You are on page 1of 123

AntnioGilHernndez

T es e
Rente

gtaGonsta
1983.1984

*g:':

$ili 1J{1-@lt:Xi@S
r l*itr}J2'jlR@,
ltg4'f
gr teg
....i""s$..s4d

rcl*

;Xo
t

E&l-seT$*"fl'

3.4,5

x el tte ,19a 3

/A

rplcsoo cAsrno

\i !/

saaa

A to ru

cubierta:K(sJnfii:
ISBN: 8 1 "7 1 s2 ' ? 1 7 ' 8
De p sitoL e g a l: C - 5 1 9 1 9 8 4
Grfias do Castro/M0ret- 0 Castro,
Sada, A Comria.

1984

46"/4/a pzlanat f/e uanh"l4o


a a*da,ttad" 4/or(, A,
tt4 ?/4e
" aaa6aa-dz4zn/4a dp Mfl,

q* "7" caalut,au,t.
e a/zrz/eauatn a7//eln a^qd,aa
l*

/t@n/atub,

III

A cantos Loitaron e sofriron


pala conservacin da nosa lingua"

GRATITUDE
Quede aqtt o testen.tuii.rsdo ttoso meiran.de agradecintento s Attoridades Acadmicas, qrle t:as lzonraron c& sa presencia e
deron sltura a estes,ENCONIROS,. e tatnn
a cluas Entidad.es, gloria do nasc Pas, que
nos proporcionaron a sa axuda ecanmica:
o BANCA PASfCIR e a CAIXA DE AFORROS
DE GALTCTA.

AntnioGlHernndez

TeSe

Rente

gl'aconsta
1983.1994

Redigida
e exposta
nosPrimeiros
Encontros
LReRcR
emjunhode 1983

Publicada
novolume
coletivo
0ueGalego
naEscola?
Sada,
1984
Castro,

CnuruHR

\/

Capa: Programade mo dos PrimeirosEncontrosLac 1983.


@ 2015:AntnioGil Hernndez
ISBN: XXXXXXXXXXXXX

Depsitolegal:xxxxxxxxx

VI

AovrRrrucR
Que serprefcioou prlogo,em que explicarei
o sentidoe caractersticas
da
prxima
dumtextoj velhoe, paraalm,truncado.
A pginainicialda nossacolaborago,
em nomeda AGAL,ao volumecoletivo
QueGalegona Escola?recolhiaas conferncias
dosPrimeirosEncontrosLnencn
1
9
8
3
)
.
de
E
i
l
a
:
f iunho

UE GAI,HGO NA ESCCIT,A?
ANOT.Aq ONS PAR. A UM HA PRO pO STADE
PLANTFICAq OMLI NG UTSTI CANA c Ar t ZA
-

T a s e r e in fe g r a e io n isla

Maria das Dores Arribe Dopico


Diplomada em Lngua Galega e
autora de livros de texto.
Antnio Gil Hernndez
Professor de Lingstica Geral
e de Crtica Literria no Colgio
Universitario da Corunha.
Jom Carlos Rbade Castinheira
Catedrtico de Galego em Instituto de Bacharelado.
Membros da AGAL (Associagom
Galega da Lngua).

Nata:
Agradecemos aos or"ganizadores dos Primeiros Ettcontros
-ABACA a oportunidade que nos ofrecrom de ampliar e desenvolver segundo o nosso melhor critrio a ponncia apresentada nos Encontros.
Da sua redacaom somos responsveis principais, M." das Dores
Arribe, da terceira parte, Antnio Gil, da primeira, e Jom C.
Rbade da segunda.
Agradecemos tamm s Edicis do Castro a gentileza de publicJa.

Dastrspartesou secAes,
comoapontavaento,apenassou responsvel
da
primeira,
quea seguirreproduzo
literalmente,
semcomentrios.
VII

pensadoredigirumas Memriasdesmemoriadas,
Tenhoreiteradamente
que
decertoseriam(aindanome pusa elas...nemme parecequeacabeporas iniciar).Noserodessascorriqueiras,
massriase atdecentes,
tristese descontradase mesmoretranqueiras.
Talvezas sementeaos poucosem comentrios,
comoos quevou a sarapintar
a novaedigode S/ncioergueito(queperdeo ttulo)ou da confiofazersobrea Iese Reintegracionista.
Sejacomofor,a r-impresso
onlineda lese Reintegracionista,
da minharesponsabilidade,
surgiuinopinadamente,
tantoquej nemlembroo momento
anedtico.Sem embargoda ocasio,quandomo propuseram,
comeceide a ler e,
coma leitura,mesmome admireide estarentoto lcido,no meioe meiodas
quena alturanosbatiamem turbilho
confuses
pertinaz.
que bastantes
Confesso
conceitos
e mesmocitagesna lese Reintegracionistaforamutilizados
ou aproveitados
em textossubsequentes,
em S/ncioergueito
(1996)e em Temasde Lingustica
Poltica(2006),mastambmem artigospublicadosem diferentes
revistas,Ns, O Ensino,Temasde o Ensino,Cadernosdo
Povoou Aglia.
Noo estimonemdesestimo...
Achoquea vida,comoos textos,ou os textos,
comoa vida,consistem
em tecerno tempoe maisem destecer
na memria.
Cadatextomeu,pretensamente
tecidonovoou atual,derivada lembranga
de
porvezesdifanos,
textosprecedentes,
porvezesconfusos,
tal alegres,qualtristes,congelados
ou descongelados
atparecer
frescos...
segundo
acabode repa(quese inventou
rarno JenaroMarinhas
o marda Crunha,
ou a Crunhacomoilha
e comobarcocomcapitoe grumetee marinheiros,
todosporjunto)e no Jorge
de Lima(quese inventou
um Orfeucomecosde Insde Castro,a camoniana
ea
estranha
ao Cames)
a caminharem,
ambos,sobreos lusadas
camonianos
amoros os . . .
Perplexo,
achei-me
entreos douscomonforacristalina
de guasurpreendida,
enquanto
as minhasentranhas
buliamem ledicesde gorjeios
voadores.
Eu,feliz,sentia-me
contemplando
a cena,a minhacena,a transbordar
amores
rotundos,
comoplanetas
carnaisa giraremarredordo solespiritual,
incgnito
mas
presente.
Masessaestranhaexperincia
estresumida
na minhaedigode lnvengo
do
Mar.Esta7-ese
participago
Reintegracionista,
a minha
nela,de ento,igualmente sofreude rarasimpresses,
lembrangas
difceisde narrar...
Digonarrar,porquetodaselas,a exposigo,
a elaborago,
a textificago,
as sucessivasreagese noreages,
minhase doutros,integramumarara(sic)narrativaque,porsuavez,se constituiria
em textonarrador.

VIII

Paraterminara "advertncia",
copiode Si/ncioergueifoas ltimasreflexes,
relativas
situago
daAGALna altura(1981-1982):
g.-Oeruo
CnncnsoBRE
os Sussiotos
DAS
lr.srlrulges
No temosaindaexperincia.
Passadoo primeiroano, talvezpossamosopinar:
l b sdioda Excm .uDeputagoPr ovincial
1 . 'S o b re o p o ssvesu
da Cr unhaaos
prmiosdo concursode guiesradiofnicos,
citado.
2 . ' S o b rea co l a b o ra g doe Entidades
( nosei bem quais,m as, por exempl o,a
Xunta ao concursode relatofalado).
3.'Sobre o cumprimentoda palavradada peloponentede culturado Concelho
da Crunha(Sr.VzquezPozo) para que a AGAL se encarreguede organizarum
previstono programaculturaldo Concelhoe subsiSimpsioGalegode Linguisfas,
d i a d oe a d mi n i stra dpoo r e l e .
4.' Sobreo cumprimentoda promessa,feita por Editoras,de dotaremeconomicamentea organizagodos Prmios Nacionaisde Literatura.
5 . 'S o b re a p ro me ssad e Editor aspublicar em
livr os.
6." Sobrea Declarago
de UtilidadePblicaque se solicitarpara aAGAL.
Por outrolado,podemosinformar,sem alarmesdesnecessrias:
1 . " Qu e so mo s ma rg i n a lizados
nos meiosde comunicago
galegos,esp ec i al mente na imprensadiria,pelo que atingetanto s colaborages
que enviamos
membrosda AGAL,quantomesmos notciassobrea Associagom.
porm,que a rdio(palavrafaladae no escrita) menos
Temosde reconhecer,
parcial,em conjunto.
2.' Que no se nos convocoua umas reuniespara a concordnciaortogrfica
que, supomos,estoa celebrar-se
entreo ILG e a RAG.
3." Que diretaou indiretamente
determinadoinstitutooficial(conhece-sebem,
mas calo o seu nome),como tal e por membrosqualificados,
pressionampara que
o assinaladoneste$ 1." no se efetive.
Dareidadose pormenores,
se foremnecessrios.
lgualmente,esses mesmosse negam a apresentar-se
onde e quandoh (certos) membrosda AGAL,como em mesasredondase outrosatos pblicos.
Reconhegoque as ltimasafirmagesso graves,mas creio sobretudoque se
precisammais que os subsdiose outrasajudasum climade entendimento,
o dilogo e intercmbiode opiniese a mantengado pluralismonos aspetosem que
este admissvel.
No atinenteao galego,em princpio admissvelfodo o pluralismoque na verd a d eq u e i ran o rma l i zaor i d i oma.
Em conjuntoe sobretudona imprensa(lembre-seque um objetivoda AGAL a
normalizago
da normativagalegaparaa escrita),pareceque existisseuma conjuquer dizer,a do silenciamento
ra, a do sufocamento,
e tergiversago.
IX

Em Temas de Lingustica Poltica afirmo:


2 .1 .2 .2E
. scn l rRr F n ms runGnllzn
No territrioespanholda Galizaa correlagoentre a escritae as falasdo porfugus galego est distorcida;dir-se-iaque alteradaquase morbosamente.
Acontece
issotambmnumaduplaface que convmassinalar:
2.1.2.2.1.Enquantoa escritaque hoje se alcunhade porfuguesa, do ponto de
vista histrico,a genuinamentegalega. Porm, aos olhos da maioriados galegos
acha-seestrangeiradaat ao ponto de no a valorizaremcomo autctone.A Notabilidade,a acadmicae a poltica,que por espanholadomina e dirige aGaliza, intensificaesse discursoestrangeiradorquer no mbitodo ensino,quer atravsdos
meiosde comunicago
social.Destartetal discurso,que a populagoestimacomo
maisautorizado,
esta modelarum certo(senso comum>a implementar-se
a. tanto por desinformarsobre a histriaque, merc das agese padecimentos
dos antergos,conformouo estadode cousasdominantena Galiza,
b. quantopor analfabetizar,
com decididaprocura,no prprioidioma(ou no <idi<<autonmico>
oma prprio>>,
ou regionalizado).
2.1,2.2.2.Enquantoa exaltagoinstitucionaldo castelhanoem detrimentodo
galego se faz tambm mediante o procedimentode as lnstituigesacadmicasespanholas segregarempara a escrita do galego uma norma, deslocada a respeito
d a s f a l a sa tu a i s,q u e o s rg osda Adm inistr ago,
tam bmespanhis,
utiliza mno
tanto para o estender,quantopara evitarque na Galizaos cidadosgalegos,lusfonos,empreguemcom corregoo idiomaportugusgalego,seu.Assim, sem temor a errar,pode afirmar-seque as instituigesespanholas,materializadas
na
JdGa, nas Deputagese at nos Concelhosda ComunidadeAutonmica,procuram,
a. por um lado, que a intercomunicagoentre a Galizaespanholae os Pases /usfonosse torne impossvelou, pelo menos,a-normalpormeio da <lenguapropia>
que a correlagodiglssicaentre as falas
b. e, por outro,mas simultaneamente,
e a escritado portugusgalego,legitimadapela histria,fiquedisturbadadefinitivamente.

SU } f.A R"IO
Pa,.

tsIBLIOGP..AFIA

49

O. INTITODUCOM

57

A. PRCPOSTA DE PLAF{IFICACOM LINGSTICA.

58

t. CONCESTOS PR.,VIOS

58

1.1. FALA E ESCRITA: Frinazia da escrita


a)
b)

Fonto de vista individiial: O grafolec to.


Ponto Ce vista social: A ortografia

t.2. PLAhIIF'ICAQCM LI{GSTECA


F1annfurg>)

60
61,
6T

("H.anguage

1. Situaqom confiitiva
2. Objectivo proposto

62
63
63

1.' Dimensorn estri'rarnente lingstica

64

2." Dir-nensomsocial da planificaqorn lingstica.

65

3." Dimensorn poltica da planificaqom lings-

*i
L ru^ ^(

2. DIlViENSOhlg DA PLANEFICAQCIv DO GALEGO.


2.I. DIitlEFSC&{ EST"R.ITAF,IEF,{TELINGST'I-

67

CA

68

2.1,.1,.
CastelhanizaEom progressiva do galego

69

2.1 .2. As teses reintegracionistas

7T

a) Fundamentos tericos

72
73
74

1." Pi'esuposto e condicionante.


2." Princpios gerais
a. Fidelidade tradigom escrita do galego

75

P,jx"

b.
b)

Cor;-espc;ninciasuficienie
coas ialas cic galegc

Eri,qii:cies p'ri:iicas

2.I.3. Umhas pAil'.'ras scbre o rDrcccsscnormativizaccr


a)
b)

Uscs corr-ectcsda escrita


Uscs orais formalizaclos

2.2. DIF"EhiSONSNO.\n trsTR.xT'4..\'lETEtr-gN'


GfSTXCAS
2.2.1. DNMENSCE{ SOCIAT.
a)

P'i

'7':
tt

7E
79
80
88

Discursos habituais scbre o galego

88

1.' Discurscs da Cesigualdade

92

a. Virti-ialidade estruturai
1.' Descriqorn
2.' E,stimagom
b. Virtnaiidade comunicativa.
1.' Descrigom
2." Estimaqom
c. Precoircei.tos0u aceitabili-

dade
2.' Discurscs do possibilismo

95
95
97

r00
102
104
l0'tr
106

a. Discurso Ca necessidaCe. 1 0
b. Discurso da imPossibilida-

1C7
c. Discurso do Possibilisrno. 1 C 8
Ao

L-.U

b)

Caminhos para mudar os discursos habituais sobre o galegc

1li

1"." As regras do jogo elernentares. 111


a. Conhecer as "tendncias,
dos ccrnporiamentos lingsticos
b. Medir a muCanEa segundo
funcionalidacles lingsti-

cas

l1i

tla

Pd,x.
das
c. tr stimulnr cs Lisr-t:i::ios
t12
lngr-ras mudanga
d. ['lct jrar p3l"a a mr.rCanqa
113
iingstica
2." A mudailca dcs discursos:
t\'lelas a ccnseguir'

lI4

114
a. Discurscs da igualdade
b. Discui:sos Ca (actuagom>. i 15
LI6

2.2.1. DXF,{EI{SO,'1"9
PCLTTCA
a)

O orcle:ramento jurdico do Estado

t20

1." Textos leeais

r20

a. ConstituiEom
b. Estatutc de Autcnornia de
Geliza
c . Lei cle \icrmalizagcm Lin-

tzc
t2I

gstica

t23

1. ") O s direitos lingsticos

124

2..) Os usos do galego no


129

ensrno
Decreto sobre normalizaqcrn do gaiego no ensino.
d. Decreto c1e Normativizaqom Lingstica
2." Jurisdiqom
as Leis
a.

que

130
I33

estabelecem

(In)competncia

140
jurdica

efectiva
141
b. Normas legais imperfeitas. r42
1. Sujeitos
2. Tema
3. Ocasiom

r42
143
144

b)

A proc Lrra cla igr-ralclaCeignorada.


Declanacorn de Famplona

3. A A,OB0 DE, CChiCg.UgSHS


Cond"igonsp-ra a plerriiicai-om cle lngr-re
a. E,xiste conflito lingsiicc
b. Hai I'ontacle ciecidiCa cie rnudar a situagcm
conflitiva
C.
A

Lt.
lr
r
l.

Ci-rinpre fazer proje cics, cliierenciaclos e


reaiistas
Tei- Ce evaiuer-se ctcie ttm dcs prcjectos.
FIa cie ortai'-se por tiril dos projecios
Lirge a instrunentaqorn legal aciequada

r +)
1,46
t49
149
i49

150

1s0
151

r52
152

BIBLIOGRAFIA

(Das obras citadas)


ACADEMIA GALEGA (REAL) (1971): Nortnas ortogrficas e
rnorfolxicas do idioma galego, EdiEcm da RAG, A Corunha.
ALOI{SO E,STR.AVIS,I. (Director) (1983...):Diconrio galego,
Ediciones NIos, A Corunha.
A obra completa som cinco volur'nes, amplamente ilustrados.
R.ecoihem-seumhas 250.000vozes com indicaEom, cando
possvel, da etimologia.
sobre
ALONISO A4OI{TERO, X. (1973): Iit{'orrne -dramticola lengtn gol'lega, Akal Editor, Col. Arealonga, nm. l, Madrid.
O Dr. Rojo escreve na resenha desta obra (Verba, nm. 1,
sobre
1974,p. 219): .,En resurnen, el In-farme -clramticola lengtn gallega es un libro en el que su. autor ha querido
clarnos lcs resultados Ce varios aos de meditacin sobre
el tema. Vlido en cuanto a la descripcin de hechos, adolece de su falta de interpretacin y enfoque evolutivo t...1
Como investigacin socioLingstica resulta extremadamente
superfical y, en algunos conceptos bsicos, deficiente, etc.>.
ALVAR, M. (1975): "Galicia en la Gecgrafa lingstica peninsularrr, em Teora lingiistica Ce las regiones, Ed. Planeia, Universiclad (Complutense de r\'Iadrid), Barcelona, pp. 31-44.
ARACIL, Ll.V. (1966): "El bilingisme com a mite" (traduEom
catal do original ingls em: ).
ARACIL, Ll. V. (1982)
: Papers de Socio|ngiistica, Edicions de
la i\l[agrana, Col. Els Orgens, nm. 9, Barcelona.
Recopilagom de artigos pubiicaclos errl diversos lugares, dos
que convm lembrar: oConflicte lingstic i normalitzaci a
1'Europa nova)> (pp. 23-38);"Sociolingstica: Revoluci i paradigma,, (pp. 79-94) (Deste hai versom galega em O Ensino,
nm. 6); "Educaci i sociolingstica" (pp. I29-2I7); "Projecte
per a una instituci per a l'us del catal> (pp. 219-228).

49

os dous itimos tenhem particular importncia para


o nosso caso: Anaiisa-se no primeiro deles a situagom
sociolin-no
gstica da educaEom nos pases catalns,
Pas Valenciano. Di o autor. t<n comptes "rp".i"lm"rrte
de refei-ir_me (i
basar-me en) nocions conegudes, em proposo sobreto t cJ,i,_
trodtr nocions que sigtrin una base d,operacions a partir
de la qual podrem discutir i progressar,, (p. 131).
Em <Projecte per a una insiituci...o up.*r""ta_se ui:rha
ideia que pode ser beneficiosa e aplicvel l Galiza: ol,esfera d'inters i d'acci de la Instituci deur sser exactar-nent
la totaltat de la nostra comunitat lingstica
val a dir
que la seva jurisdicci territorial ser supra-rr:gio:i1l
,-:i.
definici>.
ARACIL, Ll.Y. (1983): <FIistria indita de la llengua caralana.
Segles XIX-XX", em Cang (30 aniversari), *r. g0_g07
(19i26 de mareo de 1933),pp. ZB_31.
ARACIL, Ll.v. (1983): nuna llei cruciar entre el consens i
el
canvi,', em El Mon, i5 de Abrit de lgg3, p. 22.
ASocIACIoNi SOCIC-PEDAGCXICA GALEGA (1980)
: orientacins para a escrita cio troso icliotna, ourense.

ASocIAQoM soclo-pEDAGcGICA GALEGA (rgl2): orierrtgns para a escrite do Tzosoid.iorna, Ourense


CALVET, L. {. (1974): Lingttistiqtte et colonialisme. petit
trait
de Glottophagie, payot, pars.
obra ainda vigente em grande medica para entender (e
comeQar a pr novas ideias
projectos
de
acqorn?)
a
iit.r"_
.e
gom conflitiva da Gariza. ,
citaa corn proveito por Franciscc Roclrguez (veja-se mais abaixo). Existe traduEom
es_
panhola.

cALVIo, M." v., FERI-iANDEZ, s., PADIN, o.: EI tetna


der
gallegc er las cartas al directcr de La Voz
de Galicia, 19g0.
Trabalho de aula no Colgio universitrio da Corunha.
indito. R-ecopilaQomq,rut" exaustiva das cartas publicaclas
so.
bre o tema durante os anos l97B e lg7g.
CARVALHO cALERo, R. (1993)
: Da fala e cla escrita, AS-FG/
Galiza Editora, Ourense.
RecopilaQom de artigos,- alguns de particular interesse pola
definiEom sumamente clara que fai o Prof . Carvalho
scbre
a situaEom galega e os projectos, necessariarnente reintegracionistas, com visorn de futuro.'
COMISSON LINGISTICA DA AGAL (1983): Estttclocrtico
das
oNormas ortogrf icas e morfolxicas do Idionia galega,,,
A.G.A.L.,A Corunha.

50

Anlise pormenorizada das Norms.s ILG-RAG, oficializada-s


polo governo de A.P. na Galiza. Segue a mesma ordem que
as citadas ltlormas e, a.lm de criticar os pontos em que o
reintegracionismo difere das posiEons oficiis, propom a alternativa adequada para a escrita correcta do galego. O ,Estttdo est redactado para a divulgaEom da concepgom reintegracionista.
FISHMAN, J. (1979): Sociologa de| Lenguaie (The Sociology of
Language),Eds. Ctedra, Madrid.
Inclui umha introdugom e um eplogo adequados (?) situaEom do E,stado. A traduEom deficiente por momentos.
O livro em si um dos clssicos da sociolingstica.
GARCIA COTARELO, R. (1983): ol-os principios fundamentales
de la Constitucin de l978rr,em A. de Blas (comp.) Introclttccin aI sistema poltico espacl, Ed. Teide, Ciencias Sociales,
nmero 3, Barcelona, pp. 61-86.
GARCIA, C. (1976): ..Interferencias lingsticas entre gallego y
castellano> em Revista Espaola de Lingiistica, Ano 6. Fasc.
2. pp. 327-343.ExposiEom das "interferncias, entre as duas
lnguas, a prpria da Galiza e a oficial do Estado. Resulta
acadmica demais e excessivamente asptica, co perigo (real)
de ocultar a verdadeira razom das "interferncias" e sobretodo o sentido das mesmas.
Recolhe-se parcialrnente em:
GARCIA, C. (1977): Galego ottte, galego lzoxe. Discurso inaugural iido na solernne apertura Cc cl-irso acadmico 1977-78,
Universidade de Saniiago de Compostela.
Bastantes dos conceitcs vertidos no discurso (que resulta
programtico dos posicionamentos tericos do ILG) parecem superados na actualidade, apesar do retrccesso que na
estandardizagom do galego supuxron as N orr,nas I LG-RAG,
de cujos princpios (includos na "Introduccin") este trabalho do Prof. Garca um preanncio.
GARCIA, C. (1983): Recantos da lngua, 1982,La Yoz de Galicia,
A Corunha,
Recopilagom de artigos jornalsticos <agrupados tematicamente, para que a sa lectura tea unha sucesin lxica.
Con todo advei'timos qlre, como toda clasificacin, esta non
est exenta de arbitrariedade". Constituem umha boa mostra dos argumentos filolgicos que se venhem aplicando ao
galego no ILG, de que o Prof. Garca presidente desde o
seu nacimento.
HARNECKER, M. (1975): Los conceptos fundamentales del materialismo histrico, em particular o cap. VI <Estructura

51

icleolgica", Siglc X:{I


4." ec1.espanhola.

cle Espait Eclitores, NTeCricl,28." ecl.

HAUGEN, E. (1966): "Linguistics and Language Planning' em


BR.IGI-IT, W. (ed.), Socioliltgttistic.s, &{oulon, T'he l{ague, t966,
pginas 50-7i.
Trabalho da autoria de Lim especialista no tema, refericlo sobretodo ao caso norlrego; teria de considerar-se cando de
,.planil'icaEom lingstica", em seutido estrito, se fale a respeito do galego.
HUDSOI{, R. A. (1980): Sociclhryuistics, Cambridge Llniversity
Press, Carnbridge (E:riste umha traduqcm espanhola).
ErposiEom, por vezes embarulhada, dos principais temas cle
socio-lingstica. Pode utilizar-se proveitosarnente colrto rnanual.
IIYNTES, D. H. (1971): ,,Oil Ccmmunicati..'e Competellce>>,em
PR ID E , J . B .-H C LME S , J . , ( ec 1 s .,) S c c io liit g t t is t ic s , P e n g u i n
Books, Ltd., Harmondsrvorth, L{iCClesex, ];979(rcimpressom),
pp. 269-293.
I.L.G. (197i): Galego 1, [Jniversidad de Saniiago de Cr:mpostela.
I.L.G. (1976): Gelego 3, universidade c1e Santiago cie Cornpostel a , 2.' ed.
I.L.G.-R.A.G. (19E2): Nortias ortogrt'icas e n'torfol:;ic:ts clo iclio?7ogalego, Vigo.
Umha vaioraEom cientfica, sc beil com intenqons divulgatrias, sobrc est:rs l,iornis.s conttn-se no Esttrclo ci'ticc, p1'eparadlc poia Comissom Linsstica cla ACAL c cditado p']r
este AssociaEom Gaiega da Lngua. Remetcmos a e1.
LIPEZ-SUEVOS F ERI\trAI'.IDEZ, R. (1933): Dialctico do desetz'
volt,itnento: iYoqorit, Lttgtn, Ciasses socictis, AGAi-, A Corunha.
Obra fundamentai para entender que o reintegracionismo impii:a oLr fcrma paite dc ttmha concepQom nacicnaiista qr-le
liberte Galiza cia situagcm ncoioniai" r'igente.
LCREI{ZO V AZQUEZ, R. (i98i) : nUnhas cantas re flexins sobre o galegoo, ern El ldeul Ga!ego, i8 de Outubro.
ReinciCe nos concei.tcs vcrlidos em trabalhos anteri.ores, como:
LORE,I{ZO VAZQUEZ, R. (1980): "A lngua", em Galicia i950-1980,
Ed. Galxia, Vigo, p. 25.
IVIOhITEP.O SAI\iTALHA, J. t'f . (1979): Directrices parcr a reintegreci;t littgiistica gafego-portuguesa, Edigom do Autor,
Ferrol.

52

Folhcto prtico pera entender um aspecto, o ortogrfico, da


proposta reintegracionista. Muito mais ampliado est em:
MOI\TERO SANTALHA, J. '{. (1983):A,Itcdoprtico cle ltugtn
galego-portttgtrcsA,AS-PG/GaLiza E ditora, Ourense.
E,xposiEomrazoada e exequvel a todos da tese reintegracionista no aspecto dominante da ortografia, stricto sensu;
acompanha-se de exerccios abtind.antes.
QUEIZAFI, [{.' J, (1977):A n'uIer en Galicia, E,dicisdo Castro,
Sada-A Corunha.
RODR.IGIJEZ,C. L. (1982): oUna normativa asequibleo (Seceom
Galicia Autottrnica) ern La Voz de Galicia do 7 de Julho.
RODRIGTJEZ,F. (1976-1980):
Cont'licto tingiistico e icleoloxa en
Galicia, Eds. Xistral, Col. Alexandre Br'eda, Santiago de
Compostela, 1980,2." ed.
..Ao tratar-se cle umha anlise das ideologias em relagom co
conflito lingstico do ncsso pas (tonamos da nota inti'cdutria segunda ediEorn), resttlta exemplar comprovar como algurnhas delas estm hoje em colaboraqom expressa
ccas aiternativas do sistema, por certo bem perigosas, discriminatrias e agressivas, se bem baixo umha nova aparncia. Este conclio vem corroborar, na prtica, qlle o substrato ideolgico subjacente ei'a o denunciado na anlise deste livro (ediqom de 1976),al.rn da inviabilidade real da poitca bilingsta ccmc poltica normalizadoi:ao.
O livro, de fcil leitura, recomenda-se por si mesmo aincla
que fosse pola sua mensage crtica e inabitual neste pas.
ROJO, G. (1981): "ConCuctas y actitudes lingsticas en Galicia", em Revista Espaltola de Lingiistica, Ano 11. Fasc. 2,
psinas 269-310.
Estudo analtico da situagorn do galego segundo os estados de
opiniom dominantes e reflexados em diferentes inquritos. A
conclusom do autor pocle ser iir-istrativa do seu pensamento: oAo meu modc de ver (tracluzo do espanhol), a Galiza
entrou claramente nesta situaEom de diglossia conflitiva
cuja soh-iqom requer ainda Lrrlr bom nrnero de esir-rdos tcnicos, cientificamente slidos, que permitam tomar as medidas oportunas a aqueles que tenham de adapt-las". RecoIhe-se parcialmente ern:
ROJO, G. (L932';:,.La situacin lingstica gallega", em Revistct
cle Occide;tte, Extraordinario II, nms. 10-11,pp. 93-110.
Dedica qt-rasca metade do artigo a tratar, com parciaiidaCe
nom sempre dissimulada, o tema da normativa ajeitada para o galegc. Salientaria-se deste aspecto a correlagom ql-le
parece estabelecer entre o galego (afastaCo das outras nor-

53

rnas, a trusac a }:rasiieira) e o scfarciitr(afastado


ia nornra
c as t c l h a r ro f i c i a l ) . Ve ja _ sep . l0 g .
Ros s , A . ( 1 9 1 ) : L g i ca d e lts o r n ' tis, Ed . T e cn cs,
cor. E s_
tructurr,y Func:in, fuTacrid (Ttr-rlooriginrio: Directiv;.,
;r;
Norms).
R.OVIRA VIAS, A. (i 9S3): ,.,Lr-s clerechos
1, libertades en- la
Constitr-ii:incspacia c1e l97go, em A. de Blas (con-rp.J
!;;
trotltrccin sl siste'nctpolitico espnol. Ec. Teic1e,
Ci.".i.,
S oc i a l e s ,i l r i r n - 3 , B a r ce io n a , p p . SZ _ IAS.
RUBI{, J. (1977';:
tcrr.,ar"cl
Lan.euagepianningo, em
"Attifuilcs
AA.VV., D_islectolcg.i;
cncl Sociolitgttisriis.'E.ruuu i" "I{o.ro.
of Ka.l F{ampus Dahlsteclt, UfuIEA-.srveclen, pt. rc6-LT4.
Rtiiz OLABi,EIIAGA, J. l. (ciirector) (19g3)
: La ltrcha del eL.,l:cra en ls ComturJad Atr;otna Vosca. [Jns enctresta
bsica: Corncitrtetrto, Ltso, actittrcles,Sen'icio Central de p"friicacioncs. pL:partamento de Ia presiCencia, Gasteiz.
SANIC{-IEZCARRION, J. vL. (rggi): Et espacic bitingiie (ilspectcs ettrcLirtgiisticcsciel bitingiiismo :r tiora lingiiitica'di
cs
esptcias), Eusko fkasl:untza, EuriaCa (l{arrarr;.
cbra surti.rnente cricntad.o.a para consegi:ir o que
at o
molnento -se apresenta coirlo trtopia dificilmente exequvei,
isto , cornpi'eender a ciigniCacieitual dos falantes de
ca.1a
l ng u a e d c t i a r s t i r ttcio l.ta lin e :tlee m co n se q n cia .
SAI\ITA'{ARI}I\. A. (19rE0):.rAs outras lingi-ias e.sprroias
na
Ccnstitucin e ttos E,statutc.scle Ar-rtoncma,r,em Encrtrcill.ncta,niir. lg, pp. 50-54.
Apesa;: da sua brcr.iclacle.ol-:rece o artigo unha
assisada
expcsigoin da ciesiguaicade, qlre os te:,,ios iegais
s,rlrn .ten: a inguas coci'iciais cio Esiacc (nas ,.rp".ii..,ou
ccrnu_
nidades Autnomas), coi-no o gaiego.
*sAUSSuP"E,F: de (19i5-r9s2):Cctirs rle Littgiti.stqircG,_rre,
Ecliiio* criiique prpare par T. ce MauroJ p"vot, Fars,
rggt'.
SCFIft4IDT, S--J. (1973): Linaiisticcte Teoi'itt ca Texto, tr-ivraria
Pioneii-a,Sc Palilo (Br.asii).
VARELA PUAL, R.. (igsc): Gaizc,tt?Lpcbc, rnxt lgla, Fcllas Novas Eds.
Livro bem aprovei tbei pcr oferecer um testemunho clos e;tadcs cie opinione dominantes nestes anos tanto no inqurito
inicial conc na parte da obra el que se recoiher afirmaqons cle pei:soas repi:ese.tali,'as cic pas sobre o gaiego
e a
sua norlnalizagorn.
vlt3,JtrIR.A, v. (19is.1974;; npol-a ;-cioi-rr;r c:l r:;:tcgraiiao, e;l
Etts:tios e L-cesie-s,Eci. Gel:lia, rvigo.

54

WRIGHT, G. H. von, (1963); Nortn and Action. A logcal Enqury, R.outle,Sgeand Kegan Paul, London (Hai versom espanhola).
XUI{TA DE GALICIA (1983): Normativizacin da Littgua galega
("Lirniar> de Jos Luis Barreiro Rivas, Conselheiro da Presidncia), Servicio central de publicacins, Santiago de Compostela.

55

+:

O. NNTRODUCOM
agradecimento
Antes de mais nada, ct-rmpre fazer explcito o nossc reconhecimento FundaEom LABACA, assi corno
ao Colgio Pblico LABACA e Associagom Cattica de Mestres, pcla ocasiom qlle nos oferecem de
api"esentarmos, num enc*ntro de mestres, a tes reintegracionista como proposta para a norrnalizagom
do nosso idiorna. Cancio os reintegracionis tas dize'
mos (o nossc idioma", nom temos nengumha dvida: Estamos a referir-ncs ao galego.
Temos de agradecer ( curioso) a estas entidaCes
de que nlrm Estadc, dito de direito e democrtico,
mostrassem a corage de actuar democraticarnente
tentando odar a cada um o seu)). lrlom seria elegante pola nossa parte inclicar q.ue ocrtrcs ncm act:-trom assi (at o momenio) e que desde os seus pequenos espagos de poder nem sequer se molesiam
em escuitar a todos e em comprovar, sem intermedirios, os termos da prcposta reintegracionista.
partes da proposta
reintegracionista
A seguir, niimha prirneira parte analisarernos o
processo de normalizaqom do galego na Galiza ou,
se preferl,el, a nossa prcposta de planificagom lingstica para o galego. l.Ia segunda discutimos alguns aspectos da proposta contrria e reafirmamos
os nossos correspondentes, para passar, ne terceira,
a expor sucintamente algr-rmhadas possibilidades de
nrealizarr, por meio de manuais e parecidos, o galego no mbito do ensino.

57

A. PR.OPOSTADE N}LANIFICACOfu{I.XNGSTTCA.
1. CONCEITGS PR.,VTOS.
Segrrndo sabido, ja nos primeircs intentos c1urante o scr-rioXIX para recuperar a escrita do galcgo aparecrom erpicitos os critrios mais importatitcs a teor dos cais u.m texto escrito ter de ser
consideradc coi:recto (, ). Descie aqr-reia rnuitas froln e som as discussons neste repeito; rnas todas
incidern, Ce um jeito ou de outro, nestas duas dimenSONS:

a) A que compreende os prprios critrios de


crrecgorn idionatica, que confiuem a eito nos critrios de identidade do galego; perguntar se unl certo galego bom e aqueloutro mau deriva quase sempi:e a excluir formas oll expressons como nom galegas e a aceitar ouiras como uenxebres>.
Arnbos os dous tipos de critrios giram habi [ualmente em torno a dous plcs: Ou bern privilegiar a
fala ( * galego o qlre se fala" ) ou bem reconhecer
que <<alngua tena rmha tradigorn oral independen'
te da escrita e fixada de rnodo ciivetrsor>,segunclo
afirrna De Saussure no sell Curso de E-ingstica Ge'
ral ( cap. VI, pargr. 2) .
b) A outi'a dirnensom centra-se no tlso' Ti"ata-se
de precisar os rlsos act".ais e, a respeito deles, os
usos possveis e desejveis para o galego. Desde o
sculo XIX, partinCc da sitr-ragorn marginacia do
iclioma, vem-se prccurancio que em galego se escreva poesia, relato, ensaio, textos cientficos e mesmo
(1) Lembrem-se, por exeniplo, as obser.;aqons <ortogr-ficaso cie Jcm
i\,Ianirr'i Pintos (em A Gaita Galiega; nom ern vao tenta fazer umha oCarta
de Crisius'', isto , um nltodo cie lecto-escrita. &Iais ciaras aincla som as
orientagons que em diversos lugares cia sua obra oferece o Pe. Sarmienestudic por
'co. Veja-se Coieccin de voccs y rsses galiegas (edicin
-v
J. L. P ensaclo), Universi.dad d e S a le ma n c a , 1 9 7 0 , p a s s im, e e m p a rt i c u i a r
p p . 4 3 -5 3 ). A p r p r i a
o <Estuciio preliminar" do c it a d o p ro ie s s o i' (n a s
(nr:
uPriogo,, a Cattures Celieqos) fai rcfe rncia ao tema Ca
Rosalia
co rrecQoftt itiomtica.

58

legais; vern-se tentando mudar as concliqons scciais,


culturais e mesmo poiticas de modo qle a produEoirr escrita seja habitual no povo galego (:).
nurmativizaEom
e normalizaEom
Dito por poucas palavras, desde o Rexurdimento
est-se a discutir a formalizagom ajeitada da lngua escrita (norrnativizagom) e as possibilidades
reais ( a conquista de mtritos de uso ) de esta ser
empregada (normalizagorn).
Arnbos os dous aspectos trata-os o reintegracionisrno cc3 seriedaCe e aprofundamento que na nossa
poca permitem a-s cincias da linguage. lrlas pginas que seguem resui-nirnos as teses reintegracionistas de modo qlte o leitor poda entender polo direito
e nossa resposta pergunta plantejada nestes encontros: QUE GALEGO NA ESCCLA? O galego que
tem de usar e usa a sociedade galega, segundo certos
critrios de correeorn idicnatica.
normaiizar
mudar a conduta
I ingiis tica actr:al
Estabelecer os critrios de correcgom idiomtica
ao servigo de uns usos determinaclcs , en-l sntese,
f.azer planificagom da lng:.ra ("Language Flanning")
para a normal izar . Iriorrnalizar o galeso, pcrtanto,
(2) Discutir que umha lngua sira
para certos uscs e nom para
r:utros (ou cle quc seja adequac:r prra Llns e nom per"a outi'os) ieitc
repetido na histria da Humanidade. Sobre o galego persoas oficialmente
informadas opinrom todc o opinvel: Que lngua potica e nom jurdica, que apta para a literatura mas nom para os textos legais...
Confundrom, mais umha vez, o det'er ser (usos possveis e desejveis)
do galego co seu existir (uscs efectivos), a que foi reduzido pola situaEom
scio-poitica em que se ciesenvoivem os falantes. Como di Lpez-suevos
(que adaptc), a histria do galego escrito resuine-se ..na necessria con'r'ergncia cle duas linhas: A corrente que pom o problema poltico em
ocla a sua Cirnensom e a co:rente que, nc plano filolgico, consid.era
ineludvcl a rctntegraEcnr clo gr-r1cgona area cultural Iuso-brasileira. Soberaa poltca mais reintegracionismo, eis a frmulao da histria do
nacionalisnlo na Galiza. C. DLlecticct d,o d.esen;tslvinterztc:Nagoin, Lngua,
Clas.;es sociais, AGAL, A Corunha, 1983, p. 85.

59

rlontr consiste enf, r-rsl-loccmo caCre, sencm em us-lo seguindo norrrras qlle poclem e clevem explici tar-se. Estas som em todo o caso normas de conduta
das persoas integrantes cla comunidade lin.eiistica
gaiega. \s nol:mas de conduta novas substituirm as
velhas; destas, umhas ham de potenciar-se, otrtras
em.endar-see as mais, mlrdar-se. Irtrornas delir-nitamos neste traba.ihc porr-nsnorizadamentenem rnenos
ainCa as estudamos. S, inspirando-nos eirr Eina:
H:rugen (1966) tentamos precisar o seguinte:
fala e escriia
1) A transcricorn da fala prpria implica no (escrevente> (e no
"lenteo) urrha especfica coi-npetncia que est definicla poios rasgos rrresmos dc produto grfico. fuIas a escrita correcta ( ortografia ) fica deiimitada pclos objectivos prevalentemente identificadores e unificadores do grllpo social eirl que se
utilize.
planificaqom lingiistica
2) Tais obi ectjvos atingem-se em certas sociedaCes ( Estadc ?; nagom ?) ao longo cle urrr tempc bastante extenso; noutras, como na gaiega, onde o idi<ma dos cidadaos ( da maicria deles) se acha desncrmalizacio,podern propor-se os citacios objectivos mais
cu menos expiicitamente e planificar tanto a formalizaqorn da lngua (nci'mativizaqom) corrto o prprio
processo normalizador cics usos.
Vaiamos pcr partes.
l.!.. FALA E, ESCR.ITA: Prirrazia da escrita.
A lngua falada e a escrita, corno sabemos, cumpreix papis diferenciadcs na socieclacle,de n:oCo
que a escrita dificilmente se pode reduzir nalgunr
caso a simples transcrigom da fala. Aincla mais, cancio, ccmo no caso galego, se trata cle planificar a lngua para que sirva em Lisos precisos, a escrita passa
a ocupar o lugar privilegiado, mentres que a fala (as
falas ) ha ( m ) de subrneter-se de facto e de direi tc a
aquela.

60

Podemos mostrar esta primazia da escrita por


dous caminhos:
a)

Ponto de vista individual:

O grafol,ecto.

O grafolecto de um falante define-se ccmo 'escrita cla prpria maneira de se expressar' ou <transcriqorn precisa do seu idiolecto" (E. HAUGEN, 1966,
p. 53). Os sells rasgos distintivos a respeito da maneira de se expressar cralmente sorn:
1." E editado, isto , adoita carecer das vacilagons e interrupgons, das repetigons cu mudangas
srbitas, caractersticas da fala.
2." anatrisaclo,quer dizer, o ((escrevente>sinala
a sepaagom entre palavras ou entre seqncias
maiores.
3." E demorado: Apreende-se como segunda ln'
gua; por isso exige reflexom e elaboraqcm maiores
do que a expressom oral.
4." estabilizado. Isto implica que o texto escrito fica <<armazenado,e pode ser executado repetidas vezes sem mudancas notveis.
b)

Fonto de vista social: A ortografla.

A ortografia oll escrita correcta pode expiicar-se


como comprornisso de grafolectos ou talvez melhor
ccmo comprornissos de conjuntos de grafolectos.
A ortografia iCeal caracteriza-se polas seguintes
notas:
1." Procura a estabilidade rnorfmica, isto , fixa a estrutura das pala\:ras, dos afi;<os e mesrrto das
construqons.
2." Fermite a interpretagorn alternativa, polo
menos para alguns segi:rentos grficos ( letras e af ixos) de modo qlre umha mesma escrita poda cori'esponder-se com idiolectos (ou maneiras de falar
dos indivduos) diferenciados.

6T

3.' E unifor:ne, apesar de que produza variantes textuais por razom de estilo: Leis, Literarura,
,,R.ituaisn,etc.
4." Portanto, univers a\tza a lngua; fai-na inteligvel a Lrm gi'ancle nmero de usurics que d.e outro
jeito se comunicariam com. dificuldades.
E,. HAUGEN (1966,p. 54) explica: O at aqui exposto
"significa que a oriografa comum at certc
grau independente dcs hbitos orais dos seus utentes; converte-se numha lngua de selt, norn num sinrples reflexo da faia. Os que a apreendem tenhem de
superar um duplo problema: A separagom entre fa.
Ia e escrita puramente como tcnica codificadora e
a separagom entre os prprics idiclectos e o reflectido na escritao.
Do que antecede tiramos algumhas conseqencias:
a)
b)

A escrita pode gerar certas pecuiiaridad.esnas


falas.
Ainda mais, a escrita pode conCuzir muCaiEa lingstica como a seguir precisamos.

L.2. PLANIFXCAQOT\, LINGSTICA


Planningrr).

(<[.ang.rage

o reintegracionismo apresenta-se, tamm e sobretodo, como alternativa coerente de ptanificagofil cia


Ingua. Explicamos, seguindc igualmnie a E. HAUGEN, o que entendemos por tal.
Escrevia o citado autor (1966, pp. 5l-52): oA planificagcrn umha actividade humana qlre surge da
necessidade de achar soluEom a um problema. pccte
ser completarnente informal e ad hoc, mas pode tamm ser organizada e deliber ad.a. pode empreender-se por perscas, a ttulo individual, ou s"r oficial".
E continuava ja a respeito da planiticagorn da
Ingua (ibidem, p. 62): Pr"ccura-se esta ooue qlreique hai conflitos lingsticos. se umha situagcm lingstica, por calquei" razom, se sente ser iniatisfac-

62

tria, hai lugar para um pr'grana de ptranifice?o'l


da trngua (.. .) penso que pocemos defrnr-ra ."*o
a
evaluagom da mudanEa tingstica,r.
momentos da
mudanEa lingiistic:a
Resulta bvio que tal evaiuagom ha cle fazer_se
sobre os trs momentos principaii e facilmente iclentiiicveis da mudanEa: o ponto de partida que a
situaqcm conflitiva; o ponto cie chegu o,, ob3*ctivo
a aicangar, que a desapariEom do conflito bem
por normalizagom, bern por desapariEcm de umha
Ingua em litgio; e o caminho a percorrer entre am_
bos os pontos.
certo tamm que se pod.em emitir evaluagons
diferentes destes trs *ornntos, entre ou tros motivos porque se considerem aspectos diversos do con_
flito inicial ou porqlre som inconciliveis os objectivos propostos em distintas planificaeons; ou mesmo poreue, coincidinco no ponto de chegada, se dissinta sobre o caminho a seguir, sobre o ritmo normalizador (ou substitutrio...).
discrepncias genricas
sobre a planificagom
do galego
cinginclo-nos ao caso galego, as discrepncias genricas sobre o processo normalizad,or (piscindimo;
da pi'oposta substitutria) estrn bem vista:
1. situagom conflitiva: Hai quern nom admite
ou quem sustenta qLle se d em grau nfimo; hai
quem atribui o confiito a simples desequilbrio
de
usos entre o galego (cooficial?) e o espantrol (oricial);
mas outros entendem-no como causa e conseqncia
da injusta desiguaidade social, a servigo de urn projecto poltico determinado.
2- objectivo proposto: Dous moclelos se oferecem ao respeito, pondo de parte matizes norn per_
tinentes; um o da sociedae bilnge, o outro
o
da sociedade unilnee.

63

Nom casualidade que o primeiro moclelc se corresponda cos projectos scio-polticos cics partidos
estatais, mentres qlle a sociedade unilngtie em gaIego aspiragom predominante entre os partidcs nacionalistas.
3. I\zlaior discussom hai a respeito do caminho a
percorrer at eliminar o conflito porque se discutem
com desigual rteernncia os critrios e ri tir:os a seguir nas dimensons que imediatarnente explicarnos.
climensons da planificaqom da lngua
Planificar o galego implica evaiuar, ein cad.a um
dos moilentos antes sinalaCcs, as trs dirnensons em
que o processo de mtidanga lingstica tern de produzir-se.
1." Dirnensom estritarnente lingi.istlca.
Nesta dimensom a situaqom conflitiva poCe de\er-se carncia de normas de escrita correcta para o galego, ou ben concorrncia de duas (ou
mais) divergentes ou s deficincias formais das ovigentes> (. ) . Pensamcs que as trs possibilidades se
(3) <\'igcnies" (entre asp;rs) hai duas: As Normas ortogrt'cas e 'morf oloxicas do iclionta get ego (ILG-RAG), oficializaclas colno se sabe, e a
n o r mativa rcintegrada (ou c o m me t iz p e jc ra t iv o " lu s is t a u ). E s t a, l o g i c a mente, nom est prorn'.rlgecla por nengunha entiCade ou rgao do Esta'
d o ; por isto, tali'cz, s e a p re s e n t a s o b f o rma iiz a g o n s c o mit ie m e n t a r e s :
1.-As Noritas ortograficas cct Iciioma Galcgo, nalgr,rmhas das escclhas,
<la Comisin Lingstica que no seu dia reuniu a Conselharia de Educagonl e Cultr-rra da ...Xunta,, pr-autonmica (de UCD), publicadas em
l,{aio de i980. 2.-As Orientaqorts para a escrita do nosso Iclionta, pubiicadas pola Associaqom Scio-Pedaggica Galega em Junho de 1982. 3.-As
Di- r ectrices ptra a rcittt c g ra c i n I in g ii s t ic a g a le g o -lt o rt u g u e s a , d e J o s
&Iartinho Montero Santalha, em ediqon do autor de 1979. Este corrigiu
c ainpliou as Directrizes num il4todo prd.tico de lngua galego-portuguess,
AS- P G/Galiza E d., Ourens e , 1 9 8 3 .
Pola s'la parte, a Cornissom Lingstica da AssociaEom Galega da Lngua (AGAL) est a preparar um Prontu.rio ortogrfco, um Vocabulro
Bisico e umha Granttica gaiega.
Como guia lxica e inciusive como pronturio ortogrfico pode consultar-se provcitosamente o primeiro Diconrio Galego (galego-galego) que
ulrt amplo gr-Llpo de professores, sob a direcEom de Isaac Alonso Estrar ,i s, est a pubiicar.

64

dam entre os utentes do galego: Ou som analf abetos ou, em caso contrrio, nom dominam bem as
normativas propostas ou acham-se perplexos sobre
a adequagom das mesmas.
Contodo, cumpre unificarmos ( objectivo ltimo
irrecusvel) as normativas e estendermos o seu conhecimento e prtica.
Discutiramos, porm, tanto a adequagom da normativa unificada como o caminho a seguir em consegui-la.Na segunda parte Co nosso trabalho (B/ Discussofil de alguns aspectos das Nornas ILGRAG)
tentamos cumprir o primeiro cometido ja que as
Nornas EI-G-F"-AGfrom cficializadas polo governo
Ce A.P. na Galiza, anClaqlie se imponham como nom
definitivas (art. 1 e 2 clo Decreto de h{ormativzagcm, publicado no DOG de 20 de Abril de 1983). No
ponto 2.1. desta parte apresentamos a nossa proposta
normativizadora.
2." Dinaeirsorn social Ca planificagom

lingst!.ca.

Os diferentes grlrpos sociais na Galiza valoram


cle modo diverso os usos de galego e castelhano e as
lnguas mesmas. Habituaimente aprecia-se a lngua
oficial do Estado e os seus usos e minusvalora-se,
em relaqom a aquelz, o galego. Mudar as valoragons,
explcitas ou inconscientes, rnodificar os discursos
habituais sobre estas lnguas em confiito, condigom indispensvel para elimin-lc e estabelecer umha situagom igualitria entre as comunidades lingsticas galega e castelhana.
O processo ser sem dvida complexo e longo.
3." Dirnensorn potrtica da planificagom lingstica.
Parece que, por um lado, s deixar de haver conflito lingstico se os polticos e governantes actuarem com firme vontade de o superar; mas tamm
certo, por outro lado, que tal vontade nom agromar espontanearnente. A concientizagom do povo (mesmo numha democracia formal como a espanhola) ha

65

0e provocar nos governantes a prtica, quer dize:.,


actos polticos e legislativos, que superem os conflitos sociais por razom de lngua.
Trata-se, em definitiva, de conseguir o Poder, que
inverta o processo de assimilaqom a que a lngua nacional da Galiza est submetido.
lngua e poder
Pouco pode matizar-se da.s afirmagons do Prof .
Lpez-Suevos:
<Detrs da vitalidade dumha lngua est o seu
'companheiro' o Imprio. S levantando um Estado
prprio se pode inverter um processo de assimilagom lingstica. O Estado dispom de muitas armas
para efectivizar a oficializagom da lngua nacional,
impondo.a na Administragom, ila Escola, nos Mass-Media, etc., e, quando a lngua ja tit para se desenvolver na vida social, os cidadns procurarm
aprend-la 'voluntariamente' e aprend-la Ce acordo
com umha normativa unificadora das formas dialectais existentes porque se o idioma aspira a servir
para todos os usos sociais nom pode permanecer
por muito tempo em estado ventureiror' (n).
Em sntese: A mudanqa do status poitico do galego depende da pressom social; mas tamm ,.podeo
ser certo que os governantes actuais nom sejam imparciais no processo e tentem, com todos os meios
de que disponhem, que tal pressom social nom se
produza.

( 4) Cf. O.c. p. 80. Na p . 8 i in s is t e :


" i. ie c e s s it a mo s d a v a ria n t e i r m
para restaurar e modernizar o noso idioma em Galiza, mesrno como instrumento para a afirmagom da nosa identidade nacional, para combater
a amnsia cultural que padecc o nosso poto (em todas as partes o imperialismo ataca nom s o presente, mas tamm o passado cultural do
povo colonizado), para defrontar com melhores armas a poltica lingstica do imperialismo>. E mais adiante:
"Contodo, nom se pode adiar a
luita idiomtica at o triunfo da causa nacionalista; isso seria fazer
ideologismo. O galego cumpre fal-lo sempre e procurar fal-lo e escrev-lo bemo.

66

2. DTMENSONS DA PLANTFICAQOM DO
GAI.EGO.

\!

supondo a existncia de vontade poltica e social,


comegarnos este apartado com um quadro sinptico em que oferecemos a nossa visom da planificagom da lngua na Galiza:

QUADRO

duraqom do
processo

fl

f
?:

xh
\*ia

c)

:s
F

1./Normativas divergen[eslvs./ Norma espanhola unificada/.

objectivos

Reduzida (menos de
um ano) .

Escrita correcta
(salvo
unificada
matizagons).

2./Carencia de normativa/ vs./Conhe- Mdia (umha geragom escolar).


cimento da norma
espanhola/.

Conhecimento da
norma unificada
(alfabetizaEom
em galego).

va

1. X.
F

'd
IJ

2. Falas interferidas polo espanhol.

Breve (um
a n o s ).

a trs

Longa.

Purificagom
do
galego falado nos
t?lass medrc.
Descastelhanizagom do galego
c o lo q u ia [ .

t. Necessidadedos
usos do espanhol.

o( l

Necessidadedo
uniiingsmo
social galego.
Impossibilidade d< biiingsmo social.
Possibilidade
(clese.ivel):o
plurilingsmo
individual).

(4
?J)

v)

:v)

2. Impossibilidade
do uniiingsmo
social.
3 . P o ssi b i l i d a d e
nica: o bilingfsmo social.

a"!

.S
S
!

e.'

Unilingsmo
do Estado.

Eo
= ".i
p*
q,

ci t'r

It{dia (umha geragom escolar).

Bilingsmo social na Galiza...

Plurilingsmo do Estado,
)

Unilingsmo
social na Gal2a...

67

quem desvirtua o galego?


Di-se por vezes que o cumprirnento das nossas
propostas suporia a deturpagorn do galego' qgmo se
pe*
fssemos um seu cncer. Tememos que esses ditos
quern excessivamente de demagogia nom isenta cle
pode
ignorncia; ttit g,re* informado (imaginamos)
opinar com sei-iedadeque tentemos:
a)Imporoportuguslisboeta.Nempodemos
impor ttudu (a nossa forga a razom)' nem menos
Galiainda pretendemos outra ccllsa senom que na
e
za os galegos falem normalmente o seu idioma
o escrevam com correcgorn'
(ortografia
b) Provocar mais outra cligtrossiacoa
lusitanao. Poderamos neg-lo, rnas nos feitos calquer
modo de escrever a lngua (fatada) digtssico a respeito das variantes orais ( dialectos) ccrrelativas '
bontcdo, a escrita reintegracionj.sta,proci-lrando uniforrnizar o galego e apioxim-io do lusc-brasileiro,
corresponde-ie ;"ituamente coas diferentes falas
do galego.
c ) Incorrer no elitismo, excluinte das carnadas
popuiares. E,nsina, porrn, a experincia que os ga(ou
i"gt, ( sobretodo os nenos) sorn tam capazes
*ir ) cle apreenCer a escrita coi::ectada sua }ngua
com.o as d.o espanhol ou do ingls. Eiitistas som po1o contrrio, oS qu.e consiciearn que oS Seus compatriotas noix estm preparados para escrever corn
que, para ((evitar conflicorrecgom o galego, tt
"*
tos liigiisticosr, lhes clam como (:enxebre> a ortografia clo esPanhol.
2.1. DIMENSCM
CA.

ESTRITANIEI{TE, LII'{GfSTI'

Pensamos qlue a tarefa de elaborar as normas de


escrita conrecta para o galego ha de apoiar-se na
consideraqom clo estado ictual das falas e na histria da }gua, assi como nas norrnativas ortogrficas
vigentes tta nossa rea cultural, principalmentc aS
do portugus e brasileiro.

2.l.L

Castelhanlzaccilt progressi.va do galego.

O galego faiaclc e o escrito est forteme n te interferido pola lngua oficial do Estado. Ningum ousa
negar o feito cando a el se alude genericamente; discutem-se, pcrm, os rasgos e aspectos ern que a estrutura do galegc est castelh anizada. Neste ponto
podemos dar por bcas as afirmaEons do Prof. C. Garca (I976, pp. 342-343)
, se fossem mais explci tas:
"...llegamos a la conclusin de que en este contacto castellano-gallego ( creernos verlo bien
claro) ei castellano impone su lxico, el galle-

ff,tiili:,:H,'i,"3iil;xF3

..Castellano y gallego han originado, en tg75


dos dialectos paraielos: Castellano agallegado y
gailego chapurrao. Y, si no hay cambio en el statrs de proteccin a cada una de las ienguas, ilo
estar muy lejos el da en qlre una de eilas haya
absorbido, a costa de algn rasgo morfolgico
o sintctico ms, a costa d.e algn prstamo
lxico ms, la otra... >.
A vista do expressado polo professor nom hai que
se esforEar rnuito para advertir: i ) eue a situagom
hoje est a estragar-se ccntra o galego at o ponto
de ser gravemente rdua a sua recuperaEom (e nom
s de rasgos morfolgicos cu sintcticcs) . Z) eue
a lngua absorvente umha s e a absorvida s a
outra: E o espanhol oficial o que est substituindo
o galego (u).
ruptura da unidade,
ruptura do sistema

lrlontro lugar (c. Garca, 1977)o mesmo autor tenta provar (o afastarnentodos falares occidentais en
(5) Precisencs: )'.r:;n umha lng,ra a que absorve a outra; som as
norrnas de uso as qlle potenciam o empi'ego (e a consistncia cotnpetencial no usurio) da umha e o des-emprego (e esquecirnento concomitante
no usurio) da outra. Vid. Ll. ARACIL (1982), pp. 147-155.

69

Cas linguas diferentes> ( p. 21) pcr urnha re iativamente natural evolugorn do sistema lingstico galego, diversa do do portugus-mogarbico. se bem
) exconcisamente, o Prof . iU. Alvar (1975, pp. 36-37
plica o feito com maior Precisom:
nGallego y portugus, dialectos internos, son
fenmnos de tingstica homognea. Pero la
historia peninsular de Galicia fuerza a otra serie de consideraciones de adstrato, lenguas en
contacto, sociologa lingstica, etc. E,s decir, a
problernas de lingstica institucional ( "')'
oLas relaciones con el casteilano muestran la
penetracin de ia lengua oficial que -a vecesha d.estruido la uniformidad del dominioo.
o cliasistema lingstico galego est a piq_qe ce
ser roto polas interf erncias do sistema castelhano'
como .tot lugares citaCos anotam oS professores anteditos, nos nivi.s:

1 H:ii*li";J:;Jffifr5'';
"A;TT"ffi""::

les abiertas, porque los vocablos castellanos


con e u o medias suelen pronunciarse como
abiertaso ( C. Garca' t976, P. 337) .
2. If{orfcsirtctico. Por exemplo, na *prdida de
slaban final -de en los sufij os -ade, -ude"
(ibidem) ou na castelhanizaqom do gnero ou
na <antei:osicin del pronombre personal tono)> ( ib. p. 338) .
3. Lxico, que .,donCe se rnanifiestan Ce modcl
ms contundente ias interierencias castellanas>. Prescindimos da exemplificaqom (veja-se C. GARCIA, 1976,pp. 338-339;1977,pp. 41.5360; M. AI-VAR., 1.975,pp. 37-38),por outro lado
ociosa de todo.
espanholizagom da
norrnativa crtogrfica
As ointerferncias, do castelhano som evidentes
pas normativas para a escrita do galego at o rno'

70

mento usadas habitualmente; e nom s por falta de


preocupag(}m, entre os autores, de
"estudia-la lingua
que falaban, a sa historia, os textos
antigos, a iria
morfoloxa e sintaxe presente e pasad.a, o seu lxico> (C. GARCIA, L977, p. 5T), senom por ..fins prc_
ticcs >, segundo reconhecem as Normas acad.micas
(1971,p. 6):
.,4 actual ortograf a galega, como non poda
menos de suceder, formuse sobre a castellail?, nica que cs galegos aprenCan nas escolas ao tempo que o Renacimento das nosas letras creu a necesidade dunhas normas da
espresin escrita,'.
Na realidade, a ortografia castelhana toma-se cG.
mo ponto de referncia (suprfluo e incorrecto ao
nosso ver) para a galega usual, inclusive a oficializada; este feito nom se negou nas sucessivaspropostas normativas qLle se fixrom sobre as acadmicas (e).
I

2.1.2. As teses reintegracionistas.


Resumimos a seguir o nosso posicionamento sobre a Norrna de E,scrita Correcta para o Galego. Como dixemos, na segunda parte do trabalho (B/ Discussont de alguns aspectos d.as Norrnas ILG-R.AG)
coa crtica ao posicionarnento contrrio precisaremos mis o nosso.
Como fundamentagom terica, curiosamente, seguerl a ser vliclas em linhas gerais as ideias que
expuxo Jom Vicente Viqtieira nos seus artigos sobre o tema, por exemplo, em
"Pol-a reforma ortogrfica" ( 1918):
"Unha lngua debe escreberse de rnaneira que
poida ser entendida pol-o maior nmero d,ho() vejm-se as Normas acadmicas (1971), pp. 8-9; tamm Gallego 1
(1971),p. 6 e orientacins para a escrita do noso id.oma (AS-pG, 1980),
pp.5eB.

7t

" --

mes. Non sucecle esto tendo en conta a fontica, que co'as frequentes variacins tenCe a
esnaquizar a lingoage (o que importa mris ben
sujetar), senn tendc conta da historia. As ortograf as histricas mcstran unha ortografa
unificada por necesidades d'unha cultura que
ten rasgos unitarios t...1 as ortografas histG
ricas son esenciairnente instrurrenfos prcticss e uriiicadcr"es,que amplan a eficacia d'u;rha lngoa. |.lo ealego dase o mismo casc. O portugus un fiilc c1ogaiego e entre os dous ilon
hai mais capitahnerte que diferenzas fonticas que non soil tan grandes quizis con-lo as
qLie existen entre o andals e o casteln. Si
nosoutros empregamos a ortograf a histrlca
galaico-portuguesa teremos salvado a dificultade que separa as Cuas lngrras e daremos aa
galego un carcter mais universal, facrdco
accesible ao maior nrmero Ce homeso.
Quer dizer, forn:ula cclrt bas tante ccrrecgofil as
notas caractersticas da orografa !.deal que enunci'amosno ponto 0.1.b):
1." A estabilidaCe das foi:mas, *(QUeimporta niais
bem suj eitar".
2.^ A versatilidaele na correspondncia entre a
grafia e as ofreqentes variaEons,, nas falas.
3.n A condigcm de ser <instnumerto prtico e
unificador, e, portanto, ef.icaz.
4." A ..niversalicladc,
de maneira que a escrita do
polo maicr ntmegalego
"poda ser eniendida
ro de homeso.
a)

FUNIIALEI{TGS

TER.ICOS.

As notas em riba resenhad.ascumprem-se ajeitareintegracionista. Esta ,


darrente na <ortogretfa->>
coi-rl efeito, urnha propos ta coerente, seriarnente fundada nos achados terico-prticos das Cincias da
Linguage. Naqueles aspectos que consideramos per-

72

tinentes para o nossc intento, sintetizamc-los a seguir num presuposto e em dous princpios gerais,
qlle reproduzimos qltase literalmente do llstdo Crtico, preparado pcla Cornissom Lingstica da AGAL.
1." Presuposto e ccndicionante.
Iniplicarn-se difereirtes cadeias Ce teorzagoms e
ccmportamentos nas i:espcstas que se dem s segr,untes questons:
1. Gaiiza naqom? Ou mais bern .,regin de
Espaa"?
2. O galego ha cie ser instnimento de comunicagorn na n3qcm galega? Ou rnais bem instrumento cornunicativo subsidiric dc castelhano numha regiom espanhcla?
Com efeito, scb as opqons para a formalizagon e processo ncrmalizaCor do gaiego acham-se concepQons
genricas ( t ) que na prti"ca funcionam como pres.'
posto e como condicionante da teorizagcrn e dos uLterici'es comilcrtamentos lingsticos na Galiza.
Os reintegracionistas em geral sustentarnos, salvc rnatizes, qrle a Galiza naqorn, diferenciada clo
pon to de vista geogrfico e antropolgico, caracterizada pcr umha cultura de sell e urnha lngua que
a inciuem, por direito prpio, na rea luso-africanobrasileira; i-nas tarnm naQom <(economicamenteexpiorada (...) fornecedora de produtos primirrios,
energia elctrica, homes e capitais para um capita(7'; -v!iti.. o captulo VI, ,,Esiructura e ideologa, da obra de Marta
HARIIE,CKER (L975), pp. 95-111. l'Ionr q'-rererie simplificar o terna, mas
a respeitc do nacion-alistto e, ern particular, cio reintegraclonisnto est-se
a dar um curioso fenmeno: Reforqa-se a ideologia contrria, o regionaIis*to, porque esta resulta b.,ern til para que os galegos aceitem a esti:utura geral da cxploiagcm de classe e sobretodo as condigons da sua
erplotaqom coirlo povo. Veja-se Lpez-Suevos, obra citada, p. 30.
( 8 ) C r . R. LOP E Z-S UE 1"OS, o b ra c it a d a , p , 6 9 ; v e ja -s e p p . 6 9 -7 0 . Nes t e
rnesno particular pode consultar-se a obra dc Prof. CARVALHO CALERC, Dc Fala e da Escrita, Galiza Ed./AS-PG, Ourense, 1983, pp. 15-27
e 28-35.
,11

IJ

lismo alheio" ( s) e carente de instituigons scciais e


poiticas prprias ou ajeitadas.
Congruente co antedito, para ns o galego singelamente a lngua da Galiza, de modo que o processo normalizador do mesmo ha de concordar coa
concepgom da Galiza, do seu territrio e sociedade,
da sua cultura e histria:
1) Considerar que todos os habitantes de Galza
podem e devem viver em galego, como em USA se
vive em ingls, induz a normativizar o galego de
maneira autnoma, sem forEar o seu sistema em
aras de oevitar conflictos lingsticos co espaol> (n).
2) Admitir que em Portugal, Brasil, Angola, MoEambique... se falam variedades de galego conduz a
elaborar a lngua-padrom para a escrita e para a faia de modo que seja vlicla para a Galiza, rnas concorde, no possvel, cos padrons lingsticos usados
nesses territrios.
3 ) Potenciar a cultura galega em comunidade
com todas as outras expressons culturais de ocidente implica tamm a existncia de regras de recta escrita que nom contradigam, sempre que for possvel, a normativa dos idiomas da nossa rea cultural,
em especial a luso-brasileira.
4) Admitir que a histria da Galiza bastante
anterior aos sculos xvill
ou xIX obriga a ter em
conla as manifestagons escritas que se drom duran.
te os sculos anteriores.
2." Frfuacpios gerais.
Resumimos em dous os princpios (ou critrios,
segundo se considerem) que apresentamos como b(9) A afirrnagom de R. Lorenzo Yzquez. Cf.
linguan, ro Galicia
"A
i9 5 0 - 1 930.E d. Galxia, V igo , 1 9 8 0 , p . 2 5 : o O n ro v c me n ro lu s is t a n o n s e
d conta da realidade. Temos inters polo galego ou polo portugus?
Se nos inieresa o galego cmo imos facer da nosa lingua un arrabald.o
do poi'tugus? Cmo imcs impoer unha grafa artificial no galego, se
cle sd e o sc. X IX temos xa a n o s a p ro p ia ? / . . . / E s q u e c e n o s lu s is t a s a
realidade histrica do galego (sempre preto clo casteln, pouco en contacto co portugus) e a realidade actual". Sem comentrio.

74

sicos para a global formalizagom do galego e para


as escolhas normativas particularizadas.
a. Fidelidade tradigom escrita do galego.
O princpio, assi enunciado, abrange vrios aspectos que convm especificar:
1) Os textos correctamente escritos em galego
term sentido se desernpenham (ou tendem a cesernpenhar) as fungons que em calquer sociedade costuman desempenhar; isto , os textos escritos altamente forralizados som s produzidos e re-procluzid.os
em processos comunicativos oficiais: Som textos legais, administrativos, textos escolares, literrios, etc.
2) A escrita correcta do galego manter a formalizagom predominante cando a lngua se empregava
<(normalmente". Deste modo evitar-se, canto for possvel, a ruptura quase completa, no grafismo e nas
forrnas, coa escrita medieval.
3) O curnprimen'io deste princpio na lngua da
Galza far que esta confiua co portugus e brasileiro padrons, salvo diferenEas legtirnas e menores.
b.

Correspondncia suficiente coas falas do gaIego.

As diferentes falas do galego na Galiza, do portugus em Portr-rgal e nas ex-colnias, e do brasileiro no Brasil harn cle considerar-se a-ieitaclamenterealizagons de umha mesma lngua histri.ca, correlativas cla mesma escrita correcta, com escassas variantes normativas. Mas deve entender-se em particular:
1) Os textos correctarnente escritcs em galego
nom transcreverm literalmente textos orais, nom
s polas razons aduzidas no apartado 0.1, senorn tarnm porque as normas de escrita correcta tenhem
de cumprir umha necessria tarefa correctora dos
espanholismos e impropriedades que deturpam as
falas da Galiza.

75

|-

2) Sempre que for possvel, a escrita correcta cio


galego constituir-se despois de comparar os textos
rnedievais e as f alas ( ou textos literlrios ) contemporneas. Escolher'm-se,portanto, preferentemente
as reaLizaqons forrnais ( noin esprias) coinci Centes
nllm e noutro tempo.
3) () cumprimenic deste princpio na ingua de
Gaiiza far, tarnn por este caminho, qlle conflua
co portrtgus e brasileiro, se bem nos nivis niorfoigico e lxico, principalmenie, se constitua em
ncrma diferenciada.
b)

EXIGNCIAS

Ptrtu{TICAS.

De todo o erposto at o rnornento tii:arernos al'


gi-rmhasexigncias prticas qlle, em calquer caso, se
ham de cumpi:ir nas normas para a escrita correcta
do galego:
preferncia poias
formas plenas
L.' Preferirmse- as formas mais amplas (plenas)
sobre as reduzid-as.Assi, verrn ou verao e nom vran
cu vrao; para e ncm pra; ao e norn ; rlorn o e nom
ncno ou flo, etc. Deste modo, os leitores pcclerrn
fazer crresponder, aj eitadamente, a forma escrita
( irlena) com caisquer das formas orais ( ampla orx
reduzida).
estabiiidade das formas
preferncia pola
2.' Fiaver de preferir-se manter as unidacles cla
lngi,ra, mesmo na sua aparncia grfica. Daqui que
se faga o pir,rral de vez, veres, ou qi-ie se escrer/a con?er o calcic (ainda que se pcda ler /kcin1ck1dc/),
ou que se rnantenha o v. em toda a conjugaqom de
rectruzir ou de anieralizat.
preferncia pola
grafia histrica
3." |das palavras pa-rrimoniais, preferir-se a escrita histrica ou tradicional, cando esta f icou fixa1 t)

aa nos Eextos
da
textos meo.levals.
medievais. Assl,
Assi, cantava
cantava e noin cantaba; rvore e nom rbore;

povo e nom pobo; paiavra

e nom paXabra; gente e nom xente; Janeiro e nom


xaneiro; jeito e nom xeito; cabega e nom cabeza;
constituigom e nom constituizn ou co!.stitlcin, etc.
Evidentemente, na maioria dos casos a pronncia
a mesma tanto se se utiliza a grafia tradicional corno se se utiliza a castelh anizad.a; contodo, no primeiro suposto o gaiego escrito nom s se aproxima
do portugus e do brasileiro, sencm que com freqencia conf lui com outras lnguas ocidentais ( catalm, italiano, francs...) em bom nmero de vocbulos.
preferncia pola
grafia etimolgica
4." Nos cultismos, deve preferir-se a forma empregada polo luso-brasileiro na grafia que llr.e corresponcler pola etimolcgia, como costurna fazer-se
nas lnguas ocidentais. Assi, Geologra e nom Xeoloxa,, getrogo e nom xelogo, exigir e norn esixir, etc.
Desta maneira climpre-se a exigncia 2.^ (mantrn-se em todo caso geolog-, por exemplo) e coincide-se
coas lnguas da nossa rea cultural, ao tempo que se
respeita a pronncia netamente galega.
i'

2.1.3. trirnhas palavras sobre o processo norrnativizador.


No quadro sinptico com que inicimos o apartado 2. sintetizmos a nossa proposta a respeito do
ritmo ideal de levar adiante a planificagom da lngua que aqui propomos.
Resultar ocioso advertir que no presente apartado estamos a referir-nos ao processo global que,
observado, presumivelmente facilite o domnio (ro)
(10) Teramos de dizer melhor cornpetncia, quase no sentido chomskiano do termo. Cumpre distinguir entre competncia emissora e receptora tanto para os usos falados como para os escritos. Ou talvez seja
melhor dizer cornpetnca no sentido em que entende a Gramtica do
Texto a competncia comuncativa: (fatores eu, ao nvel cla prpria lin-

77

iL/^

cla lngUa falada e cla escrita, de maneira que se m"


preguem com correcgom ajeitada.
Supomos que nom existe vontade, social e poltica, contrria a que o galego oral e escrito, adequadamente formalizado, seja de uso habitual na Galizd, se bem trataremos o tema especificamente nos
seguintes apartados (22.1.e 22.2.).
Distinguimos, portanto, ambos os dous tipos de
tl sOS .

a)

Usos correctos da escrita.

normas ortogrficas
e morfosintcticas ja
Prescindindo de matizes obrigados e sem dvida
abundantes, pensamos que os galegos, isto , o Governo, a Administragon e o Povo em geral, tenhem
ao seu dispor na actualidade umhas Normas Bsicas de galego ( reintegracionista ) , ortogrficas, 1orfolgicas e sintcticas, que sectores nom desprezveis da populagom seriam capazes de utilizar num
prazo baitnte curto de tempo e sem esforgo demais.
Os funcionrios princioalmente poderiam empregar
o galego escrito segundo estas Normas antes de um
ano talvez.
lxico formalizado
Mais longo e discutvel ter de ser o estabelecimento das formas lxicas normativas. Contodo, tendo vista o vocabutrio conaum luso-brasileiro poderia reduzir-se o prazo tamm neste nivel lxico e
possuir umha norma vccabular unificada num prazo
nom maior de dous anos.
gua, possibilitam a comuniqo verbal, isto , o conhecimento de uma
ti"gUu natural (o seu lxico, 3 sua gramtica), bem como o conhecimento
de uma llngua natural (o seu lxico, a sua gramtica), bem como o
conhecimento das norrnas que possam favorecer o xito dos atos comunicativos. , a tais fatores que aplicaremos aqui o termo de cornpetncia
comunicatvau. Cf. SCHMIDT, S. J. , Litzgiistica e Teoria de Texto, Livrade
ria Pioneira Eclitora, So Paulo, 1973,p. 11. Veja-se tamm o artigo
HYMES, D. H. *On Communicative Competenceo includo em Sociolngttistics (J. B. Pride e J. Holmes editores), Penguin Books Ltd', Harmondsrvorth, Nliddlesex, England, 1979 (reimpressom), pp' 269-293'

78

alfabetizagcm dos
galegos em geral
Logicamente, a alfabetizagom dos galegos, quer
dizer, o processo de
adquisigom de copetncia da
lngua escrita, tanto a emissora (escrever) como
a
receptora (Ir) por parte do maior nmero
de gente possvel, necessitaria muito mais tempo; teria
de
ser umha tarefa duradoira e dilatada. Talvez umha
geragom escolar, quer dizer, oito cursos
do E.G.B.,
trs ou catro do B.u.p. ou F.p. poderia prever-se
que havia de estender-se o tempo mnimo para
os
galegos, em quantidade suficiente, .orrr.g.rirem
o
conhecimento ajeitado e a prctica habitual da
normativa ortogrfica a todos os nir,is de emprego
escrito.
b)

Uscs orais forrnalizados.

Mais difcultoso de estabelecer e rearizar parece


o processo de norrnalizagorn para os usos orais. Entendemo-lo, por Lrm rado, como adquisigom de competncia e, por outro, como actuagom da mesma,
isto , ernprego da lngua correcta por parte d.os seus
usurios, sobretodo, nos mass media.
prazo para os usos
orais formalizados
Que um grupo numeroso, se bem profissional,
apreenda o galego correcto e o pratique de rnaneira
<espontneao reqller um tempo bastante amplo de
aprendizage e uso (controladoo. Com efeito, trata_se
de conseguir o hbito de umha d.eterminada correcgom idiomtica. por isso, para que a utilizagom
do
galego nos meios de comunicagom social, piincipalmente nos de expressom oral (rdio, TV, filmes,- vdeos.. . ) , nom resurte forgada nem artificiosa cumpre um prazo prolongado, mas nom extenso
dernais.
Ns propopomos entre um e trs anos, sempre
na
hiptese (insistimos) de que haja umha efectiva von-

79

platade sccial e pcltica Ce actuar ttlnha aj eitaCa


nificaEom lingstica do galego'
desespanholizaqcrn
do galego coloquial
A cle'r-erminagomdos passos ou etapas intermdias, co ritmo de adquisigom e prtica competenciais,
mda actuagom dos mesfflos segundo os diversos
bitcs scic-culturais fica para melhor ocasiorn. Ir{om
proobstante, est intimamete relacionada com um
galego e
cesso simultneo aa da norrnalizaqom do
o cla descastelhanizaqom do gaLego coiocluial sobreaciivinha-se sumamente lontodo. Sem dvicla,
"t"
go e condicionado por iactores rnui diversos, descie
social
a j,r citad a vontacte poltica ( institucional ) e
(de grupcs empenhaccs na normalizaEom da socieou de
clade giega ut a efectiva vontade de fala
Ingua de cada Lln dos cidadaos na Galiza.
oprocessodenormalizaEornd.osLlsosoraisnos
mais doado
rnass media , apesar de todo, bastante
descastelhade levar adiante do que o processc de
nizagomdasfalascogalego:Aquelpartedezerae
ha de pos tem d-e construir-se; este nom apenas
aminorados (tt)
tenciar usos do galego cada vez mais
deturpagom
senorn tamm tem de corrigir a prpria
dosistemalingstico,porcertoavangadadeavon.
do.
2.2.DIME.I{SOISNoME,STRITAMENTELIN.
Gf STICAS"
lingscomegamcs Llrn apartado da planificagorn
tica vidrento demais, quebrad.iqo,obscuro e viscoso'
os tiFundamentalmente teramos de analisar nel
gapos ce discurso ou (maneiras de f alar" sobre o
i.go, habituais ou dominantes na Galza. Curiosanlinoritria
( 11) Lngua de usos aminorados ou Lngua em situagom
(ou marginada) adenomin a g o mq u e me lh o rlh e c o rre s p o n d e a o g a ie g o .

80

mente, de modo cada vez mais erplcito


estes preconceitos confruem coas maneiras
* farar contra o
que se pensa lusisrno.
nlusismoo e
r<antilusismo
>
Poremos exempios, que sempre crarificam
as cou.
sas, e sobre eles sistematizarernos
o nosso propsito.
u-11 coraboragcm de D. Ramon Lorenzo yzquez,
aparecida o 18 de outubro de i981,
domingo, em
EI rdeal GaIIego, resurta paradigmtica.
A era per_
tence o seguinte pargrafo (,, qLle
nos permitimos
)
esmiuzar ou esquernatizar. Dispomo-ro
a duas corunas: [Jmha recolhe o que se di do Iusismo
e a outra
o que se atribui ao oficialismo; em
redonda reprod.u_
ze-se o que se di explicitamente
e em cursiva o que
deduzimos das afirmaEons sobre
a outra opgom ja
qlre som (posturas totalmente
contrrias, porque a
umha excrui outra>, segundo confessa
o sr. Loren_
zo Vzquez:

(12) c pargrafo di assi:


"canclo se tratou de norrnativiza-la lingua
e a Academia Galega e o Instituto
da Lingua Galega da universidade
chegaron a unha normativa ca.se
.o-r,, l-'r.r,
cantos aficionados ocui'ruselles presentar unha nirmativa
lusista, ou ,reintegracionista,,
como
se di pra disimurar, querendo
achega-lo garego portugus
na
grafa,
na morfosinta-xe e no r.xico, porque
resulta que utiliza_ro garego
vivo
escribir baixo a presin clo casrern
,nLrnca,
e hai ;
,.;o".r]rrt
n""
existiu. As chgase a dras posturas
totalmente contrarias, porque
a
unha excie outra e non hai posibilidacle
de entendemento.
Estes galegoaprendices en
moitos casos fixronlie un fraco
favor
galego e contriburon a que
a xente se indispuxese anda mis
contra a
nosa lngua' Sabido que nas
aldeas falan o galego coa conciencia
de
que o falan mal. Se por enriba
ile imos cre que o verdadeiro garego

alleo e con lusismos, anda


se convencen mis eles. o que
debemos
facer facilitarres todo o rabor
de aprendizase do propio id.ioma
e pra
eso cmpre ter em conta o que
deprenden na clase de casteln. o galego e o casteln teen ho;ie unhas
caracteristicas moi semellantes, cousa
que non sucede entre o garego
e o portugus falado, e mesmo escrito>.

B1
I

QLIADRO
'l u si smo '
l. aficionados.
2 . reintegracionistas (parl. d is s imularf. htsistas (na realidade)'
3. achega-lo galego Portugus
-na grafa.
-na morfosintaxe.
-no lxico.
4. utiliza-lo galego vivo . .escribir (13) 6aix a Presin do
casteln.
5. recuPera-lo que nunca exrstlu'
.

galegoaPrendices.

7.

fixronlle
galcgo.

un fraco servicio

8. contriburon a que a xente se


indispuxese contra a nosa llngua.
9. notn facititar-lhes (aos das
a l d e i a s) o l a b o r d e a p re n d iza d o .

1 0 . nont ter em conta o q u e


apreendem na ata de cas'
telhano.
ll. o galego e o portugus tetr.lrcftt
hoie caracteristLcas rn t L s e '
ntelltatttes.
12. o galego e o castelharrc, tanm escrito, estcm netametr
te diferenciados.

2
' c f ic ia lis mo

l. pro-iissionais (?); oficiais (?)2 . 1rctn reintegracionistas ( Para


d is s imt a r) (? ); a n t ilu s i s t a s
(na realidade) (?).
afastar o galego do portugtis
J.
- tttt gra-t'i7...
- na tTrcrtosltlta-re.
- no lxico (?1.
4 , utilizar o galego vivo rtottr
escrever baixo a pressotn do
castelhano (?).
recuperar o que algumha t'ez
e x is ri t (? ) (1 4 ).
A
s,alegoinstalados (?): equivale
o ln a t n a -I a lin g t m" ?
7. f ixrom-Ihe unt ugordo> servigo ao galego.
8. c o n t rib t t ro n t t r q u e a g e n t e
se ponlta a bem coa trosst
l n g u a .
9. facilitarlles (aos das a|"deias)
todo o labor de aPrendizaxe.

1 0 . Dara iso ter en conta (15) o

h.r" deprenden na clase de


c a s t e l n .
e o casteln teen
11. o galego
-unhas
caractersticas
hoie
moi semellantes.
t 2 . cousa que non sucede entre
o galeg e o Portr-rgus fala'
do, e mesmo escrrro'

e
(13) Cumpriria distinguir, a teor do ja exposto, entre usos orals
outro
talvez
acocha
escritos c1o galego. Mas na expressoni de R. Lorenzo
escrever cofno se
de
o
tema em litkio, aqui nom tratado directamente,
no ponto 6, o Ce ntanar a
fala, em relEom com outro que se insi*ua
lng u a .
(14) IVlesmo o ILG conscientemente tenta recuperar o que exlstru'
Ou norn feguA q,Jestgm, portanto, noln parece pr-se entre recuperar
perar, senom entre o que se pode e deve recuperar e o que irrecuperconhe'
vel. Isto o que se adivinha na <boutacleo de R. Lorenzo: El bem
ce que o que os reintegracionistas tentamcs rccllperar e.ristitt em galego;
polo motivo
o q.," teri de confessar que nom lhe parece recupervel,
(morqu; seja, esta ou aqucia forma, ou um ;erto tipo de unidades
foigicas e lxicas, sobretodo).
(con'
(15) Ter em conta entende-se corng (considerar> ou bem como
ceder valorr. O castelhano tem de ser ccnsderado para levar adiante um

82

Pondo-de parte os pontos !,, 2.e 6. (no quadro)


que recolhem argumhas desquatificaEotrr
d* D. Rami
Lore'zo contra os advers.ior, agrlrpamos os
outros
pontos por temas. cremos que os salientveis
som:
temas dominantes
sobre o galego?
1." Naturalidade ou carcter congnito
-u da lngua
(galega!). pouco ou nada se deturp,,
rongo"J;
tempo ( ?); pouco
nada pode reformar_se, est
-ou
bem como est. Vejam-se
os iontos 4.,5. e g.
Portanto, recordar que os usos da rngua nom
som
tarn naturais, ainda que recramar que se actue
em
conseqncia se venha acusando como falta de
vivn_
cia do galego autntico (ro).
2." Redugorn da desnormalizagom do galego

desnormalizagorn ortogrfica ou pouco


mais. vejam_
-se os pontos 4., 7. e g.
Por conseguinte, denunciar o conflito lingstico
,rf azer porticar, segundo certos detentad.ores
do
Poder.
3." Restricgom da <questom de escrita correcta>>
- simples facilidade (dsde a espanhola)
no apren_
dizado da mesrna: ponto 10.
Portanto, propor umha formali zagom do galego
nom submetida espanhola censlrra-sepor
estrangeirizante.
4." Elevagom da dialectologia, fontica
e quig
Ixica, a critrio fundamental puru o estabelecimen_
to da trngua comum, ou teorizagom das divergncias entre as falas do galego e , o- p"rtugus
e
ensino realista do galego e em garego, ja que
poro de agora na lngua
oficial do Estado se u.hu* quase todas
a, h"rrsag"s que os nenos estimam (Tv, rdio, cmics...); mas nom tem d.e
ser varorado at o ponto
de as suas noffnas de escrita correcta serrr'irem
cle pauta para as do galego.
,
(1) Estes ou parecidos argumentos
surgem mesmo em ensaios da
autoria de persoas, como G. Rojo ou
c. darca, ponderaclas e srias.
Vejam-se as pp' 108-109cla Revsia cie
occiclente, Extraordinario Ir, nmeros 10-11 (febrero de l9B2), ou os Recantos
da lingtn, La yoz de Galicia, A corunha, 1993, passi. o feito paratxa
e que eres som tamm
*galegoaprendizesp.

83

e cast:lhano"
afirmagonr clas semelhanqas *-t galegc
Vej am-le os Pontos 3', 11' e 1'Z'
a margisustentar opinions diferentes acarreta
naqom oficial.
SebemenconlralTtosesiestemasnLlmtertocentradosobreaciscussorndaquestomortogrficir,
dej r-rlgamosqlle som fr:nclamentais e reiteraclos llas
galego' Esclaragons of iciais oll of icialistas sobre o
efectiva
tas, ao rrorro i-., inciclem na arninoragorll
posiEons
da lngua da Galiza, ao provocate.T desde
d9t gad; prJstgio e pocler o "tar*e ideolgico
mais gra'
legofalantes. E ; sua inciclncia parece-nos
ve" e perigosa por canto os meios de comunicagom
magnificam com exclusividaclequ3social recolire*
"
se absoluta este tipo de declaragons'
de
Com efeito, asslstimos eraltaqom unilateral
sem'
certas 'opinions' acrticas, proferidas e apoiaclas
ingepre em contertos ideolgi.o q]-le. identificam
co
nllamente nagom e estad (ula nacin espaot-u')
do casobiectivo indirbitvel de refcrqar, 7 respeito
e
telhanc, ola lengua espaola oficial clel Estado''
e discurcle olas otras len.rztlasespaolas,,,conceitos
mas
sos clominantes dsde urnha determinada poca,
intensificados nos irltimos tempos ( rz) . Poderamos
conacluzir neste respeito testemunhos nllmel'osos;
das
todo, s transci.everemos trs, representativos
'opinions'prevalentesnaGalizasobreogalego'os
seus usos, a slia forrnalizagom' ' '
exemplo de
'opiniom' oficiosa
oficioso,
1. O primeiro provm c19Llm portalzoz
de klaio d-e
talvez mtgre lui, c1o oficialisrno. o 10
Gaile'go,
1gg3,D. Avlino Abun atribua, em El ldeal
comc os
a D. Gonzal0 Torrente Ballester assertos
seguintes:
nengtlm

Privil'

( 1 7 ) osquetemosoutrasopinionsnomprocuramosnenglllilPlrl'IrE. congruente do
srio e
^-^.-,'rlo r\ .r,t,.t.imento
g i o ; s julqamosqtleprocecleg.cllmprimentoSerloecon3l-uetiLuU
ocupan-los no pontO 22.2
.lo 1978,
1e7R de
lr- que
olte nos
noS ocupan-los
de
^-,-^L:r.-i^^.
\-'
(J rr> L 1 L L r rc ! r Constltuigotn
a r t . 9 ." ;./ ' "
4'
apa r t aclo
c1a l ngtta" '
usos
fi tncl ementai t
n C .rc i to s
sob o e p q ra fe
"

84

(As diferencias co pcftr,rg's


sc', e'-icienremente grandes. A n galego cstalle'tanto
'
traballo
aprende-ro portugus .omo
o chino. De xeito
que o rusismo parceme unha
oimislon da personaricrade galega. o que hai
qo- iu.*, defende-la troi" personaiidade.
tas, eqr-riribracras,acolrgantes (
1Xr-1s
apostilava
D' Ar"elino), as palabras cie
ioi-rente Bailester.

L:3:'f
::"""nf;:,"-:#
11,fl:,i#
&1,""T

za a albiscar. ie'e
zalo!".

Galicia Uo ;ug;,

Dcn Gon-

exenrplo Ce opiniom
quase oficial
2. o segundo testemunho poce
-u'
considerar_se co_
mo decra-ragom definidoru
efectiva potitica oficial sobre. o galego (do
*"r*o
modo qlre a colaboraqom antes citada de D.
R.amon Lcreizo fazia explcitas as teses cia cincia
oficial). Formu parte de
umha entrevista que D. rvturr,r-l
Fraga Iribarne ccncedera
jcdaiista
um
" ru R.egiir, em que foi
-de
?
publicada
o 4
Setembro cle 19gi:
"Lg aprend f" galego) de mi abuelo, de mis
padres, cie mis u.nigr'y
mis paisanos. Lo que
ocurre es qlre nunca se me ha ocurridc
utiiizar
el gallego, como arg,nos hace",
.t*o un instrumento portico, e incruso co'no
Lln arrna ar-o_
jadiza para tirrsera a
Ia cabeza de otros. por
cierto, casi toccs lcs qlle hacen
esto no saben
bien el gallego,-sino qL" Io han
aprendico inventancc vocabros o copiando
d"i portugr-rs.
Y.o crec qlte el gallego es, corno
toclc, Llna crea_
cin de Ia historia y: hubi"nclo
nacido antes de
q-ue se produjeran las grandes
unificaciones nacionales, sigui un .J*ino
lit"*.io
briilantsimo hasta finares clel sigro xv.
Entonces eran
Ias resiones portuguesas quien
to desa;;;n;;;
perc desde Ia independencia
de portugal, hay
un destino qye sigue Ia lengua gallega,
qlre se
convierte en Ia rengua popurar
d*e Galicia, con-

8s

vivienclo con el crsiellano en Lin biiii:giiis mo


que nLlnca ha creado problemas. E,sta no slo
es Llna opinin ma; lc es tambin de1 ihr:strc
catedrtico de Santiagc, Lorenzo, quien ratifica
que el gallegc-rhay' qlle dejarlo como eS, no inventarlo cie rillevo, ni mttcho 1enos si csta ir.encin, rlo slo llo es fiioigica, sino tambin
pcltica. E,n resumen, cuando Llnil persona me
habla en gallego i'o le siglc la conversacin en
este iCir-;r'nrn.
exemplc cle
opinioi-r oficial
3. O terceiro testemunho tornado de cleclara!-rJnscficiais scbre a valor"agom e razoils clo recurso c1e inccns titucicnaiidade contra a l-ei de Ftrorma'
llzacolrs Lingstica {Lei 311983,de 15 de Junhc).
D. Domingo Garca Sabeli, Delegado do Gover-no
clc Estado, afil-mava eIrI La Yaz de Galicia o 7 de
Cu tubro Ce 1983:
,,La dr-rciaest precisarnente en 'el deber' porqlre pudiera ocurril" que una interpretacin rgicla de ese Ceber resulrase confLictiva. Es decir, qlte cliese lugat' a una cliscrii'ninacin, pefo, scbre tcc1o, ccn i,';s ciudaCancs espaoies
n l re rensnn -sli vecindaC adrninis tr"atii'a en Galicia y qlte, lrci: eso, son -va de hecho gallegos,
allnque nc io se?n de nacimjento ni cle cultu'
rA >.

E especifica ( conr-rn q-1eo tenharcs eln ccnta para o que clespcis ciiremcs ) :
nYo pieasc qlie el Pal'larnen'ro galLego interpret ese d ebei: ccino Cebe:: mcral, pero e1 Gcbiernc rCe la nacin lc interpreia en sll signii i c a C c l e ga l d e o b lig a ci n " .

Fola slla pari-:, D. Tcrns de la Qgad,ra Srlcecic,


-Esiaclc,
F,{inistro cie Aciiniilisi::aecm Territorial do

86

explicava que se pretende retirar 'el d.eber,,nr primeiro lugar, por respeito ao Estatuto de Galiza
e,
(aunque sea una razn formal, estas
tienen en
rnuchas ocasioires contenidos y dimensiones
sustancialese irnportantes.
" Po.que es gallego tambin cualquier persona
que tiene la vecindad en Galicia y
puede
ser el funcionario que logra su destino
"s aqu,
el militar, cualquier otra persona que llega, y
establecer un deber de conocer la lengu inrnediatamente le sita en el incumpiimiJnto de
la Ley a aquel que no ra conoce y ;i re sita en
esta circunstancia Ie puede abocar a posicin
de ilegalidad q'-re le haga acreed.or u ru.rciones,
a diferencias y discriminaciones con repercusiones en las propias relaciones privadaso.
Precisava ainda mais:
" si la ley se hace para no ser curnprida, es
mejor que no se hagar.
irlom obstante, deve ficar bem claro

;,1,:.
;:
""??';#ilJ.::1
TJ
il,"'?;;l:3
':,'Ji
forman parte de la cultura de .uu comuni-

dad, y de Espaa en sll conjunto, y tiene la


mxima comprensin y apo-vo por esa poltica
de normal izacinrr.
incio de interpretagom

Dados os testemunhos, cumpre sistematizarmos


ajeitadarnente a ncssa proposta. Repararenlos anies
de nacia no alcance dcs m"smos; o iundamento real
em qlle assentam som os discursos ou (lTraneiras de
ccnceber e de falar do galego e cios seus usos)>,vigentes na sociedade garega (e espanhota) e expressos no ordenamento legal. Despois de os e*a*inar1itos, propomos possveis caminhos de rnudar os ciiscursos nurn praza mais cu menos longo, ja
QUe,pen-

87

Samos, de seguirern actuantes, a alienag:om lingstica e cuiturjl se consumar na Galtza; o processc


cie sr-rbtituigom do gaLego poio espanhol ser iri:e(
l,ersvel, ainda qlte Se mantenham aiguns recantos)
de Lrso.
2.2.L Dimenscnl social"
segundo escreveLlFrancisco Rodrguez (Ic)76,1980,
pp. zl-zz) a respeitc cc conflito lingiistico na Gali;;, (<sehai aiheamento nLlm piano econmicc, poltico e cultural curnpe luitar pola emancipaqom a
toclcs os nivis, j a qlle estm fr-rnCamenteinterrelacionados; os trs .ridos e os trs actuantes' Restaurar-l|e a Llm home a concincia de qllem , a
valorizagom do seu, coloc-lo em cisposigom de
reclamar certeiramente o que the pertence. Voltar-lhe a Llm povo a concincia lingstica autoafirm-lo, refoigar-lhe e concincia nacional que, neste
SenSo,nom umha criagom Superestrutttral;:eaccionria, como a criacla polos interesses de trmha
classe social clominante, senom que f orma parte da
ideclcgia iibertaclora e responcle singelamente interretriqom espontnea de comunidade-histria-terra>.
Ccrn efeit, a situaqom galega tocla confiitiva,
mas nlrm clos aspectos o conf lito social est pariicuiarmente agudizado; o lingiistico e cttltural '
Os indivd.rorl u socieclacle cla Ga1za estm 'Ci.idi
dos entre a lealdade ao idioma e cultura prprios
pare a lealCade ao iciiorna e cultttra oficiais. Em
ticular',uumconflitoentreoqLleum(lingsticamente falando ), associado a'o idioma com qlle tem
apalavraclo o munclo prprio, e 9 qlle Llm desejaria
ser, ou o que os oi-rtroslhe obrigam a ser' motiva'
cio desde um iciioma exterior> (SANCHEZ CARRIOI\i'
1981,p. 34).
a)

Discursos habituais sobre o galego'

yiruPode advertir-se o conf lito, com particular


lncia, nos discursos o maneiras de f alar habittrais
a
sobre o galego: }duns, OS dominantes, af irma-se

88

vaiidez de usos e textcs prel'eriCcs em espanhol, a


cilsto de minusvalorar Ltscs c textcs em galego; nor-ttros, pollco freqentes e tilenos estendiclos, som os
usos e textos galelos OS primaclo.s e os preterici,--ls
os espanhis. Ccntodc, a realida.Ce iriporn-se: Os
Llscs do castelhano sentem-se insubstiluveis, mentres que os usos do galego resultam quase sernpi'e
aleatrios ou opcionais. Fica reforqado assi o j oretr
(sLiic) estabelecicloentre o que eKpressa,apesar de
to'lo, a prpia iden lidade, o galego, e o que devm
efectivo e operatrio, o espanhol.
o tema fr-rndamental:
discursc-s do bilingsmo
N.iada sucede inocenternente. Hai interesses bem
clefinidos que estm a reconduzir o confLito at resoiv-lo na substituigom pura e simples do galego
polo espanhol. A tal fim servem-se dos cliscursos qlle
reforgam e motivam a tntidanqa de hbitcs lingsticos nesse sentido. O mais evidente destes discursos o do bilingsrnc, o que apresenta o bilingiismo ccrno estado icleai, rnticc, indiscutr'el, pai:a o
indivduo e para a colectividade ( tr ) . lJrn mito que
( l S) r -:.csic discurso cxces s ila n ir' n t e a b rirc la n t e n o s ilt irrio s t e rn p o s c o mo para pi-i1S?i'olie sc d;i por casua'iidade. O Sr. Lorcnz,o Yzqttez, t--atciritico d a Universidade cle S aniia g o , e s c rL -v i ln Un h a s c a n t a s re f le x i n s s o b r e
o galegr-.r,'
o 18 de Outubro de 1981 errl Et Icl,eal Gall.ego, ia citacia.s. Acaba va - a s com L1m paradigmtic o d is c u rs o b ilin g ii s t a :
" Co n b o a v o n t ad e
p d e n se facer moitas colrsas n o s p r x irn o s a n o s . A s it u a c i n b o a , o
pr e sti r i o do galego aumenta e , s c a c t u a rlc s c o n re a lis mc , c o n s e g u ire m o s
ci'ear itnha tor"'a conciencia. Eu pcnsc que partinclo da dobre realiclade
podernos chegar Lrso das dras linguas en condicins
"castelin-galeeor,
sernellantes. Sera ideal que tclolos galegos, desde a base, rer-natasem por
falar, ler e escribi-1as diras linguas e sera gaar importancia indiviciual
deixar de se sentir inferiores polo fcito cle ter unira lingua propia, cousa
que debera ser notivo de orgullo e non cle ver-qoa".
A este mesnro tipo de disc u rs o b ilin g s t a p e rt e n c e a re s e n h a (e s e m
dvida a prpria interven'9om) de Crtltttrtt, persana j" atLtottotna ett GcItci a, q L r e D. Domingo Garca S a b e ll t ir. o n o Clu b S ig io X X I d e Ma dr i c t
o 17 cle Novcmbro de 1983. t\itrm ccr-to rr-romento da mesnta di-se: .,Un
error vulgar con:siste en sliponer, as, sin ms, qlle el biiingsmo es un
fe n m e n o sencillo que consistir a , e n lt imo t rmin o , e n h a b la r u n mism o
individr-ro o una misma colectividad dos lenguas". De ah que el presi'
ciente dc }a Real Academia Galleqa afirmaba clue <,tenemos, hoy ms que

B9

ja em 1966 denunciou Llus V. Aracil com lucidez e


rigor. Como segue a ser de actualidade, permitiremo-nos cit-lo com generosidade. ..Nom nos enganemos -escrevia-. A tentativa conciliadora, por com'
preensvel e satisfactria que for, na realidade nom
conduz a nengures. Pondo de parte o compromisso
prtico, fica o mito eue, por umha espcie de rngia
rrerbal, relaxa a tensom interna e fai que seja possvel um precrio equilibrio sujectivo. Ora, ja que a
lgica da realidade nom se conforma necessariamente cos caprichos da fantasia, nom se poCe escamotear o dilema qlte 'saqueia' os smbolos" (ARACIL,
1982,p. 43). Convm precisarmos que o rnito bilingsta osaqueia)>o espaqo simblico (rg) de umha das
inguas, o galego, em benefcio da outra, o espanhol,
sena se apresentar como alternativa razovel.
irracionalidacle
cio discurso bilingsta
Com efeito, (rs doutrinas bilingstas som desesperadamente inefveis, evasivas e proteiformes. Nada est mais longe da imaginagom bilingsta que
dizer-nos candidamente em que termos concretos
ccnsiste (ou teria de consistir) o bilingsmo que
pregoa> (ibidem).

nunca. urgente necesidad c1e un e..r.acto enfoque antropolgico del biling'11smo".


E mais adiante afirma-se: .,Garca Sabell juzg necesario hacer la
distincin entre dos clases de bilingsmo: ei natural o verdadero y el
artificial o instrumental. El primer caso sera oeL de ia persona que
pcsee Cos iclionas, poi'que, ai tiempc, se encuentra inmerso en dos culturas ]' cada idioma le sirve para la interioi'izacin y la exteriorizacin
c1e la cuitura respectiva, y en el que se puede incluir, con todas las matizaciones necesarias, el hcmbre de Galicia, (El Pas, 1S de l{ovembro
d e 1983, p. 39).
(19) Opinamos com Snchez Carrin que imprescindvel a e:<istucia de Llm espaEo simblico qtie identifique ao indivduo e ao grupo, <o
espago da criativiclacie intelectual, em toclas as dimensons lgico-intuitivas: poesia, literatura, filosofia, arte e cincia. Canto mais denso for este
as pp'35-38)'
e sp a?o, mais vi'"'a estar a l n g u a " (1 9 E 1 , p . 3 5 ; ' " ' j? m-s e

90

eficcia do
discurso bilingsta
Porm, a operatividade de ditas cloutrinas rnanifesta. Nom se aceita sem grancles discussons a
viabiiidade de umha sociedade bilnge? ,..o mito implica com insistncia que o catalm -continua Aracil referindo-se ao caso valenciano- e c castelhano
soffi compatveis (por unha banda), mentres que
(pola outra) nom o som e nlrnca ham de estar ao
nlesmo nii'el. A sua reconciliaqorn hierrquica. Sorn
complenrentares porque nom som iguais. se ncrn
erro, isto precisamente o quicl da questom. o mito api:esenta corno incliscutvel que o nossc bilingsmo harmonioso, estvel e inamovvel. Ir{om
obstante, o senticc mesmo dos argumentos o contrrio do equiibrio, da neutraiiclade, da imparciaiidade, da equidade ou da justiga. A inferioridade
absoluta e supostamente intrnsec c1ocaialm a respeito do castelhano d-se simplesmente pcr feitao
( ibidern ) .
Se relemcs os testemuhos citaclos (e os qlle recolhemos no apartadc 12.2.Dimensone potrticai a t,r,
clesta anlise, entencleremos melhcr o qr.le est ern
jogc: Os discursos cloninantes reafirmam crLleo castelhano .,1a lenglra espaola oficial del Estadoo e
que olas otras ienguaso (o galego em par-ticular) som,
antes de nada, ..espaolaso e tambin oficiales eR
"
Ias respectivas Comunidades Ar,rtnomas
)>, rnas ocle
acuerdo con sus Estatutcs> (constituicom de r97g,
art. 3"" 1. e 2.). Pola slla parte, os discurscs extraoficiais, ou,e som silenciados ou tergivei-sados cn
malentendidos nos rneios de comunicaqcnn sobretodo, mas nom exclusivamente, debatern-se entre o
desmascararnento dos discr-ri:sosdominantes e a iniciagom de umha nova dinrnica, produtora de disclrrsos galeguizadores, afirmadores do espaco sirnblico em que o galego tem qlre clesenvclver-se.
tema-s dos
discurscs em conflito
os temas de uns e de ouii:os cliscursos resurnem-se no da contradiqom bsica nigrlalclade vs. desigual-

91

dace" (lirigstica e cr:ltlriirl). Ita Galiza {insistirncs)


cle feito prevaleceirr cs cliscurscs cia desigualclade e
os ccri'eliiivc-rsdc possibiiismc que a seguii rilrlisatr-losbrevemente.
1." Discursos da desigu.alCade.
cando n;rs CincirsctraLingLiage se alude a lngua
e <lialecto, sob vria terminologia, adoita-se aceitar
serrl discr-rssomesta classificaqom que na realidacle
pr-cieniif ica ou sirnplesmente poltica, aind.a que
pareqa livre cle apaironamento. o prpio De Saussure cau na mesma eiva, se bem insinure o car-cter
ncin cienifico cia distincc.rin:
"A unidade da lnrrua ( o espago simblico cta
lngua? ) pcde ser clestruca canclo Lim icicina
natural sofre a influncia de umha lngua titeriria. Isto procluze-seinfalivelr;renie cirrido Llin
povo alcanqa um certo grau de civilizaqom (...).
Dona de si mesma, a lngr-ra s cc'hece clialecios nengum clos cais in-adeos outros, e por
isso est conden ac\a a Llrn fraccionarnento indefinido. uias como a civlltzago.n, ao se clesenvolver, multiplica as comunicagons, elege-se, pcr um jeilc cle accrcic tcito, um dos ciialectos e;<istentespaia o converter ein veculo
cie tcco o qlle inieressa naQorn no selr coni unto. Os rnotivos da eleigom som dir.-ersos
:
D-se preferncia ao dialecto da regiom ern
qltc a civiiizagolt nais avan.;arda, olr bem
ao cia provncia qlre tem a hegemonia pcltica
e ei-rl qlle assenta o poder centrai, ou beni
nmha corie a qlie irnpcm naqom o seLrfararr.
(Cours, iV Parte, cap. Itr, par.gr.Z) (:r).
o .,acordo tcitor, qlre ccnrerte <<Llmclcs dialectos existentes> em. ,,.eculode toclo o q.ue in leressa
(20) \'eja-se CALVET, L.
". (1971),cap. II, pp. 40-5+.

92

r nagom>, est a actuar-se na Galiza por clous ca.


rninhcs, segundo se fixo notar:
1. A inicial e prolongada imposigonr efectiva da
Ingua 'nacional', isto , do espanhol, tanto
nos usos como no ensino; e paraleiamente a
preterigom da lngua 'regional' ou dialecto.
Nos ltimos tempos pudo permitir-se,,,por
Llm jeito de acordo tcito,', o uso e o aprendizado do galego, mas submeti.dos, cle mui diferentes modos, aos do espanhol.
2. A circulagorn e anepliagom dos ctriscursos (:r )
da desigaldade, eminentemente estimativos
ou avaliadores das prprias lnguas e dos seus
usos na sociedade em conflito.
Neles ocultam-se, a norrna, os '"'erdad.eiros
motivos da ciesigualdade e os interesses que
obrigam unificaqom lingstica da ,,nacino
e eliminaQom das lnguas nregionaleso ou
dialectos.
Resi-rltaclaro que o oacordoo nom tam otcito,,
nem os..mctivos> tam
"diversos>. De Sarissure fai-nos derivar das exigncias do progresso:..Como a
civilizagom, ao se desenvolver, multiplica as comunicaqons, ele,ge-se( ..) Llm dos diateitos existentes
para o converter em> lngua nacional ou oficial. Os
outros dialectos, existentes, ficam automaticamente
reduzidos a lnguas nom nacionais oll puros dialectos, com todas as conseqncias
o E stado, dono
da(s) lngua(s)
Parecer ingnr-ro explic-lo. IJmha lngua nunca
foi ndona de si mesma>; sempre serve a indivcluos e
grupos cleterminados qlie a usam com uns objecti(2I) Vimos empregando discursr:s no senticlo amplo de omaneiras
d.e
os membros de ttm gi'Lrpo conceberem algo e falarem dissoo. A reduEom
lerminolgica ri inegvel: Nom podemos sinalar a ningum que <cause>
os discursos, se bem reconheEamos que hai manifestos beneficirios d.os
estados de opinom e dos comportamentos ulteriores que originam e
realimentam os discursos.

93

vos precisos. Nos nosscs cias, na Galiza, indivdus,


grupos e Estado servem-se do galego e do castelhano,
mas o Estaco o que est a sinalar as pautas dos
usos e dos comportamentos lingsticos:
a. Deste feito surgrom as desigualdades radic:ris
itos empregos de galego e de espanhol.
b. Ntrajustificagom, a todo custo, deste feito tenr
de procurar-se a orige dos d.iscursos da desigualdade (:s) ou, pola contra, na denncia e subversorn deste feito acha-se a explicagorn dos que d.enominaramos discursos cla igualdade, que nom se devem confundir cos discursos bilingstas recenternente disfargados de afns
"igualatrioso.
discursos da
desigualdade
Distinguimos trs classes de discursos cla Cesigual,
dade (ou dos correlativos, da igualdade), correspondentes com trs aspectos caracterizadores da co*.,,
nicagom lingstica: o da estrutura, o das capacidades ou poder de informa{:om, e o da avaliiqom
ou gratificagom social do processo comunicaiivc
mesmo.
Distinguimos, sua vez, em cad.a um deles (apesar de serem avaliadores basicarnente) prototipos
de discursos,,descritivoso e de d.iscursos..apreciati_
vos>, que no possvel exemplificamos.
Recolhemos os discursos dominantes, isto , os
contrrios normalizagom do galego, se bem nom
perdemos de vista os discursos da ilualdade, que ia
circulam pola Galiza. o xito da planificagom lingstica includa na nossa proposta depencle, ern
grande medida , da prevalncia dos discurso da igualdade. Estes, porm, com freqncia demais, u.um-se contaminados polos estados de opiniom ad.versos.
(22) Os discursos da desigualdade de feito som correlativos da desigualdade social. Tendem a jtrstific-la. E (a lngua um dos factores
mai:; importantes polos qlle a desigualdad social se perpetua> (Cf. HUDSON, R. A . 19E 0,pargr. :1: 2 . ) e v ic e -v e rs a ; a d e s ig . rit i " s o c ia l e x p l i c r
suficientemente o mantimento da desigualdad.e lingstica.

94

a. Virtualidade

estrutural.

Habituaimente nom se insiste ou nom se


fai pblico este tipo de Ciscurso, o que nom irnplica
a sua
falta de vigncia.
1." Descrigorl.
Dous tipos de discui'so descritivo
fam-se sobre
a virtualidade estrutural do idioma,
isto , sobre a
maior ou menor riqueza dos (recursos))
habituais
nas__lnguas da nossa rea cultural:
[-lm versa sobre o sisterna lingstico galego
em
si, diferente dos outros, mas reduzido
(assi se fai
notar) a respeito deles. Deste d.iscurso
nom estm
Iivres as Normas rLG-RAG,
;;"
dixemos, polo Governo de Arianza
"ri.liizadas,
populai. "ju-o,
uns exernplos:
"En garego moderno non existe unha forma de
relati'o equivarente caster cuyo e
portuguesa.cujo. A lngua medieval coeca
a io.*,
cujo ('-. ). a perda deste rerativo purui"ru

producida noutras ringuas romnicas


(nom se
especificam; mas, o leitor pode sabr,'
o ].u.,.l possui dont e o itaria;o cui ,os
usos de
cujo. como sem dvida sabe que hai
escritores galegos que utilizam cuxo ou impropriamente cuio; a forma, portanto, existe) (r4.4.).
sob umha afirmaEom sucinta acocha este
mesmo discurso redutor. o leitor
iguarmente
;rJ;
saber que se usou e que se usa g +
e,i em galego, mas
s se di:
nA grafa, g s aparece ante d, o,
u ou ante algunhas consoantes (...); ante e, I
sase gurt
( 1.3).
lria mesma linha acham-se as suposigons
de que
som irrecuperveis certas formas (-vel,
..

-aria,. ), l_

95

xico ( clizer, Galiza.. . ) e mesmo na definigom esti'eita clo sisterna lingstico galego, con-Io o referente
ao futuro:
"|rio galego non existe isto, pois os futuros son
sempre sintticos, por iso a tese non posible
(farei:ao, qu.eixareirne)" (3.3).
Como interpretar Caqr-relaa forma corn que Rosala
comeQa os versos:
<Cantarte hei, Galicia,
teus doces cantares...o?
Parece mais bem questom de grafia: Cantarte hei
prefervel a cantar-te-ei? Por que razorn?
Outro tipo de discurso afecta competncia real
que nom s se apresenta como diminuda senom que
por falta de ensino ou pcr ser este limitado ou diferencial nos feitos co do espanhol efectivamente
diminuda, menor, na maioria dos galegofalantes.
Assi encarava este tema urnha oCarta al director"
de I-a Voz de Galicia (18 de Fevereiro de L97B) (:s):
..Fara m sclo existe un gallego qre es el hablado por Ia poblacin n"ural y marinera y qtle
l-eicamente sclo contiene trrninos de las respe,ctivas profesiones. No exlste Lrn idioma gallego -digamosde ciudad, con trmincs polticos, mercantiles, legales, etc. ( ). Todos
los conceptos o conocimientos utilizados proceden han sido estudiados en castellano.
-v
Esto cla lugar a dos alternativas:
a. Usamcs en parte el gallego y en parte el
casteilano.
b. O bien, 1o que es peor, deformamos las
patrabras castellanas y las ponemos en pseudo(23) Tenho em conta para as citas que segu.em LIm traballo indito
d e O. padn, S . Fernn d e z e [ d . a V . Ca lv i o , in t it u la d o " E l t e m a d e l
gallego en las cartas al director de La Voz cle Galicia", A Corunha, 1980.

96

galtrego. Cada escritor har la deformacin a

su arre. Esta segunda alternativa es la que se


est usando.
(J. ilXanuel Caxada Rivamontes)
Sublinhamos os asserlos que nos parecem exponentes claros do aspecto do discurso que analisamos.
2." Estirracorrt.
Logicarnente, nos discursos cia d.esiguard.ade,sGbretocio, nom se encontram avaiiaqonJ do sistema
lingiistico galego, iihadas das reiaiivas a outros aspecios; nom obstante, neste ponto poderiam-se incluir tcdas aquelas estima.qons,bern sobre a pobreza expressiva e incapacicade cientfica do galego, a
tecr do exposto na carta em riba transcrita, ou bem
scbre a antinaturalicade das formalizagons, reintegracionista ou ncrn, da ingua. vejamos alg.tns exempl os:
,,No puedo rns qlte mostrar rni desagrado pcr
la obligatoriedad det gallego en la enseaira;
si la democracia significa libertad de decisin,
por qu obligar a nuestros hijos a estudiar
un idioma que no les va a servir de nad.a en
un ftrturo ms o menos prximo? (...) por
qu se ernpean en hacer oficial un idima
que ha sido creado por un grupo de seores de
lcs que se hacen llamar (amantes de Galiciarr?
Por qu van a obligar a los nios der interior
de Lugo y Orense ( que es la zona dond.e se
conserva el gallego ms puro) a estudiar algo
irreal?o.

Assi, Rosa Fernndez,em tr-avoz de Galicia de 31


de Julho de 1979(ocartas al director"). o 2l cle Agosto, no mesmo lugar, escrevia Manuel F. puilido:
<<...esto[que Galicia sea rnaana una nacin rdependiente, corno hoy es portugall es lo que

97

me gustara ver eliminado de mi quericla patria gallega para siempre: ios estpidos caprichos de la minora sabihonda que inponen su
voluntad y margina en su.s determinaciones al
pueblo, corno si furamos anormaies,r.
Antes afirmara que (progreso es, para m, dominrr
perr-"ectamenteel castelianc y a la vez ensear a tc
dos los nios gailegos su idioma y su culturr voiuntariamente, no como una asignatura obligatoria".
Cando se estava a preparar a promulgagorl da
normativa adoptacia polo governo de Alianza Popr-rlar dixo-se (17 de Dezembro de 7982), por exemplo:
<Nosotros hemos defendido -afirm
Filgueir:a
(Conselheiro de Cultura, daqueta)- la lengua
del pueblo. Yo ctiando escribo en gallego, me
dirijo a todos y no a una minora filotgica>.
Antes indicara, segundo recolhe a imprensa do die,
que o sistema adoptado pola Xunta <tiene quiz ia
ventaja cle ser ei ms parecido al que se ensea en
la escuela (o castelhairo?) y no obliga al nio,'por
Lln prurito diferencialista', a usar un sistema parer ei
gallego y otro para el castellano>. E engade:
oE,s un sistema que hay que adoptar para que
la enseanza y la lectura sea ms sencilla. Esto es perfectamente lgico, cuando en la escueIa se tiene que ensear dos idiomas. No constituye un caso de castellanismo, es una cuestin
de pragmtica".
O pensamento percorre caminhos difceis de seguir;
tanto qlle o jornalista conclui, parece que coas mesmas palavras dc Conselheiro:
oEn Cefinitiva, ia corriente oficial cree qlte vale la pena conservar el idioma como est y preservarlo de los peligros verdaderos, como dividir a los hablantes o como la desorientacin
que provoc ara en la gente el adoptar un sis-

98

tema radicarmente distinto der de


Ia rengua
con Ia que se convive (isto , o
castelhLno,a
lngua oficial), oincluso les ind.ucira
u- .r.o,.
que no es su propia lengua, sino
una i_rrgru
elitista inventada por unos pocos>.
Permito-me sinarar os parecidos com umha
carta
de 18 de setembro ce {gzg, firmada por
Lourdes
Campos:
<Pretender implantar el gallego
tja nom umha determinada normatival es pretender
volver a tiempos pasados, vestir roi trajes regionales, olvidar cualquier avance d.e la tcnica.
O mirando desde t punto del idiom;, -po,
que no obligar en castilla a estudiar
y irablar
el castellano antiguo ?o.
comprovar-se que nestes exemplos se insiste
em
nivelar conceitos de seu difereniiados
e mesmo
opostos:
lngua falada
correcgom melhor
facitidade (desde o
castelhano)
natureza
propriedade

vs.
vs.
vs.
vs.
vs.

Ingua escrita
correcgom secunclria
dificu,ldade (desde o
o castelhano)
artifcio
impropriedade

Misturam-:" com apreciagons, como


as de progresso e modernidade ou falta de progresso
e anti_
gidade/velhice. A trgica esmagante
de alguns cidadaos tira as ltimas .o.rr"qncias
deste tiio e dis_
curso:
galiego
nom, escreva-se assi ou de outro modo.
curiosamente estes temas (norn nicos
) dos discursos da desigualdade a respeito da
estrutura da

99

ingua ccniluene corii cLiiLcs, apa;:ent,::i:ent': eacbi-ececloi"es,inas no fund"o tam cliscrirninacloi'es (ou rnais)
cic qlle os ja resenhaclcs. Scm aqr-relesqlie atribuein
a3 galegc is qlla lidacies cia nuiher ( sr:brnetiCa) : A
1n!:ue g;ilega suave, c1oce,fu-mii:ina, irica e ai-nor c s a , c r c . A o i -iti' a 1 lr g u L , p o r l g ica , vir il, esforqacia, cLe
s ternida, eni'gir:a e adequada para a epopeia... (:+).
b.

Viriualidacie

ccrnu:icatira.

Os discursos cla Cesigr-ralCaCei'eitei:iin este rnclivc: G galego noaar tli para a comlrdcagoilt universal, reentres que o espani:ol pcssibiiita a ccnaulicagoirr ccnl rnuiia gente"
A i i t i m a p a ;:te ta lve z n o i- s fa g a e :ip icita ; contoiio, sllilorn-se semrl i'e qlie o ca.sicihs.ito ]lcn s
poCe Liser:-seno Estadc espairhcl, se,'irJrnLliie se usa
com i:leno ciireito. C galego, pc;rm, ncin s nora se
pocie usar errl toCo o Estaclo, sencm qlre ha Ce cornp a ; : t i r c o e s p a nh cl cs se lis p cssve is r lso s ila G ai i za.
E,sta (mensage,', certo, est formuiada expiicitarnente ern textos le gais, lnes nes ie h-rgar iloi a impclta directamenie tri feitc; aqui interessa-l-rcs subliri3 i r ]e) >
\il:rvrJrri*1,//l
rrlaUl^ r1 - LL- ({.i
-l
-.,,.'* !lLrv

fOfmulaCa
t\-.,^
LlLt.fl-Cl!(-j'

noi
\-ri
Ou

lggaln :gn.

t?, eKpressa um estaclo de opiniom, genei"alizadoengente ( galega.


tre
) , sobre as fungons que ham de
^
desempenhar o galego e o espanhol ( na Gaiiza) .
E ssa concepqcm clc-s dcr-ts idionias b:rseia-se n{.)
scll estaiuto oicial (qne ooicir-rs,,cliinprei? u clevem cumprir?), se bem incida na descrigom noirl s
iuncional, senom na rneslTta estrutural. Nom obstante, ambas as ciuas descriEons coinciden pontualrnente em consiCei'ar castelirano e galego ccmo lngua e diaiecto, respectivarnente.
(24) Veja-sc ao respeito, QLIEiZAN, fuI.u J. A ttt.ler en Galicict, Eds.
A RA Ct rL , L [ . , 1 9 , ] 2 ,
do Castro, S:.cie-A Coi-unira , i9 7 7 , p p 5 i' 9 7 . T a mill
p p . 150 e ss.

x00

galego : d.ialecto
c-erstelhano_ lngua
E,m palavras de FISFIIvIAN (1979, p. 49), ((a lngua umha designaqorn superordinada; o dialecto
-a subordinada". Quer dizer:
1. Na dimenscrn estrutural, a lngua fica definida como um todo; o clialecto, ccmo conjunto
de diferengas a respeito da lngua.
2. Na dimensone funcional, que a decisiva, a
lngtla a ,rnicladeqLie poCe funcionar de maneiras diferentes e em diferentes nivis; o
dialecto z\ subunidade cujo funcionamento
quase sempre se acha indifei:enciado.
O espanhoi conceptuado, a todos os efeitos, cGmo lngua; o galego, ainda que norn se reconhQ,
considerado como dialecto. C casielhanc, cuja unidade interna ningum discute, funciona (superorclinadamente>; o galego, dividido em si e sobretcdo a
respeito do luso-brasileiro, funciona s .,subordinadamente>.
Entender-se meihor se colocamos galego e casteihano junto a Ltm terceii'o, o i:rgls, que habitualmente citaCo como a lngua universai por excelncia. O seu mbito o mundo; o mbito do espanhol
o rnundo (quase); o do galego um recanto do
Estado espanhol. O mundo do ingls o estrangeiro
(ainda se sente assi); o do espanhol o prprio, em
qlie a comunicagom se fai slida e segura (ncompreendemo-nos toCos"). O rnundo do galego o entranhvel ou (as montanhas de Lugo"; nel a cornunicaqom est perturbada, insegura.
PoCeriam aduzir-se muitcs exemplos, tomacios de
<Cartas al director>, de colaboragons jornalsticas,
de entrevistas a persoeiros, de manifestaqons de polticos... Ein todos eles aCverte-seo motivo reiterado, co;il que comegvamos este ponto: O espanhol
lngua e funciona como tal; o galego parece lngua,
mas a sua capacidade comunicativa , polo menos,
questionvel,

101

Releiarn-se os testernunhos transcritos at este


inomento"
1." Descrigofi!.

O tefi-la, peilsarnos, est suficientemente tratado.


Contcdo, de maneira mui sumria indicarnos os aspectos salientl'eis clcs discursos dominantes sobre
a vri'tlralidade comunicativa do galego.
Irlcm grave que se di.g;r,como h,{aria D.:
,,Debemos reccnccer hcnradramente que nuestros antepasadoshan demosirado ser inteligentes ]' precaviclos,plles gracias al castellano puclimos ccmunicarnos todos lcs eslraoles, hispanoamericanos l/ en el resto clel mundo siempre hallaremos aign humano qlre hable el espaol. Por el contraric, si se clejan dominar
por Lrna pasin o Lln orgr-rl1omal entenCido,
obliganCo a cada cual a aprender slr idiorna
regionarl, cuandc iuviramos qlle d-esplazarnos
a otra regin tendramos que cornunicarnos
poi: seas y viceversa>.
(Mara D., La Voz cle Galici,a,4 Not'ernbro 1978)
Mais grave, porrn, parece-nos a reclugom nom s
dos usss cle galegc e das possibiliclades reais de uso,
rulas inclusive dos tenias qlle habiti-rahnente se permitem expor nos Llsos eiectivos. Convidamos a fazer um inqr-rrito drs situagons de uso real do galego, sobretodo eln rnbitos de algi-rrnha forrnalizaqom. Teria de procllrar-se:
1. A quantificaqom dos usos, isto , q''lantidade
de textos, orais olr escritos, emitidos em galego, percentage dos rnesrncs a respeito dos emitidos em
castelhanc, etc. (:,-,).
(25) |ioin som excessivrs o s in q u i' it o s re e iiz a d c s s o b re o t e iira ; m a i s
berLl hai qLlc ciizer qllc noir- hei Liin perfeita:nl:tirc fin'el. Pode ser perle
clo processo redutor...

t02

2. A anlise qualitativa dos mesmos: Quem usa


o galego e com quem; em que circunstncias e por
que meio (fala ou escrita); sobre que temas.
A reduEom a que nos estamos a referir, se bem
nom segue um ritmo sempre igual, parece, porm,
calculada. Hai-na que relacionar, sem dvida, coa
voniacle poitica, cujas formulagcns legais examinaremos no apartado 22.2, e tem comc conseqncia a
diminuigom da competncia dos usurios do galegc, que devm sua vez em factor acelerante do
processo redutor dos usos de galego.
redugon da cornpetncia
e reCugom dos usos
Ambas as duas, a reduqom da competncia lingstica e comunicativa e a reduEom dos usos, ler'::m-se adiante mediante:
a. a escassezamesma dos usos, sobretoCo de galego escrito;
b. o controle efectivo e eficaz dos suj eitos activos, sobretodo dos (escritores>, e sobre os temas tratados:
1. Nos meios d,e comunicaqom social (imprensa diria, empi'esas ecliioras, rdio, TV.
Preferimos norn falar de cine...).
2. IIo ensino ( iivros de texto e material didctico, autorizados e desautorizaclos; disciplinas impartidas em gaiego; centros em
que se permite certa galegr-rizagcm..
. ).
3. I'.Ioutros nbitcs (Administragom, empresas :rbiicas e privadas, como Bancos, Caixas...).
Atm clos ja conheciclcs, citaclos por ROJO G., em .,Concluctas y actifucles en Galicia, Revista Espuola cle Lingiistica, ano 11, Fasc. 2 (JuihoDezenib:o 1981), pp. 2693tA, cumpre ter ern conta VARELA PUAL, R.
GaI2.a, un pobo, unla lngua, Fcllas Novas Eds., .Santiago de Compostela , i9 8 0.

103

).;

Es finaf nl"

Ji est ciito ncs rar;igi-afos anterores" A avaliagci-fl cla virinalidacie cornunicatir,'a dr gaiego correspcnde-se, lcgicarne:i te , coa clescrigom feita no apariacio :intei'icr. o galegc ccnside radc intil, po'rco
s'iltc pera 3 ccini-ir-licacci-n.,,ferramenta de irabalho"
c l e r i c i e n t e ,i n , : a pa z d e ,_ - sia b ir :cerre la q o n s r n u n d ia i s (!).
P c i ' o u l r o 1 a ,i.o ,sc cs i;i3 io s o iicia is, :r r iio L icl ades
e : - r i i n i ; - r i s t r a g cn ro, s n r .i- a o iicie is e a s e n iicla ' .1.::cl r
r i r i i r r c s a s p r i v a:1 a s L lse in csca :tsa a le n le o g lle gc
l.tii?itos ,inda o ili-cit-ict-en, pili'ecii-l ccinciclir neste
pt-;::to ccs clisci:r.scs cia d::sigi-tztlCadc,Cos qlte em
granC,: n:edida soirr respcns;iveis, neste aspec.to: O
galego nxo;?r"esulta efectivo pera o intercrni:io inforrnatlv,o, rnentres que ( conti'a tocia eviclncia ) $
es;ealrllol vlido.
A qlle obedece este pr-c;crcler?
c.

Freconceitas clt aceiiabiiid"ade.

hics apariaclos anie ;:iores aparecroir clliase iad-cs os lei;ris a cci:si:l"erarnlcs nesie; c1e iello cs cliscuj:sos cii clesigLralclacie resoiyei-se ncjeni.r-lnente
ncs eslereotipos ]:ablti-liiE, ccnhecidos cie avonclc,
nfas, apesar de torlc assinilados ncs compoi:tarnentos
da ranC; l;iaicria, mesnro concienciacia:
fo

E vergonheiito falar gaIego

fino usa-r casieihailo

Faiar gaiego sinal de


igncrncia

Usar castelhanc pi:ova cie


cultura

Usar o gaiegc indica aid.ea;iismc

C casteihano lngr-ra -inirers:rl

+." O gaiego lingua doce,


pctica

O castelhano lngua e{icez

O galego pocle usar.se (e


iiresino convm us-lo)

O castelirano a ingr-ra oflcial

t.

)o

1n

,^

J."

104

FIai outro tipo ce contrapcsigons qlre cumpre nom


esquecer:
6.' C galego implic;r inciependentismo
/
7." O uso dcl galego provoca
o esquecimenio dc espanhol
/

(ro)

Reconheganros que estes estereotipos i-espondei-n


a atituces fundamentais io indi..'duo e dos grupos
anie as lnguas ern ccnflito ou, cotrnrnaior preliscm,
ante o ccnflito ao que som submetidas a lngua, a
cultura e a orgairizaqori social galegas. rmpticam
em todo caso, a ideniificaEom, positii'a ou ngativa
(o autodio), coa lngua e cos valores ligados ela.
Mal ou ben: encontrrmo-nos nc .umpo da vontad.e
(nom s ) : Querer funcionar lingsiicamente assi
para poder conseguir urn status sociar assi (:z . o
)
tema est ja analisado com aprofundamento; ncm
obstante, permitilo-nos salientar clous factores, a eitc explciios nos prprios discursos, que ao nosso
\er contribuem poderosamente a estend.er o estad.o
cie opiniom dominante:
1. A concincia da <efectividade> dos textos emitidos ern castetrhano,contra a concincia da inutitidade ou escassa efic cia d.os emitidos em galego. EviCenternente, dentro do territrio gaiego.
A efectividade pode aparecer corno prvia ao uso
mesmo ca lngua; o castelhanofalante costuma viver melhcr do que o galegcfalante. L[as a efectividad"e rnais forte a que deriva da 1ei, que est em espanhol.
(26) Veja-se ARACIL, Ll., lg12, pp. 74-75.
(27) Os discurscs da igualdaCe surge:r, iogicamente, de conte.-ltcs opostos. O processo seguido por aqueles que os susteniam na Galiza: a
concientizaqcm possr'el na rnaiorla das \,ezes Cescie um carrc sL{it:rs e,
a partir dela, os comportamentos lingsticos diferentes d.os dominantes.
Nesses comporlamentos inc]ui-se a (aJcpgom,' d,is discursos cla igualdad.e
e a si.tbverscin dos d.iscursos clo possibiiismo, que imed.iatamente analisamos.

105

2. A concincia da ..universalictade" dcs textos,


mesmo orais, emitidos em castelhano, contra a conelncia de (parroquialidade> dos galegos.
A emigragorn sern dvida jogor,r neste aspecto um
papeI Ceterminante ( foi sobretodo emigragom interior e a Amrica); mas nom s, os meios de comunicagom, oS papis, utiiizrorn e utilizam esrnagadoramente o espanhol.
2." Discursos do possibilisrno.
Conclicicnantes ou mais bem valedores dos discursos da clesigualdade,cutros j eitos de discnrsos
actuam sobre a realidade cultural e social e, em particlrlar, scbre os processos de comunicaqom lingstica na Galiza. Distinguimos primeiramente dous,
contrapcstcs e complementares, qlte se oponhem e
reforqam mutuamente, ainda que nom sempre se
enunciem com claridade. Som os discursos da necessidacie e os da impossibiliclade; ambos resolvern-se
no discurso dc possibilismo.
a. Discrrso da necessidade.
Se bem e>larninaremos no segriinte apartaCo o
texto legal, contodo, pensamos que a e;<pressom
melhcr do clisci:rso da necessidade a recolhida no
art.3.'.1. da Constituigom espanhola, a que fixemos
referncia j a: .,El castellano es la lengua espaola
oficial del E staclo. Todos los espaoles tienen el deber de conocerla y el derecho a usarlao.
Directarnenie dito, sem circnnlqui.cs: Caiquer poeie'"rtilizar a lngua oficiai do Estado, cando e colilo
quixer; ningr-rm deve sentir-se ofenclido se norrt se
lhe permite usar cutra das Inguas (espaolas, nuin
determinaclo moinenio, porqlte:
1. Se cidadao do EstaCo espanhol, tem o Cever
de conhecei" o casteihano.
2. O interlocuicr, tamn cidadao do mesmc E,staclo, tem o direito a us-lo, direito qlie ser
respeitado em calquer caso.
i06

b. Discurso da irnpossibilidade.
o discurso da impossibilidade (ou da impotncia)
apresenta-secomo contrapartida do outro. Com efeito, o seu objectivo manter a situaEom vigente. Ir{om
se podem mudar nem os comportamentos lingsticos nem a distribuigom dos usos.
histria irre"A
<oS
versvelo,
tempos nom passrom debald.er, (o
galego est bem como est>, etc.
lllentres que o discurso da necessidacle se fai sG.
bre o castelhano principalmente, o discurso da irnpcssibilidade tem como tema preferenie o galego.
Ambos os dcus pertencem por igual esfera briJat
e oficiosa, prblica comc privada; mas o espalhamento e consolidagom do segundo corre ao cargo
quase exclusivo dos
"persoeiro5rr, clas ar-rtoridadesautonmicas e entidades do seu entorno.
os textos tocantes a este discurso, sob modos ou
matizes diversos, transmutam-se em convites sombrics. melanclicos e at lrgubres impotencia mais
srdida.
Llus V. Aracil carac teriza a situagom catal, nom
rnui d.iferente da galega neste aspectc, de um mod.o
qlle convm ao tema que estamos a traiar: o claro
qlre a prcliferaEcn-l de eslogans poltico-comerciais
nom pcde equivaler a Llm projecto colectivo, porque
se trata de
de discr:rso (e de estilos de pen-gneros
sarnento) essencialn:ente cliferentes. fulais: A invocaqom de umha unanimidade fantstica expressa involuntariamente umha anonir-nidade irresponsvel.
Nengum propom nacla, argurnenta nada nem responcle nada. Parece qlle, cando alguns esperavam que
os catalns acordassern, carorn num estado letrgico puramente vegetativc e maquinal qrle nom apresenia nenglrm sntoma de vida consciente. A hora da
verdade, a famosa concincia catal reduze-se a umha sorte de funanabulismo colectivo> (:s).
{2S) Cf. ..F{istoria inclita cle la llengria crtalene, segles XIX-}lX",
cnl
Cang, 30 aniversari, 9126 cle r-narqrr cle 19S3, nirms. g0l,-9C7,p. 30.
Na Galiza tarnm se inrocain, e parr ccllsas de (mencr'> importancia,
unanrmiriades norn se sabe bem se alq'-imha vez existentes. Dous erernplos

r07

c" Slscurso ctrs r:ossiiiiisino.


G d i s c u r s o Ca n e ce ssid a d e e o d a ir n p o ssib ilidade
i r:u implinc-ia ) :"csoiveni-se no disciirsc c{o posslbiilsmc. O ser-icorr:eiido principal parece orei:-tzit-sc,:
a r : c u i t a r z e i o sa m e n - u e ,q u a se co m ciu m e s, ta nti ,'c)
discr-ri'sc cLa necesslciacle (ou da pr-potncia) cotll:
c cia inpossibiliclrcie. E iesgr:agaclarnenle para o noss o p ; ' c j e c i o c l e n o r in a iiza q o m co g a le g c, e ste ti po
seilsm
clc ciiscursc nrJrn s'r,i dcmina ((ilc lit,Ji'c;]cL,-)>,
ci-r. lern :iitc ei-itr-e& g-rrr-ie
; cs sells tc..itos (ningii:nl
sr- cienCa; nonl ci pretencierncsj enenCeni-nos o.E
rnais obsiusos, aplauclenf-nos os mais reaccicnrios
e r';.e^enclem-noai
os mais covard.es I parafraseanCo tam i m a L h - r s V . Ar a cil) .
E . r e m p i i f i c l r elcs
c i- i] r - ii h a ,.G r iicia a u to nrni c1>, aparecicla crrn {-a Vcz de Galicia (7 de Juiho Ce
i 9 3 2 ) p o l r c c s c l j r scie sp cis cla se sso m a p r o va t r ia C as
i"icrmas ILG-k-.-lG. Iniitulr-se oUna nornrativa asequible,'. e e cia auio::ia cie Carlos L.us li.cCrglleu:
.,F i inicrne
( scbre biiingi.ismc, elabcrac{o por
urnfr ..Comisin especial" cic MEC,) tien: por de
pronto un enfoqlie qlle es preciso subr"ar'ii'J.' aplaudir: Coirstata una realiCad, plasr:na lc qrle vei:dad.eranieirie esi siiceclienCc y' esto, arinqlle parezca e:.trac, no es 1o qlle suelen hacer" lcs infcrnees de est - i i p o . E , s t a mcs a ccsiu n ib r a d o s ? L ie e i y e scuchar'
di';agacicres sobi:e e I bilingismo que se lirnitan a
e n s a l z a r i c o a t a ca r lo , sin e :ip lica r ccn cia r id a C en
q u c o i i s i s t e , c r n o se p r a ctica y c m c se scsti ene
en Lina sccieCacl cciicreta>>.
Estabelecidc o inarco, cl-impe encher o quarirc:
.,En Galicia iic se cla esa ccnflicii.,'ichd iclicmtica tan ei'ideiite en Ca.talua v E,r-rsliaCl.Per"o esta {iique fam aa caso: A Lei cle hiorr,ralizs,"rcrtrLingiistica foi aproi,aCa un:nintealente e tal unanimidadc in.,'ocada canCc o go-,'ci'no Ce lriiaciriC
a recor:reu; dc qlle r,'aleu a unarriniiciaCe? As l,iorinds ILG-RAG exig{r cr n ( '11a unnnin:iircle dos e s p c r' lo s ; a p c n jn c ia , c iix o -s e , p e d iu a o pi n l o i n
dos ntesirrJs <qLle coincidieroa en su dictaincn" (Veja-se [.a ',o de Ga!.cia, 17 cie Dezembro de 1982).

108

ferencia entre los problemas lingsticos ce las tres


nacionalidades histricas, no es tanto cuestin de
idiosincrasia como de desarrollo histrico, cultural y
poltico.

t...1
.,Eil cualquier caso, nada garantiza que Ia sociedad gailega sea inmune a este tipo de tensiones. Por
una parte, las insiituciones autonrnicas tienen que
pcner la cuestin lingstica sobre el tapete. Pc:
otra, es previsible que los distintos grupos nacionalistas sigan haciendo bandera del idioma y provocancio (los ms radicales) Llna actitud de rechazc en
la pobiacin, qlle no est dispuesta a que le impongan el gallego a golpe de decreto o imposicin dictatorial>.
Daquela, que fazer'? Evidentemente, para evitar
calquer conflito lingsticc:
"Desde luego, hay una primera medida -cle carcter psicolgico- que es insoslayable: NIi la leti'a
ni el idioma entran con sangre, sino con cornprensin y tolerancia hacia ias actitudes y opiniones ce
la gente>.
E a seguir, qr-re?Acabaremcs esta longa cita coa
parte final tamm do artigo:
,,En el orden prctico, ningn bilingismo en Galicia ser real, ni aceptado, ni autntico, ni pcsible,
si alguncs mantienen su empecinamiento (a .rnaninaidade!) y se ernpean en hacer del gallego una lengua tan pura como incornprensible para sus destinatarios. En este senticlo, el acuerdo adoptado por
la Real Academia Gallega [e o trnstituto da Lingua
Galegal el pasado sbado, que consagra una normativa asequible y no divcrciada del gallego coran,
constituye un avance importantsimo para el logro
cle esa convivencia idiomtica, preconizada por la
ccmisin de bilingiiismo. Lejos de (espaclizar> el
gallego, como algunos han acusado, la Academia lo
ha "galleguizado", asumiendo una realidad inevita-

109

bie: Galicia es Espaa y forrna parte ctresu conunidad lingstica. (O sublinhado nosso).
.,La pretensin de entroncar el gallego con el portt-rgi:s,o lleva consigo un pro;,'ecto poltico independentista o iberisia reaiizabie a cortc plazo, o condena a nuestro idioma a ser una reliquia de Uni'ersidad.
,,En Galicia todava es posible que la sangre de
las dispu tas idiomticas no llegue al ro y que ei
problema (que al tiempo es riqueza) susci'uadopor
la coexistencia de dos lenguas, Se solvente democrticamente y sin imposiciones; aunque la tesis bilingista siga sin estar, ni muchc mencs clarar.
O texto reproduzdo ndio: agradecemos a
Carlos Lus Rodrguez a since'riclade da sua visom
do tema. Reilecte com precisom os motivos reiteraclos para levar adiante a (normalizagom" do galego
segundo o projecto poltico em marcha. Som os mctivos do discurso possibilista:
1. O bilingismo necessrio; impossvel supor que Galiza chegue a ser unilnge em gaiego. Far-se o que se puder... E, o que se puder talvez seja
insuficiente, como dizia o Xesus Alonso Montero do
Inforrne ( pp. 148-150
).
2. A partir da todo pensvel, como o qlre se
di e o que se d por suposto no escrito de Carlo:;
Lus RodrgLrezi
Galiza Espanha e forma parte da sua ( ccmunidad lingsticao; por outras palavras, o:i
galegos som espanhis, o galego em conseqencia tamn espanhol.
Outra ccnseqncia, ainda: O galego nom
portugus.. .
b. Para que os reticentes co galego-espanhoi o
aceitem, s basta ter compreensom e tolerncia com eles.
Da a apelagom constante boa vontade, como tamm se ref lecte nos textos legais (norrnalizadores> do galego, at conseguir a unaa.

110

nimidade total sobre o nproblemaD do idioma


na Galiza...
b)

caminhos para rnudar os discursos habituais


sclre o galego.

E,ntramos nos aspectos da nossa exposiqom necessariamente discutveis. A espera confiada de que
tal discussom se poda levar adiante, propomos mili
brel'emente os pontos que j ulgamos impiescindveis
no longo processo que ha ser o que conduza a sociedade galega a mudar os discurscs sobre o seu idicma e os comportarentos lingsticos de persoas e
instituiEons.
Trata-se, portanto, de sinalar o caminho para conseguirrnos que os discursos dominantes na nossa
Terra sejam os da igualdade e os que caberia d.enorninar da (actuagorrlr>.
1." As regras do jogo elernentares.
Inspiramo-nos, para redactar este apartado, no
errtigo de J. RUBIN, nAttitudes torvard Language
Plannig" (1977) .
Propomos catro regras de jogo elementares para
que a pianificagom lingstica na Galiza tenha xito:
a. Conhecer as <tendncias> dos comportamentos
Iingsticos.
Dificilmente poder levar-.e adiante a normalizagom dos usos de galego se nom se conhece com suficincia a situagom
"lingsticao da Galiza, nom s
no que toca aos usos formalizados, senom principalmente no cru.s atinge s atitudes dos indivduos. E
isto, por umha razom singela: (<a aceitagom definitiva corresponde aos indivduos>.
um inqurito, como o realizado polo oGabinete
de Prospeccin Sociolgica,, dependente da presidn-

111

poio
cia do Governr: Basco (::.r),parece impensS"?l
pcrc1e agcra neste pl-s e notrt porque nom nal Ll
soas pi'eparaCas e Capaces Ce o fazer. A aniise Scciolglca dc eusl,ara toca estes pontos: 1. O f e| to
social d"o c-isliara.-2. As fttngons sociais do eusliara..-3. A clefiiliqcrn da situ.aqom do euskara.- 4- O
pfocessc social clc euskara (p' 1)'
b.

Fclcdir a rnudanga segi.rnctrofuncionalidacles trin'


giisticas.

A respeito do processo noi-malizador, cumpre lem(<unl'


brai- qu a 1ngu em uso nom simplesmente
conjrrito d.e .gr^t fixadaso; tamn e scbretodo
,,' conjnnto " hbitcs Cos inCivduos ccnsiiiud-cs e1r soc|eclader. Para levar acliante a rnuclanqa
clcs hbitos lingsticos, os cidadaos ham de ser indriziclcs a conrrerterem voluntariamente oS SeuS comportarnentos.
Cumpre, Porianto, rnedir os passos que se dem
nc processo normalizador e a incidncia dcs f actore:s cle induqom mildanQa de condutas lingsticas.
c. Estinaular cs usurios das lngUas naunclang'
Na interacgom lingstica o Lrso do galego implica
logicamente, mira <conduta diclica" ( polo menos ) ,
is , o faiante ou escrevente e o ouvinte ou ieitor,
q;; r" acham numha situaEom, determinada (cirunstncias de toda ordem). A eleiqom Ca }ngua e
cic nivel de uso est exigida: 1. Folas circunstncias
mesrnas, entre aS que s incluem a competncia do
trsurio. 2. Polos ofactores de identificaqom sccial"'
entre os qlle a lngua Serve de etiqueta de status So'
cial, cie prestgio e c1eestilo.
l'asctt,
(2g) G. p. 5., Ia ltLc h a c le l e t is ' ! a rae n la Co mt L t t id a d A t t t n o n t a
de
Central
Sen'icio
LIna enctesta bsica: Cot'tocintiento, IJSo, Acttudes,
o in q u rit o f o i r e a l i z a d o
Publicaciones del Gobie i: n o v a s c o , G a s t e iz , 1 9 8 3 '
director Jos I' Ruiz
polo Gabinete d,e Prospeccin Sociolgice, clo que
javier
Yatza e Jitan Manr:el
Olebnnaga. Co!.aborrm nei Mikel Niaran,
Fz. Cancelo.

r12

Estimr:rai' niudanga ringristica


implica, portanto, nom s f,ornecer aos o.riigo,
e uor^-;;;;,
usu_
rios o oinstrumento>, que
a lngua, para todos os
usos possveis, senom tarnm
e principalmente incentivar os usos mesixos.
o proceder clo concerho de Redondera
(nom sabemos se suficientemente cr:nsideraclo
) pocte ."r"r. de
pauta para as actuagons
das instii,(ons
p,ioti.ur.
d. Rlctivar para a rnurianga
lingstica.

ls
:

o processo normarizador do gz-r-rego


requer (cum-tii*o
pre insistirmos nisto)
algum
de ptanificagom
Ii'gstica. como parte inlegrar,t"
au mesma e con_
dicionante cra prpria normrizacom,
resurta impres_
cindvel a forrnaiiiog"*
do gaIegc escrito, poio ,o",rn, r",-,
em ".iiativizaqom)
grall suficiente. A tn-

ff1.

oficiar dc Estacioacha-se
Jortemente formariza-

De feitc,
.carquei' formarizagom do garego situa
-p."rr
gente, inclusive
galegofalante, na t"situra"de
der o'tra lngua, -a eicrita.
segunclo fixernos notar
em apartados anterioi'es, a lngua
escrita , a todos
os efeitos, outra 'Ingua; como
veremos no aparato
B / , inclusi'e
as Norrnas *..-RAG,
oaseq'ible" ou exequr,el (oi.r",;-po" formatizagon
executar facilmente), requerem um tempo
excessivamente rongo de aprend.izad.o: sobre
as ho.a, dedicadas a memorizar as regras de escrita
correcta
nos cursos para mestres cedicavam-se, espanhoras,
em, horrio
oficial, polo menos 180 horas
e urri*ilu, estas Normas, feitas ex prof,esso sobre
as do espanhor para f,acilitar o sslr aprenciizado.
. ". Mu:, junto coa necessidade de mudar os hbitos
iciomticos propriamente ditos,
urge, num processo
de normalizagom, mucrar os
hbis de comportamento lingstico: Nom s se
tem de aprender outra
lngua, senom que esta ha de
onde antes se
empregava esporadicamente o galego
"iu.-r" nom
formalizado (assi) ou ordinariamente o
espanhol. Ambos os
dous tipcs de mudangas impricilum rempo de

r13

aprendizad.o, que de feito umha dimensom do rnovimento ou ctividade socializadora. O indivdr-ro


apreender a outra lngua (se se requer para a comunicagorn dentro da omunidade ou se se necessita para a comunicaEom fra da comunidade". Dit<
por outras palavras: usar-se o galego, falado e escrito, cando a gente se veja necessitad'aa us-lo; cando os SeuS ingressos econmiccs e o Seu desenvol"vimento na soiiedu.l" se vej am condiciollados polo
uso da lngua da Galiza,
Esta a melhor j ustif icaqom funcional para llcangar a normalizagom lingstica na Galza. Decei'to que esta justificqom prtica reclama a justificaa justificaAom terica, ideotgica, poltica; como
galego e noro* oltimao da desnormalizaqom do
malizaqom clo espanhol foi e tamm poltica' lV1as
por este caminho adentramo-nos na temtica do
apartado 22.2. Fique para esse lugar.
2." A rnudanga dos discursos: Metas a conseguirt:..\

Neste apartado expomos oS novos discursos Sobre o galego, que se ham de sentir como <naturais>.
Enuncia*-lot esquemat-icamentea modo de teses a
ciiscutirem-se em ocasiom melhor. Ja sabido que
mentres na escola, sobretodo, e f ra dela nom Se
inicie a mudanga dos d.iscursos, antes analistdos,
todos os intentos de galeguizagom no ensino e fra
del resultarm inteis.
Para levar adiante o processo propornos como
mais adequado o prazo de umha geraqom escolar,
entre caicrze e dezioito anos. Os destinatrios, logicamente, som os mais novos, os moqcs.'.

I
1.

T
I

I
!

a. Discursos da igualdade'
Referimo-nos aos mesmos aspectos qL13distinguimos na anlise anterior. A metas, em cacla um deIes, poclem enunciar-se assi:
1. Virtualidade estrutural: A estrutura lingstica do galego pode e deve aetualizar-se; isto

tr4

, pode acloptar as_Jormas


lingsticas que se
creiam convenientes,
as testernunhadas pora
tradigom sobretocl0, de
maneira que sem vioIncia nenglrmrra entronque
co sistema lings_
tico luso-brasileiro, constituindo-se
numha da"s
trs normas clo mesmo.
Os galegos som capazes
de adquirir competn_
cia (oral e escrit) sobre
a
submetimentos ao espanhol. J"u lngrra, sern
2' virtualidade
comunicativa:
em galego resulta gratificanteA comunicagom
e identificadora da pertenga a urn grupo.
A Galiza ser sociedae
canAo
o uso do Ea_
-Jor*?*utI

lego arcancea rotarida"

;,"":rtes, nom esteja submetido


u" espantrot.
o idioma garegopossui virtuaridade
comunicativa univei"sar,-isto, para
referir-se a carquer
tema e para relacionar-se
com sociedades(Estados) no mundo.
3' Aceitabil-idade:o idioma
garego
Ios habitantes da Ga\iza".o.o admitido rro_
ri".i^'0"-#;tidade do indivduo e da
socieJade, tarvez o
mais rechamante.
Poi' isto principarmente,
o
,gaiego efectivo e
vlido e univLrsal. considera-se,
sem dvida,
um dos factores que mais po"rsamente
contribui a integrar aos indivduos
galegos em
povo.
b . Discursos da <<acuagor!!>.

1. Necessidade: O galego
lngua ,Ceuso necessrio na Galiza.

2.

A forga deste tipo de discursos,


como a do
oposto, ter de ser a legal.
legal que reconheEa ; i*b"nhaUm ordenamento
o ,rro do garego na Galiza condigoT
_
non do pro_
,:ir. qua -cesso normalizador
do idioma.
fmpossibilidade:- E possvel
viver s em galego
na Galiza' rgualmente este
tipo de discurso

r15

i:gal qu3 tern cte -&11apoia-Se n i'C3i:La1eill


dar...
3. Discurso da {iactuaco!i1)>:Hai qlle fazet o que
for. necessi-iopara consegi:ir, primeiro, a mudailga dos discursos sobre o galego e, despois
ou iirnul lanearnente, a normalizaEcm do iclioffi

lllcl,

.{-

2.2.2. Dirnensor:, Poltica.


Iniciainos o tratamentc da clipenscm poitica
denirc da nossa proposta de planificaqon lingstica para a Galiza. As decisons polticas som, ern granc1emediCa, chave Cos outros aspectos j a ccnsiCerados. Com efeito:
a. Umhas Norrnas de E,scrita Correcta constiiuem-se em oficiais por decjsom poltica. Bern
o entencleuneste sentido a "Xunta cie Galicia"
ao oficializar as Nornaas ILG'R.AG. o meu en'
tencer -som palavras do conselheiro ca Presidncia- o D-ecretosobre nci'mativizacin da
1ngua galega un acto cle gobernc " ( o) '
b. os ctisc:rsossobre a }ngua (c ga.iegoe o cas'
Leiirai:c), dcrlinarntes na socieclad,ee analisacics no apl.i:tacioenterior, ficam reiorqados se
scm assumiclcs polo E'stado, ccmo de feito
aconteceu e est a repeti.r-senCS actos Co Poclerlegislativo,erecutivoejudicial.Nasconsicierafcns qlle segLiem cingirelrro-ncs, qlLaSe
com erclu.sillidacle,aos actoi do Pcder legislativo.

Estado social
".,Espaa,
y dmocrtico de Derechc"
Parece inclubitl'el que, desde a prornulgagoJn da
zl d,e Dezembro de 1978, Se
constituiqom vigente
"
) " consolidar un E'stado
pretencle ( e utti se declara
(3 0 ) cf.
p , 9 . IX .

11

1983'
N o rrn ti vi :a citt cle Li;tgtta Gaiega, Xunta clc Galic i a,

cle Derecho que asegure er imperio


de ra rey como
erpresin cle Ia v'oluntad pop,rruro
(premburo) no
tei'ritrio espanhcr. sobre esta
tesitura,'o seu art.
1."r- a constituiqor:l estaberece:<Espaa
se constituI'e en un Estado social y, d.emocrtico de
D..;;i;;
que proplrgna corno valores
superior.es de su
namiento jurdico ia ribertad,
";;;:
lu justicia, Ia iguardad y el pluralismo polticoo.
Segundo os estucliososdo tema,
por exemplo Ramn Gai-ca Cotarelc ( 1983,
p. 65), (os rasgos que
tipificam o Estadc cie'Direito
som basicamente catro e de carcter formar:
r..) divisom de poderes;
2.") sujeigom de todos eles
ao direito; 3..) igual_
dade de todos os cidadaos
ante a lei; e 4.") tutela
judicial dos direitos
e ribercradesfundamentais. Tampouco hai inconveniente
em concruir assegurando que
o vigente texto constitucionar
espanhor garante num_
ha medida razover estes
.urio, constitutivos do Estado Ce Direito, (a negrita j
nossa).
Afirma pora sua parte Antoni
Rovira Vias (r983,
p' 94) qlre <todos os direitos
funcamentais (. ..) derivarn de crous grandes varo.es
do ordenainento jr-r_
rdico, a libe'dace e a igualdade
(...) os outros ciireitos declarados som concregons
de argum destes
dous princpios ou de ambos,,
( a negrita nossa .
)
Flerdamos (dignamentel?)
os princpios da RevoluEom Francesa...
direitos fundamentais
e usos da lngua
Dos direitos fundan:entais, que
recorhe a constituigom e que o rtimo autor
sistem atiza (pp. gr_gs),
salientaros a seguir os pertinentes
neste rugar porque tenham argumha reraEom
cos usos lingsticos:
1. conjunto do: direitos garantidores
da integri_
dade fsica do sujeito.
2' Conjunto dos direitos garantidores
da integ_ridade psico-sociai oll jtica.
corresponde ao
Estado tornar seguros:

117

o direito a nom discriminaEom, especificagom cio princpio de igualclade ( art' 14) :


Por razorn do idicma utilizado polo indivciuo e pola cornunidacle lingstica?
o direito eCucagom ( art. 27) : Em galego
e ccm tccias as conseqncias?
o direito participagom na vida cultural
(art. 11): Tamm na galega?; como indivduo e como grupo?

3. Conjunto Ce direitos garantidores da livre actuaqom do hcme, mormente no aspecto psico-social:

clireito liberdade de pensamento e opiniom, de expressom e de ctedra (art. 20):


Inclusive a respeito do galego, das Normas
oficializadas e do processo de normalizaEom? Fermite o exerccio deste direito propor, nos lugares adequados e em igualdade de condiqons, apresentar alternativas
gerais s do Poder?
direito liberdade de eleigom cultural (art.
44): Tamn cando se opte razoavelmente
pcr umha linha contrria oficial da <Xunta de Galicia" e do oConsello da Cultura
Galegao?
d.ireito liberdade de reuniom ( art. 2l) , de
associaQorn(arts . 22, 28, 34, 36, 52): O exerccio deste clireito implica a contrapartida
de represlias ou restrigons econmicas,
acadmicas oll de outra ordem por parte
dos governantes e dos sells assessores?
direito ao livre desenvolvimento histrico,
cultural e artstico ( art. 46) da Galiza: Inclui-se o relativo lngua canto patrimnjo
cultural?; o seu uso digno?; a sua formalizagorn digna?

4. Conjunto de direitos a promoverem as condi'

gons que garantem o exerccio de todos os

118

resenhados ( art. g.".2 e 3; IT 24 25)


. Reprodu,
,
zimos o art. 9." por ser, ao nosso
juzo, claro
e difano:
.r2. Corresponde a los poderes
pblicos pro-ra
mover las condigones para que Ia
li.bertad i
igualdad del individuo y Ae los
!r,opo, en que
se

integra seanrearesy efectivai il*or",


obstculos

ros

que impidan o dificuten su preni.


tud y facilital Iu prticipacin
de todss
dadaros en Ia vida poiiti"., econmica,los ciucultural y social.
o3' La constitucin garantiza
-.ro.mativa,
er principio de
Iegalidad, la jerarqu
ra publicidad de las normas , lu irretroa.tiiaua
de las
disposiciones sancionadoras no
favorabres o
restrictivas de ros derechos individuares,
ra seguridad, jurdica, Ia responsabilidad
y Ia in_
terdiccin de la arbitraiiedaa
io, poderes
pblicoso.
(As negritas som nossas
).
igualCade ou desigualdade reais?
liberdade no processo normal
izador
c{,-ridioma e cultura galegosl
. Julgamos que nom ocioso rembrarmos estes di_
reitos fundamentais de qut!"*os
pora nossa con_
digom de <cidadaos do Estad;-.
A sua luz compreen_
der-se ajeitadamente a justificagom
razoad,ada nos_
sa opiniom, elr imediatmente
expomos:
Os textos legais em vigor nom
reconhecem estes
direitos fundamentais ,r" aos
indivduos, nem s
comunidades lingsticas, ern especial
gt"gu. por
lgica, tampou.J rhe-ros garantem,
singelamente por_
que os preceitos constitucionais
e o seu desenvolvimento, referidos aos usos das lnguas
do Estado,
garn os dous grandes varores que
'se atribui a Es_
panha como Estado de Direito,
isto ,
i*"rdade e
a libo'dade. Dito por outras paravras: "
Tamm no ordenamento jurdico do Estadt espanhol
dominam os
odiscursos da desigualdadeo
e , .,do possibilismo,r,

119

qlte antes cicniincii';rmcs prevalecerenl no Corpo S{F


cirl galego, coa agravante cie qlle a Lei, de um moclo oll d.c oLitro, c scnlilrc corctiva.
fu{r-rclrr
os clisci-irsoscla desigi-raldadee dc pcssibilismo irrplica, nesl,L cimensom, mlidar o ordenarento jurciicc, polr-rmenos no qlie atinge aos Lisos clas
i nguas.
a)

O or{lenanento jurcl'ico do E,stado'

Irio apartaclo qlie seglie reproduzimcs, comentanclo-os Com certa elitensolri, cS preceiios salientleis
no ci'clenarnentL)j r-rrdico espanhoi sobre usos l ingi-lslicos, segttndc a sua hieri-Lrquia;no seguinte, interpretaiTlos o alcance do co;rjunfo dos textos transcritos.
1.' Textcs legais.
r. Constituiccrn (art.3.'.1. e 2.):
o1. E,l castellano es la lengua espaoia oficial
del Es [aclo. Tocos lcs espao1estienen el cleber de colloceria y el derecho a usarla'
,,2. Las clems lenguas espaolas sern iarnbin of iciales en las respectivas Comunidades
Autncmas de acuerdo con sus Estatuics>.
Salientamos o que segue:
1. Corno sinala a oDeclaraqom de Pamplorl&>,
qlte despoi.s reproduzimcs, (o Esiado cita poio seu
'irnpom conlo
no*e o nico idioma que arnpara e
oficial, rnentres que relega indefinigom e inclefensom ias otras lengilas espaotrasn.
2. A i"espeito do castelhano f am-se expicitos ne
Constituigom de L97Bos terrnos em qlle oficiai. A
determingom dcs lmites a teor dos cais olas derns
lenguas espaolas, serm oficiais (en las respectivas
ComuniCades Autnornas)> fica deslocada para os
correspondentes Estatutos; mas estes som tertcs legais C; rango inferior ao constitucional (art. tr'47.".2",
por exemplo). (As negritas som nossas).

120

3. Ainda mais, neste art. 3.. ( l. e Z.) confun,Jem-se perigosamente a organizagom administrativa do
Estacio e a definigom cle .^,mhar lnguas, .orriicleradas por si...Las dems lenguas espaoias'parece
referirse s gllre ei-npregam as comnntticades lingsticas galega, basca e caial; mas estas assentam
s
em territrio espanhol? euer dizer, os usurios cio
galego, do catalm e clo euskar-a, som exciusivarnente crcladaosespanhis?E dentro da mesrna Espanha,
a comunidade lingstica catai, por exemplo, coincide com unrha s cr-munidade
"Ltnoma?
b. Estatlto de Autonomia de Galiza (art. 5."):
o1. La lengua propia de Garicia es er gairego.
o2. Los idicmas galiegc y castellano son oficiales en Gaiicia y todos tienen el derecho de
coaocerlos usarlos.
-y
n3. Los poderes pblicos de Galicia garantizarn el uso normal y oiicial cie los dos iiiornas
y potenciarn la utilizacin del gallego en todcs los rdenes cle Ia vida pbla, J*ltural e
informativa, !' disponcrn lbs medios necesarics para faciiitar su conocimiento.
n4. {adie poclr ser discriminado por razn
de ia lenguao
Por pargrafos, cbservamcs o seguinte:
o galego a lngua prpria da Galiza; c cas--t.
teihano -a irnprpria?
2. como anotmcs em riba, na constituigom fixam-se os extremos em que o castelhano ola lengua oficial del E stado"; neste artigo clo Estatuto
delimitam-se os do galego, canto lngua co-oficial.
Brevemente: o castelhano objecto de dever (de
apreend-lo) e de direito; o galego somente objecto de direito (de erpreend-ioe tri-to).
Desta radical condiqom desigualitria d.erivam todas as outras. Portantb, dificitente os usos do galesg alcangarm a norrnalidade declarada no paragrafo 3.'.

t21

3. Com efeito, o direito de umha persoa usar o


gaiego pode ser interferido em calquer ocasiorn e
mbito potro direito de outra usar o espanhol.
Norrnal, referido aos usos lingsticos segundo
norrnas estabelecidas explicitamente, exclusivamentc o castelhano; .,la utilizacin del gallego" depende,
em calquer ocasiom e mbito, da livre (?) decisom
do usurio, como fica especificado na r,ei de NormaIizagorn Lingstica e suficientemente explcito no
pargrafo 4.".
4. Segundo foi denunciado ja na Galiza, este pargrafo, sob aparncia de respeitar e proteger os direitos subjectivos tamm do usurio de galego, cumpre a funcionalidade de manter a situagorn objecti.
varnente privilegiada dos usurios de espanhol.
Quer dizer, na prtica quotidiana o pargrafo 4."
ner:traliza ou simplesmente nega a igtraldade objectiva de todos ante a Lei. com efeito, pode suceder,
suposta a existncia de umha Lei de NorrnalizaEom
Lingiistica con-qruente co seu nome, que sempre caberia a possibilidade de recorrer ao onadie podr ser
discriminado por razn de la lenguao para eximir-se
de contribuir ao processo normalizador do galego (rt ).
outro preceito estatutrio
sobre a lngua
sobre os usos lingsticos existe outro preceito
estatutrio, o contido no art. 27.".20.E, competncia
exclusiva da Comunidade Autnoma galega
,,La promocin y la enseanza de la lengua
gallega" (rr).
(31) Veja-se o artigo, ainda que breve e sumrio demais, suficientemente clarificador, de Antn SANTAMARINA, nAs outras iinguas espaolas na constitucin e nos Estatutos cle Autonomar, em EicrttcI\acla,
n m . 19 (S etembro-Outubro d e 1 9 8 3 ), p p . 5 0 -5 . 1 .
(32) O art. 27".19. prescreve, como competncia e:<clusiva tamm, qel
fomento de la cultura y de la investigacin en Galicia, sin perjuicio de
lo establecido en el artculo 149.2. de la constitucino. veja-se, desta,
o art. 149.1.17".

r22

observaremos unicamente que a comunidade


Au_
tnoma, u .,XT.trlu,em particullr,
nom possui a competncia (explcita) de oficializar
calquer
oriogrfica. lrlom obstante, parece ser, normativa
como veremos, o

'ico <<actod.e goberioo que fixo sobre


o tema e que est disposta a revar diante,
caia quem
cair...
c. Lei de l{ormalizagom

Lingstica.
i/'

Mais interesse tem para ns a Lei


de l{orrnarizagom Lingisll"" (Lei 3/19g3,
de 15 de Junrro, no DoG
ce t4 de Juiho) e o seu desenvolvimento
regai (Decreto L35/i983, de B de setembro ,,poio
q,rJ r- clesenvolve para o ensino a Lei...; ordem
de 23 de setembro sobre dispensas, etc.) por
serem mostra da
real vontade poltica do Parlam"rrto
e da <Xunta>
de Galiza para normalizarem os usos
do galego.
consideramos aqui clous aspectos da
Lel:
Pcla sua parte, o art. 32.o do
E,statuto di: oCorresponde a la
Comurridad Autnoma ia clctensa y
promocin de ios tato..,
culturales
del
'puebio gallegci' A taj- fin, y mecliante Le-v clel parlamento,
se constituir

un Fondo curtuar Garcg


" la culrura Gailega,. Este
),. er co"*i"g,,19g3,
itimo preceito fica espeJfi.o
na Lei
cie B de Julho, oDo Conseilo da Cujtura Gaiega, (DOG,

9 cle egortol.
l'jo seu art. 6.", razom pora que
iicluimos
esta nota, sinala_se que
iroinpete ai Consejo cie
la Cuitur Gallega: a) Analizar
...^rr,o, cuestio"fometztar
nes se refieren ai patrimonio cultural
y
la lengua
la cultura
g a iie g a s, e tc.> 1A cursiva nossa ).
-y*
contodo, mais umha vez achamo-nos
numha concregom do discurso
p cssib ilista que antcs clesmasca r v a n o s .
c o rl c f e it o , a iric a q u e o < < c u n sello' (un rgano con personalidad jurdica
propia y prena capacidad
para el cumplimiento de sus
fineso (art. 2.,), nom -nei
directa nem
indirectamnte rgao executi,,.c.
Polo contrrio, entidade cujo presidente
de Honor o da <Xunta
{art' 4'"); entre os seus membros estm
o
conselheiro de cultura
(art. J.o d) e representantes
de ..instituciones) e de .,movimientos
esponlneos" (Premi:ulo), como
a Rcal Acaclcnria Gaiiega, a Academia
d.e
J ur isp r u d e n cia y Legislacin cle
G a lic ia , a u n iv e rs ic la d , o I n s t riu t o p a d re
sarrniento de Estuios Gallegos (depenclente
do consejo superior
d.e
Investigaciones
etc., etc. (art. J.c e).
-Cientficas),
Cabcr agarclar do ,,Conselio da Cultura
Galega, algo mais do que boa
no

;;:il:ir'

melhor dos casos, e reproduqom rlos discursos


possibi-

123

1.') Um o genrico, referente aos direitos lingul sticos (Ttulo I):


gaiego a lngua propia de Ga"Ar tigo 1.". O
licia.
uTdolos gatregosteen o deber cie coecelo e
dereito de usaloo.
poderes pblicos de Galicia ga"Artigo 2.". Os
rantizarn o Lrso normal clo galego e do casteln, lnguas oficiais da Comunidade Autnoma)).
poderes pblicos de Galicia
"Artigo 3.'. Os
adoptarn as medidas oportunas para que ningn sexa discriminado por razn Ce lngua.
,,Os cidadns podern dirixirse s xuces e tribunais para obte-la proteccin xudicial do dereito a er"nprega-lasa lingua".
1" O dever, reconheciCo no art. L." e reccrr"ido
coi-no inccnstitucional, talvez justamente, polo Governo de Madrid, de facto reduze-se ao nada j a no
art. 2." e mormente no art. 3." da Lei em virtude cla
..(nom discriminaqom por azom de lngr-ra", segundo
se explicor-r no apartado anterior.
2. A moleza e o esraimento dos artigos, destes
ein particular, da Lei ficar rnais em evidncia se
os comparamos cos correspondentes das Leis normalizadoras do catalm e do euskara. Reproduzimcs
s:
Art. 2.' da Lei do catalrn: nl. El catal s ia
llengr-ia prpia de Catalunya. Tots els ciutadans tenen el dret de conixer-lo i d'expressar-s'hi, de paraula i per escrit, en les relacions
i els actes pblics, oficials i no oficials. Aquest
dret suposa, particularment, poder: adregar-se
en catal, de paraula i per escrit, a l'Administraci, als organismes pblics i a les empreses
pbliques e privades; expressar-seen catal en
qualsevol retrni; desenvoiupar en catal ies

124

activitats professionals, laborals, poltiques i


sindicals, i rebre l'enseyament en catal.
,r2. Les manifestacions de pensament o de voluntat i els actes orals o escrits, pblics o privats, no poden donar lloc a Catalunya a cap
mena de discriminaci si sn expressats totalment o parcialment en llengua cataiana i
produeixen tcts els seus efectes j urdics igual
corrr si fossin expressats en llengua castellana,
i, per consegent, pel que fa a llur eficcia, rro
poden sser objecte de cap mena de dificultat, d'ajornament, de requeriment de traclucci ni de cap altra exigncia.
oEn cap cas ning no pot sser discriminat
per ra de la llengua oficial que einpra>.
Artigo 5." da Lei do euslcara (recorriclc por inconstitucional) :
.,1. Tocios ios ciudadanos del pas vasco tienen el derecho a conocer y usar las lenguas
oficiales, tanto oralmente como por escrito.
,r2. Se reconocen a los ciudadanos del pas
Vasco los siguientes derechos lingsticos fu.ndamentales:
a) Derecho a relacionarse en euskera o en
casteilano oralmente y/o por escrito con ta Administracin y con cualquier Organismo o Entidad radicado en la Ccmunidad Autnoma.
b ) Derecho a recibir la enseanza en ambas
lenguas oficiales.
c) Derecho a recibir en euskera pubiicaciones
peridicas, programaciones de raciio y televisin, y de otros medios de comunicacin.
d) Derecho a desarrollar actividacjes profesionales, laboraies, polticas y sindicales en
euskera.
e) Derecho a expresarse en euskera en cualquier reunin.

125

(3" Los poCercs pr-lblicosgarantizarn el ejercicio de estos derechcs en ei rrrbito territo*


rial de ia Comunidad Autnoma, a fin de qlle
sean efectivos y realesr.
3. Com articulaCos mais olt menos minucicscs,
estas Leis (pretenCemo normaiizar..las cierns lenguas espaolaso, mas nos feitos resultarrn simples
declaragons de boa vontade; som expressons dos discursos (ou pretextos) possibilistas,como se desprende das anlises que das mesmas tenhem realizado
autoridades tam diversas como fiveis. Veiamos dous
exemplos.
4. Llus V. Aracil sinaiava, a respeito da Lei do
Catalm, em El Mn (15 de Abril de 1983, p. 22):
.,As insuficincias e inconseqncias do texto mesmo
revelam ja a falta de poderes coactivos e de recursos organizativos, disfarEada pola falta de ideias e
de vontade de mudanga. Ora: Isto nom quer dizer
que a Lei ha de ser intil. A Lei produzir sem clvida desavengas e, em ltimo termo, decepgons e
frustraEons que serm mui positivas se ponhem em
marcha o processo popular que a poltica de ccnsenso paralisou no prprio comego de TransiEom.
oA inovaqom mais positiva ser um discurso pblico radicalmente diverso do <ti. ja me entendeso da
clandestinidade e da inveterada retrica (renaixentista> e regionalista dos aldraxes e das queixas. Confio em que o estilo e o nivel do novo discurso norn
sejam tam ridculos. A coexistncia das comunidades lingsticas umha questom bsica (nom banal) de interesse pblico. umha questom de E,stado, precisamente constitucional. Despois c1e todo,
de um Estado que somos cidadaos ou sbditos. E,
o Estado que ha de apreender que nom pode tratar"
os idiomas de cidadaos normais como se fossem diaIectos de sbditos subnormais. A democratizacom
deve evidentemente pr firn ao jogo sujo e assegurar
o jogo limpo neste camno. Fica claro que a igualdade efectiva das comunidades lins'isticas norn ser
possvel nunca, se nom que decidimos que necessria por princpio".

t26

5. Norn mcnos expicitos, se bem pertencentes


discursos mui diierentes, som os considerandos a
da
advogacia do Estado contra a Lei do
Euskara includos no correspondente recurso de
inconstitucionari_
dade interposto a instncias do
!o""r.,o de Madricrsobre o art. 5.", transcrito em riba,
di-se (a tradugonr nossa): <...junto coa
vindicatio pttlstas
que fundamenta essa impugnagom
[do art. S..] por
incompetncia
respeit " iotatidade do artigo,
ham de questiorur-r" especificamente
as referncias aos poderes pbricos q,r" upareceul
no art.
5.".2.a)e no nmero 3 desse pieceito.
Tampouco neste caso se discutem os contidos normativos,
senom
a titularidade competerrcial do parramento
basco pa_
ra efectuar regulagons que tenham
como destinatrios a poderes pblicos diferentes dos que
integram
a prpria Comunidade Autnoma)).
Anteriormente ind.icara-se que (os diferentes
Estatutcs habilitam expressamente s
comunidades
Autnomas para determinadas actuagons
em relagom
coa matria lingr_isticao.oMas _engade-se
imedia_
tarnente- tais habilitaqons consignadas
no
Preliminar do Estatuto [basco] .ori"rpondem-seTtulo
com
ttulos competenciais nos que nom hai
exclusividade
para a Comunidade Autnma>.
Estts <argumentagons> jurdico-ideorgicas
incidem umha e outra vez sobr
o fundame'to indiscu_
tido e univocamente interpretado (tarvez
nom caiba outra sada):
pr"iisumente a condigom do
-o...
castelhano
lngua
comum a toda a Naeom a
:omo
que possibilita
que se imponha um "-, " lo"r."_
cimento do mesmo. por encontrar-se
previsto
titucionalmente tar dever, os poderes pbricos conspodem
presumir validamente que
todos conhecem o castelhano. conseqentem"rri", a actuagom
dos poderes
pblicos realizada unicamente em
castelha*o (. )
nunca pocler censlrar-se como discrirninatria
no
sentido do art. r4." da constituigom
polo
Espanhola.
contrrio, ao carecer de fundarnento
constitucional
o dever de conhecer carquer outra
rngua, ,ro*
"abe

t27

p!:esumir validamente que dita lngua tenha ctre conhecer-se no territrio da Cornunidade Autnoma
onde se estabelecer a sua cooflcialidade, e a actuaeom dos poderes pirblicos realizada unicamente nessa lngua poder ser estimada como discriminairia em vuhreragom do art. I4.".
uA conclusom ser, pois, que o castelhanc, idioma de uso oficial tamrn no territrio das Comunidades Autnofiias onde eristir outra lngua cooficial,
nunca pode ser excl.rdo.Com isto nom se priva de
sentiCo o direito de Llsar a lngua cooficial. Esse direito sr-rbjectivo, perfeitamente indivj dualizvel, encontra o seu correlato num dever subjectivo de conhecimento, mas dever imputvel aos Poderes pbl.icos como tais e nom aos indivduos. Nem sequer
a todos e cada um dos servidores pblicos; t . . . l a
relagom de supremacia especial da Administragom
e r:espeito dos serls funcionrios poder fundamentar
um ciever inclividual de conhecimento do euskara,
mas isso unicamente nos casos concretos em que
trl dever especial responda a umha justificaqom razoveL e respeite exigncias de proporcionalidadeo
( a negrita nossa).
cliscurso cla necessidade
con'rra
ciiscurso do possibilismo
Estm-se a emitir assi, assumidos polo prprio execr-rtivo do E stado, tertos pertencentes aos discursos
da necessidade (antes denunciados), que reforgam os
j a generalizados na sociedade. Deste modo resulta
claro que o uso do castelhano ser necessrio em
calquer ocasiom e mbito, mentres que s possvel
o uso clo galego se houver 'boa' vontade nos usurios, e isto unicarnente em certos mbitos e ocasions...: E se nonr existir (boa) vontade?
A triste realidade , nom nos enganemos, que estes discursos dominantes estm a mudar-se insensivelmente em discursos da impossibilidade fctica de
usar o galego, polo menos num estado de opiniom
que o dignifique rninimamente.

128

2.") Cl:ii-r asp*ci,..i (jlir cclt.v,fil ccnsicierarmos


aqui o tccante .o uso clo galego no ensino
(Ttu- i
lo iII da Lei cre lJoi"naatrzanr-r-ingiistica).
vaguiclacle,por Llirl laclo, e e mecnica recorrncia
ao
ja disposto oficialmente, pcr outro,
caracterizam estes pi:eceitos iegais. co*iprcve-se, por exemplo,
nos
ariigos:
"Art. 1.2.".-1. O talego, cornc lngua propia
c1eGaiicia, tariln clficial no ensino
to*
Ios niveis educativos.
-r,
"2. A xunta de Gaiicia r-eguramentar a normaiizacin cio uso das rngiras oficiais no
ensino, de acoi-do cces dispoiicins da presente
Lei r.
<Art. 13.".-r- os nenos teen dereito
a recibi-lo p'imeiro eilsiro ne sa lngua materna.
,,c Gcberno Garego arbitrar as medidas
necesai:ias para facer efectii.,o este dereito.
,,2. As Autoricaces eciucativas da coi-nunidade Autncina arbiirar-' as mecidas encamia_
das a promcl'e-r,, rlso progresivo do galego
no
ensino.
"3. cs alurnncs non pcdern ser separadcs en
centros diferentes por razn da lngua. Tamn
se evitar, a non ser qlte con carcter excep_
cional as necesiclaciespedagxicas as o aconseliaren, a separacin en a.tlu, ciiferentes>>.
"Art. 14.".__r. A ingua gaiega materia de
estudio obrigatorio en tdolos niveis educativos non universitarios.
oGarantizarase o uso efeciivo deste
dereito en
tdoios centros prblicos e privados.
,r2. o Goberno Galego regr-rlar as circu'sta'.cias excepcionais en que un arumno pcde ser
dispensado do estudio obrigatorio d; rngua
galega. Ningrn aiumno podei ser dispensioo
clesta obriga se tivera cursaclc sen inierrupcia
os seus estudios en Galicia.

t29

'f

(3. As autoridades educativas da Comunidacle


Autnoma garanti zarn que remate dcs ciclos en que o ensino do galego obrigatorio,
oS alumnos coezan este, nos SeuS niveis or:I
e escrito, en igualdade co casteln"'
etc. etc.
1. . curioso que a Lei de l{orrnalizagom s se
aplicasse ao ensino e de maneira mui vaga e geral,
tm planificagom quase, s expensas da boa vontade ds Centros, d.as suas directivas ou dos prprios
ensinantes.
Unicamente o ensino da norrnativa ortogrfica,
oficializada, parece obedecer a certa programagom,
que afecta abrumadoramente ao professoracLo d'o
E. G. B.
2. As prescriEons ( som prescriEons?) referentes
ao uso do galego no ensino Som Sumamente inconcretas, mentres que estm suficientemente precisos
os mandatos tocantes ao estudo do galego'
Decreto I35/1983,de 8 de Setembro,
sobre normalizagom do galego no ensino
3. Comprova-Seo dito Se examinamos o Decreto
t35/1983,d 8 de Setembro, opolo que se clesenvolve
para o ensino a Lei 311983de Normalizacin Lingsticar. Nel reclama-se, por exemplo, o uso da lngua
materna ( ?) (no nivel de Freescolar e no ciclo inicial de Educacin Xeral Bsicao ( art. 2.".2.); precisa-se assi o ..primeiro ensino> da Lei (art' 13'''1)'
4. Contodo, Som rnais os exemplos qlle corrobcram a reincidncia em vagUidades. A Lei prescreve
que (a Xunta de Galicia regulamentar a normalizacin do uso das lnguas oficiais no ensinoo (art' l21
2) [O espanhol nom se vem usando normalmente no
ensino?]; mentres que o Decreto "regulamenta>, deIegando no .,Consello de Direccin, Organo superior
competente do Centro ou Departamento> ( a prpria
redatgorn confusa!), que este (ou estes?) "haber
de arbitrar un equilibrio na utilizacin lindistinta'
salvo o sinalado no art. 2'o.1.] dun e doutro idiomao'
130

supomos que nom ser esta a nica reguramentagom da .<Xunta,'neste campo. Mas a estas alturas
pudrom-se_dar ja argumhai orientaEons gerais
vista dos dados, escassos,que tarvez constern
nos
arquivos

da <<Xunta>>.
Por outro lado, perguntamos, que critrios
haverm d.e empregar-se para determi.ru, o preiendiclo
equilbrio? calibrar-s polo tempo
dedicado a galego e castelhano (50 o:'aa cad.a um); pora
importn_
cia das discipritas, pola autoridiJe
cientfica-via
e cu_
rrculo dos professores.. . ? Introduzido
pcta
da
casustica (que se introduzr se
algum nos Centros
tenta normalizar os usos do galego),
o equitibiio resolver-seem andrmena.
5' comentrio
3 parte mereceria a expressom
"Iingua materna>. Meigurhados nesta cerimnia de
confusom, tamm e soretodo deste
tema nom cabe
senom agardar a sua manipulagom
interessada...
senhores que estm a faier
regaricrades,
sejam conseqentes: se a lngua
" "*".rrtar
<a maior e mis
orixinal creacin colectiva doi galegosn;
se <(a ver_
dadeira forza espiritual que lle
a unidade interna
nosa comunidaderr; se nos une (co
pasado do roso
pobo"; se oregado da identidade
cornn>>,como
mantenhem ainda o conceito r-estritivo
de *t*g.ru
materna"? As negritas som nossas,mas
as citas som
todas do Premburo da Lei, ."p"iiu,
atg,rmhus no
Decreto.
6'
.A lngua, tamm a que utirizam os meninhos,
nom materna (s) nem paterna (s);
,*"ir. o
homg sempre vive em sociedade; tod.os
os seus hbi_
tos de comportamento, includos os
lingsticos, som
adquiridos e conformados no interc*uio
social.
Decerto, consegue-se umha certa competncia
da
Ingua oral durante os primeiros anos d; vicla (
talvez) sobretodo atravs da fam ilia; mas a
competncia da lngua, em especiar da
quase sempre
se alcanga na escora, instituiEom
"..iitu,
sociai, orgunirad,a
segundo o ,,ordenamento> poiitinad.o do poer
poltico, legislativo e executivol
Por isso, cando um inclividuo carquer
alud.e aos

13 1

Lrsos idiointicos cl;r prinieira iCaCe coit inccncretssima expressom cie "lngr:a lTlaterna>, corn toda
segllranEa tenta escamctear impttncmente a reaiiclade social desses usos; inas, cando expressons conto a- citac1,ase inclliem ncs tertos legais, aprovaclos
por um Parlamento e promulgados em nome do Rei
por um Presidente ( da <<Xunta>por exemplo), est
a dar-se fr-rndarnento slido suspeita de que o ((ordenarnento jurdicoo clc EstaCo nom srio coln .,las
oiris lenguas espaolaso nem procllra a igualdade
efectiva dcs cidadaos nem dos grupos ou comunidacles lingsticas"
7. b{o nPremblllt " do Decreio I35 1983 reconhece-se que ((a n-lesma Lei arbitra mandatos que
coinportan unha trausforinacin dos irbitos lingsticos, dos indivdr-ros ( si-ipom-se
) no selo da socieclade gaiega.
Desses manCatcsat o momento s se pormenorizi'om os qlfe c1eterminam o procedii-ento c1e.,dispensa do estudio obrigatoric ( I ) da Lngua e Literatllra galegas". Fixo-se poi- Ordem de 23 de Setembro
ce 1983.trndicar este compcrtamento abundncia Ce
iCeias e d.e voniaie para mudar os hbitos lingsticos na Geliza?
B. Por irltircc, lernbr3irlos que noln se cierogci-t
expressamente, portanto segt-leem vigoil, o Decre lo
Bll19S2, d-e 29 de Abril, ,,polo qlte sc regra o ensino
d a Lrrgua Galega nos ni','eis da Educacin Preescolar, E Cucacin Xerai Bsica, Bacharelato e Formacin Proe sionalr. Referimo-nos ao segundo odecreto de biiingiismoo. Sem dirvida as autoriclrdesda
<Xunta> acr-rdilm a este dccumento cando e como
thes convinher. &{as lembramos tamm que umha
prescrigom de dito texto legal erai
casos nos que o Galego sexa empre"l{aqueles
gado como lngtia veicular no ensino doutras
inaterias, o horario adicado ensinanza do Casteln haber ser axeitadarnente incrernentaLlo>
(art. 2"".2.).

t32

Pensamos que nom vale a pena perguntar


por eu,
no suposto contrrio, nom se previu incrementar.
ajeitadamente tar-nrn,ls }loras d c g a le g o ...
cl. Decreto de Nornativizagom

Lingstica.

hla Galiza tem sucedido que instituigons


do Esta_
d.o espanhoi se estimron autorizadas para
-ri*itar o estatuto ringstico das faras do git"g
*, .o.rseqentemente, sistema tizar a sua Grarntica
e vocabutrrio. Poderamos aduzir testernuhos ofiveiso
e
representativos (tt). Convenhern, coas
matizaeons de
rigor,

em idenrificar o gaiego.*"-arf#.fui;
portugus:

do

1. Reconhece-sea sua unicrade de


orisem.
2. Sinala-se que os respectivos marccs
poiticos
explicam com suficincia a oderiva
divergente.,>clas
duas ramas.

3' Defende--se
que o galego, dada a infruncia do
adstato (uo) castlhu.ro, fiio-se
"f ".*evel a certas inovaEons)>.
(33) Entendenos que estc <ncmeatnenlo,>
clo galego como lngua de
seu rnanifesta a coronizaqcrn cra
Garizr. Escreve carr,.et (rg7r, p.
56) a
respeito dos proces'sos cle colonizacom
,," ."u vertente lingiistica: nTodo
cornega poia de'crninagc-'rn. () d".pr"ro
" outro (quer dizer, o cesconhecimento on incompreenscm
do ouiro nom xurcle cra arera
e dc
esforqo cle conhccimentc ou cle
compi:eensorn) manifesta-se ciesde
prios
meiros contactos pr-ccroniais
na tare fa taxinrnicar; e pouco
despois
(p' 57)t <'Este desprezo polas
denominaqons--autctonas salienta
o
clesprezo mai's aFrplo polos pclos; os
territrlos e os habitanies nom eristiarn
antes da chegada do ccronizacror (ja
qlre .ro* possuam norne, ou poro
Eienos ja que se ccnduzian-rtcoinc
se ttrJm tivessem nome), e estc clei:omi_
n a lu g a r es povos conlo bem iirc p a i' e c c
E s t e d irc it o c le c le n o m i r : a r
t.l
a dimensom lingstica do
direiio a dcminaro. Ncuti:o lugar
analisamos trs te-\tos sumamente representatiros
do acto oclencninador,, clo
galego, clo seu estatuto lir-;giiistic..t;
som Galego 3 (em particr-riar o tetna
do lusisrno), o discui'sc in-augural
dcl ano acaclrnico 1977-1g7gna universidade compostr:ia::a (cra ar-itoria
de D. corstantino Garca) e a ((mesa
redonda' tal como recolhida
nas Actes do CoIt1ttio cle Trver.s (em
especial as inten'cnqons dos participantcs
a catiza).
(34) N,m parece adequado
este termo, utiiizaclo por calego 3 (1976,
p' 82) nom s porque se
utilize conl e.rccsiva generosiclade, senom porque ocuita a rearidade d.esiguar
clas rnguas aludidas.
l1.t

I JJ

I,

1. Estas apresenianr.-secomo irreversveis ou por


nom existir hoje na Ga\za classe dorninante galega
ou bem por esta norn ter os aparelhos de poder impor tantes.
Mas nos textos em que se sustentam os pontos
anteriores abitnCatn clemais oS eufemismos, aS meias
palavras, as eiipses de modo que se evita:
a. E xplicar aj eitadamente a ruptura de usos no
galego at que passou de desenvoll'er-se numha situagcm onormalo a outra submetida, rnarginal, arninorada
b. Descrever as pecr-rliaridadesdo galego como
uingua clo pobo aferrado nc seu pasado e coa ollacia nc reino de Castela ou, mais tarde, na corte madrileao (C. GAR.CIA, 1977,p. 32) quer dizer, como
lngua puramente coloqr-riale de usos orais.
c. Afrontar corn corage a mudanEa radical (to)
qLle l,,ai implicada em escrever o galego e em convert-lo em "lngua nacional".
Prembuio do Decreto
cle NormativizaEorn Lingiistica
Este o gnero de discurso qlle domina, sob aparncia de moCeragom e objectividade, no prembuio
e no articulado do Decreto de lormativizagorn (I73 /
1982,de t7 de lrlovembro, publicado a 20 de Abrii de
19831:
oA lngua galega, despois dunha permanencia
secular de li-rgua puramente oral, recuperou
(35) O Prcf. Rodrigues Lapa na sua ponncia-resunto afirmava: oTra[a- se e','identement,: de uma p e c u lia riCa d e lo ' o -c a s t ra T s a it t e t t loc'la l n g t i a f
que se deve ter em consider:rqo; 1as isso nio e.rclui a possibilidad.e
de se erraciicarem essas excrecncias abusivas, para que o idioma reg r e sse a uma limpidez raz o v e l, c o n f u n d in d o -s e c o p o rt u g u s : e , s a b i d a '
tne itte, a tese de Castelao . A li s , e s s a d e p u ra q o i s e e s t f az e n d o ,
sol.retocio da zorta da Oncm;Lstica; lr:as cl'.rvidoso quc \'i muito alm.
!,,[o /i corogeitL precistL pera ittier essa trans-t'ormaqo radical pelo que
tttd.o fic'ar na rnesnle, otr quase: os veihos caciqi-les renascctalll, at corn
o rtulo c1e galegui.stas, e A,'Iarlrid quem vai dirigir a operago lingst:ca: o fiinerai clo gaiegou '1t\-ctttsclo coloc1ttio cle Trt;et'is, pp. 235'231)'

134

desde hai xa mis de cen anos a sa vella condicin de lngua escrita. pero esta recuperacin, sen outra base que a vontad.e espontnea
dos seus cultivadores, non tia mis referencia orientadora que a da fala, co inevitable polimorfismo dialectar que Iies propio a tcalas
falas. con todo, ir afianz.rdou" o recuperacin tamn foi aparecendo a conciencia da sa
necesidade de unificacin formal.
uCo tempo, o propio desenvolvemento da
nosa
critura faca necesaria a regulacin normativa da lngua. A R.eal Academ"ia Galega inicialmente, e o Instituto da Lngua Garega inmediatamente de se constitur, afrontaro esa necesidade pubricando sendas normativas, que
por seren bsicamente coincidentes Iograron
en conxunto unha aceptacin xerafizada,,
(Prembulo).
Advertir-se que se silenciam, entre outras, as referncias a:
l.' o conflito lingstico na Galiza e os factores
desencadeantesdo mesmo. Assi, <(permanencia
secular de lngua puramente orarn i*iti.u
que ;; Gari
za nom se usava por escrito outra lngua?; que
a
permanncia secular foi pacfica?; quJ
foi' prmanncia e nom retrocesso? t..
2." . O
"galego, culto (pu lngua irrn) alm das
^
fronteiras do Estado erpu.thol; ntodo, o portugus
acha-se presente com teimosia nas Norrna,
ilc-RAG,
oficializadas neste Decreto, a fim de <justifil*,n
a
e
objectivo
fundamentais:
galego
o
diferente
19rIngua do que o portugus.
Este tipo de verdades a meias acha-se tamn no
Pembulo da x.ei de Norruralizaqorn Lingstica e no
seu articulado ( como no do Estatuto . som todas
)
elas normas legais do Estado: o Estado a totalidade,_ o garante da ordem; a comunidade Autnoma, ola regjn galleg,>, a parte, <<protegidaoe (respeitada" polo Estado. Eis os discuisos rgionalistas.

13 5

E neste joEo todolpa::te, Estadolregiom ha de entencler-seo que dixemcs sobi-e lngua e dialecto e o que
estamos a observar sob::e o <acto de gcverno> das
tati','as clo E stado que imp+
ar-iici:iCadcs i:eprcser-:
niicm umhns l{cr;.lr.s otoqriicas i 1liiri.racia CcrinuniC-aCeAutncma (:rc) .
Sci:'r'eo Decleio ano iamos o seguinie:
1. A "Xunla cie Gaiicia, pretenCe exeicei: nel umha comp*:tncia dt- qu carece e Corni-inidaCeAutncrjta. A teor cia legalidaCe vigente (s-r) , s cornp-cteiiie,to tccante ao iciicrna, ein nla promccin _v
err.;ciinztcLeia lcirgua gailega" ( Estatuto, art. 27:'.
2tl) . Por lanto, o Decreio nulo de raiz ao estar ciitado por Liin rgac manifestamente incornpetente.
hcrn cabe reccrrer a que ..ia promccin 3' la enseanzao nol-n se efectuai:m se f altar, coi^no condiQorn prr'ia, urnha noi-mativa ortogrfica. Tem de inferii"-se o contrrio: Pcr ser cornpetente na promogolrl do galego, a ..Xuntii, ncm est legitirrrada para
interferir, com Decretos oll outras reclidas de impcsigorn, no prccesso cie norrnalizagorn do gaiego, qlte
exige por definigoin a cciabcragorn Ce toclos os indivCuos e grllpcs sociais.
Frivilegiar a algr-rnscoa exciuscm cle cutrcs, alm
de atentai" contra c ai:t. 9.'.2 da Constituiqcrn, mostra umhr clara voil taCe desnormalizadora.
2. Hai ccntracli,;om entre o estabelecido no Decreto cle Nornativizaqom ( art. 1." e 2..) e a Dispo.
( 3 ) Lins V . A racil, no s e lt a riiq r-t
" I lis t ria in ' : r' iiia c lc la I le c a
di:
XIX-XX'
fet
c-re
catalana, srgies
s
les aspiracicns rn:lirnes clels
"El
re,lionalistes cren molt inferiors a lr-s e.rigncies mnim:s cl'una colnrnitat lingstica ellrcp'ra rncCcrnl. lin f'*'i a rernarcai' s qlle els reeionalistes van aceptar sense reserves eis canvis histrics (no sols poltics)
qlle van eralrferar jiisie.rricrtt li:ihr-r:e.l cl ilcsnii,ell enirc e:7 caliir i i'iciioma de I'Esiat. Hett cle sab:i' -encal':t cue nc us ho hagi dit ning.Jr- que
gir,la situaci minoritria actnri dcl catal.i clala precisament dels 1.3ni-iS
(Cc
n

,
i
e
l
rc
g
;
o
n
e
lis
rn
e
"
n u rn s . 8 0 -8 0 7 , 1 9 - 2 6
r io so s de Ia Rena-i:<enqa
m a r g o i983, p. 2S ).
{37) Es;a clcr,e entende:-sc S;:lpfe ! 1) l.la sua interpretaQonf literal
basicamente.-2) r\r; respeiio hiera;:quia nci'mrtiva e seguranr;a jr,lridica Cos sujeitos.-3) Na garani;a cla iguall*ade de toclos ante a Lei.

136

sigom adicio*ar1 ca Lei ctreNcrrnaliza,gorn sobrc e


instituigom, Reai Acader,;riaGaiega ou instituto da
LnSllla Galega, ccinpe ieni e pai"a estabelecer <(o ciiterio
cie ar-rtoi'idadeu(nas cuestins relativas normativa,
rcttralizacine Liso correcto cla lngua galegao (I-ei
cie Fornalizaqorn,Disposiqom adici'rl
i
Ainda mais, o prprio Decreto contradi-se cancro
reconhece que a RAG iem autoridade para erabora.,
ju;rto co ILG, a ({ncrma bsica para
a uniclarle ortogi^rfica c: rnorfclxica da rngr garega, (
art, r."),
nom
para
preparar
o
Vocabulari Ortogr.,ico
T?t
I3sico cuj o autcr inico ha ser sornente
o il_c ( artculo 3.").
3. Atribuir exclusi'amente RAG e ao ILG
com_
petrrcia pera estabelecerem a <norma
bsica para a
unidade oi'togrfica e rnorfcixca> (art. 1..)
e] ,,previo accrdo conxunto, elevar(em) Xunta
cle Galicia
cantas mellcras esiimen convenienie incorporar
s
normas bsicas" (art. 2.") resuita, cernclo
*-"or, grotesco.
com efeito, a F-AG norn nem de clireito nerrr de
feito, academia ja lngua homorogr.,er,por exemplo,
cca espanhcia. Polo contrrio, tem como
objectiuor,
segunco os Estatutcs vigentes (art. 1..), ocuiiivar las
Belias l-etras en g"t
y principairnente aqi:.:ilcs
estudios que pueden contribuir
-rol
al ionccimiertd de la
I{istoria, Antigiiedaces, Literatura y Lengua c1eGali-

c l a>.

. o .ILG, pcl1 sua parte, instituto uili-r,crsitrio;


isto , a teor dos Estatr-rtosprcvisrii"ios da universida-de (art. B.'), <<centroc1eIvestigacin y ce Especializacin que agmpar al p-.ronl cle uno o varics
Depariarnentos universitarios, as comc el perscnai
necesario para ei cumplimiento cle slls fineso. Estes,
logicamente, tenhem de cingir-se investigaqom e
especializagom (universitria ), nom ,ror*ot tvizaqom e menos ainda a activicades de (governo> (rr).
(38) Curiosamente a nica entidade que por Estrtutos,
legaiizadcs,
est attiorizaCa para enicnelcr cla ,^i'orr
ativT ortogrct'ice ti t ,4SSocja'om Galege cla Lngiu (ACAL); mais fci sistematicamente exclu,la
cle calquer

137

O processc normaiizador do galego exige a ccla,


boragom ajeitada de todos, grupos e indivduos; o
estabeiecimento de normas de escrita correcta nom
poCe subtrair-se colaboragom de todos aqueles que
estit'erem comprometidos na normalizaEom da lngi-ra
e, rnenos aincla, dos escritores, investigadores, lingstas, professores, socilogos, pedagogos, etc., elc.
4. ft,Iais rechamante ainda a contradiqom de
proclamar o AcorCo ILG-RAG como (norma bsica
para a unidade ortogrfica e morfolxica,, (art. 1.'),
melhorvel (art. 2.'), e imp-lo como nico utilizvel
nos livros de texto e material didctico,,que deban
ser autorizados conforme normativa vixente> ( artculo 5."; vej am-se o ." e o 7.') . Contodo, convm
Iembrar que a normativa vigente <actual za, disposigons surgidas na ditaclura; todas elas perseguem
garantir o controle ideolgico efectivo de estudantes
e professores atravs dos livros de texto. Apesar disto, na letra de tais disposigons s se alude a ( aprobacin pedaggica" e dictamen favorable de la Se"
cretara General de Movimiento y de la Jerarqua
eclesistica en el mbito de las respectivas cotxpetenciaso (Decreto 2531/74,de 2A de Julho, art. 3."), e
fixagom de (precios mximos de venta>>(arts. 4."
e 5.'). Unicamente umha interpretagom perigosamente generosa da legisiagom poder basear nela a exigncia de um informe lingstico, prvio autorizaEom de iivros de texto e material didctico.

acordo ou reuniom (estes ENCCNTROS LABACA constituem umha e.rcepqom) e inclusive vrios dos seus membros from coaccionados e at
a n tcaca d os... A
"Lei do silnc io , e n c o b re t o d o o re f e re n t e a o t e ma d a
normaiiva ortogrfica. Por exemplo, com data 9 de Junho de 1993, o deprtte'Co Ci:'rticlio Lpez Garricio eprcsentou no Parlamento Galego umha
"Proposigom nom de Lei" pcla que, de ser aceitada, se haveriam (tomar
as meciidas pertinentes para declarar nulc o Decreto 173/1982" e (<constituir ttmha Comissom Parlaienti-ia que investigue as violaqons de direitos c iiberdacles, assi coino as irreg'_rlaridacles havidas na imposiEom
da citada norrnativa (ortogrfica) e aprovagom de livros de texrc e material clidctico e as responsabilidacies nas que pucierern incorrer as Conselirarias d.e cultura e Educagom". Nunca mais se soubo...

138

5. Parece comc se o legislador na realidade procllrasse que os galegos, mormente na iclade


continuassernno desconhecimentoda sua histria
"r.lur,
ou
polo menos da proposta reintegracionista para a escrita correcta do galego; talvez porque .r-iu nom se
concebe a Galiza e o galego como umha parcela da
cultura espanhola, nem necessariamente submetida
a esta.
com efeito, nom se imponhem as l{orrnas ILC-rLAG para serem usadas habitualmente nem sequer
no currculo escolar, senom .,exclusivamente> para
serern ensinadas. Di o art. 4." do Decreto:
oAs normas aprobadas polo presente Decreto
son de ensino obrigado en tdolos centros escolares de Galicia sobre os que tea ccmpetencia a Comunidade Autnoma e extndense a
tdalas reas e actividadesr. (a negrita nossa).
A incongruncia na redacAom deste art. 4." ha de
induzir, como est a suceder ja, a todo tipo de irregularidacles, comportarnentos arbitrrios e abuso de
poder, coas seqelas de falta de seguranga jurdica
e de tratamento ciiscriminatrio para os cidadaos.
Tentamos mostrar a seguir que a redacaom do
artigo em particular confusa e incoerente:
-

As Nornaas rLG-RAG, oficiali zadas polo Governo de A.F., som de ensino obrigado, mas nom
exclusivo.

As No:nas nom som de uso obrigado, nem sequer para reas ou actividades que explicitamente se determinem nalgum texto legal (.r).

(39) Tirem-se ciaqui as conseqi-incias ajcita.las, sern temo- a autori.


d a d e s contpetentes e oritras ins p e c g o n s :
l)

i]asta com ensinar as Nornns ILG-RtlG, exclusivamente conto tema


de programa, para estar lta legalidacle.
2) Pcdem ensinar-se ou, polo menos, ciar rrctcia de olitras Norntas
ortogriiicas para o galego.

139

Idoi obsrantc, na rima p*rte do art.


-i." parece apontar-se alglrm tipo de exclusividade
ncr
seu ens;ino e de obrigatorieclade no seu Liso:
,,exinden:iea tdalas reas e activiciadesr.

Alc<m c1e imprecisa (,.reas e actividades, abrange as picpriarnente e:;cclares?; tainm as


crr-cur_CS_
cclarr-'s
l; e :s aciivici:iccs iias ApAs.. . ?), a r-e,Jacgom
do irrtigo con ti'aclitrirra co conrexto
iurcicc eiri
GLtcu pi-eccito he c1eenieilcler_se:
a) segundc cls textos constitiicicnal e estatut_
t'io, galego de iivre utilizaqom polos cidadaos
es_o
parihis na Gaiiza de modo qn" ningum pode
ser
.
por
razn cle lu leng,a,, (E,statuto,
"disci:iniinacic
artculo 5.'). Ainda mais, a oXunta,, (ios poderes
Fil_
blicos) iem de adcptarr .,las med.idas oportunas para
que nadie sea discriminado por razn de la
lengua,,
(Lei cle Nornalizagom, art. 3..).
b ) I'ias canclo urn cidadao, mestre ou estuclante,
qui:<ei' iivreeente usar o galego, v-se obrigado
a
ernilregai' aquel que a <.Xunta>,impom, scb as respcnsabiiidades que puclerern seguir-sconrra os transgresscres. Isto : os pode;:es prblicos, que nom podem ciscriminar por razom u lngua, -estm autorizadcs a drscriminar por razoin ca oriografia? Norre
o enienCo. Cu talvez si...
2-" Surisdigoill q*e estarelecefil as tr,eis.

|'-

Flniencierncsqlre a oliunta cle Gaiiciar, clacc a ol-cenimento iegat vigente, pc:jslii raui esca.ssa,,j:-lrisciiqcm,' p3.ra ncrmai izar suficientemente os rrscsi do
.talego. Pccieria. nom obstailte, reaiiz-ar rirnl;a ajeitada planificagom da ingua, rnas sem conseqncias
prtic;,s ccllsidei:/,,',,eis,
seguncio e.ipiicerrrcs a scquii-.
i)
{\

-rj

140

r oceni usar-:,e estas n a u la e f ra d e ia .


N om par":ce razcvel, p o ic q u (' q c d i in ie d ia t rmc n ie . q u e
a5 r"or.nias ILG-RAG sejan: d-: ilso cl.rrigado cancio pi-ofessorcs
ou r.snrdrnte's ciccidtm empregai' o gaieg corno ingua
cscriia ou ir,.irr1:
ve:cular no Ceir.ii:o docene.

a.

( In ) corripetncia juriclica efectiva.

Ja indicmos qlre a comuniciade Autnorna s


competente em nla promocin y enseanza cle la lengua gallega" com excil-rsiviclaci"e;
norn tern cle mod.o
explcito capacidace jr-rridicamente estabelecid.a para oficializar lrlormas de escrita correcta.
Mas, a respeito da pro"otoqom e do ensino, qlle
cornpetncia efectiva possui ? opinamcs ee , sendo
a sujeigorn o correlato da cornpetncia nom ser
irrrpossvel chegar a lrmha situagom comc a seguinte:
autcridade cornpetente
rnas sem sr,rieitcs ctas normas
{i ue dite a <<Xuntao
Ern virtude do poder qualificado, hetert-lnomo,ern
interes-seprblico e non:] transfervel, estabelecicLopclo ordenamento legai vigente, a <Xunta>, competente para criar regras (Leis, Decretos, actcs aciministrativcs...), sobre os usos co galego, quc obriguern
a inclivduos que <<gczande 1rcon,licin pcltica cle
galle.goso(Estatuto, art. 3.".1.);mas pode sucecer qlle
ninreurn seja sujeito cias mesffias, quer dizer, que
nen,surrrhapersoa ccm capacidade pare obral esteja
subrnetida, neste mbito, <xuntao segunclo as normas que clefinern o aica.ncematerial da ccmpetncia
do Governc autonmico (no) .
Com efeitc, se c Estatutc Art. 5.".?-.
e 4.), de acordo co art. 3.'.2. da consti.tuigorn, 'prescreve' que <<toclos tienen el derecho ce conocer (o gaiego) y usarloo e qlle
"nadie pcdr ser discriminado por razn
i10) jr,siamos a inspir:rr-no.i enr A ROSS, Directives o,;:l fu'orn1se enl
G. FI. vorr IVRIGHT, Nornz ani Actiort. A Logical Inqtrv pubiicados por
RoLrtieclge and Keqan Paul, Lcndon, clcs q.r" hai tradugtm
espairhola.
A constituigom e o E ste t u t o , n c a s p c c ro q , ! ie c o n s ic le r rn c s ,
som
rICrn|tts cle cotttpctncla, quc enunciatn as concig-ons
necessrrias para o
exerccio c1o pod.er. Tais condigons ciiviclem-se em tr3s gr-upos:
1) As que
prescrevern que persoa (ou persoas) e_stm qualificaclas
para realizai o
acto criador de regras; 2) as que picscreverr o proceclimenic
a seguir;
e 3) as que prescrevem o alcance previsvel cia r"g.. criada,
a respeito
do sujeito, siiuagom e tema.

111

de Ia lenguD,existe a probabiiidade nom tam remeta de:


1)

2)

b.

Que ningrrm queira fazer Llso do seu direitc-r


a conhecer o galego e a ernpreg-lo; e/or-r tamm,
Que todcs se considerem discriminados pcr
razom da lngua se os poderes pblicos potenciam *la utilizacin del gallego en todos los
rdenes de la vida pblica, cultural e informativa> (Estatuto, art. 5.".3.).
Normas legais imperfeitas.

No Estudo crtico, da autoria da Comissom Lingstica da AGAL, analisa-se (nas pp. L9-22) a ,.efectivid.ade" real das Normas ILC-RAG, que canto prescrigons, haveriam de ter, no suposto (na data da elaboragom do citado Estudo crtico) de que se pretendessem oficializar poio governo de Alianza Popular
na Galiza.
Promulgoll-se o Decreto de Nornativizagom da
I-ngua Galega; e a Lei de Nornalizagorn Lingstica,
recorrida poio governo de Madrid como inconstitucional no ponto clecisivo que o dever de conhecer
o galego. Publicrom-se o Decreto qr-re desenvoive
para o ensino a Lei de Normalizaqorn e a Ordem que,
sua vez, desenvolve o Decreto. Analisrno-los no
apartado anterior e temos de concluir que som normas imperfeias nom s porque o seu incumprimento nom acarreta nengumha sangom, explcita ou implicitamente directa ou imediata, senom sobretodo
porque, alm de poderem ficar sem sujeitos aos que
obriguem (ja o dixemos), nom som suficientemente
precisas nem na formulagom do terna nem na cleterminagom das ocasions em que se haveria de executar o disposto nelas.
1. Os sujeitos das normas legais citadas som, como se dixo, os galegos, quer dizer, olos ciudadanos
espaoles que, de acuerdo con las leyes generales del
Estado, tengan vecindad administrativa en cualquie-

t42

ra de ios municipios cre Galiciao (Esiat*to,


art. 3.".r.).
Tcdos eles tenhern o direito de ,rru,
Llm ou os dous
idiomas oficiais na comunidade Ar-rtnoma,
o garego
e o castelhano, rnas unicamente o dever
cle conhecer
este. Daqr-ri que, em estrita e riterar interpretagom
do estabelecido na legalidade vigente,
nom se poda
impor a ningum .r".,i no ensino nem fra
der nem
o aprendizado do galego nenr o seu Llso.
Quer dizer, o ordenamento jurdico referente ao
galego pode ficar sem sujeito.
2. O terna do galego, da sua <normalizagom>
na
Gariza, , nestas normas regais, sumamente genrico e at vago, salvo na ordem de 23 de setembro
( que especifica a solicitude, tramitagom
e concessom ou, no seu caso, denegagom de exengons
do
estudo do galego) e nargurnha parte do
articurad.c
cios outros preceitos legais.
Mais bem, em co'junto tenhem de ser considei'adas, a respeito dos usos do garego, normas
nom
prescritivas, senom permissivas, no sentido
forte de
permissc. Quer d,izer, a Lei d.e Normalizagom
e o
Decreto correspondente e, em certa medida,
o mesmo Decreto de NormativizaEom declaram que
se togalegos
utilizarem o idioma prprio da Ga1:ru los
Iiza. Para ccnsegui-lo:
a) ordenam que estes podam adquirir
a competncia ringstica ajeitada (Lei,
art. 11.", 12.".1.,
"1g.",
14-o,15.'.1.,16.".1-,17.",
24..;'Decreto arts. 7.o,3.o,
4.", 6.") para actuarem-na canclo convinher
a cada
um ( Lei arts. 2.", 4.".l ., 6.".l .3.4.
, T.".3., 10.", 12."
.Z.,
13.".2.3.,15.".2.,18.", 20.., 21.,, 22.", 23.",
25."; b_.r.to
art. 2.".3).
b) Probem a terceiros estorvarem
ou impedirem os actos tolerados (Lei art. 3.", 6.".2.,
7.".r.2:,B.o,
9'", 13'".1.,16-".2.),ainda que tendo
sempre diante
aquilo de que ningum poder ser
cliscriminado por
razom da lngua (Lei art. 3.o, 4.".2.,
5.o, 6.,.2., 2.".I.2.,
15...3.
).

r43

L'jC :rlismc nrLio lel-:rn:o:; cc eiliu--ncer


o tegna c10
Decre lo 1: luci-n:,i iii'i;rr.-q:c;iir:i.il;m
riescre i,e eir nc jr_
glllll mr:inen f o, .senn] s para
c ensino, o tipo de
Llsc qlle se hr cie iazei" cias Fiornas
ILG-R{G e rnr_
n c l s a i n c l a a s oca sicn s Ce u sc.
ccr-licrio, ciisi;;.rgr-rinos cicr,rs grlrilcs de tL-ines
ouCe coiiiclcs nes ias itrJi:itti-ls leg:ri :
-i

1.") IJnr tccanre aos .'sos. Descreven-l-se (qua: t r ) s e f i i p L e c rJn io a ctcs ii' r e o lr q cr d o s sul ei i cs.
u'ic"rneiiie
o caso clc funcio':iric qr,-, nr
:idi:iinisrrativa. fcsse ;-equer-icic a utitizar ^.;.i;q;;
o g._ilgo,
l-naiece sel: Lr e--icepqolll: T'lii-ez est obr.iga.,lo a (]in_
Irl 'ci i i I', i -1 o i e SciiiO,

O .falCgO.

Por ouii'c laic, o lii'r.5.'cra Lei pre.sci-e.?,


r pllblic:r';cm biingiie dcs docui-e'tos ciicj:ris da
Acii-ninis traqom PrbircaGalega. pccieria discr-rtir"-se
a jrer_
tir:ncia de ta1 acto (pr-iblicar em bilingi-ie lto Dia.lo
sliciai ce Galicia: a literalidace do
,rJreceito)lrara
ccnsider-lo nos u.3os ( progressivos .1; ga-lego.&f
en)
guill pai'te
fe c3 0 preceptuacc no ari. 1ti.'.1.:
'',e
.,cs tcpni incs cie Ga:licia teril corno 'ica
ol'ma cicial a gaiegar.
A'ias o rnelhor ccrent rir a este texto c reccihido
na ncta (33).Q*e cada um tii'e as conclusons qr-ie
lhe
ilrl'egr-nloportunas; ns opinamos qlle este l1lesmc
pr"eceito ( sem dr,ida interpretad.o mui
sui generis
"g;i-go,
pcia ccmisin ce Toponirnia: cal o
nol.ne
carvaxlao olr carbailo, &&erg!aou i1..,Irr-*<a,...
?) i,ais
qLie inclicativo c1a sit-,iaEcm clepenciente d
a Gaiza.. "
2.") c outro grllpo cle ternas o referente ao
apr*rcizado da lngla. Esie imporn-se coirro obrig
atric no ensino nom *nil'ersit.rlic ( Lei art.
14."
.r.) e
nas E scolas universitrias e centros de
Formagonr
do Fi'ofessorado (ari. 3,2.".1).
NIcm insistimos sobre o
ja erposio no apartadc auterior.
3. A ocasioila ou situagom em que
estas nc'ras
legais ham de apricar-se (quer dizei,
oba-igaln a usar
o galego) nelas noin fic deterrnnacla,salr,o nos

r44

cont:clis'r:cs crsos sin;rledos ern 2. Ter-na,nem corflo ciasse cerraca nein ccn:rc ciasse aberia cle siiuaQ On S .

salientarernos qlle se especificam em toclc caso


com rnaior detengoin as ocasions cle aprenclizado e
rloirl as de uso pt)io q Lie respeita r proceci ilento e
lTlesmo a prazcs.
ldeste pontc, valei'ia a pena ccnparar os usos do
galego, especificacos clr noffi, rnas contempradcs na
normativa iegal vigente, cos usos do castelhano, em
ccndigons semelhanies e refericlos s Gaiiza. NIos
feitos o deven de aprender a lngua oficial do Estado continua-se em dever ( s moral ou social?) de
us-la en'l calquer oca-siom. Decerto, rnandato na
grance rnaioiia das ocasions norn explcito, mas
obrigaclo pola fcrqa clcs hbitos, imutacios e a este
passo irnlrtl''^is, cri.ici,s prla nlesr:na organizrgom
do E,stado: Di-'io-seje ccm sabecioria que todo esteva atadc e i;ern aiaclc...
b)

A. procura ca igr:aiCaCe iEnorada. . .

i'

l{o comego deste icartaclc 22.2. lembr_1,/anios


os
direitcs fundamentais recolhiciosna constituiqom de
1978 e atingintes de aLgum r.occ aos usos da lngua. Da s leitr-rra-dcs rnesnos ficaria clar-o qlre na
Galiza a igualcia"dede incivch,rcs e grupcs e a sua
capacidade de viver trivremente ern galego ficam redlrzicas e coin fre.qiincia deinais anuladas. E nom
s na Galiza; Er-rsiidie caiair-rnha paclecem a rnesma experincia...
i.iom resultar estranho, pcis, que bastantes cidadaos do E,stacc conrempien ccnlc nica sada honor'vel o reconhecimenio efectivo dos clireitos fundamentais das perscas e clos grupos. Tal o sentido
cio manifesto de Lun grllpc de bascos, catalns e galegos, que durante os ciias 2,3,4, s e 6 de Julho deste ano 1983 se ocuprom seriamente em pamplona
da situaEom conflitiva em que se acham as ,rp..tvas ccmunidades lingstics dentro do Estado espanhoi (e fra del). Reproduzimo-lo a seguir:

145

DECI-ARACGRI DE PAn/"qFLClrI\
Basccs, catalns e galegos,profissicnais das Cincias Scciais, da Didctica e dos Meics de CornunicaEom, e membros cle Crupos de prornogom cvicat,
activos na investigaqrorit,disci-rssome transformagcm
das condigons do uso lingstico, reunimo-nos em
Irttinea para compartirmos erperincias e achados:
CONSTATAMOS:
1. Nos ltimos vinte anos surgrom nos il.cssos
pases movimentos populares de clarificagom e consirugcm qlle tenhem respondido a umhas situagons
inveteradas de flagrante clesigualdade social erre as
nossas cornunidades lingsticas e outra, em cujo seio
se instituiu urrt Estado qlle impuxo sirnuitaneamente umira hier"arqr-riapoltica e umha hegemonia idiomtica.
2. A descomposiqom da ditadura franqr-rista fixo
esperar un:ha oportunidade histrica em qlle a livre
discussom pr"oporia, naturalmente, questons de interesse pblico que foram deslealmente escamoteadas at entom. Umha clas mais filndainentais era
decerto a das relagons entre as coinuniclades lingi-istica destas partes de Er-rropa. Parecia seguro que
caiquer dernocratizagcm i.mplicaria necessariarnente
a revisorn das regras do jogo antenior e a reparagorn
de abusos, corrupgons e injustigas.
3. As aspiragons legtimas, a boa f popuiar e os
esforgos e sofrjmento acurnulados e.-<igiamde vez
umha revisom radical da situaEom estabelecida e -<l
instauragom de umha ordem democrtica sincera e
efectir,'a que abrisse a tcdos urn futuro cle igllaldade
e clige-rictade,cie:rtrc cla melhor tradigorn elrropeia-.
Sarcasticannente, esses expectativas from burladas,
furtanclo sistematicaren'te o processo polticc de decla::agom e organizaEcm da igr-raldad-e.
Temos visto
que umha Constituigom que proclama geirericairlente a liberdade e a igualdade democrtica nos arti-

r46

gos 1.o, 14.", 149.".1.1.".


(entre outros) as esnaquiza e
avilta especificamente no artigo 3.", em que Estado cita polo seu nome o nico id.ioma que ampara
e
impom como oficiai, mentres que reiega iniefinigom e indefensom .,las dems lenguas espaolaso. o
contraste entre o idiorna enfaticarnente proclamado
os idiomas vergonhentarnente inominvis noirr fai
senom declarar coa sliprema hierarquia ideolgica e
legal as regras fundarnentais da cieJigualdade
!r."rtabelecida. o escndalo que se tentJ legitimar assi,
com rnodos dernocrticos, um princpio radicalmente antidemocrtico, e que se apresente corno solugom
inovadora a discriminaqcrn mesrna que constitua o
problerna inveterado. por poucas palavras: Fecha-se
em circulo vicioso o futuro que se tentava abrir.
4. Esta situagom, portanto, tem a mesma coe_
rncia e inrcia da situagorn anterior, segundo observamos nas noi:mas legais e ciecisons administr.ativas
a todos os nivis, ditadas num marco que consagra
a hegemonia inquestionvel cle nico idioma oficial
do E,stado e correlativamente centrifuga, bloqueia e
degrada idiomas eLrropeLlsnomeados catalm, bur.o
e galego. E,ncaixai' arbitrariamente as relagons entre as comunidades lingsticas clestaspartes de Eu_
ropa dentro do esquerna hierrquico nEstad.o soberano / regions autnomas> negr de raiz o princpicl
mesmo da igualdade democr tica. Esta legalizagom
do abuso contrasta ominosamente coa legalizagorrr
dos direitos das comunidades lingsticas J* pases
como Blgica, suga e Jugoslvia, ond.e conflits lingsticos parecidos acs nossos from tratad.os
e dirimidos livre, leal e democraticamente.
5. Efeito da centrifugagom e prova da coerncia
global do sistema que os idiomas
regionalizados e
desintegrados por um Estado que persiste
e,,r nom
os reconhecer como iguais soi-n *u.gi.rados
e abaixa_
cos dentro d.os pr'prios territrios. Agora
como antes (e de facto mais que nunca) singelamente
impossvel viver corfl nornaliclade e dignldaoe
efil gaIego, em basco e e{n catalm. .A,desigualdade
hoje

147

mais g!:ande clo que l]ullca ja qree se tenhern acelena'


Co os processos de eli:rinaqsni e Se tern claiisurado
for'aalnaerte o acesso a urrl fuuro :lais justo.

COhICLTJIMOS:
assi a llm atoleiro oncie Vemos
a" Lel,ctLt-se-nos
corTlc a inccnscincia e a irrespcnsabilidacle triunfantes descalificam e afogarn as vozes qlle conceberam
e proplixeram aliei'nativas e denunciarain a inexorvel red uqcm ac absurdo. Nurn conterto em que se
clam publicamenie por dissolr'iciosos probiemas que
tinham d e Ser reconheciCose tratados, a nossa respcnsabiiidacle persoal, prof isslonal e ci'ica obriga-nos a acencier umha modesta htz para fazer visvel
a desolacla cbscuriCade.
b. A impo tncia actuaL prova o esgotainento final
do velhc discurso. Crernos clue sinala esse feito tern
de Ser o coi11eggde Llln novo cliscurso qlie entreteqa e dinmica da investigacom, as ideias, &s atitudes e as priicas lingsticrsquotidianas' Sa'b:mcs
que o pensarnento, a acgollt e organizagcm so.Tl llliltuarnente nscessrios e estirnulantes. tr, qllererrics
seja L1111
{ille esta Ceciaraqom qrie fazcin'.;s pbiica
chamapenio ao ii:abaiho cclectivo Ce ciariflcaqcn-] e
colrsrrliqolx qlle , hoje como s31Ttpre,o rnicc recurso ef:.caze a nica esperanqa aberta.
Poio honoi' de EuroPa! (+r)
l''1''
( .11) Firi:ranr a D,?t'i; rit c o rtd C ? L ! it p o L t iGL iu s v . A ra c il, J g s
( -f'xiiliriSn.:hcz C,i,-in, Sri:l"liric Aictl: n, .ui; i-. Ai';:lrz Enpar:rtlz:r
d e g i) , K ike A niinarriz, A n t o n i A rt ig u e s , E s ih e r B o n e t , I a k i L a rr a a g a ,
Teiesa l,,{arb), Kcntxcsi Pcclroarcna, An'conina Tugcres, Antnio Gil Hcrc il 3 9 , S c g c , E g , i: t , A l* I o s a T e rra , c t c .
n n clcz, eic. Foi :;Lrbiicac la
E,m Lleida, durante os d ia s 2 9 , 3 0 e 3 i d c Cu t u b ro e 1 d e No v e m b r o
deste ano 1933, ccniinurolri-se as Jornaclas de Sociolingiisias de PampLona. Deias surgrom e nadurecrom o projecio cle associagom internaciolrl galega, l-.asca c celal.i (inicialmcnic) c os prcper:tti.'-os de utnhl
oConferncia Internacional de Lngr-ras errl siluagom aminoi'ada".
A seguinte reuniom de Sccioiingstas ter lugar na Galiza, durante
o m s de margo.

148

3. A MODO DE CGNCLUSONS.
Prev-se, ccm qltase total seguranca, que nem os
poderes pblicos co E,stado,como a .,Xunta>>e o parlamento, nem as autoridades acadmicas e culturais,
como a unil'ersidade ou o
"consello da cultura Galegar, levarm adiante a normalizaqom dos usos do
galego.
Estas previscns induzem-nos a concluir com umha
chamada colaboraEom. Nom podernos perrnitir-nos
o luxo (nem menos ainda a luxria) de iuitar entre
ns, cs qlte tentarnos que na nagom galega se pocla
viver ern galego. O processo que entre todos, nom
com unanimidades, senom com esforqo decidido, temos de percorrer laborioso; e, antes de mais nada, cumpre fazermos a pianificagom da lngua, ajeitada, que procure a normalizaEom da scciedade galega, da sua lngua e cultura.
Para a planificaQom do galego alcanqar os seus
objectivos tenhem ce cumprir-se certas condigons
que, quase na sua totalidade, se adscrevem s dimensons poltica e sociatr,segundo ficrom tratadas.
Quixramos que a nossa propcsta pud.essesen,ir
como base de discussom e preanncio do caminho
por andar. De nengum mcdo pensamos que deva tomar-Se CoiTto ..scluq:om, e menos ainda definitiva.
Propomos, portanto, as seguintes
Condigons para a planificagorn da lngua.
|-Iom ousaramos consider-las condiqons indispensveis; contodo, julgamos que a falta de algumha
delas acarretaria graves dificuldades no processo de
planificaEom e conseguinte normalizaEom da lngua
na Galiza:

a. Existe conftrito tringstico.


A exis'inciada situaEom confritiva por razom da
lngua ou, com mais propriecade, a concincia de
que tal conflito existe e de que existe com um aican149

ce ctreterminaco, a priineira das ccndiEons para


planificar e normalizar os usos do galego.
l.lem conflito (ortogrfico" nern deriva do recurso de inconstitucionalidade contra unha Lei do
Parlamento galego. E, anterior e muito mais grave e
extenso corno ficou clito.
Mal se porle empreencLera normalizaqorn cia lngua se sincerameiite se afirrna:
uNeste momento qllerc suliar que no terreo
lingstico, en Galicia, non existe confiictividade aigunha ( ) E,n Galicia conviven perfectamerte o galego e o castein. Cs dous son idioffIas oficiais da comunidade, e entendemos que
os dous deben ser estudados polos escolares,'
( Faro de Vigo, sexta feira, 7 de Outr-rbro cle
1983: Entrevista co Dr. Fernndez Albor, presidente da <.Xunta> ) .
b. F{ai vontade decidida de mudar
conflitiva.

a situacom

A segunda condigom que haja vontad.e, social e


poltica, para influir na situagom actual (conflictiva) de maneira que desaparega oll, mais aclequadamente, que mude a umha situaEom nor conflitiva.
c. Curnpre fazer projectos, diferenciados e reaIistas.
supostas a coi:cincia de conflito e a vontacle de
mudar a situaqom na que se d, cumpre estabelecer
proj ectos diferenciados ( haver cliferentes valoragons do conflito) que tenham ccrno objectivo a normalizagom dos u.sos do galego. Se a normalizagom
tem de ser efectiva e conforme coa realiclad.e,os pi-ojectos que se proponham serm tamm realistas e
virtualmente eficazes.
Dous tipos de projectos cumprem estes requisitos: 1) O que prev a substituigom do galego pola
Ingua oficial do Estado. o conilito sem clvida desa-

150

parece porqlle desaparece urnha das parte s cla l-rita


dos falantes e nos falantes; elimina-se o gatego. 2) O
que instaura o galego como lngrra oficial nica da
Galiza. Nete suposto implica-se a mudanEa dos hbitos lingsticos vigentes na conduta dos cidadaos
galegos.
Nom cabe umha ierceira via: O bilingiismc, por
mui equilibrado q.ue se pretenda, ser sempi-e desequilibrado a favor da lngua do mais fcrte. Conhece-se bem qlre na Galiza o mais forte nom o (podero galego, senom o poder clo Estado; este (nom o
esqLlegamcs
) expressa-seem espanhol.
Haver decerto quem creia possvel ou goste de
alcangar o "bilingsmo equilibrado" (na Galiza!;
nom em Nladrid); mas nem as crenqas nem os gostos som sempre razoveis. Opinamos, porm, razoa'
relrnente que com muita dificuldade, tanta que ser impossibilidade, se permitir a igualdade plena
nos usos de galego e castelhano: Parte-se da sua situaEom desigualitria; sustenta-se, como vimos, critrios desigualitrios a. respeito dos usos lings ticos e, portanto, privilegiam-se os usos da lngua oficial a custo dos da lngr,ra prpria da Galiza. Com
estes supostos, alcangar-seo nbilingsmc equitribrado, ?
d. Tem de eval'dar-se cada u.rn dos projectos.
,4,evaluagom de cada umha das propostas normalizadoras ou, mais bern, dos projectos de planificaqom depende dos seguintes f actores: 1) De que se
valore, positiva ou negativamente, o estado actual
dos usos do galego, polo menos, nas dimensons lingstica, social e poltica. 2) De que se estabelegam
objectivos ideais, desejveis e ating','eis, tamm nas
dimensons anotadas. 3) De que se julgue o prprio
processo, a passage da situagom actual ideal, mas
como realizvel nas circunstncias presentes.

151

e. I{a de optar-se por u?l dos projecfos.


A opgom que se fag;r por uuiha das pr"opostasser conseqiincia lgica clo rncinento antei'ioi', isto ,
de as evaluar. Contr-,do,a e'*raluagome a c1ecisolll,que
ja se estn a execniar, obeciecem a motivaqons poIticas e ideolgicas mais do que a posicionamentos
" cientiicos o ou <tericoso fundados na Lins-iistica
estrita.
De feito, ccrno \.ii:ros, b:iralham-se cpinions sobre
o saiego e cs seus uscri, baseaCasein preccnceitcs
conic (nol-i-lse pcde de cutra maneiran, ,r necess(esse
rir ec'turi'
assir, ..(agente ncm est preparaaLa,r,
caminirc leva-ncs pcrtugi-resizacomo,etc.
ItJom obstante, perece mais racional opiar por
urnha cu outra propc-rta despois de anaiisar a fundo
as ciuas e, inclusive, expet'irnent-lascom objectividade e imparcialidade. A opgorn { certo) nom ser
unnime; sempre caber rnatizarem, Llns e outros,
o projecto elegico. &'{as da discussom livre e sossegaCa no seic da socieCad-egalega surgir urn projecto de norrnalizaEom colectivo, factvel no seu conjr-rnio e.assumvei pola grancle maioria.
Est a suceder, desgraqadarnente,todo o contrrio: |dem se opta pcr critrics de racionalidade e objectividade nem se escclhe um projecto aglutinador,
senoln ( parece polos feitos ) deciCidarnente agudizc*
dor de parciaiiCaCes e exclusons e, em ltirno termo, do prprio conflito.
f.

Llrge a insrurnelta,gcra legal adequada.

No fr-rnCoda quesiom acha-se umha s realidade


triste e insoiente: Cs que poderiam (?) pr ern movimento o processo normalizador do galego ncm
querem que se faga a planiiicagom da lngua ou,
talvez, nom disponhem de rneios ajeitados para faz-Ia com garantias mnimas de xito.
A situaEom agrava-se mais cada dia. O marco legal, a presom social e os correlativos comportamentcs e fins pclticos estm a favorecer o uso exclusivo

152

cio crstelhano: i ) ;\ co:r:itiir-riqcme Est:rruic .le


Ar,iicncmia nJrn pe rin !ir:ll crutra collsl.Z) A sociec,a.-legalega ncnr e:<ige(pci'qr-rencm cr necessria?)
a noi-i-naiizagorndo gaicgo. 3 ) Em corresponcncia"
cs pai:ticlosdcrninan[es, Alianza Fcptriar, ocbntristas,r,
Partido socialista obrero Espacl, som escassamente galegos, talvez pcr umha s razom, poique a (prucncia" ncs usos do gaiego lhes garante a conservaQom oli a conquista dos iugares hegernnicos ,ca
poltica (estatal!) na Gaiiza.

15 3

ApCndice
'Amaneira
dexustificacin"
"Pescudas
o remata-los
encontros"
:. 5?!:
4 F.'-?+'L

loixifrjil@Jr
42tfL@'2@ixi(D.S

jrR@.s
-ltdlt<::

A M,ANEIRA DE XUSTIFICACION
Entre as moitas fallas que se dan na nosa terra,
unha delas a dos poucos medios de promocin
pedagxica.Conscientesdelo, tres entidades que vimos xa colaborando dende hai tempo nos eidos do
ensino (Colexio Pblico LABACA, Fundacin LABACA e Asociacin Catlica de Mestres) na cidade de
A Corr-ra,fixemo-lo compromiso de organizar tG
dolos anos uns encontros pedagxic<sgue chamamos ENCONTROS LABACA.
As pois os das 3,4 e 5 de Xuo do ano 19E3
inaugurronse estes primeiros encontros que trataron o tema: QUE GALEGO NA ESCOLA?
Durante eses das mis dun cento de profesionais do ensino en Galicia conviviron nun clima de
familiaridade no marco que lles ofreceu o Colexio
LABACA.
Don Alfonso Barca Lozano, profesor de Psicoloxa da Universidade de Compostela, presentou a
primeira ponencia:
"Fundamentos psicolxicos do
bilingismo: Proceso cognoscitivo. Diglosia e educacinr.
A.G.A.L. presentou a tres conferenciantes: Don
Antonio Gil Hernndez, Profesor do Colexio Universitario de A Corua, D. Joam C. Rbade Castinheiras, Catedrtico de galego e D.u Mara das Dores
Arribe Dopico, autora de libros de texto. Os tres
defenderon a tese reintegracionista baixo o ttulo
xenrico: ,.A escrita formalizada para o galego,'.
uO acordo ortogrfico e morfolxico de 1982. Entre a utopa fonetista e as heterografas lusistas
''

foi a tese defendida polo Catedrtico D. Xess Ferro Ruibal.


Dona Paz Lamela, Directora Xeral do Ensino da
Lingua Galegaclausurou os Encontros dirixindo un
breve discurso, que reproducimos comenzo do libro, oo que, entre outras cousas dixo: ..Dcbemos
falar, ler e escribir a nosa lingua, unha lingua culta, unificada, que poida ser empregada como lingua en tdolos niveis".
A calidade e dignidade dos traballos consider'mola merecente de darlle espallamento e qlle, deste xeito, fosen coecidos polo meirande nmero de
persoas. Vela a razn do libro.
Escollimo-lo tema: QUE GALEGO \IA ESCOLA? pola necesidadeque tiamos de escoita-lascorrentes maioritarias ou minoritarias que defenden
ou rexeitan unha ou otra forma de escrita e de fontica da nosa lingua. Porque do dilogo pcde sar
a luz. Porque estamos desexososde que u noru fala e a nosa escrita remate coas loitas e camiemos
cara futuro, unidos e non espallados. Porque
anda temos fe e esperanzana nosa Galicia.
Este traballo qlle agora se vos amosa, est feito
co corazn e coa cabeza. Co corazn e coa cabeza
duns galegos bos e xenerosos.NIon desexamosque
quede en principio e fin. Cada ano faremo-los nosos
encontros LABACA e publicaremo-lo que aqu se
faga, un grao de millo mis para amasa-lo pan do
noso forno.
A Corua Xuo do 83. O comit organizadar:
M." Lusa Balado (Secretaria da A.C. de Nlestres),
Manuel Espia (Presidente da Fundacin Labaca),
Santiago Fernndez (Director do Colexio Labaca) e
Luis Vence (Secretario do C. Labaca).

PESCUDAS O REMATA.LCS EI{CCI{TROS


O ltimo da destes Encontros, fixronseiles Llnhas preguntas por escrito a tdolos cursillistas, qi-le
entre outras cousas respostaron o seguinte:
pregunta: .,A tra postura ante a tese clo geiego reiniegraCoo, o 12 gb Cefendeu a postura reint e g r a cionista.
lin 2 Q,ia"poiabae tese mis moderadrmenie.
pregunta: oA ta pcstura ante a tese do galego of icial", o 80 0,'aestaba iotalrnenie cie accrCo
coas ncrroas morfol;<icas e sintcttcas do iclioma
galego establecidas polo trnstitutc cia lingua e pcIteal Acaclemia Galega.
Un 6 a,'orestante apoiaba a tese cficial pero re,u;eitabao rntodo ita forma , xa que non se conrcll
na sa preparacin cas opinins dos reintegi"acionistas.
Estas pescudas foron feitas a T5 cursiliistas.

31i

You might also like