nce itaate davet etti, fakat onlar Rec'mn bu
davetini kabul etmediler, bunun zerine Rec' pazartesi gn Dme'de bulumak zere onlara sava
vaadinde bulundu. Pazar gn olunca Kayallar kendi aralarnda paralanmlard ye Rec' yanlarna
geldiinde bir ksm Dpme'ye gelmi, dier bir ksm ise kendi ilerine ekip gitmiti. Bunun zerine
Rec' D-me'ye gelenlerle savaa tututu ve onlar hezimete uratt. Bu savata Kayshlardan yaklak
bin be yz, Rec' b. Eyyb'un adamlarndan ise yze yakn kimse ldrld. Dier taraftan
Kaysllarm ncln yapan bn Beyhes ise kap kurtuldu ve bylece m sulh ve skna kavutu.
Rec1 b. Eyyb bundan sonra Filistin'de ba kaldran el-Mberka' ile savamak iin Filistin'e hareket
etti ve savaa tututu. Neticede, yukarda da bahsettiimiz zere, el-Mberka' hezimete uratld ve
[288]
kendisi de esir edildi.
eitli Olaylar
Bu yl Rebiylevvel (Aralk) aynda el-Hf nisbesiyle bilinen mehur zahidlerden Bir b. el-Hris
vefat etti. Dier taraftan bn ie el-Basr adyla tannan Abdurrahman b. Ubeydullah b.
Muhammed b. Hafs b. mer Ms b. Ubeydullah b. Ma'mer et-Temm de bu yl vefat etti. bn
ie'nin babas Ubeydullah ise ondan bir yl sonra ld. Abduj:-rahman'a bn ie (Aye'nin olu)
denmesi, onun Talha'nn kz ie'nin evldndan (torunlarndan) birisi olmasndan ileri gelmekteydi.
139 (756) ylnda do"an smail b. Eb veys, Ahmed b. Abdullah b. Ynus ve Eb'l-Veld etTaylis de bu yl vefat ettiler.
Bu yl Endls emri Abdurrahman dman topraklarna bir asker! kuvvet gnderdi, bu kuvvet
^rbne
(Narbonne) ile ertniye arasna geldiinde Rumlar toplanp bu kuvvetin zerine
yrdler ve onlar epevre kuattlar, btn gece boyunca da Mslman askerlerle savatlar.
Sabah olunca Allah (c.c.) Mslmanlara yardmn gnderdi ve dmanlarn hezimete uratt. Bu
savata askerin banda bulunan Ms b. Ms byk bir varta atlatt, ayrca devlet byklerinden
Cerr b. Muvaffak ile Ms b. Ms arasnda bir takm naho hadiseler meydana geldi ve bu
hadiseler Ms b. Musa'nn Abdurrahman'n itaatinden kmasna sebep oldu.
Bu yl Endls Rumlarnn kral Ezfons ld. Krall tam altm ikij yl srmt.
Yine bu yl frkye 'ahalisinden ve Maliki mezhebinin fakihlerinden Muhammed b. Abdullah b.
Hassan el-Yahsub vefat etti.
Not: Tercme ettiimiz bu eserin esas kaynaklarndan birisi Eb Ca'fer Muhammed b. Cerr et-Tabert
(lm. 310/923)*ntn Trfhu'1-mem ve'l-mQIQk adl eseridir. Ibn el-EsTr el-KImlI fl'Mrlh ismindeki
bu kitabnn Tabert'nln dnemine kadar olan ksmn umumiyetle ad geen eserden zetleyerek
almtr. Mettndeki eksik ksmlar veya yanl anlalmaa msait olan yerleri, Taberl'nin ad geen
eserinden baz cmle ve kelimeler eklemek suretiyle tercme ettik. Metne uymayan tercmelerde bu
[289]
husus gz nnde tutulmaldr (Mtercim).

[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/13.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/13-14.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/14-15.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/15.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/16-17.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/17.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/17-18.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/19-20.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/21-22.

[10]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/22-27.
[11]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/27.
[12]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/27-36.
[13]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/36-38.
[14]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/38-40.
[15]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/41.
[16]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/42.
[17]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/42-43.
[18]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/43-45.
[19]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/46.
[20]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/46-48.
[21]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/48-49.
[22]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/49-50.
[23]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 50-51.
[24]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 52-53.
[25]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 53-54.
[26]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 54-55.
[27]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/55-57.
[28]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/58.
[29]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/58-59.
[30]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 60-61.
[31]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 61.

[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
[50]
[51]
[52]
[53]
[54]
[55]
[56]
[57]
[58]
[59]
[60]
[61]
[62]
[63]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/62-63.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/64.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/64-65.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/66.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/66-69.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/69-70.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/71-72.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/73.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/73.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/73-74.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/74-75.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/76-77.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/77-82.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/82-83.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/84-87.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/87-88.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/89-92.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/92-93.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/93-94.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/94-98.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/98-99.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/99-101.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/102-103.
Babas uzun mrtG olduu in babasyla en byk dedesi arasndaki ne vastas en az olan kimse demektir (Mtercim)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/103.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/103-104.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/104.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/104-105.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/105.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/106-107.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/107.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/107-108.

[64]
[65]
[66]
[67]
[68]
[69]
[70]
[71]
[72]
[73]
[74]
[75]
[76]
[77]
[78]
[79]
[80]
[81]
[82]
[83]
[84]
[85]
[86]
[87]
[88]
[89]
[90]
[91]
[92]
[93]
[94]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/109-110.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/111.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/112.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/112-113.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/113.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/113-114.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/115-116.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/116-117.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/117-122.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/122-123.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/124.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/124-126.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/126-128.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/128.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/128-129.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/130.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/130-131.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/132.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/132.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/132-133.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/134.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/134-135.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/136.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/137.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/137-138.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/138-139.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/139-140.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/141-142.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/142-144.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/144.

Metnin aslnda eksiklik bulunduundan son cmleyi tercme etmak mmkn olmamtr. (Mtercim)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/144-145.
[95]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/145-146.

[96]
[97]
[98]
[99]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/147-148.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/149.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/149-151.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/152.

[100]
Babas uzun mrl olduu in babasyla en byk tfedasf arasndaki nsep vastas en az olanlardan idi. (Mtercim
[101]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/152.
[102]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/153-154.
[103]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/155-156.
[104]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/156-157.
[105]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/158-163.
[106]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/163-166.
[107]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/166-168.
[108]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/168.
[109]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/168-169.
[110]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/169-170.
[111]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/170-171.
[112]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/172.
[113]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/173-174.
[114]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/174-175.
[115]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/175.
[116]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/176-177.
[117]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/177.
[118]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/177-178.
[119]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/179-181.
[120]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/181-182.
[121]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/182.
[122]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/182.
[123]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/182-184.
[124]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/184-185.
[125]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/186-187.
[126]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/187-188.
[127]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/189.

[128]
[129]
[130]
[131]
[132]
[133]
[134]
[135]
[136]
[137]
[138]
[139]
[140]
[141]
[142]
[143]
[144]
[145]
[146]
[147]
[148]
[149]
[150]
[151]
[152]
[153]
[154]
[155]
[156]
[157]
[158]
[159]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/189-192.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/192-193.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/193-194.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/194-197.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/197.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/197-201.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/201.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/202.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/202-208.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/209.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/209-210.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/ 210..
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/211.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/211-217.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/217-218.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/218-219.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/219.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/220-221.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/221-222.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/223-226.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/226-227.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/227-228.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/228-230.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/231-232.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/232-233.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/233-234.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/234-235.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/235.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/235-237.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/237-238.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/239-243.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/243-244.

[160]
[161]
[162]
[163]
[164]
[165]
[166]
[167]
[168]
[169]
[170]
[171]
[172]
[173]
[174]
[175]
[176]
[177]
[178]
[179]
[180]
[181]
[182]
[183]
[184]
[185]
[186]
[187]
[188]
[189]
[190]
[191]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/245-247.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/248-253.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/253-254.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/254-256.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/256-257.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/257-258.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/258.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/258-260.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/260-261.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/261.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/262-267.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/267.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/267.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/268-269.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/269.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/269-272.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/272.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/272-273.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/273-275.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/275.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/276.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/277.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/278-281.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/281-282.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/283.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/283-284.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/284.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/284.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/284-286.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/289-294.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/294-295.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/296-297.

[192]
[193]
[194]
[195]
[196]
[197]
[198]
[199]
[200]
[201]
[202]
[203]
[204]
[205]
[206]
[207]
[208]
[209]
[210]
[211]
[212]
[213]
[214]
[215]
[216]
[217]
[218]
[219]
[220]
[221]
[222]
[223]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/297-299.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/299-300.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/300-303.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/303-304.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/304.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/305.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/305-306.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/306-307.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/307-308.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/309.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/310-311.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/311-312.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/313-315.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/315.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/316-327.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/327.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/327-328.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/328.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/329.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/329-331.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/331-332.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/332-333.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/334-335.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/336-337.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/337-338.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/339.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/340-341.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/341.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/342-344.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/344.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/344-345.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/345-346.

[224]
[225]
[226]
[227]
[228]
[229]
[230]
[231]
[232]
[233]
[234]
[235]
[236]
[237]
[238]
[239]
[240]
[241]
[242]
[243]
[244]
[245]
[246]
[247]
[248]
[249]
[250]
[251]
[252]
[253]
[254]
[255]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/346.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/347-348.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/348-349.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/349-350.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/350-351.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/352-353.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/353.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/354-356.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/357-358.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/358-359.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/359.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/359-360.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/361-362.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/363.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/363-364.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/365-366.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/367-372.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/372-375.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/375.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/375-382.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/382.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/382-383.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/383-384.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/385-386.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/386.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/386-387.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/387.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/388.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/388-390.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/390-392.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/393-394.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/394-395.

[256]
[257]
[258]
[259]
[260]
[261]
[262]
[263]
[264]
[265]
[266]
[267]
[268]
[269]
[270]
[271]
[272]
[273]
[274]
[275]
[276]
[277]
[278]
[279]
[280]
[281]
[282]
[283]
[284]
[285]
[286]
[287]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/395-396.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/397-400.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/400-401.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/402-403.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/403-414.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/414-415.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/415.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/416-417.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/417-418.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/418-425.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/425-430.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/430-431.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/431.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/432-441.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/442.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/442-443.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/444.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/444-445.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/446.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/446-452.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/452.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/453.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/453-454.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/454-455.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/455.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/455.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/455-456.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/456.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/457-458.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/458-459.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/460-462.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/462-463.

[288]
[289]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/463.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 6/463-464.